O ziolach i zwierzetach - Simona Kossak

Spis tre​ści Kar​ta re​dak​cyj​na O Si​mo​nie Kos​sak B Bab​ka wą​sko​list​na Bez czar​ny Bo​rów​ka czar​na Bor​su​ki Brzo​za Bu​kwi​ca By​li​ca boże drzew​ko C Chmiel Chrząsz​cze Ci​cu​ta vi​ro​sa Cis Cy​ko​ria po​dróż​nik D Dąb Dzię​cio​ły Dzi​ki Dzi​kie gęsi

Dziu​ra​wiec F Fioł​ki G Głóg Gru​sze J Ja​błoń płon​ka Ja​ło​wiec Ja​rzę​bi​na Ja​skół​ki dy​mów​ki Je​leń Je​mio​ła Je​sion K Kasz​ta​no​wiec Kon​wa​lia Ko​złek le​kar​ski Kret Krwaw​nik Krzy​żak Ku​kuł​ki Ku​ro​pa​twy L Le​biod​ka po​spo​li​ta Lel​ki ko​zo​do​je Lipa

Lis Lesz​czy​na Lu​lek czar​ny Ł Ło​sie M Ma​cie​rzan​ka pia​sko​wa Mo​drzew Mrów​ki My​szo​ło​wy N Nie​to​perz Nor​ni​ce rude O Ol​sza czar​na Osi​ka P Pa​pro​cie Po​da​grycz​nik Po​krzy​wa Po​pie​li​ce Po​ro​sty Pusz​czy​ki R Rdest ostro​gorz​ki Ro​pu​chy

Ru​mia​nek Ru​sał​ka pa​wik Ry​jów​ki Ryś S Sar​ny Si​kor​ki Skrzyp po​lny Słon​ki So​sna Szał​wia le​kar​ska Ś Świerk T Tar​ni​na Ta​ta​rak To​jad moc​ny Trzmie​le W Waw​rzy​nek wil​cze​ły​ko Wer​be​na Wierz​by Wil​ki Win​nicz​ki Wy​dry Ż Żmi​ja

Żu​ra​wie Żu​ra​wi​na Przy​pi​sy

Re​dak​tor pro​wa​dzą​cy ADAM PLUSZ​KA Ko​rek​ta AGNIESZ​KA RADT​KE, JAN JA​RO​SZUK Pro​jekt okład​ki, opra​co​wa​nie gra​ficz​ne i ty​po​gra​ficz​ne ANNA POL Ła​ma​nie | ma​nu​fak​tu-ar.com Zdję​cia na okład​ce oraz zdję​cie au​tor​ki na s. 6 © Lech Wil​czek Zdję​cia na stro​nach 22, 24, 86, 90, 139, 172, 243, 292, 294, 352, 384, 394 i 397 po​cho​dzą ze zbio​rów Bi​blio​‐ te​ki Na​ro​do​wej (Po​lo​na) Co​py​ri​ght © by Ida Ma​ty​sek & Dag​ma​ra Wi​śniew​ska-Skał​ka Co​py​ri​ght © by Wy​daw​nic​two Mar​gi​ne​sy, War​sza​wa 2017 War​sza​wa 2017 Wy​da​nie pierw​sze w tej edy​cji ISBN 978-83-65586-70-4 Wy​daw​nic​two Mar​gi​ne​sy ul. For​tecz​na 1a 01-540 War​sza​wa tel. 48 22 839 91 27 e-mail: re​dak​cja@mar​gi​ne​sy.com.pl Kon​wer​sja: eLi​te​ra s.c.

Si​mo​na Kos​sak była bio​lo​giem z wy​kształ​ce​nia i le​śni​kiem z za​mi​ło​wa​nia, kra​ku​ską z uro​dze​nia i bia​ło​wie​żan​ką z wy​bo​ru. Ukoń​czy​ła stu​dia na Wy​dzia​‐ le Bio​lo​gii i Nauk o Zie​mi Uni​wer​sy​te​tu Ja​giel​loń​skie​go ze spe​cjal​no​ścią psy​cho​lo​gia zwie​rząt, a ko​lej​ne stop​nie na​uko​we od dok​to​ra po pro​fe​so​ra zwy​czaj​ne​go otrzy​ma​ła w dzie​dzi​nie nauk le​śnych. Uro​dzi​ła się i wy​cho​wa​ła w Kra​ko​wie w Kos​sa​ków​ce, skąd po otrzy​ma​niu dy​plo​mu ma​gi​stra prze​nio​‐ sła się do Bia​ło​wie​ży. Po​nad trzy​dzie​ści lat miesz​ka​ła w głę​bi Pusz​czy Bia​‐ ło​wie​skiej, w sta​rej le​śni​czów​ce o pięk​nej na​zwie Dzie​dzin​ka. W ży​ciu pry​‐ wat​nym była to​wa​rzysz​ką ży​cia zna​ne​go fo​to​gra​fi​ka przy​ro​dy Le​cha Wilcz​ka. Pra​co​wa​ła w Za​kła​dzie La​sów Na​tu​ral​nych In​sty​tu​tu Ba​daw​cze​go Le​śnic​‐ twa, zaj​mu​jąc się za​cho​wa​nia​mi dzi​ko ży​ją​cych ssa​ków le​śnych oraz ich eko​lo​gicz​ny​mi re​la​cja​mi ze śro​do​wi​skiem. Oprócz tego in​wen​ta​ry​zo​wa​ła li​‐ czeb​ność oraz skład po​pu​la​cji ssa​ków łow​nych i chro​nio​nych, przez co ak​‐ tyw​nie po​ma​ga​ła le​śni​kom w ra​cjo​nal​nym za​rzą​dza​niu zwie​rzo​sta​nem i ochro​nie ga​tun​ków rzad​kich. Była tak​że jed​nym z po​my​sło​daw​ców uni​ka​to​‐ we​go na ska​lę świa​to​wą urzą​dze​nia ostrze​ga​ją​ce​go dzi​kie zwie​rzę​ta – m.in. krzy​kiem sój​ki, uja​da​niem psów, rże​niem ko​nia – przed prze​jaz​dem po​cią​gu.

Si​mo​na Kos​sak była cór​ką Je​rze​go, wnucz​ką Woj​cie​cha i pra​wnucz​ką Ju​‐ liu​sza – trzech ma​la​rzy ba​ta​li​stów roz​mi​ło​wa​nych w ko​niach, oj​czy​stym kra​‐ jo​bra​zie i w pol​skiej hi​sto​rii. Była bra​ta​ni​cą po​et​ki Ma​rii Paw​li​kow​skiej-Ja​‐ sno​rzew​skiej oraz pi​sar​ki Mag​da​le​ny Sa​mo​zwa​niec. Jej stry​jecz​ną bab​ką była Zo​fia Kos​sak-Szczuc​ka, au​tor​ka po​wie​ści hi​sto​rycz​nych. „Ob​cią​że​nie ge​ne​tycz​ne”, ode​bra​ne wy​cho​wa​nie oraz prze​siąk​nię​cie wszech​obec​ną w tej ro​dzi​nie mi​ło​ścią do zwie​rząt spo​wo​do​wa​ły, że zaj​mo​‐ wa​nie się ba​da​niem przy​ro​dy i pu​bli​ko​wa​nie su​chych prac na​uko​wych nie

wy​star​cza​ły jej do szczę​ścia. Peł​nię sa​tys​fak​cji dała do​pie​ro dzia​łal​ność po​‐ pu​la​ry​za​tor​ska na rzecz ochro​ny przy​ro​dy. Była au​tor​ką kil​ku​set ar​ty​ku​łów, któ​rych in​ten​cją było „ła​go​dze​nie oby​cza​jów”. Opo​wia​da​nia o zio​łach i zwie​rzę​tach uka​za​ły się po raz pierw​szy w 1995 roku. Si​mo​na Kos​sak ma na swo​im kon​cie też dzie​siąt​ki au​dy​cji ra​dio​wych i te​le​wi​zyj​nych oraz kon​‐ kret​nych dzia​łań na rzecz przy​ro​dy. Jak sama mó​wi​ła – je​dy​ne ma​lar​stwo, z ja​kim so​bie świet​nie ra​dzi​ła, to po​kry​wa​nie jed​nym ko​lo​rem gład​kiej ścia​‐ ny miesz​ka​nia. Dla​te​go w pew​nym mo​men​cie wzię​ła do ręki ka​me​rę – za swo​je ama​tor​skie fil​my przy​rod​ni​cze otrzy​ma​ła kra​jo​we i mię​dzy​na​ro​do​we na​gro​dy.

Bab​ka wą​sko​list​na

Zwa​na też lan​ce​to​wa​tą, ko​ni​czy​no​wą, ję​zycz​ka​mi po​lny​mi lub gę​si​mi, w naj​‐

star​szych pol​skich pod​ręcz​ni​kach zie​lar​skich fi​gu​ro​wa​ła pod wdzięcz​ną na​‐ zwą – ko​picz​ka. Jest ro​śli​ną trwa​łą, czy​li by​li​ną. Ma krót​kie, mię​si​ste kłą​cze z licz​ny​mi nit​ko​wa​ty​mi ko​rzon​ka​mi i wy​sta​ją​cą tuż nad zie​mię ro​ze​tę li​ści. Li​ście są dłu​gie i wą​skie, górą za​ostrzo​ne, do​łem zwę​ża​ją​ce się w ogo​nek, ciem​no​zie​lo​ne i gład​kie, z wy​raź​nie za​zna​czo​ny​mi ner​wa​mi. Kwit​nie od maja do wrze​śnia. Ze środ​ka ro​ze​ty wy​ra​sta dłu​gi, bez​list​ny pęd za​koń​czo​ny ku​li​stym lub ja​jo​wa​tym kwia​to​sta​nem. Kwia​ty są małe i nie​po​zor​ne z do​brze wi​docz​ny​mi bia​ły​mi pyl​ni​ka​mi i prę​ci​ka​mi. To​reb​ki na​sien​ne za​wie​ra​ją po dwa na​sio​na przy​po​mi​na​ją​ce czó​łen​ka. Jed​na ro​śli​na wy​da​je rocz​nie do ty​‐ sią​ca na​sion zdol​nych do kieł​ko​wa​nia w cią​gu wie​lu lat. Bab​ka może też roz​‐ mna​żać się we​ge​ta​tyw​nie z ka​wał​ków kłą​cza i z od​ro​śli. Dzię​ki swej sile roz​rod​czej bab​ka wą​sko​list​na ro​śnie w du​żych sku​pi​‐ skach od ni​zin po wy​so​kie góry, od Is​lan​dii po Hi​ma​la​je. Lubi gle​by gli​nia​ste i piasz​czy​ste, w mia​rę su​che i bo​ga​te w skład​ni​ki po​kar​mo​we – głów​nie azot. Do​bre wa​run​ki do ży​cia zna​la​zła, jak wie​le in​nych ziół, w po​bli​żu czło​‐ wie​ka. Za​miesz​ku​je więc pa​stwi​ska, łąki, traw​ni​ki, ogro​dy wa​rzyw​ne i upra​‐ wy rol​ne – zwłasz​cza ko​ni​czy​ny. Zwar​tych la​sów uni​ka, jed​nak moż​na ją spo​tkać na​wet w Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej na tor​fo​wi​skach ni​skich, nad rze​ka​‐ mi i na łą​kach u jej stóp. Jak na nie​wiel​kie, po​spo​li​te ziół​ko ma bab​ka wy​jąt​ko​wo dużo ciał bio​lo​‐ gicz​nie czyn​nych. Zna​le​zio​no w niej gli​ko​zyd – au​ku​bi​nę, ślu​zy, sa​po​ni​ny, kwa​sy or​ga​nicz​ne, garb​ni​ki, po​li​sa​cha​ry​dy, pek​ty​ny, sole mi​ne​ral​ne – głów​‐ nie sód, po​tas, ma​gnez, a tak​że cynk, wi​ta​mi​ny K i C oraz krze​mion​kę. Nie dzi​wi więc, że ko​picz​ka na​le​ży do naj​war​to​ściow​szych ziół lecz​ni​czych o wszech​stron​nym za​sto​so​wa​niu. Na​wet współ​cze​sna me​dy​cy​na, nie​roz​‐ piesz​cza​ją​ca ziół, się​ga po nią ocho​czo, szcze​gól​nie w przy​pad​kach cho​rób prze​wle​kłych. Jest le​kiem wy​krztu​śnym przy ast​mie i in​nych scho​rze​niach ukła​du od​de​cho​we​go. Na​par z su​szo​nych li​ści jako śro​dek osła​nia​ją​cy ła​go​‐ dzi prze​wle​kłe nie​ży​ty je​lit i sta​ny za​pal​ne błon ślu​zo​wych prze​wo​du po​kar​‐ mo​we​go, po​ma​ga w le​cze​niu owrzo​dze​nia żo​łąd​ka i je​lit. Okła​dy z na​pa​ru z li​ści przy​śpie​sza​ją go​je​nie się za​ka​żo​nych ran i wrzo​dów, le​czą sta​ny za​‐ pal​ne spo​jó​wek i po​wiek. Ksiądz Kli​musz​ko li​ście bab​ki wą​sko​list​nej do​da​‐

wał do swych mie​sza​nek zio​ło​wych, któ​ry​mi niósł ulgę cho​rym na go​ściec ścię​gno​wo-mię​śnio​wy, a na​wet gruź​li​cę i ane​mię zło​śli​wą. Lecz​ni​cze ta​len​ty bab​ki zna​ły ludy Azji i Eu​ro​py na wie​le wie​ków wcze​‐ śniej, nim na​uczy​ły się utrwa​lać swą wie​dzę na pi​śmie. Wiek XX, wiek nie​‐ do​wiar​stwa, roz​ło​żył nie​szczę​sną ro​śli​nę na po​szcze​gól​ne skład​ni​ki, na​zwał je ucze​nie, za​klął we wzo​ry che​micz​ne i po​zo​sta​ło mu już tyl​ko po​chy​lić czo​‐ ła przed mą​dro​ścią anal​fa​be​tów. Prze​szło trzy ty​sią​ce lat temu Chiń​czy​cy zbie​ra​li li​ście i na​sio​na bab​ki; ro​śli​na była le​kiem wy​krztu​śnym, mo​czo​pęd​‐ nym, usu​wa​ją​cym bez​płod​ność i cho​ro​by oczu. W daw​nych cza​sach – rzecz dziw​na – wład​cy by​wa​li mę​dr​ca​mi. Mi​tycz​ny ce​sarz Shen​nong pra​wie trzy ty​sią​ce lat przed na​szą erą opra​co​wał naj​star​szy chiń​ski ziel​nik. Do na​szych cza​sów za​cho​wa​ła się wer​sja po​cho​dzą​ca z I wie​ku n.e., oma​wia​ją​ca trzy​sta le​ków po​dzie​lo​nych na czte​ry gru​py. W pierw​szej, wśród dwu​dzie​stu ro​ślin ksią​żę​cych, na rów​nych pra​wach z do​stoj​nym ko​rze​niem żeń-sze​nia, zna​la​zła się bab​ka wą​sko​list​na.

W sta​ro​żyt​nej Gre​cji i w Rzy​mie uzna​na była za pa​na​ceum. Pli​niusz Star​‐

szy wy​mie​nia dwa​dzie​ścia czte​ry cho​ro​by ustę​pu​ją​ce pod jej dzia​ła​niem, a wśród nich naj​groź​niej​sze – czer​won​kę i skut​ki uką​sze​nia przez ja​do​wi​te węże i skor​pio​ny. Le​ka​rze per​scy i arab​scy za​czę​li sto​so​wać ją oko​ło X wie​‐ ku. W śre​dnio​wiecz​nej Eu​ro​pie roz​sze​rzo​no jej za​sto​so​wa​nie – li​ść​mi wy​‐ kła​da​no buty, uwa​ża​jąc, że usu​wa zmę​cze​nie i bez​sen​ność. Na​pa​rem prze​pę​‐ dza​no mi​łość wy​wo​ła​ną złym uro​kiem, jak też skut​ki po​gry​zie​nia przez wście​kłe​go zwie​rza. Me​dy​cy​na ubie​głe​go wie​ku i lecz​nic​two lu​do​we świe​‐ żym so​kiem ze zgnie​cio​nych li​ści go​iły rany i wrzo​dy, usu​wa​ły skut​ki uką​szeń przez owa​dy i żmi​je. Świe​żym ko​rze​niem usu​wa​no ból zę​bów – „za​stru​ga​ny w kształ​cie ostro​krę​gu i umo​co​wa​ny na nici wkła​da się ile moż​na da​lej do ucha; jak tyl​ko przy​bie​rze bar​wę czar​nia​wo-bru​nat​ną na​le​ży go świe​żym za​‐ mie​nić”. A w przy​pad​ku fe​bry „li​ście utłu​czo​ne pa​rzą się wodą, przy​da​je się kil​ka kro​pel spi​ry​tu​su siar​cza​ne​go i ten sok za​ży​wa się przed przy​pad​nie​niem zim​na, dniem pier​wej za​żyw​szy le​kar​stwa na la​xa​cy​ję”. I po​my​śleć: w na​gro​dę za tak wier​ną służ​bę do​cze​ka​ła się bab​ka wą​sko​‐ list​na mia​na chwa​stu i che​micz​ne​go tę​pie​nia. I znów, jak trzy ty​sią​ce lat temu, zna​la​zła się w do​stoj​nym to​wa​rzy​stwie – dziś do chwa​stów za​li​czo​no więk​‐ szość naj​cu​dow​niej​szych ziół.

Bez czar​ny

Bez ap​te​kar​ski, bia​ły, psi, ho​lun​der, hycz​ka, kyć​ka, bzi​na, bzo​wi​na, czy​li – dzi​ki bez czar​ny – lubi to​wa​rzy​stwo czło​wie​ka, szcze​gól​nie zaś Sło​wia​ni​na. I na​wza​jem: nasi dzia​do​wie chęt​nie wi​dzie​li go w po​bli​żu swych do​mostw jako wier​ną ro​śli​nę użyt​ko​wą i ma​gicz​ną. Sku​pi​ska bzów spo​ty​ka​ne w la​sach

środ​ko​wych Nie​miec dziś jesz​cze wska​zu​ją miej​sca osie​dli Sło​wian Po​łab​‐ skich – osie​dli nie​ist​nie​ją​cych od wie​lu stu​le​ci. Krzew bzu dzi​kie​go się​ga wy​so​ko​ści ośmiu me​trów, z wie​kiem sze​ro​ko się roz​ra​sta, przy​bie​ra​jąc bar​dzo ma​low​ni​cze for​my. Mło​de ga​łę​zie, sza​ro​‐ zie​lo​ne z licz​ny​mi bro​daw​ko​wa​ty​mi prze​tchlin​ka​mi, wy​peł​nio​ne są bia​łym, lek​kim i sprę​ży​stym rdze​niem. Sta​re ga​łę​zie i pień okry​wa sza​ro​bru​nat​na kora spę​ka​na w głę​bo​kie bruz​dy, rdzeń zaś stop​nio​wo za​ni​ka i w dwu​dzie​‐ sto​let​nich krze​wach drew​no sta​je się lite, żół​ta​we, nie​co po​dob​ne do buksz​‐ pa​nu. Ciem​no​zie​lo​ne li​ście o oso​bli​wie nie​mi​łym za​pa​chu są wy​dłu​żo​ne, brze​giem pił​ko​wa​ne i po 5–7 osa​dzo​ne na dłu​gim ogon​ku. Bez kwit​nie w czerw​cu i lip​cu. Małe, pro​mie​ni​ste i kre​mo​we kwiat​ki ze​‐ bra​ne są w duże pła​skie bal​da​chy wy​dzie​la​ją​ce moc​ny za​pach. Krzew rok​‐ rocz​nie ob​fi​cie owo​cu​je. Ku​li​ste ja​go​dy doj​rze​wa​ją nie​rów​no​mier​nie; nie​‐ któ​re z nich już w sierp​niu zwi​sa​ją błysz​czą​cy​mi pra​wie czar​ny​mi pa​ra​so​la​‐ mi, cięż​ki​mi od słod​kom​dłe​go soku, gdy inne jesz​cze we wrze​śniu zie​le​nie​ją wznie​sio​ne na dłu​gich szy​puł​kach. Za​sięg geo​gra​ficz​ny czar​ne​go bzu obej​mu​je całą Eu​ro​pę, Afry​kę Pół​noc​ną i Azję Za​chod​nią. U nas jest po​spo​li​ty na ca​łym niżu, a w gó​rach za​trzy​mu​je się na re​glu dol​nym. Lubi ro​snąć w po​bli​żu do​mostw, w par​kach i ogro​dach, nie gar​dzi śmiet​ni​ka​mi i ru​ina​mi. We wszyst​kich tych miej​scach znaj​du​je bo​‐ wiem do​sko​na​łe wa​run​ki do ży​cia: ży​zne, próch​ni​cze gle​by bo​ga​te w wil​goć, związ​ki azo​to​we i wapń, otwar​te, na​sło​necz​nio​ne prze​strze​nie i osło​nę przed mroź​ny​mi wia​tra​mi, jaką dają ścia​ny do​mów, mury i pło​ty. Je​śli na​sion​ko prze​nie​sio​ne przez pta​ki upad​nie z dala od sie​dzib czło​wie​ka, dzi​ki bez wy​‐ ro​śnie na dzi​ko – na brze​gu lasu, w za​ro​ślach, w po​szy​ciu lasu li​ścia​ste​go lub boru mie​sza​ne​go. Choć po​zba​wio​ny to​wa​rzy​stwa lu​dzi, szcze​gól​nie pięk​‐ ne kształ​ty przyj​mu​je w ol​sach je​sio​no​wych i w łę​gach nad​rzecz​nych. Twar​de i łu​pli​we drew​no sta​rych bzów mia​ło daw​niej wy​so​ką cenę u sto​‐ la​rzy i to​ka​rzy, a na wsiach było pod​sta​wo​wym ma​te​ria​łem do wy​ro​bu ce​‐ pów. Mięk​ki, nie​by​wa​le lek​ki rdzeń wy​ko​rzy​sty​wa​no w ze​gar​mi​strzo​stwie i „ro​bio​no kul​ki do do​świad​czeń z elek​trycz​no​ścią” – jak, nie po​da​jąc szcze​‐ gó​łów, in​for​mu​je dzie​więt​na​sto​wiecz​ny Ziel​nik eko​no​micz​no-tech​nicz​ny.

W bez​den​nych szu​fla​dach kra​kow​skich ko​mód moż​na zna​leźć wie​deń​skie cac​ko sprzed stu lat – okrą​głe srebr​ne pu​de​łecz​ko na​kry​te cien​ką szyb​ką. Na jego dnie leżą roz​rzu​co​ne fi​li​gra​no​we fi​gur​ki lu​dzi. Bab​cia po​cie​ra szyb​kę fla​ne​lą i na​raz lu​dzi​ki oży​wa​ją, wsta​ją i za​czy​na​ją tań​czyć. To też pew​ne​go ro​dza​ju „do​świad​cze​nie z elek​trycz​no​ścią”. Rzy​mia​nie cza​sów Pli​niu​sza byli ludź​mi po​waż​ny​mi, nie po​cie​ra​li pu​de​łe​‐ czek – czar​nym so​kiem owo​ców bzu far​bo​wa​li wło​sy, a kwia​ty i li​ście do​da​‐ wa​li do upięk​sza​ją​cych mie​sza​nek. Pło​wo​wło​si Sło​wia​nie za​pie​ka​li kwia​ty w cie​ście, a w cza​sie wiel​kich gło​dów wraz z in​ny​mi da​ra​mi lasu je​dli i bzo​we owo​ce. Prócz tego do dziś „krzew ten uży​tecz​ny jest do mie​sza​nia mię​dzy inne krze​wy na żywe pło​ty, ile że smrod​kiem swo​im od​ra​ża zwie​rzę​ta od ob​ja​da​nia ga​łą​zek i li​ści. Ze świa​dec​twem Bul​la​ta, go​spo​da​rza an​giel​‐ skie​go, wodą, w któ​rej li​ście bzo​we go​to​wa​ne były, moż​na wy​gu​bić gą​sie​ni​‐ ce na ka​pu​stach i mesz​ki na róż​nych ro​śli​nach”. Bez bzo​wi nie​rów​ny, po​nie​waż: „Kwiat, li​ście i ja​go​dy na grun​cie such​‐ szym, na​sło​necz​nio​nym wy​ro​słe sku​tecz​niej​sze są od tych in​nych, zresz​tą moc​niej​szy sku​tek mają z krze​wów, któ​rych kwiat na czer​wo​nych szy​puł​kach, niź​li te, któ​rych szy​puł​ki są zie​lo​ne”.

W mi​nio​nych wie​kach był nie​za​stą​pio​nym le​kiem. Ów​cze​sne au​to​ry​te​ty zie​lar​skie wie​dzia​ły, że: „Ko​rzeń bzu ma wła​sno​ści pę​dzą​ce ury​nę, w znacz​‐ nych zaś ilo​ściach spo​ży​ty spra​wia wo​mi​ty. Pącz​ki li​ści go​to​wa​ne na zie​le​ni​‐ nę sil​nie roz​dzie​la​ją za​tka​nia i za​fleg​mie​nia niż​sze​go żo​łąd​ka. Li​ście świe​że utar​te i przy​ło​żo​ne na miej​sca spa​rzo​ne po​krzy​wą, na ukłu​cie psz​czo​ły i osy, na lek​kie spa​rze​nia ogniem wiel​ce są sku​tecz​ne. Też li​ście upa​rzo​ne w mle​ku i przy​ło​żo​ne na za​ognio​ne bo​lą​ce wę​zły i guzy he​mo​ro​idal​ne ry​chłą ulgę przy​no​szą. Her​ba​ta z kwia​tu su​szo​ne​go to śro​dek spra​wu​ją​cy poty i wia​try pę​dzą​cy. Para her​ba​ty bzo​wej nie​co za​pra​wio​nej octem wcią​ga​na przez nos i usta bar​dzo jest sku​tecz​na w upo​rczy​wych kasz​lach i za​fleg​mie​niach pier​si. Huba ku​strzeb​ka uszko​wa w kształ​cie ucha ludz​kie​go ro​sną​ca na sta​rych pniach bzo​wych od stro​ny pół​noc​nej mo​czo​na w wo​dzie ró​ża​nej aż do roz​‐ mięk​nię​cia na ga​la​ret​kę przy​kła​da się z po​myśl​nym skut​kiem na za​pa​lo​ne, bo​lą​ce oczy”.

Nie my​lił się ksiądz Krzysz​tof Kluk w oce​nie bzu ap​te​kar​skie​go. Współ​‐ cze​sne ana​li​zy che​micz​ne wy​kry​ły w nim obec​ność olej​ku lot​ne​go z ter​pe​na​‐ mi, są w nim też roz​licz​ne fla​wo​no​idy, ru​ty​no​zyd i astra​ga​li​na, śluz, sole mi​‐ ne​ral​ne i bli​żej nie​okre​ślo​na sub​stan​cja zwięk​sza​ją​ca wy​dzie​la​nie potu. W doj​rza​łych owo​cach zgro​ma​dzo​ne są kwa​sy or​ga​nicz​ne, garb​ni​ki, cu​kry, barw​ni​ki an​to​cy​ja​no​we, wi​ta​mi​ny A, C i B oraz pek​ty​ny. Krzew za​wie​ra też nie​co „dzieg​ciu w becz​ce mio​du” – są to: gli​ko​zyd cy​ja​no​wy, tru​ją​ca sam​bu​‐ ni​gry​na i al​ka​lo​id sam​bu​cy​na. One to spra​wia​ją, że bez le​kar​ski jest z lek​ka tru​ją​cy. Ob​je​dze​nie się jego owo​ca​mi wy​wo​łu​je u lu​dzi i zwie​rząt do​mo​‐ wych wy​mio​ty i bie​gun​kę, a w przy​pad​ku kur – na​wet spro​wa​dza śmierć. Szcze​gól​nie szko​dzą – o czym na​wet au​to​rzy ksią​żek ku​char​skich nie pi​szą – na​lew​ki i wina spo​rzą​dzo​ne z owo​ców czar​ne​go bzu. Przy​pad​ki za​truć po​‐ kar​mo​wych kła​dzie się wów​czas na karb za​ką​ski i nie​umiar​ko​wa​nia w pi​ciu. Współ​cze​sna me​dy​cy​na nie zre​zy​gno​wa​ła z usług dzi​kie​go bzu. Ba​da​nia po​twier​dzi​ły bo​wiem wszyst​kie moce krze​wu: dzia​ła prze​ciw​skur​czo​wo, lek​ko mo​czo​pęd​nie, prze​czysz​cza​ją​co, ob​ni​ża go​rącz​kę i zmniej​sza bóle. Wpraw​dzie pre​pa​ra​ty z jego udzia​łem znie​czu​la​ją sto sześć​dzie​siąt razy sła​‐ biej niż mor​fi​na, lecz nie wy​wo​łu​ją uza​leż​nie​nia. Ostat​nio wy​kry​to w jego li​‐ ściach obec​ność cał​kiem no​we​go związ​ku che​micz​ne​go, zwięk​sza​ją​ce​go od​‐ por​ność or​ga​ni​zmu czło​wie​ka na cho​ro​by za​kaź​ne. Spraw​dzi​ła się też jed​na ze sta​rych re​cept: na​le​ży doj​rza​łe ja​go​dy do​kład​nie roz​go​to​wać, prze​trzeć przez sito, usu​wa​jąc pest​ki i łu​pi​ny, otrzy​ma​ną mia​zgę od​pa​ro​wać, do​da​jąc pod ko​niec cu​kru. Po​wi​dła bzo​we, za​ży​wa​ne trzy razy dzien​nie po łyż​ce sto​‐ ło​wej, po​tra​fią ule​czyć na​wet sil​nie owrzo​dzo​ne kisz​ki. Przy​po​mnieć też war​to ma​gicz​ne moce czar​ne​go bzu, któ​re Sło​wiańsz​czy​‐ zna ce​ni​ła tak wy​so​ko, jak Ger​ma​nie po​dob​ne moce je​mio​ły. Swo​ją dro​gą, po​sia​da​nie w obej​ściu ro​śli​ny zwal​cza​ją​cej uro​ki było wręcz ko​niecz​no​ścią w cza​sach, w któ​rych spo​ro osób po​tra​fi​ło i lu​bi​ło rzu​cać je na bliź​nich i ich do​by​tek. A prze​cież zno​wu wzra​sta za​in​te​re​so​wa​nie ma​gią, nie za​wsze cał​‐ kiem bia​łą. Rów​nież w cięż​kiej cho​ro​bie, gdy już leki nie po​ma​ga​ły, po​ma​gał bez dzi​‐ ki: po​skrę​ca​ny od reu​ma​ty​zmu, cier​pią​cy na po​da​grę Sło​wia​nin, miesz​ka​niec

Lasu Cze​skie​go, w cią​gu trzech ko​lej​nych wscho​dów słoń​ca kuś​ty​kał do krze​wu, uj​mo​wał ga​łąź i grzecz​nie pro​sił: Bzie, ja mam go​ściec, a ty go nie masz, Od​bierz mi, abym go nie miał!

I prze​że​gnaw​szy się, od​cho​dził. Jego krew​niak – Sło​wia​nin miesz​ka​ją​cy na Mo​ra​wach, cier​pią​cy na fe​brę, czy​li zim​ni​cę, owi​jał wo​kół szyi wie​cheć sło​my owsia​nej, biegł do bzu, po​trzą​sał nim trzy razy i po trzy​kroć wy​krzy​ki​‐ wał: Bzie! Bzie! Bzie! Zima na mnie leży. A niech ze mnie zle​zie i na cie​bie wle​zie!

Po​tem, ska​cząc na jed​nej no​dze, ty​łem wra​cał do domu. I zim​ni​ca zła​zi​ła. Cza​sa​mi ucie​ka​no się do prze​kup​stwa. Pe​tent kładł u stóp bzu ofia​rę z chle​ba i soli, kła​niał się z usza​no​wa​niem i przed​kła​dał spra​wę: „Przy​no​szę Wam chle​ba i soli, przyj​mij​cie cho​ro​bę, ból, kło​pot – nie chcę ich!”. Dziś Sło​wia​nin znad Wi​sły też mógł​by to i owo prze​ka​zać bzom, za​krzy​ku​‐ jąc: „Nie chcę ich!”.

Bo​rów​ka czar​na

Bory bia​ło​wie​skie – ciem​ne, pach​ną​ce igli​wiem, a na ich dnie nie​po​zor​na krze​win​ka two​rzą​ca roz​le​głe łany. Ma na​gie, kan​cia​ste ga​łąz​ki, z nich wy​ra​‐ sta​ją cien​kie list​ki, ja​jo​wa​te w za​ry​sie, na brze​gach drob​no pił​ko​wa​ne, zie​‐

lo​ne od góry, ja​śniej​sze od spodu. Z ką​tów li​ści, osa​dzo​ne na krót​kich szy​‐ puł​kach, wy​glą​da​ją owo​ce – to bo​rów​ka czar​na, zwa​na też ja​go​dą. Jej so​czy​‐ sty, won​ny miąższ kry​je w swym pur​pu​ro​wym wnę​trzu wie​le wy​dłu​żo​nych na​sion, któ​re roz​sia​ne przez zwie​rzę​ta da​dzą po​czą​tek no​wym ro​śli​nom. Bo​rów​ka czar​na jest jed​nym z tych do​bro​czyn​nych two​rów na​tu​ry, któ​ry​mi da​rzy ona tak szczo​drze zwie​rzę​ta i lu​dzi. Ucze​ni opi​sa​li wzo​ra​mi che​micz​‐ ny​mi to, co lud znał od nie​pa​mięt​nych cza​sów. Dziś wie​my, że za​wie​ra w swym skła​dzie wi​ta​mi​ny, kwa​sy or​ga​nicz​ne, garb​ni​ki, pek​ty​ny, cu​kry, barw​ni​ki an​to​cy​ja​no​we, ka​ro​te​no​idy, fi​ton​cy​dy. Me​dy​cy​na lu​do​wa nic nie wie​dzia​ła o ist​nie​niu fi​ton​cy​dów i ich za​bój​czym dzia​ła​niu na bak​te​rie, a mimo to sto​so​wa​ła bo​rów​kę do le​cze​nia za​bu​rzeń w tra​wie​niu, w nie​ży​cie żo​łąd​ka i je​lit, prze​wle​kłych bie​gun​kach. Pe​wien chłop sy​be​ryj​ski – zie​larz lu​do​wy o na​zwi​sku Ra​spu​tin, swą mrocz​ną ka​rie​rę roz​po​czął od wy​le​cze​nia ca​re​wi​cza Alek​se​go, syna cara Mi​ko​ła​ja II, z czer​won​ki, z któ​rą nie mo​gli so​bie po​ra​dzić dwor​scy le​ka​rze. Sy​tu​ację kom​pli​ko​wa​ło i to, że jak gło​szą nie​któ​re prze​ka​zy, Alek​sy cho​ro​wał na he​mo​fi​lię. Ra​spu​tin po​dał ca​re​wi​czo​‐ wi od​war z owo​ców bo​rów​ki czar​nej zmie​sza​nych z pię​cior​ni​kiem. Prócz dzia​ła​nia an​ty​bak​te​ryj​ne​go czar​ne bo​rów​ki po​moc​ne są w le​cze​niu za​pa​le​nia dróg mo​czo​wych i pę​che​rza, ob​ni​ża​ją go​rącz​kę, po​ma​ga​ją w le​cze​‐ niu cu​krzy​cy, a w więk​szych ilo​ściach sku​tecz​nie zwal​cza​ją ro​ba​ki je​li​to​we. Co naj​dziw​niej​sze – do​wie​dzio​no, że pew​ne sub​stan​cje w nich za​war​te o na​‐ zwie an​to​cy​ja​ny po​pra​wia​ją ostrość wi​dze​nia w nocy. Bo​rów​ki mają jesz​cze jed​ną cu​dow​ną moc. Kto spę​dził lip​co​wy dzień na zbio​rze ja​gód, ła​god​nie​je, a sen po ta​kim dniu jest moc​ny i krze​pią​cy.

Dzi​kie zwie​rzę​ta też do​ce​nia​ją wa​lo​ry bo​ró​wek. W die​cie żu​brów, je​le​ni, łosi i sarn są one sta​łym skład​ni​kiem w cią​gu ca​łe​go roku. Na po​cząt​ku kwiet​nia, gdy w pusz​czy zni​ka śnieg i bo​rów​ki wy​cho​dzą z ukry​cia, zwie​rzę​‐ ta wprost rzu​ca​ją się na nie. Rów​nie atrak​cyj​ne są w cza​sie, gdy za​czy​na​ją doj​rze​wać ja​go​dy. Ich wa​lo​ry od​żyw​cze po​ma​ga​ją też de​li​kat​nym sar​nom prze​trzy​mać ubo​gą zimę. Ko​rzy​sta​ją z zi​mo​wych od​wil​ży od​sła​nia​ją​cych runo, a przy nie​zbyt głę​bo​kim śnie​gu ra​cicz​ka​mi wy​grze​bu​ją zmar​z​nię​te, sma​‐ ko​wi​te ga​łąz​ki czar​nych bo​ró​wek. Wie​dzą o tym le​śni​cy i w do​brze za​go​spo​‐

da​ro​wa​nych la​sach spe​cjal​nym płu​giem od​grze​bu​ją bo​rów​czy​ska spod śnie​‐ gu, aby umoż​li​wić zwie​rzy​nie do​stęp do jej ulu​bio​ne​go po​kar​mu.

Bor​su​ki

Póź​ną je​sie​nią za​koń​czo​ne są już wszyst​kie naj​waż​niej​sze pra​ce przy​go​to​wu​‐ ją​ce ko​lo​nię bor​su​ków na zi​mo​wy spo​czy​nek. Pod piasz​czy​stym pa​gór​kiem kry​je się roz​le​gły, roz​bu​do​wy​wa​ny w cią​gu wie​lu lat, pod​ziem​ny sys​tem ko​‐ ry​ta​rzy, ma​ją​cy nie​raz kil​ka​dzie​siąt me​trów dłu​go​ści i kil​ka me​trów głę​bo​ko​‐ ści. Ko​ry​ta​rze pro​wa​dzą do sta​ran​nie wy​sprzą​ta​nych ko​mór miesz​kal​nych. W sło​necz​ne je​sien​ne dni bor​su​ki pra​co​wi​cie zbie​ra​ły su​che tra​wy, mech i li​ście – ma​te​riał do wy​ście​la​nia ko​mór. Czas wol​ny od prac do​mo​wych prze​zna​cza​ły na je​dze​nie. Owo​ce le​śne, kłą​cza, bul​wy, grzy​by i na​sio​na uzu​‐ peł​nio​ne biał​kiem zwie​rzę​cym uzy​ska​nym z upo​lo​wa​nych my​szy i żab, z wy​‐ grze​ba​nych ze ściół​ki le​śnej dżdżow​nic, śli​ma​ków, owa​dów i ich larw po​‐ słu​ży​ły do zgro​ma​dze​nia pod skó​rą zwie​rząt ist​nych zwa​łów sa​dła. Musi go

star​czyć na zi​mo​we mie​sią​ce, któ​re bor​su​ki prze​sy​pia​ją w no​rach. W tym cza​sie będą po​ścić i zgro​ma​dzo​ne w or​ga​ni​zmie ma​te​ria​ły za​pa​so​we będą je​dy​nym źró​dłem ener​gii pod​trzy​mu​ją​cej pro​ce​sy ży​cio​we zwie​rząt. Gdy roz​sza​le​ją się pierw​sze śnie​ży​ce, otwo​ry wyj​ścio​we z nor zo​sta​ną za​‐ tka​ne pę​ka​mi tra​wy, wiatr na​wie​je li​ście i śnieg – wie​lo​ro​dzin​na ko​lo​nia za​‐ szy​je się jak bor​suk w ja​mie i za​pad​nie w sen. Może się zda​rzyć, że w któ​‐ rymś z bocz​nych ko​ry​ta​rzy za​miesz​ka lis i zimą jego tro​py będą je​dy​ną ozna​‐ ką ży​cia kry​ją​ce​go się w ośnie​żo​nym pa​gór​ku. W cie​plej​sze dni w dru​giej po​ło​wie zimy któ​ryś z bor​su​ków zbu​dzi się z drzem​ki, wyj​dzie na prze​chadz​‐ kę, a na​wet od​wie​dzi są​sied​nią ko​lo​nię i po​zo​sta​nie w niej kil​ka dni. Na top​‐ nie​ją​cym śnie​gu zo​sta​wi li​nię śla​dów z wy​raź​nie od​ci​śnię​ty​mi dłu​gi​mi pa​zu​‐ ra​mi.

Na przed​wio​śniu w głę​bi nor, na mięk​kiej i cie​płej wy​ściół​ce ko​mór lę​go​‐ wych uro​dzą się śle​pe, na​gie i cał​kiem bez​rad​ne bor​su​czę​ta. Do​pie​ro po trzech ty​go​dniach przej​rzą na oczy, lecz jesz​cze dłu​go nie opusz​czą nor. Tro​‐ skli​wie kar​mio​ne mle​kiem mat​ki po​ro​sną bia​łym, sztyw​nym wło​sem z dwo​‐ ma czar​ny​mi prę​ga​mi bie​gną​cy​mi po bo​kach py​ska. A gdy na​dej​dzie peł​nia

wio​sny, po raz pierw​szy wyj​dą z gniaz​da, by w otwo​rze nory grzać się i ba​‐ wić w cie​ple pro​mie​ni słoń​ca. Na dal​sze spa​ce​ry uda​wać się będą tyl​ko pod opie​ką mat​ki, naj​czę​ściej do​pie​ro po zmro​ku. Od ko​lo​nii od​cho​dzi wie​le dróg wy​dep​ta​nych przez ko​lej​ne po​ko​le​nia bor​su​ków. Wio​dą one do po​bli​skie​go za​głę​bie​nia z wodą lub do prze​pły​wa​‐ ją​cej opo​dal pusz​czań​skiej rzecz​ki, do miejsc ob​fi​tu​ją​cych w po​karm, a jed​‐ na ze ście​żek pro​wa​dzi w ustron​ne miej​sce, dzię​ki któ​re​mu ko​lo​nia jest za​‐ wsze czy​sta i po​zba​wio​na cha​rak​te​ry​stycz​ne​go za​pa​chu od​cho​dów zwie​rzę​‐ cych. Bor​su​ki przy​wią​za​ne są do swych tras, nie​chęt​nie i tyl​ko z ko​niecz​no​‐ ści je zmie​nia​ją, gdyż czu​ją się na nich bez​piecz​ne – do​kład​nie zna​ją oto​cze​‐ nie i naj​krót​szą dro​gę uciecz​ki do nory. Ca​ły​mi no​ca​mi szwen​da​ją się po le​‐ sie. W po​szu​ki​wa​niu po​kar​mu wy​grze​bu​ją w zie​mi nie​wiel​kie lej​ki; na ich dnie cza​sem tra​fi się miot śle​pych my​sząt lub przy​smak bor​su​czy – gniaz​do os. Wspi​na​ją się na za​dnie nogi i od​ry​wa​ją dłu​gi​mi pa​zu​ra​mi korę po​wa​lo​‐ nych drzew w po​szu​ki​wa​niu larw owa​dów. Na swych krót​kich no​gach po​ko​‐ nu​ją spo​re od​le​gło​ści, przed świ​tem jed​nak bez​błęd​nie tra​fia​ją do domu. Mimo nie​wiel​kich roz​mia​rów cia​ła, rzad​ko prze​kra​cza​ją​cych pół me​tra dłu​go​ści i pięt​na​ście ki​lo​gra​mów cię​ża​ru, dość kiep​skie​go wzro​ku i ha​ła​śli​‐ we​go za​cho​wa​nia, bor​su​ki nie są ła​twą zdo​by​czą dla pusz​czań​skich dra​pież​‐ ni​ków – wil​ków i rysi. Już samo ubar​wie​nie cia​ła sil​nie kon​tra​stu​ją​ce czer​‐ nią i bie​lą ostrze​ga ama​to​ra mię​sne​go da​nia przed zbyt po​chop​nym ata​kiem. Bor​suk ma do obro​ny nad​zwy​czaj duże i sil​ne zęby, co po​łą​czo​ne z bo​jo​wo​‐ ścią, szyb​kim re​flek​sem i znacz​ną od​por​no​ścią na ból i rany czy​ni z nie​go groź​ne​go prze​ciw​ni​ka. Każ​dy roz​sąd​ny dra​pież​nik wy​so​ko ceni swe zdro​‐ wie; naj​mniej​sze zra​nie​nie wy​nie​sio​ne z wal​ki z ofia​rą, któ​ra ofia​rą być nie chce, ob​ni​ża jego spraw​ność ło​wiec​ką. A prze​cież oku​la​wio​ny ryś, to już nie łow​ca, tyl​ko głod​ne zwie​rzę, zda​ne na my​szy i reszt​ki po zdro​wych dra​pież​‐ cach. Do swych po​bra​tym​ców bor​su​ki na​sta​wio​ne są przy​jaź​nie. Z jed​nym wy​‐ jąt​kiem: gdy nad​cho​dzi czas rui, sam​ce wal​czą o sa​mi​ce. Wio​sną lub je​sie​nią sły​chać nocą wrza​ski gry​zą​cych się zwie​rząt. Rów​nież gdy na te​ry​to​rium ko​‐ lo​nii za​pu​ści się obcy, do​ro​sły sa​miec, nie spo​ty​ka się z mi​łym przy​ję​ciem.

Prze​śla​do​wa​ny przez miej​sco​we bor​su​ki albo wy​emi​gru​je w spo​koj​niej​sze re​jo​ny, albo – je​śli jest od​po​wied​nio sil​ny – wy​wal​czy pra​wo sta​łe​go po​by​‐ tu, zdo​bę​dzie sa​mi​cę, za​ło​ży z nią nową ko​lo​nię. Z bie​giem lat, głów​nie po​‐ przez związ​ki mał​żeń​skie do​ra​sta​ją​cych mło​dych, nowa ro​dzi​na zo​sta​nie za​‐ ak​cep​to​wa​na przez miej​sco​wą spo​łecz​ność.

Brzo​za

W mło​do​ści szyb​ko ro​śnie – już w wie​ku sześć​dzie​się​ciu lat osią​ga trzy​dzie​‐ ści me​trów wy​so​ko​ści. Do​ży​wa w do​brym zdro​wiu stu lat. Ma wów​czas gru​‐ bą, spę​ka​ną korę, u dołu pnia pra​wie czar​ną, w gó​rze kre​do​wo​bia​łą, łusz​czą​‐ cą się okręż​nie. Zwie​sza​ją​ce się dłu​gie i cien​kie ga​łę​zie okry​wa gę​stwa drob​nych, ostro za​koń​czo​nych li​ści. Wcze​sną wio​sną zie​lo​ną mgieł​ką osnu​‐ wa​ją ciem​ne ga​łę​zie drzew, je​sie​nią gra​ją wszyst​ki​mi od​cie​nia​mi zło​ta. Swym za​się​giem brzo​za obej​mu​je pra​wie całą Eu​ro​pę, część za​chod​nią Azji i Azję Mniej​szą. U nas ro​śnie na ca​łym niżu, w gó​rach ma za​sięg do ty​‐

sią​ca sied​miu​set me​trów nad po​zio​mem mo​rza. Jest mało wy​ma​ga​ją​ca, wy​‐ trzy​ma​ła na su​sze, wia​try, mro​zy i za​nie​czysz​cze​nia po​wie​trza. Jej lek​kie na​‐ sio​na prze​no​szo​ne przez wiatr przyj​mu​ją się na naj​gor​szych sie​dli​skach – pia​skach, nie​użyt​kach, odło​gach i zrę​bach. Czę​sto ro​śnie wraz z so​sna​mi i ja​‐ łow​ca​mi, może też two​rzyć lite drze​wo​sta​ny. W cza​sach gdy czło​wiek ko​rzy​stał wy​łącz​nie z su​row​ców na​tu​ral​nych, brzo​za „ze wzglę​du na swą wie​lo​ra​ką uży​tecz​ność mię​dzy naj​sza​cow​niej​sze po​li​czyć się mo​gła”. Korę dzie​lo​no na wierzch​nią – bia​łą i głę​biej po​ło​żo​ną – bru​nat​ną. Bia​ła do​star​cza​ła ole​ju brzo​zo​we​go i dzieg​ciu. Olej – za​wie​si​sty, brą​zo​wo​czar​ny o spe​cy​ficz​nym, draż​nią​cym za​pa​chu, sto​so​wa​no w le​cze​niu cho​rób pę​che​rza mo​czo​we​go, ze​wnętrz​nie zaś – w scho​rze​niach reu​ma​tycz​‐ nych i eg​ze​mach. Dzie​gieć do XVIII wie​ku był uzna​nym środ​kiem zwal​cza​ją​‐ cym ro​ba​czy​ce: „Uży​wa się po kil​ka kro​pli z wodą prze​ciw gli​stom. Gdy się tro​chę po​ru​szą i chcą wy​cho​dzić przez gar​dło, sma​ru​je się tro​chę dzieg​ciem pod no​sem cho​re​go: to gli​sty wstrzy​mu​je i uśmie​rza”. Uży​wa​li go rów​nież skór​ni​cy – na​są​cza​li nim juch​to​we skó​ry, słyn​ne w ów​cze​snym świe​cie „ju​‐ fty” mo​skiew​skie – mięk​kie i trwa​łe. Po​nie​waż ostra woń spe​cy​fi​ku od​stra​‐ sza​ła gry​zo​nie, sma​ro​wa​no nim rów​nież rze​mie​nie i inne wy​ro​by ze skór. Dzię​ki sub​stan​cji o na​zwie be​tu​li​na bia​ła kora nie ule​ga gni​ciu i nie chwy​ta wil​go​ci. Umiesz​czo​na pod gon​ta​mi czy dra​ni​cą i pod bel​ka​mi kła​dzio​ny​mi wprost na zie​mi prze​dłu​ża​ła trwa​nie drew​nia​nych do​mów. Na pół​no​cy Eu​ro​‐ py La​poń​czy​cy i Fi​no​wie z bia​łej kory wy​pla​ta​li ko​sze, po​wro​zy, maty, obu​‐ wie, a na​wet nie​któ​re czę​ści ubra​nia. Z niej też spo​rzą​dza​li po​chod​nie i po​‐ jem​ni​ki na żyw​ność. Roz​dzie​lo​ną na cie​niut​kie płat​ki przy​kła​da​li na nie​go​ją​‐ ce się rany, w cza​sie gło​du zaś zmie​lo​ną do​da​wa​li do mąki. W od​wa​rze z kory bru​nat​nej za​nu​rza​li swe sie​ci ry​bac​kie, co znacz​nie zwięk​sza​ło ich trwa​łość.

Dziś już mało któ​ry sto​larz wie, że brzo​za brzo​zie nie​rów​na: im da​lej na pół​noc wy​ro​sła, tym jej drew​no jest tward​sze, po​cho​dzą​ce z ni​zin – zwię​złe i gięt​kie, z ziem zaś ży​znych, wy​żej po​ło​żo​nych – kru​che i łu​pli​we. Uży​te jako ma​te​riał bu​dow​la​ny jest nie​trwa​łe, szyb​ko bu​twie​je i to​czą je owa​dy, do​sko​na​le na​to​miast na​da​je się do wy​ro​bu na​rzę​dzi rol​ni​czych, czę​ści do wo​zów, ko​ryt, ły​żek i cho​da​ków. Wy​so​ko ce​nio​no drew​no z ra​ko​wych na​ro​‐ śli wy​stę​pu​ją​cych na sta​rych brzo​zach. Daw​niej me​ble z cze​czot​ki „zdo​bi​ły sa​lo​ny moż​nych i skrom​ną szla​chec​ką kom​na​tę”. I współ​cze​śnie brzo​za jest waż​nym su​row​cem w prze​my​śle me​blo​wym, pa​pier​ni​czym i che​micz​nym. Jej drew​no, na​wet mo​kre, ła​two się pali, da​jąc znacz​ne ilo​ści cie​pła, a po​zo​sta​‐

ły po​piół znaj​du​je za​sto​so​wa​nie w pro​duk​cji szkła. Mło​de, jesz​cze lep​kie list​ki i pącz​ki brzo​zy, za​la​ne spi​ry​tu​sem i wy​sta​wio​‐ ne na słoń​ce dają bal​sam na prze​zię​bie​nia, lecz po​nad wszyst​ko ce​nio​ny jest sok pły​ną​cy ze ska​le​czo​ne​go pnia, tak zwa​na osko​ła. Daw​niej twier​dzo​no, że „nie tyl​ko ostrość hu​mo​rów ła​go​dzi, lecz upar​te świerz​by i wy​rzu​ty skór​ne le​czy, a na​wet wstą​pio​ne we​wnątrz sku​tecz​nie na po​wierzch​nię cia​ła wy​pro​‐ wa​dza”. Był też uzna​nym środ​kiem w le​cze​niu ka​mi​cy ner​ko​wej. Na​le​ża​ło co dzień pić na czczo czte​ry szklan​ki świe​że​go soku, co czter​dzie​ści pięć mi​nut jed​ną, przy czym cho​ry mu​siał cały czas po​zo​sta​wać w ru​chu. Zda​niem me​‐ dy​ków ku​ra​cja ta „uśmie​rza sro​gie bo​le​ści tej cho​ro​by i dal​sze for​mo​wa​nie się ka​mie​ni wstrzy​mu​je”. Dziś me​dy​cy​na ko​rzy​sta z doj​rza​łych li​ści jako środ​ka mo​czo​pęd​ne​go, ła​‐ god​nie na​po​tne​go i żół​cio​pęd​ne​go. Nowe ba​da​nia pro​wa​dzo​ne w Ro​sji po​‐ twier​dzi​ły też wy​so​ce lecz​ni​cze wła​sno​ści grzy​ba włók​no​usz​ka uko​śne​go – w po​sta​ci czar​nej, gru​zo​wa​tej na​ro​śli ata​ku​ją​ce​go drze​wa. Dłu​go​trwa​łe po​‐ da​wa​nie wod​ne​go wy​cią​gu z grzy​ba wstrzy​mu​je wzrost tka​nek no​wo​two​ro​‐ wych oraz zmniej​sza nie​bez​pie​czeń​stwo prze​rzu​tów. W tam​tej​szych ap​te​kach jest już w sprze​da​ży pre​pa​rat pod na​zwą cza​ga. Na ko​niec war​to wspo​mnieć o jesz​cze jed​nym za​sto​so​wa​niu brzo​zy. Z jej ga​łą​zek wią​zać moż​na mio​tły do za​mia​ta​nia i mio​teł​ki uży​wa​ne w łaź​niach. I nie tyl​ko, bo​wiem: Ró​zecz​ką dzia​tecz​ki bić do​bry Bóg ra​dzi, ró​zecz​ka dzia​tecz​kom ni​g​dy nie za​wa​dzi.

Je​den z au​to​ry​te​tów bo​ta​nicz​nych XIX wie​ku, zwo​len​nik me​tod wy​cho​‐ waw​czych ro​dem z pana Ja​cho​wi​cza, po​le​cał ró​zgi brzo​zo​we, jako że: „te ga​łąz​ki dają naj​mniej szko​dli​we zdro​wiu na​rzę​dzie do po​wścią​ga​nia swa​‐ wo​li”. Współ​cze​sna me​dy​cy​na w tej kwe​stii mil​czy.

Bu​kwi​ca

W sta​ro​żyt​no​ści uzna​na za „stró​ża ludz​kich ciał i dusz” jest by​li​ną o pa​lo​‐ wym ko​rze​niu gę​sto po​ro​śnię​tym cien​ki​mi ko​rzon​ka​mi i czte​ro​gra​nia​stej, szorst​ko owło​sio​nej ło​dy​dze wy​so​ko​ści 20–80 cen​ty​me​trów. Li​ście od​ziom​‐ ko​we mają dłu​gie ogon​ki, wy​ra​sta​ją​ce z ło​dy​gi zaś są krót​ko​ogon​ko​we lub sie​dzą​ce. Li​ście dłu​go​ści 6–8 cen​ty​me​trów są po​dłuż​nie ja​jo​wa​te, naj​szer​sze

u ser​co​wa​tej pod​sta​wy, na brze​gach kar​bo​wa​ne. Obie stro​ny li​ścia – gór​na, ciem​niej​sza, i dol​na, ja​śniej​sza, są de​li​kat​nie owło​sio​ne. Bu​kwi​ca kwit​nie od czerw​ca do wrze​śnia. Na szczy​cie ło​dy​gi roz​wi​ja się kwia​to​stan w gór​nej czę​ści zwar​ty, ni​żej nie​co luź​niej​szy, skła​da​ją​cy się z wie​lu war​go​wych kwia​tów bar​wy pur​pu​ro​wej lub ciem​no​ró​żo​wej. Bu​kwi​ca lubi gle​by gli​nia​ste, nie​zbyt su​che, o zmien​nej wil​got​no​ści. Ro​‐ śnie w wid​nych la​sach li​ścia​stych i dą​bro​wach, na śród​le​śnych łą​kach, na skra​ju la​sów i przy dro​gach na ca​łym niżu i nie​wy​so​ko w gó​rach. Swym za​‐ się​giem obej​mu​je Eu​ro​pę, za​chod​nią Sy​be​rię, Azję Mniej​szą i pół​noc​nowschod​nią część Afry​ki. Zie​le bu​kwi​cy ma bal​sa​micz​ny za​pach i gorz​ki smak. Za​wie​ra ole​jek ete​‐ rycz​ny, al​ka​lo​idy, związ​ki ży​wi​co​we, ślu​zy, go​ry​cze, kwa​sy or​ga​nicz​ne i sole mi​ne​ral​ne. Sto​so​wa​na jest w le​cze​niu nie​ży​tów je​lit, dy​cha​wi​cy oskrze​lo​‐ wej, żół​tacz​ki, zwich​nięć koń​czyn i przy go​je​niu ran. Ksiądz Kli​musz​ko uży​‐ wał jej w le​cze​niu mi​gre​ny i cu​krzy​cy. Wśród se​tek ziół zna​nych sta​ro​żyt​nym bu​kwi​ca zaj​mo​wa​ła po​cze​sne miej​‐ sce. Chwa​lo​no ją w Egip​cie, a pod imie​niem Be​to​ni​ca kró​lo​wa​ła w dzie​łach Hi​po​kra​te​sa, Pli​niu​sza i Dio​sku​ry​de​sa. An​to​niusz Musa – wy​zwo​lo​ny nie​‐ wol​nik i le​karz, za usłu​gi od​da​ne ce​sa​rzo​wi Au​gu​sto​wi ko​rzy​sta​ją​cy z przy​‐ wi​le​jów se​na​tor​skich, po​świę​cił jej całą książ​kę, we wszyst​kich kra​jach śród​ziem​no​mor​skich zaś krą​ży​ło po​wie​dze​nie: „Sprze​daj tu​ni​kę i kup be​to​ni​‐ kę”. Je​śli chcia​no ko​goś szcze​gól​nie po​chwa​lić, mó​wio​no: „Cnót masz wię​‐ cej niż bu​kwi​ca”. Była pa​na​ceum – le​kiem na wszyst​kie cho​ro​by. Wy​so​ko ce​ni​li ją świę​ta Hil​de​gar​da, Pa​ra​cel​sus i Lo​ni​ce​rus. Kon​rad von Me​gen​berg wi​dział w niej nie tyl​ko zio​ło le​czą​ce, lecz i ma​gicz​ne – o czym nie omiesz​‐ kał wspo​mnieć w roz​pra​wie De her​ba be​to​ni​ca. W śre​dnio​wie​czu ho​do​wa​‐ na była w ogro​dach zio​ło​wych i ogród​kach przy​do​mo​wych. Sta​ni​sław Ka​zi​‐ mierz Her​cius – szes​na​sto​wiecz​ny pre​kur​sor to​wa​rzy​stwa żyw​no​ścio​we​go – do​dat​ko​wo uj​rzał w niej cen​ną ro​śli​nę przy​pra​wo​wą. A oto nie​któ​re tyl​ko z za​sto​so​wań bu​kwi​cy. Ko​rzeń o przy​krym za​pa​chu, wy​wo​łu​ją​cy wy​mio​ty, był środ​kiem „czysz​czą​cym cia​ło ze szko​dli​wych so​‐ ków”. Cier​pią​cym od bólu zęba ra​dzo​no: „Weź ko​rze​nia pa​pro​ci, wę​żow​ni​‐

ka, szał​wii, bu​kwi​cy, su​szo​nej róży, każ​de​go po gar​ści, warz w wo​dzie na poły z wi​nem, aż trze​cia część wy​wrze. Prze​ce​dziw​szy, trzy​maj w uściech cie​pło”. Zda​niem mi​strza Mat​tio​le​go bu​kwi​ca „ka​mień w ner​kach roz​drab​‐ nia, żeń​ską nie​moc przy​wo​dzi, skur​czo​nym i na​de​rwa​nym po​ma​ga, a nade wszyst​ko uką​szo​nym od by​dląt i węży swym przy​ło​że​niem ra​tu​nek daje, tru​‐ ci​znę od ser​ca od​ga​nia. Do​bra jest prze​ciw kwa​śne​mu od​bi​ja​niu się z żo​łąd​‐ ka, prze​ciw ła​ma​niu w ko​ściach bio​dro​wych, osza​la​łym i zby​tym ro​zu​mu po​‐ ma​ga. Okła​dy z ko​rze​nia bu​kwi​cy i by​li​cy ból oczu usu​wa​ją. Do​wol​nie za​ży​‐ ta żół​tacz​kę le​czy, a po​wi​deł​ka z niej uczy​nio​ne do​bre są na owrzo​dze​nia płuc. Kto​by spadł z drze​wa lub z wy​so​ka i coś so​bie uszko​dził lub coś na nie​go spa​dło i go przy​gnio​tło, temu na​par z bu​kwi​cy, krwaw​ni​ka i bab​ki z pi​‐ wem pity po​ży​tecz​ny jest. Pu​chli​nę wod​ną le​czy, ka​szel usu​wa, fe​bry wy​ga​‐ nia, pita z brzecz​ką mio​do​wą ry​chły po​ród czy​ni i ból ma​ci​cy od za​zię​bie​nia uśmie​rza. Kto by ją pier​wej uży​wał, bro​ni opil​stwu”.

Nie ma dru​gie​go zie​la tak sku​tecz​nie le​czą​ce​go rany gło​wy. „A robi się tak: weź ko​bie​ce​go mle​ka, jo​dło​wej ter​pen​ty​ny, ży​wi​cy so​sno​wej i tłusz​czu, każ​de​go łu​tów dwa​na​ście, roz​puść po​spo​łu nad ogniem, po​tem zdejm, do​daj prosz​ku z bu​kwi​cy też łu​tów dwa​na​ście i do​kład​nie mie​szaj. Po​tem na​rób nie​wiel​kich ka​wał​ków i te mocz w mle​ku ko​bie​cym i wy​ra​biaj w dło​ni dni kil​ka, w każ​dy dzień trzy​kroć lub czte​ro​krot​nie. Na ko​niec wy​ci​śnij i scho​‐ waj do pusz​ki drew​nia​nej na po​trze​bę. Sko​ro tej ma​ści bę​dziesz chciał użyć, naj​pierw do rany na​lej nie​co ter​pen​ty​ny, po​tem ma​ścią ranę wy​pełń, a na to wszyst​ko po​łóż chu​s​tę ma​ścią na​sma​ro​wa​ną. To ranę ry​chło goi, a tak​że ko​‐ ści strza​ska​ne wy​cią​ga. Dla​te​go wszy​scy daw​ni le​ka​rze kła​dli ją do swych ma​ści i pla​strów. Jest bu​kwi​ca nad​zwy​czaj​nym le​kar​stwem prze​ze mnie do​‐ świad​czo​nym” – koń​czy swój wy​wód Mat​tio​li. I mo​że​my mu wie​rzyć – w jego cza​sach wy​ma​chi​wa​nie mie​czem i to​po​rem było w mo​dzie, a więc

i głów do do​świad​czeń me​dycz​nych nie bra​kło. Wpraw​dzie dziś łby roz​łu​pa​ne że​la​stwem na​le​żą do rzad​ko​ści, lecz nie​je​‐ den gło​wę so​bie ła​mie, skąd wziąć grosz na za​kup le​ków i po​byt w szpi​ta​lu. A może by tak te​re​ny prze​zna​czo​ne pod bu​do​wę fa​bryk le​ków ob​siać bu​kwi​‐ cą – ile pi​gu​łek i za​strzy​ków mo​gło​by za​stą​pić jed​no małe zie​le.

By​li​ca boże drzew​ko

Po​cho​dze​nie tej sza​cow​nej ro​śli​ny skry​wa ta​jem​ni​ca. Nie​któ​rzy wpraw​dzie są​dzą, że jej oj​czy​zną jest Hisz​pa​nia, lecz wszyst​kie duże sku​pi​ska, ja​kie może na​po​tkać tak w kra​jach śród​ziem​no​mor​skich, jak w Azji i Ame​ry​ce Pół​noc​nej, to zdzi​cza​łe po​tom​stwo ucie​ki​nie​rek z ogro​dów. Do Eu​ro​py Środ​‐ ko​wej przy​wę​dro​wa​ła w nie​pa​mięt​nych cza​sach – zna​ły ją ple​mio​na sło​‐ wiań​skie na dłu​go przed zwy​cię​stwem no​wej wia​ry pły​ną​cej z Rzy​mu.

Jak praw​dzi​wej wiel​ko​ści przy​sta​ło, by​li​ca nie stroi się w osza​ła​mia​ją​ce bar​wy czy wy​myśl​ne kształ​ty. Jest skrom​nym pół​krze​wem. Ma pa​lo​wy, zdrew​nia​ły ko​rzeń i licz​ne ło​dy​gi – w opi​sie księ​dza Klu​ka – „chru​ści​ko​wa​te z wie​lo​ma ga​łąz​ka​mi”. Gę​sto ulist​nio​ne wzno​szą się na wy​so​kość pół​to​ra me​tra. Li​ście o przy​ku​rzo​nej, si​no​zie​lo​nej bar​wie, spodem sza​ro owło​sio​ne są naj​czę​ściej po​dwój​nie pie​rza​ste z bar​dzo wą​ski​mi od​cin​ka​mi. Ku​li​ste ko​‐ szycz​ki kwia​to​we roz​wi​ja​ją się w koń​cu lata. Mają wiel​kość za​le​d​wie trzech mi​li​me​trów i są ze​bra​ne w zwi​sa​ją​cą, zie​lon​ka​wo​żół​tą wie​chę. Je​dy​ną ozdo​‐ bą by​li​cy jest bal​sa​micz​ny, nie​co ko​rzen​ny za​pach. Boże drzew​ko za​wie​ra olej​ki ete​rycz​ne, garb​ni​ki, go​ry​cze, al​ka​lo​id abro​‐ ta​ni​nę, ży​wi​ce, fla​wo​no​idy i kwa​sy or​ga​nicz​ne – cały lecz​ni​czy asor​ty​ment sub​stan​cji czyn​nych bio​lo​gicz​nie. Dzia​ła prze​ciw​skur​czo​wo i wzmac​nia​ją​co na układ ner​wo​wy, wcho​dzi w skład mie​sza​nek zio​ło​wych sto​so​wa​nych w le​cze​niu scho​rzeń żo​łąd​ka i od​mro​żeń, jest też aro​ma​tycz​nym do​dat​kiem do ką​pie​li wzmac​nia​ją​cych. W Ro​sji esen​cją z by​li​cy le​czy się nie​do​krwi​‐ stość i ska​zę lim​fa​tycz​ną, kłą​czem zaś – pa​dacz​kę i gruź​li​cze za​pa​le​nie opon mó​zgo​wych.

Na​uko​wa na​zwa zie​la brzmi Ar​te​mi​sia. Być może po​cho​dzi od sło​wa ar​‐ te​mis – zdro​wie; lub – jak gło​si an​tycz​ny prze​kaz – od Ar​te​mi​dy, straż​nicz​ki ogro​du zie​lar​skie​go w Fa​sis na Kol​chi​dzie. Naj​praw​do​po​dob​niej jed​nak na​‐

zwa​na zo​sta​ła na cześć bo​gi​ni Ar​te​mi​dy, opie​kun​ki dzi​kich zwie​rząt, pa​tron​ki dzie​wic, a rów​no​cze​śnie daw​czy​ni lek​kich po​ro​dów. Za spra​wą bo​gi​ni dzie​‐ wi​ce, któ​re raz w księ​ży​co​wym mie​sią​cu piły świe​ży sok z by​li​cy, za​cho​wy​‐ wa​ły szczu​płe fi​gu​ry aż do za​mąż​pój​ścia. A je​śli któ​raś w porę soku nie wy​‐ pi​ła i ob​wód w ta​lii za​czy​nał się nie​po​ko​ją​co zwięk​szać, usu​wa​ła przy​czy​nę le​kiem spo​rzą​dzo​nym z ar​te​mi​sii. To tłu​ma​czy aten​cję, z jaką ko​bie​ty przez wie​ki od​no​si​ły się do bo​że​go drzew​ka. Mniej ja​sne są po​bud​ki, któ​ry​mi kie​‐ ro​wał się naj​więk​szy mo​ra​li​sta sta​ro​żyt​no​ści – Ka​ton, gdy za​le​cał wpro​wa​‐ dze​nie tej ro​śli​ny do ogro​dów pod pre​tek​stem, że świet​nie na​da​je się do wpla​ta​nia w wień​ce no​szo​ne przez Rzy​mian w świę​ta i pod​czas uro​czy​sto​‐ ści. Jak​by już nic in​ne​go nie było! Trud​no też po​są​dzić o wy​ro​zu​mia​łość dla nie​wie​ścich grze​chów kró​la Akwi​ta​nii Lu​dwi​ka zwa​ne​go Po​boż​nym. Ten cno​tli​wy wład​ca wy​dał w roku 795 roz​po​rzą​dze​nie do​ty​czą​ce ro​ślin, któ​re – jego zda​niem – po​win​ny ro​snąć w ogro​dzie każ​de​go pa​nu​ją​ce​go. Wśród osiem​dzie​się​ciu dzie​wię​ciu ziół umie​ścił by​li​cę boże drzew​ko. Ale i bez jego świa​tłych rad była ona upra​wia​na w ca​łej Eu​ro​pie nie tyl​ko w ce​lach lecz​ni​czych, ale też, i to głów​nie, jako tra​dy​cyj​ne zie​le ma​gicz​ne. Sta​ro​ru​skie tek​sty ka​zań z X i XI wie​ku, pięt​nu​jąc za​cho​wa​ne tu i ów​dzie po​gań​skie ob​rzę​dy, wspo​mi​na​ją, że sil​nie pach​ną​cych ziół, a wśród nich by​‐ li​cy (zio​ło nad zio​ła​mi), uży​wa się prze​ciw uro​kom i cza​rom. Jej ma​gicz​na moc prze​trwa​ła pra​wie do na​szych cza​sów. Fe​liks Ber​dau – współ​au​tor En​‐ cy​klo​pe​dii po​wszech​nej wy​da​nej w 1868 roku – umiesz​cza ją wśród ziół ob​‐ rzę​do​wych. W oko​li​cach Kro​ścien​ka i Za​ko​pa​ne​go dy​mem bo​że​go drzew​ka wy​ga​nia​no złe​go du​cha z opę​ta​nych nie​wiast, na Ka​szu​bach, w Cze​chach i na Li​twie by​li​ca chro​ni​ła od uro​ku dom i in​wen​tarz, w Ro​sji ody​mia​no nią cha​‐ ty, gdy sza​la​ła za​ra​za. Od nie​pa​mięt​nych cza​sów w naj​krót​szą noc w roku, noc ku​pa​ły, ra​do​sne sza​leń​stwo ogar​nia​ło sta​rych i mło​dych. Mar​cin z Urzę​do​wa za​pi​sał w swym ziel​ni​ku Anno Do​mi​ni 1562, że: „W nocy ognie pa​li​ły, tań​co​wa​ły, śpie​wa​ły, dia​błu cześć a mo​dłę czy​niąc. Tego oby​cza​ju po​gań​skie​go do tych cza​sów w Pol​sz​czę nie chcą opusz​czać nie​wia​sty”. La​to​pis hu​styń​ski – dzie​ło z XVII wie​ku po​da​je waż​ny szcze​gół: „Z wie​czo​ra zbie​ra się lud pro​sty obo​‐

jej płci i spla​ta so​bie wień​ce z zie​la ja​do​wi​te​go albo ko​rze​nia, i prze​pa​saw​‐ szy się by​li​cą, wznie​ca ogień”.

I tak było wszę​dzie: od Ir​lan​dii po Ro​sję, od Nor​we​gii po Gre​cję. W bla​‐ sku ty​się​cy ognisk try​ska​ją​cych iskra​mi w noc ku​pa​ły tań​czo​no w wień​cach z wer​be​ny i by​li​cy na gło​wach lub bio​drach. Ciem​ność na​sy​co​na cza​ra​mi i zmy​sło​wo​ścią kry​ła wszyst​ko – na​wet ka​zi​rod​cze igrasz​ki sióstr z brać​mi – o czym wspo​mi​na​ją ar​cha​icz​ne pie​śni z Bia​ło​ru​si. Obec​ność bo​gi​ni i jej zie​‐ la na uro​czy​sto​ściach była więc cał​kiem uza​sad​nio​na. Po​ga​sły na za​wsze świę​to​jań​skie ognie, a współ​cze​sne pan​ny za​po​mnia​ły o Ar​te​mi​dzie, więc ze​mści​ła się ona okrut​nie – pod​mie​ni​ła cu​dow​ne wła​sno​‐ ści zie​la. Dziś by​li​ca już nie jest abor​ti​va i nie tyl​ko nie usu​wa pa​nień​skie​go

kło​po​tu, lecz prze​ciw​nie – wzmac​nia ma​ci​cę i zmniej​sza do​le​gli​wo​ści zwią​‐ za​ne ze sta​nem od​mien​nym, co w pro​stej dro​dze pro​wa​dzi do kom​pro​mi​ta​cji dzie​wi​cy. Co praw​da nie tyl​ko wia​ra się zmie​ni​ła, ale też oby​cza​je.

Chmiel

Jest ro​śli​ną wie​lo​let​nią, dwu​pien​ną. Każ​dej wio​sny z mię​si​ste​go roz​ga​łę​zio​‐ ne​go ko​rze​nia wy​bi​ja​ją sła​be, szorst​kie wi​cie szyb​ko wy​ra​sta​ją​ce w kan​cia​‐ ste ło​dy​gi gru​bo​ści ołów​ka. Pną się ku gó​rze na​wet dzie​sięć me​trów i cze​‐ pia​jąc się ha​czy​ko​wa​ty​mi wło​ska​mi, pra​wo​skręt​nie okrę​ca​ją się wo​kół naj​‐ bliż​szych drzew lub in​nych pod​pór. Wzdłuż ca​łej ło​dy​gi ro​sną gę​sto roz​‐ miesz​czo​ne, dło​nia​sto​kla​po​wa​te li​ście o ząb​ko​wa​nych brze​gach. W czerw​cu w ką​tach li​ści po​ja​wia​ją się kwia​ty. Kwia​to​sta​ny mę​skie zwi​sa​ją luź​ny​mi wie​cha​mi wie​lu ma​leń​kich zie​lon​ka​wo​żół​tych kwia​tów. Bia​ła​wo​żół​te kwia​‐

to​sta​ny żeń​skie są ja​jo​wa​ty​mi szy​szecz​ka​mi o cien​kich, da​chów​ko​wa​to uło​‐ żo​nych łu​secz​kach. Ze​wnętrz​na stro​na łu​se​czek jest gę​sto okry​ta gru​czoł​ka​mi. Z doj​rza​łych szy​szek osy​pu​ją się ła​two w po​sta​ci ja​sno​żół​tej, w do​ty​ku tłu​‐ stej mącz​ki zwa​nej lu​pu​li​ną. Ma sil​ny, aro​ma​tycz​ny za​pach i swo​isty, gorz​ki smak. Po za​py​le​niu przez wiatr pod łu​secz​ka​mi roz​wi​ja​ją się na​sio​na – małe, czar​ne orzesz​ki. Oj​czy​zną chmie​lu jest przy​pusz​czal​nie po​łu​dnio​wo-wschod​nia Azja, lecz od wie​ków moż​na go spo​tkać w ca​łej umiar​ko​wa​nej stre​fie kli​ma​tycz​nej. Żyje w wil​got​nych za​ro​ślach i chru​śnia​kach, w la​sach łę​go​wych i w ol​szy​‐ nach, w miej​scach cie​płych z gli​nia​stą gle​bą za​sob​ną w azot, o wy​so​kim po​‐ zio​mie wód grun​to​wych. U nas ro​śnie w ca​łym kra​ju, na​wet w mrocz​nej i chłod​nej Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej zna​le​zio​no sześć sta​no​wisk tej ro​śli​ny. Naj​cen​niej​szą czę​ścią chmie​lu są jego szysz​ki – doj​rza​łe, lecz nie​za​py​lo​ne kwia​to​sta​ny żeń​skie, a ści​śle mó​wiąc – gru​czoł​ki po​ra​sta​ją​ce łu​ski szy​szek. Za​wie​ra​ją go​ry​cze – hu​mu​lon i lu​pu​lon oraz ole​jek lot​ny. Ostat​nio w szysz​‐ kach zna​le​zio​no też an​ty​bio​tyk dzia​ła​ją​cy na prąt​ki gruź​li​cy. Dziś chmiel wy​‐ ko​rzy​sty​wa​ny jest w le​cze​niu bez​sen​no​ści, nad​mier​nej po​bu​dli​wo​ści sek​su​‐ al​nej i jako ła​god​ny śro​dek po​bu​dza​ją​cy tra​wie​nie. W sta​ro​żyt​no​ści jego mło​de pędy ce​nio​ne były jako ja​rzy​na. Do​pie​ro od cza​sów re​ne​san​su awan​so​wał do ran​gi leku sto​so​wa​ne​go we​wnętrz​nie i ze​‐ wnętrz​nie w wie​lu cho​ro​bach: fe​brach, żół​tacz​ce, po​da​grze, zwich​nię​ciach koń​czyn. W now​szych cza​sach wy​ciąg chmie​lo​wy sto​so​wa​ny był prze​ciw ro​‐ ba​kom, zaś „w bez​sen​no​ści ra​dzi​li nie​któ​rzy kłaść pod gło​wę po​dusz​ki chmie​lem na​sy​pa​ne. Na ka​tar na​stę​pu​ją​ce le​kar​stwo oka​za​ło się na​der sku​‐ tecz​nym: weź gar​czek gli​nia​ny, na​peł​nij go chmie​lem, na​lej kwa​sem zbo​żo​‐ wym, ja​kie​go po​spól​stwo za na​pój uży​wa, na​kryj den​kiem i za​maż cia​stem szpa​ry; wstaw do go​rą​ce​go pie​ca na go​dzin czte​ry, aby się na​le​ży​cie uwa​‐ rzył; idąc spać, otwórz gar​czek, po​staw przed sobą, okryj gło​wę chu​s​tą, żeby się para z nie​go nie roz​cho​dzi​ła na stro​nę, trzy​maj tak pół go​dzi​ny: przez noc ustą​pi naj​sil​niej​szy ka​tar”. Wy​ko​rzy​sty​wa​no go też w go​spo​dar​stwie do​mo​wym. Ło​dy​gi wy​su​szo​ne przed na​dej​ściem mro​zów, a na​stęp​nie mo​czo​ne prze​ra​bia​no na sznu​ry i liny.

Trak​to​wa​ne jak ko​no​pie da​wa​ły gru​be płót​no ża​glo​we, pę​dów uży​wa​no też do gar​bo​wa​nia skór, do far​bo​wa​nia na zie​lo​no, czer​wo​no lub brą​zo​wo weł​ny i je​dwa​biu, a po​piół po​zo​sta​ły po spa​le​niu ło​dyg był wy​so​ko ce​nio​ny i po​‐ szu​ki​wa​ny przy wy​ro​bie szkła. Nie to jed​nak spo​wo​do​wa​ło, iż cier​pli​wą pra​cą po​ko​leń ogrod​ni​ków z dzi​kiej ro​śli​ny wy​pro​wa​dzo​no kil​ka​na​ście szla​chet​nych od​mian ogro​do​‐ wych...

Pi​wo​war​stwo na​ro​dzi​ło się do​brych parę ty​się​cy lat temu nad Ni​lem. Egip​skie piwo wy​ra​bia​no z or​ki​szu i psze​ni​cy z do​dat​kiem łu​sek dzi​kiej cy​‐ try​ny. Na po​mysł z chmie​lem wpa​dli naj​praw​do​po​dob​niej mni​si eu​ro​pej​scy – i cześć im za to! – a pierw​sze śla​dy uży​cia go do po​pra​wie​nia sma​ku i trwa​ło​ści piwa po​cho​dzą z cza​sów Ka​ro​lin​gów. Naj​star​sza pi​sa​na in​for​ma​‐ cja z roku 850 do​ty​czy za​ło​że​nia w oko​li​cy Mo​na​chium ogro​du chmie​lo​we​go na​le​żą​ce​go do ka​pi​tu​ły ka​te​dral​nej. W Księ​dze spraw grun​to​wych z roku 1160 wy​mie​nio​nych jest już sze​reg fol​war​ków upra​wia​ją​cych chmiel w róż​‐ nych oko​li​cach dzi​siej​szej Au​strii. Do dziś pro​spe​ru​ją słyn​ne ogro​dy chmie​‐ lo​we w pół​noc​nych Cze​chach, któ​rych sza​cow​ny wiek po​twier​dza​ją do​ku​‐ men​ty z XIV wie​ku. Do pol​skie​go piwa tra​fił chmiel w XVI wie​ku, jego upra​wa szyb​ko się roz​prze​strze​ni​ła od Ślą​ska po Wo​łyń. Na Kur​piach przed

wie​ka​mi z su​chych, utłu​czo​nych w drew​nia​nych ka​dłub​kach owo​ców ja​łow​‐ ca, wody i chmie​lu wy​ra​bia​no „psi​wo je​łow​co​we” zwa​ne też „ko​zi​co​wem”. Było trun​kiem jak naj​bar​dziej ob​rzę​do​wym – bez nie​go nie mo​gło się obejść żad​ne we​se​le czy chrzci​ny, a że „upsić się niem nie upsiuł”, miesz​kań​cy puszcz kur​piow​skich sły​nę​li z trzeź​wo​ści. Nie​ste​ty, „psi​wo to nie gme​ra​ło w gło​wie, do cze​go nie je​den Kur​pik tę​sk​nił”, więc zwy​cię​ży​ła go​rzał​ka. I nie tyl​ko na Kur​piach.

Chrząsz​cze

Na chro​pa​wej ko​rze sta​re​go świer​ku wid​nie​je ró​żo​wo​bia​ła grud​ka ży​wi​cy, a w niej nie​wiel​ki otwo​rek. To wej​ście do ko​ry​ta​rza kor​ni​ka – bie​lo​ja​da ol​‐ brzy​mie​go. Ol​brzym mie​rzy so​bie osiem mi​li​me​trów, za​ku​ty jest w bru​nat​ny pan​cerz usia​ny rzę​da​mi ma​leń​kich punk​tów. Nogi i czuł​ki ma żół​to​brą​zo​we, co pięk​nie har​mo​ni​zu​je z ru​da​wą bar​wą wło​sków po​ra​sta​ją​cych tyl​ną część

po​kryw skrzy​deł. La​tem sa​micz​ka wgry​zła się w korę, wy​żło​bi​ła chod​ni​czek ma​cie​rzy​sty i w nim, na po​sła​niu z wiór​ków, zło​ży​ła gru​py ja​je​czek. Mło​‐ dziut​kie lar​wy miesz​ka​ły i ja​dły we wspól​nej ob​szer​nej ko​mo​rze, w niej też spę​dzi​ły zimę. Wio​sną ro​ze​szły się, w sa​mot​no​ści prze​obra​zi​ły w po​czwar​ki, a z nich – w chrząsz​cze. Mło​de bie​lo​ja​dy po​cząt​ko​wo były bla​do​żół​te, szyb​‐ ko jed​nak ściem​nia​ły. Nie​któ​re prze​nio​sły się na inne drze​wa, jed​nak więk​‐ szość po​zo​sta​ła na sta​rych śmie​ciach, sa​micz​ki wy​szły za mąż i wnet owdo​‐ wia​ły. Rok upły​nie, za​nim opusz​czą drze​wo ma​cie​rzy​ste i za​czną przy​go​to​‐ wy​wać zbior​cze ko​leb​ki dla swe​go po​tom​stwa. Dzie​ci na​to​miast bo​rów​ki lśnią​cej, za​li​cza​nej do gru​py chrząsz​czy o na​‐ zwie kóz​ki, nie zna​ją się. Po​nad set​ka bra​ci i sióstr miesz​ka sa​mot​nie, gdyż mat​ka każ​de ja​jecz​ko zło​ży​ła pod inną łu​ską kory. Lar​wa wy​lę​ga się po kil​‐ ku​na​stu dniach, prze​gry​za korę i prze​do​sta​je się do łyka. Jest bia​ła, spłasz​‐ czo​na, jej cia​ło, skła​da​ją​ce się z wie​lu seg​men​tów, za​koń​czo​ne jest dwo​ma chi​ty​no​wy​mi kol​ca​mi. Na krót​kich nóż​kach po​su​wa się wy​gry​za​nym przez sie​bie, nie​re​gu​lar​nym ko​ry​ta​rzem. Po dwu mie​sią​cach zmie​nia sys​tem: te​raz drą​ży chod​nik w kie​run​ku środ​ka drze​wa, na głę​bo​ko​ści trzech cen​ty​me​trów za​krę​ca i po​dą​ża w dół pnia. Po prze​by​ciu czte​rech cen​ty​me​trów za​prze​sta​je pra​cy, ob​ra​ca się gło​wą w kie​run​ku, z któ​re​go przy​szła, ka​na​lik za​ty​ka wiór​‐ ka​mi i za​mie​nia się w po​czwar​kę. Po dwóch ty​go​dniach bu​dzi się do no​we​go ży​cia, prze​gry​za drew​no i jako go​to​wy owad – ima​go wy​la​tu​je na świat. Nogi, dłu​gie czuł​ki i po​kry​wy skrzy​deł ma brą​zo​wo​czer​wo​ne, kon​tra​stu​ją​ce z po​ły​skli​wie czar​ną gło​wą i kar​kiem, zwa​nym u owa​dów przed​ple​czem.

W świer​kach miesz​ka​ją też szew​cy i kraw​cy z ga​tun​ku żer​dzia​nek. Kra​‐ wiec jest je​go​mo​ściem wzro​stu trzy i pół cen​ty​me​tra, ma im​po​nu​ją​ce wąsy – czuł​ki dwa razy dłuż​sze niż on sam, przy​odzia​ny jest – jak na kraw​ca przy​sta​‐ ło – w szy​kow​ny, po​ły​skli​wy, czar​ny strój z małą żół​tą plam​ką u na​sa​dy po​‐ kryw. Szewc, jak to szewc, wzro​stem ustę​pu​je krew​nia​ko​wi, a na jego ubio​‐ rze cza​sem po​ja​wia​ją się żół​te plam​ki i krop​ki. Ale wąsy ma rów​nie oka​za​‐ łe: dłu​gie i czar​ne. Pani szew​co​wa nosi na nich dla ozdo​by sze​reg ja​snych ob​rą​czek. Za to dzie​ci żer​dzia​nek trud​no od​róż​nić. Są tak samo wa​łecz​ko​wa​‐ te, mięk​kie, po​ły​skli​we, za​opa​trzo​ne w bru​nat​ne, chi​ty​no​we szczę​ki-żu​wacz​‐ ki. Wy​lę​ga​ją się na po​cząt​ku lata w głę​bo​kich jam​kach wy​drą​żo​nych przez mat​ki w ko​rze świer​ków. Po​su​wa​ją się w drew​nie, drą​żąc sze​ro​kie, nie​re​gu​‐ lar​ne ko​ry​ta​rze, a po​zo​sta​łe z po​sił​ku gru​be tro​cin​ki i wiór​ki wy​rzu​ca​ją przez otwo​rek na ze​wnątrz pnia. Po roku są już kil​ku​cen​ty​me​tro​wy​mi, tłu​sty​mi lar​‐ wa​mi, go​to​wy​mi do prze​obra​że​nia się w po​czwar​ki. Po krót​kim spo​czyn​ku, pod​czas któ​re​go prze​bu​do​wu​ją całe swo​je cia​ło, w cie​płe lip​co​we dni mło​‐ de chrząsz​cze opusz​cza​ją pień i lecą w ko​ro​ny drzew. Tu ucztu​ją, ogry​za​jąc korę z cien​kich ga​łą​zek, do​bie​ra​ją się w pary i po czter​na​stu dniach sa​micz​ki przy​stę​pu​ją do skła​da​nia ja​je​czek.

Być może za są​sia​da mieć będą smo​li​ka świer​kow​ca. Ma​leń​kie zwie​rząt​‐ ko ma gło​wę za​koń​czo​ną dłu​gim ryj​kiem – jak to jest we zwy​cza​ju u wszyst​‐ kich ryj​kow​ców. Chrząsz​cze te zi​mu​ją w ściół​ce le​śnej. Wio​sną, gdy dno lasu na​grze​je się od słoń​ca, bu​dzą się, wcho​dzą na pnie drzew i nie krę​pu​jąc się obec​no​ścią in​nych owa​dów, kon​su​mu​ją mał​żeń​stwo. Ich licz​ne po​tom​‐ stwo rów​nież wy​cho​wu​je się pod świer​ko​wą korą. Igrasz​ki mi​ło​sne smo​li​ków nie ujdą oczkom czte​ro​ocza​ków świer​kow​ców. Te bru​nat​ne kor​ni​ki o wy​dłu​żo​nym, wal​co​wa​tym cie​le, ma​ją​ce każ​de oko po​‐ dzie​lo​ne na dwie czę​ści, hur​mem przy​la​tu​ją na świer​ki i za​sie​dla​ją je na ca​‐ łej dłu​go​ści. Przy​kład smo​li​ka dzia​ła, więc śpie​szą się ogrom​nie, lar​wy tak szyb​ko je​dzą, ro​sną i prze​obra​ża​ją się w do​ro​słe owa​dy, że w cie​plej​szych oko​li​cach trzy po​ko​le​nia w każ​dym roku uży​wa​ją ży​cia na ko​rze świer​ków. Nie​co przy​zwo​iciej pro​wa​dzą się – naj​bar​dziej zna​ni z ma​łych rze​mieśl​ni​‐ ków ży​ją​cych w drew​nie – kor​ni​ki dru​ka​rze. W cią​gu roku naj​wy​żej dwu​‐

krot​nie pod korą po​ja​wia​ją się ich ja​jecz​ka i lar​wy. Wszy​scy ci dzi​cy lo​ka​to​rzy i sto​łow​ni​cy są praw​dzi​wym utra​pie​niem dla świer​ków. Nisz​czą korę, łyko i drew​no, otwie​ra​ją dro​gę cho​ro​bo​twór​czym grzy​bom i bak​te​riom. Do​pro​wa​dza​ją do śmier​ci drze​wa, a przy ma​so​wym po​ja​wie giną na​wet duże gru​py świer​ków. Na szczę​ście wła​śnie nad​la​tu​je dzię​cioł.

Ci​cu​ta vi​ro​sa

Sza​lej ja​do​wi​ty lub sza​leń i cy​ku​ta ja​do​wi​ta to naj​czę​ściej uży​wa​ne imio​na zio​ła na​le​żą​ce​go do bal​dasz​ko​wa​tych – ro​dzi​ny ob​fi​tu​ją​cej w tru​ją​ce ga​tun​ki. Jest by​li​ną ży​ją​cą wie​le lat; im star​sza ro​śli​na, tym po​tęż​niej roz​ra​sta się jej bul​wia​ste kłą​cze z cha​rak​te​ry​stycz​ny​mi, uło​żo​ny​mi pię​tro​wo ko​mo​ra​mi po​‐

wietrz​ny​mi. Z ze​wnątrz kłą​cze ob​ro​śnię​te jest plą​ta​ni​ną włók​ni​stych ko​rze​ni. Każ​de​go roku na prze​ło​mie maja i czerw​ca z kłą​cza wy​ra​sta pro​sta, de​li​kat​‐ nie bruzd​ko​wa​na, we​wnątrz pu​sta ło​dy​ga. Po​cząt​ko​wo jest to ku​li​sta głów​ka, z któ​rej for​mu​je się zie​lo​na po​chwa kry​ją​ca w so​bie li​ście i okół​ki kwia​to​‐ we. W mia​rę wzro​stu i roz​ga​łę​zia​nia się po​dob​ne głów​ki i po​chew​ki po​‐ wsta​ją na pę​dach bocz​nych. W peł​ni roz​wi​nię​ty sza​lej osią​ga sto dwa​dzie​‐ ścia cen​ty​me​trów, przy zie​mi jest bia​ła​wy z czer​wo​ny​mi prę​ga​mi, u góry zie​‐ lo​ny. Li​ście w ry​sun​ku bar​dzo de​li​kat​ne są rów​nie oka​za​łe, jak cała ro​śli​na; mają pół me​tra dłu​go​ści i do trzy​dzie​stu cen​ty​me​trów sze​ro​ko​ści. Są tra​wia​‐ sto​zie​lo​ne, gład​kie i po​ły​skli​we, o blasz​kach pie​rza​sto po​wy​ci​na​nych z głę​‐ bo​ko i ostro pił​ko​wa​ny​mi od​cin​ka​mi. Dol​ne, od​ziom​ko​we mają dłu​gie, pu​ste ogon​ki, gór​ne – ło​dy​go​we swą na​sa​dą otu​la​ją pęd. Sza​lej za​kwi​ta w koń​cu czerw​ca. Na szczy​tach pę​dów roz​wi​ja​ją się duże bal​da​chy, każ​dy zło​żo​ny z kil​ku​na​stu pro​mie​ni za​koń​czo​nych ma​ły​mi bal​dasz​ka​mi licz​nych bia​łych kwiat​ków. Nek​tar, ob​fi​cie wy​dzie​la​ny przez miod​ni​ki ukry​te po​ni​żej słup​ka i pię​ciu prę​ci​ków, przy​nę​ca naj​roz​ma​it​sze owa​dy. Po za​py​le​niu w miej​sce każ​de​go kwiat​ka po​wsta​je trzy​mi​li​me​tro​wa, su​cha roz​łup​ka zło​żo​na z dwóch pół​ko​li​‐ stych owoc​ków. Każ​dy z nich od stro​ny ze​wnętrz​nej zna​czo​ny jest kil​ko​ma gru​by​mi że​ber​ka​mi. Wnę​trze że​be​rek wy​peł​nia lek​ka, gąb​cza​sta tkan​ka, dzię​‐ ki któ​rej na​sion​ka z ła​two​ścią uno​szą się na wo​dzie. Ci​cu​ta vi​ro​sa – tak bo​wiem brzmi na​uko​wa na​zwa sza​le​ju, wy​stę​pu​je w Eu​ro​pie Środ​ko​wej i Pół​noc​nej oraz w Azji w stre​fie kli​ma​tu umiar​ko​wa​‐ ne​go, po Ja​po​nię i Mon​go​lię na wscho​dzie i po Kasz​mir na po​łu​dniu. U nas moż​na go na​po​tkać na ca​łym niżu i na po​gó​rzu. Tkwiąc dol​ną czę​ścią ło​dy​gi pod wodą, po​ra​sta ba​gna, mo​cza​ry i tor​fo​wi​ska ni​skie, pod​mo​kłe łąki nad​‐ rzecz​ne, sto​ją​ce ba​gna i sta​wy, wol​no pły​ną​ce rowy od​wad​nia​ją​ce. Kłą​cze, zie​le i owo​ce sza​le​ju ja​do​wi​te​go za​wie​ra​ją mie​szan​kę kil​ku al​ka​‐ lo​idów, któ​re spra​wia​ją, że ta oka​za​ła, pach​ną​ca pie​trusz​ką ro​śli​na jest po​‐ tęż​ną tru​ci​ciel​ką. Szcze​gól​nie nie​sym​pa​tycz​na jest cy​ku​to​tok​sy​na – mało zba​‐ da​na, żół​ta​wa sub​stan​cja po​ra​ża​ją​ca cen​tral​ny sys​tem ner​wo​wy zwie​rząt i lu​‐ dzi. Naj​wię​cej cy​ku​to​tok​sy​ny gro​ma​dzi się w kłą​czu i mło​dziut​kich pę​dach.

Dwa kłą​cza lub dwa​dzie​ścia de​ka​gra​mów zie​la wy​star​cza, by nie​ostroż​na kro​wa ule​gła za​tru​ciu. Pod​ręcz​ni​ki we​te​ry​na​rii po​da​ją przy​pa​dek, gdy w cią​‐ gu kil​ku dni pa​dło czte​ry​sta sztuk by​dła. Do po​dob​nych tra​ge​dii do​cho​dzi naj​czę​ściej wio​sną – zwie​rzę​ta do​mo​we, spra​gnio​ne zie​lon​ki, wy​pusz​czo​ne na ob​sy​cha​ją​ce łąki nad​rzecz​ne, łap​czy​wie zja​da​ją wszyst​ko, co znaj​dzie się w za​się​gu py​ska. Rów​nie, a może jesz​cze bar​dziej nie​bez​piecz​ne jest sia​no ze​bra​ne z miejsc wy​stę​po​wa​nia sza​le​ju. Per​fid​ne ziel​sko, wy​sy​cha​jąc, tra​ci ostrze​gaw​czy za​pach i słod​ko​ostry smak, a dzie​się​cio​krot​nie zwięk​sza swe mor​der​cze moce. Za​tru​cia lu​dzi cy​ku​tą dziś już – na szczę​ście – na​le​żą do rzad​ko​ści. Pierw​‐ sze ob​ja​wy po​ja​wia​ją się po go​dzi​nie. Są to: pa​le​nie w ustach, bie​gun​ka i wy​mio​ty, bo​le​ści i za​wro​ty gło​wy, po​ra​że​nie koń​czyn, znie​czu​le​nie błon ślu​zo​wych i skó​ry, pod​nie​ce​nie prze​cho​dzą​ce w apa​tię, w koń​cu na​stę​pu​je utra​ta przy​tom​no​ści. Wskaź​ni​kiem za​tru​cia sza​le​jem jest wy​raź​ny za​pach pie​‐ trusz​ki w od​de​chu. Cze​ka​jąc na ka​ret​kę po​go​to​wia, cho​re​mu na​le​ży po​dać środ​ki wy​miot​ne, moc​ny na​par kawy lub her​ba​ty i dwu​pro​cen​to​wy roz​twór octu. Strasz​li​we dzia​ła​nie by​li​ny znie​chę​ca​ło na​wet od​waż​nych me​dy​ków mi​‐ nio​nych wie​ków od apli​ko​wa​nia pa​cjen​tom sy​rop​ków i na​le​wek cy​ku​to​‐ wych. Ze​wnętrz​nie też sto​so​wa​no ją z rzad​ka i ostroż​nie. Gdy wszyst​kie inne środ​ki za​wio​dły, mia​zgę ze świe​że​go zie​la przy​kła​da​no na stward​nia​łe guzy i tu​mo​ry, aby „zmięk​czyć je i roz​dzie​lić”. W Azji prze​wle​kle cier​pią​cych na bóle krę​go​słu​pa, trzy​ma​no w prze​grza​nej izbie i na​cie​ra​no ple​cy sza​le​jem.

Je​śli mowa o tru​ci​znach, to nie może za​brak​nąć na​dwor​ne​go le​ka​rza ro​dzi​‐ ny ce​sar​sko-kró​lew​skiej, rad​cy dwo​ru, ba​ro​na i zwierzch​ni​ka Dol​nej Au​strii, pana rek​to​ra, dok​to​ra An​to​na von Störc​ka, w opi​nii księ​dza Klu​ka – „le​ka​rza do​sko​na​łe​go”. Do wszyst​kich wy​mie​nio​nych ty​tu​łów i god​no​ści czło​wiek ten do​szedł wła​sną pra​cą; osie​ro​co​ny syn ko​wa​la z Saul​gau wy​cho​wał się w sie​ro​ciń​cu. Ma​jąc dwa​dzie​ścia sześć lat, uzy​skał sto​pień dok​to​ra i za​sły​‐ nął – mię​dzy in​ny​mi – umie​jęt​no​ścią le​cze​nia pre​pa​ra​ta​mi z naj​bar​dziej tru​‐ ją​cych ro​ślin. Oczy​wi​ście dzia​ła​nie tok​syn spraw​dzał na so​bie. Do​świad​cze​‐

nia Störc​ka wy​ko​rzy​sta​li twór​cy me​to​dy le​cze​nia zwa​nej ho​me​opa​tią. Do​brą ilu​stra​cją nie​sły​cha​nie ma​łych da​wek le​ków sto​so​wa​nych i dziś w ho​me​opa​‐ tii jest pre​pa​rat z sza​le​ju. Z kłą​cza ro​śli​ny w po​cząt​ko​wym okre​sie kwit​nie​‐ nia uzy​sku​je się sok, oczysz​cza i mie​sza z rów​ną ilo​ścią spi​ry​tu​su, by otrzy​‐ mać tak zwa​ny roz​twór pier​wot​ny. Na​stęp​nie jed​ną kro​plę roz​two​ru roz​cień​‐ cza się sto​ma kro​pla​mi spi​ry​tu​su. Znów po​bie​ra się jed​ną kro​plę i do​da​je ko​‐ lej​ne sto spi​ry​tu​su. Po sze​ścio​krot​nym po​wtó​rze​niu ope​ra​cji otrzy​mu​je się naj​moc​niej​sze stę​że​nie, ozna​czo​ne sym​bo​lem – C6. Są też w uży​ciu roz​two​ry C12 i C30. Zdro​wy roz​są​dek, opar​ty na do​tych​czas zgro​ma​dzo​nej wie​dzy z za​kre​su che​mii i me​dy​cy​ny, pod​po​wia​da, że tak nie​wy​obra​żal​nie małe stę​‐ że​nie nie może już od​dzia​ły​wać na or​ga​nizm czło​wie​ka... A jed​nak. Dziś nie​‐ któ​re au​to​ry​te​ty su​ge​ru​ją, że wy​ja​śnie​nie zja​wi​ska leży nie w fi​zy​ce i che​mii mo​le​ku​lar​nej, a w bio​elek​tro​ni​ce. Sta​ro​żyt​ni też żywo in​te​re​so​wa​li się tok​sy​ko​lo​gią ro​ślin​ną, lecz co trze​ba z ubo​le​wa​niem stwier​dzić, mie​wa​li mniej szla​chet​ne in​ten​cje niż Störck i ho​‐ me​opa​ci. Po​dob​no At​ta​los III, król Per​ga​mo​nu, syn i bra​ta​nek kró​lów o tym sa​mym imie​niu, sły​ną​cych z mą​drych so​ju​szów z Rzy​mem i me​ce​na​tu nad sztu​ka​mi pięk​ny​mi, miał oso​bli​we po​czu​cie hu​mo​ru. Na​mięt​nie ho​do​wał ro​‐ śli​ny tru​ją​ce, mie​szał z nie​win​ny​mi ziół​ka​mi i po​sy​łał w da​rze ser​decz​nym przy​ja​cio​łom. Hob​by wład​cy też moż​na uznać za swo​isty me​ce​nat nad sztu​ką, gdyż stwa​rza​ło at​mos​fe​rę sprzy​ja​ją​cą twór​czo​ści ar​ty​stycz​nej; nie​któ​rzy hi​‐ sto​ry​cy twier​dzą, że po​eta Ni​kan​der z Ko​lo​fo​nu żył za cza​sów At​ta​lo​sa i za​‐ przy​jaź​nio​ny był z do​mem kró​lew​skim. Nie był me​dy​kiem, a jed​nak za​dał so​‐ bie trud prze​stu​dio​wa​nia dzieł alek​san​dryj​skie​go przy​rod​ni​ka – Apol​lo​do​ra O ja​do​wi​tych zwie​rzę​tach i O śmier​tel​nych tru​ci​znach. W na​tchnie​niu po​‐ etyc​kim opar​tym o zdo​by​te wia​do​mo​ści stwo​rzył dwa po​ema​ty hek​sa​me​‐ trycz​ne: Dria​kwie – o le​kach prze​ciw​ko uką​sze​niom ja​do​wi​tych zwie​rząt, i Od​trut​ki. Król At​ta​los rzą​dził za​le​d​wie pięć lat – czyż​by tra​fił na po​dob​ne​‐ go so​bie dow​cip​ni​sia?

Roz​wój lecz​nic​twa i le​ko​znaw​stwa w sło​necz​nej Hel​la​dzie umoż​li​wił Gre​kom pre​pa​ro​wa​nie zna​ko​mi​tych mie​sza​nek zio​ło​wych uła​twia​ją​cych wy​‐ ko​na​nie wy​ro​ków śmier​ci, dla​te​go So​kra​tes, umie​ra​jąc, na​ka​zał, by w jego imie​niu zło​żo​no ko​gu​ta w ofie​rze Askle​pio​so​wi – bogu sztu​ki le​kar​skiej. Do dziś nie ma pew​no​ści, co za​wie​rał słyn​ny pu​char So​kra​te​sa. Prze​wa​ża po​‐ gląd, że był to wy​ciąg ze szczwo​łu pla​mi​ste​go z do​miesz​ką opium i sza​le​ju ja​do​wi​te​go. W bliż​szych nam cza​sach ja​sno​wi​dzą​ce zwa​ne cza​row​ni​ca​mi po​słu​gi​wa​ły się sza​le​jem w mniej osta​tecz​nych ce​lach. Peł​ny prze​pis spo​rzą​dza​nia „pie​‐ kiel​nej zupy” po​cho​dzi z An​glii z 1600 roku. W od​lud​nym miej​scu, osnu​tym ba​gien​ny​mi wy​zie​wa​mi, sta​wia​no na ogniu duży ko​cioł z wodą. Oprócz gar​‐ ści za​bój​czych ja​dów i sta​rej ro​pu​chy: Ba​gni​ste​go węża szczę​ka

Niech w ukro​pie tym roz​mię​ka; Ża​bie oko, łap​ki jeża, Psi pysk i puch nie​to​pe​rza, Żą​dło żmii, łeb jasz​czu​rzy: Sowi lot i ogon szczu​rzy: Niech to wszyst​ko się na ku​pie Waży w tej pie​kiel​nej zu​pie! Jesz​cze in​gre​dien​cji kil​ka! Łu​ska smo​ka i ząb wil​ka, Z mu​mii sok, kisz​ka i śli​na Za​bój​cy mor​skie​go re​ki​na; Ko​rzeń lul​ka i cy​ku​ty Z łona zie​mi w noc wy​pru​ty; Ję​zyk bluź​nią​ce​go żyda; Koź​la żółć, i ta się przy​da, A do tego Tur​ka nos I z Ta​ta​ra bro​dy włos; Dwa pa​lusz​ki ma​łych dzia​tek Za​du​szo​nych; na osta​tek Dla nada​nia kon​sy​sten​cji Tej prze​klę​tej kwin​te​sen​cji, Ty​gry​si​cy scu​chłe trze​wo; Krwi ma​cio​ry, któ​ra zja​dła Swój płód wła​sny, tro​chę sa​dła Po​cie​kłe​go z szu​bie​ni​cy, Gdzie wi​sie​li roz​bój​ni​cy.

W pa​rze uno​szą​cej się z ko​tła po​ja​wia​ły się du​chy nie​czy​ste i uka​zy​wa​ły za​in​te​re​so​wa​nym przy​szłość, da​wa​ły wąt​pli​we gwa​ran​cje bez​piecz​ne​go spra​wo​wa​nia za​gar​nię​tej zbrod​ni​czo wła​dzy kró​lew​skiej i wy​po​wia​da​ły dziw​ne i nie​zro​zu​mia​łe pro​roc​twa o ja​kichś ma​sze​ru​ją​cych la​sach. Po​wyż​szy prze​pis za​cho​wał się dzię​ki po​ecie, któ​ry spe​cja​li​zo​wał się nie w przy​ro​do​‐ znaw​stwie, a w ak​tor​stwie i pi​sa​niu sztuk te​atral​nych. Na​zy​wał się Wil​liam Szek​spir.

Cis

To naj​szla​chet​niej​sze drze​wo igla​ste, nie wie​dzieć cze​mu, zwa​ne ci​sem po​‐ spo​li​tym, nie było po​spo​li​te już w cza​sach Ja​gieł​ły, więc król w 1423 roku

ogło​sił: „Je​śli​by kto wszedł​szy w las, drze​wa, któ​re znaj​du​ją się być wiel​‐ kiej ceny, jako cis albo im po​dob​ne, pod​rą​bał, tedy może być przez pana albo dzie​dzi​ca poj​man, a na rę​ko​jem​stwo tym, któ​rzy oń pro​sić będą, ma być dan”. Gi​nię​cie cisa, wi​docz​ne już w wie​kach śred​nich, spo​wo​do​wa​ne zo​sta​‐ ło nie​umiar​ko​wa​nym wy​rę​bem w po​go​ni za jego zna​ko​mi​tym drew​nem. Drze​wo wy​glą​da dość nie​po​zor​nie; rzad​ko osią​ga pięt​na​ście me​trów wy​‐ so​ko​ści, na ogół wzro​stem przy​po​mi​na krzew. Re​kor​dzi​sta eu​ro​pej​ski żyje w An​glii, ma dwa​dzie​ścia pięć i pół me​tra wy​so​ko​ści i pół me​tra w ob​wo​‐ dzie pnia. Na Kau​ka​zie i w Gru​zji spo​ty​ka się jesz​cze do​rod​niej​sze eg​zem​‐ pla​rze, ża​den jed​nak nie wy​ra​sta po​wy​żej trzy​dzie​stu dwóch me​trów. Cis ma moc​no roz​ro​śnię​te ko​rze​nie i pro​sty pień okry​ty czer​wo​no-brą​zo​wą korą, u mło​dych drzew cien​ką i gład​ką, u sta​rych szorst​ką, łusz​czą​cą się i po​cię​tą po​dłuż​ny​mi wy​żło​bie​nia​mi. Ko​ro​na jest gę​sta, nie​re​gu​lar​na, z ni​sko osa​dzo​‐ ny​mi ko​na​ra​mi. Mło​de ga​łąz​ki po​zo​sta​ją zie​lo​ne przez dwa–trzy lata, póź​niej brą​zo​wie​ją. Igły cisu są z wierz​chu ciem​no​zie​lo​ne, błysz​czą​ce, spodem ja​‐ śniej​sze i ma​to​we. Dłu​go​ści trzech cen​ty​me​trów, pła​skie i mięk​kie, wy​ra​sta​ją w dwu gę​stych rzę​dach po obu stro​nach ga​łą​zek. Cisy są dwu​pien​ne. Kwia​ty mę​skie umiesz​czo​ne na dol​nej stro​nie ga​łą​zek two​rzą ku​li​ste kot​ki zło​żo​ne z wie​lu li​stecz​ków i tar​czo​wa​tych prę​ci​ków. Po​‐ je​dyn​cze kwia​ty żeń​skie wy​ra​sta​ją na krót​kich, łu​sko​wa​tych ogon​kach. Drze​‐ wa za​kwi​ta​ją w kwiet​niu lub w maju, a już w koń​cu lip​ca doj​rze​wa​ją na​sio​‐ na; twar​de kul​ki przy​po​mi​na​ją​ce groch, ukry​te są w mię​si​stym, otwar​tym u góry pu​char​ku zwa​nym osnów​ką. Osnów​ka ma żywy, ko​ra​lo​wy ko​lor, jest szkli​sta i ma spe​cy​ficz​ny słod​ka​wy smak. Cis roz​sie​wa​ny jest przez pta​ki. Droz​dy, kwi​czo​ły i je​mio​łusz​ki zja​da​ją osnów​ki, a wraz z nimi czę​sto i na​‐ sio​na. Prze​cho​dzą one nie​stra​wio​ne przez prze​wód po​kar​mo​wy pta​ka i wraz z od​cho​da​mi do​sta​ją się do gle​by.

Drze​wo ro​śnie nie​sły​cha​nie wol​no. W pierw​szych dzie​siąt​kach lat przy​by​‐ wa mu naj​wy​żej pięt​na​ście cen​ty​me​trów rocz​nie, póź​niej przez set​ki lat przy​‐ ra​sta pra​wie nie​do​strze​gal​nie. Nie musi się śpie​szyć – wiek naj​star​sze​go pol​skie​go cisa oce​nia​ny jest na ty​siąc dwie​ście lat i jest to mło​dzik w po​‐ rów​na​niu z li​czą​cy​mi po​noć czte​ry ty​sią​ce lat se​nio​ra​mi ży​ją​cy​mi na po​łu​‐ dniu Eu​ro​py. Sta​re drze​wa są w środ​ku wy​próch​nia​łe, lecz nie zmniej​sza to

ich ży​wot​no​ści. Słyn​ny ty​siąc​pięć​set​let​ni cis w miej​sco​wo​ści For​tin​gall w An​glii ma pu​sty, roz​łu​pa​ny szczą​tek sta​no​wią​cy za​le​d​wie jed​ną dzie​sią​tą pier​wot​ne​go pnia i buj​ną zie​lo​ną ko​ro​nę. Cis ni​g​dzie nie jest licz​ny. Wy​stę​pu​je w Eu​ro​pie po Nor​we​gię i Szwe​cję, w Al​gie​rii i Azji Za​chod​niej. Ro​śnie w la​sach igla​stych i mie​sza​nych wspól​‐ nie z jo​dłą, bu​kiem, gra​bem i świer​kiem. Jesz​cze w po​ło​wie ubie​głe​go wie​‐ ku po​je​dyn​cze cisy spo​ty​ka​no w La​sach Preń​skich nad Nie​mnem. Dziś pół​‐ noc​no-wschod​nia gra​ni​ca za​się​gu ga​tun​ku bie​gnie przez wo​je​wódz​two bia​ło​‐ stoc​kie; w re​zer​wa​cie Ci​so​wy Jar – w pra​wie ki​lo​me​tro​wej dłu​go​ści wą​wo​‐ zie – ro​śnie po​nad ty​siąc drzew, z któ​rych naj​do​rod​niej​sze ma wy​so​kość za​‐ le​d​wie trzech me​trów. Pięk​niej​sze oka​zy moż​na spo​tkać wśród trzech i pół ty​sią​ca ci​sów od 1827 roku chro​nio​nych w Bo​rach Tu​chol​skich.

Drew​no cisu – jego prze​kleń​stwo – „nie ma so​ków ży​wicz​nych, jest czer​‐ wo​na​wo-bru​nat​ne, pięk​nie fla​dro​wa​ne, ści​słe, de​li​kat​ne i na​der twar​de, gład​ko się wy​ra​bia i zwier​cia​dla​ny przyj​mu​je po​łysk. Bej​ce i la​kier bar​dzo do​brze trzy​ma. Stąd nie tyl​ko do de​li​kat​niej​szych ro​bót sto​lar​skich i to​kar​‐ skich szcze​gól​nie jest przy​dat​nym, ale ma na​der sza​cow​ną wła​sność, iż nie​‐ ła​two przyj​mu​je wil​goć i brzęk​nie, w su​cho​ści zaś nie pa​trzy się i nie pęka. Me​ble ro​bio​ne z nie​go pięk​ne są oraz nad​zwy​czaj moc​ne i trwa​łe”. Wy​twa​‐ rza​no też z nie​go oręż – a że przed wie​ka​mi eks​por​to​wa​li​śmy drew​no cisu do An​glii – kto wie, czy łuk Ro​bin Ho​oda nie był aby zro​bio​ny z pol​skie​go drew​na.

Cis jest drze​wem śmier​ci – w swo​im cza​sie rósł w głę​bi Ha​de​su, a wień​‐ ce uple​cio​ne z jego ga​łą​zek były mile wi​dzia​ne przez zmar​łych. W sta​ro​żyt​‐ no​ści na​wet jego cień i „wy​zie​wy” były za​bój​cze dla lu​dzi, zwie​rząt i ro​ślin. Nie było w tym prze​ko​na​niu wie​le prze​sa​dy; kora, igli​wie i na​sio​na – z wy​‐ jąt​kiem osnów​ki – za​wie​ra​ją licz​ne sub​stan​cje tru​ją​ce, z któ​rych naj​sil​niej​szą jest tak​sy​na. So​kiem bo​ga​tym w ten al​ka​lo​id po​my​sło​wi Ga​lo​wie za​tru​wa​li

gro​ty strzał. Rów​nież lan​ca, któ​rą pod​stęp​ny Be​da​lis śmier​tel​nie zra​nił Tri​‐ sta​na, była za​tru​ta – są​dząc po ob​ja​wach – mógł to być sok cisa. Lu​do​wa me​dy​cy​na groź​nym ci​sem le​czy​ła jesz​cze groź​niej​szą cho​ro​bę – wście​kli​znę. De​li​kat​ne wiór​ki za​gnia​ta​no z mąką i wodą i tym cia​stem kar​‐ mio​no po​gry​zio​nych. Albo też chleb z ma​słem po​sy​py​wa​no su​szo​nym igli​‐ wiem. W po​bli​żu Iwo​ni​cza ga​łąz​ka​mi oka​dza​no by​dło przed wy​pusz​cze​niem na wio​sen​ne pa​stwi​ska – aby nie spo​tka​ło wście​kłe​go zwie​rza, a w oko​li​‐ cach Wie​lu​nia pro​fi​lak​tycz​nie da​wa​no szcze​nię​tom odro​bi​nę pa​ro​krot​nie po​‐ świę​co​ne​go cisa. Śre​dnio​wiecz​nym dy​plo​mo​wa​nym me​dy​kom zna​ne były tru​ją​ce moce cisa, a jed​nak pod róż​ną po​sta​cią do​da​wa​ny był do nie​któ​rych mik​stur. Współ​cze​‐ sna me​dy​cy​na cał​ko​wi​cie zre​zy​gno​wa​ła z jego usług. Ma swo​je spo​so​by na pa​cjen​tów.

Cy​ko​ria po​dróż​nik

Tę po​spo​li​tą sza​ro​zie​lo​ną ro​śli​nę, jak​by przy​ku​rzo​ną py​łem dróg w po​bli​żu

któ​rych ro​śnie, moż​na na​po​tkać też na na​sy​pach i sta​cjach ko​le​jo​wych, na ugo​rach i mie​dzach, przy pło​tach, śmiet​ni​kach i na gru​zo​wi​skach – wszę​dzie tam, gdzie gli​nia​sta gle​ba za​wie​ra znacz​ne ilo​ści azo​tu. Swym za​się​giem obej​mu​je całą Eu​ro​pę, pół​noc​ną Afry​kę i Azję po je​zio​ro Baj​kał. Cy​ko​ria jest by​li​ną; je​sie​nią część zie​lo​na za​mie​ra, a prze​zi​mo​wu​je bru​‐ nat​ny, wrze​cio​no​wa​ty i roz​ga​łę​zio​ny ko​rzeń się​ga​ją​cy do pół​to​ra me​tra w głąb zie​mi. Wio​sną jako pierw​sze roz​wi​ja​ją się li​ście od​ziom​ko​we uło​żo​‐ ne w ro​ze​tę. Są duże, pie​rza​sto wci​na​ne, po​dob​ne do li​ści mle​cza. Nie​co póź​niej wy​ra​sta ob​fi​cie roz​ga​łę​zio​na, szorst​ko owło​sio​na, we​wnątrz pu​sta ło​dy​ga, a na niej rzad​ko roz​miesz​czo​ne małe li​ście o cha​rak​te​ry​stycz​nym za​‐ ry​sie lan​ce​tu. Cy​ko​ria kwit​nie od czerw​ca do paź​dzier​ni​ka. Ja​sno​nie​bie​skie, cza​sem ró​żo​we lub bia​łe kwia​ty ze​bra​ne w ko​szycz​ki o śred​ni​cy kil​ku cen​ty​‐ me​trów osa​dzo​ne są na wierz​choł​kach pę​dów i po 3–4 w ką​tach li​ści. Ko​‐ szycz​ki kwia​to​we otwie​ra​ją się wcze​śnie rano i już w po​łu​dnie za​my​ka​ją. Dzi​ko ro​sną​ca cy​ko​ria za​wie​ra sze​reg sub​stan​cji ak​tyw​nych bio​lo​gicz​nie. W skład mlecz​ne​go soku ko​rze​nio​we​go wcho​dzą związ​ki gorz​kie, po​nad​to fi​‐ to​ste​ro​le, gli​ko​zy​dy, ole​jek ete​rycz​ny, garb​ni​ki, kwa​sy or​ga​nicz​ne, cu​kry i sole mi​ne​ral​ne. W li​ściach znaj​du​ją się fla​wo​no​idy, wi​ta​mi​ny i ku​ma​ry​na, a w kwia​tach – an​to​cy​ja​ny. Zie​le ze​bra​ne w sierp​niu, a ko​rzeń we wrze​śniu – uspraw​nia​ją prze​mia​nę ma​te​rii, po​bu​dza​ją wy​dzie​la​nie soku żo​łąd​ko​we​go, po​lep​sza​ją tra​wie​nie i przy​swa​ja​nie po​kar​mu. Rów​no​cze​śnie po​bu​dza​ją czyn​no​ści wą​tro​by, zwięk​sza​ją ilość wy​twa​rza​nej żół​ci, dzia​ła​ją na​po​tnie, prze​ciw​bak​te​ryj​nie i uspo​ka​ja​ją​co. Po​przez sła​be dzia​ła​nie mo​czo​pęd​ne wy​‐ wie​ra​ją pe​wien wpływ na ner​ki i dro​gi mo​czo​we. Współ​cze​śnie cy​ko​ria sto​‐ so​wa​na jest w le​cze​niu bez​sen​no​ści, usu​wa​niu nie​pra​wi​dło​wo​ści w tra​wie​‐ niu wy​wo​ła​nych nie​do​bo​rem kwa​su sol​ne​go oraz pep​sy​ny w żo​łąd​ku, ogól​‐ ne​go wy​chu​dze​nia i osła​bie​nia spo​wo​do​wa​nych za​bu​rze​nia​mi w przy​swa​ja​‐ niu skład​ni​ków po​kar​mo​wych.

Te i inne jesz​cze wła​sno​ści lecz​ni​cze cy​ko​rii po​dróż​ni​ka były zna​ne od daw​na. Dok​tor Ma​ciej z Mie​cho​wa w opa​słym dzie​le me​dycz​nym Con​se​rva​‐ tio sa​ni​ta​tis wy​da​nym w 1522 roku i dok​tor Szy​mon z Ło​wi​cza w En​chi​ri​‐ dion me​di​ci​nae z 1573 roku zgod​nie za​le​ca​li le​cze​nie żół​tacz​ki za​gęsz​czo​‐ nym od​wa​rem z zie​la, a bólu gło​wy – przy​kła​da​niem do czo​ła świe​żych li​ści. W XVIII wie​ku ra​dzo​no cier​pią​cym na wrzo​dy żo​łąd​ka: „Weź ro​so​łu ku​rze​‐ go, warz w nim ślaz, fi​jał​ko​we li​ście, cy​ko​rię, mlecz, prze​cedź, przy​daj kaf​‐ fyi, olej​ku fi​jał​ko​we​go, ró​ża​ne​go, po dwie un​cje cu​kru. Ene​my ta​kie co dzień mają być da​wa​ne”. Ksiądz Krzysz​tof Kluk w Dyk​cy​ona​rzu ro​ślin​nym no​tu​je, że „ko​rze​nie tej ro​śli​ny są wy​śmie​ni​tym i sza​cow​nym le​kar​stwem: otwie​ra​ją, czysz​czą, roz​dzie​la​ją fleg​mę i z wol​na wzmac​nia​ją. Stąd za​ży​wa​ją się w fleg​mi​sto​ści pier​si i żo​łąd​ka oraz w cho​ro​bach wą​tro​by, śle​dzio​ny i ne​rek po​cho​dzą​cych z fleg​mi​stych za​mu​leń. Naj​po​spo​li​ciej za​ży​wa się z trun​kiem”.

Inne au​to​ry​te​ty na​lew​ką na ko​rze​niach le​czy​ły „wko​rze​nia​łe żół​tacz​ki”, a li​‐ ść​mi je​dzo​ny​mi przez czas dłuż​szy – chro​nicz​ne fe​bry. Rów​nie sta​re są prze​pi​sy ku​li​nar​ne z uży​ciem cy​ko​rii. Szy​mon Sy​re​niusz, od 1590 roku pro​fe​sor Aka​de​mii Kra​kow​skiej, po​le​cał sa​łat​kę przy​go​to​wa​ną z li​ści i ko​rze​ni po​dróż​ni​ka po​la​nych so​sem agre​sto​wym. Ksiądz Kluk in​for​‐ mo​wał czy​tel​ni​ków, że „Ko​rzeń we​wnątrz żół​ty, słod​ki ma rdzeń bia​ły i gorz​ki, li​ście też mają smak gorz​ka​wy. Li​ście i mło​de ło​dy​gi dają prze​‐ dziw​ny karm dla by​dła. Ko​rze​nie po od​rzu​ce​niu gorz​kie​go rdze​nia mogą być uży​wa​ne do mię​snych zup i so​sów. Uwa​rzo​ne i po​kra​ja​ne w krąż​ki przy​jem​‐ nym są do sa​ła​ty do​dat​kiem, a w kost​ki po​cię​te, pier​wej na po​wie​trzu, a po​‐ tem w pie​cu su​szo​ne, palą się i za​ży​wa​ją za​miast kawy z przy​dat​kiem albo nie praw​dzi​wej kawy”. Lud uży​wał cy​ko​rii po​dob​nie jak dy​plo​mo​wa​ni le​ka​rze – na Rusi była le​‐ kiem prze​ciw ma​la​rii, w Ro​sji zaś po​bu​dza​ła ape​tyt. Umia​no na​wet wy​ko​‐ rzy​stać i to, że jest ona „po​dróż​ni​kiem”. Do koń​ca XIX wie​ku (a może i dłu​żej) cho​ro​ba za​kaź​na mia​ła zwy​czaj wę​dro​wać po Pol​sce w prze​bra​niu wy​nędz​nia​łej nie​wia​sty. Sta​wa​ło ta​kie pod​stęp​ne cho​rób​sko u drzwi i pro​si​ło o noc​leg. Nie wpu​ścisz – a gdzie sta​‐ ro​pol​ska go​ścin​ność? Wpu​ścisz – nie​szczę​ście go​to​we! Miesz​kań​com Chełmsz​czy​zny w su​kurs szła cy​ko​ria. Ze​rwa​na w peł​ni kwit​nie​nia i za​wie​‐ szo​na przy wej​ściu do cha​ty wy​rę​cza​ła go​spo​da​rzy. Spła​wia​ła cho​ro​bę i Bogu du​cha win​ne bab​cie cho​dzą​ce po proś​bie, mó​wiąc zgod​nie z praw​dą: „Nie mogę cię prze​no​co​wać, sama je​stem po​dróż​ni​kiem”.

Dąb

Jest kró​lem wśród na​szych drzew. Osią​ga czter​dzie​ści pięć me​trów wy​so​ko​‐ ści, ma po​tęż​nie roz​ga​łę​zio​ną ko​ro​nę, gru​by pień po​kry​ty ciem​ną, głę​bo​ko spę​ka​ną korą. Do​ży​wa sę​dzi​we​go wie​ku kil​ku​set lat. Ro​śnie w la​sach na niżu i w niż​szych par​tiach gór, do wy​so​ko​ści sied​miu​set me​trów nad po​ziom mo​‐ rza. W Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej two​rzy prze​pięk​ne zbio​ro​wi​ska zwa​ne dą​bro​‐ wa​mi świe​tli​sty​mi, tu moż​na też uj​rzeć ko​lo​sy – mil​czą​ce dzie​ci mi​nio​nych wie​ków. Od za​ra​nia dzie​jów ludy eu​ro​pej​skie czci​ły go i uzna​wa​ły za drze​wo świę​te. Słyn​ny w sta​ro​żyt​no​ści aigi​lops rósł w Do​do​nie – sie​dzi​bie naj​star​‐

szej grec​kiej wy​rocz​ni za​ło​żo​nej jesz​cze przez Pe​la​zgów – lud za​miesz​ku​ją​‐ cy Epir na dłu​go przed po​ja​wie​niem się Gre​ków. Z szu​mu li​ści świę​te​go dębu ka​pła​ni od​czy​ty​wa​li wolę bo​gów. W póź​niej​szych cza​sach grał zna​czą​cą rolę w wie​rze​niach Skan​dy​na​wów i Ger​ma​nów. Naj​po​tęż​niej​szy z rodu Asów, bóg mą​dro​ści, po​ezji i cza​rów, znaw​ca run Odyn miał z bo​gi​nią zie​mi – Jörd syna o imie​niu Thor. Thor był bo​giem bu​rzy i płod​no​ści. Uka​zy​wał się lu​dziom pod po​sta​cią po​tęż​ne​go bro​da​te​go męża dzier​żą​ce​go w dło​ni młot. Gdy je​chał wśród chmur swym wo​zem za​przę​żo​nym w ko​zły – grzmia​ło. Gdy roz​wście​czo​ny rzu​cał swym strasz​li​wym Mjöl​l​ni​rem – nie​bo prze​ci​na​ły bły​ska​wi​ce, a w zie​mię biły pio​‐ ru​ny. Jego sym​bo​lem był dąb ży​wi​ciel, gdyż w nie​go naj​chęt​niej biją pio​ru​ny i on to ro​dzi nie​zli​czo​ną ilość żo​łę​dzi. Świę​te dęby ro​sną​ce w Ger​ma​nii przez wie​ki ota​cza​ne były czcią i na​boż​‐ nym lę​kiem i do​pie​ro chrze​ści​jań​stwo wy​po​wie​dzia​ło im woj​nę. Thor – obroń​ca bo​gów i lu​dzi, wal​czą​cy z ol​brzy​ma​mi, któ​rzy sta​le za​gra​ża​li po​‐ rząd​ko​wi na świe​cie, prze​grał ze świę​tym Bo​ni​fa​cym; z jego roz​ka​zu w 725 roku padł w He​sji je​den z ostat​nich świę​tych dę​bów boga Tho​ra. Ale wia​ra prze​trwa​ła – i dziś nie​roz​wa​gą jest sa​mot​nie i nocą prze​by​wać pod sta​rym dę​bem. A w Niem​czech, na wschód od Ro​sto​ka, w po​bli​żu nie​wiel​kiej miej​‐ sco​wo​ści Grim​men ro​śnie dąb wid​mo za​miesz​ka​ny przez złe siły. Lu​dzie prze​cho​dzą​cy w po​bli​żu bez po​wo​du prze​wra​ca​ją się na zie​mię, a gdy prze​‐ stra​sze​ni śpiesz​nie od​cho​dzą, ści​ga ich szy​der​czy śmiech do​cho​dzą​cy z ko​na​‐ rów drze​wa. Z upły​wem cza​su po​gań​skich bo​gów za​stą​pi​li świę​ci chrze​ści​jań​scy. Tak czy owak lu​dzie wie​dzie​li, że dąb nie jest drze​wem zwy​czaj​nym; we Fran​cji więc upodo​ba​ła go so​bie Ma​ria – Mat​ka Bo​ska. Naj​słyn​niej​sze dęby jej po​‐ świę​co​ne no​szą imio​na No​tre Dame du Chêne i La Bon​ne du Chêne – do​bro​‐ tli​we drze​wa: ich li​ście chro​ni​ły przed uro​ka​mi. Za​pa​mię​ta​no też, że ob​fi​tość za​wiąz​ków żo​łę​dzi zwia​stu​je do​bry uro​dzaj zbóż, a tak​że na​dej​ście ostrej i śnież​nej zimy. Rów​nież i sło​wiań​skie świę​te dęby mu​sia​ły ustą​pić przed nową wia​rą. Dziś no​szą swoj​sko brzmią​ce imio​na, jak ro​sną​cy w Za​gnań​sku Bar​tek, są też

bez​i​mien​ne dęby ro​ga​liń​skie z oko​lic Po​zna​nia. Po​tęż​ny Król Ja​gieł​ło z Pusz​‐ czy Bia​ło​wie​skiej padł oba​lo​ny je​sien​ną wi​chu​rą w 1974 roku. Wiel​ka es​ty​ma, jaką da​rzo​no drze​wo, nie prze​szka​dza​ła lu​dziom w ko​rzy​‐ sta​niu z jego drew​na, kory i owo​ców. Pli​niusz po​da​je, że żo​łę​dzie były po​‐ kar​mem czło​wie​ka wcze​śniej niż psze​ni​ca. Sta​ro​żyt​na me​dy​cy​na i lecz​nic​two lu​do​we od​wa​rem z kory le​czy​ły świerzb, od​mro​że​nia, li​sza​je oraz – po​dob​‐ nie jak dziś – uży​wa​ły jej jako leku ścią​ga​ją​ce​go, prze​ciw​za​pal​ne​go, przy scho​rze​niach prze​wo​du po​kar​mo​we​go, krwa​wie​niach we​wnętrz​nych i bie​‐ gun​kach, w cho​ro​bach pę​che​rza i ne​rek. Lecz​ni​cze wła​sno​ści kory wy​wo​ła​ne są za​war​ty​mi w niej garb​ni​ka​mi, fla​wo​no​ida​mi, związ​ka​mi ży​wi​co​wy​mi, ślu​za​mi, cu​kra​mi, kwa​sa​mi or​ga​nicz​ny​mi i go​ry​cza​mi.

W pew​nych oko​licz​no​ściach dąb jest tok​sycz​ny. Za​tru​ciu ule​ga​ją zwie​rzę​ta do​mo​we, je​śli zje​dzą zbyt dużo żo​łę​dzi, li​ści lub mło​dych pę​dów. Za​war​te w nich kwa​sy garb​ni​ko​we wy​wo​łu​ją krwa​we bie​gun​ki. Dzi​kie zwie​rzę​ta na​‐ to​miast mogą jeść pędy i owo​ce dębu bez szko​dy dla zdro​wia. W żo​łę​dziach na​gro​ma​dzo​ne są znacz​ne ilo​ści wę​glo​wo​da​nów o wy​so​kiej war​to​ści od​‐ żyw​czej. Je​sie​nią zwie​rzy​na gro​ma​dzi za​pa​sy tłusz​czu na nad​cho​dzą​ce chu​de cza​sy i ma​so​wy po​jaw żo​łę​dzi jest ha​słem do roz​po​czę​cia wiel​kie​go ob​żar​‐ stwa. Żu​bry, ło​sie, je​le​nie, dzi​ki, sar​ny, wie​wiór​ki i my​szy scho​dzą się pod owo​cu​ją​ce drze​wa na ucztę. Na​wet sój​ki re​zy​gnu​ją z wy​bie​ra​nia się za mo​‐ rze i wrza​skli​wy​mi gro​ma​da​mi prze​szu​ku​ją ko​ro​ny dę​bów. W li​sto​pa​dzie, gdy naj​wię​cej żo​łę​dzi leży pod drze​wa​mi, wy​bred​na i de​li​kat​na sa​ren​ka po​‐ tra​fi w cią​gu jed​ne​go po​sił​ku, któ​ry trwa oko​ło go​dzi​ny, schru​pać po​nad sto żo​łę​dzi.

Pięk​nie o dę​bie na​pi​sał ksiądz Krzysz​tof Kluk w Dyk​cy​ona​rzu ro​ślin​nym: „Nie​masz ro​śli​ny po​dob​no na świe​cie, któ​re​by tylu róż​ne​go ga​tun​ku owa​dom wy​sta​wio​na była, i czę​ścią da​wa​ła po​ży​wie​nie, czę​ścią była gniaz​dem”. Jed​‐

nym z owa​dów ży​ją​cych na dę​bach jest mu​chów​ka Cy​nips qu​er​cus, któ​rej lar​wy zwa​ne ga​la​sa​mi przez wie​le stu​le​ci słu​ży​ły do wy​ro​bu in​kau​stu, czy​li atra​men​tu. I nie tyl​ko, gdyż jak po​wia​da​no: „Mło​dych roz​czek po​sie​ka​nych garść co​dzień da​jąc w ob​ro​ku, moż​na tym spo​so​bem si​we​go ko​nia uczy​nić ka​rym”. Na​to​miast „wód​ką z kory dę​bo​wej pa​lo​ną, od​ry​so​waw​szy co na mar​mu​rze, głę​bo​ko się wja​da”. Dłu​go jesz​cze moż​na by snuć opo​wieść o dę​bie; o jego pięk​nym drew​nie czar​nym od wie​lo​let​nie​go prze​by​wa​nia w wo​dzie, o szla​chet​nym drew​nie bia​łym, któ​re sta​je się naj​trwal​sze, gdy drze​wo wio​sną zo​sta​nie odar​te z kory, a przy​szłej zimy ścię​te, lub o naj​mniej przy​dat​nym drew​nie czer​wo​‐ nym, o ko​rze dę​bo​wej gar​bu​ją​cej i bar​wią​cej skó​ry zwie​rzę​ce, i o żo​łę​‐ dziach, któ​re w la​tach nie​uro​dza​ju zbóż ra​to​wa​ły lu​dzi od śmier​ci gło​do​wej. Za​iste wiel​ka jest moc i do​bro​czyn​ność drze​wa boga Tho​ra.

Dzię​cio​ły

Więk​szość pta​ków po​zo​sta​ją​cych u nas na zimę jest ubar​wio​na skrom​nie. Prze​wa​ża​ją brą​zy i sza​ro​ści, a je​śli po​ja​wi się żyw​szy ko​lor, to jest on przy​‐ ćmio​ny, pa​ste​lo​wy. Ale nie dzię​cio​ły – te pysz​nią się czy​sty​mi, ja​skra​wy​mi bar​wa​mi. Jest wśród nich ga​tu​nek ja​sno​zie​lo​ny z czar​ny​mi pla​ma​mi po bo​‐

kach dzio​ba i czer​wo​nym na​kry​ciem gło​wy, jest inny smo​li​ście czar​ny z kar​‐ mi​no​wą pla​mą na cie​mie​niu, jest też naj​bar​dziej kon​tra​sto​wo ubar​wio​ny: czer​wo​no-bia​ło-czar​ny – dzię​cioł pstry. Na tle kory wi​dać go jak na dło​ni, co jed​nak wca​le nie ozna​cza, że ła​two go upo​lo​wać. Za​nie​po​ko​jo​ny szyb​ko cho​wa się na dru​gą stro​nę pnia, sko​ka​mi z obu nóg wspi​na się w górę i ostroż​nie wy​su​wa łe​pek, spraw​dza​jąc oto​cze​nie. Je​śli sy​tu​acja tego wy​ma​‐ ga, po​now​nie obie​ga pień, w sprzy​ja​ją​cej chwi​li pod jego osło​ną prze​la​tu​je na są​sied​nie drze​wo i za​ba​wa w cho​wa​ne​go za​czy​na się od po​cząt​ku – dra​‐ pież​ni​ko​wi prę​dzej się w gło​wie za​krę​ci, niż go zła​pie. Dzię​cio​ły się sa​mot​ni​ka​mi, nie cier​pią się na​wza​jem, więc każ​de spo​tka​‐ nie koń​czy się awan​tu​rą. Na​wet cie​pła pora roku i ko​niecz​ność za​ło​że​nia ro​‐ dzi​ny nie ła​go​dzą ich cha​rak​te​rów. Wpraw​dzie łą​czą się w pary, lecz burz​li​‐ wy zwią​zek trwa krót​ko – tyle, by wy​cho​wać po​tom​stwo. Pe​wien po​waż​ny na​uko​wiec, znaw​ca pta​ków, krót​ko skwi​to​wał ich po​ży​cie mał​żeń​skie: „Aż przy​kro pa​trzeć, jak się nie lu​bią!”. Obo​je na zmia​nę wy​sia​du​ją jaja i kar​mią pi​sklę​ta, ale sie​bie uni​ka​ją jak za​ra​zy. Jed​no cze​ka, aż dru​gie wy​nie​sie się od dzie​ci, a je​śli spo​tka​ją się w otwo​rze dziu​pli, na​tych​miast wsz​czy​na​ją sprzecz​kę. Pi​sklę​ta przy​cho​dzą na świat w dziu​pli wy​ku​tej przez do​ro​słe pta​ki. Nie ma mowy o roz​piesz​cza​niu dzie​ci; dno gniaz​da jest twar​de, usła​ne szorst​ki​mi wió​ra​mi. Na​gie pi​sklę​ta nie leżą więc na brzusz​kach jak inne gniaz​dow​ni​ki, lecz sie​dzą na pię​tach za​opa​trzo​nych w twar​dą skó​rę. Żeby utrzy​mać tę nie​‐ wy​god​ną po​zy​cję, wspie​ra​ją się o sie​bie szy​ja​mi, two​rząc ru​chli​wą pi​ra​mid​‐ kę. Tulą się do sie​bie nie z uczu​cia bra​ter​skiej mi​ło​ści, a z musu – kłó​tli​we gło​sy do​cho​dzą​ce z dziu​pli do​bit​nie świad​czą, że nie​da​le​ko pada jabł​ko od ja​bło​ni. Na szczę​ście szyb​ko ro​sną, wy​la​tu​ją z gniaz​da i za​chę​ca​ne do po​‐ śpie​chu przez ubli​ża​ją​cych im ro​dzi​ców roz​pra​sza​ją się po le​sie. Na pniu wie​ko​we​go świer​ku przy​siadł dzię​cioł. Moc​ny​mi pa​zu​ra​mi dwu pal​ców skie​ro​wa​nych do przo​du i dwu skie​ro​wa​nych do tyłu ucze​pił się kory, cię​żar cia​ła oparł na sztyw​nych, ostro za​koń​czo​nych lot​kach ogo​na, od​‐ chy​lił się da​le​ko w tył i z roz​ma​chu raz po raz ude​rza dłu​tem dzio​ba w pień. Lecą ka​wał​ki kory, a za chwi​lę – bia​łe wió​ry. Prze​stał kuć, słu​cha. We​wnątrz

pnia chru​pie lar​wa wy​gry​za​ją​ca krę​te ko​ry​ta​rze. Dzię​cioł wy​su​wa ję​zyk; dłu​‐ gą na kil​ka​na​ście cen​ty​me​trów, gięt​ką żmij​kę okry​tą lep​ką śli​ną, za​koń​czo​ną twar​dym ostrzem z za​dzior​ka​mi. Wy​ra​sta z jamy no​so​wej, luź​ną pę​tlą owi​ja się wo​kół ca​łej czasz​ki i tyl​ko jego koń​co​wa część znaj​du​je się w dzio​bie. Ję​zyk wni​ka w krę​ty ko​ry​tarz, po​su​wa się do przo​du, pe​ne​tru​je. Na​tra​fia na mięk​kie cia​ło spo​rej lar​wy. Ostrze z za​dzior​ka​mi prze​bi​ja de​li​kat​ną chi​ty​nę, ję​zyk wraz ze zdo​by​czą cofa się. Dzię​cioł prze​su​wa się w nowe miej​sce, na​‐ słu​chu​je i znów po le​sie roz​le​ga się do​no​śne ku​cie. W po​bli​żu, świer​go​cąc po swo​je​mu, uwi​ja​ją się si​kor​ki, my​si​kró​li​ki i inny pta​si dro​biazg czę​sto to​‐ wa​rzy​szą​cy dzię​cio​łom. Prze​glą​da​ją cień​sze ga​łąz​ki, wy​ja​da​ją uśpio​ne pa​ją​‐ ki i owa​dy zi​mu​ją​ce w szcze​li​nach kory. La​tem, zwłasz​cza w sta​rych la​sach, dzię​cioł pstry ma pod do​stat​kiem je​‐ dze​nia. Po​że​ra chrząsz​cze i ich lar​wy, zli​zu​je z ga​łę​zi i li​ści mszy​ce, nie gar​‐ dzi gą​sie​ni​ca​mi ciem i mo​ty​li. Jego ulu​bio​nym da​niem są jed​nak lar​wy kor​ni​‐ ków – nie​wiel​kich owa​dów ży​ją​cych tuż pod korą drzew. Ptak me​to​dycz​nie, metr po me​trze czy​ści pień cho​re​go drze​wa. Po jego za​bie​gach po​zo​sta​ją pasy drew​na po​zba​wio​ne​go kory, cią​gną​ce się nie​raz od ko​rze​ni po ko​ro​nę.

Ale i dzię​cioł bo​ry​ka się z trud​no​ścia​mi. W la​tach nie​uro​dza​ju owa​dów lub w środ​ku zimy, gdy ostry mróz sku​je drze​wa tak sil​nie, że i moc​ny dziób nie po​mo​że, z ko​niecz​no​ści sta​je się ja​ro​szem; żywi się owo​ca​mi le​śny​mi i na​sio​na​mi drzew. Wcze​sną wio​sną na​kłu​wa lipy, so​sny i świer​ki i zli​zu​je wy​pły​wa​ją​cy z pni sok. Naj​spryt​niej ra​dzi so​bie z wy​do​by​wa​niem na​sion ukry​tych w szysz​kach so​sen i świer​ków. W roz​wi​dle​niu ko​na​rów lub w spę​‐ ka​nej ko​rze sta​re​go drze​wa żło​bi ro​wek, przy​no​si w dzio​bie ze​rwa​ną szysz​‐ kę, jak w ima​dło wci​ska ją w szpa​rę, ude​rze​nia​mi dzio​ba od​gi​na łu​ski i wy​‐ ja​da na​sio​na. U stóp drze​wa, na któ​rym dzię​cioł za​ło​żył swo​ją kuź​nię, po

krót​kim cza​sie leży kup​ka pu​stych szy​szek. Wspa​nia​ły dziób, moc​ne nogi, ogon peł​nią​cy funk​cję krze​seł​ka, ję​zyk, ja​‐ kim mało kto może się szczy​cić, i umie​jęt​ność wy​do​by​wa​nia je​dze​nia ukry​te​‐ go w głę​bi pni drzew – taki ide​ał może wpę​dzić inne pta​ki w kom​plek​sy. Na szczę​ście ma on pew​ną sła​bość: nie umie scho​dzić po pniu z gło​wą w dół – rzecz, któ​rą po​tra​fi byle ko​wa​lik.

Dzi​ki

Są na​der in​te​li​gent​ne, to​wa​rzy​skie, lu​bią czy​stość i spo​koj​ne ży​cie ro​dzin​ne, są też ła​ko​me – choć mało wy​bred​ne w do​bo​rze po​kar​mu. Na sta​re lata, je​śli ła​ska​wy los da im do​żyć póź​ne​go wie​ku, sta​ją się sa​mot​ni​ka​mi i bo​ha​te​ra​mi my​śliw​skich opo​wie​ści o po​ja​wie​niu się w ło​wi​sku „wiel​kiej jak sza​fa, czar​nej sa​mu​ry”, któ​rej le​piej w dro​gę nie wcho​dzić, lub o sa​mot​ni​ku po​je​‐ dyn​ku wę​dru​ją​cym po le​sie w to​wa​rzy​stwie odyń​ca mło​dzi​ka, albo – jak to

się zda​rzy​ło wie​le lat temu w Bia​ło​wie​ży – przy​ja​cie​la za​ją​ca. Taki mały przy​ja​ciel pierw​szy wy​cho​dzi z ukry​cia i je​śli wo​kół pa​nu​je spo​kój, za​czy​na się paść. Do​pie​ro wów​czas po​ja​wia się znacz​nie ostroż​niej​szy i nie​uf​ny sta​‐ ry dzik. Całą mło​dość i wiek doj​rza​ły dzi​ki spę​dza​ją w gro​ma​dzie, a że nie są sub​‐ tel​ne w obej​ściu, w wę​dru​ją​cej wa​ta​sze sta​le ktoś ko​goś trą​ca, kąsa, za​cze​‐ pia – to gru​biań​skie za​ba​wy i pró​by sił, kto waż​niej​szy. Nie​okrze​sa​ne oby​‐ cza​je nie prze​szka​dza​ją jed​nak wspól​ne​mu ży​ciu w sta​dzie; po za​pad​nię​ciu ciem​no​ści dzi​ki wa​ta​hą uda​ją się na żer, wspól​nie za​ży​wa​ją co​dzien​nych, błot​nych ką​pie​li, ra​zem kła​dą się do snu w le​go​wi​skach-bar​ło​gach, la​tem w pew​nej od​le​gło​ści od sie​bie, zimą w gro​ma​dzie, grze​jąc się wza​jem​nie.

Tyl​ko na krót​ko wcze​sną wio​sną cię​żar​ne lo​chy od​cho​dzą od sta​da i w ustron​nym, bez​piecz​nym miej​scu ście​lą gniaz​da, w któ​rych przy​cho​dzą na świat gro​mad​ki pa​sko​wa​nych war​chla​ków. Po​cząt​ko​wo nie opusz​cza​ją bar​‐ ło​gu, leżą cia​sno przy​tu​lo​ne do sie​bie, gdyż ła​two mar​z​ną i prze​zię​bia​ją się, zwłasz​cza przy czę​stych wcze​sną wio​sną na​wro​tach zimy. Po kil​ku ty​go​‐ dniach po​rzu​ca​ją gniaz​do i pod opie​ką mat​ki wę​dru​ją po le​sie. Są sil​ne, we​‐ so​łe, ru​chli​we, za​czep​ne i wo​jow​ni​cze. Na​śla​du​jąc lo​chę, ma​ły​mi ryj​ka​mi buch​tu​ją w ściół​ce le​śnej w po​szu​ki​wa​niu smacz​nych ką​sków – pę​dra​ków,

dżdżow​nic, bulw i kłą​czy ro​ślin. W tym cza​sie le​piej uni​kać spo​tka​nia z lo​‐ chą; w obro​nie dzie​ci zdol​na jest bo​ha​ter​sko za​ata​ko​wać czło​wie​ka, a na​wet – ko​nia w za​przę​gu.

W trak​cie wę​dró​wek przy​łą​cza​ją się inne lo​chy i pod prze​wod​nic​twem naj​star​szej wspól​nie pro​wa​dzą swe dzie​ci. Zda​rza się, że lo​cha pad​nie i po​‐ zo​sta​wi stad​ko war​chla​ków. Nie gro​zi im za​tra​ta; tak sil​na jest u tych zwie​‐ rząt mi​łość do dzie​ci, że każ​da dzi​cza mat​ka przy​gar​nie sie​ro​ty, nie ro​biąc róż​ni​cy mię​dzy swo​imi, a nie swo​imi dzieć​mi. Stąd nie na​le​ży do rzad​ko​ści wi​dok lo​chy wo​dzą​cej licz​ne stad​ko war​chla​ków róż​nią​cych się mię​dzy sobą wiel​ko​ścią. Pod ko​niec lata do wa​ta​hy do​łą​cza​ją dwu- i trzy​let​nie sam​ce, sta​do ro​śnie w siłę i w ra​zie nie​bez​pie​czeń​stwa może bro​nić się w spo​sób zor​ga​ni​zo​wa​‐ ny; małe kry​ją się we​wnątrz gru​py, star​sze usta​wia​ją na ze​wnątrz i lo​chy na zmia​nę wy​pa​da​mi ata​ku​ją prze​śla​dow​cę. Na​wet wil​ki re​zy​gnu​ją wów​czas ze smacz​ne​go ką​ska, ja​kim bez​sprzecz​nie mógł​by być tłu​sty war​chlak.

Gdy gru​dnio​we przy​mroz​ki sku​ją zie​mię, wa​ta​ha po​więk​sza się o naj​sil​‐ niej​sze, do​ro​słe odyń​ce. Ich cię​żar może do​cho​dzić do trzy​stu pięć​dzie​się​ciu ki​lo​gra​mów, a dłu​gość cia​ła się​ga dwóch me​trów. Mają po​tęż​ny oręż – kły: dol​ne duże, za​krzy​wio​ne sza​ble i gór​ne, krót​sze – faj​ki. Pod​nie​co​ny ody​niec po​cie​ra kła​mi o sie​bie, co wy​wo​łu​je ostry dźwięk – dzik ostrzy oręż. Wa​ta​ha jest już w kom​ple​cie, więc w gę​stych młod​ni​kach od​by​wa się gro​mad​ne we​‐ se​li​sko. Z da​le​ka sły​chać fu​ka​nia, chrzą​ka​nia, trza​ski, kwi​ki wal​czą​cych odyń​ców, trą​ca​nych loch, dep​ta​nych war​chla​ków. Odyń​ce wal​czą o sa​mi​ce. Prze​ciw​ni​cy do​bie​ra​ją się siłą; krą​żą wo​kół sie​bie ze zje​żo​ną szcze​ci​ną na kar​ku – po​sta​wio​ny chyb do​da​je im wzro​stu. Fu​ka​ją groź​nie i trza​ska​ją kła​mi – wszyst​ko, by na​stra​szyć prze​ciw​ni​ka, a sa​me​mu pod​nie​cić się do boju. Gdy już do​cho​dzi do szar​ży, ata​ko​wa​ny nad​sta​wia bok cia​ła, na któ​rym już je​sie​‐ nią wy​two​rzył się gru​by pan​cerz skór​ny chro​nią​cy od ude​rzeń. Wal​czą​ce odyń​ce sta​ra​ją się za​dać cios w nie​osło​nię​te oko​li​ce ryja i przód cia​ła. Cel​‐ ne ude​rze​nia ostrym, li​czą​cym na​wet trzy​dzie​ści cen​ty​me​trów dłu​go​ści, za​‐ krzy​wio​nym kłem po​zo​sta​wia​ją głę​bo​kie, cię​te rany bro​czą​ce krwią – rzecz jed​nak dziw​na: nie są one zbyt groź​ne dla po​szko​do​wa​ne​go.

Bur​dy wsz​czy​na​ne przez odyń​ce roz​grza​ne obec​no​ścią ruj​nych loch w ni​‐ czym nie przy​po​mi​na​ją do​stoj​nych, śmier​tel​nie nie​bez​piecz​nych po​je​dyn​ków łosi czy je​le​ni. Nie​od​par​cie na​su​wa się po​rów​na​nie z wiej​skim we​se​lem, na któ​rym idą w ruch szta​che​ty i or​czy​ki w rę​kach pod​chmie​lo​nych go​ści we​sel​‐ nych. Cie​ka​we, czy hucz​ne we​se​le wzię​ło swą na​zwę od hucz​ki dzi​ków, czy było na od​wrót.

Dzi​kie gęsi

Dzi​kie gęsi wra​ca​ją. No​ca​mi, gdzieś w gó​rze, z za​chod​niej stro​ny na​ra​sta gę​‐ ga​nie, prze​su​wa się nad gło​wa​mi i cich​nie w od​da​li. W dzień po nie​bie prze​‐

pły​wa​ją sze​re​gi pta​ków usta​wio​nych w li​nię sko​śną lub klin o jed​nym ra​mie​‐ niu krót​szym od dru​gie​go. Skrzy​dła biją mia​ro​wo, co ja​kiś czas szyk się roz​‐ sy​pu​je, inna gęś obej​mu​je pro​wa​dze​nie, po​zo​sta​łe z tyłu szyb​ki​mi ude​rze​nia​‐ mi skrzy​deł do​łą​cza​ją i znów li​nia się wy​rów​nu​je. Pta​ki wę​dru​ją i roz​ma​‐ wia​ją w lo​cie: „Je​steś?”, „Je​stem”, „Zwol​nić?”, „Nie trze​ba”, „Wszyst​ko w po​rząd​ku?”, „O tak!”. Część prze​la​tu​ją​cych stad zo​sta​nie u nas. Gęś gę​ga​wa za​koń​czy po​dróż nad brze​ga​mi wiel​kich zbior​ni​ków wod​nych, gdzie w gąsz​czu przy​brzeż​nej ro​ślin​no​ści znaj​du​je spo​kój i wa​run​ki do wy​cho​wu po​tom​stwa. Gęś zbo​żo​wa za​wę​dru​je aż na Sy​be​rię, inne ga​tun​ki lecą na pół​noc, do Skan​dy​na​wii. Dzi​kie gęsi to za​chwy​ca​ją​ce isto​ty. Całe ich ży​cie, trwa​ją​ce na​wet pięć​‐ dzie​siąt lat, upły​wa pod zna​kiem oświad​czyn wiecz​nej mi​ło​ści – uczu​cia opi​sa​ne​go przez Kon​ra​da Lo​ren​za, nie​ży​ją​ce​go już uczo​ne​go, czło​wie​ka, któ​‐ ry ko​chał te pta​ki, a one jego. Mała gą​ska do​ko​na​ła cięż​kie​go dzie​ła wy​klu​cia się, te​raz leży mo​kra, z bez​wład​nie wy​cią​gnię​tą szy​ją. Mat​ka ci​cho, piesz​czo​tli​wie gęga – głów​ka pod​no​si się chwiej​nie i sły​chać dwu​sy​la​bo​wy pisk: za​nim co​kol​wiek po​tra​fi uczy​nić, ma​leń​ka gą​ska wita swe spo​łecz​ne oto​cze​nie i de​kla​ru​je przy​jaźń. Nie​co póź​niej su​che już, moc​no sto​ją​ce na no​gach pi​sklę bo​le​śnie uszczyp​nę​‐ ło bra​cisz​ka. Ten nie od​gry​za się, od​wra​ca gło​wę w bok i wy​bu​cha po​jed​‐ naw​czym kwi​le​niem. W od​po​wie​dzi na​past​nik też za​czy​na kwi​lić – sto​ją na​‐ prze​ciw sie​bie i de​kla​ru​ją przy​jaźń. Po kil​ku dniach zwią​za​ne są już tak sil​‐ ny​mi wię​za​mi sym​pa​tii ro​dzin​nej, że nie ma mowy o do​ku​cza​niu słab​szym. Ro​dzi​na pro​wa​dzi za​mknię​ty, kla​no​wy tryb ży​cia. Gę​sie​go, nie prze​ry​wa​‐ jąc roz​mo​wy, uda​ją się na że​ro​wi​ska, gdzie szczy​pią pędy i li​ście, zgrab​nie zgar​nia​ją na​sio​na z kło​sów traw i zbóż. Na​je​dzo​ne, w tym sa​mym szy​ku wra​‐ ca​ją w nad​brzeż​ne za​ro​śla. Mło​de uczą się od ro​dzi​ców, jak uni​kać wro​gów, gdzie moż​na zna​leźć naj​lep​szą pa​szę i bez​piecz​ne ukry​cie, uczą się la​tać. Je​‐ sie​nią wraz z krew​nia​ka​mi od​la​tu​ją na zi​mo​wi​ska nad brze​giem Atlan​ty​ku lub nad Mo​rzem Śród​ziem​nym. Wio​sną, po po​wro​cie do miej​sca uro​dze​nia sa​mo​dziel​ne już dzie​ci mu​szą odejść od ro​dzi​ców, któ​rzy przy​stę​pu​ją do no​‐ wych lę​gów – jed​nak wię​zy ro​dzin​ne ni​g​dy nie zo​sta​ją ze​rwa​ne. Te​raz w ży​‐

ciu mło​dych gęsi nad​cho​dzi czas za​wie​ra​nia mał​żeństw. Po je​zio​rze pły​nie gą​sior. Sza​re pió​ra przy​le​ga​ją do cia​ła, na ich tle od​bi​ja cie​li​sto​czer​wo​ny dziób z bia​łą pla​mą na koń​cu. Wtem jego spoj​rze​nie pada na mło​dą, obcą gą​skę po​dob​nie jak on ubar​wio​ną, nie​co tyl​ko drob​niej​szą. W jed​nej chwi​li do​ko​nu​je się w nim prze​mia​na: po​sta​wa na​bie​ra do​sto​jeń​‐ stwa, ptak lek​ko pod​ry​wa się w po​wie​trze, by z szu​mem opaść w po​bli​żu sa​‐ micz​ki, szu​ka wzro​kiem po je​zio​rze, z kim by tu za​drzeć, krzy​czy do​nio​słym gło​sem. Jest to krzyk oświad​czyn wiecz​nej mi​ło​ści – ten sam, któ​rym po wyj​‐ ściu z jaj​ka wi​tał ro​dzi​ców, a gdy pod​rósł – de​kla​ro​wał przy​jaźń w krę​gu ro​‐ dzin​nym. Wy​bran​ka nie oka​zu​je po so​bie wra​że​nia, ja​kie wy​war​ły na niej tak pięk​ne oświad​czy​ny. Na​wet nie pa​trzy na kon​ku​ren​ta i tyl​ko „przy​pad​kiem” pod​pły​nę​ła w jego stro​nę. On jed​nak do​brze wi​dzi ukrad​ko​we, rzu​ca​ne z uko​sa zer​k​nię​cia i na ten wi​dok prze​cho​dzi sam sie​bie. Po​wo​li w niej też na​ra​sta uczu​cie do pięk​ne​go sam​ca i wresz​cie znaj​du​je uj​ście w try​um​fal​nym krzy​ku skie​ro​wa​nym do gą​sio​ra. On jej wtó​ru​je – zo​sta​ło za​war​te mał​żeń​‐ stwo, któ​re trwać bę​dzie po kres ży​cia dzi​kich gęsi. Ro​dzi​nę za​ło​żą do​pie​ro za rok, ale od dziś jed​na dru​giej nie opu​ści, sta​le sły​chać głos: „Tu je​stem, a ty gdzie?”. Je​śli któ​raś za​wie​ru​szy się na chwi​lę, wo​ła​na jest do​no​śnym, trój​sy​la​bo​wym krzy​kiem tak dłu​go, aż się znaj​dzie.

Bywa, że los roz​łą​czy je na za​wsze. Na je​sien​nych prze​lo​tach roz​legł się strzał. Z prze​la​tu​ją​ce​go ni​sko sta​da ode​rwał się ptak i cięż​ko ru​nął na zie​mię.

Przez chwi​lę jesz​cze drga​ły skrzy​dła. Z od​la​tu​ją​ce​go w roz​syp​ce sta​da ode​‐ rwa​ła się syl​wet​ka gęsi, ptak za​wró​cił i nie zwra​ca​jąc uwa​gi na my​śli​we​go, wy​lą​do​wał przy mar​twym mał​żon​ku. Po​wie​trze roz​darł krzyk roz​pa​czy. Dru​‐ gie​go strza​łu nie było; ten czło​wiek zro​zu​miał. Wraz z utra​tą part​ne​ra wy​ga​sa w gęsi wszel​ka ener​gia, nie bro​ni się przed prze​śla​do​wa​niem przez obce gęsi, lę​kli​wie kry​je się przed ca​łym świa​tem. Im dłu​żej trwa​ło mał​żeń​stwo, tym więk​szą tra​ge​dię prze​ży​wa osa​mot​nio​ny ptak. Na ogół wra​ca do swo​jej ro​dzi​ny i we​ge​tu​je w jej po​bli​żu. Bar​dzo rzad​ko, cza​sem jed​nak zda​rza się, że za​wrze nowy zwią​zek i od​ży​je w try​um​‐ fal​nym krzy​ku oświad​cza​ją​cym mi​łość. A se​zon ło​wiec​ki trwa.

Dziu​ra​wiec

Żyje w ca​łej Eu​ro​pie, w Azji po Ał​taj i Chi​ny, w Afry​ce Pół​noc​nej i na Wy​‐

spach Ka​na​ryj​skich. Wraz z Eu​ro​pej​czy​ka​mi po​pły​nął do obu Ame​ryk, Au​‐ stra​lii i na Nową Ze​lan​dię. U nas wy​stę​pu​je po​spo​li​cie na ca​łym niżu, a w gó​rach po re​giel dol​ny. Ro​śnie na su​chych, sło​necz​nych łą​kach, ugo​rach, na le​śnych po​la​nach i zrę​bach, w wid​nych la​sach i za​ro​ślach. Dziu​ra​wiec jest bal​sa​micz​nie pach​ną​cą by​li​ną wy​ra​sta​ją​cą do sześć​dzie​‐ się​ciu cen​ty​me​trów wy​so​ko​ści, ma sztyw​ną, nagą ło​dy​gę w gór​nej czę​ści wi​‐ dla​sto roz​ga​łę​zio​ną, krót​kie kłą​cze i roz​człon​ko​wa​ny ko​rzeń. Li​ście usta​wio​‐ ne na​prze​ciw​le​gle są po​dłuż​nie ja​jo​wa​te lub lan​ce​to​wa​te. Ro​śli​na za​kwi​ta w dru​gim roku ży​cia w czerw​cu. Zło​ci​sto​żół​te, pię​cio​płat​ko​we kwia​ty ze​bra​‐ ne na szczy​cie ro​śli​ny w bal​da​cho​gro​na za​py​la​ne są przez owa​dy. Owo​cem jest ja​jo​wa​ta, trój​kan​cia​sta, bru​nat​na to​reb​ka. We wrze​śniu to​reb​ka roz​chy​la klap​ki i wiatr roz​wie​wa licz​ne czar​ne na​sio​na. Dziu​ra​wiec ła​two po​znać po czer​wo​nym soku wy​pły​wa​ją​cym ze zgnie​cio​nych kwia​tów i po licz​nych, prze​świ​tu​ją​cych pod świa​tło krop​kach na jego li​ściach. W le​gen​dach wie​lu na​ro​dów prze​cho​wa​ło się wy​ja​śnie​nie po​cho​dze​nia owych dziu​rek – to sza​‐ tan w bez​sil​nej zło​ści po​kłuł ro​śli​nę. Miał po​wo​dy do gnie​wu: zie​le po​ma​ga lu​dziom w prze​zwy​cię​ża​niu cho​rób, a tak​że mocy dia​bel​skich. Po ba​da​niach w la​bo​ra​to​riach wy​szło na jaw, że w skład dziu​raw​ca wcho​‐ dzą fla​wo​no​idy, garb​ni​ki, sole mi​ne​ral​ne, wi​ta​mi​na C i cu​kry, prze​świ​tu​ją​ce otwor​ki w li​ściach zaś to zbior​nicz​ki wy​peł​nio​ne olej​kiem lot​nym i ter​pe​na​‐ mi. Ciem​no​pur​pu​ro​wy sok w kwia​tach to gorz​ka, aro​ma​tycz​na ży​wi​ca, w skład któ​rej wcho​dzi barw​nik hi​per​y​cy​na, wy​wo​łu​ją​ca u zwie​rząt o bia​łej sier​ści sil​ne uczu​le​nie na świa​tło. Ta nowa wie​dza nic nie uję​ła z cu​dow​nych wła​sno​ści zie​la. We współ​cze​snej me​dy​cy​nie prze​ciw​skur​czo​we, uspo​ka​ja​‐ ją​ce i bak​te​rio​sta​tycz​ne wła​sno​ści dziu​raw​ca wy​ko​rzy​stu​je się w le​cze​niu scho​rzeń wą​tro​by i prze​wo​du po​kar​mo​we​go: nie​do​kwa​śno​ści żo​łąd​ka, sta​‐ nach za​pal​nych dróg żół​cio​wych, ka​mi​cy żół​cio​wej i za​bu​rze​niach czyn​no​ści wą​tro​by. Z po​wo​dze​niem sto​so​wa​ny jest też w sta​nach wy​czer​pa​nia ner​wo​‐ we​go, bez​sen​no​ści, mi​gre​nie i psy​cho​zach, po​moc​ni​czo zaś przy scho​rze​‐ niach skó​ry, za​pa​le​niu sta​wów oraz w prze​wle​kłym, po​stę​pu​ją​cym gość​cu. Współ​cze​sna me​dy​cy​na jest tyl​ko kon​ty​nu​ator​ką umie​jęt​ne​go ko​rzy​sta​nia z dziu​raw​ca, gdyż sta​ro​żyt​ne au​to​ry​te​ty – Pli​niusz, Hi​po​kra​tes i Dio​sku​ry​des

– uwa​ża​ły go za lek uni​wer​sal​ny. Zna​no też jego zdol​ność usu​wa​nia związ​‐ ków tok​sycz​nych z wą​tro​by. W 120 roku p.n.e. na tro​nie kró​le​stwa Pon​tu za​siadł mło​dziut​ki Mi​try​da​tes VI Eu​pa​tor. Z cza​sem stał się naj​po​tęż​niej​szym wład​cą nad Mo​rzem Czar​‐ nym. W wie​ku doj​rza​łym miał dwie na​mięt​no​ści – nie​na​wiść do Rzy​mu i upodo​ba​nie do wszel​kie​go ro​dza​ju tru​cizn. Z Rzy​mia​na​mi pro​wa​dził woj​ny, ro​śli​ny tru​ją​ce ba​dał i szu​kał an​ty​tok​syn. Eks​pe​ry​men​to​wał na prze​stęp​cach, na wła​snej ro​dzi​nie i – co trze​ba spra​wie​dli​wie przy​znać – na so​bie. Co dzień za​ży​wał jed​nak od​trut​kę przez sie​bie przy​go​to​wa​ną, po​tem za​pi​jał co​‐ raz więk​szy​mi daw​ka​mi ja​dów, a swe in​te​re​su​ją​ce wra​że​nia skru​pu​lat​nie no​‐ to​wał. W koń​cu od​niósł zwy​cię​stwo: spo​rzą​dził uni​wer​sal​ną od​trut​kę – te​‐ riak – z pięć​dzie​się​ciu czte​rech skład​ni​ków, wśród któ​rych nie za​bra​kło dziu​raw​ca. Z Rzy​mem po​szło mu go​rzej. Po trze​ciej prze​gra​nej woj​nie po​sta​‐ no​wił po​peł​nić sa​mo​bój​stwo. O po​tę​go przy​zwy​cza​je​nia! Król wy​brał tru​ci​‐ znę. Łyk​nął spo​rą ilość tego, co trze​ba, lecz spo​tkał go za​wód: bra​my Ha​de​‐ su po​zo​sta​ły za​mknię​te, w trak​cie swych eks​pe​ry​men​tów bo​wiem nie​chcą​cy uod​por​nił się na dzia​ła​nie ja​dów. An​tycz​na aneg​do​ta nie mówi, ja​kie kro​ki pod​jął Mi​try​da​tes VI Eu​pa​tor, by jed​nak roz​stać się z ży​ciem, co na​stą​pi​ło w 63 roku p.n.e.

Rów​nież Sło​wia​nie z da​wien daw​na zna​li wła​sno​ści dziu​raw​ca. W Bi​sku​‐ pi​nie ar​che​olo​dzy zna​leź​li reszt​ki dwu​dzie​stu ro​ślin uży​wa​nych dwa i pół ty​‐ sią​ca lat temu w ce​lach lecz​ni​czych. Kró​lo​wał wśród nich dziu​ra​wiec. W now​szych cza​sach nie stra​cił na zna​cze​niu; na Rusi ku​ro​wa​no nim dzie​‐ więć​dzie​siąt dzie​więć cho​rób, więc car Mi​chał, za​ło​ży​ciel dy​na​stii Ro​ma​no​‐ wów, roz​ka​zał, by zbie​ra​no na Sy​be​rii kwit​ną​ce zie​le i sprosz​ko​wa​ne przy​‐ sy​ła​no mu do Mo​skwy „po pu​dzie w każ​dym roku”. Po​dob​nie jak w lu​do​‐ wym lecz​nic​twie ro​syj​skim, „zwie​ro​boj​ne ma​sło”, ole​jek z dziu​raw​ca, przy​‐ śpie​sza​ło go​je​nie się ran, tak u Ka​za​chów z tej sa​mej przy​czy​ny za​słu​żył na

mia​no dże​ra​baj – le​ka​rza ran. Nie na​le​ży po​mi​jać jego wła​sno​ści ma​gicz​nych. Ich ozna​ką są na​zwy nada​wa​ne mu przez lud: krzy​żo​we zie​le, dzwon​ki Mat​ki Bo​skiej, krew​ka Mat​ki Bo​skiej i zie​le Świę​te​go Jana. Po​świę​co​ny wraz z in​ny​mi cu​dow​ny​mi ro​śli​na​mi w świę​to Bo​że​go Cia​ła lub w Dzień Wnie​bo​wzię​cia Mat​ki Bo​‐ skiej sku​tecz​nie chro​nił przed cza​ra​mi i czar​ta​mi, a z opę​ta​nych wy​ga​niał złe du​chy. A co o tym są​dzi​ły świa​tłe umy​sły ów​cze​snych uczo​nych? Pra​cow​nik uni​‐ wer​sy​te​tu w Ba​zy​lei pro​fe​sor von Ho​hen​he​im, zna​ny jako Pa​ra​cel​sus, dziu​‐ raw​cem le​czył nie opę​ta​nie, lecz sza​leń​cze fan​ta​zje – co na jed​no wy​cho​dzi. Her​cu​les Sa​xo​nia w roz​pra​wie De pli​ca z 1600 roku tyl​ko z obo​wiąz​ku wspo​mi​na o lu​do​wym spo​so​bie „wy​ga​nia​nia za​ra​zy koł​tu​no​wej przez ody​‐ mia​nie do​mo​stwa by​li​cą i dziu​raw​cem”, a Ha​jek z Haj​ku w her​ba​rzu wy​da​‐ nym w 1562 roku po​dał, że „pi​szą nie​któ​rzy, iż oku​rza​nie dziu​raw​cem wy​ga​‐ nia złe du​chy i stąd na​zy​wa​ją go fuga da​emo​num” – lecz sam nie za​jął w tej kwe​stii ja​sne​go sta​no​wi​ska. W za​mian za to ów zna​ko​mi​ty tłu​macz dzieł Mat​tio​le​go na pięk​ny sta​ro​cze​ski ję​zyk z peł​nym prze​ko​na​niem po​da​je in​for​‐ ma​cję, że dziu​ra​wiec „srac​ku za​sta​vu​je”. Oto pod​ręcz​ni​ko​wy wręcz przy​kład roz​wo​ju my​śli ra​cjo​na​li​stycz​nej w do​bie re​ne​san​su.

Fioł​ki

Wpraw​dzie żyje ich u nas wie​le ga​tun​ków, lecz tyl​ko dwa z nich to praw​dzi​‐ we oso​bi​sto​ści. Są to fio​łek won​ny i trój​barw​ny. Fio​łek won​ny ro​śnie w su​‐ chych za​ro​ślach, ży​znych la​sach i na po​la​nach, a przede wszyst​kim w zdzi​‐ cza​łych par​kach i ogro​dach. Żyje wie​le lat. Ma krót​ki i gru​by ko​rzeń, z któ​re​‐ go wy​ra​sta​ją licz​ne, ła​two za​ko​rze​nia​ją​ce się roz​ło​gi, każ​da z ro​ze​tką li​ści na koń​cu. Li​ście są ser​co​wa​te, mniej lub bar​dziej owło​sio​ne. Kwia​ty wy​ra​‐

sta​ją w ką​tach li​ści od​ziom​ko​wych. Ciem​no​fio​le​to​we płat​ki roz​ło​żo​ne są sy​‐ me​trycz​nie, a dol​ny prze​kształ​cił się w ostro​gę. Kwia​ty roz​wi​ja​ją się w kwiet​niu i maju, a je​śli zda​rzy się wcze​sna, chłod​na i wil​got​na je​sień, za​‐ kwi​ta​ją po​wtór​nie. Wśród in​nych ga​tun​ków fio​łek won​ny wy​róż​nia się moc​‐ nym i pięk​nym za​pa​chem. Fio​łek – sym​bol skrom​no​ści – roz​sie​wa​ny jest przez sym​bol pra​co​wi​to​ści – mrów​ki. Jego zna​ko​mi​ty krew​niak – fio​łek trój​barw​ny, zwa​ny też brat​kiem po​lnym, pro​to​pla​sta wszyst​kich od​mian brat​ków ogro​do​wych lubi otwar​te prze​strze​‐ nie łąk, miedz i le​śnych po​lan. Żyje krót​ko: rok, naj​wy​żej dwa. Drob​ne, pię​‐ cio​płat​ko​we, fio​le​to​wo-kre​mo​wo-żół​te kwia​ty po​ja​wia​ją się w kwiet​niu i moż​na je spo​tkać w cią​gu ca​łe​go lata.

Oba fioł​ki kry​ją w so​bie po​tęż​ne moce. Trój​barw​ny za​wie​ra fla​wo​no​idy, a wśród nich ru​ty​nę, an​to​cy​ja​ny, ka​ro​te​no​idy, sa​po​ni​ny, garb​ni​ki, ślu​zy, cu​kry, wi​ta​mi​nę C, sole mi​ne​ral​ne, olej​ki ete​rycz​ne. Ta​kie na​gro​ma​dze​nie sub​stan​‐ cji o na​zwach brzmią​cych jak ma​gicz​ne za​klę​cia musi zro​bić swo​je. Ma​gia fioł​ka trój​barw​ne​go jest do​bro​tli​wa, moż​na więc po​da​wać go na​wet dzie​‐ ciom – byle nie przez dłuż​szy czas. Na​par z zie​la i kwia​tów dzia​ła na​po​tnie, wy​krztu​śnie i mo​czo​pęd​nie. Le​czy cho​ro​by wy​ni​kłe ze złej prze​mia​ny ma​te​‐ rii, uła​twia bo​wiem wy​da​la​nie z or​ga​ni​zmu szko​dli​wych sub​stan​cji od​pa​do​‐

wych. Zmniej​sza łam​li​wość na​czyń krwio​no​śnych, wska​za​ny jest więc w le​‐ cze​niu miaż​dży​cy. Uła​twia przy​swa​ja​nie wi​ta​mi​ny C, zmniej​sza do​le​gli​wo​ści wy​wo​ła​ne gruź​li​cą wę​złów chłon​nych, gość​cem sta​wo​wym i mię​śnio​wym, le​czy ner​ki za​tru​te an​ty​bio​ty​ka​mi. Już re​ne​san​so​we damy, aby mieć cerę o pięk​nej kar​na​cji, sto​so​wa​ły wcze​sno​wio​sen​ną ku​ra​cję fioł​kiem trój​barw​‐ nym; pi​cie na​pa​ru ze świe​że​go lub su​szo​ne​go zie​la usu​wa wszel​kie eg​ze​my, trą​dzi​ki, wy​syp​ki aler​gicz​ne, sta​ny za​pal​ne i inne utra​pie​nia płci pięk​nej.

Ma​gia fioł​ka won​ne​go – w sta​ro​żyt​nej Gre​cji sym​bo​lu śmier​ci – nie jest już tak nie​win​na, jak jego ja​sne​go krew​nia​ka, wy​ma​ga więc ostroż​ne​go daw​‐ ko​wa​nia. Za cza​sów księ​dza Klu​ka pa​no​wa​ło na​wet prze​ko​na​nie, że sam za​‐ pach kwia​tów może spro​wa​dzić śmierć. Ro​śli​na w ca​łym swym zie​lu, a zwłasz​cza w ko​rze​niu, na​gro​ma​dzi​ła znacz​ne za​pa​sy sa​po​nin, gli​ko​zyd gaul​te​ry​nę, al​ka​lo​id wio​li​nę – nie​bez​piecz​ne związ​ki wy​wo​łu​ją​ce mdło​ści i wy​mio​ty, a na​wet i za​tru​wa​ją​ce. Mimo to fio​łek won​ny słu​ży jako śro​dek wy​krztu​śny w le​cze​niu ko​klu​szu, na​po​tny, uspo​ka​ja​ją​cy, wy​ciąg z ko​rze​nia wcho​dzi w skład le​ków prze​ciw​grzy​bicz​nych, a ole​jek ete​rycz​ny o róż​no​ra​‐ kim za​sto​so​wa​niu jest jed​nym z naj​droż​szych na świe​cie.

Wiel​kim uzna​niem cie​szył się fio​łek won​ny w sta​ro​żyt​no​ści i w wie​kach śred​nich. Spu​ści​znę po Dio​sku​ry​de​sie wy​ko​rzy​stał zie​larz Mat​tio​li i w her​‐ ba​rzu wy​da​nym w 1562 roku po​świę​cił fioł​ko​wi wie​le uwa​gi. Uwa​żał, że „ten jest naj​lep​szy, któ​ry rów​no z wio​sną wy​ska​ku​je, go​rą​co​ści sło​necz​nej nie za​znał, ani desz​czu; bo​wiem go​rą​cość moc z nie​go wy​cią​ga, a wil​goć tę moc ska​ża. Vio​la świe​ża na pierw​szym miej​scu chło​dzi i na​wil​ża, brzuch zmięk​cza. Sy​rop fioł​ko​wy po​skra​mia bo​le​ści go​rącz​ki, kasz​lo​wi su​che​mu

po​ma​ga, a tak​że pra​gnie​nie gasi. Po​wi​deł​ko z fioł​ka su​chość oczu i bóle gło​‐ wy wy​ni​kłe z go​rącz​ki umniej​sza. Kwiat ma moc szcze​gól​ną w swej na​tu​rze, że dzie​ciom od żaby, gdy​by ją w wo​dzie stu​dzien​nej wy​pi​ły, po​ma​ga. Wodę fioł​ko​wą może każ​dy spo​ży​wać prze​ciw mo​ro​wym go​rącz​kom” i, jak to do​‐ sad​nie okre​ślił Ha​jek z Haj​ku – szes​na​sto​wiecz​ny tłu​macz dzie​ła Mat​tio​le​go na ję​zyk cze​ski – „czy​nić okła​dy prze​ciw fi​dze w za​dku”. Wśród wie​lu jesz​‐ cze in​nych mocy fioł​ka na uzna​nie za​słu​gu​je i to, że „sen spro​wa​dza i utra​co​‐ ny ro​zum przy​wra​ca”. O gdy​byż Lady Mak​bet, ogar​nię​ta sza​leń​stwem, za​miast kiep​skie​go le​ka​‐ rza, co to się wy​krę​cał od pod​ję​cia le​cze​nia, mia​ła na swym dwo​rze ucznia Hi​po​kra​te​sa z praw​dzi​we​go zda​rze​nia! Nie mu​sia​ła​by, bied​na, z obłę​dem w oczach snuć się no​ca​mi i mar​twić w głos, że „wszyst​kie wo​nie Ara​bii nie odej​mą za​pa​chu krwi” z jej ma​łej ręki. Ole​jek z fioł​ka za​ra​dził​by na wszyst​‐ kie jej kło​po​ty: i za​pach był​by mil​szy, i sen by po​wró​cił, i za​chwia​na rów​no​‐ wa​ga psy​chicz​na. Wie​le złe​go we wszyst​kich epo​kach czy​nią nie​do​ucze​ni me​dy​cy.

Głóg

Jest do​rod​nym, cier​ni​stym krze​wem spo​krew​nio​nym z dzi​ką różą i czę​sto z nią my​lo​ny. Moc​ne ko​rze​nie głę​bo​ko i sze​ro​ko za​pusz​cza w zie​mię, a splą​‐ ta​ną gę​stwi​nę ga​łę​zi wzno​si na wy​so​kość na​wet pię​ciu me​trów. Mło​de ga​łąz​‐

ki są owło​sio​ne, czer​wo​no​brą​zo​we, a star​sze – bru​nat​no​po​pie​la​te, uzbro​jo​ne w licz​ne, pra​wie dwu​cen​ty​me​tro​we cier​nie. Nie​wiel​kie li​ście z ry​nien​ko​wa​‐ ty​mi ogon​ka​mi wy​ra​sta​ją z ga​łą​zek na​prze​mian​le​gle. W za​ry​sie ja​jo​wa​te, mają po trzy wy​raź​nie, choć płyt​ko wy​cię​te kla​py. Wierzch li​ści jest ciem​no​‐ zie​lo​ny i po​ły​skli​wy, spód nie​co ja​śniej​szy. Głóg za​kwi​ta w koń​cu maja lub w pierw​szych dniach czerw​ca. Bia​łe, pra​wie okrą​głe płat​ki i ciem​no​pur​pu​‐ ro​we pyl​ni​ki przy​po​mi​na​ją nie​co kwia​ty dzi​kiej róży. Wy​ra​sta​ją w gru​pach od pię​ciu do dwu​na​stu „pięk​nym prze​pla​ta​ne li​ściem, oka​za​łe i po​wab​ne for​‐ mu​jąc gier​lan​dy” – jak to wdzięcz​nie ujął dzie​więt​na​sto​wiecz​ny bo​ta​nik. Owo​ce doj​rze​wa​ją we wrze​śniu. Są to nie​wiel​kie, ku​li​ste lub ja​jo​wa​te pest​‐ kow​ce za​koń​czo​ne ro​ze​tką kie​li​cha. W ich mię​si​stym wnę​trzu kry​ją się po dwa twar​de na​sio​na. Owo​ce dłu​go utrzy​mu​ją się na krze​wie – jesz​cze w li​‐ sto​pa​dzie, po od​pad​nię​ciu li​ści cie​szą oko swą szkar​łat​ną bar​wą. Oj​czy​zną gło​gu jest Eu​ro​pa. Moż​na go na​po​tkać od Pi​re​ne​jów, środ​ko​wej An​glii i po​łu​dnio​wej Szwe​cji aż po Mo​rze Czar​ne, Gre​cję i Sy​cy​lię. U nas w sta​nie dzi​kim ro​śnie dziś naj​licz​niej w za​chod​niej czę​ści kra​ju i nie​wy​so​‐ ko w gó​rach, lecz daw​niej był po​spo​li​ty rów​nież na wschod​nich ru​bie​żach. Pod​ręcz​nik bo​ta​ni​ki wy​da​ny w 1845 roku in​for​mo​wał o wy​stę​po​wa​niu gło​gu dwu​szyj​ko​we​go w Kur​lan​dii i na Li​twie. Krzew ro​śnie w świe​tli​stych dą​‐ bro​wach i wid​nych la​sach dę​bo​wo-gra​bo​wych, w bo​rach mie​sza​nych, w za​‐ ro​ślach i na obrze​żach la​sów. Naj​bar​dziej lubi ży​zne i cie​płe gle​by bo​ga​te w wapń, lecz nie gar​dzi i gor​szy​mi, piasz​czy​sty​mi grun​ta​mi. Jest wy​trzy​ma​ły na su​szę, chło​dy i za​cie​nie​nie.

Umie​jęt​nie sa​dzo​ny i pro​wa​dzo​ny z uży​ciem sztu​ki ogrod​ni​czej do​ży​wa stu lat, two​rząc cier​ni​sty, ma​low​ni​czy gąszcz kwia​tów i li​ści. Dla​te​go też od wie​ków ob​sa​dza​no nim gra​ni​ce po​sia​dło​ści i ogro​dów, for​mo​wa​no zeń szpa​‐ le​ry i ży​wo​pło​ty. W sa​dow​nic​twie na pień​kach gło​go​wych szcze​pio​no ja​bło​‐ nie i gru​sze, by otrzy​mać drze​wa kar​ło​wa​te. Drew​no gło​gu jest bia​ła​we, bru​nat​no żył​ko​wa​ne i nad​zwy​czaj twar​de. Daw​niej z grub​szych pni wy​ra​bia​no drob​ne przed​mio​ty to​czo​ne, a z ga​łę​zi –

la​ski. Li​ście, kwia​ty i owo​ce za​wie​ra​ją związ​ki trój​ter​pe​no​we i pu​ry​no​we, sub​‐ stan​cję gorz​ką – kra​te​gin, kwas kra​te​gu​so​wy i cy​try​no​wy, ta​ni​nę, ka​ro​te​ny, olej​ki ete​rycz​ne, fla​wo​no​idy, garb​ni​ki, wi​ta​mi​ny C i B1 oraz pro​wi​ta​mi​nę A. W sta​ro​żyt​no​ści gło​giem le​czo​no po​da​grę, a od XVII wie​ku za​bu​rze​nia ukła​du krą​że​nia, krwa​wie​nia we​wnętrz​ne i za​pa​le​nie opłuc​nej. Daw​ni le​ka​‐ rze sto​so​wa​li owo​ce cier​nia bia​łe​go, zwa​ne​go też ba​dła​kiem, bu​li​mącz​ką i ba​bio​chą, jako środ​ka ścią​ga​ją​ce​go w wie​lu scho​rze​niach. Ksiądz Krzysz​‐ tof Kluk po​da​je, że: „z kwia​tów wód​ka pę​dzo​na ma być po​moc​na na kol​ki, ja​go​dy zaś uspo​ka​ja​ją bie​gun​ki, na proch utłu​czo​ne po​moc​ne są na ka​mie​nie, li​ść​mi zaś le​czą się dzi​kie zwie​rzę​ta opar​szy​wia​łe”. Ba​da​nia pro​wa​dzo​ne współ​cze​śnie wy​ka​za​ły, że głóg dzia​ła uspo​ka​ja​ją​co, prze​ciw​skur​czo​wo, prze​ciw​u​czu​le​nio​wo i mo​czo​pęd​nie. Dzię​ki ze​spo​lo​ne​‐ mu dzia​ła​niu wi​ta​min, garb​ni​ków i gli​ko​zy​dów usu​wa po​bu​dli​wość ner​wo​‐ wą, bez​sen​ność, bóle reu​ma​tycz​ne mię​śnio​we i sta​wo​we. Bło​go​sła​wio​ny jest też wpływ gło​gu na układ krwio​no​śny czło​wie​ka – roz​sze​rza na​czy​nia wień​‐ co​we, zwięk​sza​jąc prze​pływ krwi na​wet o osiem​dzie​siąt pro​cent przy jed​no​‐ cze​snym zwol​nie​niu pul​su, po​pra​wia wy​dol​ność ser​ca zmę​czo​ne​go wie​kiem i cięż​ką pra​cą, re​gu​lu​je jego rytm, zmniej​sza nad​ci​śnie​nie, usu​wa bóle i za​‐ wro​ty gło​wy.

Zwią​zek gło​gu z ludz​kim ser​cem się​ga poza gra​ni​ce me​dy​cy​ny. Daw​no temu bar​do​wie śpie​wa​li o ogrom​nej mi​ło​ści dwoj​ga lu​dzi. W opo​‐ wie​ści tej ko​chan​ko​wie, roz​dzie​le​ni przez los, spo​tka​li się w ostat​niej go​dzi​‐ nie, by spo​cząć na wspól​nym łożu śmier​ci.

Kie​dy król Ma​rek do​wie​dział się o śmier​ci ko​chan​ków, prze​był mo​rze i przy​byw​szy do Bre​ta​nii, ka​zał uczy​nić dwie trum​ny: jed​ną z chal​ce​do​nu dla Izol​dy, dru​gą z be​ry​lu dla Tri​sta​na. Uwiózł na stat​‐ ku do Tyn​tan​gie​lu umi​ło​wa​ne cia​ła. Wpo​dle ka​pli​cy, po le​wej i pra​wej stro​nie ab​sy​dy, po​cho​wał ich w dwóch gro​bach. Ale w nocy z gro​bu Tri​sta​na wy​bu​jał zie​lo​ny i li​ścia​sty głóg o sil​nych ga​łę​ziach, pach​ną​cych kwia​tach, któ​ry wzno​sząc się po​nad ka​pli​cą, za​nu​rzył się w gro​bie Izol​dy. Lu​dzie miej​sco​wi ucię​li głóg: na​za​‐ jutrz od​rósł na nowo, rów​nie zie​lo​ny, rów​nie kwit​ną​cy, rów​nie żywy i zno​wuż uto​pił się w łożu Izol​dy Ja​sno​wło​sej. Po trzy​kroć chcie​li go znisz​czyć, na próż​no. Wresz​cie do​nie​śli o cu​dzie kró​lo​wi Mar​ko​wi. Król za​bro​nił od​tąd uci​nać głóg.

Gru​sze

„Jest ro​dzaj drzew ma​ją​cy wie​le ni​tek pył​ko​wych na kie​li​chu osa​dzo​nych, otwo​rów pięć, kie​lich jest pięć​dziel​ny i stoi na gu​zi​ku owo​co​wym. Ko​ro​na pię​cio​list​ko​wa. Owoc ma pięć ko​mór, a w nich wie​le ziar​na” – tak w Dyk​cy​‐

ona​rzu ro​ślin​nym roz​po​czy​na ksiądz Krzysz​tof Kluk opis dzi​kiej gru​szy, „mat​ki wszyst​kich od​mian ogro​do​wych” – jak ją da​lej na​zy​wa. Nie ta​kie to pro​ste z tym ma​cie​rzyń​stwem. Hi​sto​ria uszla​chet​nia​nia drze​wa jest dłu​ga, za​‐ wi​ła i trud​na do prze​śle​dze​nia. W sta​nie dzi​kim żyje na zie​mi po​nad sześć​‐ dzie​siąt ga​tun​ków grusz. Więk​szość z nich za​miesz​ku​je Azję Środ​ko​wą i Kau​kaz, gdzie two​rzą roz​le​głe i lite lasy gru​szo​we. W Eu​ro​pie wy​stę​pu​je kil​ka ga​tun​ków, a wśród nich naj​bar​dziej zna​na – gru​sza po​spo​li​ta. Nie​któ​rzy bo​ta​ni​cy dzie​lą ją na dwa pod​ga​tun​ki: po​spo​li​tą i śnież​ną. Przy​pusz​cza się, że mie​szań​ce grusz po​spo​li​tych z do​miesz​ką in​nych ga​tun​ków dały po​czą​tek ho​do​wa​nym dziś w sa​dach od​mia​nom szla​chet​nym. Gru​sze upra​wia​no i udo​sko​na​la​no już ty​siąc lat przed na​szą erą. Kraj grusz – tak zwa​no Pe​lo​po​nez jesz​cze w II wie​ku, moż​na więc są​dzić, że spad​ko​‐ bier​cy kul​tur an​tycz​nych przy​szli nie​ja​ko na go​to​we. Gwo​li spra​wie​dli​wo​ści na​le​ży jed​nak po​wie​dzieć, że dzi​siej​sza roz​ma​itość od​mian to efekt – set​ki lat trwa​ją​cej – pra​cy rzesz ogrod​ni​ków Fran​cji i Bel​gii. Rów​nież w Azji Środ​ko​wej, w Gru​zji i na Ukra​inie od nie​pa​mięt​nych cza​sów ho​do​wa​no i udo​sko​na​la​no gru​sze. Za cza​sów Pio​tra I za​czę​to też spro​wa​dzać do Ro​sji szcze​py z Eu​ro​py Za​chod​niej. W la​tach trzy​dzie​stych ubie​głe​go wie​ku do​tar​‐ ły na Krym i po​pra​wi​ły od​mia​ny miej​sco​we. W na​szych cza​sach za​sły​nę​ła nie​po​zor​na gru​sza ussu​ryj​ska uży​wa​na przez sa​me​go Mi​czu​ri​na do uzy​ska​nia drze​wa cał​ko​wi​cie od​por​ne​go na mróz, któ​re ro​dzi​ło​by do​rod​ne owo​ce gdzieś da​le​ko za krę​giem po​lar​nym. In​te​re​su​ją​ce, czy Mi​czu​rin pa​mię​tał rów​‐ nież o wy​pro​wa​dze​niu spe​cjal​nej od​mia​ny mro​zo​od​por​nych psz​czół, tak bar​‐ dzo po​trzeb​nych w pro​ce​sie po​wsta​wa​nia owo​ców? W ten twór​czy trud ogrod​ni​ków ca​łej Eu​ro​py ja​koś nie włą​czy​li się Po​la​‐ cy; wszyst​kie god​ne uwa​gi od​mia​ny grusz, wy​mie​nia​ne w sta​rych pod​ręcz​ni​‐ kach sa​dow​ni​czych, no​szą imio​na fran​cu​skie lub nie​miec​kie. Pew​ną, nie​‐ wiel​ką po​cie​chą może być tyl​ko na​sza po​czci​wa ulę​gał​ka, uwa​ża​na za ro​dzi​‐ my wy​nik se​lek​cji pro​wa​dzo​nej – być może – przez na​szych przod​ków. Jej owo​ce, choć da​le​kie od do​sko​na​ło​ści, da​dzą się jed​nak zjeść i nie są aż tak cierp​kie jak dzi​kie gru​sze ro​dem z Bał​ka​nów czy Kau​ka​zu. Dzi​kie gru​sze ro​sną na mie​dzach, przy dro​gach i – dzię​ki przy​mie​rzu z rol​‐

ni​ka​mi – wśród pól, mało kto bo​wiem od​wa​ży się zrą​bać drze​wo da​ją​ce cień w upal​ne żni​wa. Lubi gle​by pulch​ne, głę​bo​kie, prze​pusz​czal​ne i cie​płe, wy​‐ trzy​mu​je spad​ki tem​pe​ra​tu​ry na​wet do mi​nus trzy​dzie​stu stop​ni Cel​sju​sza, a jej ko​rze​nie nie prze​ma​rza​ją na​wet w naj​sroż​sze, bez​śnież​ne zimy. Je​śli po​‐ go​da sprzy​ja, już w lu​tym na​brzmie​wa​ją pąki grusz. Na​dej​ście fali mro​zów jest wów​czas groź​ne dla de​li​kat​nych za​wiąz​ków kwia​tów. Rów​nież i na przed​wio​śniu, gdy po cie​płym dniu ści​śnie mróz, na pniach po​wsta​ją trud​no go​ją​ce się rany zgo​rze​li​no​we. Przy do​brej po​go​dzie w maju drze​wo okry​wa się pia​ną bia​łych kwia​tów ze​bra​nych po kil​ka​na​ście w nie​wiel​kie bal​da​chy. Rzecz dziw​na – te pięk​ne, de​li​kat​nie pach​ną​ce kwia​ty są nie​zbyt chęt​nie od​‐ wie​dza​ne przez psz​czo​ły. Wpraw​dzie zbie​ra​ją z nich py​łek i nek​tar, lecz niech tyl​ko za​kwit​nie któ​reś ze szla​chet​niej​szych drzew owo​co​wych – na​‐ tych​miast wszyst​kie od​le​cą. Bywa więc, że na drze​wie ob​sy​pa​nym kwie​ciem za​wią​że się za​le​d​wie garść owo​ców. Są żół​te, twar​de, cierp​ko-kwa​sko​wa​te. Doj​rza​łe opa​da​ją i za​ście​la​ją zie​mię wśród brzę​ku os i szer​sze​ni zla​tu​ją​cych się do ja​dła. Drew​no dzi​kiej gru​szy jest twar​de, bar​dzo ści​słe, drob​no włók​ni​ste. Ła​‐ two daje się gła​dzić, chęt​nie przyj​mu​je la​kier i po​li​tu​rę, przy​czer​nio​ne bej​cą mało róż​ni się od he​ba​nu. Jest wy​bor​ne do spo​rzą​dza​nia ma​tryc w drze​wo​‐ ryt​nic​twie, pro​duk​cji in​stru​men​tów mu​zycz​nych, a zwłasz​cza – fle​tów. Z nie​‐ go daw​niej wy​ra​bia​no zęby do kół roz​ma​itych ma​chin i urzą​dzeń mły​nów, śru​by, pra​sy i inne na​rzę​dzia przy​dat​ne rze​mieśl​ni​kom. Kory uży​wa​no w gar​‐ bar​stwie. Z do​dat​kiem ału​nu uzy​ski​wa​no z niej barw​nik bru​nat​ny, z do​dat​‐ kiem po​ta​su zaś – żół​ty.

Kwa​śno-cierp​kie owo​ce mają dużo garb​ni​ków, nie​co cu​krów i kwa​sy or​‐ ga​nicz​ne. Prócz tego są w nich ka​ro​te​ny, wi​ta​mi​ny B1 i C, cały ze​staw soli mi​ne​ral​nych i mi​kro​ele​men​tów, a przede wszyst​kim spo​ro en​zy​mów z gru​py po​wo​du​ją​cej utle​nia​nie i roz​kład wie​lu sub​stan​cji or​ga​nicz​nych. One to spra​‐ wia​ją, że doj​rze​wa​nie gru​szek, ulę​ga​nie, prze​bie​ga in​ten​syw​nie, z wi​docz​‐ nym brą​zo​wie​niem i mięk​nię​ciem owo​ców. W lecz​nic​twie lu​do​wym wie​lu kra​jów wy​war z doj​rza​łych gru​szek sto​so​wa​ny był w le​cze​niu kasz​lu i bie​‐ gun​ki, ob​ni​ża​niu go​rącz​ki, na​lew​ka zwal​cza​ła cho​ro​by żo​łąd​ka, a sok był środ​kiem mo​czo​pęd​nym za​le​ca​nym przy ka​mi​cy i in​nych cho​ro​bach pę​che​rza i ne​rek.

Przez wie​ki ulę​gał​ki fi​gu​ro​wa​ły w co​dzien​nym ja​dło​spi​sie wie​śnia​ków. Na Kur​piach zwa​no je le​śnian​ki. Owo​ce strzą​sa​no z drze​wa, gdy już cał​kiem doj​rza​ły – zna​kiem tego były czar​ne na​sio​na. Przy​sy​pa​ne sia​nem, w cie​ple szyb​ko ulę​ga​ły, na​bie​ra​jąc nie​co sło​dy​czy i mi​łe​go za​pa​chu. Co​dzien​ne prze​‐ bie​ra​nie gru​szek było ulu​bio​nym za​ję​ciem dzie​ci. Ulę​gał​ki po​da​wa​no na de​‐ ser po obie​dzie lub pra​cu​ją​cym w go​spo​dar​stwie na pod​wie​czo​rek – do chle​ba albo tyl​ko „na za​jad​kę”. Do su​sze​nia wy​bie​ra​no owo​ce mniej doj​rza​‐ łe, sy​pa​no w cie​pły po pie​cze​niu chle​ba piec i su​szo​no „na gnat”. W po​ście prze​gry​za​no je w cią​gu dnia lub go​to​wa​no po​st​ną zupę z do​dat​kiem klu​sek, za​cie​rek i mio​du. Ulę​gał​ki je​dzo​no z pest​ka​mi – stąd ob​fi​tość drzew na chłop​skich po​lach i mie​dzach. Dzie​ci cho​dzą​ce „na pa​sion​kę” pie​kły w ogni​‐ sku nie tyl​ko ziem​nia​ki, lecz tak​że grzy​by i grusz​ki. Z do​dat​kiem odro​bi​ny chle​ba czy sera było to je​dy​ne po​ży​wie​nie pa​stusz​ków na cier​pią​cych bie​dę Kur​piach. Po​dob​nie jak inne drze​wa, rów​nież dzi​ka gru​sza ob​da​rzo​na jest dziw​ny​mi si​ła​mi. W Niem​czech do nie​daw​na pa​mię​ta​no, że gru​sza po​ma​ga w cho​ro​‐ bach; cier​pią​cy na go​ściec lub ból zęba szedł w noc uby​wa​nia księ​ży​ca do po​lnej gru​szy, pa​dał przed nią na ko​la​na i wy​gła​szał (w ory​gi​na​le – ry​mo​wa​‐ ny) tekst: Gru​szo! Skar​żę się to​bie: Czer​wo​ny ro​bak mnie kłu​je. W imię Boże chwy​tam dzi​ką ga​łąź, któ​ra zdej​mu​je ze mnie cięż​kie brze​mię. Niech z cia​ła mego ucho​dzi i w dzi​ką ga​łąź wpeł​znie!

Pra​sta​rym po​gań​skim oby​cza​jem zwal​cza​nym przez Ko​ściół jesz​cze we wcze​snym śre​dnio​wie​czu było nie​ce​nie „ognia w po​trze​bie”, zwa​ne​go przez ple​mio​na ger​mań​skie „dzi​kim ogniem”, a przez Sło​wian „ży​wym ogniem”. Za​pa​la​no go bez uży​cia krze​si​wa czy sta​li, po​cie​ra​jąc dwa ka​wał​ki drew​na. W Eu​ro​pie Za​chod​niej po​słu​gi​wa​no się naj​czę​ściej świę​tym dę​bem, u nas to​‐ po​lą, de​re​niem lub gru​szą. Za​pa​la​no go tyl​ko w wiel​kiej po​trze​bie, pod​czas epi​de​mii i po​mo​ru by​dła. Przez ża​rzą​ce się po​la​na prze​pro​wa​dza​no wszyst​‐

kie ży​ją​ce we wsi zwie​rzę​ta, a reszt​ki z ogni​ska pie​czo​ło​wi​cie cho​wa​no po do​mach. W ra​zie po​trze​by słu​ży​ły jako lek na róż​ne cho​ro​by. Być może oj​‐ czy​zną tego oby​cza​ju była przed​kla​sycz​na Gre​cja; prze​cież Al​tea prze​cho​wy​‐ wa​ła w oku​tej skrzy​ni, po​śród ozdob​nych szat, bru​dzą​cy ka​wał osmo​lo​ne​go drew​na – po​la​no z ogni​ska pło​ną​ce​go przy na​ro​dzi​nach jej syna. Spa​le​nie go do koń​ca było wy​ro​kiem śmier​ci dla Me​le​agra.

Ja​błoń płon​ka

Czy​li ja​błoń le​śna, jest nie​wy​so​kim drze​wem o ni​skim pniu i sze​ro​ko roz​po​‐ star​tej ko​ro​nie zbu​do​wa​nej ze splą​ta​nych w nie​ła​dzie ko​na​rów. Przez pierw​‐ szych sześć​dzie​siąt lat ży​cia ro​śnie i męż​nie​je, by przez dal​szych sześć​dzie​‐ siąt trwać bez wi​docz​nych ob​ja​wów sta​ro​ści. Kora okry​wa​ją​ca mło​de, cier​‐ ni​ste ga​łę​zie jest si​wo​bru​nat​na i gład​ka, z wie​kiem gru​bie​je, ciem​nie​je i łu​‐

sko​wa​to pęka. Ko​rzeń pa​lo​wy wra​sta w zie​mię nie​zbyt głę​bo​ko, a bocz​ne roz​ra​sta​ją się we wszyst​kie stro​ny i wy​pusz​cza​ją pędy od​ro​ślo​we, krze​wią​ce się wo​kół drze​wa ma​cie​rzy​ste​go. Krót​ko​ogon​ko​we li​ście mają gór​ną stro​nę blasz​ki lek​ko zmarsz​czo​ną, spodnią de​li​kat​nie owło​sio​ną, na brze​gach pił​ko​‐ wa​ną. Kwia​ty po​ja​wia​ją się w koń​cu kwiet​nia lub w maju. Do​rod​ne, o śred​‐ ni​cy do​cho​dzą​cej do trzech cen​ty​me​trów, pię​cio​płat​ko​we, bia​ło​ró​żo​we o żół​tych pyl​ni​kach i nie​po​wta​rzal​nym za​pa​chu, gro​nia​sty​mi bal​da​cha​mi okry​wa​ją drze​wo. We wrze​śniu lub w paź​dzier​ni​ku doj​rze​wa​ją żół​to​zie​lo​ne ja​błusz​ka zdob​ne w czer​wo​ne ru​mień​ce. Są u na​sa​dy i na wierz​choł​ku lek​ko wklę​słe, we​wnątrz w ko​mo​rach dzie​lo​nych per​ga​mi​no​wy​mi prze​gro​da​mi tkwią po 1–2 brą​zo​we na​sio​na. Oko​ło trzy​dzie​stu ga​tun​ków dzi​kich ja​bło​nek wy​stę​pu​je w ca​łej Eu​ro​pie, Azji i Ame​ry​ce Pół​noc​nej. U nas żyje tyl​ko je​den – ja​błoń le​śna, dziś już co​‐ raz rza​dziej spo​ty​ka​na w for​mie czy​stej; na ogół są to drze​wa ma​ją​ce do​‐ miesz​kę so​ków spo​krew​nio​nych od​mian ogro​do​wych. Płon​ka ro​śnie w la​‐ sach i bo​rach mie​sza​nych, w ol​sach je​sio​no​wych i ga​jach łę​go​wych, na mie​‐ dzach pól upraw​nych i przy dro​gach wiej​skich. Naj​pięk​niej przy​ra​sta, kwit​‐ nie i owo​cu​je w miej​scach sło​necz​nych, na do​brej, ży​znej zie​mi. Jest od​por​‐ na na zim​no, jed​nak su​ro​we zimy mogą być dla niej za​bój​cze, a w gó​rach i na pół​no​cy przyj​mu​je po​stać krze​wu. Drew​no płon​ki jest twar​de, gład​kie, lek​kie i trwa​łe – do​sko​na​le słu​ży sto​‐ la​rzom wy​ra​bia​ją​cym nie​wiel​kie, ozdob​ne me​ble, ja​bło​no​we pło​zy do sań uzna​ne są za jed​ne z naj​lep​szych, a czer​wo​na​we za​bar​wie​nie drew​na po​ma​ga ukła​dać wzo​rzy​ste par​kie​ty. W daw​nych cza​sach korą bar​wio​no tka​ni​ny; drze​wo ści​na​no wio​sną, gdy tyl​ko ru​szy​ły soki. Czysz​czo​no z po​ra​sta​ją​cych go mchów i po​ro​stów, ze​skro​by​wa​no wierzch​nią, bru​nat​ną skór​kę i do​pie​ro zdej​mo​wa​no pła​ty czy​stej kory. Wy​su​szo​na w prze​wiew​nym, za​cie​nio​nym miej​scu tłu​czo​na była w drew​nia​nych moź​dzier​zach, a krusz prze​cho​wy​wa​ny w lnia​nych wor​kach. Ko​lej​ność czyn​no​ści przy far​bo​wa​niu była na​stę​pu​ją​ca: na​peł​nia​no wodą rzecz​ną duży ko​cioł, korę go​to​wa​no dłu​go – aż cały barw​‐ nik z niej wy​szedł. Prze​ce​dzo​ny, go​rą​cy od​war schła​dza​ny był do cie​pło​ty świe​żo udo​jo​ne​go mle​ka. W tak przy​go​to​wa​nej ką​pie​li za​nu​rza​no, za​pra​wio​‐

ne wcze​śniej ału​nem, tka​ni​ny weł​nia​ne, na​wet je​dwab​ne i po​wo​li ogrze​wa​‐ no, aż do uzy​ska​nia po​żą​da​ne​go na​sy​ce​nia bar​wy żół​tej. Aby otrzy​mać ko​lor oliw​ko​wy, wy​star​czy​ło do​dać do ką​pie​li nie​co siar​cza​nu że​la​za, wszyst​kie moż​li​we od​cie​nie od cie​li​ste​go po in​ten​syw​nie po​ma​rań​czo​wy uzy​ski​wa​no, mie​sza​jąc korę ja​bło​ni z ko​rze​niem ma​rzan​ny far​biar​skiej, a głę​bo​ki wi​śnio​‐ wy – sto​su​jąc mie​szan​kę li​ści ja​bło​ni i le​biod​ki po​spo​li​tej. Małe, ru​mia​ne dzi​kie ja​błusz​ka są jed​ny​mi z naj​bar​dziej trwa​łych le​śnych owo​ców – bywa, że przy​kry​te li​ść​mi prze​le​żą w le​sie aż do wio​sny, oczy​wi​‐ ście, je​śli wcze​śniej nie zo​sta​ną zje​dzo​ne przez dzi​kie zwie​rzę​ta, dla któ​rych są zna​ko​mi​tym do​dat​kiem wi​ta​mi​no​wym do ubo​gie​go zi​mo​we​go po​kar​mu. Nie są smacz​ne: cierp​ko-gorz​kie od garb​ni​ków i kwa​sów or​ga​nicz​nych – jabł​ko​we​go, sa​li​cy​lo​we​go, bo​ro​we​go i cy​try​no​we​go. Zni​ko​me ilo​ści fruk​to​‐ zy i glu​ko​zy dają im za​le​d​wie cień sło​dy​czy. Za to pod wzglę​dem ilo​ści wi​‐ ta​min i skład​ni​ków mi​ne​ral​nych gó​ru​ją nad wszyst​ki​mi ogro​do​wy​mi od​mia​‐ na​mi ja​błek. Za​wie​ra​ją bo​wiem wi​ta​mi​ny C, P, A, B1, B2 i PP, sole ma​gne​‐ zu, po​ta​su, sodu, fos​fo​ru, wap​nia, gli​nu, krze​mu, siar​ki i szcze​gól​nie ła​two przy​swa​ja​ne przez or​ga​nizm – sole że​la​za. W miąż​szu zgro​ma​dzo​ne są też pek​ty​ny, a w skór​ce, prócz barw​ni​ków an​to​cy​ja​no​wych, rów​nież olej​ki ete​‐ rycz​ne na​da​ją​ce owo​com sil​ny za​pach.

Daw​niej, po​dob​nie jak grusz​ki ulę​gał​ki, otrzą​sa​no je z drzew, ukła​da​no w gru​bej war​stwie sia​na, a gdy zbru​nat​nia​ły i stra​ci​ły nie​co go​ry​czy, już jako „gnił​ki” uroz​ma​ica​ły ubo​żuch​ną stra​wę wie​śnia​ków. Je​den z przed​sta​wi​cie​li „klas​sy nie​pra​co​wi​tej”, dzie​więt​na​sto​wiecz​ny bo​ta​nik Jó​zef Ge​rald Wy​życ​‐ ki, pie​czę​tu​ją​cy się her​bem ma​ją​cym w klej​no​cie fry​mu​śne​go ptasz​ka, uwa​‐ żał, że: „upie​czo​ne lub go​to​wa​ne dają się po​ży​wać, szcze​gól​nie dla klas​sy pra​co​wi​tej, nie​ma​ją​cej sma​ku ze​psu​te​go, su​ro​we zaś w go​spo​dar​stwie do​bre

są do tu​cze​nia wie​przy”. Na​praw​dę tak na​pi​sał! Na Kur​piach pisz​czą​cych z gło​du je​dzo​no dzi​kie ja​błusz​ka po ich prze​mar​z​nię​ciu lub kwa​szo​no wraz z ka​pu​stą. Lud​ność wio​sek le​żą​cych wzdłuż Na​rwi kwa​si​ła je w becz​kach, przy czym ce​nio​no nie tyle same „je​błu​ska”, co kwas uży​wa​ny jako na​pój i za​pra​wa do po​traw. Dziś, gdy ogół Po​la​ków – pra​co​wi​tych i nie​pra​co​wi​tych – ma nie​ste​ty „smak ze​psu​ty” ba​na​na​mi, płon​ki są już tyl​ko garb​ni​ko​wym do​dat​kiem do in​‐ nych, szla​chet​nych od​mian owo​ców uży​wa​nych do wy​ro​bu win. Mało kto też wie, że „je​błu​ska” to zna​ko​mi​ty lek na wie​le scho​rzeń, o któ​rym ksiądz Kluk pi​sał: „Zda​niem le​ka​rzów słod​kie jabł​ka są wpraw​dzie zdro​we, ale na​dy​ma​‐ ją. Płon​ki za​ży​wa​ją się oso​bli​wie w cho​ro​bach pier​si i gdzie po​trze​ba ostrość przy​tę​pić albo gru​bą fleg​mę roz​rze​dzić, w kon​wul​syj​nych kasz​lach dzie​ci daje się wodę albo same jabł​ka pie​czo​ne. Jabł​ka kwa​śne nie tyl​ko mniej na​dy​ma​ją, ale są nie​rów​nie zdrow​sze. Orzeź​wia​ją, wzmac​nia​ją ser​ce, czysz​czą, chło​dzą, są w go​rącz​kach jed​nym z naj​uży​tecz​niej​szych owo​ców. Pie​czo​ne na noc za​ży​te skłon​nym do za​twar​dze​nia wol​ny sto​lec czy​nią”. Inne sta​re prze​pi​sy mó​wi​ły, że: „Sok świe​żych doj​rza​łych owo​ców wy​ci​śnio​ny, po od​by​ciu ro​je​nia zla​ny do bu​te​lek daje na​pój na​der przy​jem​ny, chłod​ny, szcze​gól​nie za​le​ca​ny w go​rącz​kach jako orzeź​wia​ją​cy i po​moc​ny. Jabł​ka go​‐ to​wa​ne w na​kry​tym garncz​ku przez go​dzi​nę, prze​ce​dzo​ne i prze​ci​śnię​te przez chu​s​tę, z do​dat​kiem tar​te​go chle​ba, kil​ku ły​żek wina bia​łe​go i tro​chą cu​kru – naj​lep​szy to na​pój dla osób po cięż​kiej cho​ro​bie po​wra​ca​ją​cych do zdro​‐ wia”. Ksiądz Kne​ipp uwa​żał, że „kwa​śne jabł​ka do​bre do schud​nię​cia”. Pod​ręcz​ni​ki zie​lar​skie, na​wet te wy​da​wa​ne u pro​gu XX wie​ku, są nie tyl​‐ ko źró​dłem prze​pi​sów – dają wy​obra​że​nie ludz​kich cier​pień, któ​rym tak ła​‐ two za​ra​dzić dzi​siaj przy po​mo​cy an​ty​bio​ty​ków: „Ze​wnętrz​nie jabł​ka roz​go​‐ to​wa​ne przy​kła​da​ne w za​pa​le​niu oczu, gdy to w mniej​szym już jest stop​niu i wil​goć ostra, gry​zą​ca pły​nąć za​cznie – bar​dzo by​wa​ją sku​tecz​ne. Jabł​ka kwa​śne, utar​te na mia​zgę przy​kła​da​ją z po​myśl​nym skut​kiem na wrzo​dy zło​‐ śli​we, gni​ją​ce, bo​le​sne, w któ​rych ro​bac​two się pło​dzi”. I dzi​siaj le​ka​rze i die​te​ty​cy śpie​wa​ją hym​ny po​chwal​ne na cześć wszyst​‐ kich dzi​kich i szla​chet​nych od​mian ja​błek – re​gu​lar​ne ich je​dze​nie, na​wet

w znacz​nych ilo​ściach, sprzy​ja za​cho​wa​niu lub pod​re​pe​ro​wa​niu nad​wą​tlo​ne​‐ go zdro​wia. A jed​nak nie za​wsze jabł​ka wy​cho​dzą na zdro​wie. Naj​gor​sze było to po​‐ cho​dzą​ce z raju. In​nym znów, ru​mia​nym ja​błusz​kiem, za​tru​ła się pew​na pięk​‐ na kró​lew​na i za​pa​dła w wie​lo​let​nią śpiącz​kę. A pew​na wiel​ka ar​mia szła na sto​li​cę ob​ce​go pań​stwa, przy​śpie​wu​jąc w mar​szu pio​sen​kę, któ​ra brzmia​ła w wol​nym tłu​ma​cze​niu: Ej, ja​błusz​ko, do​kąd to​czysz się? Wpad​niesz do War​sza​wy, nie wyj​dziesz.

Może i wpa​dło do War​sza​wy, lecz ar​mia nie po​szła jego śla​dem. Jak nie​‐ pysz​na za​wró​ci​ła ku do​mo​wi, po​zo​sta​wia​jąc, prócz pio​sen​ki o ja​błusz​ku, le​‐ gen​dę o cu​dzie nad Wi​słą.

Ja​ło​wiec

Przez wie​ki, po pierw​szych przy​mroz​kach, gdy doj​rza​łe, gra​na​to​wo​czar​ne owo​ce ja​łow​ca ła​two od​pa​da​ją od ga​łą​zek, zie​lar​ki, nio​sąc ko​sze uple​cio​ne z ja​łow​co​wych ko​rze​ni, szły do​ko​ny​wać zbio​ru. Ja​ło​wiec – nie​wy​ma​ga​ją​cy krzew igla​sty, ro​sną​cy na gle​bach ja​ło​wych (stąd jego na​zwa), piasz​czy​stych i za​kwa​szo​nych jest naj​po​spo​lit​szym, a czę​‐ sto je​dy​nym skład​ni​kiem pod​szy​tów bo​ro​wych. Wy​stę​pu​je tak​że na te​re​nach pod​le​śnych, na ubo​gich pa​stwi​skach i na nie​użyt​kach jako ro​śli​na pio​nier​ska. Jest wy​trzy​ma​ły na su​szę, lubi sta​no​wi​ska sło​necz​ne. Od​zna​cza się bar​dzo sze​ro​kim za​się​giem wy​stę​po​wa​nia, któ​ry obej​mu​je całą Eu​ro​pę, Afry​kę Pół​‐ noc​ną, Sy​be​rię. Ro​śnie nie​śpiesz​nie, a żyje dłu​go jak na krzew – po​nad sto

lat. Ma zmien​ny po​krój: ko​lum​no​wy, stoż​ko​wy, cza​sem pło​żą​cy lub roz​pierz​‐ chły. Jego igły są sztyw​ne i kłu​ją​ce, si​no​zie​lo​ne z ja​snym pa​skiem po​środ​ku. Owo​ce ja​łow​ca doj​rze​wa​ją dwa lata. Pierw​szej je​sie​ni po za​wią​za​niu się są zie​lo​ne i owal​ne, w dru​gą je​sień – doj​rze​wa​ją. Sta​ro​żyt​ność i wie​ki śred​nie zgod​nie uzna​wa​ły ja​ło​wiec za ro​śli​nę do​brą dla czło​wie​ka, gdyż po​ma​gał od​wra​cać nie​szczę​ścia – był czymś w ro​dza​ju zie​lo​nej ap​te​ki. Ka​ton Star​szy (oko​ło 234–149 roku p.n.e.), rzym​ski mąż sta​‐ nu, słyn​ny z obro​ny sta​ro​rzym​skich cnót, zaj​mo​wał się rów​nież agro​no​mią i me​dy​cy​ną. Po​zo​sta​wił po​tom​nym re​cep​tę na mo​czo​pęd​ne wino z owo​ców ja​łow​ca. Re​cep​ta ta sto​so​wa​na była bez naj​mniej​szych zmian przez całe wie​‐ ki. W śre​dnio​wie​czu ja​ło​wiec awan​so​wał – stał się pa​na​ceum. Naj​więk​sze au​to​ry​te​ty me​dycz​ne sto​so​wa​ły go jako uni​wer​sal​ny śro​dek te​ra​peu​tycz​ny: mo​czo​pęd​ny, na​po​tny, oczysz​cza​ją​cy krew, wzmac​nia​ją​cy, żo​łąd​ko​wy. Lo​ni​‐ ce​rus – nie​miec​ki le​karz z XVI wie​ku, w Księ​dze ziół za​le​ca go jako ochro​nę przed za​zię​bie​niem. Bo​ta​nik i le​karz wo​je​wo​dy po​dol​skie​go Jana Tę​czyń​‐ skie​go, nie​ja​ki Ste​fan Fa​li​mirz w dzie​le na​pi​sa​nym po pol​sku, wy​da​nym w Kra​ko​wie w 1534 roku, po​da​je, że: „Ja​ło​wiec ma moc roz​pę​dza​ją​cą i tra​‐ wią​cą, bie​gun​kę za​sta​na​wia” i, co waż​niej​sze, „też ole​jek ja​łow​co​wy jest do​bry tym, któ​rzy mają ka​mień w mie​chie​rzu, gdy tego wpu​ścisz w ko​rzeń si​‐ kaw​ką”. Zna​no też an​ty​sep​tycz​ne dzia​ła​nie ja​łow​ca: jego dy​mem oka​dza​no szpi​ta​le prze​zna​czo​ne dla cho​rych na dżu​mę. Do dziś chło​pi al​pej​scy oka​dza​‐ ją wnę​trza swych do​mostw i obór w Świę​to Trzech Kró​li.

Rów​nie wy​so​ko, co śre​dnio​wie​cze, sta​wia​ły war​tość ja​łow​ca wiek XVIII i XIX. Nasz zna​ko​mi​ty przy​rod​nik – ksiądz Krzysz​tof Kluk (1739–1796) w swym Dyk​cy​ona​rzu ro​ślin​nym pi​sze mię​dzy in​ny​mi: „Ka​dze​nie nie tyl​ko ja​go​da​mi, ale też drew​nem i list​ka​mi złe po​wie​trze na​pra​wia. Tru​nek z nie​go jest sku​tecz​ny w cho​ro​bie fran​cu​skiej, w szkor​bu​cie, w ka​ta​rach, poty pę​dzi, taż woda z drze​wem go​to​wa​na we​wnętrz​nie uży​tecz​na jest w nie​czy​sto​ściach

skó​ry, w wrzo​dach, na​wet na par​chy by​dląt”. Słyn​ny le​karz na​szych pra​ba​‐ bek, ksiądz Kne​ipp (1821–1897), za​le​cał ku​ra​cję ma​ją​cą na celu od​ro​dze​nie, czy​li od​mło​dze​nie ca​łe​go or​ga​ni​zmu: pierw​sze​go dnia na​le​ży zjeść czte​ry owo​ce ja​łow​ca, każ​de​go na​stęp​ne​go dnia o je​den wię​cej, aż doj​dzie się do pięt​na​stu, po czym co dzień uj​mo​wać po jed​nym. Lu​do​we tra​dy​cje wy​ma​ga​ły, by przed krza​kiem ja​łow​ca chło​pi zdej​mo​wa​‐ li na​kry​cia gło​wy, gdyż byli z nim w przy​mie​rzu. Jego drew​no słu​ży​ło do „piesz​czo​nych ro​bót”, gdyż „ma pięk​ny ko​lor, za​pach przy​jem​ny, ła​two nie gni​je, ro​ba​ki go nie to​czą”. Ja​go​dy uży​wa​ne były do kon​ser​wo​wa​nia mię​sa, jako przy​pra​wa, do wy​ro​bu wó​dek (szkoc​ki gin) i piwa. Le​czo​no nim mnó​‐ stwo cho​rób. Mię​dzy in​ny​mi żu​cie owo​ców chro​ni​ło przed cho​ro​ba​mi za​kaź​‐ ny​mi.

W pra​sta​rych tra​dy​cjach sło​wiań​skich ja​ło​wiec był waż​ną ro​śli​ną ob​rzę​‐ do​wą; z nie​go roz​nie​ca​no świę​te ogni​ska w cza​sie go​dów mio​do​bra​nia i w noc ku​pa​ły – wi​gi​lię dwu​dzie​ste​go czwar​te​go czerw​ca. Jesz​cze i dziś

w nie​któ​rych oko​li​cach ga​łąz​ki z owo​ca​mi do​da​wa​ne są do pę​ków ziół za​no​‐ szo​nych do ko​ścio​ła w Świę​to Mat​ki Bo​skiej Ziel​nej. Są to śla​dy wia​ry w ma​gicz​ną moc krze​wu; jest on znie​na​wi​dzo​ny przez złe du​chy, dym uno​szą​‐ cy się z pa​lo​nych ga​łą​zek i owo​ców prze​ga​nia cza​row​ni​ce i od​bie​ra moc wszel​kim dia​bel​stwom. Odro​bi​na ga​łąz​ki do​da​na do ma​sła i mle​ka chro​ni od uro​ku. Jed​ną z me​tod le​cze​nia było (i znów co​raz czę​ściej jest) „za​ma​wia​‐ nie” cho​rób. For​mu​ły wy​gła​sza​ne przy za​ma​wia​niu po​le​ca​ły cho​ro​bie opusz​‐ cze​nie cia​ła pa​cjen​ta i wnik​nię​cie w ja​ło​wiec. W naj​now​szych książ​kach o te​ma​ty​ce zwią​za​nej z pa​rap​sy​cho​lo​gią po​da​wa​ne są licz​ne przy​kła​dy sku​‐ tecz​no​ści prze​no​sze​nia cho​rób z czło​wie​ka na ro​śli​ny, głów​nie drze​wa i krze​wy. Au​to​rzy pod​kre​śla​ją przy tym, że ro​śli​na ob​da​rzo​na cho​ro​bą nie po​no​si szwan​ku, gdyż z na​tu​ry rze​czy żywi się od​pad​ka​mi po lu​dziach i zwie​rzę​tach. W nie​któ​rych oko​li​cach Su​de​tów do nie​daw​na żyła też tra​dy​‐ cja za​bie​ra​nia w da​le​ką, pie​szą wę​drów​kę ga​łąz​ki ja​łow​ca – uła​twia ona bo​‐ wiem po​dró​żo​wa​nie. Współ​cze​sna na​uka w ca​łej roz​cią​gło​ści po​twier​dzi​ła lecz​ni​cze moce ja​‐ łow​ca. O ma​gicz​nych za​czy​na się tu i ów​dzie prze​bą​ki​wać – na wszel​ki więc wy​pa​dek, prze​cho​dząc koło ja​łow​ca, uchyl​my ka​pe​lu​sza i nie zry​waj​my przy​mie​rza na​szych dzia​dów z tym „do​brym” krze​wem.

Ja​rzę​bi​na

Wpraw​dzie jej po​praw​na na​zwa brzmi ja​rząb po​spo​li​ty, ale kto by się tym przej​mo​wał! Wy​star​czy spoj​rzeć, jak stoi ustro​jo​na w ko​ra​le – naj​praw​dziw​‐ sza dziew​czy​na-ja​rzę​bi​na.

Nie osią​ga im​po​nu​ją​ce​go wzro​stu – li​czy naj​wy​żej pięt​na​ście me​trów wy​‐ so​ko​ści, nie bije re​kor​dów dłu​go​wiecz​no​ści – żyje na ogół mniej niż sto lat, nie two​rzy jed​no​ga​tun​ko​wych la​sów. W za​mian za to jest pięk​na i dziel​na. Ma pro​sty, w gó​rze bo​ga​to roz​ga​łę​zio​ny pień okry​ty gład​ką, oliw​ko​wo​sza​rą korą, na star​szych drze​wach spę​ka​ną. Duże, pie​rza​ste li​ście skła​da​ją się z kil​ku​na​stu mniej​szych, po​dłuż​nych, na brze​gach ostro pił​ko​wa​nych, osa​dzo​‐ nych na wspól​nym ogon​ku. W maju ja​rzę​bi​na stroi się po raz pierw​szy: za​‐ kwi​ta​ją bia​łe kwia​ty sku​pio​ne w oka​za​łe, pła​skie bal​da​cho​gro​na. Owo​ce za​‐ wie​ra​ją​ce po trzy na​sio​na za​czy​na​ją na​bie​rać barw już w lip​cu, lecz praw​‐ dzi​wą ozdo​bą sta​ją się w paź​dzier​ni​ku. Ja​rzę​bi​na obej​mu​je swym za​się​giem pra​wie całą Eu​ro​pę – miesz​ka w Hisz​pa​nii i Gre​cji, a na​wet w oko​li​cach pod​bie​gu​no​wych. U nas za​sie​dla cały niż, a w gó​rach się​ga po pię​tro ko​so​drze​wi​ny. Ro​śnie w la​sach li​ścia​‐ stych i mie​sza​nych, w bo​rach mie​sza​nych, w par​kach, za​gaj​ni​kach i przy dro​‐ gach. Jest nie​wy​ma​ga​ją​ca – rów​nie do​rod​na wy​ra​sta na do​brych, ży​znych gle​bach, jak i na ubo​gich, ska​li​stych, w miej​scach su​chych lub sil​nie pod​mo​‐ kłych. Na​le​ży do nie​licz​nych drzew li​ścia​stych dziel​nie zno​szą​cych su​ro​we wa​run​ki po​lar​ne i gór​skie. Utrzy​mu​je się przy ży​ciu na urwi​stych, pra​wie na​‐ gich ska​łach, na sta​rych, próch​nie​ją​cych drze​wach, a na​wet na bu​dow​lach ludz​kich.

O jej de​ter​mi​na​cji w wal​ce o ży​cie świad​czy no​tat​ka po​cho​dzą​ca z roku 1832. W tym cza​sie w jed​nym z klasz​to​rów w Piń​sku moż​na było oglą​dać do​rod​ną, ustro​jo​ną w ko​ra​le ja​rzę​bi​nę wy​ro​słą na gzym​sie trze​cie​go pię​tra. Ko​rze​nia​mi sil​nie wra​sta​ła mię​dzy ce​gły bu​dyn​ku, a jej dłu​gie ga​łę​zie zwie​‐ sza​ły się, przy​sła​nia​jąc okna pię​tro ni​żej. Drew​no ja​rzę​bi​ny jest twar​de, bia​ła​we, od ko​rze​nia kę​dzie​rza​wo żył​ko​‐ wa​ne. Daje się pięk​nie rzeź​bić i po​le​ro​wać, zwłasz​cza je​śli drze​wo zo​sta​ło ścię​te w li​sto​pa​dzie. Ce​ni​li je ko​ło​dzie​je wy​ra​bia​ją​cy koła i róż​ne czę​ści do bryk i po​wo​zów, to​ka​rze to​czą​cy śru​by do pras i czę​ści po​ru​sza​ją​cych mły​ny, rusz​ni​ka​rze rzeź​bią​cy osa​dy do strzelb. Kora ja​rzę​bi​no​wa zmie​sza​na z ol​cho​wą da​wa​ła czar​ny barw​nik do tka​nin, mło​dych ga​łą​zek z li​ść​mi i nie​doj​rza​ły​mi owo​ca​mi zaś uży​wa​no do gar​bo​wa​‐ nia skór. Ze​bra​ne w je​sie​ni li​ście i korę do​da​wa​no by​dłu do pa​szy. Nie kar​‐ mio​no nimi jed​nak koni, gdyż u nich po​wo​du​ją wy​pa​da​nie sier​ści. Owo​ce ja​rzę​bi​ny bez prze​sa​dy moż​na na​zwać ży​wy​mi pi​guł​ka​mi wi​ta​mi​‐ no​wy​mi. Są w nich wi​ta​mi​ny C, P, K, pro​wi​ta​mi​na A, prócz nich spo​ro cu​‐ krów (fruk​to​za, glu​ko​za i sa​cha​ro​za), kwa​sy or​ga​nicz​ne, sub​stan​cje mi​ne​ral​‐

ne, pek​ty​ny, garb​ni​ki i go​ry​cze. Je​sie​nią i na po​cząt​ku zimy są ulu​bio​nym po​‐ kar​mem zwie​rząt – głów​nie pta​ków. Na​uko​wa na​zwa drze​wa – Sor​bus au​cu​‐ pa​ria po​cho​dzi od ła​ciń​skie​go sło​wa au​cu​pa​tio – po​lo​wa​nie na pta​ki, gdyż daw​niej jej owo​ca​mi przy​nę​ca​no nie​cnie pta​ki do pu​ła​pek. Go​spo​dy​nie na​to​‐ miast owo​ca​mi ja​rzę​bi​ny do​kar​mia​ły drób, by zwięk​szyć nie​śność kur, a na Kam​czat​ce wy​su​szo​ne i zmie​lo​ne owo​ce do​da​wa​no do mąki i wy​pie​ka​no zdro​wy, po​żyw​ny chleb. I dziś ja​rzę​bi​na cie​szy się do​brą opi​nią u die​te​ty​ków i le​ka​rzy. Pre​pa​rat z owo​ców opa​trzo​ny dźwięcz​ną na​zwą Sor​bo​wit za​po​bie​ga awi​ta​mi​no​zie, ar​te​rio​skle​ro​zie i cho​ro​bie nad​ci​śnie​nio​wej. Prócz tego ła​go​dzi po​draż​nie​nia wą​tro​by i chro​ni ją przed dzia​ła​niem środ​ków tok​sycz​nych. Wiel​ka jest dziel​ność ja​rzę​bi​ny; ani trud​ne wa​run​ki ży​cia, ani na​pór no​wo​‐ cze​sno​ści, a na​wet na​zwa​nie jej ja​rzą​bem po​spo​li​tym nie mogą jej za​szko​‐ dzić.

Ja​skół​ki dy​m ów​ki

Na Bia​ło​stoc​czy​znę wra​ca​ją nie​co póź​niej niż w cie​plej​sze oko​li​ce kra​ju. W le​śnych osa​dach Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej jesz​cze ostat​nie dni kwiet​nia upły​wa​ją w ocze​ki​wa​niu na ich przy​by​cie. Zja​wia​ją się na​gle wraz z ma​jem. Krzy​cząc pod​nie​sio​ny​mi gło​sa​mi, okrą​ża​ją dom i za​bu​do​wa​nia go​spo​dar​‐ skie, przez otwar​te wro​ta wla​tu​ją do wnę​trza sto​do​ły, za​kre​śla​ją łuki po nie​‐ bie. Po chwi​li zni​ka​ją rów​nie na​gle, jak się po​ja​wi​ły. Na​za​jutrz są zno​wu,

po​cząt​ko​wo jest ich kil​ka, z każ​dym dniem przy​by​wa​ją na​stęp​ne, łą​czą się w pary i osta​tecz​nie licz​ba pta​ków się usta​la. Już po​dzie​li​ły mię​dzy sie​bie po​dwór​ko, każ​da para ma swo​je miej​sce do za​lo​tów i śpie​wa​nia pio​se​nek. Na ra​mie otwar​te​go okna obok sa​micz​ki przy​siadł sam​czyk. Obie ja​skół​ki nie róż​nią się zbyt​nio mię​dzy sobą. Smu​kłe i po​zor​nie de​li​kat​ne, mają sze​ro​‐ ką pierś, krót​ką szy​ję i pła​ską gło​wę. Moc​na bu​do​wa, umię​śnie​nie cia​ła i dłu​gie, wy​gię​te w łuk skrzy​dła spra​wia​ją, że są naj​lep​szy​mi lot​ni​ka​mi wśród wszyst​kich pta​ków śpie​wa​ją​cych. Krót​ki dziób znacz​nie szer​szy u na​‐ sa​dy niż przy koń​cu, głę​bo​ko roz​cię​ty po bo​kach, two​rzy po otwar​ciu ob​szer​‐ ną „pasz​czę” uła​twia​ją​cą ło​wie​nie owa​dów. Pió​ra na ple​cach mają bar​wę czar​ną z nie​bie​skim po​ły​skiem, spód cia​ła jest kre​mo​wo​bia​ły z czar​ną wstę​‐ gą na pier​si. Sa​miec tuż pod dzio​bem ma ce​gla​sto​ru​dą pla​mę i po​dob​ną prze​‐ pa​skę nad dzio​bem. Sa​micz​ka jest po​zba​wio​na tej ozdo​by. Rów​nież wi​deł​ki w ogo​nie ma nie​co krót​sze niż jej part​ner. Z otwar​te​go okna do​la​tu​je naj​mil​sza z pta​sich pio​se​nek: wie​lo​krot​nie po​‐ wta​rza​ny, świer​go​tli​wy śpiew, za​koń​czo​ny ni​ską, zgrzy​tli​wą nutą. Po kil​ku zwrot​kach ja​skół​ki wzbi​ja​ją się w po​wie​trze i w lo​cie ło​wią owa​dy. Co​raz czę​ściej wla​tu​ją do sto​do​ły, gdzie na drew​nia​nej ścia​nie wi​dać już pół​księ​‐ życ przy​le​pio​nych gru​dek bło​ta – to zrąb przy​szłe​go gniaz​da. Jego bu​do​wa trwa po​nad ty​dzień. Wil​got​na, gli​nia​sta zie​mia zmie​sza​na ze śli​ną pta​ków, wzmoc​nio​na dłu​gi​mi źdźbła​mi sia​na i wło​siem, po wy​schnię​ciu two​rzy wy​‐ trzy​ma​łą ko​leb​kę. Gniaz​do otwar​te z góry ma kształt ćwiart​ki kuli. Wnę​trze wy​sła​ne jest mięk​ką tra​wą i pu​chem. Gdy sa​micz​ka znie​sie czwar​te lub pią​te jajo i przy​stą​pi do ich wy​sia​dy​wa​nia, sam​czyk jesz​cze przez dwa ty​go​dnie cie​szy się swo​bo​dą. W dzień wy​śpie​wu​je swo​ją pio​sen​kę, noce spę​dza przy​‐ cup​nię​ty na brze​gu gniaz​da lub w jego po​bli​żu.

Przyj​ście na świat pi​skląt to po​czą​tek od​po​wie​dzial​ne​go za​da​nia. Mło​de po​chła​nia​ją nie​prze​li​czo​ne ilo​ści ko​ma​rów i ma​łych mu​szek, a i sami ro​dzi​ce mu​szą dużo jeść. Po​cząt​ko​wo ja​skół​czę​ta leżą na dnie mi​secz​ki gniaz​do​wej, od​zy​wa​ją się ci​chut​ki​mi gło​si​ka​mi i są tak nie​po​rad​ne, że le​d​wie uno​szą swe sze​ro​ko otwar​te dzio​by. Przez dwa​dzie​ścia je​den dni trwa nie​ustan​ne zno​sze​‐ nie po​ży​wie​nia. W tym cza​sie pi​sklę​ta ro​sną, po​kry​wa​ją się ciem​ny​mi pió​ra​‐ mi i w koń​cu z tru​dem miesz​czą się w gnieź​dzie. Nad​cho​dzi mo​ment prze​ło​‐ mo​wy. Od rana sły​chać alar​mu​ją​ce krzy​ki do​ro​słych ja​skó​łek. Przy​czy​na ich zde​‐ ner​wo​wa​nia sie​dzi rząd​kiem na wro​tach sto​do​ły; małe dy​mów​ki za​ufa​ły swym krót​kim skrzy​deł​kom i prze​by​ły groź​ny dy​stans kil​ku me​trów. Z mrocz​‐

ne​go wnę​trza sto​do​ły wy​fru​nę​ły na za​la​ny sło​necz​nym bla​skiem, bez​mier​ny świat. Oszo​ło​mio​ne no​wym oto​cze​niem sie​dzą z głu​piut​kim wy​ra​zem twa​rzy, a żół​te, pi​sklę​ce za​ja​dy po bo​kach dzio​bów też nie do​da​ją im po​wa​gi. Po​wo​‐ li ro​dzi​ce wra​ca​ją do rów​no​wa​gi i za​czy​na​ją przy​no​sić po​ży​wie​nie. Spo​kój nie trwa dłu​go. Tym ra​zem alar​mu​ją​ce krzy​ki sta​rych pta​ków gra​ni​czą z hi​ste​‐ rią, gdyż pięć ja​skół​cząt roz​wi​nę​ło skrzy​deł​ka i szyb​ko bi​jąc po​wie​trze, wznio​sło się do góry, każ​de w swo​ją stro​nę. Oba​wy ro​dzi​ców wy​ra​ża​ne krzy​kiem są uza​sad​nio​ne. Sła​bo la​ta​ją​ce, nie​do​świad​czo​ne ja​skó​łecz​ki nie po​tra​fią uchro​nić się przed ata​kiem ko​bu​za lub kro​gul​ca. Pierw​szy lot trwa krót​ko, po chwi​li znów sie​dzą rząd​kiem, tym ra​zem na ga​łę​zi drze​wa. Na​uka idzie ła​two i już po kil​ku dniach mło​de w lo​cie róż​nią się od do​ro​słych je​dy​nie krót​ki​mi ogo​na​mi. Le​d​wo wy​cho​wa​ły się jed​ne dzie​ci, a już ro​dzi​ce po​dej​mu​ją tru​dy na​stęp​ne​go lęgu. A że wier​ność mał​‐ żeń​ska nie obo​wią​zu​je ja​skó​łek, czę​sto łą​czą się w nowe pary. Nie wszyst​kie dy​mów​ki szczę​śli​wie wy​cho​wa​ły po​tom​stwo. Bo​ga​te żni​‐ wo ze​bra​ła śmierć wśród pi​skląt, któ​re wy​klu​ły się w cza​sie wie​lo​dnio​wych słot. Peł​ne gniaz​do ja​skół​cząt po​żar​ła wiel​ko​oka, pu​szy​sta po​pie​li​ca. Mimo tych strat pod ko​niec lata po​kaź​ne stad​ko dy​mó​wek, we​so​ło świer​go​cąc, uga​‐ nia się za owa​da​mi. Na​de​szła je​sień i we​wnętrz​ny ka​len​darz pta​ków wy​zna​czył dzień od​lo​tu. Naj​wcze​śniej wy​wę​dro​wa​ły te z pusz​czań​skich le​śni​czó​wek, nie​co póź​niej z wio​sek. Zgro​ma​dzi​ły się w wiel​kie sta​da no​cu​ją​ce naj​chęt​niej w szu​wa​‐ rach nad brze​ga​mi je​zior i któ​re​goś ran​ka znik​nę​ły bez śla​du. Gdzie się po​‐ dzia​ły? Daw​niej wie​rzo​no, że zi​mu​ją w mule na dnie za​mar​z​nię​tych je​zior. Dla​te​‐ go Ju​liusz Sło​wac​ki pi​sał: Ona ma wia​nek na gło​wie: Czy to kwia​ty? Czy si​to​wie? O nie... to na wło​sach wróż​ki Uśpio​ne leżą ja​skół​ki, Tak po​wią​za​ne za nóż​ki

Kie​dyś w je​sien​ny po​ra​nek Upa​dły na dno rze​czuł​ki, Rze​czuł​ka rzu​ci​ła wia​nek, Wia​nek czar​ny jak he​ba​ny Na zło​te wło​sy Go​pla​ny.

W 1763 roku pe​wien cho​ro​bli​wie do​cie​kli​wy czło​wiek przy​wią​zał ja​skół​‐ kom do nó​żek ko​lo​ro​we nit​ki i dzię​ki nim do​wiódł, że ten ga​tu​nek pta​ków zi​‐ mu​je w Afry​ce. Czar prysł. Pro​mie​nie słoń​ca prze​ni​kły Ja​skó​łe​czek mo​kre piór​ka, Oży​ły – pierz​chły – i zni​kły Jak spło​szo​nych wró​bli chmur​ka.

I tak, przez po​zba​wio​ne​go ro​man​ty​zmu ba​da​cza, bo​gin​ka je​zio​ra Go​pło na za​wsze utra​ci​ła wia​nek.

Je​leń

Paź​dzier​ni​ko​wy po​ra​nek, przy​mglo​ny, pa​ste​lo​wy, zim​ny. W po​łu​dnie, gdy się nie​co ocie​pli, w po​wie​trzu uno​sić się będą dłu​gie nit​ki ba​bie​go lata. Chłód po​zo​sta​nie w cie​ni​stych za​ka​mar​kach lasu, wie​czo​rem wy​peł​znie i srebr​nym

przy​mroz​kiem bły​śnie na po​żół​kłych tra​wach. Jest ci​cho. Od​le​cia​ły pta​ki ze swy​mi gwiz​da​mi, tre​la​mi, dzwo​nie​niem, umil​kły pa​si​ko​ni​ki, nie brzę​czy owa​dzi dro​biazg. Z pusz​czy na​pły​wa pieśń go​do​wa je​le​ni. Choć​by się czło​wiek bro​nił, ośmie​szał kicz je​le​nia na ry​ko​wi​sku, szu​kał su​chych okre​śleń, sta​je bez​rad​ny wo​bec pier​wot​ne​go pięk​na. Ryk wiel​kie​go zwie​rza mówi o tę​sk​no​cie i na​‐ mięt​no​ści, ma w so​bie groź​bę i wy​zwa​nie, a w koń​cu try​umf od​nie​sio​ne​go zwy​cię​stwa. Nie walcz​my więc z tym, co od nas sil​niej​sze; nie war​to zu​bo​‐ żać swych prze​żyć. W głę​bi pusz​czy, da​le​ko od sie​dzib ludz​kich, sta​do dzi​ków buch​tu​je w ściół​ce le​śnej. Sły​chać ciam​ka​nia, chrzą​ka​nia, sze​le​sty – żo​łę​dzie ob​ro​dzi​‐ ły w tym roku. Z boku ro​śnie roz​ło​ży​sty dąb. Wscho​dzą​ce słoń​ce oświe​ca część jego ga​łę​zi, inne okry​wa cień. Je​den z ko​na​rów ma dziw​ny kształt i błysz​czy bar​dziej od in​nych. Słoń​ce prze​su​nę​ło się nie​co, ko​nar drgnął i prze​su​nął się rów​nież – za​lśnił po​tęż​ny wie​niec z wie​lo​ma od​no​ga​mi. Na chwi​lę uka​zał się byk, spo​koj​nie pa​trzą​cy na że​ru​ją​ce dzi​ki. Znów za​marł w bez​ru​chu, a cie​nie i pla​my słoń​ca za​tar​ły kon​tu​ry syl​wet​ki.

W po​bli​żu leży gro​mad​ka łań. Kil​ka pod​ro​śnię​tych cie​la​ków sku​bie zio​ła i ga​łąz​ki krze​wów. Jed​na z łań wsta​ła, od​cho​dzi w głąb lasu. Byk ru​sza za nią. Za​raz bru​tal​nie za​go​ni ją do sta​da. Nie do​pu​ści, by jego ha​rem zu​bo​żył się choć​by o jed​ną sa​mi​cę. Nie po to wy​szu​ki​wał je w le​sie, uczył po​słu​‐ szeń​stwa, to​czył boje z ry​wa​lem i ry​kiem ob​wiesz​czał swe pra​wa. Gdy one spo​koj​nie się pa​sły, nie jadł i chud​nąc, tra​cił za​pa​sy tłusz​czu zgro​ma​dzo​ne​go la​tem. Już ją do​ga​nia, za​raz ude​rzy, lecz ta​jem​ni​czy sy​gnał w jej za​cho​wa​niu mówi mu, że nie jest to żad​na uciecz​ka, a mi​ło​sna za​chę​ta. Za​śle​pio​ny na​‐ mięt​no​ścią wi​dzi już tyl​ko zad nie​śpiesz​nie ucho​dzą​cej sa​mi​cy. Tra​tu​je mniej​sze ga​łąz​ki, na więk​sze na​pie​ra po​tęż​nie roz​ro​śnię​tą pier​sią, łeb uno​si wy​so​ko, aż roz​ło​ży​ste po​ro​że kła​dzie na bar​kach. Marsz​czy gór​ną war​gę, ło​‐ wiąc jej ruj​ną woń, stę​ka i po​sa​pu​je. Spło​szo​ne dzi​ki umy​ka​ją na boki, by znów po​łą​czyć się w sta​do w spo​koj​niej​szym miej​scu. Ła​nia przy​sta​je i cze​‐ ka ze stu​lo​ny​mi usza​mi. Po​tęż​ne cia​ło byka wzno​si się wspar​te na za​dnich no​gach i opa​da na sa​mi​cę. Chmar​ka łań leży spo​koj​nie i le​ni​wie prze​żu​wa. Tyl​ko jed​no z cie​ląt zdez​o​rien​to​wa​ne sta​wia kil​ka nie​pew​nych kro​ków w kie​run​ku, gdzie mat​ka od​bie​gła, nie od​wa​ża się jed​nak opu​ścić sta​da. Nie cze​ka dłu​go – ła​nia po​wra​ca, a z gę​stwi​ny roz​le​ga się try​um​fal​ny ryk wład​cy chma​ry. Z dala od​po​wia​da mu po​dob​ny głos, lecz nie ma w nim wy​zwa​nia, a tyl​ko tę​sk​no​ta.

W in​nej, od​le​głej czę​ści lasu sły​chać trzask ła​ma​nych ga​łą​zek i na nie​‐ wiel​ką po​la​nę wbie​ga je​leń. Jest sam. Nie to​wa​rzy​szy mu na​wet jed​na, naj​‐ mar​niej​sza ła​nia. Więc krą​ży po le​sie, po​ry​ku​je – szu​ka sa​mi​cy, lecz nie od​‐ wa​ży się wkro​czyć na te​re​ny za​ję​te przez po​tęż​niej​sze od nie​go byki. Siła i pew​ność dźwię​czą​ce w ich gło​sie są wy​star​cza​ją​cym ostrze​że​niem przed rzu​ce​niem im wy​zwa​nia. Stoi na otwar​tej prze​strze​ni obok po​wa​lo​ne​go drze​‐ wa. Jest ro​sły, grzy​wia​sty, wie​niec na łbie li​czy wie​le od​nóg. A jed​nak coś w jego syl​wet​ce prze​czy po​zo​rom siły i zdro​wia. Może to gło​wa trzy​ma​na nie tak wy​so​ko, jak trze​ba, może za​rys zadu zbyt ostro ścię​te​go mó​wią o po​‐ de​szłym wie​ku lub tra​pią​cej go cho​ro​bie. Sierść na mor​dzie zmierz​wio​na, nie​jed​no​li​ta w ko​lo​rze...

Czy tyl​ko w ludz​kich od​czu​ciach pięk​no to har​mo​nia kształ​tów i zdro​wie? Czy tyl​ko czło​wiek umie pięk​no od​czu​wać? Sie​dem pie​czę​ci strze​że przed nami ta​jem​nic przy​ro​dy.

Je​m io​ła

Jest wie​lo​let​nią, zi​mo​zie​lo​ną krze​win​ką ro​sną​cą w ko​ro​nach drzew li​ścia​‐

stych i igla​stych. Naj​czę​ściej przyj​mu​je po​stać ku​li​stą, ma cha​rak​te​ry​stycz​ne, wi​dla​sto roz​ga​łę​zio​ne, drew​nie​ją​ce pędy dłu​go​ści 30–60 cen​ty​me​trów, bar​‐ wy zie​lo​nej lub żół​tej. Li​ście są wą​sko​ja​jo​wa​te, ca​ło​brze​gie, skó​rza​ste i sztyw​ne, nie​opa​da​ją​ce na zimę. Je​mio​ła jest pół​pa​so​ży​tem; ko​rze​nia​mi prze​kształ​co​ny​mi w ssaw​ki się​ga przez korę w głąb mia​zgi drze​wa-ży​wi​cie​la, skąd po​bie​ra wodę z so​la​mi mi​‐ ne​ral​ny​mi, a po​nie​waż ma w li​ściach chlo​ro​fil, któ​ry umoż​li​wia jej fo​to​syn​‐ te​zę, jest or​ga​ni​zmem czę​ścio​wo sa​mo​żyw​nym. W lu​tym, mar​cu w ką​tach li​‐ ści roz​wi​ja​ją się nie​po​zor​ne kwia​ty, u jed​nych eg​zem​pla​rzy drob​ne, ró​żo​we – żeń​skie, u in​nych nie​co więk​sze, zie​lon​ka​we – mę​skie. Owo​ce doj​rze​wa​ją póź​ną je​sie​nią. Ku​li​ste, bia​łe lub żół​ta​we ja​go​dy za​wie​ra​ją po jed​nym ziar​‐ nie za​nu​rzo​nym w miąż​szu z kle​istej sub​stan​cji zwa​nej wi​scy​ną. Je​mio​ła roz​‐ sie​wa się za po​śred​nic​twem pta​ków. Je​mio​łusz​ki, droz​dy i kwi​czo​ły chęt​nie zja​da​ją jej ja​go​dy. Ich reszt​ki, czę​sto z na​sio​na​mi przy​le​pia​ją się do dzio​‐ bów, a cza​sem i ła​pek i są prze​no​szo​ne przez nie​świa​do​me​go swej roli pta​ka na inne drze​wa. Ptak czysz​cząc dziób o ga​łąz​kę, po​zo​sta​wia na niej ziar​no, któ​re wy​pusz​cza ssaw​ki, kieł​ku​je i daje po​czą​tek no​wej ro​śli​nie. Je​mio​ły pa​‐ so​ży​tu​ją głów​nie na to​po​lach, prócz tego na klo​nach, brzo​zach, li​pach, dę​‐ bach, ja​rzę​bi​nach, na drze​wach owo​co​wych i na so​snach. Je​mio​ła ma uzna​ne wła​sno​ści lecz​ni​cze. W swym skła​dzie za​wie​ra mię​dzy in​ny​mi cho​li​nę i jej es​try, gli​ko​zy​dy, ślu​zy, ży​wi​ce, cu​kry, kwa​sy or​ga​nicz​ne w tym wi​ta​mi​nę C, sa​po​ni​ny i sole mi​ne​ral​ne bo​ga​te w ma​gnez, po​tas i wapń. Sub​stan​cje te dzia​ła​ją prze​ciw​skur​czo​wo, prze​ciw​kr​wo​tocz​nie, na​‐ ser​co​wo, ob​ni​ża​ją ci​śnie​nie krwi i wpły​wa​ją do​dat​nio na prze​mia​nę ma​te​rii. Je​mio​łą le​czo​no daw​niej gruź​li​cę, ko​klusz, bez​płod​ność, sto​so​wa​no ją przy ob​ja​wach cho​ro​by dziś na​zwa​nej nad​ci​śnie​niem. Lu​do​wa me​dy​cy​na po​słu​gi​‐ wa​ła się nią w epi​lep​sji i hi​ste​rii. Wy​su​szo​ne, sprosz​ko​wa​ne owo​ce po​da​‐ wa​no dzie​ciom cier​pią​cym od pa​so​ży​tów je​li​to​wych. Li​sta cho​rób le​czo​nych je​mio​łą jest dłu​ga. Jesz​cze w XIX wie​ku le​ka​rze za​pi​sy​wa​li ją re​kon​wa​le​‐ scen​tom na wzmoc​nie​nie or​ga​ni​zmu, cier​pią​cym na reu​ma​tyzm i ła​ma​nia w ko​ściach, cho​rym na bie​gun​ki. Ze​wnętrz​nie przy​kła​da​na była na wrzo​dy, w po​sta​ci okła​dów przy​no​si​ła ulgę w ata​kach po​da​gry. Dziś mię​dzy in​ny​mi

wcho​dzi w skład le​ków prze​ciw​miaż​dży​co​wych i ob​ni​ża​ją​cych ci​śnie​nie. Le​cze​nie je​mio​łą musi prze​bie​gać jed​nak pod kon​tro​lą le​ka​rza, gdyż przedaw​ko​wa​na sta​je się tok​sycz​na. Nie​któ​re z jej związ​ków, mię​dzy in​ny​mi sa​po​ni​ny, gli​ko​zy​dy i sub​stan​cje o dzia​ła​niu nar​ko​tycz​nym, mogą wy​wo​łać drgaw​ki, mdło​ści, ma​ja​cze​nia, a na​wet spo​wo​do​wać śmierć pa​cjen​ta. Je​mio​ła jest chęt​nie je​dzo​na przez zwie​rzę​ta, szcze​gól​nie je​sie​nią i zimą, gdy kru​che ga​łąz​ki są strą​ca​ne przez wiatr na zie​mię. Je​dzą ją sar​ny, je​le​nie, za​ją​ce, a na​wet za​ob​ser​wo​wa​no scho​dze​nie ko​zic z wyż​szych par​tii gór – gdzie je​mio​ła nie wy​stę​pu​je – do la​sów ni​żej po​ło​żo​nych. Na wsiach do​da​‐ wa​no ją do kar​my kró​li​ków, kóz, owiec i koni. W kra​jach za​chod​niej Eu​ro​py kro​wy tuż po ocie​le​niu do​sta​wa​ły od go​spo​da​rza por​cję je​mio​ły w celu – jak dziś po​twier​dzi​ła na​uka – prze​ciw​dzia​ła​nia krwo​to​kom. Z kory i ja​gód je​‐ mio​ły ro​bio​ny był klej, któ​rym sma​ro​wa​no za​kła​da​ne na drze​wach pu​łap​ki i w ten spo​sób ło​wio​no małe pta​ki śpie​wa​ją​ce. Jest więc je​mio​ła jed​ną z wie​lu ro​ślin, któ​re dzię​ki za​war​to​ści pew​nych związ​ków che​micz​nych wy​ka​zu​ją dzia​ła​nie lecz​ni​cze na or​ga​ni​zmy lu​dzi i zwie​rząt. Z bo​ga​tej ro​ślin​nej ap​te​ki wy​róż​nia ją tyl​ko oso​bli​wy, pół​pa​so​‐ żyt​ni​czy tryb ży​cia. A jed​nak to ona, po​ma​lo​wa​na zło​tą far​bą i ozdo​bio​na wstąż​ka​mi, wie​sza​na jest u su​fi​tów na​szych do​mów i pod nią w Nowy Rok wy​mie​nia​my po​ca​łun​ki. I to ona – jak Skan​dy​na​wia dłu​ga i sze​ro​ka – mo​co​‐ wa​na jest na ka​le​ni​cy domu i nad wej​ściem do obór, by chro​nić dom i do​by​‐ tek od ude​rze​nia pio​ru​na, od ognia, cho​rób i złych du​chów. Z nią w dzień No​we​go Roku bie​ga​ją dzie​ci fran​cu​skie wo​ła​jąc: Aqu​il​la​neuf! Wi​docz​nie ma je​mio​ła jesz​cze inne, nie tyl​ko me​dycz​ne, moce.

Po​waż​ny uczo​ny mąż, Teo​frast (372–287 roku p.n.e.), uczeń Ary​sto​te​le​sa, wśród pię​ciu​set ga​tun​ków ro​ślin opi​sał je​mio​łę, do​no​sząc o kul​cie, ja​kim ota​cza​na jest w Gre​cji. Za​gad​ko​wą zło​tą ró​zgę wło​żył We​rgi​liusz w rękę Ene​asza uda​ją​ce​go się w głąb świa​ta zmar​łych. Przy​pusz​czal​nie była nią je​‐ mio​ła, gdyż – jak za​no​to​wał Pli​niusz Star​szy (23–79 rok) – w sta​ro​żyt​nym Rzy​mie ka​pła​ni uwa​ża​li ją za uoso​bie​nie wiecz​no​ści świa​ta i nie​śmier​tel​no​‐ ści du​szy ludz​kiej. W pierw​szym ty​siąc​le​ciu przed na​szą erą cała Eu​ro​pa zo​sta​ła opa​no​wa​na przez Cel​tów – lud in​do​eu​ro​pej​ski pier​wot​nie za​miesz​ku​ją​cy do​rze​cze gór​‐ ne​go Renu, Du​na​ju i Menu. Wie​rze​nia ich zwią​za​ne były z kul​tem sił przy​ro​‐ dy, płod​no​ści i we​ge​ta​cji ro​ślin. Naj​wyż​szą wła​dzę peł​ni​li u Cel​tów lu​dzie

naj​mą​drzej​si – dru​idzi. Ju​liusz Ce​zar, któ​ry oso​bi​ście ze​tknął się z tra​dy​cja​‐ mi Cel​tów w cza​sie dzie​wię​ciu lat za​rzą​dza​nia Ga​lią, zo​sta​wił w swych pi​‐ smach garść in​for​ma​cji o ich oby​cza​jach i re​li​gii. Jego zda​niem in​sty​tu​cja dru​idów po​wsta​ła w Bre​ta​nii i póź​niej prze​szła do Ga​lii. Dru​idzi byli człon​‐ ka​mi brac​twa re​li​gij​ne​go – ko​le​gium ka​pła​nów, kie​ro​wa​ne​go przez naj​wyż​‐ sze​go dru​ida. Peł​ni​li w pań​stwie funk​cje ka​pła​nów, wróż​bi​tów, sę​dziów, le​‐ ka​rzy i na​uczy​cie​li. Ze szcze​gól​nym na​bo​żeń​stwem od​no​si​li się do „daru nie​‐ bios” – je​mio​ły wy​ro​słej na dę​bie. Przed waż​ny​mi uro​czy​sto​ścia​mi odzia​ni w bia​łe sza​ty ota​cza​li drze​wo, je​den z nich wcho​dził na szczyt, zło​tym sier​‐ pem ści​nał świę​ty krzew, krył w bia​łej osło​nie i niósł na oł​tarz ofiar​ny. Tam, przy akom​pa​nia​men​cie mo​dłów i śpie​wów, do​ko​ny​wa​ło się mi​ste​rium skła​‐ da​nia daru bó​stwom. Je​mio​ła spra​wia​ła, że bo​go​wie życz​li​wie przyj​mo​wa​li ofia​rę ze zwie​rząt, a cza​sem i lu​dzi. Mi​ja​ły wie​ki. Spad​ko​bier​cy Cel​tów – wi​kin​go​wie za​wieź​li kult je​mio​ły na da​le​ką Is​lan​dię. Oko​ło 1220 roku po​eta i my​śli​ciel Snor​ri Stur​lu​son spi​sał w po​ema​cie Edda pra​sta​re, za​pa​mię​ta​ne przez lu​dzi pie​śni o bo​gach i bo​ha​‐ te​rach, prze​szło sześć wie​ków póź​niej za​klę​te w Wa​gne​row​skiej te​tra​lo​gii Pier​ścień Ni​be​lun​ga. A było tak: Mą​dry i szla​chet​ny, świe​tli​sty bóg do​bro​ci i mi​ło​ści Baldr, syn naj​więk​‐ sze​go z bo​gów – Ody​na, miał sny wiesz​czą​ce nie​szczę​ście. A wła​śnie zbli​żał się dzień ting – zgro​ma​dze​nia bo​gów, któ​re mia​ło być uświet​nio​ne oso​bli​‐ wym tur​nie​jem, pod​czas któ​re​go bo​go​wie za​mie​rza​li rzu​cać w Bal​dra czym po​pad​nie. Jego mat​ka – bo​gi​ni mi​ło​ści Frigg ze​bra​ła więc wszyst​kie isto​ty żywe i rze​czy i ode​bra​ła od nich przy​się​gę, że nie zro​bią krzyw​dy jej sy​no​‐ wi. Roz​po​czę​ła się gra. Frigg try​um​fo​wa​ła, gdyż ani broń, ani ka​mie​nie nie do​się​ga​ły jej świe​tli​ste​go chłop​ca. Przed​wcze​sna była ra​dość, w po​bli​żu bo​‐ wiem cza​ił się pod​ły de​mon znisz​cze​nia – Loki. Wie​dział on, że jed​na rzecz nie zo​sta​ła za​przy​się​żo​na: Wy​so​ko nad wa​łem stał ro​sły złej sła​wy, lecz pięk​ny krzew je​mio​ły.

Przy​niósł za​tem ga​łąz​kę i wło​żył w dłoń bra​tu Bal​dra – śle​pe​mu, po​nu​re​‐

mu Hödo​wi. Ze wzglę​du na swe ka​lec​two nie uczest​ni​czył w za​ba​wie, lecz za​chę​co​ny przez de​mo​na, rzu​cił nią w stro​nę Bal​dra: Sta​ła się z je​mio​ły, co wiot​ka się zda​ła, Śmier​cio​no​śna strza​ła: Höd ją wy​pu​ścił.

Po​szy​bo​wa​ła i prze​szy​ła nie​szczę​sne​go boga świa​tło​ści. Roz​pacz Frigg i resz​ty bo​gów z rodu Asów nie mia​ła gra​nic. Pod​ję​li bez​na​dziej​ne pró​by wy​do​sta​nia Bal​dra z kra​iny zmar​łych rzą​dzo​nej przez cór​kę Lo​kie​go – bo​gi​‐ nię Hel. Nie uj​rze​li go jed​nak ni​g​dy. Do​pie​ro gdy na​stą​pi ko​niec cza​su, gdy w wal​ce bo​gów z de​mo​nicz​ny​mi gi​gan​ta​mi do​ko​na się Ra​gna​rök – za​gła​da bo​gów i świa​ta, a słoń​ce ze​rwie się z uwię​zi trzy​ma​ją​cej je na nie​bie i wraz z zie​mią wpad​nie do oce​anu, z cha​osu wy​ło​ni się nowy czas i nowy ród bo​‐ gów. Po​wsta​nie Baldr i obej​mie we wła​da​nie nowy świat.

Je​sion

Do​ży​wa dwu​stu lat i jest wów​czas wy​nio​słym ko​lo​sem wzno​szą​cym pro​stą ko​lum​nę pnia na wy​so​kość czter​dzie​stu me​trów. Naj​więk​sze sku​pi​ska oka​za​‐ łych je​sio​nów za​cho​wa​ły się w Der​by​shi​re i Som​mer​set w An​glii, a na kon​‐ ty​nen​cie w Me​klem​bur​gii, w Ro​sji i u nas w Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej. Tu, na ży​znych, sil​nie próch​ni​czych i bo​ga​tych w wodę gle​bach two​rzą uni​kal​ne w Eu​ro​pie zbio​ro​wi​ska tak zwa​nych ol​sów je​sio​no​wych. Dzie​siąt​ki mło​dych i sta​rych je​sio​nów ro​sną na prze​mian z ol​sza​mi, gdzie​nie​gdzie roz​pie​ra​ją się dęby, lipy i klo​ny. Ni​żej, wśród sza​rych, spę​ka​nych pni roz​cią​ga się kró​le​‐ stwo kru​szyn, cze​remch, ka​lin i wszech​obec​nych po​krzyw. Bia​ła​we lub bru​nat​ne drew​no je​sio​nu o de​li​kat​nie za​ry​so​wa​nych sło​jach jest jed​nym z naj​cen​niej​szych wśród wszyst​kich eu​ro​pej​skich drzew. Jest twar​de, ela​stycz​ne i zwię​złe, ob​ra​bia​ne nie pęka i nie łu​pie się, daje się gła​‐ dzić i po​le​ro​wać. Słu​ży do wy​ro​bu ob​rę​czy, kół, nart, sprzę​tu gim​na​stycz​ne​‐ go, po​rę​czy scho​dów, sty​lisk do sie​kier. Po​noć osie je​sio​no​we ni​g​dy nie pę​‐ ka​ją. W daw​nych cza​sach było naj​cen​niej​szym ma​te​ria​łem do wy​ro​bu orę​ża – oszcze​pów, ha​la​bard, łu​ków i strzał. Ze star​szych drzew wy​ra​bia się okła​‐ dzi​nę na me​ble, sprzę​ty do​mo​we, in​stru​men​ty mu​zycz​ne i na​rzę​dzia rol​ni​cze. Uży​te w bu​dow​nic​twie, jest bar​dzo trwa​łe, je​śli nie jest na​ra​żo​ne na zmien​ne wa​run​ki at​mos​fe​rycz​ne. Wła​sno​ści lecz​ni​cze je​sio​nu zna​ne były w sta​ro​żyt​nych Chi​nach i w kra​‐ jach śród​ziem​no​mor​skich, a póź​niej w śre​dnio​wiecz​nej Eu​ro​pie. Kora, za​‐ wie​ra​ją​ca gli​ko​zyd frak​sy​nę, po​chod​ne ku​ma​ry​ny, fi​to​ste​ro​le i garb​ni​ki, sto​‐ so​wa​na była głów​nie w le​cze​niu fe​bry i usu​wa​niu pa​so​ży​tów je​li​to​wych. De​sty​lat z mło​dych pę​dów uśmie​rzał ból uszu i drże​nie rąk. Hi​po​kra​tes i Teo​frast za​le​ca​li li​ście je​sio​nu na ure​gu​lo​wa​nie tra​wie​nia. Na​sio​na za​wie​‐ ra​ją​ce dwa​dzie​ścia sie​dem pro​cent tłusz​czu le​czy​ły żół​tacz​kę, bóle w krzy​żu, pu​chli​nę wod​ną i usu​wa​ły ka​mie​nie ner​ko​we. Na Sy​be​rii li​ści uży​wa​no w przy​pad​kach cho​rób we​ne​rycz​nych. W śre​dnio​wie​czu woda je​sio​no​wa na​‐ le​ża​ła do środ​ków upięk​sza​ją​cych i – zwal​cza​ją​cych plu​skwy.

Me​dy​cy​na lu​do​wa po swo​je​mu ko​rzy​sta​ła z usług je​sio​nu. W wi​gi​lię Wiel​kie​go Piąt​ku na​le​ża​ło udać się do lasu i z wy​bi​ciem pół​no​cy ściąć dzie​‐ więć ga​łą​zek. Za​wi​nię​te w lnia​ne płót​no i za​szy​te w odzież le​czy​ły reu​ma​‐ tyzm i ar​tre​tyzm. W gó​rach Szwa​bii je​sion zwa​ny był Wund​baum – drze​wo ran; jego li​ście przy​ło​żo​ne na świe​żą ranę wstrzy​my​wa​ły krwa​wie​nie, a drew​no wy​cię​te w noc świę​te​go Jana no​szo​ne przy so​bie – przy​śpie​sza​ło ich go​je​nie. Je​sion był naj​sku​tecz​niej​szym le​kiem prze​ciw​ko ja​do​wi żmij. W przy​pad​‐

ku uką​sze​nia cho​re​mu co pół go​dzi​ny po​da​wa​no pół kie​lisz​ka soku wy​ci​śnię​‐ te​go z li​ści z do​dat​kiem wina. Na ran​kę sta​wia​no bań​kę, a póź​niej okła​da​no zmiaż​dżo​ny​mi li​ść​mi. Lek ten był zna​ny w ca​łej Eu​ro​pie. Wie​rzo​no też, że mię​dzy je​sio​nem a wę​ża​mi pa​nu​je wy​jąt​ko​wa wro​gość; ża​den z tych ga​dów nie śmie prze​czoł​gać się przez roz​ło​żo​ne na zie​mi li​ście. Współ​cze​sna me​dy​cy​na korą je​sio​nu le​czy go​ściec sta​wo​wy i mię​śnio​wy u osób star​szych, a w mie​szan​ce z in​ny​mi zio​ła​mi za​le​ca po​da​wa​nie jej przy ka​mi​cy ner​ko​wej. Skut​ki uką​sze​nia przez żmi​ję usu​wa się dziś pew​niej​szym środ​kiem, ja​kim jest szcze​pion​ka z su​ro​wi​cy.

Opo​wieść o je​sio​nie wy​ma​ga, by wspo​mnieć o naj​waż​niej​szym: jest on pierw​szym drze​wem, ja​kie po​ja​wi​ło się na zie​mi i nie ma so​bie rów​ne​go. W za​cząt​kach świa​ta, za cza​sów Ymi​ra Ni pia​sku, ni mo​rza, ni chłod​nych bał​wa​nów Nie było na zie​mi i nie było nie​bios,

Ni traw nie było – lecz cze​luść ot​chła​ni.

A po​tem po​wsta​li bo​go​wie, stwo​rzy​li zna​ny nam świat, dzień i noc, a na ko​niec zbu​do​wa​li dla sie​bie sie​dzi​bę – As​gard. W środ​ku As​gar​du rósł ol​‐ brzy​mi je​sion, ocie​nia​ją​cy ko​na​ra​mi cały świat. Pod nim bo​go​wie gro​ma​dzi​li się na ob​ra​dy i spra​wo​wa​li sądy. Wiem, gdzie je​sion stoi, Yg​g​dra​sill się zo​wie, Lśnią​cą wil​got​no​ścią pień jego zro​szo​ny; Z nie​go idzie rosa, co w do​li​nach spa​da, Koło stud​ni Urd wciąż zie​lo​ny stoi.

Spod jego trzech ko​rze​ni biło źró​dło mą​dro​ści i źró​dło prze​zna​cze​nia – Urd. Prócz dwu kru​ków Ody​na wie​le róż​nych stwo​rzeń za​miesz​ki​wa​ło ol​‐ brzy​ma. Ra​ta​tosk zwie się wie​wiór​ka, co bie​ga Po je​sio​nie Yg​g​dra​sill; No​wi​ny od orła nosi z wierz​choł​ka... Czte​ry też je​le​nie pącz​ki ogry​za​ją Wy​cią​ga​jąc szy​je... Wię​cej leży wę​żów pod je​sio​nem Yg​g​dra​sill, Ni​że​li głup​cy wie​dzą... Je​sion Yg​g​dra​sill cier​pi wię​cej, Niż lud przy​pusz​cza: Je​leń szczy​pie w gó​rze, pień próch​nie​je, Ni​dhögg ko​rzeń nisz​czy...[1]

Do na​szych cza​sów nie do​trwał Ni​dhögg – skrzy​dla​ty smok, orły sta​ją się rzad​ko​ścią, węże ze wstrę​tem ucie​ka​ją od po​tom​ków Yg​g​dra​sil​la. Tyl​ko wie​wiór​ki śmi​ga​ją po ga​łę​ziach i je​le​nie da​lej z upodo​ba​niem ogry​za​ją ga​‐ łąz​ki i li​ście je​sio​nów.

Kasz​ta​no​wiec

Jest pięk​nym, dłu​go​wiecz​nym drze​wem wzro​stu trzy​dzie​stu me​trów i ob​wo​‐ du pnia się​ga​ją​ce​go do pię​ciu i pół me​tra. Jego roz​ło​ży​ste ko​na​ry two​rzą re​‐ gu​lar​ną, ko​pu​la​stą, nad​zwy​czaj gę​sto ulist​nio​ną ko​ro​nę. Dol​ne ga​łę​zie zwi​sa​‐ ją aż do zie​mi, a nie​kie​dy na​wet za​ko​rze​nia​ją się. Pędy kasz​ta​now​ca są gru​‐ be, po​cząt​ko​wo okry​te brą​zo​wy​mi, weł​ni​sty​mi wło​ska​mi, póź​niej na​gie,

ciem​no​sza​re. Brą​zo​wo-ko​sma​te są też mło​dziut​kie li​ście i kwia​to​sta​ny roz​‐ wi​ja​ją​ce się z du​żych pącz​ków po​wle​czo​nych lep​ką, bal​sa​micz​ną sub​stan​cją. W peł​ni roz​wi​nię​ty, dło​nia​sty liść skła​da się z pię​ciu lub sied​miu list​ków osa​dzo​nych na wspól​nym, dłu​gim ogon​ku. Są brze​giem ząb​ko​wa​ne, wą​skie u na​sa​dy, ku wierz​choł​ko​wi roz​sze​rzo​ne. W maju na koń​cach ga​łę​zi roz​wi​ja​‐ ją się stoż​ko​we, bia​ło​ró​żo​we wie​chy wzno​szą​ce się na wy​so​kość trzy​dzie​stu cen​ty​me​trów. Skła​da​ją się z wie​lu kwia​tów żeń​skich – słup​ko​wych, i mę​‐ skich – prę​ci​ko​wych. Po za​py​le​niu krzy​żo​wym do​ko​na​nym przez trzmie​le za​‐ wią​zu​ją się owo​ce – ku​li​ste, kol​cza​ste to​reb​ki za​wie​ra​ją​ce dwa, cza​sem jed​‐ no lub trzy na​sio​na – kasz​ta​ny. Oj​czy​zną kasz​ta​now​ca są Bał​ka​ny. Wraz z ol​sza​mi, pla​ta​na​mi i dę​ba​mi po​‐ ra​sta gór​skie wą​wo​zy i wil​got​ne do​li​ny rzecz​ne Gre​cji, Al​ba​nii i Buł​ga​rii. Moż​na go na​po​tkać w Tur​cji, na Kau​ka​zie, w pół​noc​nym Ira​nie, a na​wet w Hi​ma​la​jach do wy​so​ko​ści ty​sią​ca dwu​stu me​trów nad po​zio​mem mo​rza. Jest wy​trzy​ma​ły na ni​ską tem​pe​ra​tu​rę; prze​ma​rza tyl​ko pod​czas wy​jąt​ko​wo mroź​nych zim. Lubi gle​by ży​zne, głę​bo​kie i wil​got​ne oraz cie​płe, osło​nię​te miej​sca. Wraż​li​wy jest tyl​ko na dłuż​sze su​sze. Do Eu​ro​py Środ​ko​wej przy​‐ wie​zio​no go w XVI wie​ku – pierw​sze kasz​ta​now​ce za​sa​dzo​no w Wied​niu w 1576 roku. Spro​wa​dzo​ny do Pol​ski na po​cząt​ku XVII wie​ku tak się u nas za​do​mo​wił, że czę​sto uwa​ża​my go za ga​tu​nek ro​dzi​my.

Moda na po​sia​da​nie w par​ku tego de​ko​ra​cyj​ne​go drze​wa nie omi​nę​ła i Ro​sji. Car Piotr I w ory​gi​nal​ny spo​sób uczcił „po​sta​wie​nie na swo​im”, czy​li zdo​by​cie doj​ścia do Bał​ty​ku. Na pierw​szym skraw​ku zie​mi wy​dar​tej Szwe​dom nad Za​to​ką Fiń​ską – na Wy​spie Za​ję​czej w del​cie Newy, w 1703 roku za​ło​żył Pe​ters​burg, u uj​ścia Dźwi​ny zaś, w Ry​dze do 1621 po​zo​sta​ją​cej w gra​ni​cach Rzecz​po​spo​li​tej, a od 1710 roku car​skiej, za​sa​dził wła​sno​ręcz​‐ nie gru​pę kasz​ta​now​ców. Jesz​cze w po​ło​wie XIX wie​ku moż​na było oglą​dać w car​skim ogro​dzie drze​wa im​po​nu​ją​ce oka​za​ło​ścią i zdro​wiem. Być może nie​któ​re z nich żyją do dziś. Obok uro​dy ce​nio​no i po​ży​tek pły​ną​cy z kasz​ta​now​ca. Jego bia​łe drew​no, ku środ​ko​wi pnia bru​nat​nie​ją​ce, lek​kie i kru​che, uży​wa​ne było do wy​ro​bu sprzę​tów do​mo​wych, form i mo​de​li. Wy​war z kory i łu​pin za​pra​wio​ny od​po​‐ wied​ni​mi do​dat​ka​mi bar​wił tka​ni​ny na czer​wo​no, bru​nat​no lub na ko​lor iza​‐ be​lo​wa​ty, uży​wa​ny był też do gar​bo​wa​nia skór. Prócz tego: „Świe​że li​ście moc​no go​to​wa​ne dają kle​jo​wa​ty, lep​ki od​war dla ka​pe​lusz​ni​ków przy​dat​ny. Z kory daje się też wy​cią​gnąć szcze​gól​ny pier​wia​stek wie​lo​farb​ny mie​nią​cy,

czy​li po​li​chrom, któ​re​go drob​na cząst​ka roz​pusz​czo​na w wo​dzie, spi​ry​tu​sie, li​kie​rze lub in​nym ja​kim pły​nie, na​da​je mu bar​wę róż​no​ko​lo​ro​wą, mie​nią​cą się”. I jesz​cze: „Pla​my tłu​ste ugnie​cio​ny​mi na mia​zgę kasz​ta​na​mi na​tar​te, dają się ła​two wy​wa​bić z płó​cien, tka​nin ba​weł​nia​nych i su​kien. Mąka z kasz​ta​nu szcze​gól​niej​szą ma wła​sność oczysz​cza​nia rąk za​bru​dzo​nych przy pra​cy kuź​ni​czej i ko​mi​niar​skiej, prę​dzej na​wet niż my​dło wyj​mu​je brud i chwy​ta się rąk zwa​la​nych tłu​sto​ścią. Dla znacz​nej ilo​ści kroch​ma​lu uży​wa się go z po​żyt​kiem w bro​wa​rach na wód​kę, a po​nad​to na olej i klaj​ster do opra​wy ksiąg”. Na ko​niec: „kasz​tan słu​ży za karm bar​dzo po​spo​li​ty dla je​le​‐ ni, sarn, by​dląt, koni, owiec, kóz, świń i pta​stwa do​mo​we​go. Gdy go raz za​‐ kosz​tu​ją, prze​kła​da​ją nad wszyst​kie inne”. Oczy​wi​ście i me​dy​cy​na się​ga​ła po kasz​ta​no​wiec. W daw​nej Tur​cji na​sio​‐ na​mi le​czo​no kasz​lą​ce ko​nie, co zna​la​zło od​bi​cie w ła​ciń​skiej na​zwie drze​‐ wa – hip​po​ca​sta​num. Gorz​ką, bal​sa​micz​nie pach​ną​cą korą le​czo​no „zim​ne fe​bry”, od​war z łu​pin sku​tecz​ny był „na ro​ba​ki”, wcie​ra​nie na​lew​ki z su​szo​‐ nych kwia​tów przy​no​si​ło ulgę przy gość​cu i bó​lach w sta​wach, szczyp​tę mie​‐ lo​nych kasz​ta​nów roz​pusz​czo​ną w moc​nym al​ko​ho​lu po​da​wa​no cho​rym na bie​gun​kę, na​sio​na​mi le​czo​no też he​mo​ro​idy i krwo​to​ki ma​cicz​ne. Kasz​ta​no​‐ wiec i dziś, pod po​sta​cią ma​ści, kro​pli i do​dat​ków do ką​pie​li, ob​ni​ża krze​‐ pli​wość krwi, wzmac​nia ścian​ki na​czyń krwio​no​śnych, ha​mu​je po​wsta​wa​nie wy​się​ków i obrzę​ków, ła​go​dzi bóle krzy​ża, le​czy skle​ro​zę i za​sta​rza​łe bron​‐ chi​ty, goi pęk​nię​cia skó​ry i wrzo​dy. Współ​cze​sne księ​gi po​da​ją też nie​zna​ny na​szym przod​kom spo​sób na bez​‐ sen​ność i noc​ne do​le​gli​wo​ści reu​ma​tycz​ne: na​le​ży pod łóż​kiem po​ło​żyć trzy wo​recz​ki, a w nich po 15–20 doj​rza​łych kasz​ta​nów. Wie​dza ta​jem​na też czy​‐ ni po​stę​py.

Kon​wa​lia

Jest ro​śli​ną wie​lo​let​nią, czy​li by​li​ną. Ma licz​ne roz​ga​łę​zio​ne kłą​cza. Na nich każ​de​go roku wy​twa​rza​ją się dwo​ja​kie​go ro​dza​ju pąki: li​ścio​wy – smu​kły, ostro za​koń​czo​ny, i kwia​to​sta​no​wy – pę​ka​ty i tępy. Li​ście mają bar​wę ży​wo​‐ zie​lo​ną, są elip​tycz​no​ja​jo​wa​te, u na​sa​dy otu​lo​ne po​chew​ka​mi. Kon​wa​lia za​‐ kwi​ta w maju. Spo​mię​dzy li​ści wy​ra​sta trój​gra​nia​sty pęd, u góry łu​ko​wa​to wy​gię​ty, a na nim jed​no​stron​nie roz​wi​ja się sześć lub dzie​sięć bia​łych, roz​‐ kosz​nie pach​ną​cych kwia​tów. Wdzięcz​nie zwi​sa​ją​ce na szy​puł​kach dzwon​ko​‐ wa​te dzba​nusz​ki o sze​ścio​ząb​ko​wym brze​gu za​py​la​ne są przez psz​czo​ły i trzmie​le. We wrze​śniu doj​rze​wa​ją drob​ne na​sion​ka ukry​te w czer​wo​no​po​‐ ma​rań​czo​wej ja​go​dzie. Po skoń​czo​nym kwit​nie​niu kłą​cze w miej​scu pąka

kwia​to​we​go wy​pusz​cza dwie lub trzy od​no​gi. Na mło​dych od​ga​łę​zie​niach przez dwa lata wy​ra​sta​ją tyl​ko li​ście, w trze​cim roku, prócz li​ści po​ja​wia się i pęd kwia​to​wy. Kon​wa​lie two​rzą duże sku​pi​ska naj​ła​twiej​sze do spo​tka​nia w la​sach li​‐ ścia​stych i mie​sza​nych. Lu​bią cie​ni​ste, cie​plej​sze, lek​ko wil​got​ne próch​ni​cze gle​by bo​ga​te w mi​ne​ra​ły. W sta​nie dzi​kim kon​wa​lia ro​śnie w stre​fie umiar​‐ ko​wa​nej Eu​ro​py, Azji i Ame​ry​ki Pół​noc​nej. W Pol​sce naj​licz​niej wy​stę​pu​je na krań​cach pół​noc​no-wschod​nich, gdzie od​zna​cza się szcze​gól​ną od​por​no​‐ ścią, ży​wot​no​ścią i uro​dą. W swym skła​dzie za​wie​ra kon​wa​lia sze​reg sub​stan​cji czyn​nych bio​lo​gicz​‐ nie; lecz​ni​czych i nie​ste​ty rów​nież – tru​ją​cych. Dziś ceni się ją głów​nie ze wzglę​du na gli​ko​zy​dy na​ser​co​we – związ​ki sil​nie dzia​ła​ją​ce na or​ga​nizm ludz​ki. Re​gu​lu​ją czyn​ność ser​ca, wzmac​nia​ją na​pię​cie mię​śnia ser​co​we​go, zmniej​sza​ją wa​ha​nia ci​śnie​nia tęt​ni​cze​go krwi. Stąd pre​pa​ra​ty z kon​wa​lii, po​da​wa​ne pod ści​słą kon​tro​lą le​ka​rza, sto​su​je się w le​cze​niu cho​rób ukła​du ser​co​wo-na​czy​nio​we​go.

Po​cząt​ki ka​rie​ry kon​wa​lii w zio​ło​lecz​nic​twie się​ga​ją naj​daw​niej​szych cza​sów – już sta​ro​żyt​na me​dy​cy​na chiń​ska uży​wa​ła kłą​czy liń-lań w le​cze​niu cho​rób ser​ca. W eu​ro​pej​skich szes​na​sto​wiecz​nych ziel​ni​kach za​war​te są opi​‐ sy sto​so​wa​nia wina i na​lew​ki z kwia​tów w przy​pad​kach pu​chli​ny wod​nej i przy ro​ba​czy​cach prze​wo​du po​kar​mo​we​go. Po​nie​waż wy​su​szo​ne i roz​tar​te na pył kwia​ty wy​wo​łu​ją na​pa​dy ki​cha​nia, za​stę​po​wa​no nimi ta​ba​kę. A oto

ory​gi​nal​na re​cep​ta po​cho​dzą​ca z XVIII wie​ku: „Kwia​ty na​le​wa​ją się po​miar​‐ ko​wa​nie oli​wą i w za​tka​nym na​czy​niu go​tu​ją w wo​dzie. Wy​ci​snąw​szy, w tęż oli​wę kła​dą się świe​że i zno​wu go​tu​ją, czy​ni się to kil​ka​krot​nie. Na ko​niec wło​żyw​szy świe​że kwia​ty, nie go​tu​jąc, wy​sta​wia na kil​ka​na​ście dni na słoń​‐ ce. Po wy​ci​śnię​ciu przy​daw​szy musz​ka​to​ło​wej gał​ki, ku​be​by i goź​dzi​ków kram​nych, cho​wa się do po​trze​by. Tym się na​ma​zu​je skro​nie prze​ciw​ko bólu gło​wy i na wzmoc​nie​nie pa​mię​ci”. A pa​mię​tać trze​ba, że ku​be​ba to ro​dzaj pie​przu o pa​lą​co​gorz​kim sma​ku. Jak chy​ba wszyst​kie ro​śli​ny, tak i kon​wa​lia mia​ła zna​cze​nie ma​gicz​ne i sym​bo​licz​ne. Ludy Eu​ro​py uzna​ły ją za uoso​bie​nie szczę​ścia, po​myśl​no​ści i mło​do​ści. Pa​mię​ta​ją o tym we Fran​cji, ob​da​rza​jąc się ma​jo​wy​mi bu​kie​ci​‐ ka​mi kon​wa​lii. Or​na​men​ta​mi opar​ty​mi na mo​ty​wie kwia​tów ozda​bia​no oł​ta​‐ rze, księ​gi li​tur​gicz​ne i wi​ze​run​ki świę​tych. W iko​no​gra​fii zaś była sym​bo​‐ lem sztu​ki le​kar​skiej i wie​dzy. Nie​ste​ty, o tym też za​po​mnia​no i trud​no nam dziś po​jąć, cze​mu po​waż​ny astro​nom – Mi​ko​łaj Ko​per​nik, po​zo​wał ar​ty​ście ma​la​rzo​wi, trzy​ma​jąc w pal​cach nie nasz układ pla​ne​tar​ny, a roz​kwi​tły pęd de​li​kat​nej kon​wa​lii.

Ko​złek le​kar​ski

Jest oka​za​łą ro​śli​ną wzno​szą​cą sztyw​ną pro​stą ło​dy​gę na wy​so​kość pół​to​ra me​tra. Ło​dy​ga jest kan​cia​sta, bruzd​ko​wa​na, zie​lo​na z fio​le​to​wy​mi smu​ga​mi. Dol​ne i środ​ko​we li​ście wy​ra​sta​ją na dłu​gich ogon​kach, naj​wyż​sze sie​dzą na ło​dy​dze. Li​ście są pie​rza​sto​siecz​ne – skła​da​ją się z 6–9 par lan​ce​to​wa​tych,

brze​giem ząb​ko​wa​nych list​ków. Ko​zł​ka ła​two po​znać po ko​rze​niu: jest to krót​kie, bia​ła​wo​żół​te kłą​cze pra​wie ukry​te w „bro​dzie” zło​żo​nej z se​tek ko​‐ rze​ni i ko​rzon​ków. Wpraw​dzie jest ro​śli​ną dwu​let​nią, lecz za​cho​wu​je się jak ty​po​wa by​li​na – w pierw​szym roku ży​cia wy​pusz​cza do​rod​ną ro​ze​tę li​ści i bu​du​je bro​da​te kłą​cze, w dru​gim wy​pusz​cza pęd, kwit​nie i owo​cu​je, po czym ko​rzeń ma​cie​rzy​sty umie​ra i bu​twie​je. Jed​nak za​nim to na​stą​pi, wy​twa​‐ rza bocz​ne pąki i roz​ło​gi przy​by​szo​we, z któ​rych w ko​lej​nym roku od​ra​dza się nowa ro​ze​ta li​ści. Ko​złek kwit​nie od maja do wrze​śnia. Na szczy​cie pędu roz​wi​ja się duży bal​dach ró​żo​wych lub bia​łych kwiat​ków. Owo​cem jest trzy​‐ mi​li​me​tro​wa jed​no​na​sien​na nie​łup​ka. Ko​złek jest ro​śli​ną kli​ma​tu umiar​ko​wa​ne​go. Wy​stę​pu​je w le​si​stych i wil​‐ got​nych re​jo​nach Eu​ro​py i Azji aż po Ja​po​nię. U nas ro​śnie na ca​łym niżu i nie​wy​so​ko w gó​rach. Jest od​por​ny na chło​dy; wy​trzy​mu​je spad​ki tem​pe​ra​‐ tu​ry do mi​nus pięt​na​stu stop​ni Cel​sju​sza, na​wet je​śli nie jest przy​kry​ty war​‐ stwą śnie​gu. Ma za to wy​so​kie wy​ma​ga​nia po​kar​mo​we. Pod​ło​że, na któ​rym żyje, musi być do​brze na​wod​nio​ne, za​wie​rać skład​ni​ki od​żyw​cze, gle​ba musi być głę​bo​ka i prze​pusz​czal​na, próch​ni​cza lub piasz​czy​sto-gli​nia​sta. Ko​złek ma spo​ro nazw re​gio​nal​nych: odo​lan, sto​nie​bo, bal​de​rian, ko​cia tra​wa i naj​star​szą, po​cho​dzą​cą jesz​cze z XV wie​ku – wal​drian. Na​zwa ta fi​‐ gu​ru​je w jed​nym z pierw​szych pol​skich ma​nu​skryp​tów po​świę​co​nych bo​ta​ni​‐ ce oraz zio​ło​lecz​nic​twu, au​tor​stwa ka​no​ni​ka wro​cław​skie​go i kra​kow​skie​go księ​dza Jana Stań​ki. Jed​nak naj​słyn​niej​szym imie​niem jest wa​le​ria​na – po​‐ cho​dzą​ca w pro​stej li​nii od na​uko​we​go mia​na zie​la – Va​le​ria​na of​fi​ci​na​lis. Va​le​re – po ła​ci​nie zna​czy „być zdro​wym”, a rów​nież „być po​tęż​nym”, „mieć moc i po​wa​ża​nie”, w od​nie​sie​niu do leku zaś – „być sku​tecz​nym”. I to wszyst​ko jest praw​dą. Dla​te​go wa​le​ria​na jest od daw​na upra​wia​na przez czło​wie​ka. U nas od XVI wie​ku – o czym wspo​mi​na Szy​mon Sy​re​niusz, jed​‐ nak praw​dzi​we plan​ta​cje po​wsta​ły w la​tach 1918–1920 w oko​li​cach Dą​bro​‐ wy Opo​czyń​skiej. Nie​ste​ty pod​czas woj​ny zo​sta​ły do​szczęt​nie splą​dro​wa​ne – tak wiel​kie było za​po​trze​bo​wa​nie ar​mii na kro​pel​ki wa​le​ria​no​we, że upra​‐ wą ro​śli​ny za​rzą​dza​ło w Niem​czech Mi​ni​ster​stwo Woj​ny, a na plan​ta​cjach pra​co​wa​li żoł​nie​rze.

War​tość me​dycz​ną ma kłą​cze i ko​rze​nie wa​le​ria​ny. Wy​su​szo​ne na​bie​ra prze​ni​kli​wej woni ko​rzen​no-ap​tecz​nej. Dzia​ła ona prze​dziw​nie na koty – tra​‐ cą god​ność i ro​zum, ta​rza​ją się i ocie​ra​ją lu​bież​nie w miej​scach wy​dzie​la​ją​‐ cych ten fa​scy​nu​ją​cy je za​pach. Na lu​dzi ko​złek dzia​ła cał​kiem ina​czej – uspo​ka​ja, tłu​mi po​draż​nie​nie i usu​wa zmę​cze​nie. Mniej zna​ne są inne wła​‐ sno​ści lecz​ni​cze wa​le​ria​ny – za​bi​ja owsi​ki i gli​sty je​li​to​we, uży​wa​na ze​‐ wnętrz​nie le​czy nie​któ​re der​ma​to​zy, a tak​że usu​wa łu​pież i ło​jo​tok.

Naj​star​sze wia​do​mo​ści o ko​zł​ku – leku na nie​do​ma​ga​nia ner​wo​we – po​‐ cho​dzą od Pli​niu​sza Star​sze​go, ży​ją​ce​go w I wie​ku. Ten gi​gant my​śli przy​‐ rod​ni​czej po​da​wał też in​for​ma​cje o ma​gii i cza​rach. To nie szko​dzi, że za​‐ strzegł się przy tym, iż czy​ni to „dla ści​sło​ści en​cy​klo​pe​dycz​nej”, a nie

z prze​ko​na​nia. Fakt po​zo​sta​je fak​tem – ura​to​wał dla po​tom​nych garść zna​ko​‐ mi​tych prze​pi​sów ma​gicz​nych. Są u nie​go opi​sy ro​śli​ny, któ​ra wło​żo​na do łoża od​ga​nia węże, i ro​śli​ny ro​dzą​cej skor​pio​ny, ro​ba​ki i wszy, są też ro​śli​ny umoż​li​wia​ją​ce ob​co​wa​nie z bo​ga​mi, wzbu​dza​ją​ce po​żą​da​nia mi​ło​sne, sa​mo​‐ za​pa​la​ją​ce się, za​mra​ża​ją​ce wodę, de​cy​du​ją​ce o płci po​czę​te​go dziec​ka, chro​nią​ce drób od ata​ku pta​ków dra​pież​nych i jesz​cze inne, któ​rych kro​pla soku wy​wo​łu​je cięż​ką, nie​ule​czal​ną cho​ro​bę. Wśród ziół o mo​cach szcze​gól​‐ nych zna​la​zły się: świę​tość an​tycz​na chro​nią​ca od złe​go – wer​be​na, ma​gicz​‐ ny, tru​ją​cy i wy​wo​łu​ją​cy du​chy – lu​lek, roz​we​se​la​ją​cy – ku​rzy​ślad, i strze​gą​‐ cy od złych cza​rów – ko​złek le​kar​ski. Wiek XX spraw​dził w la​bo​ra​to​riach prze​ka​zy sprzed wie​ków o mo​cach le​czą​cych ro​ślin. XXI wie​ko​wi po​zo​sta​nie już tyl​ko wy​ko​rzy​stać ich siły ma​‐ gicz​ne.

Kret

Pod zie​mią w ab​so​lut​nych ciem​no​ściach roz​cią​ga się kon​struk​cja po​dob​na do gi​gan​tycz​nej sie​ci pa​ją​ka. Jej pro​mie​nie po​łą​czo​ne po​przecz​ny​mi, ko​li​sty​mi ko​ry​ta​rza​mi mie​rzą kil​ka​dzie​siąt me​trów dłu​go​ści i zbie​ga​ją się w ko​mo​rze cen​tral​nej, w któ​rej od​po​czy​wa po ło​wach nie​na​sy​ce​nie żar​łocz​ny kret. Usy​‐

pa​ne na po​wierzch​ni zie​mi kop​czy​ki są je​dy​ną ozna​ką dra​ma​tu ty​się​cy istot za​miesz​ku​ją​cych jej wnę​trze. Ale pod​czas gdy łu​pem pa​ją​ka pa​da​ją tyl​ko te owa​dy, któ​re za​plą​czą się w sieć, kret nie po​prze​sta​je na re​gu​lar​nym prze​‐ bie​ga​niu sys​te​mu ko​ry​ta​rzy i po​że​ra​niu wszyst​kie​go, co się w nich zna​la​zło: dżdżow​nic, pę​dra​ków, śli​ma​ków, za​błą​ka​nych jasz​czu​rek i żab. Z od​le​gło​ści kil​ku cen​ty​me​trów wy​czu​wa​jąc za ścia​ną ko​ry​ta​rza żywą isto​tę, wwier​ca się ryj​kiem i po​że​ra ko​lej​ną ofia​rę. Nie dość na tym – szyb​ko prze​su​wa​jąc się cia​snym tu​ne​lem, unie​sio​nym ogon​kiem ob​ma​cu​je skle​pie​nie, wło​sa​mi czu​‐ cio​wy​mi na pyszcz​ku, no​gach i tu​ło​wiu wy​chwy​tu​je de​li​kat​ne drga​nia pod​ło​‐ ża wy​wo​ła​ne przez prze​ci​ska​ją​cą się w po​bli​żu dżdżow​ni​cę. Wil​got​na zie​‐ mia z drob​ny​mi zia​ren​ka​mi kwar​cu do​brze prze​wo​dzi fale dźwię​ko​we. Zna​‐ ko​mi​ty słuch zwie​rzę​cia ze znacz​nej od​le​gło​ści re​agu​je na chro​bot szczęk tur​ku​cia pod​ja​da​ją​ce​go ko​rze​nie ro​ślin. Rów​nie ła​two jak nu​rek w wodę, kret za​głę​bia się w zie​mię. Jego sil​nie umię​śnio​ne przed​nie nogi peł​nią funk​cję ło​pat: prze​dziw​nie usta​wio​ne na boki, za​wsze zwró​co​ne wnę​trzem dło​ni na ze​wnątrz i ku ty​ło​wi mają pięć sze​ro​ko roz​sta​wio​nych pal​ców. Cała siła kre​ta mie​ści się w jego ło​pa​tach i w ryj​ku. Moc​ny​mi pa​zu​ra​mi roz​gar​nia zie​mię, do​pa​da owa​da, po​‐ że​ra i sły​szy, że nad jego gło​wą znów coś chro​bo​cze. Ko​pie pio​no​wo w górę, wy​do​by​wa się z zie​mi tuż przy za​sko​czo​nym pa​dal​cu. Ze zdo​by​czą w za​ci​śnię​tych szczę​kach cofa się szyb​ko jak tyl​ko może w głąb zie​mi; źle zno​si su​che po​wie​trze at​mos​fe​rycz​ne, a świa​tło dnia draż​ni jego ma​lut​kie oczy ukry​te w głę​bi fu​ter​ka. Po​przed​nia wy​pra​wa na po​wierzch​nię była nie​‐ uda​na – tuż przy jego ryj​ku sie​dzia​ła ro​pu​cha – kęs duży, lecz nie​ja​dal​ny. Tym ra​zem się po​szczę​ści​ło – ta zdo​bycz za​peł​ni​ła wresz​cie nie​na​sy​co​ny żo​‐ łą​dek. Naj​krót​szą dro​gą nie​omyl​nie wy​bie​ra​ną w la​bi​ryn​cie ko​ry​ta​rzy wra​ca do ko​mo​ry. Za​grze​ba​ny w po​sła​niu z su​chych li​ści, do​kład​nie izo​lo​wa​ny od wil​got​ne​go i chłod​ne​go oto​cze​nia – za​sy​pia. Na po​ły​skli​wym, czar​nia​wym fu​ter​ku nie ma naj​mniej​sze​go śla​du nie​daw​ne​go prze​ci​ska​nia się przez zie​‐ mię. Krót​kie i gę​ste jak ak​sa​mit, skła​da się z pio​no​wo ster​czą​cych wło​sków, tak spryt​nie za​cho​dzą​cych na sie​bie, że żad​nej dro​bi​ny pia​sku nie do​pusz​czą do skó​ry.

Jak wszyst​kie ssa​ki owa​do​żer​ne ma​ją​ce szyb​ką prze​mia​nę ma​te​rii, kret po​zba​wio​ny je​dze​nia to kret bar​dzo nie​szczę​śli​wy; wnet tra​ci cie​pło i siły. Aby utrzy​mać się przy ży​ciu, musi więc jeść, jeść, jeść. Na​wet zimą nie prze​ry​wa wiel​kie​go po​lo​wa​nia, scho​dzi tyl​ko głę​biej pod zie​mię, w ślad za ucie​ka​ją​cy​mi przed mro​zem stwo​rze​nia​mi. Na naj​gor​szy czas przy​go​to​wu​je za​pa​sy: tak umie​jęt​nie oka​le​cza dżdżow​ni​ce, że po​zo​sta​ją przy ży​ciu, lecz nie mogą uciec i zbi​te w kłę​by ocze​ku​ją na zje​dze​nie. Kret w cią​gu doby zja​da ilość po​kar​mu pra​wie rów​ną swe​mu cię​ża​ro​wi. Dla​te​go też jego re​wir ło​‐ wiec​ki jest duży i dla​te​go nie to​le​ru​je w nim po​bra​tym​ców – kon​ku​ren​tów do mi​ski. Za​wzię​cie ści​ga i wy​ga​nia in​tru​zów poza gra​ni​ce swych wło​ści. Jed​‐ nak i kret mie​wa chwi​le sła​bo​ści, więc cza​sem robi wy​ją​tek dla sa​mi​cy swe​‐ go ga​tun​ku. Małe przy​cho​dzą na świat w gnieź​dzie usła​nym przez mat​kę moż​li​wie da​‐ le​ko od sie​dzi​by nie​daw​ne​go mał​żon​ka, któ​ry z rów​nym sma​kiem po​łknął​by gro​mad​kę kre​ciąt, co pierw​szy lep​szy miot my​szy. Kre​ciąt​ka ape​tyt dzie​dzi​‐ czą po ro​dzi​cach, roz​wi​ja​ją się więc nad​zwy​czaj szyb​ko i wnet, na pół wy​‐

ro​śnię​te, opusz​cza​ją gniaz​do, by roz​po​cząć sa​mo​dziel​ne ży​cie sob​ków i od​‐ lud​ków.

Krwaw​nik

Jed​nym z naj​ła​twiej​szych do na​po​tka​nia, a mimo to pra​wie nie​zau​wa​ża​nych ziół, jest nie​po​zor​ny krwaw​nik. Po​cho​dzi przy​pusz​czal​nie z ba​se​nu Mo​rza Śród​ziem​ne​go, skąd roz​prze​strze​nił się na całą Eu​ro​pę, do​stał się do Ame​ry​‐ ki, Au​stra​lii i na Nową Ze​lan​dię. W sta​nie dzi​kim ro​śnie na łą​kach, przy​dro​‐ żach, mie​dzach, w za​ro​ślach i na skra​ju lasu. Nie omi​ja też wnę​trza lasu – w Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej spo​tkać go moż​na w dą​bro​wach i la​sach mie​sza​‐ nych oraz przy wszyst​kich duk​tach. W wa​run​kach sła​be​go oświe​tle​nia, ja​kie pa​nu​ją pod oka​pem pusz​czań​‐ skich drzew, po​zo​sta​je płon​ny i nie wy​twa​rza kwia​tów. Jest ro​śli​ną wie​lo​let​nią; w kwiet​niu z pod​ziem​ne​go kłą​cza wy​ra​sta po​je​‐ dyn​cza, owło​sio​na ło​dy​ga, w do​brych wa​run​kach do​cho​dzą​ca na​wet do me​‐ tra wy​so​ko​ści. Krwaw​nik jest ciem​no​zie​lo​ny, ma li​ście lan​ce​to​wa​te, pie​rza​‐ ste. Za​zwy​czaj pod ko​niec czerw​ca wy​twa​rza pącz​ki, któ​re roz​kwi​ta​ją od po​ło​wy lip​ca i kwit​ną do po​ło​wy sierp​nia. Kwia​ty są bia​łe lub ró​żo​wa​we,

ze​bra​ne w duże, pła​skie bal​da​cho​gro​na, o aro​ma​tycz​nym za​pa​chu. Na​sio​na krwaw​ni​ka doj​rze​wa​ją w po​ło​wie wrze​śnia. Póź​ną je​sie​nią nad​ziem​na część ro​śli​ny gi​nie. To nie​po​zor​ne ziół​ko trak​to​wa​ne w ogro​dach jako chwast jest sza​cow​ną ro​śli​ną lecz​ni​czą. W jej skład wcho​dzą związ​ki o du​żej ak​tyw​no​ści bio​lo​‐ gicz​nej. Naj​cen​niej​szym skład​ni​kiem krwaw​ni​ka jest sil​nie pach​ną​cy ole​jek ete​rycz​ny. Wraz z nim wy​stę​pu​ją garb​ni​ki na​da​ją​ce ro​śli​nie gorz​ki, ścią​ga​ją​‐ cy smak, wi​ta​mi​na C, cho​li​na oraz sole mi​ne​ral​ne. War​to​ści te​ra​peu​tycz​ne krwaw​ni​ka do​brze zna​li Etru​sko​wie i Gre​cy. Te wa​lecz​ne na​ro​dy ta​mo​wa​ły nim krwo​to​ki i wspo​ma​ga​ły go​je​nie się ran wo​‐ jow​ni​ków. Hi​po​kra​tes (oko​ło 460–377 p.n.e.) uwa​żał, że zie​le do​brze le​czy he​mo​ro​idy – choć nie mógł prze​cież wie​dzieć, że to cho​li​na w nim za​war​ta ob​ni​ża ci​śnie​nie krwi. Prócz tego or​dy​no​wał je w przy​pad​kach bie​gu​nek i w bó​lach je​li​to​wych.

Me​dy​cy​na lu​do​wo-do​mo​wa wspo​ma​ga​ła nim le​cze​nie prze​sta​rza​łych nie​‐ ży​tów żo​łąd​ka, usu​wa​ła sta​ny za​pal​ne i rop​ne. Krwaw​nik nie tyl​ko le​czy – rów​nież wzmac​nia i re​gu​lu​je prze​mia​nę ma​te​rii. Tę wła​ści​wość zie​la wy​ko​‐ rzy​stu​ją go​spo​dy​nie wiej​skie. Jak przed wie​ka​mi, tak i dziś do​da​ją świe​że li​‐ ście i kwia​ty do pa​szy mło​dych in​dy​ków i gęsi, co pod​no​si ich od​por​ność na cho​ro​by prze​wo​du po​kar​mo​we​go i inne scho​rze​nia czę​sto tra​pią​ce zwie​rzę​ta

ho​do​wa​ne przez czło​wie​ka. Są prze​słan​ki, by są​dzić, że i dzi​kie zwie​rzę​ta, któ​re same do​bie​ra​ją so​bie po​karm, uży​wa​ją krwaw​ni​ka jako leku. Za​uwa​żo​no bo​wiem, jak małe sa​ren​‐ ki, któ​re za​zwy​czaj spo​ra​dycz​nie tyl​ko sku​bią list​ki i kwia​ty tej ro​śli​ny, na​gle w krót​kim cza​sie po​chła​nia​ją spo​re jej ilo​ści. Być może przy​czy​ną na​głe​go upodo​ba​nia są przej​ścio​we nie​dy​spo​zy​cje żo​łąd​ko​we sar​niąt. Przy​pusz​czal​‐ nie krwaw​nik na​le​ży do ze​sta​wu ro​ślin lecz​ni​czych, któ​re po​ma​ga​ją mło​‐ dziut​kim prze​żu​wa​czom przy​sto​so​wać swój prze​wód po​kar​mo​wy do tra​wie​‐ nia, prócz mle​ka mat​ki, rów​nież po​kar​mu ro​ślin​ne​go.

Krzy​żak

W górę ga​łąz​ki nie​wy​so​kie​go krze​wu żwa​wo ma​sze​ru​je pa​jąk. Cią​gnie za sobą dłu​gą nić, któ​rej ko​niec za​mo​co​wa​ny jest na ga​łąz​ce mło​dej brzóz​ki ro​‐ sną​cej w po​bli​żu. Po chwi​li cien​ka lin​ka jest już roz​cią​gnię​ta w po​wie​trzu.

Te​raz pa​jąk, za​wie​szo​ny pa​zur​ka​mi swych ośmiu nóg na ugi​na​ją​cej się pod jego cię​ża​rem pa​ję​czy​nie, po​wo​li po​su​wa się nad prze​pa​ścią. Przez licz​ne ka​na​li​ki sze​ściu ką​dzioł​ków umiesz​czo​nych na koń​cu od​wło​ka zwie​rzę​cia wy​pły​wa cią​gli​wa sub​stan​cja krzep​ną​ca w ze​tknię​ciu z po​wie​trzem. Ni​tecz​ki skle​ja​ją się ze sobą i pro​wa​dzo​ne ostat​nią parą nóg pa​ją​ka wzmac​nia​ją pro​‐ wi​zo​rycz​ny most. W ko​lej​nym na​wro​cie krzy​żak ze środ​ka liny spusz​cza się w dół, wy​snu​wa​jąc nową nić – głów​ną oś pio​no​wą przy​szłej kon​struk​cji. Mo​cu​je ją na źdźble tra​wy, wra​ca na górę i ko​rzy​sta​jąc z na​tu​ral​nych za​cze​‐ pów, na​pi​na bocz​ne liny i kil​ka pro​mie​ni. W punk​cie prze​cię​cia się pro​mie​ni umiesz​cza małą, ko​li​stą plat​for​mę i po​czy​na​jąc od niej, pro​wa​dzi w luź​nych okół​kach spi​ra​lę za​cze​pia​ną o ko​lej​ne mi​ja​ne po dro​dze pro​mie​nie. Ostat​nie okrą​że​nie i – zda​wa​ło​by się – dzie​ło go​to​we. Jed​nak krzy​żak wra​ca tą samą dro​gą, nisz​czy do​pie​ro co wy​snu​tą spi​ra​lę ro​bo​czą i na jej miej​sce za​kła​da nową: ela​stycz​ną, kar​bo​wa​ną nić po​kry​tą mi​kro​sko​pij​ny​mi kro​pel​ka​mi kle​‐ istej wy​dzie​li​ny. Tyl​ko plat​fo​rem​ka w cen​trum go​to​wej już ko​li​stej sie​ci wol​na jest od kle​ju. Za​sia​da na niej gło​wą w dół, sze​ro​ko roz​sta​wia ja​sno i ciem​no prąż​ko​wa​ne wło​cha​te nogi i czy​ha. Naj​mniej​sze drgnie​nie pod któ​‐ rąś z jego stóp jest ha​słem do po​lo​wa​nia. Na​je​dzo​ny kry​je się w prze​myśl​nie omo​ta​nym pa​ję​czy​ną list​ku brzo​zy, tuż przy li​nie no​śnej sie​ci.

Dwa me​try nad zie​mią, na środ​ku fi​ne​zyj​nie roz​pię​tej pu​łap​ki tkwi nie​ru​‐ cho​mo do​rod​na, ciem​no​bru​nat​na pa​ję​czy​ca. Na jej od​wło​ku roz​dę​tym doj​rze​‐

wa​ją​cy​mi ja​ja​mi ry​su​je się krzyż drob​nych, bia​ła​wych pla​mek. W maju po​‐ przed​nie​go roku wy​lę​gła się z ja​jecz​ka i wraz z licz​nym ro​dzeń​stwem przez kil​ka dni nie opusz​cza​ła wspól​ne​go żół​te​go ko​ko​nu. Pew​ne​go ran​ka, jak na dany znak, wszyst​kie ma​leń​kie pa​jącz​ki roz​bie​gły się, aby – być może – ni​g​‐ dy się nie spo​tkać. Po​cząt​ko​wo pa​ję​czy​ca przę​dła tuż nad zie​mią mi​nia​tur​ki przy​szłych wiel​kich pa​ję​czyn. Zimę prze​spa​ła w su​chych li​ściach, w kwiet​‐ niu opu​ści​ła swe ukry​cie, roz​pię​ła sieć, kil​ka​krot​nie zrzu​ca​ła swój chi​ty​no​‐ wy na​skó​rek i po każ​dej lin​ce ro​sła. W po​ło​wie sierp​nia osią​gnę​ła osta​tecz​‐ ne roz​mia​ry – po​nad czte​ry cen​ty​me​try, li​cząc od pa​zur​ków ostat​niej pary nóg po ko​niec przed​nich. Całe ży​cie uni​ka​ła po​bra​tym​ców; pa​ją​ki są dra​pież​ne i żar​łocz​ne, więc o ka​ni​ba​lizm przy spo​tka​niu nie​trud​no. Do​pie​ro w okre​sie go​do​wym, w naj​dal​szym krań​cu pa​ję​czy​ny nie​śmia​ło przy​cup​nął też zna​czo​ny krzy​żem na wą​skim od​wło​ku sa​miec. Strach i na​mięt​ność, ostroż​ne pod​cho​dy i pa​nicz​ne uciecz​ki przy każ​dym ru​chu sa​mi​cy, upar​te dą​że​nie do speł​nie​nia na​ka​zu na​tu​ry po​łą​czo​ne z oba​wą utra​ty ży​cia – oto pa​sjo​nu​ją​cy spek​takl na are​nie z pa​ję​czy​ny. On de​li​kat​nie, ryt​micz​nie trą​ca je​den z pro​mie​ni. Ona od​bie​ra drga​nia, wpa​da w trans, nie​‐ ru​cho​mie​je w prze​dziw​nej po​zy​cji. Sa​miec po​wo​li su​nie w jej stro​nę, lecz drga​nia usta​ły, pa​ję​czy​ca bu​dzi się z odrę​twie​nia i rzu​ca w kie​run​ku za​lot​ni​‐ ka. Zdą​żył uciec i znów pa​ję​czy​na de​li​kat​nie wi​bru​je. Wresz​cie po szcze​gól​‐ nie dłu​giej se​rii drgań już nie re​agu​je na zbli​ża​nie się sam​ca, przez mo​ment są ra​zem, krzy​żak bły​ska​wicz​nie od​ska​ku​je i spa​da. Wy​ko​nał za​da​nie po​zo​‐ sta​wie​nia po​tom​stwa i wkrót​ce jego ży​cie do​bie​gnie kre​su. Zda​rza się, i to na​wet czę​sto, że pa​ję​czy​ca do​pa​da mniej​sze​go od sie​bie mał​żon​ka i wbi​ja w jego cia​ło dwa ostrza szczęk. Jad spły​wa​ją​cy z sa​me​go koń​ca szpi​kul​ca wprost do rany pa​ra​li​żu​je ofia​rę i wy​star​czy tro​chę po​cze​‐ kać, a sub​stan​cje za​war​te w tru​ciź​nie roz​pusz​czą wszyst​kie mię​śnie i tkan​ki zdo​by​czy. Wte​dy sil​ne mię​śnie po​tęż​ne​go, ssą​ce​go żo​łąd​ka wpom​pu​ją przez wą​ski prze​łyk cał​ko​wi​cie płyn​ne po​ży​wie​nie i po nie​dłu​gim cza​sie na zie​mię opad​nie le​ciut​ka, pu​sta w środ​ku, chi​ty​no​wa po​włocz​ka. Pa​ją​ki mogą dłu​go po​ścić – bywa, że przez kil​ka dni naj​mniej​sza musz​ka nie za​plą​cze się w sie​ci, lecz sa​mi​ca, w któ​rej cie​le doj​rze​wa​ją ja​jecz​ka,

wy​ma​ga znacz​nych ilo​ści po​kar​mu. Bez​li​to​sne po​żar​cie sam​ca, któ​re​go go​‐ dzi​ny były i tak już po​li​czo​ne, jest w isto​cie tyl​ko roz​sąd​nym wy​ko​rzy​sta​niem do​stęp​ne​go biał​ka zwie​rzę​ce​go – tak to w każ​dym ra​zie wy​glą​da z punk​tu wi​dze​nia pa​ję​czy​cy.

Ku​kuł​ki

Po pierw​sze – oszu​ku​ją. Ku​kuł​ka wiel​ko​ści pra​wie go​łę​bia ma dłu​gi ogon

i krót​ką szy​ję, przez co w lo​cie przy​po​mi​na kro​gul​ca lub pu​stuł​kę. Sa​miec ma grzbiet błę​kit​na​wy lub ciem​no​po​pie​la​ty, brzuch bia​ła​wy, po​przecz​nie prąż​ko​wa​ny na po​do​bień​stwo ja​strzę​bia. Sa​mi​ca jest ubar​wio​na po​dob​nie, cza​sem przy​bie​ra od​cień rudy z ciem​ny​mi prąż​ka​mi. Uda​wa​nie pta​ka dra​‐ pież​ne​go ma wy​pro​wa​dzić w pole małe pta​ki śpie​wa​ją​ce; sa​miec ku​kuł​ki osten​ta​cyj​nie po​ka​zu​je się w po​bli​żu upa​trzo​ne​go przez sa​mi​cę gniaz​da plisz​ki, gą​sior​ka lub po​krzew​ki, dziel​ne ptasz​ki ata​ku​ją wro​ga, ten po​zo​ru​je uciecz​kę, a sa​mi​ca ko​rzy​sta​jąc z za​mie​sza​nia, pod​rzu​ca do gniaz​da ku​kuł​cze jajo. Po dru​gie – pro​wa​dzą się nie​mo​ral​nie. Sam​ce, któ​rych jest za​wsze wię​cej niż sa​mic, po po​wro​cie z cie​płych kra​jów obie​ra​ją so​bie w le​sie te​ry​to​ria, z któ​rych za​wzię​cie prze​ga​nia​ją krew​nia​ków. Je​śli pra​wo​wi​ty wła​ści​ciel prze​gra z sil​niej​szym, ko​czu​je w po​bli​żu gra​ni​cy i uprzy​krza ży​cie uzur​pa​to​‐ ro​wi cią​gły​mi za​czep​ka​mi. Sa​mi​ce na​to​miast igno​ru​ją sam​cze pra​wa wła​sno​‐ ści, szwen​da​ją się po ca​łym le​sie, ko​lek​cjo​nu​jąc mi​ło​sne przy​go​dy. Nie ocze​ku​ją skrom​nie – jak na sła​bą płeć przy​sta​ło – na do​wo​dy uczuć, nie wy​‐ ma​ga​ją dłu​gich za​lo​tów i sta​rań. Same wy​szu​ku​ją i pro​wo​ku​ją part​ne​rów, po czym za​spo​ko​jo​ne w swych żą​dzach prze​no​szą się do są​sia​da. Pew​nej fry​‐ wol​nej sa​mi​cy udo​wod​nio​no rów​no​cze​sny ro​mans z pię​cio​ma ka​wa​le​ra​mi!

Po trze​cie – pod​rzu​ca​ją swe dzie​ci ob​cym na wy​cho​wa​nie. Ten pro​ce​der do​pro​wa​dzi​ły do per​fek​cji. Po​nie​waż na za​stęp​czych ro​dzi​ców wy​bra​ły małe pta​ki owa​do​żer​ne, któ​rych ja​jecz​ka są nie​wiel​kie, ku​kuł​ki swo​je jaja zmi​nia​tu​ry​zo​wa​ły. W sto​sun​ku do cię​ża​ru cia​ła sa​mi​cy są one naj​mniej​sze na świe​cie. Ko​lor sko​rup​ki bywa zie​lon​ka​wy, błę​kit​ny, gli​nia​sto​żół​ty, cza​sa​mi na​wet bia​ły, jajo może być na​kra​pia​ne lub gład​kie, lecz za​wsze po​dob​ne jest do jaj ga​tun​ku, któ​re​mu dana ku​kuł​ka pod​rzu​ca swe dzie​ci. Są​dzi się, że każ​‐ da sa​mi​ca ma swo​je ulu​bio​ne ptasz​ki, któ​rym uf​nie po​wie​rza swe po​tom​‐ stwo, przy​pusz​czal​nie tego ga​tun​ku, u któ​re​go sama się wy​cho​wa​ła. W maju sa​mi​ca prze​szu​ku​je las, aż na​tra​fi na od​po​wia​da​ją​cą jej par​kę za​ję​tą wi​ciem gniaz​da. Po​stę​py prac ob​ser​wu​je z ukry​cia i cze​ka, aż w gnieź​dzie po​ja​wią się jaja. Wte​dy, pod nie​obec​ność go​spo​da​rzy lub z po​mo​cą sam​ca, któ​ry od​‐ wra​ca ich uwa​gę, cich​cem przy​sia​da na gnieź​dzie, bie​rze w dziób jed​no z za​‐ sta​nych ja​jek i w jego miej​sce szyb​ciut​ko zno​si wła​sne. Nie​zau​wa​żo​na przez ni​ko​go, chył​kiem umy​ka, wy​rzu​ca skra​dzio​ny łup i ni​g​dy już nie po​wra​ca, by spraw​dzić, jak po​to​czy​ły się losy jej dziec​ka. W le​sie bo​ga​tym w pta​ki ku​‐

kuł​ka w jed​nym se​zo​nie lę​go​wym po​tra​fi ob​da​ro​wać jaj​ka​mi na​wet dwa​‐ dzie​ścia gniazd. Na ogół przy​bra​ni ro​dzi​ce nie orien​tu​ją się w za​mia​nie, choć bywa, że po​ła​pią się w oszu​stwie i w porę po​zbę​dą się pod​rzut​ka. Tak po​stę​pu​ją droz​dy i strzy​ży​ki. Świ​stun​ki na​to​miast na​kry​wa​ją wra​że jajo ściół​ką i nie​do​grza​ny za​ro​dek za​mie​ra. Je​śli jed​nak wszyst​ko do​brze pój​dzie, po 10–13 dniach wy​lę​ga się ku​kuł​czę. Po czwar​te – w za​ra​niu ży​cia sta​ją się mor​der​ca​mi. Czas wy​sia​dy​wa​nia jaj ma​łych śpie​wa​ków jest o pół dnia dłuż​szy niż ku​ku​łek, stąd pod​rzu​tek na ogół klu​je się pierw​szy, co daje mu znacz​ną prze​wa​gę nad przy​bra​nym ro​‐ dzeń​stwem. Ro​dzi się nagi, śle​py i – zda​niem es​te​tów – okrop​nie brzyd​ki. Po paru go​dzi​nach na​bie​ra prze​moż​nej ocho​ty na wy​rzu​ce​nie z gniaz​da wszyst​‐ kie​go, co się w nim znaj​du​je. Pod​su​wa się bo​kiem lub ty​łem pod jajo czy pi​‐ sklę, unie​sio​ny​mi, go​ły​mi skrzy​dła​mi przy​trzy​mu​je na ple​cach cię​żar i żwa​‐ wo dąży ty​łem ku kra​wę​dzi gniaz​da. Za​pie​ra się gło​wą i wy​rzu​ca, co było do wy​rzu​ce​nia. Czyn​ność tę po​wta​rza tak dłu​go, aż po​zo​sta​nie w gnieź​dzie sam. I to już wszyst​kie nie​cne po​stęp​ki ku​ku​łek. A co na to przy​mu​so​wi opie​ku​‐ no​wie po​twor​ka? Mają do wy​kar​mie​nia wpraw​dzie duże i żar​łocz​ne, ale tyl​‐ ko jed​no dziec​ko. Nie mu​szą więc tru​dzić się za​ty​ka​niem wia​nusz​ka dziob​‐ ków ster​czą​cych z gniaz​da, a póź​niej wy​szu​ki​wać po krza​kach pod​fru​wa​ją​ce mło​de. Ku​kuł​cze dziec​ko sie​dzi grzecz​nie w gnieź​dzie, a gdy pod​ro​śnie – na ga​łąz​ce obok, otwie​ra sze​ro​ką, ja​skra​wo​czer​wo​ną pasz​czę ob​wie​dzio​ną żół​‐ ty​mi za​ja​da​mi i do​no​śnie świer​go​ce. Jest coś w wi​do​ku otwar​te​go dzio​ba i w dźwię​ku wy​da​wa​nym przez pod​rzut​ka, co w przy​bra​nych ro​dzi​cach zwie​lo​krot​nia chęć za​tka​nia dzio​ba przy​nie​sio​nym po​kar​mem. Pta​ki wprost bzi​ku​ją i kar​mie​nie ku​kuł​ki sta​je się ro​dza​jem ma​nii. Z za​pa​łem i z sa​tys​fak​‐ cją prze​ści​ga​ją się w zno​sze​niu po​ży​wie​nia i wty​ka​nia go w roz​war​tą gar​‐ dziel. Wśród ma​łych pta​ków owa​do​żer​nych nie znaj​dzie się żad​ne​go, któ​ry oparł​by się wi​do​ko​wi że​brzą​ce​go o je​dze​nie ku​kuł​cze​go dziec​ka. Po dwu​‐ dzie​stu dniach wy​ro​śnię​te pi​sklę opusz​cza gniaz​do, lecz jesz​cze przez trzy ty​‐ go​dnie opie​ku​no​wie wty​ka​ją mu w dziób przy​sma​ki. Cza​sem wi​du​je się ma​‐ leń​ką po​krzew​kę, któ​ra sie​dzi na gło​wie wy​cho​wan​ka wiel​ko​lu​da i się​ga​jąc z góry, pa​ku​je mu w pasz​czę przy​nie​sio​ny ką​sek.

Fraj​da, jaką mają przy​bra​ni ro​dzi​ce z wy​cho​wa​nia pod​rzut​ka jest za​dość​‐ uczy​nie​niem za wszyst​kie brzyd​kie po​stęp​ki ku​ku​łek. Zaś urok lasu, z któ​re​go do​cho​dzi ku​ka​nie sam​ców wa​bią​cych sa​micz​ki – co nam wró​ży wie​le lat ży​‐ cia – po​zwa​la wy​ba​czyć ku​kuł​kom na​wet ich roz​wią​złe oby​cza​je.

Ku​ro​pa​twy

Nad ra​nem chwy​cił jesz​cze więk​szy mróz i za​czę​ło wiać. Po​dmuch za po​‐ dmu​chem pod​ry​wał ostre igieł​ki śnie​gu po​kry​wa​ją​ce​go bia​łą prze​strzeń pól, prze​su​wał masy wi​ru​ją​ce​go pyłu ku czar​nej ścia​nie lasu, za​peł​niał każ​dą szcze​li​nę i za​głę​bie​nie. Wzdłuż pło​tów, na dro​gach i pod la​sem na​ro​sły na​‐ wi​sy zasp, z każ​dą chwi​lą wyż​sze i tward​sze, wą​ski​mi ję​zo​ra​mi su​ną​ce ku wscho​dzą​ce​mu słoń​cu. Wiatr nie usta​wał. Wśród pól uka​za​ły się czar​ne gra​‐ nie ska​mie​nia​łych skib i spła​chet​ki ży​wo​zie​lo​nych ozi​min, u stóp sa​mot​nych grusz za​żół​ci​ły się buły ze​schłych traw. W za​ko​lu lasu, z trzech stron osło​nię​‐ tym od ude​rzeń wia​tru, śnieg, tra​cąc im​pet i kie​ru​nek, mięk​ko opa​dał na roz​‐ ło​ży​ste świercz​ki, aż znik​nę​ły w pu​szy​stych kop​cach.

W jed​nym z kop​czy​ków coś się po​ru​szy​ło, opa​dła pa​cy​na śnie​gu, uwol​nio​‐ na z cię​ża​ru ga​łąz​ka sprę​ży​ście sko​czy​ła w górę. Spod świer​ka wy​to​czy​ło się osiem nie​wiel​kich, przy​gar​bio​nych syl​we​tek i rząd​kiem po​sznu​ro​wa​ło w kie​‐ run​ku otwar​tych pól, wprost w śnież​ną za​dym​kę. Upar​cie, przy​gię​te do zie​mi, dą​ży​ły do naj​bliż​szej zie​lo​nej pla​my, od prze​ni​kli​we​go zim​na bo​wiem gor​szy jest głód nę​ka​ją​cy stad​ko ku​ro​patw. Od wie​lu dni głę​bo​ki śnieg od​ci​nał pta​‐ kom do​stęp do zie​lo​nych źdźbeł psze​ni​cy. O po​karm było co​raz trud​niej, koń​‐ czy​ły się za​pa​sy tłusz​czu na​gro​ma​dzo​ne​go w or​ga​ni​zmie. Pta​ki za​czę​ły słab​‐ nąć. Do​bie​gły do ozi​mi​ny, a po​tem – wresz​cie syte – przy​cup​nę​ły pod sta​rą gru​szą. Osło​nię​te od wia​tru grza​ły się w ni​kłej odro​bi​nie cie​pła pro​mie​ni stycz​nio​we​go słoń​ca. Na​wet oko ja​strzę​bia nie doj​rza​ło​by gru​py pta​ków sku​‐ pio​nych u stóp ciem​ne​go pnia – ot, kil​ka grud zie​mi wię​cej. A prze​cież ku​ro​‐ pa​twy zdob​ne są w bar​wy. Na rdza​wo​brą​zo​wym i mo​dro​po​pie​la​tym tle za​‐ zna​cza się ry​su​nek: czer​wo​ne, fa​li​ste li​nie, bia​łe prąż​ki, ru​do​bru​nat​ne smu​gi, sza​re kre​secz​ki i mar​mur​ki, wo​kół oczu czer​wo​na ob​wód​ka, a na ja​snej pier​‐ si sam​ca wy​raź​na, ciem​no​brą​zo​wa pod​ko​wa – jed​nak wszyst​ko tak sto​no​wa​‐ ne i sub​tel​ne, że pta​ki zle​wa​ją się z oto​cze​niem. Stad​ko ku​ro​patw na sta​łe za​miesz​ku​je pola są​sia​du​ją​ce z za​ko​lem lasu. Tu wcze​sną wio​sną sa​miec po​pi​sy​wał się przed swą wy​bran​ką – otwie​rał dziób, opusz​czał skrzy​dła i stro​sząc pió​ra, obie​gał ją drob​ny​mi krocz​ka​mi. Rytm tań​ca go​do​we​go pod​kre​ślał ru​cha​mi gło​wy i ostry​mi okrzy​ka​mi. Uda​ło mu się też na​mó​wić sa​micz​kę do wspól​nych go​nitw i za​baw w po​wie​trzu. W bo​jach z in​ny​mi ko​gu​ta​mi wy​wal​czył wy​łącz​ne pra​wo do roz​le​głe​go łanu ko​ni​czy​ny. W maju, gdy ro​śli​ny już nie​co pod​ro​sły, sa​micz​ka wy​grze​ba​ła do​‐ łek i wy​sła​ła go su​chą tra​wą. A po​tem co dzień przy​by​wa​ło jed​no oliw​ko​‐ wo​sza​re, stoż​ko​wa​te ja​jecz​ko. W koń​cu gniaz​do wy​peł​ni​ło się po brze​gi. Wiel​ka od​po​wie​dzial​ność spo​czę​ła na ko​gu​ci​ku – za​pew​nie​nie bez​pie​czeń​‐ stwa wy​sia​du​ją​cej mał​żon​ce. Od świ​tu do zmierz​chu obie​gał łan ko​ni​czy​ny, bacz​nie ob​ser​wo​wał nie​bo, czy nie nad​la​tu​je ja​strząb, z wy​so​ko​ści wy​cią​‐ gnię​tej szyi wy​pa​try​wał skra​da​ją​ce​go się lisa lub kota. Cza​sem w po​bli​żu po​ka​zy​wał się dra​pież​nik. Wów​czas sam​czyk, na​ra​ża​jąc ży​cie, z trwoż​nie bi​‐

ją​cym ser​cem uda​wał ran​ne​go, kuś​ty​kał i klu​czył po po​lach tak dłu​go, aż od​‐ pro​wa​dził nie​bez​pie​czeń​stwo da​le​ko od gniaz​da. Wte​dy z fur​ko​tem pod​ry​‐ wał się w po​wie​trze, a ama​tor ła​twej zdo​by​czy mu​siał gdzie in​dziej szu​kać obia​du.

Po dwu​dzie​stu czte​rech dniach na jed​nym z ja​jek pę​kła sko​rup​ka. Głos mat​ki prze​ma​wia​ją​cej do pi​sklę​cia, a może inny ta​jem​ni​czy głos spra​wił, że sam​czyk po​rzu​cił po​ste​ru​nek na skra​ju ko​ni​czy​ny, przy​biegł i usiadł koło sa​‐ micz​ki. Ta prze​su​nę​ła się nie​co, uka​za​ło się mo​kre pi​sklę i już po chwi​li grza​ło się w cie​ple oj​cow​skie​go pu​chu. Po go​dzi​nie pod jego opie​kuń​czy​mi skrzy​dła​mi wy​sy​cha​ła gro​mad​ka ku​ro​pa​twią​tek. Mi​nę​ło jesz​cze kil​ka​dzie​siąt mi​nut i pod mat​ką też za​ro​iło się od dzie​ci. Le​d​wie naj​młod​sze nie​co po​de​‐ schło, a już sta​re pta​ki śpiesz​nie wy​pro​wa​dzi​ły cały lęg da​le​ko od gniaz​da. Od pierw​szej chwi​li pi​sklę​ta raź​no drep​ta​ły za ro​dzi​ca​mi, szyb​ko na​uczy​ły

się zdo​by​wać po​ży​wie​nie, a po kil​ku​na​stu dniach nie​źle da​wa​ły so​bie radę w po​wie​trzu. Do koń​ca lata nic nie zmą​ci​ło spo​ko​ju ro​dzi​nie ku​ro​patw. Lecz na​de​szła je​sień i szczę​ście się od​wró​ci​ło – na ogo​ło​co​nych ze zbóż po​lach po​ja​wi​li się źli lu​dzie z bro​nią pal​ną i psa​mi. Nic nie po​mo​gła prze​myśl​ność sta​rych pta​ków; z osiem​na​ścior​ga dzie​ci do zimy do​trwa​ło za​le​d​wie sze​ścio​‐ ro. Póź​nym po​po​łu​dniem ku​ro​pa​twy prze​sta​ły sku​bać za​mar​z​nię​te źdźbła ozi​‐ mi​ny. W za​pa​da​ją​cym zmro​ku rząd przy​ku​lo​nych po​sta​ci po​wtó​rzył dro​gę od​‐ by​tą ran​kiem. Do​bie​gły do świercz​ka i znik​nę​ły w jego przy​tul​nym wnę​trzu. Za​pa​dła noc. Hu​la​ją​cy po po​lach wiatr za​wiał śnie​giem śla​dy ma​łych ła​pek.

Le​biod​ka po​spo​li​ta

W nie​któ​rych oko​li​cach zna​na jako ma​cie​rzan​ka wy​so​ka, ma​cier​dusz​ka lub ma​cie​rzy​ca naj​ład​niej na​zy​wa​na jest na Ślą​sku – do​bro​myśl. Jest to by​li​na osią​ga​ją​ca osiem​dzie​siąt cen​ty​me​trów wzro​stu. Ma peł​za​ją​ce kłą​cze z licz​‐ ny​mi roz​ło​ga​mi, ło​dy​gę wznie​sio​ną, w gó​rze roz​ga​łę​zio​ną, czwo​ro​kan​cia​stą, owło​sio​ną, cza​sem za​bar​wio​ną pur​pu​ro​wo. Wzdłuż ło​dy​gi na​prze​mian​le​gle wy​ra​sta​ją na krót​kich ogon​kach ja​jo​wa​te list​ki, ca​ło​brze​gie i pra​wie na​gie. Cała ro​śli​na ma sil​ny, przy​jem​ny za​pach przy​po​mi​na​ją​cy ma​cie​rzan​kę. Le​‐ biod​ka kwit​nie w cią​gu ca​łe​go lata. Ma​lut​kie kwia​ty ze​bra​ne są w bo​ga​ty, wi​dla​sty, ró​żo​wo​czer​wo​ny lub li​lio​wy bal​dach. Kwia​ty za​py​la​ne są przez psz​czo​ły i mu​chy. W sierp​niu doj​rze​wa​ją owo​ce – ku​li​ste, ciem​no​bru​nat​ne, gład​kie roz​łup​ki. Le​biod​ka wy​stę​pu​je na ca​łym niżu, a w gó​rach się​ga po re​giel dol​ny. Ro​‐ śnie sa​mot​nie lub w nie​wiel​kich sku​pie​niach, wy​bie​ra​jąc ży​zne gle​by w na​‐ sło​necz​nio​nych za​ro​ślach, na brze​gach la​sów, su​chych wzgó​rzach, a na​wet na mie​dzach i przy ro​wach. Cała ro​śli​na kry​je znacz​ne ilo​ści roz​ma​itych sub​stan​cji czyn​nych bio​lo​‐ gicz​nie. Olej​ki ete​rycz​ne (głów​nie ty​mol), garb​ni​ki, go​ry​cze, ży​wi​ce, sole mi​ne​ral​ne i wi​ta​mi​ny po​wo​du​ją, że le​biod​ka dzia​ła lecz​ni​czo na wie​le scho​‐ rzeń. W sta​ro​żyt​no​ści Dio​sku​ry​des – le​karz grec​ki dzia​ła​ją​cy w Rzy​mie Ne​‐ ro​na i We​spa​zja​na – sto​so​wał ją jako śro​dek re​gu​lu​ją​cy tra​wie​nie. Me​dy​cy​na lu​do​wa le​czy​ła nią prze​zię​bie​nia i reu​ma​tyzm, uży​wa​no jej w ką​pie​lach wzmac​nia​ją​cych or​ga​nizm, po​da​wa​no cho​rym „na ner​wy”, cier​pią​cym na brak ape​ty​tu i skur​cze. Olej​kiem uzy​ska​nym z le​biod​ki ła​go​dzo​no ból zę​bów. Ksiądz Krzysz​tof Kluk w kil​ku sło​wach za​warł jej do​bro​czyn​ne dzia​ła​nie: „w le​kar​stwie roz​dzie​la, roz​wal​nia, wzmac​nia, otwie​ra i poty pę​dzi”.

Współ​cze​śnie znaj​du​je za​sto​so​wa​nie jako ła​god​ny śro​dek żół​cio​pęd​ny i uśmie​rza​ją​cy bóle żo​łąd​ka, uży​wa​na jest w le​cze​niu dróg od​de​cho​wych i cho​rób płuc. Ze wzglę​du na jej wła​ści​wo​ści an​ty​sep​tycz​ne do​da​wa​na jest do ką​pie​li zio​ło​wych przy scho​rze​niach skó​ry. Sil​nie aro​ma​tycz​na le​biod​ka

może być też przy​pra​wą do po​traw, a ole​jek – wy​ko​rzy​sty​wa​ny w prze​my​śle per​fu​me​ryj​nym. W ubie​głych wie​kach za​stę​po​wa​ła chmiel w bro​war​nic​twie. Zmie​sza​na w rów​nej czę​ści z bo​br​kiem trój​list​nym nie do​pusz​cza​ła do kwa​śnie​nia piwa. Słu​ży​ła też w far​biar​stwie. Zgod​nie z za​cho​wa​nym z daw​nych cza​sów prze​pi​sem: „zbie​ra się całą ro​śli​nę, su​szy w pie​cu i tłu​cze na proch. Do tego do​da​je się rów​ną część na wio​snę ze​bra​ne​go i usu​szo​ne​go, rów​nież na proch utłu​czo​ne​go li​ścia dzi​kiej ja​bło​ni oraz po​ło​wę tej ilo​ści mąki sło​do​wej, to wszyst​ko mie​sza się z wodą na​le​ży​cie i za po​mo​cą droż​dży wpra​wia w ro​je​‐ nie. Gdy ro​je​nie się skoń​czy, wy​ce​dza się płyn i wy​gnia​ta. Ta wy​ci​śnio​na, kwa​śna po​lew​ka daje weł​nie za​pra​wio​nej wprzó​dy ału​nem czer​wo​ny ko​lor”. Ist​nie​je jesz​cze je​den prze​kaz o do​bro​czyn​nym dzia​ła​niu le​biod​ki, a co dziw​ne, nie po​cho​dzi on od bo​ta​ni​ka czy le​ka​rza, lecz od po​ety: Wte​dy We​nus, wstrzą​śnię​ta cier​pie​niem syna okrut​nym, Ona, mat​ka ze​rwa​ła le​biod​kę z Idy na Kre​cie, Pusz​kiem okry​tą na list​kach, zwień​czo​ną kwia​tem szkar​łat​nym, Do​brze zna​ją to zie​le ko​zi​ce dzi​kie, gdy gro​ty Strzał skrzy​dla​tych je w grzbiet ugo​dzą i w cia​ło się wry​ją. Tę więc le​biod​kę We​nus przy​nio​sła, za​kryw​szy ob​li​cze Mrocz​nym ob​ło​kiem, wrzu​ci​ła ją w wodę do ko​tła lśnią​ce​go, Lek ta​jem​ni​czy spo​so​biąc z do​miesz​ką am​bro​zji Uzdra​wia​ją​cej i won​nej ro​śli​ny, co wszyst​ko le​czy​ła. Ranę prze​mył tym pły​nem, nie wie​dząc o ni​czym, sę​dzi​wy Ja​pis i oto znie​nac​ka ule​ciał z człon​ków ból wszel​ki, Cała zaś krew za​trzy​ma​ła się w ra​nie głę​bo​kiej Ene​ja; Oto po​słusz​ny już ręce le​ka​rza grot bez opo​ru Wy​padł i nową moc od​zy​ska​ło cia​ło, jak daw​niej.[2]

Lel​ki ko​zo​do​je

Na ścię​tej so​śnie po​ło​wą pnia le​żą​cej w ocie​nio​nym wnę​trzu boru, czu​bem się​ga​ją​cej sło​necz​nej płasz​czy​zny traw i wrzo​sów, śpi le​lek ko​zo​dój. Pła​sko wy​cią​gnię​ty wzdłuż ko​na​ra, dużą, sze​ro​ką gło​wą skie​ro​wa​ny wprost ku słoń​‐ cu – by nie rzu​cać cie​nia, bar​wą i de​se​niem de​li​kat​nych, mięk​kich piór po​‐ wta​rza​ją​cy ko​lor i fak​tu​rę kory, two​rzy z nią jed​no​rod​ną ca​łość. Tyl​ko ciem​‐

ne oczy po​ły​sku​ją​ce w wą​skich szpar​kach przy​mknię​tych po​wiek zdra​dza​ją obec​ność isto​ty ży​ją​cej. Wtem uniósł się, za​chwiał w przód i w tył, ode​rwał od pnia i chwiej​nym lo​tem su​che​go li​ścia opadł na zie​mię. Nie​ist​nie​ją​cy wiatr po​de​rwał go w górę raz i dru​gi, za​krę​cił i od​rzu​cił w bok, wprost na spła​che​tek pia​sku prze​świ​tu​ją​ce​go wśród su​chych pa​tycz​ków i igli​wia, gdzie znie​ru​cho​miał – sa​miec nie​po​strze​że​nie za​stą​pił sa​mi​cę na gnieź​dzie. Nad​szedł wie​czór, mrok okrył zie​mię. Z dala do​bie​ga po​szcze​ki​wa​nie wiej​skich psów wi​ta​ją​cych kro​wy wra​ca​ją​ce z pa​stwi​ska, cie​płe po​wie​trze smu​ga​mi prze​su​wa się wzdłuż ścia​ny boru so​sno​we​go, pach​nie ży​wi​ca i sko​‐ szo​na tra​wa. Na gra​na​to​wym nie​bie po​ja​wia się syl​wet​ka pta​ka. Niby wiel​ka ja​skół​ka, lek​ko i szyb​ko za​kre​śla łuki, pę​tle, spi​ra​le. Wą​skie, ostro za​koń​czo​‐ ne skrzy​dła roz​pię​to​ści po​nad pół me​tra bez​dź​więcz​nie prze​ci​na​ją po​wie​‐ trze. Ptak po​ru​sza się rów​nie ci​cho, po​ja​wia i zni​ka rów​nie ta​jem​ni​czo jak ćmy, na któ​re po​lu​je. Do​no​śnie bu​cząc od stro​ny łąk, nad​la​tu​je cięż​ki, żół​to​‐ brą​zo​wy chrząszcz ma​jo​wy. Le​lek za​wra​ca, do​ga​nia owa​da, otwie​ra swój sła​by, nie​wiel​ki dziób głę​bo​ko roz​cię​ty po bo​kach. Na​gle jego gło​wa zmie​‐ nia się w strasz​li​wą pasz​czę uzbro​jo​ną po bo​kach w dłu​gie sztyw​ne szcze​‐ cin​ki osła​nia​ją​ce oczy pta​ka przed nie​prze​wi​dzia​nym zde​rze​niem z owa​dem, a przy oka​zji kie​ru​ją​ce zdo​bycz wprost w prze​past​ny wór prze​ły​ku. Pasz​cza za​my​ka się, a chrząszcz żywy i cały tra​fia do żo​łąd​ka. W krót​kim cza​sie żo​łą​‐ dek za​peł​nia się drga​ją​cą masą ciał, pan​ce​rzy, skrzy​deł i wło​sków. Są tam dwie wiel​kie ćmy za​wi​sa​ki i kil​ka mniej​szych krew​nia​czek, dwa–trzy żuki gno​jo​we i spo​ra garść ko​ma​rów. Le​lek prze​ry​wa łowy. Przy​siadł na środ​ku bu​cha​ją​cej cie​płem, piasz​czy​stej dro​gi, ja​sną smu​gą wi​ją​cej się wśród pól, ukrył pod brzu​chem swe małe, wą​tłe nogi i tra​wi. Nad wrzo​so​wi​skiem w są​siedz​twie le​żą​cej so​sny uwi​ja się sa​mi​ca ko​zo​‐ do​ja. Na stra​ży pi​skląt po​zo​stał sa​miec. Już z górą mie​siąc mi​nął od chwi​li, gdy pta​ki do​bra​ły się w parę. Po​cząt​ko​wo le​lek był sam. No​ca​mi sia​dał na ko​na​rze so​sny wy​su​nię​tej z li​nii boru i przy​zy​wał sa​micz​kę mo​no​ton​nym, nie​‐ ma​ją​cym koń​ca mru​cze​niem. Z dala do​bie​ga​ły mru​cze​nia i ter​ko​ta​nia kon​ku​‐ ren​tów, lecz że to jego zwrot​ki były naj​dłuż​sze, zmia​ny to​na​cji naj​wy​myśl​‐ niej​sze, wnet dru​gi ptak przy​le​ciał na wrzo​so​wi​sko. W jej obec​no​ści od

śpie​wu prze​szedł do po​pi​sów ta​necz​nych; lek​ko pod​ry​wał się z ga​łę​zi, bez​‐ dź​więcz​nie za​ta​czał krę​gi na nie​ru​cho​mych skrzy​dłach lub jak ko​li​ber trze​po​‐ tał w miej​scu, by na​gle moc​no kla​snąć skrzy​dła​mi niby go​łąb zry​wa​ją​cy się do lotu. A wszyst​kie pi​ru​ety tak ob​my​ślo​ne i wy​ko​na​ne, by wy​bran​kę oszo​ło​‐ mić pięk​nem bia​łych pla​mek zdo​bią​cych na czas go​dów koń​ce jego ciem​nych lo​tek. Wresz​cie jego za​lo​ty zo​sta​ły przy​ję​te – sa​micz​ka przy​łą​czy​ła się do tań​ca, wier​nie po​wta​rza​jąc każ​dą jego fi​gu​rę.

Wkrót​ce po​tem, wprost na pia​sku wśród pa​ty​ków i ga​łą​zek wrzo​su po​ja​‐ wi​ło się jaj​ko. Po dwu dniach przy​by​ło dru​gie. Bia​ła​we, ukła​dem brą​zo​wych pla​mek przy​po​mi​na​ją​ce żył​ko​wa​nie mar​mu​ru, o moc​no błysz​czą​cej, cien​kiej i nad​zwy​czaj kru​chej sko​rup​ce, ani na chwi​lę nie były po​zo​sta​wio​ne bez opie​ki. Przez osiem​na​ście dni ro​dzi​ce na zmia​nę grza​li je w cie​ple swe​go pu​chu. Czas wy​sia​dy​wa​nia do​biegł koń​ca – tej nocy wy​lę​gły się pi​sklę​ta okry​te sza​ro​brą​zo​wym pu​chem szcze​gól​nie ob​fi​tym na brzusz​kach, by izo​lo​‐ wać je od chło​du i wil​go​ci cią​gną​cych od zie​mi.

Oj​ciec za​mru​czał ci​chut​ko i pi​sklę​ta wy​su​nę​ły gło​wy spod jego brzu​cha, się​gnę​ły dziob​ka​mi do jego dzio​ba i po ko​lei łyk​nę​ły po​tęż​ną por​cję cie​płej, nad​tra​wio​nej pap​ki z owa​dów. Po chwi​li nad​le​cia​ła mat​ka i sta​re pta​ki wy​‐ mie​ni​ły się na gnieź​dzie. I tak bę​dzie każ​dej nocy. Do​pie​ro za dwa​dzie​ścia dni mło​de wzbi​ją się w prze​stwór i pod opie​ką ro​dzi​ców za​czną sa​mo​dziel​‐ nie zdo​by​wać po​ży​wie​nie.

Lipa

Jest wy​so​kim, do​rod​nym drze​wem o gę​stej, roz​ło​ży​stej ko​ro​nie. Ko​rze​nie za​‐ pusz​cza głę​bo​ko i bar​dzo sze​ro​ko, co po​ma​ga jej prze​trzy​mać wi​chu​ry i bu​‐ rze. Pro​sto wzno​szą​cy się pień okry​ty jest ciem​ną, moc​no spę​ka​ną korą, ga​‐ łąz​ki mło​de są na​gie, czer​wo​no​bru​nat​ne lub oliw​ko​wo​bru​nat​ne. Wzrost i ży​‐ cie lipy trwa ty​siąc lat i wię​cej. Sę​dzi​we drze​wa mają pnie o ob​wo​dzie do​‐

cho​dzą​cym do pię​ciu me​trów, naj​czę​ściej pu​ste we​wnątrz. Li​ście są w za​ry​‐ sie okrą​gła​wo-ser​co​wa​te, na brze​gach ostro pił​ko​wa​ne, spodem ja​sno-, górą ciem​no​zie​lo​ne. Żół​ta​we kwia​ty ze​bra​ne po kil​ka w kwia​to​sta​ny wzno​szą się na dłu​giej szy​puł​ce pod​pie​ra​nej skó​rza​stym, bla​do​zie​lo​nym przy​list​kiem. Owo​ce w po​sta​ci orzesz​ków doj​rze​wa​ją w paź​dzier​ni​ku, opa​da​ją od je​sie​ni do wio​sny. Lipa lubi gle​by głę​bo​kie i ży​zne. Spo​tkać ją moż​na w la​sach li​ścia​stych, dę​bo​wo-gra​bo​wych i w bo​rach mie​sza​nych, a tak​że w par​kach i ogro​dach na ca​łym niżu i w niż​szych par​tiach gór. Drew​no lipy jest bia​łe, lek​kie, mięk​kie, ma nad​zwy​czaj de​li​kat​nie za​ry​so​‐ wa​ne sło​je, przy ob​rób​ce nie łu​pie się i nie pa​czy – jed​nym sło​wem jest wy​‐ ma​rzo​nym ma​te​ria​łem dla dłu​ta ar​ty​sty i rze​mieśl​ni​ka. Za​rów​no oł​tarz Wita Stwo​sza, jak i ko​py​to szew​skie wy​ko​na​ne zo​sta​ły z drew​na li​po​we​go. Z nie​‐ go robi się ta​bli​ce szkol​ne i stol​ni​ce ku​chen​ne, prócz gład​ko​ści bo​wiem ma i tę za​le​tę, że za​da​ne mu rysy same się za​my​ka​ją. Ła​twe do utrzy​ma​nia w czy​sto​ści słu​ży​ło do wy​ro​bu więk​szo​ści sprzę​tów i na​czyń ku​chen​nych. W wy​drą​żo​nych i za​opa​trzo​nych w dno klo​cach li​po​wych – ka​dłub​kach – prze​cho​wy​wa​no zbo​że i miód, w kon​wiach li​po​wych wpusz​czo​nych do stud​‐ ni chło​dzi​ło się mle​ko, a z ze​bra​nej śmie​ta​ny w li​po​wych ma​sel​ni​cach po​‐ wsta​wa​ło ma​sło. Wę​giel uzy​ska​ny ze spa​lo​ne​go drew​na słu​żył do ry​so​wa​nia i pro​duk​cji pro​chu strzel​ni​cze​go. Kora li​po​wa – bez niej trud​no było wy​obra​zić so​bie co​dzien​ne ży​cie. Z kory drzew sta​rych wy​ra​bia​no łuby do wo​zów i sań, pa​łą​ki do rze​szot, nią wzmac​nia​no po​de​szwy bu​tów. Odłu​pa​na z drze​wa ma​cie​rzy​ste​go dłu​gi​mi kli​na​mi, za​nu​rzo​na w wo​dzie i przy​gnie​cio​na ka​mie​nia​mi, po kil​ku ty​go​‐ dniach ła​two dzie​li się na cien​kie jak pa​pier „łycz​ka”. Tka​no z nich maty i ro​ho​że; po​dwój​ne – słu​żą​ce za okry​cie i ochro​nę przed desz​czem, po​je​dyn​‐ cze – prze​zna​czo​ne na wor​ki do trans​por​tu zbo​ża i mąki. W han​dlu zbo​żem wor​ki były waż​nym ele​men​tem, o czym świad​czy no​tat​ka za​miesz​czo​na w „Pe​ters​bur​skiej Ga​ze​cie Rol​ni​czej” z roku 1837: „Sama gu​ber​nia ka​zań​ska po​trze​bu​je co​rocz​nie do mi​lio​na ta​kich wor​ków, z któ​rych każ​dy kosz​tu​je pięt​na​ście ko​pie​jek srebr​nych. Znacz​na część ro​ho​żo​wych wor​ków wy​cho​dzi

ze zbo​żem za gra​ni​cę, jest prze​to pro​duk​tem wy​wo​zo​wym, znacz​ny do​chód kra​jo​wi przy​no​szą​cym”. Z ły​czek wy​ra​bia​no też liny, po​wro​zy, a sznu​ry do su​sze​nia bie​li​zny mia​ły tę wyż​szość nad ko​nop​ny​mi, że nie pla​mi​ły roz​wie​‐ szo​ne​go pra​nia. Kora zdję​ta z drzew mło​dych, naj​wy​żej pięt​na​sto​let​nich, słu​‐ ży​ła do wy​ro​bu łap​ci, a oczysz​czo​ną z bru​nat​nej po​wierzch​ni i po​kra​ja​ną w wą​skie pa​ski prze​ra​bia​no na prze​ta​ki, rze​szo​ta, ko​biał​ki i ka​pe​lu​sze. Ze świe​żej kory uzy​ski​wa​no pięk​ny, czer​wo​ny barw​nik.

Orzesz​ki li​po​we za​wie​ra​ją słod​ki, nie​krzep​ną​cy olej po​dob​ny nie​co do mig​da​ło​we​go. Wle​wa​ny do lamp pali się dłu​żej i ja​śniej niż oli​wa, a po​zo​‐ sta​łe wy​tło​czy​ny uży​te do my​cia się na​da​ją skó​rze bia​łość i mięk​kość. Słod​‐ ka​wy sok wy​pły​wa​ją​cy ze ska​le​czo​ne​go pnia ła​two fer​men​tu​je, da​jąc orzeź​‐ wia​ją​cy na​pój, nie​co po​dob​ny do wina. Z mio​du li​po​we​go, zwa​ne​go lip​cem,

w daw​nej Pol​sce spo​rzą​dza​no tru​nek, o któ​rym w roku 1845 tak pi​sał bo​ta​nik Jó​zef Ge​rald Wy​życ​ki: „Przy​jem​ny, zdro​wy i moc​ny, naj​sza​cow​niej​szym był nie​gdyś na bie​sia​dach przod​ków na​szych na​po​jem, do​pó​ki rów​nie zdro​wiu, jak szka​tu​le szko​dli​wa moda za​ży​wa​nia kosz​tow​nych win za​gra​nicz​nych nie od​ję​ła słusz​nie na​le​żą​ce​go mu pierw​szeń​stwa”.

Kwia​ty lipy, za​wie​ra​ją​ce ole​jek ete​rycz​ny, garb​ni​ki, ślu​zy, cu​kry i wi​ta​mi​‐ ny, są uzna​nym środ​kiem na​po​tnym i uspo​ka​ja​ją​cym, le​czą cho​ro​by ne​rek, ar​‐

te​rio​skle​ro​zę, cu​krzy​cę i an​gi​nę, ła​go​dzą ka​szel, a świe​że li​ście przy​kła​da​ne na za​ognio​ne miej​sca – uśmie​rza​ją ból. Za​pra​co​wa​ła lipa rze​tel​nie na sza​cu​nek i mi​łość lu​dzi. W sta​ro​żyt​nej Gre​‐ cji była więc uoso​bie​niem nie​win​no​ści, czy​sto​ści i na​dziei. Sło​wia​nie, któ​‐ rzy tak wie​le jej za​wdzię​cza​ją, sę​dzi​we lipy uzna​wa​li za świę​tość, w ich cie​niu od​by​wa​ły się sądy i ob​rzę​do​we tań​ce. Z pew​no​ścią ła​god​ny za​pach kwia​tów i brzęk pra​cu​ją​cych psz​czół sprzy​jał umiar​ko​wa​niu i roz​sąd​ko​wi w po​dej​mo​wa​niu waż​nych de​cy​zji.

Lis

Tam gdzie koń​czy się grąd i wśród sza​rych pni drzew, gra​bów i lip prze​‐ świ​tu​ją po​żół​kłe tra​wy po​ra​sta​ją​ce brzeg olsu, dno lasu wy​pię​trza się w nie​‐ wiel​kie wznie​sie​nie. Wśród le​żą​cych pni ciem​nie​ją otwo​ry wio​dą​ce w głąb zie​mi. Jed​ne za​ro​śnię​te tra​wą, za​wia​ne li​ść​mi, inne osnu​wa​ją pa​ję​czy​ny i po​‐ ra​sta pleśń. Gdzie​nie​gdzie stra​szy za​pa​dli​na – ślad ko​ry​ta​rza bie​gną​ce​go bli​‐

sko po​wierzch​ni. Stę​chli​zna i smu​tek wie​ją z opusz​czo​nej ko​lo​nii bor​su​ków. A nie​gdyś tęt​ni​ło tu ży​cie – wej​ścia do nor świe​ci​ły czy​sto wy​mie​cio​nym pia​skiem, sieć dróg wio​dła do po​bli​skie​go oczka wody, a la​tem na pa​gór​ku ba​wi​ły się bor​su​czę​ta. Lecz pew​nej je​sie​ni w otwo​rach nor po​ja​wi​ły się że​‐ la​za za​opa​trzo​ne w moc​ne sprę​ży​ny, więc nie​do​bit​ki zwie​rząt mu​sia​ły ucie​‐ kać, by szu​kać schro​nie​nia w jesz​cze od​le​glej​szym za​kąt​ku pusz​czy. Ktoś jed​nak miesz​ka w wy​mar​łej ko​lo​nii; jed​no z wejść jest oczysz​czo​ne z pa​ję​‐ czyn, a na wil​got​nym pia​sku od​bił się ślad łapy i drob​ne rysy po​zo​sta​wio​ne przez pa​zu​ry. Pod wie​czór z nory wy​czoł​ga​ła się li​si​ca. Gę​ste fu​tro ogni​ście rude na grzbie​cie, bia​ła​we pod szy​ją i na brzu​chu skry​wa wy​smu​kłe, umię​śnio​ne cia​‐ ło osa​dzo​ne na wy​so​kich no​gach. Lek​ko sko​śne oczy o bar​wie czy​stej mie​‐ dzi, z pio​no​wą źre​ni​cą, ob​fi​te bo​ko​bro​dy i wą​ski pysz​czek na​da​ją jej wy​raz kpią​cej chy​tro​ści. Przy​sia​dła na za​dzie, dłu​go, z lu​bo​ścią dra​pa​ła się, po​tem iska​niem prze​gna​ła pchły z pu​szy​stej kity ogo​na. Po skoń​cze​niu to​a​le​ty po​‐ sznu​ro​wa​ła wśród krza​ków i omi​ja​jąc otwar​te prze​strze​nie, do​tar​ła do brze​‐ gu pusz​czy. Bia​da gry​zo​niom za​miesz​ku​ją​cym dzi​kie łąki nad​brzeż​ne! Dłu​ga li​sto​pa​do​wa noc wy​star​czy, by schwy​tać i po​łknąć kil​ka​na​ście nie​wiel​kich istot. Za​nim wsta​nie dzień, zdą​ży wró​cić do nory. Ni​czym nie​skrę​po​wa​na wol​ność, przy​jem​ność ło​wów i włó​czę​gi to miła od​mia​na po wie​lo​mie​sięcz​‐ nych tru​dach ma​cie​rzyń​stwa. W koń​cu kwiet​nia mu​sia​ła za​nie​chać da​le​kich wę​dró​wek. Norę opusz​cza​‐ ła na krót​ko, ner​wo​wo mysz​ko​wa​ła w po​bli​żu, cza​sem uda​ło się zło​wić droz​da lub żabę, jesz​cze łyk wody z ka​łu​ży i znów na wie​le go​dzin kry​ła się pod zie​mią. Mi​nął mie​siąc, wy​pra​wy sta​wa​ły się dłuż​sze, a z każ​dej przy​no​‐ si​ła to mło​de​go za​ją​ca, to mysz, to znów pta​ka. Aż nad​szedł ten je​den je​dy​ny, czerw​co​wy dzień. Li​si​ca zwi​nię​ta w kłę​bek drze​ma​ła w słoń​cu. Po​tem wsta​‐ ła, prze​cią​gnę​ła się, a bez​li​to​sne słoń​ce uka​za​ło spu​sto​sze​nie, ja​kie​go w uro​‐ dzie zwie​rzę​cia do​ko​na​ły mi​nio​ne ty​go​dnie. Tyl​ko na za​dzie i na ogo​nie zo​‐ sta​ło nie​co po​rząd​nej sier​ści. Po​strzę​pio​ne reszt​ki fu​tra od​sło​ni​ły szczu​pły tu​łów, go​li​znę pach przed​nich nóg i zwie​sza​ją​ce się z brzu​cha, spra​co​wa​ne sut​ki. Wsu​nę​ła nos w wej​ście do nory i za​skom​li​ła. Od​po​wie​dział jej chó​rek

szcze​bio​tli​wych gło​si​ków. Cof​nę​ła się, znów za​wa​bi​ła, po czym spo​koj​nie usia​dła i na​sta​wiw​szy uszy ku przo​do​wi, cze​ka​ła. W otwo​rze nory coś się po​ru​szy​ło i scho​wa​ło w głę​bi, li​si​ca jesz​cze raz za​wo​ła​ła. Z nory wy​peł​zła ko​sma​ta, sza​ra kul​ka z dwoj​giem sza​ro​nie​bie​skich, zdzi​wio​nych ślep​ków. Da​lej po​szło ła​twiej – po chwi​li czwo​ro szcze​niąt ła​zi​ło wo​kół mat​ki. A ta spo​glą​da​ła na nie z jed​no​znacz​nym wy​ra​zem py​ska: pro​mie​nia​ła ma​cie​rzyń​‐ ską dumą z uda​ne​go po​tom​stwa. Po kil​ku dniach małe tak zbez​czel​nia​ły, że na wy​ści​gi gna​ły na spo​tka​nie mat​ki nio​są​cej zdo​bycz. To​cząc za​żar​te wal​ki, wy​dzie​ra​ły so​bie naj​mniej​szy ką​sek czy ko​stecz​kę. Nie​raz ostre ząb​ki wbi​ja​ły się w jej war​gi, lecz za​so​by ma​cie​rzyń​skiej cier​pli​wo​ści nie mia​ły gra​nic; ni​g​dy żad​ne​go nie skar​ci​ła. Szcze​nię​ta ro​sły, rósł też ich ape​tyt. W koń​cu, wie​dzio​na przy​mu​sem na​‐ kar​mie​nia mło​dych, za​kra​dła się na po​dwór​ko le​śni​czów​ki. Ukry​ta wśród li​‐ ści le​pięż​ni​ka ob​ser​wo​wa​ła dom. Był pu​sty. Bły​ska​wicz​ny wy​pad i w zę​‐ bach sza​mo​ce się do​rod​na kura. Li​si​ca roz​po​czę​ła od​wrót, lecz na​gle uj​rza​ła, że po​zo​sta​łe pta​ki za​miast wzbić się w po​wie​trze, za​le​d​wie pod​fru​wa​ją, z gda​ka​niem bie​ga​ją w róż​nych kie​run​kach, wci​ska​ją się w szpa​ry pod do​‐ mem – wręcz pro​szą się o zła​pa​nie. Nie wol​no prze​pu​ścić ta​kiej oka​zji! Już goni na​stęp​ną, znów ra​dość po​lo​wa​nia.

Ale pierw​sza za​du​szo​na kura leży na środ​ku traw​ni​ka. Coś trze​ba z tym zro​bić; prze​cież w każ​dej chwi​li może na​dejść inny dra​pież​ca i ukraść łup. Li​si​ca prze​ry​wa po​lo​wa​nie, szyb​ko przy​sy​pu​je za​bi​te kury to tra​wą, to pia​‐ skiem i znów upoj​na po​goń i ko​lej​na kura sza​mo​ce się w zę​bach. A po​tem jed​ną po dru​giej wy​nio​sła i ukry​ła da​le​ko w le​sie, by po za​pad​nię​ciu ciem​‐ no​ści za​wlec je do nory. To była uczta! Za​nim szcze​nię​ta same za​czę​ły po​lo​‐ wać i po​rzu​ci​ły ro​dzin​ną norę, jesz​cze kil​ka​krot​nie od​wie​dzi​ła le​śni​czów​kę. Jed​nak, nie wie​dzieć cze​mu, za​sta​wa​ła drób szczel​nie za​mknię​ty na wy​bie​gu. Czyż​by ci lu​dzie, miesz​ka​ją​cy w środ​ku pusz​czy, byli tak ma​ło​dusz​ni, że od​‐ mó​wi​li obia​du mat​ce sa​mot​nie wy​cho​wu​ją​cej dzie​ci?

Lesz​czy​na

Jest do​rod​nym, buj​nie roz​ro​śnię​tym krze​wem osią​ga​ją​cym sie​dem me​trów wy​so​ko​ści. Ma licz​ne, roz​ga​łę​zio​ne i sze​ro​ko roz​po​star​te w zie​mi ko​rze​nie. Ży​cie lesz​czy​ny nie trwa dłu​go. Po​cząt​ko​wo ro​śnie szyb​ko i już w czwar​tym roku ży​cia owo​cu​je, w wie​ku trzy​dzie​stu lat, nie​ste​ty, sta​rze​je się i ob​umie​ra. Pień lesz​czy​ny okry​wa bia​ło​bru​nat​na, gład​ka kora, mło​de pędy są omszo​ne. Krzew za​kwi​ta na przed​wio​śniu, przed po​ja​wie​niem się li​ści. Z ga​łą​zek zwie​sza​ją się dłu​gie i obłe, żół​to​bru​nat​ne kot​ki. Są to kwia​ty mę​skie. Kwia​ty żeń​skie ze​bra​ne są w kło​ski po​dob​ne do pącz​ków li​ścio​wych z wy​sta​ją​cy​mi pur​pu​ro​wy​mi ni​tecz​ka​mi zna​mion. Lesz​czy​na na​le​ży do ro​ślin wia​tro​pyl​nych – przy naj​mniej​szym po​dmu​chu z kot​ków uno​szą się żół​te ob​łocz​ki. Śred​niej wiel​ko​ści krzak wy​twa​rza po​nad sześć​set mi​lio​nów zia​re​nek pył​ku, gdyż tyl​‐ ko tak wiel​ka ich licz​ba gwa​ran​tu​je, że jed​no tra​fi przy​pad​kiem na zna​mię kwia​tu żeń​skie​go. Owo​ce, zwa​ne orze​cha​mi la​sko​wy​mi, doj​rze​wa​ją we wrze​śniu. Tkwią na ga​łąz​kach w gru​pach po dwa–czte​ry, a każ​dy otu​lo​ny jest pie​czo​ło​wi​cie li​‐ ścia​stą, po​strzę​pio​ną na brze​gach okry​wą, któ​ra za​wie​ra gorz​ką sub​stan​cję od​stra​sza​ją​cą zwie​rzę​ta. Orze​chy po​cho​dzą​ce z róż​nych krze​wów czę​sto róż​‐ nią się wiel​ko​ścią, kształ​tem i sma​kiem ją​dra. Są ulu​bio​nym i po​żyw​nym po​‐ kar​mem drob​nych le​śnych zwie​rząt. Ob​ja​da​ją się nimi wie​wiór​ki i my​szy, sój​ki, orze​chów​ki, dzię​cio​ły i ko​wa​li​ki. Cze​go nic zje​dzą, cho​wa​ją na cięż​‐ sze cza​sy, nie​świa​do​mie po​ma​ga​jąc w roz​sie​wa​niu się ro​śli​ny. Owo​ce lesz​‐ czy​ny są je​dy​nym po​kar​mem ma​lut​kie​go chrząsz​cza z gło​wą za​koń​czo​ną dłu​‐ gim jak on sam, wy​gię​tym ryj​kiem. Jest to sło​nik orze​cho​wiec. Sa​mi​ca wier​‐ ci otwór w nie​doj​rza​łej, mięk​kiej jesz​cze łu​pi​nie orze​cha i skła​da w nim jed​‐ no jaj​ko. Lar​wa wy​ja​da ją​dro i opusz​cza orze​szek, po​zo​sta​wia​jąc pu​stą sko​‐ rup​kę. Lesz​czy​na i jej bli​ska krew​na – brzo​za były pierw​szy​mi drze​wa​mi, któ​re po​ja​wi​ły się w Eu​ro​pie po wy​co​fa​niu się lo​dow​ca. Dziś ro​śnie na ca​łym niżu, a w gó​rach za​trzy​mu​je się w re​glu dol​nym. Ro​śnie na zrę​bach, na obrze​żach la​sów, w za​ro​ślach, w prze​świe​tlo​nych la​sach li​ścia​stych i w bo​‐ rach mie​sza​nych. Jest mało wy​ma​ga​ją​ca, jed​nak lubi gle​by ży​zne, nie​zbyt mo​kre. Szcze​gól​nie do​rod​na wy​ra​sta w grą​dach Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej,

w miej​scach sło​necz​nych i osło​nię​tych od sil​nych wia​trów. Drew​no lesz​czy​ny jest bia​łe, gięt​kie, dość twar​de – do​brze na​da​je się do wy​ro​bu nie​wiel​kich sprzę​tów, do​mo​wych na​czyń i ob​rę​czy do be​czek. Daw​‐ niej wy​su​szo​ne ga​łąz​ki spa​la​no w za​mknię​tych, gli​nia​nych na​czy​niach i otrzy​my​wa​no pierw​szo​rzęd​ny wę​giel do ry​so​wa​nia. Z drew​na pro​du​ko​wa​‐ no naj​wyż​szej ja​ko​ści proch strzel​ni​czy lesz​czyń​ski. Miał gest sta​ry wo​je​wo​‐ da i nie ża​ło​wał wy​dat​ku, gdy po​szło o jego żonę. Rzekł bo​wiem słu​dze: Ci​szej, ple​mię haj​du​cze, ja cię pła​kać na​uczę! Masz tu z pro​chem lesz​czyń​skim sa​kiew​kę; Pod​syp za​pał, a żywo sczyść pa​znok​ciem krze​si​wo, Po​tem pal​nij w twój łeb lub w tę dziew​kę.

Nie tyl​ko proch lesz​czyń​ski słu​żył do eli​mi​no​wa​nia nie​mi​łych osób. Na Is​‐ lan​dii przed ty​sią​cem lat „pole gro​dzo​no lesz​czy​ną” – czy​li wy​zy​wa​no się na po​je​dy​nek. Do​bór miej​sca tego pro​ste​go spo​so​bu roz​wią​zy​wa​nia mę​skich spo​rów, po​prze​dza​ły skom​pli​ko​wa​ne przy​go​to​wa​nia i od​po​wied​nie za​klę​cia. Wy​bra​ny pla​cyk na​kry​wa​ny był tka​ni​ną o wy​mia​rach pięć na pięć łok​ci (czy​li o boku oko​ło dwóch i pół me​tra), któ​rą w ro​gach przy​trzy​my​wa​ły pa​li​ki. Do​‐ oko​ła owej tka​ni​ny zna​czo​no trzy rów​no​le​głe li​nie, od​da​lo​ne od sie​bie o krok, a na ze​wnętrz​nej li​nii za​ty​ka​no na ro​gach czte​ry ga​łąz​ki lesz​czy​ny. Wal​czą​cy mo​gli po​ru​szać się po ca​łym polu wy​zna​czo​nym lesz​czy​ną. Ten, któ​ry po​sta​wił nogę poza li​nią – oszu​ki​wał; ten, któ​ry opu​ścił pole – ucie​kał. Z za​sa​dy jed​ne​go z prze​ciw​ni​ków wy​no​szo​no. Orze​chy la​sko​we słu​żą na​to​miast cał​kiem po​ko​jo​wym przy​jem​no​ściom. Znaw​cy za​nu​rza​ją je na dobę do świe​że​go mle​ka, przez co na​bie​ra​ją sma​ku i de​li​kat​no​ści. Roz​tar​te z wodą, aro​ma​ty​zo​wa​ne mio​dem lub olej​kiem po​ma​‐ rań​czo​wym dają orzeź​wia​ją​cy płyn zwa​ny or​sza​dą. Na Kau​ka​zie uży​wa​ne są do spo​rzą​dza​nia na​ro​do​wych po​traw i przy​sma​ków. Daw​ni le​ka​rze ostrze​ga​‐ li jed​nak przed nie​umiar​ko​wa​nym ob​ja​da​niem się orze​cha​mi la​sko​wy​mi, gdyż „wpraw​dzie są tu​czą​ce i po​żyw​ne, lecz za​mu​la​ją​ce i ob​fi​cie za​ży​te przez czło​wie​ka ob​cią​ża​ją żo​łą​dek, chryp​kę, a na​wet dy​cha​wi​cę po​wo​du​ją”. Lesz​czy​na na​le​ży do ro​ślin, któ​rych wła​sno​ści lecz​ni​cze nie są do​ce​nio​ne

przez współ​cze​snych le​ka​rzy. Daw​niej wy​war z kory ob​ni​żał wy​so​ką go​rącz​‐ kę, le​czył fe​bry i bie​gun​ki. Kot​ki, za​la​ne spi​ry​tu​sem lub oko​wi​tą i po​zo​sta​‐ wio​ne na ja​kiś czas w cie​ple, da​wa​ły bal​sam na świe​że rany, wy​su​szo​ne i zmie​sza​ne z sia​nem za​po​bie​ga​ły cho​ro​bom owiec, orze​chy pod​no​si​ły ci​‐ śnie​nie krwi, le​czy​ły bled​ni​cę i nie​do​krwi​stość. Mo​czo​pęd​ną „cze​ko​la​dę” z orze​chów po​da​wa​no cier​pią​cym na ka​mie​nie ner​ko​we. Roz​wi​dlo​na ga​łąz​ka lesz​czy​ny, wiesz​cza ró​zga – vir​ga di​vi​na​to​ria – w daw​nych cza​sach umoż​li​wia​ła od​kry​cie skar​bów, a do dziś słu​ży w po​szu​‐ ki​wa​niu pod​ziem​nych cie​ków wod​nych. Naj​cen​niej​szą za​le​tą lesz​czy​ny jest jed​nak to, że je​mio​ła, któ​ra na niej wy​ro​sła, umie​jęt​nie uży​ta, le​czy wszyst​kie cho​ro​by. Szko​da, że i o tym za​po​mnia​no.

Lu​lek czar​ny

Po​cho​dzi z psian​ko​wa​tych – zna​nej ro​dzi​ny tru​ci​cie​li, do​ra​sta do osiem​dzie​‐ się​ciu cen​ty​me​trów wy​so​ko​ści, ma pro​sto wznie​sio​ną gru​bą ło​dy​gę, po​je​dyn​‐

czą, cza​sem roz​ga​łę​zio​ną. Li​ście są duże – do trzy​dzie​stu cen​ty​me​trów dłu​gie i dzie​się​ciu sze​ro​kie, w za​ry​sie są ja​jo​wa​te, z brze​ga​mi gru​bo i głę​bo​ko wci​‐ na​ny​mi w sze​ro​kie, trój​kąt​ne wrę​by. Blasz​ka li​ścio​wa jest cie​niut​ka i kru​cha, obu​stron​nie owło​sio​na, zie​lo​no​sza​ra z wy​raź​nie wy​sta​ją​cym bia​ła​wym ner​‐ wem głów​nym. Zna​ne są dwie for​my lul​ka – rocz​na, wy​da​ją​ca na​sio​na w pierw​szym roku ży​cia, oraz czę​ściej spo​ty​ka​na – for​ma dwu​let​nia, po​cząt​‐ ko​wo ma​ją​ca tyl​ko przy​ziem​ną ro​ze​tę du​żych, bez​ogon​ko​wych li​ści. Z niej na​stęp​nej wio​sny wy​ra​sta pęd kwit​ną​cy i owo​cu​ją​cy. Lu​lek kwit​nie całe lato; w ką​tach li​ści roz​wi​ja​ją się duże, dzwon​ko​wa​te, bez​szy​puł​ko​we kwia​ty. Mają pię​cio​płat​ko​wą ko​ro​nę bar​wy brud​no​żół​tej, we​wnątrz bru​nat​no​siat​ko​‐ wa​ną, w głę​bi ciem​no​fio​le​to​wą. Po za​py​le​niu przez psz​czo​ły kie​lich tward​‐ nie​je, po​więk​sza się, ota​cza to​reb​kę – dzba​nu​szek o dwu ko​mo​rach na​kry​tych wiecz​kiem. Na​sio​na doj​rze​wa​ją w sierp​niu i wrze​śniu. Jed​na ro​śli​na wy​da​je ich oko​ło dzie​się​ciu ty​się​cy. Są drob​ne – dłu​go​ści nie​ca​łe​go mi​li​me​tra, lek​ko ner​ko​wa​te, spłasz​czo​ne, sza​ro​czar​ne. Cała ro​śli​na po​ro​śnię​ta jest dłu​gi​mi wło​ska​mi wy​dzie​la​ją​cy​mi ob​fi​cie lep​ką ciecz o nie​mi​łym za​pa​chu; mó​wiąc szcze​rze – obrzy​dli​wie śmier​dzą​cą, przez co – jak są​dził ksiądz Kluk – „lu​‐ lek szko​dli​wym swym za​pa​chem za​ra​ża po​wie​trze”. W zie​mię wra​sta bia​ła​‐ wym, gru​bym i mię​si​stym ko​rze​niem ze zgru​bia​łą szyj​ką i mar​chwia​sty​mi roz​ga​łę​zie​nia​mi. Oj​czy​zną lul​ka są naj​praw​do​po​dob​niej kra​je śród​ziem​no​mor​skie, skąd, za spra​wą czło​wie​ka, roz​prze​strze​nił się na całą Eu​ro​pę z wy​jąt​kiem da​le​kiej pół​no​cy. W ślad za ludź​mi po​dą​żył do Ame​ry​ki, a na​wet i do Au​stra​lii. Jest ty​po​wą ro​śli​ną ru​de​ral​ną – lubi cie​płe i ży​zne gle​by wa​pien​ne za​sob​ne w azot – a ta​kie znaj​du​je pod bo​kiem czło​wie​ka. Po​ra​sta więc śmiet​ni​ki, kupy kom​po​sto​we, ru​mo​wi​ska, po​dwór​ka, cza​sem wy​ra​sta w ogród​ku na grząd​ce maku, wśród wa​rzyw lub ziem​nia​ków. W Pol​sce moż​na go na​po​tkać na ca​łym niżu i u pod​nó​ża Kar​pat. Ro​śnie po​je​dyn​czo lub w nie​wiel​kich sku​‐ pie​niach. U nas upra​wa lul​ka nie gra więk​szej roli, w Ja​po​nii, Pa​ki​sta​nie i w In​‐ diach na​to​miast pro​wa​dzo​na jest na dużą ska​lę. Całe zio​ło – od ko​niusz​ka ko​rze​ni do czub​ka ło​dy​gi – jest sil​nie tru​ją​ce,

za​wie​ra bo​wiem mie​szan​kę al​ka​lo​idów z hio​scy​ja​mi​ną, sko​po​la​mi​ną i atro​‐ pi​ną na cze​le. Prócz tych mor​der​ców ma w swym skła​dzie rów​nież do​bro​tli​‐ we go​rycz​ki, ży​wi​ce, garb​ni​ki i sole mi​ne​ral​ne, a w na​sio​nach spo​ro tłusz​‐ czów. Ob​ja​wem za​tru​cia jest po​draż​nie​nie, a na​wet po​ra​że​nie ośrod​ko​we​go ukła​du ner​wo​we​go, osła​bie​nie czyn​no​ści wy​dziel​ni​czej gru​czo​łów śli​no​‐ wych i roz​sze​rze​nie źre​nic. „Naj​bar​dziej ja​do​wi​te są na​sio​na i ko​rzeń: we​‐ wnątrz za​ży​te spra​wu​ją zmię​sza​nie wy​obraź​ni, nie​po​miar​ko​wa​ną lu​bież​ną we​so​łość, któ​re wkrót​ce zmie​nia​ją się w sza​leń​stwo, odu​rze​nie, kon​wul​sje, spa​ra​li​żo​wa​nie człon​ków, a na​wet śmierć”. W cza​sach, z któ​rych po​cho​dzi po​wyż​szy cy​tat – sto pięć​dzie​siąt lat temu – cho​rych ra​to​wa​no „da​wa​niem na wo​mi​ty”, ole​jem i octem. Dziś do​raź​nie po​da​je się środ​ki wy​miot​ne, wę​giel lecz​ni​czy, moc​ną her​ba​tę i cze​ka na przy​jazd po​go​to​wia ra​tun​ko​we​go.

Wszyst​ko, co tru​je, umie​jęt​nie uży​te – le​czy. Lu​lek czar​ny nie​za​stą​pio​ny jest jako do​da​tek do środ​ków roz​kur​czo​wych i prze​ciw​bó​lo​wych, su​szo​ne li​‐ ście wcho​dzą w skład pa​pie​ro​sów sto​so​wa​nych przy ast​mie oskrze​lo​wej, a maść z wy​cią​gu lul​ka, owo​ców pa​pry​ki, kory wierz​bo​wej z do​dat​kiem kam​fo​ry i olej​ku ete​rycz​ne​go z igieł so​sny to cap​si​lex sprze​da​wa​ny w ap​te​‐ kach bez re​cep​ty. Ole​jek lul​ko​wy, otrzy​ma​ny przez wy​tra​wia​nie li​ści w ole​ju ro​ślin​nym, przy​no​si ulgę cier​pią​cym na za​pa​le​nie ner​wu kul​szo​we​go i ko​‐ rzon​ków ner​wo​wych, po​nad​to ła​go​dzi bóle gość​co​we i ner​wo​bó​le.

Dłu​ga i do​stoj​na jest hi​sto​ria lul​ka. Za​czy​na się w Egip​cie czte​ry ty​sią​ce lat temu. Przy świą​ty​niach Ozy​ry​sa – boga we​ge​ta​cji ro​ślin – ist​nia​ły szko​ły, w któ​rych ka​pła​ni uczy​li się sztu​ki le​cze​nia z uży​ciem ziół oraz ma​gii. W przy​świą​tyn​nych ogro​dach upra​wia​li ro​śli​ny ozdob​ne, użyt​ko​we, lecz​ni​‐ cze i ma​gicz​ne spro​wa​dza​ne ze wszyst​kich zna​nych wów​czas ob​sza​rów świa​ta. Ta​jem​ni​ce sta​ro​żyt​nych ka​pła​nów nie umar​ły wraz z ostat​nim z nich dzię​ki gra​ni​czą​ce​mu z cu​dem przy​pad​ko​wi; jak​by sam bóg za​trosz​czył się o prze​trwa​nie spu​ści​zny po so​bie. Otóż zimą 1827 roku wę​dro​wał po kra​ju nad Ni​lem pięć​dzie​się​cio​pię​cio​‐ let​ni wów​czas pro​fe​sor egip​to​lo​gii z Lip​ska – Georg Ebers. Bę​dąc w Te​‐ bach, ku​pił w nie​ja​snych oko​licz​no​ściach gru​by zwój pa​pi​ru​su po​kry​te​go hie​ro​gli​fa​mi. Ja​kie mu​siał prze​ży​wać emo​cje, gdy po przyj​ściu do ho​te​lu – w któ​rym się pew​nie za​trzy​mał – de​li​kat​nie za​czął roz​wi​jać zdo​by​ty ma​nu​‐ skrypt! A może scho​wał go głę​bo​ko do sa​kwo​ja​ża i do​pie​ro w domu od​wa​‐ żył się doń zaj​rzeć? W świe​cie ar​che​olo​gów za​wrza​ło: było to naj​pięk​niej​‐ sze, do​sko​na​le za​cho​wa​ne i naj​więk​sze dzie​ło me​dycz​no-na​uko​we z od​na​le​‐ zio​nych kie​dy​kol​wiek w Egip​cie. Na po​nad dwu​dzie​sto​me​tro​wej ta​śmie spi​‐ sa​nych jest pra​wie dzie​więć​set re​cept. Po​cząt​ko​wo są​dzo​no, że za​pis po​cho​‐ dzi z oko​ło 1500 roku p.n.e., jed​nak do​kład​niej​sze ba​da​nia każą cof​nąć datę jego po​wsta​nia co naj​mniej jesz​cze o jed​no ty​siąc​le​cie. We wstę​pie ano​ni​mo​wy pi​sarz (ka​płan lub skry​ba) in​for​mu​je, iż to nie on, a „bóg Thot po​wo​łał te księ​gi do ży​cia i sła​wy uży​czył uczniom oraz me​dy​‐ kom, któ​rzy go słu​cha​ją w tym, co jest nie​ja​sne do od​czy​ta​nia lub wy​tłu​ma​‐ cze​nia”. I nie ma po​wo​du, by mu nie wie​rzyć. Thot – ta​jem​ni​czy przy​bysz z księ​ży​ca, „po​sła​niec bo​gów” – jak go zwa​li Egip​cja​nie, w pra​cza​sach na​‐ uczył lu​dzi pi​sma i liczb, sam zaś był au​to​rem czter​dzie​stu dwóch świę​tych ksiąg. Za sie​dzi​bę ob​rał nie​wiel​kie osie​dle w po​bli​żu je​zio​ra Ma​re​otis na​‐ zwa​ne póź​niej – Her​mo​po​lis. W nim naj​dłu​żej i naj​moc​niej za​cho​wa​ła się pa​mięć i kult „stró​ża spra​wie​dli​wo​ści i har​mo​nii świa​ta”. Wśród wie​lu ziół, któ​rych dzia​ła​nie i za​sto​so​wa​nie opi​sał Thot w ma​nu​skryp​cie, lu​lek czar​ny wy​mie​nio​ny jest jako ten, któ​ry słu​ży spo​rzą​dza​niu śmier​tel​ne​go na​po​ju za​bi​‐ ja​ją​ce​go bez ostrze​że​nia na​wet naj​sil​niej​sze​go z lu​dzi, lub któ​ry – od​po​wied​‐

nio uży​ty – przy​no​si ulgę w cier​pie​niach, nie od​bie​ra​jąc ży​cia. Rów​nież u Ariów za​miesz​ku​ją​cych nie​gdyś In​die lu​lek był ce​nio​ną ro​śli​ną lecz​ni​czą, odu​rza​ją​cą lub – w ra​zie za​ist​nie​nia ta​kiej po​trze​by – za​bi​ja​ją​cą. W sta​ro​żyt​nej Gre​cji otrzy​mał przy​do​mek her​ba Apol​li​na​ris, gdyż to z jego po​mo​cą ko​lej​ne py​tie – ka​płan​ki Apol​li​na w Del​fach – prze​ży​wa​ły pro​ro​cze wi​zje, trzeź​wo my​ślą​cy i prak​tycz​ny Rzy​mia​nin Pli​niusz odu​rza​ją​cy dym z pa​lo​ne​go lul​ka na​to​miast za​le​cał wdy​chać przy bólu zę​bów. W cza​sach nam bliż​szych le​ka​rze nie​jed​no​krot​nie się​ga​li po tru​ci​zny ro​‐ ślin​ne, nie aby za​bi​jać, lecz ra​to​wać ży​cie i zdro​wie ludz​kie. Naj​dziel​niej​‐ szym z nich, bu​dzą​cym po​dziw współ​cze​snych, był wie​deń​ski le​karz An​ton von Störck. Przez wie​le lat wy​pró​bo​wy​wał na so​bie dzia​ła​nie tok​syn uzy​ska​‐ nych z ro​ślin. Opie​ra​jąc się na tak dra​stycz​nie zdo​by​tym do​świad​cze​niu, pre​‐ pa​ra​ta​mi za​wie​ra​ją​cy​mi sok lul​ka czar​ne​go le​czył cho​rych na „kur​cze, spa​‐ zmy, sza​leń​stwo i epi​lep​sje”. Pro​sty lud też znał dwo​ja​kie dzia​ła​nie tej nie​bez​piecz​nej ro​śli​ny. Naj​czę​‐ ściej – śla​dem Pli​niu​sza – le​czo​no nią ból zęba. Sło​wa​cy, Niem​cy, Ser​bo​‐ wie, Ru​si​ni, Ukra​iń​cy i Po​la​cy sy​pa​li szczyp​tę na​sion lul​ka na roz​pa​lo​ną bla​‐ chę, gło​wę na​kry​wa​li chu​s​tą, by dym nie roz​cho​dził się po izbie, i za​tru​wa​li ro​ba​ki to​czą​ce zęby. Lek dzia​łał szcze​gól​nie sku​tecz​nie, je​śli zo​stał po​świę​‐ co​ny w ko​ście​le w Świę​to Mat​ki Bo​skiej Ziel​nej. Spraw​dzia​nem prze​bie​gu ku​ra​cji było splu​wa​nie do mi​ski z wodą; je​śli pły​wa​ły w niej ro​ba​ki – ząb był wy​le​czo​ny. Ist​nia​ły lo​kal​ne rasy ro​ba​ków to​czą​cych ludz​kie zęby – w oko​li​cach Ra​do​mia były dłu​gie, cie​niuś​kie, bia​łe z czar​ną głów​ką, w oko​‐ li​cy Bie​cza i Zba​ra​ża – czar​ne. Lu​lek czar​ny sły​nął też w Eu​ro​pie jako zie​le ma​gicz​ne, zie​le Jo​wi​sza. „Jego ko​rzeń octem pod​la​ny ska​cze, jak​by wrzał w ogniu”, a cza​row​ni​ce z jego po​mo​cą uno​szą się w po​wie​trze – co jest praw​dą, gdyż wra​że​nie ode​‐ rwa​nia się od zie​mi za​wsze to​wa​rzy​szy za​tru​ciom lul​kiem. W Księ​dze o środ​kach lecz​ni​czych na wszyst​kie cho​ro​by od​na​le​zio​nej przez Eber​sa, Thot pod​kre​ślał po​trze​bę wspo​ma​ga​nia le​cze​nia środ​ka​mi ma​‐ gicz​ny​mi, jako że „za​klę​cia ma​gicz​ne do​bre są dla le​karstw, le​kar​stwa zaś są do​bre dla za​klęć ma​gicz​nych”. Parę ty​siąc​le​ci póź​niej skwi​to​wa​no tę bez​‐

cen​ną radę obe​lży​wym sło​wem „za​bo​bon”. Krót​ko jed​nak trwa​ło za​du​fa​nie nie​do​uczo​nych na​stęp​ców Tho​ta – dziś ma​gia wra​ca w peł​nej chwa​le pod no​wym imie​niem bo​gi​ni Pa​rap​sy​cho​lo​gii.

Ło​sie

We wrze​śniu po ba​gnach roz​cią​ga​ją​cych się w do​rze​czu Bie​brzy nie​spo​koj​‐

nie krą​żą sam​ce łosi. W cią​gu ca​łe​go lata żyły sa​mot​nie, wę​dro​wa​ły po ostę​‐ pach le​śnych, nocą że​ro​wa​ły, dzień spę​dza​ły na od​po​czyn​ku. Nic nie mą​ci​ło ich do​stoj​ne​go spo​ko​ju. W tym cza​sie sa​mi​ce łosi – klę​py, po​no​si​ły tru​dy ma​cie​rzyń​stwa. Małe ło​‐ sie przy​cho​dzą na świat w maju lub na po​cząt​ku czerw​ca. Po​cząt​ko​wo są tak sła​be i nie​po​rad​ne, że ło​sza do kar​mie​nia przy​klę​ka lub na​wet kła​dzie się na boku. Wy​ma​ga​ją też sta​łej obec​no​ści mat​ki – je​śli na chwi​lę odej​dzie, przy​‐ zy​wa​ją ją sła​bym gło​sem. Wraz z upły​wem cza​su na​bie​ra​ją sił i fan​ta​zji. Wę​‐ dru​ją z mat​ką, na ogół grzecz​nie trzy​ma​jąc się jej boku, cza​sem jed​nak zo​sta​‐ ją z tyłu lub sa​mo​wol​nie po​dą​ża​ją w in​nym kie​run​ku. W przy​pad​ku ta​kiej nie​sub​or​dy​na​cji ło​sza sto​su​je ma​newr wy​cho​waw​czy: zo​sta​wia krnąbr​ne dziec​ko, cho​wa się w naj​bliż​szej gę​stwi​nie i cze​ka na roz​wój wy​pad​ków. Osa​mot​nio​ny ło​szak wpa​da oczy​wi​ście w po​płoch, za​czy​na jej szu​kać, wrzesz​cząc roz​pacz​li​wym gło​sem. W koń​cu mat​ka wy​cho​dzi z ukry​cia, a mały na​uczo​ny do​świad​cze​niem, nie od​stę​pu​je jej na krok. Spo​koj​ne ro​dzin​ne ży​cie trwa do wrze​śnia. Za​czy​na się bu​ko​wi​sko – czas go​dów łosi. Byki po​rzu​ca​ją swe do​tych​cza​so​we osto​je i wy​da​jąc głos zwa​ny stę​ka​niem, szu​ka​ją tro​pu ruj​nej sa​mi​cy. Gdy, kie​ru​jąc się wę​chem, od​naj​dą ło​szę, ostroż​nie do​łą​cza​ją do ro​dzi​ny – tak, aby nie na​stra​szyć ma​łe​go. Wręcz za​bie​ga​ją o jego przy​jaźń, naj​mniej​szy bo​wiem ob​jaw wro​go​ści skie​ro​wa​ny do dziec​ka po​wo​du​je na​tych​mia​sto​wą uciecz​kę mat​ki. Za​ak​cep​to​wa​ny byk to​wa​rzy​szy ro​dzi​nie kil​ka dni, a po​tem od​da​la się w po​szu​ki​wa​niu ko​lej​nej ło​szy.

Byki świa​do​me swej po​tęż​nej siły i za​pal​czy​wo​ści za​gra​ża​ją​cej ich ży​ciu, rzad​ko ze sobą wal​czą. Z re​gu​ły sa​miec to​wa​rzy​szą​cy klę​pie sta​ra się chył​‐ kiem i w ci​szy od​pro​wa​dzić ją da​le​ko od miej​sca, skąd do​bie​ga stę​ka​nie ry​‐ wa​la. Spo​tka​nie dwóch sa​mot​nych łosi naj​czę​ściej koń​czy się na de​mon​stro​‐ wa​niu siły i po​gróż​kach. Nie​kie​dy do​cho​dzi jed​nak do spo​tka​nia sta​rych za​‐ bi​ja​ków prze​ko​na​nych o wła​snej po​tę​dze, pa​mię​ta​ją​cych zwy​cię​skie boje sto​czo​ne w prze​szło​ści. Tu już nie ma mowy o ucho​dze​niu milcz​kiem, o po​‐ gróż​kach. Bie​brzań​skie ba​gna sta​ją się nie​mym świad​kiem za​pie​ra​ją​ce​go dech, okrut​ne​go wi​do​wi​ska. Roz​wście​czo​ne zwie​rzę​ta o cię​ża​rze do​cho​dzą​cym do pół tony i wy​so​ko​‐ ści pra​wie dwóch me​trów to​czą śmier​tel​ny bój. Uwa​gę sku​pia​ją na bez​u​stan​‐ nym po​zo​sta​wa​niu do​kład​nie na​prze​ciw sie​bie. Sze​ro​ko roz​sta​wio​ne nogi za​‐ par​te w zie​mię, opusz​czo​ne ni​sko łby z roz​ło​ży​sty​mi ło​pa​ta​mi, przy​go​to​wa​ne na przy​ję​cie po​tęż​ne​go ude​rze​nia ło​pat prze​ciw​ni​ka. Po ude​rze​niu cofa się je​den lub obaj ro​bią krok w tył i znów czo​ło​we, strasz​li​we ude​rze​nie, trza​‐ skiem roz​cho​dzą​ce się po ba​gnach. Ło​pa​ty plą​czą się, za​pie​ra​ją, mię​śnie po​‐

tęż​nych kar​ków pcha​ją do przo​du. Ło​sie sta​no​wią jed​ność. Bój jest co​raz bar​dziej za​żar​ty. Je​den tra​ci siły. Ustę​pu​je do tyłu. Już po​tknął się i przy​kląkł. Nad​szedł dra​ma​tycz​ny mo​ment; sil​niej​szy zwierz upo​jo​ny prze​wa​gą na​pie​ra co​raz ener​gicz​niej. Już wy​grał. Słab​szy wal​czy te​raz o ży​cie; musi wyjść ze zwar​cia i uciec. Przez mo​ment w od​wro​cie od​sła​nia bez​bron​ny bok cia​ła. Je​‐ śli zdą​ży – od​bie​gnie, za​szy​je się w gąszcz, prze​ży​je. Nie zdą​żył: po​twor​ne ude​rze​nie ło​pat tra​fi​ło w że​bra. Z głu​chym ję​kiem łoś przy​klę​ka na przed​nie nogi. Od​bie​ra cios za cio​sem – dzia​ła twar​de pra​wo przy​ro​dy; bia​da zwy​cię​‐ żo​nym.

Los bywa okrut​ny dla obu zwie​rząt. Kro​ni​ki ło​wiec​kie za​no​to​wa​ły dra​ma​‐ tycz​ne zda​rze​nie. Zna​le​zio​no pa​dłe​go w boju ło​sia, o bo​kach zbi​tych na mia​‐

zgę. My​śli​wi, uda​jąc stę​ka​nie byka, zwa​bi​li zwy​cięz​cę: z po​bli​skie​go za​gaj​‐ ni​ka wy​biegł łoś. Na łbie niósł jed​ną ło​pa​tę. W miej​scu dru​giej zia​ła strasz​‐ li​wa rana; śmier​tel​nie ran​ny zwierz pod​jął wy​zwa​nie. Po prze​gra​nych bie​le​ją ko​ści na ba​gnach. A wio​sną znów przyj​dą na świat małe, dziel​ne ło​sza​ki – sy​no​wie naj​po​tęż​niej​szych bie​brzań​skich łosi.

Ma​cie​rzan​ka pia​sko​wa

Nie​wie​le ro​ślin szczy​ci się imie​niem no​szo​nym od sze​ściu ty​się​cy lat. Za​‐ cho​wa​ne frag​men​ty ma​nu​skryp​tu zwa​ne​go pa​pi​ru​sem Eber​sa, bę​dą​ce​go od​pi​‐ sem pra​sta​rych ksiąg da​ro​wa​nych lu​dziom przez boga Tho​ta, mó​wią o zie​lu tham lub thym. Na​zwa ta z Egip​tu prze​szła do Gre​cji i Rzy​mu, i dziś Thy​mus

jest na​uko​wym mia​nem ma​cie​rzan​ki lub – je​śli ktoś woli – dzię​cie​li​ny. Jest prze​pięk​nie pach​ną​cym pół​krze​wem o zdrew​nia​łym, ga​łę​zi​stym ko​rze​‐ niu. Jej pło​żą​ce się, sta​le przy​ra​sta​ją​ce na dłu​gość i ła​two uko​rze​nia​ją​ce się pędy two​rzą gę​ste, ni​skie dar​nie. Z nich wy​bi​ja​ją w górę krót​kie, kil​ku​cen​ty​‐ me​tro​we pędy. Licz​ne, na​prze​mian​le​gle usta​wio​ne list​ki są w za​ry​sie elip​‐ tycz​ne, w do​ty​ku – skó​rza​ste. Ma​cie​rzan​ka kwit​nie od po​ło​wy wio​sny do koń​ca lata. Na szczy​cie pę​dów roz​wi​ja​ją się dwu​war​go​we kwiat​ki zbi​te w głów​ko​wa​te, li​la​ró​żo​we kwia​to​sta​ny. Po za​py​le​niu przez owa​dy two​rzą się roz​łup​ki – orzesz​ki. Ro​śnie w stre​fie kli​ma​tu umiar​ko​wa​ne​go Eu​ro​azji, w cie​plej​szych re​jo​‐ nach Sy​be​rii, w kra​jach śród​ziem​no​mor​skich z Afry​ką Pół​noc​ną włącz​nie. W Hi​ma​la​jach do​cho​dzi do wy​so​ko​ści czte​rech i pół ty​sią​ca me​trów. W na​‐ szym kra​ju jest ła​twa do spo​tka​nia w bo​rach so​sno​wych, na po​lach, wrzo​so​‐ wi​skach, na przy​dro​żach i skar​pach, ja​ło​wych łą​kach i pa​stwi​skach, na kop​‐ cach mró​wek ży​wią​cych się jej na​sio​na​mi – sło​wem wszę​dzie tam, gdzie cie​pło, su​cho i piasz​czy​ście. Lecz​ni​cze wła​sno​ści ma​cie​rzan​ki wy​mie​nio​ne są w każ​dym po​waż​nym pod​ręcz​ni​ku zie​lar​stwa. Garb​ni​ki w niej za​war​te ha​mu​ją roz​wój drob​no​‐ ustro​jów je​li​to​wych, olej​ki ete​rycz​ne – ty​mol i kar​wa​krol, dzia​ła​ją po​dob​nie w ob​rę​bie dróg od​de​cho​wych, a wspo​ma​ga​ne przez go​ry​cze, kwa​sy or​ga​‐ nicz​ne, fla​wo​no​idy i sole mi​ne​ral​ne – wzma​ga​ją czyn​no​ści wy​dziel​ni​cze błon ślu​zo​wych gór​nych dróg od​de​cho​wych, uła​twia​ją tra​wie​nie, dzia​ła​ją wy​krztu​śnie, prze​ciw​za​pal​nie, ścią​ga​ją​co, prze​ciw​skur​czo​wo i mo​czo​pęd​‐ nie. Na​pa​ry z zie​la sto​so​wa​ne są w le​cze​niu gry​py, ko​klu​szu i dy​cha​wi​cy oskrze​lo​wej, w za​bu​rze​niach dzia​ła​nia prze​wo​du po​kar​mo​we​go, w sta​nach za​pal​nych mied​ni​czek ner​ko​wych i pę​che​rza mo​czo​we​go, przy​no​szą ulgę w mi​gre​nach i w scho​rze​niach wą​tro​by, nisz​czą pa​so​ży​ty je​li​to​we, a sto​so​‐ wa​ne do okła​dów – le​czą bóle new​ral​gicz​ne i reu​ma​tycz​ne, za​pa​le​nie skó​ry i oczu, goją wrzo​dy, rany i stłu​cze​nia... Te​raz jest ja​sne, dla​cze​go bóg Thot umie​ścił tham w swych księ​gach – mu​mia po​win​na być zdro​wa. Wy​słan​nik bo​gów przed​sta​wia​ny z gło​wą ibi​sa prze​ka​zał Egip​cja​nom prze​pis na mik​‐ stu​rę bal​sa​mu​ją​cą cia​ła zmar​łych – rzecz rów​nie waż​ną, jak leki dla ży​wych.

W jej skład wcho​dził ole​jek z ma​cie​rzan​ki. W póź​niej​szych cza​sach, od roku 223 p.n.e., Sy​rią rzą​dził król An​tioch III Wiel​ki. Za​li​czał się do gro​na Prze​wi​du​ją​cych – wład​ców, któ​rzy nie ufa​jąc lo​jal​no​ści pod​da​nych i przy​wią​za​niu krew​nych ocze​ku​ją​cych w ko​lej​ce do tro​nu, pro​wa​dzi​li ba​da​nia na​uko​we z za​kre​su skry​to​mor​do​lo​gii. Król po​szu​‐ ki​wał wszech​le​ku na cho​ro​by i tru​ci​zny; opra​co​wał te​riak za​wie​ra​ją​cy ma​‐ cie​rzan​kę. Król nie do​żył sę​dzi​we​go wie​ku – zmarł, ma​jąc pięć​dzie​siąt pięć lat. Chy​ba jed​nak nie od tru​ci​zny, po​tom​ni bo​wiem ry​mo​wa​ny tekst jego prze​pi​su wy​ku​li w ka​mie​niu le​żą​cym u wrót świą​ty​ni Askle​pio​sa w słyn​nym sank​tu​arium boga na wy​spie Kos. W wie​kach nam bliż​szych ma​cie​rzan​ka w dal​szym cią​gu wio​dła prym wśród le​czą​cych ziół. Ksiądz Kluk pi​sał: „Le​ka​rze nie każą wąt​pić, aby​śmy z niej nie mie​li le​kar​stwa, ow​szem za​pew​nia​ją, że może być naj​głów​niej​‐ szym le​kar​stwem kra​jo​wym ochra​nia​ją​cym wiel​kie wy​dat​ki na za​mor​skie”. Uży​wa​no jej do „uśmie​rza​nia spa​zmów”, na​lew​ką z do​miesz​ką mró​wek le​‐ czo​no reu​ma​tyzm, od​wa​rem z su​szo​nych kwia​tów za​po​bie​ga​no nie​po​żą​da​nym cią​żom, a w „obrzę​kło​ściach za​pal​nych i wrze​dzio​ni​cach” ra​dzo​no: „Weź zie​la tego gar​ście dwie, go​tuj w pół kwar​ty wody, aby raz za​wrza​ła, do​daj po​ło​wę tyle octu, ma​czaj chu​s​ty w tym cie​płym od​wa​rze, wy​żmij do​brze i przy​łóż na miej​sce bo​lą​ce; gdy osty​gnie, od​na​wiaj”.

Thot na​uczył lu​dzi, czym jest tham. Gdy piach pu​styń przy​sy​pał bo​gów egip​skich, opie​kę nad ma​cie​rzan​ką prze​jął Askle​pios. Po nim ger​mań​ska bo​‐ gi​ni Fre​ja, na ko​niec Mat​ka Bo​ska; gdy wę​dro​wa​ła po Al​pach, naj​chęt​niej od​po​czy​wa​ła na ko​bier​cach ma​cie​rzan​ki pia​sko​wej. Lu​dzie to za​uwa​ży​li, za​‐ czę​to więc wpla​tać won​ne ga​łąz​ki do bu​kie​tów przy​no​szo​nych Mat​ce Bo​żej Ziel​nej każ​de​go roku pięt​na​ste​go sierp​nia. I tak ro​śli​na sta​ła się zie​lem ob​‐ rzę​do​wym i ma​gicz​nym. W po​wie​cie no​wo​tar​skim, „aby cza​row​ni​cę od​pę​dzić lub uczy​nić nie​szko​‐ dli​wą”, z dzie​sią​tej mie​dzy zbie​ra​no ma​cie​rzan​kę, dzwon​ki i by​li​cę, aby

„usu​szyw​szy je, dać na trzo​pek ognia i ku​rzyć w staj​ni tęgo tymi zio​ła​mi”. W zie​mi do​brzyń​skiej, pod​czas po​mo​ru by​dła, roz​pa​la​no ogień z ja​łow​ca, by​li​cy, dzie​wan​ny i ma​cie​rzan​ki i przez dym prze​ga​nia​no cho​re zwie​rzę​ta. Wie​dzia​no też, że „żeń​ców, któ​rzy uży​wa​ją jej w po​tra​wach, ja​do​wi​te be​stie nie ką​sa​ją, a cia​ło so​kiem ma​cie​rzan​ki na​ma​za​ne jest za​bez​pie​czo​ne od ja​do​‐ wi​tych uką​szeń”. Im​po​nu​je też wie​dza na​szych pra​ba​bek z oko​lic Ra​dzy​mi​na, któ​re thym na​‐ zwa​ły cmy​rem. Ra​dzi​ły młód​kom, co po​cząć z nie​ro​sną​cym jak na​le​ży cia​‐ stem: „Jak chleb so​bie w dzie​ży przy​ku​dzi, trze​ba kuch​nię wy​ku​rzyć cmy​rem, pie​rzem i sta​rą po​de​szwą”. To na​sza wła​sna, sło​wiań​ska wie​dza. W Egip​cie Tho​ta nie wy​pie​ka​no droż​dżo​wych, chrup​kich bu​łe​czek.

Mo​drzew

Wzro​stem gó​ru​je nad wie​lo​ma in​ny​mi ga​tun​ka​mi drzew, ma luź​ną, sze​ro​ką i nie​re​gu​lar​ną ko​ro​nę zbu​do​wa​ną z nie​zbyt gru​bych ko​na​rów. Pień – do​cho​‐ dzą​cy do dwóch me​trów śred​ni​cy – okry​wa bru​nat​no​czer​wo​na, nie​by​wa​le gru​ba, głę​bo​ko spę​ka​na i łusz​czą​ca się kora, sta​no​wią​ca na​wet dwa​dzie​ścia

pięć pro​cent masy ca​łe​go drze​wa. W zie​mię wra​sta sil​nym sys​te​mem ko​rze​‐ nio​wym, na któ​ry skła​da się głę​bo​ki ko​rzeń pa​lo​wy i moc​no roz​ro​śnię​te ko​‐ rze​nie bocz​ne. Naj​bar​dziej zna​ną oso​bli​wo​ścią mo​drze​wia jest gu​bie​nie przez nie​go szpi​lek na zimę – cze​go nie czy​ni żad​ne z po​zo​sta​łych drzew igla​stych. Szpil​ki te, w mia​rę dłu​gie, cien​kie i mięk​kie, ze​bra​ne w pęcz​kach po 20–30 sztuk, wio​sną i la​tem ży​wo​zie​lo​ne, je​sie​nią żółk​ną i opa​da​ją, two​‐ rząc zna​ko​mi​tą, szyb​ko roz​kła​da​ją​cą się ściół​kę. Mo​drzew wy​jąt​ko​wo szyb​ko ro​śnie; trzy​let​nia siew​ka me​tro​wej wy​so​ko​‐ ści – to nic nad​zwy​czaj​ne​go. Osta​tecz​ny wzrost – po​nad czter​dzie​ści me​trów – osią​ga już mię​dzy sześć​dzie​sią​tym a osiem​dzie​sią​tym ro​kiem, do​bre zdro​‐ wie za​cho​wu​je przez na​stęp​ne sto lat, a do​ży​wa na​wet czte​rech wie​ków. W sprzy​ja​ją​cych wa​run​kach za​kwi​ta po raz pierw​szy w pięt​na​stym roku ży​‐ cia, w gor​szych – koło trzy​dziest​ki. Jest ga​tun​kiem jed​no​pien​nym. Wcze​sną wio​sną, przed po​ja​wie​niem się igieł, roz​wi​ja​ją się kwia​ty mę​skie zło​żo​ne z licz​nych prę​ci​ków osa​dzo​nych na wspól​nej osi. Kwia​ty żeń​skie to pio​no​wo wznie​sio​ne szy​szecz​ki zbu​do​‐ wa​ne z rdze​nia przy​sło​nię​te​go łu​secz​ka​mi na​sien​ny​mi i okry​wa​ją​cy​mi. Po za​‐ py​le​niu przez wia​try prze​kształ​ca​ją się w ku​li​ste lub wy​dłu​żo​ne szysz​ki kry​‐ ją​ce trój​kąt​ne, ja​jo​wa​te na​sio​na za​opa​trzo​ne w dłu​gie, bło​nia​ste skrzy​deł​ka. Doj​rze​wa​ją naj​bliż​szej je​sie​ni, lecz wy​sie​wa​ją się do​pie​ro pod ko​niec zimy, a pu​ste szysz​ki po​zo​sta​ją na ga​łę​ziach jesz​cze przez kil​ka lat. Mo​drzew lubi gle​by głę​bo​kie i prze​wiew​ne, a uni​ka cięż​kich, wil​got​nych, kwa​śnych. Za​po​trze​bo​wa​niem na świa​tło bije na gło​wę inne drze​wa. W dzie​ciń​stwie, dą​żąc do słoń​ca, prze​ści​ga we wzro​ście siew​ki in​nych ga​‐ tun​ków, w la​tach mę​skich naj​buj​niej przy​ra​sta na otwar​tej prze​strze​ni i w wid​nych, prze​świe​tlo​nych la​sach. W gąsz​czu i cie​niu okry​wa się po​ro​‐ sta​mi, prze​sta​je ro​snąć i cier​pi. Jego wy​trzy​ma​łość na złe wa​run​ki at​mos​fe​‐ rycz​ne na​to​miast bu​dzi po​dziw. Dzię​ki gru​bej ko​rze wy​trzy​mu​je za​rów​no trza​ska​ją​ce mro​zy, jak i upa​ły oraz na​głe, do​bo​we sko​ki tem​pe​ra​tu​ry, wcze​‐ sne i póź​ne przy​mroz​ki, a na​wet kil​ku​dnio​we po​ża​ry lasu. Jego od​por​ność na zim​no spraw​dza się na Sy​be​rii, gdzie wy​zna​cza ark​tycz​ną gra​ni​cę za​się​gu drzew i lasu. Na pół​wy​spie Taj​myr zo​sta​wia za sobą na​wet skar​la​łe ol​sze

i już tyl​ko w to​wa​rzy​stwie krza​cza​stych brzóz się​ga ku pół​no​cy. Cen​trum wy​stę​po​wa​nia róż​nych ga​tun​ków mo​drze​wi znaj​du​je się w pół​‐ noc​no-wschod​niej czę​ści Azji i w Ame​ry​ce Pół​noc​nej; na ogrom​nych prze​‐ strze​niach two​rzą miej​sca​mi lite, czę​ściej jed​nak zmie​sza​ne drze​wo​sta​ny ze świer​ka​mi, so​sna​mi, brzo​za​mi, a nie​kie​dy i dę​ba​mi. Na na​szym kon​ty​nen​cie ro​śnie mo​drzew eu​ro​pej​ski, naj​ła​twiej​szy do spo​tka​nia w wy​so​kich gó​rach i na ich przed​po​lu. U nas w sta​nie dzi​kim za​cho​wa​ło się oko​ło dwie​ście sztuk w Ta​trzań​skim Par​ku Na​ro​do​wym. Dru​gi ga​tu​nek – zwa​ny mo​drze​wiem pol​skim – po​cho​dzi z Gór Świę​to​krzy​skich. Jego po​tom​stwo, sa​dzo​ne ręką czło​wie​ka, spo​ty​ka​my w ca​łym kra​ju, był bo​wiem pierw​szym ga​tun​kiem drze​wa upra​wia​nym na dużą ska​lę od XVIII wie​ku, a już szcze​gól​nie po roku 1842. Wów​czas to Wy​dział Dóbr i La​sów Rzą​do​wych na​ka​zał zbiór na​sion i sie​wek w re​gio​nie świę​to​krzy​skim i roz​pro​wa​dza​nie ich po wszyst​kich le​‐ śnic​twach rzą​do​wych Kró​le​stwa. Śla​dem tych po​czy​nań są stucz​ter​dzie​sto​‐ let​nie dziś mo​drze​wie roz​rzu​co​ne po​je​dyn​czo lub gru​pa​mi po la​sach i par​‐ kach w róż​nych czę​ściach kra​ju. Przy​czy​ną za​rów​no gi​nię​cia na​tu​ral​nych sta​no​wisk mo​drze​wi, jak i wy​sił​‐ ków po​dej​mo​wa​nych w celu ra​to​wa​nia ga​tun​ku, była war​tość drew​na i ży​wi​‐ cy. „Nie​skrzęt​ność na​szych po​przed​ni​ków mo​drze​wo​we lasy wy​gu​bi​ła” ubo​‐ le​wał ksiądz Krzysz​tof Kluk. A za​czę​ło się – jak to jest za​zwy​czaj – w sta​ro​‐ żyt​no​ści. Pli​niusz, pi​sząc o „drze​wie ce​dro​wym bar​dzo lu​bią​cym góry”, użył na​zwy La​rix. I tak już zo​sta​ło; w 1754 roku bo​ta​nik Mil​ler wpro​wa​dził ją do na​uki, on też spo​rzą​dził pierw​szy, kla​sycz​ny opis ro​dza​ju La​rix obej​mu​ją​ce​‐ go wszyst​kie ga​tun​ki mo​drze​wi ży​ją​cych na świe​cie. Wi​tru​wiusz – ar​chi​tekt i in​ży​nier wo​jen​ny ży​ją​cy w I wie​ku p.n.e., w trak​ta​cie De ar​chi​tec​tu​ra li​bri X ra​dził uży​wać mo​drze​wia do bu​do​wy mo​stów. Z drzew wy​ro​słych w Re​cji – dzi​siej​szej Szwaj​ca​rii, wy​ko​na​ny był most Na​uma​chij​ski, któ​ry spra​wo​wał się tak do​sko​na​le, że po stra​wie​niu go przez po​żar, od​bu​do​wa​no go z tego sa​‐ me​go ma​te​ria​łu. Inny słyn​ny most – most Tra​ja​na spi​na​ją​cy brze​gi Du​na​ju w po​bli​żu Że​la​znych Wrót – zda​je się być wiecz​ny; do dziś tkwią w dnie rze​‐ ki pra​wie cał​kiem ska​mie​nia​łe pale mo​drze​wio​we li​czą​ce nie​omal dwa ty​‐ sią​ce lat. La​rix uży​wa​ny był też do bu​do​wy śluz, prze​pu​stów, umoc​nień por​‐

to​wych i umoc​nień pod​mo​kłych grun​tów. Po​czer​nia​łe, okry​te musz​la​mi i wo​‐ do​ro​sta​mi pale dę​bo​we i mo​drze​wio​we utrzy​mu​ją nad po​wierzch​nią wody We​ne​cję, a po mrocz​nych wo​dach jej ka​na​łów pły​wa​ją mo​drze​wio​we gon​‐ do​le – da​le​kie krew​ne ło​dzi z Je​zio​ra Ge​new​skie​go.

Drew​no z pni mło​dych jest bia​ła​we, ze sta​rych – czer​wo​na​we, bru​nat​no żył​ko​wa​ne, de​li​kat​ne i bar​dzo zwię​złe. Od​cię​te od do​stę​pu po​wie​trza na​bie​‐ ra twar​do​ści ka​mie​nia; wy​do​by​te po kil​ku​dzie​się​ciu la​tach prze​by​wa​nia w wo​dzie lub zie​mi nie pod​da​je się na​wet naj​ostrzej​szej pile. Rów​nież świe​żo ścię​te bro​ni się przed ob​rób​ką – ob​fi​cie wy​dzie​la gę​stą ży​wi​cę za​‐ kle​ja​ją​cą na​rzę​dzia. Wy​su​szo​ne – nie pęka, sta​je się łu​pli​we, ła​two pod​da​je się to​cze​niu, po​le​ro​wa​niu i po​li​tu​ro​wa​niu. Prze​ro​bio​ne na gon​ty i tar​ci​cę, wy​sta​wio​ne na dzia​ła​nie pro​mie​ni sło​necz​nych po​kry​wa się cien​ką war​stwą ży​wi​cy. Ta na​tu​ral​na ochro​na przed wil​go​cią, grzy​ba​mi i owa​da​mi spra​wia, że po​czer​nia​łe ze sta​ro​ści ko​ściół​ki, dwo​ry i spi​chrze trwa​ją zdro​wo przez wie​le stu​le​ci. Nad​zwy​czaj​na jest też jego wy​trzy​ma​łość na ob​cią​że​nie: dzie​‐ więć​kroć więk​sza niż dębu. Dla​te​go sto​so​wa​ne było do kon​struk​cji da​chów i stro​pów – w Te​atrze Wiel​kim w War​sza​wie, wzno​szo​nym na po​cząt​ku XIX wie​ku, uży​to be​lek z mo​drze​wia. W ży​ciu co​dzien​nym to wspa​nia​łe drew​no słu​ży​ło do wy​ro​bu me​bli, skrzyń, be​czek so​ló​wek cie​szą​cych się opi​nią wiecz​nych, a na​wet pisz​cza​łek or​ga​no​wych i ele​men​tów in​stru​men​tów smycz​ko​wych. Łoża mo​drze​wio​we mia​ły i tę za​le​tę, że się w nich „plu​skwy nie pło​dzi​ły”, i na cien​kich de​secz​‐ kach nie​ule​ga​ją​cych pa​cze​niu ge​niu​sze re​ne​san​su, z Ra​fa​elem na cze​le, wy​‐ cza​ro​wy​wa​li swe Ma​don​ny. Hoj​ny jest mo​drzew: prócz drew​na daje lu​dziom ży​wi​cę. Zna​na pod na​‐ zwą „we​nec​ka” jest kla​row​ną cie​czą o kon​sy​sten​cji mio​du i na​tu​rze bal​sa​mu – sub​stan​cji ni​g​dy nie​kry​sta​li​zu​ją​cej. W daw​nych cza​sach naj​wy​żej ce​nio​no tę, któ​ra sama w upal​ne dni wy​pły​wa z głę​bi pnia i drob​ny​mi kro​pla​mi zło​ci się na ko​rze. Dio​sku​ry​des – zna​ko​mi​ty le​karz sta​ro​żyt​no​ści, spo​rzą​dzał z jej udzia​łem ma​ści i mik​stu​ry, po​dob​nie czy​ni​li w wie​kach póź​niej​szych miesz​‐ kań​cy al​pej​skich wio​sek. Od śre​dnio​wie​cza We​ne​cja​nie z jej po​mo​cą wy​ta​‐ pia​li szla​chet​ne, bar​wio​ne szkło i kle​ili so​czew​ki. Ze wzglę​du na jej wy​jąt​‐ ko​wą roz​cią​gli​wość, roz​pusz​czal​ność i ła​twość wchła​nia​nia me​ta​li szla​chet​‐ nych słu​ży​ła do pro​duk​cji naj​do​sko​nal​szych farb zdob​ni​czych, któ​rych trwa​‐ łość i pięk​no po​dzi​wiać moż​na w dzie​łach Ru​ben​sa i Rem​brand​ta. Rów​nież i dziś jest nie​zbęd​na przy na​no​sze​niu zło​ta na wy​ro​by por​ce​la​no​we, do kon​‐

ser​wa​cji sta​rych ob​ra​zów i w pro​duk​cji pa​pie​rów war​to​ścio​wych – zwłasz​‐ cza bank​no​tów. W kra​jach po​łu​dnio​wej Eu​ro​py w upal​ne lata mo​drze​wie „wy​pa​ca​ją” na igli​wiu oso​bli​wą, lep​ką i ziar​ni​stą sub​stan​cję zwa​ną man​ną brian​soń​ską sto​‐ so​wa​ną w daw​nych cza​sach jako śro​dek prze​czysz​cza​ją​cy. A w chłod​nej taj​‐ dze sy​be​ryj​skiej po​szu​ki​wa​no gumy ural​skiej, ina​czej zwa​nej oren​bur​ską. Jest to wy​dzie​li​na ży​wicz​na gro​ma​dzą​ca się w za​łom​kach kory drzew ogar​‐ nię​tych przez po​żar lasu. Guma ta słu​ży​ła i słu​ży miej​sco​wej lud​no​ści jako klej i le​kar​stwo. Mo​drze​wie ro​sną​ce w Pol​sce czę​sto opa​no​wa​ne są przez hubę – mo​drzew​nik le​kar​ski. Pod na​zwą „gąb​ka mo​drze​wio​wa” była zna​na w śre​dnio​wiecz​nym lecz​nic​twie lu​do​wym jako „po​ży​tecz​na od ro​zu​mu od​‐ cho​dzą​cym, sza​lo​nym i głu​pim”. Me​dy​cy​na ofi​cjal​na na te​mat głu​po​ty się nie wy​po​wia​da​ła, w hu​bie wi​dzia​ła śro​dek sil​nie prze​czysz​cza​ją​cy i wstrzy​mu​‐ ją​cy poty w prze​wle​kłych cho​ro​bach. W 1879 roku wy​sła​no z Pol​ski do Ro​‐ sji osiem ton su​szo​ne​go grzy​ba – mo​drzew​ni​ka le​kar​skie​go. Nie ma koń​ca po​chwa​łom mo​drze​wia, choć tyle zna​ko​mi​to​ści ro​śnie wo​‐ kół. A prze​cież są kra​iny okry​te wiecz​ną bie​lą, gdzie żad​ne drze​wo nie utrzy​‐ ma się przy ży​ciu, a drew​no ma war​tość zło​ta. Od​kąd ludz​ka pa​mięć się​ga, mo​rze ob​my​wa​ją​ce brze​gi La​po​nii i Gren​lan​dii wy​rzu​ca na ląd mar​twe pnie mo​drze​wio​we. Przy​by​wa​ją zza ho​ry​zon​tu. Wy​ro​słe i wy​piesz​czo​ne da​le​ko na po​łu​dniu, wy​dar​te zie​mi wio​sen​ny​mi przy​bo​ra​mi po​tęż​nych rzek, wraz z nimi spły​wa​ją do oce​anu, by na grzbie​cie fal po​dą​żyć na pół​noc – bez​cen​ny dar sy​be​ryj​skiej taj​gi.

Mrów​ki

Wraz z od​lo​tem ostat​nich pta​ków nad​cho​dzi dla mró​wek czas od​po​czyn​ku po wie​lo​mie​sięcz​nych tru​dach. Pra​co​wa​ły bo​wiem jak mrów​ki; gdy tyl​ko wsta​‐ ły ze snu zi​mo​we​go, ocho​czo przy​stą​pi​ły do re​mon​tu, roz​bu​do​wy i sprzą​ta​nia swe​go ogrom​ne​go gniaz​da-pań​stwa. Z bli​ska i z da​le​ka zno​si​ły bu​du​lec, każ​‐ da była dla sie​bie mi​strzem, ro​bot​ni​kiem i nad​zor​cą, tyl​ko cza​sem do​ty​kiem czu​łek prze​ka​zy​wa​ły jed​na dru​giej ko​mu​ni​ka​ty o po​stę​pie prac. Sze​re​gi apro​‐ wi​za​to​rek wy​ru​szy​ły po żyw​ność dla wszyst​kich miesz​kań​ców gro​du. Ty​sią​‐ ce pia​stu​nek pod​ję​ło swe obo​wiąz​ki. Kło​po​ty wy​cho​waw​cze za​czy​na​ją się w chwi​li znie​sie​nia ja​jecz​ka przez kró​lo​wą mat​kę. Jest ono ma​leń​kie i bar​dzo... chce jeść. Opie​kun​ki głasz​czą je, liżą aż do po​ły​sku i od tego gła​ska​nia i li​za​nia ro​śnie, wraz ze śli​ną bo​‐ wiem do​sta​ją się do jego wnę​trza sub​stan​cje po​kar​mo​we. Z wy​ro​śnię​te​go,

tłu​ste​go jaja wy​lę​ga się lar​wa żar​łocz​nie po​chła​nia​ją​ca je​dze​nie po​da​wa​ne jej już dro​gą nor​mal​ną – przez pysz​czek. Lar​wa ro​śnie i pew​ne​go dnia za​wi​‐ ja się w je​dwa​bi​sty oprzęd i zmie​nia w nie​ru​cho​mą po​czwar​kę. To wca​le nie ko​niec obo​wiąz​ków pia​stu​nek; mu​szą być jesz​cze aku​szer​ka​mi i w od​po​‐ wied​niej chwi​li po​móc wyjść na świat mrów​czę​ciu, gdyż jego szczę​ki są zbyt sła​be, by prze​gryźć ścian​kę ko​ko​nu. Nowo uro​dzo​ne mrów​ki szyb​ko włą​cza​ją się w rytm ży​cia ro​dzi​ny. Dłu​gość cy​klu roz​wo​ju od jaj do do​ro​słe​go owa​da za​le​ży wy​łącz​nie od pia​stu​nek – czy za​pew​nią dzie​ciom wa​run​ki nie​zbęd​ne do ży​cia: w sam raz tem​pe​ra​tu​rę, wil​got​ność, ciem​ność lub roz​pro​szo​ne świa​tło. W mro​wi​sku trwa bez​u​stan​na bie​ga​ni​na ro​bot​nic nio​są​cych w szczę​kach po​tom​stwo kró​lo​‐ wej mat​ki, a swo​je sio​stry. Rano prze​no​szo​ne są bli​żej pro​mie​ni sło​necz​‐ nych, w po​łu​dnie, gdy już moc​no przy​grze​wa, cho​wa​ne w głęb​sze, wil​got​ne ko​mo​ry, w chłod​ne noce jesz​cze głę​biej. Mrów​ki ro​bot​ni​ce są bez​płod​ne. Tyl​ko z nie​któ​rych ja​je​czek roz​wi​ja​ją się sam​ce i sa​mi​ce, duże skrzy​dla​te owa​dy. W środ​ku lata tło​czą się w mro​wi​sku w ocze​ki​wa​niu na swój lot go​do​wy. W go​rą​cy, par​ny dzień w wie​lu kop​cach rów​no​cze​śnie ro​bot​ni​ce sze​ro​ko otwie​ra​ją wyj​ścia i wszyst​ko, co żyje, wy​‐ cho​dzi na ze​wnątrz. Sta​re mró​wy, mrów​ki w sile wie​ku i zu​peł​nie mło​dziut​‐ kie mró​wecz​ki w wiel​kim pod​nie​ce​niu bie​ga​ją w róż​nych kie​run​kach, wspi​‐ na​ją się na tra​wy, jak​by chcia​ły ule​cieć w po​wie​trze. Naj​mniej palą się do wyj​ścia uskrzy​dle​ni na​rze​cze​ni, więc ro​bot​ni​ce po​na​gla​ją ich, a gdy już nie moż​na ina​czej – bru​tal​nie wy​wle​ka​ją „za łeb”. I to po​ma​ga; dzia​ła czar pro​‐ mie​ni sło​necz​nych. Ty​sią​ce błysz​czą​cych skrzy​deł​ka​mi owa​dów wzbi​ja się wy​so​ko, ku słoń​cu na swój je​dy​ny w ży​ciu lot go​do​wy. Wra​ca​ją z nie​go tyl​ko za​płod​nio​ne sa​mi​ce. Mło​dzi mę​żo​wie po do​ko​na​nym ak​cie roz​sta​ją się z ży​‐ ciem – mar​twi opa​da​ją na zie​mię. Ruj​ka od​by​wa się w po​łu​dnie i trwa kil​ka dni, po czym do gniaz​da wra​ca spo​kój, a ro​bot​ni​ce – do co​dzien​nej krzą​ta​ni​‐ ny.

Tak to​czy się ży​cie doj​rza​łej, wie​lo​ty​sięcz​nej ro​dzi​ny mrów​czej. Po​cząt​ki były jed​nak bar​dzo skrom​ne i trud​ne. Za​ło​ży​ciel​ką rodu była mło​dziut​ka kró​‐ lo​wa. Po od​by​ciu lotu go​do​we​go, któ​ry trwał za​le​d​wie kil​ka mi​nut, wró​ci​ła na zie​mię, na​tych​miast od​gry​zła i zja​dła swo​je pięk​ne, błysz​czą​ce skrzy​dła – swój strój we​sel​ny. Je​dy​nym jej pra​gnie​niem było wró​cić pod zie​mię. Wy​ko​‐ pa​ła więc ko​ry​ta​rzyk za​koń​czo​ny ko​mo​rą, za​sy​pa​ła sta​ran​nie otwór wej​ścio​‐ wy i tak, po​grze​ba​na żyw​cem, wio​dła ży​cie sa​mot​ni​cy. Przez wie​le mie​się​cy ży​wi​ła się re​zer​wa​mi tłusz​czo​wy​mi wła​sne​go cia​ła i mię​śnia​mi po​zo​sta​ły​mi

po skrzy​dłach, a w jej cie​le doj​rze​wa​ły ja​jecz​ka. Po​tem za​czę​ła je zno​sić. Część z nich zja​dła lub da​wa​ła lar​wom do zje​dze​nia. Wresz​cie pierw​sze ro​‐ bot​ni​ce opu​ści​ły ko​ko​ny i na​tych​miast na​wią​za​ły łącz​ność ze świa​tem ze​‐ wnętrz​nym; do gniaz​da za​czę​ło na​pły​wać po​ży​wie​nie. Na ten sy​gnał mat​ka za​prze​sta​ła pra​cy, sta​ła się pło​chli​wa; ukry​ta w naj​głęb​szych ko​mo​rach przy​‐ stą​pi​ła do zno​sze​nia ja​je​czek. Do​brze kar​mio​na i piesz​czo​na przez swe cór​ki ro​bot​ni​ce roz​ty​ła się w koń​cu, roz​ro​sła i z bie​giem cza​su zmie​ni​ła w żywy przy​rząd do pro​duk​cji ty​się​cy jaj, słu​żą​cy ro​dzi​nie dłu​go – na​wet pięt​na​ście lat. Stop​nio​wo ma​leń​ka po​je​dyn​cza ko​mo​ra sta​ła się tęt​nią​cym ży​ciem gro​dem wa​row​nym ze skła​da​mi po​ży​wie​nia, żłob​ka​mi, z ży​wym po​to​kiem mró​wek dniem i nocą za​ję​tych pra​cą dla ogól​ne​go do​bra. Gdy na świe​cie robi się zim​no, a na po​żół​kłych tra​wach po​ja​wia się szron, gniaz​do po​wo​li usy​pia. Tyl​ko w po​łu​dnie po​je​dyn​cze mrów​ki wy​cho​‐ dzą na ze​wnątrz, w koń​cu ro​bot​ni​ce za​my​ka​ją otwo​ry wej​ścio​we, sku​pia​ją się w ko​mo​rach po​ło​żo​nych w głę​bi zie​mi i za​pa​da​ją w odrę​twie​nie – za​słu​‐ żo​ny sen istot pra​co​wi​tych, z któ​re​go po wie​lu mie​sią​cach zbu​dzą je pro​mie​‐ nie wio​sen​ne​go słoń​ca.

My​szo​ło​wy

Od ścia​ny pusz​czy ode​rwa​ła się bru​nat​no​brą​zo​wa syl​wet​ka oka​za​łe​go pta​ka. Sze​ro​kie skrzy​dła mia​ro​wo za​gar​nia​ją po​wie​trze, za​okrą​glo​ny wa​chlarz ogo​‐ na prze​chy​la się, skrzy​dła nie​ru​cho​mie​ją i ptak za​ta​cza koło, szy​bu​je, na​bie​ra wy​so​ko​ści. W dole pod nim ja​śnie​je nie​wiel​ka po​la​na oto​czo​na kę​dzie​rza​‐ wym ko​bier​cem czar​nych świer​ków, zło​ci​stych lip i sza​rych osik. Na po​la​nie

ciem​nie​je bry​ła drew​nia​ne​go domu, roz​ło​ży​sty grab i kępy krze​wów. Po traw​ni​ku prze​su​wa​ją się punk​ci​ki kur, wśród plam kwia​tów mi​go​cą tur​ku​so​‐ we szy​je pawi. My​szo​łów krą​ży, a cie​płe po​wie​trze bi​ją​ce w górę z na​grza​‐ nej słoń​cem po​la​ny uno​si go ze sobą. Pły​nąc ma​je​sta​tycz​nie, raz po raz rzu​ca w nie​bo prze​ni​kli​wy zew. Od​po​wia​da​ją mu bra​cia i już czte​ry my​szo​ło​wy krą​żą nad po​la​ną, wzno​szą się wy​żej i wy​żej, aż nik​ną w błę​ki​cie i tyl​ko da​‐ le​kie kwi​le​nie cich​nie i za​mie​ra. W dole drób czuj​nie śle​dzą​cy lot dra​pież​‐ nych pta​ków, wra​ca do swych przy​ziem​nych spraw. Tyl​ko by​stro​oka in​dycz​‐ ka dłu​go jesz​cze, prze​krzy​wiw​szy gło​wę, spo​glą​da nie​uf​nie w górę i ci​chym gło​sem na​kła​nia swe mło​de do po​zo​sta​nia w ukry​ciu. Para my​szo​ło​wów od lat gnieź​dzi się na wy​so​kiej osi​ce w po​bli​żu po​la​ny. Ich gniaz​do wspar​te na gru​bym ko​na​rze, przy​tu​lo​ne do pnia, zno​si bez szko​dy let​nie bu​rze i zi​mo​we wi​chu​ry. Każ​de​go roku po​pra​wia​ne i roz​bu​do​wy​wa​ne mie​rzy metr śred​ni​cy i pra​wie pół me​tra wy​so​ko​ści. Gdy na po​cząt​ku wio​sny na wy​ściół​ce z su​chych traw i cien​kich ga​łą​zek po​ja​wi​ło się pierw​sze jajo, syl​wet​ki pta​ków znik​nę​ły z nie​bo​skło​nu, za​mil​kło ostre kwi​le​nie gło​szą​ce pra​wa wła​sno​ści do gniaz​da, po​la​ny i lasu. Tyl​ko uważ​ni miesz​kań​cy le​śni​‐ czów​ki wi​dy​wa​li prze​my​ka​ją​ce​go wśród drzew sam​ca, któ​ry na krót​ko za​‐ stę​po​wał sa​mi​cę na gnieź​dzie, by mo​gła zdo​być dla sie​bie po​ży​wie​nie.

Bie​lik i my​szo​łów

Po upły​wie mie​sią​ca z czte​rech bia​ła​wych, zie​lo​na​wo​żół​to prze​świ​tu​ją​‐ cych, ciem​no na​kra​pia​nych jaj wy​lę​gły się wresz​cie pi​sklę​ta – skrze​czą​ce stwo​ry okry​te ja​sno​po​pie​la​tym pu​chem, gę​stym i krót​kim, zdob​ne w bia​łą pla​mę na tyle gło​wy. Od tej chwi​li mat​ka nie opusz​cza​ła gniaz​da, grza​ła pi​‐ sklę​ta w chłod​ne dni, osła​nia​ła w upal​ne. Od​bie​ra​ła od sam​ca przy​nie​sio​ną zdo​bycz, dzie​li​ła ją na drob​ne ka​wał​ki i po​da​wa​ła w za​krzy​wio​ne dzio​by nie​po​rad​nych pi​skląt. Mło​de ro​sły, na​bie​ra​ły sił i zręcz​no​ści. Wkrót​ce same rzu​ca​ły się na po​karm, szar​piąc go i po​że​ra​jąc łap​czy​wie. Set​ki my​szy po​‐ lnych i nor​ni​ków, dzie​siąt​ki żab, jasz​czu​rek i węży zna​la​zło śmierć w szpo​‐ nach sta​re​go my​szo​ło​wa, za​nim mło​de po​ro​sły bru​nat​ną okry​wą piór. Co​raz czę​ściej, za​ko​twi​czo​ne szpo​na​mi o brzeg gniaz​da, roz​po​ście​ra​ły skrzy​dła i biły nimi po​wie​trze. Po sied​miu ty​go​dniach od na​ro​dzin pierw​szy raz wznio​sły się w wol​ny prze​stwór, by wraz z ro​dzi​ca​mi upa​jać się lo​tem. Pod ko​niec lata mło​de pta​ki pod​ję​ły pierw​sze sa​mot​ne wy​pra​wy ło​wiec​kie poza pusz​czę.

Na sa​mot​nej gru​szy sto​ją​cej wśród pól ogo​ło​co​nych już ze zbóż sie​dzi my​‐ szo​łów. Czte​ry żół​te, krót​kie pal​ce za​koń​czo​ne czar​ny​mi szpo​na​mi, stwo​rzo​‐ ne do za​ci​ska​nia się na ży​wym cie​le, te​raz za​ci​snął na ga​łę​zi. Dru​gą nogę ukrył w ciem​no zna​czo​nym pie​rzu okry​wa​ją​cym pierś i brzuch. Lek​ko na​stro​‐ szo​ne pió​ra grzbie​tu gra​ją pla​ma​mi brą​zu i sza​ro​ści. Spo​kój nie​ru​cho​mej syl​‐ wet​ki, moc​ny, za​krzy​wio​ny dziób z żół​tą wo​sków​ką i wy​ra​zi​ste, ja​sno​brą​zo​‐ we oczy po​ły​sku​ją​ce spod wład​czo za​ry​so​wa​nych brwi na​da​ją mu wy​raz kró​lew​skie​go do​sto​jeń​stwa, wspól​ny wszyst​kim dra​pież​nym pta​kom. Na​gle spadł z cia​sno stu​lo​ny​mi skrzy​dła​mi. W ostat​niej chwi​li roz​ło​żył je i su​nąc tuż nad zie​mią, wy​rzu​cił w przód strasz​li​we nogi, na ma​łym, pisz​czą​‐ cym ciał​ku za​ci​snął szpo​ny nie​chy​bia​ją​ce celu. Za​to​czył krąg. Po chwi​li znów sie​dział – nie​ru​cho​my po​są​żek, z nogą ukry​tą w gę​stym pie​rzu na pier​‐ si.

Nie​to​perz

Ja by​łem ssa​kiem

A chcia​łem la​tać; Pi​sną​łem, czu​jąc bez​si​łę – I sta​jąc bli​sko Ta​jem​nic świa​ta, Pra​gnie​niem się mo​dli​łem. I nie​spo​dzia​nie Tkan​ką błon Po​ro​sły moje żą​dze, Nio​sąc mnie W mrocz​ny nie​bios skłon W chmu​ry Fio​le​tem wrzą​ce. Ach, skrzy​dłem sta​ła się tę​sk​no​ta, Spo​istem, mięk​kiem, czar​nem... (Ma​ria Paw​li​kow​ska-Ja​sno​rzew​ska)

Cia​ło okry​te ciem​nym fu​ter​kiem po​zo​sta​ło drob​ne, za to ra​mio​na, dło​nie, a zwłasz​cza pal​ce znacz​nie się wy​dłu​ży​ły, two​rząc rusz​to​wa​nie, na któ​rym roz​pię​ta jest cien​ka, ela​stycz​na bło​na. Obej​mu​je nie tyl​ko przed​nie nogi zwie​rzę​cia, lecz tak​że tyl​ne i ogon. Wol​ne po​zo​sta​ły kciu​ki – krót​kie, dwu​‐ czło​no​we, za​opa​trzo​ne w moc​ne pa​zu​ry słu​żą​ce do wspi​na​nia się – oraz sto​‐ py, rów​nież za​koń​czo​ne ostry​mi pa​zur​ka​mi. Zmę​czo​ny la​ta​niem nie​to​perz za​‐ cze​pia się nimi o ga​łąź, strop ja​ski​ni lub o bel​kę na stry​chu i od​po​czy​wa, wi​‐ sząc gło​wą w dół. Aby się utrzy​mać w wy​ma​rzo​nym ży​wio​le, ude​rza skrzy​‐ dła​mi kil​ka​na​ście razy na se​kun​dę i prze​la​tu​je w tym cza​sie po​nad czte​ry me​‐ try. Spraw​ny apa​rat lot​ny umoż​li​wia od​by​wa​nie se​zo​no​wych wę​dró​wek zdu​‐ mie​wa​ją​co po​dob​nych do wę​dró​wek pta​ków; je​sie​nią nie​to​pe​rze kie​ru​ją się do leż zi​mo​wych od​le​głych od sie​dzib let​nich cza​sem o set​ki ki​lo​me​trów.

W cie​płe wie​czo​ry nie​to​pe​rze i ja​skół​ki rów​no​cze​śnie uno​szą się w po​‐ wie​trzu, lecz jak​że róż​nią się lo​tem! Pta​ki z gra​cją za​kre​śla​ją wdzięcz​ne łuki i koła. Na ich tle wy​czy​ny lot​ni​cze ssa​ków to nie​skład​ne, choć szyb​kie mio​‐ ta​nie się w róż​nych kie​run​kach, po​par​te go​rącz​ko​wy​mi ude​rze​nia​mi skrzy​deł. Ten po​zor​nie cha​otycz​ny lot to je​den z prze​bie​głych pod​stę​pów w woj​nie dźwię​ków, pro​wa​dzo​nej przez nie​to​pe​rze i ćmy, woj​nie z uży​ciem echo​lo​ka​‐ cji, pod​słu​chu, za​głu​sza​nia i pre​cy​zyj​nych ob​li​czeń ma​te​ma​tycz​nych. Nie​to​pe​rze orien​tu​ją się w prze​strze​ni za po​mo​cą słu​chu – sły​szą... ob​ra​zy. Le​cą​ce zwie​rzę wy​da​je se​rie 12–300 dźwię​ków na se​kun​dę. Głos od​bi​ja się od wszyst​kie​go, co na​po​tka na dro​dze, i wra​ca do nadaw​cy, któ​re​go sub​tel​ny słuch bły​ska​wicz​nie oce​nia od​le​głość i roz​mia​ry obiek​tu. Dzię​ki temu zwie​‐ rzę nie tyl​ko omi​ja prze​szko​dy, lecz tak​że lo​ka​li​zu​je żywy po​karm. Na​tę​że​nie gło​su nie​to​pe​rzy jest im​po​nu​ją​ce – w od​le​gło​ści dzie​się​ciu cen​ty​me​trów od pyszcz​ka wy​no​si sto fo​nów (dla po​rów​na​nia: młot pneu​ma​tycz​ny hu​czy z siłą osiem​dzie​się​ciu fo​nów), a mimo to z noc​ne​go nie​ba nie do​cho​dzi do na​szych

uszu ka​ko​fo​nia nie​to​pe​rzych wrza​sków. Ci​szę let​niej nocy za​wdzię​cza​my upo​śle​dze​niu na​sze​go słu​chu nie​wraż​li​we​go na ul​tra​dź​wię​ki – nie​sły​cha​nie wy​so​kie tony, a ta​ki​mi po​słu​gu​ją się nie​to​pe​rze w echo​lo​ka​cji.

Nie​to​pe​rze ży​wią się głów​nie owa​da​mi, a że są ak​tyw​ne w nocy, naj​czę​‐ ściej po​lu​ją na ćmy. Ple​mię ciem nie jest jed​nak za​gro​żo​ne w swym ist​nie​niu, gdyż bro​ni się chy​try​mi spo​so​ba​mi. Noc​ne mo​ty​le wło​ży​ły czap​kę nie​słysz​kę – swe cia​ła okry​ły pu​szy​stym kut​ner​kiem wy​głu​sza​ją​cym ul​tra​dź​wię​ki, a że czu​łe uszy wro​ga sły​szą lot owa​dów, ćmy wy​na​la​zły lot bez​dź​więcz​ny. Frędz​le de​li​kat​nych wło​sków na brze​gach ich skrzy​deł za​po​bie​ga​ją po​wsta​‐ wa​niu wi​rów po​wietrz​nych po​wo​du​ją​cych szmer​ki. Nie​któ​re ga​tun​ki wy​‐

kształ​ci​ły na tu​ło​wiu apa​ra​ty pod​słu​cho​we – agre​sor wy​da​ją​cy pisk de​ma​‐ sku​je się już z od​le​gło​ści trzy​dzie​stu me​trów, co umoż​li​wia ofie​rze uciecz​kę. W cie​płą, bez​wietrz​ną noc spo​koj​nie po​la​tu​ją ćmy, do​bie​ra​ją się w pary, piją nek​tar z noc​nych kwia​tów. Na​gle z ciem​no​ści bu​cha wiąz​ka ul​tra​dź​wię​‐ ków – owa​dy w pa​ni​ce roz​pry​sku​ją się na boki. Nad​la​tu​ją​cy nie​to​perz zba​‐ cza z kur​su, mio​ta się w róż​ne stro​ny – sto​su​je ma​newr cha​otycz​ne​go lotu. Jest to ce​lo​we dzia​ła​nie ma​ją​ce zmy​lić ofia​ry, aż któ​raś, zdez​o​rien​to​wa​na, za​cznie ucie​kać w jego kie​run​ku. Już ją pra​wie ma, lecz owad skła​da skrzy​‐ dła i jak ka​myk spa​da w dół. Zgod​nie z pra​wa​mi fi​zy​ki za​kre​śla krzy​wą ba​li​‐ stycz​ną, któ​rą mózg nie​to​pe​rza bły​ska​wicz​nie ob​li​cza, a jego pę​dzą​ce cia​ło wy​kre​śla w prze​strze​ni – i ćma tra​fia wprost w ostre ząb​ki. Ale i na to są spo​so​by – mo​ty​le klu​czą jak za​ją​ce, za​kre​śla​ją pę​tle, spa​da​ją ru​chem spi​ral​‐ nym, czy​nią wszyst​ko, by nie​to​perz ude​rzył w próż​nię.

Naj​per​fid​niej bro​nią się ćmy niedź​wie​dziów​ki. Ich przed​nie skrzy​dła mają bar​wę brą​zo​wą z żół​to​bia​łym ry​sun​kiem, tyl​ne są ce​gla​sto​czer​wo​ne z nie​bie​‐

sko-czar​ny​mi pla​ma​mi. Te pięk​no​ści nocy przy​stę​pu​ją do kontr​ata​ku – wy​sy​‐ ła​ją sy​gna​ły dez​orien​tu​ją​ce wro​ga lub imi​tu​ją​ce głos alar​mu nie​to​pe​rzy. Efekt prze​cho​dzi wszel​kie ocze​ki​wa​nia – wy​stra​szo​ny na​past​nik pierz​cha z pla​cu boju. A to wszyst​ko na​wet po​etom się nie śni​ło.

Nor​ni​ce rude

Po​po​łu​dnio​we słoń​ce wy​do​by​ło z cie​nia gma​twa​ni​nę sza​rych ko​rze​ni i ko​‐ rzon​ków wy​płu​ka​nych desz​cza​mi ze ścia​ny nie​wiel​kiej skar​py od​ci​na​ją​cej sta​ry, mrocz​ny las od piasz​czy​stej dro​gi i mło​dziut​kiej upra​wy le​śnej. Choć wiatr nie po​ru​sza ga​łę​zia​mi drzew, z lasu do​cho​dzą sze​le​sty. To krew​niacz​ki my​szy i cho​mi​ków – nor​ni​ce rude bie​ga​ją po su​chych li​ściach i igli​wiu. Sło​‐ necz​na i ci​cha wrze​śnio​wa po​go​da za​chę​ci​ła je do wyj​ścia z pod​ziem​nych

ko​ry​ta​rzy. Jed​na z nich wy​szła przed otwór nor​ki ukry​ty za fi​ran​ką ko​rzon​‐ ków. Mie​rzy dzie​sięć cen​ty​me​trów, ma ogo​nek w sam raz dłu​gi, dużą gło​wę z tępo za​koń​czo​nym pyszcz​kiem, duże są też uszy, wąsy i błysz​czą​ce, ciem​ne uczy. Fu​ter​ko na grzbie​cie ru​do​brą​zo​we, sza​re na bo​kach cia​ła, a bia​łe na brzu​chu i no​gach, jest lśnią​ce i ide​al​nie czy​ste. Zwy​cza​jem wszyst​kich nor​nic chwi​lę wy​grze​wa się na słon​ku, po​tem dłu​ga i sta​ran​na to​a​le​ta i już moż​na iść na spo​tka​nie ze zna​jo​my​mi. A spo​ro ich w tym roku miesz​ka w są​siedz​‐ twie i wszyst​kie są na​der to​wa​rzy​skie. W głę​bi lasu, nie​co po le​wej gru​pa mło​dzie​ży z za​cho​wa​niem wszel​kich re​guł bawi się w cho​wa​ne​go wśród traw, ga​łą​zek i mchów. W in​nym miej​scu sa​mot​na sa​micz​ka zwie​dza po​bli​skie krze​wy, dziel​nie wspi​na​jąc się na ga​‐ łąz​ki, a jesz​cze da​lej dwa sam​czy​ki to​czą wal​kę – jak zwy​kle na​mie​sza​ła płeć pięk​na. Nor​ni​ce upodo​ba​ły so​bie boks. Prze​ciw​ni​cy sta​ją na tyl​nych no​‐ gach, uska​ku​ją, wy​ko​nu​ją szyb​kie zwro​ty – wszyst​ko nie tra​cąc rów​no​wa​gi. Zwar​cie – w ruch idą przed​nie łap​ki, bły​ska​wicz​na wy​mia​na cio​sów. Spo​‐ tka​nie prze​bie​ga na wy​so​kim po​zio​mie, no może nie zu​peł​nie, gdyż zwie​rząt​‐ ka ci​cho, ale do​sad​nie so​bie ubli​ża​ją. Wal​ka koń​czy się tak na​gle, jak się za​‐ czę​ła. Sam​czy​ki roz​cho​dzą się całe i zdro​we, każ​dy dum​ny z od​nie​sio​ne​go zwy​cię​stwa. Bli​żej i da​lej wśród ściół​ki po​my​ka​ją po​waż​ne, do​ro​słe nor​ni​ce za​ję​te wy​szu​ki​wa​niem smacz​nych ką​sków. Roz​legł się obcy dźwięk i w jed​‐ nej chwi​li całe to​wa​rzy​stwo tchórz​li​wie znik​nę​ło pod zie​mią. Trud​no się dzi​wić – każ​da z nor​nic mo​gła​by żyć na​wet trzy lata, lecz rzad​‐ ko któ​ra osią​ga wiek pię​ciu mie​się​cy. Zbyt wie​lu ama​to​rów ła​twe​go ką​ska lata, bie​ga i peł​za po le​sie. Prócz szyb​kie​go re​flek​su ple​mię nor​nic ra​tu​je od za​gła​dy ogrom​na licz​ba po​tom​stwa przy​cho​dzą​ce​go na świat od wio​sny do póź​nej je​sie​ni, a cza​sem i w zi​mie. „Mnóż​my się bra​cia i sio​stry!” – oto za​‐ wo​ła​nie ga​tun​ku, więc po​słusz​ne mu sa​micz​ki, czte​ry razy do roku, po cią​ży trwa​ją​cej dwa​dzie​ścia je​den dni, ro​dzą czwo​ro, sze​ścio​ro, a na​wet dzie​się​‐ cio​ro dzie​ci. Je​den miot, w dniu przyj​ścia na świat, waży cza​sem tyle co mat​ka, a na do​da​tek jesz​cze przez dwa ty​go​dnie je​dy​nym ich po​kar​mem jest jej mle​ko. Mimo ta​kie​go wy​sił​ku sa​mi​ca ma się cał​kiem do​brze – las jest dla nor​nic ru​dych ła​ska​wy. O każ​dej po​rze roku ob​fi​tość w nim je​dze​nia przy​‐

wra​ca​ją​ce​go nad​wą​tlo​ne siły. Są mło​de źdźbła traw i zio​ła, są owo​ce, na​sio​‐ na i grzy​by, są owa​dy, śli​ma​ki i inny zwie​rzę​cy dro​biazg, a w naj​gor​sze zi​‐ mo​we mie​sią​ce – kora mło​dych drze​wek i za​pa​sy ukry​te je​sie​nią w głę​bi nor. To​też – mimo że wrze​śnio​we noce nie na​le​żą do cie​płych – jak gdy​by ni​g​dy nic przy​cho​dzą na świat nor​ni​czę​ta. Cza​sem ich ko​ły​ską jest opusz​czo​ne daw​no gniaz​do kosa lub droz​da, czę​ściej jed​nak sa​mi​ca wy​szu​ku​je za​cisz​ny ką​cik w krza​kach tuż nad zie​mią, w zmur​sza​łym pniu lub pod zwa​lo​nym drze​‐ wem i tam wije ku​li​ste gniaz​do z gru​bych włó​kien drzew​nych, wy​mosz​czo​ne we​wnątrz mięk​kim mchem i pta​sim pu​chem. Ma​leń​stwa ro​dzą się cał​kiem na​gie, a że nie są spraw​ne i nie mogą roz​‐ grzać się ru​chem, za​do​wa​la​ją się tem​pe​ra​tu​rą cia​ła o czte​ry i pół stop​nia niż​‐ szą od cie​pło​ty do​ro​słych zwie​rząt. A że ilość pod​trzy​mu​ją​ce​go ży​cie cie​pła pro​du​ko​wa​ne​go przez ich or​ga​nizm w du​żym stop​niu za​le​ży od spraw​no​ści ser​ca – ono przez pierw​sze dzie​sięć dni ro​śnie znacz​nie szyb​ciej niż inne czę​ści cia​ła. Nie​wy​czer​pa​na jest po​my​sło​wość Mat​ki Na​tu​ry w uła​twia​niu ży​cia swym dzie​ciom! Mło​de nor​ni​ce w wie​ku czte​rech ty​go​dni są już w peł​ni roz​wi​nię​te i sa​mo​‐ dziel​ne. Nic więc nie stoi na prze​szko​dzie, by i one pod​ję​ły tru​dy ma​cie​rzyń​‐ stwa. Ła​two im idzie, je​śli po​cho​dzą z mio​tu wio​sen​ne​go, go​rzej, gdy z ostat​nie​go przed na​dej​ściem zimy i na​le​ży wstrzy​mać się z za​ło​że​niem ro​‐ dzi​ny do na​dej​ścia lep​szych cza​sów. A tu lat​ka lecą: pół​rocz​na, bez​dziet​na nor​ni​ca to praw​dzi​wa sta​ra pan​na. Aby temu za​ra​dzić, Mat​ka Na​tu​ra ofia​ro​‐ wa​ła im elik​sir mło​do​ści – skład che​micz​ny cia​ła ma​leństw przy​cho​dzą​cych na świat je​sie​nią jest nie​co inny niż mio​tów wio​sen​nych. To po​wo​du​je, że zwie​rzę​ta doj​rze​wa​ją z róż​ną szyb​ko​ścią. Trud​ne to do po​ję​cia, a jed​nak tak jest: mie​sięcz​na nor​ni​ca uro​dzo​na w kwiet​niu jest fi​zjo​lo​gicz​nie gru​bo star​‐ sza od mie​sięcz​nej nor​ni​cy uro​dzo​nej w paź​dzier​ni​ku. Może po​sia​da​nie ta​jem​ni​cy prze​dłu​ża​nia mło​do​ści spra​wia, że zwie​rząt​ka, nie​po​mne wszel​kich ła​sic i sów, tak bez​tro​sko i ra​do​śnie ko​rzy​sta​ją z ży​cia.

Ol​sza czar​na

Ma strze​li​sty pień aż do wierz​choł​ka prze​świ​tu​ją​cy po​przez ko​na​ry wy​dłu​żo​‐ nej ko​ro​ny, ciem​no​bru​nat​ną, spę​ka​ną korę i okrą​głe li​ście o brze​gach ząb​ko​‐ wa​nych, do póź​nej je​sie​ni ciem​no​zie​lo​ne i lśnią​ce. Utrzy​mu​je się w grun​cie za po​mo​cą ko​rze​ni wgłęb​nych – się​ga​ją​cych jed​ne​go me​tra do wnę​trza zie​mi, próch​ni​czych – splą​ta​ną sie​cią prze​ra​sta​ją​cych gór​ne war​stwy gle​by, i przy​‐ by​szo​wych – wy​ra​sta​ją​cych z szyi ko​rze​nio​wej. Mło​de drzew​ko po​cząt​ko​wo

ro​śnie opor​nie, by po kil​ku la​tach na​gle śmi​gnąć w górę. Osta​tecz​ną wy​so​‐ kość 20–30 me​trów osią​ga po trzy​dzie​stu la​tach. Żyje pół wie​ku, cza​sa​mi tyl​ko do​cią​ga set​ki. Na sta​rość cho​ru​je. Wi​do​mą ozna​ką mur​szu nisz​czą​ce​go jej wnę​trze jest za​mie​ra​nie wierz​choł​ka ko​ro​ny. Sa​mot​ne ol​sze po raz pierw​‐ szy owo​cu​ją już w dzie​sią​tym roku ży​cia, ro​sną​ce w gro​ma​dzie – znacz​nie póź​niej. Kwia​ty żeń​skie sku​pio​ne są w zwi​sa​ją​cych ba​ziach. Na​sio​na – czer​‐ wo​no​brą​zo​we orzesz​ki opa​trzo​ne wą​ski​mi skrzy​deł​ka​mi doj​rze​wa​ją w je​sie​‐ ni i wy​sy​pu​ją się pod ko​niec zimy lub na przed​wio​śniu. Ol​cha swym za​się​giem obej​mu​je całą Eu​ro​pę po Kau​kaz i su​che ste​py na po​łu​dniu. U nas za​sie​dla cały niż i re​giel dol​ny. Jest obec​na tam, gdzie znaj​‐ du​je pod do​stat​kiem wody. Po​ra​sta brze​gi rzek, stru​mie​ni i je​zior, nie gar​dzi też ba​gna​mi. Lubi gle​by głę​bo​kie i próch​ni​cze, tor​fy, mo​kre gli​ny i pia​ski gli​‐ nia​ste. Aby ład​nie wy​ro​snąć, po​trze​bu​je wód pły​ną​cych, cie​pła i świa​tła. W Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej ol​szy​na we​spół z brzo​zą omszo​ną, je​sio​nem, wierz​ba​mi krza​cza​sty​mi, cze​rem​chą i po​krzy​wą two​rzy – co​raz rzad​sze w dzi​siej​szym świe​cie – ze​spo​ły pod​mo​kłych la​sów, tak zwa​ne olsy. Drew​no ol​szy – „świe​że – czer​wo​ne, oso​bli​wie z grun​tów mo​krych, z su​‐ chych bar​dziej bia​łe, do bu​do​wy na wol​nym po​wie​trzu nie​zdat​ne, lecz w wo​‐ dzie bar​dziej trwa​łe, na pod​wa​li​ny do mo​stów, na pale, na cem​bro​wa​nie stud​ni, do rur wod​nych pod​ziem​nych, na po​sadz​ki do sta​jen, na ogień i wę​gle jest z naj​przed​niej​szych i pie​ka​rzom oso​bli​wie naj​przy​jem​niej​sze”. W daw​‐ nych cza​sach, z któ​rych po​cho​dzi po​wyż​sza opi​nia, drew​no ol​chy odar​te z kory trzy lata mo​czo​no w wo​dzie, aby na​bra​ło twar​do​ści, po​tem jesz​cze dłu​żej su​szo​no i do​pie​ro tak przy​go​to​wa​ne słu​ży​ło do wy​ro​bu me​bli, sprzę​‐ tów do​mo​wych i cho​da​ków. Z cze​czot​ki ol​cho​wej i fla​dro​wa​nych ko​rze​ni po​wsta​wa​ły zdob​ne szka​tuł​ki i ele​men​ty de​ko​ra​cyj​ne in​stru​men​tów mu​zycz​‐ nych. W dy​mie świe​żych ga​łę​zi wę​dzo​no ryby i mię​so, od​wa​rem z kory gar​‐ bo​wa​no skó​ry prze​zna​czo​ne na po​de​szwy, z doj​rza​łych szy​szek wy​ra​bia​no atra​ment, zie​lo​ne ga​łę​zie z mło​dy​mi, lep​ki​mi li​ść​mi kła​dzio​ne na pod​ło​dze w izbach miesz​kal​nych były sku​tecz​nym le​pem na pchły, wrzu​co​ne zaś do pie​ca w ce​giel​ni nada​wa​ły da​chów​kom, ce​głom i na​czy​niom bar​wę sta​lo​wo​‐ sza​rą.

W dzi​siej​szej me​dy​cy​nie na​pa​ry z kory, li​ści i szy​szek za​wie​ra​ją​ce garb​ni​‐ ki, trój​ter​pe​ny, ży​wi​ce i olej​ki ete​rycz​ne sto​so​wa​ne są w le​cze​niu za​pa​le​nia gar​dła, krwa​wią​cych dzią​seł, scho​rzeń żo​łąd​ka, bie​gu​nek i de​zyn​te​rii. Daw​‐ niej le​czo​no nimi prze​zię​bie​nia, reu​ma​tyzm i po​da​grę. A co waż​niej​sze, była ol​cha zna​ko​mi​tą po​mo​cą w „za​ma​wia​niu” cho​rób. Cier​pią​cy na różę Hu​cuł kładł na cho​re miej​sce czer​wo​ną prze​pa​skę, za​‐ ma​wiacz​ka ol​cho​wą drza​zgą pod​pa​la​ła dzie​więć ku​lek z przę​dzi​wa, dzie​sią​‐ tą kła​dła na pa​cjen​cie, pod​ku​rza​ła go dy​mem i prze​ga​nia​ła cho​ro​bę okrzy​‐ kiem: „Sczeź​nij, prze​pad​nij!”. Ba​war drę​czo​ny bó​lem zęba wy​ci​nał dre​‐ wien​ko po wschod​niej stro​nie pnia ol​chy, dłu​bał nim w zę​bie, wkła​dał na miej​sce, a gdy drza​zga przy​ro​sła – ból zęba zni​kał jak ręką od​jął, po​ko​na​ny siłą ży​wot​ną drze​wa. Li​twin z gu​ber​ni wi​leń​skiej w pa​rok​sy​zmie fe​bry biegł do lasu, by siąść na świe​żo zrą​ba​nym pień​ku ol​cho​wym – cho​ro​ba na​tych​‐ miast wstę​po​wa​ła w drze​wo i ko​rze​nia​mi spły​wa​ła do zie​mi.

Mimo swej przy​dat​no​ści, ol​cha jest drze​wem „złym”. Opa​dłe li​ście za​tru​‐ wa​ją wody, a zda​niem pa​rap​sy​cho​lo​gów wy​wie​ra też nie​ko​rzyst​ny wpływ na czło​wie​ka – dzia​ła de​mo​bi​li​zu​ją​co, de​pre​syj​nie, zmniej​sza od​por​ność or​ga​‐ ni​zmu i utrud​nia go​je​nie się ran. Od daw​na wia​do​mo też, że jej drew​no po​‐ czer​wie​nia​ło za spra​wą dia​bła, któ​ry ją so​bie upodo​bał i dla​te​go cza​row​ni​ce po​słu​gi​wa​ły się ol​chą w swych nie​cnych prak​ty​kach – na przy​kład w przy​‐ wo​ły​wa​niu bu​rzy. W ba​gni​stych la​sach za​miesz​ku​je upior​ny Król Olch cza​tu​‐

ją​cy na oj​ców wio​zą​cych do le​ka​rza swe cho​re na dy​fte​ryt dzie​ci – wabi je do swe​go po​nu​re​go kró​le​stwa, ku​sząc obiet​ni​ca​mi i gro​żąc: „Mój synu, dla​cze​go twarz kry​jesz we dło​nie?” „Czy wi​dzisz, mój oj​cze? Król ol​szyn w tej stro​nie, Król ol​szyn w ko​ro​nie, z ogo​nem jak żmi​ja!” „To tyl​ko, mój synu, mgła noc​na się zwi​ja”. [...] „Chodź do mnie, mój chłop​cze, do​pó​ki masz porę. Gdy chęt​nie nie pój​dziesz, toć gwał​tem za​bio​rę”. „Mój oj​cze, mój oj​cze! Ra​tuj​cie dzie​ci​nę! Król ol​szyn mnie dusi... mnie sła​bo... ja ginę...”[3]

Scep​tycz​ni ucze​ni twier​dzą, że Kró​la Olch nie ma. Ich zda​niem Erl​könig po​wstał z błęd​ne​go tłu​ma​cze​nia duń​skie​go sło​wa elver​kon​ge – król el​fów. O gdy​byż i inne błę​dy ję​zy​ko​we owo​co​wa​ły tak pięk​ną po​ezją!

Osi​ka

Ta naj​bliż​sza krew​niacz​ka to​po​li w mło​do​ści okry​ta jest gład​ką, sza​ro​zie​lo​ną korą, na sta​rość w dol​nej czę​ści pnia ciem​nie​ją​cą i spę​ka​ną w po​dłuż​ne, głę​‐ bo​kie bruz​dy. Ko​ro​na utwo​rzo​na jest z luź​no roz​miesz​czo​nych ko​na​rów. Osi​‐ ka wra​sta w zie​mię płyt​kim, lecz sze​ro​ko roz​ło​żo​nym sys​te​mem ko​rze​nio​‐ wym. Drze​wo szyb​ko ro​śnie i szyb​ko się sta​rze​je. Rocz​na siew​ka nie​rzad​ko

osią​ga pół me​tra wy​so​ko​ści, a dzie​się​cio​let​nie drze​wo mie​rzy po​nad pięt​na​‐ ście me​trów. W wie​ku oko​ło czter​dzie​stu lat koń​czy wzrost i czę​sto we​‐ wnątrz dol​nej czę​ści pnia po​ja​wia się próch​no. Jed​nak nie wszyst​kie osi​ki cho​ru​ją – nie​któ​re w do​brym zdro​wiu do​ży​wa​ją stu i wię​cej lat. Już w lu​tym na cień​szych ga​łąz​kach na​brzmie​wa​ją opa​słe, ostro za​koń​czo​‐ ne, błysz​czą​ce cie​płym brą​zem pącz​ki; mniej​sze – li​ścio​we, i duże – kwia​to​‐ we. Dłu​gie kot​ki mę​skie, zło​żo​ne z kil​ku​set kwiat​ków roz​wi​ja​ją się na in​nych osi​kach niż krót​sze kot​ki żeń​skie. Po za​py​le​niu kot​ki żeń​skie wy​dłu​ża​ją się na​wet do dwu​na​stu cen​ty​me​trów. Na​sio​na ukry​te w owo​co​sta​nach doj​rze​wa​‐ ją pod ko​niec maja. Gdy w pierw​szych dniach czerw​ca tra​fi się cie​pły, sło​‐ necz​ny ra​nek, za​czy​na się wspa​nia​łe wi​do​wi​sko: z ko​ron osik bu​cha pro​sto w nie​bo śnież​no​bia​ła, błysz​czą​ca chmu​ra. Mi​lio​ny na​sio​nek za​opa​trzo​nych w po​ły​skli​wy puch wi​ru​je na tle la​zu​ru. Nie​sio​ne cie​płym po​wie​trzem od​la​‐ tu​ją da​le​ko od drzew ma​cie​rzy​stych, a osi​ki że​gna​ją je sze​le​stem i mi​go​ta​‐ niem li​ści. Sztyw​ne blasz​ki li​ścio​we wy​ra​sta​ją na dłu​gich, tak oso​bli​wie spłasz​czo​nych i ela​stycz​nych ogon​kach, że wi​bru​ją przy naj​mniej​szym po​‐ wie​wie na​wet wów​czas, gdy inne drze​wa mil​czą w bez​ru​chu. Osi​ka ro​śnie w ca​łej Eu​ro​pie aż po Ural, w Afry​ce Pół​noc​nej, na Sy​be​rii i na Da​le​kim Wscho​dzie. W gó​rach się​ga wznie​sień po​nad dwu ty​się​cy me​‐ trów. Jest wy​trzy​ma​ła na mro​zy i upa​ły. Lubi świa​tło, więc skwa​pli​wie opa​‐ no​wu​je zrę​by i nie​użyt​ki, a – choć jest ga​tun​kiem le​śnym – w gę​stwi​nie cho​‐ ru​je i gi​nie. Na Bia​ło​ru​si moż​na na​po​tkać czy​ste lasy osi​ko​we, naj​chęt​niej jed​nak ro​śnie w to​wa​rzy​stwie wią​zów, ja​wo​rów, je​sio​nów i gra​bów. Drew​no osi​ki jest bia​łe, mięk​kie i ła​twe do ob​rób​ki. Dziś słu​ży głów​nie do wy​ro​bu pa​pie​ru i za​pa​łek. Daw​niej gon​ty osi​ko​we ce​nio​no wy​żej niż świer​ko​we czy so​sno​we. Dyle wy​ro​bio​ne z gru​bych pni nie pa​czą się, stąd pod​ło​gi były rów​ne i trwa​łe „w ochę​dó​stwie i czy​sto​ści ła​twe do utrzy​ma​‐ nia”. Osi​ką prze​pa​la​no w pie​cach, by unik​nąć za​pa​le​nia się sa​dzy; dym osi​‐ ko​wy po​kry​wa wnę​trze ko​mi​na war​stwą nie​pal​nej, czar​nej gla​zu​ry. Mniej chęt​nie uży​wa​no jej w kuź​ni – dłu​go ża​rząc się w po​pie​le, gro​zi​ła po​ża​rem. Z do​rod​nych pni dłu​ba​no też nie​wiel​kie czół​na, lecz ży​wot ich był krót​ki; mimo na​są​cze​nia smo​łą pły​wa​ły naj​wy​żej sześć lat. Wie​dzia​ły o tym na​ro​dy

że​gla​rzy. W za​mierz​chłych cza​sach: Mo​car​ny Väi​nämöi​nen, W pro​sto​cie swej do​sko​na​ły, Ści​na na stat​ku bu​do​wę Wy​so​kie le​śne drze​wa.

W pra​cy po​ma​ga mu zie​lo​ny bo​żek pól. Ze zło​tą sie​kie​rą na ra​mie​niu szu​ka w le​sie od​po​wied​nich drzew. Na​po​tkał osi​kę: Na wi​dok boga Samp​sa Osi​ka drży ze stra​chu I liść się li​ścia pyta, Co zna​czyć ma ta sie​kie​ra. Stu ga​łę​zia​mi mówi: „Dziu​ra​wa łódź ze mnie bę​dzie, Osią​dę na dnie mo​rza I na​wet wiatr nie na​dą​ży Śpie​wać po mnie ża​ło​by; Próch​no mnie ci​cho po​żre. Czerw wy​żre ser​ce moje”. Bóg Samp​sa tak był mą​dry, Że zro​zu​miał jej mowę. Orzekł: „Umie​raj w spo​ko​ju” I ru​szył pro​sto z pół​no​cy Ku stro​nom po​łu​dnio​wym, Tam gdzie po​tęż​ne dęby, Wy​so​kie jak dzwon​ne wie​że.[4]

Lecz i osi​ka może być nie​za​stą​pio​na. Były cza​sy, gdy po świe​cie gra​so​wał koł​tun „we​wnętrz​ny” i „ze​wnętrz​ny”. Prze​ciw we​wnętrz​ne​mu prze​pis w 1809 roku ra​dził: „Go​tu​je się dzie​więć wierz​choł​ków osi​czy​ny, pły​nem na​cie​ra się pier​si, a koł​tun wy​wi​nie się na gło​wie i wszyst​kie do​le​gli​wo​ści znik​ną jak ręką od​jął”. Sza​la​ły też za​ra​zy. Ale i na nie zna​le​zio​no spo​sób: na

Rusi sta​wia​no w czte​rech ro​gach wsi krzy​że osi​ko​we, gdyż „do​pó​ki te krzy​że stać będą, do​pó​ty we wsi nie po​ja​wi się cho​le​ra”. W oko​li​cach Sie​wie​rza umia​no też le​czyć owce cier​pią​ce na krwa​wą bie​gun​kę. Na​le​ża​ło skraść z cmen​ta​rza świe​żą nogę nie​bosz​czy​ka, całą noc go​to​wać na osi​ko​wym ogniu i o wscho​dzie słoń​ca wy​wa​rem skro​pić cho​re zwie​rzę​ta. Dziś koł​tun i cho​le​ra sta​ły się okre​śle​nia​mi do​ty​czą​cy​mi pew​nych cech oso​bo​wo​ści czło​wie​ka, owce le​czy się an​ty​bio​ty​ka​mi, lecz nie za​wa​dzi mieć w domu za​ostrzo​ny ko​łek osi​ko​wy. Spra​wa wam​pi​rów nie zo​sta​ła wy​ja​śnio​‐ na do koń​ca.

Pa​pro​cie

Trzy​sta dwa​dzie​ścia mi​lio​nów lat temu, w okre​sie geo​lo​gicz​nym zwa​nym kar​bo​nem, zie​mię po​kry​wa​ły buj​ne lasy wiel​kich, drze​wia​stych pa​pro​ci.

Mia​ły wy​so​kie, smu​kłe pnie-ło​dy​gi omo​ta​ne zwar​tą gę​stwi​ną sple​cio​nych ze sobą ko​rze​ni. Ro​sły na prze​mian z ol​brzy​mi​mi wi​dła​ka​mi o wą​skich li​ściach i du​żych szysz​kach, są​sia​do​wa​ły z ka​la​mi​ta​mi – gi​gan​tycz​ny​mi skrzy​pa​mi o li​ściach uło​żo​nych okół​ko​wo na ca​łej dłu​go​ści pnia. W cie​płych, płyt​kich ba​jo​rach na dnie kar​boń​skie​go lasu mno​ży​ły się pła​zy, pierw​sze pra​ga​dy zdo​by​wa​ły ląd, ter​ko​cąc roz​pię​ty​mi skrzy​dła​mi prze​la​ty​wa​ły mon​stru​al​ne waż​ki. Ra​dy​kal​na zmia​na kli​ma​tu – ozię​bie​nie i su​sza – po​ło​ży​ła kres pa​no​‐ wa​niu drze​wia​stych pa​pro​ci, skrzy​pów i wi​dła​ków. Zo​sta​ły po nich po​kła​dy wę​gla ka​mien​ne​go i skar​la​łe po​tom​stwo ży​ją​ce do dziś. Pa​pro​cie za​cho​wa​ły jed​nak coś z daw​nej świet​no​ści. Gru​pa ta li​czy osiem lub – jak chcą inni – je​de​na​ście ty​się​cy ga​tun​ków. Są wśród nich kil​ku​mi​li​me​tro​we ma​leń​stwa, są i ol​brzy​my – pod​zwrot​ni​ko​we drze​wa, któ​rych li​ście się​ga​ją trzech me​trów dłu​go​ści.

W Pol​sce żyją trzy​dzie​ści czte​ry ga​tun​ki, wśród nich naj​bar​dziej zna​na i roz​po​wszech​nio​na pa​proć le​śna, czy​li na​recz​ni​ca sam​cza. Ro​śnie w cie​ni​‐ stych la​sach li​ścia​stych i mie​sza​nych na wil​got​nych, próch​ni​czych gle​bach. Jest ro​śli​ną wie​lo​let​nią. Ma po​zio​mo le​żą​ce, krót​kie, gru​be kłą​cze na gór​nej stro​nie po​kry​te reszt​ka​mi ob​umar​łych li​ści uło​żo​nych na kształt war​ko​cza, z dol​nej stro​ny wy​ra​sta​ją licz​ne, drob​ne ko​rzon​ki. Li​ście ro​sną wprost z kłą​‐ cza. Po​cząt​ko​wo są brą​zo​we, zwi​nię​te w ma​lut​kie pa​sto​ra​ły, gę​sto okry​te mięk​ki​mi ru​dy​mi łu​ska​mi. W peł​ni roz​wi​nię​te two​rzą ży​wo​zie​lo​ną, me​tro​wej

wy​so​ko​ści, pió​ro​pu​szo​wa​tą ro​ze​tę. W po​rów​na​niu ze znacz​nie od nich młod​‐ szy​mi ro​śli​na​mi kwia​to​wy​mi roz​mna​ża​nie pa​pro​ci jest na​der oso​bli​we.

Na spodniej stro​nie li​ści roz​wi​ja​ją się dwa rzę​dy po​jem​nicz​ków-za​rod​ni okry​tych ner​ko​wa​ty​mi za​wi​ja​ka​mi. W lip​cu–sierp​niu doj​rza​łe za​rod​ni​ki roz​‐ sie​wa​ją się za po​mo​cą wia​tru. Po opad​nię​ciu na wil​got​ną zie​mię za​rod​nik wy​pusz​cza chwyt​ni​ki i wy​ra​sta w jed​no​cen​ty​me​tro​we, ser​co​wa​te przed​ro​śle, któ​re asy​mi​lu​je i gro​ma​dzi ma​te​ria​ły za​pa​so​we. To małe, zie​lo​ne ser​dusz​ko, skrom​nie le​żą​ce na zie​mi, to le​gen​dar​ny kwiat pa​pro​ci, gdyż peł​ni tę samą funk​cję, co kwia​ty u ro​ślin wyż​szych. Na jego spodniej stro​nie two​rzą się mę​skie i żeń​skie or​ga​ny roz​mna​ża​nia. Za​płod​nie​nie na​stę​pu​je w ro​man​tycz​‐

nych oko​licz​no​ściach – za po​śred​nic​twem tę​czo​wo lśnią​cej kro​pli wody. Za​‐ ro​dek po​cząt​ko​wo od​ży​wia się ma​te​ria​ła​mi za​pa​so​wy​mi przed​ro​śla, z cza​‐ sem wy​ra​sta w pa​proć, jaką zna​my.

Współ​cze​sna me​dy​cy​na wy​ko​rzy​stu​je kłą​cze na​recz​ni​cy za​wie​ra​ją​ce 1,8 pro​cent fi​li​cy​ny – sub​stan​cji za​bi​ja​ją​cej pa​so​ży​ty we​wnętrz​ne czło​wie​ka. Ta wła​ści​wość pa​pro​ci zna​na była Dio​sku​ry​de​so​wi i Ga​le​no​wi, zna​ła ją me​dy​‐

cy​na lu​do​wa. Zie​la​rze strze​gli ta​jem​nic za​wo​do​wych jak źre​ni​cy oka i by​wa​‐ ło, że dro​go ka​za​li pła​cić za swe usłu​gi. Muf​fle​ro​wa, wdo​wa po szwaj​car​‐ skim chi​rur​gu, otrzy​ma​ła od kró​la Fran​cji Lu​dwi​ka XV sumę osiem​na​stu ty​‐ się​cy fran​ków za se​kret​ny śro​dek prze​ciw ta​siem​co​wi. Było to sprosz​ko​wa​ne kłą​cze na​recz​ni​cy, kto wie, czy nie wy​ko​pa​ne w ogro​dzie wer​sal​skim, tuż za ro​giem pa​ła​cu. Kłą​cze zi​mo​zie​lo​nej pa​prot​ki zwy​czaj​nej le​ka​rze po​le​ca​li na „za​mu​lo​ną wą​tro​bę, żół​tacz​kę, szkor​but, po​da​grę, na śle​dzio​nę, w sza​leń​‐ stwie, w go​rą​cym mo​czu i sło​nym kasz​lu”. Inną pa​proć go​to​wa​ną w wi​nie sto​so​wa​no na „ro​ba​ki, ła​ma​nia w człon​kach, po​cząt​ki pu​chli​ny wod​nej”. W ży​ciu co​dzien​nym su​szo​ne li​ście słu​ży​ły za opał, na pod​ściół​kę dla zwie​‐ rząt go​spo​dar​skich, na Sy​be​rii za​stę​po​wa​ły chmiel przy wa​rze​niu piwa. W Eu​ro​pie Za​chod​niej po​pio​łu ze spa​lo​nych li​ści uży​wa​no przy pro​duk​cji szkła. W An​glii i Szwe​cji po​piół mie​sza​no z łu​giem, for​mo​wa​no kule wiel​‐ ko​ści dło​ni i pra​no nimi bie​li​znę, któ​ra bie​la​ła po tym i nie wy​ma​ga​ła kroch​‐ ma​le​nia. Kłą​czy i li​ści uży​wa​no też w gar​bar​stwie. Pa​pro​cie za​wsze fa​scy​no​wa​ły lu​dzi. Cy​ga​nie do dziś uwa​ża​ją je za zie​le cza​row​ne. W kłą​czu po​dej​źrzo​na księ​ży​co​we​go al​che​mi​cy szu​ka​li ka​mie​nia fi​lo​zo​ficz​ne​go. „Dzia​dow​ski ko​rzeń”, „ko​rzeń świę​to​jań​ski” nie​zbęd​ny był w prak​ty​kach ma​gicz​nych. Na​się​źrzał – pa​proć wy​pusz​cza​ją​cą rocz​nie tyl​ko je​den, nie​po​zor​ny liść, zbie​ra​ły pan​ny mru​cząc za​klę​cie: Na​się​źrza​le, rwę cię śmie​le pię​cią pal​cy, szó​stą dło​nią, niech się chłop​cy za mną go​nią!

O złych uro​kach rzu​ca​nych z uży​ciem „świę​to​jań​skie​go ko​rze​nia”, o spro​‐ wa​dza​niu upio​rów – le​piej za​mil​czeć.

Po​da​grycz​nik

W nie​któ​rych oko​li​cach zwa​ny też ko​zią stop​ką lub nit​ką jest ła​twą do spo​‐ tka​nia, ro​dzi​mą by​li​ną. Jej bruzd​ko​wa​na, pu​sta w środ​ku, so​czy​sta ło​dy​ga w sprzy​ja​ją​cych wa​run​kach do​ra​sta do jed​ne​go me​tra wy​so​ko​ści. Li​ście

o kształ​cie po​dłuż​no​ja​jo​wa​tym, na brze​gach ostro pił​ko​wa​ne osa​dzo​ne są po trzy na wspól​nym ogon​ku. Pierw​sze po zi​mo​wym spo​czyn​ku ży​wo​zie​lo​ne list​ki wy​pusz​cza w kwiet​niu. Kwit​nie od czerw​ca do sierp​nia. Na pę​dach wzno​szą​cych się po​nad li​ście roz​wi​ja​ją się duże, pła​skie bal​da​chy zło​żo​ne z wie​lu drob​nych bia​łych lub ró​żo​wych kwiat​ków. Po​da​grycz​nik ro​śnie ła​na​mi, jego licz​ne wy​sta​wio​ne do słoń​ca bal​da​chy zwa​bia​ją owa​dy ży​wią​ce się nek​ta​rem lub czę​ścia​mi kwia​tów. Za nimi nad​‐ cią​ga​ją mię​so​żer​cy. Smu​kła, dłu​go​no​ga woj​sił​ka po​szu​ku​je mar​twych lub cięż​ko oka​le​czo​nych owa​dów, przy​la​tu​ją na łowy dra​pież​ne chrząsz​cze, cza​‐ sem po​ja​wi się szer​szeń. Wszyst​kie te uwi​ja​ją​ce się mo​ty​le, mu​chów​ki, plu​‐ skwia​ki i chrząsz​cze za​py​la​ją kwia​ty po​da​grycz​ni​ka. Doj​rza​łe owo​ce mają 3–4 mi​li​me​try dłu​go​ści, są brą​zo​we z ja​śniej​szy​mi że​ber​ka​mi, nie​co po​dob​ne do kmin​ku. Po​da​grycz​nik ro​śnie na za​sob​nych w azot, wil​got​nych gle​bach gli​nia​stych ca​łej Eu​ro​py, Azji i Ame​ry​ki Pół​noc​nej. W par​kach i ogro​dach uwa​ża​ny jest za upo​rczy​wy chwast. Jego trud​ne do usu​nię​cia, dłu​gie i roz​ga​łę​zio​ne, peł​za​‐ ją​ce kłą​cza na​wet z nie​wiel​kich frag​men​tów po​zo​sta​wio​nych w zie​mi wy​bi​‐ ja​ją w nowe ro​śli​ny. A jed​nak ten nie​lu​bia​ny chwast, zlek​ce​wa​żo​ny na​wet przez znaw​cę ziół, księ​dza Klu​ka, któ​ry uwa​ża, że „moż​na go uży​wać do kar​mie​nia świń”, za​‐ słu​gu​je na więk​szą sym​pa​tię. Ro​śli​na, szcze​gól​nie bar​dzo mło​da, za​wie​ra znacz​ne ilo​ści wi​ta​mi​ny C, ka​ro​te​ny i sole mi​ne​ral​ne. Cała wy​dzie​la moc​ny, cha​rak​te​ry​stycz​ny za​pach olej​ków ete​rycz​nych. Na​uka jesz​cze nie zi​den​ty​fi​‐ ko​wa​ła wszyst​kich ciał czyn​nych po​da​grycz​ni​ka, co nie prze​szka​dza, że jego zie​le od wie​ków było i jest wy​ko​rzy​sty​wa​ne dla do​bra czło​wie​ka. W po​sta​ci ka​ta​pla​zmów le​czy po​da​grę (stąd jego na​zwa) i go​ściec, przy​śpie​sza go​je​nie się ran, na​lew​ka na jego li​ściach chro​ni przed in​fek​cją, ła​go​dzi ból i swę​dze​‐ nie miejsc użą​dlo​nych przez owa​dy. Jest też po​moc​ny w le​cze​niu cho​rób ne​‐ rek i pę​che​rza, re​gu​lu​je prze​mia​nę ma​te​rii. Na za​cho​dzie Eu​ro​py do dziś po​‐ pu​lar​na jest po​tra​wa spo​rzą​dzo​na z mło​dziut​kich li​ści po​da​grycz​ni​ka zmie​‐ sza​nych ze szcza​wiem, mnisz​kiem, szcza​wi​kiem za​ję​czym i po​krzy​wą. Tę „zie​lo​ną zupę” tra​dy​cyj​nie po​da​ją go​spo​dy​nie w Wiel​ki Czwar​tek przed

Wiel​ka​no​cą.

On​giś, na po​cząt​ku ery chrze​ści​jań​stwa, po​da​grycz​nik za​li​cza​ny był do tak zwa​nych si​gna​tu​ra re​rum – sym​bo​li wia​ry, gdyż układ jego li​ści przy​po​mi​na znak krzy​ża. Ślad daw​nych wie​rzeń naj​dłu​żej za​cho​wał się w Niem​czech w po​sta​ci dziś już za​ni​kłe​go oby​cza​ju. Wcze​sną wio​sną wszy​scy – sta​rzy i mło​dzi – wła​sno​ręcz​nie (gdyż tyl​ko wów​czas ro​śli​na mia​ła ma​gicz​ne wła​‐ ści​wo​ści) zbie​ra​li pierw​sze list​ki po​da​grycz​ni​ka. Po​sie​ka​ne jak naj​drob​niej, zmie​sza​ne z mię​sem wo​ło​wym, kieł​ba​są lub sło​ni​ną, z do​dat​kiem ka​szy

owsia​nej lub mąki były uro​czy​ście spo​ży​wa​ne. W zu​peł​nie in​nej stro​nie świa​ta Ta​ta​rzy, Czu​wa​sze, Mor​dwi​ni i Basz​ki​rzy z ma​ry​no​wa​nych li​ści przy​‐ go​to​wu​ją po​tra​wę o eg​zo​tycz​nej na​zwie czor​ba, a świe​że zie​le je​dzą jak sa​‐ ła​tę lub szpi​nak i do​da​ją do zup za​miast ka​pu​sty. My​lił się więc sza​cow​ny ksiądz Kluk, pi​sząc o po​da​grycz​ni​ku jako pa​szy od​po​wied​niej wy​łącz​nie dla świń.

Po​krzy​wa

Jest by​li​ną. W pierw​szym roku ży​cia drob​na i nie​po​zor​na, roz​wi​ja moc​ny, sze​ro​ko roz​ło​żo​ny ko​rzeń. W na​stęp​nych la​tach, każ​dej wio​sny wy​pusz​cza sztyw​ną, czte​ro​gra​nia​stą ło​dy​gę z ciem​no​zie​lo​ny​mi, ja​jo​wa​ty​mi li​ść​mi o ząb​‐ ko​wa​nych brze​gach. Z bie​giem cza​su u na​sa​dy ko​rze​nia wy​ra​sta​ją licz​ne roz​‐ ło​gi, sznu​ro​wa​tą ple​cion​ką prze​ra​sta​ją gle​bę i wy​bi​ja​ją w łan pa​rzą​cych ło​‐ dyg. Całe zio​ło okry​te jest wło​ska​mi; mięk​ki​mi i nie​groź​ny​mi oraz sztyw​ny​mi i pa​rzą​cy​mi. Wło​ski pa​rzą​ce mają kształt bu​te​le​czek za​koń​czo​nych głów​ką. Prze​sy​co​na krze​mion​ką – a więc kru​cha – szyj​ka bu​tel​ki przy lek​kim na​wet trą​ce​niu pęka, głów​ka odła​mu​je się, ostra kra​wędź prze​bi​ja skó​rę, do ran​ki wni​ka płyn za​wie​ra​ją​cy mię​dzy in​ny​mi kwas mrów​ko​wy – kto nie do​świad​‐ czył tego na wła​snej skó​rze, dużo stra​cił! W czerw​cu u na​sa​dy li​ści po​ja​wia​ją się zwi​sa​ją​ce gro​na kwia​tów. Po​‐ krzy​wa jest ga​tun​kiem dwu​pien​nym; na jed​nych osob​ni​kach roz​wi​ja​ją się żół​ta​wo​bia​łe, czte​ro​prę​ci​ko​we kwia​ty mę​skie, na in​nych zie​lon​ka​we kwia​ty żeń​skie. Py​łek nie​sio​ny po​dmu​cha​mi wia​tru tra​fia na duże, pę​dzel​ko​wa​te zna​mio​na kwia​tów żeń​skich i za​wią​zu​ją się owo​ce – so​czew​ko​wa​te orzesz​ki kry​ją​ce po jed​nym na​sie​niu. Na łu​pi​nie orzesz​ków po​krzy​wa wy​two​rzy​ła cia​ła tłusz​czo​we, wy​so​ko ce​nio​ne przez mrów​ki. Gdy we wrze​śniu na​sio​na są już w peł​ni doj​rza​łe, ro​bot​ni​ce przy​stę​pu​ją do żniw i w po​cie czu​łek zno​‐ szą je do mro​wisk. Zda​rza się, że jed​ną siły za​wio​dą, dru​ga spło​szo​na utra​ci orze​szek, inne po​rzu​cą nie​sio​ny pro​wiant i zaj​mą się mar​twym chrząsz​czem – stąd oko​li​ce nie​któ​rych mro​wisk po​ra​sta wał buj​nie krze​wią​cych się po​‐ krzyw. Ko​rzyść obu​stron​na – ro​śli​na zy​sku​je nowe sta​no​wi​sko, a mrów​ki – punkt apro​wi​za​cyj​ny bli​żej domu. Po​krzy​wa lubi ży​zne i wil​got​ne gle​by próch​ni​cze, bo​ga​te w azot. Jest więc wier​ną to​wa​rzysz​ką czło​wie​ka, któ​ry jest mi​strzem w użyź​nia​niu gle​by w po​‐ bli​żu swych sie​dzib. Chęt​nie ro​śnie pod pło​ta​mi, w ogro​dach i ro​wach, gro​‐ mad​nie opa​no​wu​je śmiet​ni​ki i kupy kom​po​stu. W sta​nie na​tu​ral​nym moż​na ją spo​tkać w wil​got​nych la​sach ol​szy​no​wych, w pusz​czań​skich grą​dach i na po​‐ la​nach śród​le​śnych. Naj​le​piej się czu​je w za​cie​nio​nych ol​sach i łę​gach. Wy​‐ ra​sta tam na im​po​nu​ją​cą wy​so​kość po​nad pół​to​ra me​tra, ma wiel​kie li​ście o wiot​kich, z lek​ka zwi​sa​ją​cych blasz​kach.

Od za​mierz​chłych cza​sów włók​no wy​do​by​te z ło​dyg słu​ży​ło jako przę​dza do wy​ro​bu tka​nin. Aj​no​wie za​miesz​ku​ją​cy Sa​cha​lin i ry​ba​cy z Kam​czat​ki przę​dli z niej liny i sznu​ry do sie​ci, któ​rych za​le​tą było to, iż nie chło​nę​ły wody i nie pod​da​wa​ły się gni​ciu. W pi​smach Al​ber​ta Wiel​kie​go – uczo​ne​go teo​lo​ga z XIII wie​ku, znaw​cy ro​ślin i zwie​rząt – znaj​du​je się wzmian​ka o sto​so​wa​niu po​krzyw do tka​nia mu​śli​nu. Już w XV wie​ku szu​ka​no me​tod tech​no​lo​gicz​nych, by do​mo​wą pro​duk​cję roz​wi​nąć na więk​szą ska​lę, w 1723 roku w Lip​sku ru​szy​ła ma​nu​fak​tu​ra wy​pusz​cza​ją​ca na ów​cze​sne ryn​ki znacz​‐ ną ilość odzie​ży, sie​ci ry​bac​kich i płót​na po​krzy​wo​we​go na cele mły​nar​skie. Mniej wię​cej w tym cza​sie Ro​syj​skie To​wa​rzy​stwo Eko​no​micz​ne na​gro​dzi​ło srebr​ny​mi me​da​la​mi P. Rycz​ko​wa i E. Kle​bie​wa za pod​ręcz​nik wy​ro​bu gru​‐ be​go płót​na. Na​dej​ście ery ba​weł​ny i je​dwa​biu wstrzy​ma​ło roz​wój po​krzy​‐

wo​we​go tkac​twa. O naj​tań​szym, ła​two do​stęp​nym su​row​cu włó​kien​ni​czym przy​po​mnia​no so​bie pod​czas I woj​ny świa​to​wej – w Niem​czech ru​szy​ły fa​‐ bry​ki tka​nin ubra​nio​wych prze​zna​czo​nych na mun​du​ry dla nie​zwy​cię​żo​nej ar​‐ mii, któ​ra już w tym cza​sie „cien​ko przę​dła”. Po​krzy​wa w swym skła​dzie za​wie​ra nad​zwy​czaj dużo chlo​ro​fi​lu, sole wap​nia, ma​gne​zu, fos​fo​ru, po​ta​su i że​la​za, wi​ta​mi​ny C i K, pro​wi​ta​mi​nę A, ka​ro​ten, kwas mrów​ko​wy i garb​ni​ki. Dzia​ła po​bu​dza​ją​co na prze​mia​nę ma​te​‐ rii, zwięk​sza ilość he​mo​glo​bi​ny we krwi, po​dob​nie jak in​su​li​na ob​ni​ża po​‐ ziom cu​kru w or​ga​ni​zmie, dzia​ła też mo​czo​pęd​nie, prze​ciw​kr​wo​tocz​nie, prze​ciw​gość​co​wo, draż​nią​co na skó​rę. Dziś wcho​dzi w skład le​ków prze​pi​‐ sy​wa​nych przy uszko​dze​niach wą​tro​by, za​bu​rze​niach krze​pli​wo​ści krwi, ane​‐ mii, cu​krzy​cy, ostrych nie​ży​tach żo​łąd​ka i je​lit, scho​rze​niach dróg mo​czo​‐ wych i gość​cu. O lecz​ni​czych wła​sno​ściach po​krzy​wy do​sko​na​le wie​dzie​li daw​ni ucze​ni i me​dy​cy z Dio​sku​ry​de​sem, Hi​po​kra​te​sem, Pli​niu​szem i Pa​ra​cel​su​sem na cze​le. Sto​so​wa​li ją przy ta​mo​wa​niu krwo​to​ków, le​cze​niu ran i wrzo​dów. Lu​‐ do​we lecz​nic​two buł​gar​skie le​czy​ło nią też pa​dacz​kę, hi​ste​rię, cho​ro​by dróg od​de​cho​wych i cu​krzy​cę. W daw​nej Pol​sce na​to​miast na​sio​na​mi go​to​wa​ny​mi w mle​ku zwal​cza​no pa​so​ży​ty je​li​to​we u dzie​ci, pi​cie zaś moc​ne​go na​pa​ru z li​ści za​le​ca​no przy bó​lach reu​ma​tycz​nych. Tam​po​na​mi na​są​czo​ny​mi świe​‐ żym so​kiem po​krzy​wy po​wstrzy​my​wa​no krwo​to​ki. Zie​lem bi​czo​wa​no cho​‐ rych na reu​ma​tyzm i nie tyl​ko, gdyż: „Pa​rze​nie po​krzy​wą ca​łe​go cia​ła dla od​‐ cią​ga​nia cho​ro​bli​we​go bodź​ca z wnę​trza na ze​wnątrz, nie​raz cho​rym na cho​‐ le​rę pręd​ki ra​tu​nek przy​nio​sło”, a tak​że: „Sła​be człon​ki świe​żą po​krzy​wą na​‐ cie​rać na​le​ży, aż się oży​wią du​chy ży​wot​ne, co ozię​błym oży​wia chę​ci i spo​‐ sob​ność do spra​wy mał​żeń​skiej”. Zda​rza się na​to​miast, że psy my​śliw​skie, któ​re nie​for​tun​nie wpa​dły w po​krzy​wy, cier​pią na ostre za​pa​le​nie skó​ry i za​‐ bu​rze​nia ner​wo​we, a to na dłuż​szy czas od​bie​ra im ocho​tę na amo​ry. Jest to je​den z do​wo​dów, jak bar​dzo czło​wiek róż​ni się od zwie​rząt.

Po​pie​li​ce

Za​miesz​kaj w sta​rej le​śni​czów​ce w głę​bi Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej choć​by tyl​‐ ko dla​te​go, żeby za współ​lo​ka​tor​ki mieć po​pie​li​ce. Wpraw​dzie przez wie​le mie​się​cy śpią w ja​kimś za​ka​mar​ku i nie uczest​ni​czą w ży​ciu miesz​kań​ców le​‐ śnej osa​dy, lecz la​tem i na po​cząt​ku je​sie​ni tak do​sad​nie wy​ko​rzy​stu​ją swo​je pra​wa do​mow​ni​ków, że star​cza tego na rok. Uczo​ne księ​gi mó​wią, że są to zwie​rzę​ta mało zna​ne, gdyż pro​wa​dzą skry​ty, noc​ny tryb ży​cia w ko​ro​nach drzew i rzad​ko scho​dzą na zie​mię. Nic bar​dziej myl​ne​go! Na każ​dym kro​ku de​mon​stru​ją swo​ją obec​ność. I to obec​ność zbio​ro​wą, gdyż je​śli jed​na z nich zde​cy​du​je się po​rzu​cić swe na​tu​ral​ne śro​do​wi​sko – las li​ścia​sty, i za​miesz​‐ kać z czło​wie​kiem, w ja​kiś ta​jem​ni​czy spo​sób w jej śla​dy idą na​stęp​ne, w po​ło​wie lata do​łą​cza​ją pod​cho​wa​ne już dzie​ci i masz za swo​je! Wcho​dzisz do piw​ni​cy, żeby usta​wić na pół​kach sło​iki z prze​two​ra​mi na

zimę. Sze​lest – świe​cisz la​tar​ką, a na wprost oczu roz​pię​ta na gład​kiej ścia​‐ nie, ze sztyw​nie wy​cią​gnię​tym pu​szy​stym ogon​kiem, tkwi nie​ru​cho​mo – po​‐ pie​li​ca. Trze​ba się ty​łem wy​co​fać, by nie spło​szyć mi​łe​go zwie​rząt​ka. Do​‐ brze, je​śli się nie po​tkniesz. To samo spo​ty​ka cię w sto​do​le, dre​wut​ni, na bal​ko​nie. W koń​cu, żeby co​kol​wiek móc ro​bić po zmro​ku, uda​jesz, że ich nie wi​dzisz, że ich nie ma. Na gzym​sie nad drzwia​mi leży pu​sta bu​tel​ka po mle​ku. Się​gasz i zdej​mu​‐ jesz ją. W środ​ku zwi​nię​ta w kłę​bek śpi – po​pie​li​ca. Otwie​ra jed​no oko, pa​‐ trzy na cie​bie przez szkla​ną ścian​kę i wzrok jej jest pe​łen dez​apro​ba​ty dla two​je​go złe​go wy​cho​wa​nia. De​li​kat​nie od​kła​dasz bu​tel​kę i do póź​nej je​sie​ni nie od​wa​żysz się jej do​tknąć. W sion​ce uję​te w dę​bo​wą bo​aze​rię wisi lu​stro. Któ​re​goś dnia sły​szysz za nim chro​bot. Dru​gie​go dnia też. Z boku lu​stra de​secz​ki się roz​su​nę​ły i po​‐ wsta​ła nie​wiel​ka szcze​li​na. A więc coś we​szło i te​raz nie może wyjść. Usu​‐ wasz bo​aze​rię i uwal​niasz, oczy​wi​ście – po​pie​li​cę. Nie ro​zu​mie two​jej do​‐ bro​ci dla zwie​rząt, ob​ra​żo​na nie​śpiesz​nie prze​my​ka po ścia​nie i zni​ka w spi​‐ żar​ce. Wkła​dasz de​secz​ki na miej​sce, a na​stęp​ne​go wie​czo​ru coś za lu​strem chro​bo​cze; ona tam po pro​stu miesz​ka, a ty wtrą​casz się w nie swo​je spra​wy. W kuch​ni wisi drew​nia​na pó​łecz​ka z przy​pra​wa​mi. Się​gasz po kmi​nek, a spo​mię​dzy sło​ików i to​re​bek wy​bie​ga coś na kształt wie​wiór​ki, tyl​ko nie​co mniej​sze, w ko​lo​rze po​pio​łu i roz​glą​da się wiel​ki​mi, czar​ny​mi oczy​ma. Ba​‐ lan​su​je na kra​wę​dzi pół​ki, jak​by cie​bie w ogó​le nie było. Ile razy za​czy​nasz coś ro​bić w po​bli​żu, a jesz​cze przy tym ha​ła​su​jesz, zja​wi się na pew​no, by spraw​dzić, cze​go zno​wu szu​kasz. Nie ma wyj​ścia. Trze​ba wy​ło​żyć na ta​le​‐ rzyk wszyst​ko, co jest w domu naj​lep​sze​go: orze​chy, na​sio​na sło​necz​ni​ka, mak, sie​mię lnia​ne, ja​błusz​ko. Zje, bo jej się to na​le​ży. Mio​do​bra​nie. Nie​opatrz​nie zo​sta​wi​łeś w dom​ku pa​siecz​nym otwar​ty sło​ik mio​du. Rano znaj​du​jesz w nim le​d​wie żywą, ob​le​pio​ną mio​dem – po​pie​li​cę. Drę​czo​ny wy​rzu​ta​mi su​mie​nia my​jesz ją do​kład​nie, su​szysz na cie​płym pie​cu owi​nię​tą we wła​sną ko​szu​lę i od​tąd co wie​czór spraw​dzasz, czy nie zo​stał gdzieś otwar​ty po​jem​nik z wodą, mle​kiem, mio​dem lub co​kol​wiek, co by mo​gło stać się śmier​tel​ną pu​łap​ką dla wścib​skie​go zwie​rząt​ka.

W na​gro​dę za do​bre spra​wo​wa​nie bę​dziesz miał w nocy kon​cert. Pod sta​‐ rą pod​ło​gą drew​nia​ne​go domu od​by​wa się dzi​kie tu​pa​nie, uga​nia​nie i wrza​‐ ski. To po​pie​li​ce za​ła​twia​ją mię​dzy sobą po​ra​chun​ki, a mają so​bie wie​le do za​rzu​ce​nia. Jed​na ro​dzi​na miesz​ka po pra​wej stro​nie domu, dru​ga po le​wej. I te stro​ny im się mylą.

A gdy przyj​dzie ule​wa i nie​sio​na wia​trem ude​rzy w ścia​nę domu, bę​dziesz miał w miesz​ka​niu ka​łu​żę wody. To oczy​wi​ście one wy​gry​zły dziu​rę mię​dzy bel​ka​mi, by ła​twiej ga​niać się po ca​łym domu. A za​tkać dziu​ry nie wol​no, bo jaką masz gwa​ran​cję, że mają inne wyj​ście? Choć zna​jąc ich prze​bie​głość – pew​nie mają, i to nie​jed​no.

Jak się już po​go​dzisz z tym, że nie miesz​kasz we wła​snym domu, tyl​ko ką​‐ tem u po​pie​lic, zro​bią ci praw​dzi​we drań​stwo. Na​pad​ną i zje​dzą ja​skół​czę​ta, któ​re już za kil​ka dni mia​ły wy​le​cieć z gniaz​da. Je​steś o krok od wy​po​wie​‐ dze​nia im lo​ka​lu, gdy jed​na ze spraw​czyń nie​szczę​ścia daje do sie​bie po​‐ dejść na kil​ka​na​ście cen​ty​me​trów i pa​trzy ci w oczy roz​bra​ja​ją​co nie​win​ny​‐ mi, czar​ny​mi ślep​ka​mi. I już nie wiesz, co bar​dziej lu​bisz: ja​skół​ki czy – po​pie​li​ce.

Po​ro​sty

1. Li​te​rak wła​ści​wy, 2. Otwor​ni​ca dziu​ra​wa, 3. Zło​to​rost pysz​ny, 4. Pa​węż​ni​ca psia, 5. Gra​nicz​nik płuc​nik, 6. Zło​to​rost wie​lo​owoc​ni​ko​wy, 7. Że​łucz​ka izy​dio​wa, 8. Kru​szow​ni​ca zwy​czaj​na.

O tych oso​bli​wych or​ga​ni​zmach ksiądz Krzysz​tof Kluk tak pi​sał w Dyk​cy​‐ ona​rzu ro​ślin​nym: „Ro​dzaj ten ma płeć kry​tą i do​tąd jesz​cze nie​do​sta​tecz​nie wia​do​mą. Zna​ka​mi jego są, że co ma być sa​mi​cą, jest nie​ja​ka mąka na li​‐ ściach się naj​du​ją​ca”. Ksiądz ka​no​nik i jemu współ​cze​śni nie wie​dzie​li, że

po​rost skła​da się z dwóch cał​kiem róż​nych or​ga​ni​zmów: grzy​ba i glo​nu, tak ze sobą złą​czo​nych i po​prze​ra​sta​nych, że zda​ją się two​rzyć jed​ną ca​łość. I też w isto​cie ją two​rzą, gdyż jed​no bez dru​gie​go żyć nie może; grzyb do​star​cza wodę i sub​stan​cje mi​ne​ral​ne wy​ssa​ne z pod​ło​ża, glon zaś fo​to​syn​te​ty​zu​je nie​‐ zbęd​ne im obu wę​glo​wo​da​ny. Po​ro​sty roz​mna​ża​ją się dwo​ja​ko. Przy​pad​ko​‐ wo odła​ma​na cząst​ka nie​sio​na przez wiatr lub wodę osia​da na no​wym miej​‐ scu i po​wo​li, je​den cen​ty​metr rocz​nie, przy​ra​sta. Trud​niej​szy jest spo​sób dru​gi: grzyb wcho​dzą​cy w skład po​ro​stu wy​sie​wa za​rod​ni​ki, któ​re wy​pusz​‐ cza​ją strzęp​ki, ni​by​ko​rzon​ki pe​ne​tru​ją​ce oto​cze​nie w po​szu​ki​wa​niu od​po​‐ wied​nie​go glo​nu. Je​śli go w porę nie znaj​dą, grzyb​nia za​mie​ra. Gru​pa po​ro​stów li​czy po​nad osiem​na​ście ty​się​cy ga​tun​ków, z któ​rych każ​‐ dy zbu​do​wa​ny jest z in​ne​go glo​nu i grzy​ba. Za​sie​dla​ją wszyst​kie sze​ro​ko​ści geo​gra​ficz​ne, po​ra​sta​jąc gle​bę, ska​ły i drze​wa. Ro​sną na​wet tam, gdzie inne or​ga​ni​zmy nie znaj​du​ją wa​run​ków do ży​cia. Są nad​zwy​czaj od​por​ne na ni​ską i wy​so​ką tem​pe​ra​tu​rę, na bra​ki wody i sub​stan​cji od​żyw​czych. Je​dy​ne, z czym nie mogą so​bie po​ra​dzić, to lot​ne za​nie​czysz​cze​nia po​wie​trza; w smro​dzie i bru​dzie giną nie​od​wra​cal​nie. W wa​run​kach czy​ste​go jesz​cze po​wie​trza w Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej żyje oko​ło dwu​stu ga​tun​ków po​ro​stów róż​nią​cych się kształ​tem, bar​wą i śro​do​wi​‐ skiem ży​cia. Już od sa​mej roz​ma​ito​ści ko​lo​rów krę​ci się w gło​wie: wszyst​‐ kie od​cie​nie od bie​li po czerń, są też zie​lo​ne, ja​skra​wo​żół​te, bru​nat​ne, pur​‐ pu​ro​we i – jak​by tego było mało – bia​łe w czer​wo​ne krop​ki, czar​no-błę​kit​ne lub czer​wo​no-żół​te. A co za roz​ma​itość kształ​tów: dłu​gie pęki zwi​sa​ją​ce z ga​łę​zi, sko​ru​pia​ste li​sza​je ści​śle przy​le​ga​ją​ce do ka​mie​ni, blasz​ko​wa​te, li​‐ ścia​ste, krzacz​ko​wa​te. Uro​da po​ro​stów nie bije w oczy – trze​ba uważ​nie obej​rzeć je z bli​ska, by do​ce​nić ich pięk​no.

W daw​nych cza​sach wie​le ga​tun​ków po​ro​stów umia​no wy​ko​rzy​sty​wać w me​dy​cy​nie; jed​ne uśmie​rza​ły bóle, inne usu​wa​ły pa​so​ży​ty je​li​to​we, dzia​ła​‐ ły wy​próż​nia​ją​co, le​czy​ły dy​cha​wicz​ny ka​szel i ka​ta​ry. Płuc​ni​cą is​landz​ką sku​tecz​nie le​czo​no gruź​li​cę. Na Is​lan​dii płuc​ni​cę mo​czo​no w wo​dzie, by stra​ci​ła go​rycz, su​szo​no i sprosz​ko​wa​ną go​to​wa​no w mle​ku, by otrzy​mać lek​‐ ko​straw​ny i po​żyw​ny po​karm – być może dzię​ki temu nie zna​no tam gruź​li​cy i in​nych cho​rób płuc. In​nym ga​tun​kiem ra​to​wa​no lu​dzi po​gry​zio​nych przez zwie​rzę cho​re na wście​kli​znę. Za​cho​wa​ła się re​cep​ta an​giel​skich le​ka​rzy: dwie czę​ści sprosz​ko​wa​ne​go „po​ro​stu psie​go” zmie​szać z jed​ną czę​ścią pie​‐ przu i co dzień po​da​wać pa​cjen​to​wi po jed​nej „kwin​dli” roz​pusz​czo​nej w garn​cu cie​płe​go mle​ka.

Na ste​pach i pu​sty​niach Azji i pół​noc​nej Afry​ki żyje krusz​ni​ca ja​dal​na, któ​rej sza​re lub rdza​we grud​ki uno​szo​ne przez wiatr w nie​prze​bra​nych ilo​‐ ściach opa​da​ją na zie​mię, ra​tu​jąc cza​sem wę​drow​ców od śmier​ci gło​do​wej – być może, to ją ze​słał Bóg Moj​że​szo​wi jako man​nę nie​bie​ską. Ja​skra​we bar​wy po​ro​stów wy​ko​rzy​sty​wa​no w far​biar​stwie. Szwe​dzi w wo​dzie z do​dat​kiem żół​te​go po​ro​stu cią​gnę​li świe​ce ze zwy​kłe​go łoju, któ​ry po tym za​bie​gu na​bie​rał bar​wy szla​chet​ne​go wo​sku psz​cze​le​go. Z in​‐ nych ga​tun​ków otrzy​my​wa​no róż​ne od​cie​nie zie​le​ni i czer​wie​ni. Tak zwa​ny po​rost bia​ły drob​no utar​ty, zmie​sza​ny z wap​nem i przez kil​ka dni kro​pio​ny mo​czem, da​wał far​bę pur​pu​ro​wą. Ga​tu​nek śród​ziem​no​mor​ski, or​sel​ka, słu​ży do pro​duk​cji nie​bie​skie​go lak​mu​su i czer​wo​nej or​se​iny. Po​ro​sty nie są tok​‐ sycz​ne, a więc nimi bar​wi się dziś pro​duk​ty spo​żyw​cze i utrwa​la za​pa​chy wy​ro​bów per​fu​me​ryj​nych.

Współ​cze​sna me​dy​cy​na wy​ko​rzy​stu​je głów​nie płuc​ni​cę is​landz​ką – ga​tu​‐ nek po​spo​li​ty rów​nież i w Pol​sce. Sto​su​je się ją z po​wo​dze​niem w le​cze​niu nie​ży​tów gór​nych dróg od​de​cho​wych i żo​łąd​ka, za​pa​le​nia gar​dła i kasz​lu, przy bra​ku ape​ty​tu i dla wzmoc​nie​nia or​ga​ni​zmu. W ostat​nich la​tach zwró​co​‐ no bacz​niej​szą uwa​gę na po​ro​sty, jako ewen​tu​al​nych do​star​czy​cie​li an​ty​bio​‐ ty​ków. Kwa​sy or​ga​nicz​ne na​da​ją​ce po​ro​stom ich pięk​ne bar​wy dzia​ła​ją sil​‐ nie bak​te​rio​bój​czo, być może więc w nie​da​le​kiej przy​szło​ści w po​sta​ci ko​lo​‐ ro​wych pi​gu​łek znaj​dą się w na​szych ap​te​kach.

Pusz​czy​ki

Le​d​wie słoń​ce skry​ło się za ho​ry​zon​tem i mrok okrył zie​mię, a już z wnę​trza gę​ste​go świer​ka wy​fru​nął pusz​czyk i usiadł na ga​łę​zi dziu​pla​ste​go gra​bu. Na tle nie​ba ry​su​je się pę​ka​ta syl​wet​ka z dużą, okrą​głą gło​wą i krót​kim ogo​nem.

Ptak robi wra​że​nie więk​sze​go, niż jest; w głę​bi pu​szy​ste​go upie​rze​nia kry​je się cia​ło drob​ne i lek​kie. Z kłę​bu sza​rych, ciem​no na​kra​pia​nych i prąż​ko​wa​‐ nych piór po​ły​sku​ją wy​ra​zi​ste, ciem​no​brą​zo​we oczy. Mimo za​pa​da​ją​cych ciem​no​ści ptak do​kład​nie wi​dzi oto​cze​nie – to prę​ci​ki, ko​mór​ki zmy​sło​we roz​miesz​czo​ne w siat​ków​ce, wy​chwy​tu​ją naj​mniej​sze prze​bły​ski świa​tła. Te wiel​kie oczy o ła​god​nym i ro​zum​nym wy​ra​zie dzia​ła​ją jak te​le​sko​py. Wy​dłu​‐ żo​ne w głąb czasz​ki po​więk​sza​ją wi​dzia​ne ob​ra​zy, a to nie​zmier​nie uła​twia doj​rze​nie z wy​so​ko​ści ko​ron drzew prze​my​ka​ją​cej w dole my​szy. Sowy są da​le​ko​wi​dza​mi. Zdo​bycz trzy​ma​na w szpo​nach jest nie​wy​raź​nym kształ​tem i nic nie po​ma​ga prę​że​nie cia​ła i od​su​wa​nie gło​wy, jak tyl​ko się da. Toż​sa​‐ mość po​kar​mu na​le​ży spraw​dzić za po​mo​cą szcze​ci​nek do​ty​ko​wych wy​ra​sta​‐ ją​cych po obu stro​nach krót​kie​go, za​krzy​wio​ne​go dzio​ba. Nie​re​gu​lar​ny kształt ga​łek ocznych spra​wia też, że ptak nie może nimi po​ru​szać. Za​miast więc wo​dzić wzro​kiem, wo​dzi całą gło​wą. Wy​chy​la ją na boki, uno​si i opusz​cza, ob​ra​ca tak, że czu​bek gło​wy nie​omal do​ty​ka nóg, wy​krę​ca do tyłu o sto osiem​dzie​siąt stop​ni, i tak ki​wa​jąc się i prze​gi​na​jąc, do​kład​nie oglą​da cie​ka​wią​cy go przed​miot. Na dnie lasu leży mur​sze​ją​cy pień osła​nia​ją​cy pa​sem​ko zie​mi wol​nej od śnie​gu. Pa​nu​je tam tak głę​bo​ka czerń, że na​wet oko sowy ni​cze​go nie doj​rzy. A wła​śnie z otwo​ru nor​ki wy​bie​gła nor​ni​ca i prze​my​ka wzdłuż pnia. Pod fi​li​‐ gra​no​wy​mi łap​ka​mi ci​cho, ci​chu​sień​ko za​sze​le​ścił li​stek, osu​nę​ło się ziarn​ko pia​sku, za​chro​bo​tał pa​zu​rek. Sowa szyb​ko po​chy​li​ła gło​wę. Pod pu​cha​tą war​stwą piór pod​niósł się fałd skór​ny ota​cza​ją​cy otwór ucha i usta​lił kie​ru​‐ nek na​pły​wa​ją​ce​go szmer​ku. Pusz​czyk roz​wi​nął krót​kie, sze​ro​kie skrzy​dła i bez​dź​więcz​nie spły​nął w dół. Tuż nad zie​mią wy​su​nął do przo​du okry​te mięk​kim pu​chem nogi. Czar​ne szpo​ny za​ci​snę​ły się. Krót​ki pisk, skrzy​dła raz i dru​gi za​gar​nę​ły po​wie​trze i ptak uniósł się w górę z drga​ją​cym, sza​rym ciał​kiem w ła​pie. Przy​siadł na ga​łę​zi, szcze​cin​ka​mi do​ty​ko​wy​mi spraw​dza, czy zdo​bycz na​da​je się do zje​dze​nia, po czym chwy​ta ją dzio​bem za gło​wę. Te​raz po​wi​nien na​stą​pić pod​rzut i sowa przy​my​ka​jąc z lu​bo​ścią oczy, po​‐ łknie łup w ca​ło​ści. A jed​nak nic się nie dzie​je. Ptak sie​dzi nie​ru​cho​mo, a na jego prze​dziw​nej twa​rzycz​ce po​ro​śnię​tej szla​rą krót​kich pió​rek roz​cho​dzą​‐ cych się pro​mie​ni​ście wo​kół oczu ma​lu​je się wy​raz głę​bo​kie​go na​my​słu.

Wresz​cie pod​jął de​cy​zję. Wzbił się w po​wie​trze i znikł w otwo​rze dziu​pli. Po chwi​li za​ma​ja​czył na tle nie​ba i wto​pił się w czerń nocy. Zda​rzył się wła​‐ śnie je​den z ta​jem​ni​czych cu​dów przy​ro​dy. Na dnie głę​bo​kiej dziu​pli sa​mi​ca pusz​czy​ka po​że​ra mar​twą mysz. Ukry​te w jej pie​rzu grze​je się bia​łe, ku​li​ste jajo – pierw​sze znie​sio​ne w tym roku. Wpraw​dzie na wierz​bach sre​brzą się ba​zie, a krze​wy waw​rzyn​ka za​kwi​tły ró​żo​wy​mi gwiaz​da​mi, lecz śnieg wciąż leży i w głę​bi pusz​czy zima rzą​dzi nie​po​dziel​nie. Jaja po​zo​sta​wio​ne bez opie​ki, na​ra​żo​ne na noc​ne mro​zy szyb​‐ ko by za​mar​z​ły. Dla​te​go, mimo na​dej​ścia go​dzi​ny ło​wów, sa​mi​ca po​zo​sta​ła w gnieź​dzie i nie opu​ści go dłu​go. Za mie​siąc wy​lę​gną się śle​pe, okry​te bia​‐ łym pu​chem pi​sklę​ta, wy​ma​ga​ją​ce jesz​cze przez kil​ka​na​ście dni sta​łej obec​‐ no​ści mat​ki. Przez dłu​gich sześć ty​go​dni sa​miec bę​dzie je​dy​nym ży​wi​cie​lem ro​dzi​ny. Na​kar​mić sa​mi​cę i czwo​ro co​raz żar​łocz​niej​szych mło​dych – to trud​na spra​wa, więc na łowy ru​szać bę​dzie przed zmro​kiem i nie prze​pu​ści naj​szyb​ciej bie​gną​cej my​szy, za​spa​nym pta​kom ukry​tym w ga​łę​ziach świer​‐ ków, chwy​tać bę​dzie żaby, owa​dy, a na​wet i nie​to​pe​rze.

Pta​ki po​łą​czy​ły się w parę w środ​ku zimy. W stycz​nio​we noce roz​le​ga​ły się po le​sie prze​ni​kli​we wrza​ski, upior​ne chi​cho​ty i me​lo​dyj​ne po​hu​ki​wa​nia to​wa​rzy​szą​ce za​lo​tom sów. Znie​sie​nie pierw​sze​go jaja po​ło​ży​ło kres wspól​‐ nym wy​pra​wom ło​wiec​kim i wy​śpie​wy​wa​niu du​etów. Wszyst​ko w po​rząd​ku – tak prze​bie​ga​ją lęgi pusz​czy​ków. A jed​nak uczy​nek sam​ca wpra​wia w za​du​mę; po ca​łym dniu po​szcze​nia, zre​zy​gno​wał z po​sił​ku i za​trosz​czył się o sa​mi​cę, któ​ra po raz pierw​szy po​‐ zo​sta​ła na noc w dziu​pli. Co po​wstrzy​ma​ło go od na​tych​mia​sto​we​go po​łknię​‐ cia nor​ni​cy? Czyj ci​chut​ki głos szep​nął mu, że od tej chwi​li zda​na jest tyl​ko na jego umie​jęt​no​ści ło​wiec​kie? Bez​dusz​ne sło​wo „in​stynkt” z wy​żyn ludz​kiej za​ro​zu​mia​ło​ści da​rem​nie pró​bu​ją​ce kwi​to​wać uczu​cia zwie​rząt, nie tłu​ma​czy cu​dów przy​ro​dy.

Rdest ostro​gorz​ki

Żyje krót​ko – od wio​sny do je​sie​ni. Ma od trzy​dzie​stu do pięć​dzie​się​ciu cen​‐ ty​me​trów wy​so​ko​ści, a w do​brych wa​run​kach osią​ga wzrost na​wet jed​ne​go me​tra. Sła​bo roz​ga​łę​zio​na, ob​fi​cie ulist​nio​na ło​dy​ga albo ście​le się po zie​mi i po​wy​gi​na​na dźwi​ga w górę, albo ro​śnie pro​sto wznie​sio​na. Na ca​łej dłu​go​‐ ści ło​dy​gi za​zna​cza​ją się zgru​bia​łe wę​zły li​ścio​we, u star​szych ro​ślin czer​‐ wo​na​wo za​bar​wio​ne. Li​ście są dłu​gie, lan​ce​to​wa​te i ostro za​koń​czo​ne, u na​‐

sa​dy oto​czo​ne bia​ła​wą lub żół​ta​wą po​chew​ką okry​tą rzę​ska​mi. Rzę​ski też po​ra​sta​ją brze​gi li​ści. Rdest kwit​nie od lip​ca do paź​dzier​ni​ka. Na szczy​cie ro​śli​ny i w ką​tach li​ści w po​bli​żu wierz​choł​ka roz​wi​ja​ją się cien​kie i luź​ne kwia​to​sta​ny. Przy​po​mi​na​ją kłos, któ​re​go ko​niec zo​stał osku​ba​ny i te​raz zwie​‐ sza się, lek​ko przy​wię​dły. Kwia​ty są drob​ne, zie​lo​na​we lub bla​do​ró​żo​we. Owo​ce rde​stu to małe brą​zo​we orzesz​ki. Rdest ostro​gorz​ki jest ko​smo​po​li​tą. Za​miesz​ku​je całą Eu​ro​pę, Azję Mniej​‐ szą, Da​le​ki Wschód po Chi​ny i Ja​po​nię, Afry​kę Pół​noc​ną i Ame​ry​kę Pół​noc​‐ ną. U nas jest po​spo​li​ty na niżu i w gó​rach po gra​ni​cę upraw rol​nych. Ro​śnie po​je​dyn​czo lub gro​mad​nie na pod​mo​kłych po​lach, łą​kach i ugo​rach, w ro​‐ wach i nad brze​ga​mi błot​ni​stych rzek. Lubi też są​siedz​two sie​dzib ludz​kich, je​śli tyl​ko gle​ba jest ży​zna, wil​got​na i za​kwa​szo​na. W głę​bi Pusz​czy Bia​ło​‐ wie​skiej jego smęt​nie zwie​szo​ne kwia​to​sta​ny i reu​ma​tycz​nie wy​krę​co​ne ło​‐ dy​gi współ​gra​ją z na​stro​jem pod​mo​kłych la​sów. Świe​ża ro​śli​na ma smak pa​lą​cy i gorz​ki, stąd jej lu​do​wa na​zwa – pieprz wod​ny. Za​wie​ra związ​ki gorz​kie o cha​rak​te​rze gli​ko​zy​do​wym, fla​wo​no​idy, sa​po​ni​ny, garb​ni​ki, krze​mion​kę, ole​jek ete​rycz​ny, kwa​sy or​ga​nicz​ne – mrów​‐ ko​wy, wa​le​ria​no​wy i jabł​ko​wy, sole mi​ne​ral​ne oraz wi​ta​mi​ny C i K. Dziś znaj​du​je za​sto​so​wa​nie jako lek ta​mu​ją​cy krwa​wie​nia z prze​wo​du po​kar​mo​‐ we​go, przy bie​gun​kach, gu​zach krwaw​ni​czych i cho​ro​bach ko​bie​cych. Ksiądz Kli​musz​ko na​pa​ra​mi zio​ło​wy​mi z udzia​łem pie​przu wod​ne​go le​czył ży​la​ki od​by​tu, he​mo​fi​lię i mię​śnia​ki ma​cicz​ne, jak rów​nież grzy​bi​ce skó​ry. W Ro​sji słu​ży do pro​duk​cji leku prze​ciw​kr​wo​tocz​ne​go o na​zwie hy​dro​pi​pe​rin. Rdest nie na​le​ży do ary​sto​kra​cji wśród ziół lecz​ni​czych, nie​mniej i po nie​‐ go się​ga​li nasi dzia​do​wie. Go​to​wa​ny z wodą do gę​sto​ści cia​sta, wło​żo​ny do wo​recz​ka z gę​sto tka​ne​go płót​na był cie​płym ka​ta​pla​zmem zmięk​cza​ją​cym i prze​ciw​bó​lo​wym w sta​nach rop​nych skó​ry. Ksiądz Kluk in​for​mu​je też, że: „Za​ży​wa​li go daw​niej​si le​ka​rze w wo​dzie lub wi​nie go​to​wa​ne​go, oso​bli​wie z ro​zen​ka​mi lub kwa​śnym szcza​wiem na pę​dze​nie mo​czu w wod​nej pu​chli​‐ nie, u osób fleg​ma​tycz​nych na za​mu​lo​ne wnętrz​no​ści, na za​twar​dze​nie stol​‐ ców, na żół​tacz​kę. Ze​wnętrz​ne za​ży​cie jest bez​piecz​niej​sze. Sta​re wrzo​dy ma​ją​ce ob​wód twar​dy i gni​ją​ce cia​ło albo okła​da​ją świe​ży​mi li​ścia​mi albo

wy​my​wa​ją wodą z nimi go​to​wa​ną”. Do współ​cze​snej me​dy​cy​ny prze​szedł wprost od ro​syj​skie​go ludu, któ​ry uży​wał rde​stu do płu​ka​nia ust przy bólu zę​bów, świe​żym zie​lem przy​kła​da​‐ nym do po​ty​li​cy usu​wał nie​ży​ty nosa i bóle gło​wy, głów​nie jed​nak uży​wa​ny był jako lek prze​ciw​kr​wo​tocz​ny. Otóż w cza​sie pierw​szej woj​ny świa​to​wej za​bra​kło na fron​cie le​ków ta​mu​ją​cych krwa​wie​nia, więc za po​ra​dą lu​do​wych zie​la​rzy rde​stem ostro​gorz​kim ra​to​wa​no ży​cie ran​nym żoł​nie​rzom.

Jak wie​le in​nych ziół lecz​ni​czych, pieprz wod​ny przy​no​szą​cy ulgę w cier​‐

pie​niach jest rów​no​cze​śnie ro​śli​ną tru​ją​cą. Tyl​ko my​szy z lu​bo​ścią je​dzą go bez uszczerb​ku na zdro​wiu, in​nym zwie​rzę​tom szko​dzi. No​to​wa​no na​wet przy​pad​ki, że ko​nie po zje​dze​niu więk​szych ilo​ści kwit​ną​ce​go i owo​cu​ją​ce​go rde​stu ostro​gorz​kie​go, pa​da​ły. Ob​ja​wa​mi za​tru​cia są bie​gun​ka, bo​le​ści, ogól​‐ ne osła​bie​nie i chwiej​ny chód. Oczy​wi​ście zie​la​rze do​sko​na​le o tym wie​‐ dzie​li, stąd sta​ry pod​ręcz​nik ostrze​ga: „Ro​śli​na ta li​czy się mię​dzy po​dej​rza​‐ ne i ja​do​wi​te: gdy się li​ście po​żu​je, czu​je się smak ostry, pa​lą​cy jak od pie​‐ przu, wkrót​ce pod​no​szą się w gę​bie bo​le​sne bą​ble: po​mi​mo to uży​wa​ją jej nie​któ​rzy wie​śnia​cy za​miast pie​przu do po​traw”. I nie tyl​ko wie​śnia​cy; oko​ło VI wie​ku p.n.e. rdest był ce​nio​ną przy​pra​wą w kuch​ni chiń​skich feu​da​łów. Mysz po​lna, chłop pol​ski i chiń​ski wiel​mo​ża bie​sia​du​ją​cy przy jed​nym sto​le, a u wszyst​kich „bo​le​sne bą​ble w gę​bie” – to by był wi​dok!

Ro​pu​chy

Ostat​nie kro​ple kwiet​nio​we​go desz​czu ude​rza​ją w roz​mię​kłą ścież​kę, po któ​‐ rej nie​mra​wo po​su​wa się bru​nat​no​sza​ra brył​ka – to ro​pu​cha za​chę​co​na za​pa​‐ chem wil​go​ci na​sy​ca​ją​cej po​wie​trze opu​ści​ła swą nor​kę i wy​szła na łowy. Jest do​stoj​ną, wie​ko​wą ma​tro​ną. Jej przy​sa​dzi​ste cia​ło po​kry​te po​marsz​czo​‐

ną, szorst​ką skó​rą, usia​ną pla​ma​mi i bro​daw​ka​mi mie​rzy pra​wie pięt​na​ście cen​ty​me​trów dłu​go​ści. Wie​le lat, a może i dzie​siąt​ków lat upły​nę​ło od dnia, gdy z drob​nej ki​jan​ki prze​obra​zi​ła się w ro​pusz​kę, opu​ści​ła ba​jo​ro, zwin​nie sko​czy​ła w przy​brzeż​‐ ną zie​leń i na sta​łe za​miesz​ka​ła w wil​got​nym le​sie. La​tem po​lo​wa​ła, ro​sła, przy​bie​ra​ła na wa​dze. Zimy prze​sy​pia​ła – zro​go​wa​cia​ły​mi wy​rost​ka​mi na pię​tach tyl​nych nóg wy​grze​by​wa​ła jam​kę pod ko​rze​nia​mi drze​wa, pod ka​‐ mie​niem, cza​sem za​do​wa​la​ła się skal​ną szcze​li​ną i w za​ci​szu za​pa​da​ła w odrę​twie​nie, z któ​re​go bu​dzi​ła się już w pierw​szych dniach kwiet​nia. Po kil​ku la​tach doj​rza​ła do ma​cie​rzyń​stwa i od​tąd rok​rocz​nie, wcze​sną wio​sną od​wie​dza na kil​ka dni śro​do​wi​sko, w któ​rym przy​szła na świat. Tu, w wo​‐ dzie, zo​sta​wia kil​ku​me​tro​wy sznur ty​się​cy ga​la​re​to​wa​tych ja​je​czek za​płod​‐ nio​nych przez to​wa​rzy​szą​ce​go jej sam​ca. Po za​koń​cze​niu go​dów wra​ca do domu – zmysł orien​ta​cji w te​re​nie i czuj​ność ro​sną​ca z wie​kiem bez​piecz​nie wio​dą ją do nor​ki pod ka​mie​niem w po​bli​skim le​sie. Mat​ka Przy​ro​da ma sła​bość do pła​zów – pierw​szych krę​gow​ców, któ​re od​wa​ży​ły się wyjść z wody i za​miesz​kać na sta​łym lą​dzie. Od ich po​wsta​nia mi​nę​ły epo​ki, ro​dzi​ły się i gi​nę​ły całe wiel​kie gru​py or​ga​ni​zmów. Zmie​nia​ło się ob​li​cze Zie​mi – a ród ro​puch, nie​zmien​nie od mi​lio​nów lat jak czła​pał po niej ocię​ża​le, tak czła​pie.

Hoj​nie wy​po​sa​ży​ła Na​tu​ra swe ulu​bio​ne dzie​ci. Dała im kształt i bar​wę po​moc​ne w ło​wach. Nie​ru​cho​mo przy​cza​jo​na ro​pu​cha nie róż​ni się od gru​dy zie​mi, za​ję​ty więc swy​mi spra​wa​mi chrząszcz lub peł​za​ją​ca mia​ro​wo gą​sie​‐ ni​ca nie wi​dzą czy​ha​ją​cej śmier​ci o by​strym spoj​rze​niu. Na noc​ne łowy otrzy​ma​ły ro​pu​chy do​bry węch, sy​gna​li​zu​ją​cy zbli​ża​nie się po​kar​mu, a na dzien​ne po​lo​wa​nie – wzrok. Świat ro​pu​chy to dwa me​try za​ma​za​nej, po​zba​‐ wio​nej kon​tu​rów prze​strze​ni... Na​gle w za​się​gu wy​pu​kłych oczu po​ja​wia się isto​ta żywa. Na siat​ków​ce ostro ry​su​je się ru​cho​my kształt – sy​gnał do ata​ku. Ro​pu​cha uno​si się nie​co na swych kloc​ko​wa​tych no​gach, gdzieś zni​ka ocię​ża​łość i zwie​rzę żwa​wo za​‐ czy​na pod​cho​dzić ofia​rę. Nie​spo​dzie​wa​ją​cy się ni​cze​go złe​go owad, bez​tro​‐ sko huś​ta się na źdźble tra​wy ugię​tej pod jego cię​ża​rem. Ro​pu​cha przy​sta​je i strze​la. A broń ma zna​ko​mi​tą – dłu​gi ję​zyk po​kry​ty lep​ką sub​stan​cją rzad​ko chy​bia celu. Rów​nie szyb​ko ję​zyk się cofa i przy​kle​jo​ny doń łup, żar​łocz​nie po​py​cha​ny przed​ni​mi ła​pa​mi ro​pu​chy, zni​ka w jej sze​ro​ko otwar​tej pasz​czy. Wszyst​ko, co żyje, po​ru​sza się i mie​ści w prze​past​nym brzu​chu – na​da​je się

do zje​dze​nia.

Ro​pu​cha ni​g​dy nie wra​ca głod​na do domu. Po uda​nym po​lo​wa​niu znów sta​je się ocię​ża​łym, nie​zgrab​nym stwo​rem. Taka po​ru​sza​ją​ca się z tru​dem ofia​ra losu mo​gła​by być wspa​nia​łym ką​skiem dla więk​sze​go od sie​bie dra​‐ pież​ni​ka. Ale nie jest. Chro​ni ją nie​zwy​kła skó​ra po​kry​ta guz​ka​mi i wy​rost​‐ ka​mi. Nie tyl​ko swym wy​glą​dem po​ma​ga w ło​wach i ukry​ciu się, nie tyl​ko całą swą po​wierzch​nią pije wodę i wy​da​la jej nad​miar. Do​dat​ko​wo zo​sta​ła wy​po​sa​żo​na w licz​ne gru​czo​ły wy​dzie​la​ją​ce wstręt​ną, tru​ją​cą sub​stan​cję – bu​fo​te​ni​nę. Szcze​gól​nie duże sku​pi​ska gru​czo​łów ja​do​wych znaj​du​ją się za usza​mi, po obu stro​nach gru​bej, krót​kiej szyi. Na​pad​nię​ta ro​pu​cha per​fid​nie nad​sta​wia bok gło​wy, jak​by pro​po​no​wa​ła: „Masz, spró​buj!”. To na ogół wy​‐ star​cza, by każ​de​mu ode​brać ape​tyt. Je​śli​by jed​nak dra​pież​nik rze​czy​wi​ście spró​bo​wał, ma ona jesz​cze je​den spo​sób obro​ny, szcze​gól​nie sku​tecz​ny przy spo​tka​niu z za​skroń​cem: szyb​ko pom​pu​je w sie​bie po​wie​trze, za​trzy​mu​je je w płu​cach i w wor​kach lim​fa​tycz​nych pod skó​rą, dzię​ki cze​mu ro​śnie, na​dy​‐ ma się. Wy​gry​wa cier​pliw​szy. Dłu​go trze​ba cze​kać, aż wąż z py​skiem za​tka​‐ nym ro​pu​chą-ba​lo​nem zde​cy​du​je się ją wy​pluć lub ro​pu​cha wy​pu​ści po​wie​‐ trze i da się po​łknąć...

Ru​m ia​nek

Pach​ną​cy, le​kar​ski, ap​tecz​ny lub po​spo​li​ty, no​szą​cy też re​gio​nal​ne na​zwy ma​‐ run​ka i ka​mel​ki jest skrom​nym ziół​kiem ży​ją​cym za​le​d​wie je​den se​zon we​ge​‐ ta​cyj​ny. Ma wą​tły sys​tem ko​rze​nio​wy skła​da​ją​cy się z krót​kie​go ko​rze​nia pa​‐ lo​we​go i wie​lu cien​kich, roz​ga​łę​zio​nych ko​rzon​ków bocz​nych. Ro​śli​na wy​‐ ra​sta naj​wy​żej na trzy​dzie​ści cen​ty​me​trów, ma de​li​kat​ną, nagą, pu​stą ło​dyż​kę,

w gór​nej czę​ści moc​no roz​ga​łę​zio​ną i nie​po​zor​ne pie​rza​ste li​ście o pra​wie nit​ko​wa​tych od​cin​kach. Ru​mia​nek kwit​nie od koń​ca maja do koń​ca paź​dzier​ni​ka. Na szczy​tach wszyst​kich pę​dów po​ja​wia​ją się ko​szycz​ki kwia​to​we o wy​pu​kłym, stoż​ko​‐ wa​tym dnie, we​wnątrz pu​stym, co wraz z nie​po​wta​rzal​nym aro​ma​tem od​róż​‐ nia ru​mia​nek od in​nych po​dob​nych do nie​go ro​ślin. Na pierw​szy rzut oka ko​‐ szy​czek wy​glą​da jak po​je​dyn​czy kwiat o bia​łych płat​kach i żół​tym środ​ku. Na​praw​dę po​nad pięć​set rur​ko​wa​tych, żół​tych kwiat​ków, oto​czo​nych wia​‐ nusz​kiem kil​ku​na​stu bia​łych kwiat​ków ję​zycz​ko​wych wy​ra​sta na jed​nej, dłu​‐ giej szy​puł​ce. Bia​łe ni​by​płat​ki rano ukła​da​ją się po​zio​mo, po po​łu​dniu od​‐ chy​la​ją się, by wie​czo​rem i w nocy zwi​sać przy​tu​lo​ne do ło​dyż​ki. Na​sio​na za​wią​zu​ją się tyl​ko z kwia​tów żół​tych – obu​pł​cio​wych. Bia​łe – żeń​skie są płon​ne. Owoc​ki – su​che nie​łup​ki, to dwu​mi​li​me​tro​we słup​ki wy​raź​nie że​ber​‐ ko​wa​ne, sza​re lub bru​nat​no​zie​lon​ka​we. Doj​rze​wa​ją od koń​ca czerw​ca, a zdol​ność kieł​ko​wa​nia za​cho​wu​ją dwa lata. Oj​czy​zną ru​mian​ku jest po​łu​dnie Eu​ro​py i Bli​ski Wschód, skąd w za​mierz​‐ chłych cza​sach, to​wa​rzy​sząc rol​ni​kom i pa​ste​rzom, roz​prze​strze​nił się po pra​wie ca​łej Eu​ro​pie. Dą​żąc w kie​run​ku wschod​nim, się​gnął Sy​be​rii i Chin, na po​łu​dnie – Afga​ni​sta​nu i In​dii. W koń​cu za​wę​dro​wał na​wet do Au​stra​lii i do Ame​ry​ki Pół​noc​nej. Ta, z na​tu​ry rze​czy, świa​tło​lub​na ro​śli​na „dłu​gie​go dnia” z ła​two​ścią przy​sto​so​wa​ła się do skraj​nie róż​nych wa​run​ków. Ro​śnie na po​lach, przy​dro​żach, łą​kach, pa​stwi​skach i w ogro​dach. Naj​chęt​niej obie​‐ ra gle​by ży​zne, gli​nia​ste, o znacz​nej za​war​to​ści azo​tu. Na Wę​grzech bije re​‐ kor​dy ob​fi​to​ści; ki​lo​me​tro​wy​mi ła​na​mi po​ra​sta sło​ne ste​py, a zbio​rem jej kwia​tów tra​dy​cyj​nie trud​nią się Cy​ga​nie. Ru​mia​nek wszę​dzie tam, gdzie ro​śnie, uzna​wa​ny jest za bar​dzo war​to​ścio​‐ wą ro​śli​nę lecz​ni​czą. Naj​cen​niej​szym skład​ni​kiem, ob​fi​cie zgro​ma​dzo​nym w ko​szycz​kach kwia​to​wych, jest ole​jek ete​rycz​ny za​wie​ra​ją​cy do pół​to​ra pro​cent ciem​no​błę​kit​ne​go cha​ma​zu​le​nu. Prócz nie​go wy​kry​to czter​na​ście związ​ków ter​pe​no​wych, związ​ki fla​wo​no​ido​we, z któ​rych zi​den​ty​fi​ko​wa​no je​de​na​ście dzia​ła​ją​cych roz​kur​czo​wo oraz cho​li​nę, ślu​zy, po​chod​ne ku​ma​ry​‐ ny i go​rycz​ki. Trud​no prze​ce​nić wa​lo​ry zio​ła, stąd w wie​lu kra​jach wi​du​je

się wiel​kie pola ob​sia​ne ru​mian​kiem, a we Fran​cji, Wło​szech i w Bra​zy​lii jest co​dzien​nym na​po​jem za​stę​pu​ją​cym her​ba​tę. Uprzy​jem​nia ży​cie, upięk​sza, le​czy. Dzia​ła ko​ją​co, od​ka​ża​ją​co, prze​ciw​aler​gicz​nie, prze​ciw​za​pal​nie, wia​‐ tro- i żół​cio​pęd​nie. Jest tak ła​god​ną i do​bro​tli​wą ro​śli​ną, że mat​ki bez oba​wy po​da​ją go ose​skom pła​czą​cym od bólu brzusz​ka, apli​ko​wa​ny zaś w le​wa​ty​‐ wie nie​co star​szym dzie​ciom usu​wa ro​ba​ki obłe. Opi​sy me​dycz​nych za​sto​so​‐ wań ru​mian​ku to osob​ne książ​ki, a pół​ki w skle​pach zie​lar​skich są jego dru​‐ gim do​mem. Rów​nież w ko​sme​ty​ce zio​ło to wy​ko​rzy​sty​wa​ne jest na sto spo​so​bów; od kre​mów i ma​se​czek upięk​sza​ją​cych po​czy​na​jąc, na dez​odo​ran​tach koń​cząc. Naj​prost​szym i naj​tań​szym prze​pi​sem na wy​gła​dza​nie cery jest prze​my​wa​nie twa​rzy cie​płym, świe​żo spo​rzą​dzo​nym na​pa​rem ru​mian​ku, a płu​ka​nie nim wło​sów roz​zła​ca je i le​czy skó​rę gło​wy. Jak​by tego było mało, ole​jek ete​‐ rycz​ny uży​wa​ny jest do wy​ro​bu li​kie​rów przed​nich ma​rek oraz do pro​duk​cji naj​de​li​kat​niej​szych farb do ma​lo​wa​nia na por​ce​la​nie. Tak cen​ne zio​ło mu​sia​ło być za​uwa​żo​ne przez ludy an​tycz​ne. Tak też i było. Sza​no​wa​ne w Gre​cji, sła​wio​ne w im​pe​rium rzym​skim, zna​la​zło god​ne sie​bie miej​sce we wszyst​kich sta​ro​żyt​nych i śre​dnio​wiecz​nych pod​ręcz​ni​‐ kach zie​lar​skich Eu​ro​py. Za​po​trze​bo​wa​nie na ru​mia​nek w ap​tecz​kach do​mo​‐ wych było tak wiel​kie, że ole​jek uzy​ska​ny z ko​szycz​ków kwia​to​wych po​ja​‐ wił się w han​dlu już w XVI wie​ku, zio​ło zaś na wiel​ką ska​lę za​czę​to upra​‐ wiać od XVII wie​ku, w czym przo​do​wa​ła Ro​sja. Dzie​więt​na​sto​wiecz​ne plan​ta​cje prze​my​sło​we za​ło​żo​ne na Ukra​inie i w Es​to​nii za​spo​ka​ja​ły nie tyl​‐ ko po​trze​by kra​jo​we; duże par​tie su​szu eks​por​to​wa​no na Za​chód. Być może w Pol​sce pre​kur​sor​ką ogro​do​wej upra​wy ru​mian​ku była Anna, sio​stra Zyg​mun​ta Wazy, zna​ko​mi​ta znaw​czy​ni bo​ta​ni​ki, ogrod​nic​twa i zio​ło​‐ lecz​nic​twa. W Go​lu​biu, gdzie miesz​ka​ła po opusz​cze​niu Kra​ko​wa, za​ło​ży​ła prze​pięk​ny ogród – oran​że​rię, w któ​rym upra​wia​ła ro​śli​ny lecz​ni​cze, a wśród nich oczy​wi​ście i ru​mia​nek. Po​zo​sta​wi​ła też po so​bie zna​ko​mi​ty ziel​nik, w któ​rym przy każ​dym oka​zie fi​gu​ro​wa​ły prze​pi​sy spo​rzą​dza​nia i uży​cia na​le​wek, na​pa​ru i su​szu oraz na​zwy cho​rób i spo​so​by ich le​cze​nia. Nie​ste​ty, los nie oszczę​dził do​rob​ku na​uko​we​go Wa​zów​ny – jego reszt​ki bę​‐

dą​ce w po​sia​da​niu Ra​dzi​wił​łów z Nie​świe​ża prze​ży​ły au​tor​kę za​le​d​wie o je​den wiek i za​gi​nę​ły bez śla​du. Po​dob​nie jak i inne cu​dow​nie le​czą​ce zio​ła, ru​mia​nek zwięk​sza swą moc, je​śli jest zry​wa​ny dwu​dzie​ste​go czwar​te​go czerw​ca – w dniu, w któ​rym słoń​ce naj​dłu​żej go​ści na nie​bie. Jest to pa​mięć kul​tu, ja​kim da​rzy​ły go ludy nor​dyc​kie w pra​daw​nych cza​sach; zło​ty kwiat o bia​łych pro​mie​niach przed​‐ sta​wiał słoń​ce i był sym​bo​lem boga Bal​du​ra – naj​po​god​niej​sze​go i do​bre​go syna bo​gi​ni mi​ło​ści Frigg i sa​me​go Ody​na. Bóg ten zo​stał za​bi​ty przez bra​ta w nie​ja​snych oko​licz​no​ściach – być może zwy​czaj​nie, z za​wi​ści. Po​zo​sta​ła po nim do​bra pa​mięć, na​dzie​ja na po​wrót i małe bia​ło-zło​te kwiat​ki le​czą​ce zwie​rzę​ta i lu​dzi, a po​sa​dzo​ne w po​bli​żu cho​rej ro​śli​ny, jej też przy​wra​ca​ją​‐ ce zdro​wie. Dziś ten sym​bol do​bro​ci i słoń​ca, wier​ny to​wa​rzysz rol​ni​ków, ob​da​rzo​ny mia​nem chwa​stu gi​nie w wol​nej przy​ro​dzie wraz z in​ny​mi dzi​ki​mi zio​ła​mi, któ​rym mrocz​na bo​gi​ni ro​dem z kra​iny śmier​ci Hel – Agro​che​mia od​ma​wia pra​wa do ży​cia.

Ru​sał​ka pa​wik

Ro​dzi się mo​tyl. Z su​chej ga​łąz​ki zwi​sa nie​re​gu​lar​na, po​dłuż​na brył​ka ze ster​czą​cy​mi, kol​cza​sty​mi wy​rost​ka​mi i za​ry​sem pier​ście​ni w gór​nej czę​ści. Na brą​zo​wej po​wierzch​ni po​ły​sku​ją​cej odro​bi​ną zło​ta po​ja​wi​ły się rysy. Brył​ka drgnę​ła, rysy za​mie​ni​ły się w szpar​ki. Uwię​zio​ny w po​czwar​ce mo​tyl prę​ży od​włok, no​ga​mi po​sze​rza otwór, już uka​za​ła się gło​wa z dłu​gi​mi czuł​‐ ka​mi i ko​sma​ty grzbiet. Owad chwi​lę wy​po​czy​wa, znów kil​ka ener​gicz​nych ru​chów i jest wol​ny. Ucze​pio​ny pu​stej po​włocz​ki, znie​ru​cho​miał.

Po obu stro​nach tu​ło​wia zwi​sa​ją krót​kie, po​fał​do​wa​ne, pstre skrzy​dła. W ich de​li​kat​nej bło​nie bie​gną grub​sze i cie​niut​kie rur​ki – żył​ki otwar​te w głąb cia​ła. Są pu​ste i wiot​kie, lecz już po chwi​li za​czy​na na​pły​wać do nich krew tło​czo​na siłą mię​śni mo​ty​la. Żył​ki wy​peł​nia​ją się, pro​stu​ją, a wraz z nimi – bło​na. Zni​ka​ją zmarszcz​ki i wy​pu​kło​ści i oto w de​li​kat​nym po​dmu​‐ chu drga​ją bez​wład​ne jesz​cze, mięk​kie i wil​got​ne skrzy​dła. Owad nie ru​sza się. Po​wo​li w cie​płym po​wie​trzu skrzy​dła wy​sy​cha​ją i tward​nie​ją. Wresz​cie po raz pierw​szy zło​ży​ły się i otwar​ły. Ty​sią​ce drob​nych łu​se​czek po​kry​wa​ją​‐ cych chi​ty​no​wą błon​kę za​lśni​ło w słoń​cu zło​tem, brą​zem, bie​lą, błę​ki​tem i fio​le​tem. Mo​tyl znów zło​żył skrzy​dła i zgasł, a jego sza​ro​bru​nat​na syl​wet​ka na tle ga​łą​zek przy​po​mi​na sczer​nia​ły, mar​twy liść. Po​ru​szy​ły się czuł​ki za​‐ koń​czo​ne bu​ław​ka​mi, za​lśni​ły pa​wie oczka obrze​żo​ne czer​nią i ru​sał​ka pa​‐ wik wzniósł się w prze​stwór.

1. Ru​sał​ka ad​mi​rał, 2. Ru​sał​ka pa​wik, 3. Ru​sał​ka ża​łob​nik.

Szyb​kie, trze​po​tli​we ru​chy czte​rech sze​ro​kich skrzy​de​łek spy​cha​ją dro​bi​ny po​wie​trza w dół; nad i przed owa​dem ci​śnie​nie ma​le​je, pod nim – ro​śnie. Mo​tyl wstrzy​mu​je ruch skrzy​deł i wspar​ty o po​dusz​kę po​wietrz​ną śli​zga się, szy​bu​je. W lo​cie ry​su​je li​nie ostro ła​ma​ne, zyg​za​ki, wzno​si się i opa​da. Za prze​wod​ni​ka ma słoń​ce. Pro​mie​nie słoń​ca bie​gną ku zie​mi rów​no​le​gle; za​‐ cho​wa​nie sta​łe​go kąta mię​dzy nimi a okiem utrzy​mu​je owa​da na ob​ra​nym kur​sie. Mózg mo​ty​la umie ob​li​czyć po​praw​kę zwią​za​ną z wę​drów​ką słoń​ca po nie​bie, stąd o róż​nych po​rach dnia od​wie​dzać może te same miej​sca. Ru​sał​ka pa​wik skrzy się i miga wśród li​ści. Sub​tel​ny zmysł wzro​ku pro​‐ wa​dzi go wprost ku kwia​tom. Jego duże, wy​pu​kłe oczy skła​da​ją się z wie​lu

nie​za​leż​nych od sie​bie słup​ko​wa​tych, sze​ścio​kąt​nych oczek – oma​ti​diów. Każ​de z nich wi​dzi ma​leń​ki wy​ci​nek pej​za​żu. Świat oglą​da​ny przez mo​ty​la to skła​dan​ka – barw​na mo​zai​ka wzbo​ga​co​na o nie​do​strze​gal​ny przez czło​wie​ka – nad​fio​let. Wle​ciał do ogro​du. Dziś za​kwi​tła li​lia. Wy​gię​ła swe po​ma​rań​czo​wo​czer​wo​ne płat​ki, nęci za​‐ pa​chem i bar​wą. Na próż​no jed​nak owa​dy chcia​ły się​gnąć do jej miod​ni​ków scho​wa​nych głę​bo​ko na dnie wą​skich i dłu​gich ka​na​li​ków osło​nię​tych z ze​‐ wnątrz gąsz​czem wło​sków. To stół za​sta​wio​ny dla wy​bra​nych: kwiat cze​ka na mo​ty​la. Wresz​cie nad​le​ciał, przy​siadł na kie​li​chu i wy​pro​sto​wał ssaw​kę zwi​nię​tą na kształt sprę​żyn​ki ze​gar​ka. Kwiat chce mu po​móc – wą​skim row​‐ kiem wska​zu​je dro​gę do nek​ta​ru. Pa​wik za​pusz​cza w głąb swą ssaw​kę – dłu​‐ gi prze​wód pom​py ssą​co-tło​czą​cej. Prze​łyk mo​ty​la ma dwie za​staw​ki za​opa​‐ trzo​ne w mię​śnie. Gdy ko​niec ssaw​ki do​tknie nek​ta​ru i mo​tyl po​czu​je sło​‐ dycz, za​my​ka się tyl​na za​staw​ka, otwie​ra przed​nia, prze​łyk roz​dy​ma się i płyn wni​ka do rur​ki. Wów​czas przed​nia za​staw​ka za​my​ka się, tyl​na otwie​‐ ra, prze​łyk za​cie​śnia się i po​karm spły​wa do żo​łąd​ka. Ru​chy za​sta​wek są tak szyb​kie, że nek​tar pły​nie nie​prze​rwa​nym stru​mycz​kiem. Mo​tyl prze​cho​dzi od jed​ne​go miod​ni​ka do dru​gie​go, dep​ce no​ga​mi pach​ną​ce płat​ki, trą​ca pyl​ni​ki. Ssaw​ka nie znaj​du​je już sło​dy​czy, więc zwi​ja ją i od​la​tu​je. Na wło​skach po​ra​sta​ją​cych ko​sma​te cia​ło mo​ty​la zło​cą się dro​bi​ny pył​ku. Nie​świa​do​my swej roli, nie​sie je na zna​mię słup​ka li​lii cze​ka​ją​cej w są​sied​‐ nim ogro​dzie. Za​wią​że się owoc pe​łen na​sion, a pa​wik bę​dzie plą​sać w po​‐ wie​trzu – naj​pięk​niej​szy in​se​mi​na​tor wśród wszyst​kich owa​dów.

Ry​jów​ki

Do naj​dal​szych za​kąt​ków pusz​czy za​wi​ta​ła wio​sna. Bez​list​ne jesz​cze ga​łę​zie gra​bów, lip i dę​bów nie po​wstrzy​mu​ją bie​gu pro​mie​ni sło​necz​nych. Dno lasu, la​tem mrocz​ne i chłod​ne, te​raz kipi świe​żą zie​le​nią li​ści i bie​lą kwia​‐ tów za​wil​ca, fio​le​to​wy​mi gwiaz​da​mi przy​lasz​czek. Pach​ną kępy fioł​ków, a w do​li​nach pusz​czań​skich rzek za​kwi​tły łany ostro pach​ną​ce​go czosn​ku niedź​wie​dzie​go. Wśród mło​dej zie​le​ni i kwia​tów, po​śród su​chych li​ści gra​‐ ją​cych brą​za​mi i zło​tem, tu i ów​dzie leżą po​wa​lo​ne drze​wa. Nie​daw​no jesz​‐ cze ko​ro​na​mi gó​ro​wa​ły nad la​sem, inne okry​te ko​żu​chem ciem​nych mchów już tyl​ko kształ​tem przy​po​mi​na​ją mi​nio​ną daw​no świet​ność i po​tę​gę. Pusz​cza tęt​ni ży​ciem mi​lio​nów drob​nych ist​nień. Zbu​dzo​ne ze snu zi​mo​we​‐ go wi​ru​ją w cie​ple wio​sen​ne​go po​wie​trza, drą​żą pod​ziem​ne ko​ry​ta​rze, bie​‐ ga​ją, czoł​ga​ją się w po​szu​ki​wa​niu po​ży​wie​nia i part​ne​rów. Wie​czo​rem, gdy chłód za​stą​pi cie​pło pro​mie​ni sło​necz​nych, przy​sią​dą, wci​sną się w szpar​ki,

ukry​ją w su​chych li​ściach i w odrę​twie​niu cze​kać będą na​dej​ścia dnia. Wie​le z nich zgi​nie tej nocy, gdyż dno lasu obej​mu​je we wła​da​nie ar​mia naj​mniej​‐ szych z dra​pież​nych ssa​ków. Wśród ło​dyg za​wil​ców ry​su​je się sieć ście​ży​nek. Wio​dą od jed​ne​go le​żą​‐ ce​go pnia ku in​nym, do​cho​dzą do oczka wody, krzy​żu​ją się i roz​mi​ja​ją. Co kil​ka me​trów giną w otwo​rach no​rek, szcze​li​nach, pod ko​rze​nia​mi drzew. W sto​sie le​żą​cych ga​łę​zi roz​le​ga się sze​lest, po​wie​trze prze​szy​wa se​ria zgrzy​tli​wych, peł​nych iry​ta​cji pi​sków, na ścież​ce na mgnie​nie oka uka​zu​je się ciem​ne zwie​rząt​ko i zni​ka w zie​mi. Tuż za nim prze​mknął dru​gi kształt i znów w po​wie​trzu za​wi​bro​wał ci​chy, lecz pe​łen za​ja​dło​ści ni to pisk, ni to skrzek; ry​jów​ki ak​sa​mit​ne sto​czy​ły bój o re​wir ło​wiec​ki. Tym ra​zem pra​wo​wi​ta wła​ści​ciel​ka sie​ci ście​żek prze​go​ni​ła in​tru​za i ten, za​nim wy​goi rany, nie od​‐ wa​ży się wkro​czyć na jej te​ren. Ry​jów​ki to zmi​nia​tu​ry​zo​wa​ne krew​niacz​ki in​nych ssa​ków owa​do​żer​nych – jeża i kre​ta. Roz​mia​ra​mi ustę​pu​ją na​wet my​szom, gdyż rzad​ko osią​ga​ją osiem cen​ty​me​trów dłu​go​ści, a ważą za​le​d​wie kil​ka​na​ście gra​mów. Po​ro​śnię​te są po​ły​skli​wym, ak​sa​mit​nym fu​ter​kiem o bar​wie od brą​zu po czerń. Spód pyszcz​ka i brzuch są sza​ro​bia​łe. Zwie​rząt​ka mają dłu​gie ogo​ny i pysz​czek wy​cią​gnię​ty w ru​chli​wy ry​jek, na koń​cu któ​re​go mie​ści się fi​li​gra​no​wy nos i do​rod​nie ster​czą​ce, czar​ne wąsy. Za​miesz​ku​ją opusz​czo​ne ko​ry​ta​rze my​sie i kre​cie, a zmu​szo​ne ko​niecz​no​‐ ścią same drą​żą w mięk​kiej zie​mi płyt​kie nor​ki. Je​dy​ną ochro​ną tych ma​łych stwo​rzeń jest za​pach piż​ma wy​dzie​la​ny przez ich gru​czo​ły skór​ne. Nie​przy​‐ jem​na woń od​bie​ra ape​tyt dra​pież​ni​kom, lecz mała to po​cie​cha być po​rzu​co​‐ nym po śmier​ci, więc przy naj​mniej​szym szmer​ku ry​jów​ki bły​ska​wicz​nie zni​‐ ka​ją w naj​bliż​szej z wie​lu no​rek.

Trud​no uwie​rzyć, że to roz​bra​ja​ją​co małe, ży​ją​ce nie​ca​łe pół​to​ra roku, dłu​go​no​se i ak​sa​mit​ne zwie​rzę jest naj​strasz​liw​szym dra​pież​ni​kiem, jaki gra​‐ su​je w le​sie. Ry​jów​ka jest nie​na​sy​co​na – jej ży​cie skła​da się pra​wie wy​łącz​‐ nie z po​że​ra​nia ko​lej​nych ofiar. Gna​na gło​dem nie prze​bie​ra w do​bo​rze po​‐ kar​mu. Zja​da nie​zli​czo​ne rze​sze owa​dów, pa​ją​ków, sto​nóg, śli​ma​ków i dżdżow​nic. Schwy​ta​ną zdo​bycz przy​ci​ska sto​pa​mi przed​nich nóg do zie​mi i ostry​mi, spi​cza​sty​mi ząb​ka​mi wy​ry​wa kęs po kę​sie. Le​d​wie skoń​czy, już bie​gnie w po​szu​ki​wa​niu na​stęp​ne​go da​nia. Przy​ci​śnię​ta gło​dem ata​ku​je na​‐ wet więk​sze od sie​bie zwie​rzę​ta, a i ka​ni​ba​lizm jest na po​rząd​ku dzien​nym. Wszyst​kie​mu win​na szyb​ka prze​mia​na ma​te​rii; ry​jów​ka po​zba​wio​na je​dze​nia gi​nie w cią​gu kil​ku go​dzin. Dla​te​go na​wet w naj​gor​sze zi​mo​we mie​sią​ce ry​‐ jów​ki uwi​ja​ją się pod śnie​giem, prze​szu​ku​ją le​żą​ce drze​wa, prze​bie​ga​ją pod​ziem​ne ko​ry​ta​rze i wy​ja​da​ją uśpio​ne owa​dy i ich lar​wy, nie gar​dzą na​wet pa​dli​ną wiel​kich zwie​rząt. W cie​płej po​rze roku kil​ka​krot​nie na​stę​pu​je mię​dzy ry​jów​ka​mi krót​kie za​‐ wie​sze​nie bro​ni, w wy​ni​ku cze​go ro​dzą się ko​lej​ne mio​ty śle​pych i na​gich dzie​ci. Przy​cho​dzą na świat w przy​tul​nym gnieź​dzie, sta​ran​nie wy​mosz​czo​‐ nym su​chym mchem i li​ść​mi, ukry​tym czę​sto pod ko​rze​nia​mi drzew. Do​pó​ki

piją mle​ko, mat​ka po​wstrzy​mu​je swe krwio​żer​cze ape​ty​ty. Lecz niech tyl​ko tro​chę pod​ro​sną! Śpiesz​nie mu​szą ucie​kać od swej ro​dzi​ciel​ki i ro​dzeń​stwa, gdyż mi​łość ro​dzin​na u ry​jó​wek nie po​pła​ca. Aż dziw, że ma​jąc taki cha​rak​‐ ter, w ogó​le moż​na się mno​żyć!

Ryś

W naj​bar​dziej nie​do​stęp​nych ba​gnach, u źró​deł pusz​czań​skiej rzecz​ki Or​łów​‐ ki dro​gę za​gra​dza ru​mo​wi​sko po​wa​lo​nych drzew. W za​pa​da​ją​cym zmro​ku

po​nu​ro pię​trzy się plą​ta​ni​na pni i ga​łę​zi. Wśród nich czer​nie​je ko​ro​na po​tęż​‐ ne​go świer​ka. Oba​lo​ny je​sien​ną wi​chu​rą nie padł z ło​sko​tem; pniem wkli​no​‐ wał się mię​dzy dwa inne i za​wisł. Pa​da​jąc, wy​rwał i uniósł w górę tar​czę swych ko​rze​ni. Tuż pod nią, osło​nię​ta od wia​tru i śnie​gu, ja​śnie​je su​cha, piasz​czy​sta wnę​ka prze​cho​dzą​ca w głę​bi w nie​wiel​ką jamę. Gdzieś w gó​rze roz​dzie​ra​ją​co wrza​snął pusz​czyk, a po chwi​li spod wy​kro​tu wy​pełzł ryś. Trzep​nął krót​kim ogo​nem, prze​cią​gnął się i sko​czył na naj​bliż​szy le​żą​cy pień. Ci​cho prze​my​kał z jed​ne​go na dru​gi i tyl​ko cza​sem opa​dał w dół wy​rwa​ny pa​zu​rem ka​wa​łek mchu. Ze​sko​czył z ostat​nie​go wy​wro​tu, sze​ro​kim łu​kiem omi​nął po​bli​skie ba​gno i skie​ro​wał się wprost do sta​re​go gra​bu. Na jed​nym z ni​sko osa​dzo​nych ko​na​rów, za​ha​czo​ne w dziw​nej po​zy​cji, tkwi​ły szcząt​ki za​ją​ca. Po​żarł je, lecz gło​du nie za​spo​ko​ił. Ru​szył na łowy. W li​czą​cej wie​le ki​lo​me​trów wę​drów​ce za​glą​dał w wy​kro​ty, czas ja​kiś po​dą​żał tro​pem sta​da je​le​ni, chwi​lę krą​żył po uśpio​nej ko​lo​nii bor​su​ków. Wśród pod​ro​stów gra​bo​wych, na nie​wiel​kiej po​lan​ce sie​dzi za​jąc i ogry​za pędy. Ryś sta​je, a po​tem po​wo​li, krok za kro​kiem pod​cho​dzi. Od za​ją​ca dzie​‐ li go jesz​cze kil​ka me​trów, gdy przy​wie​ra do zie​mi. Tyl​ne nogi gnio​tą śnieg, szu​ka​jąc do​bre​go opar​cia do sko​ku, oczy nie​ru​cho​mo wbi​te w zdo​bycz, drga​‐ ją pę​dzel​ki na​sta​wio​nych uszu. Po​wiał wiatr. Za​jąc sta​nął słup​ka i wę​szy. Te​raz! Śnieg za​cho​wał ślad moc​ne​go od​bi​cia, lą​do​wa​nia i zno​wu głę​bo​ki po​suw tyl​nych nóg. Za​jąc umknął w bok i prze​padł w gę​stwi​nie.

Ryś nie pró​bo​wał po​go​ni. Wy​szedł na po​bli​ski dukt le​śny i po​dą​żył na po​‐ łu​dnie. Na​po​tkał ślad przej​ścia trzech ry​siów – to sa​mi​ca z do​ra​sta​ją​cy​mi mło​dy​mi pa​tro​lo​wa​ła swój ogrom​ny re​wir ło​wiec​ki, po​przez dro​gę gra​ni​czą​‐ cy z te​ry​to​rium sam​ca. Gdy na​dej​dzie ma​rzec po​dą​ży za nią, bę​dzie jej asy​‐ sto​wać i pró​bo​wać sił z in​ny​mi ko​cu​ra​mi. Dziś po​prze​stał na ob​wą​cha​niu śla​du, po czym od​wró​cił się ty​łem i strzyk​nął stru​my​czek mo​czu wprost na pień po​bli​skie​go drze​wa.

I znów ki​lo​me​try prze​mie​rza​ne nie​śpiesz​nie i mia​ro​wo. Na śnie​gu zo​sta​je li​nia po​je​dyn​czych okrą​głych wgłę​bień po​zba​wio​nych śla​dów pa​zu​rów. Bór rzed​nie i od​sła​nia nie​wiel​ką po​la​nę, a na niej za​gu​bio​ną w pusz​czy le​śni​‐ czów​kę. Ryś spo​koj​nie opusz​cza las i prze​cho​dzi otwar​tą prze​strzeń. Od wie​lu lat krą​ży po swym kró​le​stwie wo​kół le​śnej osa​dy, zna jej miesz​kań​‐ ców, ich oby​cza​je i moż​li​wo​ści. Nie​raz, przy​cza​jo​ny na nie​wiel​kim pa​gór​ku, dłu​go spo​glą​dał na uśpio​ny dom. Na​wet gdy póź​ną nocą czło​wiek wyj​dzie na po​dwór​ko, ryś – ostro​wid doj​rzy go pierw​szy i skry​ty w ciem​no​ściach prze​‐ cze​ka. W po​bli​żu ko​czu​je stad​ko łań z mło​dy​mi. Nocą prze​ska​ku​ją ni​skie ogro​‐ dze​nie z żer​dzi i ogry​za​ją nie​wiel​kie so​sny ro​sną​ce na po​la​nie. Wy​dep​ta​ny w śnie​gu sta​ły szlak wę​drów​ki wie​dzie sko​sem przez po​la​nę i gi​nie w pusz​‐ czy. Dzi​siej​szej nocy też są. Ryś do​sko​na​le sły​szy, jak cho​dzą i że​ru​ją, prze​‐ my​ka wzdłuż ogro​dze​nia i nie do​cho​dząc do ścież​ki je​le​ni, za​cza​ja się przy zwa​lo​nym przę​śle.

Jest do​ro​słym, krzep​kim ko​cu​rem do​świad​czo​nym w po​lo​wa​niu na je​le​nie. Zwy​kle ata​ku​je sztu​ki mło​de lub cho​re, a zo​sta​wia w spo​ko​ju do​ro​słe sam​ce. Jed​nak pew​nej cięż​kiej i mroź​nej zimy głód nę​ka​ją​cy go od kil​ku dni spra​‐ wił, że od​wa​żył się sko​czyć na bar​ki po​tęż​ne​go byka. Je​leń osza​la​ły z bólu i stra​chu, nio​sąc na kar​ku ucze​pio​ne​go zę​ba​mi i pa​zu​ra​mi dra​pież​ni​ka, parł na oślep przez naj​więk​szy gąszcz, usi​łu​jąc go zrzu​cić. Nikt nie wie, ile ki​lo​‐ me​trów prze​biegł ze swym strasz​li​wym jeźdź​cem. U brze​gu pusz​czy, mimo póź​nej pory, pra​co​wa​li lu​dzie; ła​do​wa​li na sa​nie sia​no z bro​gu. Byk skrę​cił w ich kie​run​ku i na​gle zdu​mie​ni uj​rze​li je​le​nia cwa​łu​ją​ce​go wprost na nich. W ostat​niej chwi​li, gdy już do​bie​gał do sto​gu, z jego krwa​wią​ce​go kar​ku ze​‐ sko​czył ryś i umknął w las. Ryś, przy​cza​jo​ny, cze​ka. Mi​ja​ją kwa​dran​se. Noc do​bie​ga kre​su i chma​ra po​wo​li opusz​cza że​ro​wi​sko. Pierw​sza idzie li​ców​ka – sta​ra, do​świad​czo​na ła​nia – i jej cie​lak. Prze​sko​czy​ła ogro​dze​nie, ni​cze​go nie za​uwa​ży​ła, nie wy​‐ czu​ła. Za nią po​dą​ży​ły inne mat​ki ze swy​mi dzieć​mi. Jed​no z nich – nie​du​ża łań​ka, opu​ści​ła szyk i po​de​szła do zwa​lo​ne​go przę​sła. Da​lej wy​pad​ki to​czą się bły​ska​wicz​nie. Ryś ska​cze i spa​da na kark zwie​rzę​cia. Łań​ka z roz​pę​du daje kil​ka su​sów i jak pod​cię​ta wali się na zie​mię. Trzask i tu​pot ucie​ka​ją​‐ cych łań po​bu​dza li​ców​kę do bie​gu – chma​ra zni​ka w głę​bi pusz​czy. Przy ogro​dze​niu z żer​dzi, szar​pa​na pa​zu​ra​mi ry​sia do​go​ry​wa łań​ka. Z da​le​‐ ka do​bie​ga krzyk pusz​czy​ka koń​czą​ce​go łowy.

Sar​ny

Li​piec w pusz​czy – czas cie​pła i ob​fi​to​ści. Skoń​czy​ły się sam​cze spo​ry o te​‐ ry​to​ria i sa​mi​ce. Wszyst​ko, co na​ro​dzi​ło się mi​nio​nej wio​sny, po​ro​sło, na​‐ bra​ło sił, za​pra​wia się te​raz do tru​dów i nie​bez​pie​czeństw sa​mo​dziel​ne​go ży​cia. W zie​lo​nej, ulist​nio​nej gę​stwi​nie da​ją​cej schro​nie​nie przed wro​ga​mi i ob​fi​tość po​kar​mu snu​ją się zwie​rzę​ta; spo​koj​nie, nie​co roz​le​ni​wio​ne. Z lasu do​cho​dzi ta​jem​ni​cze po​szcze​ki​wa​nie. Głos jest krót​ki, głę​bo​ki, zhar​mo​ni​zo​wa​ny z in​ny​mi gło​sa​mi pusz​czy. W gę​stwi​nie coś za​pisz​czy, stęk​‐ nie, sap​nie, spło​szo​ne za​dud​ni ra​cicz​ka​mi, za​trzesz​czy, od​bie​gnie. W ru​nie po​ja​wi​ły się dziw​nie wy​dep​ta​ne ko​li​ste ścież​ki, bez śla​du wej​ścia – praw​‐

dzi​we krę​gi cza​row​nic. Li​piec – upal​ny szczyt lata na​le​ży do sarn. To czas ich go​dów. Z młod​ni​ka wy​su​wa się gło​wa w kształ​cie kli​na, zwień​czo​na ciem​no​bru​‐ nat​ny​mi pa​rost​ka​mi o trzech od​no​gach, pięk​ne, wy​ra​zi​ste oczy o rzew​nym spoj​rze​niu lu​stru​ją bacz​nie oto​cze​nie. Zwie​rzę spo​koj​nie, choć czuj​nie, po​‐ stę​pu​je do przo​du i sta​je na otwar​tej prze​strze​ni. To ko​zioł – sa​miec sar​ny. Jest w let​niej sza​cie gład​ko przy​le​ga​ją​cej do cia​ła, jej żół​to​ru​da bar​wa wy​‐ raź​nie od​ci​na się od zie​lo​ne​go tła lasu. Ko​zioł sku​bie li​ście po​zio​mek i ma​‐ lin ob​fi​cie po​ra​sta​ją​cych mło​dą upra​wę le​śną. Co chwi​la pod​no​si gło​wę i na​słu​chu​je – duże, ru​chli​we uszy ło​wią na​pły​wa​ją​ce dźwię​ki; nie ma po​‐ wo​du do obaw. Prze​cho​dzi jesz​cze kil​ka me​trów, sta​je przy mło​dej brzóz​ce, po​cie​ra czo​łem o pień, przed​nią nogą grze​bie zie​mię. Pod​bie​ga kil​ka kro​ków i przy na​stęp​nym drze​wie po​wta​rza tę czyn​ność – od​świe​ża ozna​ko​wa​nie swych słu​pów gra​nicz​nych; odar​ta kora, pla​cyk od​sło​nię​tej zie​mi i po​zo​sta​‐ wio​na woń ostrze​ga​ją inne ko​zły przed wkro​cze​niem do jego kró​le​stwa, wy​‐ wal​czo​ne​go w wio​sen​nych bo​jach. Pod​nie​ca się, roz​pa​la. Co​raz sil​niej i szyb​ciej pa​rost​ki ude​rza​ją w drzew​ka, ra​ci​ce biją o zie​mię. Cofa się, po​‐ chy​la gło​wę i z roz​pę​du bo​dzie kępę tra​wy, pod​ry​wa gło​wę i w po​wie​trze wy​la​tu​ją ka​wał​ki dar​ni i zie​mia. Te​raz im​po​nu​je – na sztyw​nych no​gach od​‐ bie​ga, stę​ka głę​bo​kim gło​sem, prze​chy​la gło​wę z boku na bok, mi​ga​ją biał​ka oczu szu​ka​ją​cych prze​ciw​ni​ka. Nikt nie pod​jął wy​zwa​nia, uspo​ka​ja się więc, jesz​cze chwi​lę że​ru​je, po​tem kil​ko​ma grze​bią​cy​mi ru​cha​mi nogi przy​go​to​wu​‐ je le​go​wi​sko i kła​dzie się w po​bli​żu krza​cza​ste​go gra​bu. Drze​mie, le​żąc w słoń​cu, a miej​sce jego po​by​tu zdra​dza kil​ka much wi​ru​ją​cych nad jego gło​‐ wą i nie​cier​pli​we ru​chy uszu pło​szą​cych do​kucz​li​we owa​dy.

Nad upra​wą le​śną stoi nie​ru​cho​me po​wie​trze, sły​chać tyl​ko śpiew dzierz​‐ by i bu​cze​nie trzmie​li. Na prze​ciw​nym krań​cu otwar​tej prze​strze​ni, zza roz​ło​‐ ży​ste​go świer​ka, bez​dź​więcz​nie po​ja​wi​ła się sar​na, za nią po​dą​ża​ją dwa na​‐ kra​pia​ne koź​lę​ta. Spo​koj​nie pasą się, wśród ni​skiej ro​ślin​no​ści mi​gnie pło​‐ wo to mat​ka, to któ​reś z dzie​ci. Po​wo​li zbli​ża​ją się do le​żą​ce​go ko​zła. Już je zwę​szył, wstał, pod​cho​dzą do sie​bie. Ona, lek​ko za​nie​po​ko​jo​na, pisz​czy i przy​gi​na przed​nie nogi w ge​ście po​ko​ry. Ko​zioł od​chy​la gło​wę da​le​ko do tyłu, kła​dzie ją nie​omal na kark, pa​rost​ki do​ty​ka​ją bar​ków. Marsz​czy sil​nie war​gi – po​znał, że sa​mi​ca jest w rui.

Za​czę​ła się gon​ka. Koza ucie​ka do lasu, nie​zbyt jed​nak śpiesz​nie; raz po raz zer​ka w tył na po​dą​ża​ją​ce​go za nią sam​ca. Spło​szo​ne koź​la​ki od​bie​ga​ją w głąb młod​ni​ka. Tu będą cze​kać na po​wrót mat​ki. W sta​rym le​sie mię​dzy drze​wa​mi mi​ga​ją dwa pło​we cia​ła. Sły​chać za​chę​ca​ją​ce pi​ski ucie​ka​ją​cej sa​mi​cy i na​mięt​ne po​stę​ki​wa​nia go​nią​ce​go ją ko​zła. Sar​na za​ta​cza wiel​kie koło – nie opu​ści dzie​ci i miejsc, któ​re do​brze zna. Nie jest to zresz​tą praw​‐ dzi​wa uciecz​ka – to Mat​ka Na​tu​ra każe jej biec, gdyż wy​si​łek sprzy​ja fi​zjo​‐ lo​gicz​nej go​to​wo​ści do za​płod​nie​nia. Za​ta​cza​ne koła są co​raz mniej​sze. Te​‐ raz obo​je bie​gną po okrę​gu wo​kół sta​re​go świer​ka. Wie​lo​krot​nie prze​mie​rza​‐ ją tę samą dro​gę. Ostre ra​cicz​ki wy​dep​tu​ją ślad. W koń​cu od​ska​ku​ją w gę​‐ stwi​nę. Tam koń​czą się gody, a w le​sie ciem​nie​je nowy krąg cza​row​nic. Wszyst​ko uci​chło. Tyl​ko w wil​got​nym cie​niu sta​re​go lasu bzy​czą ko​ma​ry. A pod wie​czór na upra​wę le​śną znów wyj​dzie sar​na z dwój​ką koź​ląt, a z dala do​le​ci szcze​ka​nie ko​zła gło​szą​ce​go swe pra​wa wła​sno​ści.

Si​kor​ki

W karm​ni​ku po​ży​wia się gro​ma​da si​ko​rek bo​ga​tek. Wtem z boku ude​rza kro​‐ gu​lec. Za​nim szpo​ny uchwy​ci​ły zdo​bycz, si​kor​ki roz​pry​sły się w róż​ne stro​ny

i prze​pa​dły. Kro​gu​lec przy​siadł na ga​łę​zi buj​nie roz​ro​śnię​tej, zdzi​cza​łej ja​‐ bło​ni i szu​ka wzro​kiem ofia​ry; ptasz​ki nie mo​gły da​le​ko od​le​cieć, znik​nę​ły w mgnie​niu oka i ża​den nie ucie​kał do po​bli​skie​go lasu. Ga​łąz​ki ja​bło​ni nie są cał​kiem na​gie. Tu i ów​dzie zwie​sza się ze​schły liść i kil​ka za​po​mnia​nych ja​błu​szek bla​dy​mi ko​lo​ra​mi przy​po​mi​na buj​ną je​sień. Jed​no z nich tkwi na ga​łąz​ce w po​bli​żu kro​gul​ca. Okrą​głe, żół​ta​we od spodu, z wierz​chu oliw​ko​‐ we, oszpe​co​ne czar​ną pla​mą ni​czym nie róż​ni się od in​nych po​marsz​czo​nych i pla​mi​stych owo​ców. Znie​chę​co​ny kro​gu​lec od​la​tu​je. Po chwi​li ja​błusz​ko drgnę​ło, u dołu po​ja​wi​ły się nóż​ki, uka​za​ła się głów​ka w czar​nym be​re​cie, za​bły​sły bia​łe po​licz​ki i ja​błusz​ko sfru​nę​ło do karm​ni​ka. Za przy​kła​dem pierw​szej si​kor​ki po​szły na​stęp​ne – wszyst​kie kry​ły się w gę​stych ga​łę​ziach ja​bło​ni. Si​kor​ki bo​gat​ki zmie​nia​ją upie​rze​nie w je​sie​ni. Biel, czerń, bar​wy cy​try​‐ no​wo​żół​ta, oliw​ko​wo​zie​lo​na i nie​bie​sko​sza​ra nie uła​twia​ją ukry​cia się przed by​strym wzro​kiem dra​pież​ni​ków. Na szczę​ście pió​ra szyb​ko wy​cie​ra​ją się i bru​dzą. W dru​giej po​ło​wie zimy bar​wy są już zsza​rza​łe i sto​no​wa​ne – w czas naj​więk​szej bie​dy przy​naj​mniej szat​ka nie utrud​nia ży​cia. Ptak owa​do​żer​ny spę​dza​ją​cy zimę w na​szym kli​ma​cie musi po​sia​dać spe​‐ cjal​ne ta​len​ty. Ru​chli​wość, wścib​skość, cie​ka​wość i od​wa​ga – wszyst​kie te ce​chy si​kor​ki do​pro​wa​dzi​ły do per​fek​cji. W jed​no​ści siła – gro​mad​nie uwi​‐ ja​ją się po le​sie, sta​ran​nie prze​szu​ku​ją każ​de drze​wo, każ​dą ga​łąz​kę. Je​śli jed​na na​tra​fi na je​dze​nie, przy​zy​wa inne ci​chym, prze​ni​kli​wym gło​si​kiem. Moc​ny​mi, stoż​ko​wa​ty​mi dzio​ba​mi wy​ku​wa​ją spod kory uśpio​ne owa​dy, po​‐ czwar​ki i ja​jecz​ka. Nie spo​czną, aż ostat​nia tłu​sta lar​wa zo​sta​nie zje​dzo​na.

Nikt nie wie, jak daw​no temu si​kor​ki zo​rien​to​wa​ły się, że war​to od​wie​‐ dzać ludz​kie do​mo​stwa i śmiet​ni​ki. Wszę​dzie za​gląd​ną, wszyst​ko wy​pa​trzą, na​wet kit z okien pró​bu​ją wy​ja​dać, nie mó​wiąc o pod​kra​da​niu tłusz​czów, mię​sa i wę​dlin wy​sta​wio​nych na chłód. Na​ukow​cy uwiel​bia​ją chwy​tać na go​rą​co prze​ja​wy ewo​lu​cji, to​też wiel​kie po​ru​sze​nie wy​wo​ła​ła w swo​im cza​sie wia​do​mość o po​ja​wie​niu się w An​glii no​wej for​my si​kor​ki wy​spe​cja​li​zo​wa​nej w prze​bi​ja​niu kap​sli na bu​tel​kach ze śmie​ta​ną. Nie​ste​ty ra​dość trwa​ła krót​ko. Po​dob​ne do​nie​sie​nia za​czę​ły na​pły​‐ wać z kra​jów, któ​re ko​lej​no wpro​wa​dzi​ły kap​sle. Na​wet w głę​bi Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej bo​gat​ki na​tych​miast wzię​ły się do ro​bo​ty. Opła​ci​ła się nie​po​‐ ha​mo​wa​na cie​ka​wość pcha​ją​ca do roz​dzio​by​wa​nia wszyst​kie​go, co się da. Pod mało obie​cu​ją​cym, błysz​czą​cym krąż​kiem krył się tłu​sty przy​smak – śmie​ta​na. Dziś każ​da sza​nu​ją​ca się si​kor​ka lu​stra​cję bal​ko​nu za​czy​na od za​‐

kap​slo​wa​nych bu​te​lek. Dzię​ki swym roz​licz​nym ta​len​tom si​kor​ki na ogół ra​dzą so​bie zimą nie naj​go​rzej. Lecz zda​rza się, że kil​ka dni trwa śnie​ży​ca lub spad​nie mar​z​ną​cy deszcz – wte​dy głód przy​ci​ska nie na żar​ty. Ostat​nia na​dzie​ja w karm​ni​ku i bia​da, je​śli na​tra​fią na czło​wie​ka kar​mią​ce​go pta​ki od przy​pad​ku do przy​‐ pad​ku; może za​brak​nąć sił, by gdzie in​dziej szu​kać ra​tun​ku. Całą dobę sza​la​ła za​mieć. Do​pie​ro póź​nym po​po​łu​dniem wiatr przy​cichł i wte​dy do karm​ni​ka przy​le​cia​ła sa​mot​na, wy​gło​dzo​na bo​gat​ka. Wcze​pio​na pa​zur​ka​mi w wi​szą​cy po​łeć sło​ni​ny ja​dła i od​po​czy​wa​ła, zno​wu ja​dła. Wtem jed​na nóż​ka od​cze​pi​ła się, czar​ne oczka za​mknę​ły i ptak za​wisł gło​wą w dół. Zda​wa​ło się, że ra​tu​nek przy​szedł za póź​no – or​ga​nizm nie wy​trzy​mał prze​‐ chło​dze​nia wy​wo​ła​ne​go lo​do​wa​tym wia​trem i gło​dem. Lecz dru​ga nóż​ka nie pusz​cza​ła sło​ni​ny. Po chwi​li si​kor​ka otwo​rzy​ła oczy, raź​no pod​fru​nę​ła i za​‐ czę​ła jeść – znu​żo​na, ucię​ła krót​ką drzem​kę, nie wsta​jąc od sto​łu. Była już sza​rów​ka, gdy wresz​cie od​le​cia​ła. Si​kor​ki są śpio​cha​mi. No​cu​ją na dnie dziu​pli, gdzie bez​piecz​ne przed wro​ga​mi cho​wa​ją gło​wy pod skrzy​dła i za​sy​pia​ją moc​nym, krze​pią​cym snem. Bu​dzą się, gdy inne pta​ki są już daw​no na no​gach. W dziu​plach też naj​‐ chęt​niej wio​sną wiją gniaz​da, a je​śli ich brak, za​do​wa​la​ją się byle schow​‐ kiem. Może to być skrzyn​ka na li​sty, sta​ra pom​pa, a na​wet szla​ban ko​le​jo​wy. W 1798 roku bo​gat​ki za​gnieź​dzi​ły się w gli​nia​nym garn​ku wi​szą​cym na drze​‐ wie w ogro​dzie Oxbrid​ge. Z wy​jąt​kiem dwóch se​zo​nów, aż do roku 1873 ko​‐ lej​ne po​ko​le​nia wy​cho​wy​wa​ły się w na​czy​niu. Nie do wia​ry! Sie​dem​dzie​siąt pięć lat wi​siał gar​nek i nikt go nie roz​bił ka​mie​niem. Ale to było w An​glii!

Skrzyp po​lny

Nosi też ład​niej​sze imio​na – chwoszcz​ka, je​dlin​ka, koszcz​ka, przę​śli​ca, strzęp​ka i prząst​ka. Na​le​ży do naj​star​szych ro​ślin na zie​mi – trzy​sta mi​lio​nów lat temu, wraz z ogrom​ny​mi pa​pro​cia​mi i wi​dła​ka​mi, mrocz​nym gąsz​czem po​ra​stał de​woń​skie ba​gna. Miał wów​czas nie​ba​ga​tel​ne roz​mia​ry; był po​tęż​‐ nym drze​wem, a dziś jest ka​rzeł​kiem mie​rzą​cym naj​wy​żej czter​dzie​ści cen​ty​‐ me​trów wzro​stu. Jest ro​śli​ną trwa​łą o czar​nym, moc​no roz​człon​ko​wa​nym kłą​czu się​ga​ją​cym w głąb zie​mi na​wet na głę​bo​kość pół​to​ra me​tra. Każ​dej wio​sny z kłą​cza wy​‐ ra​sta pęd za​rod​ni​ko​wy, krót​ki i gru​by, bar​wy bru​nat​no​żół​tej, ozdo​bio​ny ma​‐ leń​ki​mi list​ka​mi wy​ra​sta​ją​cy​mi w okół​kach. Na szczy​cie roz​wi​ja się kłos po​‐ dob​ny do szysz​ki. W maju sze​ścio​kąt​ne tarcz​ki kło​sa roz​chy​la​ją się, wiatr po​ry​wa za​rod​ni​ki, pęd gi​nie, a na jego miej​scu wy​ra​sta z zie​mi nowy, przy​‐ po​mi​na​ją​cy małą zie​lo​ną jo​deł​kę. Jej sztyw​ny pęd po​dzie​lo​ny jest na mię​dzy​‐ węź​la i wę​zły, z któ​rych wy​ra​sta​ją okół​ko​wo mięk​kie, choć szorst​kie, nit​ko​‐ wa​te, roz​ga​łę​zio​ne li​ście. Skrzyp po​lny wy​stę​pu​je w ca​łej Eu​ro​pie z wy​jąt​kiem wysp na Mo​rzu Śród​ziem​nym, moż​na go też na​po​tkać w pół​noc​nej Azji i Afry​ce oraz w Ame​ry​ce Pół​noc​nej. W Pol​sce ro​śnie na ca​łym niżu i w gó​rach po gra​ni​cę lasu. Lubi gle​by kwa​śne i wil​got​ne. Po​ra​sta pod​mo​kłe łąki, pola, ugo​ry i kar​‐ to​fli​ska. W upra​wach rol​nych uwa​ża​ny jest za chwast, gdyż roz​mna​ża się nie tyl​ko po​przez za​rod​ni​ki – rów​nież naj​mniej​szy ka​wa​łek kłą​cza wy​ra​sta w nową ro​śli​nę. Co gor​sza, sia​no z łąk opa​no​wa​nych przez skrzy​py wy​wo​łu​‐ je cho​ro​by źre​biąt i cie​ląt, ob​ni​ża też mlecz​ność krów. Przy​pusz​czal​nie wi​‐ nien jest je​den z jego en​zy​mów – tia​mi​na​za: roz​kła​da w or​ga​ni​zmie zwie​rzę​‐ cia wi​ta​mi​nę B1. Skrzyp po​tar​ty w dło​ni oczy​wi​ście skrzy​pi, gdyż cały na​sy​co​ny jest krze​‐ mion​ką. Prócz niej za​wie​ra fla​wo​no​idy, sole mi​ne​ral​ne, kwa​sy or​ga​nicz​ne, związ​ki sa​po​ni​no​we, ży​wi​ce i go​ry​cze. Jest uzna​ną ro​śli​ną lecz​ni​czą, głów​‐ nie wła​śnie ze wzglę​du na krze​mion​kę. Jest ona czę​ścio​wo roz​pusz​czal​na w wo​dzie, dzię​ki cze​mu ła​two może być wchła​nia​na przez or​ga​nizm ludz​ki – a jest nie​zbęd​nym skład​ni​kiem ko​ści, krwi​nek i błon ślu​zo​wych. W nie​któ​‐ rych sta​nach cho​ro​bo​wych zwięk​sza się za​po​trze​bo​wa​nie na krze​mion​kę,

zwłasz​cza w pro​ce​sach wap​nie​nia ognisk gruź​li​czych w płu​cach. Po​nie​waż stwier​dzo​no rów​nież jej obec​ność w tkan​kach go​ją​cych się ran, współ​cze​sna me​dy​cy​na za​le​ca pi​cie na​pa​ru ze skrzy​pu po ope​ra​cjach. Prócz tego sto​so​wa​‐ ny jest w le​cze​niu miaż​dży​cy, sta​nów za​pal​nych dróg mo​czo​wych, ka​mi​cy ne​‐ rek i pę​che​rza. Szcze​gól​nie za​le​ca​ny jest dla osób star​szych, w or​ga​ni​zmach któ​rych z bie​giem lat ma​le​je ilość krze​mion​ki. Oso​by tę​gie, ma​ją​ce skłon​no​‐ ści do ły​sie​nia, pi​jąc na​par ze skrzy​pu, za jed​nym za​ma​chem tra​cą na wa​dze, a zy​sku​ją na owło​sie​niu. Dzi​siej​sza far​ma​ko​lo​gia w peł​ni wy​ko​rzy​stu​je lecz​‐ ni​cze wa​lo​ry skrzy​pu; wcho​dzi on w skład zna​nych le​ków – fi​to​li​zy​ny, reu​‐ mo​gra​nu i uro​gra​nu, a w po​sta​ci wy​cią​gu al​ko​ho​lo​we​go znaj​du​je się w kro​‐ plach cho​le​sol. Trze​ba uczci​wie przy​znać, że – co się nie​czę​sto zda​rza – współ​cze​sność prze​wyż​szy​ła prze​szłość w zna​jo​mo​ści lecz​ni​czych mocy skrzy​pu. Wpraw​‐ dzie Dio​sku​ry​des i Pli​niusz wspo​mnie​li o nim w swych dzie​łach, Al​bert Wiel​ki zaś opi​sał go pod mia​nem Cau​da equi, jed​nak nie po​sta​wio​no go w gro​nie naj​świet​niej​szych ziół. Mat​tio​li po​świę​cił mu za​le​d​wie kil​ka li​ni​‐ jek, a nasz znaw​ca ziół ksiądz Krzysz​tof Kluk na​wet nie wspo​mniał o jego wła​ści​wo​ściach lecz​ni​czych. Nie​co bar​dziej do​ce​nia​ny był skrzyp w lecz​nic​twie lu​do​wym – wraz z mio​dun​ką pla​mi​stą, po​ziew​ni​kiem bla​dym i rde​stem pta​sim le​czo​no nim gruź​li​cę, a sprosz​ko​wa​nym po​sy​py​wa​no rany i wrzo​dy. Po​znał się na nim na​‐ to​miast ksiądz Kli​musz​ko – w mie​szan​kach z in​ny​mi zio​ła​mi le​czył nim kil​‐ ka​na​ście scho​rzeń, a wśród nich grzy​bi​ce skó​ry, aler​gie, ka​mi​cę i nad​czyn​‐ ność tar​czy​cy. Wszel​kie jed​nak re​kor​dy biją Prze​pi​sy le​kar​skie za​no​to​wa​ne nie​zna​ną ręką na czy​stych kar​tach na koń​cu pew​nej sta​rej książ​ki. Tekst wart za​cy​to​‐ wa​nia w ca​ło​ści i bez zmian: Od​gnio​ty – za​go​to​wać skrzy​pu i go​rą​cy przy​kła​dać aż do skut​ku. Czer​wo​‐ ność nosa – przy​kła​dać skrzyp go​to​wa​ny zim​ny. Ka​mie​nie żół​cio​we – po szczyp​cie za​pa​rzo​ne​go rde​stu i skrzy​pu pije się przez dzie​więć dni, po​tem pa​rzy się skrzyp, ja​ło​wiec i pio​łun, pije się przez dzie​więć dni i tak przez rok. Ka​mie​nie ner​ko​we – rdest i skrzyp. Na reu​ma​tyzm do​brze pić pio​łun

i skrzyp. Za​trzy​ma​nie mo​czu – okład z go​rą​ce​go na​pa​ru skrzy​pu na brzuch, pije się skrzyp i sie​dzi na na​czy​niu z za​pa​rzo​nym skrzy​pem. Na raka dzie​‐ dzicz​ne​go – pije się ja​ło​wiec, pio​łun i skrzyp, a po​tem dzię​giel, pio​łun i skrzyp. Krwo​tok ma​cicz​ny – przez dwie go​dzi​ny co dwie mi​nu​ty pije się skrzyp. Na za​pa​le​nie ócz – okła​dy ze skrzy​pu, trzy razy dzien​nie pić skrzyp. Na he​mo​ro​idy – na​par z dzię​gla, pio​łu​nu i skrzy​pu pić aż do skut​ku, he​mo​ro​‐ idy myć skrzy​pem. Na wszyst​kie no​wo​two​ry, guzy, ży​la​ki i bo​la​ki ze​wnętrz​ne i we​wnętrz​ne – pije się ja​ło​wiec, pio​łun i skrzyp. Na ka​tar pę​che​rza – ja​ło​‐ wiec i skrzyp. Na wy​buch krwi i krwio​plu​cie – skrzyp. An​gi​na i wrzo​dy w gar​dle – okład z go​rą​ce​go skrzy​pu, gar​dło płu​kać skrzy​pem, pić ja​ło​wiec, pio​łun i skrzyp. I da​lej: o lep​szym spo​so​bie pa​rze​nia chru​stu i prze​pis na pla​cusz​ki z ry​‐ żem. Po​wyż​szy pean na cześć skrzy​pu za​pi​sa​no w książ​ce ku​char​skiej pani Mo​‐ na​to​wej, wy​da​nej w 1910 roku. W prze​dziw​nych miej​scach wy​bi​ja​ją kry​ni​ce wie​dzy.

Słon​ki

Po​cząt​ko​wo sły​chać kil​ka chra​pli​wych, nie​zbyt gło​śnych dźwię​ków, po​tem po​świst, na ko​niec nad po​la​ną po​ja​wia się syl​wet​ka wiel​ko​ści go​łę​bia. Leci na nie​wiel​kiej wy​so​ko​ści, lek​ko, rów​no, nie​śpiesz​nie. Znów chrap​nię​cia i świst, ptak prze​ci​na otwar​tą prze​strzeń i nik​nie za drze​wa​mi. Przed chwi​lą za​szło słoń​ce, jesz​cze lśni pas chmur za​wie​szo​nych tuż nad ho​ry​zon​tem, jest

cie​pło, wil​got​na zie​mia pach​nie. W ko​ro​nie dębu za​no​si się śpie​wem drozd, z głę​bi nie​ba do​la​tu​je głos dzi​kich gęsi. Nie mi​nął kwa​drans, gdy znów uka​‐ za​ła się słon​ka. Trze​cie​go, ostat​nie​go w tym dniu prze​lo​tu już nie wi​dać – mrok zgęst​niał i tyl​ko chrap​nię​cia za​koń​czo​ne po​świ​stem gło​szą obec​ność pta​ka. Le​d​wie stop​niał śnieg i na​de​szło przed​wio​śnie, a już po​wró​ci​ły słon​ki. Zi​mo​wa​ły na po​łu​dniu Eu​ro​py, do​kąd od​le​cia​ły póź​ną je​sie​nią. Wę​dro​wa​ły każ​da od​dziel​nie. Prze​lot od​by​wał się no​ca​mi, szyb​ko, chył​kiem, w mil​cze​‐ niu. Szlak wiódł wśród la​sów i za​ro​śli da​ją​cych osło​nę przed wro​ga​mi i moż​ność bez​piecz​ne​go od​po​czyn​ku w dzień. Fan​ta​zję i głos od​zy​ska​ły do​‐ pie​ro w ro​dzin​nej pusz​czy; sam​ce roz​po​czę​ły cią​gi, czy​li loty go​do​we. Każ​‐ dy z nich wie​czo​rem i o świ​cie kil​ka​krot​nie ob​la​tu​je swój ka​wa​łek lasu, chra​pli​wym gło​sem na​wo​łu​je sa​micz​ki. Cza​sem zda​rza​ją się po​wietrz​ne spo​‐ tka​nia ry​wa​li i do​cho​dzi do rę​ko​czy​nów – pta​ki scze​pia​ją się w lo​cie i tłu​ką za​pa​mię​ta​le. Re​wir sam​ca cią​gną​ce​go nad po​la​ną obej​mu​je, prócz niej, frag​ment sta​re​‐ go grą​du, skra​wek boru mie​sza​ne​go dzie​lo​ne​go krzy​żem le​śnych dróg i nie​‐ wiel​kie ba​gno oto​czo​ne pa​sem ol​szyn, brzóz i wierzb. W po​bli​żu ol​szyn, wśród mchów drep​cze sa​micz​ka. Usły​sza​ła głos nad​la​tu​ją​ce​go sam​czy​ka. Ci​‐ cho, wa​bią​co od​po​wia​da. On na​tych​miast zwal​nia, stro​szy pió​ra, lą​du​je tuż przed nią i za​czy​na tań​czyć. Na​pu​szo​ny, z roz​ło​żo​nym ogo​nem krą​ży wo​kół niej, przy​ci​ska dziób do pier​si, opusz​cza skrzy​dła i wy​rzu​ca z sie​bie ni​skie, chra​pli​we tony. Zwa​bio​ne mi​ło​sną pie​śnią to​ku​ją​ce​go sam​ca przy​by​wa​ją inne sa​micz​ki, za​spo​ka​ja je wszyst​kie, po czym z try​um​fal​nym fur​ko​tem wzbi​ja się w po​wie​trze i od​la​tu​je, by na​za​jutrz szu​kać no​wych part​ne​rek. Sa​micz​ki, po​zo​sta​wio​ne sa​mym so​bie, roz​bie​ga​ją się w po​szu​ki​wa​niu po​‐ ży​wie​nia. Wy​glą​dem nie róż​nią się od sam​ca. Brą​zo​we, po​kry​te sub​tel​nym ry​sun​kiem bru​nat​nych, pło​wych i sza​rych fal, prąż​ków i pla​mek są ży​ją​cą imi​ta​cją ściół​ki le​śnej. Jest to naj​lep​sza ochro​na przed wro​giem. Dla​te​go te nie​zwy​kle ostroż​ne i pło​chli​we ptasz​ki uni​ka​ją otwar​tych prze​strze​ni i zdra​‐ dziec​kie​go świa​tła. Ży​wot pę​dzą w le​śnej gę​stwi​nie, na żer wy​cho​dzą o za​‐ cho​dzie słoń​ca, wy​stra​szo​ne zaś przy​wie​ra​ją do zie​mi i nie​ru​cho​mie​ją. Do​‐

pie​ro w osta​tecz​no​ści zry​wa​ją się do lotu, szyb​ko i pew​nie od​naj​du​ją dro​gę w naj​więk​szym gąsz​czu i w jed​nej chwi​li nik​ną z oczu. Słon​ka, miesz​ka​ją​ca w po​bli​żu ba​gien​ka, drep​cze na swych krót​kich nóż​‐ kach, na los szczę​ścia wbi​ja w pulch​ną zie​mię pro​sty, nad​zwy​czaj dłu​gi dziób. Wraż​li​we ciał​ka do​ty​ko​we umiesz​czo​ne na jego ko​niusz​ku za​sy​gna​li​‐ zo​wa​ły obec​ność mięk​kiej, ru​sza​ją​cej się isto​ty. Ko​niec gór​nej po​łów​ki dzio​ba od​chy​la się jak na za​wia​sach, uj​mu​je zdo​bycz, obie po​łów​ki za​ci​ska​‐ ją się i ptak bez tru​du wy​cią​ga z zie​mi pę​dra​ka. Kil​ka ko​ły​szą​cych krocz​ków i znów cały dziób zni​ka w zie​mi, a duże brą​zo​we oczy gro​te​sko​wo umiesz​‐ czo​ne pra​wie na czub​ku gło​wy cały czas bacz​nie lu​stru​ją oto​cze​nie; tego pta​‐ ka nie moż​na za​sko​czyć na​wet pod​czas po​sił​ku.

Za kil​ka​na​ście dni sa​micz​ka wy​szu​ka za​cisz​ne miej​sce u stóp drze​wa lub wśród le​żą​cych ko​na​rów, wy​grze​bie do​łek, gniaz​do wy​mo​ści bu​twie​ją​cy​mi li​ść​mi i zło​ży czte​ry brą​zo​we, na​kra​pia​ne ja​jecz​ka. Ufna w bar​wy ochron​ne bę​dzie tkwić nie​po​ru​szo​na na gnieź​dzie przez dwa​dzie​ścia dwa dni. Tyl​ko

o zmro​ku i przed świ​tem od​wa​ży się opusz​czać jaja, aby w po​śpie​chu coś prze​ką​sić i chył​kiem po​wró​cić. W ze​szłym roku szczę​śli​wie wy​pro​wa​dzi​ła dwa lęgi – w kwiet​niu i w lip​‐ cu, a w każ​dym po czte​ry brą​zo​we, zdob​ne we wzor​ki pi​sklę​ta. Małe już na dru​gi dzień po wy​klu​ciu się z ja​jek wbi​ja​ły w zie​mię swe kró​ciut​kie dziob​ki, a za​nie​po​ko​jo​ne za​mie​ra​ły w bez​ru​chu. Tyl​ko raz mat​ka mu​sia​ła ra​to​wać je z opre​sji. Dzie​ci z pierw​sze​go lęgu jesz​cze nie umia​ły la​tać, gdy w po​bli​że ba​gien​ka przy​wę​dro​wa​ła lo​cha z gro​mad​ką pa​sko​wa​nych war​chla​ków. Dzi​ki ryły, ta​rza​ły się w bło​cie, ha​ła​so​wa​ły, urzą​dza​ły bi​ja​ty​ki i go​ni​twy – w tej sy​tu​acji o wy​pa​dek nie​trud​no. Na​le​ża​ło szyb​ko zmie​nić miesz​ka​nie. Sta​ra słon​ka uj​mo​wa​ła w dziób swe ma​leń​kie pi​sklę, wzbi​ja​ła się w po​wie​trze i jed​no po dru​gim szczę​śli​wie prze​nio​sła w nowe, bez​piecz​niej​sze miej​sce da​le​ko od – nie​wie​dzą​cych o ni​czym – dzi​ków.

So​sna

Jest na niżu naj​po​spo​lit​szym drze​wem igla​stym. Do​ra​sta do czter​dzie​stu me​‐ trów wy​so​ko​ści i do​ży​wa sze​ściu​set lat. Pień o ob​wo​dzie do​cho​dzą​cym do czte​rech i pół me​tra, u drzew ro​sną​cych w sku​pi​skach, jest pro​sty i gon​ny, po​zba​wio​ny ga​łę​zi, zwień​czo​ny wy​so​ko osa​dzo​ną ko​ro​ną. W dol​nej czę​ści po​kry​ty jest gru​bą, wie​lo​bocz​nie spę​ka​ną korą, któ​rej bar​wy two​rzą gamę od sza​ro​bru​nat​nej do bru​nat​no​czer​wo​nej. W gór​nej czę​ści pnia kora jest cien​ka, łusz​czą​ca się, gład​ka, w ży​wych ko​lo​rach brą​zu i mie​dzi. Drze​wa ro​sną​ce na otwar​tej prze​strze​ni są niż​sze, mają licz​ne, ni​sko osa​‐ dzo​ne ko​na​ry i czę​sto ma​low​ni​czo po​krzy​wio​ne pnie. Li​ście prze​kształ​co​ne w igły, osa​dzo​ne po dwie na krót​ko​pę​dach, żyją trzy lata, po czym opa​da​ją, two​rząc cha​rak​te​ry​stycz​ną dla so​śnin, aro​ma​tycz​ną ściół​kę. Szysz​ki są ja​jo​‐ wa​te, po​cząt​ko​wo ciem​no​zie​lo​ne, w dru​gim roku doj​rze​wa​ją i zmie​nia​ją bar​‐ wę na ma​to​wo​sza​rą. W trze​cim roku wio​sną łu​ski szy​szek roz​chy​la​ją się i wy​sy​pu​ją na​sio​na; drob​ne, ciem​no​bru​nat​ne, za​opa​trzo​ne w dłu​gie skrzy​deł​‐ ka umoż​li​wia​ją​ce od​by​wa​nie da​le​kich lo​tów. So​sny ro​sną w la​sach jed​no​ga​tun​ko​wych – li​tych lub mie​sza​nych z ga​tun​‐ ka​mi li​ścia​sty​mi i świer​kiem. Są świa​tło​lub​ne, wy​trzy​ma​łe na su​szę, ni​skie i wy​so​kie tem​pe​ra​tu​ry i do​sko​na​le do​pa​so​wu​ją się do róż​nych wa​run​ków. Ro​sną i na gle​bach ży​znych, i na ubo​gich, piasz​czy​stych, ska​li​stych, wa​pien​‐ nych. W Par​ku Na​ro​do​wym w Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej za​sie​dla​ją bory ba​gien​‐ ne, a wraz z tor​fow​ca​mi, żu​ra​wi​ną, ro​sicz​ką i ba​gnem two​rzą po​sęp​nie pięk​‐ ne zbio​ro​wi​ska tor​fo​wisk wy​so​kich. So​sna w swym skła​dzie za​wie​ra ole​jek ete​rycz​ny (pi​nen), go​ry​cze, fla​wo​‐ no​idy, ży​wi​ce, sole mi​ne​ral​ne i wi​ta​mi​nę C. We wszyst​kich or​ga​nach drze​wa bie​gną prze​wo​dy ży​wicz​ne, a więc do wy​ko​rzy​sta​nia na​da​ją się za​rów​no igły, jak i pącz​ki i szysz​ki. Me​dy​cy​na lu​do​wa uży​wa​ła ich do ką​pie​li aro​ma​‐ tycz​nych le​czą​cych reu​ma​tyzm i po​da​grę. Z igieł wy​ra​bia​no weł​nę le​śną – go​to​wa​ne w al​ka​licz​nej wo​dzie i wy​su​szo​ne umiesz​cza​ne były w ma​te​ra​cach osób cho​rych na reu​ma​tyzm. W ser​wat​ce go​to​wa​no też pącz​ki i szysz​ki, by le​czyć szkor​but i gruź​li​cę. Po​nie​waż cia​ła czyn​ne so​sny dzia​ła​ją na​po​tnie, wy​krztu​śnie, mo​czo​pęd​nie i żół​cio​pęd​nie, współ​cze​śnie po​ma​ga​ją le​czyć cho​ro​by dróg od​de​cho​wych, ko​klusz, ast​mę i cho​ro​by dróg mo​czo​wych.

W daw​nych cza​sach w Szwe​cji chęt​nie wio​sną je​dzo​no mło​de ga​łąz​ki so​sny. Zdzie​ra​no z nich korę i na su​ro​wo zja​da​no tak zwa​ną biel o sma​ku słod​kim i so​czy​stym. W Nor​we​gii zmie​lo​ną korę do​da​wa​no też ko​niom do ob​ro​ku.

So​sna jest źró​dłem cen​nych su​row​ców prze​my​sło​wych: drew​na, ter​pen​ty​‐ ny, ka​la​fo​nii i dzieg​ciu. Smo​ła drzew​na uzy​ska​na z kar​pi​ny – ko​rze​ni i pnia​ka wy​do​by​tych z zie​mi w kil​ka lat po ścię​ciu drze​wa – przez wie​ki słu​ży​ła do na​sy​ca​nia ta​kie​lun​ku okrę​to​we​go i za​bez​pie​cza​nia drew​nia​nych jed​no​stek pły​wa​ją​cych. Z kar​pi​ny wy​ra​bia​no też łu​czy​wa do oświe​tla​nia do​mostw, a i dziś jesz​cze jako łu​czy​na lub smo​li​na uży​wa​na jest przez miesz​kań​ców wsi są​sia​du​ją​cych z Pusz​czą Bia​ło​wie​ską do roz​pa​la​nia ognia. Ska​mie​nia​ła ży​wi​ca ży​ją​cej w trze​cio​rzę​dzie so​sny bursz​ty​no​wej, wy​rzu​ca​na przez wody Bał​ty​ku, znaj​do​wa​na jest w pa​sie wy​brze​ża od Gdań​ska po Kłaj​pe​dę. Drew​no so​sny jest trwa​łe, mięk​kie, o pięk​nym ry​sun​ku i cie​płej bar​wie. Daw​niej twier​dzo​no, że naj​cen​niej​sze po​cho​dzi z drzew wy​ro​słych na po​łu​‐ dnio​wych skło​nach wzgórz. Od za​mierz​chłych cza​sów so​sna słu​ży​ła w bu​‐

dow​nic​twie do wy​ro​bu be​lek, kro​kwi, gon​tów, dra​ni​cy i sprzę​tów do​mo​‐ wych. W Kra​inie Ma​zur​sko-Pod​la​skiej wy​two​rzy​ła swo​istą rasę; do dziś w nad​le​śnic​twie Ta​bórz żyją słyn​ne so​sny ta​bor​skie – do​rod​ne gon​ne oka​zy, się​ga​ją​ce czter​dzie​stu me​trów wy​so​ko​ści. W mi​nio​nych wie​kach wy​ra​bia​no z nich masz​ty dla ża​glow​ców pra​wie wszyst​kich eu​ro​pej​skich ban​der. Po​nie​‐ waż drew​no so​sno​we pod​da​ne ści​ska​niu lub zgi​na​niu ostrze​gaw​czo trzesz​‐ czy, uży​wa​ne jest też do pod​pie​ra​nia stro​pów w ko​pal​niach (ko​pal​nia​ki). So​sna jest źró​dłem po​kar​mu dla wie​lu miesz​kań​ców lasu. Dzie​siąt​ki owa​‐ dów że​ru​ją w igli​wiu, w drew​nie, w ko​rze​niach drzew mło​dych i wie​ko​‐ wych. Jej na​sio​na​mi ży​wią się wie​wiór​ki i my​szy, a z pta​ków – krzy​żo​dzio​‐ by, dzwoń​ce, zię​by, gru​bo​dzio​by, dzię​cio​ły i wie​le in​nych. Pącz​ki są ulu​bio​‐ nym po​kar​mem cie​trze​wi i głusz​ców, a pędy i korę zja​da​ją ło​sie i je​le​nie, a na​wet sar​ny. Zwłasz​cza pod ko​niec zimy zwie​rzy​na stę​sk​nio​na za „zie​lo​‐ nym” że​rem ocho​czo zgry​za – ku roz​pa​czy le​śni​ków – pędy i korę mło​dych so​sen: źró​dło wi​ta​mi​ny C. To pięk​ne i życz​li​we czło​wie​ko​wi drze​wo słu​ży też ce​lom uwznio​śla​ją​‐ cym, gdyż jak po​wie​dzia​no: So​sna na ska​le schnie i umie​ra, Igli​wie nie chro​ni ni kora; Tak jest z czło​wie​kiem, któ​re​go nikt nie ko​cha, Po co ma żyć dłu​go?[5]

Szał​wia le​kar​ska

Jest krze​win​ką w na​szych wa​run​kach wy​ra​sta​ją​cą do pół me​tra wy​so​ko​ści, ma licz​ne, ob​fi​cie roz​ga​łę​zio​ne pędy po​kry​te srebr​nym mesz​kiem, czwo​ro​‐ kan​cia​ste, do​łem drew​nie​ją​ce. W zie​mi utrzy​mu​je się sil​nie roz​wi​nię​tym sys​‐

te​mem ko​rze​nio​wym. Sza​ro​zie​lo​ne, ja​jo​wa​te li​ście o brze​gach pił​ko​wa​nych, po​kry​te mesz​kiem, uło​żo​ne są na​prze​ciw​le​głe. Mło​dziut​kie są bar​wy sre​‐ brzy​stej, sta​re na​to​miast zie​lon​ka​we, na gór​nej stro​nie pra​wie na​gie. Ro​śli​na za​kwi​ta po ukoń​cze​niu dru​gie​go roku ży​cia; na szczy​cie pę​dów po​ja​wia​ją się dwu​war​go​we kwia​ty o ko​lo​rze nie​bie​sko​fio​le​to​wym, cza​sem ja​sno​ró​żo​wym lub bia​ła​wym, ze​bra​ne po 6–10 sztuk w luź​ne, kło​so​wa​te kwia​to​sta​ny. Ob​fi​cie nek​ta​ru​ją​ce kwia​ty za​py​la​ne są przez psz​czo​ły i trzmie​‐ le. W lip​cu doj​rze​wa​ją na​sio​na – gład​kie i twar​de, bru​nat​ne ku​lecz​ki wiel​ko​‐ ści dwóch mi​li​me​trów. Oj​czy​zną szał​wii le​kar​skiej są su​che, sło​necz​ne zbo​cza wa​pien​nych wzgórz w eu​ro​pej​skiej czę​ści ba​se​nu Mo​rza Śród​ziem​ne​go i w Azji Mniej​‐ szej. Już w VIII wie​ku be​ne​dyk​ty​ni, po​słusz​ni edyk​to​wi ce​sa​rza Ka​ro​la Wiel​‐ kie​go o za​ło​że​niach ogro​do​wych, prze​nie​śli ją z kra​jów śród​ziem​no​mor​skich do Eu​ro​py Środ​ko​wej. Dzię​ki szyb​ko roz​po​wszech​nia​ją​cej się upra​wie sta​ła się tak po​spo​li​ta, że we Fran​cji i we Wło​szech pa​lo​no nią w pie​cach. Dziś szał​wia ro​śnie w ogro​dach ca​łej Eu​ro​py i Ame​ry​ki Pół​noc​nej. W Nor​we​gii i in​nych kra​jach o su​ro​wym kli​ma​cie jest ro​śli​ną jed​no​rocz​ną, u nas wy​ma​rza tyl​ko w wy​jąt​ko​wo mroź​ne lub bez​śnież​ne zimy. Swą po​czci​wość w słu​że​niu czło​wie​ko​wi ujaw​ni​ła szał​wia już lu​dom sta​‐ ro​żyt​nym. W Cor​pus Hip​po​cra​ti​cum, zbio​rze pism przy​pi​sy​wa​nych Hi​po​kra​‐ te​so​wi, wśród bli​sko trzy​stu le​ków po​cho​dze​nia ro​ślin​ne​go, zwie​rzę​ce​go i mi​ne​ral​ne​go po​cze​sne miej​sce zaj​mu​je szał​wia le​kar​ska. Jej imię Sa​lvia jed​ni wy​wo​dzą od sa​lvus – zdro​wy, inni od sa​lvo​ere – ra​to​wać, le​czyć. Jed​‐ ni i dru​dzy mają oczy​wi​ście tyle samo ra​cji; zio​ło le​czy i za​pew​nia za​cho​wa​‐ nie zdro​wia. Pla​stry z szał​wii przy​kła​da​no na nie​go​ją​ce się rany, szał​wią wstrzy​my​wa​no krwo​to​ki, win​ny​mi od​wa​ra​mi z szał​wii pę​dzo​no mocz i świe​‐ żą szał​wię po​da​wa​no cho​rym na de​zyn​te​rię. Pli​niusz do​dat​ko​wo usu​wał nią zmę​cze​nie i nad​mier​ną sen​ność. Aecjusz z Ami​dy – grec​ki le​karz pra​cu​ją​cy w VI wie​ku n.e. na dwo​rze bi​‐ zan​tyj​skie​go ce​sa​rza Ju​sty​nia​na, w chwi​lach wol​nych na​pi​sał wiel​kie dzie​ło za​wie​ra​ją​ce całą ów​cze​sną wie​dzę me​dycz​ną. Było to Ksiąg le​kar​skich 16. Sok z szał​wii wy​mie​nił jako śro​dek ko​bie​cy – le​czą​cy nie​płod​ność i pod​trzy​‐

mu​ją​cy cią​żę. Na zie​lu po​zna​li się też dru​idzi – ka​sta mę​dr​ców i ka​pła​nów cel​tyc​kich. Szał​wią le​czy​li go​rącz​kę, ka​szel, reu​ma​tyzm, pa​ra​liż i epi​lep​sję. Le​gen​dy się​ga​ją​ce tam​tych od​le​głych cza​sów po​da​ją, że dru​idzi, po​słu​gu​jąc się szał​‐ wią, przy​wra​ca​li ży​cie lu​dziom zmar​łym. Szko​ła le​kar​ska w Sa​ler​no lan​so​‐ wa​ła, w XI wie​ku, ostroż​niej​szą tezę, iż zio​ło ra​tu​je ży​cie w śmier​tel​nych cho​ro​bach: con​tra vim mor​tis, cre​scit sa​lvia in hor​tis – śmierć tego nie ubo​‐ dzie, u kogo szał​wia w ogro​dzie. Al​bert Wiel​ki, fi​lo​zof i teo​log ży​ją​cy w XIII wie​ku, bie​gły rów​nież w dzie​dzi​nie al​che​mii i ma​gii, eks​pert zio​ło​‐ lecz​nic​twa, za​li​czył ją do szczu​płe​go gro​na ro​ślin, któ​rych dzia​ła​nie nie mie​‐ ści się w ra​cjo​nal​nym poj​mo​wa​niu przy​ro​dy. Stąd je​den krok do świę​to​ści. Ten na​leż​ny so​bie przy​miot​nik otrzy​ma​ła z rąk Agrip​py von Net​te​she​ima z Ko​lo​nii (1486–1535) – le​ka​rza o za​cię​ciu li​te​rac​kim i uzdol​nie​niach ka​ba​‐ li​sty. Do​tych​cza​so​wa różdż​ka ży​cia i am​bro​sia de​co​rum sta​ła się świę​ta i prze​szła w ge​stię Mat​ki Bo​skiej. Za​kres jej usług roz​sze​rzał się w dal​szym cią​gu – me​dy​cy od​kry​li, iż zmie​sza​na z rutą „czy​ni nam bez​piecz​ne pi​cie”, wód​ka (wod​ny de​sty​lat) szał​wio​wa le​czy pę​cherz, bóle gło​wy, pa​ra​liż, trąd, drże​nie człon​ków, pa​dacz​ki, ból zę​bów i dzią​seł, a ka​wa​łek zie​la wrzu​co​ny do mle​ka za​cho​wu​je je w świe​żo​ści. Wiek XV wi​dział też w niej lek prze​‐ ciw​sz​kor​bu​to​wy i prze​ciw​bie​gun​ko​wy, wzmac​nia​ją​cy, lek​ki afro​dy​zjak i śro​‐ dek po​ron​ny.

W XVIII wie​ku sła​wa szał​wii za​wę​dro​wa​ła na Da​le​ki Wschód. Za​po​trze​‐ bo​wa​nie było tak znacz​ne, że kup​cy ho​len​der​scy w po​szu​ki​wa​niu su​szu prze​‐ mie​rza​li całą Eu​ro​pę, by go na​stęp​nie sprze​dać w In​diach, Chi​nach i Ja​po​nii dwa​kroć dro​żej, niż wy​no​si​ła cena naj​lep​szych her​bat. W Pol​sce upra​wa szał​wii roz​po​wszech​ni​ła się na prze​ło​mie XVI i XVII wie​ku. Spo​pu​la​ry​zo​wa​li ją Wło​si licz​nie przy​by​wa​ją​cy do na​sze​go kra​ju,

dzię​ki któ​rym licz​ba ro​ślin upra​wia​nych w kra​ju nad Wi​słą wzro​sła do stu dzie​się​ciu. Ma​ciej z Mie​cho​wa i Szy​mon z Ło​wi​cza za​le​ca​li de​sty​lat z szał​‐ wii w le​cze​niu cho​rób ner​wo​wych. Inne na​sze dru​ki me​dycz​ne po​da​wa​ły, że okła​dy z li​ści zmniej​sza​ją se​kre​cję mle​ka ko​bie​ce​go, sok le​czy reu​ma​tyzm, po​ma​ga w fe​brze, od​war usu​wa opu​chli​zny, a ko​rzeń „tru​ci​znom wszel​kim jest le​kar​stwem, utrzeć go na pro​szek miał​ki, uży​wać z wi​nem”. Cu​dow​no​ści zwią​za​ne z szał​wią nie mia​ły do​stę​pu do oświe​co​nych umy​słów ów​cze​snych Po​la​ków, gdyż jak na​pi​sał po​eta w utwo​rze Roz​mo​wa Mi​strza Po​li​kar​pa ze Śmier​cią: „nie po​mo​gą i szał​wi​je, wszyst​ko śmierć bez ługu zmy​je”. Było w tym tro​chę ra​cji. Na po​mysł uży​cia szał​wii w kuch​ni wpa​dli oczy​wi​ście sta​ro​żyt​ni, a kon​‐ kret​nie mó​wiąc – Mar​cus Ga​vius Api​cius współ​cze​sny Ty​be​riu​szo​wi. Za​sły​‐ nął sa​mo​bój​stwem, któ​re po​peł​nił bie​da​czek, gdy „już nie mógł uży​wać roz​‐ ko​szy sto​łu”. Po​zo​sta​wił książ​kę ku​char​ską, przy​pi​sy​wa​ną cza​sem in​ne​mu ob​żar​tu​cho​wi o tym sa​mym na​zwi​sku, za​ty​tu​ło​wa​ną De re co​qu​ina​ria. W niej za​le​cał szał​wię w po​sta​ci su​szu na po​trze​by do​mo​we. W trzy​na​sto- i czter​na​sto​wiecz​nych ręcz​nie pi​sa​nych wło​skich pod​ręcz​ni​‐ kach go​spo​dar​skich moż​na zna​leźć radę, że „mię​dzy rze​czy, któ​re solą lub kwa​szą, do​brze też kłaść szał​wię, bo​wiem za​cho​wa dłu​go od ska​że​nia”. Do ziół do​brych za​li​cza​ła ją też Anna We​cker – au​tor​ka książ​ki ku​char​skiej wy​‐ da​nej w Ba​zy​lei w 1629 roku. Po​le​ca​ła uży​wać szał​wii z do​dat​kiem ty​mian​‐ ku i ma​je​ran​ku do sma​że​nia cy​na​de​rek, pie​cze​ni cie​lę​cej i przy spo​rzą​dza​niu gę​sich pasz​te​tów. Prze​pis ma​ry​no​wa​nia je​sio​trów po​cho​dzą​cy z 1785 roku, za​miesz​czo​ny w No​wym lek​sy​ko​nie fran​cu​skiej, sak​soń​skiej, au​striac​kiej i cze​skiej sztu​ki ku​char​skiej ra​dził prze​ło​żyć ugo​to​wa​ne i osu​szo​ne por​cje ryby je​dy​nie szał​wią i roz​ma​ry​nem, ca​łość za​lać ro​so​łem wod​no-win​noocto​wym, be​czuł​kę dę​bo​wą za​de​klo​wać i po​sta​wić w chłod​nym miej​scu. Do le​gen​dy prze​szły ma​gicz​ne moce dru​idów, świę​te zio​ła i je​sio​try. Za​‐ cho​wa​ła się jed​nak pew​na opty​mi​stycz​na in​for​ma​cja ro​dem ze śre​dnio​wiecz​‐ nej An​glii – jak to pe​wien Ro​bin Scar​let ży​wił się wy​łącz​nie chle​bem z ma​‐ słem i szał​wią, a mimo to żył – i to dwu​krot​nie dłu​żej niż jego ró​wie​śni​cy.

Świerk

U trzy​stu​let​nich se​nio​rów pień się​ga pro​sto w górę na wy​so​kość sześć​dzie​‐ się​ciu me​trów. Okry​ty jest bru​nat​no​czer​wo​ną, łusz​czą​cą się korą po​ro​śnię​tą

zie​lo​ny​mi po​ro​sta​mi i glo​na​mi. Ko​na​ry wy​ra​sta​ją w okół​kach pra​wie pro​sto​‐ pa​dle do pnia. Z nich opa​da​ją ku zie​mi licz​ne cien​kie ga​łąz​ki okry​te po​ły​skli​‐ wym, wiecz​nie zie​lo​nym igli​wiem. Ugię​te pod cię​ża​rem śnie​gu spra​wia​ją, że wnę​trze boru sta​je się za​cisz​ne i przy​tul​ne. Świer​ki lu​bią gle​bę pulch​ną, wil​‐ got​ną, za​cie​nio​ną. Wra​sta​ją w nią sze​ro​ko roz​po​star​tą tar​czą ko​rze​ni, po​zba​‐ wio​ną cen​tral​ne​go ko​rze​nia pa​lo​we​go. Drze​wa za​kwi​ta​ją w maju. Z kwia​tów mę​skich osa​dzo​nych u na​sa​dy igieł w środ​ko​wej i niż​szej czę​ści ko​ro​ny wiatr uno​si mi​lio​ny dro​bin pył​ku, z któ​‐ rych każ​dy za​opa​trzo​ny jest w dwa pę​che​rze lot​ne. W la​tach ob​fi​te​go kwit​‐ nie​nia dro​gi le​śne, drze​wa i zio​ła okry​te są żół​tym ku​rzem. Bia​da aler​gi​kom! Nie​któ​re pył​ki tra​fia​ją na kwia​ty żeń​skie – czer​wo​ne kot​ki wy​ra​sta​ją​ce na koń​cach ga​łą​zek u szczy​tu drze​wa. Z nich roz​wi​ja​ją się dłu​gie, zwie​sza​ją​ce się, do​rod​ne szysz​ki. W lu​tym lub w mar​cu pod wpły​wem cie​pła pro​mie​ni sło​necz​nych łu​ski szy​szek roz​chy​la​ją się i na​sio​na wy​pa​da​ją. Wi​ru​ją w po​‐ dmu​chach wia​tru na swych bło​nia​stych skrzy​deł​kach i od​la​tu​ją na​wet na od​‐ le​głość pół ki​lo​me​tra. Na świer​kach dłu​go jesz​cze będą wi​sieć na​stro​szo​ne, pu​ste szysz​ki. Świerk uni​ka cie​plej​szych oko​lic, woli po​go​dy chłod​ne i mroź​ne, dla​te​go naj​pięk​niej wy​ra​sta na Bia​ło​stoc​czyź​nie, Su​walsz​czyź​nie i na pół​noc​nych zbo​czach Kar​pat i Su​de​tów. Two​rzy czy​ste bory świer​ko​we lub mie​sza​ne z in​ny​mi ga​tun​ka​mi drzew. W re​glu dol​nym to​wa​rzy​szą mu jo​dły, buki i mo​‐ drze​wie, na niżu zaś so​sny, dęby, osi​ki i brzo​zy. Sub​tel​nie po​ły​sku​ją​ce drew​no świer​ka jest bia​łe z de​li​kat​nym od​cie​niem żół​tym. Naj​war​to​ściow​sze po​cho​dzi z drzew ścię​tych w koń​cu zimy, za​nim jesz​cze ru​szą soki w uśpio​nych pniach. Jest lek​kie, mięk​kie, ła​two łu​pli​we. Daw​niej wy​ra​bia​no z nie​go sprzę​ty do​mo​we, gon​ty i dra​ni​ce do kry​cia da​‐ chów, i kost​kę bru​ko​wą. Dziś lata w szy​bow​cach, a w po​sta​ci opa​ko​wań pro​duk​tów spo​żyw​czych od​by​wa da​le​kie po​dró​że po świe​cie. Naj​więk​szą za​le​tą drew​na świer​ko​we​go są jego wła​sno​ści re​zo​nan​so​we. Sław​ni lut​ni​cy wło​scy – Ama​ti, Gu​ar​ne​ri i Stra​di​va​ri – zna​li dzie​siąt​ki ro​dza​jów drew​na róż​nią​cych się sze​ro​ko​ścią słoi, ry​sun​kiem i bar​wą, zwię​zło​ścią i twar​do​‐ ścią. Zna​li też coś nie​okre​ślo​ne​go – du​szę drze​wa. Od jej obec​no​ści i ro​dza​‐

ju za​le​ża​ła du​sza in​stru​men​tu. Naj​wy​żej ce​ni​li kil​ku​set​let​nie świer​ki wy​ro​słe w gę​stych la​sach u szczy​tów gór. Skrzyp​ce u nich wy​cza​ro​wa​ne rę​ko​ma mi​‐ strzów sły​chać na otwar​tej prze​strze​ni w pro​mie​niu ki​lo​me​tra. Me​dy​cy​na daw​nych cza​sów do​ce​nia​ła bal​sa​micz​ną woń uno​szą​cą się ze świer​ków. Oso​by dy​cha​wicz​ne lub su​chot​ni​cze wdy​cha​ły za​pach ga​łą​zek skro​pio​nych wi​nem i ży​wi​cy rzu​ca​nej na roz​grza​ną bla​chę. Pącz​ki za​pa​rzo​ne jak her​ba​ta le​czy​ły szkor​but, a „tłu​stość” ze​bra​na z wody, w któ​rej go​to​wa​no mło​dziut​kie szysz​ki słu​ży​ła do sma​ro​wań „dla by​dła i lu​dzi”. W cza​sach, gdy je​dy​nym sto​so​wa​nym an​ty​bio​ty​kiem była pa​ję​czy​na za​‐ gnie​cio​na z chle​bem, lu​dzie cier​pie​li od nie​go​ją​cych się ran i wrzo​dów. Ale i nasi pra​dzia​do​wie mie​li leki nad​zwy​czaj sil​nie i szyb​ko dzia​ła​ją​ce. Na​le​żał do nich de​kokt z sar​sa​pa​ril​li. De​kokt było to „po​mie​sza​nie róż​nych ro​ślin lub ich czę​ści sku​tecz​ne na jed​ną cho​ro​bę lub kil​ka, któ​re w cho​rym po​ka​żą się być złą​czo​ne”. Sar​sa​pa​ril​la na​to​miast to ko​rzeń eg​zo​tycz​nej ro​śli​ny o na​zwie kol​co​wój le​kar​ski (Smi​lax of​fi​ci​na​lis) ro​sną​cej w la​sach Mek​sy​ku. Inne ga​‐ tun​ki kol​co​wo​jów roz​rzu​co​ne są po ca​łym świe​cie i gdzie to było – w Chi​‐ nach, na Ku​bie, w In​diach, Gre​cji czy na Fi​li​pi​nach – wszę​dzie tu​byl​cze ludy le​czy​ły nimi ro​pie​ją​ce rany i ra​to​wa​ły lu​dzi otru​tych lub uką​szo​nych przez ja​‐ do​wi​te węże. A nasz swoj​ski świerk wzmac​niał dzia​ła​nie sar​sa​pa​ril​li. Uży​‐ cie de​kok​tu po​prze​dza​no bo​wiem ką​pie​lą w wy​wa​rze ze świe​żej, mło​dej kory. Nasi prak​tycz​ni, a nie​stro​nią​cy od szkla​ni​cy dzia​do​wie wy​my​śli​li też spo​‐ sób, jak won​ne ga​łąz​ki prze​ro​bić na za​cny tru​nek. Drob​no po​sie​ka​ne koń​ce mło​dych pę​dów na dobę za​le​wa​no cie​płą wodą, aby stra​ci​ły go​rycz i smak ży​wi​cy. Po​tem przez go​dzi​nę go​to​wa​no je w nie​wiel​kiej ilo​ści świe​żej wody. Po od​ce​dze​niu do​da​wa​no na każ​de dwa wia​dra (co się rów​na osiem garn​ców) je​den gar​niec sło​du jęcz​mien​ne​go i sześć fun​tów utłu​czo​nej na mia​zgę mar​chwi. Ca​łość go​to​wa​no jesz​cze pół go​dzi​ny, a po ostu​dze​niu i do​‐ da​niu droż​dży zle​wa​no do becz​ki. Po za​koń​cze​niu fer​men​ta​cji becz​kę szpun​‐ to​wa​no, a po sze​ściu ty​go​dniach tru​nek zle​wa​ny był do bu​te​lek. Tak otrzy​ma​‐ ne piwo świer​ko​we im dłu​żej leży, tym wię​cej ma sma​ku i mocy. W za​koń​‐ cze​niu prze​pi​su z ubie​głych wie​ków zna​la​zło się coś brzmią​ce​go ak​tu​al​nie:

„Kla​sy uboż​sze mogą tym spo​so​bem ro​bić so​bie do​bre piwo, na​wet bez do​‐ dat​ku sło​du i mar​chwi”.

Tar​ni​na

Jej peł​na, na​uko​wa na​zwa brzmi śli​wa tar​ni​na, a imio​na lu​do​we uży​wa​ne w róż​nych oko​li​cach to: tar​ka, cier​nie czar​ne, żar​no​śli​wa, tarń i naj​bar​dziej sma​ko​wi​te, ru​basz​ne – kor​cip​ka.

Tar​ni​na jest krze​wem osią​ga​ją​cym naj​wy​żej 2–3 me​try wy​so​ko​ści, bar​dzo gę​stym, splą​ta​nym, po​krzy​wio​nym. Mło​de pędy okry​wa de​li​kat​ny me​szek, star​sze są czar​nia​wo​bru​nat​ne, gład​kie i po​ły​skli​we, peł​ne na​ro​śli, gu​zów i dłu​gich, ostrych cier​ni wy​ra​sta​ją​cych na koń​cach ga​łą​zek. Ko​rze​nie roz​ra​‐ sta​ją się da​le​ko na boki i wy​bi​ja​ją w nowe pędy – w do​brych wa​run​kach tar​‐ ni​na two​rzy nie​prze​by​ty, kol​cza​sty gąszcz. Jesz​cze dziś, wę​dru​jąc bie​giem Bugu po Pod​la​siu, moż​na po​dzi​wiać reszt​ki tar​ni​no​we​go bu​szu, któ​ry w XIX wie​ku po​ra​stał ki​lo​me​tra​mi wzgó​rza po obu stro​nach rze​ki. Wcze​sną wio​sną, w kwiet​niu lub w pierw​szych dniach maja, na bez​list​‐ nych ga​łąz​kach pę​ka​ją ku​li​ste pącz​ki okry​te czer​wo​no​brą​zo​wy​mi łu​ska​mi i krze​wy okry​wa​ją się chmu​rą bia​łych kwia​tów. Osa​dzo​ne na krót​kich ogon​‐ kach, pię​cio​płat​ko​we mi​nia​tur​ki kwia​tów śli​wy wy​dzie​la​ją de​li​kat​ny za​pach gorz​kich mig​da​łów. Póź​niej po​ja​wia​ją się li​ście – małe, ja​jo​wa​te, na obu koń​cach za​ostrzo​ne, brze​giem ząb​ko​wa​ne, z wierz​chu gład​kie, spodem w po​‐ bli​żu ży​łek – owło​sio​ne. Pod ich osło​ną ro​sną śli​wecz​ki – tar​ki, czar​ne, z wo​sko​wym na​lo​tem: „mo​drym pył​kiem omglo​ne” – jak to w daw​nych cza​‐ sach ma​wia​no. Są twar​de, cierp​kie, o zie​lo​nym miąż​szu moc​no przy​ro​śnię​‐ tym do du​żej, ja​jo​wa​tej pest​ki. Doj​rze​wa​ją we wrze​śniu, lecz tak sil​nie trzy​‐ ma​ją się ga​łą​zek, że tkwią na krze​wach przez całą je​sień. Po pierw​szych przy​mroz​kach na​bie​ra​ją nie​co sło​dy​czy i są ulu​bio​nym po​kar​mem pta​ków w głod​ne, zi​mo​we mie​sią​ce. Tar​ni​na nie cier​pi za​cie​nie​nia. Ro​śnie tyl​ko w miej​scach sło​necz​nych, w prze​świe​tlo​nych la​sach, na ska​łach i zbo​czach wzgórz, na mie​dzach, przy​‐ dro​żach od ni​zin do pod​nó​ża gór ca​łej Eu​ro​py. Lubi gle​by ży​zne, wa​pien​ne, jest wy​trzy​ma​ła na upa​ły i su​sze. W zwar​tym, kol​cza​stym gąsz​czu znaj​du​ją kry​jów​kę pta​ki cier​ni​stych krze​‐ wów: krót​ko​skrzy​dłe i dłu​go​ogo​nia​ste sro​ki. Tu wiją swe ku​li​ste gniaz​da z gli​nia​stą po​le​pą i da​chem uple​cio​nym z tar​ni​no​wych ga​łą​zek. Na twar​de, ostre cier​nie na​bi​ja​ją swe ofia​ry dzierz​by – pta​ki po​lu​ją​ce na chrząsz​cze, pa​‐ si​ko​ni​ki, a na​wet na małe żab​ki i jasz​czur​ki. Do​brze za​opa​trzo​na spi​żar​nia pod go​łym nie​bem po​ma​ga w wy​kar​mie​niu pi​skląt, zwłasz​cza je​śli przez kil​‐ ka dni pada zim​ny deszcz i wszyst​ko co drob​ne nie opusz​cza kry​jó​wek. Tar​‐

ni​na bywa też po​ko​jem dzie​cin​nym in​nych la​ta​ją​cych istot: nie​strzęp​ca gło​‐ gow​ca – du​że​go. wę​drow​ne​go mo​ty​la o bia​łych skrzy​dłach zdob​nych czar​ny​‐ mi żył​ka​mi. Jego gą​sie​ni​ce żyją gro​mad​nie, a na​wet zi​mu​ją we wspól​nym gnieź​dzie. W la​tach ma​so​we​go po​ja​wu po​tra​fią do​szczęt​nie ob​jeść z li​ści i osnuć je​dwab​ny​mi nić​mi cały krzew. Na tar​ni​nie że​ru​ją też gą​sie​ni​ce cu​‐ dow​ne​go pa​zia że​gla​rza. Jest to prze​pięk​ny mo​tyl o kre​mo​wo​żół​tych skrzy​‐ dłach z czar​ny​mi prę​ga​mi i smu​ga​mi. Brze​gi dru​giej pary skrzy​deł, wy​cią​‐ gnię​tych w ogon zdo​bią nie​bie​skie pół​księ​ży​ce i czer​wo​no-nie​bie​skie oczka. Jego lar​wy do złu​dze​nia przy​po​mi​na​ją li​ście tar​ni​ny – uda​wa​nie po​su​wa​ją tak da​le​ko, że gdy po​wie​je wiatr i ko​ły​sze li​ść​mi, po​dob​nym ru​chem ko​ły​szą się i one. Je​sie​nią za​mie​nia​ją się w po​czwar​ki, a że w świe​cie ro​ślin przy​‐ cho​dzi moda na żół​cie i brą​zy za​stę​pu​ją​ce zie​leń – brą​zo​wie​ją i one. Przy​pa​‐ sa​ne ni​cią do ga​łą​zek, ukry​te wśród ze​schłych li​ści, śpią i ocze​ku​ją na​dej​ścia wio​sny. Drew​no tar​ni​ny jest twar​de, zwię​złe, bru​nat​no​czer​wo​ne, zna​ko​mi​te do ro​‐ bót to​kar​skich. Z mło​dych, pro​stych pę​dów wy​ra​bia się la​ski, cy​bu​chy i stem​ple do strzelb. Sta​re ga​łę​zie, twar​de i sprę​ży​ste, są do dziś nie​za​stą​pio​‐ ne do bu​do​wy tęż​ni so​lan​ko​wych. Su​che, cier​ni​ste ga​łę​zie uży​te na ogro​dze​‐ nie sku​tecz​nie bro​nią przed wtar​gnię​ciem in​tru​zów. Korą zdję​tą z pni i ko​rze​‐ ni bar​wio​no weł​nę na ko​lor bru​nat​ny, a po do​da​niu ługu – czer​wo​ny, owo​ca​‐ mi zaś – na ko​lor błę​kit​ny. Prze​two​ry z doj​rza​łych, naj​le​piej już prze​mar​z​nię​‐ tych ta​rek mają de​li​kat​ny aro​mat i pi​kant​ny smak. Moż​na je sma​żyć z cu​krem lub ma​ry​no​wać w oc​cie, moż​na wy​ra​biać z nich wino lub pę​dzić wód​ki ga​‐ tun​ko​we – jak to czy​nio​no w sta​rej An​glii i pito „orzeź​wia​ją​cy rum​punk”. Sery owi​nię​te w pła​ty kory nie ule​ga​ją psu​ciu, a garść owo​ców wrzu​co​nych do becz​ki, w któ​rej wino się bu​rzy, przy​wra​ca trun​ko​wi zdro​wie.

Je​śli już o zdro​wiu mowa, to tar​ni​na, jako ro​śli​na lecz​ni​cza o sze​ro​kim za​‐ sto​so​wa​niu, fi​gu​ru​je w pra​cach O po​cho​dze​niu ro​ślin i O ba​da​niu ro​ślin au​‐ tor​stwa Teo​fra​sta – zdol​ne​go ucznia Ary​sto​te​le​sa, mę​dr​ca uczą​ce​go współ​‐ cze​snych so​bie Gre​ków sztu​ki wy​po​wia​da​nia się mową i z wiel​ką wni​kli​wo​‐ ścią pięt​nu​ją​ce​go głów​ne wady ludz​kie. W tar​ni​nie wad nie zna​lazł.

Śla​dem Teo​fra​sta współ​cze​sna me​dy​cy​na wy​ko​rzy​stu​je pącz​ki kwia​to​we ze​bra​ne tuż przed ich roz​wi​nię​ciem, korę zdję​tą z krze​wu i jego ko​rze​ni po ru​sze​niu so​ków na wio​snę i doj​rza​łe owo​ce. W kwia​tach gro​ma​dzą się fla​‐ wo​no​idy, nie​co gli​ko​zy​du cy​ja​no​wo​do​ro​we​go, sole mi​ne​ral​ne i cu​kry. Owo​‐ ce – choć tak cierp​kie i kwa​śne – na​le​żą do naj​uboż​szych w wi​ta​mi​nę C i do naj​bo​gat​szych w cu​kry. Ich sło​dycz jest tłu​mio​na przez kwa​sy or​ga​nicz​ne i garb​ni​ki. Prócz nich w tar​kach zna​le​zio​no barw​ni​ki, fla​wo​no​idy i pek​ty​ny. Pest​ki za​wie​ra​ją szko​dli​we sub​stan​cje czyn​ne – amig​da​li​nę i cy​ja​no​wo​dór wy​wo​łu​ją​ce ob​ja​wy za​tru​cia ty​po​we dla kwa​su pru​skie​go. Pre​pa​ra​ty z tar​ni​‐ ny dzia​ła​ją ścią​ga​ją​co, prze​ciw​bie​gun​ko​wo, na​po​tnie i mo​czo​pęd​nie. Kwia​ty są od​wiecz​nym środ​kiem mo​czo​pęd​nym. Ob​ni​ża​ją też łam​li​wość i prze​pusz​‐ czal​ność ścian na​czyń krwio​no​śnych. Owo​ce znaj​du​ją za​sto​so​wa​nie w le​cze​‐ niu prze​wle​kłych bie​gu​nek i sta​nów za​pal​nych prze​wo​du po​kar​mo​we​go. Kory, dzia​ła​ją​cej po​dob​nie jak chi​ni​na, uży​wa​no daw​niej w le​cze​niu febr. Wpraw​dzie me​dy​cy​na lu​do​wa, a ści​ślej mó​wiąc – do​mo​wa, sto​so​wa​ła tar​ni​no​we leki po​dob​nie jak lecz​nic​two ofi​cjal​ne, lecz tu i ów​dzie, po za​‐ ścian​kach od​da​lo​nych od cen​trów na​uki, za​cho​wał się do XX stu​le​cia pra​sta​‐ ry, wy​prak​ty​ko​wa​ny w cza​sach po​gań​skich oby​czaj le​cze​nia cho​rych świę​‐ tym ogniem. Ist​nie​je do​ku​men​tal​ny prze​kaz, jak to w roku 1897 „ko​bie​tę we wsi Gró​dek nad Bu​giem, cho​rą na nogi po ty​fu​sie, le​czy​ła baba, ka​żąc jej prze​cho​dzić bo​sy​mi no​ga​mi przez ogień z ga​łą​zek tar​ni​ny i róż​ne​go zie​la tak dłu​go, aż całą nie​moc z nóg świę​ty ogień wy​cią​gnie”. Prze​kaz, nie​ste​ty, nie po​da​je, jak dłu​go trwa​ła ku​ra​cja. Wy​obraź​nia pod​su​‐ wa jed​nak ob​raz ule​czo​nej w mgnie​niu oka nie​wia​sty, pod​ska​ku​ją​cej wśród pło​ną​cych ga​łą​zek kor​cip​ki.

Ta​ta​rak

Są ro​śli​ny ob​da​rzo​ne tyl​ko jed​nym imie​niem. Są i ta​kie, któ​re no​szą wie​le

róż​nych nazw. Ta​ta​rak, ta​tar​czuch, kal​mus, łącz, szczwar, ta​tar​skie zie​le, le​‐ piech, ła​budź i po​cho​dzą​ce wprost z Azji – ajer. Ktoś też, nie wie​dzieć cze​‐ mu, ob​ra​ził tę pięk​ną, wy​nio​słą i po​ży​tecz​ną by​li​nę, zwąc ją wiel​kim gał​ga​‐ nem. Ta​ta​rak ma le​żą​ce kłą​cze, sil​nie roz​ga​łę​zio​ne, wcze​pio​ne w pod​ło​że licz​‐ ny​mi, sznu​ro​wa​ty​mi ko​rze​nia​mi. Jego bar​wa jest roz​ma​ita – od bia​ło​zie​lo​nej po ciem​no​zie​lo​ną, od ró​żo​wej po brą​zo​wą lub bru​nat​ną. Rdzeń kłą​cza jest bia​ły o se​ro​wa​tej kon​sy​sten​cji i aro​ma​tycz​nym, ko​rzen​nym za​pa​chu. Z kłą​cza wy​bi​ja​ją mie​czo​wa​te, wy​so​kie li​ście sze​ro​ko​ści oko​ło trzech cen​ty​me​trów, u na​sa​dy mię​si​ste, czer​wo​na​we, da​lej – ży​wo​zie​lo​ne. Ło​dy​gi są trój​bocz​ne, me​tro​wej wy​so​ko​ści, na nich w czerw​cu lub w lip​cu po​ja​wia​ją się kol​by kwia​to​we zło​żo​ne z wie​lu ma​łych, nie​po​zor​nych, żół​to​zie​lo​nych kwia​tów. Ta​ta​rak za​kwi​ta rok​rocz​nie, lecz w Eu​ro​pie ni​g​dy nie wy​da​je na​sion. O tym, że owo​cem jest czer​wo​na ja​go​da, moż​na się prze​ko​nać, po​dró​żu​jąc po In​diach i tro​pi​kal​nej czę​ści Chin – oj​czyź​nie ta​ta​ra​ku. Jed​ni znaw​cy są​‐ dzą, że za​py​la​ją​ce go owa​dy nie wy​stę​pu​ją poza Azją, inni zaś, że win​ny jest chłod​ny kli​mat. On to zmu​sza ro​śli​nę do roz​mna​ża​nia we​ge​ta​tyw​ne​go za po​‐ mo​cą wę​dru​ją​cych ka​wał​ków kłą​cza ode​rwa​nych od ro​śli​ny ma​cie​rzy​stej i nie​sio​nych w nowe miej​sce wez​bra​ny​mi, wio​sen​ny​mi wo​da​mi. Jest to tak sku​tecz​na me​to​da, że i poza swo​ją oj​czy​zną ta​ta​rak wy​stę​pu​je po​spo​li​cie w ca​łej Eu​ro​pie, cie​plej​szych re​jo​nach pół​noc​nej i wschod​niej Azji i w atlan​tyc​kiej czę​ści Ame​ry​ki Pół​noc​nej. W sprzy​ja​ją​cych wa​run​kach two​‐ rzy szu​wa​ry – łany li​ści po​ra​sta​ją​cych obrze​ża wód sto​ją​cych: sta​wów, je​‐ zior, ba​gien, sta​ro​rze​czy, ro​wów z wodą. W ofi​cjal​nej, współ​cze​snej me​dy​cy​nie uży​wa się kłą​cza ta​ta​ra​ku za​wie​ra​‐ ją​ce​go ole​jek ete​rycz​ny zło​żo​ny z kil​ku​dzie​się​ciu skład​ni​ków, garb​ni​ki, związ​ki gorz​kie, cho​li​nę, ślu​zy, spo​ro skro​bi, kwa​sy or​ga​nicz​ne i sole mi​ne​‐ ral​ne. Jest le​kiem aro​ma​tycz​nym, lek​ko ścią​ga​ją​cym, dzię​ki go​ry​czom po​bu​‐ dza wy​dzie​la​nie so​ków tra​wią​cych i żół​ci, uspraw​nia przy​swa​ja​nie po​kar​‐ mów. Prócz tego in​ten​sy​fi​ku​je ru​chy pe​ry​stal​tycz​ne je​lit i re​gu​lu​je prze​mia​nę ma​te​rii. Na​pa​ry z kłą​cza uspo​ka​ja​ją, dzia​ła​ją prze​ciw​za​pal​nie, ścią​ga​ją​co i bak​te​rio​bój​czo. Ole​jek ta​ta​ra​ko​wy zmniej​sza bóle reu​ma​tycz​ne, wy​su​szo​ne

kłą​cze zaś usu​wa ob​ja​wy zmę​cze​nia i po​zwa​la zwięk​szyć wy​si​łek fi​zycz​ny. Dziś ro​śli​na sto​so​wa​na jest w le​cze​niu prze​wle​kłych, lecz nie​zbyt ostrych za​bu​rzeń w tra​wie​niu, bra​ku chę​ci do je​dze​nia, w mie​szan​ce z in​ny​mi zio​ła​‐ mi po​ma​ga w ku​ra​cjach dróg mo​czo​wych, zmniej​sza wy​czer​pa​nie ner​wo​we, nie​po​kój na tle ner​wo​wym i trud​no​ści w za​sy​pia​niu. Szam​pon ta​ta​ra​ko​wy li​‐ kwi​du​je łu​pież, ło​jo​to​ko​we za​pa​le​nie skó​ry gło​wy, prze​ciw​dzia​ła wy​pa​da​niu wło​sów, a z do​miesz​ką ru​mian​ku – roz​ja​śnia je i do​da​je po​ły​sku. Ku​ra​cje ta​‐ ta​ra​ko​we wska​za​ne są dla osób star​szych, re​kon​wa​le​scen​tów i spor​tow​ców – sło​wem dla wszyst​kich, któ​rych or​ga​ni​zmy pro​szą o wzmoc​nie​nie. Ta​ta​rak ma dłu​gą i chlub​ną hi​sto​rię przy​jaź​ni z czło​wie​kiem – jako im​por​‐ to​wa​ne zio​ło lecz​ni​cze i ko​sme​tycz​ne wy​mie​nio​ny jest w pa​pi​ru​sie Eber​sa, egip​skim pod​ręcz​ni​ku me​dycz​nym sprzed kil​ku ty​się​cy lat. Ale to jesz​cze nic; za​cho​wa​ły się prze​ka​zy świad​czą​ce o tym, że w In​diach uży​wa​ny był już w epo​ce brą​zu. Naj​bar​dziej sza​cow​ną księ​gą me​dycz​ną jest od wie​ków Ajur​we​da, dzie​ło ri​szich – istot świa​do​mych lub pro​ro​ków, któ​rzy od​kry​li praw​dę za po​mo​cą do​znań re​li​gij​nych i me​dy​ta​cji. Ajur​we​da jest też na​uką co​dzien​ne​go ży​cia czło​wie​ka po​zo​sta​ją​ce​go w bli​skim sto​sun​ku ze wszech​‐ świa​tem. W czę​ści trze​ciej, do​ty​czą​cej me​dy​cy​ny ogól​nej, i w czę​ści szó​stej, po​świę​co​nej tok​sy​nom, je​den z au​to​rów dzie​ła – Su​śru​ta, mę​drzec i chi​rurg ży​ją​cy przy​pusz​czal​nie przed dwo​ma ty​sią​ca​mi lat – opi​sał sze​reg ku​ra​cji z uży​ciem ta​ta​ra​ku. Jego kłą​cze od​dzia​łu​je rów​nież na wyż​sze funk​cje mó​zgu, po​ma​ga​jąc w roz​sze​rza​niu świa​do​mo​ści i jej kla​row​no​ści. Jest też naj​lep​‐ szym an​ti​do​tum na cho​ro​bo​we skut​ki za​ży​wa​nia ma​ri​hu​any. Ma​ri​hu​ana za​tru​‐ wa wą​tro​bę i ko​mór​ki mó​zgo​we, jed​nak je​że​li pali się ją z odro​bi​ną sprosz​‐ ko​wa​ne​go kłą​cza ta​ta​ra​ku, jej dzia​ła​nie tok​sycz​ne jest cał​ko​wi​cie zneu​tra​li​‐ zo​wa​ne. Do​ty​czy to i in​nych szko​dli​wych środ​ków psy​cho​de​licz​nych.

Dla po​bu​dze​nia in​te​li​gen​cji ma​łych dzie​ci na​le​ży ogrzać zło​ty dru​cik i wpro​wa​dzić go do środ​ka ło​dy​gi ta​ta​ra​ku wzdłuż rdze​nia. Na​stęp​nie po​cie​‐ rać o ostry ka​mień, do​mie​szać do mle​ka mat​ki i po​dać dziec​ku pół ły​żecz​ki. Ta​ta​ra​ku uży​wa się też do po​pra​wie​nia pa​mię​ci. W tym celu rano i wie​czo​‐ rem na​le​ży za​ży​wać szczyp​tę sprosz​ko​wa​ne​go kłą​cza z ćwierć​ły​żecz​ką mio​‐ du. Po​dob​ne opi​sy moż​na zna​leźć w bar​dzo sta​rych tek​stach chiń​skich. Oczy​wi​ście nie za​bra​kło ta​ta​ra​ku rów​nież i w słyn​nej od​trut​ce kró​la Mi​‐ try​da​te​sa VI Eu​pa​to​ra. Ży​ją​cy na po​cząt​ku na​szej ery, nie​ja​ki An​dro​ma​chus zwięk​szył ze​staw skład​ni​ków te​ria​ku z pięć​dzie​się​ciu czte​rech do osiem​dzie​‐ się​ciu dzie​wię​ciu. Wszyst​kie zio​ła su​szo​no, ucie​ra​no na pro​szek, mie​sza​no

z wi​nem, na ko​niec ucie​ra​no z mio​dem, aż do uzy​ska​nia kon​sy​sten​cji cia​sta. Póź​niej spe​cy​fik le​ża​ko​wał przez kil​ka mie​się​cy w ka​mien​nym na​czy​niu, by po doj​rze​niu ra​to​wać „za​tru​tych, otru​tych i cięż​ko cho​rych”. W Eu​ro​pie ro​śli​na nie była zna​na aż po wiek XVI. Po​chop​nie twier​dzi się, że ta​ta​rak zo​stał za​wle​czo​ny przez Ta​ta​rów – cze​go ma do​wo​dzić jego na​‐ zwa. Jest w tym tyl​ko część praw​dy; istot​nie do jego roz​po​wszech​nie​nia przy​czy​ni​ły się na​jaz​dy tu​rec​kie w XVI i XVII wie​ku, a na zie​miach pol​skich i ru​skich rów​nież i wcze​śniej​sze – ta​tar​skie w XIII i XIV wie​ku. Azja​ci bo​‐ wiem wo​zi​li ze sobą kłą​cza tej ro​śli​ny jako lek i śro​dek de​zyn​fe​ku​ją​cy wodę pit​ną, a że na​wet sil​nie wy​su​szo​ne za​cho​wu​ją peł​ną ży​wot​ność, dro​ga do no​‐ wych sie​dlisk sta​ła otwo​rem. Była to dro​ga „od kuch​ni”. Ofi​cjal​nie bo​wiem wca​le nie był wle​czo​ny do Eu​ro​py – wprost prze​ciw​nie: z peł​ny​mi ho​no​ra​mi przy​był dro​gą dy​plo​ma​tycz​ną. W 1557 roku Mat​tio​li, za​miesz​ku​ją​cy i dzia​ła​ją​cy wów​czas w Pra​dze, otrzy​mał „na spró​bo​wa​nie” od ce​sar​skie​go po​sła akre​dy​to​wa​ne​go w Tur​cji dar suł​ta​na dla ce​sa​rza Fer​dy​nan​da. Było to kłą​cze sma​żo​ne w cu​krze – wy​‐ kwint​ny przy​smak tu​rec​ki. Nie​co póź​niej, w roku 1576 bo​ta​nik Clu​sius do​stał kil​ka sa​dzo​nek wprost z Kon​stan​ty​no​po​la i po​sa​dził je tro​skli​wie w ogro​dzie bo​ta​nicz​nym w Wied​niu. Stąd w tem​pie za​iste bły​ska​wicz​nym zna​lazł się we wszyst​kich sza​nu​ją​cych się pa​ła​co​wych par​kach i w ogro​dach bo​ta​nicz​nych ca​łej Eu​ro​py, w czym – prócz ży​wot​no​ści – po​mógł mu nie​wąt​pli​wie sno​‐ bizm by​wal​ców przy​jęć dy​plo​ma​tycz​nych. W mia​rę upły​wu cza​su i za​ra​sta​nia wód co​raz od​le​glej​szych od moż​nych tego świa​ta, ma​lał pre​stiż ta​ta​ra​ku, a ro​sła jego uży​tecz​ność w ży​ciu co​dzien​‐ nym ubo​gich lu​dzi. Li​ście słu​ży​ły za pod​kład przy pie​cze​niu chle​ba, wie​sza​‐ no je we wnę​trzach uli i kła​dzio​no w izbach na pod​ło​dze, aby „czy​ści​ły po​‐ wie​trze”. Z kłą​czy pro​du​ko​wa​no kroch​mal, gar​bo​wa​no w nich skó​ry, uszczel​nia​no drew​nia​ne ka​dzie i – oczy​wi​ście – pę​dzo​no wy​sko​ko​wy tru​nek. Dzię​ki mo​dzie wszedł ta​ta​rak na pol​skie dwo​ry. Przez sno​bizm mu​siał je opu​ścić. Dzie​więt​na​sto​wiecz​ny bo​ta​nik tak to sko​men​to​wał: „Od​tąd, jak dę​‐ bo​we dyle ustą​pi​ły miej​sce par​kie​tom z drzew za​mor​skich, am​bra za​ję​ła miej​sce ta​ta​ra​ku w po​ko​jach szla​chec​kich – po​zwy za​ję​ły miej​sce zło​ta

w dzie​dzicz​nej dę​bo​wej nad​dzia​dów szka​tu​le”. Nie od dziś nie​roz​trop​ne hoł​do​wa​nie ob​cym mo​dom bywa przy​czy​ną kry​‐ zy​sów go​spo​dar​czych.

To​jad moc​ny

„Nie wiem, co w nim upa​trzy​ły wie​śniacz​ki, że go w wie​la miej​scach w ogród​kach swo​ich umyśl​nie utrzy​mu​ją, ro​śli​na bo​wiem ta, a oso​bli​wie ko​‐ rzeń, jest tru​ci​zną nie tyl​ko dla lu​dzi, ale i dla by​dła, kóz, owiec, wil​ków, my​szy i ko​tów” – dzi​wił się Krzysz​tof Kluk opi​su​jąc w Dyk​cy​ona​rzu ro​ślin​‐

nym jed​ną z naj​bar​dziej tru​ją​cych ro​ślin. „Po​ka​za​ły do​świad​cze​nia le​ka​rzów, że ja​ka​kol​wiek część tej ro​śli​ny czy​ni​ła na ję​zy​ku gry​zą​ce, pa​lą​ce, ko​lą​ce bole, któ​re dłu​go się utrzy​my​wa​ły i wie​le śli​ny spro​wa​dza​ły: ję​zyk puchł, war​gi si​nia​ły. We​wnętrz​nie, po​łknąw​szy, na​stę​po​wa​ły wo​mi​ty, ból strasz​ny w żo​łąd​ku, bie​gun​ka, opuch​nie​nie ży​wo​ta, zim​no, pa​le​nie w mó​zgu, bóle w szyi, szczę​kach, pier​si, na ko​niec śmierć”. I mimo że uczo​ny ksiądz „w ogro​dach ra​dził go wy​gu​bić”, do dziś ber​nar​dy​nek jest czę​sto ho​do​wa​ną ro​śli​ną ozdob​ną. Oj​czy​zną dzi​kich ga​tun​ków to​ja​dów są góry ca​łej Eu​ra​zji. Się​ga​jąc aż po pię​tro al​pej​skie, po​je​dyn​czo lub w gru​pach po​ra​sta​ją łąki, hale, ka​mie​ni​ste zbo​cza i ol​szy​ny nad po​to​ka​mi. To praw​dzi​we pie​kiel​ne zio​ło zwa​ne przez Pli​niu​sza „ro​ślin​nym ar​sze​ni​kiem” ma od​po​wied​nio po​nu​rą hi​sto​rię na​ro​‐ dzin. Her​ku​les, wy​ko​nu​jąc słyn​ne pra​ce zle​co​ne mu przez kró​la My​ken – Eu​‐ ry​ste​usza, otrzy​mał po​le​ce​nie spro​wa​dze​nia na dwór Cer​be​ra. Wlo​kąc trzy​‐ gło​we​go po​two​ra z cze​lu​ści Ha​de​su na świa​tło dzien​ne, he​ros zbyt sil​nie za​‐ ci​snął swe po​tęż​ne ra​mio​na na szy​jach opie​ra​ją​ce​go się psa i z py​sków przy​‐ du​szo​ne​go zwie​rzę​cia po​cie​kła śli​na. Każ​da jej kro​pla ze​tknąw​szy się z zie​‐ mią na​tych​miast kieł​ko​wa​ła w pięk​ną ro​śli​nę kry​ją​cą w so​bie śmierć. Grec​ki przy​lą​dek Te​na​ron, gdzie znaj​du​je się gór​ska pie​cza​ra, a w niej wej​ście do Ha​de​su, przez wie​ki sły​nął z nie​by​wa​łej ob​fi​to​ści to​ja​dów. Kap​tur​ki nie​bie​skie, trze​wicz​ki, ber​nar​dy​nek, zie​le pie​kiel​ne, mor​dow​nik, go​łąb​ki i – zdu​mie​wa​ją​co pro​ro​czy – czar​no​byl, to lo​kal​ne na​zwy Aco​ni​tum na​pel​lus – to​ja​du moc​ne​go. Jest to by​li​na rok​rocz​nie wy​pusz​cza​ją​ca pro​sto wznie​sio​ną ło​dy​gę o wy​so​ko​ści do pół me​tra. Jest naga, nie​znacz​nie kan​cia​‐ sta, po​je​dyn​cza lub roz​ga​łę​zio​na. Li​ście osa​dzo​ne na​prze​mian​le​gle przy​po​‐ mi​na​ją li​ście spo​krew​nio​nych z to​ja​dem ja​skrów; mają blasz​kę głę​bo​ko wci​‐ na​ną, dło​nia​stą o 5–7 po​strzę​pio​nych i ząb​ko​wa​nych od​cin​kach, dłu​gą na osiem cen​ty​me​trów, sze​ro​ką na dzie​sięć, z wierz​chu ciem​no​zie​lo​ną, spodem ja​śniej​szą. Zgru​bia​ły ko​rzeń, zwa​ny bul​wą ma​cie​rzy​stą, ma kształt rze​py, jest mniej lub bar​dziej po​marsz​czo​ny, ciem​no​bru​nat​ny, we​wnątrz sza​ra​wy, o za​‐ pa​chu po​dob​nym do chrza​nu. Z nie​go wy​ra​sta​ją cien​kie i dłu​gie ko​rze​nie przy​by​szo​we i – co jest cha​rak​te​ry​stycz​ne – mała bul​wa po​tom​na, gład​sza,

no​szą​ca ja​sne bli​zny po ko​rze​niach przy​by​szo​wych lub też gę​sto nimi ob​ro​‐ śnię​ta. To​jad za​kwi​ta w dru​giej po​ło​wie lata. Kwia​to​stan two​rzy gę​ste, po​dłuż​ne gro​no zło​żo​ne z do​rod​nych, ciem​no​nie​bie​skich lub nie​bie​sko​fio​le​to​wych kwia​tów. Każ​dy kwiat ma pię​cio​płat​ko​wy kie​lich. Gór​na dział​ka w kształ​cie heł​mu okry​wa wnę​trze kwia​tu z ukry​ty​mi na jego dnie miod​ni​ka​mi. Dwie dział​ki chro​nią je z boku, a dwie dol​ne two​rzą po​most dla owa​dów. Do​stę​pu do miod​ni​ków bro​nią licz​ne, ze​bra​ne w pę​czek prę​ci​ki i kil​ka słup​ków. Tyl​‐ ko trzmie​le mogą do​się​gnąć tak prze​myśl​nie ukry​tej sło​dy​czy; dłu​gi ję​zy​czek owa​da pro​wa​dzo​ny row​kiem wy​żło​bio​nym w trzon​ku miod​ni​ka tra​fia do po​‐ jem​nicz​ka z nek​ta​rem, a przy oka​zji do​ko​nu​je za​py​le​nia kwia​tu. Rzecz dziw​‐ na: sub​stan​cje tru​ją​ce za​war​te w pył​ku i mio​dzie nie znie​chę​ca​ją trzmie​li do od​wie​dza​nia to​ja​dów, a ro​śli​na tak się uza​leż​ni​ła od swe​go je​dy​ne​go za​py​la​‐ cza, że gra​ni​ce jej za​się​gu na kuli ziem​skiej po​kry​wa​ją się z za​się​giem by​to​‐ wa​nia trzmie​li. Je​sie​nią doj​rze​wa​ją owo​ce to​ja​du – miesz​ki, a w nich uło​żo​‐ ne w dwa rzę​dy sze​ścio​kan​cia​ste, wą​skie, po​marsz​czo​ne i uskrzy​dlo​ne na​‐ sion​ka bar​wy bru​nat​nej lub czar​nej.

250, 249, 247 Or​lik ka​na​dyj​ski, 251, 252 Ostróż​ka, 254, 255 To​jad Moc​ny.

W Pol​sce w sta​nie dzi​kim żyje oko​ło dzie​się​ciu ga​tun​ków. Na​po​tkać je moż​na na wil​got​nych gle​bach wa​pien​nych i próch​ni​czych głów​nie w Ta​trach, rza​dziej w po​zo​sta​łych czę​ściach Kar​pat. Na ca​łym niżu na​to​miast to​jad moc​ny i jego mię​dzy​na​ro​do​we krzy​żów​ki są miesz​kań​ca​mi przy​do​mo​wych, zwłasz​cza wiej​skich ogród​ków. Wie​le go​spo​dyń na​wet się nie do​my​śla, jak zdra​dli​we moce kry​je w so​bie ta de​ko​ra​cyj​na by​li​na my​lo​na cza​sem z nie​‐ win​ną ostróż​ką. W ca​łej ro​śli​nie, a zwłasz​cza w bul​wia​stym ko​rze​niu, znaj​du​je się ako​ni​‐ ty​na – naj​moc​niej​sza ze wszyst​kich zna​nych tru​cizn ro​ślin​nych, któ​rej dzie​‐ sięć mi​li​gra​mów star​cza, by po​wa​lić ko​nia. To​wa​rzy​szą jej zło​wro​gie sio​‐ strzy​ce: hi​pa​ko​ni​ty​na, me​zo​ako​ni​ty​na i neo​pe​li​na. Ich stę​że​nie za​le​ży od fazy

roz​wo​jo​wej ro​śli​ny – naj​wyż​sze jest w cza​sie kwit​nie​nia, oraz od lo​kal​nych wa​run​ków gle​bo​wych i kli​ma​tycz​nych. Jak wszyst​kie al​ka​lo​idy są one nie​‐ trwa​łe; pod wpły​wem wody szyb​ko roz​pa​da​ją się na sub​stan​cje mniej groź​‐ ne, choć rów​nież szko​dli​we. W wy​su​szo​nym zie​lu na​to​miast ako​ni​ty​na zwie​‐ lo​krot​nia swą za​ja​dłość, stąd do​miesz​ka to​ja​dów w sia​nie sta​je się przy​czy​‐ ną cięż​kich scho​rzeń lub na​głych upad​ków zwie​rząt do​mo​wych. W dzi​kiej przy​ro​dzie za​tru​cia to​ja​dem na​le​żą do rzad​ko​ści, gdyż zwie​rzę​ta wie​dzio​ne in​stynk​tem omi​ja​ją go z da​le​ka. Bywa jed​nak, że ten sam in​stynkt na​kła​nia ro​śli​no​żer​ce do się​ga​nia po ro​śli​ny tru​ją​ce. Zja​wi​sko sa​mo​lecz​nic​‐ twa zwie​rząt dzi​kich z tru​dem to​ru​je so​bie dro​gę do świa​do​mo​ści uczo​nych. Są jed​nak bez​spor​ne ob​ser​wa​cje do​wo​dzą​ce zja​da​nia przez cho​re ło​sie i inne je​le​nio​wa​te nie​wiel​kich ilo​ści to​ja​du i in​nych gwał​tow​nie dzia​ła​ją​‐ cych le​ków ro​ślin​nych. U lu​dzi, któ​rzy ule​gli za​tru​ciu ako​ni​ty​ną, pierw​sze ob​ja​wy cho​ro​by po​ja​‐ wia​ją się już w kwa​drans po do​sta​niu się jadu do or​ga​ni​zmu. Jest to gwał​‐ tow​ne pod​nie​ce​nie, po nim szyb​ko po​stę​pu​ją​ce znie​czu​le​nie cia​ła, śli​no​tok, wy​mio​ty i bie​gun​ka. Śmierć na​stę​pu​je w wy​ni​ku po​ra​że​nia ner​wów ste​ru​ją​‐ cych od​dy​cha​niem i pra​cą ser​ca. Daw​niej cho​rych ra​to​wa​no środ​ka​mi wy​‐ miot​ny​mi, po​jo​no let​nią wodą z prza​śnym mio​dem, oli​wą i mle​kiem. Dziś pierw​sza po​moc to po​da​wa​nie ma​ły​mi por​cja​mi octu lub wina, wy​wo​ły​wa​‐ nie wy​mio​tów, płu​ka​nie żo​łąd​ka i je​lit oraz sto​so​wa​nie sztucz​ne​go od​dy​cha​‐ nia – wszyst​ko oczy​wi​ście moż​li​wie szyb​ko i naj​le​piej w szpi​ta​lu pod kon​‐ tro​lą le​ka​rza. Ako​ni​ty​na ła​two jest wchła​nia​na przez bło​ny ślu​zo​we, a na​wet przez skó​‐ rę; dłuż​sze trzy​ma​nie to​ja​du w cie​płej dło​ni może więc wy​wo​łać stan za​pal​‐ ny i pę​che​rze na skó​rze wraz z lek​ki​mi ob​ja​wa​mi ogól​ne​go za​tru​cia. Po tę strasz​li​wą ro​śli​nę się​ga​li sta​ro​żyt​ni, by – w za​leż​no​ści od po​trze​by – za​bi​jać lub le​czyć bliź​nich. W In​diach so​kiem z bulw na​są​cza​no gro​ty strzał, w Hel​la​dzie wy​ko​ny​wa​no wy​ro​ki na zbrod​nia​rzach, w Eu​ro​pie pod​stęp​nie mor​do​wa​no wil​ki i wro​gów. Uczo​ny Teo​frast (372–287) w dzie​le Peri phy​‐ ton hi​sto​ria, zna​nym w pol​skich prze​kła​dzie pod ty​tu​łem O spo​so​bach pre​‐ pa​ro​wa​nia tru​cizn, po​da​je, że wpraw​dzie win​ne ma​ce​ra​ty z ko​rze​nia to​ja​du,

jako mało zja​dli​we, mogą być uży​wa​ne w lecz​nic​twie, lecz zmie​sza​ne z in​ny​‐ mi sim​pli​cja​mi za​bi​ja​ją do​wol​nie szyb​ko: w cią​gu kil​ku se​kund lub po upły​‐ wie dwu lat. Skład tych pie​kiel​nych mie​sza​nek okry​wa​ła naj​głęb​sza ta​jem​ni​‐ ca za​wo​do​wa tru​ci​cie​li, nie zna​li go na​wet naj​więk​si sta​ro​żyt​ni ucze​ni i le​‐ ka​rze. Wszyst​ko wska​zu​je na to, że ta mrocz​na wie​dza za​gi​nę​ła na za​wsze – cze​go nie na​le​ży ża​ło​wać. Do na​szych cza​sów za​cho​wa​ły się na​to​miast prze​‐ pi​sy uży​wa​nia to​ja​du w bia​łej ma​gii, czy​li w me​dy​cy​nie.

Ja​kieś trzy ty​sią​ce lat przed na​szą erą Chi​na​mi rzą​dził świa​tły Shen​nong.

Po​da​nie gło​si, że wład​ca ten wy​sy​łał we wszyst​kie stro​ny świa​ta eks​pe​dy​cje uczo​nych mę​żów, by zbie​ra​li oka​zy fau​ny, flo​ry i mi​ne​ra​ły uzna​wa​ne przez obce ludy za leki. Pra​cu​jąc w za​ci​szu swe​go pa​ła​cu, spraw​dzał i okre​ślał ich wła​ści​wo​ści i za​sto​so​wa​nie. I tak na​ro​dził się naj​star​szy chiń​ski ziel​nik Shen​nong Ben​cao Jing, w któ​rym wśród trzech se​tek środ​ków me​dycz​nych fi​gu​ru​je to​jad. Umiesz​czo​ny jest w gru​pie ro​ślin tru​ją​cych obej​mu​ją​cej sze​‐ reg „asy​sten​tów” wspo​ma​ga​ją​cych ku​ra​cję in​ny​mi le​ka​mi. Ży​ją​cy na prze​ło​mie er, ge​nial​ny Ta​dżyk, słyn​ny już w wie​ku szes​na​stu lat – Abu Ali al-Hu​sajn Ibn Ab​dal​lah Ibn al-Ha​san Ibn Ali Ibn Sina, czy​li mó​‐ wiąc kró​cej – Awi​cen​na, sie​dem​na​ście prac ze swe​go ol​brzy​mie​go do​rob​ku po​świę​cił me​dy​cy​nie. Naj​bar​dziej zna​ny jest Ka​non me​dycz​ny – dzie​ło zło​‐ żo​ne z pię​ciu ksiąg, z któ​rych dwie trak​to​wa​ły o le​kach, tru​ci​znach i od​trut​‐ kach. Za​miesz​czo​na w nich re​cep​ta na maść le​czą​cą cho​ro​by skó​ry za​wie​ra w swym skła​dzie wy​ciąg z to​ja​du. Śre​dnio​wiecz​na me​dy​cy​na eu​ro​pej​ska ostroż​nie po​czy​na​ła so​bie z ha​de​so​‐ wym ziół​kiem i na ogół po​prze​sta​wa​ła na ra​dach sta​ro​żyt​nych z Awi​cen​ną na cze​le. Przez ja​kiś czas wpraw​dzie mnie​ma​no, że naj​sku​tecz​niej​szym an​ti​do​‐ tum na jad mor​dow​ni​ka jest sok jego bli​skie​go krew​nia​ka – mo​rzy​mor​da, lecz prze​ko​na​nie to dra​stycz​nie nie znaj​do​wa​ło po​twier​dze​nia w prak​ty​ce, więc je za​rzu​co​no. Pięk​ne​go wie​ku osiem​dzie​się​ciu ośmiu lat do​żył w do​brym zdro​wiu twór​‐ ca ory​gi​nal​nej me​to​dy le​cze​nia zwa​nej ho​me​opa​tią. Do ba​dań pro​wa​dzo​nych – z dziw​nym, po​wta​rza​ją​cym się w hi​sto​rii me​dy​cy​ny upo​rem – na so​bie, żo​‐ nie i je​de​na​ścior​gu dzie​ciach uży​wał z lu​bo​ścią tru​cizn ro​ślin​nych z to​ja​dem, lul​kiem i sza​le​jem na cze​le. Ta nie​sły​cha​nie barw​na i kon​tro​wer​syj​na po​stać, wy​śmia​na i nę​ka​na przez współ​cze​snych mu le​ka​rzy, dziś tu i ów​dzie trak​to​‐ wa​na jest z uzna​niem i sza​cun​kiem. Chri​stian F. Sa​mu​el Hah​ne​mann, uczo​ny i le​karz (1755–1843), swo​ich pa​cjen​tów le​czył mi​ni​mal​ny​mi daw​ka​mi od​po​‐ wied​nio do​bra​ne​go, jed​no​skład​ni​ko​we​go leku. „Je​dy​nie ła​god​na siła jest siłą praw​dzi​wą”, „na​śla​duj na​tu​rę”, „ośmiel się być mą​drym” – to rady uzdro​wi​‐ cie​la z Tur​go​wii. „Tru​ci​zny są przed​mio​tem mo​jej głę​bo​kiej czci” – zwie​rzył się stu​den​tom me​dy​cy​ny Uni​wer​sy​te​tu Lip​skie​go i zo​stał przez nich wy​gwiz​‐

da​ny. Wkrót​ce po tym wy​le​czył z ty​fu​su gru​pę żoł​nie​rzy na​po​le​oń​skich po​‐ wra​ca​ją​cych spod Mo​skwy. Ze stu osiem​dzie​się​ciu cho​rych zmarł za​le​d​wie je​den! „To jad” – ostrze​ga sama ro​śli​na. W na​szej flo​rze jest też cał​kiem nie​win​‐ ne ziół​ko o na​zwie to​jeść – czyż​by to była do​bra rada dla die​te​ty​ków i le​ka​‐ rzy? Do​tych​czas słu​cha​ją jej tyl​ko ło​sie i je​le​nie.

Trzmie​le

Tuż nad tra​wą prze​to​czy​ło się gło​śne bu​cze​nie i rap​tow​nie za​mil​kło, gdy duży trzmiel przy​siadł na kra​wę​dzi dzwon​ka. Cien​ko bzy​cząc z wy​sił​ku, wci​‐ snął swe krę​pe cia​ło do cia​sne​go wnę​trza kwia​tu, aż dłu​ga ssaw​ka się​gnę​ła ukry​tej sło​dy​czy. Wier​cił się i wkrę​cał, a syp​ki py​łek z trą​ca​nych i tra​to​wa​‐ nych prę​ci​ków opró​szył jego gę​ste ak​sa​mit​ne fu​ter​ko. Po chwi​li wy​co​fał się

z fio​le​to​we​go wnę​trza i ze​rwał do lotu tak ener​gicz​nie, że kwiat za​drgał na de​li​kat​nym pa​łą​ku ogon​ka. Od​wie​dził jesz​cze dwa są​sied​nie dzwon​ki, po​tem usiadł na ga​łąz​ce i me​to​dycz​nie wy​cze​sał z fu​ter​ka dro​bi​ny pył​ku, za​gar​nął je i ubił w dwu ko​szycz​kach umiesz​czo​nych na go​le​niach ostat​niej pary nóg. Ob​cią​żo​ny żół​tym ba​ga​żem wy​lą​do​wał na zie​mi i znik​nął w ma​łym otwo​rze ciem​nie​ją​cym z boku kępy tu​rzy​cy – trzmie​la mat​ka wró​ci​ła do domu, by na​‐ kar​mić swe dzie​ci. Uro​dzi​ła się w koń​cu lata po​przed​nie​go roku. Wraz z sio​stra​mi – kró​lo​wy​‐ mi, opu​ści​ła wkrót​ce ro​dzin​ne gniaz​do, od​by​ła lot go​do​wy i nie cze​ka​jąc na​‐ dej​ścia chło​dów, za​grze​ba​ła się w zie​mi. Po​grą​żo​na w odrę​twie​niu po​dob​‐ nym do śmier​ci prze​trwa​ła je​sień i zimę. Wcze​sna wio​sna przy​wró​ci​ła jej ży​cie, a wraz z nim po​ja​wi​ła się prze​moż​na ko​niecz​ność za​ło​że​nia ro​dzi​ny. Ob​la​ty​wa​ła łąkę, za​glą​da​ła w róż​ne otwo​ry i szcze​li​ny, aż zna​la​zła to, cze​go po​trze​bo​wa​ła – opusz​czo​ną my​sią norę, a na jej koń​cu nie​wiel​ką ko​mo​rę wy​‐ peł​nio​ną kulą gniaz​da uwi​te​go z su​chych, mięk​kich traw. Po krót​kiej lu​stra​cji przy​stą​pi​ła do urzą​dza​nia domu. Pa​zur​ka​mi nóg wy​dra​py​wa​ła ze ścian ka​wał​ki ro​ślin, kru​szy​ła je, na​gar​‐ nia​ła, aż wnę​trze kuli wy​gła​dzi​ło się i ubi​ło. Wej​ście nor​ki za​ma​sko​wa​ła grud​ka​mi zie​mi, szcząt​ka​mi ro​ślin i ułom​ka​mi kory. Po​tem z gru​czo​łów brzusz​nych wy​po​ci​ła cien​kie płyt​ki wo​sku i na środ​ku kom​nat​ki zbu​do​wa​ła pierw​szą ko​ły​skę – małą, płyt​ką czar​kę. Na jej dnie umie​ści​ła grud​kę pył​ku zmie​sza​ne​go z odro​bi​ną mio​du i na tej pod​ściół​ce zło​ży​ła gru​pę ser​del​ko​wa​‐ tych ja​je​czek. Uwień​cze​niem dzie​ła było do​bu​do​wa​nie wiecz​ka szczel​nie za​‐ my​ka​ją​ce​go cen​ną za​war​tość ko​ły​ski. Te​raz w po​bli​żu wyj​ścia z ko​mo​ry zbu​‐ do​wa​ła wo​sko​wą ba​rył​kę na miód i od​tąd z każ​dej wy​pra​wy na łąkę przy​no​‐ si​ła kro​pel​kę sło​dy​czy i do​da​wa​ła do już po​sia​da​ne​go za​pa​su.

Po kil​ku dniach z ja​jek wy​lę​gły sią drob​niut​kie lar​wy. W pierw​szej chwi​li wprost ta​rza​ły się w je​dze​niu, lecz za​pas wło​żo​ny im do ko​ły​ski był tak nie​‐ wiel​ki, że tyl​ko za​po​bie​gli​wość mat​ki uchro​ni​ła je od gło​du; pra​cu​jąc w po​‐ cie gru​czo​łów wo​sko​wych, w porę do​bu​do​wa​ła z boku ko​ły​ski ob​szer​ne ko​‐ ryt​ko i na​peł​ni​ła je pył​kiem zgnie​cio​nym z mio​dem. Wy​star​czy​ło prze​gryźć cien​ką ścian​kę i wszyst​kie lar​wy, zwró​co​ne pyszcz​ka​mi w jed​ną stro​nę, się​‐ gnę​ły je​dze​nia. Mat​ka dwo​iła się i tro​iła. Zno​si​ła do gniaz​da nek​tar i py​łek, po​więk​sza​ła ko​ryt​ko i ko​ły​skę roz​pie​ra​ną od środ​ka cia​ła​mi ro​sną​cych larw. Na ko​niec prze​sta​ły jeść, każ​da owi​nę​ła się w ko​kon i za​mie​ni​ła w nie​ru​cho​‐ mą po​czwar​kę. Mat​ka na​tych​miast ro​ze​bra​ła ścian​ki nie​po​trzeb​nej już ko​ły​‐ ski – cen​ny wosk zmie​sza​ny z ży​wi​cą i ka​wał​ka​mi ro​ślin po​słu​żył do bu​do​wy ko​ły​sek i ko​ry​tek dla ko​lej​nych dzie​ci. Wresz​cie, po dwu​dzie​stu dniach od zło​że​nia pierw​sze​go ja​jecz​ka nad​szedł kres ka​torż​ni​czej pra​cy trzmie​lej mat​‐ ki – jej naj​star​sze cór​ki od​gry​zły i od​rzu​ci​ły wiecz​ka ko​ko​nów. Mło​de ro​bot​ni​ce za​czę​ły zno​sić do domu po​ży​tek, na​peł​niać nim rzę​dy am​‐ for – opu​sto​sza​łych, zło​ci​stych ko​ko​nów. Ugnia​ta​ły miód z pył​kiem, na​peł​‐ nia​ły ko​ryt​ka swych sio​strzy​czek za​mknię​tych w ko​ły​skach, ru​cha​mi skrzy​deł wie​trzy​ły kom​nat​kę w go​rą​ce dni, wła​sny​mi cia​ła​mi ogrze​wa​ły lar​wy w zim​‐ ne noce. A mat​ka ich, jak na praw​dzi​wą kró​lo​wą przy​sta​ło, po​rzu​ci​ła pro​za​‐ icz​ne do​mo​we za​ję​cia – przy​no​sze​nie je​dze​nia i niań​cze​nie nie​mow​ląt, lecz

za​cho​wa​ła przy​wi​le​je wład​czy​ni. Tyl​ko ona de​cy​du​je o lo​sie rodu, pro​du​ku​‐ je płyt​ki wo​sko​we, bu​du​je ko​ły​ski i we​dług wła​sne​go uzna​nia skła​da w nich ja​jecz​ka. Swe cór​ki pod​dan​ki trzy​ma w ry​zach, a je​śli trze​ba, siłą wy​mu​sza po​słu​szeń​stwo. Naj​młod​sze, do​brze od​kar​mio​ne – a więc duże i sil​ne ro​bot​‐ ni​ce więk​szość dnia prze​zna​cza​ją na ob​la​ty​wa​nie łąki i zno​sze​nie do gniaz​da cięż​kich ła​dun​ków. Ich star​sze sio​stry wy​cho​wa​ne w bie​dzie, mniej​sze i słab​sze nie lu​bią opusz​czać domu. Po​kor​nie prze​my​ka​ją wśród pię​trzą​cych się co​raz wy​żej ko​ły​sek i am​for za​gra​ca​ją​cych kom​nat​kę, do​glą​da​ją i kar​mią ko​lej​ne po​ko​le​nia ro​dzą​cych się trzmie​li. Pod ko​niec lata kró​lo​wa ogra​ni​czy licz​bę zno​szo​nych jaj, w gnieź​dzie po​‐ ja​wią się pierw​sze sam​ce, a gdy na każ​dą lar​wę przy​pad​nie jed​na lub dwie opie​kun​ki, wy​ro​sną w do​bro​by​cie dzie​ci spe​cjal​nej tro​ski – wy​piesz​czo​ne, tłu​ste i do​rod​ne księż​nicz​ki ska​za​ne na to, by w sa​mot​nym zno​ju za​ło​ży​ły nowe rody trzmie​li. Oto uro​ki mo​nar​chii.

Waw​rzy​nek wil​cze​ły​ko

Ten nie​wy​so​ki krzew ro​śnie w cie​ni​stych la​sach li​ścia​stych i mie​sza​nych w ca​łej Eu​ro​pie, na Kau​ka​zie i w Azji, aż do Ał​ta​ju. W Pol​sce w roz​pro​szo​‐ nych sta​no​wi​skach wy​stę​pu​je na niżu i w gó​rach po pię​tro ko​so​drze​wi​ny.

Wy​ma​ga ży​znych, próch​ni​czych gleb, jest wy​trzy​ma​ły na mróz i wraż​li​wy na brak wody. Ma sztyw​ne, choć ela​stycz​ne ga​łąz​ki i okry​te sza​ro​żół​tą korą na​‐ kra​pia​ną brą​zo​wy​mi bro​da​wecz​ka​mi. Na koń​cach pę​dów osa​dzo​ne są cien​‐ kie li​ście kształ​tu lan​ce​to​wa​te​go, u na​sa​dy zwę​żo​ne w ogo​nek, z wierz​chu ja​‐ sno​zie​lo​ne, spodem si​no​zie​lo​ne. Waw​rzy​nek za​kwi​ta przed roz​wi​nię​ciem się li​ści. Na po​cząt​ku mar​ca, za​nim jesz​cze znik​nie śnieg, na sza​rych pę​dach krze​wu po​ja​wia​ją się ró​żo​we, po​ły​skli​we, miło pach​ną​ce kwia​ty ze​bra​ne po trzy w ką​tach bru​nat​nych łu​sek – po​zo​sta​ło​ści po ze​szło​rocz​nych li​ściach. Czer​wo​ne, ja​jo​wa​te owo​ce za​wie​ra​ją​ce po jed​nym ziarn​ku, doj​rze​wa​ją w sierp​niu. Zda​rza się, że je​sie​nią krzew za​kwi​ta po​wtór​nie i znów zdo​bi las. Zdra​dli​wa jest uro​da wil​cze​go​ły​ka; jego kwia​ty pach​ną​ce la​wen​dą wsta​‐ wio​ne do wa​zo​nu wy​wo​łu​ją sil​ny ból gło​wy, a u dzie​ci na​wet za​tru​cia. Kora, li​ście, owo​ce i bru​nat​no​czer​wo​ny ko​rzeń – cała ro​śli​na jest tru​ją​ca, gdyż za​‐ wie​ra tok​sycz​ne sub​stan​cje: gli​ko​zy​dy – daf​ni​nę i daf​ne​ty​nę, oraz ży​wi​cę – me​ze​re​inę. Dzi​kie zwie​rzę​ta ro​śli​no​żer​ne uni​ka​ją waw​rzyn​ka. Zda​rzy​ło się, że w po​‐ rze jego kwit​nie​nia spadł na Pusz​czę Bia​ło​wie​ską ostat​ni tej zimy śnieg. Gru​‐ ba okiść okry​ła ga​łąz​ki tak do​kład​nie, że waw​rzy​nek ni​czym nie róż​nił się od in​nych jed​na​ko bia​łych, pu​cha​tych krze​wów. W po​bli​żu pa​sła się sar​na. Sku​‐ ba​ła pędy pod​ro​stów gra​bo​wych i z roz​pę​du uchwy​ci​ła ga​łąz​kę wil​cze​go​ły​‐ ka. W tej sa​mej chwi​li wy​plu​ła ją, a jej pysk przy​brał wy​raz zdzi​wio​ne​go obrzy​dze​nia. Do​pó​ki słoń​ce nie sto​pi​ło nie​trwa​łe​go pu​chu, sta​ran​nie ob​wą​‐ chi​wa​ła każ​dy pęd, za​nim od​wa​ży​ła się go zjeść. W daw​nych cza​sach me​dy​cy chęt​nie ko​rzy​sta​li z waw​rzyn​ka mimo prze​ko​‐ na​nia, że „sze​ścią ja​go​da​mi wil​ka otruć moż​na”. Wodą go​to​wa​ną z ko​rze​‐ niem wy​my​wa​no no​wo​two​ro​we wrzo​dy i okła​da​no cho​rych na po​da​grę. Kora z do​dat​kiem kan​ta​ry​dy (hisz​pań​skiej mu​chy) i wy​cią​gu z wil​czo​mle​cza słu​ży​ła do spo​rzą​dza​nia „wiecz​ne​go hisz​pań​skie​go pla​stra” usu​wa​ją​ce​go ból zę​bów i gło​wy. Waw​rzy​nek też „prze​wło​ką uczy​nio​ną z ko​rze​nia przez uszy, da​wał ra​tu​nek oczom”. W pod​ręcz​ni​ku me​dycz​nym wy​da​nym w Niem​czech w 1676 roku za​le​ca​no go w le​cze​niu cho​rób we​ne​rycz​nych i reu​ma​ty​zmu

oraz jako lek usu​wa​ją​cy pa​ra​liż ję​zy​ka. W lu​do​wej me​dy​cy​nie na​lew​ka z łyka ła​go​dzi​ła ból otwar​tych ran, a sprosz​ko​wa​ne li​ście zmie​sza​ne z mio​‐ dem le​czy​ły wrzo​dy. Do dziś wil​cze​ły​ko z upodo​ba​niem uży​wa​ne jest przez zna​cho​rów, choć sto​so​wa​ne we​wnętrz​nie jest bar​dzo nie​bez​piecz​ne. Współ​‐ cze​sna me​dy​cy​na wy​ko​rzy​stu​je głów​nie korę waw​rzyn​ka; po​cho​dzą​ca z niej ży​wi​ca me​ze​re​ina słu​ży do spo​rzą​dza​nia tzw. we​zy​ka​to​rii – ma​ści i pla​strów sil​nie draż​nią​cych skó​rę. Wil​cze​ły​ko, prócz tru​ją​cych, ma i inne groź​ne moce; jest krze​wem ma​gicz​‐ nym. Oso​by zna​ją​ce się na rze​czy mogą przy jego po​mo​cy od​naj​dy​wać skar​‐ by ukry​te w zie​mi. Daw​no temu ko​szą​cy łąkę chło​pi al​pej​scy schwy​ta​li dziec​ko kra​sno​lud​ków. Pod​stę​pem i groź​ba​mi pró​bo​wa​li zmu​sić je do zdra​‐ dze​nia ta​jem​nych za​klęć. Wtem z lasu wy​szedł sta​ry ka​rzeł i za​wo​łał do syna: „Mogą cię po​wie​sić, uto​pić, po​ła​mać ręce i nogi, nie bój się ich siły i chy​tro​ści i nie waż się po​wie​dzieć im, do cze​go słu​ży waw​rzy​nek wil​cze​ły​‐ ko!”. Te sło​wa za​cho​wa​ły się w kro​ni​kach, a choć nie wia​do​mo, jak skoń​‐ czy​ła się przy​go​da kra​sno​lud​ków, coś jed​nak z ta​jem​nic prze​cie​kło do ludz​‐ kiej wia​do​mo​ści. Po​świę​co​na w Dniu Wnie​bo​wzię​cia Mat​ki Bo​skiej ga​łąz​ka, za​mo​co​wa​na na cho​mą​cie, chro​ni od uro​ków fur​man​kę i po​wo​żą​ce​go nią go​spo​da​rza. Aby do​ku​czyć są​sia​do​wi, na​le​ży ka​wa​łe​czek kory ukrad​kiem wsu​nąć w szpa​rę sza​fli​ka na mle​ko; z pew​no​ścią przez całe lato nie uda mu się wy​rób sera. Znie​na​wi​dzo​nej są​siad​ce moż​na do​piec jesz​cze bo​le​śniej. Wy​star​czy po​cze​‐ kać, aż bę​dzie chcia​ła się po​pi​sać przed go​ść​mi smacz​nym po​czę​stun​kiem. Wło​żo​na do pa​le​ni​ska kuch​ni garść owo​ców waw​rzyn​ka nie​chyb​nie spo​wo​‐ du​je, że każ​da po​tra​wa spa​li się na wę​giel i do​pie​ro wy​gar​nię​cie po​pio​łu, a wraz z nim ja​gód, prze​rwie zły urok. Ma oczy​wi​ście waw​rzy​nek jesz​cze wie​le moż​li​wo​ści. Kto cie​kaw, niech spró​bu​je zła​pać kra​sno​lud​ka.

Wer​be​na

We wrze​śniu kwit​nie ro​śli​na, któ​rej sła​wa umar​ła wraz z upad​kiem sta​ro​żyt​‐ nych kul​tur. Zda​niem Pli​niu​sza nie było w hi​sto​rii sław​niej​sze​go i święt​sze​go zio​ła od niej. W Egip​cie fa​ra​onów zwa​no ją „łzą tę​czy” i „łzą bo​gi​ni Izy​dy”. Była za​rów​no le​kiem, jak i świę​to​ścią. Grec​ki le​karz Dio​sku​ry​des po​zo​sta​ją​‐ cy w służ​bie ce​sa​rzy rzym​skich Ne​ro​na i We​spa​zja​na opi​sał dzia​ła​nie kil​ku​‐

set ga​tun​ków lecz​ni​czych ziół. Wśród tak wiel​kiej ich ob​fi​to​ści wy​róż​nił cu​‐ dow​ne „że​la​zne zio​ło” – naj​lep​szy lek na wszel​kie rany za​da​ne że​la​zem. Hi​‐ po​kra​tes – spe​cja​li​sta rów​nież od po​łoż​nic​twa, za​le​cał ją prze​ciw nie​płod​‐ no​ści. Prócz tego le​czo​no nią scho​rze​nia wą​tro​by, ne​rek, śle​dzio​ny, ob​ni​ża​no wy​so​ką go​rącz​kę i uży​wa​no jako leku wzmac​nia​ją​ce​go. An​tycz​ni ma​go​wie wie​dzie​li, że na​masz​cze​nie cia​ła że​la​znym zie​lem po​‐ ma​ga w osią​gnię​ciu każ​de​go celu, za​bez​pie​cza przed za​cho​ro​wa​niem, zjed​‐ nu​je przy​jaźń i przy​no​si szczę​ście. W Rzy​mie na​le​ża​ła do „wy​bra​nych ro​ślin na zie​mi”, ota​cza​na była czcią i uwa​ża​na za świę​tą. Mio​te​łek z niej spo​rzą​‐ dzo​nych uży​wa​no w omia​ta​niu oł​ta​rzy Jo​wi​sza z krwi ofiar​nych zwie​rząt. Z nią w ręku lub na gło​wie szli do ob​cych na​ro​dów rzym​scy po​sło​wie, aby zwia​sto​wać im woj​nę lub po​kój – da​wa​ła bo​wiem przy​wi​lej nie​ty​kal​no​ści oso​bie, któ​ra ją nio​sła. Aby dzia​ła​ła sku​tecz​nie, na​le​ża​ło za​cho​wać sta​ro​daw​ny ry​tu​ał: zbio​ru do​‐ ko​ny​wa​no tyl​ko pod​czas wscho​du naj​ja​śniej​szej gwiaz​dy nie​ba – Sy​riu​sza. Gwiaz​da ta, wcho​dzą​ca w skład kon​ste​la​cji Wiel​kie​go Psa, od​gry​wa​ła waż​‐ ną rolę w ko​smo​lo​gii i w ma​gii wie​lu, od​le​głych nie​raz od sie​bie, kul​tur sta​‐ ro​żyt​nych. Na​le​ża​ło też pil​nie ba​czyć, by zbie​ra​nia zie​la „ani księ​życ, ani słoń​ce nie wi​dzia​ły”.

Oj​czy​zną że​la​zne​go zie​la jest praw​do​po​dob​nie ba​sen Mo​rza Śród​ziem​ne​‐ go. Kie​dy roz​po​wszech​ni​ło się na całą Eu​ro​pę – nie wia​do​mo, lecz Cel​to​wie i Ger​ma​no​wie zna​li je rów​nież i uwa​ża​li za świę​tość, co da​le​kim echem po​‐ brzmie​wa w jego dzi​siej​szej na​zwie. We Wło​szech, Fran​cji, An​glii i w Niem​czech na​zy​wa się je „świę​tym zie​lem”. We wcze​snym śre​dnio​wie​‐ czu da​rzo​no je jesz​cze sza​cun​kiem; wcho​dzi​ło w skład wie​lu le​ków, pi​sa​ła o nim z uzna​niem świę​ta Hil​de​gar​da. W póź​niej​szych już cza​sach ma​gia upra​wia​na w Niem​czech przy​pi​sy​wa​ła jej cza​ro​dziej​ską siłę i po​sił​ko​wa​ła

się nią w swych mrocz​nych prak​ty​kach. Na​stęp​ne wie​ki o niej za​po​mnia​ły. Dziś ta świę​tość an​tycz​ne​go świa​ta, okre​śla​na obe​lży​wym mia​nem „po​‐ spo​li​ty chwast”, przy​cup​nę​ła pod pło​ta​mi, przy dro​gach, na gru​zo​wi​skach w po​bli​żu sie​dzib ludz​kich. Jej pol​skie imię brzmi wer​be​na, wi​tuł​ka, w star​‐ szym brzmie​niu – wit​ku​la, a na​uko​wa, to Ver​be​na of​fi​ci​na​lis. Wy​stę​pu​je w roz​pro​sze​niu na ca​łym niżu i na po​gó​rzu. Lubi gle​by cięż​kie, wil​got​ne, bo​‐ ga​te w azot. Jest ro​śli​ną dwu- lub wie​lo​let​nią. Ma szorst​ką, ga​łę​zi​stą ło​dy​gę wy​so​ko​ści oko​ło pół me​tra, li​ście uło​żo​ne na​prze​mian​le​gle, wy​dłu​żo​ne, lek​‐ ko po​marsz​czo​ne, na brze​gach szorst​kie. Kwit​nie od lip​ca do wrze​śnia włącz​nie. Kwia​ty są drob​ne, nie​po​zor​ne, ró​żo​we lub lila, ze​bra​ne w dłu​gie, sztyw​ne kło​sy. Wi​tuł​ka nie fi​gu​ru​je we współ​cze​snych, pol​skich pod​ręcz​ni​kach zie​lar​‐ skich. W opra​co​wa​niach cze​skich do​cze​ka​ła się kró​ciut​kiej wzmian​ki, iż jest ro​śli​ną lecz​nic​twa lu​do​we​go. Ana​li​zy che​micz​ne wy​ka​za​ły, że za​wie​ra sub​‐ stan​cje dzia​ła​ją​ce lecz​ni​czo w przy​pad​kach mi​gre​ny i ane​mii. Jest to zbyt skrom​na oce​na w po​rów​na​niu ze sła​wą że​la​zne​go, świę​te​go zie​la, jaką za​słu​‐ że​nie cie​szy​ła się w sta​ro​żyt​no​ści.

Wierz​by

Jest ich w Pol​sce dwa​dzie​ścia osiem ga​tun​ków, a jak​by tego było mało, krzy​‐

żu​ją się mię​dzy sobą, da​jąc całą gamę mie​szań​ców. Są utra​pie​niem dla bo​ta​‐ ni​ków zaj​mu​ją​cych się sys​te​ma​ty​ką ro​ślin. Część ga​tun​ków to krze​wy; małe i nie​po​zor​ne jak wierz​ba pur​pu​ro​wa da​ją​ca pierw​szo​rzęd​ny su​ro​wiec wi​kli​‐ niar​ski, lub ro​słe i do​rod​ne jak wierz​ba lau​ro​wa, któ​ra ma​low​ni​czy​mi kę​pa​‐ mi ozda​bia tor​fo​wi​ska i obrze​ża pod​mo​kłych la​sów. Są wśród wierzb rów​‐ nież praw​dzi​we drze​wa osią​ga​ją​ce dzie​siąt​ki me​trów wy​so​ko​ści. Wierz​ba bia​ła ro​sną​ca przy dro​gach, wśród pól, na mie​dzach i w wio​skach sta​ła się sym​bo​lem pol​skie​go kra​jo​bra​zu. Drze​wa co kil​ka lat bez​li​to​śnie po​zba​wia​ne ga​łę​zi prze​kształ​ca​ją się w przy​sa​dzi​ste, gru​be i po​kracz​ne „gło​wa​cze”. Ich dziu​pla​ste, wy​próch​nia​łe pnie są ulu​bio​ną sie​dzi​bą wie​lu pta​ków, a i po​‐ mniej​szych bie​sów. Te same wierz​by po​zo​sta​wio​ne w spo​ko​ju wy​ra​sta​ją w wy​so​kie, dłu​go​wiecz​ne drze​wa. W sta​rym pod​ręcz​ni​ku bo​ta​ni​ki jest opis jed​nej z od​mian o na​zwie wierz​ba pła​czą​ca – tri​stis: „Wzrost ma pięk​ny, a dłu​gie, cien​kie i zwi​słe jej ga​łąz​ki na​da​ją jej po​stać me​lan​cho​licz​ną i po​‐ bu​dza​ją​cą do du​ma​nia: stąd szcze​gól​nie przy​dat​ną jest do ob​sa​dza​nia miejsc dro​gim pa​miąt​kom po​świę​co​nych, gro​bow​ców i ża​ło​śnych po​mni​ków”. Współ​cze​sny opis tej wierz​by brzmi: „Wierz​ba zwi​sa​ją​ca dzię​ki zwi​sa​ją​cym ku zie​mi pę​dom jest drze​wem nie​zmier​nie de​ko​ra​cyj​nym i chęt​nie sa​dzo​nym w ogro​dach miej​skich”. Dziś w na​uce nie ma miej​sca dla po​ezji. Wszyst​kie wierz​by są dwu​pien​ne – na jed​nych drze​wach roz​wi​ja​ją się kwia​ty żeń​skie, na in​nych mę​skie. Naj​wcze​śniej, już w mar​cu, za​kwi​ta wierz​ba iwa. Duże kot​ki okry​te je​dwa​bi​stym fu​ter​kiem wy​po​sa​żo​ne są w pyl​ni​ki przy​nę​ca​ją​ce owa​dy. Nek​tar i py​łek wierzb jest pierw​szym wio​‐ sen​nym po​żyt​kiem psz​czół bu​dzą​cych się z zi​mo​we​go spo​czyn​ku. Li​ście po​‐ szcze​gól​nych ga​tun​ków wierzb są wą​skie i lan​ce​to​wa​te lub sze​ro​kie i ja​jo​‐ wa​te, ca​ło​brze​gie lub pił​ko​wa​ne, bia​ła​we i owło​sio​ne lub skó​rza​ste i błysz​‐ czą​ce. Drew​no wierzb jest bia​łe, lek​kie, ła​two łu​pli​we i ela​stycz​ne. Słu​ży do wy​ro​bu skrzy​nek, prze​ta​ków, drew​nia​ków, ko​bia​łek, wy​ka​ła​czek i pa​pie​ru oraz wę​gla do ry​so​wa​nia. W daw​nych cza​sach naj​wy​żej ce​nio​no drew​no wierz​by bia​łej – wpraw​dzie jest trud​ne do ob​rób​ki, lecz łód​ki wy​drą​żo​ne z pni nie pę​ka​ją i są zdu​mie​wa​ją​co lek​kie.

Cze​go to lu​dzie nie wy​my​ślą! Gdy na wierz​bie pur​pu​ro​wej doj​rze​wa​ły na​‐ sio​na ukry​te w fil​co​wa​to owło​sio​nych to​reb​kach na​sien​nych, ko​bie​ty przy​stę​‐ po​wa​ły do zbio​ru. Ze​rwa​ne owo​co​sta​ny roz​sy​py​wa​ły na płach​tach, su​szy​ły kil​ka dni po czym na​stę​po​wa​ła młoc​ka. Na ko​niec wy​star​cza​ło spe​cjal​ną szczot​ką wy​cze​sać na​sio​na. Sprę​ży​stym, mięk​kim i trwa​łym pu​chem na​peł​‐ nia​no po​dusz​ki i koł​dry, a z do​miesz​ką weł​ny prze​ra​bia​no na poń​czo​chy i rę​‐ ka​wicz​ki. Z su​szo​nych li​ści wierz​by lau​ro​wej otrzy​my​wa​no żół​tą far​bę do bar​wie​nia weł​ny, z ko​rze​ni wierz​by kru​chej – czer​wo​ną, a z kory iwy – czar​‐ ną. Prze​myśl​ni Chiń​czy​cy li​ść​mi wierzb pod​ra​bia​li her​ba​tę i sprze​da​wa​li na​‐ iw​nym Eu​ro​pej​czy​kom.

Kora iwy, wierz​by pur​pu​ro​wej i bia​łej za​wie​ra od​ka​ża​ją​cą, prze​ciw​bó​lo​‐ wą, an​ty​reu​ma​tycz​ną i ob​ni​ża​ją​cą go​rącz​kę sa​li​cy​nę, mo​czo​pęd​ne i uspo​ka​ja​‐

ją​ce fla​wo​no​idy i dzia​ła​ją​ce ścią​ga​ją​co garb​ni​ki. Daw​niej kora za​stę​po​wa​ła chi​ni​nę w le​cze​niu fe​bry. Korę zdję​tą wcze​sną wio​sną z kil​ku​let​nich pę​dów su​szo​no i ucie​ra​no na pro​szek. Od dwu​dzie​stu do czter​dzie​stu gra​mów do​sy​‐ py​wa​no do na​pa​ru z me​li​sy i po​da​wa​no cho​re​mu co czte​ry go​dzi​ny. Z mło​‐ dych li​ści i kory spo​rzą​dza​no wzmac​nia​ją​ce ką​pie​le dla dzie​ci. Od​wa​rem kory z do​dat​kiem siar​ki le​czo​no łu​pież, a prosz​kiem z kory ta​mo​wa​no krew. Rów​nież i dziś wierz​by wy​ko​rzy​sty​wa​ne są w zio​ło​lecz​nic​twie. Sto​so​wa​‐ ne w ner​wo​bó​lach, reu​ma​ty​zmie, sta​nach po​bu​dze​nia ner​wo​we​go, bez​sen​no​‐ ści, w nie​ży​tach je​lit, a ze​wnętrz​nie w po​sta​ci okła​dów na rany i wrzo​dy oraz do ką​pie​li nad​mier​nie po​cą​cych się nóg. W okre​sie Świąt Wiel​kiej Nocy ga​łąz​ki wierz​bo​we z ba​zia​mi – sym​bol bu​dzą​cej się przy​ro​dy, jak Eu​ro​pa dłu​ga i sze​ro​ka, nie​sio​ne są do ko​ścio​łów. Wy​świę​co​ne w Nie​dzie​lę Pal​mo​wą, zwa​ną też Wierz​bo​wą, za​mo​co​wa​ne w izbie przy krzy​żu lub u po​wa​ły chro​nią dom od pio​ru​nów i zwia​stu​ją po​‐ myśl​ność. Na Za​cho​dzie za​cho​wał się też oby​czaj za​ko​py​wa​nia kot​ków z pal​my wiel​ka​noc​nej w na​roż​ni​kach pola upraw​ne​go. Ten pra​sta​ry ma​gicz​ny za​bieg jest jak do​tąd naj​sku​tecz​niej​szym spo​so​bem unik​nię​cia let​nie​go gra​‐ do​bi​cia.

Wil​ki

Kil​ka krót​kich, skom​lą​cych szczek​nięć, po któ​rych głos wzno​si się i dłu​gą, nie​ru​cho​mą nutą trwa w ci​szy mroź​nej nocy. Od​po​wia​da mu nie​co cień​sze,

prze​cią​głe wy​cie. Po chwi​li, zu​peł​nie bli​sko, do​łą​cza trze​cia po​nu​ra i przej​‐ mu​ją​ca fra​za. Gło​sy łą​czą się w cu​dow​ną pieśń pier​wot​nej pusz​czy. Wil​ki upa​ja​ją się gło​sem: stwo​rzo​na przez nie pi​ra​mi​da dźwię​ku stoi nie​ru​cho​mo w prze​strze​ni. U dołu kil​ka po​mie​sza​nych, mło​dzień​czych gło​sów, wy​żej dłu​‐ gie, ża​ło​sne nuty, a ca​łość utrzy​ma​na w jed​nej to​na​cji. Za​mil​kły. I zno​wu – jesz​cze pięk​niej, jesz​cze czy​ściej. Wresz​cie za​pa​da ci​sza. Wil​ki ru​szy​ły na łowy. Chył​kiem, sze​re​giem su​nie wa​ta​ha w po​szu​ki​wa​niu zdo​by​czy. Gdy świe​ży trop do​pro​wa​dzi je w po​bli​że zwie​rzy​ny, wil​ki roz​sy​pu​ją się w pół​‐ księ​życ, te z brze​gów suną szyb​ciej od środ​ko​wych, by za​mknąć pier​ścień ob​ła​wy, za​nim ofia​ra się zo​rien​tu​je, co jej gro​zi. Je​śli nie zdą​żą, je​leń w pa​‐ nicz​nym pę​dzie, prąc na oślep przez ty​siąc​let​nią pusz​czę, wy​rwie się z okrą​‐ że​nia, a wil​ki milcz​kiem po​mkną szu​kać in​nej zdo​by​czy. Gna​ne gło​dem z nie​‐ sły​cha​ną wy​trzy​ma​ło​ścią prze​mie​rza​ją ostę​py le​śne, aż znów na​tra​fią na świe​ży ślad obec​no​ści zwie​rzy​ny. Być może, te​raz spró​bu​ją po​lo​wa​nia z za​‐ sadz​ki; kil​ka na​go​ni wy​tro​pio​ne zwie​rzę w kie​run​ku, gdzie ukry​ła się resz​ta sta​da. Czę​sto są to przy​brzeż​ne chasz​cze za​mar​z​łej rze​ki lub ba​gna. Wpę​dzo​‐ ny na lód je​leń śli​zga się, nie może szyb​ko biec ani pod​jąć prób roz​pacz​li​wej obro​ny. Wil​ki ata​ku​ją sta​dem. Naj​sil​niej​szy ba​sior, przy​wód​ca sta​da, ska​cze w kie​run​ku gło​wy zwie​rzę​cia, by moc​nym chwy​tem w oko​li​ce noz​drzy osa​‐ dzić go w miej​scu, inne rzu​ca​ją się na pę​ci​ny tyl​nych nóg i boki ofia​ry. Wnet jest po wszyst​kim i wil​ki ucztu​ją. Na​żar​te, każ​dy kil​ko​ma ki​lo​gra​ma​mi je​le​‐ nie​go mię​sa, ocię​ża​łe i sen​ne roz​cho​dzą się do swych le​śnych kry​jó​wek i tra​‐ wią. Do zdo​by​czy będą wra​cać tak dłu​go, aż na skrwa​wio​nym śnie​gu po​zo​‐ sta​ną naj​tward​sze ko​ści i kil​ka strzę​pów skó​ry.

Pod ko​niec zimy mię​dzy ba​sio​ra​mi co​raz czę​ściej do​cho​dzi do bó​jek o sa​‐ mi​ce. Wę​dru​ją​ca wa​de​ra z za​in​te​re​so​wa​niem ob​ser​wu​je, jak ko​lej​ni za​lot​ni​‐ cy po​da​ją tyły i wy​pa​da​ją z gry. W koń​cu to​wa​rzy​szy jej już tyl​ko je​den sa​‐ miec i ten zo​sta​je przez nią ła​ska​wie przy​ję​ty. Po kil​ku ty​go​dniach w bez​‐ piecz​nie ukry​tym gnieź​dzie przy​cho​dzą na świat śle​pe, bez​rad​ne szcze​nię​ta. Cięż​kie cza​sy na​de​szły dla ojca ro​dzi​ny. Z za​pa​dłym z gło​du brzu​chem, wy​li​‐ nia​ły​mi bo​ka​mi, oszpe​co​ny zmierz​wio​ny​mi reszt​ka​mi zi​mo​we​go fu​tra mało przy​po​mi​na wspa​nia​łe​go, wa​żą​ce​go sześć​dzie​siąt ki​lo​gra​mów ba​sio​ra, okry​‐ te​go gę​stym, si​wym, miej​sca​mi pra​wie czar​nym wło​sem, dum​nie no​szą​ce​go sztyw​nie zwi​sa​ją​cy, pu​szy​sty ogon. Z całą po​wa​gą za​cza​ja się na my​szy, a na​wet – wstyd po​wie​dzieć – z obrzy​dze​niem łyka żaby. Je​śli do​pad​nie za​‐ ją​ca, z sa​mo​za​par​ciem nie​sie go w pro​gi domu i ły​ka​jąc śli​nę, pa​trzy, jak ze zdo​by​czą ra​dzą so​bie szcze​nię​ta. Naj​dziw​niej się za​cho​wu​je, gdy uda mu się upo​lo​wać więk​sze zwie​rzę, zbyt cięż​kie do nie​sie​nia. Łap​czy​wie, wiel​ki​mi

kę​sa​mi łyka, ile się da, i gna do gniaz​da. Tu, otwie​ra​jąc sze​ro​ko pysk, wy​rzu​‐ ca z sie​bie cie​płą, mię​sną bre​ję, ra​do​śnie zże​ra​ną przez wil​czę​ta. Gdy małe pod​ro​sną, mat​ka do​łą​cza do sam​ca i po​ma​ga w po​lo​wa​niu. W tym cza​sie moż​na usły​szeć skom​le​nia szcze​niąt po​zo​sta​wio​nych sa​mym so​bie i tę​sk​nią​‐ cych za ro​dzi​ca​mi. Mło​de wilcz​ki spę​dza​ją czas na bój​kach i za​ba​wach. Ich ulu​bio​na gra to „wszy​scy na jed​ne​go” uczą​ca me​tod po​lo​wa​nia zbio​ro​we​go i po​ro​zu​mie​wa​‐ nia się w gru​pie – umie​jęt​no​ści nie​zbęd​nych w do​ro​słym ży​ciu. Wilk ma być in​te​li​gent​ny, sil​ny i wo​jow​ni​czy, lecz wszyst​ko ma swo​je gra​ni​ce: nie wol​no być zbyt agre​syw​nym dla po​bra​tym​ców, bez po​wo​du na​pa​dać na słab​szych i za​gra​żać jed​no​ści sta​da. Dla​te​go mło​de wil​ki tak czę​sto de​mon​stru​ją po​ko​‐ rę i ule​głość wo​bec każ​de​go sil​niej​sze​go człon​ka wa​ta​hy. Bywa, że oj​ciec pro​wo​ku​je za​ba​wę, w któ​rej roz​złosz​czo​ny mło​dzik ata​ku​je, a ba​sior trą​ce​‐ niem nosa i lek​kim chwy​tem zę​bów oba​la go na zie​mię. Dziel​ny szcze​niak pod​ry​wa się na nogi i war​cząc, po​na​wia atak za ata​kiem. Chwyt ojca sta​je się moc​niej​szy i bo​le​sny, więc prze​ra​żo​ny wil​czek, pisz​cząc, prze​wra​ca się na grzbiet i od​sła​nia goły brzuch, co na​tych​miast prze​ry​wa za​ba​wę – eg​za​min zo​stał zda​ny na piąt​kę. Może się jed​nak zda​rzyć, że je​den z mio​tu przy​nie​sie na świat cha​rak​ter zbi​ra, pod wpły​wem bólu wpa​da więc w fu​rię i nie re​agu​‐ je po​ko​rą na co​raz bru​tal​niej​sze po​stę​po​wa​nie ojca. Wów​czas szczę​ki do​ro​‐ słe​go wil​ka za​my​ka​ją się w śmier​tel​nym chwy​cie. Mą​dre wil​cze pra​wo za​‐ wcza​su za​dzia​ła​ło dla do​bra ga​tun​ku.

Win​nicz​ki

Od kil​ku dni na​pły​wa z po​łu​dnia tak cie​płe po​wie​trze, że w ogro​dach za​kwi​‐ tły sza​fir​ki i żół​te nar​cy​zy, wy​sko​czy​ły z zie​mi dzi​kie zio​ła, za​zie​le​ni​ły się tra​wy. Zbu​dzi​ły się też śli​ma​ki. Ścież​ką mię​dzy ra​bat​ka​mi po​dą​ża win​ni​czek. Idzie, su​nie, peł​znie – trud​no traf​nie okre​ślić spo​sób po​ru​sza​nia się zwie​rzę​‐ cia, któ​re pro​blem lo​ko​mo​cji i inne ży​cio​we spra​wy roz​wią​zu​je po swo​je​mu, nie wzo​ru​jąc się na in​nych gru​pach istot ży​wych. Leży na brzu​chu, a za​ra​zem idzie, brzuch bo​wiem prze​kształ​cił się w dużą, umię​śnio​ną nogę – trans​por​ter. Przez nogę prze​bie​ga​ją re​gu​lar​ne skur​cze. Pierw​szy skra​ca pię​tę, ostat​ni prze​su​wa ku przo​do​wi czu​bek sto​py. Cho​dze​‐ nie na jed​nej no​dze, bez od​ry​wa​nia jej od zie​mi wy​klu​cza po​tknię​cia i upad​‐ ki, ale szo​ro​wa​nie bosą po​de​szwą po pia​sku gro​zi bo​le​snym otar​ciem skó​ry. Tej przy​kro​ści za​po​bie​ga śluz nie​ustan​nie wy​pły​wa​ją​cy z gru​czo​łu na przo​‐ dzie po​de​szwy; błysz​czą​cy, lep​ki dy​wa​nik wy​gła​dza nie​rów​no​ści na dro​dze, a je​śli przyj​dzie wspiąć się pod górę, uła​twia utrzy​ma​nie się na po​chy​ło​ści. Po​ru​sza​jąc się w świe​cie peł​nym nie​spo​dzia​nek, prze​zor​ny śli​mak po​wi​nien wie​dzieć, do​kąd zmie​rza. Dla​te​go na przo​dzie nogi zna​la​zła się gło​wa wy​po​‐ sa​żo​na w prze​róż​ne na​rzą​dy zmy​słów. Pa​trzy win​ni​czek parą oczu umiesz​‐ czo​nych na koń​cu dłu​gich, ru​chli​wych czuł​ków. Dru​ga para, nie​co krót​sza, i trze​cia prze​kształ​co​na w płat​ki war​go​we, to apa​rat czu​cio​wy i wę​cho​wy. W głę​bi gło​wy ukry​ty jest na​rząd rów​no​wa​gi in​for​mu​ją​cy, gdzie jest góra, a gdzie dół, co bar​dzo przy​da​je się przy upra​wia​niu wspi​na​czek. W sy​tu​acji gro​żą​cej ura​zem mięk​kie czuł​ki wni​co​wy​wa​ne są w głąb sie​bie sa​mych, to samo śli​mak może uczy​nić z gło​wą – a mimo to, nie tra​ci kon​tak​tu z oto​cze​‐ niem. W ca​łym cie​le ma roz​rzu​co​ne ko​mór​ki czu​łe na świa​tło, po​wie​trze zaś wcią​ga​ne do jamy od​de​cho​wej na​tra​fia na na​rząd wę​chu. Wzrok po​zwa​la win​nicz​ko​wi za​le​d​wie od​róż​nić mrok od świa​tła, węch do​pro​wa​dza do ka​‐ pu​sty do​pie​ro z od​le​gło​ści kil​ku​na​stu cen​ty​me​trów. Jest przy tym głu​chy jak pień i nie​my jak śli​mak, więc po​zo​sta​je za​gad​ką, jaki ta​jem​ni​czy zmysł wie​‐ dzie go, gdy od​naj​du​je ulu​bio​ne miej​sce dzien​ne​go spo​czyn​ku, tra​fia do od​le​‐ głych źró​deł po​trzeb​nych sub​stan​cji po​kar​mo​wych i spo​ty​ka się z po​bra​tym​‐ ca​mi. Wnętrz​no​ści ukry​te w no​dze prze​szka​dza​ją w cho​dze​niu – zo​sta​ły więc

prze​su​nię​te na ple​cy i ukry​te w głę​bi spi​ral​nie skrę​co​nej musz​li. Je​śli zaj​dzie taka po​trze​ba, cały śli​mak kry​je się w jej głę​bi. Mie​ści się z ła​two​ścią, ro​‐ śnie bo​wiem ona wraz z nim. Ścian​ki musz​li zbu​do​wa​ne są z trzech warstw. Naj​bar​dziej ze​wnętrz​na skła​da się z kon​chio​li​ny – sub​stan​cji biał​ko​wej wy​‐ twa​rza​nej wy​łącz​nie przez mię​cza​ki, dwie głę​biej le​żą​ce war​stwy to pra​wie czy​sty wę​glan wap​nia uzy​ski​wa​ny ze zja​da​nych ro​ślin – je​dy​ne​go po​kar​mu jaki win​nicz​ki uzna​ją. Po​si​la​ją​cy się śli​mak wy​su​wa z pyszcz​ka mię​si​sty ję​‐ zyk po​kry​ty od góry twar​dą płyt​ką z kil​ko​ma rzę​da​mi ostrych, za​gię​tych ząb​‐ ków. Tar​ka ta sta​le przy​ra​sta u na​sa​dy, prze​su​wa się ku przo​do​wi i za​stę​pu​je już zu​ży​tą. Za jej po​mo​cą na​stę​pu​je ode​rwa​nie ka​wał​ka li​ścia i po​da​nie go do prze​ły​ku. Win​nicz​ki całe ży​cie spę​dza​ją na lą​dzie, naj​le​piej czu​ją się w śro​do​wi​sku wil​got​nym; dłu​go​trwa​łe su​sze wręcz za​gra​ża​ją ich ży​ciu. I z tym pro​ble​mem po​ra​dzi​ły so​bie po swo​je​mu: w czas upa​łu win​ni​czek cofa się w głąb musz​li, od świa​ta izo​lu​je się jed​ną lub dwo​ma błon​ka​mi ślu​zu i – za​bez​pie​czo​ny przed wy​sy​cha​niem – za​sy​pia. Bu​dzi go opad desz​czu. Rów​nie jak bra​ku wil​go​ci win​nicz​ki nie lu​bią chło​dów, to​też so​lid​nie przy​go​to​wu​ją się na czas zimy. Już w koń​cu paź​dzier​ni​ka prze​sta​ją jeść, każ​dy wy​szu​ku​je za​cisz​ne miej​sce, nogą grze​bie do​łek, kła​dzie się w nim otwo​rem musz​li skie​ro​wa​nym ku gó​rze, dom za​my​ka na sześć so​lid​nych, bło​nia​stych spu​stów dzie​lo​nych war​stew​ka​mi po​wie​trza. Na ko​niec prze​sta​je od​dy​chać i za​sy​pia na pół roku.

Zdu​mie​wa​ją​co do​brze ra​dzą so​bie rów​nież z pro​ble​mem płci. Te po​zor​nie ozię​błe mię​cza​ki za​pew​ni​ły so​bie mak​si​mum przy​jem​no​ści z obo​wiąz​ku po​‐ zo​sta​wie​nia po​tom​stwa – każ​dy z nich jest rów​no​cze​śnie sam​cem i sa​mi​cą. Dzię​ki temu w uści​skach, do któ​rych do​cho​dzi la​tem, każ​de z ko​chan​ków prze​ży​wa po​dwój​ną sa​tys​fak​cję. Są też wiel​ce wy​ra​fi​no​wa​ne w ars aman​di – jed​ną z ulu​bio​nych śli​ma​czych piesz​czot jest wza​jem​ne wkłu​wa​nie w swe cia​ła ma​leń​kich, wa​pien​nych igie​łek, zwa​nych strza​ła​mi Amo​ra. Rów​nie god​ne po​zaz​drosz​cze​nia jest rów​no​upraw​nie​nie win​nicz​ków w po​no​sze​niu tru​dów ma​cie​rzyń​stwa. Wszyst​kie, jak je​den mąż, przy​go​to​wu​‐ ją doł​ki, do któ​rych zno​szą po jed​nej ko​pie jaj wiel​ko​ści drob​ne​go gro​chu. Po upły​wie mie​sią​ca wy​lę​ga​ją się oboj​na​cze śli​macz​ki, co au​to​ma​tycz​nie uwal​nia ro​dzi​ców od zga​dy​wa​nia: syn czy cór​ka?

Wy​dry

Nie​prze​nik​nio​na, po​zba​wio​na prze​strze​ni noc po​wo​li na​bie​ra​ła głę​bi. Po​tem, u dołu, do​mie​sza​ła się odro​bi​na sza​ro​ści. Kon​trast na​ra​stał i od czar​ne​go bez​mia​ru nie​ba od​pa​dła okry​ta śnie​giem zie​mia. Wtem za ścia​ną lasu bły​snął

okruch świa​tła. Uniósł się w górę, pęcz​niał, na​bie​rał mocy, a w dole ozo​ry czer​ni co​fa​ły się pod osło​nę boru. Wresz​cie tar​cza księ​ży​ca wy​la​zła z plą​ta​‐ ni​ny ga​łę​zi, chwi​lę ba​lan​so​wa​ła na czu​bie ogrom​ne​go świer​ka, w koń​cu za​‐ wi​sła nad mil​czą​cą zie​mią. Czerń po​szar​pa​ną kra​wę​dzią za​le​gła nad la​sem. W mar​twej po​świa​cie za​lśni​ły po​du​chy śnie​gu ze ster​czą​cy​mi sze​re​ga​mi po​‐ chy​lo​nych trzcin, a da​lej sko​śne smu​gi po​kry​wa​ją​ce lód sku​wa​ją​cy rze​kę. Środ​kiem – raz bli​żej, raz da​lej od nie​ru​cho​mej ścia​ny pusz​czy – wił się pas czar​nej wody. Wol​no pły​ną​cy nurt uno​si czte​ry wą​sa​te gło​wy z ma​ły​mi usza​mi i by​stry​mi ocza​mi. Za nimi po​ja​wia​ją się i nik​ną drob​ne, po​ły​skli​we zmarszcz​ki. Spły​‐ nę​ły tam, gdzie za​kręt rze​ki pod​my​wa wy​so​ki, stro​my brzeg. Na lód wy​la​zło duże, ocie​ka​ją​ce wodą zwie​rzę. Ma wal​co​wa​ty tu​łów, ogon gru​by u na​sa​dy, dłu​gi i moc​ną szy​ję nie​po​strze​że​nie prze​cho​dzą​cą w pła​ską gło​wę. Cia​ło o opły​wo​wych li​niach, wspar​te na krót​kich no​gach le​d​wie uno​si się nad lo​‐ dem. Wy​dra otrzą​snę​ła się, w po​wie​trzu za​mi​go​tał rój kro​pli; prze​mo​czo​na była tyl​ko ze​wnętrz​na war​stwa fu​tra zło​żo​na z dłu​gich, sza​rych wło​sów o brą​zo​wych koń​cach. Ukry​ta pod nią krót​sza, żół​ta​wa sierść, gę​sta i zwar​ta, nie prze​pu​ści​ła wody. W ślad za pierw​szą, naj​więk​szą, na lód wdra​pa​ły się po​zo​sta​łe wy​dry: sa​‐ mi​ca i dwo​je mło​dych. Wy​der​ki wi​docz​nie przy​szły na świat póź​ną je​sie​nią, gdyż są wy​raź​nie mniej​sze od ro​dzi​ców, a syl​wet​ki ich za​cho​wa​ły jesz​cze dzie​cię​cy wdzięk. Oj​ciec sta​nął na tyl​nych no​gach, dłu​go wę​szył, po​tem opadł na zie​mię i oso​bli​wy​mi, peł​za​ją​co-pod​ska​ku​ją​cy​mi ru​cha​mi za​czął wła​zić na stro​my brzeg. Za nim ru​szy​ła ko​lum​na peł​za​ją​cych i pod​ska​ku​ją​‐ cych wal​co​wa​tych ciał. Osią​gnąw​szy szczyt, legł w śnie​gu, przed​nie nogi ukrył pła​sko pod brzu​chem, tyl​ny​mi kil​ka razy moc​no się ode​pchnął i zje​chał gło​wą w dół po za​śnie​żo​nym zbo​czu. Na ko​niec z plu​skiem pac​nął w czerń rze​ki. Po nim zje​cha​ły dzie​ci, a na koń​cu mat​ka. Za​nim wy​la​zła z wody, sa​‐ miec już zno​wu zjeż​dżał. Po każ​dym na​wro​cie tor się po​głę​biał, wy​gła​dzał, za​ba​wa na​bie​ra​ła szyb​ko​ści i roz​ma​chu, z co​raz gło​śniej​szym plu​skiem ko​‐ lej​ne wy​dry wpa​da​ły do rze​ki. Już po​nad kwa​drans upra​wia​ły ten ra​do​sny sport. Wtem jed​na z wy​de​rek za​ga​pi​ła się i nie dość szyb​ko zje​cha​ła. Za​nim

więc zdą​ży​ła wyjść z wody, wprost na jej gło​wie wy​lą​do​wa​ła mat​ka, po niej dru​gie mło​de. Na ko​niec, wzbi​ja​jąc fon​tan​nę, w kłę​bo​wi​sko ciał gruch​nął sa​‐ miec. I wte​dy się za​czę​ło! Utwo​rzy​ły w wo​dzie sza​leń​czo wi​ru​ją​cy krąg: fi​‐ giel po​le​ga na tym, by uszczyp​nąć, a sa​me​mu uciec. Z gra​cją wkrę​ca​ły się w nurt, nur​ko​wa​ły, wi​ro​wa​ły wo​kół wła​snej osi pcha​ne na​pę​dem tyl​nych nóg o pal​cach spię​tych bło​ną, pły​nę​ły pod prąd, w górę i w dół. W za​cho​wa​niu mło​dych wy​de​rek nic już nie przy​po​mi​na trud​nych po​cząt​ków.

Uro​dzi​ły się póź​niej, niż to na ogół bywa u wydr. Do​pie​ro po dwóch mie​‐ sią​cach mat​ka wy​pro​wa​dzi​ła je z su​chej, mięk​ko wy​sła​nej nory i małe po raz pierw​szy uj​rza​ły rze​kę. Sta​ra we​szła do wody. Dwa małe, tłu​ste stwor​ki spró​bo​wa​ły iść w jej śla​dy, lecz le​d​wie do​tknę​ły zim​nej i mo​krej wody, od​‐ sko​czy​ły do tyłu. Prze​ra​żo​ne i nie​szczę​śli​we ku​li​ły się na brze​gu i tyl​ko mi​‐ ga​ły biał​ka oczu wle​pio​nych w pły​wa​ją​cą w po​bli​żu mat​kę. Wresz​cie jed​no z de​ter​mi​na​cją zro​bi​ło w jej kie​run​ku kil​ka kro​ków i stra​ci​ło grunt pod no​ga​‐ mi. Po​wie​trze roz​darł ża​ło​sny gwizd wo​ła​ją​cy o ra​tu​nek, krót​kie łap​ki w dzi​‐

kim po​pło​chu za​czę​ły młó​cić wodę i wy​der​ka nie​zgrab​nie ko​ły​sząc się na boki – po​pły​nę​ła. Po chwi​li strach nie​co ustą​pił, więc prze​sta​ła krzy​czeć, po​wo​li do​pły​nę​ła do mat​ki, za​to​czy​ła z nią krąg i ra​zem wy​szły na brzeg. To samo po​wtó​rzy​ło się z dru​gim mal​cem. Po kil​ku lek​cjach na​gle po​ję​ły, że woda to cu​dow​ny ży​wioł stwo​rzo​ny po to, by wy​dry mo​gły w nim fi​kać ko​‐ zioł​ki. Księ​życ prze​wę​dro​wał spo​ry ka​wa​łek nie​ba, gdy wresz​cie wszyst​ko umil​‐ kło, czar​ny pas wody wy​gła​dził się i znie​ru​cho​miał. Czte​ry wą​sa​te gło​wy ci​‐ cho spły​nę​ły w dół rze​ki.

Żmi​ja

Wscho​dzą​ce słoń​ce prze​sia​ne przez li​ście brzóz ja​sny​mi pla​ma​mi kła​dzie się

na po​du​chy mchów i wrzo​sy po​ra​sta​ją​ce dno młod​ni​ka. Rosa, chło​dem bie​le​‐ ją​ca na tra​wach, błę​kit i ła​god​ne po​wie​wy zwia​stu​ją upal​ny dzień. Wśród mchów i su​chych ga​łą​zek zwi​nię​ta w pła​ską sprę​ży​nę wy​grze​wa się żmi​ja. Z po​bli​skiej kępy wierzb wy​szła ła​nia. To​wa​rzy​szy jej na​kra​pia​ny cie​lak. Zwie​rzę​ta idą przez młod​nik, a ich dro​ga wie​dzie wprost ku le​żą​cej żmii. Za​‐ nie​po​ko​jo​ny gad uniósł gło​wę. Przez szpar​kę w za​mknię​tym py​sku za​fa​lo​wał raz po raz wy​su​wa​ny, czar​ny, roz​wi​dlo​ny ję​zy​czek: żmi​ja wę​szy. Dro​bin​ki na​pły​wa​ją​cej woni przy​kle​ja​ją się do jego wil​got​nej po​wierzch​ni, szyb​ko cho​wa​ny do​ty​ka pod​nie​bie​nia i dro​bin​ki do​sta​ją się wprost do za​głę​bień z wę​cho​wy​mi ko​mór​ka​mi zmy​sło​wy​mi. Żmi​ja już wie o zbli​ża​niu się zwie​‐ rząt, lecz nie ucie​ka. Chłód mi​nio​nej nocy spo​wol​nił ruch krwi w jej cie​le, więc, nie​mra​wa, nie usu​nie się z dro​gi. Ła​nia przy​pad​kiem, a może wie​dzio​‐ na ta​jem​ni​czym gło​sem in​stynk​tu, w ostat​niej chwi​li zmie​ni​ła kie​ru​nek i omi​‐ nę​ła le​żą​ce nie​bez​pie​czeń​stwo. Słoń​ce już stoi wy​so​ko. Splo​ty na​grza​ne jego cie​płem drgnę​ły. Mała, ser​‐ co​wa​ta gło​wa płyn​nie ru​szy​ła do przo​du, za nią roz​wi​nę​ły się ko​lej​ne pę​tle cia​ła. Żmi​ja mie​rzy nie​ca​łe pół me​tra dłu​go​ści, jest sza​ra, zna​czo​na zyg​za​‐ kiem czar​nych kwa​dra​tów sty​ka​ją​cych się koń​ca​mi. Ci​cho prze​su​wa się wśród traw, a przed jej gło​wą raz po raz mi​ga​ją wi​deł​ki ję​zy​ka. Wtem wy​‐ chwy​ci​ła woń ży​we​go stwo​rze​nia. Nie opo​dal przy​siadł nor​nik i łap​ka​mi czy​ści wąsy i pysz​czek. Gad su​nie do przo​du. Już jest na otwar​tej prze​strze​‐ ni, lecz zwie​rząt​ko nie ucie​ka. Żmi​ja unio​sła gło​wę i przez chwi​lę obo​je pa​‐ trzą na sie​bie. Moż​na by przy​pusz​czać, że wąż wzro​kiem hip​no​ty​zu​je ofia​rę, jed​nak przy​ro​da nie ob​da​rzy​ła ga​dów tak po​tęż​ny​mi si​ła​mi psy​chicz​ny​mi. Zza zma​to​wia​łych łu​sek okry​wa​ją​cych oczy żmii le​d​wie prze​świ​tu​je groź​na, po smo​cze​mu pio​no​wa źre​ni​ca. Zbli​ża się pora zrzu​ce​nia sta​re​go, znisz​czo​‐ ne​go na​skór​ka. Do chwi​li lin​ki żmi​ja za​le​d​wie od​róż​nia za​rys cia​ła ofia​ry. Za to nor​nik swy​mi by​stry​mi, czar​ny​mi oczka​mi wy​chwy​cił ruch. Na tle tra​‐ wy uj​rzał jed​nak tyl​ko prze​su​wa​ją​cą się gło​wę i ko​niec ogo​na. Resz​ty dłu​‐ gie​go cia​ła, płyn​nie po​wta​rza​ją​ce​go dro​gę od​by​tą przez gło​wę, nie za​uwa​żył. Dwa nie​wiel​kie, po​ru​sza​ją​ce się punk​ty, od​da​lo​ne od sie​bie o pół me​tra, nie prze​stra​szy​ły zwie​rząt​ka.

W jed​nej chwi​li żmi​ja unio​sła gło​wę wy​so​ko w górę i sze​ro​ko otwo​rzy​ła pasz​czę. Przy tym ru​chu ko​ści szczę​ki prze​su​nę​ły się i wy​pchnę​ły ku przo​do​‐ wi dwa szy​dla​ste zęby, któ​re do​tych​czas le​ża​ły pła​sko wzdłuż dzią​seł. Z głę​‐ bi wo​recz​ków ja​do​wych spły​nę​ła tru​ci​zna i męt​ną kro​plą za​wi​sła na ostrym koń​cu każ​de​go z nich. Na​głym wy​rzu​tem gło​wy i cia​ła – ude​rzy​ła. Na mgnie​‐ nie oka zęby za​nu​rzy​ły się w sza​rym fu​ter​ku, nor​nik szarp​nął się i od​biegł, a gad ru​szył za nim. Gry​zoń prze​my​kał wśród traw wprost do swo​jej nor​ki, lecz za​bój​cza tru​ci​zna za​czę​ła dzia​łać. Raz i dru​gi za​to​czył się, zmy​lił kie​ru​‐ nek, okrę​cił się w kół​ko i sta​nął. Wresz​cie padł, szar​pa​ny drgaw​ka​mi. Po kil​‐ ku mi​nu​tach znie​ru​cho​miał. I wte​dy po​ja​wi​ła się żmi​ja, okrą​ży​ła mar​twą zdo​‐ bycz, przy​su​nę​ła pła​ski łeb do jego gło​wy, roz​war​ła pasz​czę i po​wo​li, mi​li​‐ metr za mi​li​me​trem, na​wle​ka​ła swe cia​ło na pę​ka​te cia​ło nor​ni​ka. Po​tem le​‐ ża​ła nie​ru​cho​mo, aż zgru​bie​nie wy​raź​nie ry​su​ją​ce się pod łu​ska​mi, osią​gnę​ło żo​łą​dek.

Cień ogar​nął młod​nik, więc znów pod​ję​ła wę​drów​kę. Wol​no, wi​ją​cym się ru​chem dą​ży​ła do oświe​tlo​nej słoń​cem ster​ty ka​mie​ni zło​żo​nych przy po​bli​‐ skiej dro​dze. Z tru​dem wlo​kąc swe ocię​ża​łe cia​ło, wczoł​ga​ła się na duży, pła​ski głaz i tu, na wpół zwi​nię​ta – za​snę​ła. Tuż obok unio​sła się dru​ga żmi​‐ ja. Za​lśni​ły w słoń​cu brą​zo​wo​ru​de łu​ski zna​czo​ne ciem​niej​szym zyg​za​kiem. Gad uło​żył się obok śpią​cej to​wa​rzysz​ki. W sto​sie ka​mie​ni po​wol​ny ruch trwał da​lej. Ko​lej​ne żmi​je wy​su​wa​ły się z młod​ni​ka i do​łą​cza​ły do sióstr grze​ją​cych się w przed​wie​czor​nym słoń​cu, owi​ja​ły się wo​kół sie​bie, two​‐ rząc kłąb ciał sza​rych, brą​zo​wych i nie​omal czar​nych. Na​de​szła noc. Kłę​by po​ru​szy​ły się i roz​peł​zły: żmi​je ru​szy​ły na łowy. Tyl​‐ ko jed​na po​zo​sta​ła w szcze​li​nie mię​dzy ka​mie​nia​mi i le​żąc w bez​ru​chu, tra​‐ wi.

Żu​ra​wie

Jak okiem się​gnąć ani śla​du czło​wie​ka. Rów​ni​na za​mknię​ta ciem​ną li​nią boru so​sno​we​go, bli​żej pa​gór​ki zie​le​nie​ją​ce ol​sza​mi wśród błot, ba​gien i tor​fo​wisk. Ukry​ta w trzci​nach, po​wol​nie pły​nie rze​ka. Sze​ro​ko roz​la​na, po​‐ zba​wio​na brze​gów, wije się wśród wznie​sień, prze​ni​ka pod​mo​kły grunt,

two​rząc za​sto​iny i roz​le​wi​ska. W ich gład​kiej po​wierzch​ni od​bi​ja się oło​‐ wia​ne nie​bo, po któ​rym prze​su​wa​ją się po​strzę​pio​ne chmu​ry zwia​stu​ją​ce zmia​nę po​go​dy. W po​wie​trzu zim​na wil​goć i za​pach gni​ją​cej ro​ślin​no​ści. Znik​nę​ły ostat​nie żół​te kwia​ty grą​że​li. Śli​skie i po​ciem​nia​łe opa​dły w muł den​ny. Wiatr sze​le​ści wie​cha​mi umie​ra​ją​cych trzcin, uno​si bia​ły puch pa​łek wod​nych. Od​le​cia​ły już pta​ki. Cza​sem tyl​ko wśród po​żół​kłych szu​wa​rów prze​mknie spóź​nio​ny be​kas. Czas po​że​gnać żu​ra​wie. Wcze​snym po​po​łu​dniem trzy po​tęż​ne pta​ki wy​ło​ni​ły się zza pa​sma boru i za​pa​dły w gąszcz ocze​re​tów. Po chwi​li na nie​wiel​kim wznie​sie​niu uka​za​ła się wy​so​ko​no​ga, sza​ra syl​wet​ka ze wspa​nia​łym tre​nem. De​li​kat​nie za​ry​so​wa​‐ na gło​wa o czar​nym czo​le, zdob​na w czer​wo​ny cze​pek na​giej skó​ry, mięk​ko prze​cho​dzi w dłu​gą, lek​ko wy​gię​tą szy​ję, któ​rej smu​kłość pod​kre​śla pas czar​nych piór bie​gną​cy od spodu pro​ste​go dzio​ba do po​ło​wy jej dłu​go​ści. Wierzch​nie pió​ra skrzy​deł, zna​czo​ne czar​ny​mi pla​ma​mi, kę​dzie​rza​wym pió​‐ ro​pu​szem przy​sła​nia​ją ukry​te pod nimi sztyw​ne i moc​ne lot​ki. Po​wo​li, z wdzię​kiem żu​raw prze​mie​rza ba​gni​sko, tu skub​nie zio​ło, tam uchwy​ci śli​‐ ma​ka. Pod​niósł gło​wę, żół​tym okiem śle​dzi nie​bo. Lecą żu​ra​wie. Na tle bu​rych chmur prze​su​wa​ją się klu​cze pta​ków. Po​wo​li, w jed​nym ryt​mie ude​rza​ją skrzy​dła, jed​ną li​nię zna​czą wy​cią​gnię​te szy​je i nogi. Sta​do za sta​dem wy​ła​nia się zza ho​ry​zon​tu. Pierw​sze już są nad roz​le​‐ wi​skiem. Na​ra​sta szum piór i gra​nie fan​far, szy​ki roz​pa​da​ją się, pta​ki bez​ład​‐ nie krą​żą, wzno​szą się i opa​da​ją. Wtem kil​ka z nich ob​ni​ży​ło lot, prze​mknę​ło tuż nad czu​ba​mi fa​lu​ją​cych trzcin. To zwia​dow​cy – czuj​ne i do​świad​czo​ne żu​ra​wie spraw​dza​ją lą​do​wi​sko. Uspo​ko​jo​ne obec​no​ścią trój​ki po​bra​tym​ców, wy​lą​do​wa​ły. Na ten znak w po​wie​trzu for​mu​je się ogrom​na, wi​ru​ją​ca, żywa spi​ra​la i po​wo​li opa​da ku zie​mi. Jesz​cze tyl​ko szum ha​mu​ją​cych lo​tek i ostat​‐ nie pta​ki zni​ka​ją z nie​bo​skło​nu. Od nie​pa​mięt​nych cza​sów na za​ro​śnię​tych trzci​ną bie​brzań​skich ba​gnach gro​ma​dzą się żu​ra​wie. Stąd po​dej​mu​ją co​rocz​ną wę​drów​kę do po​ro​śnię​tych pa​pi​ru​sem ba​gien Bia​łe​go Nilu. Wie​dzio​ne nie​omyl​nym zmy​słem po​dą​ża​ją na miej​sce spo​tka​nia z po​bli​skich i da​le​kich sie​dzib let​nich.

W dzi​kim za​kąt​ku bro​nio​nym przez trzę​sa​wi​sko para żu​ra​wi przez cały kwie​cień strze​gła gniaz​da z su​chych trzcin i traw, a w nim dwóch zie​lon​ka​‐ wo​sza​rych, na​kra​pia​nych jaj. Ro​dzi​ce na zmia​nę ogrze​wa​li roz​wi​ja​ją​ce się w nich za​rod​ki. W koń​cu na jed​nym z jaj po​ja​wi​ło się pro​mie​ni​ste pęk​nię​cie. Do​ro​sły ptak swym du​żym i moc​nym dzio​bem de​li​kat​nie odła​mał ka​wa​łek sko​rup​ki i uwol​nił cy​na​mo​no​wo​brą​zo​we pi​sklę. Po dwu dniach i na dru​gim

jaju sko​rup​ka pę​kła i znów z po​mo​cą do​ro​słe​go pta​ka wy​gra​mo​lił się, okry​ty gę​stym pu​chem, ma​leń​ki żu​raw. Jego le​d​wie trzy​ma​ją​cy się na no​gach star​szy brat po​wi​tał go bru​tal​ną na​pa​ścią. Ro​dzi​ce krót​ko to​le​ro​wa​li ta​kie za​cho​wa​‐ nie – już czwar​te​go dnia oj​ciec od​da​lił się od gniaz​da, bio​rąc ze sobą star​‐ sze​go syna. Szedł po​wo​li, gdyż co krok mu​siał usu​wać prze​szko​dy spod krót​‐ kich, gru​bych nó​żek pi​sklę​cia. Mat​ka po​zo​sta​ła z młod​szym. Przy​no​si​ła mu smacz​ne ką​ski i kła​dła na skra​ju gniaz​da, a mały na​bie​rał sił. Już nie mu​siał oba​wiać się na​pa​ści bra​ta, więc ro​dzi​na się po​łą​czy​ła. Po le​cie spę​dzo​nym na prze​mie​rza​niu ba​gien wraz z in​ny​mi żu​ra​wia​mi ufor​mo​wa​ły klucz skie​ro​‐ wa​ny w stro​nę bie​brzań​skich roz​le​wisk. Nad​cho​dzi wie​czór. Żu​ra​wie prze​sta​ły że​ro​wać. Ten i ów dzio​bem po​‐ rząd​ku​je pió​ra, młod​sze przy​go​to​wu​ją się do snu. Kil​ka żu​ra​wi tań​czy. Sze​‐ ro​ko roz​ło​żo​ne skrzy​dła mi​ga​ją pió​ro​pu​szem czer​ni i sza​ro​ści, pta​ki lek​ko od​ry​wa​ją się od zie​mi, opa​da​ją, bie​gną, na​głe za​trzy​ma​nia, wy​rzu​ty gło​wy i znów nogi z wdzię​kiem nio​są tan​ce​rzy. Po​że​gnal​ny ba​let za​koń​czo​ny czar​ną kur​ty​ną nocy. Wstał dzień szar​pa​ny ostrym, za​ci​na​ją​cym desz​czem. Umilkł klan​gor od​la​‐ tu​ją​cych żu​ra​wi i tyl​ko na gru​dzie bło​ta ja​śnie​je sza​re, prze​mo​czo​ne piór​ko.

Żu​ra​wi​na

Jest zi​mo​zie​lo​nym krze​wem o dłu​gich, cien​kich, peł​za​ją​cych po zie​mi ło​dyż​‐ kach. Ło​dyż​ki te ła​two się uko​rze​nia​ją i roz​ra​sta​ją w nową ro​śli​nę. Li​ście w za​ry​sie ja​jo​wa​te, ca​ło​brze​gie wy​ra​sta​ją na krót​kich ogon​kach. Są skó​rza​‐ ste, z wierz​chu ciem​no​zie​lo​ne, pod spodem si​no​bia​łe z wo​sko​wym na​lo​tem. Brze​gi li​ści pod​wi​ja​ją się lek​ko do góry. Żu​ra​wi​na za​kwi​ta w czerw​cu i w lip​cu, ma de​li​kat​ne, nie​wiel​kie kwia​ty na ogół ró​żo​we, cza​sem pur​pu​ro​‐

we. Zwi​sa​ją po 2–4 z koń​ca ga​łą​zek. Ja​go​dy po​cząt​ko​wo są bia​łe, z bie​giem cza​su czer​wie​nie​ją i sta​ją się pra​wie prze​zro​czy​ste. Swym za​się​giem żu​ra​wi​na obej​mu​je Eu​ro​pę, Azję i Ame​ry​kę Pół​noc​ną. Moż​na ją na​po​tkać na​wet w oko​li​cach koła pod​bie​gu​no​we​go. W Eu​ro​pie sta​‐ je się co​raz rzad​sza – ro​śnie tyl​ko na kwa​śnych gle​bach tor​fo​wych w bo​rach ba​gien​nych i na tor​fo​wi​skach wy​so​kich – we współ​cze​snym świe​cie wraz z nimi ska​za​na jest na za​gła​dę. W Pol​sce ostat​nie, na​praw​dę wiel​kie żu​ra​wi​‐ ni​ska za​cho​wa​ły się w Pusz​czy Kny​szyń​skiej i w Pusz​czy Bia​ło​wie​skiej. Tu, przy odro​bi​nie szczę​ścia, moż​na tra​fić na ja​go​dy, któ​re prze​zi​mo​wa​ły pod śnie​giem. Wpraw​dzie klu​kwa – jak ją na​zy​wa​ją na Kre​sach – na​da​je się do zbio​ru już po pierw​szych przy​mroz​kach, jed​nak w cią​gu zimy na​bie​ra nie​po​‐ rów​ny​wal​ne​go sma​ku. Bar​dzo kwa​śne ja​go​dy za​wie​ra​ją znacz​ne ilo​ści wi​ta​mi​ny C, sole jodu i inne mi​kro​ele​men​ty, nie​co cu​krów i garb​ni​ki. Oso​bli​wo​ścią żu​ra​wi​ny jest jej zdol​ność do sa​mo​kon​ser​wa​cji. Wy​twa​rza w swych ko​mór​kach kwas ben​‐ zo​eso​wy – tak, tak: ten sam, któ​ry lu​dzie sto​su​ją w prze​twór​stwie owo​co​‐ wym – i kwas chi​no​wy, dzię​ki któ​rym owo​ce za​mro​żo​ne lub za​nu​rzo​ne w wo​dzie bar​dzo dłu​go za​cho​wu​ją świe​żość.

W me​dy​cy​nie lu​do​wej po​wi​deł​ka​mi z klu​kwy le​czo​no prze​zię​bie​nia, an​gi​‐ nę i scho​rze​nia reu​ma​tycz​ne. Do dziś w nie​któ​rych oko​li​cach są po​pu​lar​nym środ​kiem ob​ni​ża​ją​cym ci​śnie​nie, a na​par z li​ści sto​su​je się w nad​kwa​so​cie żo​łąd​ka. Daw​niej, gdy przy​pad​ki za​cza​dze​nia lu​dzi tlen​kiem wę​gla były częst​sze niż dziś, sku​tecz​ną od​trut​kę, usu​wa​ją​cą ból gło​wy, sta​no​wił miód zmie​sza​ny z żu​ra​wi​na​mi. Ba​da​nia pro​wa​dzo​ne współ​cze​śnie wy​ka​za​ły, że klu​kwa wzmac​nia dzia​ła​‐ nie an​ty​bio​ty​ków i sul​fo​na​mi​dów po​da​wa​nych przy sta​nach za​pal​nych ukła​du mo​czo​we​go. Po​nad​to me​dy​cy​na współ​cze​sna za​le​ca pi​cie soku i na​pa​ru z su​‐

szo​nych owo​ców oso​bom cier​pią​cym na awi​ta​mi​no​zę i prze​mę​czo​nym. Owo​ce wzmac​nia​ją pra​cę żo​łąd​ka, je​lit i trzust​ki. Pi​cie soku za​po​bie​ga rów​‐ nież po​wsta​wa​niu ka​mie​ni ner​ko​wych. Moż​na nim też sku​tecz​nie le​czyć ja​‐ skrę. Tyl​ko cho​rzy na nad​kwa​so​tę żo​łąd​ka nie po​win​ni jeść żu​ra​win. W ży​ciu co​dzien​nym klu​kwa do​da​na do ka​pu​sty prze​zna​czo​nej na ki​sze​nie po​pra​wia jej smak i za​bez​pie​cza przed ze​psu​ciem, w po​sta​ci po​wi​deł jest nie​za​stą​pio​nym do​dat​kiem do dzi​czy​zny, a jej li​ście mogą być zi​mo​wą her​‐ bat​ką zio​ło​wą. Nasi prak​tycz​ni przod​ko​wie umie​li na sto róż​nych spo​so​bów wy​ko​rzy​sty​‐ wać każ​de zio​ło i ziół​ko. Nie​ste​ty część prze​pi​sów – zwłasz​cza te chro​nio​ne ta​jem​ni​cą za​wo​do​wą – za​gi​nę​ły bez​pow​rot​nie, a nie​któ​re za​cho​wa​ne w nie​‐ zmie​nio​nej po​sta​ci, nie​wie​le dziś nam mó​wią. W jed​nej ze sta​rych ksiąg znaj​du​je się in​for​ma​cja, że „na Ślą​sku bia​ło​skór​ni​cy uży​wa​ją żu​ra​wi​ny do swo​jej wy​pra​wy”. Inny od​na​le​zio​ny prze​kaz może się i dziś przy​dać – daw​ni złot​ni​cy go​to​wa​li sre​bro z ja​go​da​mi żu​ra​wi​ny dla do​da​nia mu bia​ło​ści. Nie​roz​wią​za​ną za​gad​ką jest też, co żu​ra​wie mają wspól​ne​go z żu​ra​wi​ną i po​dob​nie – żubr z żu​brów​ką i kos z kosą.

Przy​pi​sy [1] Edda – sta​ro​islandz​k i zbiór pie​śni o bo​g ach i bo​h a​te​rach, przeł. A. Za​łu​ska-Ström​berg. [2] We​rgi​liusz, Ene​ida, Księ​ga XII, przeł. Igna​cy Wie​niew​ski. [3] J.W. Go​ethe, Król Ol​szyn, przeł. W. Sy​ro​kom​la. [4] Elias Lön​n​rot, Ka​le​va​la, przeł. Je​rzy Li​twi​niuk. [5] Pieśń Naj​wyż​sze​g o, w: Edda po​etyc​k a, przeł. A. Za​łu​ska-Ström​berg.