Sidebottom Harry - Wojownik Rzymu 4 - Wrota Kaspijskie

Sidebottom Harry Wojownik Rzymu 04 Wrota Kaspijskie Imperium Rzymskie roku pańskiego 262 wrze, trwają walki o tron. Co więcej Ephesus, azjatycka metropolia, leży w gruzach, roztrzaskana przez potężne trzęsienie ziemi. Jej obywatele żyją w ciągłym strachu podczas gdy kolejne tłumy zalewają ulice, żądając krwi. Jednak jeszcze większe zagrożenie nadciąga od północy. Barbarzyńskie plemiona Gotów płyną w stronę Ephesus, zdecydowane doszczętnie złupić miasto. Tylko Ballista, wojownik Rzymu, zna barbarzyńskie zwyczaje i właśnie dlatego tylko on może ich pokonać. Ale bestialski apetyt na przemoc Gotów nie ma granic i już wkrótce Ballista utknie w krwawej walce z przeciwnikiem, który poprzysiągł zabić go – i to za wszelką cenę.

Prolog Kaukaz (jesień 259 roku) Dom na zbrodni wzniosłam — w zbrodni go opuszczę!* Był ranny i wypadł z siodła, ale żył. Na szczycie zbocza rosła kępa sosen. W ukryciu, przywarłszy plecami do drzewa, mężczyzna nadstawił uszu i wyczulił się na odgłosy pogoni. Nie słyszał nic poza własnym udręczonym oddechem. Drzewce strzały złamało się, kiedy spadł z grzbietu wierzchowca. Grot tkwił w jego lewym bicepsie. Wzdłuż ramienia wciąż ciekła mu gorąca krew. Ból nadchodził mdlącymi falami. Był głupcem, godząc się na wzięcie udziału w polowaniu na niedźwiedzia. Odosobnione, zadrzewione wąwozy, wielu uzbrojonych ludzi; aż nazbyt łatwo można było odłączyć się od grupy, potem aż nazbyt łatwo mógł wydarzyć się „wypadek". Był głupi, że zaufał bratu. Z najmłodszym z rodzeństwa zawsze było coś nie tak. Obecność ich siostry i jej świty uśpiła jego czujność. Powinien był trzymać się blisko niej, wtedy jego brat wraz z poplecznikami niczego by nie próbował. Mężczyzna wiedział, że zachował się jak głupiec i teraz zginie. Stracił wszelką nadzieję. To nie był odpowiedni los dla potomka Prometeusza. Usiłował opanować szloch. Na górujących nad nim szczytach wymierzono karę bogu, który podarował ludziom ogień. Mściwy Zeus skuł go łańcucha* Medea Seneki.

mi. Każdego ranka wraz zc słońcem przybywał orzeł, który wdzierał się w miękkie ciało okrutnym, ostrym dziobem, rozcinając i pożerając delikatną, ciemną wątrobę Prometeusza. Nocą odlatywał. Wiał zimny wiatr i padał śnieg, a wątroba cudem odrastała. O świcie orzeł wracał. Po trzydziestu latach tej udręki Herakles ustrzelił ptaka i uwolnił przodka mężczyzny. Prometeusz stanowił przykład wytrwałości, lekcję przezwyciężania cierpienia i ostatecznego zbawienia. Któż powinien przyswoić ją lepiej niż jego odlegli potomkowie? Mężczyzna nabrał tchu wolniej i głębiej; jego oddech wciąż był nierówny, ale już bardziej nad nim panował. Odepchnął od siebie ból i zamarł bez ruchu, nadstawiając uszu. W głuchej ciszy dało się dosłyszeć brzęczenie komara. Jeźdźcy byli za daleko, żeby można ich usłyszeć; przynajmniej na razie stracili trop. Po wydostaniu się z zasadzki mężczyzna ujechał jeszcze trochę, nim - zdekoncentrowany bólem - spadł z siodła, zmieciony nisko rosnącą gałęzią. Koń uciekł. Człowiek został sam. Rozejrzał się. Kępę drzew przeszywały snopy słabego światła. Zagajnik był spory, i składał się nie tylko z sosen: gdzieniegdzie płonęły jesienne czerwienie i złoto buków, klonów oraz brzóz. Podszycia nie było, ale pnie, niskie gałęzie i kilka przewróconych drzew dawało możliwość ukrycia się. Mężczyzna skupił się na strzale. Myślenie o niej przypomniało mu o bólu, ale znów go stłumił. Jego lewe ramię było właściwie bezużyteczne. Odciął rękawy swojego płaszcza z owczej skóry i lnianej tuniki, używając zębów i sztyletu trzymanego w prawej ręce. Musiał mocno zagryźć wargę, kiedy odsuwał materiał od rany. Krew znów zaczęła płynąć szybkim strumieniem. Otworzył bukłak. Nie zastanawiając się, nie dając tchórzostwu szansy na zachwianie jego postanowieniem, oblał ranę winem. Ból był przeszywający. Zabębnił piętami, zacisnął zęby na odciętym kawałku owczej skóry. Oczyścił ranę, nie wydając żadnego dźwięku. Ból, smród tłustej skóry, jej ohydny smak - mężczyzna splunął i zebrało mu się na wymioty. Konwulsyjne torsje wzmogły ból. Usiło-

wal nad sobą zapanować, używając znanych sobie myślowych ćwiczeń: wyobraź sobie, że ból to rozżarzony węgiel, a ramię to łodyga fenkułu. Wepchnij węgielek w łodygę. Niech żarzy się tam, po ciemku, niech się tli tak mocno, jak potrafi; można nieść go ze sobą milami, a fenkul prawie się nie nagrzeje. Opanowawszy nieco ból, mężczyzna powąchał ranę. Nic poza krwią i winem, znajomą wonią ofiary dla bogów. Poczuł ulgę. Nie użyli najpotężniejszej z miejscowych trucizn, tej, której sam zapach mógł zranić albo oślepić. Jeśli zrobili użytek z innej, najpewniej nie miało to większego znaczenia. Jak cała rodzina, co rano wspinał się po drabinie do najwyższego pomieszczenia w wieży. Tam jego ojciec otwierał zamek wielkiego, okutego kufra, odmierzał porcje trucizn. Każdego ranka cała siódemka - ojciec, matka, czterech chłopców i ich siostra -piła odrobinę każdej substancji, każdej poza jedną, znaną w okolicy. Trochę to trwało: w Suanii znano wiele trucizn. Niezliczone poranki dzieciństwa skażone nudnościami i bólem opłaciły się w takie potworne popołudnie. Z rany wystawał kawałek rozszczepionego drzewca, naznaczonego dziwnymi symbolami. Grot miał zadziory. Nie dało się go wyciągnąć. Mężczyzna mógł go wyciąć, ale wtedy zacząłby krzyczeć i ściągnąłby na siebie pogoń. Usiadł i zaczął się zastanawiać. Rozpiął klamrę przy pokrowcu na łuk i kołczanie. Dla człowieka posługującego się jednym ramieniem były bezużyteczne. Oderwał od nich dwa paski. Jeden zawiązał ciasno nad raną. Strumień krwi niemal natychmiast zwolnił. Z drugiego paska zrobił temblak. Przez chwilę przyglądał się pokrowcowi na łuk i rozmyślał o swoim orężu. Przy pasie miecz i sztylet; kolejne dwa sztylety, jeden ukryty w bucie, drugi w podszewce płaszcza. Wyciągnął z pokrowca zapasową cięciwę do łuku i chwyciwszy jeden jej koniec zębami, zrobił z niej pętlę. Gdzieś w dali dało się słyszeć szczekanie psa i głos człowieka. Główna grupa polujących czy mordercy? Nie sposób było orzec. Nadszedł czas się ruszyć i podjąć ostateczną decyzję. Mężczyzna zostawił pokrowiec i kołczan, rozdarte skrawki ubra-

nia i zakrwawioną ziemie, po czym ruszył między drzewami, byle dalej. Wspinał się na wzgórze, aż dotarł do małej polany. Między listowiem, w oddali, prześwitywał błękit nieba. Do zmroku zostały dwie godziny. Mężczyzna spojrzał na północ, na góry Krukasis, godne swojej scytyjskiej nazwy; w zimnym świetle słońca ich zbocza wciąż „bielały od śniegu". A jednak góry parowały. Smugi oparu wiły się w górę i scalały w ciemną chmurę na samym szczycie. Pierwsze śniegi spadną tutaj, w tych wysoko położonych dolinach, za jakąś godzinę. Mrok zapadnie wcześnie. Niewiele czasu na przeżycie. Mężczyźnie znów zrobiło się niedobrze; czuł się chory i słaby. Po namyśle wrócił między drzewa, obierając kierunek, z którego przyszedł. Rozejrzał się za kryjówką. Wielki buk o wysychających, wyciągniętych w górę gałęziach leżał powalony tuż przy stojącym drzewie iglastym. Mężczyzna wsunął się w przestrzeń między zasłoną z umierających liści a szarym, pokrytym porostami pniem sosny. Drżał lekko. Nie wiedział, czy to z zimna, czy ze strachu i szoku, jaki wywołała w nim zdrada. Niezdarnie wetknął do ust nieco zimnego mięsa bażanta i kawałek podpłomyka, które wyjął z sakwy przy pasie. Nigdy nie ufał najmłodszemu bratu, nawet w dzieciństwie. Jakimś sposobem zawsze przeczuwał, że jeśli wpadnie w jego ręce, sprawy źle się dla niego potoczą. Wylał z bukłaka libacje dla Prometeusza, Heraklesa i Hekate i pomodlił się - szczególnie do mrocznej bogini zemsty. W lesie wciąż panowała martwa cisza. Długo jeszcze potrwa, zanim dotrze do niego burza. Mężczyzna musiał postanowić, co robić. Krycie się w zagajniku raczej nie było dobrym pomysłem. Zmarznie i osłabnie. Znajdą go i zabiją. Musi się ruszyć. Ale dokąd? Wytężając słuch, zamknął oczy i jeszcze raz się zamyślił. Mógłby spróbować na powrót dołączyć do głównej grupy polujących. Wśród własnych służących i ludzi siostry byłby bezpieczny. Musiałby wyminąć zabójców. Jego brat z pewnością kazał im się rozproszyć i zacząć poszukiwania - może już podążali jego śladem. Nie wiedział, ilu ich jest widział tylko dwóch. Gdyby był cały i zdrowy, nawet gdyby było ich o kilku więcej, mógłby się założyć, że przemknąłby koło nich nie

zauważony. Zawsze dobrze sobie radził na wzgórzach i w lesie. Był jednak ranny, obolały i ruszał się wolniej niż zazwyczaj. W trawie po lewej stronie widniały ślady sań. Pierwsze śniegi prawie nigdy nie blokowały najbliższej przełęczy. Choć pora roku była późna, scytyjscy nomadowie, Alanowie albo - najprawdopodobniej -ludzie z podległych im plemion wciąż pędzili swoje stada z powrotem na północ, przez góry, które nazywali Krukasis. Gdyby udało mu się dołączyć do grupy Scytów, byłby bezpieczny. Oczywiste było, że znają jego ojca. Poprzedniej wiosny przekazali jego ludziom runa, skóry i niewolników w zamian za pozwolenie na przebycie drogi na południe. Możliwe, że i jego własne imię nie było obce Scytom. Nomadowie ochroniliby go. Oczywiście musiałby przebyć z nimi góry i spędzić zimę na równinach. Następnej wiosny nie potrzebowaliby run czy niewolników - otworzyłby im drogę sam jego bezpieczny powrót. Mężczyzna jednak nie dbał o to. Żyłby dalej i mógłby zostać wykupiony; żyjąc, mógłby się zemścić na swoim najmłodszym bracie. Ogarniało go dziwne rozleniwienie. Scytowie mieliby dobre humory, brzuchy ich zwierząt byłyby pełne słodkiej trawy z łąk Suanii, a juki -jabłek i gruszek. Jechaliby do domu. Zima spędzona ze Scytami nie byłaby taka zła: spędziłby ją, snując się za stadami po rozległych równinach koczowniczego morza. Ich ogrzewane przenośnymi koszami z żarem namioty byłyby przytulne, wypełnione miłymi oparami rozmów, jedzenia i napitku. Podobno kobiety Alanów były wysokie, piękne i rozpustne. Ich mężczyźni - usłużni: wystarczyło powiesić swój kołczan przed namiotem, a mąż oddalał się, żebyś mógł w spokoju nacieszyć się jego żoną. Na ostry brzęk metalu uderzającego o metal mężczyzna błyskawicznie otworzył oczy. Wstrzymał oddech, nasłuchując. Cisza. Powoli obrócił głowę z boku na bok, wysilając wzrok. Nic. Wiedział, że mu się nie przywidziało. Górne gałęzie drzew ruszały się niemrawo, lecz złowrogo. Wkrótce nadejdzie burza. Jego ramię płonęło bólem jak chrześcijanin na stosie. Mężczyzna spróbował wepchnąć rozgrzany do czerwoności węgiel z powrotem

w łodygę fenkulu. Pilnując, żeby nic wydać żadnego odgłosu, zaczął przebierać palcami u nóg, zdrową ręką rozmasował uda, próbował przywrócić czucie w nogach. Kolejny dźwięk, niezdarne stąpnięcie po prawej. Mężczyzna wyszczerzył zęby w ciemnościach. Zawsze dobrze sobie radził na wzgórzach. Jeszcze jeden dźwięk. Pachołek jego brata był najwyżej dwadzieścia kroków dalej. Raz to pochylał się, żeby przesunąć wzrokiem po śladach, to prostował się i patrzył przed siebie. Miał w rękach łuk ze strzałą założoną na lekko napiętą cięciwę. Spazmatyczne ruchy zdradzały, jak jest zdenerwowany. I słusznie się denerwujesz, pomyślał mężczyzna. Gdybym miał dwoje zdrowych ramion i łuk, już byłbyś martwy. Zastrzeliłbym cię jak bażanta na polowaniu. Ale mimo że sprawne mam tylko jedno ramię, wyślę cię do Hekate. Łowca zatrzymał się na skraju polany - mężczyzna właśnie na to liczył. Otwarty teren był naturalnym miejscem na zasadzkę. Każdy by się obawiał, że kiedy na nią wyjdzie, z kępy drzew naprzeciwko wyleci ze świstem strzała. Tylko najbardziej przenikliwi spodziewaliby się ataku zza pleców. Mężczyzna podniósł się ostrożnie. Co dziwne, jego lewe ramię, choć wciąż niesprawne, przestało boleć. Przyjrzał się ścieżce, którą przyszedł najpierw on sam, a potem łowca. Wiatr gwizdał między gałęziami. Poza tym nie było nic słychać. Mężczyzna ruszył miękkim krokiem przed siebie, uważnie stawiając stopy i trzymając pętlę w prawej dłoni. Odgłosy nadciągającej burzy zagłuszyły jego nadejście. Łowca wciąż się wahał. Mężczyzna był coraz bliżej. Instynktownie wyczuwając zagrożenie, łowca zaczął się odwracać. Za późno. Mężczyzna płynnym ruchem zarzucił mu pętlę z cięciwy dookoła szyi, zacisnął węzeł na jego gardle i pociągnął jak najmocniej. Palce łowcy odruchowo sięgnęły do pętli wpijającej się głęboko w jego ciało, ale nie były w stanie jej uchwycić. Po szyi pociekła mu krew. Mężczyzna wytężył wszystkie siły, zapierając się lewym barkiem

między łopatkami łowcy. Buty ślizgały się i uderzały o leśne podłoże. Mężczyzna dyszał ciężko, jak zwierzę. Jego ofiara wydawała przedśmiertne charczenie. Konwulsje, a potem ciężki bezruch. Ohydna woń zawartości opróżnionego pęcherza i jelit. Mężczyzna nie przestawał dusić zwłok. - Imponujące, bracie, zabiłeś go wielokrotnie. Z cienistego lasu wyłonił się najmłodszy brat mężczyzny. Nad nim wiatr szarpał gałęziami. Poły jego długiego płaszcza, takiego, jakie nosili miejscowi, były odrzucone do tyłu, a rękawy puste. W nieskrępowanych niczym rękach trzymał łuk o napiętej cięciwie. Mężczyzna odwrócił się, ciągnąc zwłoki za sobą, aby się nimi zasłonić. - To nie będzie wyglądało na wypadek - powiedział, żeby zyskać więcej czasu, żeby rozproszyć rozmówcę. Mimo bólu wysunął z temblaka ranne ramię i podtrzymał nim ciało, a ukrytą prawą ręką wyciągnął sztylet zza pasa. - W samej rzeczy, bracie. To żaden wypadek. Zaskoczyła cię zgraja Alanów. Tragiczne. Po obu stronach mówiącego, w odległości jakichś piętnastu kroków, z ciemniejącego lasu wyżej na zboczu wyłonili się dwaj kolejni łowcy. Mieli kaptury na głowach i wyglądali groźnie, jak stwory z Hadesu. Trzej łucznicy byli dobrze rozstawieni. Mężczyzna niechętnie przyznał, że było to świetnie zaplanowane. - Któż mógłby stwierdzić, co się stało? - ciągnął jego brat. -Wszyscy wiedzą, że ci koczujący barbarzyńcy są nierozumni i krwiożerczy, żywią się mięsem. Kradzież, okup... kto wie, o co im chodziło? Może się opierałeś. Zawsze byłeś dzielnym wojownikiem, faworytem naszego ojca. Bez względu na to, co się wydarzyło, zabili cię. Ustrzelili jak jelenia. - Uśmiechnął się chełpliwie. - Zauważyłeś, że strzałę tkwiącą w twoim ramieniu wykonali Alanowie? Mężczyzna nie odpowiedział na to retoryczne pytanie. Stał całkowicie nieruchomo, przesuwając tylko oczami tu i tam, mierząc i oceniając odległości. Nie miał zamiaru tam umrzeć, z ręki brata.

- Mamy aż nadto strzał Alanów. Nie podziwiasz mojej dalekowzroczności? Ty zawsze byłeś dzielny... ja miałem dar przewidywania. Pamiętasz, jak nasz stary nauczyciel chwalił moje wywody na temat tego przymiotu, zwanego pronoia? To dziwne... filozoficzna idea starego Greka wydaje się znacznie bardziej rzeczywista tutaj niż w klasie. Pierwsze płatki śniegu wirowały na porywistym wietrze. Krzywiąc się, mężczyzna zwalczył falę bólu ramienia. - Czyżby lekcje etyki filozofa niczego cię nie nauczyły? Kogo miałbyś kochać, jeśli nie swojego brata? - Ależ kocham cię, bracie. Kocham i podziwiam. - Głos mówiącego tchnął obłudą. - Ponieważ cię podziwiam, jestem pewien, że podążysz za bohaterami na Wyspy Szczęśliwe. A ponieważ cię kocham, czym prędzej cię tam wyślę. - Moja śmierć nic ci nie da. - Mężczyzna myślał gorączkowo. Musiał przeciągnąć rozmowę, zyskać więcej czasu. - Nasz ojciec nie uczyni cię dziedzicem. Jeśli umrę, zwróci się do jednego z naszych braci, starego Hamazaspa z Iberii albo kogokolwiek, za kogo wyjdzie nasza siostra. Rada trzystu byłaby bardziej zadowolona z każdego, tylko nie z ciebie. Synedrion nigdy cię nie zaakceptuje. Zapadał mrok. Prosto przed siebie, pomyślał mężczyzna. Cisnąć sztylet; zabić albo zranić brata. Pobiec prosto przed siebie. Łucznicy po obu stronach raczej nie będą chcieli strzelać, żeby nie trafić mojego brata albo siebie nawzajem. Prometeuszu, Hekate, chrońcie mnie. - Dość gadania. - Nowy głos: kobiecy. Od strony nadciągającej burzy nadeszła ich siostra. W półmroku jej twarz była bardzo blada, a usta krwistoczerwone. Ona też trzymała napięty łuk. Wtedy mężczyzna zrozumiał, że już po wszystkim. - Dość filozofowania. - Zwróciła się do młodszego brata: - Nie jesteś już najmniejszym z czterech chłopców siedzących u stóp nauczyciela. Przestań słuchać sprytnych słów i głosu sumienia. Pokaż, że jesteś mężczyzną. Było już po wszystkim, ale nie miał zamiaru wyjść śmierci na spotkanie potulnie niczym zwierzę ofiarne. Jednym ruchem puścił zwłoki,

cisnął sztylet i rzucił się przed siebie. Sztylet świsnął między opadającymi płatkami śniegu. Młodszy brat obrócił głowę. Sztylet trafił go w twarz, rozpłatał policzek. Wypuścił z rąk oręż i zatoczył się do tyłu, wyjąc. Mężczyzna zdążył zrobić trzy kroki do przodu, zanim pierwsza strzała trafiła go w udo. Zdołał pokonać jeszcze dwa, zanim noga odmówiła mu posłuszeństwa. Więdnąca już powoli trawa posiniaczyła mu twarz. Głuchy odgłos i przeszywający ból, kiedy kolejna strzała wbiła mu się w plecy. Grzebał palcami w torfie, podciągając się do przodu. Prometeuszu, Hekate... Uderzenie kolejnej strzały, potem jeszcze jednej i następnej. Palce przestały się ruszać. Nadciągnęła ciemność. Śnieg opadał ciężko na polanę, na niewidzące oczy zwłok. Wciąż żyjące rodzeństwo martwego człowieka stało obok siebie, trzymając się za prawe dłonie. Jeden z łowców związał ich kciuki. Brat zręcznie zrobił nacięcia na ich opuszkach trzymanym w lewej ręce nożem. - Ani stalą, ani trucizną - powiedział. Nachylił się i zlizał krew najpierw ze swojego palca, a potem z palca siostry. - Przypieczętowane krwią. Dziewczyna powtórzyła te słowa. Opuściła głowę, rozchyliła czerwone wargi i przesunęła językiem po jego kciuku.

CZĘŚĆ PIERWSZA ŚWIAT CYWILIZ AC J I (JONIA I ZACHÓD, WIOSNA 262 R.) Jonia ma inne warte opisania cechy prócz łagodnego klimatu i świątyń, Pauzaniasz 7, 5—4

Rozdział pierwszy Waż - syknął Maksymus. - Cholernie wielki wąż. Wszyscy spojrzeli w stronę miejsca w atrium, które wskazywał zaniepokojony człowiek z Hibernii. Faktycznie był to cholernie wielki wąż: długi, pokryty brązowymi łuskami. A także - jeśli wiedziało się cokolwiek o wężach - całkowicie nieszkodliwy. Był wyraźnie przestraszony. Wił się i kręcił tu i tam po plamie światła padającego na sporą otwartą przestrzeń pośrodku wielkiego domu w Efezie. Balista poprosił Hippotoosa, żeby pozbył się gada. Dostrzegając niechęć na twarzy sekretarza, przypomniał sobie, że wielu Greków i Rzymian trzyma w domu oswojone węże. Zasugerował, żeby accensus po prostu wyniósł go poza dom, a przynajmniej jak najdalej od Maksymusa. Hippotoos oddalił się w poszukiwaniu jednego czy dwóch niewolników, którzy złapaliby stworzenie. Balista usiadł i wezwał swojego nowego sługę, Konstansa, aby go ogolił. Nastawienie ludzi znad Morza Śródziemnego do węży było dziwne. Według nich zwierzęta te były nikczemnego pochodzenia - zrodziły się z krwi Tytanów, przeciwników bogów. Poza tym zadawały się z nieodpowiednim towarzystwem: włosy straszliwych Gorgon aż się od nich kłębiły. Do tego dochodziła sprawa nieszczęsnego Filokteta,

ukąszonego przez węża na wyspie Lemnos. Woń jego ropiejącej rany była tak odrażająca, że pozostali herosi zostawili go tam, a sami popłynęli do Troi. Mimo wszystko Grecy i Rzymianie często karmili te pokryte łuskami istoty z ręki, częstowali je ciastkami, okręcali je sobie z upodobaniem dookoła szyi i robili z nich strażników domów, grobowców, źródeł i ołtarzy. Głupcy. Perspektywa człowieka takiego jak Balista, urodzonego za północną granicą imperium, wśród mglistych lasów i paproci Germanii, była znacznie mniej złożona. Nie było w Midgardzie węża, który nie miałby w sobie prastarej, zimnej wrogości Jormunganda, potężnego węża, który leżał zwinięty w lodowatych ciemnościach oceanu, czekając na Ragnarók, dzień, w którym pisany był mu powrót na suchy ląd -a bogom śmierć. Wąż pozbawiony jadu tego pożałował. Maksymus z pewnością przesadził, ale nie był zupełnym głupcem, a w każdym razie nie w kwestii węży. Konstans przyniósł narzędzia do golenia. Postawił na stole ciężką srebrną misę pełną ciepłej wody. Po jej krzywiźnie spływała skroplona para. Balista nabrał wody w dłonie i kilkakrotnie ochlapał twarz. Nie spieszył się; dokładnie zmoczył policzki, podziwiając wytłoczone na misie wyobrażenie perskiego króla polującego na lwa. Służący zajął się osełką, aby naostrzyć brzytwę. W końcu Balista podniósł lśniącą od wody twarz. Konstans ułożył chustę dookoła szyi swojego pana. Ten okazując leciutki zaledwie opór, odchylił głowę, oddając się na łaskę ostrza. Przez kłęby pary widział swoich dwóch wyzwoleńców, Maksymusa o krótkiej brodzie oraz starego Kalgakusa, którego brzydką twarz znaczyły kępki zarostu. Obaj patrzyli na niego z uśmiechem. Dranie. Konstans nachylił się i zabrał do pracy, zręcznie i powoli. Brzytwa sunęła ze szmerem po naciągniętej skórze. Konstans był darem niebios. Dzięki jego umiejętnościom Balista nie musiał już odwiedzać cyrulików. Nie chodziło o ceny - choć bywały niebotyczne -ani o obiboków usadowionych dookoła na ławkach, niekończące

się plotkowanie czy wymuszoną bliskość innych ludzi. Jego niechęć do takich miejsc była bardziej instynktowna. Jakiś krzyk, wypadek na ulicy, chwila roztargnienia, nawet kamień rzucony przez psotnego chłopca - zdarzało się - i człowiek wracał do domu bez ucha, a w najlepszym razie wyglądając tak, jakby miał wybuchową żonę o ostrych paznokciach. Zakup Konstansa opłacił się z innego powodu. Kilka lat wcześniej Balista uwolnił Kalgakusa, Maksymusa i swojego ówczesnego sekretarza, młodego Greka Demetriusza. Potem czuł się jakoś niezręcznie, kiedy stary Kalgakus miał go golić. Poza tym, prawdę mówiąc, wiekowy Kaledończyk nigdy nie radził sobie najlepiej z brzytwą. Aż nazbyt często trzeba było się uciekać do pajęczyn namoczonych w oleju i oc-cie, którymi zaklejało się drobne zacięcia, a nawet tamowało upływ krwi. Poza zasięgiem wzroku Balisty zamknięty w klatce ptak zanosił się śpiewem. Było to irytujące. Oby nie rozproszyło Konstansa. Balista wiedział, że zachowuje się niedorzecznie. Człowiek taki jak on? Przez pierwsze szesnaście lat życia wychowywano go na wojownika Anglów, plemienia, którego wodzem był jego ojciec. Jako zaledwie piętnastolatek stanął na polu bitwy. W tym samym wieku po raz pierwszy zabił człowieka. W ciągu następnych dwudziestu czterech lat, choć teoretycznie był zakładnikiem, służył w rzymskiej armii. Kostkę i żuchwę miał złamane raz, żebra dwukrotnie, a nos i kości prawej dłoni więcej razy, niż potrafił zliczyć. Cała przednia połowa jego ciała była usiana bliznami, tak samo jak wierzch jego prawej dłoni - należało się tego spodziewać u człowieka walczącego mieczem. W Afryce zdobył corona muralis za to, że pierwszy przebył mur wroga. Raz po raz stawał w pierwszym szeregu zajadłych bitew. A jednak o wizycie u cyrulika myślał z niepokojem; nie, mówiąc szczerze, ze strachem. Pojawił się Hippotoos wraz z dwoma niewolnikami. Światło lamp zbladło. Zbliżał się świt. Trzej mężczyźni stali w zbitej grupce, przechylając głowy i dyskutując, jak zabrać się do chwytania węża.Ten miał sporo miejsca do manewrów: atrium było duże, zresztą jak cała wyna-

jęta posiadłość. Ow dom był godny dignitas wysokiego rangą ekwity, tego rodzaju dom, jaki mógłby wynająć niegdysiejszy prefekt pretorianów dla swojej rodziny, aby tam poczekać na szósty dzień przed idami marcowymi, czyli początek sezonu żeglugowego, kiedy to miała zacząć się jego podróż do domu, wygodnej willi na Sycylii, gdzie miał przejść w stan spoczynku. Oczywiście vir ementissimus płacił wysoki czynsz. To jednak nie miało większego znaczenia dla człowieka, który dwa lata wcześniej pokonał perskiego króla królów w bitwie pod Soloj i przechwycił jego skarby oraz harem. Oczywiście zgodnie z prawem wszystkie tego rodzaju łupy wysyłano prosto do cesarza. Często jednak zdumiewająco duża ich część w ogóle do niego nie docierała. Gdy wreszcie dwaj niewolnicy zabrali się do łapania węża, Kalga-kus zwrócił się do Maksymusa: - Nie pomożesz im? Rosły, silny, zwinny ochroniarz taki jak ty, były gladiator i w ogóle... ano, bardzo byś pomógł. - Nie boję się pieprzonych węży. Tylko że tamten był trochę, cholera, duży. - Ano, wiem, i tam, gdzie dorastałeś, ich nie było. - Kalgakus świetnie się bawił. - Ty kłamliwy sukinsynu - dodał przyjacielskim tonem. Niewolnikom nie szło najlepiej. Wąż nie miał ochoty dać się złapać. Najprawdopodobniej przebiegłość odziedziczył po przodkach. Poruszał się szybko, wyślizgując się z wyciągniętych po niego rąk. Niewolnicy krzyczeli na siebie nawzajem, a Hippotoos krzyczał na nich obu. Balista wciąż miał nadzieję, że Konstans się nie zdekoncentruje. Niewolnicy uganiali się dookoła jak aktorzy w złym przedstawieniu. Potworny hałas obudziłby każdego, tyle że całe gospodarstwo było już na nogach: Balista i inni mężczyźni zajmowali andrem; jego żona, Julia, i jej służki były w pokojach kobiet; niewolnicy uwijali się po domu z całym arsenałem szmat, gąbek, szczotek, mioteł, wiader, drągów i drabin. Wyrzucono na podłogę chmurę trocin, które potem zamieciono wśród kłębów pyłu; zwyczajowa codzienna krzątanina. Balista wydał polecenie, żeby rano uderzono w dzwon wcześnie, dobre dwie godziny przed świtem. Tego dnia nie należało się spóź-

nić. Była to sto pierwsza rocznica wstąpienia na tron boskich cesarzy Marka Aureliusza i Lucjusza Werusa. Zapowiadał się wspaniały dzień: ofiary, procesja, śpiewy i tańce, wszelkiego rodzaju rozrywki, kolejne ofiary, mowy i uczta. Był to dzień uczczenia kultu cesarskiego, kiedy to lojalność i uczucia religijne miały znaleźć wspólny wyraz. Wszyscy wiedzieli, co zrobił Balista rok wcześniej: podniósł rękę na człowieka, który - bez względu na to, jak krótko i nieprawnie -nosił purpurę. Zrzucił Kwietusa, niech jego imię będzie przeklęte, ze skały, z klifu, z frontonu świątyni; zadźgał go, udusił, zatłukł na śmierć nogą krzesła. W jednej z bardziej drastycznych wersji wydarzeń wyrwał mu serce na ołtarzu. Szczegóły egzekucji się różniły, ale wszyscy byli zgodni co do tego, co stało się potem. Żołnierze okrzyknęli Ba-listę cesarzem. Było pewne, że barbarzyńca zrezygnował z diademu cesarskiego zaledwie po kilku dniach. Pewne było też, że Odenatus, król Palmyry, który obecnie władał wschodnimi prowincjami imperium rzymskiego w imieniu prawowitego cesarza Galiena, ułaskawił Balistę. Ale człowiek, który zabił cesarza, lub nawet efemerycznego uzurpatora, zawsze będzie przedmiotem ciekawości i pewnej podejrzliwości. Nie może sobie pozwolić na spóźnienie się na świętowanie kultu cesarza. Cała ta sytuacja przedstawiała się nawet gorzej, niż twierdzili plotkarze w gospodach i łaźniach. Kiedy tylko sprawa się dokonała, Balista napisał do cesarza Galiena list, w którym wszystko wyjaśnił, błagał o łaskę i pozwolenie na to, by wycofał się z życia publicznego i zamieszkał na Sycylii. Dzięki systemowi cursus publicus list pomknął na zachód z prędkością pięćdziesięciu mil dziennnie. Został wysłany wiele miesięcy wcześniej. Wciąż nie było odpowiedzi. Zarówno Galien, jak i Balista byli w młodości przetrzymywani na dworze cesarskim jako zakładnicy w zamian za dobre zachowanie swoich ojców. Młodzieńcy mieli ze sobą dobry kontakt. Można byłoby nawet nazwać ich przyjaciółmi. Balista miał nadzieję, że to pomoże. Miał nadzieję, że cesarz zgodzi się, by mógł wieść życie zwykłego oby-

watela, że nic zostanie uznany za winnego zdrady. Liczył na to, że jeśli jednak zostanie skazany za maiestas, jego majątek nie ulegnie konfiskacie i jego synowie będą mogli go odziedziczyć. Liczył na to, że jeśli zapadnie wyrok skazujący, czeka go jakaś forma wygnania, a nie miecz kata. Balista przez wszystkie te miesiące miał na to wszystko nadzieję, ale nie otrzymał odpowiedzi. To nie było wszystko. Wiele lat wcześniej Balista zabił innego cesarza. Niewielu ludzi wiedziało o tym, jak młody Germanin przyczynił się do śmierci straszliwego Maksymina Traka. Większość pozostałych dwunastu spiskowców, jeśli nie wszyscy, nie żyła. Balista powiedział o wszystkim tylko pięciu osobom. Jedna z nich też już zmarła. Trzy wciąż były przy nim: jego żona Julia oraz wyzwoleńcy Maksymus i Kalgakus. Niepokojące było jednak to, że piąta osoba, jego były sekretarz Demetriusz, znajdowała się teraz na zachodzie, a konkretnie na dworze Galiena. Nie byłoby dobrze, gdyby dotarł tam meldunek mówiący, że Balista nie pojawił się punktualnie na uroczystych obchodach. Konstans skończył golić Balistę z ostatnim, trochę niepokojącym zamaszystym gestem. Balista podziękował mu, unikając spojrzeń Maksymusa i Kalgakusa. Jak na sygnał podano śniadanie. Żydowska niewolnica Rebeka postawiła przed nimi chleb, ser i jajka na miękko oraz miód, jogurt i owoce. Solidne ientaculum dla Rzymianina czy Greka, nic wielkiego dla trzech ludzi z Północy. - Powiedz mi, moja miła, boisz się dużych węży? - Maksymus zwrócił się do Rebeki, ale patrzył na Kalgakusa. Dziewczyna zarumieniła się i pokręciła głową. Kalgakus zignorował ochroniarza, który mówił dalej, wyglądając jak uosobienie niewinności. - Pewno się do nich przyzwyczaiłaś, od kiedy tu mieszkasz. Podobno kręci się tu jeden, tak potężny, że kiedy jego właściciel pojawił się w łaźni, przywitano go oklaskami. Ale brzydki był. Rebeka wyszła, kiedy tylko mogła. - Sukinsyn - powiedział Kalgakus. - Biedna dziewczyna - odparł Maksymus. - Ze też to ty na niej wylądowałeś...

Dołączył do nich Hippotoos. Po wężu nie było już śladu. Wszyscy siedli do jedzenia. Sroka skakała po swojej klatce, skrzecząc irytująco. - Nie znoszę ptaków w klatkach - oznajmił Balista. - Zawsze byłeś wrażliwy. - Maksymus pokiwał głową. - W ich śpiewie jest straszliwy smutek. - Nie, chodzi o zapach: odchody, wypadające pióra... Odbiera mi apetyt. Ukręciłbym temu pieprzonemu stworzeniu szyję, gdyby nie moja żona. Po śniadaniu Konstans i trzej inni służący pomogli mężczyznom przy togach. Wkładanie, drapowanie i owijanie zajęło sporo czasu. Ciężkiej rzymskiej togi nie dało się włożyć bez pomocy, a gdy już miało się ją na sobie, ograniczała ona wszystkie nagłe, nieprzemyślane ruchy. Żaden inny lud nie nosił takiej szaty. Balista wiedział, że to z tych trzech powodów Rzymianie tak ją cenią. W końcu czterej obywatele byli odpowiednio odziani: śnieżnobiała wełna, ciemnozielone wieńce laurowe, błysk złotego wieńca Balisty. Kobiety i dzieci jeszcze się nie pojawiły. Sroka wciąż się nie uspokoiła. - Powiedz pani, że poczekamy na nią na zewnątrz, na Świętej Drodze. Był zimny, bezwietrzny przedświt; gwiazdy już zbladły, ale Zbieracze Winogron wciąż świecili słabo, wszystko dookoła było pokryte twardym szronem. W oddali szczekały psy. Gospoda „Pod Słoniem" nie była droższa od innych przy Embolos. Wzdłuż Świętej Drogi nic nie było tanie. Ciężkie drewniane okiennice były rozchylone. Hippotoos i Kalgakus weszli do środka. Czyste, bladoniebieskie niebo srebrzyło się na wschodzie, gdzie rozciągała się długa smuga chmur, tak prosta, jakby ktoś ją starannie narysował. Wysoko wirowały jaskółki, kreśląc skomplikowane wzory. - Myślisz, że któregoś dnia niebo się zapadnie? - zapytał Maksymus. - Nie wiem. Może. - Balista wciąż przyglądał się jaskółkom. -Ale nie w taki sposób, jak wydaje się wam, Celtom. Może kie-

dy zacznie się Ragnarók i zapadnie się też wszystko inne. Samo raczej nie. - Twoi kuzyni, Boranowie, i inni Goci sądzą, że tak będzie. - To nie moi kuzyni. To tylko ciemni koczownicy. -A oni tak dobrze o tobie mówią. - Maksymus się uśmiechnął. Pozostali wyszli z gospody z czterema kubkami conditum. Ceramiczne naczynia były gorące w dotyku. Unosząca się z nich para pachniała winem, miodem i przyprawami. - Kalgakusie, sądzisz, że niebo się kiedyś zapadnie? - zapytał Maksymus. - Ano, pewnie. Lada dzień. Nikogo nie zaskoczyło, że Hippotoos, jako Hellen, zrobił wyniosłą minę. Balista obrzucił przyjaciół spojrzeniem. Kalgakus i jego wielka, kopulasta czaszka oraz wąskie usta o cierpkim wyrazie. Maksymus, którego blizna w miejscu, gdzie powinien się znajdować czubek jego nosa, bielała na tle smagłej skóry. W końcu Hippotoos: inaczej się układały relacje z nim niż z Demetriuszem. Naturalnie Hippotoos był starszy najprawdopodobniej w podobnym wieku co Balista. Zapewne była to jednak raczej kwestia pochodzenia. Podczas gdy Demetriusz trafił do Balisty, będąc niewolnikiem, Hippotoos urodził się jako wolny człowiek według jego własnych słów, był młodym bogaczem, gdy kaprys losu zmusił go do zostania rozbójnikiem czy kimś w tym rodzaju. Możliwe, że po prostu był zbyt świeżym dodatkiem do gospodarstwa Balisty, aby stać się jego przyjacielem. Hippotoos miał jednak coś w oczach, co sprawiało, że Balista absolutnie nie był pewien swojego nowego sekretarza. Rydwan słońca wychylił się ponad zbocze góry. Jaskółki na niebie migotały złotem i czernią. Na całej długości Świętej Drogi wielu z tych, którzy wcześnie wstali, odwróciło się na wschód i posłało pocałunki. Nieliczni posunęli się jeszcze dalej i padli na ziemię, wykonując pełne proskynesis. Nikt z grupy Balisty się nie ruszył. Każdy wybierał swoich bogów; niektórzy nie wybierali żadnych.

Balista odwrócił się i zobaczył Julię. Wyglądała pięknie: rosła, wyprostowana, z biustem, który Grecy nazwaliby „wysokim". Głęboka czerń jej włosów i oczu kontrastowała z bielą stoli, stroju matrony. - Domina - przywitał ją oficjalnie. Jej oczy miały nieodgadniony wyraz. Od jakiegoś roku ich stosunki były napięte. Balista nie zapytał, dlaczego tak jest. Nie miał zamiaru tego robić. Możliwe, że miało to coś wspólnego z dziewczyną z Cylicji o imieniu Roksanne. Problemy pojawiły się po jego powrocie z Galilei, gdzie wysłano go, aby zrobił czystkę wśród Żydów, kiedy Julia wróciła z cesarskiego pałacu w Antiochii. Ktoś może opowiedział jej tam, co Balista zrobił w Cylicji, o Roksanne. Atmosfera była trudna. Jednak córka senatora nigdy nie zrobiła sceny w miejscu publicznym i naprawdę pięknie wyglądała. Poza tym byli przecież ich synowie. - Domine. - Isangrim podszedł bliżej z szacunkiem. Był wysokim chłopcem, świeżo po dziesiątych urodzinach. Był też bystry. Wiedział, że jego matka oczekuje pewnej oficjalności w jego relacji z ojcem, oczekuje, że zachowa się z dignitas właściwą potomkowi długiej linii senatorów po jej stronie rodziny. Wiedział też jednak, że irytuje to ojca. Utrzymawszy przez chwilę pełną godności pozę, Isangrim uśmiechnął się szeroko. Ojciec i syn chwycili się za ramiona; Isangrim widział, jak jego ojciec wita się tak z Maksymusem, Kalgakusem i innymi mężczyznami, z którymi służył. Objęli się. Dernhelm nie wytrzymał. Trzylatek wyrwał się Ancji, jednej z dwóch służek towarzyszących Julii, i rzucił się na ojca i brata. Balista wziął obu chłopców na ręce. Usłyszał pełne irytacji cmoknięcie żony. Zignorował je i podniósł synów wysoko, wtulając twarz w szyję najpierw jednego, potem drugiego. Wszyscy trzej śmiali się, wiatr szarpał ich włosami, a Balista rozmyślnie przeciwstawiał się tym żonie. Kiedy Germanin postawił synów na ziemi, wbiegło między nich jeszcze jedno dziecko. Gdziekolwiek był Dernhelm, niedaleko najprawdopodobniej można było znaleźć Szymona, żydowskiego chłopca, którego Balista przywiózł ze sobą z Galilei. Byli prawie równo-

latkami, obaj pełni życia. Rebeka ruszyła przed siebie, żeby chwycić podopiecznego. Balista uśmiechnął się i odprawił ją gestem, po czym przytulił i Szymona. Jego żona aż nazbyt często mówiła mu, że nie powinien traktować dziecka niewolnicy tak, jakby urodziło się wolne, nie powinien robić z niego swojego pupilka. Balista wiedział, że Julia ma rację i wkrótce będzie musiał coś z tym zrobić - zmienić swoje zachowanie albo wyzwolić chłopca. Do tego dochodziła jeszcze kwestia samej Rebeki. Kupił ją w Galilei, aby opiekowała się Szymonem. Jej los zależał od tego, czego chciał Kalgakus. Balista wkrótce będzie go musiał o to zapytać. Podszedł sam Kaledończyk. - Ano, świetnie, jeszcze bardziej pomnij togę. - Kalgakus chyba sądził, że jeśli będzie mówił tak, jakby mamrotał pod nosem, jego głos, choć donośny, nie będzie słyszalny. - W końcu to nie ty musisz ją poprawiać. Całkiem dobrodusznie odgonił dzieci. - Ty już też nie. - Balista wskazał Konstansa. Kiedy sute wełniane fałdy togi barbarzyńcy były już odpowiednio ułożone, Konstans zabrał Rebekę i Szymona, po czym wrócił po schodach biegnących między domami uczepionymi podzielonego na tarasy zbocza. Balista, jego żona i jej dwie służki, jego synowie, dwaj wyzwoleńcy oraz accensus ruszyli Świętą Drogą. Embolos prowadził pod górę, a po obu stronach ulicy wznosiły się gładkie, białe fundamenty przyprawiającego o zawrót głowy wąwozu budynków. Teraz na całej długości panował ruch. Stojący wysoko na chwiejnych drabinach ludzie zwieszali między filarami łańcuchy z kwiatów, ozdabiali girlandami niezliczone posągi. Inni roznosili małe, przenośne ołtarze, przygotowywali kadzidło i wino, rozpalali ognie. Powietrze nad niektórymi już falowało. Wszyscy mieszkańcy Efezu zadawali sobie wiele trudu podczas przygotowań do święta, a naj ciężej pracowali przedstawiciele bule. Grupa około czterystu pięćdziesięciu notabli tworzących radę miasta zapłaciła za kwiaty zdobiące wszystkie ulice i portyki. Zapłacili za kadzidło i wino, które zwykli obywatele mieli składać w ofierze

podczas procesji, a także znacznie więcej amfor, które zostaną wypite po jej przejściu. To sporo kosztowało - Efez był ogromnym, ludnym miastem. A jednak mogło się okazać, że każdy wydany obol będzie tego wart. Podczas ostatniej wojny domowej miasto znalazło się po złej stronie. Rok wcześniej opowiedziało się za Makrianem i Kwietusem, a nie Galienem. Oczywiście nie miało wtedy wyboru. Ale to nie zawsze pomagało w podobnych okolicznościach, kiedy zwycięzca był mściwy albo po prostu brakowało mu funduszy. Gdyby miasto spotkało cesarskie niezadowolenie, spadłoby ono na barki przedstawicieli bule. Byli bogaci i wpływowi, a ich stanowisko dożywotnie: nie mieli szans, by się ukryć. Nikt nie miał więcej powodów do hojności niż urzędujący azjarcha, sprawujący pieczę nad obchodami. Jako najwyższy kapłan cesarskiego kultu w Efezie, metropolii prowincji Azji, Gajusz Waleriusz Fe-stus zajmował niezwykle ważną pozycję. Był jednym z najzamożniej-szych ludzi w mieście. Niewiele wcześniej zobowiązał się przeznaczyć ogromną sumę pieniędzy na bagrowanie portu. Jego posiadłość była jedną z tych, które uznano za wystarczająco okazałe, aby mógł się tam zatrzymać pretendent Makrian oraz jego ojciec podczas ich podróży na zachód, na spotkanie z losem. Jego sytuacja była o tyle bardziej delikatna, że jego brat wyznawał chrześcijaństwo. Ów błądzący krewny zniknął z więzienia i ponad dwa lata żył w ukryciu. Pojawił się znów wkrótce po upadku Kwietusa. Cesarz Galien słynął z wyjątkowej pobłażliwości w takich kwestiach, ale ponowne rodzinne spotkanie nie uradowało kapłana za bardzo. Nic dziwnego, że Gajusz Waleriusz Fe-stus zainwestował mnóstwo pieniędzy w obchody: opłacił chóry, muzyków, kilku wiodących sofistów - bogowie wiedzieli, że nie są oni tani - a także całe stado wołów, które miały być złożone w ofierze, a potem upieczone i podane mieszkańcom miasta podczas uczty. Nie uszli daleko - nie minęli nawet świątyni Hadriana stojącej przed łaźniami Wariusza po lewej - kiedy musieli się zatrzymać. Przed nimi poganiacz mułów miał problemy ze swoim podopiecznym. Zwierzę truchtało w kółko, odchylając długie uszy do tyłu. Zrzuciło swój

ładunek kwiatów. Teraz jego ważkie kopyta deptały i rozrywały leżące na ziemi płatki, zamieniając je w błoto. Balista sprawdził, czy obaj jego synowie trzymają się z daleka. Muły częściej niż konie rzucają się na oślep przed siebie. Ponieważ obaj byli bezpieczni, Balista przestał myśleć o zwierzęciu. Obejrzał się na drogę, którą przyszli, prowadzącą w stronę biblioteki Celsusa, i dalej, na port. Za kilka dni wsiądą na statek płynący na zachód. Nie było sensu czekać w Efezie na decyzję Galiena. Odnajdzie ich ona, gdziekolwiek będą między innymi to mogła sprawić władza podobnego bogom cesarza. Wszechojcze, Oślepiający Śmierć, Zakapturzony, oby jego decyzja była przychylna; w najgorszym razie wygnanie i niech moi synowie odziedziczą mój majątek. Balista usłyszał, jak Maksymus rozwlekle opowiada całej grupie o hodowli mułów w Hibernii. Wyglądało na to, że cały proces zasadzał się na tym, aby obciąć klaczy grzywę i ogon przed zaprowadzeniem jej do osła - to sprawiało, że pokorniała; najprawdopodobniej zadziałałoby to również w wypadku kobiet. Wzdłuż Świętej Drogi płynął strumyczek wody. Balista leniwie przesunął wzrokiem wzdłuż jego biegu. Strumyk płynął dalej, mijając poganiacza, który teraz gniewnie okładał kijkiem szalejącego muła. Woda spływała z lewej strony Świętej Drogi, z fontanny Trajana. Trajan, dwukrotnie wyższy od zwykłych śmiertelników, górował nad nimi; jego głowa i ramiona znajdowały się na poziomie drugiego piętra budynków. Jak przystało na boga, był półnagi. Inne, mniejsze bóstwa spoglądały na niego ze swoich ozdobionych kolumnami nisz. W sporym basenie u jego stóp kulili się ze strachu barbarzyńcy. To z tego basenu wyciekała woda. Dziwne, pomyślał Balista. Rzymianie znali się na inżynierii hydraulicznej. Woda zaczęła obficie przelewać się nad skrajem sadzawki; była gęsta, brązowa, zabłocona. Z pluskiem stąpając po wodzie, muł wydał piskliwe rżenie, zakończone pełnym strachu kwikiem. Balistę zalała fala zrozumienia. Fontanna i muł; przedtem wąż i ptak w klatce; była wiosna, flauta, nie padało od wielu dni. Na Wszechojca,

wszelkie oznaki się zgadzały. Musieli stamtąd uciekać, znaleźć bezpieczniejsze miejsce. Wymachujący ostrymi kopytami muł zablokował drogę przed nimi. Budynki wznosiły się ciasno jeden nad drugim po obu stronach ulicy, tworząc śmiertelną pułapkę. Pozostawała droga w dół. Dokąd? Na otwartą orchestrę teatru? Nie, zdecydowanie nie - nad siedzeniami wznosiły się wysokie, delikatne struktury zbudowane na scenie oraz wiele posągów. Do bramy Mazeusa i Mitrydiu-sza prowadzącej na handlową agorę? Była solidnie zbudowana. Nie, oczywiście nie tam - dalej. - Idziemy na agorę - Balista przerwał potok słów Maksymusa. Cała familia wlepiła w niego wzrok. - Pobiegniemy. Kalgakusie, ty przodem, usuwaj ludzi z drogi. Maksymusie, ponieś Dernhelma. Isan-grim ze mną, chwyć mnie za rękę. Julio, ty i twoje służki trzymajcie się blisko. Hippotoosie, ty na końcu. Julia wyglądała, jakby miała ochotę wszystko to zakwestionować, ale powstrzymała się, kiedy dwaj wyzwoleńcy i sekretarz wypełnili polecenia. Zająwszy pozycje, mężczyźni zakasali krępujące ruchy togi. Po chwili wahania trzy kobiety też poprawiły odzienie, choć zachowując zasady przyzwoitości. Usadzony na ramionach Maksymusa mały Dernhelm zanosił się śmiechem. -Już czas. Inni przechodnie gapili się na nich, ale niechętnie zeszli z drogi, gdy cała grupa ruszyła ulicą, na początku powoli. - Szybciej! Biegnijcie szybciej! - krzyknął Balista. Nabrali prędkości; opadające zbocze im w tym pomogło. Z przodu Kalgakus wrzeszczał: „Vir ementissimus... diplomata... ruszajcie się, zniewieściali południowcy". Subtelności jego wypowiedzi być może nie dotarły do większości przechodniów, ale ogólny ich sens był jasny. Tłum zaczął schodzić im z drogi, pokazując ich palcami ze śmiechem i traktując ten widok jak wstęp do zabawy. Biegnąc i ściskając spoconą rękę Isangrima Balista myślał, jak bardzo byłby zawstydzony, gdyby się okazało, że się pomylił. Gnali dalej, mijając grobowiec Arsinoe oraz heroon Androklosa.

Kiedy dotarli do bramy 1 ladriana, zaczął się hałas, potężny stukot, jakby pusty wóz albo rydwan pędził po bruku. Przechodnie rozglądali się, szukając jego źródła. Nie zobaczyli nic poza rosłym mężczyzną i jego rodziną - w absurdalnie podkasanych tunikach biegli tak szybko, jakby goniła ich sama Hekate. Kiedy wbiegli na plac przed biblioteką Celsusa, odgłos zmienił się w dziwny, głuchy rumor podobny do dźwięku nadchodzącej burzy. Kamienne płyty na ziemi zaczęły się przesuwać. Balista i Isangrim się potknęli. Trzymali się jednak za ręce, a impet pomógł im ustać na nogach. Niosący Dernhelma Maksymus był tuż przed nimi; Kalgakus wciąż prowadził, a pozostali z tyłu dalej byli na nogach. Wszyscy biegli przed siebie. Hałas wzmógł się i znów zmienił - teraz był jak ryk byka w jaskini. Ziemia uderzyła o ich stopy i dłoń Isangrima wyślizgnęła się z ręki Balisty. Upadli na przybrudzone płyty. Wszędzie dookoła ludzie przewracali się, krzyczeli; Balista sięgnął po swojego syna. Ziemia wystrzelała spomiędzy kamiennych płyt niczym plewy z sita. Smukłe kolumny biblioteki Celsusa się chwiały. Można było odnieść wrażenie, że powietrze drży. Balista i Isangrim chwycili się mocno za ręce, z trudem podnieśli na nogi. Dostrzegli, że Maksymus znika za bramą. Wysoko na frontonie nad jego głową posągi Augusta i pierwszej cesarskiej dynastii ruszały się, jakby w złowrogiej, sztywnej ekstazie barbarzyńskich kapłanów podczas makabrycznego, krwawego rytuału. - Dalej! - krzyknął Balista. Ojciec i syn wbiegli razem w cień pod sklepieniem - za nimi rozległ się ogłuszający trzask - i dalej, pomiędzy kolumnady portyku. A potem... Potem byli na miejscu, na otwartej przestrzeni handlowego forum. Tam nic im nie groziło. Jeśli będą się trzymać z daleka od ustawionej pośrodku konnej statuy cesarza Klaudiusza, pozostawały tylko drewniane stragany, niewiele wyższe od człowieka. Nie było się czego bać. Kalgakus i Maksymus zatrzymali się na otwartej przestrzeni. Byli

zgięci wpół i dyszeli jak zwierzęta, przytulając Dernhelma. Chłopczyk miał szeroko otwarte oczy i milczał. Balista oraz Isangrim dołączyli do nich. Balista ucałował obu synów i się rozejrzał. Hippotoos i jedna ze służek byli już z nimi. Julia? Ponownie się rozejrzał. Gdzie Julia? Przeniósł spojrzenie dalej. Wszędzie widać było ludzi: stali, kręcili się bez celu, część biegła. Po Julii nie było ani śladu. - Isangrimie, zostań z Kalgakusem. - Nie! - krzyknął Maksymus. - Ja wrócę. - Nie, zajmij się chłopcami. Balista wrócił, idąc pod prąd wzbierającego strumienia ludzi. Wciąż nic. Panował ogłuszający hałas: krzyki, wrzaski - ludzkie i zwierzęce straszliwy zgrzyt, gdy dzieła ludzkich rąk obracały się w ruinę. Teraz jednak ziemia była nieruchoma. Na jak długo? Na powrót pod kolumnadą. Balista przepchnął się przez bramę. Na Wszechojca, gdzie Julia? Jakiś biegnący na oślep człowiek wpadł na Balistę, który go odepchnął. Germanin przedarł się na drugą stronę bramy, wciąż desperacko rozglądając się po placu. Tam! Po prawej. Julia klęczała przy przewróconym posągu, pod którym leżała Ancja w kałuży ciemnej krwi. Balista dotknął ramienia Julii, mówiąc coś. Nie zwróciła na niego uwagi. Germanin puścił zakasaną togę. Białe fałdy opadły w krew. Sięgnął w dół, żeby sprawdzić, czy dziewczyna żyje. A jeśli tak? Nie byłby w stanie podnieść posągu z litego marmuru. Poszukał pulsu, a gdy go nie znalazł, poczuł ulgę i jednocześnie wyrzuty sumienia z jej powodu. Zaczął się prostować, ale zamarł. Czy strach odebrał mu rozum? Podniósł wzrok. Na samym skraju bramy balansował jeszcze jeden posąg. Balista przypomniał sobie inną bramę, inne miasto. Ogromna świątynia w Emesie, rzeźby obracające się w powietrzu i opadające

sztywno; ciężkie odgłosy rozłupywanego kamienia; rzeź wśród jego ludzi; ostry ból nogi. Ziemia w Efezie była teraz nieruchoma, ale na jak długo? Znów się pochylił w poszukiwaniu oznak życia. - Nie żyje. Chodź. Julia się nie ruszyła. Nie wiedzieć czemu zaczęła recytować łacińską poezję: - „Dlaczego świętujesz, zwycięzco?" Balista wsunął dłonie pod jej ramiona. - „To zwycięstwo cię zniszczy". Podniósł żonę na nogi. - Quid, victor, gaudes? Haec te victoria per de t. Niemal niosąc Julię, Balista odciągnął ją. Wróciwszy na agorę, dołączyli do pozostałych. Niedaleko ponad kakofonię wzniósł się hymn: Posejdonie, który podtrzymujesz ziemię, Uspokój swój gniew, Chroń nas. Głupcy, pomyślał Balista: nie ten powód, nie to bóstwo. Bogowie skuli Lokiego głęboko pod ziemią, zawiesili węża nad jego głową. Zona Lokiego zbierała kapiący jad do misy. Co jakiś czas jednak musiała ją opróżniać. Wtedy, w ciemnościach, jad gromadził się na kłach i skapywał na niczym nieosłoniętą twarz Złego. Loki krzyczał i bezskutecznie próbował wyzwolić się z łańcuchów i skał, do których były przytwierdzone. Modlitwy na nic się nie zdadzą. Nic nie można było zrobić.

Rozdział drugi Na agorze było ciemno. Choć świt już dawno minął, mrok powrócił. Gęste kłęby pyłu i dymu wdarły się przez bramę, osunąwszy się ze zbocza, minęły teatr. Promienie słońca nie były w stanie się przez nie przebić. Dusząca żółtobrązowa mgła zamieniła agorę Tetragonos, główny ośrodek handlu w Efezie, metropolii Azji, w miejsce zza Styksu. Ziemia nie drżała już, ale niektórzy w tłumie wciąż zataczali się jak marynarze usiłujący odnaleźć się na lądzie. Niedaleko Balisty jakiś mężczyzna uchwycił się straganu i zwymiotował. Kupiec nie zaprotestował: jak wielu pozostałych wlepiał tylko wzrok w dal, obezwładniony ogromem tego, co się właśnie wydarzyło. Tu i ówdzie ktoś krzyczał nieskładnie albo biegał bez celu, postradawszy zmysły. Z półmroku dobiegały fragmenty hymnów: Posejdonie, który podtrzymujesz ziemię... - Panie - odezwał się Kalgakus. - Panie, dom, reszta gospodarstwa. Musimy wrócić. Balista spróbował uporządkować myśli: dom, Konstans, Rebeka i Szymon, pozostali... coś strasznego. Nic dziwnego, że Kalgakus się obawiał... Rebeka. Zbliżył się Hippotoos. Jego jasne włosy były przysypane kurzem, a niebieskie oczy przekrwione. - Domine, przy tak silnym trzęsieniu nigdy nie kończy się na jednym tylko wstrząsie. Cały ten podziemny wiatr nie potrafi wydostać się

za jednym razem. W wąskich szczelinach w ziemi na pewno zostało jeszcze powietrze, a kiedy zacznie uciekać, ziemia znów się zatrzęsie. Balista gładził Isangrima i Dernhelma po głowie. Usiłował coś wymyślić. - Chłopcy - Hippotoos ich wskazał - i kobiety będą bezpieczniejsi tutaj, na otwartym terenie. Zaopiekuję się nimi, kiedy pójdziesz z mężczyznami. Balista rozejrzał się w gęstym, żółtym powietrzu. Dookoła nie było żadnych budynków, a teren był płaski aż do portu. - Po wstrząsie może przyjść wielka fala. Hippotoos skinął głową dziwnie spokojnie i rozważnie, jakby prowadzili dyskusję na temat poglądów jakiejś szkoły filozoficznej. - Nie zawsze tak się dzieje, a poza tym jesteśmy kilkaset kroków od morza. Wielka fala zdarza się tylko wtedy, kiedy wieje wiatr od morza, który zderza się z uciekającym powietrzem. Dziś jest pogodnie. Balista nie odpowiedział od razu. Spojrzał na stojący dookoła tłum, bezczynny poza sporadycznymi ruchami widocznymi w półmroku, nieracjonalnymi i potencjalnie niebezpiecznymi. Nie mógł zostawić tutaj synów. Nie miał też zamiaru się z nimi teraz rozstawać. - Pójdziemy razem - oznajmił. Brama Mazeusa i Mitrydiusza majaczyła w ciemnościach. Na jej szczycie wciąż stała część posągów. Balista zerknął na nie podejrzliwie. Plac za bramą był opustoszałą ruiną. Po prawej stronie z fasady biblioteki Celsusa unosiły się smugi dymu. Wielki pomnik wojny partyjskiej był zniszczony: zarówno barbarzyńcy, jak i ci, którzy ich pokonali, leżeli na ziemi, równi sobie. Balista szybko poprowadził swoją grupkę w lewo. Miał nadzieję, że chłopcy nie zauważyli jednej z rzeźb, pod którą leżało zmiażdżone ciało Ancji. Kiedy wyszli na Świętą Drogę, ujrzeli skalę zniszczeń i ich nieludzką przypadkowość. Niektóre budynki były nienaruszone; obok nich cała przecznica była zrównana z ziemią. Świątynia Hadriana i łaźnie Wariusza wyglądały na nietknięte. Rząd domów naprzeciwko - po stronie ich wynajętej posiadłości - się zapadł.

Sama ulica była częściowo zablokowana. Gramoląc się po gruzach, dotarli do podnóża zbocza, na którym wcześniej stała ich willa. Balista ocenił sytuację. Dookoła widać było ludzi; część stała jak wryta, ale inni ruszali się bardziej zdecydowanie, przemykając po ruinach niczym mrówki. Nie dało się rozpoznać, czy zajmowali się ratowaniem innych, czy grabieżą. Familia zbiła się w ciasną grupkę dookoła Balisty. Wszyscy czekali - poza Julią, która wciąż miała niewidzące spojrzenie osoby pogrążonej w szoku. Dlaczego ktoś inny nie mógł podejmować decyzji? Balista odepchnął od siebie tę dziecinną myśl. - Isangrimie, zostań z matką. - Balista odwrócił się do służki, która przeżyła. - Rode, zaopiekuj się Dernhelmem; trzymaj się blisko swojej pani. Hippotoosie, strzeż kobiet i dzieci. Nie zbliżajcie się do budynków, zostańcie na środku ulicy. Balista uśmiechnął się z rezygnacją do Maksymusa i Kalgakusa. - Zróbmy, co się da. - Wskazał ich zabrudzone togi. - Będą nam tylko przeszkadzać. Powinniśmy je tutaj zostawić. Kiedy zaczęli zdejmować odzienie, Balista uzmysłowił sobie, że jakimś cudem wciąż ma na głowie wieniec. Podał go sekretarzowi. - Miej go na oku. Jeden straciłem kiedyś w Antiochii, zastąpienie go nowym kosztowało fortunę. Przekrwione oczy Hippotoosa zalśniły. Balista był ciekaw, czyjego accensus należy do ludzi ogarniętych obsesją na punkcie złota. Z pewnością w Cylicji nie był niczym więcej niż bandytą. - Lepiej weźmy togi ze sobą - powiedział Kalgakus. - Można związać je w liny. - Na Wszechojca, masz rację. - Balista pokręcił głową. - Nie mamy ze sobą nic, nawet broni. Jego wyzwoleńcy się uśmiechnęli. Maksymus wyciągnął skądś porządnych rozmiarów nóż. Kalgakus miał dwa. Stary Kaledończyk podał jeden z nich Baliście, który z kolei przekazał go Hippotoosowi. -Naprawdę jesteście wstrętnymi, niebezpiecznymi draniami. -Balista się roześmiał.

- Pewno, a ty zawsze byłeś zbyt ufny - odciął się Maksymus. Droga między dwoma rzędami budynków zniknęła. Ściany poprzewracały się na boki i ją pogrzebały. Większość domów osunęła się jednak w przód, w dół zbocza. Trzech mężczyzn czekało wspinanie się na zapadnięte dachy, odsłonięte belki i kamienie. Zawiązawszy materiał togi na ramieniu, Balista ruszył przed siebie. Wspinali się w pewnych odstępach, uważając, żeby nie zachodzić sobie nawzajem drogi. Ruiny były straszliwie niestabilne. Gdyby któryś z nich się poślizgnął, kamienie mogłyby zgnieść każdego idącego za mm. Szło im nieznośnie powoli. Każdy uchwyt i zaparcie się stopą groziło obrażeniami; wszędzie były ostre krawędzie kani i odsłonięte gwoździe. Na Wszechojca, to prawie samobójstwo, pomyślał Balista. Wszystko to może się w każdej chwili zawalić, nawet bez względu na straszliwe prawdopodobieństwo drugiego wstrząsu. Niespodziewanie zdał sobie sprawę, że czołga się nad zmarłymi i umierającymi - a co gorsza, nad tymi, którzy byli cali, ale uwięzieni. Powoli sunął dalej. Kiedy w końcu dotarli do domu, ledwie go rozpoznali: wyglądał jak dziwnie obcięta wersja dawnego budynku. Przemieścił się do przodu, a piętra zapadły się jedno na drugie, tak że prawie nie było między nimi wolnej przestrzeni. Belki sufitów wystawały w rzędach niemal dokładnie jedne nad drugimi. Konstrukcja ta nie wyglądała tak, jakby kiedykolwiek była prawdziwym domem. Przypominała Baliście wymyślne italskie ciasta złożone z wielu warstw. Wdrapali się na górę, zerwali dachówki, zaczęli wołać w dół, między gruzy. Nasłuchiwali. Z domu nie dobiegały żadne odgłosy: słychać było tylko odległe krzyki, a zdecydowanie zbyt blisko -zgrzyty oraz ostre trzaski, gdy drewno i kamienie osuwały się albo opadały. Czuć było słabą woń dymu. Tam, gdzie wcześniej znajdowało się atrium, było zagłębienie. Kopanie od strony dachu domu było beznadziejne. Zamienili parę słów i ruszyli powoli w kierunku tej zapadliny - może udałoby im się wykonać coś w rodzaju tunelu od boku. Z niższego odcinka drogi wzniósł się złowrogi rumor. Zatrzymali się i spojrzeli w dół. Zerwał się wiatr, który zdążył już nieco rozwiać styksowe ciemności. Po Świętej Drodze pędziła samotna postać. Człowiek ten biegł

na oślep, gramoląc się przez przeszkody, nie zatrzymując się ani na moment. Prawie deptał mu po piętach tłum, który wylewał się z agory, mijając dymiącą bibliotekę Celsusa. Tłuszcza wyciem domagała się krwi - był to najokropniejszy odgłos na świecie. Mężczyzna zmierzał prosto w stronę Julii i chłopców. Balista przyglądał się, sparaliżowany bezsilnością. Wszechojcze, Zakapturzony, Oślepiający śmierć, oby nic się im nie stało. Hippotoos zauważył nadbiegającego człowieka. Zaganiał rodzinę z powrotem za kolumny fasady małej świątyni Hadriana. Mężczyzna spróbował dać susa za nimi. Hippotoos wyszedł zza środkowego łuku, poruszył ramieniem; światło słońca odbiło się od klingi. Mężczyzna skręcił nagle, pobiegł dalej. Wyglądał na zmęczonego, nie ruszał się żwawo. Tłum go doganiał. Spiętrzona ludzka fala zostawiła za sobą świątynię Hadriana, wrzeszcząc, dając upust nienawiści. Balista dosłyszał urywki krzyków: Zabić podpalacza, bezbożnika... Chrześcijan lwu na pożarcie. Wyglądało na to, że mężczyzna skręci w uliczkę prowadzącą w stronę pałacu namiestnika, ale zmienił zdanie i pędził dalej Świętą Drogą. Ledwie dotarł do fontanny Trajana - dopadli go. Przewrócił się, kiedy trafił go rzucony kamień. Spróbował się podnieść, ale ktoś znów powalił go na ziemię kopniakami. Zniknął we wzbierającym wirze ciosów. - Na bogów! Patrzcie na kobiety - powiedział Maksymus. Było jeszcze gorzej: wśród rozwścieczonej tłuszczy były nawet dzieci. Przesunął wzrokiem w dół ulicy. Hippotoos dobrze sobie radził. Ukrywał rodzinę dalej w świątyni Hadriana, co oszczędziło chłopcom tego okropnego widoku. Tłum rozstąpił się na moment. Mężczyzna na powrót się pod-

niósł. Ludzie szarpali go, bili, ciągnęli we wszystkie strony. Miał już swoje lata, a teraz, cały zakrwawiony, nie był w stanie nawet błagać. - Biedak - odezwał się Maksymus. Nieszczęśnik znów upadł. Tłuszcza otoczyła go ciasno, jak ogary rozszarpujące zwierzynę. - Biedak - powtórzył Maksymus. Posejdonie, który podtrzymujesz ziemie, Uspokój swój gniew, Chroń nas. Febusie Apollinie... Uczestnicy tego zaimprowizowanego krwawego rytuału unieśli zaplamione dłonie do nieba. Ich hymn wzniósł się w powietrze, w stronę trzech przyglądających im się mężczyzn na zboczu i wyżej, do bogów na Olimpie. Zapewne bogowie w niebiosach będą zadowoleni -jeśli istnieją. Grupa ludzi na Świętej Drodze zaczęła się rozpraszać. Mężczyźni, kobiety i dzieci się oddalali. Z daleka wyglądali raczej na wyczerpanych niż pełnych uniesienia. Porzucone ciało leżało pośrodku Świętej Drogi, skąpane w mglistym wiosennym świetle. Trzej mężczyźni nie wspomnieli o nim słowem. Nie było nic do powiedzenia. W milczeniu wrócili do ostrożnej misji dokopywania się do atrium. Zanim Balista przeszedł za skraj zagłębienia, znów przesunął wzrokiem po Świętej Drodze. Cieszył się, że Hippotoos wyciągnął jego rodzinę ze świątyni Hadriana. Balista wątpił, czy jej smukłe kolumny wytrzymają kolejny wstrząs. Zwłoki leżały na ulicy niedaleko od nich, ale nic nie można było na to poradzić. Chciał uchronić synów przed widokiem tego, w jaki sposób zamordowano mężczyznę, a nie przed samym faktem, że tego dokonano. W końcu które dziecko nie widziało w życiu brutalnej śmierci, czy to na arenie, czy gdzie indziej, nie

dostrzegło ciał wiszących na krzyżach przed niemal każdym miastem w imperium? Krawędzie atrium wieńczyły poszarpane wyrwy przypominające źle wycięte wnęki w grobowcu. Część otworów nie była większa od niemowlaka; przez inne mógłby się przecisnąć dorosły człowiek. Trzej mężczyźni zgramolili się ostrożnie, zaglądając w ciemne, zadławione pyłem otwory, nawołując i czekając na jakiekolwiek oznaki życia. -Tutaj - przywołał pozostałych Maksymus. Stłumione odgłosy; płacz... dziecka?; głos kobiety: „Pomocy, pomocy". -Ja pójdę - oznajmił. - Od tego wygodnego życia roztyliście się jak gladiatorzy. Balista poczuł falę wdzięczności. Maksymus był jedną z bardzo niewielu osób, które wiedziały, jak bardzo się boi zamkniętych przestrzeni. Pocięli jedną z tog i zrobili z niej linę, owiązali nią Maksymusa w pasie, przytroczyli do niej jeszcze jedną. - Trzy szarpnięcia to sygnał, że masz stamtąd wychodzić - powiedział Balista. - Ty zrób to samo, a wyciągniemy cię stamtąd. Maksymus kiwnął głową i bez wahania zanurkował w dół. Szło mu powoli. Przesuwał małe kawałki cegieł i drewna wzdłuż ciała palcami rąk i nóg, wypychał je za sobą. W końcu jego stopy zniknęły. Balista czekał, oddając zaimprowizowaną wełnianą linę. Stojący u jego boku Kalgakus milczał. Czuć było słaby, ale wyraźny zapach spalenizny. Wyżej, na czystym błękitnym niebie, krążyły jaskółki. Przez długi czas lina się nie ruszała. Balista słyszał, jak Maksymus stęka, przebiera palcami w gruzach, kaszle. Od czasu do czasu dwaj czekający wzdrygali się, gdy niedaleko dał się słyszeć ostry trzask poruszonego rumowiska. W końcu usłyszeli, że Maksymus wraca. Kalgakus nachylił się w stronę szczeliny, aby mu ją oczyścić z gruzu. Pojawiły się jego stopy. Kiedy się wyślizgiwał, dało się słyszeć kwilenie.

Maksymus osunął się na ziemię. Całe jego ciało znaczyły krwawoczerwone rany, widoczne spod gęstej pasty powstałej z potu i pyłu. Kalgakus sięgnął do środka i niczym jakaś straszliwa położna wyciągnął dziecko na światło dnia. Podał Szymona Baliście i znów się pochylił. Możliwie najdelikatniej wydostał z rozpadliny Rebekę i wziął ją w ramiona. -Jest tam Konstans - wychrypiała Rebeka. Ledwie mówiła. Nie pomyśleli, żeby wziąć ze sobą wodę. Dziewczyna wyplątała się z objęć brzydkiego starca i wzięła na ręce Szymona. Balista spojrzał na Maksymusa. Ochroniarz kiwnął głową z wyrazem powątpiewania wypisanym na twarzy. - Kalgakusie, zabierz ich do pozostałych. Balista pomógł im wspiąć się na skraj zagłębienia. Poniżej, na otwartej przestrzeni, stały Julia i Rode z Dernhelmem na ręce. Hip-potoos z jakiegoś powodu odprowadzał Isangrima z dala od innych, z powrotem za fasadę małej świątyni. - Kalgakusie, wydostań Isangrima i tego cylicyjskiego głupca z tamtej pułapki. I uważaj po drodze w dół. Stary Kaledończyk machnął ręką w odpowiedzi. Maksymus siedział na dnie wgłębienia z zamkniętymi oczami, dysząc jak pies. Głupio zrobili, nie przynosząc wody. Balista sięgnął, żeby rozwiązać prowizoryczną linę opasującą ochroniarza. Słabe protesty go nie powstrzymały. - Zrobiłeś już swoje. - To nic nie da. - Może i nie, ale co zrobisz? Obwiązawszy się liną, Balista wsunął tors do szczeliny. Jego własne ciało natychmiast odcięło większość światła w tunelu. Niezgrabnie wciągnął się dalej. Kiedy jego stopy znalazły się w środku, zamarł. Leżał przez moment nieruchomo, wmawiając sobie, że chce pozwolić wzrokowi przyzwyczaić się do ciemności. Próbował nie myśleć o ogromnym ciężarze niestabilnych gruzów piętrzącym się nad nim,

próbował sprawić, żeby w ogóle nie przyszła mu do głowy myśl o tym, jak straszliwie ograniczone ma ruchy. Tunel był nieco szerszy niż jego barki, a jego powierzchnia - szorstka. Zastanawiał się, czy będzie w stanie ruszyć przed siebie. Zaczął się czołgać jak zwierzę ze złamanymi tylnymi nogami, ciągnąc za sobą bezużyteczne stopy. Ostra krawędź jakiegoś kamienia przecięła mu tunikę. Poczuł na brzuchu ciepłą krew. Pozwolił bólowi wezbrać i skoncentrował się na nim, żeby wytłumić strach. Im głębiej się wczołgiwał, tym szybciej i płycej oddychał. Może zaczynało brakować powietrza, a może była to tylko jego reakcja. Nie przestawaj. Nie myśl, tylko działaj, mówił sobie. Upiorny tunel zwiększył się nieco. Dotyk tak samo jak wzrok dał mu znać, że nad nim znajduje się nadproże albo coś w tym rodzaju. To musiało uratować życie Rebece i Szymonowi. Dalej była przestrzeń, która robiła wrażenie nie większej niż królicza nora. - Pomocy. - Głos był cichy, ale rozległ się szokująco blisko. - Konstansie? - Pomocy! Na Zeusa, ale boli. W niemal całkowitej ciemności rysował się przed Balistą jakiś blady kształt. Germanin wyciągnął dłoń. Spod rumowiska wystawała ręka i przedramię, ciepłe, przysypane żwirem. - Konstansie, możesz się ruszyć? - Zeusie, Ateno, bogowie... Wyciągnij mnie stąd. Balista miał trudności z oddychaniem. Zmusił się do mówienia kojącym tonem, jak do konia. Nie wiedział, co mówi. Powoli, tak, żeby nie wystraszyć Konstansa, puścił jego rękę. Przesunął palcami po rumowisku, próbując się zorientować, co przed nim leży. Otwór faktycznie był niewiele większy niż królicza nora. Balista wsunął ramię do środka wzdłuż ręki Konstansa; na nic innego nie było tam miejsca. Poklepał uwięzionego mężczyznę po barku. Wyglądało na to, że nad otworem tkwi jeden wielki blok kamieniarki. Bez narzędzi i przestrzeni na pracę rozkruszenie albo przesunięcie go byłoby niemożliwe. Pod leżącym kamienie były drobniejsze. Może da-

łoby się je wykopać, ale wtedy niepodparty niczym blok na górze opadłby. Balista znów się położył. Zachłystywał się powietrzem i uspokajające banały, które kierował pod adresem Konstansa, były urywane. Balista zdecydowanie nie dotarł dość głęboko, żeby powietrze było czymś skażone. Mówiąc, myślał o tym tunelu i o tunelach w ogóle. Wrócił myślami do Arete, do chwili sprzed sześciu czy siedmiu lat. Rozmawiał wtedy ze swoim przyjacielem Mamurrą o najlepszych systemach wentylacyjnych do podkopów; Mamurrą, przyjacielem, którego zostawił na śmierć w tunelu. Nie miał wyboru. Persowie wdarliby się do miasta, zgładzili wszystkich. Nie było wyboru. Jednak czasami chwila, w której wydał rozkaz obalenia stempli, i podkop się zapadł, wracała do niego ze straszliwą wyrazistością. Persowie i tak później dostali się za mury. Wymordowali wszystkich, których złapali. Ktoś pociągnął mocno za linę, potem jeszcze raz. Germanin poczekał chwilę - może przegapił pierwsze szarpnięcie. Powiedział coś do Konstansa, aby go uspokoić; nie było w tym nic z pożegnania. Zaczął się wycofywać. Na początku ruszał się powoli, nie chcąc zaniepokoić służącego. Potem zdał sobie sprawę, że to szaleństwo. Pracując ostro rękami, łokciami, kolanami i stopami, coraz bardziej się oddalał. Czuł ostre krawędzie; na całym jego ciele rozkwitły otarcia, zadrapania i cięcia. Kiedy stopami do przodu wystrzelił ze szczeliny, Maksymus złapał go i postawił na ziemi. Balista miał torsje, ocierał oczy. Powinni byli wziąć ze sobą wodę. Ochroniarz wskazał skraj zagłębienia. Z co najmniej tuzina szpar unosił się dym; z jednej wydostawał się on strumieniem, jak z pęknięcia w palenisku węglarza. Druga wypuszczała pojedyncze kłębki, jakby jakiś rozgniewany chtoniczny bóg sygnalizował katastrofę. - Nie możemy go zostawić - powiedział Balista. Maksymus kiwnął głową, ociężałymi ruchami wsunął się do rozpadliny. Balista wiedział, co zrobi ochroniarz. Czy powinien go powstrzy-

mać? Cofnął się znad otchłani ogromnego dylematu moralnego. Przesunął wzrokiem po ruinach: były niebezpieczne i nie przetrwają długo. Zamknął oczy. Rozległ się odgłos czołgania. Maksymus wrócił. Wyszedł na otwartą przestrzeń i schował sztylet. - Czas na nas.

Rozdział trzeci Domine, czy postanowiłeś, co zrobisz w sprawie Balisty? Na te słowa w jadalni zarekwirowanego domu w Bizancjum zapadła cisza. Rzymski cesarz, pobożny, niepokonany Publiusz Licyniusz Egnacjus Galien nie odpowiedział na pytanie, które zadał jego a studiis. Do obowiązków Wokoniusza Zenona należało pomaganie cesarzowi w jego studiach nad różnymi kulturami i z pewnością nie obejmowały one czegoś takiego. - Ten człowiek zabił uzurpatora i miał czelność przywdziać purpurę, nawet jeśli tylko na kilka dni - ciągnął Zenon. Galien poczęstował się gruszką z niskiego stołu obok swojej sofy. Kto cię przekupił? - pomyślał. Ile kosztowało to pytanie? -Balista czeka w Efezie na początek sezonu żeglugowego, aby móc wrócić na Sycylię. Za pięć dni wyjeżdża. Nie przybędzie tutaj, na dwór oznajmił Zenon. Galien obracał w dłoni owoc, który lśnił w wiosennym słońcu. Wgryzając się w gruszkę, obrzucił spojrzeniem pozostałych obecnych. Poza nim w pomieszczeniu było czternastu ludzi: pięciu cywilów, nadzorców cesarskich urzędów - w tym Zenon - oraz dziewięciu wojskowych. Był to kameralny posiłek po oficjalnym consilium. Poważne dyskusje, które odbywały się rano, już zakończono. Rada szczegółowo

omówiła cesarską decyzję - nieubłaganą i nieodwołalną niczym postanowienie boga - dotyczącą Bizancjum. - Oczywiście, domine, niczego nie sugeruję. - Zenon tracił pewność siebie w obliczu nieprzerwanego milczenia władcy. - Być może powinien zostać nagrodzony, a nie ukarany. Galien zwrócił uwagę na to, że choć wszyscy milczeli, tylko jeden z pozostałych wyglądał na zainteresowanego. Nie był to Rufinus, princeps peregrinorum. Jako zwierzchnik cesarskich szpiegów powinien był nadstawić uszu. Tym, który uważnie słuchał wymiany zdań, choć dobrze to ukrywał, był Cenzorynus, zastępca prefekta pretorianów. Być może nadszedł czas na zmianę, pomyślał Galien. Cenzorynus może i był nisko urodzony - cały dwór plotkował o tym, jak z błędami cytował Homera - ale służył jako princepsperegrinorum zarówno ojcu Galiena, Walerianowi, jak i uzurpatorom Makrianowi i Kwietusowi. Przetrwał już wiele politycznych zawieruch: nie był godny zaufania, ale działał skutecznie i bezwzględnie. Galien wiedział, że potrzebuje ludzi o takich cechach i nie miał w zwyczaju potępiać nikogo z powodu jego urodzenia. - Spróbuj gruszek - powiedział do Zenona. - Wiesz, jak lubię jeść wszystko poza sezonem. Podszedł służący ze srebrnym półmiskiem, a Zenon się poczęstował. Galien powstrzymał uśmiech. Możliwe, że Zenon nie cierpiał gruszek, ale cesarska propozycja zawsze miała moc rozkazu. Poza tym - cesarzowi trudno było zachować powagę - Zenon będzie teraz analizował wszelkie możliwe znaczenia słów władcy i z pewnością dostrzeże złowrogi podtekst wyrażenia „poza sezonem". -Jeszcze nie podjąłem decyzji - oznajmił Galien. - Teraz jednak chcę, żebyśmy omówili decennalia. Biorąc pod uwagę temat, nie było nic dziwnego w tym, że to cywil, jeden z nadzorców urzędów, odezwał się pierwszy. - Panie - zaczął Cecyliusz Hermianus, ab admissionibus - dziesiąta rocznica twojego wstąpienia na tron wymaga odpowiedniego, olśniewającego widowiska.

- Istotnie - odparł Galien. - Miałem jednak nadzieję na hardziej konkretne sugestie. - Przyjemność płynąca z miażdżenia ludzi słowami była podstępna. Musi trzymać ją w ryzach. Nie chciał upodobnić się do Tyberiusza czy Kaliguli: król i tyran byli dwiema stronami tej samej monety. - Trzeba będzie poczekać do jesieni, aż skończy się sezon bitewny. W odróżnieniu od swojego zastępcy Cenzorynusa prefekt pretorianów nie pozorował wymowy i manier wyższych klas. Woluzjan był w każdym calu wojskowym. Zaczął karierę jako żołnierz jazdy i był z tego dumny. Zaliczał się do niewielkiej grupy ludzi, którym Galien ufał bez zastrzeżeń. Jakżeż senat cierpiał, kiedy rok wcześniej Galien uczynił Woluzjana konsulem. - To daje nam czas na zaplanowanie naprawdę wspaniałych obchodów - Palfuriusz Sura, ab epistulis, nasycił swój wytworny głos entuzjazmem. - Oczywiście muszą się one zacząć wielką procesją senatorów i ekwitów w togach oraz nieskazitelnych matron. Nocą, z pochodniami, wejdą na Kapitol. - Dwieście białych wołów z pozłacanymi rogami i tyle samo białych jagniąt... ofiara całopalna, aby podziękować bogom Rzymu za opiekę nad najwspanialszym z władców w tych trudnych czasach. - Achilleus, a memoria, kiwnięciem głowy pogratulował sobie mądrości oraz bezpośredniości: zrobił aluzję do chaosu szarpiącego imperium. - Sztandary legionów i oddziałów pomocniczych, jeńcy: Persowie, Goci, Sarmaci - przemówił jeden z dowódców wojskowych, Aureolus, prefekt konnicy, niegdyś pasterz z dackiego plemienia mieszkającego nad Dunajem. Był to kolejny twardy wojskowy, któremu ufał Galien. - Słonie - dodał Achilleus. - Dodadzą procesji majestatu... a także złote peleryny dla matron. - Święto musi trwać co najmniej trzy dni. — Ab admissionibus Her-mianus najwyraźniej próbował odzyskać grunt pod nogami po wcześniejszej wpadce. - Wyścigi, oczywiście pełny program. Gladiatorzy... mniej niż tysiąc dwustu nie przystoi. A także wszelkiego rodzaju

przedstawienia, teatralne, mimowie i komedianci, pantomimy i poważni aktorzy. - Komedianci wystawią spektakl o Cyklopie, będą też zapasy. Twoi podwładni przepadają za jednym i drugim. - Zenon poruszył bezpieczne tematy; wszyscy wiedzieli, że władca lubi takie rozrywki. Tułaj nic nie było poza sezonem. - Świetnie - stwierdził Galien - świetnie. Gladiatorzy wezmą udział w procesji, a zapaśnicy i aktorzy z pantomimy pokażą się na wozach. Nastąpiła króciutka przerwa, kiedy comites upewniali się, czy cesarz mówi poważnie, po czym wylewnie wyrazili zgodę. -A także budynki... cesarz musi zapewnić pracę, aby nakarmić swoich ludzi... muszą powstać nowe budynki. - Odrobina zwykłej lodowatej samokontroli opuściła cesarza. Architektura była jedną z największych pasji Galiena; zaliczała się do nich także filozofia, poezja, retoryka, kobiety, jego bóg-patron Herkules oraz kilka innych rzeczy. Był człowiekiem o zróżnicowanych zainteresowaniach. - Architekci otrzymali zadanie stworzenia planów nowego kolosa, który zostanie wzniesiony na Eskwilinie. Przynajmniej jego fundamenty muszą być gotowe, zanim nadejdą decennalia. Ale to nie może być wszystko. Chcę zbudować portyk wzdłuż via Flaminia. Będzie się ciągnął aż do mostu Mulwijskiego. Powinien być głęboki na cztery kolumny, z których przednie mają być zwieńczone posągami wielkich Rzymian. Comites pomrukami wyrazili uznanie dla tej imponującej wizji. - Ale, Kwirynie, czy nasz Jiscus stać na tak ambitne plany? - Galien zaśmiał się w sposób, który można byłoby nazwać skromnym, gdyby nie to, że był cesarzem. A rationibus, zarządzający finansami cesarstwa, nie zawahał się. - Uczczenie twojej maiestas nie ma ceny, i jak wiesz, panie, powstał plan, aby znów zmniejszyć wartość cennego metalu w monetach. Upłynie kilka miesięcy, zanim kupcy się zorientują. -Musimy postępować szczodrze, nawet jeśli skarbiec pustawy. Galien mówił już całkiem poważnie. - Jeśli nasi wrogowie kie-

dykolwiek odniosą wrażenie, że brakuje nam funduszy, doda im to odwagi. Ruflnus odchrząknął. -Można sprzedać skonfiskowane majątki niedawno zatrzymanych zdrajców i ich rodzin. Celsus w Afryce, Ingenuus i Regalianus nad Dunajem, Walens i Pizon w Grecji, Makrianowie na wschodzie... wszyscy oni byli zamożni i mieli zamożnych przyjaciół. - Cena za zdradę. - Galien pokiwał głową. Być może Rufinus wciąż był użyteczny jako nadzorca szpiegów. Do Hermianusa zbliżył się bezgłośnie niewolnik i wyszeptał mu coś do ucha.. Ab admissionibus wstał i ogłosił, że jeśli najczcigodniejszy cesarz zakończył już posiłek, notable Bizancjum czekają na niego na hipodromie. Zebrano tam niemal wszystkich przedstawicieli bule. Około stu pięćdziesięciu radnych miasta Bizancjum stało w nierównym szeregu na torze do wyścigów rydwanów. Otaczali ich żołnierze. Wszyscy radni wyglądali na przerażonych - i nic dziwnego. W minionym roku Bizancjum wzięło złą stronę w wojnie domowej. Kiedy przybyła przednia straż armii Makrianów, miasto otworzyło przed nimi bramy. Samo w sobie nie musiało to być fatalną decyzją. Wiele miast tak postąpiło. Wpłacały one obecnie reparacje wojenne do skarbca Galiena; ustalono je w wysokości od dwóch do czterech razy większej niż kontrybucje, które wcześniej wymuszali uzurpatorzy. Tak kara łagodna jak potencjalna finansowa ruina raczej nie była alternatywą w wypadku Bizancjum. Kiedy z zachodu nadeszły wieści, że zarówno młody uzurpator Makrian, jak i jego ojciec - złowrogi Mąkrian Kulawy, siła napędowa przewrotu - zostali zabici pod Serdiką, Bizancjum trwało po stronie pozostałego uzurpatora, młodego Kwietusa, który przebywał w dalekiej Syrii. Tej niefortunnej lojalności nie zakończyło ani pojawienie się pod murami miasta cesarskich zastępów pod komendą afrykańskiego wodza Memora, ani wystawienie przed główną bramą Tracką odciętych głów starszego i młodszego Makriana. Kiedy rozniosła się wieść, że Kwietusa zamordowano w Emesie, było już za późno: oblężenie

zdążyło się rozpocząć. Zgodnie z wojennym obyczajem od chwili, kiedy pierwsze uderzenie tarana dosięgnie bram, kapitulacja mogła być już tylko bezwarunkowa: wszyscy mężczyźni mogliby zostać zabici, wszystkie kobiety i dzieci sprzedane do niewoli. Niektórzy sądzili, że i one zostaną wymordowane. Oblężenie ciągnęło się do zimy. Galien dosłał jeszcze dwóch swoich protectores, słynnych dowódców oblężeń, Bonitusa i Celera. Nie przyspieszyło to za bardzo rozwoju sytuacji. Bizancjum było bogate i dobrze zaopatrzone, a także świetnie położone. Z trzech stron otaczało je morze, a ze wschodu - wartkie wody Bosforu. Jego akropol znajdował się na wyżynie. Ciągnące się na zachodzie mury były solidne, strzeżone przez wysokie wieże i dobrze wyposażone w artylerię. Zamożność Bizancjum i jego mocna pozycja od dawna utwierdzały miasto w jego nieposłuszeństwie. Dwa pokolenia wcześniej polis przez trzy lata przeciwstawiało się cesarzowi Septymiuszowi Sewerowi oraz potędze całego imperium. Wyglądało na to, że jest w stanie powtórzyć ten wyczyn. Oblężenie ciągnęło się aż do wiosny. Ptaki już dawno zdążyły oskubać czaszki Makrianów do czysta. Sam Galien zakończył ten impas. Przybył nagle z zachodu w towarzystwie wyłącznie konnej straży. Po tym, jak herold ogłosił zawieszenie broni, cesarz pojechał samotnie do bramy Trackiej. Nie przedstawił swoich warunków, ale przysiągł, że okaże się bardziej litościwy niż Septy-miusz Sewer. Z rozkazów tego cesarza wielu mieszkańców zabito, zrównano z ziemią fragmenty murów i większość budynków użyteczności publicznej, a także zdegradowano prawny status Bizancjum do poziomu wioski, którą rozporządzało Perynt, sąsiedniej/w i rywal miasta. Po krótkiej debacie rada - która chciała uniknąć powtórki takiej sytuacji - zaleciła, aby lud zdał się na łaskę Galiena. Teraz radni, którzy właśnie podnieśli się po wykonaniu pokłonu i pocili w słońcu wczesnego popołudnia, prażącym nad hipodromem, z najwyższym niepokojem zastanawiali się, czy podjęli dobrą decyzję. - Ci dwaj w środku - szepnął Achilleus. - Ci, którzy stoją o krok przed pozostałymi.

Galien przyjrzał się mężczyznom. Obaj byli wysocy, mieli gęste, krótko przystrzyżone brody i włosy. Ubrani byli w helleńskie himation i tuniki, a ich prawe ramię było należycie owinięte materiałem. Desperacko usiłowali zapanować nad sobą; zdradzały ich tylko oczy, nieustannie krążące dookoła. Rankiem consilium wyraziło opinię, że Bizancjum jest zbyt ważne zarówno jako miejsce przeprawy między Europą i Azją oraz jako bastion w walce z barbarzyńcami z basenu Morza Czarnego - żeby je zniszczyć. Porażająco wysoka grzywna oraz egzekucja prowodyrów powinny wystarczyć. Ci dwaj ludzie, Kleodamos i Ateneus, dowodzili obroną. Zasłużyli na śmierć. Egzekucja dwóch zamożnych, honorowych i wpływowych ludzi zastraszy pozostałych. Cesarski skarbiec zrobi użytek z ich majątku. Galien spoglądał na nich spokojnie. Jedno słowo i zginą. Ogarnęło go odurzające poczucie potęgi. Jedno słowo i zginą wszyscy przedstawiciele bule; jedno słowo i któregokolwiek z jego comites spotka śmierć. Taka niemal boska - władza była niebezpieczna. Oczywiście każdy właściciel niewolników mógł decydować o ich życiu i śmierci, ale w wypadku narzędzi z ludzkim głosem decyzja ta miała niewiele większą wagę niż utopienie kota. Tutaj chodziło o wolnych ludzi. Galien dysponował władzą mieszkańca Olimpu. Nie mógł używać jej bez zastanowienia. Nawet Herkules, szczególnie bliski Galienowi nieśmiertelny towarzysz, często był zbyt porywczy. Złupienie świętych Delf, zabicie gościa Ifitosa: przy obu okazjach Herkules zachował się zbyt pochopnie. Galien miał zamiar uczyć się na błędach swojego boskiego przyjaciela i nie podejmować decyzji, nie rozważywszy ich dokładnie. Cesarz zamyślił się nad pozostałymi radnymi. Wszyscy byli bogaci i godni szacunku, ale nie mieli dość determinacji i inicjatywy, aby poprowadzić obronę własnego miasta; wypełniali rozkazy, a nie wydawali je. Kiedy nadejdą trudne czasy - a tak się stanie, gdy plemiona z północy znów zaatakują - kto będzie bardziej przydatny? - Od tamtego łysego do tego. - Galien objął gestem około dwudziestu radnych z głównej grupy. - Zabić wszystkich. Są winni wobec

maiestas i całe ich majątki niniejszym ulegają konfiskacie. Wykonać egzekucję. Żołnierze oddzielili skazanych od szczęśliwców. Część z nich błagała, część płakała, nieliczni zachowywali się z godnością. Po kolei zmuszono ich do uklęknięcia. Stal zalśniła w słońcu. Rozległy się obrzydliwe odgłosy cięć; krew trysnęła czerwienią w powietrze, a potem, ciemniejsza, wsiąkła w zaplamiony piasek. . Comites stojący za cesarzem nie zareagowali. Równie dobrze jak Galien wiedzieli, że choć cesarz powinien wysłuchać opinii consilium, absolutnie nie jest zobowiązany do zastosowania się do jego rad. Niewymagająca uzasadnień i nieznająca ograniczeń wola cesarza stanowiła prawo. Zawsze tak było i na zawsze tak pozostanie.

Rozdział czwarty Miękki, piękny granat wiosennej nocy nad Morzem Śródziemnym krył wiele rzeczy. Balista stał na tarasie pałacu namiestnika, wysoko na zboczu wzgórza położonego pośrodku Efezu. Ciemności zapadły niedawno. Wiatr od lądu szumiał w ozdobnych krzakach i zaroślach na zboczu, czy to rosnących dziko, czy w ogrodzie namiestnika; wiatr nie robił między nimi rozróżnienia. Germanin się rozglądał. We wspinającej się na przeciwległe zbocze dzielnicy mieszkaniowej paliły się światła. Nad nimi rysował się ciemnoniebieski kontur góry, a jeszcze wyżej - błękitne niebo. Przed Balistą i niżej, za bladym półkolem teatru, biegło prostym rzędem słynne pięćdziesiąt latarni oświetlających drogę do portu. Nad wodą też były światła, choć nie tyle, żeby przysłoniły srebro i czerń samego portu. Dalej, na Morzu Egejskim, lampy na łodziach rybackich oddalały się na wietrze od lądu. Po prawej kolejne rozbłyski - na otwartej przestrzeni gimnazjonu, przy łaźniach portowych i Olimpiejonie - i jeszcze więcej poza samym miastem, na równinie rzeki Kajstros. Ktoś, kto nie wiedział, co się stało, odniósłby wrażenie, że wszystko w porządku. Balista jednak wiedział - i cała ta sytuacja zdecydowanie nie była w porządku. W dzielnicy mieszkaniowej i porcie paliło się za mało świateł; na morzu też było ich zbyt mało. Blask z prawej, pada-

jacy z terenów łaźni portowych i innych miejsc, był efektem tego, że bezdomni rozpalili ogniska. Migoczące latarnie na ulicy były raczej wyrazem brawury mieszkańców. Od trzęsienia ziemi upłynęło osiem dni. Wielka fala nie przyszła, nastąpiły jednak cztery kolejne mocne wstrząsy. Wielu spośród ratowników i szabrowników uwijających się między ruinami zginęło. Jak zawsze w takich wypadkach zabiło ich nie trzęsienie ziemi, lecz zabudowa. Zaprószono kolejne pożary, gdy właściciele domów przeczesywali gruzy, ilesperacko szukając bliskich lub swoich rzeczy. Zrobiono jednak wszystko, co było możliwe. Namiestnik Azji, Maksymilian, oddał dwustu pięćdziesięciu żołnierzy z oddziałów pomocniczych stacjonujących w mieście do dyspozycji magistratu. Ejrenarcha Korwus, nadzorca straży efeskiej, rozmieścił ich wraz ze swoimi pięćdziesięcioma ludźmi. Pożary ugaszono, a najbardziej niebezpieczne ruiny, do których był dostęp, wyburzono. Grabież i samosądy ukrócono za pomocą przykładnych egzekucji wykonanych w ważnych punktach miasta. Spotkanie, które właśnie opuścił Balista, było poświęcone bardziej długoterminowym problemom. Namiestnik zwołał małe consilium mężczyzn wysokiej rangi: skrybę demosu Publiusza Wediusza Anto-ninusa, azjarchę Gajusza Waleriusza Festusa, zamożnego dostojnika Flawiusza Damiana, naczelnika straży Korwusa oraz samego Balistę. Germanin poznał ich wszystkich - poza jednym - podczas poprzedniego pobytu w Efezie. Trzy lata wcześniej pełnił funkcję zastępcy namiestnika tego miasta. Jak na ironię właśnie namiestnika wtedy nie spotkał. Jedno, co wiedział o pozostałych, to to, że wyjątkowo za sobą nie przepadają. Inamicitia w kilku wypadkach dzieliła ich rody od pokoleń. Tego dnia jednak osobiste i rodzinne antypatie w znacznej mierze odsunięto na bok i mężczyźni dyskutowali godzinami w niemal koleżeńskiej atmosferze. Jak zapobiec zamieszkom i łupiestwu, zarazie i głodowi - problemy były poważne, ale zebrani hegemones zgadzali się, że nie są one nie do przezwyciężenia.

Utrzymanie porządku publicznego zawsze było trudne w mieście takim jak Efez - szacowano, że jego populacja wynosi ćwierć miliona. Jeden z tematów dyskusji zaskoczył Balistę. Flawiusz Damian, wróg chrześcijan, którego Balista od dawna nie znosił, ponieważ czerpał on perwersyjną przyjemność z fizycznego cierpienia innych, zaproponował upublicznienie obwieszczenia, na mocy którego ataki na tych, których można byłoby uznać za winnych ściągnięcia na miasto gniewu bogów, zostałyby zakazane pod karą śmierci. Balista uznał, że być może Flawiusz Damian myśli o przejęciu inicjatywy przez ubogich z jeszcze większą odrazą niż o bezbożnych poplecznikach ukrzyżowanego Żyda. Kapłan cesarski Gajusz Waleriusz Festus wyraził poważną troskę o położoną za miastem wielką świątynię Artemidy. Z jednej strony wypełniały ją bezcenne skarby, zarówno święte, jak i świeckie; nie bez powodu nazywano ją bankiem Azji. Z drugiej strony była ona z cesarskiego nadania azylem, więc - jak zawsze w wypadku takich miejsc -jej tereny roiły się od morderców, porywaczy, gwałcicieli i innych przestępców mniejszego kalibru, którym przestało sprzyjać szczęście. W każdym razie potencjalnie stanowiła ona źródło sporych problemów. Po starannym rozważeniu sprawy i przyznaniu, że jeszcze bardziej nadweręży to niewielki zastęp zbrojnych, Maksymilian zarządził, żeby pięćdziesięciu żołnierzy z oddziałów pomocniczych zasiliło cywilną straż świątyni. Nikt nie zasugerował, że być może bogini sama zatroszczy się o swoich ludzi. Balista zalecił, aby sprowadzono żołnierzy z ich indywidualnych kwater, które były rozrzucone po mieście, i zgromadzono ich w dwóch lub trzech zarekwirowanych barakach. Dzięki temu jak największe ich grupy można było wysyłać do akcji w razie poważnych rozruchów. Opinie consilium były podzielone. Publiusz Wediusz Antoninus oraz Flawiusz Damian poparli jego wniosek: tylko głupiec ufałby kapryśnemu motłochowi. Ostatecznie jednak namiestnik dał się przekonać opinii Korwusa. Biorąc pod uwagę, że obecnie po okolicznych górach nie grasowały żadne większe bandy rozbójników i zaledwie rok

wcześniej starannie przeszukano wszystkie uczęszczane przez ludzi z niższych sfer gospody, aby wyeliminować wszelkie podejrzane colegia, bardziej widoczna obecność zbrojnych w mieście przyniosłaby uspokajający efekt. Balista musiał przyznać, że stanowisko naczelnika straży jest rozsądne. Wszyscy wiedzieli, że zaraza ciągnie się za trzęsieniem ziemi jak wyzwiska za filozofem. Pałac namiestnika już był obwieszony girlandami z wawrzynu, pewnego środka przeciwko zarazie. Efez dysponował miejskimi niewolnikami, których jedynym obowiązkiem było wynoszenie zmarłych poza miasto, ale ciał leżących w widocznych miejscach - nie wspominając o tych, które wciąż były pogrzebane w ruinach - było tyle, że libitinańi absolutnie nie dawali sobie z nimi rady. Skryba przydzielił im do pomocy tylko dwudziestu żołnierzy, ale miał otrzymać uprawnienia do przymusowego zaciągania tylu zdolnych do pracy prywatnych niewolników, ilu uznał za stosowne. Fragmenty terenów na równinie rzeki Kajstros przeznaczono na anonimowe masowe groby. Akwedukty i systemy zaopatrujące w wodę były mniej uszkodzone, niż można byłoby się spodziewać, ale nie wszystko wyglądało tak, jak powinno. Czysta pitna woda mogłaby powstrzymać nadejście zarazy Klawiusz Damian obiecał, że uporządkuje tę sytuację przy użyciu własnych niewolników i podwładnych, aby cesarski fiscus czy miasto nie poniosły żadnych kosztów. Accensus namiestnika sporządził zlecenie, które Maksymilian natychmiast podpisał. W żadnej apokaliptycznej wizji nie mogło brakować głodu. To zagrożenie bezustannie dręczyło wszystkie miasta imperium. Aby ukoić swój strach - albo załagodzić trudną rzeczywistość - często ogołacały otaczające je wsie, zmuszając ich ludność do jedzenia dziwnych, nierzadko trujących korzeni i liści. Trzej bogacze z consilium stanęli na wysokości zadania. Postanowili nakarmić miasto. Zapowiedzieli, że przeszukają swoje posiadłości, opróżnią spichlerze i każą swoim poddanym przywieźć wszelkie plony do Efezu. Biorąc pod uwagę to, że ten wspaniałomyślny gest mógł ich zrujno-

wać,było na miejscu, że namiestnik pozwolił Flawiuszowi Damianowi dość długo rozwodzić się nad tym, iż taka szczodrość oraz umiłowanie polis od dawna krąży w jego rodzinie; czyż to nie jego przodek-imiennik, słynny sofista, obsadził swoje ziemie drzewami owocowymi i zaprosił lud do swobodnego korzystania z nich? Potem oczywiście podobny przywilej otrzymali Gajusz Waleriusz Festus oraz Publiusz Wediusz Antoninus. Balista się zamyślił. Czy możliwe, że taka tragedia przeobraziła umiłowanie honoru, które greckie elity tak często sobie przypisywały, w rzeczywistość? Jednak gdyby spojrzeć na to bardziej ironicznie, ta głęboko zakorzeniona philotimia była przedmiotem rywalizacji. Za pomocą wyjątkowego aktu hojności ci trzej eupatrydzi wynieśli się wysoko ponad resztę bogaczy zasiadających w radzie Efezu. Demos nie miał wyboru, musiał ich wychwalać: wieści o ich czynie dotrą do uszu cesarza. Czy można się tu było dopatrzyć wzorca obowiązującego w całym cesarstwie? Czy we wszystkich miastach małe grupy niewiarygodnie zamożnych ludzi pięły się w górę, ponad resztę oligarchów? Balista przypomniał sobie, jak w Arete jego przyjaciel Jarhaj opowiadał mu, iż elita tego miasta liczyła wcześniej około dwunastu ludzi. Kiedy przybył tam Balista, notabli było już tylko trzech. Może i tak - ale Arete było wyjątkowe. Znajdowało się w niebezpiecznym, lecz gwarantującym dochody miejscu, między wielkimi imperiami Rzymu i Persji, a nobilowie zawdzięczali swoją pozycję umiejętności dysponowania siłami zbrojnymi. Czyż to trzęsienie ziemi nie sprawiło, że Efez też stał się wyjątkowy? Czterdziestu siedmiu z czterystu pięćdziesięciu przedstawicieli efeskiego bule straciło życie albo zaginęło. Ustalenie tego, rzecz jasna, było jednym z pierwszych przedsięwzięć rady. Kiedy Publiusz Wediusz Antoninus rozpoczął szczegółowy opis budynków, którymi jego przodkowie ozdobili miasto, niektórzy mogli uznać, że cokolwiek zboczył z tematu. Maksymilian przerwał mu uprzejmie, aby jak najszczerzej podziękować trzem eupatrydom. Był

pewien, że bule i demos Efezu wydadzą wiele dekretów wychwalających u li przymioty. Mogło się okazać, że kiedy heroon Androklosa zostanie odnowiony, bohaterski założyciel miasta będzie musiał dzielić kwater z posągami ludzi wciąż żyjących. Ich szczodrość była niezrównana: Hellada i bieda może były przyrodnimi siostrami, ale nie należało zapominać, że Krezus rządził właśnie tutaj, w Azji. Po wybuchu pełnego podziwu śmiechu, który przywitał żartobliwą aluzję namiestnika do aforyzmu Herodota, Maksymilian zakończył obrady krótką mową, która miała dodać wszystkim animuszu. Jednostka pomocnicza jazdy o podwojonej liczebności - tysiąc wojowników nadciągała z głębi kraju. Do cesarza wysłano już listy; dary Galiena wkrótce załagodzą ich problemy. Wszystko będzie dobrze. Maksymus pojawił się na tarasie i zbliżył do Balisty. - Przepraszam, że mnie nie było, kiedy wyszedłeś. Czekałem, ale jeden z ludzi namiestnika powiedział, że zajmie wam to jeszcze całe godziny. No to... no to poszedłem się powłóczyć. - Poszedłeś się... powłóczyć? -Ano.. -1 udała ci się wędrówka? - Pewno, było wspaniale - odparł z uśmiechem Maksymus. - Nie mogę się nachwalić poświęcenia i entuzjazmu tutejszych dziewcząt. Od razu wróciły do pracy i nie oszczędzają sił. Gdyby twoi urzędnicy nauczyli się od nich paru sztuczek, to miejsce w mgnieniu oka wróciłoby do normy. - Niestety naprawdę jesteś człowiekiem owładniętym złudzeniami. -No cóż — odpowiedział z zadumą ochroniarz — nie mówiłbyś tak, gdybyś wiedział cokolwiek o filozofii. Czyż każdy z nas nie odtwarza świata w swoim umyśle na podstawie tego, co mówią mu oczy i uszy? Wiem, niektórzy twoi stoicy utrzymują, że tylko mędrzec to potrafi. Ale sami przyznają, że trudniej znaleźć mędrca niż dziewicę w burdelu. Biorąc zatem pod uwagę, że większości z nas się to nie uda

i że rezultat zależy od nas, jakim byłbyś głupcem, gdybyś nie tworzył postrzeganego przez siebie świata tak, żeby ci on pasował! - Machnął ręką lekceważąco. - Zadziwiające... tak wykształcony człowiek jak ty nie ma żadnego pojęcia o teorii postrzegania zmysłowego? - Znowu rozmawiałeś z Hippotoosem? - No, na szczęście nie ostatnio. Ale trza mu oddać, lubi filozofować. Jak nasz mały Demetriusz: nie dość mu filozoficznych dialogów. Wiesz, bardzo się też interesuje fiz... fizjo... - Fizjonomiką. Odczytywaniem charakteru człowieka z jego twarzy. - Ano właśnie. Mawia, że to szlachetna nauka, niezawodna w rękach uzdolnionego jej ucznia. Uwielbiają. Opowiada takie historie, że włosy by ci stanęły dęba na głowie. -1 to pewnie też by mu dużo o mnie powiedziało. - Gdzie Korwus? - Namiestnik zatrzymał go na rozmowę na osobności. - Balista oparł się o gzyms. Maksymus do niego dołączył i obaj spojrzeli na morze, spokojne pod pęczniejącym księżycem. Balista wrócił myślami do ofiar w bule: jeden na dziewięciu radnych nie żył. Jeśli śmiertelność była taka sama wśród całej populacji, a mieszkańców przed trzęsieniem ziemi faktycznie było ćwierć miliona, oznaczało to około dwudziestu ośmiu tysięcy ciał, z których większości jeszcze nie odnaleziono. Wielu jednak znalazło śmierć pod walącymi się budynkami, a można było założyć, że domy bogaczy były solidniej zbudowane. Co z ubogimi, którzy mieszkali w chatach? Łatwiej było się z nich wydostać, zawalał się mniejszy ciężar. Na te pytania nie było prostych odpowiedzi. Na morzu światełko jednej z łodzi rybackich zamrugało i zgasło. Myśli Balisty podążyły dalej, do jego rodziny. Siedem z ośmiu osób, które były wtedy z nim, przeżyło. Udało się to też kilku innym. Kucharz i jego pomocnik robili akurat zakupy na agorze. Byli rozdygotani, ale nic im się nie stało. Dzień po trzęsieniu ziemi wrócił stajenny. Nikt nie miał pojęcia, co się z nim stało. Postradał zmysły. Rebekę

i Szymona wyciągnęli spod gruzów, ale w wypadku Konstansa i innych im się to nie udało. Dwanaście osób - mężczyźni, kobiety i dzieci, niemal połowa gospodarstwa - zginęło. Konstans, pedagog chłopców, ciisfos Julii, trzy jej służki, reszta... zginęli. Kiedy pożar zgasł, Balista, Maksymus i Kalgakus wielokrotnie wracali do zgliszcz domu. Dołączył do nich Hippotoos. Z obłąkańczym poświęceniem, absurdalnie ryzykując, wspinali się na chwiejące się ruiny i grzebali w nich. Wpadli w rutynę, ale wcale nie załagodziło to ich przerażenia. Baliście za każdym razem było trudniej zmusić się do wdrapania się na zbocze, do wciśnięcia się w czarne, podobne do grobowców wyrwy w zgliszczach. Grzebali w nich i kopali coraz głębiej, cały czas wołając tych, którzy być może jeszcze żyli. Odzyskali wiele swoich rzeczy: sejf, oręż, sporo biżuterii Julii. Ale żaden głos nie odpowiedział na ich wołanie. Natknęli się tylko na cztery ciała, zmasakrowane i zwęglone. Zostawili te smutne szczątki na miejscu, wciskając im tylko monety między zęby. To dzięki Korwusowi zakończyli tę syzyfową pracę. Dom naczelnika straży, znajdujący się po drugiej stronie Świętej Drogi, był w cudem nienaruszonym ciągu budynków. Korwus natychmiast przyjął rodzinę Balisty do własnego gospodarstwa. Piątego wieczoru ich bezskutecznych poszukiwań wykorzystał swoją władzę jako dowódcy straży i zakazał wracać im do ruin ich byłego domu. Baliście nieczęsto zdarzało się czuć do innego człowieka tyle zwykłej wdzięczności. Słowa nie potrafiły jej wyrazić. Na taras padł snop światła i równie szybko zniknął, gdy drzwi zamknięto. Po chwili krzepka postać Korwusa zbliżyła się ostrożnym krokiem do Maksymusa i Balisty. Naczelnik oparł się o gzyms przy nich. W ciszy ich oczy przyzwyczajały się ciemności. Na srebr-noczarnym morzu widać było lampy ledwie dwóch łodzi rybackich. Wyglądało na to, że wracają do portu. Nad bladym księżycem i wśród niezliczonych gwiazd widać było klejnoty Ariadny, konstelację Korony Północnej, która dopiero co wzniosła się nad horyzont i była jednym ze zwiastunów wiosny.

- Powiadają, że Elektra przestała świecić z żalu po Troi. Teraz Plejad jest tylko sześć - powiedział Korwus. Maksymus podniósł oczy. -Ale one wschodzą dopiero... - Balista uciszył przyjaciela dobrotliwie, kładąc mu dłoń na ramieniu. Zdawało się, że Korwus go nie usłyszał. -Ale inni mówią, że brakującą Plejadą jest Merope, żona krzywo-przysięzcy, która chowa się ze wstydu. Korwus urwał. Pozostali milczeli. - Zal i wstyd idą ze sobą w parze - ciągnął Korwus. - Dzień przed trzęsieniem ziemi jako naczelnik efeskiej straży musiałem się martwić tylko z powodu pojedynczych kradzieży i zaginięcia pewnej dziewczynki. Jej ojciec był garncarzem. Mieszkali przy bramie Magnezji. Wszyscy mawiali, że dziewczynka była ładna, miła, ufna. Sąsiedzi podejrzewali starego oszusta podszywającego się pod wróżbitę, który miał niedaleko norę. Kazałem moim ludziom ją przeczesać. Było sporo dowodów na nieprawne poczynania... magiczne symbole, plansza z alfabetem, czarne kurczęta, rów wykopany w jednym z pomieszczeń, pełno kurzego gówna dookoła. Ale ani śladu po niej. Spuściliśmy mu lanie. Nic. Nie zrobił tego. Miejscowi podejrzewali go z powodu jego profesji i dlatego, że nie pochodził z Efezu. Był Etruskiem. Większość tych szarlatanów wywodzi się stamtąd albo tylko tak udaje, jeśli nie podają się za Chaldejczyków. Bogowie, tak strasznie chciałem ją znaleźć. Dręczyło mnie to. Miała pięć lat. Korwus znów zamilkł. Balista dostrzegł, że tylko jedna z łodzi wpływa do portu. -Jedna mała dziewczynka łatwo może się zagubić wśród ćwierci miliona ludzi. - Myśli Korwusa wciąż podążały tą samą ścieżką. - Wydaje się to teraz nieistotne w mieście, gdzie zginęły albo przepadły dziesiątki tysięcy ludzi. Ale trochę gardzę sobą za takie myśli. Czy żal można zmierzyć? Balista przez cały ten czas przyglądał się ostatniej łodzi rybackiej. Jej lampa zgasła. Teraz nowe, jaśniejsze światło rozbłysło na

nabrzeżu po prawej. Było na wpół ukryte przez łaźnie portowe i musiało pochodzić z targu na północnym krańcu portu. - Czy jej rodziców obeszłoby, gdyby padło całe miasto, gdyby wszystkie gwiazdy zniknęły z nieba? Czy ich żal byłby większy? - Korwus dał się ponieść emocjom. Kolejne światło przy wodzie. Tym razem złowrogi blask pojawił się bliżej centrum miasta. - Po tym, co się wydarzyło... ta dziewczynka, trzęsienie ziemi, samosądy... - Korwus pokręcił ze smutkiem głową. - Gdybym już nie był epikurejczykiem, zostałbym nim albo zwróciłbym się w stronę ate-izmu. Każdy by sobie zdał sprawę, że bogowie są albo bardzo daleko, albo nie istnieją. - Kurwa. Łaźnie portowe się palą - oznajmił Maksymus. Płomienie było teraz widać wyraźniej: dostały się już na wysokie dachy, gdzie chwiały się na wietrze. - Kurwa - powtórzył Korwus. - Bogowie naprawdę są bardzo daleko. Trzej mężczyźni przyglądali się scenie w milczeniu. - Przynajmniej wiatr wieje od lądu - powiedział w końcu Korwus. Ogień nie powinien się rozprzestrzenić. Wyślę tam moich ludzi. - Nie - odparł cicho Balista. - Już na to za późno. Germanin spoglądał w dół, poza strefę ognia, za bramę do portu, na tereny przy kejach. Czarne kształty, matowe na tle migotania płomieni odbijających się w wodzie. Wrócił myślami do chwili, kiedy wpływał do Efezu po raz pierwszy. Słyszał wtedy, jak Maksymus dokucza młodemu Demetriuszowi, mówiąc coś na temat bogów. Zawsze chodziło albo o to, albo o chędożenie. Balista nie przysłuchiwał się dokładnie. Patrzył na otwarty port, na bogactwa na pokładach zacumowanych statków oraz w magazynach wzdłuż brzegu. Widział go oczami swojej barbarzyńskiej młodości. Odciąć cumy kilku okrętów handlowych i uciec, ale jeśli miało się dość dużą flotę... Ogień szalał w łaźniach portowych. Biegiem mijali je ludzie, którzy

pędzili drogą wiodącą prosto do serca miasta. Za nimi było dość jasno, żeby dało się dostrzec ciemne zarysy widoczne na wodzie - było ich mnóstwo i miały dzioby po obu stronach. Długie łodzie z Północy. - Goci już tu są.

Rozdział piąty Balista od początku podziwiał Korwusa. Teraz naczelnik nie stracił w jego oczach. Zniósł wieści o najnowszej katastrofie po męsku. Nie zdradzając żadnych objawów paniki, rozejrzał się niespiesznie po mrocznym otoczeniu, najwyraźniej intensywnie myśląc. -Jak sądzisz, ile statków? - zapytał spokojnym głosem. - Co najmniej pięćdziesiąt - odparł Balista. - Myślę, że więcej - wtrącił Maksymus. - Pewnie ma rację. Ma dobry wzrok. - Ilu ludzi? - Na takich łodziach pływa co najmniej trzydziestu, na największych będzie ich do stu. - Balista wzruszył ramionami. - Powiedzmy, po pięćdziesięciu na statek. - Dwa i pół tysiąca. - Korwus aż się zaśmiał. - Nasi żołnierze są rozproszeni po całym mieście, a wróg ma dziesięciokrotną przewagę liczebną. No to koniec. - Niekoniecznie. - Baliście nie udało się powstrzymać błagalnej nuty w głosie. - Każ obywatelom w dzielnicach mieszkaniowych wejść na dachy. Kafel rzucony przez starą kobietę też potrafi zabić. Wojownik nienawidzi walki w takich miejscach. Korwus znów się roześmiał. - Balisto, stary druhu, po tylu latach wciąż nie rozumiesz nas, Hel-

lenów. Nie jesteśmy podobni do was, ludzi z Północy. Nie chodzi o to, że jesteśmy tchórzami, jak często mawiają Rzymianie. Ale to miasto nie toczyło wojny od setek lat. Jego mieszkańcy potrafiliby walczyć, ale potrzebowaliby kilku dni, żeby przyzwyczaić się do myśli o tym. Nie, to koniec. Naczelnik rozejrzał się w ciemnościach. Poza Maksymusem w zasięgu głosu nie było nikogo. Korwus wyciągnął ramiona, żeby objąć Balistę. Germanin się nie ruszył. - Balisto, idź do domu. Zbierz nasze rodziny. Wyjedźcie z miasta przez bramę Magnezji. Weź zwierzęta z mojej willi przy drodze na południe. Jedźcie do Priene. Jest położone na zboczu wzgórza i wciąż ma solidne mury, to najbezpieczniejsze miasto w Jonii. Zapytaj o Marka Aureliusza Tacjana, syna Tacjana. Jestem jego patronem. Zajmie się wami wszystkimi. Korwus stał nieruchomo, wciąż wyciągając ramiona. Balista dalej się nie ruszył. - Możesz pojechać z nami. Korwus pokręcił głową. - Nie jesteś stąd. Jestem naczelnikiem straży tego miasta. - Pomyśl o żonie, córkach. Korwus zaśmiał się raz jeszcze, pozornie z prawdziwym rozbawieniem. - Opacznie mnie rozumiesz, przyjacielu. Nie mam zamiaru tutaj umrzeć, chyba że los tak zadecyduje. Sprowadzę namiestnika. Ma ze sobą strażników. Zobaczymy, czy uda się nam obronić w jakimś wysoko położonym miejscu za pałacem. Goci będą bardziej zainteresowani łupami i gwałtem niż walką z wyszkolonymi wojownikami. Jeśli się nie uda, zabiorę Maksymiliana w bezpieczne miejsce. Śmierć prędzej czy później przychodzi zarówno po tchórza, jak i po odważnego człowieka. Balista podszedł bliżej i Korwus wziął go w ramiona. Ucałowali się w policzki, w usta. - Dopilnuję, żeby twoja rodzina była bezpieczna.

Nie wątpię w to. - Korwus odsunął się i uścisnął rękę Maksymusa. Balista wyszczerzył zęby w ciemności. Do miasta wdarli się barbarzyncy, ale społeczna hierarchia imperium wciąż obowiązywała. Maksy mus był wyzwoleńcem. Ulica wiodąca z pałacu prowadziła stromo w dół, a po prawej rysowało się urwiste zbocze. Balista i Maksymus trzymali się blisko muru po lewej. Trudno było biec po szerokich stopniach tak, żeby nie skręcić sobie kostek. Balista krzyknął do Maksymusa, żeby zwolnił. Nie było sensu ryzykować upadku. - Nie mam ochoty cię nieść. - Nie jestem pewien, czy ja byłbym w stanie cię unieść, ty tłusty draniu. - Pieprz się. Po prostu nie jestem u szczytu kondycji. Poza tym powinieneś okazywać swojemu patronowi więcej szacunku. - Oczywiście: patronie, ty tłusty draniu. Święta Droga była upiornie pusta. Balista przez moment miał wrażenie, że wbiegli w jakąś inną rzeczywistość, w której Goci dokonali innego wyboru, wpłynęli do innego miasta. Każdy wybór otwierał inną ścieżkę. Czy wszyscy oni mogli w jakiś sposób istnieć w różnych miejscach? Jakieś postaci wybiegły zza rogu, z ulicy Marmurowej. Ludzie ci nie mieli oręża - uciekali. Balista i Maksymus skręcili w lewo i puścili się pędem, przytrzymując pochwy mieczy, żeby nie podcięły im nóg. Minęli fontannę Trajana pełną nieruchomej, czarnej wody. Święta Droga pięła się pod górę, a oni mieli coraz mniej sił. Wkrótce skręcili w wąską, stromą uliczkę. Pędzili po jej stopniach, stukocząc butami. Jak wszystkie śródziemnomorskie domy, budynek ten był zwrócony gładką ścianą do świata. Balista dyszał, zgięty wpół. Maksymus walił rękojeścią miecza w wielkie dębowe drzwi. Rozległ się zgrzyt rygli i zasuwy, po czym odźwierny Korwusa otworzył.

Balista się wyprostował. - Obudź rodzinę. Twój dominus rozkazał nam uciekać. Powiedz wszystkim, żeby zabrali tylko tyle, ile potrafią unieść. - Odźwierny odszedł. - Maksymusie, przynieś nasz oręż do atrium. Pójdę po Julię i chłopców. W sypialni było ciemno. Julia odwróciła się na drugi bok przez sen i coś wymamrotała. Balista łagodnie położył dłoń na jej ramieniu. Okręciła się zaniepokojona. Balista podszedł do chłopców. Isangrim już siadał, trąc oczy. Ojciec objął go ramieniem. -Isangrimie, musimy być mężczyznami - powiedział cicho po grecku. Dziesięciolatek odwzajemnił jego spojrzenie z powagą. - Bądźmy mężczyznami. - Dobrze mu szła nauka Homera. Balista spojrzał na młodszego syna. Dernhelm spał twardo, z rączką wyciągniętą prosto nad głową. Julia, leżąca w wielkim łożu, ocknęła się. - Będziemy wojownikami - szepnął Balista do ucha Isangrimowi w ich rodzinnej mowie. Chłopiec uśmiechnął się szeroko. Julia nie pochwalała tego, że jej synowie uczą się barbarzyńskiego języka, ale Balista wiedział, że Isangrim uważa go za pewien kod, który dzielił z nim tylko jego ojciec, brat, Maksymus i stary Kalgakus. Isangrim wyskoczył z łóżka i zaczął hałaśliwie szukać swojego miniaturowego miecza, co obudziło Dern-helma. Balista wziął go na ręce, zanim chłopiec zdążył się rozpłakać, ucałował ciepły, pachnący czubek jego głowy. Julia usiadła. - Wyjeżdżamy. Goci są w mieście - odpowiedział Balista na jej nieme pytanie. Przyjęła te wieści spokojnie. - Są z nimi Boranowie? - Nie wiem. Julia kiwnęła głową i wstała. Balista podał jej Dernhelma. - Jak najszybciej. Weź tylko najważniejsze rzeczy i przyjdź do atrium.

Tym razem zdawkowo kiwnęła głową, jakby mówił to niepotrzebnie. W takich chwilach - pomyślał Balista - była taka jak dawniej: praktyczna i pewna siebie. Natychmiast przypomniała sobie o krwawych porachunkach między jej mężem a gockim plemieniem Boranów. W atrium panował kompletny rozgardiasz. Członkowie obu rodzin biegali tam i z powrotem, niosąc część rzeczy, ciągnąc za sobą inne. Wpadali na siebie, przeklinając głośno. Pośrodku tego wszystkiego stał Maksymus, pozornie całkowicie spokojny, a u jego boku leżała sterta uzbrojenia i oręża. Kiedy Balista i Maksymus pomagali sobie nawzajem się uzbroić przemieszczając ciężar kolczug, zawiązując rzemienie - pojawił się Kalgakus. Kaledończyk trząsł się nad Rebeką i Szymonem. Balista kazał mu się uzbroić, a jego słowa zabrzmiały ostrzej, niż zamierzał. Troska Kalgakusa była naturalna: wszyscy się martwili. Jeśli wśród Gotów znajdowali się Boranowie, bardzo pogorszyłoby to sytuację. Balista nie chciał konfliktu z nimi, ale na tamtym okręcie, lata wcześniej, Boranowie uparcie odmawiali poddania się. Konflikt był nieunikniony. Krwawe porachunki zawsze stanowiły element rzeczywistości wojowników z Północy. Jeśli Boranowie odkryją, że Balista jest w mieście, będą próbowali go zabić. Oczywiście to nie zakończy waśni. Jeśli Isangrim i Dernhelm dożyją wieku męskiego, odziedziczą ją. - Przestań się mazać. - Głos Nikeso, żony Korwusa, przeciął wrzawę. Wysoka kobieta sunęła majestatycznie pośród biegającego bezładnie tłumu. Córka, do której się odezwała, otarła oczy. Dwie inne, przestraszone, kuliły się z tyłu. - Kyria - przywitał ją Balista. - Kyrie. - Nikeso była spokojna. - Mój mąż mówi, że mamy pójść z tobą. - Właściwie nie było to pytanie. -Tak, w mieście są Goci. Mam odeskortować was do Priene. - Niech tak będzie. - Musimy na piechotę dotrzeć do waszej willi pod miastem. Na

pewno nie będzie tam dość zwierząt i wozów. Spróbujemy zdobyć więcej po drodze. Nikeso odwróciła się do jednego ze swoich niewolników. - Odłóż to wszystko. Najważniejsze, żebyś wziął skrzynię pana i moją biżuterię. Wynieś też z domu cały oręż, broń do polowania i pamiątkową. Vir ementissimus Marek Klodiusz Balista rozda ją ludziom. Zostaw wszystko inne. Czekając, Balista wysunął nieco najpierw sztylet, a potem miecz z pochew, po czym wsunął je z powrotem. Dotknął uzdrawiającego kamienia przywiązanego do pochwy miecza. Zrobił to całkowicie odruchowo. Zastanawiał się, czy powinien był powiedzieć Korwusowi o swojej waśni z Boranami. Julia i chłopcy wyszli na zewnątrz. - Czy wszyscy są? - zapytał Balista. - Tak - odparła Julia. - Brakuje jednego z chłopców Korwusa. - Nikeso odezwała się obojętnym tonem, ale jedna z towarzyszących jej kobiet załkała. - Gdzie jest? - Balista zwrócił się do płaczącej niewolnicy. - Nie wiem, panie. - Kobieta padła na kolana, wyciągając ramiona w klasycznej błagalnej pozie. - To mój syn. Jest jeszcze dzieckiem. Balista milczał, zamyślony. -Nie możemy czekać - powiedziała Nikeso bezbarwnym tonem. Balista kiwnął głową. Podniósł niewolnicę z ziemi. - Nic mu nie będzie. To duże miasto. Goci nie dotrą wszędzie. Familia Balisty składała się z trzynastu osób, z których tylko cztery były wojownikami: Maksymus, Kalgakus, Hippotoos i sam Balista. Byli już uzbrojeni. Familia Korwusa była większa, ogółem dwadzieścia dwie osoby. W skład gospodarstwa wchodziło dwóch strażników. Owi diogmitai mieli wielkie drewniane pałki. Balista kazał im dobrać ze sterty dowolny oręż poza nimi. Pięciu niewolników, w tym odźwierny, wyglądało na zdolnych do walki. Im też Balista powiedział, żeby wybrali broń, która im odpowiada. Jeśli dobrze się spiszą, ich kyrios się o tym dowie i być może da im wolność.

Balista ustawił wszystkich w czymś przypominającym szyk. Hippotoos miał prowadzić, a pięciu uzbrojonych niewolników - utrzymać kobiety i dzieci w zwartej grupie. Balista, Maksymus i Kalgakus wraz z dwoma strażnikami zajęli pozycję na tyłach. Gdyby się zdarzyło, że ktoś straciłby kontakt z resztą grupy, miał przejść pod bramą Magnezji i podążyć do willi Korwusa położonej pod miastem od południa, a potem przez góry do Priene. Balista powiedział to zebranym powoli, dwukrotnie, chcąc, żeby dotarło to do nich mimo mroku i przerażenia. Powoli ruszyli uliczką, po czym skręcili w lewo, w Świętą Drogę. Teraz widać było dookoła więcej ludzi: biegali, wpadali na siebie. Jakiś mężczyzna potrącił Maksymusa, a ten od niechcenia uderzył go w twarz tak mocno, że ten padł na ziemię. Nie zatrzymując się, Balista zerknął przez ramię, w stronę biblioteki Celsusa. Większość ludzi w zasięgu wzroku była miejscowa - mieszkańcy Efezu pędzili tu i tam, wystraszeni, jak zwierzęta uciekające przed pożarem lasu. Jednak za nimi, niedaleko świątyni Hadriana, widać było ludzi z orężem w rękach. Niektórzy Goci skręcali do domów, żeby je złupić, ale większość wspinała się z determinacją na wzgórze. Musieli się dowiedzieć o bogactwach, które można było znaleźć w świątyniach i urzędach okalających agorę znajdującą się między grupą Balisty a bramą Magnezji. Ktoś musiał im o nich powiedzieć. Po mieście krążyły opowieści o miejscowych przechodzących na stronę Gotów. Pewna powracająca plotka mówiła, że Grek o imieniu Chryzogon, możny z jednego z miast położonych bliżej Morza Czarnego, związał swój los z piratami i przewodził im podczas wypadów. Podobno to pod jego komendą Goci splądrowali kilka lat wcześniej Nikomedię. Balista potknął się na nierównym chodniku. Widział plecy ludzi stłoczonych przed sobą. Poczuł przypływ strachu, który przeszedł dopiero, gdy zobaczył głowy swoich synów. Bezładna kolumna ruszała się zbyt wolno. Goci zatrzymają ją, zanim dotrze na agorę. Nie było sensu popędzać ludzi: to tylko wywoła panikę i dalsze opóźnienia. Nie pozostawało nic innego - trzeba było w jakiś sposób spowolnić Gotów. Trzeba było stawić im czoło.

Niedaleko ulica skręcała w prawo. Była wąska i dodatkowo ograniczona przewróconymi posągami oraz odciągniętymi na boki cylindrami kolumn. Częściowo zrujnowany pomnik Memiusza tarasował drogę z jednej strony. Po drugiej rosło piękne drzewo figowe. Przestrzeń między nimi mogło wypełnić czterech walecznych ludzi stojących ramię w ramię. Balista krzyknął, żeby Maksymus przepchnął się do Hippotoosa. Niech ich rodziny zatrzymają się tuż za pomnikiem. Niech Hippotoos trzyma je w kupie. Potem Maksymus miał dołączyć z powrotem do niego. Balista rozstawił Kalgakusa i dwóch strażników w poprzek drogi. Sam stanął obok, ale z trudem panował nad oddechem. Maksymus miał rację: za bardzo się rozleniwił. Sprawdziwszy, czy Hippotoos zagonił rodziny tam, gdzie miały stać, Germanin dobył miecza i podniósł wyżej tarczę. Stał po prawej szyku, tuż przy wykonanym z ciosanego kamienia postumencie pomnika. Po lewej miał Kalgakusa, a jeszcze dalej strażników. Wrócił Maksymus i zajął swoje zwykłe miejsce przy lewym ramieniu Balisty. Kalgakus zrobił mu miejsce, a jeden z diogmi-tai wypadł z szyku. Balista krzyknął do niego, żeby był gotów zastąpić tego, kto pierwszy padnie. Strażnik machnął ręką na potwierdzenie; nie wyglądał na zbyt rozentuzjazmowanego. Goci wciąż znajdowali się dość daleko. Balista wykorzystał ten czas, żeby zorientować się w otoczeniu. Po prawej usytuowany był pomnik. Bardzo ucierpiał podczas wstrząsów. Na górnych poziomach przetrwało tylko kilka samotnych kolumn i fragmenty kamieniarki. Dwa niższe piętra były poważnie uszkodzone: spore fragmenty rzeźb odpadły ze ścian, a okaleczone kariatydy wisiały bezwładnie, pozbawione nóg i zdeformowane. Monument był ruiną, ale chronił Germanina od prawej. Po lewej stronie jego ostatniego człowieka, pod murem, rósł figowiec. Nie sposób było się tamtędy przedrzeć. Jeśli utrzymają szyk, będą bezpieczni. Daleko po lewej, po drugiej stronie placu i nad wielką cesarską świątynią, Balista widział ciemną bryłę góry - bezpieczne miejsce, ale położone bardzo daleko. Jeśli szyk straci spójność, wszyscy zginą.

Goci dostrzegli mężczyzn rozstawionych na drodze i zatrzymali się jakieś dwadzieścia kroków od nich. W mroku trudno było ocenić ich liczebność. Pochodnie i odległe pożary podświetlały od tyłu ciemny zarys ich zastępu. Ich miecze i zakrzywione krawędzie tarcz lśniły. Część z nich miała na głowach hełmy. Migoczące światło pochodni rzucało głębokie, szalone cienie na pusty chodnik. Balista zwrócił nań uwagę. Trzęsienie ziemi uniosło i przesunęło wielkie płyty. - Patrzcie pod nogi - szepnął Balista. Maksymus, a potem Kalgakus powtórzyli to zdanie. Balista się uśmiechnął: użyli jego ojczystego języka. Diogmitai nie zrozumieją ani słowa. - No chodźcie, dziewczynki! - zawołał Maksymus. - Chcecie potańczyć, wy pieprzone dupki? Rozległy się głosy. To, że ktoś przemówił w dialekcie ich własnej mowy, przykuło uwagę Gotów; zareagowali na to bezładną lawiną gróźb, przechwałek, pytań i innych okrzyków. Jeden z nich wystąpił przed grupę. Pomarańczowoczerwone światło oblało jego pokryte kolczugą ramiona, stalowy hełm, klingę. Jego twarz skrywał cień, a hełm ozdabiała czaszka małego zwierzęcia ze sporymi kłami. Podniósł rękę, a wrzawa ucichła. - Jestem Tamaro, syn Gunteryka. Dowodzę statkami Terwingów podczas tej ekspedycji. Kim jesteście? Maksymus nabrał tchu, ale Balista powstrzymał go, zanim zdążył odpowiedzieć. - Jestem Dernhelm, syn Isangrima z plemienia Anglów. Rzymianie nazywają mnie Balista. Od strony Gotów rozległ się niski pomruk: odgłos rozpoznania, może mimowolnego szacunku, ale pozbawiony ciepła. - Człowiek, który przez jeden dzień był królem Rzymian! - krzyknął Tamaro. - Znamy cię. Masz szczęście, że to my tu jesteśmy. Z flotą płyną dwie załogi Boranów. Oni chcieliby zjeść twoje serce na surowo. Ale nam,Terwingom, nie zależy szczególnie na twojej śmierci. A teraz się odsuń. Moi ludzie trzy dni byli na morzu, chcą tego, po co przypłynęli.

Balista nic odezwał się od razu. Między dwiema silami przeniknął nietoperz. - Czy dasz bezpiecznie przejść tym, którzy mi towarzyszą? Wszystkim: mężczyznom, kobietom i dzieciom? - Polujący nietoperz skręcił ostro. - I pozwolisz im zachować to, co niosą? Tamaro prychnął. -Targujesz się z bardzo złej pozycji. - Przysięgniesz na swoich najwyższych bogów, Tiwaza i Fairgu-niesa? - Pozwolimy twoim towarzyszom odejść. Zabierzemy jednak wasz oręż i dobytek. -Nie. -Jak wszyscy twoi krajanie, jesteś głupcem. Odłóżcie miecze. -Nie. - Widzę was pięciu. Nas jest ponad trzydziestu. -Ale tutaj tylko czterech może walczyć. Tamaro nie odezwał się już do Balisty. Gocki reiks odwrócił się, aby naradzić się ze swoimi ludźmi. -1 tak by nas zabili - powiedział cicho Maksymus. - Byłoby im łatwiej, gdybyśmy nie byli uzbrojeni. Pieprzyć ich. Grupa Gotów zaczęła się przemieszczać i przegrupowywać. Balista był ciekaw, jak się zabiorą do potyczki. Jeśli natrą w formacji klina -zwanej na Północy ryjem dzika - impet z pewnością pozwoli im się przebić przez szyk złożony z jednego tylko szeregu ludzi, choć będą musieli się wspiąć pod górę. Powierzchnia drogi była jednak poznaczona głębokimi dziurami, zdradziecka. Jeśli jeden z nich się potknie, ciasno zbite szeregi ryja dzika poprzewracają się bezwładnie. Mogłoby się okazać, że wywrócą się u stóp ludzi Balisty. Potem można byłoby ich pozabijać jak ryby w sieci. Jak tuńczyki - one obficie krwawią. Gladius Maksymusa zalśnił, kiedy ochroniarz przerzucił krótki miecz z jednej dłoni do drugiej. Śpiewał pod nosem piosenkę rzymskich żołnierzy:

Tysiąc, tysiąc, tysiąc ściętych głów. Jak jeden mąż, już tysiąc ściętych głów. Tysiąc trupów i kielichów, wszędzie, gdzieśmy szli. Każdy wypił morze wina - więcej przelał krwi. Z szeregów wyłonili się czterej Goci. Tamaro nie był głupcem. Dostrzegł zagrożenie, które przedstawiała droga. To będzie walka twarzą w twarz. Dowódca Terwingów zajął miejsce naprzeciwko Balisty. Następny przeciwnik był obwieszony bransoletami i naszyjnikami, a we włosy miał wplecione tajemnicze amulety; musiał być jednym z ich kapłanów. Ten gudja miał się zmierzyć z Maksymusem. Dwaj pozostali wyglądali na wytrawnych wojowników. Mieli na sobie kolczugi, a ich ramiona błyszczały od złotych bransolet, które podarował im Tamaro lub inny dowodzący. Goci podeszli powoli, w równych odstępach, które dawały im miejsce na używanie oręża. Prężyli ramiona, przechylali głowy, robili próbne ruchy mieczami. Poruszali się jak rzemieślnicy, jak oracze idący za zaprzęgiem. Odbyli już wiele takich potyczek. Balista przygiął kolana w pozycji bojowej: lewą nogę wysunął w przód, tarczę wyciągnął przed siebie, a dłoń z mieczem, której nadgarstek opasywała rzemienna pętla przytwierdzona do rękojeści, podniósł i odciągnął do tyłu. Sprawdził stan kamieni pod stopami: większość była gładka i błyszcząca. Kilka kroków przed nim jedna z płyt była pęknięta i przechylona; kolejna, tuż za jego prawą stopą, sterczała w górę. Złapał się na tym, że mruczy modlitwę: Wszechojcze, Oślepiający śmierć, Ciskający włócznią... W odległości trzech kroków od nich Goci ryknęli i rzucili się przed siebie. Świat Balisty skurczył się do powierzchni kilku stóp, na której toczył się jego pojedynek z przeciwnikiem. Tamaro wymierzył mu cios w szyję. Balista skrył się za tarczą. Tamaro zrobił niespodziewanie krok i osunął się na prawe kolano, a jego klinga świsnęła teraz poniżej osłony Balisty, w stronę jego lewej nogi. Germanin pospiesznie opuścił

tarczę. Od siły uderzenia zabolało go ramię. Poleciały drzazgi. Balista wykręcił prawy nadgarstek i zamachnął się w stronę twarzy nieprzyjaciela. Tamaro przyjął ostrze klingi na tarczę i pchnął je w górę. Got poderwał się na nogi i uderzył Balistę guzem na swojej tarczy. Germanin potknął się o nierówny chodnik i zatoczył do tyłu, tracąc dech. Rozrzucił ramiona na boki, próbując złapać równowagę. Tamaro bezlitośnie pchnął miecz w stronę jego klatki piersiowej. Balista okręcił się kon-wulsyjnie, ale czubek klingi odnalazł cel. Potworny cios - biała błyskawica bólu - przełamał część drobnych metalowych kółek i wbił je w ciało Ba-listy. Czubek zahaczył się na moment, a potem ześlizgnął po kolczudze. Tamaro przełamał się przez obronę Balisty. Z trudem nabierając tchu, Germanin puścił uchwyt tarczy i lewym ramieniem przyciągnął nieprzyjaciela bliżej, po czym rękojeścią trzymanego w prawej dłoni miecza walnął brodatą twarz. Nosal hełmu Gota złamał się z metalicznym trzaskiem, a jego nos - z cichszym, bardziej obrzydliwym odgłosem. Stęknięcie bólu. Zapach krwi. Zwarli się w walce tak, że prawe ramię Tamara uwięzło między nimi, a miecz Balisty - nad ich głowami. Obydwaj czuli na twarzach gorący oddech przeciwnika. Got zareagował pierwszy. Kopniak w prawą goleń, po czym Tamaro upuścił tarczę i uderzył Balistę lewą ręką w podbródek. Balista znów zatoczył się do tyłu, a drugi wojownik wykorzystał tę chwilę, aby podnieść tarczę. Pozbawiony ochrony Germanin przykucnął nisko, wyciągając przed siebie trzymany obiema dłońmi miecz. Dysząc, wlepiali w siebie wzrok, zastygli w migoczącym świetle; czas się zatrzymał. Obok nich słychać było brzęk stali o stal, stąpnięcia obutych stóp, charczące oddechy przestraszonych ludzi walczących o życie. Tamaro splunął. W półmroku krew wyglądała na czarną. Na moment przeniósł wzrok na drugą stronę ulicy. Balista nie spuszczał oczu z jego klingi. Tamaro się roześmiał. Balista wykonał zwód przed siebie, co dało mu czas na zerknięcie w lewo. Maksymus i Kalgakus wciąż walczyli. Jednak jeden

z diognitai poległ; głowę miał prawie odciętą, a ciemna krew płynęła po kamiennych płytach, które były od niej śliskie. Drugi strażnik ustępował pola pod lawiną ciosów Gota. Jego desperacka defensywa mogła się zakończyć tylko w jeden sposób, i to w każdym momencie. Balista znów skoncentrował całą uwagę na wodzu Gotów. - Już prawie skończyliśmy nasz taniec. - Tamaro miał wybite przednie zęby. Z jego brody zwieszały się nitki krwawej śliny. W głębi serca Balista wiedział, że reiks ma rację. Kiedy za chwilę zostanie pokonany drugi z diogmitai, Kalgakus - który wciąż wymieniał ciosy ze swoim przeciwnikiem - będzie zmuszony walczyć z dwoma ludźmi. Maksymus i gudja oddalili się nieco od siebie. Kapłan Gotów stracił gdzieś tarczę, a pęknięcie w kolczudze na lewym ramieniu ukazywało wielką ranę. Jeden z wojowników zawołał, aby pozwolił on komuś innemu zająć swoje miejsce. Kapłan nie raczył odpowiedzieć. Tysiąc, tysiąc, tysiąc... Obłąkany człowiek z Hibernii wciąż śpiewał; brakowało mu tchu, słowa się urywały, ale wciąż śpiewał. Może, pomyślał Balista, we trzech powinni przypuścić ostatni, wspólny atak. Lepsze to niż nic. Mógłby krzyknąć do Hippotoosa, aby powiódł obie rodziny w stronę bramy. Powinien był jeszcze przed potyczką kazać im iść dalej. Ale w pogrążonym w chaosie, atakowanym mieście jeden wojownik i kilku niewolników nie miałoby szans ochronić około trzydziestu kobiet i dzieci. Za późno na żal. Wszechojcze, czuwaj nad moimi chłopcami. Pozwól im dołączyć do mnie w Wal-halli - nie teraz, kiedyś. Spróbujemy teraz dać im choć trochę czasu. Muszę sprowadzić tutaj ostatniego zdolnego do walki człowieka. - Hippotoosie! - zawołał Balista. Jego głos zagłuszył zduszony krzyk z lewej. Udał, że wymierza cios w głowę wodza Gotów i zerknął w tamtą stronę. Drugi strażnik wciąż stał. Podtrzymywał długie, szare sznury własnych jelit. Rozpaczliwie próbował wepchnąć je z powrotem przez ranę na brzuchu.

- Hippotoosie! Gocki wojownik zręcznie przewrócił rannego mężczyznę ciosem w nogę. Kiedy strażnik był już na czworakach, wystarczyły dwa mocne uderzenia w potylicę. Pozostała szóstka walczących przyglądała się kątem oka, gdy rozgrywała się ta potworna tragedia rodem z sagi. Gocki wojownik strząsnął krew ze swojej klingi i odwrócił się. Kal-gakus, Maksymus i Balista bez słowa cofnęli się i ustawili w półkole, plecami do wysokiego postumentu pomnika. Napastnik okręcił się konwulsyjnie, biorąc zamach mieczem. Za późno. Cios wyrwał mu broń z ręki, tak mocno, że zadźwięczała o ścianę po przeciwnej stronie ulicy. Kolejne uderzenie i Got zatoczył się w tył, trzymając się za prawy bark. Hippotoos rzucił się przed siebie. Wojownik odskoczył, ale poślizgnął się na błyszczących od krwi kamieniach. Gruchnął o ziemię. Szorując siedzeniem - jego podeszwy nie znajdowały punktu oparcia - zaczął się czołgać w stronę swoich towarzyszy. Hippotoos podszedł bliżej. Kalgakus, Maksymus i Balista rozdzielili się, aby do niego dołączyć. Utworzyli szyk na nowo, znów blokując drogę. - Miałeś rację, Tamaro. Ten taniec powinien się zakończyć - powiedział cicho Balista. - Powiedziałeś, że nie zależy ci na zabiciu mnie czy moich ludzi. Ty i twoi Terwingowie przybyliście po łupy, po kobiety. Na ulicy za wami jest dość jednego i drugiego. Weźcie je. Na agorze za nami skarbów jest jeszcze więcej. Za chwilę odejdziemy, a wy będziecie mieli wolną drogę. - Boranowie będą zadowoleni, że cię nie zabiliśmy. - Taruaro spojrzał na swojego kapłana, jakby czekał, aż zaaprobuje on niewypowiedziane jeszcze słowa. - Między tobą a Terwingami nie ma waśni. To nie kwestia honoru. Idźcie już... szybko. Balista kazał Kalgakusowi poprowadzić rodziny, po czym wraz z Mak-symusem i Hippotoosem odwrócili się i zaczęli wspinać na zbocze. Goci odprowadzili ich srogimi spojrzeniami, z których nie dało się wyczytać ich myśli.

Rozdział szósty Galien wyszedł do okolonego murem ogrodu. Nawet tutaj, w dzikich zakątkach Tracji, daleko na północny zachód od Bizancjum, roślinność jakby wyczuwała zbliżającą się wiosnę. Galien ziewnął, przeciągnął się i rozejrzał wokół. Słońce grzało go w plecy. Samotność to dla cesarza rzadki luksus. Ostatni okres był męczący. Cesarski comitatus pozostał w Bizancjum przez trzy dni po tym, jak miasto skapitulowało. Były to trzy gorące dni spędzone na ułatwianiu miastu powrotu pod cesarskie skrzydło, zapewnianiu wciąż żyjących radnych, że kolejnych represji już nie będzie, oraz przekonywaniu dowódców - Kleodamosa oraz Ateneusa - że ich działania podczas obrony miasta i lojalność względem Makrianów, choć były straszliwie niefortunne, nie ściągną na nich kary, lecz nagrodę. Konfiskata majątków dwudziestu zgładzonych radnych także wymagała uwagi. Jak się okazało, środki napłynęły w samą porę. Na dwa dni przed wyjazdem sił cesarskich do miasta dotarły wieści o trzęsieniu ziemi w Efezie. Władca był niczym, jeśli brakowało mu szczodrości. Bogactwa skazanych sprzedano, aby zysk przekazać zniszczonemu miastu. Cesarz jak zawsze zabierał jedną ręką, a rozdawał drugą. Krążyła niepokojąca plotka o niespotykanej koncentracji gockich piratów na Morzu Egejskim, ale nic nie można było na to poradzić. Znacznie bardziej naglące kwestie wymagały cesarskiej obecności na zachodzie.

Comitatus, złożony wyłącznie z najwyższych urzędników i konnej straży, podróżował szybko. Drugą noc spędził w Peryncie, po czym ruszył w głąb kraju, pędząc przez żyzne pola campus serenus. Czwartego wieczoru dotarli do małego miasta Bergule i Galien zarządził dzień postoju, aby konie odpoczęły. Ten poprzedzający idy marcowe poranek nie przyniósł Galie-nowi wytchnienia. O świcie odbyło się uroczyste złożenie ofiary z okazji czterdziestej rocznicy nadania boskiemu Aureliuszowi Aleksandrowi Sewerowi tytułu augusta, a także ojca ojczyzny (pater patriae) i najwyższego kapłana (pontifex maximus); ofiarowano mu byka. Galien pamiętał Aleksandra Sewera jak przez mgłę. Choć był wtedy dzieckiem nie otrzymał jeszcze toga virilis - pod koniec rządów Sewera przebywał już na dworze cesarskim jako gwarancja dobrego zachowania jego ojca. Pamiętał Aleksandra jako słabego z wyglądu młodego mężczyznę, który za bardzo polegał na senacie i swojej matce. Podobno kiedy buntownicy pod wodzą Maksymina Traka wpadli do cesarskiego pawilonu, Aleksander zginął, szlochając, obwiniając matkę i czepiając się jej odzienia. Nie był wzorem cesarza, jakim chciał być Galien, ale z oficjalnego punktu widzenia był bogiem i trzeba było oddawać mu cześć. Po obowiązkach religijnych przyszedł czas na sprawy urzędowe. Dokądkolwiek udawał się cesarz, tam pojawiali się posłowie. Dwaj przybyli z miejscowych społeczności; prosili o ochronę przed kosztami nieprawnie egzekwowanymi przez cursus publicus. Nadużywanie diplomata, które uprawniały urzędników i żołnierzy do rekwirowania ludzi, zwierząt i wozów na użytek cesarskiej sieci pocztowej, zawsze było plagą. Ab epistulis, Palfuriusz Sura, sporządził konieczne obwieszczenia; miały podniosły ton i były pełne ostrzeżeń. Galien podpisał je purpurowym atramentem. Bez wątpienia społeczności wyryją te komunikaty na kamieniach ustawionych w widocznym miejscu. Galien zastanawiał się, ile to da, kiedy cesarza nie będzie już w pobliżu. Przyjął jeszcze trzech posłów. Dwóm, z Achai oraz Afryki Północnej, przyznał pięcioletnie ulgi podatkowe. Żadna z tych prowin-

cji nie była szczególnie wielka czy zamożna, można więc było dzięki temu rozpowszechniać wieści o cesarskiej szczodrobliwości - a skarbiec niewiele na tym tracił. Ostatnia delegacja była zabawniejsza. Ludzie z odosobnionej wioski, położonej wysoko w Rodopach, znaleźli na swoim polu śpiącego satyra. Ukamienowali go. Jak zawsze w wypadku niezwykłych stworzeń szczątki dostarczono cesarzowi. Choć skóra nie zachowała się najlepiej, cesarz i jego comites dokładnie je zbadali. Przypominały ludzkie zwłoki, lecz wciąż można było dostrzec ogon i kopyta. Galien wylewnie podziękował wieśniakom: szczątki te będą stanowić świetny dodatek do nadprzyrodzonej menażerii - martwych trytonów i centaurów, szkieletów herosów, piór feniksa oraz żyjących karłów i olbrzymów, zarówno ludzi, jak i zwierząt - eksponowanej w rzymskim pałacu i przechowywanej w jego piwnicach. Wieśniacy odeszli, dźwigając więcej monet, niż kiedykolwiek widzieli. Rządy cesarza musiały mieć osobisty wydźwięk i musiały być szczodre. Teraz, późnym rankiem, zakończyło się już negotium politycznych audiencji i w oficjalnym planie cesarskiego dnia zaczęło się otium i zajęcia związane z kulturą. Zamiast czytać, Galien nabrał ochoty na dialog filozoficzny. Jako a studiis Zenon otrzymał zadanie znalezienia filozofa. Nawet w położonym na odludziu mieście nie powinno to być zbyt trudne. Jak ktoś rzekł, ostatnio łatwiej było się przewrócić na łodzi i nie wylądować na deskach, niż rozejrzeć się i nie zobaczyć filozofa. Pytanie, czy Zenonowi uda się znaleźć kogoś wartościowego. Fdozofowie nie podróżowali, przynajmniej w reakcji na rozkaz władcy. Longinusa nie można było namówić do opuszczenia Aten, a Plotyna - Rzymu. Co więcej, kiedy Galien przebywał w Rzymie ze swoją żoną Saloniną, to oni, a nie miłujący mądrość, musieli przecinać całe Wieczne Miasto. Wolność słowa i niezależność stanowiły fundamenty duszy filozofa z każdej sekty. Odmowa przyjęcia cesarskiego wezwania oznaczała świetną demonstrację parezji i autarkii, a także pogardy dla bogactwa i sławy. Właściwie można byłoby uznać, że filozof przybiegający na każde wezwanie cesa-

rza wcale nie jest filozofem. Ciekawe, co za indywiduum znajdzie Zenon. W ogrodzie było przyjemnie. Galien przyjrzał się pączkom na drzewach owocowych. Zenon nie poruszył już więcej tematu Balisty. Galien wypytał Rufinusa. Dowódca frumentarii nie sądził, żeby Zenon i Balista kiedykolwiek się spotkali. Ten pierwszy był namiestnikiem Cylicji podczas rewolty Makrianów, ale opuścił prowincję, zanim Balista tam przybył. Jeśli ci dwaj się nie znali, było mało prawdopodobne, aby żywili do siebie osobistą antypatię. W takim razie Zenona najpewniej przekupiono, aby wspomniał o Baliście. A jednak Zenon miał rację: trzeba było coś postanowić. Człowiek, który przywdział już raz purpurę, przyciągał spiskowców, jak zepsute owoce są lepem dla os. Jeśli już raz uznano kogoś za zdolnego władać imperium, równie dobrze może się tak stać po raz drugi: jak powiedziałby Tacyt, skoro raz było się capax imperii, już się nim pozostaje. Galien nie był przekonany. Balista był jego starym przyjacielem. W głębi duszy Galien otwarcie przyznawał, że wiele zawdzięcza rosłemu Germaninowi. A jednak Balistę trzeba było przynajmniej mieć na oku. Cesarz .wracał myślą do wygnania. Wolałby narzucić Baliście jego łagodniejszą formę: relegatio z Italii i rodzinnej prowincji bez odebrania majątku. Ale to nie wystarczało. Balista pochodził spoza imperium, miał już dom na Sycylii i - gdyby miał swobodę ruchu - trudno byłoby go nadzorować. Nie, konieczne będzie bardziej drakońskie rozwiązanie: zesłanie w określone miejsce, na niewielką wyspę, gdzie frumentarii będą mogli pilnować jego i tych, z którymi będzie się zadawał. Zesłanie zazwyczaj wiązało się z konfiskatą majątku, ale Balista był starym druhem. Niech zatrzyma swoje doczesne dobra, niech jego rodzina jedzie z nim. Tak jak Galien, Germanin słynął z miłości do rodziny. Balista często mawiał, że tęskni do spokojnego życia. Cesarz wybierze mu wygodną, odosobnioną wyspę, na której będzie mógł dożyć końca swoich dni. Hermianus, ab admissionibus, wprowadził do ogrodu Zenona i jeszcze jednego mężczyznę. Ten drugi wyglądał odpowiednio: kij i sakwa,

peleryna, ale bez tuniki. Sądząc po brodzie i włosach, niestarannie obciętych na krótko, był to jeden ze stoików. - Domine, oto stoik Nikomachos. filozof skłonił się i palcami posłał cesarzowi pocałunek, co było bardziej powściągliwą formą pozdrowienia. Galien zwrócił na filozofa mocne cesarskie spojrzenie. Nikomachos ani się nie wzdrygnął, ani nie przybrał ostentacyjnie nonszalanckiej miny; może się nada. - Czy chciałbyś się czegoś napić? - zapytał Galien po grecku. - Dziękuję, kyrie, rozwodnionego wina. Nie popisuje się więc ascezą, pomyślał Galien. To dobrze; wyglądał poza tym na czystego. Galien dał Zenonowi i Hermianusowi znak, że mogą odejść. Napój miał zostać natychmiast podany. Cesarz spoczął na kamiennej ławie przy popiersiu Diogenesa. Zapytał, czy filozof zechciałby usiąść. - Nie, dziękuję, kyrie. - Nikomachos oparł się o swój kij, zginając jedną nogę, tak że wyglądał jak postać z prastarej wazy. Kiedy czekali w milczeniu, Galien zastanawiał się, czy filozofa przeszukano. Pojawił się niewolnik z cesarskiej świty, który podał napoje, po czym zniknął. - Powiedz, co sądzisz o wygnaniu - rzekł władca. Nikomachos nie odzywał się przez chwilę, zbierając myśli. Zamarł w bezruchu i zmarszczył mocno brwi w grymasie filozoficznego skupienia. Jak dotąd to godny uznania występ, uznał Galien. Jeśli słowa dorównają gestom, rozmowa ta może być pouczająca. -Większość ludzi myśli o wygnaniu wyłącznie z przerażeniem. Wygnanie odrywa nas od domu, rodziny i przyjaciół. Wszystko, co znane i kochane, zostaje nam odebrane. Musimy wędrować, obsypani pyłem nędzarze, wśród obojętnych lub wrogich nieznajomych: bieda i samotność prowadzą do bezimiennego grobu. Gdyby tylko bezmyślna tłuszcza uznawała wygnanie za coś absolutnie złego, nie musielibyśmy się tym przejmować. Tylko demagodzy i głupcy dbają o to, co myślą

boipolloi. Ale także inni, najbardziej szanowani wśród ludzi, wyrazili podobne osądy. Czyż boski Homer nie opisał cierpienia Odyseusza, trzymającego się kurczowo połamanej tratwy lub szlochającego samotnie nad morzem? Dziesięć lat nieszczęścia, udaremnionej nadziei i niespełnionych marzeń. Pomyśl, co o wygnaniu napisał Eurypides. Elektra pyta swojego brata: „Gdzież biedak cierpi to smutne wygnanie?". On odpowiada: „Praw niejednego miasta słuchał, ginie". Może i ma środki do życia, ale „cóż może wygnaniec?"* A jednak inni mieli na ten temat odmienne zdanie - ciągnął Ni-komachos. - Wielu filozofów, i to najwybitniejszych, uważa wygnanie za kwestię obojętną, ani dobrą, ani złą. Jest ona bez znaczenia. Prawy człowiek jest taki niezależnie od tego, gdzie przebywa, nieważne, w jakich znajduje się okolicznościach. Tak samo jak zamożność czy bieda, jak choroba czy zdrowie, nie jest ono w stanie zmienić duszy człowieka czyjego moralnego celu. Z drugiej strony część filozofów... bardzo szanowanych, choć niemających rozeznania... twierdzi, że wygnanie jest nieuniknionym przeznaczeniem każdego. Wszyscy jesteśmy wygnani, jak mawiają, z naszej umiłowanej ojczyzny, którą ich zdaniem są niebiosa. Nie będę cię kłopotał tak abstrakcyjnymi teoriami, basileus. Ci filozofowie utrzymują, że każdy władca musi być myślicielem. Mylą się. Władca to jedno, myśliciel to co innego. Wystarczy, jeśli władca słucha myślicieli. Basileus wciąż musi zajmować się doniosłymi, praktycznymi dylematami, nie ma czasu na teoretyczne rozważania. Galien pozwolił sobie na uśmiech. Jego sympatia dla platonika Plotyna była dobrze znana. Nikomachos nader zgrabnie zaatakował zwolenników Platona, łącząc to z elegancką, powściągliwą prośbą o cesarskie względy. Zenon dobrze się spisał, znajdując Nikomachosa; stoik daleko zajdzie. Twarz filozofa się rozjaśniła. - Wreszcie, powinniśmy przeanalizować, w jaki sposób wygnanie może wręcz przysłużyć się człowiekowi... może być czymś dobrym, Elektra Eurypidesa w przekładzie J. Łanowskiego (przyp. tłum.).

jesli nie błogosławieństwem. Muzoniusz, sam wygnany przez Nerona, słusznie zauważył, że ludzie zajmujący wysoką pozycję aż nazbyt często uzależniają się od wystawnego życia. Wygnaniec znajduje się w trudnych okolicznościach. Musi żyć prościej. Muzoniusz wspomniał o Spartiakosie ze Sparty, który cierpiał na bóle w piersi. Na wygnaniu musiał wyrzec się zbytków i przestał chorować. Wygnanie oczyszcza, wzmacnia ciało. Wygnanie może się też przysłużyć moralności, nauczyć prawości. Skazany przez Domicjana Dion Chryzostom rozważał, czy wygnanie jest dobre, czy nie. Poradził się wyroczni delfickiej. Apollo powiedział mu, aby dalej robił to, co robi. Początkowo Dion nie pojmował, że jego relegatio zmusiło go do zastanowienia się nad najważniejszym pytaniem: jak należy żyć? Skromnie odziany Dion zaczął wędrować i, jak nam mówi, niektórzy brali go za filozofa. Podchodzili do niego i prosili, żeby opowiedział im o dobru i złu. Aby im odpowiedzieć, Dion musiał głęboko rozważyć te najdonioślejsze problemy, dzięki czemu stał się filozofem. Zakończmy, wracając do Odyseusza. Widzieliśmy jego tułaczkę, ale jakie miała ona rezultaty? Nie był słabeuszem, walczył pod Troją, bardziej jednak słynął ze sprytu niż z rzemiosła wojennego. Dziesięć lat cierpień uwzniośliło i wzmocniło jego ciało oraz duszę. Kiedy bogowie pozwolili mu wrócić do Itaki, był już zupełnie innym człowiekiem. Miał fizyczną i moralną siłę, by niemal samemu zabić wielu nieprzyjaciół, którzy wdarli się do jego domu. Nikomachos skończył. Niewzruszenie opierał się na swoim kiju. Galien o nic go nie zapytał. Prowadzenie sokratejskiego dialogu nie miało większego sensu. Po jednej stronie władca, którego wola stanowiła prawo; po drugiej jeden z jego podwładnych, którego życie wisiało na włosku. Raczej nie było szansy na osiągnięcie wolnej mowy czy prawdy. Słowa filozofa-eunucha Faworynusa wciąż brzmiały prawdziwie: „Źle mi radzicie, przyjaciele, kiedy nie pozwalacie mi uznać, że człowiek, który dowodzi trzydziestoma legionami, ma rację w odniesieniu do jakiegokolwiek wybranego przezeń tematu". Galien miał zamiar sam to przemyśleć.

Cesarz podziękował filozofowi uprzejmie. Czy może jakoś wyrazić swoje uznanie? - Wystarczy, żebyś przemyślał moje słowa i, jeśli to możliwe, zezwolił mi na dalszą przyjemność obcowania z tobą. Dobrze powiedziane; myśliciel proszący o materialne korzyści podważałby własny status filozofa. Hermianus wyłonił się z miejsca, z którego niewidziany, przysłuchiwał się wszystkiemu. Filozofa spotkał zaszczyt ucałowania cesarskiej pieczęci na podsuniętym mu pierścieniu. Puścił dłoń Galiena i posłał pocałunek, po czym Hermianus go wyprowadził. Galien został sam w ogrodzie i pogrążył się w zadumie. Wygnanie nie musiało złamać człowieka; mogło go zmienić. Odyseusz powrócił i bezlitośnie zabił tych, którzy wyrządzili mu krzywdę. Późniejsza historia też dostarczała przykładów ludzi, którzy wrócili uzbrojeni po zęby, aby zemścić się na tych, którzy ich wygnali: Dion z Syrakuz przepędził tyrana Dionizjosa; Mariusz sprawił, że ulice Rzymu spłynęły krwią. Balista nigdy nie wykazał się ani bezwzględną ambicją tego drugiego, ani nieustępliwymi zasadami pierwszego. Był jednak świetnym dowódcą. Trzykrotnie pokonał Persów, raz samego króla królów. Zabił tyrana Kwietusa. Obwołano go cesarzem, Markiem Klodiuszem Bali-stą Augustem. Rozgoryczony wygnaniem mógł zwrócić się do innych rozczarowanych ludzi, mógł się stać symbolicznym wodzem powstania: skoro raz było się capax imperii, już się nim pozostaje. Rzym zawsze chętnie przyjmował przyzwyczajonych do przemocy ludzi, którzy walczyli w jego imieniu i uosabiali jego zasady. Galien już słyszał podstępne sofizmaty dworzan nowego reżimu: Balista, nowy Eneasz, wrócił z daleka z mieczem w ręku, aby przegnać zniewieściałych dekadentów z Siedmiu Wzgórz, aby przywrócić Rzymowi jego prastarą, waleczną cnotę. Samo wygnanie nie powstrzyma Balisty. Zromanizowany barbarzyńca pozostanie zagrożeniem dla samego Galiena. Może rozwiązaniem byłoby okaleczenie. Nikt, kto był zdeformowany, nie mógł zasiąść na tronie cesarskim. Odciąć mu uszy i nos. Ale przecież Balista był jego przyjacielem. Zatem tylko nos.

Galien pokręcił głową, wychylił łyk wina. Nad czym się w ogóle zastanawiał? Pamiętał opowieść z Tacyta o księciu ze wschodu. Młodzieniec wychował się w Rzymie jako zakładnik. W końcu jednak ze względów politycznych odesłano go z powrotem do ojczyzny, gdzie miał rządzić jako król Partii. Jego rodakom nie spodobały się jego obce, zachodnie zwyczaje. Nie zabili go jednak, tylko odcięli mu uszy i nos. Taka - pisał Tacyt - była partyjska clementia. Galien wiedział, że jest autokratą, ale potrafił docenić tę ironię. Okaleczenie nie było rozwiązaniem. Taką „łaską" mógłby wykazać się okrutny orientalny despota, nie cesarz Rzymian czy basileus Greków. Śmierć - oto rozwiązanie.

Rozdział siódmy Ucieczka z Efezu była łatwa. Balista i pozostali, przeciąwszy agorę, przeszli ulicą prowadzącą obok wschodniego gimnazjonu. Tłumy przy bramie Magnezji spowodowały opóźnienie, ale nie zagrożenie. Za bramąfamilia podążyła na południe. Nawet z kobietami i dziećmi udało im się dotrzeć do willi Korwusa w niecałe pół godziny. Hippotoos jednak zapamiętał tę drogę inaczej. Najpierw mozolny marsz przerażająco ciasną ulicą wiodącą od pomnika Memiusza; nierówny, zdradziecki chodnik; echa szalejącego niedaleko zamieszania; smród spalenizny. Przypomniał sobie, jak usiłował nie oglądać się zbyt często przez ramię; kłębiący się przy bramie tłum; to, jak za murami próbował siłą woli zmusić rodzinę do szybszego marszu; wszechobecny strach; obezwładniający niepokój, że każdy odgłos za jego plecami zwiastuje nadejście Gotów. Hippotoos nie był tchórzem, ale długa kariera bandyty nauczyła go, że uciekać należy jak najszybciej. Nie potrafiłby zliczyć, ile razy był ścigany - nigdy jednak nie uciekał tak wolno. Przy wszystkich tych okazjach w Cylicji, Kapadocji, Syrii, Egipcie, a nawet Etiopii, jeśli kobiety i dzieci spowalniały tempo jego marszu, zostawiał je przy drodze albo zabijał. Czy byli to zakładnicy porwani dla okupu, czy członkowie jego własnej grupy - to nie robiło różnicy. Życie wśród latrones nie sprzyjało sentymentom.

Balista maszerował miarowo przy Hippotoosie na tyłach małej grupy uchodźców. Hippotoos podziwiał samokontrolę rosłego barbarzyńcy. W willi Germanin stanowił uosobienie chłodnej kompetencji. Zwołano całą służbę, zwierzęta wyprowadzono na zewnątrz. Kiedy zakładano im uprzęże, Balista roztkliwiał się nad szarym wałachem, którego trzymał w stajni przy willi. Służba pomogła najstarszym, niedołężnym i najmłodszym usiąść w siodłach. Balista uparł się, żeby Julia jechała na jego koniu; on sam chciał iść pieszo. Dwaj krzepcy niewolnicy zostali na miejscu, aby zapobiec niezorganizowanym grabieżom -mieli wziąć nogi za pas, gdyby pojawili się Goci. Reszta służby, około tuzina osób, dołączyła do kolumny, która znów ruszyła w drogę. Od tamtej pory Hippotoos był spokojniejszy. Raczej nie wchodziło w grę, by Goci zapuścili się tak daleko w głąb kraju, tym bardziej że w Efezie było jeszcze tyle do splądrowania. O Gotach nie wiedział nic, ale o łupiestwie - sporo. Balista poprowadził ich na południe główną drogą. Kiedy skręciła na wschód, w stronę Magnezji nad Meandrem, weszli między wzgórza; ścieżka pięła się w górę i wiodła na południowy zachód. Noc spędzili w świętym przybytku, Ortygii; ze snu wyrywały ich żarliwe modlitwy kapłanów i ogarniętych paniką miejscowych. Zeusie, Apollinie, Ateno, wszyscy mieszkańcy Olimpu, chrońcie nas przed gniewem Scytów. Następnego dnia grupa obeszła podnóże góryToraks, dotarła do równiny i zatrzymała w zrujnowanej wiosce o nazwie Majandros. Potem ostatni ranek marszu, niecałe dziesięć mil po równej drodze, i znaleźli się w Priene. Były idy marcowe. Hippotoos był zgrzany, zirytowany i powoli tracił cierpliwość. Nie udało im się wyprzedzić wieści o Gotach. Powiedziano im, że północno-wschodnia brama Priene będzie zamknięta do chwili, kiedy kapłan Apollina, stephanephoros Marek Aureliusz Tacjan, przybędzie i podejmie decyzję o jej otwarciu. To stało się prawie godzinę wcześniej Hippotoos miał aż nazbyt dużo czasu, żeby rozejrzeć się po okolicy. Brama była wąska. Nawet gdyby ją otwarto, dwóch zdetermino-

wanych wojowników mogło jej bronić. Po obu stronach wznosiły sic wieże. Mury były stare, kamienie poznaczone bliznami ze starości, a w pęknięciach i złączeniach rosły chwasty. Nikt nie pracował przy nich od pokoleń. Jednak dzięki rzemiosłu budowniczych potężne, świetnie dopasowane do siebie ciosane kamienie wciąż stały. Choć ktoś zwinny zapewne mógłby się na nie wspiąć - na przykład pokonać je w nocy gdyby zorganizować pod nimi obronę, wciąż mogły stanowić ogromną przeszkodę. Po lewej mury zakręcały ostro zygzakiem, co dawało możliwość atakowania z flanki wroga, który zbliżałby się do bramy po rampie. Dalej mur zakrzywiał się, podążając śladem górującego nad równiną pogórza. Po prawej umocnienia pięły się szalonymi zakrętami po stromym zboczu. Urywały się pod klifem - tam nie trzeba już było murów. Na wysokość trzystu stóp lub więcej wznosiło się tam wypiętrzenie góry Mykale: bladoszara skała, zbyt stroma, aby coś na niej rosło. Na szczycie znajdował się akropol. Korwus miał rację, Priene trudno byłoby zdobyć. Choć Hippotoos nigdy wcześniej nie był w Jonii, znał zarysy dziejów miasta. Rzeka Meander zdradziła Priene, niegdyś jeden z najważniejszych ośrodków jońskich Greków. Muł naniesiony przez złożony z wielu kanałów szlak wodny stworzył rozległą równinę, oddalając miasto od morza. Straciwszy dostęp do wybrzeża, Priene i jej port, Naulochos, popadły na przestrzeni lat w zapomnienie. Hippotoos miał nadzieję, że właśnie ta prowincjonalność oraz odległość dzieląca miasto od Morza Egejskiego teraz je ochroni. Przy bramie zrobiło się zamieszanie. Z murów obronnych rozległ się donośny głos: -Jestem Marek Aureliusz Tacjan, syn Tacjana, stephanephoros Priene. Kim jesteście? - Marek Klodiusz Balista z rodziną, a także familia Marka Aureliusza Korwusa. Mój przyjaciel Korwus polecił mi przyjść do ciebie i schronić się tutaj przed Scytami. Bramę otwarto i Tacjan wyszedł z miasta. Wymieniono prezentacje i pozdrowienia. Hippotoos przyjrzał mu się bardzo uważnie. Wy-

soki stephanephoros ubrany był w grecki himation oraz tunikę. Chód i posturę miał właściwą elicie: ruszał się powoli, majestatycznie, z opanowaniem. Kiedy stał nieruchomo, splatał dłonie przed sobą, tak że wyglądał zupełnie jak pomnik Demostenesa. I Iippotoos jednak przejrzał go. Ta próba ucieleśnienia dawnych obywatelskich cnót była oszustwem. Spojrzenie Tacjana ani na moment nie było spokojne - nieprzerwanie wodził wzrokiem po otoczeniu. Była to jasna oznaka, że popełnił jakiś ohydny czyn, może zabicie krewnego, albo dopuścił się czegoś zabronionego przez bogów, jak syn Pclopsa lub Edyp, syn Lajosa. Tacjana trzeba będzie obserwować. Po cóż istniała fizjonomika, jeśli nie po to, aby ostrzegać przed przywarami złych ludzi? Tacjan kazał im zostawić zwierzęta - miała zająć się nimi jego służba. Poprowadził ich pieszo pod sklepieniem bramy. Wzdłuż stromej, wąskiej ulicy ciągnęły się gładkie mury z nielicznymi zacienionymi drzwiami. Przynajmniej byli tam osłonięci przed słońcem, które doli iero co minęło zenit. W przerwach między budynkami po prawej widać było zwieńczony akropolem klif, który górował nad otoczeniem. Szli dalej, a Hippotoos nie przerywał swoich rozważań na temat fizjonomiki. Oczy Tacjana przypominały mu oczy mieszkańców Tracji z okolic Bizancjum i Peryntu, dwóch pokis, w których dorastał. Ich spojrzenia też nie przestawały krążyć, a ich charakter cieszył się złą sławą - tylko wrodzone tchórzostwo powstrzymywało ich przed popełnianiem podłych czynów, na które mieli ochotę. Kiedy cała grupa dotarła do teatru, ulica prowadziła już po równym terenie, ale była jeszcze węższa. Tacjan spytał, czy Balista miałby ochotę obejrzeć teatr: rozciągał się stamtąd piękny widok na południe, na równinę i morze w okolicach Miletu oraz wyspy Lade. Balista odparł, że z przyjemnością, ale może później; jego ludzie byli zmęczeni i głodni. Naturalnie, naturalnie; Tacjan już zdążył wysłać ludzi, którzy mieli przygotować dom i posiłek. Hippotoos wrócił myślami do Peryntu i Bizancjum, dwóch miast pełnych złych ludzi, dwóch miejsc, do których już nigdy nie wró-

ci. Pomyślał o Arystomachosie, człowieku, którego zabił w drugim z nich. Nie w głowie była mu skrucha. Przypomniał sobie wieści o rzezi radnych Bizancjum dokonanej przez Galiena. Wypełniły one jego serce zaciekłą radością. Za teatrem ulica zaczęła opadać. Dotarli do długich schodów. Hippotoos zrozumiał, dlaczego musieli zostawić konie. Kilka kroków dalej, po prawej, rysowały się drzwi obramowane potężnymi kamiennymi płytami. - Witajcie w moim domu - Tacjan zwrócił się do Balisty z kurtuazją. Razem przekroczyli próg i znaleźli się w chłodnym korytarzu. Hippotoos i inni podążyli za nimi. Odźwierny wyłonił się ze swojej klitki, skłonił się, dotknął palcami ust i - dopełniwszy proskynesis -znów zniknął. Na końcu korytarza, po lewej, jaśniało światło atrium. Kiedy szli w jego stronę, minęli schody prowadzące w prawo, do kolejnego atrium. Najwyraźniej Tacjan lub jeden z jego przodków połączył co najmniej dwa domy, aby powstała posiadłość odpowiednia dla majestatu tego rodu. W cieniu perystylu ustawiono sofy i stoły. Pojawili się niewolnicy z misami i dzbanami. Kiedy obmywali dłonie bardziej szacownym gościom, Tacjan sprawnie przydzielił wszystkim kwatery; jego spojrzenie ani na moment nie spoczęło w jednym miejscu. Balista uprzejmie poprosił tylko o jeden pokój dla siebie, żony i synów. Nie chciał nadużywać gościnności gospodarza. Jego dwaj wyzwoleńcy oraz accensus też zmieszczą się w jednym pokojuKiedy Germanin mówił, Hippotoos złapał spojrzenie Julii. Żona Balisty wyglądała, jakby już miała coś powiedzieć, ale się powstrzymała. Hippotoos wiedział, że między nimi się nie układa. Widać to było po jej oczach. Były czarne, co rzadko stanowiło dobry znak. Cechował je brak głębi, który często zdradzał głęboko zakorzeniony, tłumiony gniew. Były też suche - pewny znak braku moralności. Oczy były oknem duszy. A jednak absolutnie nie było pewne, że problem leży wyłącznie po jej

stronie. Oczy Balisty miały ciężkie powieki, opadające w zewnętrznych kącikach. Kiedy mówił - szczególnie, gdy zwracał się do żony - często wzdychał. Wielki fizjonom Polemon zidentyfikował tę kombinację jako oznakę człowieka, który rozważa popełnienie podłego czynu. Ale I lippotoos nie był jeszcze niczego pewien, jeśli chodziło o Balistę. Jak iownież rzekł Polemon, jeden znak nie wystarczy: nie można było potwierdzić swego osądu, nie uwzględniwszy wszystkich symptomów. Gdy humiliores spośród nowo przybyłych zostali odprawieni w głąb domu, szacowni goście zajęli miejsca na sofach. Tacjan wylał libację, zmówił krótką modlitwę i rozparł się na sofie u szczytu stołu, w towarzystwie swojego najstarszego syna oraz Balisty. Nie towarzyszyła im żadna kobieta, włącznie z żoną Korwusa, Nikeso. Wyzwoleńcy dostali sofę na tyłach. W prowincjonalnej Priene królowały staromodne zwyczaje. Pili wino Aromeus, jedno z najlepszych w okolicach Efezu. Chleb był świeżo upieczony. Jako dodatek do obowiązkowych jajek na twardo podano na początek miejscowe małże, przegrzebki z rusztu z octem oraz syffionem z Medii, a także marynowany koper morski. Hippotoos uznał, że prostota tego ostatniego dania miała podkreślić wyrafinowany gust, którego wyrazem było podanie małży w szczycie sezonu oraz niebywały koszt importowanej przyprawy. Wielu ludzi wzbogaciło się na sprowadzaniu sylfionu z odległych zakątków Azji. Działanie rzeki może i umniejszyło znaczenie Priene, ale stworzyło żyzne tereny uprawne. Jeśli miało się ich wystarczająco dużo - a najwyraźniej Tacjan miał - widmo ubóstwa było dalekie. Tacjan raczył Balistę opisem atrakcji Priene: była tam świątynia Ateny i Augusta, przybytek Demeter i Persefony oraz Aleksandre-um położony przy Zachodniej Bramie dom, gdzie zatrzymał się Macedończyk podczas oblężenia Miletu. Ponieważ nie mieli nic w ustach, od kiedy wyruszyli przed świtem, I lippotoos ochoczo zajął się jedzeniem i piciem. Miał nadzieję, że podane zostaną kolejne smakołyki i że, Aromeus nie ściągnie na niego zbyt dużego bólu głowy. Przy drzwiach dało się słyszeć zamieszanie, potem ruchy w ciem-

nym korytarzu, po czym do atrium wbiegł posłaniec. Oślepiony na głym blaskiem słońca mężczyzna mrugał, spoglądając na niewyraźne sylwetki usadowione w cieniu perystylu. - Kyrie - nie znając Tacjana, posłaniec zwrócił się do wszystkich obecnych. - Kyrie, Flawiusz Damian przybył z Efezu. Ma przemówić przed bule. Goci płyną na południe. Flawiusz Damian już przemawiał w buleuterionie, stojąc przed radą. Jako potomek i imiennik słynnego sofisty najwyraźniej uważał, że wie, jak dobrze wygłosić mowę. Dźwięczne, podniosłe attyckie słowa wylewały się z niego potokiem. Popisywał się znajomością tajemnic starożytnej historii. Obywatele Priene zawsze szczycili się odwagą. Ta andreia, wpojona im przez naturę i wychowanie, pozwoliła im odeprzeć barbarzyńską furię Galatów. Pokrzyżowała też plany połączonych sił Ariaratesa z Kapadocji i Attalosa z Pergamonu, kiedy ci królowie niecnie próbowali zająć miasto. Hippotoos, który siedział przy Baliście w pierwszym rzędzie, po prawej stronie mówcy, wiedział, że Flawiusz Damian będzie mówił przez dłuższy czas. Ukradkiem podłubał w zębach i się rozejrzał. Komnata posiedzeń rady była wysoka i mroczna. Pachniało w niej kurzem wieków. Amfiteatralne rzędy siedzeń wypełniających trzy boki pomieszczenia zajmowało może stu mężczyzn. Miejsca było jednak dość dla znacznie większej grupy: pięciuset? Sześciuset? Miasto może podupadło, ale Hippotoos był ciekaw, czy kiedykolwiek mogło się poszczycić choć po części tak liczną radą. Flawiusz Damian wdał się w rozwlekłe omówienie niezmiennego charakteru barbarzyńców z Północy. Galatowie, Goci, Scytowie, wszyscy są tacy sami: waleczni, to prawda, ale ponieważ są nieracjonalni, brakuje im prawdziwego moralnego wymiaru odwagi, takiego jak u Hellenów. Nie mają też hartu ducha, a ich wielkie, blade ciała nie znoszą upału ani ciężkiej pracy. Hippotoos zerknął na Balistę kątem oka, żeby sprawdzić, jak to przyjmuje. Germanin patrzył obojętnie na ogień pełgający na ołtarzu

pośrodku pomieszczenia. Zapewne słyszał podobne rzeczy już wiele razy. Hippotoos męczył się z kawałkiem jagnięciny, który utkwił mu między zębami. Pobolewała go głowa. W końcu Flawiusz Damian zakończył porywającym panegirykiem n a cześć mieszkańców Priene, potomków bohaterów bitwy u brzegów I ,adc. Dlaczego ludzie tacy jak oni mieliby obawiać się hordy pijanych Scytów? Rozległ się przytłumiony aplauz. Flawiusz Damian, zapewne dając się ponieść swojej retoryce, zdaje się zapomniał, że Jończycy przegrali ową bitwę. Nie dorównujesz swojemu przodkowi jako orator, pomyślał Hippotoos. Oto problem nas, Hellenów: ciągle rozpamiętujemy przeszłość. Może Rzymianie mają rację - mówimy zbyt dużo, działamy za mało. Tacjan podziękował Flawiuszowi Damianowi, po czym poprosił, aby głos zabrał vir ementissimus Marek Klodiusz Balista. Hippotoos się nachylił. Wiedział, co Balista ma zamiar powiedzieć. Choć tego nie rozumiał, był ciekaw, jaką reakcję wywoła. Gdy Balista wstał, zbierając myśli, przez drzwi u szczytu od północy padł snop światła. Balista poczekał, by spóźnialski usiadł na miejscu. - Radni Priene. - Balista dobrze posługiwał się attycką greką, nie używając barbaryzmów i prawie bez północnego akcentu. W końcu wykształcono go na rzymskim dworze cesarskim. - Wasze miasto leży w pewnej odległości od morza. Goci nie oddalą się zbytnio od swoich łodzi. Gdyby je stracili, mieliby odciętą drogę ucieczki z wrogiego terenu. Położony na dalszym odcinku wybrzeża Milet i przybytek w Didymie mają się czego obawiać, Priene raczej nie. Jeśli Goci się tu pojawią, i tak macie solidne mury. Oni przybyli po łup, nie po to, żeby rozpocząć oblężenie. Sądzę, że jeśli podjęte zostaną rozsądne środki ostrożności, Priene będzie bezpieczne. Tak bezpieczne, że zamierzam zostawić tu moją rodzinę, ukochaną żonę i małych synów, gdy sam pojadę do Miletu. Jako doświadczony dowódca zaoferuję swoje usługi podczas obrony miasta. Balista urwał, gdy rozległy się krzyki protestu. Jaki złośliwy demon poddał mu ten pomysł? Powinien zostać na miejscu i pomóc im.

Germanin pokręcił głową. - Podjąłem już decyzję. Pojedzie ze mną tylko mój acccnsus Marek Aureliusz Hippotoos oraz wyzwoleniec Marek Klodiusz Maksymus. Resztę mojej rodziny powierzam waszej opiece. Zatrzyma się ona w domu mojego przyjaciela Marka Aureliusza Tacjana. Niech bogowie chronią nas wszystkich. Gdy przechodzili przez świętą bramę, Hippotoos przypomniał sobie pożegnanie w posiadłości Tacjana. Synowie Balisty byli grzeczni. Młodszy, Dernhelm, był chyba za mały, aby w pełni wszystko rozumieć, ale starszy, Isangrim, zachował się dzielnie. Balista i Julia wymienili kilka frazesów i szybki pocałunek. Atmosfera była napięta od niewypowiedzianych słów i niedokończonych myśli. W końcu Balista uściskał starego Kalgakusa; szeptali do siebie przez chwilę ważne, mocne słowa - i było po wszystkim. Hippotoos wielokrotnie opuszczał ukochane osoby, jednak dwie okazje wyróżniały się w jego pamięci. Wiele lat wcześniej w Taorminie: ostatnie, przelotne spotkanie z Klejstenesem. Było to w wynajmowanym na godziny pokoju nad gospodą; czas uciekał, a służący i płatni opryszkowie już go szukali. Płacząc, młodzieniec błagał, aby ukochany zabrał go ze sobą - nie dbałby o to, że rodzina by go wydziedziczyła, nie obchodziłoby go, gdyby cały świat obrzucił go wyzwiskami. Hippotoosa to wzruszyło, ale wiedział, że Klejstenes nie mówi poważnie, a nawet jeśli tak, to wkrótce zmieniłby zdanie. Kochał się z chłopcem po raz ostatni, po czym ruszył do portu. Klejstenes był przemiły, ale nie mógł się równać z Hiperantesem. Dorastali razem. Hippotoos i Hiperantes, efebowie z Peryntu, urodzeni w zamożnych, wpływowych rodach. Być może, gdyby nie byli rówieśnikami, polis potraktowałoby ich bardziej pobłażliwie - byliby jak starszy erastes i jego młodszy eromenos, jak za wspaniałych czasów wolnej Hellady, epoki Harmodiosa i Aristogejtona, Alcybiadesa i Sokratesa. Może wtedy ojciec Hiperantesa nie odesłałby go do Bizancjum pod tak zwaną opiekę Arystomachosa. Nawet później, kiedy Hippotoos zabił już Arystomachosa, nawet wtedy wszystko byłoby dobrze, gdyby nie morska katastrofa. Jej wspomnienie nawiedzało Hippoloosa co noc.

Mroczne morze u wybrzeży Lesbos, życie uchodzące z Hiperantesa w zimnych falach, młodzieniec oddalający się od niego w ciemnościach. Dotarli do rozstajów drogi na północnym wschodzie agory, gdzie czekały konie, i Hippotoos wrócił myślami do chwili obecnej. Dwaj pospiesznie zakupieni przez Balistę niewolnicy trzymali uzdy pięciu koni i dwóch jucznych mułów. Zwierzęta podniosły znad fontanny mokre pyski. Balista poprosił Tacjana, aby zapewnił im gońca, którego chciał wysłać do namiestnika Maksymiliana. Mężczyzna już czekał. Balista odciągnął go od fontanny i reszty grupy, a potem zawołał Maksymusa, żeby do nich dołączył. Hippotoosa o to nie poprosił. Konie znów zanurzyły pyski w wodzie. Balista wymienił z posłańcem kilka poważnych zdań. Hippotoos się przyglądał, czując zazdrość na myśl o zażyłości Germanina z Mak-symusem; był zły, że Balista ufał temu ciemniakowi z Hibernii, a nie swojemu sekretarzowi. Posłaniec ruszył w drogę. Balista i Maksymus wrócili do grupy i dosiedli koni. - Czas na nas. - Balista pogładził uszy swojego jasno umaszczone-go wierzchowca. Pojechali na zachód, po prawej mając gładką kolumnadę Świętej Bramy, a po lewej - agorę. Ten dureń z Hibernii podśpiewywał piosenkę o kobiecie, która miała pięć uczynnych córek. Minęli schody prowadzące do wielkiej niebiesko-czerwonej świątyni Ateny i Augusta. Ulica opadała przed nimi. Dokładnie widać było, jak bardzo Priene podupadło. Rząd sklepów po jednej stronie i domów po drugiej był w większości zrujnowany; dachy części budynków się zapadły. Wyglądało na to, że nie jest to nowa sytuacja. Z niektórych zniszczonych budynków wyrastały wysokie sosny. Ludzi było niewielu. Hippotoos nie miał pojęcia, dlaczego Balista podjął się tej niebez-

piecznej misji. Niewiele cech jego fizjonomii znamionowało zadatki na bohatera. Jego oczy były ciemnoniebieskie, niemal granatowe. Często odbijały światło i lśniły jak promienie słońca. Ta kombinacja oznaczała ostrożność, jeśli nie tchórzostwo i strach, a także niestosownie bliskie relacje z ubogimi. A jednak pojedyncza cecha nie wystarczała. Mimo wszystko - bez względu na to, jak nierozważna była cała ta ekspedycja - słońce świeciło, jaskółki pomykały po niebie, a sosny rzucały cień. Mogło być gorzej. Z jednej ze stromych uliczek po prawej wyszedł nagle czarnoskóry mężczyzna. Jadący na czele koń Balisty się spłoszył. Cofnął się, a jego tylne kopyta niebezpiecznie zbliżyły się do połamanych płyt chodnikowych przykrywających rynsztok przy lewym krańcu ulicy Hippotoos nie mógł powstrzymać dreszczu. Zły omen. Czerń była kolorem zaświatów, duchów i demonów, Hekate o trzech twarzach i straszliwych erynii. Przed bitwą pod Farsalos ludzie Brutusa napotkali Etiopczyka. Przebili go mieczami. Przegrali bitwę. Balista zapanował nad siwkiem, wymruczał kilka uspokajających słów. Etiopczyk skłonił się, posłał pocałunek jeźdźcom. Balista skinął mu głową i ruszył dalej. Pozostali pojechali za nim. Etiopczyk odprowadził ich wzrokiem. Jechali powoli, bez słowa. Nawet Maksymus milczał. Hippotoos uznał, że powietrze się trochę ochłodziło. Zbliżali się do Zachodniej Bramy, kiedy Balista ściągnął lejce konia i odezwał się do starca przycupniętego przy drodze. Czy Aleksandreum jest gdzieś niedaleko? Starzec podniósł się powoli i powłócząc nogami, wszedł w uliczkę wiodącą w lewo. Wezwał ich gestem: chodźcie, chodźcie. Balista i Hippotoos zeskoczyli na ziemię. Maksymus powiedział, że zostanie ze zwierzętami. Wylot uliczki był wąski, zarośnięty. Stary mężczyzna czekał kilka kroków dalej, po lewej. Wskazał otwarte drzwi. Balista sięgnął do sakwy przy pasie. Starzec wykonał pełen godności gest odmowy i wrócił tam, skąd przyszedł.

Hippotoos podążył za Balista. na dziedziniec, pokryty kurzem i pusty. Panowała tam smutna atmosfera opuszczonego festynu. Przy drzwiach widniała inskrypcja: „Wejdziesz do tego przybytku czysty i ubrany na biało". Hippotoos zwrócił uwagę, że Balista ma na sobie czarne ubranie. Z drzwi od południa niespiesznie wyłonił się kapłan. Niepokojące było to, że wyglądał, jakby się ich spodziewał. Przywitał ich oficjalnie, zamienił kilka zdań z Balistą i łaskawie przyjął nieco pieniędzy. Kapłan odszedł, a oni czekali. Na dziedzińcu panował bezruch i cisza. Balista nie był w nastroju do rozmowy. Po jakimś czasie kapłan wrócił z małym chłopcem niosącym ofiary. Zaprowadzili dwóch mężczyzn w stronę drzwi w północnej ścianie, wiodących do samego przybytku. Pomieszczenie było ciemne; pośrodku rysowały się trzy kolumny. W północno-wschodnim rogu znajdowało się niskie podium. Weszli na nie po schodach. Na podium stał marmurowy stół, a na nim posążki: Aleksander sięgający po miecz, Kybele, inne bóstwa. Pod stołem biegła szczelina. Balista wziął ciastka i położył je na blacie. Chwycił naczynie z nie-rozcieńczonym winem, o które poprosił, i wylał płyn do szczeliny. Aleksander żyje i rządzi. Bez dalszych ceregieli Balista odwrócił się i wyszedł. Hippotoos podążył za nim. Na zewnątrz zerwał się wiatr. Z uliczki rozciągał się wspaniały widok na mury miejskie, równinę Meandra i Morze Egejskie, na wzgórza. Majaczyły mglistym błękitem w oddali, a ostatnie z nich musiało być półwyspem, na którym leżał Milet. Podobno właśnie z tego domu Aleksander ruszył na podbój owego miasta. Hippotoos nie miał pojęcia, co myśli Balista, ale był ciekaw, czy zły omen został zażegnany.

Rozdział ósmy Balista spojrzał na księżyc. Był prawie okrągły: następnej nocy przypadała pełnia. Nad dziobem od strony sterburty widać było zarys trzech szczytów na niewielkiej, spowitej mrokiem i cichej wyspie Lade. Po drugiej stronie, niedaleko, w wodzie odbijały się rozrzucone po zboczach półwyspu światła Miletu. Woda sunęła po burtach łodzi i pędziła w tył, a kilwater rysował się jasno na ciemnym morzu. Było późno. Balista był zmęczony. Wyjechali z Priene, minęli odcięty od morza port Naulochos i dotarli do wioski Skolopejs. Stamtąd wysłali jednego z niewolników z powrotem do Priene ze zwierzętami. Wynająwszy łódź rybacką, musieli poczekać, aż zacznie wiać wieczorny wiatr od lądu. Balista przeciągnął się i ziewnął. Miał wrażenie, że od chwili, kiedy ruszyli - było to przed świtem - minęły wieki. Hippotoos siedział z Maksymusem na dziobie i opowiadał mu o Milecie. Jak przystało na dobrego Hellena - Demetriusz, poprzedni accensus, robił tak samo - Hippotoos rzadko przepuszczał okazję, aby pochwalić się znajomością odległej historii. -W tych okolicach panował człowiek stąd, karyjski wódz, który nosił imię Anaks albo jakieś inne, równie barbarzyńskie. Potem przybyli wojownicy z Krety. Dowodził nimi Miletos, syn Apollina i Arei, choć niektórzy mawiają, że jego matką była Dejone albo Akakallis.

Dziwne - wtrącił się Maksymus. - Zazwyczaj to co do ojca są wątpliwości. Hippotoos go zignorował. - Krąży też hipoteza, że założycielem był Sarpedon, ale to oczywiście bzdury. - To j asne nawet dla największego głupca. -W każdym razie kreteńscy przybysze osiedlili się tutaj i żyli w pokoju z miejscowymi Karyjczykami. Wszystko się jednak zmieniło, kiedy pojawili się Jończycy pod wodzą Neleusa, syna ateńskiego króla Kodrosa. Pozabijali mężczyzn i porwali kobiety. To dlatego do dziś żony Milezyjczyków nie siedzą ze swoimi mężami przy stole ani nie zwracają się do nich po imieniu. Maksymus pokiwał głową z podziwem. - Pewno, dobrze idzie tym Milezyjczykom, ale wyobraźcie sobie, gdyby udało im się sprawić, żeby ich żony wcale się do nich nie odzywały. Dziwne, jak często Hippotoos i Maksymus rozmawiali. Oczywiście w ciągu tych miesięcy, które spędzili w jednym gospodarstwie, wielokrotnie dzielili wspólny stół, ale ich zachowanie często wskazywało na to, że za sobą nie przepadają, wręcz się nie znoszą. A jednak coś kazało im szukać swojego towarzystwa. Teraz Hippotoos opowiadał Maksymusowi, jak to Tales z Miletu dziękował bogom za trzy rzeczy: że jest człowiekiem, a nie zwierzęciem; mężczyzną, a nie kobietą; Hellenem, a nie barbarzyńcą. Nie pozostawali sobie dłużni, jeśli chodziło o dokuczanie. Balista miał nadzieję, że niewolnikowi udało się bez przeszkód dotrzeć z Jasnym Koniem do Priene. Na Wszechojca, miał nadzieję, że nie mylił się co do bezpieczeństwa tego miasta. Wiedział, że Kalgakus wolałby zginąć, niż pozwolić, żeby chłopcom albo Julii coś się stało. Nie było w tym nic melodramatycznego - po prostu to wiedział. Nawet jeśli Goci się tam pojawią, akropol wyglądał na niemożliwy do zdobycia, a Tacjan sprawiał wrażenie kompetentnego. Ale Flawiusz Damian... tu sprawa wyglądała zupełnie inaczej. Dobrze się spisał po trzęsieniu ziemi, Balista jednak wciąż mu nie ufał po swojej poprzedniej wizycie

w Efezie. Mimo to decyzja o tym, żeby Julia i chłopcy zatrzymali się u Flawiusza, a sam Balista pojechał do Miletu, była słuszna. Stary rybak siedział na rufie z wiosłem sterowym. Drugi niewolnik spał na dnie łodzi. Balista odepchnął się od masztu i zapytał Hippotoosa, co wie o wcześniejszych obronach Miletu. -„Pewnego razu, dawno temu, dzielni byli ludzie z Miletu" - wyrecytował Hippotoos. - Słowa Febusa Apollina stały się przysłowiem. Armia królów Lidii przez dwanaście lat nękała okolice Miletu. Nic im to nie dało; miasto się obroniło. Potem nie szło już tak dobrze. Jończycy przegrali bitwę morską pod Lade i Persowie zajęli miasto. Flota Aleksandra zakotwiczyła u wybrzeży Lade i miasto padło. Późniejszy król Macedonii, Filip Piąty z dynastii Antygonidów, przejął kontrolę nad Lade i Milet trafił w jego ręce. - A zatem, jeśli napastnik ma kontrolę na morzu, może przejąć i władzę nad miastem - powiedział Balista. - Goci mają kilka łódek. - Maksymus się zaśmiał. - No to świetnie. Jak powiedziałby Kalgakus: wszyscy zginiemy. - Milezyjczycy nie są już tacy jak niegdyś - oznajmił Hippotoos. -Kiedy nadeszły czasy Rzymu, mieszkańcy miasta upadli tak nisko, że wyspę u brzegu Miletu, Farmakuzę, opanowali piraci. Złą sławą okryło ich to, że przetrzymywali młodego Juliusza Cezara dla okupu. - A jednak według opowieści, kiedy już go wypuścili, Cezar zebrał okręty w Milecie, wrócił i ukrzyżował tych, którzy go pojmali - zauważył Balista. - Dokonał tego bardziej dzięki własnej odwadze niż pomocy Mi-lezyjczyków. Balista wzruszył ramionami. - Wszystkie opowieści zmieniają się z czasem. Łódź sunęła z łatwością przez niewielkie fale. Zbliżali się do celu. Balista przeszedł na rufę i stanął obok rybaka, aby przyjrzeć się Miletowi. Tutaj, na północnym zachodzie, półwysep opadał stromo do morza. Dostrzegł mury miejskie w świetle księżyca. Wyglądały na solidne Jak na razie dobrze.

Rybak zmienił hals, żeby skręcić w stronę wąskiego ujścia Portu Lwowo. Po obu jego stronach przycupnęły w mroku potężne rzeźby, od których port wziął nazwę. Obok nich widać było wciągarki i łańcuchy. Niegdyś służyły do zamykania portu; teraz leżały nieruchomo, w opłakanym stanie. Mury miejskie ciągnęły się aż do portu, ale kończyły się przed pomostami na jego drugim końcu. Po lewej stały wielkie szopy, które chroniły galery bojowe. Wyglądały na zrujnowane. Balista wrócił myślami do chwili, kiedy przybywał do innego miasta kilka lat wcześniej. Wysłano go wtedy aby bronił położonego nad Eufratem Arete. Powiedział bule, co będzie trzeba zrobić, zawiadomił radnych o koniecznych wyburzeniach i wydatkach możliwie łagodnie. Nie spodobało im się to. Rozległy się okrzyki oburzenia - część z nich wrzeszczała, że równie dobrze mogliby trafić do niewoli. Może pod pewnymi względami mieli rację. Czy wtedy też tak uważał, czy doszedł do tego wniosku dopiero teraz? Wspomnienia są tak ulotne. Kiedy łódź wpływała do portu, na nabrzeżu zapanował ruch. Telo-nes - dziwne, ale celników zawsze można było rozpoznać - zaprowadził nad wodę grupę żołnierzy z oddziału pomocniczego. Było ich ledwie kilku; w sam raz, jeśli chodziło o aresztowanie przemytników, gorzej w wypadku przybycia bandy Gotów. Stary rybak przybił do brzegu. Telones krzyknął coś rozkazującym tonem. Balista zignorował go i pozwolił Hippotoosowi zastraszyć urzędnika dźwięcznymi tytułami opisującymi wysoką pozycję jego pana. Żołnierze zasalutowali dość żwawo. Celnikowi udało się przywołać na twarz minę zarówno przypochlebną, jak i niezadowoloną. Balista zszedł na ląd. Kiedy inni cumowali łódź, poprosił celnika, aby zwołał bule Miletu. Celnik się najeżył. - Kyrie, jest późno. Radni na pewno śpią. - To ich obudź. - To wpływowi ludzie. - Mężczyzna był oburzony. - To byłoby niestosowne.

- Idź do kurii. W siedzibie rady powinni być niewolnicy miejscy -rzucił po łacinie do jednego z żołnierzy Balista. - Kyrie, radnym nie wolno przeszkadzać - wtrącił celnik. - Będą wściekli. - Każ niewolnikom zbudzić radnych. - Balista wciąż mówił do żołnierza. - Nie, kyrie, to musi poczekać do jutra. Nie masz władzy nad tym oddziałem. Balista spojrzał na Maksymusa, skinął głową w stronę celnika i dalej wydawał rozkazy. -Jeśli w kurii nie ma niewolników, dowiedz się, gdzie mieszka jeden z bardziej wpływowych radnych. Maksymus podszedł do celnika, objął jego ramiona braterskim gestem, przyciągnął go blisko do siebie i wbił mu kolano w krocze. Telones zgiął się wpół, obejmując dłonią jądra. Maksymus zrobił krok do tyłu i bez wysiłku kopnął go tak, że celnik upadł na ziemię. - Wal w jego drzwi, aż ktoś ci otworzy. Maksymus już miał przydepnąć piętą buta ucho celnika, ale Hippotoos go powstrzymał, po czym podał mu swoją laskę. Maksymus mu podziękował. - Kiedy familia radnego już się obudzi, niech jego niewolnicy wezwą resztę rady. Rozległ się świst, gdy Maksymus machnął laską w powietrzu, a potem głośny chrzęst, gdy wylądowała. Telones zaskowyczał. - Czy to jasne, miles? - Całkowicie, domine. Świst, chrzęst, świst, chrzęst; Maksymus wypełniał swoje obowiązki umiejętnie i z poświęceniem. - Weź ze sobą jeszcze dwóch żołnierzy. - Zrobimy, co rozkażesz, i będziemy gotowi na każdą komendę. Żołnierze dobrze się spisali: prawie udało im się powstrzymać uśmiechy. Niewiele rzeczy sprawiało im większą przyjemność niż oglądanie, jak ktoś spuszcza cywilowi porządne lanie.

Dosyć - powiedział Balista. Maksymus oddał laskę Hippotoosowi. Dziękuję - rzekł Hippotoos. Niezwykle filozoficznie to zrobiłeś. Któregoś dnia, kiedy będzie okazja, opowiem ci o tym, jak według wielkiego medyka Galena należy bić. Trzej pozostali żołnierze zaczęli pomagać przy rozładowywaniu bagażu z łodzi. Telones podniósł się i odszedł, kulejąc. Maksymus łapał rzucane mu pakunki i ustawiał je na stercie, podśpiewując. Hippotoos, który uważał pracę fizyczną za zajęcie niegodne wolno urodzonego sekretarza, polerował swoją laskę. Balista stanął plecami do morza i rozejrzał się po porcie. Po prawej widać było wielki pomnik na okrągłym postumencie. Mógł się on poszczycić kilkoma marmurowymi taranami okrętowymi. Za monumentem ciągnęła się kolumnada, która biegła pod kątem w jego stronę. Znajdujące się w niej drzwi do sklepów i magazynów były zamknięte, poza jednymi zapewne była to gospoda. Tam, gdzie po lewej kończył się portyk, stała wysoka brama w rodzaju tych wymyślnych, niepraktycznych konstrukcji wzniesionych jako wyraz obywatelskiej dumy w dniach, gdy pokój robił wrażenie trwałego. Dalej, z powrotem w stronę wody, wiódł prosty mur świętego przybytku. Widniały w nim tylko jedne ozdobne odrzwia. Za nim wznosiła się kopuła samej świątyni. Musiał być to dom Apollina Delfiniosa, patrona żeglarzy. Balista podszedł powoli do posągu o okrągłym postumencie. Inskrypcja głosiła, że wzniesiono go na cześć Pompejusza, który oczyścił morze z piratów. - Gotowe - powiedział Hippotoos. Maksymus, niewolnik i jeden z żołnierzy zarzucili sobie na ramiona paczki oraz tarcze. Kolczugi i reszta ekwipunku były spore i ciężkie. Przez bramę portową wiodła szeroka wybrukowana droga, teraz pusta. Kroki idących odbijały się echem od kolumnady wiodącej po obu stronach. Miasto nocą zawsze ma w sobie coś nienaturalnego.

Po kilku chwilach wyszli na agorę. Żołnierz wskazał imponujący budynek po prawej. Milet od niepamiętnych czasów był ważniejszym ośrodkiem niż Priene. Jego buleuterion olśniewał. Zewnętrzna brama w propylonie była otwarta. Wewnątrz znajdował się spory dziedziniec, z trzech stron obramowany portykami z kolumnami w stylu doryckim, z czymś w rodzaju grobowca pośrodku. Z czwartej strony kilkoro drzwi prowadzących do samej siedziby rady było szczelnie zamkniętych, choć przez wysokie okna było widać światła. Żołnierze, których Balista wysłał w drogę wcześniej, wyszli z cienia pod kolumnami. Udało im się już wysłać miejskich niewolników po radnych. Nie pozostawało nic innego, jak tylko czekać. Nad nimi księżyc sunął po niebie; gwiazdy chowały się przy jego blasku. Na ziemi czaszki wołów wyrzeźbione na grobowcu odbijały jego światło. Balistę ogarnął elegijny nastrój. Myślał o obronie Miletu, o tym, co kazało mu przybyć do tego miasta, o Gotach. Nie byłoby to dla niego pierwsze starcie z nimi - to nastąpiło wiele lat wcześniej. Był jednym z dowódców, gdy wódz Gallus odparł Gotów spod murów Novae nad Dunajem. Gajusz Wibiusz Trebonian Gallus -cóż to był za głównodowodzący! Jakim byłby wspaniałym władcą, gdyby los nie przeciął nitki jego życia tak szybko po tym, gdy zasiadł na tronie. Noc nie u wszystkich wywoływała taką melancholię. -To miasto może ci się spodobać - powiedział do Maksymusa Hippotoos. - To jedna wielka jaskinia rozpusty. - Taką mam nadzieję. -Twoje oczekiwania mogą się spełnić. Boski filozof Apoloniusz z Tiany próbował sprowadzić mieszkańców na drogę cnoty. Wysłał im list: „Waszym dzieciom brak ojców, waszym młodzieńcom starców, waszym żonom mężów, waszym..." - No, jeśli ich żonom brakuje mężów, ja im pomogę. - „...mężom władców, waszym władcom praw, waszym..." -1 jestem pewien, że ty się zajmiesz młodzieńcami.

Hippotoos westchnął teatralnie. - Nie jestem pewien, czy Tales miał rację. Może lepiej urodzić się zwierzęciem niż barbarzyńcą. - Może też niektórymi mężami. - Oczywiście nie masz pojęcia, że to miasto użyczyło nazwy całej kategorii historii erotycznych. Chciałbyś usłyszeć opowieść milezyjską? -To zależy - odparł podejrzliwym tonem Maksymus. - „Był raz pewien chłopiec z Miletu. Jego policzki pokrywał pierwszy meszek zarostu..." - Nie, naprawdę nie sądzę, żeby mi się spodobała. - A może ta? „Pewnego razu była kobieta z Miletu..." -Już lepiej, to bardziej mój kraniec agory. Hippotoos zaczął snuć obsceniczną opowieść niczym zdeprawowana Penelopa: cnotliwa wdowa głodziła się na śmierć w grobowcu swojego męża; na zewnątrz żołnierz strzegł ukrzyżowanego ciała; jego pochlebstwa; jej zgoda; niewymowna makabra aktu ich miłości przy rozkładających się szczątkach jej męża. Maksymus słuchał uważnie, lecz z podejrzliwym wyrazem twarzy. Ciało zniknęło z krzyża, wdowa zaoferowała, żeby zastąpić je zwłokami jej męża, zamianę tę odkryto ku uciesze ludu, opowieść zakończyła się dwuznacznie... Co się z nimi stało? Czy żołnierza ukarano? A co z nią? Czy śmiech miastowych wystarczył, żeby ich uratować? - Wy, Grecy, wszyscy jesteście pieprzonymi kłamcami! - wykrzyknął Maksymus. -Przekonasz się, że można to powiedzieć tylko o Kreteńczy-kach odparł gładko Hippotoos. - Ukradłeś tę opowieść z Satyryk Petroniusza. To było w Efezie. - Nie, prawdopodobnie zaczerpnął ją z Opowieści milezyjskich Ary-stydesa. - Rzymianie mają co do was rację... złodzieje i kłamcy, co do jednego. Tę zjadliwą literacką debatę nagle przerwano.

- Zdrowia i radości. - Mężczyzna pojawił się nic wiadomo skąd, jak duch. Był w średnim wieku i wyglądał na godnego szacunku; prawe ramię miał zawinięte w himation. - Nazywam się Marek Aureliusz Makariusz, jestem kapłanem Apollina w Milecie i azjarchą kultu cesarskiego w tym mieście. - Zdrowia i radości - odparł oficjalnie Balista. Makariusz się uśmiechnął. Miał przystojną, gładko ogoloną twarz przypominającą wypolerowany artefakt o sporej wartości. - To zaszczyt powitać w Milecie Marka Klodiusza Balistę, prefekta pretorianów i ekwitę, zwycięzcę spod Kirkezjonu, Soloj i Sebaste. - To zaszczyt być tutaj. -Jeśli można, bule chciałaby zasięgnąć twojej rady. Wewnątrz buleuterion był kształtu i rozmiarów teatru. Ku cienistemu, ozdobionemu belkami sufitowi wznosiły się zakrzywione rzędy siedzeń; siedziało na nich około dwustu mężczyzn. Miejsca było dość na sześciolub siedmiokrotnie większą grupę. Balista zwrócił uwagę na dwoje drzwi widniejących wysoko w tylnej ścianie. Tamtędy właśnie radni niepostrzeżenie weszli do środka. Makariusz ofiarował bogom nieco wina i szczyptę kadzidła, a potem złożył wniosek. Milezyjczycy dobrze się spisali. Siedem lat wcześniej, kiedy Goci splądrowali Nikomedię i inne miasta w Bitynii, bule i demos Miletu przystąpiły do naprawy murów. Straż podwojono. W plan szkolenia efebów włączono prawdziwą musztrę wojskową. Trzy dni wcześniej, kiedy przybyły wieści z Efezu, zaczęto gromadzić jedzenie. Milezyjczycy dobrze sobie poradzili, ale jednego brakowało; czegoś, co teraz zapewnili im bogowie. W mieście nie było człowieka zaprawionego w rzemiośle bojowym i mającego doświadczenie w dowodzeniu obroną. Teraz, w odpowiedzi na ich modły, bogowie przysłali im kogoś takiego. Makariusz wezwał bule Miletu, aby mianowała Marka Klodiusza Balistę, bohatera Kirkezjonu, Soloj i Sebaste, na stanowisko stratega, dla ocalenia miasta przed gniewem scytyjskiego Aresa. Radni odrzucili peleryny na plecy i zaczęli klaskać. Propozycję

przyjęto jednogłośnie, bez debaty. Makariusz poprosił, aby vir ementisimus Balista zabrał głos. Germanin zastanawiał się, co im powiedzieć, ale nie przygotował mowy. Ponieważ wiedział, czego się od niego oczekuje, postanowił, że pozwoli słowom popłynąć. - „Pewnego razu, dawno temu, dzielni byli ludzie z Miletu". Po buleuterionie przebiegła fala niepokoju. Nikt nie znał tego przysłowia lepiej niż zebrani nobile. Za kogo ten barbarzyńca się uważa, żeby ich obrażać? - Pewnego razu, dawno temu, dzielni byli ludzie z Miletu, i wciąż są dzielni. Ten oratorski zabieg ułagodził radnych. Rozsiedli się, aby słuchać. - Co daje ludziom odwagę? Powinniśmy wierzyć Herodotowi: geografia, natura miejsca, które zamieszkują. Równina Meandra może i się rozrosła, ale góry i morze pozostają niezmienne. Trudne do przebycia wapienne góry i głębokie morze, które zabiło już tylu, się nie zmieniają. Póki one trwają, Milezyjczycy się nie zmienią. Wśród radnych rozległ się pomruk aprobaty. Ten dowódca z północy mówił ich językiem. - Milezyjczycy przez dwanaście lat walczyli z królami Lidii. Trzeba było potęgi Persji i geniuszu Aleksandra, aby przebić się przez mury miasta. Śmierć w walce z wrogiem, który ma potężną przewagę liczebną, nie przynosi hańby. Nikt nie mówi źle o Leonidasie i trzystu Spartanach pod Termopilami. Ateny padły łupem Persów, Rzym zaś Galów. To nie przynosi hańby. Gdzie byłby Rzym, gdyby Milezyjczycy nie pomścili Juliusza Cezara i nie ukrzyżowali piratów? Goci, którzy tu przybędą, to nie zastęp pod wodzą Dariusza czy Aleksandra. Są nielepsi niż piraci, których wasi przodkowie rozgromili na Farmakuzie. Peleryny znów odrzucono do tyłu, aplauz znów dosięgnął pozostających w cieniu krokwi. - Nie wiem jeszcze, jakie środki zaradcze będą konieczne, ale wiedzcie, że mogą być dość drastyczne. Mamy jednak czas. Goci przybędą dopiero za kilka dni.

Kiedy tylko Balista skończył, zanim ucichła owacja, Makariusz sie podniósł. - Skąd wiesz, że mamy jeszcze kilka dni czasu? - Wiem aż nazbyt dużo o Gotach - odparł z uśmiechem Balista.

Rozdział dziewiąty Balista spojrzał na światła na wyspie Lade. Były zgromadzone na wybrzeżu, choć kilka płonęło wyżej, na trzech niskich wzgórzach wyspy. Każde z nich znaczyło obozowe ognisko Gotów. Z dachu wysokiego domu na zboczu górującym nad milezyjskim teatrem rozciągał się dobry widok. Wyraźnie widać było Lade, odległe o jakąś milę. Po lewej znajdował się Port Teatralny, a po prawej - Port Lwów. Ich ciemne fale były tak nieruchome, jak powierzchnia wody w studni. Nawet na tej wysokości noc była spokojna. Dało się wyczuć tylko leciutki powiew wiatru od lądu. Wyżej było inaczej. Smugi chmur sunęły przez tarczę księżyca z zachodu niczym nierówne szeregi nieporządnego legionu. Księżyc wciąż był spory - od pełni upłynęły cztery noce. Balista znał zwyczaje Gotów. Kiedy przemawiał przed radą Miletu, wiedział, że miasto ma jeszcze kilka dni zapasu: była to noc poprzedzająca pełnię. Podczas pełni Goci odprawiali swoje święto, dulths\ składali w ofierze zwierzęta, składali straszliwe przysięgi, przygotowywali ucztę i wypijali ogromne ilości wina. Następnego dnia zawsze mieli kaca. Faktycznie: ich żagle pojawiły się u brzegów Miletu drugiego dnia po pełni. Resztę tamtego popołudnia i cały obecny dzień spędzili spokojnie przy swoich statkach na Lade. Ogółem Balista miał cztery dni na stanowisku stratega, aby przygo-

tować obronę. Najpierw dowiedział się wszystkiego na temat Miletu. Z zaskoczeniem przyjął od rady świetnie narysowaną, szczegółową mapę. Milet zbudowano na planie wzorowych, hippodamejskich kwadratów. Być może to tłumaczyło istnienie mapy. Balista jednak nie zadowolił się tym. Wynajął łódkę i kazał wioślarzowi opłynąć całe miasto. Udał się na obchód murów i wędrował tam i z powrotem po ulicach oraz placach. Milet, ozdoba Jonii, zajmował szeroki, zwężający się ku końcowi cypel skierowany na północny wschód. Morze Egejskie leżało na zachód, zatoka Latmos - na wschód. Na szczęście na północy i północnym zachodzie ląd opadał stromo do morza. Było tylko sześć miejsc, gdzie mógłby wylądować spory oddział, na przykład hansa Gotów. Na zachodzie leżało długie ujście Portu Lwów, szerszy i głębszy Port Teatralny, a także - poza murami - rozległa plaża u stóp wzgórza, zwieńczona podmiejskimi willami oraz świątyniami. Na wschodzie znajdowały się dwie zatoczki z kilkoma pomostami, z których korzystali miejscowi rybacy, i jeszcze jedna plaża położona poza murami. Mogło być znacznie gorzej. To, co już osiągnęła rada, ucieszyło Balistę. Mury były w dobrym stanie, a zapasy jedzenia wystarczyły na kilka tygodni. Co najlepsze, radnym udało się przekonać prefekta pomocniczej jednostki włócz-ników z Dacji, która podróżowała przez miasto na wschód, aby został wraz ze swoimi ludźmi na miejscu. Jednostce brakowało mniej ludzi niż zazwyczaj: liczyła trzystu żołnierzy. Balista był zajęty; więcej - był wyczerpany z przepracowania. Wydał rozkaz, aby jak najszybciej zbudowano mur wzdłuż nabrzeża, który miał zamknąć wewnętrzny kraniec Portu Lwów. W dno ujścia obu portów wbito zaostrzone pale. Na szczyt wszystkich murów wciągnięto wielkie kamienie, które można było zrzucić na nadciągających Gotów. Aby je zdobyć, a także uzyskać surowiec do budowy nowego muru, zburzono sporo pomników i posągów. Jak można się było spodziewać po żołnierzach, Dakowie zabrali się do tego zadania z upodobaniem. Zarekwirowano wszystkie wielkie metalowe garnki i kotły, które

można było postawić na ogniu. One też czekały teraz na murach, wraz z palnymi substancjami i piaskiem. Niedaleko leżała sterta strzał, których groty owinięto namoczonymi w smole szmatami. Akwedukt, który wbiegał do miasta przez południowo-wschodni mur, został zablokowany. To radni początkowo oprotestowali: nie będzie wody w słynnym nimfeum, trzeba będzie zamknąć łaźnie. Hippotoos zainterweniował przecież dalej mają wodę pitną, i czyż Milezyjczycy nie są słusznie dumni ze słodkiej wody z głębokiej studni Achillesa? Zapasy były jedną kwestią; siła robocza stanowiła osobny problem. Balista zajął się uzupełnianiem liczącego trzy setki oddziału pomocniczego. Przeszukano miasto - głównie gospody oraz burdele - i znaleziono żołnierzy zawodowych odkomenderowanych od swoich jednostek. Ci stationarii, wypełniający zadania specjalne, na przepustce lub po niej, powiększyli miejscowe siły o dziewięćdziesiąt mieczy. Straż Miletu liczyła stu ludzi, a kolejna setka młodzieńców przechodziła efebię. Do tej liczby Balista dodał trzy tysiące obywateli, w większości ochotników, z których część swego czasu przeszła nieco wojskowego szkolenia podczas efebii. W końcu do zastępów dołączyła grupa tysiąca pięciuset niewolników, którym - w zależności od tego, jak się spiszą - wstępnie obiecano wolność. Tę niezorganizowaną grupę obrońców trzeba było uzbroić. Zawartość magazynów nielicznych handlarzy orężem uległa konfiskacie. Ze świątyń wyniesiono poświęcone włócznie, miecze, tarcze i zbroje, choć spora część tej broni okazała się bezużyteczna ze starości. Oręż przechowywany w prywatnych domach, jako pamiątki czy do polowań, zebrano na agorze. Stolarze i rymarze z całego miasta zostali zagonieni do wytwarzania tarcz. Dniem i nocą ulice rozbrzmiewały brzękiem: kowale wyrabiali groty do włóczni i oszczepów. Mimo ograniczonych środków Balista dalej realizował swoje plany. Uzbrojonych obywateli i niewolników rozmieszczono w równych odstępach na murach. Mogli z nich zrzucać różne rzeczy; część z nich miała też łuki i wiedziała, jak się nimi posługiwać. Nie było raczej jednak sensu tworzyć z nich oddziału rezerwowego - w walce twarzą

w twarz z Gotami nie mieliby szans. Mężczyzn wybranych do straży i efebów przemieszano z żołnierzami z dackiego oddziału pomocni czego oraz stationarii. Chodziło o to, żeby zwiększyć liczebność drugiej grupy i umocnić pierwszą. Balista długo i intensywnie zastanawiał się, jak najlepiej wykorzystać niewystarczającą liczbę wyszkolonych żołnierzy, którą miał do dyspozycji. Na samym początku podjął decyzję, którą wciąż uważał za najlepszą: wysłał stu pięćdziesięciu ludzi do świątyni Apollina Delfiniosa. Stamtąd mogli czuwać zarówno nad Portem Lwów, jak i małym pomostem rybackim na wschodzie. Mniej oczywiste było to, że mogli też uniemożliwić Gotom dostanie się do głównej części miasta z portu rybackiego na wschodzie. Germanin starannie unikał wzmianki o tym, że oznacza to zostawienie północnych dzielnic mieszkalnych na łaskę wroga. Drugą grupę stu pięćdziesięciu żołnierzy zakwaterował w łaźniach Faustyny. Ci chronili Port Teatralny i podobnie jak pierwsza grupa mogli spróbować powstrzymać tych Gotów, którzy sforsują mury u podstawy cypla. I w tym wypadku nie poruszano kwestii losu mieszkańców domów na południu. Resztę żołnierzy podzielił na sześć czterdziestoosobowych jednostek. Wysłał je na różne ważne odcinki murów: po jednej na każdy z dwóch rybackich pomostów na wschodzie, jedną w miejsce, gdzie akwedukt wbiegał do miasta, po jednej do Bramy Lwów oraz Świętej Bramy w południowej części murów i jedną na zachodni targ. Po tym zostało już tylko pięćdziesięciu wyszkolonych żołnierzy. Czterdziestu miało zostać z Balistą jako jego straż i jedyna rezerwa. Ostatnia dziesiątka, wraz z ogromną grupą robotników, miała obsługiwać dwie nowo zbudowane machiny oblężnicze. Podczas oblężenia Arete Balista widział wyrzutnie pocisków, które ucierpiały na skutek ataku wroga. Jedna z nich została zmiażdżona i przewróciła się na bok. Jeden z jej sprężystych powrozów leżał na ziemi. Ten obraz utkwił mu w pamięci. Machina miotająca to skomplikowane urządzenie, trudne zarówno

do zbudowania, jak i obsługi. Dwie pionowe cięciwy były przytwierdzone do ramion napędzających przesuwne łoże, które wyrzucało kamień lub bełt.W Milecie pod okiem Balisty skonstruowano dwie nowe, ladykalnie uproszczone machiny. Potężną cięciwę uplecioną z długich włosów miejscowych kobiet wstawiono poziomo w solidną drewnianą konstrukcję. Jedyne ramię machiny odciągało się kołowrotem tak daleko w tył, że niemal dotykało ono ziemi. Do misy umieszczonej na jego końcu wkładało się kamień. Odblokowane ramię mknęło w górę, a kiedy uderzało o poprzeczną blokadę, kamień wylatywał w powietrze. Balista umieścił te prowizoryczne wyrzutnie u stóp teatru, aby celowały w stronę portu. Mieli czas tylko na kilka strzałów próbnych, zanim na horyzoncie pojawiły się gockie żagle. Machiny działały, ale niepokojąco niedokładnie. Balista miał nadzieję, że okaże to się mniej ważne niż uzyskany dzięki nim efekt zaskoczenia. Balista wciąż stał na szczycie wzgórza, spowity chłodnym nocnym powietrzem; przeciągnął się i ziewnął. Wiedział, że zrobił wszystko, co mógł. Dowodził z grubsza pięcioma tysiącami obrońców. Mieli oni mniej więcej dwukrotną przewagę liczebną nad Gotami, ale tylko jeden na dziesięciu jego ludzi przeszedł prawdziwe szkolenie. Goccy wojownicy byli około pięciu razy liczniejsi niż milezyjscy. Mury zrobią jednak swoje, tak samo jak machiny. Wysoko nad nim księżyc mknął po niebie. U krańca czasu, kiedy ziemię pokryją śniegi Fimbulvinter, wielkiej zimy, wilk Hati dogoni księżyc i go pożre. Balista wzdrygnął się i opędził od tej myśli. To czekało ich w przyszłości, tak samo jak bitwa o Milet. Germanin znał zwyczaje Gotów. Nie atakowali nocą. Przywołał Maksymusa i Hippotoosa; wszyscy trzej byli wykończeni. Równie dobrze mogli się przespać. Balista obudził się przerażony. Mimo otwartych okiennic prawie nie czuć było ruchu powietrza, a jednak gdzieś rozlegało się stukanie drzwi. Na zewnątrz szeleściły liście ozdobnych krzewów. Wydawało się, że samo powietrze faluje niczym powierzchnia morza.

Niechętnie zmusił się do otwarcia oczu. Nic. Usiadł i rozejrzał się po sypialni. W słabym świetle lampki widać było, że pokój jest pusty. Nieusatysfakcjonowany Balista wstał i raz jeszcze przeszukał pomieszczenie. Dalej nic. Podszedł do okna i poczuł na twarzy chłodne powietrze. Nic nie zakłócało spokoju oświetlonego księżycem atrium. Widać było na nim sylwetki śpiących spokojnie żołnierzy ze straży Balisty. Germanin na powrót położył się do łóżka. Co dziwne, czuł niemal rozczarowanie. Przez większość jego dorosłego życia nawiedzał go upiór cesarza Maksymina Traka. Co pewien czas, zawsze w środku nocy, Balista otwierał oczy i widział, że potężna, zakapturzona postać wlepia w niego wzrok. Wychowana w duchu epikurejskim Julia próbowała mu to wyperswadować: to się zawsze działo, gdy Balista był zmęczony, pod ogromną presją; nie był to duch, lecz wytwór jego umysłu. Balista jej nie wierzył. Dwadzieścia cztery lata wcześniej złamał przysięgę i zabił władcę, którego przyrzekł chronić. Ciało Maksymina Traka zmasakrowano, nie pogrzebano go. Skoro demon zabitego cesarza nie miał wstępu do Hadesu, było aż nadto prawdopodobne, że wędrował po ziemi, szukając winowajcy. Balista nie widział upiora od dnia, gdy zabił Kwietusa. Ponownie zasypiając, rozmyślał o widmie tamtego efemerycznego władcy Kolejne złamane sacramentum, kolejne okaleczone zwłoki, kolejny demon szepczący o zemście. -Wstawaj! Balista zapadł głęboko w sen; trudno było mu wyłonić się na powierzchnię. - Obudź się, ty leniwy draniu. Balista z trudem podniósł powieki. Zmartwiona mina Maksymusa i to, jak łagodnie położył rękę na ramieniu Germanina, zadawało kłam jego ostrym słowom. - W końcu, do cholery. Balista odrzucił prześcieradło, położył stopy na podłodze.

Goci są w mieście? Nie - odparł Maksymus - ale ruszyli. Mogłeś pozwolić mi spać, dopóki nie dotarli na miejsce. Maksymus się zaśmiał. - Pewno, ale z ciebie chojrak, nie? - Co zrobić? - Balista położył się spać w ubraniu, więc wciągnął t ylko buty i sięgnął po pas z mieczem. - Czas na nas -Nie najpierw się uzbroimy. - Maksymus rzucił w stronę łozka lśniącą masę kolczugi. - Ty może i chcesz przejść do historii jako jeden z tych popieprzonych idiotów, którzy wybiegają z gołym tyłkiem na pierwszy alarm i dostają zabłąkaną strzałę w jaja, ale ja nie. Mamy trochę czasu. Pomogli sobie nawzajem przy wkładaniu ciężkich kolczug, po czym zawiązali wszystkie paski i troczki. Balista bezskutecznie gmerał przy lewym naramienniku. Maksymus odsunął jego ręce i zapiął mu ochraniacz. -Jak już nieraz mówiłem - mruknął - gdybym był tak przerażony jak ty przed bitwą, nie brałbym w niej udziału. Balista wyszczerzył niewesoło zęby. - Nie wiedziałem, że mam wybór. Maksymus nie odpowiedział; Balista miał racje. Hippotoos czekał na dachu. Zdobył skądś wymyślny, bardzo stary grecki hełm, którego pokryta damaskinażem część twarzowa kryła jego rysy. Bez słowa wskazał ręką północ. Księżyc wciąż widniał wysoko na niebie, a wiatr przegonił chmury. Długie łodzie były dobrze widoczne tej spokojnej, lazurowej nocy, ale trudniej było je policzyć. Co najmniej tuzin, może więcej. Najwyraźniej miały zamiar opłynąć czubek półwyspu i zaatakować na jego wschodnim wybrzeżu. Hippotoos odwrócił się dramatycznym ruchem i wyciągnął rękę na południe. Tam, za murami, Goci wyszli już na ląd. Ich statki wyciągnięto na ląd poza zasięgiem wzroku, ale pierwsze płomienie ognia lśniły oranżem w ciemnościach. Znad płonących budynków wznosiły się kolumny dymu, proste jak włócznie.

Sekretarz nie musiał reszcie pokazywać dwóch pozostałych gockich oddziałów. Jeden - około piętnastu statków płynących w nierównym szyku - wciąż znajdował się dość daleko, ale już skręcał w stronę Portu Lwaw. Ostatnia grupa napastników była bliżej. Ponad dwadzieścia jednostek podążało w stronę Portu Teatralnego, a ich wiosła bielały na tle ciemnego jak wino morza. -Jest ich więcej niż w Efezie. - Wąska szczelina w hełmie sprawiała, ze głos Hippotoosa był stłumiony. Balista mruknął coś. Zastanawiał się. - Sukces rodzi sukces - powiedział Maksymus. - Pewno dołączył do nich każdy pirat z północy na Morzu Egejskim, może też jacyś miejscowi. Germanin rozejrzał się po raz ostatni. Choć raz priorytety były jasne. Jeśli dopisze im szczęście, grupa Gotów znajdująca się najdalej na południu zajmie się grabieżą. Może i tak miała stanowić tylko dywersję. Tych, którzy opływali półwysep, na razie trzeba było zignorować Statkom zmierzającym do Portu Lwów dotarcie na miejsce zajmie nieco czasu. -Obudź moją straż - rozkazał Balista zdecydowanym tonem. - Idziemy do Portu Teatralnego. Hippotoos odwrócił się do odejścia. -Wyślij też gońca, niech ludzie z łaźni Faustyny wejdą na mury. Niech artyleria nie strzela, dopóki tam nie dotrzemy. Stojąc już u szczytu schodów, Hippotoos potwierdził rozkaz. -I jeszcze jedno, niech zapalą ogniska, jeśli jeszcze tego nie zrobili. 8 Sekretarz zniknął. Wkrótce rozległ się brzęk ekwipunku i łomot butów. Balista i Maksymus stali w milczeniu. Za Lade, po prawej widoczne po drugiej stronie zatoki i równiny góry rysowały się ciemną poszarpaną masą. Baliście wydawało się, że dostrzega blady kształt akropolu w Priene. Goci byli tutaj, a nie tam: to dobrze. - Gotowi! - zawołał z dołu Hippotoos. Cała grupa popędziła schodami teatru i korytarzami trzykrotnie

wyższymi niż oni sami. Ciężkie stąpnięcia biegnących odbijały się echem od sklepienia, a pochodnie rzucały groteskowe cienie na wielkie kamienne płyty. Wyłoniwszy się z teatru, pobiegli w lewo. Na murach świeżo zaciągnięci rekruci przestępowali nerwowo z nogi na nogę. Zawodowi żołnierze z łaźni Faustyny wznieśli wiwat. Straż dołączyła do nich, choć z wahaniem. Nadeszła noc, której woleliby nigdy nie zobaczyć. Dwie nowe machiny miotające, które w blasku ognia wyglądały jak jakieś potworne, kanciaste istoty, były gotowe. Ich ramiona odchylono do tyłu i załadowano pociskami. Pachniały świeżym drewnem i smołą. Dysząc, Balista zapytał dowódcę, czy wszystko gotowe. - Zrobimy, co rozkażesz, i będziemy gotowi na każdą komendę. - Czekajcie na mój rozkaz, a potem przeładujcie i strzelajcie jak najszybciej. Balista wspiął się na szczyt murów wraz ze swoją strażą, która stanęła w równych odstępach. Rekruci z wdzięcznością zrobili żołnierzom miejsce. Gockie łodzie znajdowały się bliżej, niż Balista się spodziewał. Ich niskie, smukłe sylwetki widać było przy ujściu portu, najwyżej kilkaset kroków dalej. Smugi białej piany ukazywały miejsca, gdzie wiosła wbijały się w wodę. Wioślarze ciężko pracowali. - Czekajcie, czekajcie! - Balista złapał się na tym, że krzyczy. Odruchowo wysunął nieco sztylet z pochwy i wsunął go z powrotem, to samo zrobił z mieczem przy lewym biodrze, a potem musnął uzdrawiający kamień przywiązany do pochwy. Łodzie cięły fale. Balista skalibrował machiny na sto pięćdziesiąt kroków, granicę skutecznego zasięgu wyrzutni bełtów. Przeklinał w myślach, że nie przyszło mu do głowy, aby umieścić w porcie jakiś znacznik. Gallus zrobił tak pod Novae. On sam zrobił to samo w Arete. Na Wszechojca, ależ był głupi. Nocą, na wodzie, trudniej oszacować odległości. - Podpalić pociski.

Stojący na murach łucznicy wsunęli groty strzał w płomienie. Za pach spalenizny. Z tyłu rozległ się głośniejszy trzask większych przed miotów zajmujących się ogniem. - Ognia! Płonące czubki tuzinów strzał pomknęły w dal, jaśniejąc w ciemnościach. Większość opadła zbyt blisko miasta, część poleciała całkiem krzywo. Po wodzie poniósł się szyderczy wiwat. Mgnienie oka później zza muru dał się słyszeć głośny, podwójny brzdęk i głuche uderzenie. Podpalone pociski machin miotających ze straszliwym świstem poleciały w niebo; wzniosły się, a potem zaczęły opadać jak meteory, ciągnąc za sobą smugi iskier. Jeden nie doleciał. Drugi dosięgnąl celu. Nie trafił żadnego ze statków, ale wpadł z sykiem do wody pośrodku floty. Zaskoczeni Goci krzyczeli z niepokoju. Plusk wioseł stracił rytm. Okręty zaczęły bezładnie dryfować. Goccy reiks wrzeszczeli na swoich wojowników. Wioślarze w mgnieniu oka znów się zgrali, a długie łodzie ponownie pomknęły przed siebie. Strzały mknęły ze świstem. Jedna lub dwie trafiły w cel. Tu i tam na łodziach rozbłysnęły czerwone płomienie, ale załogi je ugasiły Balista słyszał pisk kołowrotów odciągających ramiona machin miotających. Jak długo mogło to trwać? Nie oglądał się za siebie. Skupiał całą uwagę na spokojnych, ciemnych wodach przed wiodącymi łodziami. Nagle - z ogłuszającym trzaskiem, którego nie dało się zignorować mimo ogólnej wrzawy - jedna z płynących na czele łodzi Gotów stanęła. Statki za nią skręciły gwałtownie. Dwa z nich się zderzyły Okrzyki konsternacji wśród Gotów. Kolejny okręt nadział się na przykryty falami pal, a ten, który płynął za nim, wbił się w jego rufę. Woda pokryła się pianą, gdy załogi wbiły wiosła w wodę, desperacko usiłując zatrzymać jednostki. Wciąż świszczały między nimi strzały. W porcie zapanował chaos. Niektórzy wodzowie i wojownicy wzywali do ataku, inni ryczeli rozkazy do odwrotu. Niektóre łodzie z wahaniem zawracały. Większość unosiła się nieruchomo na falach. Znów rozległ się podwójny brzdęk i uderzenie. Ogromne płonące

pociski pofrunęły po łuku przez noc.Jeden opadł niebezpiecznie blisko, tonąc z sykiem tuż za nabrzeżem. Drugi jednak, jakby prowadzony lęką boga, runął nieubłaganie w stronę unieruchomionej łodzi. Świat na moment zamarł w bezruchu. Potem nastąpiła eksplozja dźwięku: trzask drewna, ryk płomieni, żałosne krzyki poparzonych ludzi. Choć wśród tych Gotów byli ludzie odważni, było po wszystkim. Musiało być: niewidoczne niebezpieczeństwa pod powierzchnią, aż nadto widoczny atak z niebios, coraz większa celność łuczników. Niektóre łodzie zostały na miejscu, usiłując uratować wszystkich, których się dało, z trzech najbardziej zniszczonych jednostek. Reszta wycofała się, zawróciła i podążyła znów w stronę Lade. Kiedy załoganci unieruchomionych łodzi, którzy nie utonęli, zostali już wciągnięci na pokład, reszta oddziału też uciekła. Strzały i sporadyczne pociski artyleryjskie ścigały ich, dopóki znajdowali się w zasięgu. Ba-lis-ta, Ba-Iis-ta. Głośne, radosne, pełne ulgi skandowanie poniosło się po umocnieniach. Ba-Iis-fa, Ba-lis-ta. -Jedna jaskółka wiosny nie czyni - powiedział Maksymus. - Ten jeden raz byłbym skłonny się z tobą zgodzić. - Hippotoos odsunął brązowy hełm na tył głowy. Oczy mu lśniły. Ten człowiek lubi zabijać, pomyślał Balista. - Hippotoosie, zbierz moją straż i jakichś pięćdziesięciu żołnierzy zawodowych stąd. Musimy dotrzeć do Portu Lwów. Kiedy grupa wojowników się zbierała, Balista przyjrzał się szybko machinom. Zgodnie z jego podejrzeniami jedna z nich zepsuła się przy drugim strzale. Pochwalił ludzi obsługujących wyrzutnie, kazał im się nie rozpraszać: Goci mogli wrócić. Popędzili ciemną ulicą. Przynajmniej siatka prostopadłych ulic ułatwiała wybranie kierunku. Po jakichś trzystu krokach dotarli do południowego muru buleuterionu. Balista zarządził postój. Rozkazał żołnierzom stworzenie szyku - nie wiadomo, na co się natkną za rogiem. Co było równie ważne, musiał złapać oddech. Bieganie w pełnej zbroi zawsze było wyczerpujące, a on w dodatku nie grzeszył najlepszą formą i miał już swoje lata. Czterdzieści zim robiło swoje.

Skręcili w lewo i wyłoniły się przed nimi wysokie, podparte wielo ma kolumnami budynki na agorze. Otaczała ich pustka i cisza, ale na północnym krańcu placu sytuacja wyglądała zupełnie inaczej. Ludzie walczyli i ginęli wzdłuż umocnień na pospiesznie wzniesionym murze, który blokował nabrzeże Portu Lwów. Dobiegł ich przerażający brzęk stali o stal i rozdzierające krzyki. Musieli pokonać jeszcze jakieś dwieście kroków. Zbyt daleko, żeby biec: przybyliby na miejsce w bezładnym szyku, zdyszani. - Stworzyć szyk za mną - rozkazał Balista. - Idziemy, dopóki nie wydam komendy. Niemal setka uzbrojonych wojowników ruszyła przed siebie w ciasno zbitych szeregach. Balista szedł na czele, po lewej mając Maksy-musa, a po prawej Hippotoosa. Trudno było wyjść na spotkanie czegoś straszliwego powoli; instynkt nakazywał im pobiec i mieć to już za sobą. Uszli dwadzieścia kroków, trzydzieści - niech już będzie po wszystkim. Na murach pojawiali się następni goccy wojownicy. Kilku wywalczyło sobie drogę po schodach. Próbowali zgładzić wszystkich, którzy blokowali im dostęp do bramy. Jeśli uda im się ją otworzyć, zwyciężą. Sześćdziesiąt kroków, siedemdziesiąt. Balista nieświadomie przyspieszył. Grupa rzymskich żołnierzy z oddziału pomocniczego walczyła plecami do wnętrza bramy. Napierało na nich coraz więcej Gotów. Klingi unosiły się i opadały, błyskając w upiornym świetle pochodni. Dziewięćdziesiąt kroków, sto. Potyczka przy bramie prawie się już skończyła, choć garstka Rzymian wciąż stawiała opór. Nie wytrzymają dłużej niż kilka chwil. - Do ataku! - Balista dobył miecza i rzucił się przed siebie. Czując pod butami twarde kamienne płyty, pochwę miecza obijającą się o jego lewą nogę, Germanin zmusił się do szybszego tempa. Tarcza ciążyła mu na lewym ramieniu. Szybciej, szybciej. Balista znalazł się przed pierwszym szeregiem; Maksymus i Hip-

potoos biegli o krok za nim. Formacja zaczęła przypominać grot: szyk klinowy lub ryj dzika opiewany w północnych pieśniach. Ostatni Rzymianin poległ. Zostało tylko dwadzieścia kroków. Czterej Goci zabrali się do podnoszenia sztaby. Pozostali - dwudziestu, może trzydziestu - odwrócili się twarzami do natarcia. Wojownik naprzeciwko Balisty - długie warkocze i broda, wrogie spojrzenie znad czerwonej tarczy - przygotował się do potyczki. Germanin wpadł prosto na niego z wyciągniętą tarczą i pełnym impetem, który natychmiast wytracił. Got zatoczył się krok do tyłu. Ktoś wpadł na plecy Balisty. Germanin poleciał do przodu i opuścił tarczę, usiłując zachować równowagę. Got podniósł miecz do śmiertelnego ciosu. Balista, który jeszcze nie stanął pewnie na nogach, upuścił tarczę i zrobił unik w lewo. Gocka klinga przemknęła tuż obok jego kostki i uderzyła z brzękiem o kamień, krzesząc iskry Wciąż ślizgając się na płytach do przodu, Balista przemknął się niczym fretka między przeciwnikiem a wojownikiem stojącym tuż obok. Nie oglądając się za siebie, odepchnął się od ziemi, odzyskał równowagę i pozwolił, żeby jego impet poniósł go dalej. Goci stojący przy bramie plecami do Germanina wytężali mięśnie jak jeden mąż. Sztaba blokująca odrzwia uniosła się nieco. Balista wymierzył cios najbliższemu sobie mężczyźnie; ten w ostatniej chwili zerknął przez ramię, ale za późno. Pędząc co sił, Germanin wbił czubek trzymanego w obu dłoniach miecza w jego krzyż. Kółka kolczugi Gota pękły i stal zanurzyła się głęboko. Balista z rozpędu wpadł wraz ze swoją ofiarą na drewniane belki bramy Germanin uwolnił oręż szarpnięciem. Jakiś instynkt kazał mu się obrócić w prawo i zakręcić mieczem znad głowy - odparował wymierzony mu cios tuż przed swoim nosem. Poczuł siłę uderzenia aż w barkach. Opadł na kolano i machnął klingą w stronę kolan przeciwnika. Got odskoczył. Balista podniósł się ostrożnie. Przyglądali się sobie przez chwilę, która wydawała się wiecznością, niczym walczące koguty po pierwszym ataku. Nagle na kark Gota spadł cios mieczem od tyłu. Męż-

czyzna upadł, a Balista usłyszał, że sztaba opada na miejsce z głuchym uderzeniem. Maksymus wyszczerzył zęby do Germanina. Był cały umazany krwią - cudzą. Balista odwzajemnił uśmiech i wziął tarczę, którą podał mu Hippotoos. Grek odepchnął swój archaiczny hełm do tyłu i piał z radości. Oto cała twoja helleńska samokontrola, pomyślał Balista. Rozejrzał się, ale wokół widział już tylko rzeź. Żaden z Gotów znajdujących się w obrębie murów już nie walczył. Rzymianie masakrowali tych, którzy wciąż się ruszali - i część tych, którzy już nie byli w stanie tego robić. - Wciąż jeszcze nie jest bezpiecznie - mruknął Maksymus. Balista objął wzrokiem widok ze szczytu murów i na tej podstawie odtworzył przebieg wydarzeń. Tylko jedna z długich łodzi była przedziurawiona i unieruchomiona. Pale zawiodły. Przypomniał sobie, jak montujący je ludzie mówili, że choć Port Lwów jest płytki, jego dno pokrywa gruba warstwa mułu. Przeklęte pale musiały się przewrócić albo zatonąć. U brzegu zacumowało szesnaście okrętów o dziobach na obu końcach, a na każdym z nich znajdowała się niewielka załoga. Większość Gotów stała tuż przed nimi. Nie lubili zapuszczać się daleko od swoich łodzi. Wojownicy na lądzie utworzyli ścianę ochronną: pierwszy szereg klęczał, postawiwszy tarcze na ziemi; drugi stał, opierając tarcze o guzy tych z dolnego rzędu; ludzie z tyłu trzymali swoje nad głowami. Struktura ta wyglądała onieśmielająco - zwarta i nieustępliwa jak skała, niemal odporna na strzały. Trudno było ocenić liczebność Gotów. W pierwszym szeregu widać było jakieś osiemdziesiąt tarcz, ale za nim mogło równie dobrze stać dziesięć czy dwanaście kolejnych. Sporo groźnych przeciwników. Dwadzieścia kroków nabrzeża, które dzieliło Gotów od murów, było usiane zwłokami. Panował bezruch. Nastąpiła jedna z tych przedziwnych chwil spokoju, które często przerywały bitwy, kiedy to obie strony jakby za obopólną zgodą wycofywały się i czekały. Widząc zwłoki Gotów, Balista

zrozumiał, że wrogom trudno będzie zdobyć się na ponowne natarcie na mury. Jeśli jednak ich dowódcy wykażą się determinacją, drugi raz lrudno będzie ich odeprzeć. Niebo rozjaśnił przedświt. Płomienie pochodni na murach zbladły. Za budynkami położonymi daleko po prawej, na wzgórzu, kłębił się dym. Najbardziej wysunięta na północ flotylla Gotów nie próżnowała. Impas w Porcie Lwów nie służył obrońcom. Opierając się w zamyśleniu o blanki, Balista zauważył, że umocnienia pod jego łokciami są zrobione z rzeźbionego bloku marmuru. Rzeźba przedstawiała trzymającego wiosło sterowe trytona o imponująco długim rybim ogonie. Ironiczne: pomnik upamiętniający to, jak Pompejusz oczyścił morza z piratów, zniszczono i użyto przy budowie prowizorycznej obrony przed nowym zagrożeniem od morza. Ludzkie czyny są ulotne. Balista był ciekaw, czy ktokolwiek w przyszłości spojrzy na ten kamień i dojdzie do podobnych wniosków. Gocka falanga się poruszyła. W pewnym miejscu nachodzące na siebie tarcze rozchyliły się i wysunęła się spomiędzy nich brodata twarz. Mężczyzna zawołał szyderczym tonem: Zatem posłuchaj, Miłecie, złoczyńco; to wtedy wielu będzie się karmić tobą i zdobędzie cię niczym łśniące trofeum. Słysząc grecką poezję, Milezyjczycy na murach niespokojnie mruknęli: Chryzogon, zdrajca Nikomedii. Wasze żony będą myć stopy długowłosym mężczyznom, A inni będą rozrządzać moją świątynią w Didymie. Balista wyprostował się i odkrzyknął: - Przepowiednia Febusa Apollina sprawdziła się dawno temu, kiedy przybyli Persowie. Wasze słowa są tak fałszywe, jak wasze czyny... to sofistyka zdrajcy. Balista miał nadzieję, że dobrze rozpoznał delficką wyrocznię. Jeśli

się mylił, Hippotoos bez wątpieniu go później poprawi. Na razie to wystarczyło. Ludzie na murach zaśmiali się z drwiną. Kiedy tylko grecki renegat się schował, z szeregów wyłonił się inny mężczyzna. -Jestem Tamaro, syn Gunteryka, dowódca Terwingów. Znam ciebie: jesteś Dernhelm i przynosisz wstyd swojemu ojcu Isangrimowi, wodzowi Anglów. Nikt nie wie więcej o zdradzie niż ty, krzywoprzysięzco, morderco bezbronnych. Jesteś asneis zwany przez Rzymian Balistą. Stojący na murach Balista milczał, przełykając potwarze, a przez jego głowę przetaczały się myśli godne Lokiego. -Jeśli chcesz, żeby ludzie uznali cię za coś więcej niż robotnika wynajętego za miedziaki, najpodlejszego asneis, jeśli zostało ci choć trochę honoru, zejdziesz tu i zmierzysz się ze mną. - Tamaro wyszedł z grupy swoich ludzi z pustymi rękami, pełen pogardy. Huum, huum; Goci wydali z siebie pomruk aprobaty. Balista odciągnął Maksymusa na bok i wyszeptał coś gorączkowo. Człowiek z Hibernii pokiwał głową. Balista powiedział mu do ucha coś jeszcze, a Maksymus znów przytaknął. - Zejdę. Balista i Maksymus uderzyli się nawzajem po przyjacielsku w ramię. Germanin podszedł do schodów, ale przed zejściem zatrzymał się i odwrócił. - Pamiętaj, potem tylko statki. Zostawił za sobą otwartą bramę. Przeszedł kilka kroków i stanął. W coraz mocniejszym świetle nabrzeże sprawiało wrażenie pustego i odsłoniętego. Panowała zupełna cisza. Płomienie pochodni zawieszonych na murach, za Balistą, syczały i trzaskały. Nie oglądając się za siebie, Tamaro wyciągnął ramiona na boki. Dwaj wojownicy podeszli do przodu, włożyli mu do rąk tarczę i włócznię, po czym się oddalili. Już uzbrojony przywódca Terwingów trwał nieruchomo z wyciągniętymi ramionami, jak parodia ukrzyżowanego Chrystusa. Na jego hełmie szczerzyła zęby czaszka kuny.

Niespodziewanie Tamaro zrobił dwa krótkie, szybkie kroki, a potem długi sus w lewo. Jednocześnie zasłonił się tarczą, a jego włócznia pomknęła po łuku w powietrze. Balista nawet się nie wzdrygnął. Tamaro zręcznie złapał obracającą się ciężko włócznię; dwa krótkie, szybkie kroki w tył, sus w prawo; odgłos stóp uderzających o marmur, poruszająca się nieprzerwanie tarcza. Huum, huum, mruczeli z aprobatą Goci. Zaczęli tupać butami w rytm tańca. Balista czuł, że wzbiera w nim gniew. Za kogo ten reiks go uważał? Za chłopca z mlekiem pod nosem? Za miękkiego południowca? Balista wielokrotnie już zmierzył się z wojownikami, którzy tańczyli przed ścianą tarcz. Po raz pierwszy zrobił to w Germanii, będąc jeszcze prawie dzieckiem, a jako mężczyzna w rzymskiej armii - nad Dunajem, przed triumfem pod Novae i katastrofą pod Abrittus. Goccy żołnierze z oddziałów pomocniczych tańczyli nawet w szeregach uzurpatora Emiliana przed bitwą pod Spoletium, która przyniosła Galienowi i jego nieszczęsnemu ojcu Walerianowi purpurę. Tamaro dobrze tańczył. Gdyby Balista miał taniec wojenny w duszy, odpowiedziałby Gotowi. Tak jednak nie było, więc Germanin tylko stał i patrzył. Na przestrzeni lat obserwował wojowników, którzy nie tańczyli, i ich bardzo różne reakcje na to wyzwanie. Niektórzy podchodzili bliżej i potrząsali orężem, a nawet przygryzali skraj tarczy, napięci i gotowi. Inni pozorowali nonszalancję: rozmawiali z wojownikami, nawet odwracali się plecami. Balista stał nieruchomo i się przyglądał, jak Tamaro tańczy, coraz szybciej, coraz wyżej podrzucając włócznię - nie był jednak jednym z tych, których natchnął Wodan. Germanin dobrze ich znał. Jego własny ojciec, Isangrim, był wojownikiem-wilkiem: stojąc przed ścianą tarcz, odrzucał miecz i wył, ujadał, nieświadom tego, co robi, przywołując wściekłą potęgę bestii Wszechojca. Ludzie ci nie czuli bólu i niełatwo ich było zatrzymać - trudno było się ich nie bać. Wódz Gotów przyspieszał. Za nim dało się już słyszeć niski po-

mruk, początek okrzyku bojowego ludzi z północy. Wkrótce za jego ruchami trudno będzie nadążyć, a barritus wojowników osiągnie kulminację niczym fala roztrzaskująca się o klif. Już czas to zakończyć. Czas na plan w stylu Lokiego. Pogrąży on Balistę w oczach wielu ludzi, pogrąży go w oczach Terwingów i wszystkich Gotów. I dlatego właśnie osiągnie zamierzony skutek. Balista bez zbędnych ceregieli uniósł tarczę, a potem rzucił się bokiem na ziemię, zwijając się w kłębek pod drewnianą osłoną. Natychmiast rozległ się ostry hałas, jakby rozdzierano niezliczone płachty materiału. Zostawiwszy tarczę, Balista poczołgał się z powrotem do bramy. Od strony Gotów dał się słyszeć pełen wściekłości ryk. Pociski odbijały się od kamiennych płyt dookoła Balisty. Bramę gwałtownie zamknięto. W środku Balista popędził schodami, przeskakując dwa stopnie naraz, ale kiedy dotarł na szczyt murów, stały się już rzeczy nieodwołalne. Wojownicy odciągali na bok poprzebijane strzałami zwłoki Tamaro. Jego hełm z czaszką dzikiego zwierzęcia się odtoczył. Gocka formacja rzuciła się w stronę bramy, pchana chęcią zemsty, ale pojedynczy ludzie już zaczynali się wycofywać. Powód był oczywisty: wypełniając rozkazy, które Balista przekazał wcześniej szeptem Maksymusowi, wszyscy łucznicy na umocnieniach pospiesznie słali płonące strzały w stronę gockich łodzi. Nieliczne załogi uwijały się na pokładach, ale nowe płomienie wykwitały szybciej, niż dało się je ugasić. Balista patrzył, jak główna część gockiego zastępu wdziera się z powrotem na łodzie i pędzi do swoich ławek wioślarskich. Łodzie o dziobach po obu stronach odeumowano, po czym oddaliły się one od nabrzeża, wypłynęły do portu, a potem minęły jego ujście, gdzie przycupnęły kamienne lwy. Na umocnienia wdrapał się zdyszany posłaniec. Grupa Gotów, która opłynęła półwysep i zaatakowała od wschodu, podpaliła pomosty i chaty rybaków, ale teraz też się wycofywała. - No, jeśli ci z południa zadowolą się ograbieniem kilku domów i świątyń i nie będą chcieli spróbować swoich sił w przebijaniu się przez

mury... a myślę, że nie będą chcieli... to wszystko na dziś - powiedział Maksymus. Balista mruknął coś w odpowiedzi. - Pewno, dwie rzeczy osiągnięte: odparliśmy atak i dodaliśmy Terwingów do długiej listy ludzi, którzy poruszą niebo i ziemię, żeby cię zabić... nowe krwawe porachunki. - Maksymus wyszczerzył zęby. -Wszystko, czego chciałeś.

Rozdział dziesiąty Deszcz zaczął padać, kiedy cesarz i jego cinaedus leżeli w łożu. Galien spoczywał na plecach, słuchając, jak pierwsze pojedyncze krople spadają na ogród za otwartym oknem. W powietrzu natychmiast uniósł się orzeźwiający zapach czystej ziemi. Galien z radością dotarł do Serdiki. Comitatus wyruszył z Bergule i przejechał przez Trację błyskawicznie, pokonując dziennie trzydzieści mil i więcej. Cesarz zapowiedział trzydniową przerwę, aby ludzie i konie mogli odpocząć, a maruderzy dogonić główną grupę. Pewnej siebie Serdice dobrze się powodziło; cały czas powstawały tam nowe budynki, nawet palatium. Choć pałac cesarski był jeszcze nieukończony, stanowił świetne miejsce do odpoczynku. Podczas podróży na wschód zabrakło na to czasu, więc Galien uznał, że miło byłoby spędzić dzień, oglądając położone niedaleko pole bitwy, gdzie rok wcześniej jego wódz Mariusz Acyliusz Aureolus pokonał Makrianów. Cały spokój Galiena zniszczyły wieści, które otrzymał, zbliżając się do murów Serdiki. Posłaniec, pokryty pyłem drogi po trudnej podróży, ogłosił, że osiem dni wcześniej goccy piraci splądrowali Efez. Galien zrobił, co było w jego mocy. Zawracanie nie wchodziło w grę. Sytuacja na zachodzie wymagała jego obecności. Musiał objechać obie Panonie oraz Noricum, zapewnić sobie ich lojalność, po czym jak najszybciej dotrzeć do Italii i Mediolanum, zanim sezon bitewny

rozpocznie się na dobre. Napisał do Odenatusa z Palmyry; jako corector wschodu Lew Słońca powinien podjąć wszelkie możliwe środki zaradcze. Wschodnie floty były w tak złym stanie, że na niewiele się mogły zdać. Galien pospiesznie wysłał też jednego ze swoich protectores Celera Wenerianusa, do Rawenny. Tamtejsza flota była w lepszej kondycji, Wenerianus zaś - szanowanym dowódcą. Miał stworzyć oddział i czym prędzej udać się z nim nad Morze Egejskie. Oczywiście kiedy Wenerianus tam dotrze, Gotów już dawno nie będzie na miejscu: zdążą wrócić na Morze Czarne wraz z łupami. Ale musiało być widać, że cesarz coś robi. Mieszkańców wschodnich prowincji trzeba było uspokoić, obdarzyć cesarską troską, w innym razie bowiem mogli zechcieć wziąć sprawy w swoje ręce. To z kolei z pewnością oznaczałoby kolejnego uzurpatora w purpurze, kolejną wojnę domową, która osłabiłaby imperium. Gdy coś niepokoiło Galiena, znajdował pocieszenie nie w filozofii, co byłoby godne kulturalnego człowieka, lecz w seksie. Ta słaba cecha jego charakteru czasem budziła jego irytację. Żałował, że nie ma przy nim jego germańskiej nałożnicy Pippy, słodkiej Pippary. Wychowana wśród Markomanów żywiła wyłącznie pogardę dla filozofii i jej świętoszkowatych zwolenników. Zostawił ją jednak w Mediolanum - ta podróż była za ciężka dla kobiety. Przynajmniej miał Demetriusza. Młody Grek spał w półmroku poprzedzającym świt. Galien odwrócił się i łagodnie odsunął pasmo włosów z twarzy Demetriusza. Chłopiec był piękny i światły, a w dodatku utalentowany w dawaniu rozkoszy. Galien przyglądał się śpiącemu. Fizjonomicy się mylili. Demetriusz może i lubił odgrywać rolę dziewczyny w łożu, ale nie miał w sobie nic zniewieściałego. W jego oczach nie było słabości. Kiedy szedł, nie drobił, a jego kolana nie uderzały o siebie jak kobiece. Galien nigdy nie widział, żeby przechylał głowę na prawo czy poprawiał włosy palcem. Żadnych otwartych gestów dłońmi skierowanymi w górę. Podczas aktu miłości nie „prychał". Fizjonomicy się mylili, ale Galien zastanawiał się, dlaczego tak

wspaniały młodzieniec jak Demetriusz zaznaje przyjemności jak kobieta, ryzykując pogardę otoczenia. Astrologowie przypisaliby to układowi gwiazd w chwili jego urodzenia: jeśli gwiazdozbiór Byka wschodził wtedy tyłem między Plejadami i tak dalej. Magicy mogliby twierdzić, że oni to spowodowali. Jeśli wydrapie się na kawałku obsydianu rysunek wykastrowanego mężczyzny patrzącego na własne genitalia i włoży się kamień do złotego pudełka wraz z kamieniem z wnętrza konkretnego rodzaju ryby, podrzuci ofierze - albo, co znacznie skuteczniejsze, podstępem skłoni do zjedzenia go - da się zdeformować duszę. Wielu ludzi, szarlatanów czy nie, mogło mieć dowolną liczbę teorii. Jak nakłonić kogoś do zjedzenia kamienia, ze złotym pudełkiem czy bez niego? Galien wstrzymywał się z wydawaniem opinii. Podejrzewał, że upodobania Demetriusza są wrodzone. Niezależnie od tego Demetriusz przez lata nie miał wyboru co do aspektu fizycznego; wspomniał, że urodził się jako niewolnik. O swoich wczesnych latach mówił niewiele, lecz kiedy wszedł z cesarzem w zażyłe relacje, opowiedział o ciągu brutalnych właścicieli, przez których ręce przeszedł. Galiena poruszyło to do łez. Upodlenie młodzieńca się skończyło, kiedy kupiono go, aby został sekretarzem Balisty. Germanin dobrze traktował Demetriusza. W końcu darował mu wolność, a także - Demetriusz nie miał pojęcia, że Galieno tym wiedział część łupu z obozu perskiego króla królów. Nigdy nie zaprowadził chłopca do swojej sypialni. W wypadku Greka czy Rzymianina świadczyłoby to o rygorystycznej samokontroli, ale u barbarzyńcy z północy oznaczało zapewne coś zupełnie innego. Galien dalej spoglądał na Demetriusza. Cesarz nigdy nie opierał się Afrodycie. Dary bogini miłości należało celebrować. Galien nie miał w sobie nic z zarozumiałego, prostackiego prawiczka Hipolita. Wiedział, że jego spojrzenie przypomina raczej motyla. Kiedy tylko spoczęło na pięknym chłopcu lub dziewczynie, już chciało lecieć dalej. Przyjemność, jaką czerpał z towarzystwa Demetriusza, nie potrwa wiecznie. Jednym z powodów było to, że młodzieniec golił się i używał środków depilujących. Demetriusz robił się za stary.

Galien powoli odsunął prześcieradło. Demetriusz poruszył się, ale nie obudził. Był wciąż piękny. Pięknie ukształtowane plecy, delikatnie zarysowane pośladki; nie był ani za chudy, ani zbyt pulchny. Zgrabne uda. Ciemne, kręcone włosy koloru cyrkonu. Balista był głupcem; jego barbarzyńskie wychowanie wprowadziło go w błąd. W kochaniu chłopca nie ma nic niemęskiego. Galien nie miał cierpliwości do bałamutnych, pełnych hipokryzji póz miłości pla-tonicznej. Szlachetnym obowiązkiem duszy o filozoficznym usposobieniu jest uwielbiać, ale nie dotykać: co za bzdury. Nie gwarantowało to niczego poza frustracją lub poczuciem winy, albo niezdrową kombinacją obu tych uczuć. Nie, nie można było potępiać fizycznej przyjemności, której zaznawali ze sobą erastes i jego eromenos, o ile związek ten kończył się, kiedy ukochany stawał się mężczyzną, brodatym i hardym. To, jak szybko meszek pierwszego zarostu zamieniał się w brodę, dodawało sytuacji doniosłości. Herkules, szczególne bliski Galienowi półbóg, nie był ani trochę mniej męski dlatego, że kochał Hylasa. Bohater kochał też wiele kobiet. Co więcej, to kobieta, Omfale, na jakiś czas go zniewoliła; to miłość kobiety na krótko odebrała mu męskość. Demetriusz ocknął się i otworzył ciemne oczy. Jego policzki lśniły jak bursztyn albo kryształ z Sydonu. Chłopiec się uśmiechnął. - Pamiętasz o swojej obietnicy? - mruknął. - Pamiętam. - Galien go pocałował, czując ulotne ukłucie zazdrości, które ustąpiło fali czułości. Chłopiec był absolutnie lojalny. Galien dotrzyma obietnicy, o której złożenie poprosił go Demetriusz. Nie zgładzi Balisty. Coś trzeba było zrobić, ale nie to.

Rozdział jedenasty Balista wiedział, że Hippotoos wcale się nie cieszy na myśl o opuszczeniu Miletu. Dlaczego - uskarżał się Grek - dlaczego Balista podjął taką decyzję? Bogowie dobrze wiedzieli, że daleko mu do tchórza, mówił Hippotoos, ale Germanin i jego familia właściwie własnoręcznie ocalili Milet. Dlaczego więc mieliby ledwie dwa dni po odparciu Gotów opuścić jego względnie bezpieczne mury i jechać do Didymy? Miejsce to nic dla nich nie znaczyło, mogło być trudne do obrony, a Goci mogli z łatwością tam za nimi podążyć. Było to całkowicie nieracjonalne, wręcz barbarzyńskie. Maksymus, który znał powód, miał powątpiewającą minę, ale nic nie powiedział. Balista spędził wiele godzin przed wyjazdem na dyskusjach z Ma-kariuszem, azjarchą Miletu, ale nie miał ochoty wyjaśniać. Na czas podróży Baliście, Maksymusowi i Hippotoosowi towarzyszyło dziesięciu konnych żołnierzy i trzech krzepkich niewolników -jeden Balisty i dwaj na usługach żołnierzy. Mimo to zdarzały się dość napięte sytuacje. Wyjechawszy z Miletu przez Świętą Bramę w południowym murze, ledwo minęli grobowiec Neleusa, założyciela miasta, kiedy zobaczyli Gotów. Tu i tam widać było małe grupki napastników, którzy plądrowali i bezcześcili podmiejskie wille oraz świątynie. Goci

nie przypuścili ataku na przejeżdżającą kawalkadę, ale oderwali się od swoich przyjemności, żeby się jej przyjrzeć. Balista był daleki od tego, żeby próbować prześlizgnąć się niezauważenie - otwarcie przyciągnął ich uwagę. Kazał pospiesznie sklecić swój osobisty sztandar. Biały draco z rozdziawionymi, prowizorycznie wykutymi metalowymi szczękami syczał i łopotał na wietrze. Żołnierz z oddziału pomocniczego, który go wiózł, wywijał nim dumnie. Balista był ciekaw, czy mężczyzna - miał na imię Patawinus - byłby równie uszczęśliwiony, wiedząc, co spotkało większość jego poprzedników. Romulus i Antygon byli dobrymi ludźmi, ale to nie uratowało im życia. Tyle okrutnych śmierci. Balista nie wybrał swojej profesji: często myślał, że byłby szczęśliwszy, prowadząc spokojniejsze życie. Jechali bez pośpiechu, nie popędzając zbytnio koni. Nie groziło im, że się zgubią. Szeroka, wybrukowana Święta Droga prowadziła prosto między wzgórza. Usiana słupkami milowymi i miejscami na postój, przecinała wyżynę porośniętą wawrzynem, bukszpanem i skarłowaciałymi, zimozielonymi dębami. Porzucone przez pasterzy owce i kozy podnosiły łby znad dzikich pastwisk. Raz, w oddali, widać było odbiegającą watahę dzikich psów. Po jakichś dziewięciu milach Święta Droga opadała w stronę morza przy Panormos. Nie było tam żadnej osady, ale w lepszych czasach przy pomostach cumowałyby łodzie, z których wysiadaliby pielgrzymi podążający do wyroczni w Didymie. W okolicy kręciliby się przewodnicy i przekupnie, rywalizujący o ich pieniądze. Panormos było opuszczone. Balista i pozostali zatrzymali konie wysoko na skarpie. Wiatr szarpał ich ubraniami, a w nozdrzach mieli słony zapach. Objęli spojrzeniem połyskującą powierzchnię Morza Egejskiego. Jak można się było spodziewać, na północy - niewyraźnie, ale niezbyt daleko - rysowały się charakterystyczne kształty o dziobach po obu stronach. Gockie łodzie znajdowały się nie dalej niż godzinę żeglugi od nich. Przejechali ostatnie dwie mile na południowy wschód w obstawie siedzących bogów i kapłanów z marmuru, a także ogromnych przy-

cupniętych lwów. Zniszczone oblicza posągów, zarówno ludzkich, jak i zwierzęcych, wyrażały całkowitą obojętność minionej epoki. W Didymie nad Świętą Drogą przerzucono łuk z bramą, nie było jednak murów. Zarysy świętego miejsca tworzyły jedynie kamienie ułożone na jego granicach. Apollo nie ochronił go przed Persami czy Galami; Balista wątpił, czy będzie bardziej waleczny w wypadku Gotów. Pod łukiem czekała dziwna delegacja: grupa złożona z kapłanów w szatach i miejscowych z prowizorycznym orężem. - Zdrowia i radości. - Dowódca miał na głowie wieniec laurowy związany białym materiałem, a w ręce trzymał laskę. Balista odwzajemnił pozdrowienie, zszedł na ziemię i podał wodze swojemu niewolnikowi. - Nazywam się Marek Klodiusz Balista i przybyłem wraz z moimi przyjaciółmi oraz żołnierzami, aby pomóc wam w starciu z Gotami. Kapłan uśmiechnął się szeroko: była to nietypowa reakcja jak na cywila napotykającego żołnierzy i pewny znak, że okolica owładnięta jest paniką. -Witaj, Marku Klodiuszu Balisto. Witaj. - Możliwe, że po części uspokoił go złoty pierścień Balisty, który świadczył o statusie ekwity, oraz jego świetna greka, a może po prostu rzeczywiście cieszył się na widok grupki rzymskich żołnierzy w obliczu natarcia hordy barbarzyńskich wojowników. - Jestem wieszczem boskiego Apollina w Didymie. Mam na imię Selandros i jestem synem Hermiasza z Ewangelidów. -Zajmujący w tym roku najwyższe stanowisko kapłan pochodził z jednego z najstarszych i najbardziej szanowanych milezyjskich rodów. -Oto hydrophor Artemidy, moja córka Aleksandra. - Dziewicza kapłanka nie miała na sobie zasłony, ale skromnie patrzyła w ziemię. Była piękna. No cóż, pomyślał Balista, propbetes będzie walczył: z pewnością najbardziej bał się tego, że banda włochatych barbarzyńców weźmie jego córkę w obroty. Balista przypomniał sobie, jak Pauzaniasz opisał splądrowanie Delf przez Galów. Byli gorsi nawet od Persów: gwałcili kobiety, dziewczynki i chłopców tak brutalnie, że kończyło się to

śmiercią oliar. Podczas jednego z tych bardzo rzadkich momentów absolutnego zrozumienia Balista pojął, że Selandros przeczytał ten sam ustęp, że też o nim myślał... biedak. Germanin poczuł, jak serce bije mu szybciej, gdy wrócił myślami do młodości i pewnej dziewczyny w wiosce Rugiów, kiedy to należał jeszcze do bandy swojego ojca, do chwili sprzed kilku lat, w Soloj, i Roksanne, nałożnicy perskiego króla. Brutalnie stłamsił atawistyczny popęd. Lata wcześniej, w Arelate, pewna dziwka z Koryntu powiedziała mu, że wszyscy mężczyźni są gwałcicielami. Wtedy pomyślał, że jest obłąkana; teraz nie był już taki pewien. Może Grecy i Rzymianie nie mylili się tak bardzo, bezustannie nawołując do samokontroli. Balista wiedział, że dopuścił się w życiu złych czynów, i zgodził się na wiele innych, ale człowiek może się zmienić. Nie był przywiązany do swojej natury lub losu jak wół do pługa. - A oto hypochrestes oraz paraphylax. Pierwszy, pomocnik Selandrosa, uśmiechnął się przypochlebnie. Był tylko przestraszonym chłopcem. Drugi, dowódca straży świątynnej, był starszy. Spojrzał na Balistę tak, jakby spodziewał się kogoś innego, lepszego. Balista natychmiast uznał go za człowieka pozbawionego znaczenia. - Niestety tamias nie mógł przybyć. Jest bardzo zajęty. Nic dziwnego, pomyślał Balista. Skarbnik, który tak naprawdę rządził Didymą, z pewnością miał wiele pracy podczas organizowania obrony, jeśli tak wyglądali pozostali ludzie na wysokich pozycjach w przybytku. - Goci będą tu wkrótce - oznajmił Balista. - Powinniśmy ruszać. Za bramą po obu stronach Świętej Drogi wznosiły się budynki: mniejsze świątynie, łaźnie, portyki, sklepy i domy - wszystkie puste. Choć była to tylko wioska pod rządami Miletu, rozciągała się w dal po prawej stronie. Po jakimś czasie droga skręciła ostro na wschód. Budynki po prawej ustąpiły zagajnikowi drzew laurowych, który otaczał zachodnią pierzeję głównej świątyni.

Pierwsze mgnienie świątyni Apollina w Didymic robiło obczwlad niające wrażenie: falanga strzelistych kolumn, odpowiedni dom dla jednego z Olimpijczyków. Wielu uważało, że powinna się zaliczać do siedmiu cudów świata. Konie odprowadzono, a Selandros oprowadził Balistę po świątyni, wielkim budynku na planie prostokąta, otoczonym podwójnym szeregiem kolumn. Zbudowano ją w kotlinie, ale na wysokim podium, w którym wycięte były schody. Do środka prowadziło tylko jedno wejście, od wschodu. Selandros wyjaśnił, że na wieść o Gotach w Efezie tamias rozkazał „świętym chłopcom" - niewolnikom świątynnym -zbudować dodatkowy mur, aby zwęzić drogę dostępu. Świątynia miała silną pozycję. Tylko jedno wejście. Wszędzie dookoła otwarty teren. Co prawda gdyby napastnikom udało się zbliżyć, chroniłby ich częściowo ukończony dach nad kolumnami, ale mury miały wysokość co najmniej sześćdziesięciu stóp i były zdecydowanie zbyt grube, aby się przez nie przebić, chyba że za pomocą długiego oblężenia. Ludzie na dachu mogliby zrzucać w dół dachówki i kamienie, co zamieniłoby całą okolicę w śmiertelną pułapkę. Goci mogliby spróbować wykurzyć obrońców ze świątyni, ale to zapewne zniszczyłoby ich potencjalne łupy, a poza tym kamienny budynek nie sprawiał wrażenia łatwopalnego. Balista czuł ulgę: sytuacja w znacznym stopniu pokrywała się z tym, co powiedział mu w Milecie Ma-kariusz. Zanim udał się do świątyni, uważnie obejrzał mur. Zbudowano go z porządnie przyciętych bloków kamienia, zapewne pozyskanych z jakiegoś nieodległego budynku. Konstrukcja wyglądała dość solidnie. Zamykała osiem odstępów między kolumnami w otwartej wcześniej wschodniej pierzei przybytku. Jedyny niezamurowany odcinek miał szerokość zaledwie trzech lub czterech długich kroków i znajdował się u szczytu czternastu stromych kamiennych stopni. Powinno udać się obronić go z pomocą czterech zdeterminowanych ludzi w zwartym szyku, może nawet tylko dwóch w luźnym, gdyby dość umiejętnie posługiwali się mieczem. Balista rozstawił tam sześciu żołnierzy.

Tuż za wejściem znajdował się las potężnych kanelowanych kolumn. W wewnętrznej ścianie, pięć lub sześć stóp nad podłogą rysowało się dziwne wielkie okno lub odrzwia. Selandros wyjaśnił, że to stamtąd prophetes udziela odpowiedzi tym, którzy radzą się wyroczni. - Pójdźcie - uśmiechnął się kapłan - podążymy drogą pielgrzymów. Balista pierwszy raz w życiu widział tak zbudowany przybytek. Selandros zaprowadził ich do wąskiego, ciemnego przejścia wiodącego wzdłuż ściany po prawej, z którego wyłonili się na zalany oślepiającym światłem wielki plac. Na jego drugim końcu znajdowała się mała świątynia. Przez otwarte drzwi widać było brązowy posąg nagiego Apollina, który w jednej ręce trzymał jelonka, a w drugiej łuk. Kapłanka i święte źródło, które przynosiło jej natchnienie, też musiały tam być. Bóstwo i jego schronienie wydawały się maleńkie w porównaniu z potężnymi murami dookoła. Cała otwarta przestrzeń była usiana posągami cesarzy, królów, kapłanów, urzędników, nobilów. Na murach wisiały niezliczone wysuszone wieńce z wawrzynu, a poniżej ułożone były inne ofiary: misy, wazy, kadzielnice, kielichy, garnki, trójnogi, dzbany na wino, wszelkiego rodzaju naczynia przemyślnie wytworzone z metali szlachetnych. Ale najbardziej zaskoczyły Balistę - niemal otępiły jego zmysły - tłumy mężczyzn, kobiet i dzieci, setki ludzi, którzy siedzieli i stali dookoła; tłumy milczących, przygnębionych uchodźców. Selandros wskazał plac. - Zazwyczaj tylko służba świątynna ma wstęp na święty teren, ale ponieważ nadciągają barbarzyńcy, boski Apollo, który umiłował ludzi, zezwolił na wpuszczenie szukających pomocy do adytonu. W spokojnych czasach ci, którzy szukają wskazówek od boga, stają tutaj i przekazują swoje pytania wieszczowi, a on z kolei zwraca się do natchnionej kapłanki w wewnętrznym przybytku. Ci, którzy chcą odpowiedzi, wracają drogą, którą przyszliśmy, i czekają z przodu, pod oknem. Mnie przypada zaszczyt przekazywania boskich słów. Kapłan zawiódł ich do pomieszczenia, z którego wychodziło okno.

Zrzucono tutaj na stertę cały oręż, który udało się znaleźć w świątyni. Balista i pozostali wojownicy zaczęli go sortować. - Nie powinno tak być. - Młody hypochrestes mówił w przestrzeli, płaczliwym głosem. - To piąty rok, rok wielkiego święta. Atleci, muzycy, śpiewacy, ludzie z całego świata... wszyscy oni powinni przybywać w pokoju na Didymeja. Dlaczego bóg nas opuścił? Czy nie ofiarowaliśmy mu dość wina i kadzidła, dość wielu hekatomb z bydła? Dlaczego bóg się od nas odwrócił mimo naszej pobożności? - Dosyć - przerwał mu stanowczym tonem prophetes. - Apollo nas nie opuścił. Tak jak pod Troją, w dawnych czasach, bogowie się podzielili. Tę plagę Scytów sprowadził wojowniczy Ares. Boski Apollo się nie podda. Ten, który raduje się pieśniami, nie porzuci tych, którzy się do niego modlą i z czystymi, otwartymi sercami ślą mu hymny. Młody pomocnik wyglądał, jakby był bliski łez. -Jak to możliwe? Czyż Apollo i Ares nie są zaledwie cząstkami wiecznego, absolutnego, nieśmiertelnego najwyższego boga? Dlaczego ta ponadczasowa, niewzruszona istota... - Dosyć! - rozkazał prophetes. - Dosyć Platona i paplaniny jego głupich zwolenników, to czas na prawdziwą religię, niesplamione spekulacjami prastare wierzenia. Ares przywiódł tutaj barbarzyńców, a boski Apollo ich pokona. Balista wziął do ręki wielką, starą tarczę. Ta pokryta pajęczyną ofiara z zapomnianej epoki stała z dala od reszty oręża. Ukrył za nią uśmiech. Wiedział, co poza bogiem czy bogami sprowadziło Gotów do Didy-my. Oczywiście krążyły uzasadnione plotki o bogactwach. Renegat Chryzogon na pewno im o nich powiedział. Ale chodziło też o coś innego, coś znacznie bardziej konkretnego i bezwzględnego. O zemstę i honor: prawdziwego ducha Północy, krew, która scalała tę bezlitosną krainę. Balista zabił Taruara, aby wywołać krwawą waśń z Terwinga-mi. Zwłoki były jeszcze świeże i Terwingowie pójdą wszędzie tam, gdzie on, a Boranowie za nimi. Te dwie grupy wystarczyły, aby cała hansa Gotów zmieniła trasę. On, Dernhelm, syn Isangrima, człowiek, którego Rzymianie zwali Balistą, sprowadził scytyjskiego Aresa za sobą, jak psa

przywiązanego do wózka. Tylko Maksymus i on sam to wiedzieli, i tylko oni znali przyczynę. Jeśli Goci byli w Didymie, nie było ich w Priene. Synowie i żona Balisty, stary Kalgakus - wszyscy oni będą bezpieczni. Balista zorientował się, że zapadła cisza. Prophetes i jego pomocnik wlepiali w niego wzrok. Obojętnie odwzajemnił ich spojrzenie. - Tarcza - zaczął prophetes. Balista odwrócił ciężki przedmiot ze skóry i brązu. Jeden z pasków zgnił i odpadł. - Wiesz, kto był jej właścicielem? - spytał kapłan z dziwnym wahaniem. -Nie. - Euforbos, trojański heros, który zranił Patroklosa. Menelaos zabił go za to, po czym złożył jego tarczę tutaj w ofierze. - Musi być bardzo stara. Prophetes rzucił mu dziwne spojrzenie. - Euforbos odrodził się jako boski Pitagoras. -Tak. - Mędrzec rozpoznał tarczę, która należała do niego w poprzednim życiu. Później jego dusza powędrowała do wróżbity Hermotimasa. On też wskazał tarczę, którą trzymasz. Hypochrestes wycofał się w kąt pomieszczenia, gdzie coś mamrotał, może modlitwę. Balista się zaśmiał. - Wątpię, żeby po wcieleniu się w jednego z siedmiu mędrców trojański bohater postanowił odrodzić się jako wojownik z Germanii. - To decyzja bogów - odparł prophetes. Jego pomocnik dyskretnie wykonał gest odpędzania złego, wsuwając kciuk między palec wskazujący i środkowy. Gdzieś nad nimi rozległ się okrzyk: pożar! Goci! Balista wskazał bliższą z dwóch kondygnacji schodów w bocznej ścianie. Selandros powiedział mu, że prowadzi ona na taras na dachu. Germanin pobiegł na czele. Schody zakręciły raz i drugi, naśladując meandrowy wzór na suficie.

Kiedy wypadli na rozświetloną otwartą przestrzeli, z pobliskiego da chu poderwało się w powietrze stado wróbli. Pewna myśl przemknęła Baliście przez głowę, tuż poza jego zasięgiem. Wróble, Didyma, lekcja bezbożności... coś w tym rodzaju. Jeśli obaj przeżyją, zapyta Hippotoosa. To był dopiero dziwny typ: człowiek, który wiedział wszystko i lubił zabijać. Grupa ludzi w źle dopasowanych, przestarzałych zbrojach patrzyła na północny zachód. Balista podążył za ich spojrzeniem. W okolicach bramy, przez którą wjechał do miasta, kręcili się ludzie, mnóstwo ludzi. Wbiegali do okolicznych budynków i wybiegali z nich. Na oczach Balisty zaczęły wić się w powietrzu pierwsze smużki dymu. „Świątynia Artemidy" - wymamrotał ktoś. Inni podjęli te słowa, część zmówiła modlitwę. Kłąb dymu wybrzuszył się, kiedy wiatr ze wschodu pociągnął go za sobą. Z dołu, od strony wejścia do świątyni Apollina, dobiegła wrzawa. Jeden z miejscowych, mężczyzna sprawiający wrażenie kompetentnego mimo absurdalnej zbieraniny przestarzałego uzbrojenia, które miał na sobie, przeciął taras i spojrzał w dół. -Ja pieprzę - oznajmił z prostotą. Balista dołączył do niego. Z wejścia do świątyni wyłonili się jacyś ludzie. Wymachiwali prowizoryczną bronią, kosami i cepami, kilku miało miecze. Pędem wyminęli róg podium, biegnąc w stronę ognia. Germanin spojrzał pytająco na stojącego obok mężczyznę, który wyjaśnił: - Ci popieprzeni głupcy chcą uratować świątynię Artemidy. Balista zaniemówił. - Przecież Goci ich zmasakrują. - Tak - potwierdził mężczyzna. - Na włochaty tyłek Herkulesa - powiedział Maksymus. - Nie można uratować ludzi przed ich własną głupotą. - Nie - zgodził się Balista - ale trzeba spróbować. Wezwał Maksymusa, Hippotoosa oraz czterech żołnierzy, aby do niego dołączyli, i na powrót zbiegł po schodach, po czym skręcił

w stronę wejścia. Opadł na tyłek, przepchnął się przez wielkie okno i pędem przeciął aleję kolumn. Drogę zablokował mu tłum. Balista zaczął krzyczeć, żeby ludzie się usunęli, ale go zignorowali. Dobył miecza i się nim zamachnął. Spatha trafiła w skroń jakiegoś mężczyznę, który upadł. Balista znów wymierzył cios płazem miecza i człowiek, którego uderzył w ramię, zatoczył się w tył. Tłum się rozstąpił. Dotarłszy do wejścia, Balista się odwrócił. Jego ludzie wcisnęli się za nim. Germanin wykonał szybki, skomplikowany ruch klingą, której ostrze zalśniło złowrogo w słońcu. Tłum się cofnął. - Wszyscy mają zostać w świątyni. Wracajcie do adytonu. Tłuszcza straciła animusz i się rozeszła. - Co z tymi, którzy są na zewnątrz? - zapytał Maksymus. -Już po nich - odparł Balista. Dotarcie do świątyni Apollina zajęło grabiącym wszystko po drodze Gotom prawie dwie godziny. Balista miał dość czasu, żeby zorganizować prowizoryczną obronę. On sam, Maksymus i sześciu żołnierzy utworzyli ścianę ośmiu tarcz w odstępie między kolumnami. Zachodzące na siebie tarcze w dwóch rzędach po cztery chroniły ich przed pociskami. Balista wysłał też po jednym żołnierzu na oba krańce dachu, aby tam spróbowali przygotować miejscowych do zrzucania różnych przedmiotów na napastników. Hippotoos także był na dachu - miał iść wszędzie tam, gdzie będzie potrzebny. Balista rozejrzał się uważnie. Przed sobą miał czternaście stromych stopni. Za nimi ubita ziemia ciągnąca się na odcinku może dwudziestu kroków przed świątynią. U podstawy schodów, nieco po prawej, wielki stożek zestalonego popiołu otoczony niskim, okrągłym murkiem: główny ołtarz. Tu i ówdzie porozrzucane były inne ołtarze, posągi i inskrypcje, ale nie było ich dość, żeby Goci mogli się za nimi skryć. Będą musieli przeciąć otwartą przestrzeń, a potem sforsować schody. Oczekiwanie przed potyczką zawsze jest trudne. Żołnierze milczeli; trzeszczał tylko ich ekwipunek, kiedy przestępowali z nogi na nogę. Maksymus zagwizdał fałszywie jakąś melodię, po czym wdał się

w długi monolog o dziewczynie, którą miał w Milecie.Tonem udawanego oburzenia opowiadał o niebywałych sprośnościach, do których dziewczyna nakłaniała jego, niewinnego chłopca z odległej wyspy. Dobrze się złożyło, że miał otwarty umysł i świetną kondycję. Dookoła pomników helleńskiej pobożności wił się dym. Światło miało jaskrawy, żółty odcień, czuć było smród zniszczenia. Niedaleko słychać było krzyki. Maksymus mówił dalej. Pierwsi Goci wyłonili się z kłębów dymu, które sami wywołali. Brodate postaci w hełmach powoli zebrały się w grupy. - No chodźcie, małe świnki! - zawołał Maksymus w ich własnym języku. - Chodźcie, nadziejemy was na ruszt. Balista zdał sobie sprawę, że tej nieprzyzwoitej uwagi nie dało się dobrze przetłumaczyć z greki. O ile wiedział, w gockim dialekcie germańskiej mowy „świnka" nie była synonimem kobiecych genitaliów. Wojownicy utworzyli naprzeciwko świątyni zwartą ścianę tarcz. Jeden z Gotów zrobił kilka kroków przed siebie, starannie zasłaniając się tarczą. -Jestem Respa, syn Gunteryka z Terwingów. Tamaro był moim bratem. Wy tam, w świątyni, wyślijcie do nas krzywoprzysięzcę Dern-helma, syna Isangrima, tego ska/ks, którego Rzymianie nazywają Bali-stą, a daję wam słowo, że was oszczędzimy. Germanin się roześmiał. Got mógł go nazwać krzywoprzysięzcą, niewolnikiem, kim tylko chciał - poza nim samym i Maksymusem najprawdopodobniej nikt w świątyni nie zrozumiał ani słowa prócz rzymskiego imienia Balista. Spomiędzy napastników z Północy dobiegł głos mówiący po grecku, nieco stłumiony, ale słyszalny. Zapewne był to Chryzogon. Kiedy przetłumaczył słowa Respy, w ciemnych zakątkach świątyni rozległy się pomruki. Sprytne posunięcie, ale Balista nie martwił się za bardzo. Nawet gdyby ci milezyjscy cywile tego chcieli, nie mieli dość odwagi, żeby się go pozbyć. - Znam cię! - krzyknął Maksymus. - Respa, ten, którego nazywają Obciągaczem. Pewnie tęsknisz za braniem miecza swojego brata do ust.

A ja znam ciebie, ty wulgarna dziwko Dernhelma. - Rosły Got skierował klingę swojego miecza w niebo. - Fairguneisie Burzogrzmiący, wszyscy wielcy bogowie Gotów, przysięgam wam ofiarę z dwóch pięknych ogierów i tuzina wołów, jeśli pozwolicie mi zgładzić Dernhelma krzywoprzysięzcę i podłego człowieka z Hibernii. Balista prychnął pogardliwie. - Dużo gadasz, ale brak ci odwagi. Stoimy przed tobą, chodź i spróbuj szczęścia. Respa nie odpowiedział. Na jego gest ze ściany tarcz wyswobodził się tuzin wojowników. Byli to rośli ludzie w hełmach i kolczugach, z tarczami, mieczami i mnóstwem złotych bransolet na ramionach. Ludzie, z którymi trzeba się było liczyć. Ich reiks poprowadził ich ostrożnie do przodu. Zatrzymali się w luźnym szyku przy okrągłym ołtarzu. Respa powiedział im coś, tak cicho, że Balista nie dosłyszał. Z dachu spadł jeden kafel. Roztrzaskał się o ziemię, nie robiąc nikomu krzywdy. Goci zaśmiali się; był to nieprzyjemny, drapieżny odgłos. Balista przeklinał w duchu Milezyjczyków na dachu. Ile odwagi było trzeba, żeby rzucić czymś z całkowicie bezpiecznej pozycji? Co, do cholery, wyczyniali żołnierze, których tam posłał? Gdzie ten pretensjonalny Grek Hippotoos? Goci powinni byli nacierać w gradzie pocisków. Respa szedł na czele wraz z jeszcze jednym wojownikiem. Dotarli do pierwszego stopnia. Pozostali tworzyli półkole za nimi. - Szyk otwarty! - krzyknął Balista. Wszyscy poza nim i Maksymusem się cofnęli. We dwóch zajęli pozycję, świadomi, że będą potrzebować miejsca do walki. Respa i jego towarzysz ruszyli po schodach. - Teraz! - Balista i Maksymus jednocześnie zrobili trzy kroki w tył. Tylko głupiec broniłby się na szczycie schodów: nogi były odsłonięte i trzeba było dalej sięgać mieczem w dół. Obaj przyjęli pozycję „pługa"tarcza była w niej wyciągnięta, krawędź skierowana w stronę wroga, a miecz trzymało się od dołu, nisko, przy boku.

Respa pokonał susem najwyższy stopień. Potwornie szybko dal dwa kroki, z jego gardła dobył się ogłuszający okrzyk bojowy i Ciot wy mierzył straszliwe, ukośne cięcie w szyję. Balista uniósł tarczę. Respa płynnie opuścił ramię. Balista osłonił się w samą porę, aby nie stracić lewej kostki. Kiedy drewno pękało, a siła uderzenia przebiegała całe jego lewe ramię, Balista zadał krótki cios z góry, w twarz. Respa przyjął go na krawędź tarczy, odpychając rękę Germanina w górę. Klinga Gota przemknęła po odsłoniętym prawym ramieniu Balisty niczym stalowy wąż szukający krwi. Germanina ocaliły lata musztry. Odruchowo podniósł tarczę i wysunął ją przed siebie, aż uderzyła Respę, przez co jego klinga uwięzia między lipowymi deskami a jego własną klatką piersiową. Ich twarze zbliżyły się na moment, ich oddechy zmieszały. Balista uchylił się, uginając kolana, i odepchnął Gota. Oddalili się od siebie nieco, dysząc, zbierając się w sobie. Cała ta wymiana trwała zaledwie mgnienie oka. Got, który zaatakował Maksymusa, leżał na ziemi i jęczał z bólu. Jego towarzysze chwycili go za kostki i odciągnęli. Na marmurowych płytach została jaskrawa smuga krwi. Ktoś inny zajął jego miejsce. - Pozdrów brata - podjudzał przeciwnika Balista. Respa rzucił się przed siebie, wrzeszcząc nieskładnie, i zamachnął się potężnie zza głowy. Balista nawet się nie wzdrygnął. Jakoś udało mu się zachować spokój. Nie spuszczał oczu z ciężkiej stalowej klingi mknącej w stronę czubka jego głowy. W ostatniej chwili zrobił krok w lewo, ukośnym ruchem podnosząc tarczę. Jej metalowy guz ugiął się od uderzenia, które niemal zmusiło go do uklęknięcia. Balista jednak wykręcił ciało i wsunął bark za tarczę, napierając całym ciężarem ciała. Wykręcając ją, odepchnął klingę przeciwnika w prawo, co umożliwiło dostęp do nieosłoniętej części jego ciała. Balista z całej siły pchnął klingę od dołu, nisko. Przez chwilę czuł opór, potem metalowe kółka pękły z ostrym trzaskiem i straszliwie ostry czubek miecza wślizgnął się w miękkie ciało. Respa krzyknął. Jego spatha upadła z brzękiem na kamienie. Balista obrócił swój miecz, raz, drugi. Krew trysnęła mu gorącym strumieniem

na bark. Germanin zerknął ponad ramieniem umierającego mężczyzny, z którym trwał w upiornym, intymnym uścisku. Żaden z Gotów nie znajdował się w zasięgu ciosu. Balista zaparł się o tarczę, wyciągnął swoją klingę i odepchnął Respę. Potężny reiks zatoczył się w tył. Upuścił tarczę. Sięgnął dłonią do pęknięcia w kolczudze, na darmo próbując zatamować krew, która ciekła mu po nogach i zbierała się w kałużę przy jego butach. Moment bezruchu, a potem Respa stoczył się po schodach. Mężczyzna, który stał za nim, próbował go złapać. Zwłoki go jednak przewróciły. Trzeci Got też poleciał w dół w plątaninie kończyn. Wojownik, który stał przed Maksymusem, zrobił kilka kroków do tyłu. Jego tarcza była powgniatana, a na twarzy malowało się przerażenie. Teraz ludzie na dachu robili, co do nich należało. Schody zasypał deszcz kafli, kamieni, odłamków metalu. Ostre odłamki spadały ze świstem. Goci podnieśli tarcze, usiłując ochronić swojego poległego dowódcę i siebie. Zaczęli się wycofywać, odciągając martwych i rannych. - Testudol - krzyknął Balista. On i Maksymus się cofnęli, a sześciu żołnierzy zablokowało wejście tarczami. -Jesteś cały? - zapytał Balista. - Nigdy nie czułem się lepiej - odparł ochroniarz. - Jestem... jak to mnie kiedyś nazwałeś? - Obłąkany? - Nie... mam! Odrażająco rozradowany. - Zazwyczaj to nic dobrego. - Dla mnie tak. Jestem odrażająco rozradowany! - ryknął Maksymus. Żołnierze się roześmiali. Balista wyjrzał zza tarcz. Goci wycofali się poza zasięg wzroku. Stopnie były usiane śmieciem. Coś przyszło Baliście do głowy. Rozejrzał się, odruchowo strząsając z klingi krew. Niedaleko stał prophetes, który wyglądał, jakby było mu niedobrze.

- Selandrosie, niech ludzie zaczną miażdżyć kamienie. Chcę, żeby były małe, nie większe niż pięść. Kapłan spojrzał na niego nierozumiejącym wzrokiem. - Niech rozrzucą je po schodach, żeby podejście stało się jak najbardziej zdradzieckie. Powinienem był wcześniej o tym pomyśleć -dodał z namysłem Balista. Selandros kiwnął głową, ale się nie ruszył. - Goci nie znają się na oblężeniach - ciągnął Balista. - Mamy jedzenie i wodę, więc możemy tu siedzieć bez końca. Kapłan wyglądał na nieszczęśliwego. - O co chodzi? - zapytał Germanin. Selandros wciąż milczał. - Zgromadziliście jedzenie? Święte źródło dostarczy nam wody. - Mamy jedzenie i kilka beczek wody. - Prophetes urwał, najwyraźniej nie wiedząc, co powiedzieć. - A źródło? Selandros odchrząknął. - Wody z Mykale przestały płynąć. Teraz to Balista zagapił się na niego. Góra Mykale znajdowała się dobre dwadzieścia mil od Didymy w okolicach Priene. Tam, gdzie przebywała ]zgo familia. - Święta woda z góry Mykale płynie pod równiną i morzem, po czym wznosi się na powierzchnię ziemi tutaj, w miejscu poświęconym Apollinowi. A przynajmniej tak było. Źródło jest suche od kilku lat.

Rozdział dwunasty Balista siedział w cieniu u szczytu wysokich schodów i spoglądał na otoczony murem dziedziniec świątyni Apollina w Didymie. Przesunął kamyk, który trzymał w ustach, z jednego policzka do drugiego. Obłok pyłu zasłaniał drugi koniec adytonu. Jasne światło słońca nadawało kurzawie kolor brudnej żółci i sprawiło, że stała się nieprzezroczysta. Mały przybytek po przeciwnej stronie placu był prawie niewidoczny. Nie było wiatru. Potężne fale uwięzionego pyłu powoli odbijały się od wysokich zewnętrznych murów świętego miejsca. Stojący niżej mężczyźni z kilofami i łopatami na pewno mieli kłopoty z oddychaniem. Nic nie można było na to poradzić; byli tylko niewolnikami. Panował upał. Wszystkich dręczyło pragnienie. Mimo ostrożnego racjonowania wody beczki opustoszały dwa dni po gockim natarciu. To było poprzedniego dnia. Napastnicy wciąż otaczali świątynię, więc nikt nie mógł jej opuścić. Nikt nie miał ani kropli w ustach od ponad dwudziestu czterech godzin. Balista mylił się, sądząc, że wody wypływają na powierzchnię w przybytku. Święte źródło biło tuż za jego odrzwiami. Kiedy tylko dowiedział się, że wyschło, zapędził niewolników świątynnych do kopania, aby oczyścili kanały i sprawdzili, gdzie podziała się woda. Jak dotąd „święci chłopcy" niczego się nie dowiedzieli. Balista przemieścił kamyk językiem. Nie był pewien, czy to cokol-

wiek daje, ale też nie wiedział, jak byłby spragniony bez niego. Nauczył się tego lata wcześniej od Mamurry, starego wyjadacza służącego na wschodniej granicy. Za każdym razem, kiedy o nim myślał, czuł sic winny. Mamurra, dobry przyjaciel, którego Balista zostawił na śmierć, pogrzebanego żywcem w Arete. Wszyscy oni byli teraz uwięzieni w tej świątyni równie nieodwołalnie jak Mamurra w podkopie. Balista był ciekaw, czy gońcowi, którego wysłał z Priene, udało się przebić - a jeśli tak, to czy namiestnik Maksymilian zadziała. Jeśli nie, przepadli. Goci musieliby wtedy tylko poczekać, aż pragnienie wypędzi ich na zewnątrz... a nie musieliby czekać długo. Żeby odegnać złe myśli, Balista zapytał Hippotoosa o wróble z Didymy. Sekretarz opowiedział mu ich historię zachrypniętym głosem. Lidyjski buntownik Paktyes uciekł do greckiego polis Kyme. Perski król zażądał, żeby mu go wydano. Kymejczycy zapytali wyrocznię w Didymie, co powinni zrobić. Apollo oznajmił, że powinni go przekazać Persom. Ludzie z Kyme uznali, że wydanie człowieka, który błagał ich o azyl, byłoby niewłaściwe. Jeszcze raz zwrócili się do wyroczni i otrzymali tę samą odpowiedź. Wśród ich wysłańców był mędrzec o imieniu Aristodikos. Wziął on długą laskę i obszedł świątynię, zrzucając na ziemię wszystkie gniazda wróbli, których mógł dosięgnąć. Balista podniósł wzrok na górujące nad nim mury. To musiała być bardzo długa laska. Kiedy Aristodikos to robił, sam Apollo przemówił w adytonie. Jak ten człowiek śmie wypędzać ze świątyni stworzenia, które się w niej schroniły? Aristodikos nie zwlekał z odpowiedzią: jak Apollo może bronić swoich błagalników, ale kazać Kymejczykom wypędzić tych, których oni chronią? Bóg odparł, że ma to na celu zwiększyć bezbożność Kyme i doprowadzić do jego zniszczenia, co nauczy jego mieszkańców, żeby nigdy więcej nie zadawali takich pytań. Patrząc na adyton świątyni, od której zależało jego bezpieczeństwo, Balista uznał, że nie jest to odpowiednie miejsce, aby wyrazić swoje wątpliwości co do miłosierdzia - czy nawet logiki - słów Apollina.

Co zrobili Kymejczycy? Hippotoos się uśmiechnął. - Wysłali Paktyesa do Mityleny. Kiedy się dowiedzieli, że ludzie stamtąd mieli zamiar go wydać, przenieśli go na Chios. Persowie przekupili wyspiarzy, oferując im okolice Atarneus na stałym lądzie. Mieszkańcy Chios wywlekli Paktyesa z przybytku Ateny i oddali go Persom. - Co się z nim stało? Hippotoos urwał zamyślony. - Nie jestem pewien, czy Herodot o tym wspomina. Ale nic dobrego. - A co stało się z ludźmi z Chios? Grek zmarszczył brwi. - Dość długo nie składali jęczmienia z Atarneus w ofierze bogom, ani nie robili z niego ofiarnych ciastek. Niezbyt to drastyczny sposób na pozbycie się wyrzutów sumienia, pomyślał Balista. Właśnie nadeszła pora, żeby zszedł na dół, do bramy, i zmienił Maksymusa, kiedy w adytonie coś się zdarzyło. Z kurzawy dobiegły ochrypłe okrzyki. Tłum uchodźców przycupniętych na dolnych stopniach rozstąpił się i pokryty kurzem prophetes oraz jego pomocnik zaczęli się chwiejnie wspinać po schodach. Obaj uśmiechali się szeroko. Podnosząc się uprzejmie, Balista wypluł kamyk do lewej dłoni. - Dokopali się do wody - oznajmił Selandros. - Jesteśmy uratowani. Balista i prophetes uścisnęli sobie dłonie powściągliwie i oficjalnie. Styksowe ciemności poniżej rozbrzmiały okrzykami o dobrych omenach, zachrypniętymi wiwatami. Faktycznie wszyscy byli uratowani... przynajmniej na razie. Jam woda Apollina, dar dla miejscowych Od tego, co na złotej gra lirze, na czas wojny scytyjskiej.

Młody hypochrestcs zaimprowizował wiersz, uśmiechając sic pro miennie. Balista nagle zrozumiał, jaka jest jego rola w świątyni. Ka płanka mamrotała słowa Apollina w wewnętrznym przybytku, ten młodzieniec przekształcał je w wiersz, a Selandros, dostojny prophetes, powtarzał je przez wysokie okno wierzącym czekającym niżej. Gdy po świątyni szalał Ares Sam dziedzic Latony ocalił blagalników. Selandros nagrodził wysiłki pomocnika oklaskami. -To się już kiedyś zdarzyło - paplał dalej młodzieniec, radosny i pełen ulgi. - Święte źródło wyschło, przybył Aleksander Wielki, Apollo otworzył żyłę i popłynęły złote wody. Patrzył na Balistę dziwnym wzrokiem, tak samo jak prophetes. Nawet Hippotoos spoglądał na niego inaczej. - Nie - odparł Balista. - Nie byłem żadnym z nich, ani Euforbosem, ani Pitagorasem czy Aleksandrem. Prophetes pokręcił głową. -Nie możesz tego wiedzieć, jeśli nie jesteś wieszczem. Kiedy wszyscy się napili, napełniono beczki: źródło, które wyschło dwa razy, mogło zawieść i po raz trzeci. Balista pozwolił ludziom przy bramie i na murach zrobić szczególnie rozrzutny użytek z wody - pili obficie i oblewali się nią nawzajem. Choć malejące zapasy jedzenia były starannie odmierzane, ludzie przebywający na widoku również często jedli. Było ważne, aby Goci sądzili, że obrońcy są pełni sił, a ich morale wysokie. Było późne popołudnie. W miarę jak słońce opadało, żar zdawał się narastać. Balista skulił się pod pospiesznie wzniesionym murem we względnym chłodzie lasu kolumn w przedniej części świątyni. Bliski wyczerpania patrzył na wróble kręcące się koło swoich gniazd, a jego myśli podążały podobnymi, pozornie przypadkowymi ścieżkami. Euforbos, Pitagoras, Aleksander. Jeśli wierzyło się w metempsy-chozę prophetes i jego pomocnik najwyraźniej w nią wierzyli - każ-

dy z nurkujących w powietrzu ptaków mógł kiedyś być filozofem czy bohaterem. Takie przekonanie z pewnością uniemożliwiało działanie. Nie można przewidzieć, kogo lub co się zabija. Kim jest mężczyzna, który nie może zabijać? Lepiej było nie cieszyć się tym za bardzo, ale okoliczności czasem tego wymagały Wiara w wędrówkę dusz musiała zdaje się prowadzić do umiłowania pokoju, wyrzeczenia się mięsa i innych szaleństw, za którymi opowiadali się chrześcijanie i inne mało znane żydowskie sekty. Choć one nie pokładały wiary w tego rodzaju reinkarnację. Maksymus przerwał Baliście tok niejasnych pod wpływem zmęczenia myśli. -Co? - Chodź zobaczyć, jak Goci odpływają. - Maksymus wyciągnął rękę i pomógł Baliście wstać. Faktycznie. Z tarasu na dachu zobaczyli, jak ostatni napastnicy z Północy wychodzą przez bramę i podążają na północny wschód, w stronę Panormos. Wyglądało na to, że zabrali niewiele łupów i pędzili przed sobą nielicznych jeńców. Z jakiegoś powodu się spieszyli. Podejrzewając podstęp, Balista wysłał Hippotoosa do bramy, aby dopilnował, żeby stojący tam żołnierze nie stracili czujności. Dokładnie rozejrzał się po dachach i zagajnikach Didymy, ale nie dostrzegł ani śladu kryjących się tam gockich wojowników. Germanin sięgnął wzrokiem daleko na północ i północny wschód. Na jego twarzy pojawił się uśmiech. W okolicach Miletu, jakieś sześć albo siedem mil od nich, rysował się samotny, wysoki słup gęstego pyłu. Balista wiedział, co to znaczy. Po porośniętych krzakami wzgórzach jechała spora grupa konnych. Jechali na południe Świętą Drogą, którą dotrą do Panormos. Balista powoli uśmiechnął się jeszcze szerzej. Jego wiadomość dotarła do adresata. Namiestnik zrobił, co należało. Maksymilian odkomenderował pomocniczy oddział jazdy z Efezu i wysłał go na południe. Tysiąc wojowników gnało właśnie do Panormos, gdzie były zakotwiczone gockie statki. Jeśli zagrozić ich długim łodziom, Goci znikną. Wszechojcze, Zakapturzony, Oślepiający śmierć... byli uratowani.

Rozdział trzynasty Galien miał wrażenie, że przesadził tego dnia z trucizną. Obudził się na długo przed świtem. Ponieważ w nocy był z Demetriuszem, nie złożył ofiary bogom. Zamiast tego postanowił pojechać na przejażdżkę. Kiedy stajenni siodłali konie, władca wypił nieco mleka i zjadł trochę chleba oraz owoców. Wypełniwszy odrobinę żołądek, udał się wykonać jedyną czynność w życiu, która była całkowicie prywatna. Otworzył potrójny zamek szkatuły i zażył maleńką ilość każdej trucizny stworzonej przez naturę oraz ludzką pomysłowość. Może był nieuważny. W siodle czuł się dobrze. Równinę Panonii przykrywała nisko zawieszona mgiełka, która przysłaniała widoczne w oddali światła Sirmium. Galien galopował co sił. Jego ulubiony wierzchowiec do polowań, Spoletium, bez wysiłku wyprzedził konia Alemana Frekiego, dowódcy jego niedawno stworzonej straży przybocznej, składającej się z barbarzyńców. Galien zabrał ze sobą tylko Frekiego. Czasami lubił być sam. Po jakimś czasie wstało słońce w całej swojej glorii; błękitne niebo było usiane tylko kilkoma jasnymi chmurami. Na horyzoncie połyskiwała szeroka, spokojna rzeka Sawus. Kiedy Freki dogonił cesarza, ruszyli w drogę powrotną. Teraz Galien nie czuł się dobrze. Siedział na wysokim cesarskim tronie w apsydzie bazyliki w palatium i walczył z mdłościami. Musiał

być nieostrożny. Przyjął purpurę dziesięć lat wcześniej. Każdego ranka przez te dziesięć lat zażywał trucizny. Jego ciało było do nich przyzwyczajone, uodporniło się na nie. Cesarze ginęli przedwcześnie na wiele sposobów, ale od czasów Klaudiusza - który władał przed ponad dwoma wiekami - żaden nie umarł od trucizny. Przed Galienem na niskim ołtarzu płonął święty ogień. Kadzidło oraz woń konia i potu, która unosiła się z jego ubrań do jazdy, tylko potęgowały uczucie nudności. Nic nie mógł jednak zrobić. Musiał przetrwać consilium. Numiusz Faustynian właśnie wygłaszał oficjalną mowę. Galien unieśmiertelnił Faustyniana, obdarzając go wyjątkowym zaszczytem: wraz z cesarzem tworzył on pierwszą parę konsulów urzędujących w tym roku. Ow rok już na zawsze będzie znany jako ten, w którym konsulami byli Galien - po raz piąty - oraz Faustynian. Tematem oracji, jak mimo złego samopoczucia - i, trzeba było przyznać, nudy - orientował się Galien, była wspaniała kondycja imperium. Retoryka przypisywała ją niewątpliwym cnotom najszlachetniejszego cesarza, Publiusza Licyniusza Egnacjusza Galiena, szczęśliwszego niż August, lepszego niżTrajan. Gdyby tylko rzeczywiście tak było w tej epoce żelaza i rdzy, pomyślał Galien. Rozważał twarde realia. W centrum imperium sytuacja była stabilna. Granica naddunajska i jej okolice były pod kontrolą. Po czterech buntach w ciągu dwóch lat - dowodzonych przez Ingenuusa, Regaliana, Pizona oraz Walensa - wyglądało na to, że następny się nie szykuje. Klemencjusz Sylwiusz, namiestnik Panonii Górnej i Dolnej, Eliusz Elianus, prefekt Drugiego legionu Adiutrix oraz Eliusz Restutus, namiestnik Noricum, czekali wiernie na Galiena w Sirmium. Klaudiusz Natalian też przybył ze swojej prowincji, Mezji Dolnej. Weteran z Dacji ani Walentyn z Mezji Górnej się nie pojawili. Obaj wytłumaczyli się tym, że muszą być na miejscu w razie ataku Gotów z Morza Czarnego. Przynajmniej w kwestii tego drugiego Galien wiedział, że to prawda. Z wyjątkiem Gotów barbarzyńcy zza Dunaju byli jak na razie spokojni. Na wyższym odcinku wielkiej rzeki, na zachodzie, przed

inwazją chronił potężny Attalos z Markomanów. Tego germańskiego sprzymierzeńca i rzymskiego władcę łączyły silne więzi: Attalos był ojcem Pippy, nałożnicy Galiena. W Rzymie raczej nie było powodów do zmartwienia. Plebs nie burzył się bardziej niż zazwyczaj, senat nie knuł. Wiekowy, szacowny Numiusz Cejoniusz Albin sprawował urząd prefekta miasta. Powinien być lojalny względem rodu. O ile było to coś warte, był niegdyś przyjacielem ojca Galiena. Brat cesarza, Licyniusz, sprawował mniej oficjalną, lecz skuteczniejszą kontrolę nad Siedmioma Wzgórzami. W Afryce mówiono o dziwnych zjawach w górach Atlas, plemiennych rewoltach, migracjach ludów i najazdach nomadów z południa. Faraksen, miejscowy buntownik - zginął czy nie? Krążyły pogłoski o jaskini pod odległym szczytem, w której jego odcięta głowa śpiewała stare pieśni i opowiadała o nowych rzeczach. Z Afryki zawsze można się było spodziewać czegoś nowego. Nic nie powinno przerosnąć Korneliusza Oktawiana. Jako dux wszystkich afrykańskich granic z pomocą Decjanusa, namiestnika Numidii, w ubiegłym roku świetnie sobie poradził z rzymskim uzurpatorem Celsusem. Poza nim była jeszcze Galiena, kuzynka cesarza: to ona tak naprawdę doprowadziła do stłumienia rewolty Celsusa. Kompetentna jak mężczyzna, była oczami i uszami władcy w Afryce. To ona wpadła na pomysł, aby napuścić na Celsusa wielką hordę Franków. Teraz germańscy wojownicy osiedlili się na terenach zgładzonego przez siebie uzurpatora i stanowili przydatną siłę w wypadku zarówno niepokojów wśród tubylców, jak i zbytnio ambitnych Rzymian. O ile środkowa część imperium nie była w złym stanie, o tyle tego samego nie można było powiedzieć o zachodzie. Galien nikogo nie darzył większą nienawiścią niż Postumusa, nikogo bardziej nie chciał zabić. Dwa lata wcześniej, kiedy Postumus pełnił nad Renem funkcję namiestnika Germanii Dolnej, próbował sprzeniewierzyć pieniądze. Kiedy go na tym nakryto, Postumus złamał świętą przysięgę, którą złożył cesarzowi. Kazał zawiesić własne portrety na sztandarach Trzydziestego legionu Ulpia Victrix, ogłosił siebie augustem. Germania

i Galia dołączyły do niego. Na ofertę łaski Postumus zareagował świętoszko waty mi usprawiedliwieniami i bezczelnymi oskarżeniami. Salonin, syn Galiena, mieszkał wtedy nad Renem, w mieście o nazwie Colonia Agrippinensis. Choć był ledwie chłopcem, względy polityczne nakazały obwołać go dziedzicem tronu i wysłać na Północ, aby reprezentował tam cesarską obecność. Postumus przypuścił oblężenie na miasto. Miejscowi kupili sobie gwarancję bezpieczeństwa, wydając mu Salonina. Jego młody wiek nie wzbudził w Postumusie miłosierdzia. Pięknego, złotego chłopca Galiena ścięto. Podobno jego ciało nie zostało pogrzebane. Ponieważ jego dusza nie miała wstępu do Hadesu, skazana była na wędrówkę - samotna, zmarznięta, zrozpaczona. Galien modlił się wtedy do Herkulesa o możliwość zemsty. Herkules odpowiedział: Postumus zostanie zgładzony, jego rebelia spełznie na niczym. Ale bogowie mogli działać powoli. Galien wiedział, że nie powinien się niecierpliwić - cóż mógł znaczyć czas dla nieśmiertelnych? Mógł wierzyć obietnicy Herkulesa. Bóg ją spełni: był wyjątkowo bliski Galienowi. Jednak nie było to łatwe. W ciągu poprzednich kilku miesięcy galijskie imperium Postumusa - złowrogie imperium zbudowane na oszustwie, świętokradztwie i śmierci dziecka - nabrało potęgi. Postumus i jego zausznicy mieli czelność mianować konsulów, jakby był on prawdziwym cesarzem i faktycznie władał w Rzymie. To, kogo wybrano w tym roku, było znaczące. Emilian i Tytus Destrycjusz Juba byli senatorami, byłymi konsulami i niegdyś podobno przyjaciółmi ojca Galiena. Obu nagrodzono teraz za ich zdradę. Emilian, namiestnik prowincji Hispania Tarraconensis, sprawił, że Hiszpania przeszła na stronę buntowników. Juba zrobił to samo w Brytanii. Mimo nieustających zabiegów dyplomatycznych Galiena oraz nakładów czerpanych z cennych rezerw finansowych, senatorowie namiestnicy prowincji Hiszpanii i Brytanii zdezerterowali. Wniosek był jasny: senatowi nie należało ufać, a senatorowie nienawidzili swojego prawowitego władcy, człowieka, któremu złożyli sacramentum. Nawet gdyby dyplomacja okazała się skuteczna, zdecydowanie

nie była alternatywą, którą najchętniej wybrałby cesarz; mogła być zaledwie tymczasowym rozwiązaniem. Galien od początku chciał bezpośredniej akcji militarnej, inwazji, która doprowadziłaby do -najlepiej wolnej i straszliwej - śmierci batawskiego drania Postumusa. A jednak raz po raz coś uniemożliwiało ten krok. W ubiegłym roku Galien zebrał pod Mediolanum największą armię polową, na jaką pozwalały trudne okoliczności. Potem jednak jej większa część musiała pomaszerować na wschód, aby walczyć z Makrianami. Kiedy ojciec i syn już nie żyli, Galien przekroczył Alpy. Pora roku była późna, ale kampania rozpoczęła się dosyć pomyślnie. Niestety dezercja namiestnika Recji, Simplicynusa Genialisa, zmusiła Galiena do powrotu, aby mógł strzec sytuacji w Italii. W tym roku było podobnie. Najpierw Bizancjum - miasto to było ważne ze względów strategicznych. Stanowiło najdogodniejszy punkt do przeprawy z Europy do Azji, a także kontrolowało szlak morski łączący Morze Egejskie z Czarnym. Co jeszcze ważniejsze, jego nieustający opór działał jako zachęta dla każdego, kto rozważał rewoltę. Galien musiał działać. Nie miał wyboru - musiał udać się tam osobiście. Teraz Egipt. Namiestnik Muzjusz Emilian najpierw przeszedł na stronę Makrianów, a potem, kiedy pokonano ich pod Serdiką - nawet mimo że Kwietus wciąż żył w Syrii - ogłosił się cesarzem. Egipt dostarczał większość zbóż, które zapewniały rzymskiemu plebsowi pierwszy element „chleba i igrzysk". Bez niego plebs urbana rozpocznie zamieszki, Wieczne Miasto spłonie, a słabości rządu nie da się ukryć. Konieczne było odzyskanie Egiptu. Galien wysłał list, w którym rozkazywał, aby Odenatus, jego corrector na Wschodzie, zmiażdżył uzurpatora. Lew Słońca odpowiedział, że nie może tego zrobić. Sasanid Szapur, choć groziła mu rebelia części jego własnych poddanych gdzieś w okolicach Morza Kaspijskiego, stanowił zbyt wielkie zagrożenie, aby Odenatus mógł wysłać swoich żołnierzy do Egiptu. Ponadto dysponował on zdecydowanie zbyt małą liczbą statków, a flota była konieczna do podporządkowania Egiptu.

Na rozkaz Galiena zgromadzono jednostki bojowe z flot stacjonujących w Mizenum i Rawennie, a także oddziały z całej Italii oraz Sycylii. Większość armii polowej znów trzeba było odesłać. Dowodzenie ekspedycją powierzono Teodotusowi i Domicjanowi, dwóm najlepszym protectores. Pierwszy był Egipcjaninem i dobrze znał ów kraj. Otrzymali polecenie, aby spotkać się na Cyprze z zastępami Weneriana, kiedy te przepędzą już Gotów na Morze Czarne. Stamtąd wszystkie siły miały się udać do Cezarei Nadmorskiej, na wybrzeżu Syrii Palestyńskiej, zebrać ludzi, których Odenatus był gotów oddać pod ich rozkazy, i pociągnąć do Egiptu. Galien wiedział, że nawet jeśli wszystko potoczy się po jego myśli, egipska ekspedycja może nie wrócić do Italii na czas, żeby przekroczyć Alpy, zanim ich przełęcze zablokują jesienne śniegi. Kolejny rok, w którym Postumusa nie spotka kara. Co więcej, był jeszcze jeden powód do poważnego zmartwienia. Ponieważ większość sił cesarskich znajdowała się na wschodzie, Postu-mus mógł zechcieć najechać Italię mimo swoich próżnych, pokrętnych zapewnień, że zadowalają go posiadane już tereny.W Mediolanum protectores Tacyt, Klaudiusz i Kamsisoleus mieli pod komendą żałośnie niewystarczającą liczbę żołnierzy. Galien i towarzysząca mu jazda musieli dotrzeć do równiny na północy Italii możliwie najszybciej. Numiusz Faustynian najwyraźniej kończył już orację. Kilka doniosłych słów na temat cesarskich przymiotów - virtus, dementia, iustitia oraz pietas, wyrytych na złotej tarczy zawieszonej na frontonie pałacu - i było po wszystkim. Członkowie cesarskiej rady odrzucili poły peleryn. W wysokiej komnacie rozległ się uprzejmy aplauz - nic, co mogłoby zaniepokoić silentarii. Galien podziękował współkonsulowi w wyważonych słowach, odpowiednich dla cesarskiej dignitas. Nadszedł czas, aby cesarz wydał rozkazy, które obmyślił wcześniej, galopując przez równiny Panonii. - Nasz princeps peregrinorum Rufinus dostarczył nam wieści o nie-

pokojącym rozwoju wydarzeń na wschód od Morza Czarnego, w Kolchidzie oraz w górach Kaukaz. Słowa cesarza - co było jak najbardziej właściwe - przyjęto w absolutnej ciszy pełnej wyczekiwania, a nawet podziwu. - Stacjonujący w tych okolicach frumentańi zameldowali, że agenci Szapura zaczęli działać. Tak zwany król królów próbuje za pomocą łapówek i fałszywych obietnic podkopać lojalność władców Abasgii, Suanii, Iberii i Albanii względem Rzymu. Szczyty, na których Prometeusz cierpiał niegdyś za ludzkość, mogą sprawiać wrażenie odległych, ale spojrzenie cesarza obejmuje cały świat, niczym światło słońca. Comites wyrazili zgodę cichym pomrukiem. - Knowania tego zdradzieckiego perskiego tyrana trzeba udaremnić podjął cesarz. - W swojej wspaniałomyślności nie pozwolimy zdemoralizować mieszkańców tych dalekich krain. Uda się tam ekspedycja z podarkami dla tych władców, którzy na nie zasługują. Ponadto zabezpieczy ich ona przed barbarzyńcami z Północy, Alanami i innymi żądnymi krwi Scytami. Mury i wieże strzegące przełęczy Kaukazu są podobno w złym stanie. Wrota Kaspijskie zostaną naprawione. Ekspedycją będzie dowodził szlachetny były konsul Feliks. Osobiście zwróci się do władców Abasgii. Pod jego komendą Marek Klodiusz Balista podąży do króla Suanii, Marek Aureliusz Rutilus do króla Iberii, a Gajusz Aureliusz Kastrycjusz do króla Albanii. - Galien uśmiechnął się władczo. - Niestety nie możemy odkomenderować im żadnych żołnierzy. Jednak odpowiedniejszych ludzi próżno by szukać w całym ogromnym imperium. Możemy być pewni, że nie zawiodą. Dziś zostaną wydane ich mandata. Spotkają się w Bizancjum, kiedy tylko pozwolą na to bogowie. Będzie na nich czekać trirema, która ich tam zaniesie. Zebrani dostojnicy padli na twarz. Galien wyciągnął pierścień z cesarską pieczęcią. Wszyscy comites ucałowali go po kolei, po czym wyszli tyłem z komnaty audiencyjnej. Consilium się zakończyło. Czas na kąpiel i posiłek. Galien czuł się lepiej. Był nadzwyczaj zadowolony ze swoich rozporządzeń. Ktoś zaj-

mie się problemami na Kaukazie, a ponadto czterech kłopotliwych ludzi trali do miejsca, z którego nie będą mogli wyrządzić żadnej szkody. Nikt raczej nie wywoła powstania i nie zagrozi ośrodkowi władzy z tak odosobnionych zakątków. Poza tym Galien dotrzymał słowa danego Demetriuszowi. Po posiłku młodzieniec bez wątpienia znajdzie przyjemne sposoby na wyrażenie swej wdzięczności.

Excursus (Kaukaz, wiosna 262 r.) O, duszo, jeśli jeszcze tli się w tobie coś z dawnej siły, porzuć strach kobiecy i dzikiej mocy zaczerpnij z Kaukazu...* * Medea Seneki.

Wół ma już na sobie wieniec; koniec jest blisko, ofiara zaraz nastąpi. Młoda kobieta zamyśliła się nad przepowiednią. Wypowiedziano ją na zupełnie inny temat, wiele lat wcześniej, w dalekiej krainie. Przyszła jej do głowy mimowolnie. A jednak mogła się okazać całkiem trafna. Filip Macedoński uznał, że wół oznacza Persów, a on sam złoży z niego ofiarę. Zmyliła go dwuznaczność dębickiej wyroczni; o Persach w ogóle nie było mowy, a jego rola była wręcz przeciwna. Popołudniowa bryza znad Morza Czarnego przyniosła nad Suanię zwyczajowe przelotne opady i mgły. Złagodziły one zarysy wznoszących się dookoła gór, ale też je powiększyły. Było dość ciepło, lecz czekający przemokli do nitki. Zza zakrętu wyłoniła się procesja. Wół wytrwale wciągał sanie na wzgórze. Prowadziła go stara kapłanka w towarzystwie pomocnic. Kolejna grupa kobiet szła za nimi. Grała muzyka. Jedyny mężczyzna w kolumnie jechał na saniach. Jego głowę zdobił wieniec z wiosennych kwiatów, z których zrobiono też łańcuchy owinięte dookoła jego kończyn. Sprawiał wrażenie spokojnego - na tym etapie wielu z nich tak wyglądało. Młoda kobieta oderwała wzrok od nadciągającej procesji i spojrzała na drzewa rosnące nad aleją: głównie buki, ale też brzozy, klony, olchy i sosny. Zanim wyjechała - na zbyt krótko - tak naprawdę nie zauważała gęstych lasów z dzieciństwa w Suanii. Kiedy wróciła, ponad sześć

pełnych rozczarowań i frustracji łat wcześniej, wszechobecne drzewa ją przytłaczały. Procesja minęła ją, zmierzając na środek rozległej, wysoko położonej łąki, gdzie czekał tłum. Te rytuały na cześć Selene odprawiano od niedawna. Mężczyzna był niewolnikiem w przybytku bogini. Jakiś czas wcześniej zniknął, a przed rokiem - co do dnia - znaleziono go wysoko w lesie, po którym włóczył się w gorączce, mamrocząc przepowiednie. Stara kapłanka i jej pomocnice zaopiekowały się nim i zakuły go w święte kajdany, żeby nie zrobił sobie krzywdy. Przez ostatni rok zajmowały się nim, przynosiły mu najsmaczniejsze kąski, kąpały go, kładły spać na najmiększych posłaniach, zaspokajały wszystkie jego podstawowe potrzeby. Matka młodej kobiety sprowadziła te rytuały ze swojej rodzinnej Albanii, zmieniając je trochę i mianując wiekową kapłankę. Jej matka była silną kobietą. Gdyby tylko wciąż żyła. Wtedy te ostatnie sześć lat z okładem wyglądałyby inaczej - zupełnie inaczej - a ona sama nie byłaby zmuszona do podjęcia tak desperackich kroków. Pośrodku łąki na wysokim tronie siedział Polemo, król Suanii. Prezentował się imponująco w białej opończy i turbanie, wyszywanych złotą nicią i usianych klejnotami. Poniżej stał gęsty tłum, większość trzystu radnych z synedrionu, wielu najpotężniejszych wojowników. Młoda kobieta dostrzegła swoich trzech wciąż żyjących braci; stali wyprostowani jak struny. Najmłodszy odwrócił się i uśmiechnął. Blizna na policzku dodawała mu charakteru. Oto mężczyzna: robił to, co nakazywało mu serce, bez wyrzutów sumienia. Gdyby nie był jej bratem... gdyby należeli do innego rodu, na przykład do Ptolemeuszy z Egiptu... mógłby być godnym towarzyszem dla jej wielkości. Dziewczyna siedziała w siodle, z dala od tłumu, otoczona sześcioma własnymi uzbrojonymi strażnikami na koniach. Ona również była kapłanką, ale innej, mroczniejszej bogini. W tym obrzędzie nie było miejsca dla żadnych kobiet poza tymi, które służyły bogini księżyca Selene. Z pewnością nie było to miejsce dla tej, która była oddana bogini-suce, Hekate o trzech twarzach. Wolu wyprzęgnięto. Tłum otoczył uczestników procesji. Z wysokości siodła młoda kobieta miała dobry widok. Stara kapłanka uniosła ręce do

nieba, wzywając Selene, córkę Tytanów, powożącą rydwanem, kochankę Endymiona. Podeszli dwaj mężczyźni. Jeden ogłuszył wołu szybkim jak jaskółka ciosem trzonka topora. Drugi przesunął ostrą jak brzytwa świętą włócznią po szyi zwierzęcia, rozcinając ją głęboko. Wół poderwał głowę. Na trawę popłynęła krew. Mężczyźni odskoczyli. Oszalałe z bólu zwierzę zaczęło truchtać ciężko w kółko. Ponieważ miało przeciętą tchawicę, z nozdrzy i pyska wytryskała mu różowa, pienista krew. W końcu padło na ziemię. Pomocnicy znów się zbliżyli. Dobili zwierzę, przetoczyli je na bok, rozpłatali mu brzuch i zanurzyli ręce, po czym wyciągnęli sznury jelit do wróżb. Wiekowa kapłanka pochyliła się nad parującymi zwojami i przyjrzała się im uważnie. Następnie ogłosiła, że znaki są pomyślne. Kolejna ofiara stała spokojnie. Na tym etapie część z nich zaczynała się bać, a nawet podejmować próby ucieczki. Zazwyczaj jednak dzięki roślinom odurzającym zachowywali się potulnie, tak jak życzyła sobie bogini. Młoda kobieta wiedziała o nich wszystko; znała każdy korzeń i eliksir w Suanii i poza nią. Młodego niewolnika łagodnie zaprowadzono na środek. Jego girlanda z kwiatów osunęła się nieco, ale się nie opierał. Spoglądał na martwego wołu i krew wsiąkającą w bujną zieloną trawę z wyrazem umiarkowanego zaciekawienia. Zebrani milczeli wyczekująco. W odróżnieniu od młodej kobiety nie zauważyli dwóch jeźdźców, którzy wyłonili się spomiędzy drzew. Starucha ponownie wzniosła ręce i zaczęła wzywać boginię księżyca wszystkimi jej imionami i dźwięcznymi tytułami. Młoda kobieta patrzyła, jak jeden z jeźdźców podaje wodze towarzyszowi i schodzi z siodła. Choć wiosenne popołudnie było ciepłe, miał na sobie obfitą pelerynę z futra. Podszedł - dziwnie niespiesznie - do jej trzech braci i stanął za nimi. Stara kapłanka skończyła. Podszedł jeden z pomocników. Grot świętej włóczni wciąż był karmazynowy. Wyglądało na to, że ofiara

uzmysłowiła sobie już, co ją czeka - mężczyzna podniósł ręce w geście wyrażającym zdezorientowanie. Nic to nic dało. Ostrze trafiło go w brzuch. Mężczyzna zgiął się wpół, szarpiąc dłońmi drzewce. Upadł z krzykiem. Zgromadzeni nachylili się, pochłonięci tym widokiem. W każdym jego agonalnym skurczu i zachłyśnięciu manifestowała się wola bogini. Nowo przybyły stał przez chwilę za trzema braćmi. Tylko młoda kobieta zwróciła nań uwagę. Odsunął połę peleryny. W ręce miał nagą stal. Odczekał chwilę i zrobił trzy krótkie, szybkie kroki. Wbił śmiercionośny miecz w nieosłonięte plecy. Jeszcze jeden krzyk cierpienia. Ranny padł na kolana. Czubek miecza wystawał z jego brzucha. Morderca, już z pustymi rękami, cofnął się. Nie mogącym oderwać wzroku od agonii drugiego mężczyzny ludziom długą chwilę zajęło zrozumienie, co się stało. Zareagował tylko najmłodszy brat. Okręcił się, dobywając oręża. Zabójca zrobił krok w tył, jakby był zaskoczony. Młodzieniec podniósł klingę. Napastnik odwrócił się i rzucił do ucieczki. Zrobił ledwie kilka kroków, gdy spotkała go kara. Dziki cios na odlew trafił go w skroń i niemal odciął mu żuchwę. Trysnęła krew, poleciały zęby. Przewrócił się, a najmłodszy brat dopadł go, wywijając klingą. -Tam! - wskazała młoda kobieta. - Nie pozwólcie uciec jego wspólnikowi. Zabijcie go! Jej świta wojowników spięła konie. Wspólnik pociągnął brutalnie za wodze, siłą odwracając łeb swojego wierzchowca. Za późno. Pozostali go otoczyli. Poleciał na ziemię w mgle czerwieni, śmiertelnie okaleczony. Młoda kobieta przeniosła wzrok na najmłodszego brata. Stał nad zabójcą. Był ochlapany krwią, która kapała też z jego miecza, i dyszał. Już nie jest najmniejszym z czterech chłopców siedzących u stóp nauczyciela, pomyślała. Teraz jej braciszek jest mężczyzną. Bardzo dojrzał przez te ostatnie dwa lata - oboje dojrzeli. Przypieczętowane krwią, mruknęła do siebie. Znów przyszły jej na myśl słowa wyroczni. Wół ma już na sobie wieniec; koniec jest blisko, ofiara zaraz nastąpi.

CZĘSC DRUGA MOR ZE GOŚC INNE (Z E FEZU DO F AZIS, WIOSNA - LATO 262 R.) Do Fazis, gdzie statkom najdalej. - anonim, ze Strabona 11,2,16

Rozdział czternasty Dla człowieka obdarzonego taką wyobraźnią jak Balista problem z rozstaniami polega na tym, że każde może się okazać ostatnim. Germanin stał na nabrzeżu w Efezie i czekał na chwilę pożegnania. Nie potrafiłby na poczekaniu policzyć, ile razy już znosił takie sceny. W Rzymie, niecałe dwa lata po jego ślubie z Julią, rozkazano mu pojechać na Północ i wezwać Waleriana; ta podróż zakończyła się bitwą pod Spoletium i wstąpieniem na tron nowej dynastii. Znów w Rzymie - Isangrim miał ledwie trzy latka - Balistę wysłano na wschód, aby bronił Arete. Wspomnienia opadły go jedno po drugim. Więzienie w Emesie, gdzie zostawił przerażoną Julię i płaczących synów, kiedy zaprowadzono go przed oblicze podłego Kwietusa w świątyni Heliogabala. Sięgnął pamięcią do dzieciństwa, czasów poprzedzających chwilę, kiedy imperium w postaci śmierdzącego czosnkiem centuriona wyciągnęło po niego rękę i oddzieliło go od krajan, domu ojca i uścisku matki. Aby przepędzić chmurę nieszczęśliwych wspomnień i odwrócić uwagę od tego, co go czekało, Balista zaczął myśleć o wizycie na agorze, którą odbył kilka dni wcześniej. Kiedy miał już dość pieniędzy, w niemal każdym odwiedzanym mieście imperium szedł na targ niewolników. Były do siebie podobne: przygnębieni rozbitkowie życiowi, narzędzia z głosem pilnowane

przez mężczyzn o zimnych oczach i przebiegłych, okrutnych twarzach. Efeski targ niewolników znajdował się na północno-wschodnim kran cu agory Tetragonos. Za drewnianymi zagrodami dla żywego inwentarza znajdowały się kamienne cele ludzkich towarów. Balista był tam już kiedyś, cztery czy pięć lat wcześniej, kiedy przebywał w mieście jako zastępca namiestnika Azji i miał odrażające zadanie prowadzenia prześladowań błądzących chrześcijan. Wtedy nikt go nie zainteresował. Tym razem było inaczej. - Czy są tu jacyś Anglowie? - Balista zawsze zadawał to pytanie w swoim języku ojczystym; zawsze brzmiało tak samo. Na przestrzeni lat usłyszał odpowiedź sześć razy. Pierwszych dwóch rodaków Balista kupił, uwolnił i wysłał na Północ, dając im trochę pieniędzy. Nie dotarli na miejsce; albo postanowili z jego funduszami zacząć nowe życie gdzie indziej, albo coś się im przydarzyło. Od tamtej pory Balista trzymał Anglów, których udało mu się odnaleźć, jako wyzwoleńców w posiadłości swojej żony na Sycylii. Teraz w Tauromenium i jego okolicach mieszkało ich czternaścioro, mężczyzn, kobiet i dzieci. - Czy są tu jacyś Anglowie? - powtórzył pytanie. Zazwyczaj nie było odpowiedzi, tylko brak zrozumienia na twarzach ściągniętych cierpieniem. Balista już miał odchodzić, kiedy dobiegł go cichy głos: -Tutaj, tutaj. Młodzieniec mówił językiem z północnej Germanii, ale z dziwnym akcentem. Balista spojrzał na niego. Miał rudawe włosy, piegi i podbite oko. - Nie jesteś Anglem. - Nie, Fryzem, ale mój przyjaciel jest z twojego ludu. Niedaleko siedział skulony chłopak niezwykłej urody: miał blond włosy, niebieskie oczy i piękne kości policzkowe, z których jedną znaczyła otwarta rana. Wlepiał wzrok gdzieś ponad głową Balisty. Wyglądał na nieświadomego otoczenia. -Jak masz na imię, chłopcze? - zapytał go łagodnie Balista. Młodzieniec zadrżał lekko, ale nie odpowiedział. - Nazywa się Wulfstan - powiedział Fryz. - Jest... Miał ciężkie życie.

Handlarz niewolnikami zbliżył się chyłkiem. Ile za tych dwóch? warknął Balista. Kupiec wymienił cenę. Balista prychnął i zaoferował mu połowę tej sumy. Mężczyzna rozłożył ręce i zaczął skamleć o wykarmieniu rodziny. Balista nie był na tyle opanowany, żeby się targować, więc dał znak I Iippotoosowi, aby zapłacił handlarzowi żądaną sumę. Mając już w rękach monety, handlarz zamienił się w uosobienie jowialności. - Dobry wybór, kyrie, dobry wybór. Ci dwaj na pewno... - Balista rzucił mu ostre spojrzenie, więc handlarz nie wymienił najbardziej oczywistego sposobu, na jaki młodzieńcy mogliby służyć nowemu panu. -Z pewnością okażą się świetnym zakupem - zakończył niezręcznie. Kiedy Fryz pomagał drugiemu młodzieńcowi wstać, Balista odwrócił się i spojrzał tam, gdzie patrzył wcześniej Wulfstan. Wysoko nad agorą widać było górę, potężne sterty wapienia przepychające się wśród roślinności. W niczym nie przypominała ona odległych terenów na Północy, które zamieszkiwali Anglowie. Była jednak dzika i wolna. Rozmyślanie nad własnymi cnotami - w tym wypadku była to phi-lanthropia - świetnie odrywa od rzeczywistości. Do chwili obecnej sprowadziło go pojawienie się na nabrzeżu tych, którzy przyszli go pożegnać. Przez bramę portową dostojnym krokiem przechodziła procesja; mimo trzęsienia ziemi potrójne łuki wciąż stały. Na czele szli liktorzy niosący fasces, a za nimi Maksymilian, namiestnik Azji. Liktorzy - których rózgi i topory symbolizowały prawo prokonsula do wymierzania kar, zarówno cielesnych, jak i śmierci - stąpali ostrożnie po popękanych marmurowych płytach. Tuż za Maksymilianem szli: skryba de-mosu Publiusz Wediusz Antoninus, azjarcha Gajusz Waleriusz Festus oraz Flawiusz Damian. Polityczna i społeczna elita miasta przyszła, aby pożegnać Balistę. Choć nie uratował Efezu przed Gotami, był bohaterem obrony Miletu i Didymy. Bez względu na jego osobistą historię czy zasługi miał pełnomocnictwa cesarza. Takim ludziom trzeba było okazać szacunek. Maksymilian wygłosił oficjalną mowę pełną powagi i aluzji do

trudnych obowiązków, wielokrotnie wzywając bogów. Trzej notable zrobili to samo. Gdy Balista odpowiedział im w podobnym, wyważonym tonie, jego przyjaciel Korwus podszedł bliżej i go uściskał. Naczelnik straży powiedział niewiele: życzył mu tylko bezpiecznej podróży. Jak na epikurejczyka przystało, Korwus nie wspomniał o bogach. Julia przyprowadziła chłopców do Balisty. Prezentowała się dostojnie w stoli rzymskiej matrony. Od wielu miesięcy nie było między nimi najlepiej. Nie znał przyczyny, ale ich małżeństwo trwało ponad dziesięć lat, dłużej niż wiele innych. Czasami, kiedy musieli być z dala od siebie, zdawał sobie sprawę, w jakim stopniu na niej polega. Pocałowała go w usta, ale bardzo niewinnie. Życzyła mu dobrej podróży i bezpiecznego powrotu. Krótko opisała najnowsze ustalenia co do tego, jak wróci z chłopcami i większością familia do Tauromenium: od jednego z przyjaciół jej rodu przyszedł list rekomendujący kapitana pewnego statku; jednostka miała popłynąć wzdłuż wybrzeża na Kortu, po czym przeprawić się do południowej Italii, zamiast udać się prosto z Grecji na Sycylię. Powiedziała mu, że go kocha, i było po wszystkim. Kiedy Balista zaczął poznawać żonę lepiej po ślubie, jej praktycz-ność i niekobieca niechęć do robienia z czegokolwiek zamieszania należały do cech, które go w niej pociągały. To jednak było w czasach, kiedy było między nimi dobrze; teraz miał nadzieję na jakiś bardziej wyraźny przejaw czułości. Balista przyklęknął, kiedy podeszli do niego Isangrim i Dernhelm. Objął ich i ucałował. Spomiędzy fałd podróżnej peleryny wyciągnął zabawkę, drewnianego konia, dla Dernhelma. Chłopiec pisnął z radości. Dla trzylatka czas i odległość były niejasnymi pojęciami. Z Isangrimem było inaczej. Miał dziesięć lat. Wiedział, że Kaukaz leży na drugim końcu świata, że nie zobaczy ojca co najmniej przez rok. Próbował być dzielny. Balista przytulił go, szepcząc mu do ucha. Obaj musieli być silni, dla siebie nawzajem, dla matki Isangrima i jego brata.

Chciałbym być dość duży, żeby jechać z tobą i Maksymusem, i Kalgakusem - powiedział Isangrim. - Następnym razem. Balista odwrócił się do Maksymusa, który podał mu paczkę. Germanin przekazał ją synowi, a chłopiec ją rozpakował. Był to gladius: miecz mężczyzny, ale na tyle krótki, żeby Isangrim mógł go używać. Isangrim podziękował ojcu dziwnie oficjalnie. Potem, po chwili zastanowienia, odpiął miniaturowy miecz, który miał przypasany. Wyciągnął go w stronę Balisty. - Możesz używać go jako sztyletu. Był to największy skarb chłopca, od kiedy Balista mu go sprezentował - czy mogły już upłynąć cztery lata? - po powrocie do Antiochii z pierwszej podróży do Efezu. Balista podziękował mu, powściągając emocje. Chłopiec sobie poradzi. Gdyby się inaczej ułożyło, gdyby mieszkali w Germanii, wkrótce wyrósłby z niego świetny dowódca rodem z Północy. Balista mógłby zobaczyć, jak jego starszy syn zasiada na tronie wodza, jak zdejmuje złote bransolety z ramienia i nagradza nimi najlepszych wojowników ze swojej gwardii. Czas w drogę. Balista ucałował synów po raz ostatni i wszedł po trapie. Hippotoos podał mu kielich wina, a Germanin zaintonował modlitwę do Artemidy Efeskiej; do Zeusa, który chroni obcych; do Posejdona, władcy mórz; do Apollina, opiekuna wchodzących na pokład. Strząsnął parę kropel libatio do wody. Nie stało się nic niewłaściwego: nikt nie kichnął, nie było żadnych złych omenów. Germanin zwrócił naczynie sekretarzowi i wydał rozkaz odbicia od brzegu. Trap wciągnięto na pokład, cumy oddano. Na znak nadzorcy wioślarze się przygotowali, po czym pióra opadły jednocześnie, wbiły się w fale i liburna odsunęła się niespiesznie od nabrzeża. Mała galera o dwóch rzędach wioseł wypłynęła powoli z długiego portu w Efezie. Balista stał na rufie i machał. Po prawej mijał powoli góry, po lewej -równinę. Postaci wysokiej kobiety o czarnych lokach i dwóch jasnowłosych chłopców stojących na brzegu powoli robiły się coraz mniejsze.

Kiedy znaleźli się na otwartym morzu, samo nabrzeże było ledwie smugą widoczną pod białą misą teatru, a sylwetki zniknęły. Balista od wrócił się i popatrzył na północny zachód, wyglądając góry Korakion, pierwszego punktu orientacyjnego. Troszczył się o bezpieczeństwo Julii i chłopców. Każda podróż morska wiązała się z pewnymi zagrożeniami. Nie martwił się jednak za bardzo - Goci już dawno wrócili na Morze Czarne. Według raportów przepłynęli Bosfor jakieś dwadzieścia dni wcześniej. Oddział Weneriana przybył nad Morze Egejskie. Stacjonował niedaleko, na Chios, przygotowując się do podróży na Północ, śladem Gotów. Jeśli chodziło o zagrożenia związane ze zwykłymi piratami, Balista zatrudnił czterech weteranów jako ochroniarzy dla swojej rodziny. Dzięki tym zaprawionym w bojach starym wyjadaczom - oraz całej reszcie krzepkiej załogi - rybacy lub kupcy, którzy mogliby planować porwanie dla okupu, z pewnością przedtem mocno się zastanowią. Nic nie można było zrobić w kwestii sztormów, ale na osiem dni przed kalendami majowymi do końca sezonu morskiego zostało jeszcze dużo czasu, a statek, którym miała płynąć Julia z chłopcami, był solidny, pod komendą znającego się na rzeczy kapitana. Balista się nie zamartwiał, ale wieści, że rodzina dotarła bez przeszkód na Sycylię, z pewnością go uspokoją. Wyspa leżała daleko zarówno od grasujących barbarzyńców, jak i ewentualnej rzymskiej wojny domowej. Z pewnością nie było bezpieczniejszego miejsca niż willa w Tauromenium, gdzie familia będzie otoczona własnymi niewolnikami, wyzwoleńcami oraz podwładnymi. Żałował, że nie mógł wysłać z nimi Jasnego Konia. Wałach zasługiwał na spokojną emeryturę na słonecznych pastwiskach Sycylii, ale w posiadłości Korwusa położonej za Efezem z pewnością będzie otoczony świetną opieką. Balista miał nadzieję odebrać go w drodze powrotnej. Nawet po takim pożegnaniu, nawet biorąc pod uwagę charakter jego misji, Balista czuł iskierkę wyczekiwania, która zawsze się pojawiała na początku podróży. Miał ze sobą Maksymusa i Kalgakusa, a także Hippotoosa. Dwaj greccy niewolnicy, których kupił w Priene - Agaton

i Polibiusz - zostali jego osobistymi sługami, wraz z dwoma chłopcami z polnocy, Fryzem Bautonem i Anglem Wulfstanem, kiedy ten dojdzie do siebie. Hippotoos kupił w Efezie własnego niewolnika. I Ziburna miała popłynąć do Chios, mijając Lesbos, po czym, walcząc z prądem Hellespontu, przeciąć Propontydę i dotrzeć do Bosforu oraz Bizancjum. Tam czekało ich spotkanie z Rutilusem, Kastrycjuszem i wiekowym możnym Feliksem. Mieli tam też dołączyć do nich czterej eunuchowie cesarza, pełniący rolę tłumaczy. Będzie tam czekać na nich trirema, która zaniesie ich na drugi koniec Morza Czarnego. Baliście przyszedł do głowy wers poezji. Do Fazis, gdzie statkom najdalej. Nietrudno było pojąć, dlaczego właśnie ich czterech wysłano na kraj zamieszkanego świata. Choć raz Balista nie potrzebował wyjaśnień Julii co do ukrytych politycznych motywów. Przez krótki czas był uzurpatorem. Dwaj z pozostałych byli jego bliskimi wspólnikami podczas tej chwilowej uzurpacji. Czwarty był najbardziej znanym i śmiałym orędownikiem niezależności i tradycji senatorskiej, samo-zwańczym uosobieniem mos maiorum. Wszyscy czterej cieszyli się pewną sławą jako wojskowi. Wszyscy czterej byli utrapieniem, może nawet potencjalnymi prowodyrami zamieszek. Zamiast ich zgładzić, usunięto ich z drogi. Pod względem prawnym dalej zajmowali pewne stanowiska. Może nawet uda im się dokonać czegoś chwalebnego. Ale tak naprawdę zmierzali na wygnanie. Wiele lat wcześniej, kiedy Balista był zakładnikiem na dworze cesarskim, polecono mu studiowanie filozofii. Z kilku traktatów na temat wygnania najlepiej zapamiętał jeden: mowę autorstwa Faworynusa z Årelate. Jak wszystkie filozoficzne wywody na ten temat przedstawiał on tezę, że wygnanie wcale nie jest czymś złym. Rdzeń tekstu stanowił rozbudowany obraz znany z gimnazjonu. Wygnaniec jest atletą, samotnym na suchym piasku, nagim aż do samej duszy. Ma czterech przeciwników: umiłowanie ojczyzny, rodziny i przyjaciół, bogactw

i honoru, a także wolności. Nie przestrzegali oni zasad; rzucali sic na wygnańca i mocowali z nim jednocześnie. Balista nie pamiętał dokładnie, na podstawie jakich argumentów Faworynus uznał, że pokonał tych przeciwników. Umiłowanie majątku i reputacji wydawało mu się najmniej kłopotliwe. Jasne, dobrze było, gdy ludzie ustępowali ci drogi, wstawali, kiedy się pojawiałeś, mówili do ciebie „panie". Kiedy mieszkał w Antiochii, dwukrotnie zaznał cesarskiej niełaski. Te miesiące były nieprzyjemne. Ale zawsze mawiał -miał nadzieję, że szczerze - iż materialny sukces niewiele dla niego znaczy Sądził, że byłby szczęśliwy, mając tylko tyle, żeby żyć wygodnie; wtedy cały świat mógłby go zostawić w spokoju, a on uprawiałby rolę, zapomniany przez wszystkich. Nie prosił o to, żeby wyszkolono go w zabijaniu, nie szukał uznania, które przyszło dlatego, że był w tym dobry Zagrożenie utraty ojczyzny nie znaczyło prawie nic dla człowieka, który stracił swoją wiele lat wcześniej. Upłynęło ponad pół jego życia, a mimo całego odebranego na cesarskim dworze wykształcenia Balista wiedział, że nie stał się Grekiem czy Rzymianinem. Przypomniał sobie, że pod tym względem różni się od Faworynusa, który chwalił się, że kultura przeobraziła go z Gala w prawdziwego Hellena. Czas, jaki Balista spędził w imperium, nie uczynił go ani jednym, ani drugim. Podejrzewał, że gdyby cesarz z jakichś państwowych powodów rozkazał mu powrócić do Germanii, nie czułby się tam już całkowicie u siebie. Jeśli chodziło o wolność, wszystko zależało od definicji. Jeśli była to możliwość poruszania się wedle własnego uznania i robienia tego, na co się miało ochotę, Balista sądził, że nie były mu one dane ani jako synowi wodza Anglów, ani jako zakładnikowi czy dowódcy w Rzymie. Choć jeśli chodziło o swobodę wypowiadania się, więcej jej zaznał jako młodzieniec na Północy. Utrata rodziny i przyjaciół była najtrudniejsza. Balista przypomniał sobie, że Faworynus skupił się na tych drugich. Przypadek sprawił, że było to dla niego łatwe: myśliciel przyznawał w swojej mowie, że jego

matka i siostra nie żyły. Urodził się jako eunuch, więc nie miał szansy na stworzenie innej rodziny. Balista miał przy sobie dwóch najbliższych przyjaciół, ale rozłąka z rodziną, z chłopcami, była najcięższa. Maksymus dotknął jego ramienia i wskazał ręką przed siebie. Z północnego zachodu, od Chios, nadciągała nawałnica: smuga ciemnych chmur ciągnąca za sobą macki deszczu, które wzbijały pianę na falach. Wioślarze zapracują na chleb, przewożąc ich do bezpiecznego portu. To jednak będzie nic w porównaniu ze sztormami, jakie napotkają przed dotarciem do Fazis na Morzu Czarnym lub Gościnnym, jak - chyba na przekór - często je nazywano. Do Fazis, gdzie statkom najdalej. Balista wciąż nie potrafił sobie przypomnieć, z której tragedii był to cytat.

Rozdział piętnasty Bizancjum było ostatnim miejscem na świecie, w którym Hippotoos chciał się znaleźć. Nawet jego miasto rodzinne, Perynt, byłoby lepsze. Chodziło o wydarzenia sprzed lat, ale niektórzy Bizantyjczycy będą pamiętać śmierć ich współobywatela, retora Arystomachosa, i z pewnością nie zapomnieli jego mordercy. Kiedy cesarskie rozkazy dotarły do Efezu, Hippotoos poważnie rozważał opuszczenie familia Balisty. Czuł jednak, że wciąż ma coś do zrobienia jako accensus Germanina, a ta rola odpowiadała jego upodobaniom. Sama podróż do Bosforu była bolesna. Nie chodziło nawet o dwie nawałnice. Pierwsza dopadła ich prawie natychmiast po opuszczeniu Efezu. Musieli uciekać na północ, do zatoki pod górą Korakion. Druga nadciągnęła na Propontydzie, kiedy opływali cypel Arktonesos. Tę musieli przetrwać na otwartym morzu, co nie było silną stroną żadnej galery. Hippotoos nie bał się katastrofy morskiej bardziej, niż można się było tego spodziewać po kimś, kto już wcześniej miał tak straszliwe doświadczenie. Znacznie bardziej dręczył go fakt, że wymijali Lesbos spokojnym wiosennym rankiem. Dopóki wyspa była w zasięgu wzroku, prawie cały czas spędził na dziobie. Bezustannie przesuwał oczyma po wodzie, szukając miejsca, gdzie wszystkie te lata wcześniej zatonął

jego pierwszy statek, gdzie Hiperantes stracił życie we wzburzonych czarnych wodach, gdzie on sam w końcu wyczołgał się na ląd, równie bliski śmierci jak życia, a także cypla, gdzie pogrzebał ukochanego pod prostym kamieniem opatrzonym wymyślonym naprędce epigramem. Grobowiec niegodny śmierci prawego obywatela, Słynnego kwiatu, wykradzionego przez złego demona z lądu w głębiny; Na oceanie wykradł go, wśród sztormu i wielkiego wiatru. Stojąc na dziobie, Hippotoos nie rozpoznał ani jednego miejsca. Co prawda wtedy było ciemno i szalał sztorm, ale odniósł wrażenie, jakby wszystko to przydarzyło się komuś innemu. To nim głęboko wstrząsnęło; nie potrafiłby wytłumaczyć dlaczego. Kiedy tylko Balista ogłosił, że udadzą się do Bizancjum, Hippotoos zaczął zmieniać wygląd. Nie miał dość czasu, aby zapuścić bujną brodę, ale udało mu się wyhodować krótki, rudawoblond zarost. Postanowił dać sobie ogolić głowę. Zrobił to stary Kalgakus. Kiedy dotarli do Bizancjum, zacięcia prawie zdążyły się zagoić. Zastanawiał się, czy nie powinien udawać, że kuleje albo ma garb. Zrezygnował jednak, ponieważ mogło to wręcz zwrócić na niego uwagę. Upłynęło wiele czasu, od kiedy opuścił miasto. Przez dwadzieścia cztery lata żył wśród latrones. Tyle czasu spędzonego na wędrowaniu z Kapadocji do Etiopii z bandami łupieżców musiało zmienić jego sposób chodzenia i zachowanie. Przynajmniej nie musiał zmieniać imienia. Zrobił to, kiedy wrócił do Cylicji i został bandytą - miał wrażenie, że od tej chwili minęły już całe wieki. Poza jego kontrolą pozostawało to, że Balista, Maksymus i Kalgakus znali jego prawdziwą historię. Opowiedział im ją rok wcześniej tylko dlatego, żeby zabić czas, gdy na pokładzie triremy czekali na rozwój wypadków w mieście Korykos. Obiecali, że nie zdradzą nikomu jego tożsamości podczas pobytu w Bizancjum, ale i tak się martwił.

Przecinając Propontydę, liburna płynęła pod słońce, jak większość galer podążających na północ. Dlatego też aby w końcu dotrzeć do portu w Bizancjum, trzeba było przebyć u ujścia Bosforu niełatwy odcinek pod prąd skierowany ze wschodu na zachód. Gdy wioślarze się mozolili, Hippotoos miał czas przyjrzeć się miastu. Akropol na skarpie wbijającej się jak sztylet w wirujące wody; niskie mury od strony morza i wysokie od lądu; dachy świątyń; wszystko to mogłoby przywołać silne uczucia, gdyby Hippotoos sobie na nie pozwolił. Choć czas i jego własna pomysłowość odcisnęły piętno na jego ciele i ruchach, Hippotoos trzymał się środka niewielkiej milia Balisty i nie podnosił wzroku, kiedy szli z północnego portu wojskowego przez tętniący ruchem port handlowy - zwierzęta, niewolnicy, zboże, solone ryby z północy, oliwa z oliwek oraz wino z południa - do miasta. Mieli się zatrzymać w jednym z domów wpływowego przedstawiciela bule, Kleodamosa. Nabył on nieruchomość niewiele wcześniej: do niedawna właścicielem był jeden z radnych skazanych na śmierć przez Galiena. Sam Kleodamos tam nie mieszkał. Dobrze się złożyło Hippotoos wiedział, że Kleodamos był młodym, niskim rangą sędzią, kiedy zginął retor Arystomachos. Mimo nieobecności gospodarza Hippotoos udał chorobę i aż do obecnego dnia siedział zamknięty w pokoju. Spotkania, które odbyło się tego ranka, nie mógł uniknąć. Wszyscy czterej mężczyźni tworzący misję na Kaukaz przybyli już do Bizancjum. Tłumacze i doradcy, eunuchowie przysłani przez Galiena, mieli przedstawić im dyrektywy. Pomieszczenie było prawie puste. Najprawdopodobniej wyposażenie domu zgładzonego radnego zostało sprzedane, a Kleodamos nie wydał jeszcze swojej służbie polecenia, żeby umeblowała nową posiadłość. Pod jedną ze ścian stał przenośny ołtarz, na którym płonął ogień. Obok niego ustawiono w rzędzie cztery krzesła. Najbliżej ołtarza siedział wiekowy senator Feliks, przy nim Balista. Potem - zgodnie z ich niższą rangą - zajmowali miejsca pozostali ekwici, Rutilus i Kastrycjusz. Podczas kilku dni rządów Balisty Rutilus pełnił funkcję prefekta

pretorianów, a Kastrycjusz - prefekta jazdy. Przedtem wspólnie z Balistą służyli uzurpatorowi Kwietusowi. Hippotoos znał ekwitów z tamtych czasów. Za każdym siedzącym stał jego accensus - on sam stał za Germaninem. Naprzeciwko ustawili się czterej eunuchowie. Między dwiema stronami pokoju widać było mocny kontrast. Siedzący, włącznie z byłym konsulem Feliksem, mieli na sobie strój żołnierzy: białą tunikę, ciemne spodnie i pelerynę, praktyczne buty i wymyślne pasy, po których lewej stronie wisiała długa spatha, a po prawej krótkie pugio. Ich sekretarze ubrani byli podobnie. Feliks, Hippotoos i jeszcze jeden sekretarz mieli brody. Wszyscy poza Balistą przycięli krótko włosy. Cesarscy eunuchowie wyglądali bardziej egzotycznie. Ich śnieżnobiałe tuniki były nieprzepasane. Na nogach mieli pantofle, a z ich ramion opadały czerwone peleryny ozdobione złotymi frędzlami. Ich nienaturalnie gładkie twarze otaczały loki starannie ułożonych włosów. Feliks wstał i podszedł do ołtarza. Przykrył głowę połą peleryny, po czym, rzuciwszy w płomienie szczyptę kadzidła, posłał modlitwę do bogów i geniusza augusta, aby czuwali nad ich rozważaniami. Lekkim jak na swój wiek i posturę krokiem wrócił na miejsce. Hippotoos nie wyczuł nieszczerości w słowach wiekowego nobila. Co więcej, Feliks kilka razy tupnął o ziemię, aby podkreślić powagę swojej wypowiedzi. Hippotoos postanowił zrobić użytek ze swojej znajomości fizjonomiki. Feliks miał bujne, siwe włosy oraz brodę, przycięte, ale w niezbyt wymyślny sposób. Od jego sporego nosa do miejsca poniżej ust rysowały się głębokie bruzdy. Oczy miał suche, położone dość blisko siebie. Choć ruszał się ze swobodą, ciężko oddychał. Sekretarz uważnie przyglądał się Feliksowi kątem oka. Konsul zacierał ręce - był to ów znak, który w ujęciu umiejętnego fizjonoma nadawał znaczenie wszystkim pozostałym, nadawał kontekst całości. Dusza Feliksa była pełna hipokryzji. Przez jakiś czas ten wniosek - do którego doszedł w sposób na tyle naukowy, że nie dało się go zakwestionować - dziwił Hippotoosa.

Nic, co wiedział o życiu wiekowego urzędnika, nie nasuwało na mysi hipokryzji. Feliks miał udaną karierę: wiele lat wcześniej zajmował sta nowisko konsula. Jako zaufany doradca cesarza Waleriana pozował na ucieleśnienie senatorskiej dignitas i szacunku względem tradycji. Pod rządami Galiena wyśmienicie dowodził piechotą w środku szyku podczas bitwy pod Mediolanum. Przed obecnym spotkaniem opowiadał o tym dość długo i wspominał, jak się cieszy z powrotu do Bizancjum, miasta, które pięć lat wcześniej udało mu się obronić przed Gotami. Hippotoos pogrążył się w zamyśleniu. Chwila, kiedy przyszło zrozumienie, była wspaniała. Pod Mediolanum piechota nie wypełniała tak naprawdę rozkazów Feliksa, lecz Woluzjana, prefekta pretorianów. Działania Feliksa podczas obrony Bizancjum mogły się cokolwiek różnić od tych, które sobie przypisywał. Feliks był kłamcą. A kim był hipokryta, jeśli nie kłamcą? Fizjonomia dostarczała nie tylko objawień na temat tego, co stanie się w przyszłości, ale też o tym, jakie kłamstwa opowiadano o przeszłości. Na środek wyszedł Euzebiusz, główny eunuch, który miał towarzyszyć Feliksowi. Zaczął mówić wysokim, ale melodyjnym głosem. - Wrota Kaspijskie to nazwa nadana przełęczom biegnącym z północy na południe przez Kaukaz. Na północy mieszkają Alanowie i inni dzicy nomadowie, którymi oni władają. Jest ich wielu, a wszyscy bardzo wojowniczy. Przełęcze trzeba zablokować, aby utrzymać ich na dystans. Oczy Euzebiusza były duże, jasne jak marmur i miały twardy wyraz. - Są dwie wielkie przełęcze. Na wschodzie leży równina między Kaukazem a Morzem Kaspijskim. Ta przełęcz nazywana jest Wrotami Kaspijskimi lub Wrotami Alanów. Herodot mówi nam, że to przez nie podróżowali Scytowie, kiedy pokonali Medów i rozpętali zniszczenie oraz cierpienie w całej Azji. To kraj Kozysa, króla Albanów. - Eunuch skłonił się w stronę Kastrycjusza. - To do Albanii uda się vir perfectis-simus Gajusz Aureliusz Kastrycjusz wraz z moim współpracownikiem Amancjuszem. Teraz Euzebiusz skierował swoje niepokojące spojrzenie na Balistę. Druga słynna przełęcz, na zachodzie, wysoko w sercu gór, też jest często nazywana Wrotami Kaspijskimi, ale właściwsza

nazwa to Wrota Kaukaskie. Przez nie przypuścili ofensywę Alanowie za rządów boskiego Hadriana, kiedy to zaatakowali Kapadocję. Ich atak udaremniła wyłącznie waleczność historyka Arriana.Teraz przełęcz kontroluje Polemo, król Suanii. Vir ementissimus Marek Klodiusz Bali sta oraz Mastabates będą tam doradzać królowi i odbudują umocnienia. Interesujące, pomyślał Hippotoos, że ów eunuch z pałacu zwraca się do Balisty, używając tego tytułu, jakby wciąż był on jednym z wpływowych prefektów jazdy cesarskiej. - Choć nieliczni o tym wiedzą, między dwiema wielkimi przełęczami jest kilka innych - ciągnął Euzebiusz z miękkim gestem. - Trudniej je przebyć, ale to możliwe. Prowadzą na terytoria Hamazaspa, króla Iberii. Pojechać ma do niego virperfectissimus Marek Aureliusz Rutilus. Będzie mu towarzyszył mój przyjaciel Gallikanus. W końcu Euzebiusz przeniósł uwagę na Feliksa. - Na zachód od głównych Wrót Kaspijskich czy Kaukaskich znajduje się jeszcze kilka szlaków przez góry. Prowadzą do Morza Czarnego, do miast Pityus, Sebastopolis i Cygnus. Tutaj najpotężniejsi władcy to Resmagus i Spadagas, królowie zachodnich i wschodnich Abasgów. Roztoczyli dosyć nieformalną hegemonię nad takimi górskimi plemionami, jak Makropogonowie oraz Flejrofagowie, a także nad pomniejszymi wodzami nizinnej Kolchidy za leżącym na wybrzeżu Fazis. Euzebiusz skłonił się głęboko. - Tak skomplikowana sytuacja wymaga zmysłu politycznego, a być może też rzemiosła bojowego człowieka takiego jak Spuriusz Emiliusz Feliks, bohater Bizancjum i Mediolanum. Hippotoos uśmiechnął się tylko w duchu; fizjonom nie powinien samemu dać się na niczym złapać. Bez względu na to, jak Euzebiusz upiększał rzeczywistość, myślący wyłącznie o sobie konsul Feliks raczej nie cieszył się na myśl o zadaniu, podczas którego będzie musiał się wspinać po kozich ścieżkach na krańcu świata do górskich plemion. Było coś przyjemnego w myśli o tym, jak vir clarissimus Spuriusz Emiliusz Feliks odwiedza chaty wodzów „Długobrodych" i „Pchłożerców".

Wyglądało na to, że eunuch zbliża się do końca mowy: zamykał ją dworskimi frazesami i gestami, które uważał za odpowiednie przy ta kiej okazji. Hippotoosowi trudno było na niego patrzeć. Zbyt gładkie policzki, szerokie usta, długa, smukła szyja, pulchne ramiona i nadgarstki, kobieca klatka piersiowa i nawet biodra: ohydny egzemplarz mężczyzny, który nie przypomina innych mężczyzn. - Oczywiście ludzie rozumni, tacy jak wy, dawno już pojęli inny powód tej misji, powód, o którym nie należy rozmawiać z nikim poza tutaj obecnymi. Zręczny retoryczny zabieg, uznał Hippotoos, który myślami był gdzie indziej. - Oczywiście utrzymanie hord Alanów na północ od Kaukazu jest ważne. Ale nie ma szczególnego powodu, aby sądzić, że właśnie teraz chcą się przebić przez Wrota Kaspijskie. Hippotoos nagle skupił na eunuchu całą uwagę. - Wiele raportów nieoficjalnie dostarczonych przez kupców i nadesłanych przez frumentarii daje do zrozumienia, że od czasu pojmania cesarza Waleriana poplecznicy perskiego króla wytrwale zabiegają o względy władców, do których zostaliście wysłani. Prawie każdy pomniejszy wódz na południe od Kaukazu jada ze srebrnych półmisków, na których wytłoczono podobiznę Szapura polującego na lwy lub zajętego inną królewską rozrywką. Na południowy zachód od Morza Kaspijskiego znajduje się sasanidzka armia pod komendą syna Szapura, księcia Narseha. Znajduje się tam pod pretekstem tłamszenia powstania wśród poddanych Persom plemion, Mardów i Kardochów, ale jest gotowa ruszyć wyżej, przez Albanię i Iberię w Gruzji. Jeśli nie nakłonimy naszych sprzymierzeńców z tego regionu, aby na powrót obdarzyli Rzym lojalnością, imperium straci całe terytorium Kaukazu, aż do Kolchidy. Jeśli nam się nie uda, w przyszłym roku sasanidz-cy wojownicy będą galopować na zachód wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego.

Rozdział szesnasty Czekająca na nich w Bizancjum galera, którą mieli przebyć Pontus Euxinus, Morze Gościnne, nazywała się Armata, a jej trierarcha Brutediusz Niger. I ona, i on od razu spodobali się Baliście. Spora galera była świetnie zorganizowana, dobrze dowodzona. Jej kapitan był krzepki i stanowił typowy przykład szpakowatego wilka morskiego. Jednak nie wszystko było bez zarzutu. Armata nie pochodziła z clas-sis Pontica, która stacjonowała w Trapezuncie nad Morzem Czarnym. Wchodziła w skład oddziału Weneriana, który podążył za gockimi piratami aż do Bizancjum. Podczas gdy reszta flotylli popłynęła na południe, ona otrzymała dyspozycje, aby zostać na miejscu. Był to italski statek z bazą w Rawennie. Ani on, ani jego kapitan nigdy jeszcze nie zapuścili się na niebezpieczne Morze Czarne. Typowe dla cesarskiej biurokracji. Brutediusz wynajął miejscowego pilota, aby pokonać Bosfor. Było to mądre posunięcie. Prąd pośrodku kanału pędził od strony Morza Czarnego jak strumień przy młynie. Aby bez większych trudności udać się na północ, galera - nawet z niemal dwustoma wioślarzami -musiała wstrzelić się w prądy przeciwne, płynące blisko brzegów, i w drodze z jednej strony na drugą kilkakrotnie pokonać silny prąd. Jednak w ciągu kilku godzin udało im się minąć niebezpieczne skały znaczące ujście kanału do Morza Czarnego. Niegdyś pływały one

swobodnie, zderzając się ze sobą i miażdżąc każdy statek, który pni bował pokonać Bosfor. Kiedy Jazon i Argonauci tego dokonali, bogowie unieruchomili te straszliwe przeszkody. Pilot pokazał je wszystkim z prowincjonalną dumą. Balista i pozostali nie byli pod wielkim wrażeniem: przybrudzone kikuty grafitowozielonego kamienia nie wyglądały na mityczne. Wszyscy słyszeli straszliwe pogłoski o Morzu Czarnym. Sztormy nadciągały na nim zupełnie niespodziewanie. Południowe wybrzeże okryła zła sława ze względu na niepodobne do innych formacje fal, potrójne grzywacze, które potrafiły położyć na wodzie nawet najbardziej żeglowne jednostki. Jednak pierwszego dnia Morze Gościnne było spokojne. Jedyną jego cechą, która zaskoczyła marynarzy przyzwyczajonych do czystych wód Morza Śródziemnego, była nieprzejrzystość. Choć nie mogli przeniknąć wzrokiem głębin, pomocny i silny prąd biegł na wschód. Armata pędziła przed siebie, zostawiając z tyłu długi, prosty kil-water podobny do ścieżki na zielonej łące. Brutediusz nalegał, żeby płynęli do późna i dotarli aż do Heraklei, ale Feliksowi - jak przystało na przedstawiciela jego stanu - udało się zamienić ich podróż w wycieczkę ze zwiedzaniem zabytków. Najpierw, w porze południowego posiłku, uparł się, żeby zostali dłużej na Kalpe. Widziany oczami ludzi wyrafinowanych półwysep wyglądał tak, jak opisał go Ksenofont w Anabazie: port pod stromą skarpą, plaża zwrócona na zachód; niedaleko obfite źródło słodkiej wody; rozległy cypel połączony ze stałym lądem wąską, łatwą do obrony nasadą; sporo dobrego drewna nadającego się do budowy statków; na południu, u podnóża gór, wioski rozrzucone na żyznej ziemi. Nic dziwnego, oznajmił Feliks, że Ksenofont chciał, żeby tam osiedlili się uczestnicy marszu Dziesięciu Tysięcy. Wyłącznie krótkowzroczność najemników udaremniła założenie tam wspaniałego greckiego polis. Potem Feliks pragnął zobaczyć małą wyspę Apollonię, gdzie Apollo ukazał się Argonautom i którą w swoim eposie na temat wyprawy Apoloniusz z Rodos nazywał Tynias. Na szczęście na wyspie znajdo-

wal się port. Brutediusz kazał zbliżyć się jak najbardziej do brzegu i zacumować statek na noc podwójnymi linami kotwicznymi. Kiedy wioślarze odpoczywali na plaży, Feliks zabrał Balistę i pozostałych ze sobą. Przespacerowali się po nabrzeżu, szukając ołtarza boga i przybytku I lomonoji założonego przez Jazona, a także miejsca, gdzie tańczyli bohaterowie. Feliks się nie zawiódł. Kilku miejscowych wyłoniło się spomiędzy drzew i z całkowitą pewnością wskazało miejsca związane z każdym szczegółem opowieści o Argonautach, włącznie z kilkoma, o których Apoloniusz nie wspominał. Owi mądrzy przewodnicy namówili też senatora, aby posłał po oręż oraz sieci i ruszył za nimi po gęsto zalesionych zboczach, aby móc zapolować na potomków właśnie tego jelenia i dzikich kóz, za którymi gonili zńogmti. Argo. W chwilach takich jak tego wieczoru, kiedy Balista przechadzał się z łukiem w dłoni pod baldachimem liści, zastanawiał się, czy wykształcenie rzymskiej elity na pewno stanowi dla niej najlepsze przygotowanie do rządzenia imperium. Niektórzy mogliby uznać, że pewne umiejętności poza retoryką oraz biegłą znajomością literatury i odległej przeszłości byłyby bardziej pożyteczne, jeśli chciało się utrzymać w całości rozległe terytoria, zagrożone w tej epoce żelaza i rdzy z każdej strony, także od wewnątrz. Drugi dzień rozpoczął się jasnym, pogodnym świtem. O niezbyt wczesnej porze Feliks wprowadził na pokład triremy posłów oraz ich towarzyszy: przyjaciół, sekretarzy, służących, a także, w wypadku szacownego senatora, bogowie raczyli wiedzieć kogo jeszcze. Żeglarze i wioślarze czekali na nich już od jakiegoś czasu. Uczestnicy misji rozproszyli się po pokładzie. Było ich tylu - aż czterdziestu - że żołnierze służący zazwyczaj na galerze musieli zostać w Bizancjum. Jak podobno mawiał Brutediusz, Armata ledwie zasługiwała teraz na swoją nazwę. Gdyby wpadli w jakieś tarapaty, musieliby słono zapłacić Charonowi. Fale były większe niż wcześniej, powierzchnia morza bardziej oleista, ale wciąż niemal bezwietrznie. Wioślarze zabrali się do roboty. Prąd nadal parł na wschód i Armata sunęła prędko przed siebie. Minęli ujścia rzek Sangarios, Hypios i Lykos, a także placówki handlowe Liląjon

i Kaies. Brutediusz znów chciał podjąć próbę wiosłowania do pozna, aby dotarli aż do portu w Amastris. Kiedy jednak minęli cmfwńon Kales, pogoda się zepsuła. Na północnym wschodzie pojawiła się smuga ciemnych chmur. Ostre powiewy wiatru, zwiastuny nadciągającego sztormu, zaczęły uderzać o statek z ukosa. Gdy udało im się zepchnąć triremę z kursu, Brutediusz naradził się z pilotem, a potem porozmawiał z Feliksem. Konsula nie trzeba było namawiać. Kapitan rozkazał nadzorcy wioślarzy narzucić największą prędkość, a sternikowi obrać kurs na przylądek Acheruzjas i port o nazwie Herakleja, który przycupnął pod jego wysokimi skałami. Dotarli w samą porę. Kiedy tylko wpłynęli na Soonautes, rzeka okazała się godna swojej nazwy, „Zbawczyni żeglarzy". Płachty pchanego wiatrem deszczu zaczęły gnać w górę ujścia i łomotać o statek nieustępliwie, jedna za drugą. W straszliwej ulewie zacumowali mocno triremę, wciągnęli na maszt ożaglowanie sztormowe i schronili się na brzegu. Nie wyglądało na to, żeby wichura z północy chciała ucichnąć. Raz, drugiego dnia, Boreasz drażnił się z nimi: wiatr osłabł, zaświeciło nawet słońce. Wioślarze już siadali na ławkach, kiedy znad morza znów zerwał się sztorm. Wszyscy potulnie wygramolili się z powrotem na ląd. Herakleja była od dawien dawna kolonią mieszkańców Megary z kontynentalnej Hellady. Oferowano tam wszelkie rozrywki, których można było oczekiwać w prastarym mieście portowym. W uliczkach przy nabrzeżu zniknęli Maksymus oraz Hippotoos - osobno - a także większość załogi Armaty w grupkach. Po nieudanej próbie wyjścia na morze Balista oddał się imponującej orgii pijaństwa. Następny dzień spędził, dochodząc do siebie, i od tamtej pory postanowił być bardziej wstrzemięźliwy. Czwartego dnia znudzony Germanin znalazł miejscowego przewodnika i wypuścił się poza miasto. Brnęli na wynajętych szkapach w głąb lądu drogą wiodącą wzdłuż rzeki, a deszcz walił ich w plecy. Rzekę Soonautes zwano niegdyś Acherontem. Brama do Hadesu znaj-

dowala się w jaskini. Kiedy tylko Balista ją zobaczył, zdał sobie sprawę, ze popełnił błąd. Była to niezwykle wąska szczelina w skale. Wewnątrz było jeszcze gorzej: ciemny, kręty, śliski przesmyk, który opadał stromo. Spocony Balista z walącym sercem zmusił się, żeby zsunąć się nim powoli w dół. Po całych wiekach dotarli do wielkiej podziemnej pieczary. W chwilach, kiedy Baliście udawało się nie myśleć o potężnym ciężarze skał nad nim i wąskim tunelu, którym musiał wyczołgać się z powrotem na słońce, nie było tak źle. W pieczarze była sadzawka z wodą, posągi, wszelkiego rodzaju ofiary. Światło pochodni migotało nastrojowo na wilgotnych ścianach. Było zimno. Następnie pojechali odwiedzić grobowiec Tifysa, sternika Argo. Znajdował się on wysoko na przylądku Acheruzjas, na skraju świętego zagajnika platanów. Sam pomnik nie był specjalnie interesujący, ale rozpościerał się spod niego wspaniały widok. Szarpany wiatrem Balista nachylił się w stronę powiewów, podziwiając furię szalejącego sztormu. Zwieńczone bielą wielkie fale wytaczały się z mroku i roztrzaskiwały z rykiem na skałach poniżej. Wiatr porywał wyrzucaną wysoko pianę. U podnóża klifu morze zmieniło kolor na żółty. Wiatr walił o cypel i młócił gałęziami platanów z jakimś potwornym, nierozumnym gniewem, niemal je wyrywając - choć umiłowali je bogowie. -Powinniśmy wracać, kyrie. - Przewodnik musiał złożyć ręce w trąbkę i krzyczeć, żeby było go słychać. Balista się zaśmiał. Mężczyzna się bał. Był tchórzem. Balista wiedział, że jemu samemu do tego daleko. Zszedł do Hadesu Greków i Rzymian, opanował strach. Teraz dziki uścisk tego czystego sztormu z północy oczyszczał go ze smrodu przerażenia. W takich rzadkich chwilach jego własna siła życiowa kazała mu wierzyć w nieśmiertelność czy to w Walhalli, czy gdzie indziej. - Kyrie, drzewa, konie... jest niebezpiecznie. Balista uśmiechnął się do przewodnika, ocierając krople deszczu z oczu, i ruszył w stronę koni. Jak większość miast i wiele wsi w imperium Herakleja miała oficjalny zajazd należący do cursus publicus. W swoim pokoju w mansio

Balista pił ciepłe wino z przyprawami w towarzystwie Mastabatcsa. Conditum mu smakowało. Mieli przenośny piecyk. Było przytulnie i przyjemnie duszno. Pogoda na zewnątrz wciąż była okropna. Ktoś zapukał i w drzwiach ukazała się twarz młodego Wulfstana. - Przyjechał ten mały drań z twarzą jak szczur, Kastrycjusz. Jest z nim ryży olbrzym Rutilus. - Chłopak mówił językiem Anglów. Czuł się już znacznie lepiej. - Mogą cię zrozumieć - powiedział Balista. - Ci Rzymianie i Grecy uczą się tylko języków tej drugiej nacji. Chłopiec miał rację. - Wprowadź ich. - Natychmiast, atheling. Balista był zadowolony, że ktoś znów zwraca się do niego tytułem, który przysługiwał mu wśród jego ludu. Mastabates ukłonił się, palcami dotknął warg i posłał pocałunek Kastrycjuszowi i Rutilusowi. Balista poderwał się i przywitał przybyszów. Cieszył się na ich widok. Kastrycjusza znał dłużej - jeszcze z czasów oblężenia Arete - i był on bardziej wylewny, ale Balista obu sporo zawdzięczał. Pod Zeugmą Kastrycjusz uratował Kalgakusa, Maksymusa i Demetriusza. Gdyby nie ci dwaj, on sam, Julia i chłopcy najprawdopodobniej nie przeżyliby w Emesie. Prócz tego obaj byli świetnymi towarzyszami. Balista dobrze się przy nich czuł. W pokoju były tylko dwie sofy. Kastrycjusz zajął jedną z Balistą. Rutilus z zaledwie cieniem skrępowania ułożył się na drugiej wraz z Mastabatesem. Wulfstan przyniósł dodatkowe kubki i więcej conditum. - Mastabates właśnie miał opowiedzieć mi coś o miejscach, do których jedziemy- oznajmił Balista. - W Kaukazie ludzie żywią się korzonkami i jagodami i pieprzą się pod gołym niebem jak bydło - stwierdził Kastrycjusz. -Czytałeś Herodota. - Słowa eunucha były gładkie, pełne uznania.

Na drobnej, poznaczonej bruzdami twarzy Kastrycjusza pojawił się szeroki uśmiech. - Nie, tak tylko słyszałem. - Nawet Maksymusowi byłoby trudno przy takiej pogodzie - powiedział Balista. - Być może Mastabates przedstawi nam lepiej sprawdzone wiadomości. Proszę, zacznij od Albanów. Chyba dobrze byłoby, gdyby Kastrycjusz zmienił część swoich założeń o świecie, zanim spróbuje wychędożyć córkę króla na polu. Mogłoby to zaszkodzić naszej dyplomacji. Mastabates skłonił się z powagą. - Albania jest świetnie nawodniona. Trawa rośnie na pastwiskach przez cały rok. Gleba jest żyzna. Albanom brakuje jednak zapobiegliwości. Używają drewnianych lemieszy i przycinają swoje winorośle zaledwie co pięć lat. Nawet mimo to byliby zamożni, gdyby nie grzebali całego majątku ze zmarłymi. A jednak, co dziwne, po pogrzebie nigdy nie mówi się o zmarłych. Typowe dla Greka, pomyślał Balista, że zaczął od ziemi; ziemia zawsze kształtuje lud. - Albanie żyją jak Cyklopi: mieszkają z dala od siebie, każdy tam, gdzie chce. Są przystojną, rosłą rasą. Większość zajmuje się pasterstwem, ale nie są szczególnie waleczni. -Ilu ludzi mogą wystawić do walki? - Kastrycjusz był przede wszystkim żołnierzem. - Jak walczą? - Podobno dali odpór Pompejuszowi z ponad osiemdziesięcioma tysiącami wojowników, z czego ponad ćwierć dosiadała koni. Używają oszczepów i łuków, choć część ma zbroje i walczy twarzą w twarz. Często pomagają im nomadowie zza Wrót Kaspijskich. - Włada nimi król? - zapytał Balista. -Tak, Kozys. Drugim najpotężniejszym człowiekiem jest jego wuj, najwyższy kapłan Zober. - Opowiedz mi o ludzie Iberii, których spotkam - wtrącił się Rutilus. Mastabates zamilkł, jakby dobierał słowa.

- Są inni, trochę bardziej ucywilizowani. Budują dachy z dachówek i mają budynki publiczne. Istnieją wśród nich cztery kasty: rodzina królewska, kapłani, wojownicy i rolnicy oraz niewolnicy królewscy. Następca tronu, pitiax, dowodzi armią i wymierza sprawiedliwość. Król Hamazasp nie ma syna, więc następcą jest jego młodszy brat, Oroezes. Kastrycjusz się roześmiał. - Hamazasp nie ma syna, bo nasz Balista zabił go pod Arete. Balista przypomniał sobie dźwięki wyrzutni; długi bełt o stalowym grocie mknący w dal, aby zepchnąć młodego mężczyznę z siodła; jego rozrzucone ramiona, nogi i długie rękawy płaszcza nadawały mu wygląd owada o sześciu kończynach. Przypomniał sobie też króla. Kiedy zamknięto go w więzieniu, Hamazasp przyszedł do celi pod pałacem w Edessie. Balista stłumił myśl o tym, co się stało, czego Hamazasp prawie się dopuścił; odepchnął ją od siebie bezlitośnie. Ale jeśli jeszcze kiedyś spotka tego sukinsyna... Mastabates odpowiadał na pytanie Rutilusa. - ...uzbrojeni jak Persowie, a ci z gór bardziej jak Scytowie. Jest ich mniej niż Albanów, ale i tak dziesiątki tysięcy. -No a co z moimi Suanami? - zapytał Balista. - Bardzo brudny lud, nie mniej niż Ftejrofagowie. Muszą importować zboże z nizin. Nie są jednak ubodzy. Wypłukują złoto z górskich strumieni, mają też cenne kamienie. Włada nimi król Polemo. Pomaga mu rada trzystu zwana synedrionem. Na dworze może być problem. Córka króla była żoną iberyjskiego księcia, którego zabiłeś. Jako wdowa wróciła na ziemie swojego ojca. Nazywa się Pytonissa. -Eunuch wykonał gest, który wyrażał szacunek dla waleczności Balisty, z jaką zabijał przedstawicieli obcych dynastii, a jednocześnie akceptację trudności, które powodowało takie zachowanie. - Król i jego notable dowodzą podobno dwustoma tysiącami wojowników. Suanowie mają pod kontrolą szczyty Kaukazu. Spośród górskich plemion to oni celują w odwadze... i zdradliwości. Wiedzą wszystko o truciznach. W jednej z nich zanurzają swoje strzały, sam jej zapach powoduje cierpienia.

Jesteś świetnie poinformowany. Mastabates skłonił głowę. - Z uwagą przeczytałem dzieło greckiego geografa Strabona. - Myślałem, że pochodzisz z tych stron. - Z niedaleka. Jestem z Abasgii. Balista się zaśmiał. - Niech zgadnę: dwór cesarski wysłał cię ze mną do Suanii, a jednego ze Suanów wraz z Feliksem do Abasgii. Po przystojnej twarzy Mastabatesa przemknął cień. - Nie, kyrie, wszyscy czterej jesteśmy z Abasgii. Pozostali milczeli. Mastabates mówił dalej. -Jakiś czas temu władcy Abasgii znaleźli nowe źródło dochodu. Zaczęli szukać wśród poddanych najpiękniejszych chłopców. Każą ich kastrować i sprzedają ich wam, Rzymianom. - A jak... - pytanie Balisty zamarło mu na ustach. - Byliśmy młodzi, bardzo młodzi. To było dawno. Balista zauważył, że Rutilus krzyżuje nogi. Mastabates ciągnął z nową energią, zachowując całkowicie neutralny ton głosu. - Wiemy, że uważa się nas za zły omen. Jeśli mężczyzna zobaczy któregoś z nas tuż po wyjściu z domu, powinien wrócić do środka, ponieważ ten dzień będzie dla niego nieudany. Kundle, hybrydy, potwory obce ludzkiej naturze... wielu sądzi, że eunuchom powinno się zabronić wstępu do świątyń i miejsc publicznych. Zapadła pełna zakłopotania cisza. - Właśnie ta pogarda, którą darzy nas wielu, jest dla nas źródłem siły Wspieramy siebie nawzajem. Władcy darzą nas zaufaniem. Przychodzą do nas po niezachwianą lojalność. Nie mogąc mieć żony i dzieci, na kogóż eunuch ma przelać uczucia, jeśli nie na władcę, tego, który chroni go przed prostacką brutalnością? - Ale czy nie jest to też życie przepełnione żalem, pozbawione pewnych przyjemności? - zapytał łagodnie Balista. Mastabates się uśmiechnął.

- Z chęcią służę tak, jak Afrodyta służyła Aresowi. Rutilus odsunął się nieco. - Ale nie należy myśleć o nas jako o ludziach słabych. Wytrzebiony koń wciąż może służyć na wojnie, wykastrowany byk nie traci swej siły. Nawet jeśli prawdą jest, że niektórzy z nas są obdarzeni nieco mniejszą siłą fizyczną, na polu bitwy stal sprawia, że słaby jest równy silnemu.

Rozdział siedemnasty 0 świcie piątego dnia Boreasz w końcu ustąpił. Wysoko na niebie poszarpane ciemne chmury wciąż pędziły na południe i znikały w głębi lądu, za górami. Jednak niżej, w porcie w Heraklei, panował spokój. Balista przyglądał się jak blade, spłowiałe światło słońca odbija się w kałużach na nabrzeżu. Załoga Armaty posępnie przygotowywała ją do podróży. Kiedy opuszczono ożaglowanie sztormowe, niespodziewanie opadły z niego wielkie płachty wody. Wielkie krople wody kapały z olinowania na wioślarzy, kiedy sadowili się na ławkach. Gdyby tylko, mamrotali niektórzy, Armata była wyposażona w pełny pokład. - Pieprzyć to - odpowiedzieli inni. - Wtedy łatwiej uwięznąć, jeśli zatonie. - Cisza na pokładzie! - ryknęli dowódcy. Feliks dopełnił libacji dla Apollina, który chronił podróżnych. Brutediusz przesunął wzrokiem po statku. Dowódca dziobowy, nadzorca wioślarzy i sternik stali na pozycjach z przodu, na śródokręciu i na rufie. Dali znak, że są gotowi. Brutediusz wydał komendę. Cumy opadły do wody, a Armata oddaliła się ciężko od nabrzeża. „Wiosła za burtę. Gotowi? Lekko. Raz!" Jednostka powoli nabrała rozpędu, zawróciła i skierowała swój brązowy taran na Morze Gościnne. Po sztormie morze był mętne, jego powierzchnia usiana śmieciem.

Falowało, więc wioślarze musieli wykonywać krótsze niż zazwyczaj pociągnięcia. Dostosowali się do sytuacji powoli, źle szło im utrzymanie rytmu. Cztery dni na brzegu nie najlepiej na nich wpłynęły. Brutediusz brał pod uwagę przeprawę od razu do Synopy. Omówił to z miejscowymi szyprami. Oznaczałoby to bardzo długi, trudny dzień, który zacząłby się sporo przed świtem, a skończył po zmroku, może nawet następnego ranka. Jednak dowiedział się, że jest to wykonalne. Mimo to obrał za cel Amastris, odległe ledwie o sześćdziesiąt mil. Na długim odcinku między Amastris i Synopą znajdował się tylko jeden porządny port, a jego ludzie nie byli w dobrej kondycji. Czego można się było spodziewać? Byli ochotnikami i teoretycznie żołnierzami, ale z pochodzenia była to tylko grupa delikatnych wyzwoleńców i ludzi ze Wschodu, Greków i Egipcjan. Po kilku dniach picia i zadawania się z dziwkami w prowincjonalnym mieście byli nie w sosie i słabi jak kobiety. Podróż do Amastris upłynęła spokojnie. Wiatru dalej brakowało, więc trzeba było przez całą drogę wiosłować. Nie było w tym nic złego - mieli nauczkę. Ciężko pracowali, gdy statek mijał grobowiec Stenelosa. Nie zwrócili też uwagi na ujście rzeki KaUichoros, gdzie tańczył bóg Dionizos, ani Partenios, w której kąpała się Artemida. Nie zauważyli, kiedy przeciągnęli statek z wód bityńskich Traków na tereny Paflagończyków. Przez cały ten czas po lewej mieli ogrom falującego powoli morza. Wkrótce po porze południowego posiłku Armata wpłynęła do schludnego, osłoniętego portu dla galer w Amastris; wpłynęła do niego z radością. Wyglądało na to, że z zejścia na ląd najbardziej cieszy się Feliks. Balista podążył za nim po trapie. Radość starszego senatora była wyraźna. To prawda, Feliks nie pracował na pokładzie. Przeciwnie: dostarczono mu wygodne krzesło, z którego mógł obejrzeć mijany nagrobek herosa. Potem udał się do maleńkiej kabiny na rufie, odrzuciwszy zaproszenie do obejrzenia rzek związanych z bóstwami - jeśli tego dnia nie można było liczyć na jakieś objawienie, nie stanowiły dla niego atrakcji. Niemniej jednak widać było, że cieszy się z powrotu

na terra firma. Balista przypuszczał, że to ze względu na perspektywę jedzenia i picia, a potem odprężającego popołudnia. To, a także masaż w łaźniach i dobra kolacja, powinny przywrócić mu dobry humor. Germanin myślał o tym ze zrozumieniem. Feliks zatrzymał się tak niespodziewanie, że Balista prawie na niego wpadł. Spomiędzy dwóch magazynów wybiegł jakiś mężczyzna. Był chudy i cienko ubrany; i on, i jego ubrania były zniszczone. Pędził prosto na senatora. Za nim gnali dwaj inni, lepiej wyglądający ludzie. Baliście poniewczasie przyszło do głowy, że ze względu na hierarchię czterej ochroniarze Feliksa zostali na szczycie trapu. Ruszył, żeby przechwycić chudego człowieka, ale się spóźnił. Ten opadł na kolana i objął uda Feliksa. Senator próbował się cofnąć, ale uścisk mężczyzny go unieruchomił. Gdyby Rutilus nie złapał go od tyłu, Feliks by się przewrócił. - Azylu, kyrie, udziel mi azylu - błagał mężczyzna. - Nie słuchaj go. - Ścigający, onieśmieleni maiestas Rzymu reprezentowanego przez wiekowego ekskonsula, zatrzymali się jak wryci. - W imię cesarza, wysłuchaj mnie, kyrie. - Mężczyzna chwytał się Feliksa jak tonący żeglarz szczątków tratwy. - To niewolnik, uciekinier - oznajmił jeden z pozostałych. - Nie, jestem wolnym człowiekiem, obywatelem Rzymu, którego nieprawnie zniewolono. Wysłuchaj mnie, basileus. Feliks, któremu pochlebiło, że ktoś nazwał go królem, położył dłoń gestem niemal błogosławieństwa na głowie kulącego się u jego stóp człowieka. - Wysłucham stron jutro na początku drugiej godziny. Zostaniesz do tej pory w areszcie. Jeden z ochroniarzy, legionista odkomenderowany z Drugiego legionu partyjskiego, przepchnął się na ląd ze statku i odprowadził mężczyznę. O drugiej godzinie następnego dnia - siódmego dnia przed idami majowymi - Balista siedział obok Feliksa jako jeden z pięciu jego doradców w ładnym portyku z widokiem na agorę.

Chudemu mężczyźnie zadano podstawowe pytania. Nazwisko? Skąd pochodzi? Wolny czy niewolnik? - Melissos, syn Charyllosa, kyrie. Jestem z Erytrynoj, wioski w okolicach Amastris. Jestem wolnym człowiekiem, niesłusznie wziętym w niewolę. Zezwolono mu na opowiedzenie swojej historii. -Jestem rybakiem. Wypłynąłem na mojej łódce, Talii, kiedy przybyli Boranowie. Schwytali mnie. Spalili moją Talię ot tak, dla przyjemności. Wzięli mnie ze sobą. Uciekłem, kiedy zeszli na ląd po słodką wodę, u ujścia Partenios. Mężczyźni, którzy podawali się za jego właściciela, zaczęli wyrażać sprzeciw. Feliks uciszył ich spojrzeniem. - Nie miałem nic poza tuniką na grzbiecie. Kiedy szedłem w stronę Amastris, spotkałem tych ludzi. Najpierw mówili do mnie łagodnie. Kiedy uśpili moją czujność, kazali czterem swoim zausznikom mnie schwytać. Związali mnie i bili. Bawiąc się okrutnie moim kosztem, zmienili mi imię na Feliks. Śmiali się i żartowali, że to szczęśliwe imię dla szczęśliwego niewolnika. Ten pechowy wybór imienia momentalnie zadecydował o wyroku. Mimo to Feliks dopełnił formalności. Domniemani właściciele mężczyzny otrzymali szansę na przedstawienie sprawy ze swojej strony. Doskonale zdawali sobie sprawę, na co się zanosi, poszło im więc fatalnie. Obie strony wezwały świadków. Ci, którzy opowiadali się za Melissosem, zrobili znacznie lepsze wrażenie. Feliks ostentacyjnie skonsultował się z doradcami. Balista, Rutilus, Kastrycjusz i dwaj młodzi, szlachetnie urodzeni przyjaciele Feliksa wydali jednogłośną opinię. Następnie konsul ogłosił wyrok. - Melissos, syn Charyllosa, pochodzący z wioski Erytrynoj, ma odzyskać wolność. Ci, którzy tak nieludzko znęcali się nad współobywatelem w opałach, otrzymają razy na gołą skórę. Ich majątek konfiskujemy: połowę otrzyma fiscus naszego pana Galiena Augusta, a połowę Melissos, syn Charyllosa. Wyrok ma być wykonany natychmiast. Ośmiu krzepkich żołnierzy ze stationarii z Amastris od razu chwy-

cilo mężczyzn i zawlokło ich na agorę. Skazani zaczęli krzyczeć, jeszcze zanim dosięgnął ich bat. - Tchórzliwi Graeculi - powiedział Feliks. Słowa te, a nawet krzyki zagłuszył nowy, podniesiony z desperacją głos. - Kyrie, wysłuchaj mojej prośby. I mnie pokrzywdzono. - Kto to powiedział? Przyprowadzić go - odparł Feliks znużonym głosem. I tak zaczęła się nieskończona seria skarg, z których każda była inna, ale wszystkie miały jeden wspólny element. Kiedy przybyli barbarzyńcy, ukryłem się we wzgórzach, a kiedy wróciłem, okazało się, że sąsiad zabrał mi kozę, pole, żonę... Kiedy przybyli barbarzyńcy, w całym tym zamieszaniu inny obywatel zaatakował moją łódź, córkę, mój dom... Kiedy przybyli barbarzyńcy, mój krajan dołączył do nich, prowadził ich do szlaków i domów, grabił wraz z nimi. Kiedy barbarzyńcy odjechali, zostawili moją srebrną misę, mój posążek Ateny... Mój przyjaciel go odzyskał, ale teraz nie chce mi go zwrócić. Balista przez cały długi dzień słuchał smutnych opowieści. Pomyślał o słynnym tekście, w którym Tukidydes opisał rozpad społeczeństwa podczas wojny domowej na Kerkirze. Doszedł do wniosku, że przybycie barbarzyńców było chyba gorsze; do wewnętrznej złej woli i zdrad dochodziło przerażenie spowodowane nieznanym. W głębi duszy czuł atawistyczną dumę - oto co my, ludzie z Północy, potrafimy zrobić wam, słabym południowcom. Stłamsił tę myśl, uznawszy ją za podłą. Skoncentrował się na swojej dominującej emocji, czyli szczerym współczuciu dla spokojnych mężczyzn i kobiet, których nie ochroniła niewinność. Nie wyłączył jednak umiejętności krytycznego myślenia: z całych sił starał się odróżnić ofiary od kłamców i oportunistów. Jeśli sędzia uwierzył w fałszywe oskarżenie, przynosiło ono takie same korzyści jak szczera skarga. Trzeba było oddać Feliksowi, że ciężko pracował. Lecz gdy nadszedł wieczór, wiekowy senator był już bardzo zmęczony Miał dosyć. Ośmiu skarg jeszcze nie wysłuchano. Feliks ogłosił, że następnego

dnia musi ruszyć dalej; wymagały tego jego obowiązki względem res publica. Pozostałe sprawy miały zostać skierowane do namiestnika prowincji Bitynii i Pontu, Weliusza Makrynusa, który podobno właśnie prowadził sąd wyjazdowy w Prusie. Nie przyszło mu chyba do głowy, że zainteresowani są w większości ubodzy - po katastrofach, które im się przydarzyły, jeszcze ubożsi - a do Prusy było zapewne ponad dwieście mil. Następnego dnia wcześnie rano Armata wypłynęła z Amastris. Początkowo wiała bryza z północnego zachodu, ale była zmienna: kilka razy zniknęła i trzeba było wysunąć wiosła, to znowu wracała i wiosła wciągano na pokład. Balista, który opierał się o reling na sterburcie, zaczął rozmawiać z Brutediuszem o złowrogo wyglądającym wybrzeżu. Otaczały ich wielkie, zalesione góry; drzewa rosły aż do skraju skał, a te wcinały się w morze. Z wody wyłaniały się nagie skarpy. Nie brakowało otoczonych głazami zatoczek, ale większość z nich była wystawiona na działanie pogody - stanowiły bardziej pułapki niż miejsca schronienia. -Niedobrze - zgodził się Brutediusz. - Chciałem dziś dotrzeć do Synopy. Zdaje się jednak, że szlachetny senator na nowo odkrył, ile przyjemności sprawia mu religia. Domaga się, żebyśmy nocowali w Jonopolis. Miejscowi powiadają, że nie ma tam dobrego miejsca do cumowania. Jeśli zerwie się kolejny sztorm... - Porozmawiam z nim - powiedział Balista. Rozparty wygodnie Feliks słuchał, jak jakiś ujmujący młodzieniec z jego sztabu czyta Argonautika Apolloniosa z Rodos. Balista poczekał, aż dokończy on fragment, po czym odezwał się po grecku, starannie dobierając słowa. - Kyrie, sezon dopiero się zaczął i pogoda jest zmienna. Jonopolis to tylko górnolotna nazwa, którą nadano mało znanemu pafłagońskiemu miastu Abonutejchos. Musielibyśmy stanąć na kotwicy. Nie ma tam nic do zobaczenia poza świątynią zbudowaną przez szarlatana Aleksandra z Abonutejchos. Lukian dawno temu wykazał, że bóg Glykon to oszustwo, oswojony wąż z doklejoną sztuczną ludzką głową, zwod-

nicze glosy szepczące przez rury mechanizmów, fałszywa wyrocznia stworzona przez chciwych ludzi. Konsul Rutylianus stał się pośmiewiskiem, kiedy dał się na to nabrać. Feliks zwrócił w stronę Balisty twarz o zimnym, nienawistnym wyrazie. - Publiusz Mumiusz Sizenna Rutylianus był moim przodkiem. Pozwól, że w kwestiach religii będę wierzył raczej Rzymianinowi o wysokiej randze i niczym niesplamionej reputacji, a nie złośliwemu pisarzynie, takiemu jak Lukian z Samosaty. - Wymówił nazwisko z najwyższym niesmakiem. - Lukian: po części Graecu/us, po części Syryjczyk, w całości złośliwiec. - Naturalnie, kyrie. - Balista skinął głową. Nie było nic do dodania. Mimo że wybrzeże było nieprzyjazne, dotarli do Jonopolis bez przeszkód. Były konsul i jego świta zeszli na ląd. Balista i inni zostali na statku. Brutediusz nie dał załogantom pozwolenia na odejście w głąb lądu; dwie trzecie rozbiły obóz na plaży, reszta spała na pokładzie. Na szczęście noc była spokojna. Feliks wspiął się po trapie o świcie, uśmiechnięty i w łaskawym humorze, najwyraźniej podbudowany pomyślną odpowiedzią wyroczni. Kapitan zapewnił go, że wszystko gotowe. Feliks dopełnił libacji i poprosił bogów o opiekę. Balista z irytacją, ale bez zaskoczenia zorientował się, że jest wśród nich Glykon. Co obiecał ci bóg-wąż, starcze? -pomyślał. Twój krewny uwierzył sto lat temu, więc i ty wierzysz; to według ciebie pobożność. Zaczęła się fłauta. Morze było całkowicie gładkie, koloru ołowiu. Zdawało się, że nawet wschodni prąd ich opuścił. Słońce wyglądało jak blady dysk za mgiełką. Znad powierzchni wody unosiły się od czasu do czasu smugi pary. Wioślarzy czekał ciężki dzień. Balista wyczuł niepokój kapitana - chodziło o coś poważniejszego niż drobiazg nakazujący podrapać się w brodę. Trierarcha-weteran rozkazał wcześniej, aby jeden z trzech poziomów wioślarzy zawsze odpoczywał. Wyprowadził Armatę daleko, na całkowicie puste morze. Wystarczyło zerknąć na linię brzegową, aby zrozumieć dlaczego. Jeden

kamienisty cypel za drugim, a między nimi otwarte, usiane skalami zatoczki. Przed wypłynięciem Brutediusz wynajął jeszcze jednego miejscowego pilota. Na odcinku sześćdziesięciu czy siedemdziesięciu mil między Abonutejchos a przylądkiem Lepte było ledwie jedno bezpieczne kotwicowisko. Kiedy mu je wskazano, kapitan rozluźnił się nieco. Gdy Armata zostawiła je za sobą, znów zaczął szarpać brodę. Trirema wlokła się dalej po szarym morzu, pod coraz ciemniejszym niebem, a ludzie śpiewali smętne piosenki, aby utrzymać rytm. U stóp klifów widać było ostre, czarno-zielone skały, pokryte z wierzchu szronem ptasich odchodów. Nad urwiskami piętrzyły się surowe pogórza, a za nimi - dzikie góry, ledwie widoczne zza mgły. Tylko nieliczne słupy dymu, wznoszące się prosto w górę w nieruchomym powietrzu, świadczyły o tym, że okolice nie są całkowicie opuszczone. Kilka godzin upłynęło przy ciężkiej pracy i linia brzegowa zakręciła na północ. Armata sunęła wzdłuż niej. Wysokie klify się oddaliły, a zza gęstniejących oparów wyłoniły się opadające łagodnie do morza łąki. Widać było na nich maleńkie białe kropki, najpewniej pasące się owce, pozornie niepilnowane przez nikogo. Balista pomyślał, że niektórym mogłoby się to skojarzyć z poezją bukoliczną albo greckimi powieściami. On nie przepadał ani za jednym, ani za drugim. Demetriuszowi ten widok by się spodobał; Hippotoosa zapewne też ucieszył. - Przylądek Lepte - wskazał Brutediusz. Cypel kończył się niskim stosem szarych skał. Woda uderzała o nie niemrawo, z pluskiem. Kapitan trzymał Armatę z dala od nich. Kiedy uznał, że jest już zupełnie bezpiecznie, wydał komendę do zwrotu. - Okręt na horyzoncie! - zawołał dowódca dziobowy. Balista w towarzystwie Maksymusa i Brutediusza podeszli bliżej. Cała trójka wlepiła wzrok w przesuwające się kłęby, które zasłaniały horyzont. Dowódca dziobowy wskazał kierunek ręką. - Okręt wojenny, sądząc po rozmiarze liburna. Na pewno z Trapezuntu, z classis Pontica. We mgle trudno było ocenić odległość. Ciemny kształt majaczył może o milę od nich, na południowym wschodzie. Zarys wysokiego

dziobu i wychylonej do przodu stewy tylnej wskazywał, że to galera wojenna w stylu typowym dla Morza Śródziemnego. Była mniejsza od Armaty i sprawiała wrażenie nieruchomej, jakby dryfowała szlakiem morskim tuż za przylądkiem Lepte. - Nie jest sam. - Maksymus zawsze miał dobry wzrok. - Patrzcie za nim. Balista wysilił oczy, próbując przeniknąć mrok. Kolejny ciemny kształt, dalej drugi i jeszcze jeden. - Ile widzisz? - Sześć... może jest i siódmy. Balista widział już cztery. Dwa, które dostrzegał najwyraźniej, miały dzioby po obu stronach. - Brutediusz, zawróćmy i uciekajmy - Łodzie? - Trierarcha szarpał się za brodę. -Tak. - To wyjaśniałoby puste morze i wzgórza. - Kapitan wzruszył ramionami. - Zmierzymy się z nimi. - Nikt nie zauważył, że na dziobówce pojawił się Feliks. - Pomożemy liburnie. Byłoby niewłaściwe, gdybyśmy uciekli. - Już nas dostrzegli - powiedział dowódca dziobowy. - Ruszyli. - Dla liburny już za późno. Jest z nimi - zwrócił się do konsula Balista. - Położyć fokmaszt i grotmaszt. - Głos Brutediusza poniósł się po całym okręcie. Na rozkaz trierarchy załoga szybko ruszyła do pracy. -Jesteśmy na triremie - powiedział Feliks. - Możemy stawić czoło im wszystkim. - Nie - odparł bez ogródek Balista. - Zostawiliśmy żołnierzy i artylerię w Bizancjum. Nasi wioślarze są nieuzbrojeni, a wszyscy ich ludzie na pewno mają broń. - Możemy manewrować, użyć tarana. - Trudno było wątpić w bojowego ducha starego senatora.

- Schwyciliby nas hakami. - Balista pokręcił głową. - Mają siedem albo osiem jednostek... Dopadliby nas jak wataha ogarów. Oba maszty położono. Grupka pasażerów przeszkadzała w bezpiecznym przywiązaniu ich do pokładu, zaplątując się w zwoje ba-ksztagów i stensztagów. - Wszyscy cywile siadać! - ryknął Brutediusz. - Trzymać się z daleka i nie na kupie. Trierarcha poprowadził wysokich rangą z powrotem na rufę. Mak-symus gdzieś zniknął. - Wszyscy wioślarze na ławki. Przygotować się do szybkiego skrętu w lewo. Na rozkaz wiosła na sterburcie cała naprzód, wiosła na bak-burcie cała w tył, wiosła sterowe na burtę. Ktoś przyniósł krzesło dla Feliksa. Ten odprawił go gestem. - Teraz! - Nadzorca wioślarzy i dowódca na dziobie powtórzyli komendę. Galera pomknęła przed siebie i się przechyliła. Gdy kreśliła ciasne kółko, najniższy rząd otworów na wiosła na sterburcie niemal zanurzył się pod wodę. Po chwili Brutediusz nakazał wyprostować kurs i Armata pospieszyła z powrotem na zachód. Balista spojrzał ponad rufą. Goci znacznie się do nich zbliżyli. Teraz widział za liburną pięć ich łodzi. Nagle rozległ się sygnał zagrany na rogu; odpowiedziało mu siedem lub osiem innych. Brutediusz splunął za burtę. - Mamy nad nimi przewagę i szybszy statek. Chłopcy wiosłują już dość długo, ale odpoczywali na zmianę. Poza tym strach dodaje sił. Kiedy tylko wypowiedział te słowa, z przodu i po lewej dał się słyszeć kolejny sygnał, a potem następny. - Ktoś nas śledził - oznajmił Balista. - Sternik, kurs na północny zachód, na pełne morze. - Brutediusz najwyraźniej rzadko ulegał panice. - Przygotować się. Zapasowi wioślarze na wszystkie poziomy. Rozsypać piasek po pokładzie. Całkowita cisza. Głos mają tylko dowódcy.

Balista wiedział, jakich rozkazów nie wydano. To wymagało taktu. Odwrócił się do Feliksa. - Domine, dowodziłem już triremą w walce. Jeśli trierarcha się zgodzi, czy mam rozporządzać wojownikami, których mamy ze sobą? Wiekowy senator skinął głową z powagą. - Tak będzie najlepiej. Jeszcze nigdy nie walczyłem na morzu. Moi czterej ochroniarze i ja jesteśmy do twojej dyspozycji. Wkrótce ustalił się rytm pościgu. Armata parła przez matowe morze, wyrzucając przed dziobem ogromną falę. Dokładnie za jej burtą, w odległości pół mili, w mroku rysowała się liburna i osiem długich łodzi. Jeszcze dalej, na południowym wschodzie, pojawiały się i znikały dwie kolejne jednostki bojowe z Północy. W normalnych okolicznościach Brutediusz miałby rację: trirema najprawdopodobniej zdystansowałaby ścigających. Lecz wioślarze Armaty pracowali przez większość czasu od świtu. Goci sprawiali wrażenie bardziej wypoczętych. Przynajmniej utrzymywali dystans, a może nawet udało im się nieco zbliżyć. - Pilot mówi, że na tym kursie nie ma nic między nami a wyspą Achillesa u ujścia Dunaju, odległą o trzysta mil, może więcej - odezwał się Brutediusz. - Moglibyśmy skierować się na północ. Królestwo Bosporańskie jest najwyżej sto sześćdziesiąt kilka mil od nas. Nikt nie zwrócił uwagi na oczywisty fakt: Goci dogoniliby ich na długo, zanim oni dotarliby do któregokolwiek z tych miejsc. Maksymus przyniósł oręż oraz ekwipunek swój i Balisty. Towarzyszyli mu już uzbrojeni Kalgakus i Hippotoos. Przygotowując się, Balista sprawdził, ilu wojowników jest na pokładzie. Czterech z jego familia. Czterej ochroniarze Feliksa. Starzec uparł się, żeby też przywdziać ekwipunek. Rutilus i Kastrycjusz byli sami. Brutediusz oczywiście przez lata był centurionem. Dwunastu ludzi, z których jeden miał już swoje lata. Balista poprosił o ochotników ze wszystkich sztabów. Zgłosiło się dwudziestu. Germanin odprawił sześciu, między innymi młodego Wulfstana i Bautona; młodzieńcom dał jednak po jednym z wielu

swoich sztyletów. Na pewno nie chcieli znów trafić do niewoli. Wśród tych, których przyjął, był eunuch Mastabates. Na pokładzie znajdowały się piki i topory używane przy abordażu, które - wraz z zapasowym orężem wojowników - rozdano reszcie. Ogółem dwudziestu sześciu ludzi, z czego niecała połowa miała za sobą musztrę. To beznadziejne. Przez mgiełkę przebiło się słońce. Nagle na wszystko padło światło. Między smugami oparów widać było dziewięć gockich jednostek od rufy i dwie dalej, od bakburty. Powiedzmy co najmniej trzydziestu wojowników na każdej. Ponad trzystu uzbrojonych ludzi przeciwko niecałej trzydziestce. Byli bez szans. To absolutnie beznadziejne. Słońce znów się skryło. Na powrót wzniosły się szare smugi. Zacięty pościg trwał dalej. - Nie rozumiem, dlaczego gonią okręt bojowy - powiedział Feliks. Na pewno są łatwiejsze i bardziej zasobne łupy. Nie wiedzą, że nie mamy ze sobą żołnierzy ani machin miotających. - Wiedzą o nas wszystko - odezwał się cicho Brutediusz. - Skąd? - Powiedział im ktoś z Abonutejchos. - Niemożliwe. - Głos Feliksa był pełen niedowierzania. - To Goci, ale dla niektórych są po prostu piratami. Wszyscy latrones, czy to na lądzie, czy na morzu, dostają informacje od miejscowych. Brutediusz robił wrażenie zrezygnowanego. - Żaden obywatel nie zrobiłby czegoś takiego! -Te skargi, których wysłuchałeś w Amastris, domine..?. Skazałeś dwóch ludzi na arenę za to, że przyłączyli się do barbarzyńskiej grabieży zwrócił mu łagodnie uwagę Balista. Uczestnicy gonitwy mozolili się dalej. Woda wciąż mknęła wzdłuż burt Armaty, ale już wolniej. Wioślarze szybko się męczyli. Ich twarze o otwartych ustach wyglądały jak maski z tragedii. Zachłystywali się powietrzem. Ich pot kapał na niższy rząd ludzi, gromadził się w ładowni. Niektórzy zaczynali wypadać z rytmu. Szeregi wioseł ruszały się nierówno, jak uszkodzone skrzydła ptaka. Goci nie ustępowali. Burtę Armaty i taran liburny dzieliło nie więcej niż trzysta kroków.

Balista dopełnił swojego przedbitewnego rytuału: miecz, sztylet, uzdrawiający kamień. Bez słowa objął Kalgakusa i Maksymusa. Uścisnął ręce Ilippotoosa, Rutilusa i Kastrycjusza. Ten ostatni przytulił go mocno. Ponury, coraz ciemniejszy dzień pasował do okoliczności. Balista najbardziej żałował, że nie zobaczy, jak dorastają jego synowie. Może uda się to w Walhalli, jeśli takie miejsce istnieje, albo gdzie indziej. Brutediusz przestał szarpać brodę. Co więcej, roześmiał się. Wszyscy, którzy stali na rufie i tępo gapili się na Gotów, przenieśli wzrok na starego wilka morskiego. - Ostatni wysiłek, chłopcy. Niecałe pół godziny, pueri, i jesteśmy bezpieczni! - zawołał głośno do swoich wioślarzy trierarcha. Potem odwrócił się i wskazał ręką przed siebie. Na Morzu Gościnnym kładł się gęsty zwał mgły.

Rozdział osiemnasty Jirmata wślizgnęła się w wilgotne objęcia mgły. Natychmiast zrobiło się zimniej. Pot ostygł na plecach wioślarzy, a ich oddechy zmieniły się w kłęby pary. Upiorne smugi oparów przemknęły na pokład od dziobu, wdarły się niżej, między ławki. Ciała wioślarzy zaczęły parować, co tylko zmniejszyło widoczność. Trudno już było dojrzeć dziób z rufy galery. Między wioślarzami rozległy się pomruki zmęczonych głosów; rytm wioseł był nierówny, niemrawy. - Cisza! - Brutediusz podniósł głos na tyle, żeby rozległ się on na statku, ale nie dalej. - Jeszcze nie jest bezpiecznie,pueri, jeszcze tylko trochę. Łagodnie. Armata sunęła po nieprzejrzystym świecie jak duch. Trzeszczenie i plusk wioseł, szmer wody. Mgła skraplała się na wszystkim: pokładzie, wiosłach, relingach. Kapała z bród załogantów. Balista, reszta dowódców i wszyscy inni przyglądali się, jak kapitan wlepia wzrok w mgłę z rufy. Nic nie było widać, nie słychać było odgłosów pogoni. To nic nie znaczyło. Brutediusz przywołał cicho kwatermistrza. - Pentekontarchos, rozdaj jedzenie i wodę. - Mężczyzna odszedł cicho, a mgła zawirowała za nim. - Gdzie naupegos?

Tutaj, panie - odezwał się cieśla okrętowy. Przynieś cienką linę z papirusu i cały łój. - Brutediusz nawet nie zerknął na mężczyznę. - Tak jest. Na rufie kwatermistrz nadzorował straż tylną załogi pokładowej, która znosiła na miejsce pakunki i amfory. Brutediusz obrzucił statek spojrzeniem. - Thalamioj, zaprzestać wiosłowania, wciągnąć wiosła na pokład. -Ludzie z najniższego rzędu z wdzięcznością wypełnili komendę. -Pentekontarchos, niech najpierw oni zjedzą. - Brutediusz ponownie odwrócił się w stronę ściany mgły za tylnicą. Mokry, nieco czerstwy chleb, kawałek sera, surowa cebula i długi łyk mocno rozwodnionego wina dla każdego; wioślarze nie mieli nic w ustach od świtu, więc pochłonęli to wszystko w mgnieniu oka. - Zygioj, zaprzestać wiosłowania, wciągnąć wiosła na pokład. Proces powtórzono w środkowym rzędzie wioślarzy. Górny rząd, elitarni thranites, przez jakiś czas wiosłowali sami. Cieśla oznajmił, że wszystko gotowe. - Dobrze. - Brutediusz skinął głową. - Zygioj i tha/amioj, rozbierać się. Balista i pozostali pasażerowie przyglądali się speszeni, jak dwa niższe rzędy wioślarzy bez słowa sprzeciwu zdejmują ubranie. Po chwili jakaś setka mężczyzn siedziała nago lub tylko w spodnim odzieniu; większość drżała z zimna i wyczerpania. Brutediusz zerknął przez ramię i się uśmiechnął. - Dobrze,pueri. Teraz wytłumcie wiosła tunikami, obwiążcie je ciasno linką. Natłuśćcie otwory na wiosła. Dało się wyczuć dławiący zapach zjełczałego tłuszczu baraniego, kiedy mężczyźni zaczęli wcierać łój w skórzane rękawy, dzięki którym woda nie przelewała się przez otwory na wiosła. Mieszał się on ze smrodem z zęzy: zatęchła woda i pot, ludzkie odchody. Wioślarze od wielu godzin nie ruszyli się z ławek. Musieli załatwiać się tam, gdzie

siedzieli. Niższe poziomy cuchnęły moczem i kałem. Baliście było nie dobrze od tych miazmatów. - Thalamioj, wysunąć wiosła. Łagodnie, do pracy. Thranites, wiosła na pokład. Zjedzcie, a potem zróbcie to samo. - Co robimy? - Balista skierował pytanie do pleców kapitana. Trierarcha przechylił głowę i nie odpowiedział od razu. -Możemy zostać na kursie - odparł w końcu, nie odwracając się. - Jesteśmy trzysta mil od wyspy Achillesa u ujścia Dunaju. Zaleta tego wyjścia jest taka, że Gotom nie przyjdzie do głowy, że możemy to zrobić. Wadą jest to, że jeśli nie zacznie wiać wiatr ze wschodu, możemy tam nigdy nie dotrzeć. Skończyło się już jedzenie, a wody starczy tylko do rana. - Brutediusz urwał, przechylił głowę w drugą stronę. Moglibyśmy popłynąć na północ, do Krymu jest dzień porządnego wiosłowania. Ale jak by nas tam przyjęto? -Ależ to nie epoka herosów - wtrącił się Feliks. - Nie składają tam już obcych w ofierze. Król Bosporu to lojalny poddany Rzymu. - Goci skądś musieli wziąć tę liburnę - powiedział Brutediusz z namysłem. Zanim Feliks zdążył odpowiedzieć, odezwał się Balista. - Kiedy Boranowie po raz pierwszy wypuścili się na Morze Czarne, wtedy, gdy Sukcesjanus bronił Pityus, zmusili miasta na północnym zachodzie oraz króla... niektórych poddanych królestwa bosporańskie-go, aby zapewnił im statki. - Moglibyśmy też uciekać na południe - ciągnął kapitan. - Wtedy może się zdarzyć, że natkniemy się na dwie gockie łodzie, które wcześniej mieliśmy po bakburcie. Czy będziemy bezpieczni, jeśli dotrzemy do lądu? Najbliższy oddział pomocniczy stacjonuje w Heraklei i jest niewielki. Zależy, jak bardzo Goci chcą nas dopaść. Brutediusz znów urwał. Balista oparł się o reling obok niego. Twarz trierarchy miała kamienny wyraz, ale ani na chwilę nie przestał się rozglądać w nieprzeniknionej mgle. - Moglibyśmy zostać po cichu tutaj - mówił dalej. - Mieć nadzieję,

że Goci wyminą nas we mgle albo zrezygnują, kiedy ją zobaczą. Ludzie są wyczerpani. Odpoczęliby. Ale jeśli Goci nas znajdą, będziemy dla nich łatwym celem. Tym razem Brutediusz milczał dłużej. - A jaka jest ostatnia możliwość? - zapytał Balista. -Taka, że zawrócimy, spróbujemy bezgłośnie wyminąć ich pod osłoną mgły i nocy, a potem dostać się do bezpiecznego portu w Synopie, a może nawet aż w Trapezuncie. Najlepiej byłoby zrobić zapasy jedzenia i wody gdzieś na wybrzeżu po drodze, a potem przeć do Trapezuntu. Są tam żołnierze. - I to właśnie zrobimy? -1 to właśnie zrobimy. Po półgodzinie Armatę na powrót skierowano na wschód. Przez ten czas górny rząd wypoczywał, ale teraz trzeba było wrócić do pracy. Górny poziom składał się ze starannie wybranych, najlepszych wioślarzy. Byli twardzi i smagli; podobno potrafili wiosłować od świtu do świtu o łyku lub dwóch wody. Teraz będzie można to sprawdzić. Pokrytymi pęcherzami dłońmi wysunęli długie, gładkie drzewce z drewna jodłowego. Jeden rząd wioseł zrobi mniej hałasu, a oni szczycili się tym, że potrafią wiosłować sprawniej i ciszej niż drugi czy trzeci poziom. Na ciche słowo od nadzorcy zabrali się do pracy. Armata powoli ruszyła z miejsca. Zbliżał się zmierzch. Gdzieś za nimi słońce zaczęło opadać. Zachód wskazywał tylko subtelny blask na kłębiących się chmurach mgły, dziwny cień odbitego koloru. Wielka galera sunęła przed siebie. Żadnych piszczałek, piosenek: wioślarze trzymali rytm instynktownie, przyglądając się plecom ludzi siedzących przed nimi. Uchwycić, pociągnąć, okręcić, podnieść. Od rufy pojawiły się niewielkie fale, które łagodnie ją unosiły, po czym przesuwały się wzdłuż kilu. Wioślarzom nie sprawiło to trudności. Pióra unosiły się i opadały z cichutkim pluskiem. Taran ciął wodę ze stłumionym sykiem. Balista stał wraz z kapitanem na rufie. Trierarcha kołysał się na

rozstawionych nogach, poruszając się wraz ze swoim statkiem. Jego oczy ani na moment nie przestawały wędrować między wioślarzami a dziobem, gdzie wychylał się daleko do przodu dowódca dziobowy, wytężając oczy i uszy. Mgła była gęsta, niemal dotykalna, jednak od czasu do czasu odsłaniała się wolna od niej przestrzeń podobna do polany w lesie. Galera przecinała ją i wracała do mroków. Bauto przyniósł Baliście kubek nierozcieńczonego wina. Fryz miał zostać sługą Kalgakusa, ale on i Wulfstan zajmowali się zarówno Germaninem, jak i Kaledończykiem. Dobrzy byli z nich chłopcy. Sącząc powoli, Balista obrzucił wzrokiem długą, wąską jednostkę. Pozostali wioślarze spali na ławkach; jakaś setka ludzi kuliła się w dziwnych pozach. Wyczerpani ponad wszelką wytrzymałość leżeli z rozrzuconymi, splątanymi kończynami, jak zwierzęta w cuchnącej norze. Nagle z mgły wypadła mewa. Jej zew był ostry i niespodziewany. Bauto się wzdrygnął. Balista położył mu dłoń na ramieniu, uśmiechając się uspokajająco, choć sam nie był spokojny. Ptak zniknął. Armata przemykała niczym upiór przez zwoje wilgotnych waporów. Balistę piekły oczy ze zmęczenia. Upływ czasu stracił znaczenie. Zrobiło się ciemniej. Rytm, który utrzymywali thranites, był hipnotyzujący. Równie dobrze mogli już wiosłować od wielu godzin. Rozległ się metaliczny dźwięk rogu. Dobiegał z miejsca przed dziobem, od bakburty. Wszyscy zamarli. Nawet wioślarze się zawahali. Na ostry, ponaglający szept stojącego na śródokręciu nadzorcy odzyskali rezon. Odpowiedział drugi róg, potem jeszcze jeden; oba były na sterburcie. Ktoś pociągnął głośno nosem za Balistą. Germanin okręcił się na pięcie, żeby trzepnięciem w głowę przywołać człowieka do porządku. Był to Feliks. Balista zmienił zdanie. Kolejne rogi, zewsząd dookoła. Na Wszechojca, byli pośrodku floty wroga. Balista obejrzał się na innych stojących na rufie. Wszyscy zamarli w nienaturalnym bezruchu. Maksymus nasłuchiwał z zamknię-

tymi oczami. Brutediusz zerknął za siebie i uśmiechnął się cierpko. Liburna ślizgała się dalej po morzu. Zza mgły dobiegł bezcielesny głos. Balista wstrzymał oddech. 'Trzeszczenie i plusk wioseł brzmiały okropnie głośno. Stłumiony głos rozległ się ponownie, z lewej. - Zaprzestać wiosłowania. Tylko siedzący najbliżej dosłyszeli Brutediusza. Ci, którzy siedzieli dalej, po prostu poszli ich śladem. Impet statku niósł go dalej. Kolejny głos - znacznie bliżej, z prawej. Zadał w mowie Germanów jakieś pytanie, ale słowa były niewyraźne. Balista dyszał płytko. Ściskał tylnicę z całej siły, spocony. Otaczające go twarze pozostałych lśniły od wilgoci. Odwracali głowy to w tę, to w tamtą, usiłując dostrzec rzeczy niewidoczne. Następny głos też rozległ się z prawej, z jeszcze mniejszej odległości. Zawołał pozdrowienie i czyjeś imię. Nawet sternik się trząsł. Na niższych ławkach już nikt nie spał. Wszyscy zerkali na Brutediusza. Trierarcha stał nieruchomo jak skała. Jeśli pozdrowienie było skierowane do nich, to koniec. Galera traciła rozpęd. Przed dziobem od sterburty zamajaczyło coś ciemniejszego od mgły, bardziej solidnego. Z odległości nie więcej niż stu stóp dostrzegli uniesioną rufę galery - to liburna. Armata prawie przestała się ruszać. Jakiś Got odwzajemnił okrzyk z lewej, tuż ponad pokładem Armaty. Sygnały rogów ponownie napłynęły zza mgły Brutediusz zbliżył się do siedzących najbliżej wioślarzy Powiedział coś tak cicho, że stojący przy sterniku Balista i inni go nie usłyszeli. Krople wody opadały z wioseł, a thranites obejrzeli się na ludzi za sobą i się przygotowali. Kapitan skinął spokojnie głową i zrobił gest w stronę dwóch najbliższych wioślarzy. Ci spojrzeli na siebie i zaczęli ruch. Pozostali poszli ich śladem. Pióra przebiły powierzchnię wody z pluskiem, drewno zatrzeszczało, woda przelewała się nad wiosłami. Goci z pewnością musieli to słyszeć. Jeden ruch, drugi. Jak dotąd nie rozległ się alarm. Niezliczone

drewniane złącza wzdychały, gdy statek nabieral szybkości. Wciąż ci sza. Ktoś zaczął mamrotać modlitwę. Ktoś inny go uciszył. Kolejne sygnały rogów; ich przenikliwy dźwięk był jak błogosławieństwo. Ciemny kształt po prawej zniknął za burtą. Po chwili mgła stłumiła dźwięki rogów. Balista nabrał tchu, niemal szlochając. Armata odpłynęła w nieprzeniknioną, ciemną noc.

Rozdział dziewiętnasty Trzy statki od rufy. Balista ocknął się z głębokiego snu, usiłując zrozumieć, co słyszy. Maksymus potrząsał jego ramieniem. - Goci, niecałe pół mili od nas. Balista ledwie potrafił się ruszyć. Zasnął w kolczudze na drewnianym pokładzie. Maksymus podał mu rękę. Germanin zobaczył, że Wulfstan i Bauto pomagają wstać Kalgakusowi. Ogoloną głowę Hippotoosa już było widać między żeglarzami. Zerwał się wiatr z zachodu, który rozpędzał ostatnie smugi mgły. Dopiero co wstało słońce. Jego przenikliwe światło wyraźnie ukazało wroga. Długie, niskie jednostki z dziobami po obu stronach - bez wątpienia były to łodzie Gotów. Jak się tam znaleźli? Poprzedniej nocy, po zbyt bliskim spotkaniu z liburną, wioślarze Armaty pracowali jeszcze przez trzy godziny; przez pierwszą tylko thranites, którzy potem odpoczywali, kiedy wiosła przejęły dwie pozostałe grupy. Powinni byli sporo się od nich oddalić. Może to z winy prądu. Poprzedniego dnia przy brzegu faktycznie parł mocno na wschód. Z drugiej strony, Goci mogli się rozdzielić i przeczesać morze w poszukiwaniu swojej ofiary. Balista rozejrzał się po całym horyzoncie: nie było widać żadnych innych statków. Od strony wojowników na gockich statkach toczył się pomruk;

huum, huum. Niemożliwe, by rysująca się na tle nowo narodzonego słońca Armata mogła się ukryć. Goci wysunęli wiosła i ich jednostki zaczęły nabierać rozpędu. Dwie z nich zawróciły i ruszyły w stronę Armaty. Pozostałe skręciły na zachód, aby sprowadzić resztę watahy. Brutediusz i jego dowódcy pędzili załogę z powrotem na stanowiska. Wioślarze ruszali się sztywno, jak starzy, zmęczeni ludzie. Nikt nie chciałby spędzić nocy na morzu na ciasnej, wilgotnej, niewygodnej galerze wojennej. - Wysunąć wiosła, przygotować się, średni nacisk. Już. Zadźwięczała piszczałka nadzorcy wioślarzy. Pióra przebiły powierzchnię wody dosyć równo, biorąc pod uwagę okoliczności. Na statkach z Północy ryknęły rogi. Sygnał, którego nie tłumiła już mgła, pomknął daleko po morzu, wzywając innych do pościgu. Poprzedniego wieczoru rogi zagłuszyły odgłosy uciekającej Armaty; dziś najpewniej sprowadzą na nią zagładę. Zapowiadał się kolejny długi, ciężki dzień. Armatę zbudowano tak, aby osiągała jak największą prędkość. Na wiosłach była w stanie wyprzedzić niemal każdą jednostkę. Jednak nie wtedy, kiedy jej wioślarze byli zmęczeni, głodni i spragnieni; nie zeszli na ląd od ponad dwudziestu czterech godzin i nie jedli nic od poprzedniego wieczoru. Wioślarze usiedli na przemoczonych poduszkach. Mieli na sobie tuniki, z których kapała woda - w nocy odwinęli je z wioseł. Słona woda otarła ich skórę, a ich pęcherze krwawiły. Pod nimi przelewały się ich śmierdzące odchody. Mimo to rzędy wioseł obsługiwano w miarę równo. Na rozkaz Brutediusza nadzorca wioślarzy narzucał najwyżej średni, a czasem nawet łagodny nacisk. Miało to oszczędzić resztki ich energii, ale uniemożliwiało zostawienie Gotów daleko z tyłu. Armatę dzieliło od nich nieco ponad trzysta kroków falującej zielonej wody. Brutediusz jak zawsze stał blisko steru. Fale się zwiększyły. Kapitan poruszał się, jakby stanowił jedność ze swoim statkiem. Jego spojrzenie

omiatało wodę nieustannie: mierzył i obliczał odległości. Wyglądał na wymizerowanego. Balista był ciekaw, czy spał choć przez chwilę. Wezwano kwatermistrza. Kapitan wydał rozkaz, aby rozdzielił ostatnie zapasy wody; każdy człowiek na pokładzie miał dostać taką samą maleńką miarkę. Następnie Brutediusz przywołał do siebie cieślę. - Kiedy ludzie wypiją, każ pasażerom stanąć jak najdalej i postaw maszty. - Jak wszyscy załoganci, naupegos był związany wymogami wojskowej dyscypliny, ale robił wrażenie odrobinę niepewnego. Brutediusz zmierzył go ostrym wzrokiem. - Na zachodzie zbiera się na sztorm. - Uśmiechnął się. - Albo nas uratuje, albo pozabija. Cieśla zasalutował. „Zrobimy, co rozkażesz, i będziemy gotowi na każdą komendę". Cała załoga pokładowa oraz kilku zagonionych do pomocy krzepkich pasażerów uwolniło przywiązany do pokładu ciężki grotmaszt z sośniny i ustawiło go w odpowiedniej pozycji do podniesienia. Załoganci uporządkowali niezliczone liny oraz elementy takielunku, a potem zaczęli ciągnąć; maszt - który nieraz przerażająco przesuwał się i kołysał powolutku udało się postawić pionowo i wsunąć w nożyce. - Założyć podwójne sztagi! - krzyknął Brutediusz. Odwrócił się do Balisty. - Ten maszt dużo wytrzyma. Sam wybrałem drzewo: piękne, proste, z dobrego, nasłonecznionego zbocza. - Potem rzucił: - Podnieść reję! Wśród pisku bloków i uderzeń młotów rozległ się głos Feliksa. - Mam w kabinie zapasy. Trzeba rozdać je ludziom. Propozycję starego senatora przyjęto z wdzięcznością. Tak oto na pustkowiu Morza Gościnnego załoga - zbieranina z ubogich dzielnic Aleksandrii, Antiochii i Smyrny, w większości wychowana na chlebie niewoli - zaczęła zajadać wszelkiego rodzaju smakołyki z imperium i z dalekich krain. Miękkie, rozpływające się w ustach ciastka, tak inne od sucharów okrętowych czy buccellatum jadanego w armii, wędzone węgorze z Hiszpanii, karczochy w occie miodowym z Sycylii, łodygi sylfionu któż mógł wiedzieć skąd, połówki moreli w syropie winogro-

nowym... wszystko to zniknęło w głodnych brzuchach, cieszyło nie okrzesane, niewyrobione podniebienia. Rozdane dwustu ludziom zapasy wystarczyły na ledwie kęs czy dwa dla każdego, ale to pomogło. Z pewnością poprawiło załodze humor. Pojawiły się uśmiechy, nawet piosenka - wychrypiana wersja starego przeboju o niezwykle utalentowanej dziewczynie z Koryntu: och, cóż ona potrafiła zrobić z kutasem. - Zupełnie tego nie pojmuję - powiedział niemal płaczliwym tonem Feliks. - Barbarzyńcy, szczególnie ci z Północy, nie słyną z konsekwencji. Ale wygląda na to, że ci Scytowie podążyliby za nami na drugi brzeg Styksu. - Wiedzą, co wieziemy - powiedział Brutediusz, a potem ryknął: -Wybrać ten pieprzony bras! Balista i Maksymus wymienili znaczące spojrzenia i przelotne uśmiechy. Kiedy Germanin odwrócił głowę, mignęły mu dziwnie błyszczące oczy Hippotoosa. No jasne, pomyślał Balista, ty też wiesz o krwawej waśni; jeśli owi Goci to Boranowie czy Terwingowie, całe złoto i srebro, wszystkie zgromadzone na pokładzie dyplomatyczne dary będą tylko dodatkiem. Cóż zrobić? Dokądkolwiek pójdziesz, starzy wrogowie cię znajdą. - Gąbki, pentekontarchos, mamy jakieś gąbki? Kwatermistrz pospiesznie zapewnił kapitana, że mają ich sporo. -Niech marynarze pokładowi obmyją wioślarzy, zaczynając od górnego poziomu. Pueri poczują się lepiej, kiedy nie będą tacy oblepieni gównem. I uruchomcie pompę, spróbujcie usunąć tę ohydną wodę z zęzy. Słońce wznosiło się coraz wyżej, skrzyło w kropelkach wody. Zacięty pościg trwał dalej. Załoga Armaty robiła co w jej mocy, ale nie mogła uciec prześladowcom: było to jak jakaś kara w Hadesie, praca, której nie dało się ukończyć. Brutediusz wdał się w cichą rozmowę z cieślą i miejscowym pilotem. Sporo gestykulowali i pokazywali palcami, kręcili i kiwali głowami. Ostatecznie naupegos odszedł, po czym wrócił z ludźmi niosącymi

drugi zestaw wioseł sterowych. Ze sporym trudem i przy akompaniamencie soczystych przekleństw udało się je wysunąć na rufie po obu burtach statku, na wysokości górnego rzędu wioślarzy. Rumple tych wioseł znajdowały się pod kątem prostym względem pozycji, którą zajął teraz drugi sternik, ustawiony przed pierwszym. Kiedy tego dokonano, naupegos i jego ludzie zaczęli się uwijać, montując na zewnętrznej stronie burt wiszące ekrany, które miały choć trochę chronić górny poziom wioślarzy - mieli oni co prawda pokład nad głowami, ale po bokach nie byli niczym osłonięci. Poddawszy inspekcji te nowe rozwiązania, Brutediusz wspiął się na tylnicę i spojrzał za rufę. Po dłuższej chwili wrócił sztywno na pokład i zwrócił się do wysokich rangą pasażerów: - Domini, widzicie chmurę, która pojawiła się za nami od sterbur-ty. Najprawdopodobniej wykształciła się nad wyżyną za Synopą. Jeśli faktycznie tak jest, w ciągu nocy zniosło nas dalej na wschód, niż myśleliśmy. Biorąc pod uwagę pozycję Gotów, nie mamy teraz szans na dotarcie do Synopy. Zebrani przyjęli te wieści w milczeniu. -Wiatr zmienił kierunek na północno-zachodni; zwą go Ar-gestes, „Oczyszczający". Nabiera sił. Może oczyści te okolice z Gotów. Brutediusz uśmiechnął się niewesoło. - Argestes sprowadzi na nas sztorm. Drugi, zewnętrzny zestaw wioseł sterowych ma pomóc na dużych falach. Kiedy sztorm nas dopadnie, będziemy płynęli z wiatrem pod żaglami. Spróbujemy jednak utrzymać go choć trochę od naszej bakburty. Nie chcemy, żeby pchnął nas w stronę wybrzeża, na wschód od Synopy. Jest niegościnne: to długa na pięćdziesiąt mil zatoka pełna ruchomych płycizn i łach piasku. Zarówno pilot, jak iperiplous, który przestudiowałem, wskazują, że najbliższy bezpieczny port to Naustatmos. Leży ono jednak na bagnach ujścia rzeki Ha-lys. Lepiej spróbujmy z Amizos. Leży tylko jakieś piętnaście mil dalej i jest tam łatwe podejście. Jeśli to się nie uda, na cyplu równiny Dajan-tos leży Ankon. - A jeśli to się nie uda? - zapytał Balista.

- Trapezunt. -Jak daleko? - Lepiej nie myśleć. - Brutediusz na powrót zajął się obserwowaniem statku i morza. Sztorm zbierał się stopniowo, fala za falą; wiatr wył w olinowaniu. Dziób i rufa unosiły się coraz wyżej. Na falach pojawiła się biel. Wioślarze zaczęli mieć problem z utrzymaniem rytmu. Brutediusz ignorował błagalne spojrzenia dowódców oraz załogi i czekał na właściwy moment. Balista jedną ręką trzymał się tylnicy, drugą obejmował ciasno Wulfstana oraz Bautona i patrzył na Gotów. Ich statki znajdowały się ledwie dwieście kroków za rufą Armaty. Wznosiły się i opadały na falach niczym mewy. Czasami znikały całkowicie w dolinach między grzywaczami. Te były wielkie; płynęły aż od ujścia rzeki Borystenes, miały więc trzysta, czterysta mil morza, żeby nabrać rozpędu i urosnąć do przerażających rozmiarów. - Czy my zginiemy? - Wulfstan musiał krzyczeć, żeby było go słychać. - Nie płyniemy na tratwie. Stary Brutediusz wie, co robi. - Balista przytulił chłopców mocniej. - Bogini Ran nie dopadnie nas dzisiaj ze swoją siecią. - Robił, co mógł, żeby ich uspokoić. Maksymus poczekał na odpowiedni moment w ruchu statku i zbliżył się do Balisty. - Goci nas doganiają. Germanin odrzucił długie włosy z oczu. - W takich warunkach nie będzie walki. Pomóż mi zdjąć kolczugę. Puścił Wulfstana i Bautona. - Chłopcy, trzymajcie się mocno relingu. Wkrótce fale zaczęły się załamywać. Wioślarzom z trudem udawało się wbijać pióra wioseł we wzburzone morze. Po pokładzie przelewała się woda. Przechył wyrzucił z głębi statku jednego z thalamioj. Wstrząsały nim konwulsje, a twarz miał zmasakrowaną. Źle wymierzył pociągnięcie i uderzyła go metalowa przeciwwaga na jego wiośle.

Załoga pokładowa - przekrzyczał żywioły Brutediusz - na mój rozkaz rozwinąć grotżagiel, ale tylko trochę, ostrożnie przy gejtawach. Nadzorco wioślarzy: kiedy grot nabierze wiatru, na mój drugi rozkaz wciągnąć wiosła. Zygioji thalamioj całkowicie, i niech zamkną otwory na wiosła. Ihranites mają zostawić za osłonami same pióra. Brutediusz podszedł swobodnie do tylnego steru po huśtającym się pokładzie. Położył ręce na rumplach, obok dłoni sternika. Zapierając się nogami, wyczuwając ruchy statku, oglądał się przez ramię w stronę dziobu. - Załoga, teraz! Żagiel opadł, załopotał i wybrzuszył się, w mgnieniu oka napięty jak struna. Maszt zatrzeszczał. - Dość! Odchylając się do tyłu, ślizgając po pokładzie i z trudem zachowując równowagę, załoganci uwiązali gejtawy. Rozwinięto ledwie kilka stóp żagla. Statek wykonał ruch jak spłoszony rumak wyścigowy. - Nadzorco, wiosła na pokład! Drzewce z łoskotem wsunięto do środka, a Armata wykręciła się, wyprostowała i z nową energią pomknęła przed siebie. - Sternicy! Niech wiatr będzie nieco od lewej burty! Fale wtargnęły pod wysoką, zakrzywioną rufę triremy, pochyliły jej dziób w dół, uniosły ją. Długi, smukły statek wspinał się ukośnie na potężną ścianę wody. Na szczycie zawisł na moment pośród piany morskiej, wyciągając taran do nieba, a potem zsunął się po drugiej stronie. Raz po raz radził sobie z zagrożeniem, udaremniał nieludzką potęgę sztormu. - Wioślarze, położyć się na ławkach. Ihranites, czekajcie na komendy. Więcej ludzi do pompy. Dowódco dziobowy, niech ludzie zaczną wybierać wodę. - Większa fala przewróciła Brutediusza na kolana. Podniósł się w mgnieniu oka i wrzasnął tradycyjny okrzyk marynarzy: Aleksander żyje i rządzi! Balista był już kiedyś na galerze, którą złapała zła pogoda - to była Clementia na Adriatyku, przy północnym wybrzeżu Kerkiry. Rozu-

miał, z jakimi mierzą się niebezpieczeństwami. Statek mógł obrócić się burtą do fal z tylu powodów - jeśli nie dało się kontrolować napływu wody do zęzy i było jej tam zbyt dużo, jednostka traciła stabilność i nie reagowała na ruchy steru; wysunięty rząd wioseł przykryty falą mógł zadziałać jak dźwignia; zanurzający się zbyt głęboko taran stawał się czymś w rodzaju przedniego steru; mogło się złamać wiosło sterowe - a jeśli fale zaczęłyby uderzać o burtę, statek przewróciłby się i to byłby koniec. Brutediusz robił co mógł: pompa i wybieranie wody, podwójne wiosła sterowe, rozwinięcie tylko takiej powierzchni żagla, żeby nadawał on statkowi sterowność. Wiosła wsunięto na pokład, ale górny ich rząd wciąż był gotów na desperacką próbę obrócenia dzioba galery. Wysiłkom kapitana nie można było nic zarzucić. Mogło się jednak okazać, że one nie wystarczą. Nad statkiem mogła załamać się gigantyczna fala, która zalałaby go wodą. Gdyby tak się stało, nawet najbardziej gorączkowa praca nie zapobiegłaby temu, że prędzej czy później odwróciłby się burtą do fal. Armacie mogło się nie udać pokonanie któregoś wielkiego grzywacza. Nie dotarłszy do grzbietu, uderzyłaby dziobem o falę, która przewróciłaby ją rufą do góry. Gdyby nadciągnęła tak ogromna fala, po prostu wbiłaby galerę dziobem w dół, w głębiny. Tak byłoby najlepiej - bo najszybciej. Sztorm wył im w uszach, ale nie na tyle głośno, żeby nie słyszeli jęków i nienaturalnych łomotów, z jakimi tysiące drewnianych połączeń wyginało się i ocierało o siebie nawzajem, nie tak ogłuszająco, żeby nie byli świadomi, że olinowanie trzeszczy, a fale ryczą i łoskoczą. - Domine, podnosi się poziom wody poniżej. Chyba poluzowały się hypozomata. - Nie - zapewnił cieślę Brutediusz - po prostu złączenia się ruszają. Przybij łatę wszędzie, gdzie wpływa za szybko, i zagoń kolejnych ludzi do wybierania, niech często zmieniają się przy pompie. Naupegos odszedł, zataczając się, pod pokład. Schodząc po schodach, chwytał się najróżniejszych elementów stolarki. - Co to są hypo... hypozoma...? - zapytał Maksymus.

Nic ważnego - odparł Brutediusz. W powietrzu było pełno wody, morze szalało, ale statek wciąż płynął; ślizgał się, wykręcał i wierzgał pod ich stopami, ale parł do przodu. - Na włochaty tyłek Herkulesa! Armata zderzyła się z czymś, co zarzuciło nią w bok. Ludzie poprzewracali się na całym pokładzie, zaczęli sunąć w stronę relingu na sterburcie. - Wszyscy na bakburtę! - ryknął Brutediusz. - Ale już! Balista się nie zastanawiał. Ślizgając się obiegł róg kabiny i przemknął między nią a plecami tylnego sternika. Statek szarpnął w górę niespodziewanie. Germanin padł na brzuch i zaczął zjeżdżać w tył, niesiony lejącą się po pokładzie wodą. Uderzył o coś stopą i wyhamował. Udało mu się zahaczyć palcami o jakieś złącze między deskami. Obok niego zsuwał się Wulfstan. Balista wyciągnął rękę i chwycił chłopca za wycięcie tuniki na karku. -Natychmiast na bakburtę! - Głos Brutediusza się załamał. -Następna nas przewróci. Kilka kroków i Balista uderzył piersią o reling. Zacisnął na nim z całej siły ramiona. Jakieś zwłoki uderzyły o reling po obu jego stronach, jeszcze jedne wpadły na niego od tyłu. Germanin podniósł oczy i zobaczył, że dokładnie na niego zmierza góra wody. Nad statkiem górowała trzecia ze straszliwych potrójnych fal. Przed uderzeniem Balista zapomniał nabrać tchu. Do ust i nosa wdarła mu się słona woda. Próbowała oderwać go od relingu. Armata się przechylała. Germanin spróbował zrobić wydech. Nie udało mu się. Statek wspinał się coraz wyżej. Ciało Balisty zmusiło go, żeby spróbował oddychać. Nie udało mu się nabrać do płuc niczego poza wodą, która podtopiła go, aż zaczął się krztusić. Losy statku się ważyły. Na Wszechojca, już po wszystkim, pomyślał Balista. Zginę. Potem cudowne, słodkie powietrze. Germanin, kaszląc i zachłystu-

jąc się, poczuł, żc rcling opada. Armata zaczęła odzyskiwać równowa gę, najpierw powoli, a potem coraz szybciej. - Wioślarze, z powrotem na ławki! - Brutediusz był niezniszczalny, był jak siła natury. - Naprostować kurs. Rozlegające się z dołu odgłosy świadczyły, że wioślarze ze sterburty ruszyli na miejsca, potykając się i zderzając ze sobą, jak stado dziwnych migrujących zwierząt. Balista słyszał wiwaty i widział twarze z obłąkanymi uśmiechami. Ktoś walił go w plecy. Uratowani! Uratowani! Bogom niech będą dzięki! Rufa statku uniosła się na normalnej fali. - Człowiek za burtą! - Okrzyk dobiegł z burty. Balista zatoczył się w tamtą stronę. Hippotoos wskazywał coś palcem. Statek sunął w górę fali i nie widać było nic poza wodą. Kiedy dotarł do grzbietu, na morzu pojawiła się niewielka głowa. Mężczyzna szamotał się, dziko pracując ramionami. - Bauto! - krzyknął Wulfstan. Młody Fryz wznosił się na szczyt następnej fali. Potem zniknął po jej drugiej stronie. Balista przytulił Wulfstana mocno, jak własne dziecko. Armata wspięła się na falę, zawisła na jej najwyższym punkcie. Bau-tona nie było. Pozostała tylko pusta, bezlitosna powierzchnia wody. - Goci zniknęli! To nie miało dla Balisty znaczenia. W jego myślach nie było miejsca na nic poza chłopcem, który zaginął na dzikim morzu. Sztorm oddalił się tak, jak się pojawił - stopniowo. Przez cały długi dzień i większość następnej nocy Armata płynęła, o ile dało się to określić, nieco na wschód od kursu południowo-wschodniego. O świcie statek wlókł się już do cudownie bezpiecznego portu w Amizos. Armata przeciekała jak sito. Kilka belek się wypaczyło, a hypozomata, dwie potężne liny, które opasywały kadłub i utrzymywa-

ly go w całości, się poluzowały. Poziom wody podniósł się ponad zęzę. Dzięki pompie i wybieraniu ledwo udało się utrzymać go pod niższymi ławkami. Tylko naturalna wyporność drewnianego okrętu sprawiła, że nie zatonął. Jeśli chodziło o straty w ludziach, mogło być gorzej. Pięć złamanych kończyn - trzy ramiona i dwie nogi. Kilka poważnych rozcięć i oparzeń od lin. Dwóch ludzi straciło przytomność od uderzenia w głowę. Tylko jeden zginął - młody chłopiec, który utonął w bezmiarze Morza Gościnnego.

CZĘSC TR ZEC IA GÓRY PROM E TEUSZ A (KAUKAZ, LATO-JESIEŃ 262 R.) Zaiste niewielkie mamy szanse, jeśli nasz bezpieczny powrót zależy od kobiet. Apollonios z Rodos, Argonautika, 3, c. 488-489

Rozdział dwudziesty Kiedy mgiełka się rozwiała, nad dziobem od sterburty wyłoniła się sylwetka Kaukazu. Czterdzieści, pięćdziesiąt, a może więcej mil od statku wznosiły się potężne szarozielone zbocza, daleko za nimi zaś zwieńczone chmurami, poszarpane białe szczyty łańcucha górskiego. Balista pomyślał, że to odpowiednie miejsce na to, aby bóg przykuł tam nieśmiertelnego zdrajcę. Germanin kilkakrotnie przebył Alpy, a w młodości służył w górach Atlas, ale było to nic w porównaniu z tym wschodnim łańcuchem. Pojmował już, dlaczego niektórzy twierdzili, że Kaukaz może się ciągnąć aż do Indii. Gdzieś wysoko w tej dziczy ze skał i śniegów musiał wyperswadować królowi jego sympatię dla Persów i nakłonić go, aby na powrót został sprzymierzeńcem Rzymu. Gdzieś tam leżała ponura przełęcz, którą musiał obronić przed nieokrzesanymi nomadami z Północy. Był to drugi kraniec świata; rodzaj zbrojnego wygnania. - Arrian miał rację - powiedział Hippotoos. - Rzeka Fazis rzeczywiście ma dziwny kolor. Balista się przyjrzał. Błoto niesione przez wielką rzekę Kolchidy rysowało się na morzu wielkim, żółtawym wachlarzem. Wody Fazis faktycznie miały jasny, płowy odcień, tak jak ponad wiek wcześniej

napisał uczony namiestnik Kapadocji. Grecy i Rzymianie na wszystko patrzyli z perspektywy literatury. Armata skręciła w stronę Fazis. Ostatni odcinek dalekiej podróży przebywała powoli. Po sztormie spędzili osiem dni w Amisos, gdzie zreperowano galerę. Był to przygnębiający czas wypełniony ciężką, brudną robotą; trzeba było zacisnąć hypozomata dookoła okrętu, naprawić wypaczone belki, uszczelnić złączenia, załatać i wymienić uszkodzone elementy olinowania, wyczyścić zęzę. Los, jaki spotkał młodego barbarzyńskiego niewolnika, położył się dziwnym cieniem na nastrojach pasażerów oraz załogi. Fakt, że jeden z nieprzytomnych załogantów zmarł po dotarciu na ląd, przeszedł prawie niezauważony. Dwa dni po opuszczeniu Amizos zacumowali w sprawnie działającym sztucznym porcie pod wieżami Trapezuntu oraz poczerniałą od dymu świątynią ku czci Hadriana i Rzymu, gdzie podniszczony posąg ubóstwionego cesarza wskazywał palcem morze. Zeszli na ląd. Założywszy fałdę togi na głowę, Feliks złożył w ofierze wołu, przyjrzał się jego wnętrznościom, nie znajdując w nich żadnego złego znaku, i spełnił libację. Trapezunt był siedzibą floty z Morza Czarnego i najważniejszym ośrodkiem garnizonowym dla armii stacjonującej na wschodnim krańcu morza. Następnego ranka były konsul - całkiem jakby był namiestnikiem Kapadocji - poddał inspekcji statki, żołnierzy, ich oręż, mury miasta, rów pod nimi, chorych, listy pełniących służbę i zapasy jedzenia. Wszystko było w złym stanie. Zaledwie kilka lat wcześniej classis Pontica szczyciła się tam aż czterdziestoma okrętami wojennymi; w Trapezuncie było wtedy około dziesięciu tysięcy miejscowych wojowników oraz wielu żołnierzy zawodowych. Potem jednak przybyli ludzie z Północy, garnizon nie spełnił obowiązku i nie starczyło mu odwagi - Boranowie splądrowali miasto. Teraz znajdowało się tam zaledwie dziesięć liburn, z czego cztery unieruchomione, i tylko trzy jednostki żołnierzy. Dwa oddziały miejscowej piechoty, numeri Pierwszy i Drugi Trapezountioon, liczyły po stu pięćdziesięciu ludzi, a zawodowa jednostka jazdy Gotów, Druga Ala Gallorum, około dwustu, nawet licząc tych, którzy oddalili się bez zezwolenia lub chorowali.

Przez kolejne dwa dni powtarzały się podobne historie. Na nieco dalszym odcinku wybrzeża, w forcie Hyssu Limen, stara dumna Gohors Apuleia civium Romanorum (Ysiporto) liczyła ogółem zaledwie dwustu pięćdziesięciu ludzi. Sytuacja przedstawiała się jeszcze gorzej osiemdziesiąt mil na wschód, w mieście Asparos. Za chwalebnych czasów Arriana Asparos było siedzibą pięciu kohort. Teraz Druga kohorta Glaudiana oraz Trzecia kohorta Ulpia Petraeorum milliaria equitata sagittariorum, choć teoretycznie liczyły około tysiąca pięciuset mieczy, zdołały wystawić na plac defiladowy zaledwie trzysta. Nie było powodu sądzić, że w Fazis jest choć trochę lepiej. Wpłynęli do estuarium powoli. Rzeka Fazis nieustannie tworzyła nowe, ruchome równiny błotne. Człowiek na dziobie wrzucił do wody znacznik, wykrzykując rezultaty pomiarów głębokości. Kiedy przebyli granicę portu, Feliks wylał do rzeki nierozcieńczone wino: libację dla Ziemi, boskiego geniusza cesarza Galiena, bogów zamieszkujących tę krainę oraz duchy martwych herosów. Trirema cofnęła się do pomostu wojskowego. Robotnicy portowi chwycili cumy i je uwiązali. Wysunięto trap. Misja udająca się na Kaukaz, z czcigodnym senatorem Feliksem na czele, zeszła na ląd, stukocząc butami. Brutediusz pożegnał się z nimi. Na pięć dni przed kalendami czerwcowymi i dwadzieścia sześć po podniesieniu kotwicy w Bizancjum współcześni Argonauci dotarli do celu. Przywitał ich prefekt dowodzący cesarskimi zastępami. Hiszpan ten miał swoje lata i umęczony, pojednawczy wyraz twarzy; spodziewał się, że vir clarissimus i jego szacowni comites przybędą dużo wcześniej... trzeba było odesłać żołnierzy z grupy powitalnej do innych obowiązków... bardzo brakowało im ludzi... miał nadzieję, że vir clarissimus zrozumie, że nikogo to nie urazi. Feliks uprzejmie, ale stanowczo przerwał przeprosiny: byłoby wspaniale, gdyby ktoś zaniósł ich bagaże do kwater i gdyby podano południowy posiłek - powrót na terra firma niezwykle zaostrzał apetyt. Prefekt poprowadził ich przez vicus. Balista z aprobatą patrzył na solidny ceglany mur i głęboki rów, które chroniły drogę prowadzącą

do osady weteranów i kupców. Co ważniejsze, przed murami samego fortu biegł podwójny rów, a na wieżach widać było machiny miotające. Jeszcze nie było wiadomo, w jakim stanie jest garnizon, ale warto było pamiętać, że Fazis jako jedna z niewielu miejscowości nie poddało się podczas żadnego z wielkich natarć Boranów. Budynek głównej siedziby był skromny, a posiłek pasował do otoczenia. Nie zdążyli jeszcze nawet zjeść jajek na twardo i marynowanej ryby, kiedy wszedł jeden z ochroniarzy Feliksa i szepnął mu coś do ucha. Twarz byłego konsula poczerwieniała z oburzenia. - Prefekcie - warknął Feliks - może twoi ludzie dopuścili się jakiegoś zaniedbania, ale towarzyszący mi żołnierze niczym nie zasłużyli na karę. Balista współczuł prefektowi, który robił wrażenie skonsternowanego i zaniepokojonego. - Proso! Moi ludzie dostali do jedzenia proso - oznajmił senator. Na twarzy prefekta pojawiło się zrozumienie, choć się nie rozluźnił. - Och, nie, to nie kara, nic podobnego. Nie mieliśmy zamiaru nikogo urazić - brnął dalej prefekt. - To konieczne, dostawy pszenicy nie docierają do garnizonu od czasu... od czasu... - Wyglądało na to, że ma problem ze znalezieniem odpowiedniego słowa na opisanie ostatnich lat, wypełnionych nieprzerwanymi uzurpacjami, wojną domową oraz kolejnymi triumfami barbarzyńców. - Od czasu zamieszek - zakończył niezręcznie. Teraz to wiekowy senator nie pojmował. - Dlaczego nie kupujecie pszenicy na miejscu? -Tak robimy, ale w Kolchidzie niewiele się jej uprawia. Jest niebywale droga. Choć oczywiście vir clarissimus i jego comites nie zostaliby ugoszczeni niczym innym. - No to ją rekwirujcie. Prefekt już miał wyrazić sprzeciw, ale tego nie zrobił. - Tak jest, domine. Przy jabłkach i orzechach Feliks ogłosił, że pragnie obejrzeć pomniki i miejsca kojarzone z epoką bohaterów, z Jazonem i Argonau-

tami, z księżniczką Medeą i jej morderczym ojcem Ajetesem. Pragnął tego tak bardzo, że miał zamiar wyruszyć tuż po posiłku. -Tak jest, domine. Po powrocie chciał poddać inspekcji garnizon i przeprowadzić lustrum ekspedycji. Prefekt nie wyglądał na zachwyconego tą perspektywą. - Nie obawiaj się, prefekcie - rzekł z uśmiechem Feliks. - Jestem aż nadto świadom, z jakimi trudnościami borykają się dowódcy odległych garnizonów w tych trudnych czasach. Prefekta to nie udobruchało. - Domine, chodzi o lustrum. - Ależ nie, nie - powiedział Feliks - oczywiście zwrócę ci koszt zwierząt ofiarnych, niech będą tylko te, których wymagają nasze zwyczaje: świnia, baran i wół. Nie poniesiesz żadnych strat finansowych. - Domine. - Prefektowi to najwyraźniej nie wystarczało. Balista nie miał pojęcia, w czym leży problem, ale podejrzewał, że nie ma to nic wspólnego z pieniędzmi. - Dopilnuj, żeby zajmujący się nimi pomocnicy mieli pomyślne imiona, i sprowadź sporo muzyków, samych żołnierzy, albo niech przynajmniej grają na wojskowych instrumentach. Kiedy tylko vir clarissimus wysączył resztę wina z miodem, ruszyli w drogę. Miejscowy przewodnik zaprowadził ich najpierw do zbudowanego na cyplu przybytku lokalnej bogini. Tam zobaczyli dwie kotwice, jedną z żelaza, drugą kamienną, które podobno pochodziły z Argo. Następnie przeszli przez zalesioną Równinę Kirke. Idąc usianą plamkami słońca ścieżką, nad którą rozpościerały gałęzie wiązy i wierzby, wszyscy czuli przyjemny dreszczyk przerażenia. Tak jak im zapowiedziano, z górnych gałęzi zwieszały się niezliczone niewypra-wione wole skóry, z których każda kryła w sobie zwłoki. Przewodnik zaśmiał się jak czarownik, któremu udała się sztuczka. - Nie uznajemy grzebania ani palenia zwłok mężczyzn. Ale nie uważajcie nas za barbarzyńców, nie sądźcie, że nie czcimy matki Ziemi... dajemy jej ciała kobiet.

- Zwyczaje wszędzie są najważniejsze - Feliks dźwięcznie zacytował słynne zdanie Herodota. Na krańcu świata miało się nadzieję napotkać tego rodzaju egzotykę. Baliście przyszło do głowy, że sasanidzcy Persowie, którzy wyznawali zaratusztrianizm, też zostawiali swoich zmarłych, i mężczyzn, i kobiety, na łaskę żywiołów. Krótki spacer po wilgotnej ścieżce i dotarli do pałacu Ajetesa. Przeszli przez wielką bramę w ozdobionych kolumnami murach. Na cienistym dziedzińcu przewodnik wskazał im byki z brązu, które wykonał bóg Hefajstos, oraz cztery cudowne źródła. Byki już się nie ruszały - co więcej, były teraz w całości z brązu - a z ich pysków nie buchał już ogień; w czterech korytach nie płynęło już mleko, wino, balsam i woda; jednak Feliks i tak był zachwycony. Poza niezdrowym zainteresowaniem, które wzbudziła sypialnia Medei - Balista przyłapał Maksymusa na wąchaniu prześcieradeł - reszta była mniej fascynująca, a także mniej wystawna niż wiele senatorskich willi nad Zatoką Neapolitańską. Ścieżka wyłożona deskami powiodła ich w dół, nad rzekę. Minęli świątynię Hekate. - Pomyślcie, kapłanka Medea przekroczyła ten oto próg - namawiał ich przewodnik. Feliks kiwnął głową, z osłupieniem wpatrując się w wydeptany kamień. Balista nie był przekonany, czy aby na pewno w epoce bohaterskiej, przed wojną trojańską, ozdabiano świątynie lub pałace kolumnami w stylu korynckim. Na drugi brzeg rzeki przewiózł ich - a jakże! - styksowy prom. Przecięli Równinę Aresa, gdzie woda znów pluskała im pod butami, aż dotarli do świętego zagajnika dębów i porośniętego winoroślą przybytku Fryksosa. - Nie ma się już czego bać, ha, ha - paplał przewodnik. - Uzbrojonych wojowników, którzy wyrastali z ziemi z zębów straszliwego węża, pokonał wasz przodek Jazon. Oczywiście jego życie zakończyłoby się tutaj, gdyby nie miłość królewny Medei. Przez jakiś czas przyglądali się szczególnie czcigodnemu dębowi, na

którym zapewnił ich przewodnik - wisiało złote runo. Feliks ogłosił, że czas wracać. Zdecydowanie odrzucił zaproszenie do obejrzenia [wlis, emporionu czy czegokolwiek współczesnego. Prymitywny prom zawiózł ich z powrotem do fortu. W Fazis stacjonowały dwie jednostki, Vexillatio Fasiana i equites singulares. Obie były w teorii złożone ze specjalnie wybranych żołnierzy odkomenderowanych z innych oddziałów z całej Kapadocji. W rzeczywistości była to raczej miejscowa milicja. Nawet na małym campus martius rzucało się w oczy, jak są nieliczni: było ich ogółem może trzystu. Prefekt czym prędzej zapewnił Feliksa i jego towarzyszy, że kolejna setka ludzi - po pięćdziesięciu z każdej jednostki - znajduje się na wyższym odcinku rzeki, w forcie Sarapanis. Feliks był niezwykle uprzejmy - wyraził pewność, że ów oddział prezentuje się równie dobrze jak żołnierze, którzy stoją przed nim; był to chwalebny widok w tych trudnych czasach; ruszali się zdecydowanie, zachowywali stanowczo; to bardzo dobrze świadczyło o ich dowódcach. Kiedy prefekt i jego podwładni się rozluźnili, Feliks wspomniał o lustrum. - Wszystko gotowe, domine. - Prefekt wyglądał, jakby za chwilę czekało go wejście na arenę. - O co chodzi? Zwierzęta nie są przygotowane? - Nie, domine, wszystkie są na miejscu. - Więc co się stało? Kłopoty ze znalezieniem muzyków albo ludzi z odpowiednimi imionami? - Chodzi o barana, domine. - O ile jego wnętrzności wykażą, że Mars nam sprzyja, nie będzie miało znaczenia, jeśli nie jest to zbyt urodziwe zwierzę. Dowódca nabrał tchu. - Domine, nie chcę, abyś myślał, że porzuciliśmy zwyczaje albo religijne rytuały Rzymu, które obdarzyły go bezkresną potęgą. Choć stacjonujemy w odległym miejscu, jesteśmy rzymskimi żołnierzami. Co roku odnawiamy nasze sacramentum. Zrobimy, co rozkażesz, i będziemy gotowi na każdą komendę.

- O co chodzi? - zapytał łagodnie Feliks. - Większość naszych żołnierzy zaciągnięto z miejscowych ludów. Dzieje się tak od chwili, kiedy zaczęliśmy prowadzić ich spisy. Składanie baranów w ofierze urąga kolchidzkim zwyczajom. Tak samo jest w Iberii, w Albanii, w całym rejonie Kaukazu. Wspominał o tym Tacyt. Feliks rozważył to z powagą. - Naszą ekspedycję nękają nieszczęścia... goccy piraci, sztormy... straciliśmy sporo czasu i ludzi. Bogowie nie byli nam przychylni. Konieczny jest nowy początek. Lustrum to uświęcony tradycją sposób, żeby w takiej sytuacji Rzymianie przebłagali bogów. Zmiana rytuału mogłaby rozgniewać odwiecznych bogów Rzymu. Choć nie chcę urazić poddanych, otrzymaliśmy mandata: Rzym musi mieć pierwszeństwo. Niech lustrum się odbędzie. Przy dźwiękach instrumentów dętych trzykrotnie oprowadzono wołu, świnię oraz kontrowersyjnego barana dookoła członków ekspedycji. Balista myślał o podstarzałym senatorze Feliksie. Nie był on bardziej konserwatywny niż większość jemu podobnych. Postawiono go w obliczu trudnego wyboru. Podjął decyzję. Balista podjąłby inną. Lecz w odróżnieniu od Feliksa absolutnie nie był przekonany, że odwieczni bogowie Rzymu - czy w ogóle jacykolwiek bogowie - istnieją.

Rozdział dwudziesty pierwszy Piątego dnia, w kalendy czerwcowe, ekspedycja się rozdzieliła. Feliks pożeglował na północno-wschodni brzeg Morza Czarnego, aby rozpocząć rozmowy dyplomatyczne z dwoma królami Abasgii i ich poddanymi, Długobrodymi i Pchłożercami. Ponieważ Armata wróciła do Bizancjum, skąd miała popłynąć na zachód, były konsul musiał wynająć statek kupiecki. Udręczony prefekt z Fazis był w stanie zapewnić mu jako eskortę jedynie małą liburnę. Hippotoos zauważył, że kiedy tylko owo samozwańcze uosobienie odwiecznych rzymskich wartości i cnót wyjechało, pozostałym poprawił się humor. Był Hellenem, więc to rozumiał. Nieco rzucającego się w oczy, prastarego mos maiorum i mrtus mogło wiele zdziałać, ale było coś do głębi nużącego w sytuacji, w której ktoś bezustannie - choć bez słowa dawał ci do zrozumienia, że nie dorastasz do ideału. Reszta ekspedycji miała udać się wspólnie w górę rzeki Fazis, aż do fortu zwanego Sarapanis, położonego podobno wśród wzgórz na granicy między Kolchidą a Iberią, na skraju znanego świata. To wymagało podróżowania na kilku miejscowych łodziach. Owe tak zwane cama-rae zrobiły na Hippotoosie fatalne wrażenie. Długie, wąskie, brudne i niewygodne. Nie wspominając o kabinach, nie było na nich nawet pokładu. Na każdej znajdowały się ławki dla trzydziestu wioślarzy. Były tak ciasne, że choć ekspedycja liczyła teraz zaledwie osiemnastu ludzi,

oni i ich dobytek musieli zająć pięć tych nędznych skorup. Camarae miały w sobie coś wysoce niepokojącego. Były zbudowane na zakładkę i wyposażone w dziób oraz wiosło sterowe na obu końcach. Według Hippotoosa wyglądały zupełnie jak mniejsze wersje łodzi Gotów oraz Boranów - co zdecydowanie nie było dobrym omenem. Początkowo rzeka Fazis była bardzo szeroka i - w porównaniu z Morzem Gościnnym - cudownie spokojna, o powierzchni przypominającej przydymione szkło. Na obu brzegach za gęstą zasłoną trzcin rosła niska, bagnista, prastara puszcza. Otoczenie było bardzo zielone i płaskie. W wilgotnym powietrzu unosiła się mgiełka. Kiedy na chwilę się rozwiewała, po lewej majaczył Kaukaz. Rzeka wiła się wielkimi meandrami, a na jej zakrętach widać było niewielkie archipelagi mokrych, nienadających się do zamieszkania wysepek. Nie słychać było nic poza pluskiem wioseł, szumem wody sunącej wzdłuż burt i bezustannym rechotem niezliczonych żab. A jednak nie było całkowicie spokojnie. Ciągle natykali się na przeszkodę, w postaci wielkich kłód, powiązanych razem w coś na kształt tratw, które miejscowi spławiali rzeką, aby sprzedać je w mieście na surowiec do budowy okrętów. Camarae raz po raz musiały pospiesznie podpływać do brzegów, aby uniknąć zderzenia z tymi bezwładnymi masami drewna. Były to, myślał Hippotoos cierpko, jedyne chwile, kiedy ich wioślarze wykazywali choćby ślad energii lub żwawości. Pod koniec drugiego dnia pojawił się jeszcze jeden problem. Mul niesiony przez rzekę tworzył nieustannie zmieniający się krajobraz płycizn i łach piasku. Mężczyzna stojący na dziobie pierwszej łodzi badał głębokość rzeki długą tyczką. Sternik musiał nieustannie dokonywać wyborów - kanały rzeki wciąż się rozgałęziały. Nie wszystkie jego decyzje były udane. Choć camarae miały niewielkie zanurzenie, coraz częściej osiadały na mieliznach. Wtedy ich zakończona z obu stron dziobami sylwetka się przydawała. Wioślarze dość często po prostu obracali się w drugą stronę, sternik pędził na drugi koniec jednostki, a wiosła spychały ją z mielizny. Jeśli to nie wystarczało, sytuacja stawała się znacznie trudniejsza. Załoganci musieli wyskakiwać za burtę i sto-

jąc po pas, a czasem nawet po szyję w mętnej wodzie, ręcznie uwalniać lodź. Robili to bardzo niechętnie. Jak większość dużych szlaków wodnych Fazis była domem dla potworów-ludojadów. Objaśniono podróżnym, że wyglądają one jak sumy, ale są większe, ciemniejsze i silniejsze, a także niezwykle krwiożercze, równie śmiercionośne jak monstra, które wyciągano z Dunaju konnymi i wolimi zaprzęgami. Za każdym razem, kiedy wioślarze wracali do łodzi zabłoceni, ale cali, ludzie z Kolchidy śmiali się, klaskali, zaczynali śpiewać. Jeden z powagą zapewnił Hippotoosa, że szczęście, które im sprzyja, zawdzięczają temu, że wszyscy na łodziach stosują się do miejscowych mądrości. Zanim ruszyli, Hippotoosowi i pozostałym nakazano opróżnić wszystkie bukłaki z wodą. Wwożenie obcej wody na Fazis sprowadzało podobno straszliwego pecha. Niezależnie od tego, czy należało to przypisać brakowi obcej wody, czy jakiemuś przychylnemu bóstwu, wodne potwory nie zaatakowały. Jednak biorąc pod uwagę szukanie odpowiednich kanałów, omijanie tratw i utykanie na mieliznach, a także lenistwo miejscowych, poruszali się bardzo wolno. O świcie czwartego dnia rzeka była już węższa, a las się przerzedził. Pojawiło się więcej śladów cywilizacji: pola, sady, pojedyncze chaty z bali. Małe, prawie nagie dzieci pilnowały stad. Machały przepływającym, kiedy sprowadzały swoich podopiecznych do wody. Majaczący na północy Kaukaz robił wrażenie, jakby zbliżył się ledwie odrobinę. Jednak na południu strome, porośnięte drzewami zbocza wyraźnie się przysunęły. Niezmienna pozostawała wilgoć, bujność roślinności i nieprzerwane odgłosy żab: brekeke-keks, ko-aks, ko-aks. Działały na nerwy wszystkim, a szczególnie Maksymusowi - czegóż by nie dał za odrobinę pieprzonego spokoju. Siedząc na rufie jednej ze śmierdzących camarae, Hippotoos opowiedział Maksymusowi wszystkie bajki Ezopa o żabach, które potrafił sobie przypomnieć. Miał wrażenie, że uspokaja dziecko. Barbarzyńcy podobały się te, w których żaby cierpiały i umierały na okropne sposoby. W jego ulubionej żaby, zmęczone swoim demokra-

tycznym żywotem, poprosiły Zeusa o króla. Bóg zesłał im klode. Niebyły zadowolone z jej bezczynności, więc zwróciły się o innego monarchę. Zeus ofiarował im zatem węża wodnego, który je pozjadał. - I jaki z tego płynie morał? - zapytał Hippotoos. - Należy bać się węży - Nie. - Czasami Hippotoos zastanawiał się, czy barbarzyńca z niego nie kpi. - Lepiej mieć leniwego władcę niż czynnego, ale pełnego złej woli. - Albo - odezwał się nagle Kalgakus - wyraża to oczywistą prawdę, że każda zmiana najprawdopodobniej wszystko spieprzy Hippotoos nie był pewien, czy kiedykolwiek spotkał kogoś bardziej ponurego niż stary wyzwoleniec Balisty. Tej nocy spali w mieście o uroczej nazwie Rodopolis. Faktycznie rosły tam róże. Polis leżało na żyznej równinie. Niegdyś, może za czasów helleńskiej wolności, zanim Rzym przekroczył Adriatyk, gdy jego chciwość kazała mu się udać aż na kraj świata, Rodopolis było pięknym miejscem; miało świątynie, agorę, buleuterion, wszystko, co powinno znajdować się w helleńskim polis. Zdążyło jednak bardzo podupaść -wszędzie było widać oznaki zarówno umyślnych zniszczeń, jak i zaniedbania. Być może, pomyślał Hippotoos, w tym wypadku nie była to wina Rzymu. Położenie Rodopolis wybrano wyłącznie z uwagi na bogactwa, nie zaś bezpieczeństwo. Piątego dnia wzgórza zbliżyły się na obu brzegach. Strumień był wąski i wartki, tempo podróży - wolne. Późnym popołudniem, w porze dnia, kiedy wykończeni robotnicy modlą się, aby jak najszybciej zapadły ciemności, camarae mozolnie przebyły ostatni zakręt i ku radości załogi zacumowały w Sarapanis. Było to niewielkie, nieco podupadłe skupisko pokrytych kaflami domów. Przycupnęło u podnóża stromego, stożkowatego wzgórza. Na jego szczycie znajdował się fort. Jak się okazało, garnizon składał się zaledwie z sześćdziesięciu ludzi. Jego mury były jednak solidne, dysponował też dwiema machinami miotającymi. Całość - fort i wioska -były prawie całkowicie otoczone zbiegiem Fazis i jeszcze jednej rzeki.

Żeby zrekompensować brak naturalnego źródła w forcie, wykopano tunel do jednej z rzek.To nader łatwe do obrony miejsce górowało nad trasą z Kolchidy do Iberii. Łatwo było zrozumieć, dlaczego garnizon miejscowych zastąpiono rzymskimi żołnierzami zawodowymi. Szkoda, że nie było ich więcej. Wyzwolony ze szlachetnego cienia Feliksa Ba-lista z łatwością przyjął rolę wysokiego rangą rzymskiego dowódcy: do konał obchodu i inspekcji, zadawał wiele pytań, chwalił. Hippotoos uznał, że w takich chwilach Germanin jest uosobieniem kompetentnego zwierzchnika. W Sarapanis misja znów miała się podzielić. Rutilus i Kastrycjusz mieli podróżować razem aż do Armazi, stolicy Iberii kaukaskiej, na dwór króla Hamazaspa, którego syna zabił Balista. Hippotoos zauważył, że kiedy tylko padało imię władcy, twarz Balisty przybierała ostry, zamknięty wyraz; najprawdopodobniej czuł wyrzuty sumienia, może też trochę strachu. Z pałacu Hamazaspa Kastrycjusz miał się udać do Albanii, do króla Kozysa. Według ostatniego meldunku Kozys przebywał w Cur nad Morzem Kaspijskim. Albański król bez wątpienia udał się tam, żeby mieć oko na sasanidzkiego księcia Narseha, który rozprawiał się z ostatnimi buntownikami wśród Mardów i Kardochów na południu - a także, by mu się przypochlebić. Ponieważ mieli się rozstać, Balista - subtelnie, a może nawet nieświadomie, podkreślając swoją dominację - postanowił, że należy wyprawić ucztę. Hippotoos otrzymał polecenie wydzielenia na ten cel pieniędzy z ich funduszy podróżnych, a żołnierze mieli zdobyć konieczne smakołyki. Balista zażądał, aby znalazły się wśród nich kaszanka oraz warchlaki, za którymi przepadał, a także amfory miejscowego wina -tuziny amfor. Hippotoos z trudem wrócił do życia. Jego sługa, Narcyz, coś do niego mówił. Hippotoos bardzo chciał, żeby przestał. Niewolnik mówił dalej. Grek otworzył oczy. Bolała go głowa. Narcyz podał mu kubek z wodą. Hippotoos usiadł i go wychylił, po czym wyciągnął rękę z pustym naczyniem, aby sługa znów je napełnił. Miejscowe wino, nie w amforach, lecz w bukłakach z koziej skóry,

miało jej posmak. Hippotoos wciąż czuł go w ustach. Jednak nie było z nim aż tak źle, jak się spodziewał. Najpewniej wciąż był pijany. To znaczyło, że cała okropność kaca dopiero go czekała. - Kyrie, eunuch Mastabates ma spotkać się z wami wszystkimi za godzinę. W niewielkim głównym budynku czekał Balista, Rutilus i większość pozostałych. Po wszystkich widać było, że poprzedniej nocy przesadzili. Kastrycjusz jeszcze nie zdążył się pojawić. - Nie wyglądasz dobrze, accense - zauważył Maksymus. Hippotoos nie odpowiedział. -Ja czuję się świetnie. - Maksymus naciągnął wycięcie swojej tuniki. Powinieneś kupić taki ametyst. To najlepszy środek przeciwko efektom nadużywania wina. Pijesz, ile chcesz, jesteś trzeźwy, czujesz się świetnie. Hippotoos zauważył, że poza klejnotem zawieszonym na rzemieniu wyzwoleniec ma też na sobie piękny złoty naszyjnik sasanidzkiej roboty. A to gdzie ukradłeś? - miał na końcu języka. - Kapusta - powiedział Rutilus. - Smażona jest najlepsza, ugotowana też się nada. Albo można zjeść migdały przed piciem. - Bzdury - stwierdził Balista. - Przesądy. Nic z tego nie działa, a już najmniej amulety i klejnoty. Trzeba przedtem napić się mleka, przygotować żołądek. - Albo oliwy, jeśli nie jest się barbarzyńcą - dodał Rutilus. Kastrycjusz wszedł przy akompaniamencie śmiechu całej reszty. Wyglądał na półżywego. - Skoro już wszyscy jesteśmy... - zaczął Mastabates. - Zanim się rozdzielimy, mam wam przypomnieć, jakie wiadomości otrzymał nasz szlachetny August Galien, niech długo rządzi, o trzech kaukaskich królach, którym macie pomóc przy naprawie umocnień i których lojalność względem Rzymu musicie pozyskać. - Młody eunuch przerwał i wyglądało na to, że czuje przypływ dumy. - Nie sądzę, aby niedyskrecją było wyjawienie, że rozkaz ten wydał mi osobiście prefekt pretorianów, Lucjusz Kalpurniusz Pizon Cenzorynus. Zapewnił mnie, że

informacje te są dokładne; zebrali je wcześniejsi posłowie, kupcy i specjalnie poinstruowani frumentarii. Po pierwsze, Polemo, król Suanii. To człowiek, który nie dba ani o Rzym, ani o Persję. Ma dwie pasje: przeżycie, co nie jest łatwe dla monarchy jego ludu, oraz zdobycie bogactw równych Krezusowym. Jego dusza owładnięta jest chciwością. Nakłada spore podatki na tych, którzy przekraczają przełęcze w jego włościach, a jego góry podobno są bogate w złoto i klejnoty. To mu jednak nie wystarcza. Przyjmuje zatem dary zarówno od imperium, jak i od Persji, choć nie jest lojalny względem nikogo. Jego ludzie często dokonują najazdów na niziny i docierają aż do miast poddanych Rzymowi na wybrzeżu Morza Czarnego: Pityus, Sebastopolis i Cy-gnus. Wszystkie one ucierpiały. Oczywiście on nigdy nie bierze za to odpowiedzialności. Mówi, że jego wojownicy działają bez pozwolenia. Biorąc pod uwagę, jacy są jego poddani, często może to być prawda. Hippotoos sięgnął po wodę, która stała na stole. Zirytowało go, że trzęsie mu się ręka. Dostrzegł, że Maksymus się uśmiecha. Lepiej uważaj, ty barbarzyński sukinsynu, pomyślał zajadle Hippotoos, jeszcze mogę postanowić, że kiedyś cię zabiję. - Polemo - ciągnął Mastabates - jest ważny dla Rzymu z dwóch powodów. Po pierwsze, jako środek nacisku na królów Iberii i Albanii, gdyby się okazało, że są na tyle nierozsądni, aby stanąć po stronie Szapura. Po drugie, Polemo kontroluje Wrota Kaspijskie, przełęcz, która umożliwia najłatwiejsze przebycie środkowego Kaukazu. Dzięki temu koczownicze hordy Alanów trzymają się z daleka od cywilizacji. W przełęczy znajduje się fort, ale podobno jest bardzo zaniedbany. Stąd szansa na to, aby vir ementissimus Marek Klodiusz Balista zrobił użytek ze swojego doświadczenia w roli dowódcy oblężeń, aby zyskać względy króla. Jeśli natomiast chodzi o siły, którymi dysponuje Polemo... Eunuch zaczął omawiać potencjał wojskowy króla (ogromny) oraz tajemnice jego duszy (pokrętnej, może nawet spaczonej). Hippotoos przestał słuchać. Zlał go zimny pot, było mu niedobrze. Mgnienia poprzedniej nocy przemknęły przez jego zamroczony oparami wina

umysł. Kastrycjusz drażnił się z Balistą na temat jakiejś dziewczyny z Arete o syryjskim imieniu, chyba Batszeba: dlaczego jej nie wychędożył? Maksymus się dołączył: na widok jej cycków i tyłka nawet nasz Hippotoos zmieniłby zdanie. Swoboda, na którą pozwalał Balista, była szokująca. Ale też wszyscy oni byli tak naprawdę barbarzyńcami: Rutilus był zwykłym Trakiem, a Kastrycjusz Celtem z Nemausus; pokolenia rzymskiej władzy ani trochę ich nie ucywilizowały. Na późnym etapie comissatio, na długo po tym, jak skończyli jeść i popłynęło wino, rozmowa nabrała rzewnego wydźwięku. Ten biedn y drań Mamurra. Był to jakiś rzymski dowódca. Z jakiegoś powodu, Hippotoos nie pamiętał dokładnie, Balista zostawił go na łaskę losu w podkopie oblężniczym w Arete. Inni, którzy tam byli - Kastrycjusz, Maksymus, Kalgakus - raz po raz uparcie twierdzili, że Balista nie powinien się obwiniać; nie mógł zrobić nic innego. Gdyby Balista nie kazał zasypać tunelu, Persowie wdarliby się do miasta i wszystkich pozabijali. Ten biedny drań Mamurra o kwadratowej głowie... pewno, ależ on miał kwadratową głowę... najbardziej kwadratową głowę na świecie, była jak pieprzony blok marmuru. W mgnieniu oka przeszli od nieszczęścia do dziecinnej wesołości; wino chlustało z ich kubków. Mamurra musiał zginąć, nie tak jak Kastrycjusz. Jego nic nie było w stanie zabić. Wysłali go do kopalń, a ten mały sukinsyn przeżył. Zgłosił się na nocny wypad, który przeżyło tylko trzech, no i pewno, między innymi Kastrycjusz. Sasanidzi wymordowali w Arete wszystko, co żyło, ale nie jego. Kastrycjusz podniósł się wtedy i przybrał pseudoheroiczną pozę: to wszystko prawda, nawet duchy śmierci nie śmią mnie tknąć. Hippotoos czuł mdłości. Rozejrzał się po pomieszczeniu - morze twarzy, eunuch wciąż mówił. Na bogów, żebym tylko nie zwymiotował, upomniał siebie. To byłoby straszliwie upokarzające. Zajęcie się fizjonomiką pomogłoby mu oderwać się od myśli o swoim samopoczuciu. Kto tym razem? Nie Balista: Hippotoos nie chciał jeszcze wydawać na jego temat osądu. Nie Kalgakus ani Maksymus: pierwszy zbyt brzydki, drugi zbyt zeszpecony bliznami: najlepiej zostawić ich na później. Hippotoosowi przyszło do głowy, że fizjonomikę łatwiej

zastosować do dzieci, zanim czas i los zmienią twarz. Doświadczenie wyciska na obliczu swoje piętno, ale wypadki - złamany nos, szrama utrudniają ocenę. Z pewnością nie żaden z eunuchów: nawet bez rozmyślania nad tymi potwornymi, odrażającymi istotami było mu niedobrze. Kastrycjusz, on się nada. Mały Kastrycjusz, który potrafił przetrwać wszystko. Wąskie wargi i niewielkie usta, znak tchórzostwa, słabości i gotowości do zbrodni. Wystająca dolna warga, która sugerowałaby czułość i umiłowanie dobrego życia; ale też ostro zakończony, drobny podbródek, oznaczający zły, a nawet podły charakter, a także śmiałość i umiejętność zabijania. Cienki nos ukazywał obecność wielkiego gniewu. Przyjrzawszy się uważniej, Hippotoos zauważył, że Kastrycjusz ma piękne oczy. To jednak go nie ratowało. Mężczyźni o pięknych oczach są zdradliwi i ukrywają to, co mają w sercu, choć cechuje ich też mocny duch i siła w potyczce. Kastrycjusz był złożoną postacią, ale przede wszystkim złym, niebezpiecznym człowiekiem. Temu właśnie służyła fizjonomiką - ostrzegała przed przywarami złych ludzi, zanim się ich doświadczyło. Prawdziwy mistrz w tej sztuce potrafił ustalić znacznie więcej ponad podstawowe rozróżnienie: ten człowiek jest dobry, ten jest zły. Prawdziwy mistrz był w stanie odczytać konkretne czyny, których się dopuścił - albo miał się dopuścić - każdy człowiek. Hippotoos czuł, że jeśli będzie się pilnie uczył i poświęci się tej nauce, może osiągnąć tę niemal boską umiejętność. Pytanie, które zadał Balista, wyrwało Hippotoosa z jego fizjono-micznych rozmyślań. - Mastabatesie, w Heraklei wspomniałeś o problemie na dworze w Suanii: o wdowie po iberyjskim księciu, którego zabiłem. - Tak, o Pytonissie. Mimo swojego imienia nie jest kapłanką Apollina, ale Hekate. Po śmierci jej męża nie było dla niej miejsca w Iberii. Nie urodziła dzieci i nie potrzebowano jej do sukcesji: Hamazasp ma brata, Oroezesa. On z kolei ma dorosłych synów, żonatych, z synami. Pytonissę odesłano do ojca. Ten zaproponował, że ożeni ją z władcą

Pchłożerców. To samowolna młoda kobieta, podobno wie dużo o truciznach. Nie zgodziła się na to małżeństwo, sądząc, że byłoby dla niej mezaliansem. Chciała wyjść za własnego teścia, starego Hamazaspa, zostać królową Iberii i urodzić dziedzica tronu. Nawet w Suanii wywołało to kontrowersje. Zatem została, niezadowolona ze swojego losu, na dworze Polemona. Balista coś mruknął. - A co z resztą królewskiego rodu Suanii? - O ile nam wiadomo, nie ma innych problemów. Wciąż żyją dwaj synowie Polemona, Azo i Saurmag. Odebrali dobre, helleńskie wykształcenie. Nie powinno być kłopotów. - Mastabates się uśmiechnął. -Polemo miał jeszcze dwóch synów. Obaj zginęli gwałtownie, jeden niedawno. Nie ma w tym nic zaskakującego. Trudno byłoby znaleźć poddanego Polemona, który nie miałby na koncie przynajmniej jednego czy dwóch morderstw.

Rozdział dwudziesty drugi Balista przypuszczał, że odległość od fortu Sarapanis do Wrót Kaspijskich wynosi jak strzelił nie więcej niż sto mil. Podróż zajęła im piętnaście dni, a wioskę, przed którą się teraz zatrzymali, dzielił od ufortyfikowanej przełęczy jeszcze jeden krótki - pięć, może sześć mil etap. Oczywiście nikt przy zdrowych zmysłach nie próbował podróżować przez wzgórza, a co dopiero góry, w linii prostej. Czasami ścieżki z prowadzących dolinami i wzdłuż szlaków wodnych zmieniały się w położone wysoko, na bocznych graniach lub nawet między szczytami. Często między jedną przełęczą a drugą biegły okrężną drogą dookoła wąwozów lub szczególnie stromych zboczy. Jednak bardziej niż rzeźba terenu spowolnili ich podróż miejscowi. Ich grupa była niewielka, ledwie dziesięć osób: Balista, Hippotoos, Maksymus, Kalgakus i Mastabates, a także tylko pięciu służących -młody Wulfstan, kupieni przez Balistę w Priene Agaton i Polibiusz, Narcyz Hippotoosa i Pallas eunucha. Wystarczył im mały tabor bagażowy; dary, które mieli dla króla, były kosztowne, ale łatwo dało się je przewieźć. Nie potrzebowali dużo jedzenia, paszy czy wykwintnych kwater. Mieli jednak mnóstwo trudności z załatwieniem czegokolwiek. Rzymski cursus publicus tam nie docierał. W tej spornej sferze wielu wpływów nie byli pewni, czy wciąż znajdują się w imperium. Macha-

nie przypieczętowanymi purpurą pełnomocnictwami po łacinie z pewnością nie zapewniało im zwierząt, ludzi ani potrzebnych rzeczy. Aby cokolwiek wskórać, musieli rozstać się z monetami: zaskakującą liczbą monet. Tubylcy chcieli starych monet. Biorąc pod uwagę drastyczne obniżenie wartości wybitego w ostatnich czasach cesarskiego bilonu, nie było to zaskakujące, ale miejscowi byli aż nadto ostrożni: woleli monety sprzed ponad dwóch i pół wieku, z czasów rządów Oktawiana Augusta. Znaczące było to, że chętnie przyjmowali wschodnie pieniądze: nowe, sasanidzkie, a także te z poprzedniej dynastii Partów. Zdobycie odpowiednich monet - i dostatecznej ich ilości - stanowiło ledwie początek. Miejscowe horyzonty nie były szerokie. Właściciele pozwalali swoim zwierzętom oddalić się tylko na pewną odległość, dwie, może trzy doliny, a potem trzeba było wynająć nowe. Nigdy nie pojawiały się na czas, czasem nie przybywały w ogóle. Przyprowadzano nie te zwierzęta, na które się umówili, albo za inną cenę. Tak samo było z tragarzami na odcinkach, które według miejscowych były zdecydowanie za trudne dla zwierząt, podobnie z zapasami. Większość negocjacji prowadził Hippotoos, a Mastabates tłumaczył. Grek często wyglądał, jakby miał ochotę kogoś zabić, ale też wszyscy byli poirytowani. Na pewno wszyscy ucierpieli na skutek opóźnień. A jednak kiedy już ruszyli w teren, pierwsze dni marszu były wspaniałe, podnoszące na duchu. Krajobraz składał się z łagodnych wzgórz i dolin porośniętych brzozami, bukami i wawrzynami, pod którymi widać było białe różaneczniki. Bywało mgliście i deszczowo, szczególnie popołudniami. Czasami opady były obfite, ale przerywały je okresy miękkiego, ciepłego słońca. Szerokie, wygodne, usiane plamami światła szlaki wiodły wzdłuż czystych, szemrzących strumieni. Wioski składały się z otoczonych murami, zgromadzonych ciasno domostw, które sprawiały wrażenie zbudowanych nie tylko dla obrony przed atakiem z zewnątrz, ale też od wewnątrz. Wszystkie wieńczyły złowrogie, strzeliste wieże z kamienia. Wszędzie było błoto. Włochate świnie, gęsi i parszywe psy tarzały się w nim albo wałęsały po okolicy, kłapiąc na siebie nawzajem szczękami i przybierając groźne pozy.

Dookoła uganiały się dzieci. Były po części albo całkowicie nagie, nieopisanie brudne, a ich twarze były czasem wręcz zwierzęce. Czasami ignorowały nowo przybyłych, nie przerywając hałaśliwych zabaw, które polegały na rozkradaniu skąpego dobytku pozostałych. Zdarzało się też, że w milczeniu dołączały do dorosłych; ich ciemne oczy były czujne i nieprzyjazne. Kwatery, które zdobywali - górne pomieszczenie wieży, polepa stodoły - dorównywały dzieciom pod względem brudu. Gęsty, ciemny dym unoszący się znad palonego mchu i drzazg sośniny nie odstraszał kąsających ich owadów. Przynajmniej jedzenie, choć monotonne, było dość zdrowe: pieczona baranina albo wieprzowina, gotowany drób. Mięso podawano na plackach, a popijało się je winem z posmakiem bukłaków z koziej skóry Wyżej, w górach, rosło mniej drzew; od czasu do czasu natykali się na osłonięte zbocze pełne jodeł, sadzawkę otoczoną klonami i bukami, samotną brzozę. Jednak tutaj królowały kwiaty: gęste plątaniny kremowych różaneczników poprzeplatanych purpurą, kępy żółtych azalii rozsiewających w powietrzu swój zapach. Darń wyglądała jak wysadzana łubinami, dzwonkami i pierwiosnkami. Na wyższych terenach też znajdowały się osady. Jednak drużyna najczęściej mijała te samotne, odosobnione wieże, które rysowały się wyraźnie na graniach. Miejscowi też ich ignorowali. Dziesięciu uzbrojonych po zęby podróżnych - niewolnicy też mieli już oręż - stanowiło zbyt trudny cel. Grupa nocowała na otwartych przestrzeniach, które wyglądały na odpowiednie: o ile było to możliwe, płaskich i z widokiem na wszystkie strony. W namiotach było zimno i każdej nocy niektórzy nie dosypiali, ponieważ trzeba było wystawić straż. Było to zdrowe.Tak twierdził Balista. Czyste, świeże powietrze, aromatyczne ogniska z łodyg i korzeni różanecznika, pstrągi chwytane rękami w starorzeczach, placki opiekane na klingach ich sztyletów. Słudze Balisty, Agatonowi, coraz lepiej szło gotowanie w warunkach polowych. Hippotoos nie dał się przekonać. Podstawowa znajomość medycyny wskazywała, że woda ze śniegu i lodu j est bardzo niezdrowa; kiedy zama-

rzała,jej lekki, słodki, niemal musujący element znikał na zawsze. Picie z tych lodowatych górskich strumieni mogło prowadzić wyłącznie do nabawienia się piasku i kamieni w nerkach, bólu w lędźwiach, a w końcu ruptury. Wyglądało na to, że tylko Kalgakus pokłada jakąkolwiek wiarę w jego ponure prognozy. Pewnego ranka niezwykle gęsta mgła uniosła się nagle, ukazując wciąż odległą wielką górę widoczną za stertą głazów i między zielonymi zboczami jej mniejszych sióstr; była potężna, samotna, przykryta śniegiem. - Strobilos - powiedział przewodnik. - To tam Zeus przykuł Prometeusza. Góra lśniła w słońcu. Po chwili mgła powróciła, zasłaniając ją. Wspinali się w wilgotnych, szarych oparach, zostawiając za sobą głęboką, zieloną nieckę. Z mgły wyłonił się niewyraźny, wysoki kształt. Balista i pozostali się zatrzymali. Podobno okolica obfitowała w niedźwiedzie. Podróżni dobyli oręża. Maksymus aż stęknął wyczekująco. Mgła zawirowała, a niedźwiedź zaczął śpiewać. Uświadomiwszy sobie, że to człowiek, ich przewodnik mruknął coś niezrozumiałego i zrobił gest chroniący przed złym okiem. Mężczyzna się zbliżył. Nawet jak na mieszkańca tych gór był obdarty i brudny. Jego ciało było wychudzone. Krwawił obficie z kilku ran i otarć i śmierdział. Wyglądało na to, że ma na sobie jedynie poplamiony, podarty worek. Wlepił nierozumiejący wzrok w twarz Balisty. Przewodnik poczęstował go jedzeniem, powiedział do niego kilka łagodnych słów. - Opanowała go bogini Selene - wyjaśnił. - Kiedy znajdą go służebnice bogini, będzie żył jak król przez rok. -Jeden rok? - upewnił się Balista. -Tak. - A potem? Przewodnik nie odpowiedział. Zostawili mężczyznę tam, gdzie go znaleźli, i ruszyli dalej. Kiedy oddychali, w powietrzu pojawiały się obłoczki pary. W najwyższym punkcie przełęczy wciąż leżało sporo śniegu. Zeszli stromym zboczem

z łupku. Przy dnie mgła znów się rozstąpiła, można było dostrzec wśród trawy żółte kwiaty. Balista się obejrzał. Miejscowi są chciwi, pomyślał. Przełęcz tę pokonałby kaukaski kucyk, a nawet zwinny koń. Nie potrzebowali dwóch przewodników i tuzina tragarzy. Mieli przed sobą górny odcinek rzeki Alontas. Wił się wieloma wąskimi kanałami po rozległym, płaskim dnie doliny. Strumyki oddzielały łachy błota i kamieni; wszystkie były łagodnie zakrzywione, jakby ręką uzdolnionego garncarza. Rysowały się szarością na tle wszechobecnej bujnej zieleni. Zbocza doliny były urwiste i wysokie, a także zielone, choć w zasięgu wzroku nie było ani jednego drzewa. Tu i tam przecinały je głębokie wąwozy. Do krzywizny jednej ze ścian skalnych, niedaleko, przywarła szara wioska. Na płaskich pastwiskach poniżej stały konie i bydło. Oto szansa, żeby ponownie znaleźć się w siodle i z radością odprawić wszystkich zachłannych przewodników i tragarzy. W oddali majaczyły kolejne, coraz wyższe zbocza dolin, zmieniające kolor z zielonego na błękitny, a potem na mglistoszary. Przy tym ogromie dziesięć postaci na koniach robiło wrażenie maleńkich. To nie miało znaczenia: wiedzieli, że od tej pory muszą jedynie trzymać się brzegu rzeki, która doprowadzi ich do Wrót Kaspijskich. Wojownicy ze Suanii czekali na nich tutaj, przy ostatniej wiosce przed słynną przełęczą. Było ich trzydziestu: siedzieli na koniach w luźnym szyku, blokując całą szerokość dna doliny. Niektóre wierzchowce stały w strumieniach, po pęciny w wodzie. Piły albo przebierały nogami i potrząsały grzywami. Ludzie byli solidnie uzbrojeni. Spod kaukaskich futrzanych płaszczy, które zarzucili na ramiona, wyglądały kolczugi. Niektórzy mieli metalowe hełmy; każdy trzymał w prawej ręce włócznię albo oszczep, a do lewego ramienia przypasaną miał tarczę. Przy każdym siodle wisiał pokrowiec na łuk połączony z kołczanem. Pewnie siedzieli na koniach. Wyglądali na twardych, choć dzikich i niezdyscyplinowanych. Balista zaczął się zastanawiać, co konkretnie grozi jemu i pozostałym.

Jeździec, którego płaszcz i gorytos zawieszony przy siodle były najpiękniej haftowane, podjechał kilka kroków bliżej. - Który z was to Marek Klodiusz Balista, poseł cesarza Galiena? Młody mężczyzna mówił po grecku. Jego słowa były dość uprzejme, ale ton arogancki, a nawet wrogi. Balista nakłonił konia do wysunięcia się z szeregu. - Zejdź z siodła - rozkazał apodyktycznie wojownik. -Kim jesteś? - Balista pilnował, żeby jego głos był spokojny. -Jestem Azo, syn króla Suanii, Polemona. Mój ojciec jest w wiosce. On i synedrion czekają na was. Dla waszego dobra lepiej, żebyście mieli ze sobą trybut. Balista nie odpowiedział. Zeskoczył z siodła i gestem nakazał pozostałym zrobić to samo. Powiedział im, aby rozpakowali dwie pierwsze paczki darów. Kalgakus miał zostać z końmi, bagażem oraz Agatonem i Polibiuszem. Reszta miała towarzyszyć Baliście. Azo i część Suanów zeszła na ziemię. Wszyscy piesi ruszyli do wioski. Reszta została na miejscu. Osada nazywała się Dikajozyne, po grecku „sprawiedliwość". Kiedy Balista zapytał dlaczego, Mastabates przyznał, że nie ma pojęcia. Miejsce owo miało też inną, lokalną nazwę. I jej znaczenie było dla eunucha tajemnicą. Balista uznał, że nie jest to odpowiednia chwila na wypytywanie suańskiego księcia na temat etymologii. Wspinali się dalej w milczeniu. Pierwsze budynki pojawiły się dość wysoko nad obszarem zalewowym. Wzniesiono je na zboczu. Za Dikajozyne na wysokość kilku tysięcy stóp wznosił się pionowy klif. Nad osadą na każdej pochyłości leżał śnieg. Podróżni brnęli zwyczajowymi błotnistymi uliczkami między ślepymi zewnętrznymi murami domostw. Pokryte szczeciną świnie umykały im spod nóg, chrząkając. Szczekały psy. Wyszli na główny plac wioski. Był on pełen ludzi: przeszło dwieście osób tworzyło kształt podkowy, otwarciem zwrócony w stronę nowo przybyłych. Balista, tłumiąc zaskoczenie, próbował się zorientować w otoczeniu. Plac ten był większy niż pozostałe, a między gładkimi

murami domów, które go otaczały, odchodziły od niego ciasne uliczki. Pośrodku zamiast starego dębu znajdowała się wielka okrągła studnia. Obok niej, na ołtarzu w stylu wschodnim, płonął ogień. Król Polemo wyróżniał się wśród swoich doradców i poddanych. Siedział pośrodku na wysokim tronie. Był ciemnowłosym mężczyzną O ostrej twarzy, w średnim wieku; miał na sobie pelerynę i turban, jedno i drugie białe, wyszywane złotą nicią i trochę przybrudzone. Pas i pochwa jego miecza, a także czerwone wysokie buty były wysadzane czymś, co wyglądało jak perły. Po jednej jego stronie stała młodsza, mniej imponująca i wyposażona wjaśniejszą karnację wersja jego samego, z pewnością drugi książę, Saurmag; po drugiej - wysoka, posągowa młoda blondynka, kłopotliwa córka Pytonissa, kapłanka Hekate. W przednim szeregu ustawili się przedstawiciele rady Suanii. Byli to w większości wysocy, krzepcy mężczyźni o orlich i przystojnych, choć twardych twarzach. Ich strój, podobnie jak króla, był mieszanką stylów z Zachodu - tuniki, spodnie i buty podobne do takich, które mógłby włożyć nieuzbrojony rzymski dowódca - oraz Wschodu: mieli na sobie turbany lub czapki-uszanki koczowników. Z tego, co dało się dostrzec w tylnych szeregach, wojownicy wybierali tańsze wersje tego samego stroju. Żaden nie wyglądał na przesadnie korzystającego z łaźni. Wzrok Balisty przyciągnęła grupka sześciu ludzi stojących z boku. Byli inni, czystsi: mieli ciemniejsze włosy i brody, wyższe czapki i luźniejsze spodnie. Nie byli Suanami, lecz Persami, kapłanami za-ratusztrianizmu. To oczywiście wyjaśniało obecność ołtarza z ogniem przy studni. Mastabates opowiedział Baliście, że sam naczelny czczących ogień kapłanów sasanidzkiego króla, bliski powiernik Szapura, herbed Kirder, dowodził misją nawracającą na Kaukazie. W Albanii i Iberii, całym tym rejonie, pojawiły się liczne ołtarze ze świętym ogniem. Balista przyjrzał się uważnie. Kirdera nie było wśród obecnych; widział go raz w Edessie. Nie było tam też Hormizda, perskiego młodzieńca, który, jak chciał los, przez krótki czas był niewolnikiem Balisty. Germanin nie znał żadnego innego kapłana zaratusztriani-

zmu. Mobadowie stojący na placu robili wrażenie zirytowanych. Na ten widok Balista znów zaczął się zastanawiać, jakie znaczenie wśród górali Kaukazu będzie miała nietykalność dyplomatyczna. - Marku Klodiuszu Balisto, witaj. - Król dobrze mówił po łacinie. -Twoje przybycie jest dobrą wróżbą. Zaraz zaczną się uroczystości. Przyprowadzono siwego ogiera. Polemo zszedł z tronu. Zaczął cackać się z koniem, oddychać mu w pysk, gładzić uszy. Kiedy zdobył już zaufanie zwierzęcia, wbił nóż głęboko w podstawę jego szyi. Wyciągnął klingę. Trysnął potężny strumień krwi o średnicy męskiego ramienia. Krew zaplamiła rękaw białej tuniki króla. Koń zarzucił łbem, próbował stanąć dęba. Polemo musiał szybko się cofnąć. Nogi ogiera odmówiły mu posłuszeństwa. Miotał się i nie chciał umrzeć. Nie miał jednak wyboru. Zdechł powoli, w kałuży własnej krwi. Strzepując zabrudzony rękaw, Polemo wrócił na tron. Za bujnymi brodami mobadów pojawiły się jeszcze większe grymasy niezadowolenia. Balista sądził, że wie dlaczego. Widział taką ceremonię w Edessie, a odprawiał ją wtedy sam król królów. Odbyła się o świcie, a teraz było późne popołudnie. Król Suanii czekał na rzymskich wysłańców. No i sposób, w jaki się dokonała: w Edessie ogier był śnieżnobiały i potulnie odszedł do boga. -Wyprowadzić bezbożników! - zawołał Polemo, tym razem po grecku. Kilkunastu strażników wywlekło na środek kobietę i mężczyznę ze związanymi rękami. Oboje byli młodzi, ładni, nadzy. Wyglądali na przerażonych. Dziewczyna bezskutecznie usiłowała zasłonić piersi i deltę. Tłum przyglądał się obojgu z chorobliwym zaciekawieniem. - Oto bezbożni cudzołożnicy - oznajmił Polemo. - Jeśli białe trzciny zetnie się o brzasku, w porze, kiedy składane są ofiary dla Hekate i kiedy śpiewany jest święty hymn, na początku wiosny, ciemna bogini nie pozwoli na ukrycie prawdy. Balista dosłyszał, że Mastabates mamrocze: - Fascynujące, zawsze myślałem, że to zabobon. Naga dziewczyna padła na kolana, błagalnie wyciągając skrępo-

wane nadgarstki w stronę króla. Płakała. To nic nie pomogło. Strażnicy podnieśli ją z ziemi. Król nie zwrócił na nią uwagi, tylko mówił dalej: - Leży w naturze trzcin, że jeśli umieści się je w kobiecej komnacie i wejdzie do niej cudzołożnik, odbiorą mu rozum i, pijany czy trzeźwy, wyjawi, jaką podłość już popełnił albo ma zamiar popełnić. Tak właśnie było w tym wypadku. Zdradziły ich jego własne słowa. Zgodnie ze świętym osądem naszych przodków skazujemy ich na Usta Bezbożnych. Dziewczyna krzyknęła. Mężczyzna zaczął wykrzykiwać słowa, które w miejscowym języku najwyraźniej były obelgami. Uderzenie przewróciło go na ziemię. Pojawiły się dwa duże worki. Na ich widok oboje się załamali. Dziewczyna zaczęła histerycznie szlochać, mężczyzna stracił kontrolę nad pęcherzem. Kiedy mocz pociekł po jego nogach, tłum wybuchnął śmiechem. Worki wydawały się puste. Balista nie pojmował. W Rzymie morderców bliskich krewnych zaszywano do worka wraz z wężem, psem, kogutem i małpą, a potem wrzucano do Tybru. Tutaj brakowało zwierząt, a rzeka Alontas była oddalona od placu i zbyt teraz płytka, aby można było się w niej pozbyć ciała. Para wyrywała się desperacko, ale siłą wsadzono im worki na głowy. Oboje przytrzymano, kiedy worki były zaszywane. Potem strażnicy zostawili dwa tłumoki szorstkiej tkaniny na ziemi, gdzie wiły się przez jakiś czas. Ze środka dobiegały stłumione krzyki. Strażnicy kopali oba jak popadło. Trzeba było czterech silnych mężczyzn, aby podnieść i utrzymać każdy z worków. Zanieśli je w stronę studni. To na pewno ją Polemo nazwał Ustami Bezbożnych. Bez wahania czy jakichkolwiek ceregieli wrzucili worki do środka. Krzyki urwały się szybko: zastąpił je plusk, a potem cisza. - Kara bezbożników, którzy zbezcześcili świętą naturę ogniska domowego i zdradzili dobrą wolę boga oraz ludzi, jeszcze się nie skończyła. - Ton króla świadczył, że cieszy się na tę myśl. - Z Ust Bezboż-

nych rzeka zaniesie ieh pod ziemią do jeziora Mcotis. Za trzydzieści dni wypłyną tam, pokryci robakami, i jak zawsze przybędą sępy, które rozerwą ciała na strzępy i je pożrą. Cały synedrion i reszta obecnych odrzuciła do tyłu peleryny i płaszcze, dając wyraz swojej aprobacie. - Marku Klodiuszu Balisto, zbliż się do tronu. Balista zrobił, jak mu kazano, stąpając po śliskiej od krwi trawie dookoła ścierwa konia, a potem między ołtarzem i Ustami Bezbożnych. Przed królem Suanów skłonił się i przytknął palec do ust na znak pozdrowienia. Jeśli Polemo spodziewał się proskynesis, czekało go rozczarowanie. Balista nie miał zamiaru płaszczyć się na ziemi u stóp tego brudnego prowincjonalnego możnowładcy. -Kyrie, autokrator Publiusz Licyniusz Egnatius Galien sebastos przesyła pozdrowienia. - Balista bez trudu przetłumaczył tytuły władcy na grecki, który przez wieki był językiem dyplomacji używanym przez wszystkie potęgi Wschodu. - Przekazuje także ów list, napisany osobiście przez niego i przeznaczony wyłącznie dla ciebie. Balista podał zwój purpurowego papirusu w złotym pokrowcu księciu Saurmagowi, który przekazał go ojcu. Przez umysł Germanina przemknął cień wspomnienia - czy było to u Herodota? - o człowieku, któremu kazano dostarczyć wiadomość o treści: „Zabij tego kto dostarczy ten list", czy coś podobnego. Czy wysłano go na nieoficjalne wygnanie, czy po to, żeby zginął w odosobnionym miejscu? Polemo nie przeczytał listu, lecz tylko wsunął go za pas. Nagle Balista poczuł na sobie spojrzenie córki króla. Należało się tego spodziewać - zabił męża Fytonissy rozplątał obiecujące nitki jej młodego życia. - Kyrie, sebastos przysyła dary - Balista kazał Hippotoosowi rozpakować ornamenta consularia. Mastabates rzucił mu ostre spojrzenie. Balista odwrócił kolejność w której zalecono mu przedstawić pierwszą część podarków Hippotoos zaprezentował śnieżnobiałą togę z szerokim purpurowym pasem, specjalne sznurowane buty, które mogli nosić wyłącznie rzymscy senatorowie, oraz dwanaście fasces, rózg symbolizujących

uprawnienie do zasądzenia kary cielesnej, owiniętych dookoła toporów - mówiących to samo o karze śmierci. - Atrybuty rzymskiego konsula w dowód względów cesarza. Polemo burknął coś niezbyt wylewnie na znak uznania. Balista dał sygnał, aby przedstawiono pozostałe dary. Tym razem, kiedy je odpakowano, król Suanów się nachylił. Dostrzegł połysk szlachetnego metalu. Na materiale rozłożono spory zestaw naczyń - dzbanów na wino, talerzy oraz mis ze srebra i złota. Jastrzębią twarz króla rozjaśnił nieskomplikowany uśmiech zachłannego dziecka. Kazał sobie podać co świetniejsze przedmioty. Obracał je w dłoniach, podziwiając ich piękne wykonanie. Balista pomyślał, że Rzymianie są czasami zaślepieni jak zaprzęgnięty do rydwanu koń, który widzi wyłącznie własny tor podczas wyścigu. Tylko dlatego, że ranga konsula, prawo do tytułu „vir clarissimus", było dla nich rzeczą bliską całkowitemu szczęściu, nie przyszło im do głowy, że dla kogoś innego może to mieć mniejsze znaczenie, że po złocie i srebrze mogłoby być do pewnego stopnia rozczarowaniem. Germanin miał rację: szlachetne metale były sposobem na zyskanie względów -jeśli było to odpowiednie słowo - tego chciwego, ubranego w zaplamioną tunikę królewiątka władającego wysoko w górach Kaukazu. Polemo wciąż przyglądał się uważnie metalowym naczyniom, przesuwał palcami po wytłoczonych na nich postaciach. Tylko Wszechojciec mógł wiedzieć, jakie przesłanie - jeśli w ogóle jakiekolwiek - znajdował w tych podobiznach barbarzyńców ze Wschodu, którzy wyglądali nieco jak perscy mobadowie i klęczeli przed nagimi, bohaterskimi przybyszami z Zachodu. -Jesteśmy zadowoleni z trybutu, którzy przysłał basileus Rzymian oznajmił Polemo. Balista skłonił się, nie kwestionując słowa „trybut". - Przenocujecie tutaj, w królewskiej rezydencji. Na uczcie opowiecie nam o waszych planach odbudowy umocnień we Wrotach Kaspijskich. Kiedy Balista dziękował królowi w attyckiej grece, mógłby przysiąc, że widzi uśmiech na twarzy Pytonissy.

Rozdział dwudziesty trzeci Pokonując ostatnie kilka mil dzielących ich od Wrót Kaspijskich, Balista czuł, że świat zawęża się dookoła nich. Dolina wiła się w zakrętach. Jej szare ściany wznosiły się niebotycznie wysoko. Poszarpane skały były całkowicie nagie: nie nosiły ani śladu ptaków czy zwierząt, nawet kozłów skalnych. Niebo było tylko bladą wstążką, po której często przemykały upiorne strzępy mgły. Kiedy dopadały się nawzajem, scalały się w opar, który zasłaniał niebo, sączył się w dół rozpadlinami i niemal spowijał podróżnych. Szlak wiodący po dnie był niewiele szerszy niż wóz zaprzężony w woły, a resztę przestrzeni zajmowała rzeka. Alontas gnała z rykiem po głazach leżących w jej płytkim korycie. Jej powierzchnia znajdowała się ledwie piędź pod poziomem drogi. Było oczywiste, że gdy padały obfite deszcze lub śnieg topniał szybko na szczytach, wody rzeki wzbierały, wypełniały przełęcz i zalewały niemal wszystko na swojej drodze. Biorąc pod uwagę to oraz stałe zagrożenie lawinami kamieni i charakter okolicznych ludów, Balista uznał tę przełęcz za szczególnie niebezpieczną. - Kumania - odezwał się książę Azo. Wąwóz prowadził w prawo. Ścieżka biegła po jego wewnętrznej stronie, tuż pod wschodnią ścianą. Rwąca rzeka podmywała skały po drugiej stronie. Nad jej wodami, wysoko po lewej, widać było kamienne ściany i dachy łupkowe: na skarpie czterdzieści czy pięćdziesiąt stóp nad Alontas przycupnął mały fort.

Wrota - oznajmił Azo. Balista sięgnął wzrokiem na północ: rzeka, szlak, głazy, ściany wąwozu. Wytężył wzrok i dostrzegł w kipieli kikuty trzech kamiennych pomostów - wszystko, co pozostało po słynnych Wrotach Kaspijskich. - Czeka cię sporo pracy. W ciągu dnia słowa Suana się sprawdziły. Podczas gdy książę siedział na owczej skórze, pijąc i rozmawiając ze swoimi wojownikami, Balista i jego familia badali sytuację. Woda była lodowata, kamienie śliskie. Podczas inspekcji fortu Balista odkrył, że część belek w jego dachu przegniła i trzeba wymienić fragmenty murów. Poza kamieniem i wodą pod ręką nie było żadnych budulców. - Oto moja siostra - powiedział Azo na widok zbliżającej się grupy jeźdźców. - Lubi polować. Nasz brat ma pawilon myśliwski za Wrotami, wśród wzgórz na północy. - Na twarzy mówiącego pojawił się grymas niesmaku. - Saurmag często przebywa z tymi barbarzyńcami Alanami. Balista odniósł wrażenie, że Azo nie przepada ani za barbarzyńcami, ani za bratem. Pytonissa jechała na czele kawalkady, która z łomotem kopyt nadjeżdżała z kierunku Dikajozyne. Była ubrana jak na polowanie i uzbrojona jak mężczyzna, tak też siedziała w siodle. Może z uwagi na przyzwoitość w jej świcie było dwóch eunuchów. Pozostała grupa około dwudziestu jeźdźców składała się z wojowników. Stojący na drodze Azo i Balista skłonili się i przesłali pocałunek palcami. Pytonissa zatrzymała wierzchowca o kilka kroków od nich. Rzuciła wodze jednemu z eunuchów i zeskoczyła na ziemię. Odwzajemniła pozdrowienie i zaczęła po grecku rozmawiać z bratem o zagajnikach i zwierzynie, dzikach i jeleniach, o różnych pozbawionych znaczenia drobiazgach. Balista przyglądał się jej. Przypominała mu Batszebę z Arete. Była wyższa, miała bledszą skórę i jasne włosy. Nie była ani trochę podobna do Batszeby, ale miała w sobie tę samą dzikość Amazonki. Dziewczyna odwróciła się do niego. Stała niespodziewanie blisko.

Germanin był boleśnie świadom tego, jak wpłynął na jej życie, choć niebezpośrednio. Sformułował uprzejme, neutralne pytanie. - Na co polujesz? Dalej patrzyła na niego bez słowa. Jej oczy były szaroniebieskie. - Ty i twoi ludzie jesteście dobrze uzbrojeni - ciągnął. - Gotowi zmierzyć się z grubym zwierzem. - Błędem byłoby decydować z góry - odezwała się dziewczyna. -Polowanie to lekcja filozoficznego życia. Namierzasz to, za czym od dawna goniłeś, a potem tracisz to z oczu. Myśliwy uczy się radzić sobie ze skrajnymi uczuciami: euforią, rozpaczą, nudą. - Wygłosiła to wszystko, udając powagę. Potem powiedziała naprawdę poważnie: -Chciałam porozmawiać z człowiekiem, który zabił mojego męża. - Przykro mi, że tak musiało się stać. - Opowiedz mi, jak go zabiłeś. - Zastawiłem pułapkę na króla królów. Twój mąż jechał u boku Szapura. Zginął nie ten człowiek. - Bełtem? -Tak. - Czy miał dobrą śmierć? - Ruszył tamtego ranka do boju jak mężczyzna. Tysiące go opłakiwały, próbowały go pomścić. -Jego ojciec, stary Hamazasp, chce twojej śmierci. Balista się uśmiechnął. - Wiem. Kiwnęła głową, cofnęła się. Kiedy odezwała się ponownie, jej słowa były skierowane także do brata. - Nie będzie mnie przez jakiś czas. Zobaczymy się w drodze powrotnej. - Mnie nie zobaczysz - odparł Azo. - Kiedy tylko ten Rzymianin powie mi, czego potrzebuje, opuszczę to nieprzyjazne miejsce. - Niech tak będzie. - Dosiadła konia bez niczyjej pomocy, z łatwością. Poprowadziła swoich ludzi ścieżką za zakręt w wąwozie. Nie obejrzała się za siebie. Odprowadzili ją wzrokiem, gdy jechała na północ, za Wrota.

Balista doszedł do wniosku, że źle ocenił młodego księcia Azo. Bez wątpienia koncentrował się on na sobie i cechowała go rezerwa granicząca z wrogością. Balista uznał, że te cechy mogą być jednak efektem wychowania na dworze królewskim, nawet - a może szczególnie - tak mało znanym jak suański. Azo był przynajmniej kompetentny i dotrzymywał słowa. Kiedy Pytonissa odjechała, Balista przedstawił księciu długą listę materiałów i ludzi, których potrzebował: było na niej drewno, obrobione kamienie, cegły, łupek, piasek, wapno palone, liny, łańcuchy, gwoździe, kuźnia, kamieniarze, cieśle i kowal - wszyscy z narzędziami - oraz tylu robotników, ilu uda się zebrać. Azo wezwał swojego sekretarza, kazał mu to wszystko zanotować i pojechał na południe. Balista był pod wrażeniem, kiedy pierwsze dostawy zaczęły się już następnego dnia. Fort stanowił priorytet. Garnizon stacjonujący w przełęczy musiał gdzieś mieszkać, a wąwóz był na tyle wąski, żeby strzały wystrzelone z fortu dosięgały szlaku wiodącego na drugim brzegu rzeki. Nie uniemożliwiłoby to korzystania ze ścieżki, ale stałoby się ono nieprzyjemne, a nawet niebezpieczne. Kumania była niewielką, czteropiętrową ciemną twierdzą, zbudowaną mniej więcej na planie okręgu o średnicy wynoszącej najwyżej piętnaście kroków. Dookoła dachu prowadziło przejście. Na szczęście konieczne naprawy nie były znaczne. Trzeba było wymienić tylko część dachu i kilka fragmentów murów. Balista kazał dodać też rzymskie blanki z trzema udoskonaleniami: wystającymi fragmentami krenelażu, z których każdy miał osłonięty otwór wyglądający na rozciągającą się poniżej pustkę. Środkowy znajdował się dokładnie nad jedynym wejściem do fortu. Południowy otwór wyposażono w bloki, łańcuchy i wiadra, aby móc czerpać świeżą wodę z górnego biegu strumienia. Północny miał przeciwny cel: miał być latryną, z której odpadki spadałyby do niższej części rzeczki. Fort zbudowano na grani na zachodniej ścianie wąwozu. Nie dało się do niego dotrzeć od góry. Jedyne wejście, solidne odrzwia z dębiny i żelaza - Balista wypróbował je, kazał wymienić okucia i zawiasy - były

skierowane w stronę rzeki. Prowadziły na drugie piętro fortu i były do stępne wyłącznie dzięki kamiennym schodom, które odsłaniały prawą, niechronioną tarczą stronę wchodzących, a także wznosiły się prosto z wody. Obrońcy mogli teraz zrzucać pociski na schody z całkowicie bezpiecznej pozycji nad nimi. Ambrazury znajdowały się na drugim piętrze i powyżej, miały mocne drewniane okiennice i były zdecydowanie zbyt wąskie, żeby ktokolwiek mógł się przez nie przecisnąć. Ponieważ podkopy, rampy, wieże oblężnicze i tarany nie wchodziły w grę, a ludy z gór i północnych stepów nie dysponowały artylerią, Balista uznał, że garstka ludzi mogłaby utrzymać kontrolę nad Kumanią. Fort mógł paść jedynie przez głód albo zdradę. Germanin zabrał się do zorganizowania zaopatrzenia. Same „wrota", które miały blokować przełęcz, wymagały głębszego namysłu. Pierwszym, najłatwiejszym etapem było zaprojektowanie bramy na drodze. Miała zostać zbudowana z obrobionego kamienia i wpuszczona w żywą skałę. Nad nią miała powstać platforma bojowa. Według projektów wyglądała prawie jak wszystkie rzymskie bramy, ale od południa, przed nośnymi bokami bramy, zaplanowano osobne przypory. Kiedy Alontas wzbierze, być może złapie się w nie część głazów i pni drzew niesionych z prądem. Jeśli to zadziała, a woda będzie się przelewać przez otwartą bramę, być może napór wody nie zmiecie całej konstrukcji. Przerzucenie bramy nad rzeką było kluczowym problemem. Balista postanowił wykorzystać istniejące resztki trzech pomostów jako falochrony. Jak przypory po obu stronach szlaku, być może wezmą na siebie największy ciężar niesionego przez pędzącą rzekę śmiecia. Kazał wznieść za nimi trzy betonowe filary. Na nich planował rozmieścić proste drewniane przejście z palisadą tylko od północy. Umocnienia opierałyby się z obu stron na skałach wąwozu i nowej kamiennej bramie Balisty. Między powierzchnią wody a drewnianym pomostem miało być sporo miejsca, żeby rzeka mogła wezbrać o kilka stóp. Zeby uniemożliwić przejście po nim, kiedy poziom rzeki jest niższy, i żeby nomadowie nie mogli się pod nim przekraść, Balista zaprojektował metalowe kraty, które można było opuszczać i podnosić.

Praca nad „bramą"postępowała powoli. Po części było tak z powodu surowców. W całej Suanii nie było piasku ani wapna odpowiedniego do wytworzenia cementu. Po kilku dniach znaleziono nieco w królewskich magazynach - tylko tyle, żeby zbudować nowe filary w rzece. Przy wszystkich innych budowlach musieli radzić sobie z miejscową zaprawą. Obrobiony kamień też przybywał w niewielkich ilościach. Jednak główną przyczyną ospałego tempa wczesnych etapów budowy byli robotnicy. Azo przysłał ich wielu - wykwalifikowanych i zwykłych. Problemem jednak było ich nastawienie. Byli dumnymi ludźmi z gór, wojownikami. Każdy z nich, choćby był boso i miał na grzbiecie szmaty, uznawał taką pracę za coś znacznie poniżej jego godności. Byli gorsi od Greków i Rzymian: ci przynajmniej pogardzali tylko pracą za pieniądze pod dyktando kogoś innego, a nie ciężką, fizyczną robotą w ogóle. Balista podejrzewał, że jego próby zachęcenia ich przez dawanie przykładu - był pewien, że zadziałałyby one z rzymskimi żołnierzami absolutnie się nie powiodły. Kiedy wraz z Maksymusem i pozostałymi zdjęli tuniki, po czym zaczęli wciągać pełne wiadra na chwiejne drewniane rusztowanie albo z trudem rozmieszczali belki, stojąc po pas w zimnym strumieniu, Suanowie tylko jeszcze bardziej nimi gardzili. Balista i stary Kalgakus przespacerowali się szlakiem na północ, mijając ludzi walących młotami i piłujących drewno. Tubylców trudno było namówić do systematycznej pracy. Cieśle, kamieniarze i kowal nie byli najgorsi - mieli swoje rzemiosło - ale robotnicy... Balista postanowił zapytać o to księcia Azona podczas jego następnej krótkiej wizyty. Przynajmniej nie padało: choć raz nie było nawet mgliście. Co więcej, wyszło słońce. Wysoko na przejrzystym błękitnym niebie malowało się kilka białych chmur. -Jeszcze kilka tygodni i nawet w tym tempie skończymy - oznajmił Balista. Kalgakus pokręcił głową. - Równie dobrze możemy pozwolić tym leniwym draniom się nie

spieszyć. Nie możemy wyjechać bez cesarskiego rozkazu. Dopóki nie dostaniemy nowych mandata, musimy tkwić na tym zadupiu. Balista, który z ulgą oddalił się od hałasu i pyłu, nie miał zamiaru pozwolić, aby Kaledończyk zepsuł mu nastrój. W miejscach, gdzie słońce padało na szczyty grani, skały lśniły różem. Powietrze było niezwykle czyste. - Widzisz tego orła tam, w górze? - Obaj zadarli głowy. Straszliwy, głośny trzask, jakby machina oblężnicza rozpadła się na kawałki. Balista i Kalgakus odwrócili się, chwytając rękojeści mieczy. Hałas odbijał się echem od ścian wąwozu, trudno więc było ustalić, skąd dobiega. Niskie skrzypienie drewna, a potem salwa kolejnych trzasków. Krzyki na odcinku szlaku, z którego przyszli. Jacyś ludzie biegli w ich stronę, a inni rzucali się do rzeki. Rusztowanie wzniesione nad zaczątkami bramy, wysoko nad ścieżką, wychyliło się na zewnątrz. Wytrzymało kilka chwil, chwiejąc się lekko. Jego szczytu trzymało się kurczowo kilku ludzi. Jeszcze jeden ciąg trzasków; poleciały straszliwie ostre drzazgi, a konstrukcja zakołysała się mocniej, po czym runęła do rzeki. Spadający machali na próżno kończynami. W zastraszającym tempie zniknęli w pienistej wodzie pokrywającej kamieniste dno rzeki. Z miejsca, gdzie przed chwilą stała drewniana budowla, wzniósł się ogromny kłąb pyłu. Ryk rzeki, krzyki rannych, wszystko to dobiegało jakby z bardzo daleka. Balistę i Kalgakusa minęła niesiona rzeką belka, a potem jakiś człowiek. Topił się, ale jeszcze żył. Chwycił się wystającego z rzeki głazu. Balista zrzucił pas z mieczem. - Nie, ty pieprzony głupcze! - krzyknął Kalgakus. Woda nie była głęboka: nie sięgała Germaninowi nawet do pasa. Była jednak lodowato zimna, a jej zdradliwe łożysko pokrywały luźne kamienie. Balista brodził dalej. Jego buty wypełniła woda. Zaledwie kilka kroków od niego mężczyzna trzymał się głazu z kurczową desperacją. Na jego ramionach i głowie widać było plamy krwi. - Uwaga! W ich stronę pędził, wirując, kolejny spory kawał drewna. Balista

colnąl się dziwnymi, powolnymi ruchami człowieka idącego przez wodę, podnosząc wysoko stopy. Nie było dość czasu. Rzucił się w tył. Padł pod powierzchnię, woda zalała mu uszy i oczy. Kiedy się podnosił, pęknięty koniec belki uderzył o jego lewe ramię. Przeszył go ból. Woda zabarwiła się krwią. Balista przycisnął prawą dłoń do rany. - Chodź. - Kalgakus był już przy nim. -Nic mi nie jest. Pomóż mi go wydostać. Poczekali na właściwy moment, podczas gdy różne inne pozostałości rusztowania mknęły między nimi a rannym Suanem. - Teraz! - krzyknęli jednocześnie. Kilka niepewnych kroków i go mieli; chwycili go pod pachy i zaczęli ciągnąć. Nie starali się utrzymać jego głowy ponad wodą: podtopienie się byłoby jego najmniejszym zmartwieniem podczas tych kilku chwil, które dzieliły go od brzegu. Dotarli na miejsce i wyczołgali się na ląd, plując i charcząc.

Rozdział dwudziesty czwarty Sabotaż. Nie było co do tego wątpliwości. To musiał być sabotaż. Kucnęli w pyle i przyjrzeli się dowodom - schludnym krawędziom tam, gdzie kilka podpór częściowo przepiłowano, oraz zupełnie innym powykręcanym końcom w miejscach, gdzie drewno wygięło się albo pękło. - Niezbyt to udane - powiedział Balista. - Mogli przepiłować mniej belek, ale mieć większą pewność, że się zawali. - No pewno, to świetnie - odparował Maksymus. - Nie musimy ograniczać naszych podejrzeń do wykwalifikowanych cieśli. - Dwaj zginęli, dwaj najpewniej umrą, tuzin rannych. Morale robotników ucierpi - powiedział Mastabates. Kalgakus wydał okropne prychnięcie, które wyrażało pogardę i kpinę. - Czy to był zamach na ciebie? - zapytał Balistę eunuch. Odpowiedział Hippotoos: - Mało prawdopodobne. Balista, tak jak my wszyscy, wchodził na rusztowanie, ale nie siedział na nim bez przerwy. Była bardzo mała szansa, że on czy ktokolwiek z nas będzie w pobliżu, kiedy rusztowanie padnie. - A zatem kto skorzystałby na zaszkodzeniu naszej misji? Wrota

Kaspijskie mają zablokować drogę Alanom - ciągnął Mastabates, głośno myśląc i usiłując znaleźć odpowiedź na własne pytanie. -Nie widziałem w okolicy żadnych koczowników - powiedział Maksymus. - Ale czy rozpoznalibyśmy ich? - Balista wzruszył ramionami i tak go zabolało, że pożałował. - Wielu Suanów ubiera się jak ludzie ze stepów: te czapki, futra, sprzączki i klamry w kształcie zwierząt. Wciąż jest we mnie dosyć dużo człowieka z Północy, żebym miał problem z rozróżnieniem różnych ludów Wschodu. Grek taki jak Hippotoos pewnie miałby z tym jeszcze większy kłopot. Czy ktokolwiek z nas poza Mastabatesem zna mowę Suanów na tyle, żeby zauważyć dziwny akcent? - Gdyby nam się udało, byłoby to sprzeczne z interesami Sasani-dów Mastabates zaczął z innej beczki. - Ci mobadowie z krzaczastymi brodami, którzy kręcą się dookoła króla, mogliby zorganizować coś takiego. Wszyscy pokiwali głowami. -Ale może to coś bardziej osobistego, bardziej miejscowa sprawa mówił dalej eunuch. - Iberia kaukaska leży zaledwie kilka dolin stąd. Wszyscy słyszeliśmy, jak Pytonissa przypomina ci, że stary król Hamazasp dalej cię nienawidzi. Tym razem Balista pamiętał, żeby nie wzruszyć ramionami. -1 wzajemnie - wymamrotał. - Oczywiście może to być coś jeszcze bliższego nam. - Mastabates rozmyślał na głos dalej. - Dwaj najstarsi synowie króla zginęli gwałtowną śmiercią. Członkowie tego rodu, ani żadnego innego w okolicach Kaukazu, nie umierają w łóżkach. Wszyscy mieszkańcy gór są uwikłani w krwawe waśnie. Każdy by zauważył, że Azo i Saurmag się nienawidzą. No i któż mógłby wiedzieć, czego chce Pytonissa, kapłanka Hekate, która podobno wie wszystko o truciznach, ta gniewna, sfrustrowana Medea naszych czasów. Na brzegach Alontas doradzało Baliście nieformalne consilium: Maksymus, Kalgakus, Hippotoos i Mastabates. Czterej niewolnicy -

Agaton i Polibiusz, a także Pallas Mastabatesa oraz Narcyz Hippotoosa - zostali na drugim brzegu rzeki, w Kumanii, aby pilnować ich dobytku. Służył im więc tylko młody Wulfstan. Dołączył do niego Suan, którego Balista i Kalgakus wyłowili z wody. Miał na imię Tarchon. Choć wtedy obficie krwawił, nie był poważnie ranny. Teraz nie spuszczał ich z oka. Prosząc Mastabatesa o tłumaczenie, wielokrotnie dziękował im za uratowanie mu życia. O ile można go było zrozumieć, ten wypadek sprawił, że zgodnie z jakimś tajemniczym, ale żarliwym suańskim wierzeniem są teraz braćmi krwi. Wyglądało na to, że honor każe mu zginąć za nich. Tarchon wyczekiwał, zdaje się, tej chwili z radością. Consilium się zakończyło. Nie pozostawało im nic innego, jak tylko pracować dalej: odbudować rusztowanie, zwiększyć czujność. Rozeszli się. Przyglądając się robotnikom przy pracy, Balista pozwolił Kalgaku-sowi i Wulfstanowi zmienić opatrunek na jego ramieniu. Pęknięta belka zostawiła brzydką, poszarpaną ranę. Ból podczas wyciągania drzazg był straszliwy. Wciąż bardzo go bolało. Po tym, jak przewrócił się w rzece, zostało mu podbite oko i mnóstwo innych sińców. - Pytonissa - powiedział Tarchon, a potem dodał słowa, które zapewne znaczyły wiele w jego języku, ale w ich uszach brzmiały jedynie mniej więcej przychylnie. Jeźdźcy nadciągali właśnie swobodnym cwałem zza najbliższego zakrętu, z północy. Dziewczyna przewodziła grupie. Widać było, że czuje się świetnie w siodle. Jej jasne włosy były rozpuszczone; w przeciwnym razie trudno byłoby ją odróżnić od reszty wojowników. Miała na sobie luźną tunikę, jechała jak mężczyzna. W poprzek grzbietu jednego z jucznych koni leżał jakiś ciężar; między dwoma innymi zwieszał się kolejny. Balista szybko policzył głowy: dwadzieścia trzy. Było ich tylu, w ilu - jak mu się wydawało - wyruszyli. Pytonissa ściągnęła wodze. - Kyria - przywitał ją po grecku Balista. Skłonił się, posłał pocałunek.

Juczne konie niosły na grzbietach zwierzynę. Baliście ulżyło. Kyrie. Dopełniła proskynesis, siedząc w siodle. U kogoś innego mogło to być lekceważące, ale w jej wykonaniu miało wdzięk. Rozejrzała się po pobojowisku. - Wypadek czy nie? - Wyglądało na to, że była równie lakoniczna jak Azo. - Sabotaż. Kiwnęła głową, jakby należało się tego spodziewać. - Artemida uśmiechnęła się do nas. Mamy dzika, jelenia, kilka par kuropatw i bekasów. Jeśli macie chleb i wino, możemy wyprawić ucztę. Gotowanie było przydługim i pełnym napięć procesem. Konflikty spowodowane barierą językową między Agatonem Balisty a różnymi samozwańczymi ekspertami w sprawie kuchni polowej ze świty Pytonissy wybuchały całe popołudnie, co nieraz groziło katastrofą kulinarną, jeśli nie fizyczną przemocą. Mastabates, poirytowany, musiał wspiąć się na wyżyny swoich talentów językowych i dyplomatycznych. Jednak kiedy słońce zaszło, wszystko było gotowe. Większość miała jeść tam, gdzie ugotowano jedzenie, przed namiotami i schroniskami wzdłuż szlaku, niedaleko uwiązanych zwierząt. Do niewielkiego fortu udała się na wieczerzę tylko wybrana garstka: Balista i czterej obywatele z jego familia oraz Pytonissa w towarzystwie czterech swoich najlepszych wojowników. W okrągłym pomieszczeniu na drugim piętrze było ciemnawo i duszno. Otwarto zasłony ambrazur, ale uciekło przez nie niewiele dymu unoszącego się znad pochodni. Balista przypomniał sobie czyjąś uwagę: cywilizacja kończy się tam, gdzie zamiast lamp są świece i pochodnie. Znaleziono lub sklecono sofy oraz niskie stoły. Balista i Pytonissa zajęli jedną sofę. Wulfstan i jeden z eunuchów kobiety stali u ich stóp, aby im usługiwać. Na początek podano zupę z suszonego grochu, obficie przyprawioną kminkiem. Był to miejscowy przysmak: członkowie misji jedli ją już kilkakrotnie od chwili przybycia do Kolchidy. Zazwyczaj Baliście

smakowała. Tego wieczoru jednak nie mógł się skoncentrować usilo wał wymyślić jakieś tematy, na które mógłby porozmawiać z tą dziwną dziewczyną. Wszystko, co przychodziło mu do głowy, było absolutnie nieodpowiednie. „W jak wiele krwawych waśni jesteś uwikłana?" Otrułaś wielu ludzi? Darł chleb na kawałeczki. Sama Pytonissa była milcząca, jakby czymś zaabsorbowana. Gdyby konwersacja zależała tylko od nich, szybko by się zakończyła. Na szczęście innym szło lepiej. Czterej Suanowie mówili po grecku. Maksymus jak zwykle tryskał energią. Wymachując rękami snuł coraz to bardziej niewiarygodne opowieści. Musiał łykać wino, kiedy tylko pozwalała mu na to przerwa w potoku słów. Mastabates też dobrze sobie radził. Był tak obyty, że nie wyglądało na to, aby czuł się nie na miejscu w tym prowizorycznym forcie w górskiej dziczy W tych okolicznościach po Kalgakusie należało się spodziewać niewiele, ale kiedy musiał udzielić jakiejś odpowiedzi, był dosyć uprzejmy. Hippotoos jednak rozczarowywał: rzadko się odzywał, wlepiał tylko wzrok w jednego ze Suanów. Na Wszechojca, pomyślał Balista, oby to była tylko fizjonomika; jeśli spróbuje go wychędożyć, poleje się krew. Podano główne danie, niezliczone półmiski pieczonego mięsa: z jelenia i z dzika, kuropatw i bekasów. To, czy należy gotować ptaki, stanowiło istotę suańskich zarzutów wobec metod kulinarnych Agatona. Do tego podano tylko trochę kapusty i czosnek, ale więcej chleba i znacznie więcej wina o posmaku koziej skóry. Balista odzyskał nieco rezon. Pytonissa zapytała go o bitwę pod Soloj, w której pokonał sasanidzkiego króla. Germanin dość szczegółowo wyjaśnił ogólną strategię i poszczególne elementy taktyki. Dziewczyna robiła wrażenie zainteresowanej. Choć rozgrzewało go wino, zdawał sobie sprawę, że Pytonissa go podpuszcza. Absolutnie mu to nie przeszkadzało; był wdzięczny Suanowie śmiechem przywitali nieuchronny dowcip Maksymusa o młodym trybunie w odosobnionym forcie i wielbłądzie. Szło świetnie. Wszyscy dobrze się bawili. Nawet Balista się rozluźnił. Wtedy

Pytonissa zapytała go rzucając mu spojrzenie, które można byłoby uznać za filuterne - o jego zdobycie haremu sasanidzkiego króla: „Czy byl bardzo wystawny, bardzo wyrafinowany?". Położyła pewien nacisk na ostatnie słowo. Głos Balisty odmówił mu posłuszeństwa. Wolał nie myśleć o tym, co robił w purpurowych cieniach tamtego jedwabnego pawilonu: o tym, jak zgasił święty ogień, wylewając nań wino, jak dla własnego kaprysu zabił dwóch służących eunuchów, jak potraktował Roksanne, ulubioną nałożnicę Szapura. O tym, jak potem, półnagi, rozwalił się na tronie rodu Sasana, pijąc, a dziewczyna płakała. Kiedy wszedł Maksymus, nawet on wyglądał na przerażonego. Oczywiście Balista był wtedy przekonany, że jego żona i synowie nie żyją; odchodził od zmysłów. Jednak to wspomnienie było bolesne -całkowicie stracił panowanie nad sobą i zniżył się do tego, co każdy Grek i Rzymianin uznałby za jego prawdziwą, zwierzęcą, barbarzyńską naturę. Widząc, że coś jest nie tak, Pytonissa przejęła stery konwersacji. Zaczęła otwarcie opowiadać mu o tym, jak potworny jest jej były teść Hamazasp: o jego ignorancji, zatrważających manierach przy stole, niebywałym upodobaniu nie tylko do kobiet i chłopców, ale też mężczyzn. Nad tą ostatnią kwestią Balista nie miał ochoty się zbyt długo zastanawiać, ale był wdzięczny, że to ona mówi. Po gruszkach ugotowanych w winie - z niezwykłym posmakiem koziej skóry - podano już tylko orzechy, ser, miód, suszone jabłka, pieczony bób i jeszcze więcej chleba, aby wchłonął tęgie picie. Rozmowa toczyła się poza Balistą. Wiedział, co go trapi: jej bliskość. To, jak mówiła, jak uśmiechała się i poruszała, wszystko to sprawiało, że był dogłębnie świadom jej fizycznej bliskości. W końcu z ulgą ogłosił koniec uczty. Wstał nieco chwiejnie i życzył gościom dobrej nocy. Ci opuścili fort. Germanin wspiął się na górne piętro, które zajął jako swoją kwaterę. Wulfstan pomógł mu zdjąć jego najlepszą tunikę, nalał wody do misy i wyszedł. Balista mył się, kiedy Kalgakus wsunął głowę do jego pokoju. - Ta kobieta przysłała ci dar.

Weszli dwaj eunuchowie, którzy nieśli dziwnie ciężki z wyglądu, zwinięty jedwabny dywan. Ostrożnie położyli go na ziemi. Jeden z nich podszedł bliżej, skłonił się. - Kyria powiedziała, abyśmy otworzyli ten dar dopiero wtedy, kiedy będziesz sam, kyrie. Balista rzucił Kalgakusowi spojrzenie, które oznaczało, że nawet nagi i z raną na ramieniu nie ma się czego bać ze strony dwóch dworskich eunuchów. Kaledończyk zrobił dziwną minę - być może był to uśmiech i wyszedł. Eunuchowie delikatnie rozwinęli miękki, haftowany materiał, odsłaniając blade kończyny, burzę jasnych włosów. Pomogli jej wstać. Była naga. Zagryzała kciuk, żeby nie wybuchnąć śmiechem. Eunuchowie skłonili się jej i jemu, a potem wycofali za drzwi. Wyprostowała ramiona, żeby mógł ją obejrzeć. Uśmiechała się. Miała na sobie naszyjnik, kilka bransolet, nic więcej. - Przychodzę jak Kleopatra do Cezara - powiedziała. Podszedł do niej. Zarzuciła mu ramiona na szyję, uważając, żeby nie dotknąć jego rannego barku. On objął ją w talii. Podniosła twarz, a on się nachylił. Pocałowali się; poczuł w ustach jej język. Zsunął dłonie niżej, przyciągnął ją do siebie. Jej piersi napierały na jego tors. Była wysoka. Czuł zapach jej wonności i ciała. Odchyliła się i spojrzała na niego. Jej szaroniebieskie oczy lśniły. Poczuł znajomy przypływ ogromnego pożądania. Wszystko będzie dobrze, wszystko będzie świetnie. Obudził się przed świtem, przerażony. Zlał go pot, waliło mu serce. Dziewczyna spała u jego boku. Pasma światła księżycowego wpadały na ukos przez wąskie ambrazury. Balista zmusił się, żeby usiąść i spojrzeć na drugi koniec pokoju, na to, co spodziewał się ujrzeć. Faktycznie: przy drzwiach stała wysoka, zakapturzona postać. Ogromna, blada twarz, szare oczy o pełnym nienawiści wyrazie. - Mów - powiedział Balista. - Spotkamy się ponownie w Akwilei. - Maksymin Trak przemówił, choć nie żył od ponad dwudziestu lat.

Powściągając strach, jak przy każdej takiej okazji, Balista odparł: Do zobaczenia. Pytonissa poruszyła się, objęła go ramieniem. Germanin spojrzał na nią. Otworzyła oczy. Ponownie zerknął w stronę drzwi. Demon zniknął, zostawiając za sobą tylko woń woskowanego płótna, z którego była uszyta jego peleryna. - Co się stało? - Oprzytomniała błyskawicznie. Szybko rozejrzała się po pokoju, szukając zagrożenia. Nic nie dostrzegła, więc się rozluźniła. -Wyglądasz, jakbyś zobaczył samą Hekate. Balista usiłował się uśmiechnąć, coś powiedzieć, ale nie był w stanie. Położył się. - Powiedz mi - zażądała. Opowiedział jej o centurionie, który zabrał go z dworu jego ojca, aby został zakładnikiem na dworze cesarskim, o oblężeniu Akwilei, o spisku, dzikiej bójce, o tym, jak wbił rylec głęboko w gardło cesarza, o tym, jak Maksyminowi ścięto głowę i zbezczeszczono jego ciało, o demonie, który przychodził nocami, o groźbie spotkania w Akwilei. Opowiedział jej wszystko. Pytonissa słuchała, aż skończył. Ucałowała jego pierś. - Myślisz, że to coś więcej niż sen? - zapytała. - Może to sen, ale zmarli oczywiście chodzą między nami. - Ponownie go pocałowała. - Jeśli będę trzymał się z dala od Akwilei, nic więcej się nie zdarzy. Teraz mógł już sobie pozwolić na półuśmiech. - Chyba że to jakieś inne miejsce o tej samej nazwie albo Akwileja jest czymś innym... stanem umysłu. Obrzuciła go spojrzeniem. - Czy demonowi zdarza się wrócić tej samej nocy? -Nie. Ucałowała jego usta, jego pierś. Poczuł, jak jej włosy zsuwają się coraz niżej, poczuł jej język. Zaczęła robić to, co niemal każdemu mężczyźnie pozwoliłoby oderwać się od zmartwień. Przynajmniej na jakiś czas.

Jej eunuchowic wrócili na godzinę przed świtem. Kazała im poczekać i odwróciła się do niego. - Mam już swoje lata. Nie zwróciła na to uwagi. Kiedy zniknęła, a Balista mył się, ubierał i jadł śniadanie, musiał znosić porozumiewawcze uśmiechy Wulfstana, Kalgakusa i innych. Maksymus do znudzenia powtarzał mu, że wygląda na zmęczonego. Balista był ciekaw, jak żyłoby się w kulturze, która pozwala na prywatność. W Germanii, w imperium, gdziekolwiek by pojechał, było tak samo. Ubodzy mieszkali w wiele osób w jednym pomieszczeniu. Po domach bogaczy uwijali się niezliczeni służący. Jak napisał pewien satyryk: „Kiedy Andromacha dosiadała Hektora, ich niewolnicy stali z uszami przyklejonymi do drzwi i się masturbowali". Byłoby dobrze żyć gdzieś, gdzie uprawianie seksu nie wiązałoby się z pewnością, że ktoś podsłuchuje. Mimo takich myśli Balista złapał się na tym, że uśmiecha się w sposób, który u kogoś innego uznałby za pyszałkowaty i irytujący. Interesujące, że Hektor lubił, żeby jego żona była na górze. Ktoś przyszedł ogłosić, że kyria wyjeżdża. Przekroczyli rzekę, stąpając po kamieniach, i dotarli na drugi brzeg tylko trochę mokrzy. Pytonissa wyjechała kilka kroków przed swoją świtę. Balista skłonił się, posłał pocałunek, życzył jej bezpiecznej podróży. Odwzajemniła jego pozdrowienie bardzo oficjalnie, prosząc bogów, aby go chronili. Przez głowę przemknęło mu nagle wspomnienie, jak wyglądała naga, na czworakach, kiedy brał ją od tyłu. Musiał jeszcze kiedyś ją posiąść. Uśmiechnęła się psotnie, jakby wiedziała, o czym myśli. Pochyliła się w siodle, coś mu podała. Był to biały jak lód klejnot na złotym łańcuchu. - To ze szczytu, do którego był przykuty Prometeusz. Lekarstwo na koszmary senne - powiedziała. Podziękował jej i założył wisior na szyję. Pytonissa zawróciła konia i odjechała na południe. Wrócili do pracy. W podejściu tubylców coś się zmieniło. Choć nigdy nie pracowaliby jak heloci, którym obiecano wolność, było już le-

piej. Może wiązało się to z wizytą Pytonissy albo tym, że Balista uratował Tarchona. Bez względu na powód byli nieco bardziej pracowici. Po kilku dniach dało się zauważyć postęp. Kiedy rusztowanie już odbudowano, brama na szlaku zaczęła nabierać kształtu. Na Alontas umieszczono nowe szkielety pomostów i zaczęły je łączyć pierwsze przęsła z drewna. Wykonano ostatnie udoskonalenia fortu Kumanii. Ich dni nabrały nowej energii i lepszego rytmu. O brzasku składali ofiary Prometeuszowi i Heraklesowi. Z szacunku dla miejscowych zwyczajów nic nie ofiarowywano Zeusowi ani Atenie. Robotnicy dostawali gorący chleb i ser, śniadanie przygotowywane przez miejscowych kucharzy nad ogniskami przy drodze. Aby oszczędzić mieszkańcom fortu podduszenia się dymem, Agaton szykował ich śniadanie wraz z innymi, a potem przenosił je na drugi brzeg rzeki. Zaspokoiwszy wymagania ulubionych bóstw oraz żołądków, robotnicy szli na wyznaczone pozycje. Południowy posiłek był prosty - więcej płaskiego chleba, tym razem z zupą albo prosem - zjadany tam, gdzie stali. Popołudnie wypełnione pracą, kolejne ofiary i Suanowie mogli spędzić wieczór na jedzeniu, piciu i śpiewaniu swoich smutnych pieśni przy ogniskach. Szóstego ranka, gdy słońce zrównało się ze szczytami nad wąwozem, Balista stał na blankach fortu. Miał widok na całą panoramę ciemnej rzeki, szlak, migoczące ogniska obozowe i na wpół ukończone umocnienia. Dużo myślał o Pytonissie. Przez lata zadziwiał przyjaciół - i jeśli miał być szczery, samego siebie - wiernością wobec swojej żony. Maksymus nigdy tego nie rozumiał, nawet przy tych wielu okazjach, nierozerwalnie związanych z piciem, kiedy Balista próbował wyjaśnić prawdziwe przyczyny tej lojalności. Poza Roksanne, co do której Germanin czuł wyłącznie wyrzuty sumienia, nie miał żadnej innej kobiety po części dlatego, że kochał żonę, ale też dlatego, że wykształcił w sobie dziwny przesąd. Jakimś sposobem wmówił sobie, że jeśli zdradzi Julię, podczas następnej potyczki zginie. Niemal każdy wojownik, jakiego znał, miał talizman, który podobno gwarantował mu przetrwanie: pasy rzymskich żołnierzy były nimi wręcz pokryte. Balista trzymał się swojej wierności kurczowo, niczym amuletu z futra foki, króliczej łapki

albo innego podobnego drobiazgu. Jednak w Soloj posiadł Koksanne i nie zginął pod Sebaste ani w żadnym innym miejscu, nad którym krążyły duchy śmierci, ani w Galilei, ani w Emesie, Efezie czy Didymie. Od czasu jego powrotu z Galilei jego relacja z Julią była napięta. Nie wiedział dlaczego. Tak, zapewne miał poczucie winy, ale mężczyźni nie byli stworzeni do monogamii. Celibat nie służył zdrowiu ani mężczyzn, ani kobiet. Julia była daleko. A Pytonissa była... dziksza niż wszystkie inne dziewczyny, które znał, niż każda z dziwek z jego młodości. Rozmarzył się o jej ciele, o tym, co robiła. Na drugim brzegu rzeki stało się coś niedobrego. Ludzie krzyczeli, zaczęli gromadzić się przy jednym z ognisk. Jakiś człowiek zataczał się bezwładnie. Był to Agaton. Balista zsunął się przez klapę, zszedł po drabinie. Chwycił pas z mieczem ze swojej kwatery i podążył na dół. Na piętrze poniżej czekał na niego Kalgakus. - Agaton... - Wiem. Zostań tutaj, wystaw straże, zamknij za nami bramę. Pozostali byli na drugim piętrze. - Maksymusie, chodź ze mną. Reszta niech zostanie. Kiedy Balista i Maksymus zaczęli schodzić po zewnętrznych schodach, dołączył do nich Tarchon. Nie mogli się od niego opędzić. Ciężkie dębowe odrzwia zatrzasnęły się za nimi. Balista zastanawiał się, czy powinni byli założyć kolczugi. Kiedy dotarli na drugi brzeg, musieli przepchnąć się przez gęsty tłum gapiów. Agaton leżał na ziemi. Wczepił się palcami w swoje oczy, jego ciałem wstrząsały drgawki. Puściły mu zwieracze. Suanowie patrzyli na niego obojętnie. Balista i Maksymus uklękli przy nim, spróbowali go unieruchomić. Ostatnia konwulsja i Agaton umarł. Zapadła całkowita cisza. Tarchon padł na kolana i uniósł lekko głowę martwego niewolnika. Zbliżył do niej twarz tak bardzo jak mógł, nie dotykając jej. Pociągnął nosem. Powiedział coś we własnym języku, a potem jedno słowo po grecku: trucizna.

Rozdział dwudziesty piąty Morderstwo Agatona wszystko zmieniło. Balista i jego familia byli teraz cały czas uzbrojeni. Za dnia wystawiali straż, a w nocy Kumanię szczelnie zamykano. Całe zapasy jedzenia i napojów dla familia trzymano w forcie, gdzie przygotowywali je Polibiusz i Wulfstan. Dotarło do nich, że są z dala od kogokolwiek, kto mógłby im pomóc, odcięci od świata przez góry i potencjalnych wrogów. Przynajmniej Kumania była właściwie nie do zdobycia. Szybko nabawili się paranoi. Jednak budowa postępowała bez utrudnień. Wyglądało na to, że otrucie nie zrobiło na Suanach wrażenia. Maksymus zasugerował, że to dlatego, iż widzieli już niejedno. Obrobione kamienie bramy wznosiły się coraz wyżej, rząd za rzędem. Ukończono drewniane przejście nad rzeką. Były pewne problemy techniczne z przymocowaniem go do ścian wąwozu od zachodu, ale nie było to nic, z czym Balista nie mógłby sobie poradzić. Do kalend sierpniowych zostało jeszcze siedem dni; od morderstwa Agatona upłynęło piętnaście. Poza tym nie wydarzyło się już nic złego. Umocnienia były prawie gotowe. Balista przypuszczał, że uda im się je zakończyć przed kalendami. Sytuacja była pod kontrolą. Posłaniec z listem dla Germanina przybył przed wieczorem, z południa. List był po grecku, napisany ręką kobiety. Wyrażała w nim nadzieję, że Balista czuje się dobrze, pytała, czy wisior pomógł, dziękowa-

ła,ze tak gościnnie ją podjął. Nic miał wątpliwości, ze to od Pytonissy. Prosiła, żeby tej nocy pojechał do jej domu w Dikajozyne. Ze względu na dyskrecję byłoby najlepiej, gdyby przybył sam. Poza Maksymuszm familia jednogłośnie stwierdziła, że nie powinien jechać. To było szaleństwo. Może wiadomość nie była od niej. Nawet jeśli to ona ją napisała, mogła to być pułapka. Bez względu na wszystko, sytuacja była po prostu zbyt niebezpieczna. Ktoś w tych upiornych górach chciał ich śmierci. Tym Suanom nie należało ufać Bahsta był zdecydowany jechać. Uznali, że jeśli tak, nie może jechać sam. Do chóru dołączył nawet Maksymus. Ci górale bez mrugnięcia okiem podcięliby gardło samotnemu obcokrajowcowi. Germanin ustąpił i oznajmił, że weźmie ze sobą jednego człowieka. Używając skąpego zasobu greckich słów, których zdążył się nauczyć, Tarchon zażądał, zeby to on towarzyszył panu; przysięga krwi, złożył przysięgę krwi chętnie zginie. Kiedy zabrakło mu słów, udał, że przykrywa czymś głowę, skrada się. Maksymus nie chciał tego słyszeć: po wszystkich tych latach nie miał zamiaru dać się wygryźć jakiemuś pieprzonemu brudnemu pasterzowi, który najpewniej nie potrafił odróżnić jednego końca pieprzonego miecza od drugiego. Germanin postąpił taktownie. Przypomniał Tarchonowi, że uratował go także Kalgakus. Przysięga krwi wiązała go też ze starym Kaledończykiem. Tarchon musi zostać i zapewnić mu bezpieczeństwo; jeśli to się nie uda, może zginąć za niego. Z powątpiewaniem w oczach Tarchon się zgodził. Z Balistą miał jechać Maksymus. Powrót planowali na następny wieczór. Na czas ich nieobecności dowodzenie otrzymał Kalgakus. Wszyscy mieli bez zastrzeżeń wypełniać jego rozkazy. Poza Tarchonem żaden ze Suanów nie miał wstępu do fortu. Czy wszyscy zrozumieli? Niedługo po zmierzchu, kiedy niebo na zachodzie wciąż było purpurowe, trzej mężczyźni w miejscowym odzieniu przeszli po kamieniach w poprzek Alontas i zbliżyli się do uwiązanych zwierząt. Osiodłali konie, dosiedli ich i pojechali na południe. Początkowo jechali w milczeniu. Ciemności gęstniały, niebo było

upstrzone gwiazdami. Dobrze było oddalić się od fortu, od przełęczy. Dobrze było wybrać się na przejażdżkę nocą. Alontas płynęła wzdłuż szlaku z szumem, konie stąpały cicho. Czasami nastawiały uszu, spoglądały w mroku na rzeczy, których ludzie nie dostrzegali. Kiedy ściany skał cofnęły się i otworzył się przed nimi wiejski krajobraz, nabrali ochoty na rozmowę. Maksymus rozwiązał fałdy miejscowego turbana, który przykrywał dolną połowę jego twarzy. - Myślisz, że coś z niego złapię? - Prawie na pewno: pchły. Mówili językiem ojczyzny Maksymusa. - Myślisz, że naprawdę warto ryzykować życie tylko po to, żebyś mógł ją przelecieć? - Muirtagh z Długiej Drogi nigdy nie zrobiłby niczego podobnego. - Przenigdy, choćby żył sześć razy. Myślisz, że ma służącą albo dwie? - Nie, tylko eunuchów. Ale jestem pewien, że będą ci wdzięczni za twoje względy. Przekroczyli strumyk, jeden z dopływów Alontas. Woda rozprysnę-ła się w świetle gwiazd, kopyta koni stukały po kamieniach. - Pamiętasz tę noc, kiedy przebraliśmy się, żeby się przejść po murach Arete? - Kiedy ten żołnierz powiedział, że ochroniarz Balisty to jeden z najbrzydszych drani, których widział w życiu? - No właśnie. A potem byliśmy rybakami w Korykos. - W Sebaste. -Co? - To było w Sebaste. - Nieważne, bogowie, całymi dniami nie mogłem się pozbyć tego zapachu. A jak w Efezie kazałeś mi poczernić skórę, żebym jako król Saturnaliów wywołał zamieszki? - Stare dobre czasy. Pamiętasz, co miałeś na sobie w Massilii? - No pewno, zawsze musisz mi o tym przypominać, jak mam dobry humor.

Koło środkowej wachty dotarli do miejsca, gdzie dwie małe rzeczki łączyły się z Alontas. Dalej leżało Dikajozync. Wiosek w Suanii nic otaczały mury - nie było to konieczne, ponieważ każdy dom był miniaturową fortecą. Posłaniec poprowadził ich uliczkami do zamkniętej bramy w nagiej ścianie. Zagwizdał, a brama się otworzyła. Balista zostawił Maksymusa z odźwiernym i wierzchowcami. Podążył za posłańcem po kilku kondygnacjach schodów. Dom był spory, zbudowany w bardziej śródziemnomorskim stylu niż inne. Na najwyższym piętrze jeden z eunuchów drzemał, siedząc na ozdobionej frędzlami poduszce pod bogato zdobionymi drzwiami. Kiedy wstał, posłaniec bez słowa odwrócił się i zszedł po schodach. - Poczekaj, proszę, kyrie. - Eunuch zastukał do drzwi i wślizgnął się do środka. Balista czekał - długo. W końcu eunuch znów się pojawił i z dworskim ukłonem zaprosił Balistę gestem do środka. W dużym pokoju o wysokim suficie paliło się kilka lampek, ale i tak panował tam półmrok. Pachniało w nim wonnościami i wszędzie widać było przepyszne dywany oraz tkaniny. Wielkie łóżko, które stało na drugim końcu sypialni, pokrywały materace usiane poduszkami. Spomiędzy cieni wyszła Pytonissa. Tym razem nie była naga - nie całkiem. Miała na sobie jedwabną szatę, przeświecającą i lepiącą się do ciała jak suknia wyrzeźbionej bogini. Podkreślała ona kontury jej sylwetki lepiej niż nagość. - Kyrie - powiedziała. Kiedy się skłoniła, dekolt szaty się rozchylił. Balista widział jej piersi. Jej skóra lśniła. Pytonissa zsunęła poły szaty. Przez cienki materiał widać było jej sutki. Zdecydowanie odepchnęła jego ręce. Odebrała mu miejscowe nakrycie głowy i płaszcz, pomogła zdjąć pas z mieczem i kolczugę. Odłożyła wszystko do kąta. Przyniosła misę wody oraz ręczniki i kazała mu usiąść. Wymyła i osuszyła jego dłonie, zdjęła mu buty, wymyła i wytarła jego stopy, cały czas opędzając się od jego dłoni. Poszła po coś do picia. Tym razem ją chwycił. Wino rozlało się,

kiedy posadził ją sobie na kolanach. Pocałował ją, chciwie przesuwając dłońmi po jej ciele. Przerwała pocałunek ze śmiechem. - Byłam ciekawa, ile wytrzymasz. - Znów zaczęli się całować, ściągając z siebie ubrania. Wylądowali na podłodze. Po wszystkim, nie zadając sobie trudu, żeby się ubrać, podeszła do drzwi. Otworzyła je i kazała eunuchowi przynieść jedzenie i napitek. Balista wstał, przeciągnął się. Wróciła, stanęła przed nim. Była niewiele niższa od niego. Spojrzała na gojące się rany na jego ramieniu, musnęła je palcami. Pochyliła głowę, rozchyliła czerwone wargi i przesunęła językiem po bliznach. Eunuch wślizgnął się do pokoju. Postawił to, co przyniósł, na stole. Pytonissa nie zwróciła na niego uwagi. Sięgnęła ręką niżej. Balista już miał ją od siebie odsunąć, ale się powstrzymał. Była bezwstydna, zuchwała. Eunuch ukłonił się, a gdy wychodził z pokoju, osunęła się na kolana. Następnego dnia Balista obudził się późno. Głowa bolała go nieco od wina, ale poza tym czuł się dobrze. Czuł na sobie jej zapach. Pytonissa zdążyła już wstać. Ubrana w inną przejrzystą suknię dyrygowała służącymi rozstawiającymi półmiski ze śniadaniem. W powietrzu unosił się zapach ciepłego chleba, boczku, innych smacznych rzeczy. Uśmiechnęła się porozumiewawczo do Balisty. - Przynieśli dużo jedzenia. Byłoby to niedyskretne, gdybyś wyjechał przed wieczorem. Możliwe, że będziesz musiał się pokrzepić. Dzień upłynął leniwie. Eunuchowie wnieśli wannę i gorącą wodę. Balista i Pytonissa wykąpali się, natarli nawzajem olejkiem. Jedli, pili, rozmawiali. W południe pojawił się Maksymus, aby zapytać, czy Germanin czegokolwiek potrzebuje. Nie potrzebował. Maksymus zniknął. Jeszcze dwa razy w ciągu tego popołudnia Pytonissa dosiadła go tak, jak Andromacha Hektora. Balista prawie już zapomniał, ile wigoru dodaje nowa kochanka. Kiedy zaczęło się ściemniać, oznajmił, że powinien jechać. - Jeszcze nie - powiedziała i ułożyła się na łożu. Wziął ją od tyłu, mocno, prawie brutalnie. Było dokładnie tak, jak

pamiętał z ich pierwszego razu. Po wszystkim padli na poduszki obok siebie, zarumienieni, zdyszani. Drzwi otworzyły się z trzaskiem. Pomieszczenie zalało ostre światło. Do środka wpadła grupa mężczyzn. Balista stoczył się z łóżka. Między nim a jego orężem stało dwóch ludzi. Wycelowali w niego nagie klingi. - Moja siostra ladacznica. - Był to Saurmag. Miał ze sobą sześciu ludzi; nie Suanów, lecz nomadów z północy. Za drzwiami stali kolejni. -Co ty wyczyniasz? - Pytonissa się poderwała z pobladłą z gniewu twarzą. Nie próbowała nawet zakrywać piersi czy delty. Baliście ni stąd, ni zowąd przypomniała się Afrodyta z Knidos. Saurmag nie odpowiedział. Wyciągnął zza pazuchy białe trzciny, rozrzucił je niedbale po podłodze. - Sama ścięłaś je o świcie na początku wiosny, kiedy składałaś ofiarę Hekate, śpiewałaś hymn dla swojej bogini-suki. Teraz one poświadczą o twojej winie. Balista stał nieruchomo, mierząc i obliczając odległości. Miał pod ręką tylko mały stolik, nic, co można byłoby użyć jako oręża. Dwaj stojący najbliżej ludzie nie spuszczali z niego oka. - Saurmagu, ty głupcze - syknęła. - Wystarczy, że powiem słowo ojcu o tym, co zrobiłeś naszym braciom. - Zapominasz, że nie sam zabiłem Mitrydiusza i Cata. - Uśmiechnął się. - Nasz ojciec ani Azo ci nie uwierzą. Saurmag aż się roześmiał. - To naprawdę nie ma znaczenia. Już wysłałem za nimi pościg. -Spoważniał. - Ponieważ mnie zdradziłaś, musiałem zadziałać wcześniej, niż chciałem. Suański książę podszedł bliżej. Jego ludzie ani na moment nie oderwali wzroku od Balisty, który zastanawiał się, gdzie jest Maksymus. Saurmag wymierzył siostrze siarczysty policzek. Zrobiła krok do tyłu, ale odzyskała równowagę. Książę wskazał Germanina.

Wyslałem cię, żebyś zabiła tego barbarzyńcę. Zamiast tego jak dziwka sprowadziłaś go do swojej sypialni. Ponieważ pozwoliłaś mu przeżyć, Wrota Kaspijskie są prawie gotowe. Znów ją uderzył. - Prawie gotowe, ale niedokończone. Alanowie przejechali przez nie dzisiaj. -Jesteś głupcem. - Mówiła cichym głosem, w którym czaiła się groźba. - Alanowie nie pozwolą ci rządzić. Sami zajmą Suanię. - Nie doceniasz mnie, tak samo jak nasz ojciec, brat, jak synedrion... wszyscy. - Saurmag wzruszył ramionami. - Poza tym i tak cię to nie będzie dotyczyć. Twoja bezwstydna żądza wydała mi ciebie i tego barbarzyńcę. Jutro oboje znikniecie w Ustach Bezbożnych. Za trzydzieści dni sępy nad Jeziorem Meockim rozedrą wasze zwłoki.

Rozdział dwudziesty szósty Ciemności nie były całkowite. Przez klapę nad głową Balisty sączyła się odrobina światła. Wolałby, żeby tak nie było: dzięki temu widział dokładnie, w jak małej znajduje się przestrzeni. Cela znajdowała się pod ziemią - najwyraźniej wycięto ją w litej skale. Balista musiał uważać, przenosząc ciężar ciała. Powierzchnia kamieni za jego plecami, pod tyłkiem i piętami była szorstka, ostra. Nie było dość miejsca, aby mógł stanąć, czy - siedząc - wyprostować nogi. Czuł dookoła siebie ciężar skał: napierały na niego, ograniczały jego ruchy, przygniatały go. Dręczył go strach przed zamkniętymi przestrzeniami. Siedział, opasując kolana ramionami, w ciemnościach i brudzie. Nie miał pojęcia, od jak dawna się tam już znajduje. W sypialni Pytonissy Saurmag nie spieszył się z zakończeniem sytuacji, która najwyraźniej sprawiała mu przyjemność. Jeszcze raz spoliczkował siostrę. Podniosła ramiona, aby osłonić twarz. On zaśmiał się, chwycił jej nadgarstki, uderzył ją jeszcze kilka razy. Niektórzy z Alanów szczerzyli zęby; podobała im się jej nagość, jej ból. Jednak ci dwaj, którzy obserwowali Balistę, nie odwrócili wzroku. Germanin zgarbił się, postarał wyglądać na pokonanego - miał nadzieję, że dzięki temu zyska szansę na atak. Saurmag powiedział coś do nomadów w ich języku. Jeden, naj-

pewniej ich dowódca, odpowiedział coś z uśmiechem, patrząc na dziewczynę. - Zapytałem, czyjego ludzie mieliby z ciebie użytek - powiedział. Ścisnął jej nadgarstki w dłoni i podniósł je wysoko, odsłaniając całe jej ciało. Splunęła. Ślina pociekła mu po policzku. Uderzył dziewczynę na odlew, pięścią. Na jej ustach pojawiła się krew. Zmierzył ją spojrzeniem od stóp do głów, powoli; nie było w tym nic braterskiego - Nie, jeśli ja... Uderzył ją ponownie. - Zginiesz nie bardziej splamiona niż przez tego barbarzyńcę i wszystkich pozostałych. - Ani stalą, ani trucizną. - Panowała nad głosem, ale z trudem. Saurmag się uśmiechnął. - Ani od stali, ani trucizny. Dotrzymam słowa: zginiesz w Ustach Bezbożnych. Odprowadzić ich. W celi ciemność napierała na Balistę. Próbował zapanować nad oddechem, stłumić strach. Gdzie Maksymus? Co się z nim stało? „Potrzebujesz czegoś?" „Nie, niczego". To nieodpowiednie słowa, jeśli miały się okazać ostatnimi, jakie zamienili. Saurmag nie wspomniał o ochroniarzu. Nie było po nim śladu. Zawlekli gdzieś Pytonissę - Balista nie miał pojęcia dokąd. Kiedy zniknęła, czterej Alanowie zaciągnęli go na najniższy poziom jej domu. Brnął między nimi jak uosobienie rezygnacji, czekając na okazję. Nie związali mu dłoni. Okazja nie nadeszła. Na końcu wykutego w skale korytarza wojownicy podnieśli klapę i wepchnęli go do pojedynczej celi. Klapa opadła z hukiem. Na Wszechojca, miał nadzieję, że Maksymus uciekł. Alanowie przedarli się przez Wrota Kaspijskie. Co stało się z Kal-gakusem i pozostałymi? Mała forteca była jedną z najtrudniejszych do zdobycia, jakie Balista widział w życiu. Ale dzięki efektowi zaskoczenia i zdradzie można opanować każde miejsce. Jeśli przebywający tam ludzie zdążyli zabezpieczyć Kumanię, mieli zapasy na wiele miesięcy. Ale czy mieli dość czasu? Czy pozwolili komukolwiek innemu schronić się wraz z nimi? Komuś, kto mógłby ich wydać? Jeśli będą atakowani dniami i nocami, ile wytrzymają, zanim pokona ich wyczerpanie? Samotny w ciemnościach myślał o synach, o żonie. Może przez te

wszystkie lata miał racje - posiadł inną kobietę i teraz zginie. M ł y n y bogów mielą wolno, lecz dokładnie. To przysłowie nasunęło mu na myśl cytat z Eurypidesa: Nie lękaj się, nie ujrzysz ciosu śmiertelnego Sprawiedliwości; ona krokiem nieuchwytnym dogania łotrów, zdrajców, w sobie znanym czasie i pod ich nieuwagę chwyta ich w swe sieci. Nie miał zamiaru się nad sobą użalać. Mógł chociaż zginąć w walce, zanim pozwoli im się zaszyć w tym worku. Nad nim rozległy się niewyraźne odgłosy, które wkrótce zamieniły się w stąpanie. Ktoś zbliżał się ciężkim krokiem. Kilku ludzi. Nie, pomyślał Balista, tylko nie to, co w Edessie. Znów nawiedziły go okropieństwa tamtej celi. Pers o imieniu Wardan i Hamazasp z Iberii kaukaskiej bili go, przetoczyli na brzuch, zaczęli ciągnąć za jego ubranie. Uratowało go tylko to, że niemal cudem pojawił się tam perski młodzieniec, mobad Hormizd. Kroki dochodziły już z punktu dokładnie nad nim. Równie dobrze może zginąć dzisiaj i nie musieć tego znosić - byłoby to lepsze niż śmierć jutro, po wszystkim. Balista usiłował kucnąć. Nogi miał całkowicie zdrętwiałe, ramiona mu drżały. Klapę otwarto, a światło go oślepiło. - Wyciągnijcie go - powiedział ktoś. Germanin spróbował wstać. Czyjeś ręce chwyciły go i wywlekły na zewnątrz, postawiły na nogi; potem dalej go podtrzymywały. - Na Hekate, ależ ty śmierdzisz. - Kobiecy głos. Balista zmusił się do otwarcia oczu. Była to Pytonissa, a co znacznie, znacznie lepsze, za nią stał Maksymus. -Jak? - Balista chwiał się, szczerzył zęby jak idiota, próbował ucałować ich oboje. Byli cali, wolni, uwolnili go. Na Wszechojca, jak dobrze. - Ubieraj się. - Pytonissa się nie uśmiechała.

Był z nimi jeszcze ktoś, suański wojownik. Podał mu tobołek z ubraniami. Balista zaczął wkładać spodnie, tunikę, buty i pozostałe rzeczy, wszystko w stylu miejscowych. Od wszechobecnych skurczy poruszał się niezdarnie. Maksymus mu pomógł. - Poszedłem szukać miejsca, gdzie można byłoby się zabawić. -Ochroniarz pokręcił głową ze smutkiem. - Nie ma absolutnie nic, to najnudniejsze miejsce, w którym nogę postawiłem. Żadnej gospody, burdelu, łaźni, w całej tej pieprzonej wsi ani napić się nie można, ani znaleźć dziewczyny. Rękę wsadziłeś nie do tego rękawa. No, w każdym razie właśnie wracałem, do głębi rozczarowany, kiedy kogóż ujrzałem? Twojego Saurmaga maszerującego drogą, i to nie w pojedynkę. No to pobiegłem z powrotem, gwizdnąłem na naszego wiernego posłańca, starego Kobriasa - wskazał głową Suana - i jednego z jego kolegów. Przeszliśmy nad tylnym murem, kiedy Saurmag i jego chłopcy wpadli od przodu. Brat Kobriasa mieszka ulicę czy dwie dalej. Ukrył nas. Na bogów, skoncentruj się no, nie ruszaj stopą, do cholery... jakbym dziecko ubierał. Wystawiliśmy jakiegoś chłopca na czujkę. Chłopak wraca, mówi nam, że Saurmag właśnie odjechał, jakby był spóźniony na własny pogrzeb, i ma ze sobą wszystkich swoich ludzi poza dziesięcioma. No to pomyśleliśmy, że wrócimy. No i proszę. Uroczo wyglądasz, jak prawdziwy barbarzyński góral. -Ten to ma dar do zabijania - oznajmiła Pytonissa. - Dziękuję, kyria. - Maksymus skłonił się jej i uśmiechnął do Balisty. Twoja zbroja i oręż są na dziedzińcu, przy koniach. - Ilu? - zapytał Germanin. - Zabił pięciu z dziesięciu - odparła kobieta. - Musimy już iść. Włóżcie czapki, zakryjcie twarze. Ani słowa, dopóki nie wyjedziemy z wioski. Są tu inni ludzie mojego brata. Przy końcu korytarza leżały dwa ciała w sporej kałuży krwi. Na zewnątrz było jeszcze kilka. W białym jak kość świetle księżyca stali wojownik i eunuch trzymający wodze koni. Balista, który doszedł już trochę do siebie, włożył kolczugę i zapiął pas, z którego zwieszał się jego oręż. Ekwipunek

brzęczał i błyszczał krzepiąco. Maksymus rzucił mu jeszcze dwa sztylety. Balista schował po jednym w każdym bucie. - Włóżcie czapki - syknęła Pytonissa. Balista i Maksymus wypełnili polecenie. - Twój hełm jest w jukach przy siodle - szepnął Maksymus. -Masz też jedzenie i coś do picia. - Dość gadania - oznajmiła. Balista z aprobatą zwrócił uwagę na pokrowiec na łuk zawieszony przy jego siodle. Dosiedli wierzchowców. Nie wiadomo skąd pojawiła się jakaś kobieta, która otworzyła bramę. Kiedy szóstka jeźdźców ją mijała, wykonała pełne proskynesis, padając na ziemię. Odjeżdżając, usłyszeli, jak brama zamyka się cicho. Jazda przez miasto albo wieś w środku nocy zawsze ma w sobie coś dziwnego - płaskie światło, kilka dzikich kotów zamiast ludzi, głośne szczekanie psa w ciszy - a szczególnie kiedy jest to teren wroga, kiedy każde spotkanie z człowiekiem najprawdopodobniej oznaczałoby katastrofę. Kapłanka Hekate poprowadziła okutane postaci jedną uliczką, potem kolejną, przez rozstajne drogi, które nawiedzali służący jej upiornej bogini. Stukot kopyt, trzeszczenie skóry, brzęk ekwipunku odbijający się od gładkich murów i zamkniętych okiennic - wszystko to prosiło się, aby czuwający zaczęli się zastanawiać, kto podróżuje o takiej godzinie. W końcu zostawili za sobą ostatnie uśpione domy. Wszystkich zalała fala ulgi. Wydawało się, że nawet konie ruszają się swobodniej. Pytonissa przyspieszyła do cwału. Jechali dalej w milczeniu: kapłanka, jej kochanek, jego ochroniarz, dwaj wojownicy i eunuch - dziwna grupa, którą połączyły okoliczności. Odgłosy, które towarzyszyły ich podróży, odbijały się echem od nagich zboczy. Po jakiejś półgodzinie Pytonissa ściągnęła wodze. Wszyscy zeszli z siodeł i zaczęli prowadzić konie, żeby pozwolić im odpocząć. Otaczała ich cisza nocy. - Dlaczego idziemy na południe? - zapytał Balista.

Saurmag i Alanowie oblegają Kumanię.Jest tam nasz brat Azo.-Parsknęła śmiechem. - Wygląda na to, że do mojego najstarszego brata dotarły pogłoski o tym, iż barbarzyńca z Północy, Balista, zachował się nieodpowiednio względem kogoś z jego rodziny. On przywiązuje wielką wagę zarówno do honoru rodziny, jak i kwestii przyzwoitości... zdaje się, że byłam dla niego wielkim utrapieniem. Wczoraj Azo miał się z tobą zobaczyć. Jakoś udało mu się wyminąć Alanów, ale skończyło się na tym, że musiał się schronić w forcie wraz z twoimi ludźmi. - Ilu miał ze sobą ludzi? - Tylko pół tuzina. Balista policzył: Kalgakus, Hippotoos, Mastabates, trzej wojownicy i młody Wulfstan, Tarchon oraz siedmiu innych Suanów - czternastu wojowników i chłopiec. Pojawienie się dodatkowych ludzi zmniejszało zagrożenie tego, że maleńki garnizon da się pokonać wyczerpaniu. Jeśli oblężenie potrwa bardzo długo, może nadwerężyć zapasy. Większym powodem do zmartwienia było jednak to, że ludzi Balisty było mniej. Jeśli jeden ze Suanów postanowi ich zdradzić, sytuacja będzie nieciekawa. W ciemnościach Pytonissa spojrzała na Balistę poważnym wzrokiem. - Saurmag musi zabić Azona. Jeśli tego nie zrobi, nie zostanie królem Suanii, choć ma popleczników wśród Alanów. Dopóki Azo żyje, dopóty synedrion i reszta Suanów nie zaakceptują Saurmaga na tronie. - A co z twoim ojcem? - Nie żyje. Szli dalej w ciszy, aż znów można było dosiąść koni. -Jeśli nie idziemy na północ od Wrót Kaspijskich, to gdzie? -zapytał Balista. Pytonissa uśmiechnęła się i odpowiedziała żartobliwym tonem: - Na niziny, żeby sławny dowódca Marek Klodiusz Balista mógł zebrać żołnierzy z rzymskiego garnizonu w Kolchidzie. Z bohaterem Soloj na czele odniosą oni wielkie zwycięstwo, przepędzą nomadów z powrotem za Wrota, zabiją morderczego tyrana Saurmaga, oddadzą

tron Suanii prawowitemu dziedzicowi Azonowi, i dzięki temu zapewnią siostrze nowego monarchy jego wdzięczność, a Rzymowi sprzymierzeńca. Szczęśliwe zakończenie dla wszystkich, poza tymi, których zabijecie, i zausznikami Saurmaga. Balista usadowił się w siodle. Prychnął niewesoło. - Świetny plan na grecki dramat. Nad całym Morzem Gościnnym nie ma dość wielu rzymskich żołnierzy, nie wspominając nawet o Kolchidzie. - W takim razie pojedziemy do Iberii - zaproponowała Pytonissa. -Hamazasp da nam wojowników. Każe sobie za to słono zapłacić, ale byłam żoną jego ukochanego syna. - Niestety kiedy tylko rzuci na mnie okiem, zabije mnie. - Balista uznał jej milczenie za zgodę. Mlasnął językiem i koń ruszył przed siebie. - No to Albania. - Pytonissa się nie poddawała. - Wspominałeś, że na tamtejszym dworze jest twój przyjaciel Kastrycjusz. Moja matka pochodziła z Albanii. Król Kozys ucieszy się z każdej szansy na zdobycie wpływów w Suanii. - Dlatego właśnie Hamazasp z Iberii nigdy nie pozwoli albańskim zastępom przejść po jego terytoriach do Suanii. Pytonissie zabrakło już pomysłów. Konie jechały dalej ścieżką. Balista podjął decyzję. -Jeśli potrzebujemy wojowników, którzy pokonaliby Saurmaga i jego Alanów, możemy zebrać ich tylko w jednym miejscu: na południowy zachód od Morza Kaspijskiego, na terenach Mardów i Kar-dochów. Pytonissa rzuciła mu nierozumiejące spojrzenie. -Ich powstanie stłumił sasanidzki książę Narseh. Perska armia wciąż tam stacjonuje. -Tak. Zrozumiała, co ma na myśli. - Zabiją cię. - Może nie.

Rozdział dwudziesty siódmy Kiedy świt rozproszył ciemności, dotarli do innej przełęczy, położonej może piętnaście - z pewnością mniej niż dwadzieścia - mil na południe od Dikajozyne. Balista i Maksymus nie byli w stanie wymówić jej miejscowej nazwy. Po grecku nazywała się ona Darejne. Poczuli zapach ognisk obozowych z daleka, zanim jeszcze dym wyłonił się zza mgły. Zatrzymali się; wyglądali w mroku jak sześć zgarbionych centaurów. - Cholera - powiedział Maksymus. - Czy jest droga okrężna? - zapytał Balista. Pytonissa machnęła przecząco ręką. - Nie, chyba że wrócimy się daleko w stronę wioski. - Szlag by trafił - orzekł Maksymus. -To ludzie Saurmaga? -Tak. - Na jaja Jowisza - podsumował Maksymus. Balista się rozejrzał. Nagie zbocza były szare w półmroku. Wstające słońce zabarwiło śnieg na szczytach na różowo; spod niego przebijała się głębsza czerwień skał. Niebo było niebieskie, ale znaczyły je brzydkie smugi ciemnych chmur, zapowiadające pogorszenie pogody. Poniżej, na bladej ścieżce, stało sześcioro okutanych jeźdźców, w pelerynach i grubych płaszczach bardzo podobnych do siebie. - Niech twoi dwaj wojownicy pojadą przodem - powiedział Balista

do Pytonissy. - Muszą spróbować namówić ich, żeby pozwolili nam przejechać. Maksymus i ja pojedziemy w drugiej kolejności. Może będzie trzeba walczyć. Jeśli ktoś padnie, reszta nie może się zatrzymać. - Zerknął na Maksymusa i wiedział, że to nieprawda. Pytonissa przemówiła do suańskich wojowników w ich własnej mowie. Zwrócili w jej stronę identyczne twarze i ciemne oczy o obojętnym wyrazie. Kiedy skończyła, wyjechali na czoło. Dziewczyna cofnęła swojego konia, zrównała się z eunuchem. Wszyscy powoli ruszyli. Po zachodnim zboczu spływała fala światła słonecznego. Na dnie przełęczy wciąż zalegały cienie. Z małego ogniska obozowego rozpalonego przy szlaku unosiły się kłęby dymu. Do ognia dokładało czterech strażników. Woń była przyjemna, przytulna. Drugie, większe ognisko znajdowało się nieco dalej, na półce skalnej po lewej. Nad nim unosiła się tylko smużka dymu. Nie troszczono się o nie od wielu godzin. Leżący dookoła niego niezliczeni ludzie jeszcze się nie obudzili. Uwiązane konie wlepiały poważne spojrzenia w ziemię. Z przodu ktoś zatrzymał ich okrzykiem. Jeden z ludzi Pytonissy odpowiedział. Wojownicy przy ogniu nie byli Alanami, lecz Suana-mi. To mogło pomóc. Podróżni podjechali powolutku do czujki i się zatrzymali. Strażnicy rozstawili się w luźnym szyku z gotowymi do strzału łukami: dwaj na ścieżce i po jednym z każdej strony. Trzymali się z daleka. Po wymianie kilku zdań ludzie przy większym ognisku zaczęli wstawać. Balista zdjął bukłak wina z kuli swojego siodła, otworzył go i wychylił łyk. Ścisnął konia kolanami, aby podszedł w stronę strażnika stojącego po prawej stronie szlaku. Kiedy się zbliżył, sięgnął w dół i zaoferował mu napitek. Gdy strażnik sięgnął po wino, Balista dźgnął go w szyję, zatapiając sztylet po rękojeść. Mężczyzna upuścił bukłak i łuk. Nie krzyknął, chwycił tylko Balistę za rękę. Germanin odepchnął go butem. Strażnik runął na ziemię, krztusząc się. Krzyki i długi wrzask. Balista zawrócił konia. Odruchowo wytarł klingę sztyletu o udo, schował go i dobył miecza. Rękę miał lepką od krwi. Jeszcze jeden strażnik leżał nieruchomo. Trzeci przemykał to tu,

to tam. Dwaj Suanowie Pytonissy jeździli dookoła niego, wymierzając w stronę jego głowy ciosy długich mieczy. Mężczyzna podniósł ramiona, po których ciekła krew. Krzyczał. Ostatni strażnik pędził po zboczu w stronę swoich towarzyszy przy większym ognisku. Ci chwytali oręż, wrzucali siodła na grzbiety koni i odwiązywali ich wodze. - Ruszcie się! - Maksymus już ujechał nieco dalej po ścieżce. Jego koń walił kopytami o ziemię i zarzucał łbem w reakcji na zapach krwi. Wierzchowiec Pytonissy minął go pędem. Balista ustawił swojego za koniem eunucha i uderzył zad zwierzęcia płazem miecza. Koń eunucha rzucił się przed siebie jak oparzony. Balista spiął i swojego. Dwaj Suanowie wciąż wymierzali ciosy ostatniemu strażnikowi. - Zostawcie go! - krzyknął Balista, mijając ich. Wojownicy pociągnęli mocno za wodze. Kiedy zaczęli zawracać, w twarz jednego z nich wbiła się strzała, która zepchnęła go z siodła. Jego koń się spłoszył. Suan gruchnął o ziemię. Nadleciały kolejne strzały. - Zostaw go - rzucił przez ramię Balista. Suan, który spadł na ziemię, wciąż żył. Usiłował się podnieść; z jego żuchwy wystawała strzała, a twarz miał zakrwawioną. Sięgnął w stronę swojego konia. Zwierzę odsunęło się nerwowo i pognało za pozostałymi. Jego towarzysz stał w miejscu, niezdecydowany. Dookoła niego mknęły pociski. Jeden wbił się w juki przytroczone nad zadem jego wierzchowca. Mężczyzna spiął konia piętami i popędził za Balistą. Piątka pozostałych była rozrzucona po ścieżce; koń bez jeźdźca galopował przy nich, co groziło katastrofą. Maksymus zwolnił, zjechał na bok, pozwolił Pytonissie i jej eunuchowi go wyprzedzić, po czym zrównał się z Balistą. Ostatni Suan znajdował się ledwie tuzin długości za nimi. - Ilu? - Balista przekrzyczał tętent kopyt. - Dwudziestu, może więcej. - Suanowie czy nomadzi? - I ci, i ci.

Balista zaklął pod nosem. Przez pierwsze kilka mil po prostu pędzili przed siebie. Byli na przełęczy; nie mieli wyboru, musieli jechać dalej. Gnali tak, że kamienie z grzechotem wystrzeliwały spod kopyt wierzchowców. Samotny koń na szczęście został w tyle. Raz po raz brodzili przez strumień, rozpryskując chłodną wodę. Nie robiło się coraz jaśniej - nadciągały chmury. Wąwóz wił się przed nimi. Na dłuższych prostych odcinkach widzieli ciemny zarys grupy ścigających widoczny jakąś milę za nimi; wyglądała jak bezkształtne mściwe zwierzę. Pytonissa ściągnęła wodze u ujścia wąwozu. Wszyscy zatrzymali się dookoła niej. Znad koni i jeźdźców unosiła się para. Zobaczyli strome zbocze prowadzące do zielonej doliny, przez którą płynęła rzeka. - Aragos - oznajmiła. - Pojedziemy jej śladem. Odchylając się do tyłu w siodłach, ostrożnie zeszli po pochyłości. U podnóża Pytonissa poprowadziła ich w lewo, w dół biegu rzeki. Nie ujechali daleko, kiedy pogoń pojawiła się nad nimi. Choć goniący zaczęli radośnie krzyczeć na widok swoich ofiar, Balista zawołał, żeby Pytonissa zwolniła. Znów wysuną się na prowadzenie, kiedy nieprzyjaciele będą pokonywać zbocze. Czekał ich długi pościg. Część wzgórz nad Aragos była zalesiona, ale nie dość gęsto, aby mogli się ukryć. Szczeliny w zboczach też na to nie pozwalały. Oczywiście nie mogły one wyglądać tutaj tak, jak te dwie na północ od Dikajozyne, pomyślał z goryczą Balista. Tam w każdej można się było schować, tak samo jak w tej, którą minęli między wioską a przełęczą. Choć dolina Aragos była dość szeroka, czasami wręcz ich osaczała. W tych miejscach skarpy były pionowe, pozbawione roślinności i naznaczone żłobieniami, które wyglądały, jakby zostawiło je dłuto jakiegoś nieudolnego kamieniarza-giganta. Balista zastanawiał się, czy nie stawić czoła ścigającym ich ludziom, ale potraktował to jako ostatnią deskę ratunku. Pokrywa chmur osuwała się coraz niżej, robiło się coraz ciemniej. Wierzchowce były bardzo zmęczone. Jechali szybkim kłusem, ale siedzieli prosto, na tyłach siodeł.

Pościg od jakiegoś czasu znajdował się poza zasięgiem ich wzroku i słuchu, Balista więc zarządził postój. Słońca nie było widać, ale uznał, że musi być późny ranek. Górskie konie były twarde, musieli jednak dać im odpocząć. Zeszli z siodeł, pozwolili zwierzętom napić się wody i ruszyli dalej. Na dźwięk rogu - odbijał się od granitowych zboczy, nie sposób było ocenić, z jak daleka się niósł - ponownie dosiedli wierzchowców i popędzili dalej w dół rzeki. Czasami z półmroku wysoko na terasach wyłaniało się nagle coś, co było dziełem ludzkich rąk; widok ten był zaskakujący, nie pasował do otoczenia. Tutaj zrujnowana kamienna wieża, tam pasterska chata, nic jednak, co dałoby im schronienie. Kiedy konie zaczęły się potykać, znów zeszli na ziemię i szli przy ich łbach. -Jesteśmy już na terytorium Iberii? - zapytał Balista. - Nie zawrócą? - W tych górach terytoria są płynne - odparła Pytonissa. - Oznaczają jedynie miejsca, gdzie władca może robić, co mu się podoba. - Od zawsze obowiązuje zasada, że słabi powinni być poddanymi silnych - powiedział Balista. Dziewczyna rzuciła mu dziwne spojrzenie. - Ateńczycy u Tukidydesa. Łatwo zapomnieć, że stałeś się Grekiem. - Długo już jestem w imperium. -Jeśli ludzie mojego brata nas rozpoznali, nie odważą się zawrócić. Męczyli się przez całe popołudnie. Jechali i szli na zmianę, za każdym razem siedząc w siodle krócej. Niezwykłe, do czego zdolni są ludzie i konie pod przymusem. Jedli, pili i wypróżniali się na szlaku, nawet Pytonissa odeszła tylko o kilka kroków dla prywatności. W tak skrajnych sytuacjach ludzie stawali się podobni zwierzętom. W końcu Balista dostrzegł na jednym ze zboczy duży, walący się budynek z kamienia. Nie mogli jechać dalej. Rozbiją obóz tam. Balista wysłał Maksymusa z powrotem do ostatniego zakrętu doliny. Miał zamiar zmienić go za kilka godzin. Reszta dowlokła się do budynku. Wyglądało na to, że kiedyś była to stodoła. Teraz ta pozbawiona dachu

ruina na pustkowiu sprawiała wrażenie pomnika nieuzasadnionego optymizmu. Nie rozpalili ogniska. Pobieżnie wytarli konie i padli na ziemię. Zbyt zmęczeni, żeby zjeść więcej niż kilka kęsów, próbowali się ułożyć i przespać choć trochę. Suański wojownik siedział w pewnej odległości od reszty i szlochał cicho, lecz nieustannie. - Co mu jest? - zapytał szeptem Balista. - Kobrias opłakuje swojego brata, Oroezesa. To był ten wojownik, którego zostawiliśmy - odparła Pytonissa. Balista nie wiedział, co powiedzieć. Usnął. Obudził się dwie godziny później, przemarznięty i zesztywniały. Pierwsza jego myśl była o synach. Zmusił się, żeby osiodłać konia i zmienić Maksymusa. Ochroniarz zaprowadził swojego wierzchowca do stodoły. Deszcz wciąż jeszcze nie nadciągnął, ale chmury zasłaniały księżyc i gwiazdy. Było zimno. Balista ruszał palcami u nóg, wsunął za pazuchę rękę, którą nie trzymał wodzy. Nie chciał się za bardzo ruszać wtedy łatwiej byłoby go zauważyć. Czasami jednak chłód zmuszał go do tego, żeby wstać, potupać, przejść się wraz z koniem. Nie sądził, żeby gońcy zaatakowali w nocy. Tak jak powiedział Maksymus, mogli być wśród nich Alanowie, ale jeśli tak, nie mieli ze sobą wierzchowców na zmianę. Ich konie są na pewno równie wycieńczone jak konie ściganych. Czas płynął niezwykle powoli. Rzeka szumiała niedaleko. Z oddali dobiegał zew szakali, a raz także wycie wilka. Balista musiał uspokajać konia. Siedząc w ciemnościach na tym fatalnym zboczu, myślał o żonie i synach. Śpią teraz w ciepłych, wygodnych łożach w sycylijskiej willi. Żałował, że nie jest przy nich. W tych trudnych czasach, w epoce żelaza i rdzy, nie potrafił sobie wyobrazić bezpieczniejszego miejsca niż Sycylia. Rzymska armia nie toczyła tam kampanii od czasu, gdy prawie trzy wieki wcześniej zakończyły się wojny domowe starej republiki. Barbarzyńcy nie przypuścili na wyspę ataku znacznie dłużej. Nie działo się tam nic niebezpiecznego od czasu wielkich powstań niewolników, które były ile? - trzysta pięćdziesiąt, czterysta lat

wcześniej. Chciał być w domu, z rodziną. Kiedy sformułował tę myśl, przypomniał sobie słowa Pytonissy: „Łatwo zapomnieć, że stałeś się Grekiem". Wiedział jednak, że nie jest to prawda, nie do końca. Nigdy nie stanie się całkowicie Grekiem. Ale też nie będzie już w pełni Anglem z Germanii. Był oddzielony od ojczystej kultury, wiedział jednak, że Grecy i Rzymianie nigdy nie uznają go za swojego. Gdziekolwiek pójdzie, będzie wygnańcem. Nieważne - teraz chciał tylko zejść z tego pieprzonego wzgórza na zadupiu. Przyszedł eunuch, aby zająć jego miejsce. Balista zaprowadził konia z powrotem do stajni. Maksymus spał jak zabity. Drgał i mamrotał, pogrążony w któż mógł wiedzieć jak lubieżnym śnie. Pytonissa i Kobrias rozmawiali, siedząc blisko siebie. Balista poczuł ukłucie zazdrości. Stłumił je - nie była jego kobietą. Przynajmniej wojownik przestał płakać. Germanin skulił się i zasnął, znów myśląc o synach. Wstali na godzinę przed świtem. Kobrias pełnił straż. Zjedli coś, nakarmili konie. Właśnie je siodłali, kiedy Suan wrócił galopem. Nadciągał pościg. Ludzie ci znajdowali się wciąż jakąś milę od zakrętu w dolinie, ale jechali szybko. Balista i pozostali wdrapali się na siodła; świadomość zagrożenia dodała im sił. Pytonissa odprowadziła suańskiego wojownika na bok. Przemówiła do niego w ich ojczystym języku, naglącym tonem. Balista oznajmił, że powinni ruszać. Gestem poprosiła go, żeby poczekał. Porozmawiała z mężczyzną jeszcze chwilę. Widać było, że wojownik się zgadza. Podała mu jakąś fiolkę. Wypił jej zawartość. Objęła go. - Jedziemy - powiedziała. Podczas gdy pozostali skierowali swoje konie w stronę szlaku, Suan siedział nieruchomo. - Co on wyczynia? - zapytał Balista. - Ściągnie ich do stodoły. Jeśli dopisze nam szczęście, pomyślą, że zaskoczyli nas wszystkich w środku. - Dlaczego? - Wczoraj Kobrias zostawił brata na łaskę losu. To będzie zadośćuczynię.

- Zginie. -1 nas ocali. Przed śmiercią odpokutuje za swoje czyny. To, co wy pił, doda mu odwagi. Przejechali z pluskiem przez strumień, a potem zniknęli za za krętem.

Rozdział dwudziesty ósmy 0 zmroku jeźdźcy dotarli do zbiegu Aragos i rzeki płynącej z północy. Tam Pytonissa powiedziała, że powinni opuścić dolinę i ruszyć na wschód, w porośnięte drzewami wzgórza. Nie zajechali daleko przed rozbiciem obozu. I tym razem nie rozpalili ogniska, ale z daleka od dolin, wśród ogromu dzikich lasów, pościg raczej nie mógł ich odnaleźć. Następnego dnia jechali łagodnymi wzgórzami między brzozami, jesionami i leszczynami. Na łąkach rosły łubiny i ostrokrzewy. Wielkie deszczowe chmury zniknęły i zrobiło się cieplej; miękkie światło słońca przysłaniały czasem przelotne deszcze. Rozbili obóz niezbyt późnym popołudniem, przy strumieniu obrośniętym krzakami malin. Pytonissa pokazała im, jak miejscowi łapią pstrągi, wyciągając spod kamieni stworzenia podobne do małych czarnych skorpionów i zakładając je na haczyki. Wykąpali się w położonej wyżej sadzawce, najpierw Balista i Maksymus, a potem - kiedy ci rozpalali ognisko - Pytonissa i jej eunuch. -Wiesz - powiedział Maksymus - niektórym eunuchom staje. Wszystko zależy od wieku, w którym ich wykastrowano, i jak to zrobiono. - Wiesz - odparł Balista - gówno mnie to obchodzi. Upiekli pstrągi, zjedli je z podgrzanym płaskim chlebem.

Kiedy skończyli, Pytonissa podeszła do Balisty i zaprowadziła go z powrotem w okolice jeziorka. Kochali się prawie całkiem ubrani, bez słowa. Czuć było chłód wieczoru. Po wszystkim ułożyli się przy sobie. - Opowiedz mi o swoich braciach - poprosił Balista. - Saurmag i Azo... - Nie, o tych, których zabito. Milczała. - Co się z nimi stało? - zachęcił. -Im więcej synów ma suański wojownik, za tym bardziej męskiego uchodzi. Kiedy rodzi się dziewczynka, często wkłada się jej do buzi szczyptę gorącego popiołu. Balista zastanowił się nad tym. - W opowieści ojciec nie traktuje dobrze Medei, ale nikt nie myśli, że postąpiła właściwie, masakrując swojego brata. - Sądzisz więc, że jestem nową Medeą. - Uśmiechnęła się. - Kiedy zabiłeś mojego męża, odesłano mnie na dwór ojca jak nieudany zakup. Mój ojciec chciał wydać mnie za króla pchłożerców. Saurmag obiecał mi więcej. Przysiągł, że jeśli obejmie tron, znajdzie mi lepszą partię. Dużo mówił o królu Bosporu. - Więc pomogłaś mu zabić waszych braci. Nie odpowiedziała. - Dlaczego zwróciłaś się przeciwko niemu? -Jak każdego mężczyznę Saurmaga interesuje wyłącznie chędożenie kobiet albo wykorzystywanie ich na inne sposoby. Zdał sobie sprawę, że może pozbyć się ojca i Azona tylko przy pomocy z zewnątrz. Postanowił wezwać Alanów. Na zachętę miał oddać mnie ich przywódcy. Dzieliłabym namiot z barbarzyńcą jako jego czwarta żona. - Dowiedziałaś się o tym, kiedy polowałaś na północy. - Nie, pojechałam tam, aby się upewnić, że moje podejrzenia są słuszne. - I po powrocie przyszłaś do mnie. Uśmiechnęła się.

Żałujesz tego? - I teraz myślisz, że uwolnię ciebie i Suanię od Saurmaga oraz Alanów, dzięki czemu Azo będzie miał wobec ciebie zobowiązania. - Nie inaczej. - Zwróciła w jego stronę spojrzenie szaroniebieskich oczu. - Jeśli myślisz, że jestem nową Medeą, przypomnij sobie, co zrobiła, kiedy Jazon ją opuścił. Następnego dnia odnaleźli górny bieg rzeki Alazonios i podążyli jego śladem, opuszczając wyżyny. Wyłonili się na rozległej, trawiastej równinie usianej odosobnionymi albańskimi gospodarstwami. Trwała młocka. Mali chłopcy przerywali pracę i patrzyli na nich zza obłoków plew. Rzeka wiła się pod łysymi wzgórzami po prawej. Bardziej zielone pogórza Kaukazu znajdowały się po lewej stronie. Jechali pod drzewami rosnącymi nad brzegiem Alazonios. W nocy zeszli nad rzekę i rozbili obóz. Balista martwił się o Kalgakusa, młodego Wulfstana i pozostałych. Po czterech dniach Alazonios skręciła na południe, między wzgórza, i to już była granica między Albanią a Iberią. Chcieli trzymać się z daleka od Hamazaspa, pojechali więc na południowy wschód, w górę biegu jakiegoś dopływu. Przez kolejne trzy dni podróżowali po wyższych terenach, brodząc przez wartkie strumienie, w których woda falowała niebezpiecznie blisko brzuchów koni. Wieczorem przed nonami sierpniowymi dotarli do albańskiej osady o nazwie Chabala. Miejscowy wódz podjął ich gościnnie. Powiedział im to, co chcieli wiedzieć. Kozys, król Albanii, przebywa nad Morzem Kaspijskim, na południe od dużego cypla, na terytorium Kardochów. Towarzyszy mu wuj, kapłan Zober. Pojechali tam naradzić się z księciem Narsehem, synem Szapura.Tak, Narseh ma ze sobą wojowników, całe miriady, ponieważ część Kardochów nie poniosła jeszcze kary. Tak, wódz sądził, że Rzymianin Kastrycjusz pojechał z Kozysem. Jeden dzień odpoczywali w domu wodza. Kiedy wyjeżdżali, ofiarował im dary i jedzenie, a także zapewnił im dwóch przewodników. Po całym dniu w siodle znaleźli się na ogromnej równinie na nizinach. Było gorąco, ale nie aż tak, żeby zdjęli zbroje.

Jechali co koń wyskoczy przez trzy dni, ale wieści o ich przybyciu i tak ich wyprzedziły. Czekała na nich aż setka konnych albańskich wojowników. Byli to potężni, przystojni mężczyźni, ubrani podobnie do Persów lub Ormian. Byli uzbrojeni po zęby w łuki, oszczepy, miecze i sztylety; mieli też na sobie napierśniki i dziwne hełmy ze skór dzikich zwierząt. Przynajmniej ich dowódca mówił po grecku. Nader uprzejmie przywitał Pytonissę - jego basileus Kozys niezwykle się cieszył, mogąc ją ugościć. Względem Balisty zachował większą rezerwę: jego obowiązkiem było jak najszybciej zabrać go do Narseha, wspaniałego syna rodu Sasana. Nie zdradził, jakiego powitania Balista może się spodziewać. W drodze nad morze przejeżdżali przez najdziwniejsze tereny, jaki kiedykolwiek widział Balista. Szlak milami prowadził przez krajobraz złożony wyłącznie z popękanego błota. Miejscami wybrzuszało się ono w kształty przypominające pagórki lub wielkie mrowiska. Spływało z nich gorące, płynne błoto, ciemniejsze niż jego stwardniała forma. Nie było śladu po zwierzętach czy roślinach. Wszędzie roztaczał się ohydny zapach podobny do woni nafty. Czuli się tak, jakby wjechali w świat pierwotnego chaosu, w czasy, zanim Prometeusz ulepił człowieka z otaczającego ich obrzydlistwa. W końcu pojawiły się kępki szorstkiej trawy, łachy piasku. Błoto ustąpiło wybrzeżu, a morska bryza rozwiała smród. Na pokrytym mułem nabrzeżu pojawił się obóz. Szeregi uwiązanych koni znikały w oddali. Jak na doświadczone oko Balisty stacjonowało tam może dziesięć tysięcy konnych i cała horda innych: żołnierzy piechoty i członków taboru, Persów oraz Albanów. Nad obozem górowały dwa purpurowe pawilony, większy i mniejszy. Podróżnym kazano zejść z siodeł. Pytonissa i jej eunuch od razu otrzymali pozwolenie na wejście do mniejszego namiotu. Balista i Maksymus musieli czekać. Albańskich strażników zastąpili Persowie. Poza granicami obozu brzeg morza zdobił rząd wbitych na pal ludzi. Może sprawiał to wiatr wiejący od morza, ale dwaj z nich sprawiali wrażenie, jakby wciąż się ruszali.

Wiesz, że Morze Kaspijskie to tak naprawdę jezioro? - zapytał Maksymus. - Nieprawda. - Pewno, że tak... ze słodką wodą i wężami. Wiem sporo o wężach. - Wiesz, że wśród wielu jadowitych węży Albanii są takie, których ukąszenie powoduje, że ludzie umierają ze śmiechu? - Odpieprz się. - I jeszcze jeden, którego jad sprawia, że umierasz, opłakując swoich przodków. - A gdybyś nie wiedział, kto był twoim ojcem? - Pewnie płakałbyś z tego powodu. - Balista przechylił głowę. -Ściągamy spory tłum. - Nic dziwnego, niecodziennie demon śmierci Nasu przychodzi po prośbie. - Maksymus przeniósł wzrok gdzie indziej. - Myślisz, że dołączymy do chłopców nad morzem? - Nie przyjechałbym tutaj, gdybym tak myślał. - Nie sprawiasz wrażenia przekonanego. - Bo nie jestem przekonany. Z pawilonu wyszedł sasanidzki wielmoża. Był wysoki, miał szerokie ramiona i wąskie biodra. Opończa, którą nałożył na zbroję, była bogato haftowana, głównie jasnoniebieską nicią. Brodę miał zafarbowaną na czerwono, oczy obrysowane kajałem. Kilka lat wcześniej Balista roześmiałby się na jego widok. To było, zanim zobaczył, jak tacy ludzie walczą. Pers przywitał ich uprzejmie po grecku. Poprosił, aby towarzyszyli mu i stawili się przed obliczem księcia Narseha. Balista wiedział, że po człowieku tej rangi pochodzącym z Orientu należy się spodziewać takiej kurtuazji. Nie mówiła nic o tym, jaki los ich czekał. Przeszli przez zewnętrzną komnatę pawilonu, gdzie w milczeniu czekali suplikanci. Nikt nie kazał im oddać oręża - mógł to być dobry znak. Wewnętrzne pomieszczenie było nieco mniejszą wersją tego, w którym przyjmował sam król królów Szapur: wszędzie obfitość purpury

i złota. Balista odepchnął od siebie wspomnienia. Musiał zachować zimną krew. Możliwe, że wszystko od tego zależy. Syn Szapura siedział na tronie na drugim końcu komnaty. Balista i Maksymus podeszli - nie za blisko - i wykonali pełne proskynesis. Leżąc twarzą w dół na perskim dywanie, Balista pogodził się z faktem, że nie jest to odpowiedni moment na domaganie się rzymskiej dignitas czy germańskiej wolności. Posłali rytualny pocałunek, po czym klęknęli i podnieśli się na nogi. Książę Narseh był przystojnym młodym mężczyzną z orlim nosem nad kręconą kruczoczarną brodą. Miał na głowie diadem, a z jego uszu zwieszały się wielkie perły. Po jego prawej ręce stali dowódcy, po lewej mobadowie. Balista nie rozpoznał żadnego z nich. Przed kapłanami płonął na ołtarzu święty ogień. Pod ścianami stali żołnierze w zbrojach. - Dobrze cię znam, Dernhelmie, synu Isangrima. - Narseh posługiwał się świetną, staromodną attycką greką. - Jesteś barbarzyńcą z lodowatej Północy, gdzie znajduje się wejście do piekieł. Marek Klo-diusz Balista, człowiek, który chciał być królem Rzymian... choćby tylko przez pięć dni, tylko w jednym mieście w Syrii. Dworzanie wybuchnęli śmiechem. - Człowiek, który próbował zabić mojego ojca pod Arete, który pod Soloj zgwałcił ulubioną nałożnicę króla królów. Krzywoprzysięz-ca, który wyparł się ślubu złożonego pod Edessą. Już nikt w namiocie się nie śmiał. - Bezbożnik, który zbezcześcił czystość ognia ciałami zabitych pod Kirkezjonem, świętokradca, który zgasił ogień na ołtarzu w namiocie Szapura. Sługa Arymana, który miał czelność tytułować się demonem śmierci Nasu. Przyprowadził ze sobą bezlitosnego zabójcę, byłego gladiatora Maksymusa. W pawilonie panował całkowity bezruch. Polana świętego ognia trzaskały. - Mazda ześle karę na każdego. Żaden niegodziwiec nie może mu umknąć, czy to siłą, czy podstępem. My, dziedzice miłującego Mazdę

króla Sasana, przestrzegamy zwyczajów naszych przodków. Tortura w lodzi jest prastarą perską karą. Złoczyńcę kładzie się na plecach. Do lodzi przybija się drugą, tego samego rozmiaru. Wystaje z nich tylko głowa, ręce i stopy przestępcy. Daje mu się do jedzenia smakołyki, podaje mleko i miód do picia. Jeśli odmawia, kole się go po oczach, aż się ugnie. Wylewa mu się słodki napój na twarz. Zostawia się go na słońcu. Przylatuje chmara much, która zakrywa mu twarz. Prędzej czy później w łodzi robi to, co trzeba zrobić po jedzeniu i piciu. Z czasem robaki i czerwie wyczołgują się z zepsucia i ohydy jego ekskrementów. Powoli zjadają jego ciało, wżerają mu się w trzewia. Nie jest to szybka śmierć. Byli tacy, co przeżyli aż siedemnaście dni. Balista tak bardzo trzymał się pod kontrolą, że nie był w stanie się odezwać. Stłumił nawet myśli. Był głupcem, przyjeżdżając tutaj. Teraz go zabiją; ściągnął też tę straszliwą śmierć na Maksymusa. - Grecy i Rzymianie oczerniają nas, kiedy mówią o perskim okrucieństwie - ciągnął Narseh tym samym beznamiętnym tonem. - My nawet w wypadku niewolnika porównujemy jego zasługi z przewinami, zanim wydamy na niego wyrok. To prawda, Balisto, że zachowałeś się miłosiernie, kiedy nieszczęśliwe zrządzenie losu i podli koczowniczy Arabowie sprawili, że jeden z mobadów trafił do twojego gospodarstwa jako niewolnik. Nikt nie może też zaprzeczyć, że w Cylicji, w miejscu krwi, ocaliłeś życie mojemu bratu Walaszowi, radości naszego ojca Szapura. Następne słowa Narseha zgasiły słabą iskierkę nadziei, która zatliła się w sercu Balisty. - W mroku kryjącym się w duszach ludzi rodzi się wiele występków. Dzięki zesłanemu przez Mazdę natchnieniu nasi przodkowie stworzyli tyle samo odpowiednich kar. Wnieść krzyże. Sześciu mężczyzn w brudnym odzieniu robotników wciągnęło do środka dwa krzyże. Zwinęli dywany i ustawili krzyże pionowo. Cicha wcześniej przestrzeń rozbrzmiała ogłuszającym hałasem, z jakim wbijali straszliwe konstrukcje w piaszczystą ziemię. Robotnicy wyszli. Zastąpili ich czterej kaci, dwaj z powiązanymi w węzły biczami, dwaj z długimi mieczami.

Wszystko to działo się zbyt szybko. Balista wiedział, że musi eoś zrobić. - Książę Narsehu, synu... - Milczeć - rozkazał Narseh. - Twoje słowa niczego nie zmienią. Rozebrać ich. Ledwie to powiedział, tak się stało. Silne ramiona schwyciły Balistę i Maksymusa. Zostali rozbrojeni, odebrano im czapki, peleryny i zbroje. Zostali w ubrudzonych podróżą tunikach. - Pięćset batów. Odciąć im uszy, a potem głowy. Wykonać. Wszechojcze, zaczął się modlić Balista. Wątpił, że przeżyją biczowanie, aby poczuć odcinanie uszu. Wszechojcze... Kaci ułożyli peleryny Balisty i Maksymusa na krzyżach, uwiązali je, nałożyli na górę ich czapki. Ci, którzy trzymali bicze, zebrali się w sobie i zamachnęli. Z całkowitą powagą zabrali się do roboty. Po kilku uderzeniach węzły na biczach zostawiły w pelerynach wielkie rozdarcia. Skazani zaczęli się śmiać. Jeden z dworzan powiedział im, że zwyczaj nakazywał ludziom w ich sytuacji błagać o przebaczenie. Obaj raz czy dwa z zakłopotaniem jęknęli: „Łaski!". Kiedy ludzie z biczami skończyli, byli zlani potem i dyszeli ciężko. Trwało to długo. Nie oszczędzali się. Z peleryn zostały strzępy. Ludzie z mieczami podeszli do krzyży. Z niemal artystyczną zwinnością odcięli czapkom uszy. Teatralnym cięciem rozpłatali nakrycia głowy. - Ludzkie uczucia i łaska to miłosierne siostry cnót - oznajmił Narseh. - Zawsze byłem blisko z Walaszem. Nie zniósłbym gniewu brata, gdybym zabił tego, który go ocalił. Poza tym sądzę, że mamy wiele do omówienia.

Rozdział dwudziesty dziewiąty Park do polowań był mniej więcej okrągły i o wiele mniejszy, niż Balista się spodziewał: od muru do muru miał najwyżej dwie mile średnicy. Ale też był to albański, a nie perski park. Jechali rozrzuconą grupą. Konie przebierały szybko smukłymi nogami; wyglądały jak ciemne kształty sunące kłusem między pionowymi liniami drzew. Jeźdźcy uważali, żeby nie zahaczyć długimi włóczniami o gałęzie. Balista martwił się, że wszystko to trwa. Od tego, jak on i Mak-symus ponieśli symboliczną karę, minęły cztery dni, które spędzili w obozie na wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Dwa dni zajęła droga tutaj, na pogórze. Przygotowanie parku do polowania trwało kolejne trzy. Szacował, że od chwili, kiedy Saurmag przepuścił Alanów przez Wrota Kaspijskie, upłynął prawie miesiąc. Jeśli Kalgakus i pozostali wciąż się trzymali, oznaczało to, że tkwią w oblężonej Kumanii od dwudziestu pięciu dni. Jeśli zdołali się utrzymać. Mały fort był mocny, bardzo mocny. Z pewnością mieli dość zapasów, łatwy dostęp do wody. Wszystko jednak mogło się zdarzyć: zawsze groziła im zdrada. Baliście daleko było do spokoju ducha. Jaskrawe płaszcze naganiaczy migały wśród cieni drzew. Psy gończe jeszcze na smyczach - tłoczyły się przy ich nogach, warcząc. Jeźdźcy podjechali truchtem, zeszli z siodeł, podali wodze niewolnikom i unieśli solidne włócznie z szerokimi grotami.

- Jest tam. - Główny łowca wskazał gęstą, rozległą plątaninę pod szyciu na brzegu strumienia. Teren przed nimi był pusty; jedynymi przeszkodami były dość oddalone od siebie pnie kępy sporych buków. Książę Narseh kazał dowódcy łowców poprowadzić jego ludzi na drugi brzeg strumienia, poczekać na rozkaz, a potem spuścić ze smyczy wszystkie psy naraz. Narseh użył mowy Persów. Balista był ciekaw, czy sasanidzki książę wie, że on sam i Maksymus go rozumieją. Od momentu przybycia do obozu pilnowali się, żeby nie używać tego języka. Musieli ukrywać swoje karty przetargowe. - Poczekamy na niego tutaj. Rozstawimy się między drzewami w półksiężyc i odetniemy mu drogę ucieczki - powiedział Narseh po grecku do otaczających go ludzi. Odwrócił się do Pytonissy. - Kyńa, najlepiej byłoby, gdybyś została ze strażą. - Polowałam już nieraz - odparła. - Nie wątpię, kyńa. Czyż Ksenofont nie napisał, że wszyscy mężczyźni, którzy kochali polowanie, byli dobrzy, tak samo jak kobiety, które otrzymały to błogosławieństwo? Pomyśl jednak o konsekwencjach dla Suanii, gdybyś coś ci się przytrafiło. Pytonissa przyjęła to wytłumaczenie z wdziękiem. Służący odprowadził jej konia, a ona wróciła się nieco, tam, gdzie stała grupa jakichś dwudziestu sasanidzkich klibanariuszy z gotowym orężem. Okrążyli ją niczym mur. Twarze polujących były napięte. Balista nie wątpił, że jego też -podjęli się niemałego wyzwania. Pomyślał o słynnym polowaniu w Ka-lidonie, podczas którego śmierć nie dosięgła herosa Meleagera czy łowczynię Atalantę, ale Ankajosa, który poległ w pyle, wykastrowany i z wyprutymi wnętrznościami. -Wśród moich ludzi, Macedończyków, panował niegdyś zwyczaj, że młodzieniec nie mógł zasiąść do stołu wśród mężczyzn, dopóki nie upolował dzika - powiedział Kastrycjusz. Wszyscy pomrukami wyrazili aprobatę dla tej rygorystycznej tradycji. Balista był ciekaw, czy Macedończycy używali sieci i kolczatek.

Grek Ksenofont, zdaje się, nie wyobrażał sobie polowania bez nich. Zmierzenie się z bestią na otwartym terenie, tylko z włócznią - tak jak oni teraz - było najstraszliwszą z prób, graniczącą z brawurą. Co dziwne, Baliście zawsze się wydawało, że Kastrycjusz pochodził z Ncmausus w Galii. Był pewien, że on sam wielokrotnie tak mówił. Może był jakiś powód tego, żepatńa niewysokiego dowódcy się zmieniała - Balista będzie musiał zapytać go o to któregoś dnia, kiedy będą sami. Narseh rozmieścił łowców. Sam książę zajął pozycję w środku. Po prawej miał dwóch Albanów, króla Kozysa i jego wuja, kapłana Zobera, a także dwóch Rzymian, Kastrycjusza i Maksymusa. Po lewej ustawił Balistę i trzech innych Persów: młodego dowódcę Gondofarra, mobada Manzika i starego dowódcę Tir-mihra. Po parku poniósł się czysty, dźwięczny sygnał rogu myśliwskiego Narseha. Za gajem, na drugim brzegu strumienia, poza zasięgiem wzroku polujących, ujadały psy. Balista ścisnął dereniowe drzewce włóczni - stał z lewą ręką i stopą z przodu, bokiem, na ugiętych nogach, ze stopami rozstawionymi nie dalej niż podczas zapasów. Czekał; szyja wkrótce zaczęła go pobolewać od spoglądania nad lewym ramieniem. Między liśćmi buków padały plamki światła słonecznego. Próchnica z liści była miękka pod butami Germanina. Od strony zarośli dobiegło wściekłe szczekanie i trzaski - zwierzęta poruszały się szybko - potem wysoki skowyt bólu. Krzyki naganiaczy: „Już, już!" Balista poczuł, że włócznia jest śliska od jego potu. Odgłos łamanych gałęzi rozlegał się coraz bliżej, wycie psów coraz głośniej. Mgnienie ruchu, a potem, dokładnie naprzeciwko Balisty, najbliższy krzak eksplodował. Dzik stanął w świetle. Był potężny. Huśtał łbem z boku na bok, a jego straszliwe białe kły lśniły. „Oho, oho!" Naganiacze podsycali szaleńczą atmosferę niczym hulaki podczas bachanaliów. Psy wypadły z zarośli. Zaatakowały, szczerząc zęby i wytrzeszczając ślepia: kłapały zębami przy nogach i bokach zwierzyny. Dzik rzucił się przed siebie. Zranił jednego z ogarów i wyrzucił go

wysoko w powietrze, łapami w gore. Zwierzę wylądowało bezwładnie na ziemi. Miało rozorany bok, a jego krew naznaczyła jaskrawą plamą opadłe liście. Pozostałe psy najeżyły się i cofnęły na chwilę. Bestia wlepiła złowrogie spojrzenie świńskich oczek w Balistę. Szczecina na jej garbie się zjeżyła. Dzik nabrał tempa szybciej, niż wydawało się to możliwe. Germanin jeszcze bardziej zgiął kolana, przygotował się na nieuniknione zderzenie. Pokryte krwią zakrzywione kły zbliżały się do niego błyskawicznie przy akompaniamencie stukotu racic. W ostatniej chwili dzik skręcił w lewo od Balisty, który spróbował zmienić kąt ustawienia włóczni. Trafiła dzika w bark. Nie był to udany cios - grot nie zatopił się w ciele zwierza. Jego impet wyrwał Baliście włócznię z ręki. Odyniec pognał dalej, ale Germanin dosłyszał, jak przebiera racicami, żeby zawrócić, żeby go zaatakować. Rzucił się na ziemię. Wbił palce rąk i nóg w miękkie leśne poszycie, wcisnął w nie twarz, całą resztę ciała. Wilgotna ziemia dostała mu się do nozdrzy. Z zamkniętymi oczami czekał na ból. Jakby z wielkiej odległości dobiegły go krzyki. Ziemia przesunęła się pod nim. Poczuł na szyi śmierdzący, gorący oddech bestii, woń jej krwi. Dzik cofnął się, szukając innej strony, z której mógłby wsunąć pod niego kły, oderwać go od ziemi, rozpłatać jego miękkie ciało. Blisko rozległ się ostry, naglący krzyk. Balista poczuł, że dzik odwraca łeb. Zaryzykował i zerknął na niego. Miał ziemię w oczach. Odyniec natarł z całym impetem na włócznię młodego Gondofarra. Stalowy grot wbił się w jego ryj. Od siły uderzenia młody Pers musiał się cofnąć o krok, potem jeszcze jeden. Zaparł się, nie ustępował. Ogarnięty szałem zwierz napierał dalej, kłapiąc szczękami, wpychając szeroki grot głębiej we własne gardło, we własne trzewia. Jednak młody Pers jakimś sposobem dalej przeciwstawiał się tej potędze, utrzymywał rozwścieczone, krwiożercze stworzenie z dala od siebie. Dotarłszy do osłony na dłonie, dzik zdechł. Troskliwe ręce podniosły Balistę, otrzepały go z ziemi. „Wszystko w porządku? Dopadł cię?" Balista czuł się niepewnie. Oznajmił, że ma

się dobrze. Nie powiedział tego głośno, ale chciało mu się sikać. Przed nim stał Gondofarr. Balista skłonił się, posłał mu pocałunek, podziękował mu, nazwał po persku bohaterem. Gondofarr objął go - woń zgrzanego dzika wciąż była silna - odpowiedział mu w tym samym języku, też użył słowa framadar. Cała dziewiątka łowczych zbiła się w ciasną grupkę, poklepując się nawzajem po plecach. Śmiali się, w oczach lśniła im ulga i przepełniało ich poczucie braterstwa - byli sobie bliżsi niż po suto zakrapianej uczcie. Wielka, przebita włócznią Gondofarra bestia leżała u ich stóp niczym niezbity dowód ich odwagi, wręcz męstwa. Mobad Manzik odciął garść włosów z grzbietu dzika, położył kilka na jego kłach, patrzył, jak kurczą się od gorąca. Resztę rzucił w powietrze, zaniósł modły do Mazdy. Książę Narseh kazał głównemu łowczemu poćwiartować zwierzynę, rozpalić ogień. Inni mieli przynieść chleb, wino i smakołyki. Uczta odbędzie się na miejscu. Kiedy ludzie odbiegli wypełnić rozkazy, Narseh wezwał służących z końmi, poprosił Pytonissę, aby dołączyła do grupy. Pojadą na przejażdżkę, napoją konie, zabawią się rozmową. Pojechali w dół strumienia i wkrótce dotarli do jeziorka. Usiedli dookoła niej w kręgu, puścili wodze, pozwolili koniom się napić. Maksymus i Gondofarr wyciągnęli flaszki. Bezceremonialnie podawali je sobie z ręki do ręki. Balista pił łapczywie, zapomniawszy o potrzebie wypróżnienia się. - Polowanie ma dużo dobrych stron - oznajmił Narseh. - Hartuje ciało i wzmacnia ducha. Tylko głupiec albo zniewieściały mężczyzna zaprzeczyłby temu. - Na jego twarzy pojawiła się niemal przebiegła mina. -1 może zapewnić nieco prywatności. Faktycznie: w zasięgu wzroku czy słuchu nie było nikogo poza nimi. - Kiedy wyruszamy? - zapytał Balista. Narseh uśmiechnął się, jakby Germanin był jego porywczym młodym krewnym, choć był on raczej kilka lat starszy od księcia. -Jeśli sądzi się... a ja tak sądzę... że Persja i Rzym to bliźniacze

lampy w mrokach ludzkości, naszym obowiązkiem jest działać. To lerowanie obecności nomadów na południe od Wrót Kaspijskich nie jest w interesie mojego ojca, czczącego Mazdę boskiego Szapura, króla królów, władcy Ariów i nie-Ariów, potomka bogów, syna czczącego Mazdę Ardaszira tak samo, jak nie jest to w interesie Galiena Augusta. Jeśli Alanowie zdobędą jakąś bazę w Suanii czy gdziekolwiek na południe od Kaukazu, zniszczenie zatoczy szerokie kręgi. Mieszkańcy Kolchidy, którzy według Rzymu powinni mu podlegać, a także lojalni poddani króla królów w Iberii kaukaskiej i tutaj, w Albanii, będą jedynie pierwszymi ich ofiarami. Pełni żądzy rozboju i krwi nomadowie będą chcieli dotrzeć na swoich kucach przez rzymską prowincję Kapadocję do Syrii i na zachód, nad Morze Egejskie. Pchani nieokrzesaną ignorancją mogą mieć nawet czelność podjąć próbę przedostania się przez terytoria Mardów i Kardochów do serca ziem Ariów, na których włada mój ojciec. Sasanidzki książę przerwał, żeby napić się nieco, ale widać było, że jeszcze nie skończył. Pozostali czekali uprzejmie. - Framadar Balista podkreśla, że należy się spieszyć. - Perskie słowo zabrzmiało dziwnie wśród greki. - Wyklucza to pytanie mojego ojca o radę. Z własnej inicjatywy poprowadzę Persów do Wrót Kaspijskich. Narseh odwrócił się do Kozysa i Zobera. - Ufam, że zgodnie ze złożonymi obietnicami wasi albańscy wojownicy pomaszerują z nami? Król i kapłan zapewnili go, że będą wspierać go do granic swoich sił, jeśli nie dalej. - Ale - król Kozys odchrząknął - co z Hamazaspem? Królowi Iberii nigdy nie można było ufać. Dołączy do nas? Czy w ogóle pozwoli nam przejechać przez swoje ziemie? Balista prawie się uśmiechnął. Oczywiście, że królowi Iberii nie można było ufać, i niewielu ludzi miało więcej powodów niż on sam, aby go nienawidzić. Jednak Kozys był wrogiem Hamazaspa z powodu zatargów ciągnących się od pokoleń i próba oczernienia go była nadto ewidentna.

Hamazasp spełni swój obowiązek - powiedział Narseh. - Żaden król Iberii, żaden pomniejszy władca nie chce ściągnąć na siebie gniewu króla królów. Zagwarantuje to los Welenosa. - Buntownika Welenosa, króla Kardochów, wysłano do Szapura. Jego sytuacja nie wyglądała dobrze. Spodziewano się, że czeka go przykładna kara: wybatożenie peleryny i odcięcie uszu jego czapki nie były rozwiązaniem przeznaczonym dla niego. - Zajmijmy się kwestiami praktycznymi - ciągnął Narseh. -Mówcie otwarcie. Nie skrywajcie niczego, czego potem moglibyśmy żałować. - Wciąż nie mamy żadnego wiarygodnego doniesienia o tym, ilu Alanów przebyło góry, i nie wiemy nic o liczebności Suanów, którzy przeszli na stronę Saurmaga - poddał Tirmihr. - Większość Suanów pozostanie wierna pamięci króla Polemona i jego prawowitemu dziedzicowi, Azonowi - oznajmiła Pytonissa. -Synedrion nigdy nie ufał Saurmagowi. Narseh skinął jej głową, ale odpowiedział swojemu dowódcy: -W takim razie liczebność może mieć mniejsze znaczenie niż podczas innych operacji. Nie da się toczyć bitwy na szczycie góry. Wszystkie potyczki odbędą się w dolinach rzek i przełęczach. Jeśli Mazda pozwoli, w zamkniętych przestrzeniach ogromne zastępy wroga będą miały mniejsze znaczenie niż nasz ekwipunek, doświadczenie i odwaga. - A zatem decyzję, ilu wojowników powinniśmy poprowadzić na wyżyny, musimy oprzeć na dwóch kwestiach: ilu możemy odkomenderować z armii kontrolującej Kardochów i Mardów, oraz czy możemy się spodziewać w Suanetii dobrych pastwisk. Baliście podobał się ten wiekowy perski dowódca. Tirmihr cechował się rozsądkiem zrodzonym z wieloletniego doświadczenia. Mówił, czego im trzeba, bezpośrednio i jasno. - Zbierzemy dwa tysiące klibanariuszy i trzy tysiące lekkiej jazdy postanowił Narseh. - Dzięki temu naszemu kuzynowi, Sasanowi Farrakowi, zostanie dość wielu żołnierzy, aby mógł powstrzymać ple-

miona na południowy zachód od Morza Kaspijskiego przed dalszymi buntami. Trwają sianokosy i kyria Pytonissa zapewnia mnie, że wysoko położone doliny Suanii mogłyby wykarmić nawet znacznie więcej koni. Zwrócił się do Albanów. - Pomoc sprzymierzeńców, jaką byłby dodatkowy tysiąc jazdy, z czego połowa ciężkozbrojna, byłaby mile widziana. Kozys i Zober czym prędzej obiecali, że przyślą ludzi. - Bylibyśmy zaszczyceni, gdyby sam król dowodził swoimi zastępami - zasugerował Narseh. Kozys odparł, że zaszczyt byłby po jego stronie. Balista zdał sobie sprawę, że Albanie będą w równej mierze zakładnikami, jak wojskowym atutem; aż nazbyt dobrze znał tę sytuację. - Dobrze - powiedział książę. - Kolejny tysiąc jeźdźców odbierzemy od Hamazaspa po drodze. Koń Sasanida podniósł łeb znad wody, zarzucił nim. Narseh odgo-nił muchy od jego oczu, uspokoił zwierzę. -Jedno mnie wciąż martwi. Choć zgadzam się, że powinniśmy się spieszyć, jak twierdzą framadar Balista oraz kyria Pytonissa, czy rozsądnie będzie udać się w góry Kaukazu z samą konnicą? Balista wiedział, że nadszedł czas, aby uzasadnił ryzyko, o którego podjęcie ich prosił. -Kyrie, piechota jest zazwyczaj konieczna przy walce pośród wzgórz, aby bronić pozycji i strzec zboczy otaczających kolumnę. Ale tak jak mówi kyria, ludzie z plemion nie zjednoczą się przeciwko nam. Alanowie, tak jak Persowie, wolą walczyć z grzbietów koni. Oni i Saurmag utknęli przy Kumanii. Uzurpator musi pokonać Azo-na, a Alanowie muszą pilnować swojej drogi powrotnej na stepy. Będą musieli zmierzyć się z nami w walce twarzą w twarz przed Wrotami Kaspijskimi. - Balista próbował przybrać taki ton jak Tirmihr, pewny siebie i rozważny. Miał nadzieję, że nie wiedzie ich wszystkich na śmierć. Narseh się zaśmiał, a jego zęby błysnęły bielą zza kruczoczarnej brody.

Obyś miał rację, framadar. Oby pragnienie uratowania przyjaciół nie zachwiało twoją oceną sytuacji. - Ten przystojny młody książę nie był głupcem. - My, Persowie, pamiętamy, co się stało, kiedy Cyrus z Achemenidów wyruszył przeciwko koczowniczym Massagetom. Ich barbarzyńska władczyni kazała zrobić sobie kielich z czaszki króla królów.

Rozdział trzydziesty Persowie przestrzegali tradycji, która zakazywała im rozpoczynać marsz przed świtem. Wbrew temu, co utrzymywali Grecy, nie był to rezultat lenistwa, ale wymóg religii. Po złożeniu koniecznej ofiary o brzasku, kiedy dzień zaczął się już na dobre, z namiotu księcia Narse-ha rozległ się grany na trąbce sygnał. Cztery dni po polowaniu byli w końcu gotowi do drogi. Mimo że Balista bardzo chciał dotrzeć do Suanii i swojej familia, nie był niezadowolony z powodu tego opóźnienia. Pierwszy dzień na pewno był darem od bogów. Problem stanowił wtedy inny perski zwyczaj. Decyzja, którą podjęli, gdy byli pijani, musiała być omówiona ponownie, gdy byli trzeźwi, aby sprawdzić, czy wciąż wydaje się ona dobrym pomysłem - i odwrotnie. Wrócili znad jeziorka i uraczyli się pieczoną dziczyzną. Potem odprawili służbę, kazali wyjątkowo zaufanym kliba-nariuszom otoczyć się kręgiem i zaczęli pić oraz roztrząsać wszystko jeszcze raz. Wypili mnóstwo. Pytonissa opuściła ich wcześnie; dobry pomysł, biorąc pod uwagę obecność dziewięciu pijanych w sztok mężczyzn. Pili, aż gwiazdy zbladły nad szczytami drzew. Następnego dnia Balista nie był w stanie podnieść się z łoża. Nie nadawał się do niczego, może poza jedną rzeczą. Odwiedziła go Pytonissa. Kochanie się z nią wywołało u skacowanego Germanina nieuzasadniony przypływ dobrego samopoczucia. Potem oczywiście poczuł się jeszcze gorzej.

Nawet przez kolejne dwa dni czuł się nie najlepiej. Przekonał się, że powinien pić mniej niż za młodu. Kiedy Balista rozczulał się nad sobą, Narseh nie próżnował. Sasanidzki książę dołożył wszelkich starań, aby obejść jeszcze jeden perski zwyczaj. Wschodnie armie - zastępy rodu Sasana nie stanowiły wyjątku - lubiły zabierać ze sobą wszelkie luksusy. Niczym smuga światła za spadającą gwiazdą ciągnęły się za nimi ogromne tabory wozów i wózków, niewolników, nałożnic i wszelkiego rodzaju markietanów. To drastycznie wydłużało kolumnę i zmniejszało jej tempo marszu oraz zwartość. Cywile zachodzili drogę wojskowym i łatwo ulegali panice. Zapuszczanie się w góry z takim obciążeniem byłoby proszeniem się o katastrofę. Rozporządzenia Narseha, dowódcy i syna miłującego Mazdę boskiego króla królów, nie można było zignorować. To ukase nie spotkało się jednak z ciepłym przyjęciem. Każdy klibanariusz mógł wziąć ze sobą tylko jednego służącego, tak samo jak każda dziesiątka lekkiej jazdy. Odzwierciedlało to hierarchiczną strukturę sasanidzkiego społeczeństwa. Każdemu dowódcy stu wojowników przysługiwało pięciu niewolników; dowódcy tysiąca - dziesięciu. Jako że w obecności obcych trzeba było zachować pozory, sam książę miał podróżować z setką. Wszyscy służący mieli jechać; niekoniecznie konno, wystarczył osioł, muł czy wielbłąd, ale w taborze miało w ogóle nie być wozów. Kozysa poinstruowano, że te same wymogi odnoszą się do Al-banów. Balista udał się z Maksymusem i Kastrycjuszem na grań pogórza, skąd patrzyli, jak armia zjeżdża na równiny. Ciepły poranek zapowiadał gorący dzień. Konie grzebały kopytami i machały ogonami, odpędzając muchy. Balista zastanawiał się, czy zapytać Kastrycjusza o jego nowo przyjęte macedońskie korzenie. Sofista, którego mowy kiedyś wysłuchał, twierdził, że tworzymy samych siebie na nowo wraz każdą czynnością, jeśli nie z każdą myślą. Jednak publiczna zmiana z Gala w Macedończyka wydawała się lekką przesadą. Spośród drzew wyłoniła się chmara lekkiej jazdy. Łucznicy po-

mknęli po stepie, kręcąc się tu i tam tylko dlatego, że mieli świetny na strój. Jaskrawe tuniki i turbany oraz kolorowe derki ich wierzchowców nadawały im wygląd egzotycznych, walecznych ptaków. Bali sta szacował, że jest ich około pięciuset. Dziwnie było patrzeć na nich z punktu widzenia sprzymierzeńca. Pamiętał, jak dostrzegł podobnych im ludzi podczas marszu do Kirkezjonu, pamiętał, jaki strach budzili. W zasięgu wzroku pojawiły się dwie kolejne - mniej więcej tak samo liczne, lecz bardziej zwarte - grupy lekkiej konnicy. Nowo przybyli pokłusowali w prawo i w lewo, na flanki trasy marszu. Może i znajdowali się na terenach sprzymierzonych, ale Balista pochwalał to, że Narseh zachowuje wszelkie środki ostrożności. Podejrzewał w tym rękę niezawodnego Tir-mihra. Narseh wyprowadził główny zastęp. Unosił się nad nim wielki liliowy proporzec, na którym wyhaftowano srebrną nicią abstrakcyjny wzór. Mobad Manzik wiózł święty ogień księcia, na czas podróży zamknięty w szkatule. Balista niewiele wiedział o tych symbolach zara-tusztrianizmu. Wydawało mu się, że każdy ogień babram odpalano od innego, aby tworzyły jakby wielką rodzinę. Za Narsehem jechali piątkami klibanariusze: rośli mężczyźni na wielkich rumakach, majestatyczni w jedwabiach i stali. Ich zastęp jeżył się od włóczni i był obwieszony pokrowcami na łuki, maczugami, długimi mieczami. Głęboka na czterystu ludzi kolumna przedstawiała piękny, ale i straszliwy widok. Następny był tabor z ekwipunkiem. Balista widział, jak Tir-mihr i młody Gondofarr pędzą wzdłuż niego tam i z powrotem, usiłując zagonić ludzi do porządnej formacji. Biorąc pod uwagę polecenia Na-rseha, tabor powinien się składać z niecałych trzech i pół tysięcy jeźdźców. Germanin nie mógł być tego pewien, ale miał wrażenie, że jest ich więcej. Jednak wielu odpadnie, zanim znajdą się w górach, i przynajmniej nie było widać żadnych wozów. Za taborem ciągnęła pozostała pięćsetka sasanidzkiej lekkiej jazdy oraz Kozys wraz z Albanami na tyłach. Jak na pierwszy dzień marszu nie wyglądało to źle. Balista widział znacznie gorzej zgrane formacje. Przypomniał sobie, jak armia starego Waleriana wlokła się wzdłuż Eufratu w stronę Samosaty.

- Trzeba tym wyznawcom zaratusztrianizmu oddać, że mają znacznie lepsze życie po śmierci niż tacy Grecy czy Rzymianie - oznajmił Maksymus. - Całe mnóstwo dziewic. - Myślałem, że to manichejczycy - powiedział Kastrycjusz. - Może oni też. W każdym razie znacznie lepsze niż całe to pomykanie w ciemnościach i skrzeczenie jak nietoperz. Nic dziwnego, że Grekom ledwo chce się walczyć. - A Rzymianom? - zapytał Balista. - Ostatnio wolą pozwalać, żeby robili to ludzie tacy jak my, co tylko dowodzi, że mam rację - odparł Maksymus. -Jestem przekonany, że to manichejczycy - zdecydował Kastrycjusz. - Ale nie wiesz tego na pewno - zaoponował Maksymus. - Taki Hippotoos by wiedział. - Wątpię - odpowiedział Kastrycjusz. - Jak większość Greków zna się tylko na greckich sprawach. - Ale kurewsko zna się na fizjo... - Fizjonomice - uzupełnił Balista. - No właśnie - przytaknął Maksymus. - Mógłby rzucić okiem na naszego Kastrycjusza i wyczytałby z tej spiczastej buzi, co kryje się w jego duszy... Straszne rzeczy by wyczytał. - Może powiedziałby nam wtedy, dlaczego zaczął on udawać Macedończyka - dodał Germanin. - To długa historia. - Opowiesz nam ją? - zapytał Balista. - Nie teraz - odparł Kastrycjusz. -Nie jestem pewien, czy chciałbym dziewic przez całą wieczność podjął swój wątek Maksymus. - Ja tam czasem lubię kobietę z doświadczeniem. No i wszystkie te dziewice zawsze są takie chętne. A może tak odrobinę oporu? Zedrzeć z niej ubranie, rzucić na łoże... - Przestań - powiedział Balista.

-Tak sobie tylko myślę, skoro w taborze nie ma nałożnic, tych słu żących będą bardzo boleć tyłki. Wiecie, jacy są ci ludzie ze Wschodu: mają obsesję na punkcie chędożenia. - Zjedźmy i dołączmy do nich. Na równinie było bardzo gorąco i wilgotno. Do kalend wrześniowych zostało dziewięć dni. Skierowali się na północny zachód, mijając pogórza po prawej i pozornie niekończące się bagno po lewej. Przebrnęli liczne strumienie spływające z wyżyn. Choć po okolicy rozrzucone było sporo krytych strzechą domostw, dwie połacie ziemi leżały też odłogiem. Były to dobre tereny dla konnicy. Drugiego dnia dotarli do miejsca, w którym bagno i wzgórza zbliżały się do siebie, zostawiając nie więcej niż kilka mil wolnej przestrzeni. Następnego dnia rozpostarła się przed nimi równina. Balista myślał o Kalgakusie, Wulfstanie i innych. Jeśli Kumania jeszcze nie padła, byli uwięzieni w murach fortu od trzydziestu jeden dni. Byłoby to bardzo ciasne więzienie: cztery identyczne okrągłe pomieszczenia jedno nad drugim, o średnicy nie większej niż piętnaście kroków, ciemne, wilgotne i przygnębiające. Konieczność zachowania bezustannej czujności i nieprzerwany strach z pewnością spędzały sen z powiek obrońcom. Do pewnego stopnia Kalgakusowi musiało być jeszcze ciężej: z dachu widać było wolność - orzełki i sępy szybujące nad graniami oraz wody rzeki Alontas przetaczające się po wąwozie, wymijające fort i mknące na północ, niepowstrzymane przez oblegające Kumanię barbarzyńskie hordy. Maksymusa rozbawiłoby, że Balista przypisuje Kalgakusowi tak poetyckie myśli. Ale ochroniarz mógłby się mylić. Nie znał Kaledończyka tak jak on. Starzec towarzyszył Germaninowi przez całe jego życie, od czasu, kiedy wspomnienia z dzieciństwa przestały być pojedynczymi zdarzeniami czy obrazami i stały się czymś, z czego - przynajmniej z perspektywy czasu - można było ułożyć pewną opowieść. Poza zasłoną chrypliwego, pełnego przekleństw i wyzwisk mamrotania Kalgakus był dobrym, zaskakująco wrażliwym człowiekiem. Balista podjął silne postanowienie, że wybawi tego starego drania z tarapatów.

Choć świeciło słońce, myśli Balisty stały się bardziej mroczne. Nawet jeśli zakończy oblężenie, Kalgakus nie będzie wolny, tylko wróci do stanu dziwnego zbrojnego wygnania, na które skazał ich Galien. Wyrok ten nie był ograniczony czasowo. Nie mieli pojęcia, gdzie zostaną wysłani później. Było mało prawdopodobne, że w dającej się przewidzieć przyszłości otrzymają pozwolenie na powrót do domu. Czuł się tak, jakby ich losem kierowało kapryśne bóstwo. Któż wśród żyjących był bliższy bogu niż rzymski cesarz? Kronos zwrócił na nich swój wzrok. Jednak pod pewnymi względami Balista był niemal wdzięczny Ga-lienowi. Cesarz nie skazał ich na śmierć. Nie wysłał ich na małą wyspę: nie musieli włóczyć się bez celu po plażach Gyaros czy Pandata-rii. Świadczyło to o zmyśle praktycznym - imperium korzystało z ich działań na skrajach znanego świata - a także o pewnej wielkoduszności. Przyszedł mu do głowy wyjątek z traktatu o wygnaniu autorstwa Faworynusa, coś o filozofie błąkającym się po bezkresnych ziemiach, greckich i barbarzyńskich; myśliciel oglądał i przysłuchiwał się temu, co się tam działo, i powierzając to swojej pamięci, ćwiczył się w kwestii cnoty. Z tego, co pamiętał Balista, absolutnie nic w tym dziele nie było nawet aluzją do zdobywania wiedzy innych ludów. Wszystko zamykało się w greckim kręgu. Rzymianin zachowałby się może trochę inaczej. Oni zawsze się przechwalali, że przejmują to, co najlepsze, od innych kultur. Jednak poza zapożyczeniami od Greków sprowadzało się to tak naprawdę wyłącznie do oręża i zwyczajów wojskowych - miecza z Hiszpanii, okrzyku bojowego z Germanii, punickiego słowa na „namiot". Balista świetnie to rozumiał. W istocie był zachwycony, że ma szansę towarzyszyć sasanidzkim klibanariuszom i zobaczyć, jak wygląda wojna z nimi u boku. Miał też niebezpieczną okazję zmierzyć się z nomadycznymi Alanami, dowiedzieć się, jak oni toczą bitwy. Jednak Balista chciał czegoś więcej. Chciał się dowiedzieć, jak obce ludy, pomiędzy które trafił, zapatrują się na świat i wszystko, co się na

nim znajduje. Nie miał zamiaru wpaść w pułapkę uznawania zwyczajów wszystkich ludów za równorzędne. Suanowie byli zbyt krwiożerczy, Persowie zbyt nawiedzeni. Jednak gdy obserwował ich zachowania, mógł tym wyraźniej dostrzec własne wartości. Pewna przypowieść mówiła, że każdy nosi na plecach sakwę ze swoimi wadami: sakwy innych dostrzegało się z łatwością, własne trudno było zbadać. Może wygnanie dałoby mu okazję na to, aby usiadł, zdjął swą sakwę z pleców i dokładnie przyjrzał się jej zawartości. Obowiązek, przyjaciele, rodzina - Balista postanowił, że właśnie to, w kolejności rosnącej, jest dla niego najważniejsze. Tych trzech rzeczy nie chciał stracić; próbował nie zrobić niczego, czego zbytnio by się wstydził. Przez głowę przemknęła mu myśl o Pytonissie. Jak ona pasowała do obrazu człowieka uszlachetnionego trudami wygnania, który sobie tworzył? Na Wszechojca, co będzie, jeśli Julia się dowie? Wojownicy Hamazaspa czekali na nich na drugim brzegu rzeki Alazonios. Hufiec był potężny - dwadzieścia tysięcy, może więcej -i gotowy na wojnę. Król Iberii kaukaskiej zajmował pozycję pośrodku szyku bojowego, siedząc na czarnym rumaku z Nisy pod wielkim czarnym sztandarem z haftem czerwonego byka. Ludzie Hamazaspa mieli kilkakrotną przewagę nad wojownikami Narseha. Sasanidzkie zastępy żwawo zajęły pozycję: klibanariusze wraz z księciem pośrodku, lekka konnica po bokach, Albanie na prawej flance. Dwie armie spoglądały na siebie z przeciwległych brzegów rzeki. Iberowie przypominali Persów, ale byli gorzej uzbrojeni i mniej zdyscyplinowani. Jednostki Persów w milczeniu czekały na rozkazy. Iberowie parli przed siebie, a konnica i piechota nie były rozdzielone. Ich notable podrywali swoje konie, aby stanęły dęba, wołali coś w rodzimej mowie. Balista dostrzegł wysoką sylwetkę rudowłosego Rutilusa wśród elity otaczającej Hamazaspa. Hamazasp i jeszcze jeden jeździec w towarzystwie sześcioosobowej świty wyjechali na środek biegu rzeki. Alazonios stanowiła granicę

między Albanią a Iberią. Była ziemią niczyją; czuwało nad nią bóstwo rzeki. Narseh wziął ze sobą tylko kapłana Manzika, młodego Gondo-farra, Balistę i Pytonissę. Naturalnie gdyby księciu coś się przydarzyło, dowodzenie miał przejąć weteran Tir-mihr. Cała piątka wjechała z pluskiem do rzeki. Narseh zatrzymał się o jedną długość konia od Hamazaspa. Hamazasp miał odezwać się pierwszy. Woda opływała nogi koni. Król Iberii przesunął wzrokiem po towarzyszach sasanidzkiego księcia. Na widok Balisty uśmiechnął się szyderczo. W końcu skłonił się w siodle, posłał rytualny pocałunek. -Witaj, znamienity książę Narsehu, synu miłującego Mazdę boskiego Szapura, króla królów i potomka bogów, wnuku miłującego Mazdę boskiego Ardaszira, króla królów i potomka bogów, prawnuku króla Papaka z rodu Sasana. Witam cię ja, Hamazasp, z łaski Mazdy król Iberii, oraz mój brat, pitiax Oroezes. Jak my i wojownicy Iberii możemy ci służyć? Narseh przyjął jego słowa lekkim ruchem głowy. - Dziękujemy ci za te łaskawe słowa. W imieniu naszego ojca Szapura pragniemy przejechać przez twoje terytoria bez przeszkód, aby przepędzić koczowników Alanów poza Wrota Kaspijskie, na morza traw. - Stanie się, jak mówisz. - Chcemy też, abyś dostarczył pożywienie dla naszych ludzi i paszę dla ich koni. - Stanie się, jak mówisz. - Ponadto życzymy sobie, abyś ty lub twój brat,pitiax Oroezes, dołączył do naszej wyprawy wraz z tysiącem jeźdźców, a także złożył wiążącą przysięgę, że wypełnisz wszystkie te prośby. - Będę zaszczycony, mogąc poprowadzić moich ludzi do walki wraz z tobą. - Hamazasp nie mógł powstrzymać chytrej miny, która wypełzła na jego twarz. - Będzie tak, jak zechcesz, szlachetny książę z rodu Sasana. Chcę cię jednak o coś błagać. Zmarły król Suanii Polemo nie-

prawnie zagarnął pewne iberyjskie terytoria. Gdyby jego córka, któ ra ci towarzyszy, obiecała, że zwróci nam całe tereny aż do przełęczy Darejne, moi żołnierze walczyliby tym dzielniej za tę słuszną sprawę, a Iberów i Suanów znów połączyłaby przyjaźń. Narseh odwrócił się do Pytonissy. Skinęła krótko głową. Hamazasp pierwszy złożył przysięgę, na perski sposób. Mobad Manzik przyniósł sól, a król Iberii wypowiedział odpowiednie słowa, położywszy na niej dłoń. Pytonissa podjechała nieco do przodu i zrównała się z koniem Ha-mazaspa. Pitiax związał ich kciuki. Król Iberii wyciągnął sztylet. Naciął oba palce. - Ani stalą, ani trucizną - powiedział. Podniósł ich związane ręce i zlizał krew najpierw własnego kciuka, a potem z kciuka byłej synowej. Przypieczętowane krwią. Kiedy Pytonissa powtarzała przysięgę, Balista był absolutnie pewien, że żadne z nich jej nie dotrzyma.

Rozdział trzydziesty pierwszy Książę Narseh z rodu Sasana wraz ze swoimi wojownikami i kaukaskimi poddanymi ojca przekroczył północną bramę iberyjskiego miasta Harmozike pięć dni przed idami wrześniowymi. Losy odysei Balisty, której celem było uratowanie Kalgakusa, miały się wkrótce rozstrzygnąć. Bał się jednak, że wszystko to mogło zająć zbyt dużo czasu. Po spotkaniu z Hamazaspem nad brzegiem Alazonios etykieta nakazywała dwudniowy postój nad rzeką. Najpierw król Iberii wyprawił ucztę na cześć sasanidzkiego księcia, a potem Narseh odwzajemnił ten gest. Dla Balisty były to niezręczne sytuacje. Poza oficjalnymi powitaniami udawało mu się unikać rozmów z królem - gości było wielu - ale trudniej było ze spojrzeniami, które rzucał mu iberyjski władca. Nie próbował kryć swojej nienawiści. Balista wiedział, że Hamazasp chętnie pożarłby jego wątrobę na surowo. Kolejne sześć dni zajęło połączonym siłom dotarcie do Harmoziki. Na miejscu dodatkowe cenne dwa dni strawili na jeszcze większych, jeszcze bardziej wystawnych ucztach. Wcisnąwszy się między Rutilusa, Kastrycjusza oraz Maksymusa i zasłaniając się Pytonissą, Balista znów wykręcił się od rozmawiania z Hamazaspem. Jednak we własnej posiadłości król zachowywał się śmielej, szczególnie gdy wino dodało mu animuszu. Zerknąwszy na drugą stronę sali, Balista kilkakrotnie zorientował się, że król mówi o nim, że śmieje się z niego ze swoimi

notablami. Germanin był tego pewien. Nie słyszał ich słów, ale po patrywali na niego. Czy Hamazasp opowiadał im, co niemal zrobił Baliście w celi w Edessie? Czy koloryzował, twierdząc, że do pewnego stopnia pomścił śmierć swojego syna, gwałcąc jego zabójcę? Balista był wściekły. Gdyby król powiedział cokolwiek w zasięgu jego słuchu, musiałby spróbować go zabić - choć szanse powodzenia miałby niewielkie, a najprawdopodobniej sam by zginął. Dopóki jednak tak się nie stało, nie mógł nic zrobić. Pytonissa powiedziała mu wcześniej, że powinien się martwić o coś poważniejszego niż tylko erotyczne insynuacje. Balista odparł, że ponieważ jest podwójnie chroniony jako wysłannik Rzymu oraz towarzysz Narseha, król Iberii nie śmie go skrzywdzić. Dosadny język miażdżącej odpowiedzi Pytonissy zaskoczył Germanina. Czy nie rozumie, że nocują w pałacu? Hamazasp go nienawidzi - Germanin zabił mu syna, a teraz pieprzy jego synową pod jego własnym dachem. Ojciec Pytonissy nie przyzwolił, aby wyszła po raz drugi za mąż za starego króla, ale sam Hamazasp dał do zrozumienia, że miałby ochotę ją wychędożyć. Sama Hekate wiedziała, że nieraz próbował, i to w tym samym domu, kiedy była żoną jego syna. Oczywiście Hamazasp nie przypuści jawnego ataku na Balistę ani nie powie niczego, co Germanin by usłyszał: król był ohydnym, zdeprawowanym capem, który próbował wepchnąć się do łoża żonie własnego syna, ale nie był głupcem. Czyż jednak Balista nie zauważył, że w tych stronach trucie innych jest sposobem na życie? W każdym razie bała się o siebie tak samo jak o Balistę. Jej związek z Germaninem oraz to, że nie weszła królowi do sypialni, czyniło ją w oczach Hamazaspa wrogiem. Uparła się, że oboje nie powinni jeść ani pić niczego, czego nie spróbował jej nieszczęsny eunuch. Poradziła Baliście, żeby nawet nie brał do rąk rzeczy, których wcześniej nie dotykali inni. Trudno było przestrzegać takich ograniczeń w dyskretny sposób. Wyglądało na to, że ona nawet nie próbuje. To oraz jej jawne conocne wizyty u Balisty nie poprawiły atmosfery na dworze. Przynajmniej eunuch wciąż żył. Opuszczali Harmozikę pięknym porankiem. Ponieważ nadeszła już

wczesna jesień, upał zelżał. Balista poczuł się lepiej. Był w pełni uzbrojony i dosiadał świetnego wierzchowca - ogiera z Nisy, którego użyczył mu Gondofarr. Towarzyszyli mu jego trzej rzymscy przyjaciele. Jechali na czele armii, tuż za Narsehem, z dala od Iberów. Podróżowali w takim samym szyku jak wcześniej: dwa tysiące wojowników Hamazaspa dołączyły do tyłów. Tir-mihr w ostatniej chwili wydał rozkaz, aby tylna grupa sasanidzkiej lekkiej jazdy rozdzieliła się i jej połowa ustawiła się między Albanami a Iberami. Stare plemienne zatargi mogły się w każdej chwili obudzić. Balista coraz bardziej podziwiał wiekowego perskiego dowódcę. Minęli konfluencję rzek Cyrus i Aragos, po czym podążyli biegiem tej drugiej na północ. Aragos była szeroka i płynęła kilkoma płytkimi strumieniami oddzielonymi łachami łupku. W pewnej odległości rysowały się zielone wzgórza. Od czasu do czasu przecinały je dopływy rzeki w obrośniętych trzcinami i drzewami wąwozach, które same wyżłobiły. Pod koniec drugiego dnia rozbili obóz tuż za miejscem, gdzie Balista i Pytonissa opuścili Aragos i wjechali między wzgórza podczas ucieczki na wschód. Stamtąd dotarcie do przełęczy Darejne zajęło armii dwa dni. Wzgórza znajdowały się już bliżej. Na wyższych zboczach widać było małe sylwetki przyglądających im się ludzi. Nie dało się stwierdzić, czy to Alanowie, zwolennicy Saurmaga, czy Suanowie lojalni względem Azona. Niewielkie grupy tych ostatnich zaczęły się pojawiać stopniowo w obozie, aby wypełnićproskynesis przed Pytonis-są. Niektórzy zostali, aby z orężem w rękach zająć miejsce za nią. Jadąc w górę rzeki, wracali tą samą trasą, wzdłuż której ścigano Balistę i Pytonissę. Minęli zrujnowaną stodołę, w której zginął Suan Ko-brias, aby oni mogli uciec. Balista posłałby do Wszechojca modlitwę za niego, ale to bóstwo z dalekiej Północy nie interesowało się ludźmi ze Suanii. Germanin nie był nawet pewien, jak dalece Wodana obchodzą jego potomkowie. W przełęczy Darejne Hamazasp przypomniał obietnicę złożoną przez Pytonissę. W tym opustoszałym miejscu zostawił garnizon zło-

żony z tysiąca Iberówpod komendą swojego młodszego brata Orocze sa. Wysoko na jednej z nagich, skalistych bocznych grani zajęli się oni rozstawianiem namiotów, ustawianiem lin, do których przywiązywano konie, rozpalaniem ognisk. Woń łajna, którego używali jako paliwa, poniosła się w dół, gdzie reszta armii rozbiła obóz wzdłuż szlaku, rozkładając się w takiej kolejności, w jakiej maszerowała. Balista odszukał Tir-mihra. Przemówił do niego cicho, w mowie Persów. Od kiedy mimowolnie użył tego języka po ataku dzika, nie było sensu dalej się ukrywać. -To główna przełęcz prowadząca od Wrót Kaspijskich poza Kaukaz. Skoro kontroluje ją terazpitiax, c z y nie jesteśmy w rękach Hama-zaspa? Tir-mihr skłonił głowę, uznając siłę tego argumentu, ale go nie przyjmując. -Jeśli poniesiemy klęskę, bardzo nielicznym z nas uda się uciec z tych gór. Alanowie nas powyrzynają, a kaukaskie plemiona, Iberowie, Albanie, Suanowie, wszyscy oni zwrócą się przeciwko nam. Będzie to porażka równa tej, jaką poniósł w bitwie z Massagetami Cyrus z rodu Achemenidów. Jeśli wygramy, Hamazasp nie śmie się z nami zmierzyć... nie byłby nawet w stanie tego zrobić. Przypuszczam jednak, że tak jak ty król Iberii myśli, że nas przechytrzył. Jeśli Mazda pozwoli, czas pokaże, że się myli. Armia skręciła w prawo za przełęczą i podążyła biegiem Alon-tas na północny wschód. Balista przebył ten szlak już dwukrotnie - przybywając do Suanii i podczas ucieczki. Wyglądała znajomo, choć zdecydowanie nieprzyjemnie. Wysoko nad zboczami szybowały orły. Wielu ludzi z Kaukazu zrobiło na ich widok gest odpędzający złe oko albo otwarcie je przeklinało. Zastępy poruszały się niespiesznie. Właśnie zaczęły rozbijać obóz przed nocą, kiedy z północy nadjechał galopem jeden ze Suanów. Alanowie likwidowali swój obóz pod Kumanią, gotowi do podróży na południe. Ich zwiadowców już widziano w okolicach Dikajozyne. Narseh wydał rozkaz, aby Tirmihr poprowadził przez noc tysiąc sasanidzkiej

jazdy do wioski, Główna część armii miała wyruszyć przed świtem następnego dnia, aby do nich dołączyć. „Likwidowali swój obóz pod Kumanią"... słowa te rozbrzmiewały raz po raz w uszach Balisty. „Swój obóz pod Kumanią"... fort nie padł. Germanin nie chciał kusić bogów, ale Kalgakus, Wulfstan i pozostali najprawdopodobniej wciąż żyli. Wszechojcze, Zakapturzony, Zamyślony, niech tak będzie, pozwól temu nieszczęsnemu kaledońskiemu draniowi przeżyć. Kiedy wjechali do Dikajozyne, padał deszcz. Wioska nie wyglądała bardziej ujmująco niż wcześniej: te same wysokie, ponure wieże z kamienia, wąskie uliczki i błoto. Pod kopytami koni uwijały się szczeciniaste świnie i ujadające psy, płosząc je. Przejeżdżając przez główny plac, Balista obrzucił wzrokiem Usta Bezbożnych. Czy względem Germanii, czy Rzymu - to faktycznie był drugi kraniec świata. Ludzie robili tu wszystko inaczej: przeklinali orły i chronili barany, składali szaleńców w ofierze i wrzucali cudzołożników do podziemnych rzek, jedli proso - ich osobliwość nie miała granic. Narseh przydzielił wojownikom kwatery, a potem zarządził krótką naradę wojenną. Stanęli na płaskim dachu wieży, patrząc na północ. Rzeka Alontas wyglądała jak warkocz kilku płytkich strumieni. Jej rozległą dolinę o nagich zboczach smagał deszcz; jedynym urozmaiceniem były dwa odległe o jakieś pół mili kręte wąwozy, którymi płynęły górskie strumienie. Zgromadzeni stworzyli prosty plan bitwy. Kliba-nariusze i ciężka konnica sprzymierzeńców na czele. Dowodzić miał sam Narseh, Tir-mihr oraz królowie Kozys i Hamazasp. Lekka jazda miała ciągnąć za nimi pod komendą Gondofarra. W obu szykach Persom przypadł środek, Albanom prawa flanka, a Iberom - lewa. Rzeźba terenu narzucała natarcie frontalne. Tabor miał zostać w Dikajozyne. Ponieważ nie groziło mu oskrzydlenie, wystarczyła setka Sasanidów, aby chronić go przed miejscowymi rozbójnikami. Byłoby najlepiej, gdyby mobad Manzik, Rzymianie, kyria Pytonissa i jej Suanowie zostali w wiosce, aby mieć na nią oko. Następnego dnia czekała ich bitwa - niech wszyscy odpoczną, ile mogą.

Pytonissa zaprosiła Balistę i pozostałych trzech Rzymian do siebie. Kiedy zjedli, wzięła Balistę do swojego pokoju. Reszcie posłano łoża gdzie indziej. Kiedy zostali sami, Pytonissa była pełna żądzy, rozpustna. Szarpała ubranie Balisty, pchnęła go na łoże, dosiadła go. Pochyliła się do przodu tak, że jej piersi kołysały się tuż nad jego twarzą, i cały czas mówiła rzeczy, które podniecają mężczyzn. Balista obudził się w środku nocy, może w okolicach szóstej godziny ciemności. W powietrzu niósł się dziwny zapach: oleisty, z nutą przypalonych migdałów. Nie ruszając się, otworzył oczy. Pytonissy przy nim nie było. Wyczuł czyjąś obecność na drugim końcu pomieszczenia. Cicho podniósł głowę. Paliła się tylko jedna lampa. Naga Pytonissa trzymała jego miecz. Wcierała w stal jakiś płyn z fiolki. Balista przyglądał się jej chwilę. - Co to jest? Trucizna? -Nie. - Czy to trucizna? - Nie, to dodaje sił. Medea dała to Jazonowi. Balista mruknął z powątpiewaniem. -Wciąż nosisz ten biały klejnot, który ci dałam. Czy twoje noce upływają spokojnie? - Zbieg okoliczności. Zaśmiała się i podeszła do niego. - Ten eliksir działa też na ciało. - Dobra byłaby z ciebie hetera. - Nie ty pierwszy nazywasz mnie dziwką. Rankiem opadła gęsta mgła. Liczne pochodnie płonące na głównym placu otaczała poświata. Książę Narseh podszedł do jednego z ogromnych koszy ustawionych przy Ustach Bezbożnych. Wyciągnął z kołczanu przy biodrze strzałę i wrzucił ją do kosza. Notable i dowódcy po kolei zrobili to samo. Klibanariusze i jeźdźcy z lekkiej konnicy wrzucali swoje strzały bardziej bezceremonialnie. Balista wiedział z Herodota, że dawno temu Persowie mieli zwyczaj ustawiać tysiące swoich ludzi w miejscach nakreślonych na ziemi. Po bitwie powtarzali

len proces. Na podstawie tego, ile pustej przestrzeni zostało, szacowali liczbę poległych. Nowy sasanidzki system był znacznie precyzyjniejszy. Pod koniec dnia każdy brał po strzale. Liczba pocisków, które zostawały potem w koszach, wskazywała, ilu poległo. Jeden z iberyjskich dostojników podszedł do Narseha i wykonał mniejsze proskynesis, co biorąc pod uwagę błoto, było zrozumiałe. - Przynoszę złe wieści, książę. Szlachetny król Hamazasp przysyła przeprosiny. Nawiedziła go choroba, nie jest w stanie pojechać z tobą w bój i dzielić z tobą chwały. Nazywam się Cat, syn Gubazesa, i otrzymałem zaszczyt dowodzenia wojownikami z Iberii. Hamazasp zatrzyma ze sobą tylko stu ludzi jako straż. Jego słowa przyjęto w milczeniu. Młody Gondofarr nie krył sceptycznej miny. Tir-mihr zmarszczył brwi. Niewiele mogli jednak zdziałać. - Niech będzie - rzekł w końcu Narseh. - Mazda przygląda się tobie i twojemu królowi. Wraz z Pytonissą i innymi Rzymianami Balista wspiął się na szczyt wieży, na której odbyła się narada wojenna. Słońce musiało właśnie wstawać: za mgłą majaczyło światło. Opar był jednak wciąż na tyle gęsty, że poza odległością, na którą chłopiec dorzuciłby patyk, nic nie było widać. Rozległ się stłumiony sygnał trąbki. Oddział sasanidzkich łuczników minął truchtem wieżę. Zniknęli w półmroku na północy, rozjeżdżając się, aby osłonić główną część zastępu. Dało się słyszeć bicie w bęben. Narseh wyprowadził klibanariuszy. Majestatycznie utworzyli szyk. Za nimi podążyła iberyjska ciężka jazda, która zajęła pozycję po lewej, a następnie uzbrojeni Albanowie ustawili się po prawej. Trzy tysiące jeźdźców w ośmiu szeregach wypełniały dolinę niczym falanga żelaznych posągów. Woda opływała pęciny koni tych, którzy stali w strumieniach Alontas. Na kolejny sygnał osłona w postaci łuczników wróciła przez wąski odstęp między oddziałami. Reszta lekkiej konnicy wyjechała z Dikajozyne, aby do nich dołączyć. Dopóki armia nie ruszy do przo-

du, dopóty nie będzie miejsca dla całych czterech tysięcy pozbawio nych zbroi wojowników. Wielu wciąż tłoczyło się w uliczkach wioski. Mgła zaczęła się przerzedzać. Widoczność zwiększyła się do jakichś stu kroków. Balista dostrzegł Manzika pod wielkim liliowym sztandarem Narseha. Mobad stał z podniesionymi ramionami i się modlił. Prowadzono w jego stronę białego barana. Nagle z oparów nadleciały strzały. Większość nie dosięgła celu. Niektóre odbiły się od zbroi kli-banariuszy. Kilka wylądowało blisko ofiary. Mobad nie zwrócił na nie uwagi. Podniósł łeb barana, podciął mu gardło. Zwierzę się przewróciło. Kapłan znów uniósł ręce i przywołał boga. Grad strzał był coraz gęstszy Rogi koczowników zawyły we mgle. Manzik padł na twarz przed Narsehem, niespiesznie wstał i wrócił między szeregami do wioski tak, jakby przechadzał się poogrodzie. Zagrzmiał sasanidzki bęben wojenny. Klibanariusze napięli cięciwy swoich łuków kompozytowych. Salwa trzech tysięcy strzał pomknęła na oślep w półmrok. Wróg odwzajemnił się ciemnym gradem własnych pocisków przypominających deszcz niesiony wiatrem znad morza. Tu i tam konie klibanariuszy padały na ziemię, kiedy groty trafiały między ich kolczugi, osłony płytowe i usztywnioną skórę. Perska lekka jazda włączyła się do akcji, celując wysoko ponad głowami ciężkozbrojnych. Nawałnica strzał się wzmogła. Wśród świstu niezliczonych pocisków rozlegały się krzyki ludzi i koni. W perskich szeregach były ofiary. Poza zasięgiem wzroku ludzie Alanów z pewnością też ginęli. W tej walce z niewidocznym wrogiem było coś niesamowitego. -To nie potrwa długo - oznajmił Rutilus. - Ich kołczany wkrótce opustoszeją. - Trudno orzec, ale Persowie powinni mieć przewagę - dodał Ka-strycjusz. - Na pewno są ciężej uzbrojeni niż koczownicy. Alanowie będą musieli coś przedsięwziąć. Jakby w odpowiedzi na ich słowa grad strzał zelżał. Na tle ściany mgły pojawiły się ciemne kształty. Od strony wroga rozbrzmiały szaleńcze dźwięki rogów i bębnów oraz okrzyki. - Nadchodzą - powiedział Maksymus.

Zza zasłony oparu wystrzeliły trzy zwarte kliny jeźdźców. Nad nimi unosiły się dziwne sztandary: czaszki zwierząt, skóry, końskie ogony, rozciągnięte skrzydła drapieżnych ptaków. Dookoła nich wirowały strzępy mgły. Flaga Narseha nachyliła się do przodu, trąby zagrały, a rytm bębnów przyspieszył. Potężne rumaki z Nisy wysunęły się przed szyk. Perskie zastępy ruszyły w stronę wroga jak wielka, narastająca fala, ciężka, lecz straszliwa. Nomadowie szybko pokonali odległość dzielącą zastępy. Sasanidzi wciąż szli powoli, kiedy strony się starły. Potężny odgłos zderzenia potoczył się doliną w stronę miejsca, z którego obserwowali wszystko Rzymianie. Alanów było mniej, ale dzięki ich impetowi czubki grotów wsunęły się w perską formację. Potworna bitewna kakofonia była ogłuszająca. Liliowy sztandar Narseha zachwiał się - przez chwilę wyglądało na to, że padnie - po czym znów się wyprostował. Najbardziej zażarta potyczka toczyła się dookoła sasanidzkiego księcia. Tam natarcie Alanów zwolniło, kiedy liczebność Persów dała o sobie znać. Pozostałe dwa groty stały już w miejscu. Rozległ się potężny ryk. Narseh i jego podkomendni powstrzymali środkową część formacji Alanów. W całej dolinie walczący mieli niewiele miejsca, często zbyt mało, aby użyć włóczni lub mieczy, siłowali się więc, siedząc w siodłach. Dusili się nawzajem, próbowali wydłubywać sobie oczy lub zrzucić przeciwnika na ziemię, między młócące kopyta. -To wygląda bardziej jak bitwa piechoty - stwierdził Kastrycjusz. - Koczownicy przegrają, jeśli nie uda im się zgładzić Narseha - powiedział Rutilus. Zajadłość nomadów nie mogła im starczyć na długo. Ich szyk zaczął się rozpadać od tyłu, wśród tych, którzy nie zaangażowali się jeszcze w potyczkę. Pojedynczo i dwójkami, potem w małych i większych grupach nomadowie zawracali wierzchowce i odjeżdżali pędem z powrotem za zasłonę mgły. „Peroz! Peroz!" Krzykami obwieszczając zwycięstwo, Sasanidzi oraz ciężka i lekka konnica ich sprzymierzeńców pognali za nimi.

Pole bitwy opustoszało, jakby jakieś bóstwo przesunęło po nim ręką. Usiane było zwyczajowym wojennym śmieciem - powyginanym i porzuconym orężem; rannymi i martwymi ludźmi oraz zwierzętami; pozbawionymi skrupułów i honoru, zachłannymi ludźmi ze zwycięskiej armii, którzy już zsiedli z koni i szukali łupów - ale walczący zniknęli. Obserwatorzy na wieży milczeli. Zdawało się, że nie można tego nijak skomentować. Mgła cofnęła się jeszcze bardziej. Wciąż wisiała nad szczytami wzgórz, jednak teraz Balista mógł sięgnąć wzrokiem prawie milę w głąb doliny. Mimo to nie było widać ostatecznej konfrontacji sił. Panowała niepokojąca cisza. Słychać było plusk rzeki; płynęła jak wcześniej. Być może znad niej dobiegał rechot żab. Na pole śmierci zaczęły opadać pierwsze sępy Jacyś Suanowie wyślizgnęli się z Dikajozyne i dołączyli do tych, którzy okradali zmarłych i dobijali rannych, aby ich też móc obrabować. Persowie podobno nosili przy sobie cały majątek. Ich sprzymierzeńcy Suanowie szli najpierw do nich. -Już po wszystkim? - zapytała Pytonissa. -Tak - odparł Kastrycjusz. - Trudno uwierzyć, że tak niedaleko giną właśnie tysiące ludzi. Wzrok Balisty przyciągnął jakiś ruch. - O kurwa - powiedział Maksymus. Pół mili od nich, w wąwozie po prawej, którym płynął jeden z dopływów Alontas, gałęzie drzew i krzaków się ruszały. Nie było wiatru. - O kurwa - powtórzył Maksymus. Ciemne, zgarbione sylwetki kuców stepowych i ich jeźdźców wyległy na dno doliny. Kręciły się tam przez jakiś czas. Pięćset, tysiąc - trudno było je zliczyć. Większość odjechała z okrzykami na ustach na północ i zniknęła we mgle. Znajdowali się za nacierającymi Persami. Ich pojawienie się będzie całkowitym zaskoczeniem i najprawdopodobniej zmieni cały tok wydarzeń. Była to idealna zasadzka. Szarżę Alanów i ich odwrót starannie rozplanowano. Przez cały ten czas ludzie czający się w wąwozie czekali na swój moment.

W zasięgu wzroku przebywało wciąż jakichś dwustu Alanów. W luźnym szyku potruchtali na południe, w kierunku Dikajozyne. Zatrzymali się w nierównym szeregu jakieś sto kroków od wioski. - Ilu masz tutaj uzbrojonych Suanów? - zapytał Pytonissę Balista. - Około trzystu. - Jej spokój był godny podziwu. - Ilu z nich ma konia? - Jeden na dziesięciu. - Niech konni zbiorą się na głównym placu. Piesi muszą zablokować ujścia uliczek, które prowadzą na północ. Kazała niewolnikowi przekazać komendy. - Co masz zamiar zrobić? - spytała Germanina. - Pomówić z Hamazaspem, a potem z Manzikiem. - Hamazasp cię zabije. - Będę miał ze sobą ludzi - wskazał Maksymusa, Kastrycjusza i Rutilusa. -To nie wystarczy. Poniżej czeka dziesięciu moich konnych Suanów, weź ich ze sobą. Kwatera króla Iberii znajdowała się w innej wieży, zwróconej na północ. Otaczający ją wojownicy nie wyglądali na zmartwionych tym, co się stało. Zmierzyli nadjeżdżających wrogimi spojrzeniami. - Muszę pomówić z Hamazaspem - zwrócił się Balista do mężczyzny w wymyślnej zbroi, ewidentnie dowódcy. -Jest chory. - Człowiek mówił po grecku z mocnym akcentem, a jego ton był lekceważący. - Muszę z nim porozmawiać. -Nie. -Jeśli nie przekażesz mu, że tu jestem, Narseh każe wbić cię na pal. - Narseh może w ogóle nie wrócić. Twoja sytuacja niezbyt pozwala ci na groźby, Rzymianinie. - Dotknął rękojeści miecza. Jego ludzie przestąpili z nogi na nogę. Na dachu wieży pojawiła się sylwetka jakiegoś człowieka. Patrzył w dół. Był to król Iberii. Nie odezwał się.

- Hamazaspie! - zawołał Balista. - Musisz poprowadzić wojów ników do boju. Bez trudu zmieciemy z drogi nomadów przed wioską. Jeśli się pospieszymy, możemy uratować sytuację. Hamazasp wlepił w Germanina pełne nienawiści spojrzenie. Wciąż milczał. Potem odwrócił się i zniknął. - Niewiele ci już zostało czasu, kinaidos - zaśmiał się iberyjski wojownik. Balista przełknął ripostę na ową potwarz - ten sukinsyn Hamazasp pożałuje rozpowiadania, że Germanin dał mu się wychędożyć. Balista cofnął wierzchowca. Pozostali zrobili to samo. Kiedy znaleźli się poza zasięgiem oręża, zawrócili i odjechali. Jak można się było spodziewać, mobad Manzik modlił się, kiedy przybyli do domu, który zajmował. Skończył właśnie w chwili, gdy Balista wpadł na dziedziniec i powiedział, czego chce. - Obawiam się, że nie mogę pojechać na czele Sasanidów - powiedział Manzik. - My, kapłani, szczycimy się tym, że możemy własnymi rękami zabić każde stworzenie: mrówki, węże, wszystko, co chodzi, czołga się lub lata. Nie wolno nam jednak zabijać psów i ludzi. - Powiedz swoim ludziom, żeby wypełniali moje komendy. -Balista wiedział, że czasu jest coraz mniej. - A co z bagażami? Książę Narseh rozkazał nam ich strzec. -Jeśli armia zostanie pokonana, bagaże będą naszym najmniejszym zmartwieniem. - Oczywiście, masz rację. Weź ludzi. Zostanę tutaj i postaram się chronić majątek księcia oraz wojowników. Balista miał ze sobą niewielu ponad stu trzydziestu jeźdźców: Persów, Suanów, tylko czterech Rzymian. Wszyscy dobrze radzili sobie w siodle, byli solidnie uzbrojeni: to wystarczy do wypełnienia pierwszego zadania. Drugie stanowiło osobną kwestię. Podzielił jazdę na dwie kolumny, z których każda miała czekać ukryta w uliczce. Balista dowodził jedną z nich, Rutilus drugą. Kastrycjusz miał doprowadzić suańską piechotę. Pytonissa otrzymała polecenie zabarykadowania się w domu. Tylko Wszechojciec raczył wiedzieć, czy tak zrobi.

Alanowie stojący w dolinie przed wioską nie spodziewali się żadnych trudności. Ich szyk całkiem się rozpadł. Poza jakąś czterdziestką, która zebrała się dookoła poszarpanego sztandaru widocznego pośrodku, większość zeszła z siodeł i okradała zmarłych. Nawet ci, którzy wciąż siedzieli na wierzchowcach, puścili wodze i zajmowali się beztroskim piciem, jedzeniem oraz pogaduszkami. -Teraz! - krzyknął Balista i wbił pięty w boki swojego rumaka. Za nim sasanidzka trąbka przekazała dalej jego komendę. Suańska piechota, która wcześniej blokowała ujście uliczki, odskoczyła na bok w ostatniej chwili. Na otwartym terenie wierzchowiec Balisty przyspieszył. Z tyłu rozległ się krzepiący stukot kopyt. Po lewej mignęła Baliście wysoka sylwetka Rutilusa prowadzącego drugie natarcie. Koczownicy upuścili łupy, biegiem wrócili do swoich kuców, wskoczyli na siodła. Wszystko za późno. Balista zobaczył, że stojący najbliżej łupieżcy padają od ciosów miecza Rutilusa. Alanów otaczających sztandar nie udało się tak samo zaskoczyć. Kilku zdążyło wypuścić w ich stronę strzały. Pomknęły ze świstem, ale żadna nawet się nie zbliżyła do Balisty. Nomadowie wyciągnęli miecze z pochew, zaczęli przygotowywać się do odparcia ataku. Balista przebył z pluskiem jeden ze strumieni Alontas i skierował potężnego rumaka prosto na kuca wodza Alanów. Siła zderzenia zmusiła kudłatego konika do ugięcia tylnych nóg. Wódz z całej siły starał się nie wypaść z siodła. Wymijając go, Balista zamachnął się mieczem znad głowy. Wódz odruchowo podniósł ramię, aby osłonić głowę. Klinga Germanina odcięła je poniżej łokcia. Jeden z Alanów wymierzył Baliście cios z lewej. Germanin przyjął cięcie na tarczę, nie oglądając się, pchnął miecz nad jej skrajem, poczuł, że stalowy czubek trafia w cel, popędził dalej. Koczownik przed nim właśnie zawracał konia, aby uciec. Balista pchnął go skrajem miecza w lewe ramię. Kuc pognał przed siebie. Nomada stoczył się na usiane kamieniami dno rzeki. Woda zabarwiła się na czerwono. Balista ściągnął wodze, rozejrzał się dookoła, szukając zagrożeń. Nie znalazł żadnych. Około połowy Alanów już padło - wszędzie do-

okoła biegały pozbawione jeźdźców kuce - a reszta rozproszyła się we wszystkie strony i pochylona nisko nad szyjami zwierząt czym prędzej jechała się gdzieś schronić. -Do mnie! — krzyknął Balista najpierw w mowie Persów, a potem po grecku. Przez lata nabrał umiejętności takiego posługiwania się głosem, żeby było go słychać na drugim końcu pola bitwy. - Szyk klina! Sasanidzcy klibanariusze byli wytrawnymi wojownikami. Żaden nie puścił się w bezmyślną pogoń. W mgnieniu oka z brzękiem ustawiali się w formacji. Liczącej około trzydziestu ludzi grupie Suanów szło wolniej: niektórzy musieli wrócić cwałem na miejsce, ponieważ już zdążyli się rzucić w pościg. Wkrótce jednak zaczęli znajdować pozycje w szyku. Balista obejrzał się w stronę wioski. Wybiegała z niej właśnie dość niechlujna kolumna suańskich żołnierzy piechoty. Kastrycjusz miał ich pod kontrolą. - Truchtem naprzód! Niemal natychmiast wjechali w kłąb oparów. Świat zawęził się do kilku kroków nieustannie ruszającej się szarości. Parskanie koni, brzęki metalu o metal były stłumione. Powietrze pachniało mgłą, wodą, mokrymi kamieniami i wilgotną sierścią koni. Było tak, jakby wjeżdżali w jakieś ponure zaświaty. Balista zerknął przez oba ramiona. Rutilus z jednej strony, Maksy-mus z drugiej, zwarte szeregi Suanów za nimi. Mgła skraplała się na brodach i pelerynach. Znów rozległ się okropny rechot żab: brekeke--keky ko-aks, ko-aks. Dalej wezbrał niewyraźny ryk podobny do odgłosu fal rozbijających się o kamienisty brzeg. Germanin się wzdrygnął. Z mgły wyfrunęło z trzepotem skrzydeł stado białych gołębi. Zawróciły tuż nad kolumną i zniknęły. Z tyłu dobiegły krzyki i przekleństwa. Balista odwrócił się do perskiego dowódcy, który jechał tuż za nim. - Przekaż rozkaz, żeby milczeli. -Te ptaki są nieczyste. Trzeba je przegonić, jak trędowatych -powiedział Pers.

Elekt zaskoczenia jest dla nas jedyną nadzieją. Nie możemy dać im znać, że nadciągamy. Rozkaz do zachowania ciszy poniósł się sykiem po szeregach. Ryk narastał, a ostre dźwięki, które go czasem przerywały, stały się wyraźniejsze. -Już niedaleko - mruknął Balista. Rutilus nachylił się i szepnął mu do ucha: - Hamazasp może wziąć nas od tyłu. Balista aż się zaśmiał. - Na Wszechojca, mam nadzieję, że nie. - Przestał się śmiać. -Zależy, jak daleko sięga jego zdrada i czy nie zabraknie mu odwagi. Myślę, że poczeka, żeby sprawdzić, kto zwycięży. Z oparów najwyżej pięćdziesiąt kroków przed nimi wyłoniła się jakaś czarna, ruszająca się masa. Brzęk oręża, krzyki, wrzaski ludzi i rżenie koni. Balista błyskawicznie podniósł rękę. Ludzie zatrzymali się, odruchowo zwarli szyk. Germanin odwrócił się w siodle. -Jesteśmy na miejscu - powiedział cicho. - Wciąż walczą. Zdążyliśmy. Teraz na mój sygnał gnamy przed siebie, ale w ciasnym szyku, i nie dajemy się nikomu zatrzymać. Nasza piechota wkrótce doda nam liczebności. Już! Ruszyli stępa i natychmiast przyspieszyli do kłusa. Odgłosy walki stały się głośniejsze. Nawet Alanowie na samych tyłach nie dostrzegli ani nie dosłyszeli ich szarży. Byli za bardzo skupieni na uwięzionych sasanidzkich wojownikach zebranych w zbitą grupkę pod liliowym sztandarem. Alanowie okrążali ich, szyjąc w ich stronę strzałami z wszystkich kierunków, pod każdym kątem. Pierwszy z Alanów, którego Balista zgładził, nie miał nawet pojęcia, z której strony padł cios. Właśnie wypuścił strzałę i sięgał po następną, kiedy miecz Germanina rozpłatał tył jego czaszki. Balista zręcznie odzyskał oręż. Kolejny mężczyzna się rozejrzał; miał już strzałę założoną na cięciwę. Ciężka klinga Balisty zmiażdżyła łuk, strzałę i jego dłonie. Wierzchowiec z Nisy odepchnął kuca na bok. Balista pognał dalej. Za

nim narastały rytmiczne okrzyki: „Peroz! Peroz!" Z przodu dobiegały wrzaski przerażenia. Wojownik w czapce z owczej skóry o długim włosiu zamachnął się mieczem w stronę Balisty. Lata musztry pozwoliły Germaninowi nie spuścić oka z klingi, przyjąć ją na własny miecz, wykręcić nadgarstek i odparować cios płynnym ruchem. Koczownik szarpnął głową w tył, ale nie dość daleko - ostrze przesunęło się po jego twarzy. Gorąca krew trysnęła Baliście w oczy, aż zaszczypały. Na wpół oślepiony Germanin dobił przeciwnika dwoma pchnięciami miecza. Wbił pięty w boki wierzchowca. Otarł oczy, a jego rumak runął na ziemię. Germanin odepchnął się od łęku siodła, aby zeskoczyć z padającego wierzchowca. Ziemia pomknęła w jego stronę. Wylądował niezgrabnie. Jego hełm zadzwonił o kamień. Potężny ciężar ogiera gruchnął tuż obok niego. Balista spróbował się podnieść. Jeśli zostanie na ziemi, zginie. Wszędzie dookoła niego o ziemię waliły ostre kopyta. Poczuł falę nudności. Nogi odmówiły mu posłuszeństwa. Zwinął się w ciasny kłębek, zakrył głowę ramionami i ogarnęły go ciemności. Nie wiedział, jak długo był nieprzytomny - kiedy się ocknął, był w tej samej pozycji - zapewne tylko kilka chwil. Ktoś stał nad nim okrakiem. Poszukał na oślep swojego miecza. Nie znalazł go: skórzana pętla na nadgarstek musiała pęknąć. Podniósł wzrok. Powieki miał niemal sklejone krwią - nie wiedział, czy należała do niego. Nad nim stali plecami do siebie Maksymus i Rutilus. Piesi suańscy wojownicy wyminęli ich biegiem. Wiwatowali i śmiali się z odwagą, która płynie z wbicia włóczni w plecy uciekającego nieprzyjaciela. - Tym razem to już koniec - oznajmił Rutilus. - Rozgromiliśmy ich. Maksymus pomógł Baliście wstać. Jakby z wielkiej odległości Germanin dosłyszał: „Peroz! Peroz!". Nabrał głęboko tchu i już miał wydać rozkaz, aby część ludzi trzymała się razem na wypadek, gdyby Hamazasp spróbował jakichś sztuczek, ale nudności ścisnęły mu gardło. Poczuł mdlący, oleisty smak przypalonych migdałów. Opadł na czworaki i zwymiotował boleśnie. - Peroz! Peroz!

Rozdział trzydziesty drugi Książę Narseh i Azo, człowiek, który miał zostać królem Suanii, patrzyli na Wrota Kaspijskie. Przedstawiały ponury widok. Odbudowy zaplanowanej przez Balistę nie ukończono przed atakiem Alanów. Podczas oblężenia Kumanii koczownicy rozebrali i spalili wszystkie drewniane elementy Wrót. Zaczęli nawet demolować kamienną bramę na wschodnim krańcu szlaku. Jednak mimo zrujnowanego stanu Wrota Kaspijskie odegrały swoją rolę podczas pogromu nomadów. Ścieżkę, którą Balista pojechał na spotkanie królewskiej świty, prawie oczyszczono już ze zwłok, ale leżały one wszędzie indziej. Sasanidzcy robotnicy mieli dużo pracy. Zbierali własnych poległych, traktując ich szczątki z szacunkiem, przygotowując je do wystawienia na działanie powietrza i ptaków, jak nakazywały zwyczaje zaratusztrianizmu. Inaczej było z ciałami Alanów i tych Suanów, którzy zginęli, popierając Saurmaga. Nagich, czasem zmasakrowanych, zrzucano ich bezceremonialnie na sterty w dolinie. To naturalne, pomyślał Balista, że pewne rzeczy układa się w stosy: snopy pszenicy, amfory, beczki. Zwłoki nie zaliczały się do tej kategorii. Blade, biało-błękitne plątaniny kończyn wyglądały groteskowo. Mówiły coś do głębi niepokojącego o tym, jak nieludzcy potrafią być ludzie. Balista zszedł z siodła, podał wodze Maksymusowi. Narseh i Azo

odwrócili się do niego. Germanin skłoni! się obu, posłał rytualny pora łunek. Miał wrażenie, że gdyby wykonał pełne proskyncsis, nie wstałby bez pomocy. Wciąż kręciło mu się w głowie, wciąż czuł w gardle smak żółci i spalonych migdałów. - Baiist3L,framadar. - Narseh podszedł bliżej. Uśmiechał się, ale jego ciemne oczy miały melancholijny wyraz. - Nasu, sam demon śmierci. Uściskał Germanina; ucałował jego policzki, powieki, usta. Jego kruczoczarna broda drapała twarz Balisty. - Jestem twoim dłużnikiem. Twoja interwencja zmieniła losy potyczki. Złamała Alanów. Może we mgle myśleli, że jest was więcej. Nigdy się nie dowiemy. - Książę cofnął się, przyjrzał Baliście uważnie. - Słyszałem, że niefortunnie spadłeś z konia. Czy coś ci się stało? - Przeżyję. - Balista się uśmiechnął. - Obawiam się jednak, że nie mogę zwrócić wierzchowca, którego użyczył mi Gondofarr. - Gondofarr zginął. - Przykro mi. -Tir-mihr jest poważnie ranny. Ponieśliśmy duże straty. - Jak poważnie ranny? - Zaniesiono go do wioski. Będzie tak, jak zadecyduje Mazda. Mobad cię powiadomi. - Hamazasp nas zdradził. Narseh potarł oczy pełnym zmęczenia gestem. - Jego Iberowie dzielnie walczyli. Zabito jego człowieka Cata. - Poświęcił ich. Nie był chory. Czekał, żeby sprawdzić, kto wygra. -Nie ma na to dowodów. - Kiedy Alanowie przypuścili zasadzkę, Iberowie w wiosce nie byli zaskoczeni. Ktoś musiał ostrzec Hamazaspa. - Przysłał nam gratulacje. Musimy zostawić tę sytuację tak, jak jest. Narseh umilkł. Azo wziął Balistę w ramiona, ucałował go. Suański książę się śmiał. W odróżnieniu od Narseha sprawiał wrażenie, jakby śmierć jego ludzi nie ciążyła mu za bardzo. -Ja jestem twoim dłużnikiem po dwakroć. Za dzisiaj i za dzień,

kiedy mój podstępny brat i jego barbarzyńscy sprzymierzeńcy przekroczyli przełęcz. Saurmag zgładziłby mnie, gdyby twoi ludzie nie ugościli mnie w Kumanii. Choć „ugościli" może nie jest najlepszym słowem. Pięćdziesiąt jeden dni to długi czas w towarzystwie twojego człowieka Kalgakusa. Czy on kiedykolwiek przestaje narzekać? No i ten Grek, Hippotoos... ma nadzwyczaj niepokojący zwyczaj gapienia się na ludzi. - Takich towarzyszy zesłali mi bogowie. - Na twoim miejscu zacząłbym się modlić w innych świątyniach. - Co stało się z Saurmagiem? Po twarzy księcia przemknął gniewny wyraz. - Uciekł na północ, na step. Widziałem go. Strzała posłana przeze mnie z murów zabiła jednego ze zdrajców, którzy jechali przy nim. -Azo się rozpogodził. - Będzie miał tylko chwilę oddechu. Zablokuję przełęcze podczas nadchodzącej wiosny. Kiedy ludzie wodza Alanów nie będą w stanie przybyć na południe, aby latem wypasać trzody, ani handlować żelazem i solą, odpowiedni podarek powinien go nakłonić do wydania mi Saurmaga. - A wtedy spotkają go nieprzyjemności. - Zgadza się, sprawię, żeby Saurmaga spotkały nieprzyjemności. -Oczy Azona lśniły. - Chciałem jeszcze jednemu człowiekowi przysporzyć cierpienia. Ale temu, kto pomógł prawowitemu władcy zdobyć tron, należy być może pozwolić na pewną poufałość z rodem królewskim. Balista nic nie odpowiedział. Cała twoja rodzina jest zepsuta do cna, pomyślał tylko. -Twoi domownicy czekają na ciebie w forcie - powiedział Narseh. - Ależ to, kurwa, długo trwało - powiedział Kalgakus. -Jak było? zapytał Balista. Stali sami na schodach fortu. - Bywało mi w życiu lepiej. Na początku Azo prawie się nie odzywał. Ale od kiedy kilka dni temu jeden ze Suanów wkradł się do

Kumanii z wiadomością, że ty i Narsch przybywacie, maleniu gówniarzowi się buzia nie zamykała. Jest bardzo pomysłowy, jeśli chodzi o tortury. Masz szczęście, że przyzwyczaił się do myśli, że pieprzysz jego siostrę. -Jak mają się pozostali? - Czekają w środku. Młody Wulfstan jest silny. Hippotoos zwariował: nic tylko gapi się na ludzi i mamrocze o tym, że fizjonomika pokazuje mu przyszłość. Jeszcze kilka dni i musiałbym go zabić. Po schodach zszedł eunuch Mastabates. Trzymał w rękach ozdobiony złotem pokrowiec na kodycyl z kości słoniowej. -Ave, Marku Klodiuszu Balisto, vir ementissime. - Mówił oficjalnie, po łacinie. - Co to? Mastabates podał przedmiot Baliście. - Twoje nowe mandata. -Co? - Twoje nowe pełnomocnictwa. Podpisane ręką samego pobożnego, niezwyciężonego Augusta Publiusza Licyniusza Egnatiusza Galiena. - Kiedy to dostałeś? Eunuch się nie odezwał. - Miałeś to przez cały ten czas? Mastabates skłonił głowę. - Otrzymałem polecenie, aby dać ci to, kiedy wypełnisz swoje zadanie w Suanii. - A wypełniłem? - Bez wątpienia. Pierwszym zadaniem było dopilnowanie, aby koczownicy nie przedostali się przez Wrota Kaspijskie. Osiągnąłeś to dzisiaj. Drugą połową misji było jednak sprawienie, aby ludy Kaukazu ponownie przeszły na stronę Rzymu. Przy Wrotach jest perska armia. Królowie Albanii, Iberii i Suanii nigdy nie byli pod większym wpływem Sasanidów. Nie można byłoby powiedzieć, że tobie, Rutilusowi i Kastrycjuszowi się udało. A jednak nie ponieśliście tak spektakularnej porażki jak szlachetny senator wysłany do Abasgii.

- Co przydarzyło się Feliksowi? - Wypędzono go stamtąd za współudział w próbie morderstwa. Ma szczęście, że żyje. Mojego przyjaciela Euzebiusza schwytano podczas jego zamachu na króla Spadagasa. - Dlaczego chciał go zabić? Mastabates uśmiechnął się kwaśno. - A co ty zrobiłbyś człowiekowi, który wykastrował cię dla pieniędzy? - Nie udało mu się? - Nie, ale zginął godnie. - Czy Feliks mu pomógł? - Szczerze wątpię. Balista otworzył kodycyl i go przeczytał. - Herulowie? -Tak. - Mam pojechać na północny wschód od Morza Czarnego, za Jezioro Meockie? - W górę biegu rzeki Tanais. - Na morze traw? - Niezbyt przyjemny cel podróży - zgodził się Mastabates. - Ale potowarzyszą ci Kastrycjusz i Rutilus. A także, obawiam się, ja. - Dlaczego? -Jego cesarska wysokość nie zdradził mi swojego toku myślowego, ale przypuszczam, że tak samo jak eunuch z Abasgii, taki jak ja, jesteś całkowicie zbędny. Pytonissa przyszła do komnaty na szczycie fortu, gdzie Balista miał nocować. Tym razem nie było dywanów ani kokieteryjnych podstępów. Na zewnątrz odprawiła swoich ludzi, weszła i kazała Wulfstanowi zostawić ich samych. Chłopiec właśnie opatrywał otarcia, które zostały Baliście po upadku. Nie zaproponowała, że ona to zrobi. - Kiedy miałeś zamiar mi powiedzieć? -Jutro.

- Kiedy wyjeżdżasz? -Jutro. - Zabierz mnie ze sobą. Balista obawiał się tej chwili, od kiedy dostał mandatu. Jeśli miał bycze sobą szczery, obawiał się jej od samego początku. - Nie. Mam żonę. - Weź sobie drugą. - Wśród mojego ludu to niedozwolone. — Słowa te przyszły mu łatwo. Były bliskie prawdy. Przygotował je sobie. - Czytałam Tacyta. Wodzowie germańskich plemion mogą mieć więcej niż jedną żonę. - Nie jestem już Germaninem. Jestem Marek Klodiusz Balista, rzymski ekwita. Mieszkam na Sycylii z moją żoną. Rzymianie mają po jednej żonie. - Galien wziął sobie drugą. Balista się uśmiechnął, smutno albo uspokajająco, nie był pewien. - Cesarze nie zachęcają swoich poddanych do naśladowania wszystkich ich zwyczajów. Poza tym Pippa nie jest żoną, tylko nałożnicą. - Zabierz mnie ze sobą jako nałożnicę. -To nie byłoby odpowiednie. Nie byłabyś zadowolona. W dodatku otrzymałem rozkazy, aby pojechać w strony koczowników. Pytonissa podeszła bliżej. - Zabierz mnie ze sobą. - Lepiej będzie ci tutaj. Bez twojej pomocy Azo nie zasiadłby na tronie. Będzie ci wdzięczny, znajdzie ci partię, jakiej szukasz. Pytonissa zbyła to gniewnym machnięciem ręką. -Moja rodzina nie przywiązuje wagi do wdzięczności. Zabierz mnie ze sobą. - Nie. - W końcu to powiedział. - Uratowałam ci życie. - Wlepiła w niego wzrok szaroniebieskich oczu. - Kocham cię. -Nic nie mogę zrobić. Odsunęła się, wysoka, wyprostowana, gniewna.

Powiedziano mi, że byles chory na polu bitwy. Pomyślałeś wtedy, że cię otrułam? - Przyszło mi to do głowy. Może przestałem być użyteczny. - Żałuję, że tego nie zrobiłam. - Odwróciła się i wyszła z pokoju. Pod ciemniejącym niebem Balista wyprowadził małą kolumnę na południe przez przełęcz, w stronę Dikajozyne. Była to dziwna grupa: sześciu rzymskich wojowników, trzech eunuchów, ośmiu niewolników i Suan o imieniu Tarchon, który uparł się, żeby pojechać z nimi; osiemnastu jeźdźców i pięć zwierząt pociągowych. Padało. Grupy Sasanidów oderwały się od upiornego zajęcia sortowania zwłok i odprowadziły ich wzrokiem. Nikt się nie odezwał. Ścieżka prowadziła przez wioskę. Konie stąpały ostrożnie po błotnistych uliczkach. Gładkie, złowrogie mury wież były czarne od deszczu. Dotarli na główny plac wioski. Była tam - ubrana na czarno, przemoczona, z rozpuszczonymi włosami. Stała przy Ustach Bezbożnych. Balista zatrzymał konia. Pytonissa nie spojrzała na niego. Wyciągnęła dłonie w stronę ziemi. - Trójkształtna Hekate, która chodzisz nocą, wysłuchaj mej klątwy. Mściwe furie, które karzecie grzeszników i nosicie czarne pochodnie w zakrwawionych rękach, wysłuchajcie mej klątwy. - Teraz zwróciła na niego oczy. - Zabijcie jego żonę. Zabijcie jego synów. Zabijcie całą jego rodzinę, wszystkich, których kocha. Nie zabijajcie jednak jego. Niech żyje... w biedzie, w bezsilności, samotny i przerażony. Niech wędruje po świecie przez obce miasta, wśród obcych ludzi, zawsze na wygnaniu, bezdomny i znienawidzony.

APEND YKS

Posłowie historyczne Pod koniec swojej wspaniałej książki Humań Traces (2005) Sebastian Faulks pisze: „Nie wydaje mi się, że powieści powinny zawierać bibliografię [...] tak jakby sztuka miała się wzorować na szkolnej rozprawce". Jednak w tym wypadku zrobił wyjątek i omówienie źródeł zajęło mu siedem stron. Bez wątpienia coś w tym jest. Jednak starożytnik i pedant, którzy we mnie siedzą, przepadają za listami -i w moich książkach, i w dziełach innych autorów - więc ja zawsze robię wyjątek. Historia i fikcja Tak jak w wypadku wszystkich powieści z cyklu „Wojownik Rzymu" bardzo się starałem, żeby tło historyczne było możliwie dokładnie udokumentowane - chodzi tu zarówno o kwestie geopolityczne, jak i o Realien (ubrania, oręż, jedzenie i tym podobne) oraz mentalitźs. (Cóż mogłoby być wyraźniejszą oznaką naukowych zapędów niż użycie w jednym zdaniu dwóch pojęć w dwóch obcych językach?) Jednak jak zawsze opowieść, która toczy się na pierwszym planie,jest fikcją. Po sasanidzkim zwycięstwie nad Walerianem w bitwie „za Edessą" (najprawdopodobniej w 260 r.) wpływy Persów w królestwach kaukaskich, zdaje się, wzrosły. Zarówno Szapur, jak i mobad Kirder chwalili się

potem w inskrypcjach sukcesami, które tam odnieśli. Odkryte podczas prac archeologicznych w owym rejonie sasanidzkie srebrne naczynia z tego okresu uznano za dary dyplomatyczne. Nie mamy dowodów świadczących o tym, że Rzym próbował przeciwstawić się temu - co nie jest zaskakujące, biorąc pod uwagę ogólny ich niedostatek choć wiemy że przy innych okazjach wysyłał tam misje. Nic nie świadczy też o tym, że Alanowie przypuścili akurat wtedy natarcie na Wrota Kaspijskie, choć próbowali tego kiedy indziej (patrz np. krótka praca Arriana Szyk przeciw Alanom). Ludzie Galien Cesarz Galien był w starożytności kontrowersyjną postacią. Z jednej strony łacińskie źródła szkalują go jako kogoś, kto przerodził się w zniewieściałego, nieskutecznego tyrana najgorszego typu (Eutro-piusz), albo jako człowieka, który zawsze taki był (Aureliusz Wiktor, Historia Augusta). Z drugiej strony źródła greckie (Zonaras, Zosimos) przedstawiają go w znacznie korzystniejszym świetle, jako władcę, który dzielnie próbował ocalić imperium mimo straszliwych przeciwności. Można to bardzo łatwo wyjaśnić. Galien nie dogadywał się z senatem awansował ludzi niskiego pochodzenia i być może odsuwał senatorów od stanowisk wojskowych - i opinia przedstawicieli senatu zdominowała łacińską historiografię. Jedyna znana mi współczesna, pełnowymiarowa praca naukowa na jego temat to The Policy of the Emperor Gallienus (L. de Blois, Leiden 1976). Nie ma pewności co do tego, kiedy Galien się urodził. Zazwyczaj podaje się daty między 215 a 218 r. Doszedłem do wniosku, że było to nieco później, w taki oto sposób: ojciec Galiena, Walerian, był stary, kiedy w 253 r. wstąpił na tron - powiedzmy, że miał sześćdziesiąt lat.

Urodzil się zatem około 193 r. Mężczyźni z rzymskiej elity najczęściej żenili się przed trzydziestką. Walerian zapewne wziął ślub tuż przed 223 r. Zdaje się, że Galien był jego pierworodnym, więc mógł się urodzić w 222 r. Obliczywszy to, zdałem sobie sprawę, że - co niezwykle użyteczne - Galien i mój fikcyjny Balista byliby więc prawie rówieśnikami. Oczywiście każde z moich założeń i etapów tego rozumowania może być całkowicie błędne. Hippotoos W Lwie Słońca i Wrotach Kaspijskich opowieść, którą snuje sobie i innym Hippotoos, jest bardzo podobna do historii jego imiennika z Opowieści efeskich Ksenofonta z Efezu (przeł. i oprać. L. Rychlewska, Wrocław 1970), aż do momentu, w którym umiera stara kobieta, którą poślubił w Tauromenium. W starożytnym dziele bohater udał się potem w podróż do Italii, na Rodos i do Efezu. W mojej powieści Hippotoos wraca do Cylicji, gdzie dzięki udanej karierze bandyty zostaje przywódcą miasta Dometiopolis; jednak po sasanidzkiej inwazji dołącza do Balisty jako jego accensus. Hippotoos, na którego narracji jakoś dziwnie nie można polegać, ma szczęście, że Demetriusz, były accensus Balisty, znajduje się daleko na zachodzie, a reszta jego familii nie czyta greckich powieści [Balista próbował w Lwie Słońca zmóc Opowieść etiopską o Theagenesie i Chariklei Heliodora (przeł. S. Dworacki, Poznań 2000), ale mu nie wyszło]. Ludy Goci W ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat w dziedzinie naukowych badań nad Gotami nastąpił swego rodzaju boom. Wśród dzieł na ten

temat wyróżniają się: Historia Gotów (I I. Wolf ram, przcl. R. Dania -Staab, I. Dębek, K. Berger, Warszawa i Gdańsk 2003) oraz The Goths (P. Heather, Maiden MA, Oxford i Carlton 1996). Wiele z najważniejszych źródeł przetłumaczono i zebrano w The Goths in the Fourth Century (R Heather i J. Matthews, Liverpool 2004). W opublikowanej niedawno książce Rome's Gothic Wars (Cambridge 2007) M. Kulikowski przedstawia rewizjonistyczny argument, jakoby Goci pojawili się jako grupa w rejonie Dunaju dopiero w III w. z powodu wpływu Rzymu. Zeby było to prawdą, Gotones z I w., o których wspomina Tacyt (Germania 44), musieliby nie być Gotami, a Jordanes musiałby się zupełnie mylić co do korzeni tej grupy (Opochodzeniu i czynach Gotów, 3, 4, w: E. Zwolski, Kasjodor i Jordanes, Historia gocka, czyli Scytyjska Europa, Lublin 1984). Trzeba pamiętać, że Jordanes był Gotem, a jego dowody wykazują przynajmniej, iż według Gotów z VI w. ich przodkowie przenieśli się znad Bałtyku w III w. Chronologii gockich wypadów nad Morze Czarne i Morze Egejskie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych III w. nie sposób uporządkować. Ponieważ Goci stanowili wtedy bardzo luźny związek plemion, przyjąłem, że atakowali jak wikingowie: zajmowali się drobnym piractwem i od czasu do czasu przypuszczali ataki na wielką skalę. Sasanidzi Do lektur na temat Sasanidów, które podane są w Ogniu na Wschodzie i Lwie Słońca, dodać można prowokujący i szeroko zakrojony zarys zamieszczony w artykule The Sasanid Monarchy (Z. Rubin, w: The Cambridge Ancient History, XIV, red. A. Cameron, B. Ward-Perkins i M. Whitby, Cambridge 2000, s. 638-661).

Miejsca Efez Źródła dotyczące tego miasta podano w Królu królów. Priene Priene, miasto położone niewysoko na zboczach łańcucha górskiego Mykale, skąd rozciągają się widoki na równinę rzeki Meander i na morze, jest czarującym i rzadko odwiedzanym miejscem. Zdecydowanie najlepsza (choć trudna do zdobycia po angielsku; wydano ją też po niemiecku i turecku) książka na jej temat to Priene: A Guide to the Pompeii of Asia Minor (F. Rumscheid, Istambuł 1998). Użyteczne krótkie wprowadzenia znajdują się w Aegean Turkey: An Archeological Guide (G.E. Bean, Londyn 1966, s. 197-216) oraz w Ancient Civilizations and Ruins of Turkey (E. Akurgal, Londyn, Nowy Jork i Bahrain 2002, s. 185-206). Milet Opublikowaną z okazji wystawy, która odbyła się w Berlinie na przełomie lat 2009-2010 r., kluczową pracą na temat Miletu w czasach rzymskich jest zawierająca wspaniałe mapy, plany i ilustracje publikacja Zeiträume: Milet in Kaiserzeit und Spätantike (red. O. Dally i in., Berlin 2009). Tak jak w wypadku Priene (patrz wyżej), krótkie wprowadzenia można znaleźć w: Bean, op. cit., s. 219-280 oraz Akurgal, op. cit., s. 206-222. Choć koncentruje się on na wcześniejszych epokach, kształcące omówienia można znaleźć u Alana Greavesa, szczególnie w Miletos and the Sea: A Stormy Relationship (w: The Sea in Antiquity,

red. G.J. Oliver i in., Oksford 2000, s. 39-61) oraz w Mi let os: A11,story (Londyn i Nowy Jork 2002, s. 1-38; s. 137-142). Didyma Sztandarowym dziełem jest Didyma: Apollo's Oracle, Cult, and Companions (J. Fontenrose, Berkeley, Los Angeles i Londyn 1988), choć, co wspaniałe, autor spędził na miejscu zaledwie „sporą część" dnia. I tym razem wprowadzenia można znaleźć w: Bean, op. cit, s. 231-248, i Akurgal, op. cit., s. 222-231. Morze Czarne Zainteresowałem się Morzem Czarnym po lekturze dwóch tekstów, jednego starożytnego i jednego współczesnego. Borysthenikos (Mowa borystenejska) Diona Chryzostoma zawiera niezwykły opis podróży, którą filozof odbył podobno do Olbii nad Borystenesem (Dnieprem),' na północno-zachodnim wybrzeżu Morza Czarnego. Morze Czarne Neila Aschersona (przeł. T. Bieroń, Poznań 2002) to świetna mieszanka popularnej książki historycznej i pamiętnika z podróży. Do tej drugiej kategorii dołączyła też ostatnio praca Charlesa Kinga Dzieje Morza Czarnego (przeł. Z. Piotrowska, Warszawa 2006), wspaniały przykład syntezy historycznej. Każdy, kto chce wrócić wyobraźnią nad basen Morza Czarnego ze starożytności, musi przeczytać trzy kluczowe teksty. Jeśli chodzi o podróż z zachodu na wschód, jest to Żegluga dookoła Pontu Euksyńskiego Arriana (przeł. W. Klinger, Poznań 1948) omz Argonautika Apolloniosa z Rodos; o przeciwnym kierunku przeprawy traktuje Anabaza Ksenofonta (przeł. A. Rapaport, Kraków 1924). Tak jak w wypadku Ognia na Wschodzie, zbierając wiadomości na temat żeglugi, czerpałem obficie z doświadczeń Tima Severina opisa-

nych w The Jason Voyage: The Quest for the Golden Fleece (Londyn 1985) oraz bogatego źródła naukowego, jakim jest The Athenian Trireme: The History and Reconstruction of an Ancient Greek Warship (J.S. Morrison, J.E. Coates i N.B. Rankov, II wyd., Cambridge 2000). Papierkiem lakmusowym wskazującym, że powieść dziejąca się w starożytności nie została poprzedzona rzetelnymi badaniami, jest obecność wioślarzy- niewolników, którym zazwyczaj towarzyszą anachroniczne bicze, łańcuchy i bębny. Choćby krótkie zerknięcie do znakomitej pracy Ships and Seamanship in the Ancient World Lionela Cassona (II wyd., Baltimore 1995, s. 322-327), każe odrzucić takie poglądy. Kaukaz Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia 550BC-AD526 (D. Braund, Oksford 1994) jest wybitną współczesną pracą naukową. Najważniejszym starożytnym tekstem jest Strabon (II.2.1-5.8). Wiele wiadomości zaczerpnąłem ze wspomnień podróżników. Wśród tych z okresu wiktoriańskiego szczególnie użyteczne są dwa dzieła autorstwa D.W Freshfielda, Travels in the Central Caucasus and Bashan (Londyn 1869, reprint 2005) i The Exploration of the Caucasus (2 tomy, Londyn 1902; reprint 2005); oraz książka Travels in the Eastern Caucasus, on the Caspian and Black Seas, especially in Daghestan and on the Frontiers of Persia and Turkey during the Summer of 1871 (A.T. Cunynghame, Londyn 1872; reprint 2005). Dwie współczesne książki, których lektura sprawiła mi przyjemność, to Bread and Ashes: A Walk through the Mountains of Georgia (T Anderson, Londyn 2003) i Let Our Fame be Great: Journeys among the Defiant People of the Caucasus (O. Bullough, Londyn 2010). Płynność granic, zarówno politycznych, jak i kulturalnych, odcisnęła swoje piętno na ludach starożytnego Kaukazu. Biorąc to pod uwagę,

wprowadziłem na użytek tej powieści pewne zmiany. Usta Bezbożnych (Pseudo-Plutarch, 0 rzekach, 5), które prawdopodobnie w ogóle nigdy nie istniały, przeniosłem z Kolchidy do Suanii. Albańskie kozły ofiarne (Strabon IL4.7) zostały przeniesione do Suanii wraz z fikcyjnym wyjaśnieniem. Kontrolę nad przełęczą, która w powieści nazywa się Wrotami Kaspijskimi, przekazałem królowi Suanii. Zazwyczaj uznaje się, że władał nią król Iberii. Jednak Prokopiusz (1.10.9-12) twierdzi, że' „kontrolowało ją wielu ludzi po kolei", i w okresie, o którym pisał (jest to jedna z niewielu okazji, przy których mamy jakiekolwiek dowody), była poza wpływem iberyjskiego króla. Nie mogąc znaleźć historycznej nazwy Przełęczy Krzyżowej, nazwałem ją przełęczą Darejne - jest to nazwa niezidentyfikowanej przełęczy prowadzącej przez Kaukaz, o której wspomina Menander Protektor (10.5). Szkoda, że trzy kaukaskie rzeki w powieści nazywają się tak podobnie. Alontas to obecnie Terek, Alazonios to Alazani, a Aragos to Aragvi. Pojęcia Trzęsienie ziemi Wiedzę o fizycznych efektach trzęsienia ziemi, które nawiedziło Efez zapewne w 262 r., zaczerpnąłem z emocjonującej książki Edwarda Paice'a Wrath of God: The Great Lisbon Earthquake of1755 (Londyn 2008). Starożytne opinie dotyczące trzęsień ziemi pochodzą głównie z Arystotelesa (Meteorologika II.7-8) oraz Ammiana Marcellina (XVIL7.9-14). Wygnanie Strach przed wygnaniem nieustannie towarzyszył elitom starożytnego świata. Rzymscy cesarze często karali nim myślicieli, co sprzyjało

powstaniu sporej literatury na ten temat. W tej powieści korzystałem głównie z That Exile is Not an Evil Muzoniusza Rufusa (wprowadzenie i przekład ang. CE. Lutz, w: „Yale Classical Studies" 10, 1947, s. 68-77); Oration 13, In Athens, On Exile Diona Chryzostoma (wprowadzenie i przekład ang. J.W Cohoon, 1939); oraz On Exile Fawo-rynusa (przekład ang. Tim Whitmarsh w apendyksie do tegoż autora Greek Literature and the Roman Empire: The Politics of Imitation, Oksford 2001, s. 302-324). Fizjonomika Na tę starożytną „naukę" polegającą na odczytywaniu z cech fizycznych charakteru, a tym samym czynów, które ktoś już popełnił oraz popełni, badacze kultury starożytnej zwrócili uwagę dzięki książce Seeing the Face, Seeing the Soul: Polemons Physiognomy from Classical Antiquity to Medieval Islam (red. S. Swain, Oksford 2007) - będącej wzorem opartej na współpracy, szeroko zakrojonej pracy naukowej. Filozofowie W rozdziale szóstym poglądy Galiena na filozofów w cesarstwie rzymskim są bardzo podobne do wyrażonych w artykule Philostratus and the Symbolic Roles of the Sophist and Philosopher (H. Sidebottom, w: Philostratus, red. E. Bowie i J. Eisner, Cambridge 2009, s. 69-99) -co niektórych być może nie zaskoczy. Eunuchowie Badania na ten temat są bardziej skąpe, niż można by się było spodziewać. Współczesne zainteresowanie tą kwestią zaczyna się wraz

z artykułem The PoliticalPower oj 'Eunuchs (K. Hopkins, w tegoz, autora Conquerors and Slaves: Sociological Studies in Roman History, t. I, Cambridge 1978, s. 172-196). Temat zgłębiają eseje zebrane w: Eunuchs in Antiquity and Beyond (red. S. Tougher, Londyn i Swansea 2002) oraz The Eunuch in Byzantine History and Society (S. Tougher, Londyn 2008). 7 Jeśli chodzi o wyrażone w rozdziale szesnastym poglądy Mastabatesa na temat uprzedzeń, które inni przejawiają względem jemu podobnych, bawiłem się w nich dwoma tekstami Lukiana: Eunuchem i Fałszywym prorokiem. Perskie kary Straszliwa kara opisana w rozdziale dwudziestym ósmym pochodzi z Plutarcha (Artaxerxes 16); odmiany symbolicznej kary można znaleźć w Moraliach 565A Plutarcha, w Mowie korynckiej Faworynusa (zachowanej w dziełach Diona Chryzostoma, Mowa 37.47), oraz u Ammiana Marcellina (30.8.4). Ich poprawność historyczna jest niepewna. Wszystkie one pochodzą ze źródeł spoza Persji i odnoszą się do dynastii Achemenidów. Możliwe jednak, że Sasanidzi uważali się za dziedziców starożytnych Achemenidów (choć niektórzy badacze odrzucają taką możliwość) i wydaje się, że dwór achemenidzki był do pewnego stopnia zhellenizowany. Biorąc pod uwagę te dwa fakty, wydaje się możliwe, że te kary mogły być „wynalezionymi tradycjami": Sasanidzi czytali o nich w źródłach z imperium rzymskiego, a potem przenosili je na swój grunt jako „autentyczne, prastare perskie zwyczaje". W każdym razie nie mogłem się oprzeć umieszczeniu ich w tej powieści.

Inne powieści historyczne Jak we wszystkich powieściach tego cyklu, i w tej złożyłem hołd kilku autorom powieści historycznych, których dzieła były dla mnie inspiracją i źródłem radości. Działający na wyobraźnię dźwięk „huum", który wydają Goci, został zaczerpnięty ze wspaniałej serii Roberta Lowa pt. Oathsworn, złożonej z: The Whale Road (2007), The WolfSea (2008), The White Raven (2009) i The Prow Beast (2010), najlepszych powieści o wikingach. Balista nazywa swojego odległego przodka Wodana Wszechojcem, co zaczerpnąłem z książek Votan (1966) i Notfor All the Gold in Ireland (1968) Johna Jamesa. Zapomniałem o tym do chwili, kiedy w zeszłym roku przeczytałem je ponownie. Obie są pasjonującymi powieściami i wielka szkoda, że ich nakład się wyczerpał. Cytaty Wersy zMedei Seneki poprzedzające kolejne części powieści pochodzą z tłumaczenia autorstwa Elżbiety Wesołowskiej (Poznań, 2000). Medea zainspirowała też słowa klątwy Pytonissy na końcu książki. Podziękowania W każdej powieści dziękuję prawie tym samym ludziom, ale to nie umniejsza ani mojej wdzięczności, ani przyjemności z dziękowania. Po pierwsze, podziękowania niech przyjmą zawodowcy: Alex Ciarkę, Jen Doyle, Tom Chicken, Francesca Russell, Katya Shipster w wydawnictwie Penguin; Sarah Day za redakcję i James Gili z United Agents. Następnie obsada z Oksfordu: Maria Stamatopoulou, Louise Durning oraz Janie Anderson z Lincoln College, a także John Eidinow

z St Benets Hull. Dwoje kolegów - Al Moreno z Magdalen College i Lisa Kallet z University College - oraz dwaj studenci, Richard Mar shall z Wadham i Chris Noon z Christ Church, pomogli bardziej, niz mają pojęcie, przejmując część moich obowiązków pedagogicznych. Dwaj moi studenci, Matt Elstrop i Will Gibbs, nie uciekali ani z moich seminariów, ani od niekończących się rozmów o Baliście. Chciałbym też podziękować przyjaciołom: Jeremy'emu Tintono-wi za sprawy związane z Maksymusem; Adiemu Nellowi za zabijanie zwierząt, szczególnie koni; Jeremy'emu Haberleyowi za ucieleśnianie Rutilusa; Kate Haberley za wyrażenie, które wciąż jest najlepszą spro-śnością w powieści; Stevebwi Millerowi za tureckie prowadzenie samochodu („wyczekiwanie"); a także Peterowi Cosgrovebwi za zagraniczne podróże, zdjęcia, biuro i wiele innych rzeczy. Na końcu dziękuję rodzinie za miłość i wsparcie. W Suffolk - mojej matce Frances i ciotce Terry. W Woodstock - żonie Lisie oraz synom Tomowi i Jackowi. Słowniczek Jeśli hasło ma kilka znaczeń, podane są tylko te, które mają związek z powieścią. ab admissionibus: urzędnik dopuszczający ludzi przed oblicze rzymskiego cesarza. Abasgia (Abchazja): królestwo na północno-wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego, podzielone na część wschodnią i zachodnią, z których każda miała własnego króla. ab epistulis: urzędnik zajmujący się cesarską korespondencją; zazwyczaj to on pisał listy cesarza. Abonutejchos: pontyjskie miasto, gdzie mistyle i wieszczek Aleksander rozwinął kult boga o ciele węża Glykona. Nazwę miasta zmieniono potem na Jonopolis.

Abrittus: miasto na południe od Dunaju; na nieodległych od niego bagnach Goci pokonali i zabili rzymskiego cesarza Decjusza w 251 r. accensus: sekretarz rzymskiego urzędnika. Achaja\ rzymska prowincja w Grecji. Achemenidzi: dynastia perska; jej imperium założył Cyrus II Wielki około 550 r. p.n.e., panowała do 330 r. p.n.e., wtedy to Aleksander Wielki pokonał Dariusza III. adyton (gr.): ukryta część sanktuarium mieszcząca kultowy posąg bóstwa. Afrodyta z Knidos: słynna rzeźba Praksytelesa przedstawiająca nagą boginię miłości. agora (gr.): rynek miast starożytnej Grecji, główny plac, wokół którego toczyło się życie polityczne i religijne.

Akwileja: miasto w północno-wschodniej Italii, gdzie w 283 zabil to cesarza Maksymina Traka. ala (łac. „skrzydło"): jednostka rzymskiej jazdy pomocniczej; za zwyczaj liczyła pięciuset ludzi, czasami tysiąc. Alanowie: koczowniczy lud żyjący na północ od Kaukazu. Alazonios: obecnie rzeka Alazani w Gruzji. Albania: królestwo na południe od Kaukazu, położone nad Morzem Kaspijskim (nie należy jej mylić ze współczesną Albanią). Alemanowie: związek plemion germańskich osiadłych w III w. nad Menem. Nazwa zapewne oznacza „wszyscy ludzie" (ang. „all men"), co albo mówi o tym, że pochodzili z różnych plemion, albo że byli prawdziwymi mężczyznami. Alontas: rzeka na Przedkaukaziu, obecnie Terek. Amastris: greckie miasto nad Morzem Czarnym, obecnie Amasra w Turcji. a memoria: urzędnik odpowiedzialny za przypominanie wysoko postawionym Rzymianom, a szczególnie cesarzowi, imion spotykanych ludzi. amicitia (łac): przyjaźń, zarówno w znaczeniu sojuszu politycznego, jak i więzi emocjonalnej; przeciwieństwo inamicitia. amicus (łac): przyjaciel. andreia (gr.): odwaga, męstwo. andron: pokój zarezerwowany dla mężczyzn w tradycyjnym domostwie greckim; w praktyce funkcje tego pomieszczenia mogły się zmieniać w ciągu dnia: kobiety mogły zajmować andron przez większą część dnia, kiedy mężczyźni byli poza domem.

Anglowie: północnogermańskie plemię żyjące na terenach dzisiejszej Danii. Aragos: rzeka w Gruzji, obecnie Aragwi. a rationibus: za czasów pryncypatu urzędnik odpowiedzialny za finanse cesarza; potem znaczenie jego urzędu zmalało na korzyść naczelnika skarbu cesarskiego. Ares: grecki bóg wojny. Argomuilika: grecki poemat epicki o podróży Jazona i Argonautów napisany przez Apolloniosa z Rodos w III wieku p.n.e. Armata (łac): „uzbrojona"; we Wrotach Kaspijskich nazwa okrętu wojennego. Aromeus: smaczne, lecz ciężkie wino z okolic Efezu, podobno wywołujące bóle głowy. asneis: w mowie Gotów niski rangą robotnik pracujący na dniówkę. a studiis: urzędnik, który pomagał w literackim i intelektualnym kształceniu rzymskiego cesarza. atheling: anglosaski wielmoża. atrium: niezadaszony dziedziniec w rzymskim domu. autarkia (gr.): samowystarczalność, uniezależnienie się od świata zewnętrznego; pojęcie najróżniej interpretowane, ale niezwykle ważne we wszystkich szkołach greckiej myśli filozoficznej. autokrator (gr.): samodzielny władca; określenie rzymskiego cesarza.

azjarcha: główny kapłan cesarskiego kultu w prowincji Azji. balista: miotająca machina oblężnicza; mogła wyrzucać kamienie lub bełty. ballistarius, 1. mn. ballistarii (łac): artylerzysta. barritus: germański okrzyk bojowy przejęty przez armię rzymską. basileus (gr.): król; określenie rzymskiego cesarza; mogło również mieć konotację filozoficzną, kiedy oznaczało dobre przeciwieństwo tyrana. Bitynia i Pont: rzymska prowincja ciągnąca się wzdłuż południowego wybrzeża Morza Czarnego. Boranowie: plemię germańskie współtworzące konfederację Gotów, osławionych z powodu pirackich wypadów na Morze Egejskie. Bosfor (łac, z gr. bosporos): „bród dla wołów"; nazwa kilku cieśnin, przede wszystkim tej, nad którą wzniesiono Bizancjum, oraz tej na Krymie. Od tej drugiej pochodzi nazwa podległego Rzymowi Królestwa Bosporańskiego. buccellatum: suchar żołnierski. bule: rada greckiej polis, w okresie rzymskim złożona z miejscowych zamożnych i wpływowych obywateli.

bukuteńon (gr.): siedziba rady; odpowiednik łacińskiego słowa cuńn. camara, 1. mn. camarae: używane nad Morzeni Czarnym łodzie o dziobach z obu stron. campus martius (łac): dosł. „pole Marsowe"; obszar w zakolu Tybru; za czasów republiki miejsce zgromadzeń, przeglądów wojska i spisów ludności. Campus Serenus: żyzne tereny uprawne na północny zachód od Bizancjum. capax imperii (łac): wyrażenie użyte przez Tacyta oznaczające ludzi „zdolnych do sprawowania imperium'. Chaldejczyk: ogólna nazwa nadawana „wschodnim" magikom w imperium rzymskim. cinaedus, 1. mn. cinaedi: pogardliwe łacińskie określenie (zaczerpnięte z greckiego kinaidos - Rzymianie lubili udawać, że wszelkie tego rodzaju zwyczaje pochodziły od Greków) na pasywnego partnera podczas stosunku homoseksualnego. classis Pontica: rzymska flota stacjonująca na Morzu Czarnym. clementia (łac): łagodność, łaskawość. Cohors Apuleia civium romanorum Ysiporto: pomocnicza jednostka piechoty, pierwotnie stworzona z rzymskich obywateli w italskiej Apulii; w powieści stacjonuje w porcie Hyssu Limen, na południowym wybrzeżu Morza Czarnego. Collegium, 1. mn. collegia (łac): stowarzyszenia, czasami religijne lub pogrzebowe, często tworzone przez przedstawicieli niższych klas i traktowane podejrzliwie przez elity.

Colonia Agrippinensis: ważne rzymskie miasto nad Renem; dzisiejsza Kolonia. comes Augusti, 1. mn. comites (łac): członek świty Augusta, nazwa nadawana członkom cesarskiego consilium, towarzyszącym cesarzowi w podróży lub podczas kampanii wojennej. comes sacrarum largitionum: naczelnik skarbu cesarskiego, niezwykle ważny urzędnik w okresie późnego cesarstwa; nadzorował mennice, kopalnie, podatki i płace żołnierzy oraz urzędników. comiissatio: picie alkoholu, które następowało po jedzeniu podczas rzymskiej uczty. comitatus (łac. dosł. „zwolennicy"): nazwa najpierw nadana barbarzyńskim bandom wojowników, a potem ruchomej sile składającej się głównie z jazdy, założonej przez Galiena, aby towarzyszyła cesarzowi. conditum: przyprawione wino często pite jako aperitif, czasem podawane na ciepło. consilium (łac): rada lub grupa doradców cesarza, wysokiego urzędnika albo zamożnego człowieka niepełniącego oficjalnej funkcji. contubernium (łac): grupa dziesięciu (lub może ośmiu) żołnierzy (contubernales) zajmujących ten sam namiot; co za tym idzie, także „braterstwo". corrector totius Orientis (łac): nadzorca Wschodu; tytuł nadany Odenatusowi, władcy Palmyry. curia (łac): siedziba senatu lub rady; po grecku bukuteńon.

cursuspublicus: rzymski system kurierski, dzięki któremu ludzie wyposażeni w oficjalne przepustki, diplomata, mogli wysłać posłańca lub otrzymać zmianę koni. custos (łac. dosł. „opiekun"): towarzyszył wraz ze służkami kobiecie wysokiego stanu, kiedy wychodziła poza dom. Cylicja: rzymska prowincja w południowo-wschodniej Azji Mniejszej, podzielona na wschodnią „łagodną" część (Cilicia Pedias) i zachodnią „surową" [Cilicia Trached). Cyrus: rzeka płynąca przez Gruzję i Azerbejdżan, obecnie Kura. Dacja: rzymska prowincja na północ od Dunaju, na obszarze obecnej Rumunii. Dakowie: plemię mieszkające na Bałkanach. Darejne: niezidentyfikowana przełęcz na Kaukazie, o której wspomina Menander Protektor (10.5); w tej powieści nazwa ta odnosi się do Przełęczy Krzyżowej we współczesnej Gruzji. decennalia: święto z okazji dziesiątej rocznicy wstąpienia władcy na tron; w III w. celebrowano ich niewiele.

demon: istota nadprzyrodzona; nazwa ta mogła się odnosić do różnych ich rodzajów: złych i dobrych, pojedynczych i zbiorowych, wewnętrznych i zewnętrznych. demos (gr.): lud; czasami używane też jako określenie ubogich. Didyma: przybytek z wyrocznią Apollina położony na południe od Miletu. didymeja: święto odprawiane co cztery lata w Didymie (co pięć, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że w czasach starożytnych liczono łącznie). dignitas (łac): godność, dostojeństwo, honor. Sławne jest powiedzenie Juliusza Cezara, który twierdził, że jego dignitas jest dlań ważniejsza niż życie. Dikajozyne: fikcyjna wioska, której nazwa oznacza po grecku „sprawiedliwość"; położona mniej więcej na miejscu współczesnej osady Kasbeka. diogmitai: strażnicy w greckich miastach. domina (łac): pani, żeńska forma słowa dominus. dominus (łac): pan; zwrot grzecznościowy. diploma, 1. mn. diplomata (gr.): oficjalne przepustki umożliwiające korzystanie z cursus publicus. draco (łac): dosłownie wąż lub smok; nazwa podobnego do smoka wojskowego sztandaru w kształcie rękawa. Druga Ala Gallorum: jednostka rzymskiej jazdy pierwotnie zebrana w Galii, stacjonująca w Trapezuncie nad Morzem Czarnym (obecnie Trabzon w Turcji). Druga kohorta Claudiana: pomocnicza jednostka piechoty stacjonująca w Asparos nad Morzem Czarnym.

dulths: gockie święto celebrujące pełnię księżyca. dux (łac): wojskowy tytuł o wysokiej randze; zazwyczaj dowódca terenów granicznych. efeb: młodzieniec (18-20 lat) poddawany obowiązkowemu szkoleniu wojskowemu przed uzyskaniem pełnego obywatelstwa. ekwita: przedstawiciel drugiego w hierarchii (po senatorach) stanu w rzymskiej piramidzie społecznej. Embolos: Swięta Droga, główna ulica Efezu. Emesa: miasto w Syrii (obecnie Hims), gdzie zabito rządzącego przez krótki czas cesarza Kwietusa. emporion (gr.): magazyny portowe oraz targ (np. ateński port Pireus). epikureizm: grecki system myśli filozoficznej, którego zwolennicy w kwestiach religii albo odrzucali istnienie bogów, albo utrzymywali, że znajdują się oni daleko od ludzi i nie interweniują w ich sprawy. equites singulares (łac): straż konna; w Rzymie jedna ze stałych jednostek chroniących cesarza; w prowincjach jednostki tworzone doraźnie przez dowódców; w kolchidzkim Fazis nazwa stałego garnizonu konnicy. erastes (gr.): starszy kochanek chłopca (zwanego eromenos). eromenos (gr.): chłopiec, któremu nie wyrosła jeszcze broda, ukochany dojrzałego mężczyzny; dokładna definicja granic przyzwoitości w tej sytuacji była niejasna. Erynie: także Eumenidy, „życzliwe"; eufemizm określający straszliwe furie z zaświatów, które ścigały i karały złoczyńców.

Etrusk: mieszkaniec italskiej Etrurii (dzisiejsza Toskania). eupatryda: (z gr.): człowiek wysoko urodzony, możny. Fairguneis: jeden z najważniejszych gockich bogów. familia (łac): rodzina, a także całe gospodarstwo domowe, w tym niewolnicy, wyzwoleńcy i reszta świty. fasces: pęk drewnianych rózeg obwiązany dookoła jednosiecznego topora, symbol władzy rzymskich urzędników noszony przez liktorów. Fazis: główna rzeka Kolchidy. fiscus: skarbiec cesarski. fizjonomika: prastara „nauka", według której z czyjejś twarzy, ciała i postury można odczytać cechy charakteru, a tym samym zarówno przeszłość, jak i przyszłość badanego. framadar (pers.): dowódca, bohater. Frankowie: związek plemion germańskich od III w. atakujących rzymską granicę na Renie.

frumentarius, 1. mn. frumcntarii (hic): jednostka wojskowa stacjo nująca na rzymskim wzgórzu Celius; tajna policja cesarzy; posłańcy, szpiedzy i płatni mordercy. Fryzowie, plemię północnogermańskie zamieszkujące Fryzję (obecnie w granicach Niemiec, Danii i Holandii). geniusz: boska część człowieka, choć nie do końca wiadomo, czy zewnętrzna (w postaci bóstwa opiekuńczego), czy wewnętrzna (boski pierwiastek duszy); geniusza głowy rodziny czczono jako jedno z bóstw domowych, geniusza cesarza czczono publicznie. Germania Dolna: północna część rzymskiej prowincji Germanii; ograniczała się głównie do zachodniego brzegu Renu. Germania Górna: południowa część rzymskiej prowincji Germanii. Germania: ziemie plemion germańskich na wschód od Renu i północ od Dunaju. gladius (łac): krótki miecz używany w rzymskiej armii; w połowie III w. wyparty przez miecz spatha; także potoczne określenie penisa. Goci: luźny związek plemion wschodniogermańskich, w III w. osiedli nad Morzem Czarnym. Gorgony: żeńskie potwory o straszliwym wyglądzie (np. miały włosy w postaci węży) z greckiego mitu. Najbardziej osławioną z nich była Meduza; jej spojrzenie zamieniało ludzi w kamień. gorytos: pokrowiec na łuk połączony z kołczanem. Graeculus, 1. mn. Graeculi (łac): „mały Grek"; sami Grecy nazywali się Hellenami, ale Rzymianie raczej nie wyświadczali im tej uprzejmości,

tylko nazywali ich Graeci, i jeśli chcieli jeszcze bardziej podkreślić swoją pogardę, zdrabniali to do Graeculi. gudja: gocki kapłan. Gyaros: mała wyspa na Morzu Egejskim położona blisko Andros; zsyłano tam ludzi na wygnanie. hansa: oddział gockich wojowników. Harmozike: ważne miasto w starożytnej Iberii (obecnie Bagineti w Gruzji). hegemon, I. mn. hegemones (gr.): wódz. Hekate: złowroga trójgłowa bogini z krainy cieni, patronka magii, nocy, rozdroży i drzwi. heloci: ludność zależna, pracująca na roli u pełnoprawnych obywateli w starożytnej Sparcie. Heliogabal: bóg opiekuńczy syryjskiej Emesy, bóg-słońce; jeden z jego kapłanów został rzymskim cesarzem, oficjalnie znanym jako Marek Aureliusz Antoninus (218-222). Herakles (łac. Herkules): heros, syn Zeusa i królowej Alkmeny, znany z wielkiej siły i męstwa. herbed: (główny) kapłan zaratusztrianizmu. heroon: świątynia ku czci herosa; w Efezie był poświęcony założycielowi miasta, Androklosowi. Herulowie: germańscy nomadowie z północno-wschodniego wybrzeża Morza Czarnego.

hetaira (gr. „towarzyszka"): dziewczyna, która oferowała seks za „podarki"; koniecznie utalentowana w sztuce konwersacji, przewyższała o klasę zwykłą porne (prostytutkę); słowo to często tłumaczy się jako „kurtyzana". Hibernia: współczesna Irlandia. himation: grecka tunika. hippodamejski: przymiotnik określający rozkład ulic przecinających się pod kątem prostym; pochodzi od imienia Hippodamosa z Miletu, słynnego urbanisty z V w. p.n.e. Hispania Tarraconensis: jedna z trzech prowincji, na które Rzymianie dzielili Półwysep Iberyjski, położona na jego północno-wschodnim krańcu. homonoia (gr.): jednomyślność, harmonia; filozoficzne założenie i boskie uosobienie; w burzliwym okresie pryncypatu często przywoływane na monetach. humiliores: łacińskie określenie niższych sfer, które w okresie późnego cesarstwa przeobraziło się w nazwę określonej prawem grupy; przeciwieństwo honestiores (wyższych sfer).

hypozomata: fina podtrzymująca kadłub trircmy; zazwyczaj były dwie. Iberia: królestwo leżące na południe od Kaukazu (nazwa ta sprawiła, że niektórzy starożytni pisarze uznali, iż zamieszkujący je lud przybył z Hiszpanii). idy: trzynasty dzień krótkiego miesiąca i piętnasty długiego. ientaculum (łac): śniadanie. imperium (łac): najwyższa cywilna i wojskowa władza urzędnicza. imperium Romanum: władza Rzymian, tzn. imperium rzymskie. inamicitia (łac): wrogość, przeciwieństwo amicitia. iustitia (łac): sprawiedliwość; cnota przypisywana rzymskim cesarzom. Jormungand: w mitologii staroskandynawskiej potężny wąż, który leżał w głębinach oceanu i czekał na Ragnarok. Kaledonia: współczesna Szkocja. kalendy: pierwszy dzień miesiąca. Kapadocja: rzymska prowincja na północ od Eufratu (dzisiejsza środkowa Turcja). Kardochowie: plemię zamieszkujące południowo-zachodnie wybrzeże Morza Kaspijskiego. klibanariusz: ciężkozbrojny jeździec sasanidzki. kohorta: oddział rzymskich żołnierzy, zazwyczaj liczący około pięciuset ludzi. Kolchida: mało konkretna nazwa geograficzna obejmująca wschodnie krańce Morza Czarnego; często używana w odniesieniu do terenów otoczonych Iberią od wschodu i Morzem Czarnym od zachodu; dla

Greków i Rzymian miejsce to wiązało się z wieloma mitycznymi skojarzeniami (Jazon, Argonauci, Medea itd.). Kronos: w mitologii syn Gai i Uranosa - połykał każde swoje dziecko po jego narodzeniu. Stąd wyrażenie: „Spoczywa na tobie oko Kro-nosa", co oznacza, że zaraz przydarzy się coś złego. Kroukasis: scytyjska nazwa Kaukazu; podobno oznacza „lśniące bielą śniegu". Królestwo Bosporanskie: zależne od Rzymu królestwo położone na Krymie. Kumania: fort w Wąwozie Darialskim. kyria (gr.): pani; żeński odpowiednik słowa kyrios. kyrios (gr.): pan; zwrot grzecznościowy. latrones (łac): rabusie, bandyci. Legion IIAdiutrix Pia Fidelis: Drugi legion „Dający pomoc", „Lojalny i wierny"; miał bazę w Akwinkum w Panonii Dolnej (obecnie Budapeszt). Legion II Partica Pia Fidelis Felix Aeterna: Drugi legion partyjski „Dający pomoc", „Wiecznie lojalny, wierny i szczęśliwy", stacjonujący w Rzymie. Legion XXX Ulpia Victrix: Trzydziesty legion Ulpijski „Zwycięski"; stacjonował w Weterze w Germanii Dolnej (dzisiejsze Xanten). legion: jednostka ciężkiej piechoty, licząca zazwyczaj pięć tysięcy ludzi; od czasów mitycznych podstawa rzymskiej armii; liczebność legionów i ich znaczenie w armii zmniejszyły się w III w., kiedy to coraz więcej oddziałów - vexillationes - służyło z dala od głównej jednostki i zyskiwało coraz większą niezależność.

libitinariusze: ludzie zajmujący się wywożeniem zwłok z miasta; musieli mieszkać poza jego granicami i uprzedzać dzwonkiem o swoim nadejściu, kiedy przybywali wypełnić obowiązki. liburna: nazwa nadawana za czasów cesarstwa rzymskiego małym okrętom bojowym, być może wyposażonym w dwa rzędy wioślarzy. Lidia: królestwo w zachodniej Azji Mniejszej, podbite przez Persów w 546 r. p.n.c, a w 133 r. p.n.e. przez Rzymian. liktorowie: niżsi funkcjonariusze towarzyszący rzymskim urzędnikom i cesarzom. limes (łac): granica. Loki: w mitologii staroskandynawskiej bóg zniszczenia, śmierci i oszustwa, psotny i złowrogi. lustrum: ofiara składana podczas oczyszczenia ludu rzymskiego po zakończeniu cenzusu, co pięć lat.

Macropogones: dosł. „długobrodzi"; plemię żyjące na połnoeny wschód od Morza Czarnego. Maeotis lacus: Morze Azowskie. magowie: nazwa nadana przez Greków i Rzymian perskim kapłanom, których często uważano za czarnoksiężników. maiestas (łac): majestat; zbrodnie przeciwko majestatowi ludu rzymskiego - za czasów pryncypatu ucieleśnionemu w osobie cesarza były zdradą, a zarzutu zdrady obawiali się wszyscy członkowie elity imperium. mandatom, 1. mn. mandata (łac): instrukcje wydawane przez cesarzy urzędnikom. manichejczyk: zwolennik religijnego przywódcy Maniego (216-276). mansio: dom noclegowy na cursus publicus. Mardowie: lud żyjący na południowy zachód od Morza Kaspijskiego. Markomanowie: germańskie plemię pokonane przez Rzym w tzw. wojnach markomańskich w II w., w następnym stuleciu wielokrotnie wdzierali się na jego terytorium. Massageci: nomadyczne plemię żyjące na wschód od Morza Kaspijskiego; dzięki Herodotowi zasłynęli jako ci, którzy pokonali Cyrusa Wielkiego, władcę Persji (529 r.p.n.e.). Mazda (także Ahuramazdd): „Pan Mądry", najwyższy bóg w zaratusztrianizmie. Mediolanum: ważne rzymskie miasto w północnej Italii; dzisiejszy Mediolan.

Mezja Dolna: rzymska prowincja na południe od Dunaju, rozciągająca się od Mezji Górnej na zachodzie do Morza Czarnego na wschodzie. Mezja Górna: rzymska prowincja na południe od Dunaju, granicząca z Panonią Dolną od północnego zachodu i Mezją Dolną od północnego wschodu. miles, 1. mn. milites (łac): żołnierz. milezyjczyk: mieszkaniec Miletu w Azji Mniejszej. mobad: perski kapłan zaratusztrianizmu; patrz: magowie, mos maiorum (łac): zwyczaje przodków. Nasu: perski demon śmierci. naupegos: cieśla okrętowy na greckiej lub rzymskiej jednostce wojennej. negotium (łac): czas pracy, poświęcony na służbę republice; przeciwieństwo otium. Nemausus: miasto w Galii, obecne Nimes; prawdopodobnie miejsce urodzenia Kastrycjusza. nimfeum: poświęcona nimfom wodnym okazała, zdobiona kolumnami i posągami budowla mieszcząca fontannę. nobilis, 1. mn. nobiles (łac): człowiek wysoko urodzony, pochodzący z rodu patrycjuszy lub z plebejskiej rodziny, której przodek był konsulem. nony: dziewiąty dzień miesiąca przed idami, czyli piąty dzień krótkiego miesiąca i siódmy długiego. Noricum: rzymska prowincja na północny wschód od Alp.

Novae: miasto na południowym brzegu Dunaju; przyszłemu cesarzowi Galienowi udało się tam w 250 r. odeprzeć atak Gotów. numerus, 1. mn. numeri (łac): nazwa nadawana jednostce armii rzymskiej, zwłaszcza tymczasowo powoływanym jednostkom poza regularną strukturą wojskową, często składającym się z ludów na wpół zromanizowanych lub niepozostających pod rzymskimi wpływami, które zachowały swoje tradycyjne techniki walki. Numerus Trapezountioon: jednostka zebranej na miejscu piechoty z Trapezuntu. Numidia: rzymska prowincja w północnej Afryce. obol: drobna moneta grecka. ognie bahram: święte ognie zaratusztrianizmu. opowieść milezyjska: grecki gatunek opowiadania erotycznego; ich najsłynniejszym autorem był Arystydes. optio: niski rangą dowódca w rzymskiej armii, w hierarchii poniżej centuriona.

ornamenta consularia: insygnia konsula; symbole tego urzędu, często ofiarowane jako dary dyplomatyczne władcom innych krain. otium (łac): czas na rozrywki, przeciwieństwo negotium; uważano, że aby prowadzić cywilizowane życie, trzeba zachować równowagę między jednym a drugim. paideia (gr.): kultura, wykształcenie; Grecy uważali, że cecha ta wyróżnia ich na tle reszty świata; grecka elita uważała, że wyróżniają ona na tle reszty Greków. Jej znajomość była uważana za konieczną dla ludzi aspirujących do rzymskiej socjety. Paflagonia: kraina na północy Azji Mniejszej. palatium (łac): pałac, siedziba cesarza. Pandataria: mała wyspa u zachodnich wybrzeży Italii; rzymscy cesarze często wysyłali tam skazanych na banicję. Panonia Dolna: rzymska prowincja na południe od Dunaju, ze stolicą w Carnuntum (obok dzisiejszego Petronell-Carnuntum). Panonia Górna: rzymska prowincja na południe od Dunaju, ze stolicą w Aquincum (dzisiejszy Budapeszt). paraphylax: naczelnik straży świątynnej w Didymie. parezja: greckie pojęcie oznaczające wolną, otwartą, jasną wypowiedź; kluczowe we wszystkich greckich systemach filozoficznych. Pater Patriae (łac): „ojciec ojczyzny"; jeden z tytułów rzymskiego cesarza.

patronus (łac): opiekun. Po tym, jak niewolnik stawał się wyzwoleńcem, jego były właściciel stawał się jego opiekunem; obie strony miały wobec siebie obowiązki. patrycjusze: uprzywilejowana grupa społeczna w Rzymie; pierwotnie potomkowie ludzi, którzy zasiadali w pierwszym wolnym senacie po wypędzeniu ostatniego z mitycznych królów Rzymu w 509 r. p.n.e.; za czasów pryncypatu cesarze nadawali ten status również innym rodom. pax deorum (łac): pokój między republiką a bogami. pentekontarchos: skarbnik bądź kwatermistrz na statku. periplous (gr. „opływanie"): lista portów, kotwicowisk i punktów orientacyjnych znajdujących się wzdłuż danego wybrzeża. peroz (pers.): zwycięstwo. philanthropia (gr.): miłość do ludzi, życzliwość, ludzkie uczucia. philotimia (gr.): głód zaszczytów; greckie elity uważały się za wcielenie tej cnoty. Phtheirophagi: dosł. „Pchłożercy", plemię żyjące na północny wschód od Morza Czarnego. pietas (łac): pobożność; ludzki element pax deorum. pitiax: tytuł następcy tronu w Iberii. plebs urbana: ubodzy mieszkańcy Rzymu; w utworach literackich zazwyczaj łączono to wyrażenie z takimi przymiotnikami jak „brudni", „przesądni", „leniwi"; odróżniano ich od plebs rustica, którzy dzięki swojemu wiejskiemu trybowi życia byli być może mniej zepsuci moralnie.

plebs: zasadniczo wszyscy obywatele rzymscy, którzy nie zaliczali się do patrycjuszy; częściej - ci, którzy nie wchodzili w skład elity. polis (gr.): miasto-państwo; mieszkanie w jednym z nich było czynnikiem wyróżniającym prawdziwego Greka lub osobę cywilizowaną. pontifex maximus: naczelny kapłan Rzymu, stanowisko zajmowane przez cesarzy. praefectus: prefekt, wyższy urzędnik wojskowy i cywilny; zazwyczaj dowódca jednostki pomocniczej. prefekt jazdy: wysokie stanowisko wojskowe wprowadzone w połowie III w. prefekt miasta: wysokie stanowisko senatorskie w Rzymie. prefekt pretorianów: dowódca straży pretoriańskiej, ekwita. princeps (łac): pierwszy; grzecznościowy tytuł cesarza (patrz: pryncypatl principes (1. mn.) - senatorowie bądź cesarscy dygnitarze. princeps peregrinorum: dowódca frumentarii, zazwyczaj wysoki rangą centurion. Prometeusz: półbóg, jeden z tytanów; według różnych wierzeń stworzył ludzkość z gliny, podstępem nakłonił bogów do przyjmowania w ofierze jedynie kości i tłuszczu ofiar, a także wykradł ogień - ukryty w łodydze fenkułu - z Olimpu, aby ofiarować go śmiertelnikom.

Zeus przykuł go do szczytu Kaukazu, gdzie orzeł codziennie pożerał wątrobę bohatera. Herakles zastrzelił ptaka i uwolnił Prometeusza. pronoia (gr.): dalekowzroczność, umiejętność przewidywania. prophetes: tytuł kapłana, który przekazuje odpowiedzi Apollina wyroczni w Didymie. propylon (gr.): portyk. proskynesis: ukłon składany bogom, a w pewnych okresach niektórym władcom, między innymi cesarzom w III w. Miał dwie odmiany: czołobitny pokłon z padnięciem na twarz lub ukłon i posłanie pocałunku na odległość. protector, 1. mn. protectores (łac): grupa wysokich rangą dowódców wybrana przez cesarza Galiena. Prusa: miasto w Azji Mniejszej, miejsce urodzenia słynnego filozofa Diona Chryzostoma. pryncypat: ustrój, w którym władzę sprawuje princeps; władza cesarzy nad imperium rzymskim. Ptolemeusze: dynastia, która władała w Egipcie w latach 323-30 p.n.e. puer, 1. mn.pueń (łac): chłopiec; co interesujące, słowa tego używali właściciele w odniesieniu do niewolników oraz żołnierze w odniesieniu do siebie nawzajem. pugio: rzymski sztylet wojskowy; jeden z atrybutów żołnierza. Ragnarok: w wierzeniach staroskandynawskich zmierzch bogów i ludzi, koniec świata.

Ran: staroskandynawska bogini morza. Recja: rzymska prowincja; mniej więcej na terenach dzisiejszej Szwajcarii. reiks: gocki wódz. relegatio (łac): łagodniejsza forma wygnania, stosowana za czasów pryncypatu; skazanego wypędzano z Italii oraz jego ojczystej prowincji, lecz zazwyczaj pozwalano mu zatrzymać majątek. respublica (łac): republika rzymska; pod panowaniem cesarzy dalej nazywano tak imperium rzymskie. Rodopy, łańcuch górski w Tracji (obecnie Bułgaria i Grecja). Rugiowie: germańskie plemię żyjące na dalekiej północy Europy. sacramentum: rzymska przysięga wojskowa. Sarapanis: fort na granicy między starożytną Kolchidą i Iberią. Sarmaci: nomadyczne barbarzyńskie ludy żyjące na północ od Dunaju. Sasanidzi: perska dynastia, która pokonała Partów w latach dwudziestych III w. i toczyła z Rzymem zajadłe walki do VII w. Scytowie: greckie i łacińskie określenie różnych żyjących na Północy, często koczowniczych plemion barbarzyńskich, używane na tyle swobodnie, że Scytami nazywano najpierw Gotów, a potem Hunów. sebastos (gr. „otoczony czcią"): słowo używane jako przekład rzymskiego tytułu Augustus. senat, rzymska rada starszych, za panowania cesarzy złożona z około sześciuset ludzi, z których większość stanowili byli namiestnicy prowincji oraz cesarscy faworyci. Stan senatorski był najbogatszą i najbar-

dziej wpływową grupą w imperium, lecz w połowie III w. podejrzliwi cesarze zaczęli odbierać im wojskowe stanowiska. Serdika: rzymskie miasto; obecnie Sofia w Bułgarii. silentarius: rzymski urzędnik, którego zadaniem było utrzymanie ciszy na dworze cesarskim. Sirmium: rzymskie miasto w Panonii Dolnej, obecnie Sremska Mitro vica w Serbii. skalks: w mowie Gotów „niewolnik". skryba demosu: najważniejszy, zmieniany co rok urzędnik w Efezie. spatha: długi rzymski miecz zwyczajowo noszony przez żołnierzy w połowie III w. Spoletium: miasto w Umbrii (północna Italia), gdzie w 253 r. rozegra ła się bitwa, w której po krótkich rządach zabito cesarza Emiliana, w następstwie czego cesarzami zostali Walerian i Galien; obecnie Spoleto. stationarii: rzymscy żołnierze odkomenderowani do służby poza swoimi zwykłymi jednostkami.

stephanephoros (gr. „noszący koronę"): tytuł ważnego urzędnika w niektórych greckich miastach. stoik: zwolennik filozofii stoicyzmu; uważał, że nie ma znaczenia nic, co nie wywiera wpływu na moralny cel człowieka; nie należy się więc obawiać ubóstwa, choroby, utraty bliskich ani śmierci. stola (łac): długa, fałdzista suknia rzymskiej matrony, noszona na tunice, na ramionach spięta. strategos (gr.): dowódca. Strobilos: miejscowa nazwa szczytu w Kaukazie, do którego Zeus przykuł Prometeusza; być może góra Kazbek. Suania (Swanetia): królestwo na wyżynach Kaukazu; obejmowało obecne tereny Gruzji o tej samej nazwie. sylfion: przyprawa pochodząca z Cyreny w północnej Afryce, bardzo ceniona w starożytności; kiedy roślina, która jej dostarczała, wyginęła, zaczęto sprowadzać substytut z Azji. synedrion (gr. „rada"): w Suanii grupa trzystu doradców króla. Święci Chłopcy: niewolnicy świątynni w Didymie. tamias: skarbnik w Didymie. Tanais (rzeka): Don. Tauromenium: miasto na Sycylii, obecnie Taormina; Balista i Julia mają tam willę. telones (gr.): celnik.

Terwingowie: plemię wchodzące w skład luźnego związku Gotów. testudo (łac. „żółw"): formacja rzymskiej piechoty z zachodzącymi na siebie tarczami, podobna do północnej „ściany z tarcz"; także ruchoma szopa chroniąca machinę oblężniczą. thalamioi: najniższy z trzech rzędów wioślarzy na triremie. thalia (gr.): obfitość, powodzenie; we Wrotach Kaspijskich nazwa łodzi rybackiej. thranites: najwyższy z trzech rzędów wioślarzy na triremie; najlepsi wioślarze na statku. Tiwas: bóg czczony przez Gotów. toga: fałdzista, wierzchnia szata obywateli rzymskich, noszona podczas uroczystych okazji. toga virilis: strój ofiarowany Rzymianinowi, aby upamiętnić jego osiągnięcie pełnoletności, zazwyczaj w okolicy czternastych urodzin. Trapezunt: starożytne miasto na południowym wybrzeżu Morza Czarnego, obecnie Trabzon w Turcji. trierarcha: dowódca triremy; w rzymskich siłach ranga równa centurionowi. trirema: starożytny okręt wojenny, trójrzędowiec z około dwustoma wioślarzami siedzącymi na trzech poziomach. Trzecia kohorta Ulpia Patraeorum milliaria equitata sagittariorum: jednostka pomocnicza łuczników o podwójnej liczebności (milliaria), złożona zarówno z konnych, jak i pieszych żołnierzy, sformowana w Petrze, w powieści stacjonuje w Asparos nad Morzem Czarnym.

Tytani: pokolenie bogów olbrzymów pokonanych przez Olimpijczyków. Tzour: miasto w starożytnej Albanii na wybrzeżu Morza Kaspijskiego, być może obecnie Derbent w Dagestanie, w Rosji. Usta Bezbożnych: według Pseudo-Plutarcha w dziele O rzekach (5), był to otwór w ziemi w Kolchidzie, który prowadził do podziemnej rzeki. Ludzi skazanych za bezbożność wrzucano tam, aby trzydzieści dni później, martwi, wypłynęli w jeziorze Meotis (Morzu Azow-skim). vexillatio (łac): oddział stacjonujący z dala od jednostki macierzystej. vexillatio Fasiana: oddział piechoty stacjonujący w Fazis. vexillum (łac): rzymski sztandar bojowy. vicus (łac): osada w okolicach fortu. vir clarissimus (łac): tytuł rzymskiego senatora. vir egregius (łac): urzędnik należący do stanu ekwitów. vir ementissimus (łac): najwyższa dostępna dla ekwitów ranga, np. prefekt pretorianów.

virperfectissimus (łac): ranga dostępna dla ekwitów, pomiędzy vir egregius a vir ementissumus. virtus (łac): odwaga, męstwo, przymioty umysłu, charakteru, doskonałość moralna. Walhalla: w staroskandynawskich wierzeniach miejsce, gdzie wybrani bohaterowie, którzy polegli w bitwach, będą ucztować aż do końca świata. Wodan: najwyższy bóg Anglów i innych ludów z Północy. Wrota Alanów: inna nazwa Wrót Kaspijskich. Wrota Kaspijskie: nazwa przełęczy prowadzących przez łańcuch górski Kaukazu. Wrota Kaukaskie: inna nazwa Wrót Kaspijskich; czasami odnosi się ona w szczególności do Wąwozu Darialskiego. zygioi: środkowy z trzech rzędów wioślarzy na triremie.

Lista postaci Aby uniknąć ujawniania fabuły, opisy postaci ograniczone są do tego, czego dowiadujemy się we Wrotach Kaspijskich. Achilleus: Juliusz Achilleus, a memoria Galiena. Agatom niewolnik kupiony przez Balistę w Priene. Ajetes: mityczny król Kolchidy, ojciec Medei. Aleksander Sewer. Marek Aureliusz Sewer Aleksander, rzymski cesarz (222-235). Aleksander Wielki: syn Filipa, król Macedonii, podbił Persję Achemenidów (356-323). Aleksander z Abonutejchos: święty mąż lub religijny szarlatan z II w., wyśmiany przez satyryka Lukiana. Aleksandra: kapłanka-dziewica Artemidy w Didymie; córka Selan-drosa. Amancjusz: eunuch z Abasgii na służbie rzymskiego cesarza. Ancja: służka Julii. Androklos: mityczny założyciel Efezu. Antygon: jeden z eąuites singulares Balisty; zginął w Arete. Apoloniusz z Rodos: pisarz żyjący w III w., autor Argonautika. Apoloniusz z Tiany: myśliciel/cudotwórca żyjący w I w. Ardaszir I: sasanidzki król, ojciec Szapura. Ariarates V: król Kapadocji, który władał w II w. Aristodikos: mędrzec z Kyme, o którym pisze Herodot.

Arrian: Lucjusz Flawiusz Arrian, grecki pisarz i rzymski konsul, ok. 86-160 r. Zachowało się kilka jego dzieł, w tym Wyprawa Aleksandra Wielkiego, Szyk przeciw Alanom i Żegluga dookoła Pontu Euksyńskiego.

Arsinoe: młodsza siostra Kleopatry z Egiptu, zamordowana w 41r. p.n.e. w Efezie; tam przy Świętej Drodze stał jej grobowiec. Arystomachos: bizantyjski nauczyciel retoryki, którego podobno za bił Hippotoos. Arystydes: autor erotycznego dzieła Opowieści milezyjskie; praca ta się nie zachowała. Ateneus: przedstawiciel bule Bizancjum. Attalos: król Markomanów, ojciec Pippy. Attalos II: władający w II w. p.n.e. król Pergamonu. August, pierwszy rzymski cesarz (31 r. p.n.e.-14 r.). Aulus Waleriusz Festus: chrześcijanin, brat efeskiego azjarchy Gajusza Waleriusza Festusa. Aureolus: Maniusz Acyliusz Aureolus, niegdyś pasterz znad Dunaju, potem prefekt jazdy Galiena, jeden zprotectores. Azo: trzeci syn Polemona, króla Suanii. Bagoas: „Perski chłopiec", niegdyś niewolnik Balisty, później kapłan zaratusztrianizmu o imieniu Hormizd. Balista: Marek KlodiuszBalista, pierwotnie nazywany Dernhelmem, syn Isangrima, wodza Anglów; zakładnik dyplomatyczny w imperium rzymskim, który otrzymał rzymskie obywatelstwo i status ekwity po tym, jak służył w rzymskiej armii w Afryce, na dalekim zachodzie i nad Dunajem oraz Eufratem. Po tym, jak pokonał Sasanidów w bitwach pod Kirkezjonem, Soloj oraz Sebaste, i zabił uzurpatora Kwietusa, na krótko

obwołano go cesarzem Rzymu w Emesie; stało się to na rok przed chwilą, kiedy rozpoczyna się ta powieść. Batszeba: córka nieżyjącego Jarhaja, synodiarchy (obrońcy karawan) z Arete; obecnie żona Haddudada. Bauto: młody fryzyjski niewolnik, którego Balista kupił w Efezie. Bonitus: rzymski dowódca oblężeń; jeden zprotectores. Brutediusz Niger, trierarcha Armaty. Cat: wojownik i notabl z Iberii kaukaskiej. Celer. rzymski dowódca oblężeń, jeden zprotectores. Celsus: uzurpator z Afryki, zabity w 260 r. Cenzorymis: Lucjusz Kalpurniusz Pizon Cenzorynus;princeps peregrinorum za rządów Waleriana oraz uzurpatorów Makriana i Kwietusa; obecnie zastępca prefekta pretorianów pod wodzą Galiena. Chryzogon: Grek, który przeszedł na stronę Gotów. Cyrus: Cyrus Wielki, król Persji (ok. 557-530 r. p.n.e.), założyciel dynastii Achemenidów. Decjanus: namiestnik Numidii w Afryce. Demetriusz: Marek Klodiusz Demetriusz, „grecki chłopiec", pierwotnie niewolnik kupiony przez Julię, aby służył jej mężowi jako sekretarz; uwolniony później przez Balistę jest teraz wyzwoleńcem z rzymskim obywatelstwem i należy do świty cesarza Galiena. Demostenes: ateński mówca (384-322 r. p.n.e.).

Dernhelm (1): pierwotne imię Balisty. Dernhelm (2): Lucjusz Klodiusz Dernhelm, drugi syn Balisty i Julii. Diogenes: filozof, cynik (ok. 412/403-ok. 324-321 p.n.e.). Dion z Prusy: Dion Chryzostom, „Złotousty"; grecki filozof żyjący na przełomie I i II w. Dion z Syrakuz: żołnierz, mąż stanu i platonik (ok. 408-353 p.n.e.); wrócił z wygnania, aby uwolnić swoje miasto spod władzy tyrana. Domicjan (1): Tytus Flawiusz Domicjan, rzymski cesarz (81-96). Domicjan (2): italski dowódca Galiena, jeden z protectores; twierdzi, że pochodzi od cesarza Domicjana. Eliusz Elianus: prefekt Drugiego legionu Adiutrix. Eliusz Restutus: namiestnik prowincji Noricum. Emilian (1): Marek Emiliusz Emilian, cesarz Rzymu w 253 r. Emilian (2): senator, namiestnik prowincji Hispania Tarraconensis; doprowadził do przejścia Hiszpanii na stronę Postumusa; w 262 r. został „galijskim konsulem". Emilian (3): Muzjusz Emilian, prefekt Egiptu, dołączył do Makrianów w 260 r., po czym sam obwołał się cesarzem w 261 r. Epikur: grecki myśliciel (341-270 r. p.n.e.), założyciel nurtu filozofii zwanego epikureizmem.

Eurypides: ateński autor tragedii żyjący w V w. p.n.c. Euzebiusz: eunuch na usługach rzymskiego cesarza, pochodzący z Abasgii. Faraksen: miejscowy przywódca buntu przeciwko Rzymowi w północnej Afryce; krążą pogłoski, że wciąż żyje. Faworynus: grecki filozof żyjący na przełomie I i II w., urodzony jako eunuch w Årelate w Galii. Feliks: Spuriusz Emiliusz Feliks, wiekowy senator; obronił Bizancjum przed Gotami w 257 r. Flawiusz Damian: przedstawiciel bule w Efezie, potomek słynnego sofisty o tym samym imieniu. Freki: germański ochroniarz Galiena. Gajusz Waleriusz Festus: przedstawiciel bule w Efezie; tamtejszy azjarcha kultu cesarskiego. Galem słynny grecki medyk (129-?199/216), lekarz nadworny Marka Aureliusza. Galiena: kuzynka cesarza Galiena. Galien: Publiusz Licyniusz Egnacjusz Galien, ogłoszony współrządzącym przez ojca, cesarza Waleriana, w 253 r.; od chwili, kiedy w 260 r. jego ojca pojmali Persowie, rządził sam. Gallus: Gajusz Wibiusz Trebonian Gallus, dowódca nad Dunajem, który odniósł wiele zwycięstw (obronił Novae przed Gotami w 250 r.); cesarz w latach 251-253.

Genialis: Simplicyniusz Genialis, tymczasowy namiestnik Recji, przeszedł na stronę Postumusa w 260 r. Gondofarr: sasanidzki dowódca. Haddudad: niegdyś najemnik Jarhaja, ojca Batszeby; teraz dowódca na usługach Odenatusa, władcy Palmyry. Hadrian: Publiusz Eliusz Hadrian, rzymski cesarz (117-138). Hamazasp: król kaukaskiej Iberii. Hermianus: Cecyliusz Hermianus, ab admissionibus Galiena. Herodot: „ojciec historii", grecki historyk z V w. p.n.e.; w Dziejach opisał wojny grecko-perskie. Hiperantes: efeb z Peryntu, wielka miłość Hippotoosa; zaginął na morzu u wybrzeży Lesbos. Hippotoos: twierdzi, że pochodzi z Peryntu; dołączył do Balisty jako accensus w Cylicji Trachei. Hormizd: kapłan zaratusztrianizmu; jako niewolnik Balisty nosił imię Bagoas. Ingenuus: niegdyś namiestnik Panonii Górnej i jeden z protectores Galiena; zbuntował się i został zabity w 260 r. Isangrim (1): dux (wódz) Anglów, ojciec Dernhelma/Balisty. Isangrim (2): Marek Klodiusz Isangrim, pierworodny syn Balisty i Julii. Jarhaj: obrońca karawan zabity podczas upadku Arete; ojciec Batszeby.

Jazon: dowódca Argonautów. Juba: Tytus Destrycjusz Juba, senator, namiestnik Brytanii Górnej; sprawił, że przeszła ona na stronę Postumusa; został „galijskim konsulem" w 262 r. Julia: córka senatora Gajusza Juliusza Wulkacjusza Gallikanusa; żona Balisty. Kalgakus: Marek Klodiusz Kalgakus, były niewolnik z Kaledonii. Pierwotnie należał do Isangrima, który wysłał go ze swoim synem do imperium rzymskiego w roli służącego; Balista uwolnił go, więc teraz jest wyzwoleńcem z rzymskim obywatelstwem. Kaligula: Gajusz Juliusz Kaligula, rzymski cesarz (37-41); jako dziecko otrzymał przydomek „Bucik" (caligae), ponieważ jego ojciec, dowódca Germanik, kazał go ubierać w miniaturowy strój żołnierza. Kamsisoleus: egipski dowódca Galiena; brat Teodotusa; jeden z protectores. Kastrycjusz: Gajusz Aureliusz Kastrycjusz; rzymski dowódca, który zaczynał karierę jako szeregowiec; prefekt jazdy pod komendą zarówno Kwietusa,jak i Balisty; najprawdopodobniej urodzony w Nemausus w Galii.

Kirder. najwyższy kapłan(herbed) zaratusztrianizmu na dworze Szapura. Klaudiusz (l):Tyberiusz Klaudiusz Nero Germanik, rzymski cesarz (37-54). Klaudiusz (2): Marek Aureliusz Klaudiusz, oficer Galiena pochodzący znad Dunaju, jeden zprotectores. Klaudiusz Natalian: namiestnik prowincji Mezji Dolnej. Klejstenes: wysoko urodzony młodzieniec z Tauromenium na Sycylii; według Hippotoosa jego ukochany. Klemencjusz Sylwiusz: Tytus Klemencjusz Sylwiusz, namiestnik Panonii Górnej i Dolnej. Kleodamos: przedstawiciel bule Bizancjum. Kobrias: suański wojownik. Konstans: służący Balisty. Korneliusz Oktawian: Marek Korneliusz Oktawian, namiestnik Mauretanii i dux granicy libijskiej. Korwus: Marek Aureliusz Korwus, naczelnik straży w Efezie. Kozys: król Albanii. Krezus: ostatni król Lidii (ok. 560-546 p.n.e.); słynął ze swoich bogactw. Ksenofont ateński żołnierz i pisarz żyjący na przełomie V-IV w. p.n.e.

Kwietus: Tytus Fulwiusz Juniusz Kwietus, syn Makriana Starszego, obwołany cesarzem Rzymu wraz ze swoim bratem Makrianem Młodszym w 260 r.; zabity przez Balistę w 261, na rok przed rozpoczęciem akcji tej powieści. Kwirynus: Aureliusz Kwirynus, a rationibus Galiena. Licyniusz: brat Galiena. Longin: Kasjusz Longin (ok. 213-273), filozof; w czasie akcji tej powieści uczył w Atenach. Lucjusz Werus: rzymski cesarz (161-169). Makariusz: Marek Aureliusz Makariusz, stephanephor i azjarcha Miletu. Makrian (1): Marek Fulwiusz Makrian („Starszy"); comes sacrarum largitionum etpraefectus annonae Waleriana; doprowadził do wyniesienia swoich synów na tron cesarski w 260 r.; zabity wraz ze starszym synem w 261 r. Makrian (2): Tytus Fulwiusz Juniusz Makrian („Młodszy"); syn Makriana (1); ogłoszony cesarzem wraz ze swoim bratem Kwietusem w 260 r.; zabity w 261 r. Maksymilian: namiestnik prowincji Azji. Maksymin Trak: Gajusz Juliusz Werus Maksymin, rzymski cesarz (235-238), zwany „Trakiem" z powodu niskiego pochodzenia. Maksymus: Marek Klodiusz Maksymus, wyzwoleniec i ochroniarz Balisty. Pierwotnie wojownik z Hibernii znany jako Muirtagh z Długiej Drogi; został sprzedany handlarzom niewolników i wytrenowa-ny na boksera i gladiatora; następnie kupił go Balista, aby później go uwolnić.

Mamurra: praefectus fabrum i przyjaciel Balisty; zakopany żywcem w podkopie w Arete. Manzik: mobad zaratusztrianizmu. Marek Aureliusz: rzymski cesarz (161-180); autor Rozmyślań, filozoficznego traktatu napisanego po grecku. Marinianus: trzeci syn Galiena. Mariusz: Gajusz Mariusz (ok. 157-87 r. p.n.e.); rzymski dowódca, który wrócił z wygnania i na krótko przejął kontrolę nad swoim miastem. Mastabates: eunuch na usługach rzymskiego cesarza, pochodzący z Abasgii. Medea: córka Ajetesa, kolchidzka księżniczka i czarodziejka, kochanka Jazona, która pomogła mu zdobyć złote runo. Melissos: rybak z wioski w okolicach Amastris. Memor. afrykański dowódca Galiena; jeden zprotectores. Mitrydiusz: najstarszy syn króla Suanii Polemona. Muzoniusz: Gajusz Muzoniusz Rufus, stoik i myśliciel żyjący w I w., „rzymski Sokrates". Tak jak Sokrates, nie zostawił po sobie

pism; zachowane dzieła opatrzone jego imieniem są podobno zapisem jego nauk sporządzonym przez jednego z jego uczniów. Narcyz: niewolnik, którego Hippotoos kupił w Efezie. Narseh: książę, syn Szapura, króla Persji; dowodził sasanidzką armią na południowo-zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Neron: Neron Klaudiusz Cezar, cesarz rzymski (54-68). Nikeso: żona Korwusa. Nikomachos: filozof, stoik. Numiusz Cejoniusz Albin: senator, prefekt miasta w Rzymie. Numiusz Faustynian: senator, consul Ordinarius wraz z Galienem w 262 r. Odenatus: Septymiusz Odenatus, władca Palmyry/Tadmoru, zwany Lwem Słońca; Galien nadał mu tytuł corrector, zwierzchnika wschodnich prowincji imperium rzymskiego. Oroezes (1): pitiax (następca tronu) Iberii kaukaskiej, młodszy brat króla Hamazaspa. Oroezes (2): suański wojownik, brat Kobriasa. Paktyes: mieszkaniec Lidii, który zbuntował się przeciwko Achemenidom. Palfuriusz Sura: ab epistulis Galiena. Pallas: służący Mastabatesa. Patawinus: rzymski żołnierz z jednostki pomocniczej, chorąży Balisty w Milecie i Didymie.

Petroniusz: Gajusz Petroniusz, żyjący w I w. autor łacińskiej powieści Satyryki; zazwyczaj utożsamiany z Petroniuszem Arbitrem, niegdysiejszym przyjacielem Nerona. Pippa: córka Attalosa z plemienia Markomanów; żona/nałożnica Galiena, który zwał ją Pipparą. Pitagoras: filozof żyjący w VI w. p.n.e. Pizom Gajusz Kalpurniusz Pizon Frugi, senator i nobilis, niegdyś zwolennik Makriana; zabity podczas próby przejęcia tronu w 260 r. Platon: ateński filozof (ok. 429-347 p.n.e.). Plotyn: neoplatoński filozof (205-269/70). Polemon: król Suanii. Polemon: Marek Antoniusz Polemon, słynny sofista i fizjonom (ok. 88-144). Polibiusz: niewolnik, którego Balista kupił w Priene. Pompejusz: Gnejusz Pompejusz Magnus, rzymski dowódca (106-48 r. p.n.e.). Postumus: Marek Kasjanus Latyniusz Postumus, niegdyś namiestnik Germanii Dolnej, od 262 r. rzymski władca samozwańczego „cesarstwa galijskiego"; zabił syna Galiena, Salonina. Pytonissa: jedyna córka Polemona, króla Suanii; kapłanka Hekate. Rebeka: żydowska niewolnica, którą kupił Balista. Regalian: niegdyś namiestnik Panonii Dolnej, który twierdził, że wywodzi się od królów Dacji z czasów sprzed rzymskiego podboju; zbuntował się i zginął w 260 r.

Respa: syn Gunteryka, brat Tamaro; gocki wojownik z plemienia Terwingów. Resmagus: król wschodnich Abasgów. Roksanne: nałożnica Szapura, pojmana przez Balistę pod Soloj. Romulus: chorąży Balisty; zginął pod Arete. Rufinus: princepsperegrinorum Galiena, dowódca frumentarii. Rutilus: Marek Aureliusz Rutilus, rzymski dowódca, prefekt pretorianów pod komendą Kwietusa i Balisty. Rutylianus: Pubłiusz Mumiusz Sizenna Rutylianus, były konsul wyśmiany przez satyryka Lukiana za to, że dał się zwieść Aleksandrowi z Abonutejchos. Salonina: żona Galiena. Salonin: Publiusz Korneliusz Licyniusz Salonin Walerian, drugi syn Galiena, wstąpił na tron w 258 r., po śmierci swojego starszego brata, Waleriana II; zabity przez Postumusa w 260 r. Sasan: założyciel królewskiego rodu Sasanidów w Persji. Saurmag: czwarty syn suańskiego króla Polemona. Selandros:prophetes Apollina w Didymie; pochodzi z prastarego milezyjskiego klanu Ewangelidów.

Septymiusz Sewer: Lucjusz Scptymiusz Sewer, rzymski cesarz (1 93 -211). Spadagas: król wschodnich Abasgów. Strabon: grecki autor (ok. 64 p.n.e.-23) powszechnej historii i geografii; najważniejszy grecki pisarz, którego dzieła przetrwały z epoki augustowskiej. Sukcesjanus: rzymski dowódca, który obronił miasto Pityus przed Gotami; później prefekt pretorianów za panowania Waleriana, z którym pojmali go Sasanidzi w 260 r. Suren: partyjski możny, głowa rodu Suren, wasal Szapura. SzapurI: drugi sasanidzki król królów, syn Ardaszira I. Szymon: mały żydowski chłopiec, którego Balista uratował z jaskini w Arbeli w Judei. Tacjan: Marek Aureliusz Tacjan, stephanephoros Priene. Tacyt (1): Korneliusz Tacyt (ok. 56-ok. 118), największy rzymski historyk. Tacyt (2): Marek Klaudiusz Tacyt, rzymski senator z III w., najpewniej znad Dunaju, jeden z protectores; być może twierdził, że jest krewnym, a nawet potomkiem słynnego historyka, lecz to mało prawdopodobne. Taks z Miletu: jeden z „siedmiu mędrców" starożytności. Tarchon: Suan, którego Balista i Kalgakus uratowali przed utonięciem. Taruaro: syn Gunteryka, brat Respy, dowódca długich łodzi Terwingów w gockiej flocie na Morzu Egejskim.

Teodotus: egipski dowódca Galiena; brat Kamsisoleusa; jeden z protectores. Tirmihr: sasanidzki dowódca. Trojan: Marek UlpiuszTrajan, rzymski cesarz (98-117). Tukidydes: ateński historyk (ok. 460-400 p.n.e.). Walasz: „radość Szapura", syn Szapura, książę; Balista uratował go przed straszną śmiercią w Cylicji. Walens: uzurpator, zabity w 260 r. Walentyn. namiestnik prowincji Mezji Górnej. Walerian (1): Publiusz Licyniusz Walerian, wiekowy italski senator, wyniesiony na tron cesarski w 253 r.; schwytany przez Szapura w260r. Walerian (2): Publiusz Korneliusz Licyniusz Walerian, najstarszy syn Galiena, wnuk Waleriana, obwołany cesarzem w 256 r.; zmarł w258r. Wardan: sasanidzki dowódca służący pod komendą pana Suren. Wediusz Antoninus: Publiusz Wediusz Antoninus, przedstawiciel bule i skryba demosu w Efezie. Welenos: król Kardochów. Weliusz Makrynus: senator; namiestnik prowincji Bitynii i Pontu. Wenerianus: Celer Wenerianus, italski dowódca Galiena, jeden z protectores. Weteran: Marek Aureliusz Weteran, namiestnik Dacji. Woluzjan: Lucjusz Petroniusz Taurus Woluzjan, prefekt pretorianów Galiena; pochodził z Italii i zaczynał karierę jako szeregowiec; w 261 r. został konsulem; jeden z protectores. Wulfstan: młodzieniec z plemienia Anglów, którego Balista kupił w Efezie.

Zober: najwyższy kapłan Albanii, wuj króla Kozysa. Zenon: Aulus Wokoniusz Zenon, rzymski ekwita, niegdyś namiestnik Cylicji, obecnie a studiis Galiena.