Małgorzata Białek ' * ' !'J JAK ANALIZOWAĆ i INTERPRETOWAĆ f\. f ci i.n "i Poradnik dla maturzystów % 0 wydawnictwo TELBIT Wstęp 7 ROZDZIAŁ PIERWSZY L...
59 downloads
38 Views
114MB Size
Małgorzata Białek ' *
'
!'J
JAK ANALIZOWAĆ
i INTERPRETOWAĆ
f\. f
ci i.n
"i
Poradnik dla maturzystów
%
0 wydawnictwo TELBIT
Wstęp
7
ROZDZIAŁ PIERWSZY Liryka a Arystotelesowskie trzy rodzaje literackie
9
ROZDZIAŁ DRUGI Utwór liryczny - cechy charakterystyczne Podmiot liryczny Miejsce Czas Język i forma graficzna
11 11 12 13 13
ROZDZIAŁ TRZECI Gatunki liryczne Pieśń Hymn Oda Elegia Tren Sielanka Fraszka Sonet Ballada
15 15 17 18 19 20 21 21 22 23
ROZDZIAŁ CZWARTY Typy liryki wyróżniane ze względu na tematykę Liryka miłosna Liryka refleksyjna Liryka filozoficzna Liryka patriotyczna Liryka agitacyjna Liryka religijna
25 25 27 28 29 29 30
ROZDZIAŁ PIĄTY Podmiot liryczny
32
ROZDZIAŁ SZÓSTY Liryka bezpośrednia, pośrednia i inwokacyjna Liryka bezpośrednia Liryka pośrednia Liryka inwokacyjna Łączenie elementów różnych typów liryki
39 39 40 42 42
ROZDZIAŁ SIÓDMY Środki stylistyczne Fonetyczne środki stylistyczne Leksykalne środki stylistyczne Tropy stylistyczne Składniowe środki stylistyczne Słowotwórcze środki stylistyczne Fleksyjne środki stylistyczne
44 44 46 48 55 57 58
ROZDZIAŁ ÓSMY Wersyfikacja, strofika i rytmika Systemy wersyfikacyjne Strofika i rytmika
61 61 63
ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY Zasady analizy i interpretacji utworu lirycznego
66
ROZDZIAŁ DZIESIĄTY Analiza i interpretacja wybranych utworów Bogurodzica Lament Świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem) Adam Asnyk - Do młodych Adam Asnyk - Jednego serca Krzysztof Kamil Baczyński - [Niebo złote ci otworzę...] Krzysztof Kamil Baczyński - Pokolenie Krzysztof Kamil Baczyński - Spojrzenie Krzysztof Kamil Baczyński - Z głową na karabinie Miron Białoszewski - Ballada o zejściu do sklepu Miron Białoszewski - Ballada z makaty Miron Białoszewski - Podłogo,.błogosław! Miron Białoszewski - Sk Twarzą w twarz Siekierek Ernest Bryll - [Wciąż o Ikarach głoszą...] Konstanty Ildefons Gałczyński - O mej poezji Zbigniew Herbert - Kamyk Zbigniew Herbert - Nike, która się waha Zbigniew Herbert - Pan Cogito czyta gazetę Horacy - Do Leukonoe Horacy - Exegi monumentum Jan Kasprowicz - Cud w Kanie Galilejskiej Jan Kasprowicz - Dies irae Jan Kasprowicz - Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Jan Kasprowicz - Z chałupy Jan Kochanowski- Pieśń IX [ Chcemy sobie być radzi...]
69 69 70 72 73 73 74 75 75 76 77 78 79 80 82 83 84 85 86 87 87 88 91 93 94
Jan Kochanowski - Czego chcesz od nas, Panie Jan Kochanowski - Pieśń świętojańska o Sobótce, Panna XII Jan Kochanowski - Seice roście Jan Kochanowski - Treny Urszula Kozioł - Ulga na wiosnę Ignacy Krasicki - Hymn do miłości ojczyzny Ignacy Krasicki - Pijaństwo Bolesław Leśmian - Dusiołek Bolesław Leśmian - Dziewczyna Bolesław Leśmian - Urszula Kochanowska Bolesław Leśmian - W malinowym chruśniaku Adam Mickiewicz - [Nad wodą wielką i czystą...] Adam Mickiewicz - Oda do młodości Adam Mickiewicz - Romantyczność Adam Mickiewicz - Sonety krymskie Czesław Miłosz - Campo di Fioń Czesław Miłosz - Piosenka o końcu świata Czesław Miłosz - Piosenka o porcelanie Jan Andrzej Morsztyn - Cuda miłości Jan Andrzej Morsztyn - Do tejże Jan Andrzej Morsztyn - Nagrobek Perlisi Jan Andrzej Morsztyn - Niestatek [Oczy są ogień...] Jan Andrzej Morsztyn - Niestatek [Prędzej kto wiatr...] Jan Andrzej Morsztyn - O swej pannie Daniel Naborowski - Cnota grunt wszystkiemu Daniel Naborowski - Do Anny Daniel Naborowski - Impresa Daniel Naborowski - Krótkość żywota Daniel Naborowski - Marność Daniel Naborowski - Na oczy królewny angielskiej Cyprian Kamil Norwid - [Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie...] Cyprian Kamil Norwid - [Daj mi wstążkę błękitną...] Cyprian Kamil Norwid - Fatum Cyprian Kamil Norwid - Jak Cyprian Kamil Norwid - Moja piosnka [II] Cyprian Kamil Norwid - Pielgrzym Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Gwiazdy spadające (z tomu Pocałunki).... Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Miłość (z tomu Pocałunki] Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Miłość (z tomu Wachlarz) Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Szarotka Francesco Petrarka - Erano i capei d'oro... [Były to włosy złote, rozpuszczone...] Wacław Potocki - Człowiek Wacław Potocki - Pospolite ruszenie
96 97 98 99 104 105 106 107 109 110 111 112 114 115 118 120 >122 123 124 124 125 125 126 126 127 127 127 128 128 129 129 130 131 132 133 134 135 135 136 137 137 138 139
Wacław Potocki - Veto albo nie pozwalam Halina Poświatowska - [te słowa istniały zawsze...] Kazimierz Przerwa-Tetmajer- Ewiva Tarte! Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Hymn do Nirwany Kazimierz Przerwa-Tetmajer - I jeden atom powietrza znów dwoje Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Koniec wieku XIX Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Melodia mgieł nocnych Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Na „Żelaznej Drodze" pod Reglami Kazimierz Przerwa-Tetmajer - M e wierzę w nic Tadeusz Różewicz - Kasztan Tadeusz Różewicz - Moja poezja Tadeusz Różewicz - Ocalony Tadeusz Różewicz - Szkic do erotyku współczesnego Tadeusz Różewicz - Warkoczyk Mikołaj Sęp Szarzyński - Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego Juliusz Słowacki - Hymn Juliusz Słowacki - Rozłączenie Juliusz Słowacki - Testament mój Edward Stachura - Co warto Edward Stachura - Życie to nie teatr Leopold Staff - [Ostatni z mego pokolenia...] Leopold Staff - Ars poetica Leopold Staff - Deszcz jesienny Leopold Staff - Kowal Leopold Staff - Przedśpiew Leopold Staff - Wieprz Leopold Staff - Wysokie drzewa Leopold Staff - Życie bez zdarzeń Wisława Szymborska - Kot w pustym mieszkaniu Wisława Szymborska - Muzeum Wisława Szymborska - M c dwa razy Wisława Szymborska - Właściwie każdy wiersz Julian Tuwim - Kamienice Julian Tuwim - Prośba o piosenkę Julian Tuwim - Satyra na księżyc Julian Tuwim - Wiosna Jan Twardowski - Czemu Jan Twardowski - Mrówko ważko biedronko Jan Twardowski - Samotność
139 140 141 142 142 143 143 144 146 147 148 149 150 152 153 154 156 157 159 160 162 163 163 164 165 165 166 167 167 169 171 172 173 174 175 175 177 177 178
Na zakończenie
180
Wstęp Jak analizować i interpretować wiersze? to poradnik dla maturzystów oraz tych wszystkich, którzy podejmują się niełatwego zadania omówienia utworu lirycznego. Poradnik przypomina, jak należy czytać wiersze, by dostrzec ich niepowtarzalne piękno i odkryć, w jaki sposób poeta sprawił, że jego dzieło zachwyca czytelnika. A ponieważ zadaniem maturzysty może być dokonanie analizy i interpretacji wiersza, Poradnik daje też wskazówki dotyczące napisania takiego wypracowania. Rozdział pierwszy zawiera informacje dotyczące liryki jako rodzaju literackiego. Rozdział drugi poświęcony jest charakterystycznym cechom utworów lirycznych. Czytelnik zapozna się z poszczególnymi elementami dzieła lirycznego, ich rolą w utworze oraz wzajemnymi relacjami. Rozdział trzeci opisuje gatunki liryczne. Znajdują się tu przykłady utworów reprezentujących dany gatunek. Szczególnie dokładnie zostały omówione cechy, które decydują o przynależności gatunkowej. Rozdział czwarty przedstawia inny podział liryki - dokonany ze względu na typ przeżyć. Tu także każdy typ liryki omówiony jest na konkretnych przykładach. Rozdział piąty jest w całości poświęcony podmiotowi lirycznemu - najważniejszemu elementowi wiersza. Typy podmiotu lirycznego zostały omówione ze względu na funkcję, jaką podmiot pełni w utworze. Rozdział szósty analizuje typy liryki wyróżniane ze względu na sposób wypowiadania się podmiotu lirycznego. Liczne przykłady pomogą zrozumieć istotę tego zagadnienia. Rozdział siódmy to obszerne, zilustrowane cytatami, omówienie środków stylistycznych, ich funkcji i wzajemnych powiązań. Rozdział ósmy poświęcony jest sposobom rytmizacji tekstu - stosowanym w liryce systemom wersyfikacyjnym, a także rodzajom strof. Rozdział dziewiąty przypomina zasady analizy i interpretacji utworu lirycznego. Rozdział dziesiąty zawiera przykładowe analizy i interpretacje wybranych wierszy Utwory te są interesujące ze względu na przekazywane treści, zastosowane środki stylistyczne, nowatorstwo środków wyrazu lub wyróżniają się na tle epoki. Omówienie poszczególnych wierszy należy potraktować jako pewne wskazówki interpretacyjne, pomoc w dokonaniu pełnej analizy utworu, która wymaga uwzględnienia kontekstu historycznego, biograficznego oraz literackiego.
Mam nadzieję, że przypomnienie zasad analizy i interpretacji wierszy pomoże w napisaniu oryginalnego wypracowania maturalnego, a także zachęci do osobistych spotkań z poezją, odnajdywania własnych sposobów odczytywania utworów - tych znanych, czytanych wielokrotnie, i tych nieznanych, które każdy ma szansę odkryć dla siebie. Autorka
ROZDZIAŁ PIERWSZY
Liryka a Arystotelesowskie trzy rodzaje literackie W teorii literatury utrwalił się podział na trzy rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat. Zwraca on uwagę czytelnika na wspólne cechy utworów wchodzących w skład danego rodzaju. Cechy epiki: • narrator - osoba opowiadająca o zdarzeniach, postaciach i ich losach, • narracja - opowieść o tym, co już się zdarzyło,- upływ czasu między zdarzeniami a relacją podkreślony jest przewagą zdań, w których orzeczenie występuje w 3. osobie trybu oznajmującego czasu przeszłego, • fabuła - układ zdarzeń ukazujący ich przyczyny i skutki, • świat przedstawiony - bohaterowie, miejsce, czas. Cechy liryki: • podmiot liryczny - osoba mówiąca o przeżyciach, uczuciach, wyrażająca emocje i poglądy snująca refleksje, • monolog liryczny - najczęściej prowadzony w 1. osobie; ponieważ dotyczy stanu uczuć obecnego lub w danym momencie przypomnianego, w wypowiedzi przeważa czas teraźniejszy • brak fabuły, • obrazy poetyckie, • opisy uczuć i przeżyć. Cechy dramatu: • brak osoby opowiadającej (jeśli jest, pełni ograniczoną rolę, np. komentatora wydarzeń), • fabuła, • podział tekstu na główny i poboczny (tzw. didaskalia), • podział na akty i sceny • przewaga dialogu, choć zdarzają się dłuższe monologi bohaterów Obecnie, gdy mamy na myśli lirykę, postrzegamy ją jako wypowiedź pod wieloma względami różną od epiki i dramatu. Zapominamy, iż początkowo nie istniał sztyw-
ny podział na te trzy rodzaje literackie. Wprowadzony przez Arystotelesa, usystematyzował rodzaje i gatunki. Jednak, biorąc pod uwagę złożoność struktury dzieła literackiego i wielość składających się nań elementów; naturalnym wydaje się być synkretyzm. To przenikanie cech charakterystycznych dla jednego rodzaju do drugiego i łączenie ich w spójną całość często powoduje trudności w przyporządkowaniu poszczególnych utworów pod względem rodzajowym i gatunkowym, zwłaszcza w literaturze współczesnej i romantycznej. Można by się więc zastanawiać nad sensownością trwania przy tym sztucznym podziale. Za odwoływaniem się do tradycyjnych kategorii rodzajowych przemawia jednak choćby ich przydatność podczas analizy dzieła literackiego: Przypominają one trochę podstawowy komplet odczynników probierczych ułatwiających rozpoznanie składu literacko-artystycznej całości, a jednocześnie system zasadniczych punktów ońentacyjnych - pomocnych, kiedy staramy się wniknąć w sposób jej skonstruowania*. Jak więc określić, czym jest liryka, wiedząc, że podział na epikę, lirykę i dramat, tradycyjnie przyjmowany za Arystotelesem, nie odzwierciedla w pełni wszystkich możliwości ukształtowania wypowiedzi, a dzieło literackie - często niejednorodne nie daje się ująć w ramy rodzaju (a tym bardziej gatunku)? Zdając sobie sprawę z nieprecyzyjności definicji, pojęcie „liryka" można zdefiniować następująco: Liryka to rodzaj literacki obejmujący utwory, których tematykę stanowi uczucie, przeżycie przedstawione w formie wypowiedzi podmiotu lirycznego. Warto jeszcze zadać pytanie, czy liryka i poezja to to samo, gdyż bardzo często używa się tych pojęć zamiennie. O ile niegdyś poezja oznaczała raczej literaturę piękną, o tyle obecnie rozumiana jest raczej jako przeciwieństwo prozy czyli tzw. mowa wiązana. Można zatem uznać, iż poezja stała się pod pewnymi względami synonimem liryki, niemniej jednak dla oznaczenia rodzaju literackiego w dalszym ciągu używa się pojęcia liryka.
* R. Handke, O czytaniu. Krótki zarys wiedzy o dziele literackim i jego lekturze, WSiĘ Warszawa 1984, s. 68.
ROZDZIAŁ DRUGI
Utwór liryczny - cechy charakterystyczne O tym, że jakiś utwór należy do liryki, decyduje przede wszystkim obecność podmiotu lirycznego - osoby mówiącej. Pozostałe elementy świata przedstawionego, które zwykło się wyróżniać, mówiąc o dziele literackim, miejsce i czas, w liryce są niewątpliwie inaczej postrzegane niż w przypadku epiki i dramatu.
• Podmiot liryczny To właśnie podmiot liryczny jest w centrum uwagi, gdyż tematem utworu są jego myśli i uczucia, sposób postrzegania rzeczywistości oraz relacje z elementami tej rzeczywistości. Nawet jeśli wydaje się, że tematem utworu jest krajobraz, to przecież jest on widziany oczyma podmiotu lirycznego, przez niego opisany w sposób jemu tylko właściwy, pozwalający określić aktualny stan uczuć i nastrój mówiącego, niemal scharakteryzować jego osobowość. Można na przykład zaryzykować stwierdzenie, że podmiot lityczny wiersza Wysokie drzewa Leopolda Staffa jest zafascynowany urodą lasu. Piękno drzew podkreślone światłem zachodzącego słońca współgra z jego aktualnym stanem psychicznym, wywołując szczególne emocje. Powoduje to chęć wyrażenia zachwytu: O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa, W brązie zachodu kute wieczornym promieniem, Nad wodą, co się pawich barw blaskiem rozlewa, Pogłębiona odbitych konarów sklepieniem. Zachwyt ten przybiera taki a nie inny kształt słowny, gdyż mówi o nim osoba mająca określone cechy, między innymi wrażliwość na piękno przyrody i dysponująca prawdziwie malarskim postrzeganiem rzeczywistości. Z kolei podmiot liryczny Pieśni II Jana Kochanowskiego [Serce roście, patrząc na te czasy!...} jawi się jako bystry obserwator przyrody człowiek skłonny do refleksji nad otaczającym go światem, zastanawiający się nad prawami natury można dopatrywać się w jego postawie cech humanisty zainteresowanego człowiekiem i jego losem: Teraz prawie świat się wszystek śmieje, Zboża wstały, wiatr zachodny wieje;
Ptacy sobie gniazda omyślają, A przede dniem śpiewać poczynają. Ale to grant wesela prawego, Kiedy Człowiek sumnienia całego Ani czuje w sercu żadnej wady, Przecz by się miał wstydać swojej rady. Poczynione obserwacje służą nie tylko przemyśleniom, ale też prowadzą do sformułowania prośby, którą można zapewne uznać za wyraz aktualnego nastroju podmiotu lirycznego: Dobra myśli [...] Nie gardź moim chłodnikiem chruścianym, A bądź ze mną, z trzeźwym i z pijanym! Tak więc tematem obu utworów, mimo obecności opisu przyrody, nie jest owa przyroda, jej piękno czy też zmienność spowodowana następstwem pór roku, ale przeżycia, emocje i refleksje podmiotu lirycznego.
• Miejsce Podmiot liryczny może mówić o jakimś miejscu, opisywać krajobraz. Wprawdzie fabuła nie stanowi istoty liryki, ale sam podmiot liryczny umieszczony jest w jakiejś przestrzeni, choćby zasugerowanej, a jednak zauważalnej. Miejsce, w którym znaj duje się aktualnie podmiot liryczny (lub znajdował się kiedyś, a mówi o nim z jakiegoś powodu teraz), ma niewątpliwie wpływ na rodzaj i intensywność przeżyć, staje się przedmiotem refleksji, tłem, na którym wyraźniej zarysuje się opis przeżyć. Podmiot liryczny sonetu Adama Mickiewicza Stepy Akermańskie doznaje gwałtownego uczucia tęsknoty za krajem ojczystym, gdyż zdał sobie właśnie sprawę, jak daleko od niego przebywa. Miejsce i okoliczności podróży wyzwalają uczucie, którego podmiot liryczny zapewne doświadczał od jakiegoś czasu, ale dopiero podróż po stepie dotkliwie mu je uświadomiła: W takiej ciszy! - Tak ucho natężam ciekawie, Że słyszałbym głos z Litwy. - Jedźmy, nikt nie woła. Miejscem miłosnej sceny ukazanej w wierszu Bolesława Leśmiana W malinowym chruśniaku jest gąszcz krzaków malin. Okazuje się on miejscem niemal magicznym, pozwalającym wyjątkowo intensywnie doznać przyjemności przebywania z ukochaną osobą. Opis miejsca jest tu niezbędny dla uzyskania odpowiedniego nastroju, uruchamia też wyobraźnię czytelnika, gdyż (za pomocą odpowiednich środków stylistycznych,
a głównie dzięki zastosowaniu synestezji) angażuje nie tylko zmysł wzroku i słuchu, ale też dotyku, smaku i węchu, pisząc np. pajęczyn skrzyły się wisiory, bąk złośnik huczał basem, stały się mahny narzędziem pieszczoty, palce miałaś na oślep skrwawione ich sokiem, owoce przepojone wonią twego ciała.
• Czas Czas w liryce nie ma tak skomplikowanej konstrukcji jak w epice i dramacie. To czas obejmujący jedynie wypowiedź podmiotu lirycznego - moment, w którym mówi o swoich doznaniach, przeżyciach. Nawet jeśli jest to uczucie towarzyszące mu od dawna, doznane kiedyś, to ożywa właśnie w momencie mówienia o nim, przybiera kształt słowny staje się faktem - dopiero teraz istnieje dla czytelnika, jest zatem jednoczesne z wypowiedzią. Podmiot liryczny wiersza Adama Mickiewicza Niepewność zapewne już od jakiegoś czasu zadaje sobie pytanie: Czy to jest przyjaźń? Czy to jest kochanie?. Jednak to właśnie teraz mówi o tym, wspomina sytuacje z przeszłości, analizuje swoje zachowanie i reakcje: Cierpiałem nieraz, nie myślałem wcale, Abym przed tobą szedł wylewać żale-, Idąc bez celu, nie pilnując drogi, Sam nie pojmuję, jak w twe zajdę progi [...]. Nie jest to więc czas fabularny, gdyż zdarzenia nie narastają w czasie, a wypowiedź podmiotu lirycznego nie jest opowieścią o poznaniu panny, zakochaniu się i perypetiach z tym uczuciem związanych, lecz stanowi wyraz emocj i i dotyczy momentu uświadomienia sobie własnych pragnień.
• Język i forma graficzna W liryce bardziej istotną rolę niż w przypadku epiki i dramatu odgrywa sposób jej ukształtowania. Język liryki w specyficzny sposób odzwierciedla świat uczuć mówiącego, bywa skrótem myślowym, odwołującym się do doświadczeń czytelnika, wielowarstwową konstrukcją składającą się ze specjalnie dobranych środków językowych, których połączenie daje określony efekt. To właśnie dla liryki jest najbardziej charakterystyczne nagromadzenie środków stylistycznych, które nie tylko decydują o urodzie tekstu, ale też budują nastrój, ukazują intensywność przeżyć podmiotu lirycznego. Ogromną rolę odgrywa także specyficzne ukształtowanie tekstu, jego forma graficzna, będąca niejednokrotnie wskazówką interpretacyjną. Podkreśla na przykład wewnętrzną harmonię podmiotu lirycznego, jego spokój i pogodę ducha lub ukazuje
chaos myśli, niepokój, gwałtowność uczuć. Zanim bowiem czytelnik zapozna się z treścią utworu, widzi tekst, więc sposób, w jaki został zapisany, może wpływać na odbiór treści utworu. Trzeba jednak przypomnieć, że ani forma graficzna, ani obecność środków stylistycznych zdecydowanie nie jest wyróżnikiem rodzajowym liryki, gdyż możemy spotkać prozę poetycką (np. Szkicownik poetycki Marii Pawlikowskiej -}asnorzewskiej) albo, odwrotnie, epickie dzieło pisane wierszem (np. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza). Podmiot mówiący jest w liryce tym elementem, który decyduje o sposobie istnienia pozostałych, powołuje je do życia, pobudzając wyobraźnię czytelnika. Świat przedstawiony istnieje i jest postrzegany poprzez wypowiedź podmiotu lirycznego, a nawet więcej, wydaje się, że światem przedstawionym w utworze lirycznym są uczucia, przeżycia.
ROZDZIAŁ TRZECI
Gatunki liryczne Początkowo lirykę rozumiano jako recytację tekstu, której towarzyszyły dźwięki muzyki granej na lutni. Potem nastąpiło oddzielenie tekstu od muzyki, choć - trzeba przyznać - do dziś wiele utworów zachowuje związek z muzyką. Gatunki liryczne wyróżnia się m.in. ze względu na temat (elegia, tren), układ wersyfikacyjny (sonet) czy styl (hymn). Kategoria gatunku literackiego była w różnych okresach literackich traktowana bądź to rygorystycznie (ściśle wyznaczano i przestrzegano, jakie środki stylistyczne mają być zastosowane, jak ma wyglądać układ stroficzny itd.), bądź swobodnie (dopuszczano rozmaite rozwiązania, łączenie elementów pochodzących z różnych rodzajów i gatunków literackich).
• Pieśń Najstarszym gatunkiem lirycznym jest pieśń. Odznacza się stroficzną budową, wyraźnie zaznaczonym rytmem podkreślonym rymem, zawiera powtórzenia (np. refren), co przypomina o związku liryki z muzyką. Za najwybitniejszego twórcę tego gatunku uznaje się Horacego. W Polsce pieśni tworzył w XVI w. Jan Kochanowski. Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego jest doskonałym przykładem tego gatunku. Utwory składające się na ów cykl mają cechy pieśni, co dodatkowo podkreśla tytuł oraz przywoływanie motywu tańca i śpiewu. Każda z dwunastu panien śpiewa pieśń o innym nastroju. Są tu zarówno wesołe, żartobliwe przyśpiewki, jak i smutne wyznania. Znajdziemy pochwałę życia wiejskiego, ale też narzekanie na ciężką i niewdzięczną pracę na wsi. Wszystkie utwory mają regularną budowę stroficzną. Czterowersowe zwrotki zawierające rym parzysty są bardzo rytmiczne. Zastosowany układ rymów powoduje, że zwrotki dzielą się na dwa podobnie brzmiące dystychy Ośmiosylabowe czterowersowe zwrotki były popularne w pieśniach ludowych, toteż wyda je się, że poeta zastosował tu stylizację, chcąc upodobnić wiersze do piosenek. Również tekst sugeruje, iż utwory te przeznaczone są do śpiewania: Siedli wszyscy na murawie, Potym wstało sześć par prawie Dziewek jednakowo ubranych I behcą przepasnych.
Wszytki śpiewać nauczone, W tańcu także niezgonione-, Więc koleją zaczynały, A pierwszej tak począć dały [...]. Kochanowski zastosował również częstą w poezji ludowej zasadę równości wersu i zdania. Dzięki temu dodatkowo zrytmizował tekst. Pojawiają się też charakterystyczne dla pieśni powtórzenia: Nieprzepłacona Doroto, Co między pieniędzmi złoto, Co miesiąc między gwiazdami, Toś ty jest między dziewkami! Przykładem pieśni jest też utwór Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego Pieśń 0 żołnierzach z Westerplatte. Trudno się spodziewać, aby współczesna poezja idealnie odzwierciedlała cechy gatunku, j ednak wiele z nich można w tym wierszu zaobserwować. Utwór składa się z sześciu czterowersowych zwrotek. Układ ten został co prawda zakłócony przez wprowadzenie wtrąceń - dwukrotnie pojawiają się dopiski w nawiasach stanowiące swoiste dygresje, ale - paradoksalnie - uwypukla to regularność całości dzięki paralelnemu układowi. Muzyczność wiersza dostrzeże każdy, kto spróbuje go głośno przeczytać. Akcentowane sylaby wybijają rytm marszu, niemal słychać równy żołnierski krok: 1 tak śpiewali: -Ach, to nic, że tak bolały rany, bo jakże słodko teraz iść na te niebiańskie polany. Niekiedy recytator stara się złamać ten narzucający się rytm, zwraca uwagę na sens zdań, zauważa przerzutnie w naturalny sposób wiążące następujące po sobie wyrazy, a tym samym wersy: I ci, co mają dobry wzrok i słuch, słyszehpono I śpiew słyszano taki: - By słoneczny czas wyzyskać [...]. Recytacja taka, choć słuszna ze względu na przekazywaną myśl, sens wiersza, powoduje jednak zatarcie rytmu naśladującego starożytne metrum, zgubienie melodii, którą wyznacza regularne następstwo akcentowanych i nieakcentowanych sylab. Delikatne zawieszenie głosu (pauza) rozwiązuje ten problem. Melodia została w wierszu dodatkowo uwypuklona za pomocą rymu. Ostry, dobitny rym męski [dni - szli, wzrok- krok) został złagodzony rymem żeńskim (rany-polany), który kilkakrotnie wykorzystuje słowo Westerplatte, zestawiając je z: latem, ar-
matę, światem. Zastosowanie dokładnych i niedokładnych rymów podkreśla ich onomatopeiczny charakter.
• Hymn Hymn to pieśń pochwalna. Gatunek ten wywodzi się ze starożytności, kiedy to powstawały hymny ku czci Dionizosa czy Apollina. W średniowieczu był to główny gatunek poezji religijnej. Romantyzm wzbogacił tematykę hymnu - pojawiły się w nich refleksje filozoficzne. Hymn jest zatem utworem sławiącym idee i wartości oraz zalety bóstwa, wodza czy bohatera. Podmiot liryczny mówiący w 1. osobie liczby mnogiej wyraża uczucia i poglądy zbiorowości. W hymnie powtarzają się apostrofy, występują pytania retoryczne, powtórzenia (anafory) nadające mu podniosły patetyczny ton. Odmianą tego gatunku jest hymn narodowy, wyrażający patriotyczne uczucia zbiorowości, podkreślający poczucie szczególnej więzi między jej członkami. Recytując hymn Jana Kochanowskiego Czego chcesz od nas, Panie..., automatycznie przystosowuj emy ton głosu i tempo czytania do podniosłego nastroju, j aki wprowadzają już pierwsze wersy będące jednocześnie apostrofą do Boga i pytaniem retorycznym: Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Spokojny rytm trzynastozgłoskowca ze średniówką po siódmej sylabie doskonale współgra z zastosowanym dystychem o tradycyjnie parzystym układzie rymów. Są to rymy żeńskie, dokładne. Głos czytającego wznosi się, brzmi dźwięcznie, każdy wers donośnie sławi zalety Boga - twórcy, budowniczego pięknego świata. Podmiot liryczny objawia się już w pierwszym wersie, jest to podmiot liryczny zbiorowy podkreślający wymowę wiersza. Wszyscy chwalą Boga, wielbią Jego imię, dziękują Mu za dary jakie otrzymali. Na chwilę w trzeciej zwrotce pojawia się „ja" liryczne - podmiot liryczny, który jest częścią wielkiej ludzkiej zbiorowości staje się jakby zewnętrzny w stosunku do niej i niejako w swoim imieniu dodaje pewną informację, podkreślając, że cały świat należy do Boga: Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszystko Twoje, Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni swoje. Użyta synekdocha [człowiek w znaczeniu ludzie) podkreśla, iż uczucia przedstawione w utworze dotyczą każdego bez wyjątku, toteż liczba pojedyncza nie kłóci się z cechą hymnu, jaką jest mówienie w imieniu jakiejś grupy Liryczne „my" zaraz powraca. Jest obecne również w zakończeniu utworu, gdy pojawia się prośba wyrażana przez wszystkich, którym opieka boska jest potrzebna: Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi, Jeno zawżdy niech będziem pod skrzy0ć$AiJr^emi.
Muzyczność utworu uwypuklają rym i rytm, a także kilkakrotne zastosowanie anafory, która dodatkowo podkreśla wielkość Boga, Jego moc i władzę, jaką ma nad stworzonym przez siebie światem: Tyś Pan wszystkiego świata, Tyś niebo zbudował Tobie k'woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi, Tobie k'woli wkłosianym wieńcu Lato chodzi. Utwór Jana Kochanowskiego można więc zaklasyfikować jako hymn, jest on bowiem uroczystą pieśnią pochwalną sławiącą Boga jako stwórcę wspaniałego świata oraz szczodrobliwego i miłującego ludzi opiekuna. Warto przyjrzeć się też wierszowi Ignacego Krasickiego [ Święta miłości kochanej ojczyzny...], który tradycyjnie bywa nazywany Hymnem do miłości ojczyzny. Pierwszy wers zawiera apostrofę ukazującą adresata utworu - jest to miłość do ojczyzny uznana za najwyższą wartość. Została ona ukazana jako uczucie zaszczytne i piękne, dla którego warte jest każde poświęcenie. Cały utwór jest wypowiedzią podmiotu lirycznego skierowaną do miłości kochanej ojczyzny. Stosując anaforę, wymienia on kolejno, na co gotów jest prawdziwy patriota: Dla ciebie zjadłe smakują trucizny, Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe. Podniosły nastrój podkreślony został spokojnym rytmem jedenastozgłoskowca o interesującym układzie rymów: abababcc. Swoistą melodię wiersz zyskuje też dzięki temu, iż wersy stanowią całości - mamy tu do czynienia z nieco monotonną intonacją zdaniową (głos czytającego wznosi się i lekko opada). Zmienia się to w dwóch ostatnich wersach, które wyraźnie zwalniają rytm: 7 sylab + 4 sylaby oraz 5 sylab + 6 sylab z sygnalizującą zakończenie kadencją (intonacja opadająca).
• Oda Oda to pieśń pochwalna, w której opiewano czyny wielkich bohaterów, sławiono doniosłe chwile, wiekopomne wydarzenia. Sposobem wypowiedzi przypomina przemówienie - podniosłemu nastrojowi towarzyszą emocje podmiotu lirycznego podkreślane często wykrzyknieniami, hiperbolami oraz swobodną wersyfikacją. Przykładem ody może być Oda do młodości Adama Mickiewicza. Emocje podmiotu lirycznego oddane zostały za pomocą wykrzyknień oraz układu zwrotek. Strofy mają różną długość (od czterech do dwunastu wersów), także wersy zawierają różną liczbę sylab. Sprawia to wrażenie napięcia towarzyszącego wypowiadanym słowom, gwałtowności uczuć, które nie pozwalają podmiotowi lirycznemu na spokojne mówienie. Wykrzyknienia to najczęściej apostrofy wskazujące na adresatów tej lirycznej prze-
mowy: Młodości! Dodaj mi skrzydła!, Razem, młodzi przyjaciele!... Wagę tych wykrzyknień podkreśla ich powtarzanie. Występują także anafory które rytmizują tekst. Rytm jest zmienny choć wielość użytych czasowników sprawia, iż wiersz czyta się szybko, a wykrzyknienia powoduj ą konieczność podniesienia głosu. Dzięki temu wiersz jest gwałtowny i patetyczny zarazem. Ekspresję potęgują liczne metafory a zwłaszcza hiperbole, podkreślające intensywność przeżyć podmiotu lirycznego: Oto miłość ogniem zionie, Wyjdzie z zamętu świat ducha; Młodość go pocznie na swoim łonie, A przyjaźń w wieczne skojarzy spójnie. Wiersz jest pochwałą młodości, zachwytem nad jej witalnością i bezkompromisowością, wezwaniem do działania i buntu. Zawiera rzetelną, jak w przemówieniu, argumentację, przekonującą czytelników, iż młodość jest siłą, potęgą i motorem postępu.
• Elegia Elegia to utwór żałobny, odzwierciedlający smutek podmiotu lirycznego. Inne odmiany elegii to miłosna, polityczna, dydaktyczna. Od XVI w. elegia stała się utworem 0 poważnej treści, służącym rozważaniu istotnych dla człowieka problemów: życia, przemijania, śmierci. Cykl wierszy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Elegie zimowe to przykład lirycznego rozważania problemu śmierci. Jest utrzymany w smutnym nastroju. Opisywana sceneria to opustoszałe, martwe ulice, ciemne niebo, chmury. Z każdego wersu wyzierają rozpacz, poczucie beznadziejności, świadomość przemijania: Słyszycie: wołam przeszłości, zaklęty w smutek i śnieg. Nie szukać tropów pieśni, głuchego czasu nie wołać [...]. Spływają widma ptaków. Nie ma już wracać dokąd. W wierszach powtarzają się słowa związane ze śmiercią, pojawia się motyw pożegnania, kresu wędrówki: wędrówka moja uchodzi o kiju wspomnień - ślepa. Inny wiersz tego autora - Elegia o... [chłopcu polskim] - jest przykładem utworu żałobnego. Wyraża rozpacz matki po śmierci syna. Podmiot liryczny (matka) z czułością zwraca się do chłopca (syna), który zginął w walce. Przedstawia okoliczności jego śmierci, tragiczne życie, pozbawioną beztroski młodość. Wiersz kończy pytanie retoryczne podkreślające żałobny nastrój utworu: Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?. Wspólną cechą przedstawionych utworów Baczyńskiego są sposób ujęcia tematu 1 smutny przygnębiający nastrój towarzyszący rozważaniom o śmierci.
• Tren Tren jest również pieśnią żałobną. Tu jednak podmiot liryczny nie tylko wyraża rozpacz i żal, ale też przedstawia zalety zmarłej osoby Według tradycji antycznej pieśń taką (epicedium) śpiewano przy łożu zmarłego, opłakiwano go, chwalono zalety, wymieniano zasługi, a na końcu pojawiało się pocieszenie. Wykorzystywano motywy mitologiczne. Te cechy można zauważyć również w cyklu trenów Jana Kochanowskiego napisanych po śmierci córki Urszulki. W Trenie JVpodmiot liryczny, opłakując śmierć dziecka, zwraca się z wyrzutem do śmierci: Zgwałciłaś, niepobożna śmierci, oczy moje, Żem widział umierając miłe dziecię moje! Ta dramatyczna apostrofa wprowadza nastrój przygnębienia i rozpaczy pogłębiony ukazaniem utraconych nadziei. Przedwczesna śmierć nie pozwoliła Orszulce w pełni rozwinąć zdolności, ukazać zalet. Podmiot liryczny z żalem mówi: A ona (by Bóg chciał) dłuższym wiekiem swoim Siła pociech przymnożyć mogła oczom moim. Przywołuje też postacie mitologiczne: Persefonę i Niobe. Utwór kończy wyznanie zrozpaczonego człowieka, który zrozumiał ból nieszczęśliwej matki i nie dziwi się, że pod jego wpływem przemieniła się w kamień. W trenie występuje wiele epitetów stwarzających żałobny nastrój, a rozpacz podkreśla powtarzanie słów wielka żałość. W Trenie Vpodmiot liryczny opłakuje śmierć Urszulki. Porównuje zmarłą do małej oliwki, którą sadownik podciął ukwapliwy, nie dając jej szansy na dorośnięcie. W tym miejscu utworu nie pojawia się słowo śmierć, przypominające o nieodwracalności zdarzenia, odbierające wszelką nadzieję. Zostało ono zastąpione eufemizmem. Jednak za chwilę podmiot liryczny poddaje się ogarniającej go rozpaczy i nie waha się użyć metafory: [...] duchem zaraźhwym Srogiej śmierci otchniona, rodzicom troskliwym U nóg martwa upadła. Tradycyjnie tren odwołuje się do motywu mitologicznego. W pytaniu retorycznym kończącym utwór pojawia się postać Persefony, do której podmiot liryczny zwraca się z wyrzutem: [...] O zła Persefono, Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono? Pocieszenie przynosi Tren XIX, w którym we śnie ukazuje się poecie matka z Urszulką na ręku, radząc, by znosił cierpienie po ludzku, z godnością.
• Sielanka Sielanka (inaczej: idylla, bukolika, pasterka) to utwór wywodzący się z tradycji antycznej. Ukazywał scenki z życia wsi bądź zawierał przemyślenia dotyczące problemów, jakie owo życie niosło. Wergiliusz opisywał życie pasterzy w Arkadii - krainie szczęśliwości. Największą popularnością gatunek ten cieszył się w XVI-XVIII w. Sielanka przedstawia życie na wsi, dominuje w niej pogodny idylliczny nastrój. Bohaterami są pasterze i pasterki, rolnicy, rybacy, mieszkańcy wsi, którzy kochają i z upodobaniem mówią o miłości. Drobne smutki i przykrości łagodzi piękno krajobrazu. Czasem liryczny monolog przerwany jest dialogiem, zdarzają się dłuższe opisy przyrody Bywa też, że sielanka w całości składa się z dialogu, wówczas przypomina utwór sceniczny Jedną z najbardziej znanych sielanek jest Laura i Filon Franciszka Karpińskiego. Jest to dialog zakochanych, którzy mówią o swojej miłości. Laura tęskni za ukochanym, idzie na spotkanie, a ponieważ w umówionym miejscu nie zastaje Filona, posądza go o niestałość, martwi się i - zazdrosna - zastanawia, z którą panną spędza czas. Monolog Laury przerywa opis nadejścia Filona, po którym następuje jego wypowiedź. Przyznaje się on do podstępu: ukryty w zaroślach pragnął przekonać się, co o nim myśli ukochana. Pod jaworem, który był świadkiem płaczu Laury i wyjaśnień Filona, następuje pogodzenie się pary Utwór jest utrzymany w pogodnym nastroju. Czytelnik jest przekonany, że smutek potrwa chwilę i wszystko dobrze się skończy Czterowersowe zwrotki o rymach krzyżowych są melodyjne, wyznania miłosne wyrażone są prostym językiem, a gwałtowność uczuć podkreślona została za pomocą licznych wykrzyknień.
• Fraszka Fraszka to krótki, wywodzący się z epigramatu utwór o żartobliwej treści, który wykorzystuje komizm sytuacyjny (przeważnie fraszki pisane dawniej) lub językowy (fraszki współczesne). Oparta jest na zabawnym pomyśle, a kończy ją puenta, czyli dowcipne podsumowanie. Jest to utwór stychiczny przeważnie narracyjny, choć zdarzają się fraszki wykorzystujące dialog, przypominające scenki dramatyczne. Najczęściej stosowane środki stylistyczne to apostrofa, antyteza, pytanie retoryczne i wykrzyknienie. Do literatury polskiej gatunek ten wprowadził Jan Kochanowski, pisząc zarówno wesołe fraszki o życiu dworskim, jak i refleksyjne, mówiące o człowieku i sensie życia. Fraszka Jana Kochanowskiego Na młodość przypomina aforyzm. Jest to (jak w tradycji antycznej) dystych. Zwraca uwagę niezwykła zwięzłość, dzięki której spostrzeżenie - refleksja ma atrakcyjną formę i jest łatwe do zapamiętania: Jakoby też rok bez wiosny mieć chcieli, Którzy chcą, żeby młodzi nie szaleli.
Fraszka Jana Kochanowskiego O doktorze Hiszpanie przypomina scenkę rodzajową z życia dworskiego. Początkowy dialog ukazuje pijane towarzystwo udające się z dzbanem wina do doktora Hiszpana. Panowie mają nadzieję na dalszy ciąg zabawy Zapewne przez chwilę prowadzą pertraktacje, o czym informuje komentarz: Doktor nie puścił, ale drzwi puściły. Dowcipna puenta ukazuje skutki nocnego spotkania: „Trudny - powiada - mój rząd z tymi pany: Szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany". Z kolei fraszka Jana Kochanowskiego O żywocie ludzkim jest przykładem utworu refleksyjnego. Wyraża pogląd filozoficzny podmiotu lirycznego - wszystko przemija: zacność, uroda, moc, pieniądze, sława. Człowiek nie ma wpływu na swój los, o czym przypomina puenta: Naśmiawszy się nam i naszym porządkom, Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom. Pojawia się znany motyw teatru mundi, ukazujący człowieka jako aktora, marionetkę w rękach Boga (fatum, bogów), która zniknie ze sceny gdy odegra swoją rolę. Zwięzłość tekstu i klarowność wywodu są niewątpliwą zaletą wiersza. Wrażenie lekkości i skrótowość osiąga poeta, stosując powtórzenie (anaforę), wyliczenie oraz porównania odwołujące się do znanych czytelnikowi sytuacji, np.: Wszystko to minie jako polna trawa.
• Sonet Sonet to utwór o charakterystycznym układzie wersyfilcacyjnym: 14 wersów dzieli się na dwie zwrotki czterowersowe i dwie trzywersowe. Część pierwsza nosi cechy opisu lub narracji, a druga zawiera refleksje. Początkowo obowiązywał również określony układ rymów (okalające w tetrastychach, a w tercynach najczęściej cdc dcd). Za mistrzowskie uznaje się utwory Francesca Petrarki poświęcone Laurze. W Polsce sławę zyskały Sonety krymskie Adama Mickiewicza. Sonety Jana Kasprowicza Z chałupy pokazały natomiast, że gatunek ten może służyć nie tylko do pisania o przyrodzie czy miłości, ale także o biedzie i trudnym życiu na wsi. Jeden z Sonetów krymskich Adama Mickiewicza Bakczysaraj zawiera opis pięknego niegdyś pałacu. Jest to przygnębiający widok, obraz zniszczenia podkreśla wyróżnione wersalikami słowo: RUINA. Liczne epitety oraz metafory wspomagają wyobraźnię czytelnika. Refleks j a kończąca utwór dotyczy przemi j ania, odchodzenia w niepamięć tego, co przywykliśmy uważać za niezmienne wartości. Podmiot liryczny pyta: Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało?. Utwór ten ma także charakterystyczny układ rymów: abba abba oraz cdc dcd.
Wiersz Leopolda Staffa Dzieciństwo składa się z części opisowo-narracyjnej i refleksyjnej . Jednak granica przesunęła się, część refleksyjna to ostatnia zwrotka sonetu. Podmiot liryczny wspomina uroki dzieciństwa, piękno dni, gdy wszystko było cudowne, baśniowe i tajemnicze, gdy jeszcze wszystko mogło się zdarzyć. Czytelnik widzi wymieniane kolejno przedmioty - skarby dzieciństwa. Był to czas zbierania doświadczeń życiowych, o czym przypominają czasowniki zbierałem, gromadziłem. Refleksja - ocena dzieciństwa dokonana z perspektywy czasu - została wyrażona na końcu utworu: Bo było to jak podróż szalona po świecie, Pełne przygód odjazdy we wszystkie świata częście... Sen słodki, niedorzeczny, jak szczęście... jak szczęście... Układ rymów początkowo jest taki jakw sonecie Adama Mickiewicza (rymy okalające), a potem nieco zmodyfikowany (cdc dee). Jednak mimo wprowadzonych innowacji, układ stroficzny i treściowy sprawiają, że utwór zachowuje główne cechy sonetu.
• Ballada Zjawisko synkretyzmu, czyli łączenia cech rodzajowych i gatunkowych, mieszania ich w obrębie jednego utworu, jest częste. Ballada jest gatunkiem łączącym cechy liryki i epiki. Popularność zyskała w dobie romantyzmu, gdy często czerpano inspirację z utworów ludowych. Jest to opowieść o schematycznej na ogół fabule. Opisywanym wydarzeniom (często fantastycznym) towarzyszy nastrój grozy i tajemniczości. Opisy przyrody która stanowi tło zdarzeń, są liryczne, zazwyczaj niesamowite, bogate w epitety metafory i wyrazy dźwiękonaśladowcze. Ballada Świtezianka Adama Mickiewicza przedstawia dzieje miłości strzelca i dziewczyny O tym, że jest to ludowa opowieść, świadczy sposób ujęcia problemu winy i kary: za niewierność kochanek zostaje ukarany śmiercią. Fabuła jest prosta: strzelec zakochał się w nieznajomej, przysiągł jej miłość, choć dziewczyna przestrzegała go przed konsekwencjami niedotrzymania przysięgi. Dziewczyna wystawiła ukochanego na próbę - pod postacią nimfy zwabiła go na środek jeziora, a ponieważ dał się skusić wdziękom wodnej panny, utopiła go, a duszę skazała na cierpienie. Wydarzeniom tym towarzyszą sugestywne opisy przyrody, zwłaszcza lasu i jeziora widzianego nocą: Ziemia uchyla się grząska [...] Wtem wiatr zaszumiał po gęstym lesie, Woda się burzy i wzdyma [...]. Burzy się, wzdyma i wre aż do dna, Kręconym nurtem pochwycą, Roztwiera paszczę otchłań podwodna [...].
W opisach przeważają epitety, porównania i metafory częstym sposobem wzbudzenia w czytelniku grozy są powtórzenia, wyrazy dźwiękonaśladowcze, wykrzyknienia i pytania retoryczne. Narracja jest typowa dla opowieści ludowej, gawędy, w której narrator nie tylko relacjonuje wydarzenia, ale też zaznacza swoją obecność: Kto jest dziewczyna? - ja nie wiem. Narrator pobudza ciekawość czytelnika pytaniami, które pojawiają się na początku: Jakiż to chłopiec piękny i młody? Jaka to obok dziewica? I w trakcie opowieści: Lecz czy dochowa przysięgi?. Przytaczane dialogi dynamizują akcję i charakteryzują bohaterów. Zdradzona dziewczyna - nimfa - staje się wyrazicielką poglądów ludu: Wszak kto przysięgę naruszy, Ach, biada jemu, za życia biada! I biada jego złej duszy! Omówione gatunki liryczne rzadko spotkamy w poezji współczesnej, jednak autorzy modyfikując je, odwołują się do tradycji literackiej, dyskutują z nią, komentują. Znajomość cech gatunkowych ułatwia niej ednokrotnie i wzbogaca interpretację, gdyż czytelnik ma okazję zaobserwować i omówić sposób ich funkcjonowania w danym utworze.
ROZDZIAŁ CZWARTY
Typy liryki wyróżniane ze względu na tematykę Gatunki liryczne ukształtowały się przeważnie w starożytności. Do czasów dzisiejszych nie zachowały się w czystej formie. Zatarły się między nimi różnice, nie przestrzega się reguł wersyfikacyjnych czy tematycznych. Synkretyzm stał się właściwością współczesnej liryki. Obecnie sposób wyrażania uczuć wyraźnie przestaje być istotny jako kryterium gatunkowe, często natomiast klasyfikuje się utwory, biorąc pod uwagę typ przeżyć podmiotu lirycznego. Wobec trudności przypisania danego utworu do konkretnego gatunku (nie tylko w stosunku do literatury współczesnej) stosuje się określenia dotyczące tematyki utworu: „liryka miłosna", „liryka patriotyczna", „liryka refleksyjna" itp Tradycyjne nazwy gatunków sugerują jedynie ewentualny kierunek interpretacji i podkreślają związek utworu z tradycją literacką. Często wykorzystywane są jako stylizacja czy przyczynek do dyskusji.
• Liryka miłosna Podmiotem lirycznym jest ktoś, kto kocha. Może być to miłość szczęśliwa, uczucie właśnie rozkwitające, które powoduje chęć podzielenia się radością z całym światem. Może być to miłość nieszczęśliwa, wtedy podmiot liryczny daje wyraz swojej rozpaczy. Uczucie staje się często pretekstem do snucia refleksji na temat sensu życia człowieka, systemu wartości, przemijania. Nastrój liryków miłosnych jest więc różny, zależny od przeżyć podmiotu lirycznego. Wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej Miłość (z tomu Pocałunki) mówi o uczuciu nieszczęśliwym. Podmiot liryczny ze smutkiem stwierdza, że to, iż ukochanego nie ma, nie zmieniło niczego. Jedyną widoczną reakcją są bladość, senność, milczenie. Krótkie, pełne rezygnacji lnic znaczy więcej niż wymienianie, czego można się spodziewać (końca świata, trzęsienia ziemi, śmierci), gdyż dotkliwie podkreśla, że życie toczy się dalej także wtedy gdy ukochany odejdzie. Miłość porównana tu do powietrza, jest, wydawałoby się, niezbędna do życia, ale podmiot liryczny ze zdumieniem stwierdza: lecz widać można żyć bez powietrza.
Wiersz Małgorzaty Hillar Miłość jest próbą definicji tego uczucia. Podmiot liryczny w kilku zwrotkach stara się przybliżyć to pojęcie. Jest to zapewne ktoś zakochany spragniony uczucia i bliskości ukochanej osoby Okazuje się, że miłość jest czekaniem. Każda zwrotka ukazuje inny oczekiwany element rzeczywistości, tak zwyczajny jak kroki, listy, pukanie do drzwi (miłość jest więc tęsknotą), i mniej zwyczajny, jak koniec świata (który przecież dla każdego człowieka oznacza co innego, ale może być na przykład zapomnieniem o wszystkim innym, co miłością nie jest). Na pewno miłość jest czekaniem na wzajemność, obecność drugiego człowieka. Ta liryczna definicja miłości ma prostą konstrukcję, której podstawę stanowią anafory: Jest czekaniem na niebieski mrok na zieloność traw na pieszczotę rzęs. Oba zaprezentowane powyżej wiersze można uznać również za lirykę refleksyjną (czy też refleksyjną lirykę miłosną lub miłosną lirykę refleksyjną - co wcale nie jest żartem, lecz dowodzi synkretyzmu liryki). Nierzadko przecież, mówiąc o czymś, snujemy rozważania, dochodzimy do ważnych wniosków. Wiersz Stanisława Grochowiaka Pocałunek-krajobraz oparty jest na porównaniu pocałunku i reakcji zakochanych do krajobrazu i zmian w nim zachodzących. Podmiot liryczny mówi w 1. osobie, przedstawia odczucia towarzyszące mu podczas pocałunku. Zachowuje się jak ktoś zwiedzający piękną okolicę, jest zachwycony widzianym krajobrazem. Ciało ukochanej kojarzy mu się z elementami pejzażu. Właściwie nic w tym nowego, a jednak czytelnik ma wrażenie autentyczności przeżycia, szczerości uczucia. Pojawia się zatem las [błądziłem lasem twoich włosów), zioła, śnieg (białe śniegi zimowego czoła), cień, uśpione sioło, niebo, tymianek, bez w ogrodach i rosa [gną się rzęsy pod rosą poranku). Podmiot liryczny pozostaje pod urokiem krajobrazu, uczucia, ukochanej. Pocałunkowi towarzyszy niemal nieziemskie uczucie napawające go rozkoszą i spokojem: I wszedłem w sioło. A była pogoda Pod całym niebem Twego podniebienia. Gdzieś w cichym kątku umierała młoda Wstydliwość sielska w zapachu tymianku. Pocałunek wzbudził tkliwość, wzruszył, wywołał nieznane uczucie, które podmiot liryczny stara się opisać. Znów sięga do skojarzeń z krajobrazem: Nagle wróciłem - i stałem na ganku Patrząc, jak wokół krajobraz się zmienia, Jak wschodzi pierwsza gałąź bzu w ogrodach I gną się rzęsy pod rosą poranku.
Wiersz ten w szczególny sposób mówi o miłości, bowiem nie nazywa tego uczucia, a skupia się na odczuciach towarzyszących pocałunkowi.
• Liryka refleksyjna Zazwyczaj temat podej mowany w wierszu stanowi dla podmiotu lirycznego okazj ę do snucia rozważań - może to być choćby codzienna sytuacja ukazująca problem samotności - stąd też różnorodność tematyki i rozmaitość przemyśleń. Dotyczą one sensu i celu istnienia, roli uczucia, systemu wartości, wyborów życiowych. Podmiot liryczny często zadaje pytania, a szukając rozwiązań, odwołuje się do literatury historii, filozofii. Sposób wyrażania refleksji jest rozmaity. Służą temu tradycyjne gatunki liryczne, np.: tren, elegia (sens śmierci, przemijanie), sonet (rola miłości), fraszka (sens życia). Wiersz wolny natomiast doskonale wyraża niepokój towarzyszący poszukiwaniom odpowiedzi na liczne pytania. Liryka refleksyjna na pewno nie jest jednorodna tematycznie, a ponieważ dotyczy wszystkich dziedzin życia człowieka, czytelnicy spotkają różne wiersze o charakterze refleksyjnym (miłosne, patriotyczne, religijne itp.). Wiersz Tadeusza Różewicza Koncert życzeń ma podtytuł Opowiadanie babuni z kraju chrześcijańskiego. Istotnie, podmiotem lirycznym jest starsza pani opowiadająca o swoich przeżyciach, przykrościach, jakich doświadcza ze strony najbliższych. Nie są to żadne spektakularne sprawy, to zwykła obojętność, traktowanie jej na równi ze sprzętami domowymi, jak rzecz, którą, jeśli przeszkadza, można przesunąć: ta szafa co stoi otwarta to mamusia wasza i babcia to krzesło które przestawiają z kąta w kąt to też babcia [...]. Samotność starego człowieka jest dotkliwa, nie może się przed nią obronić. Jedyny sposób na uniknięcie kłopotów to nierzucanie się w oczy: Chodzę po domu na czworakach na palcach chowam się po kątach [...]. Takie wyznanie czyni babcia, nieśmiało wspominając awanturę, jaka wybuchła, gdy kiedyś wsadziła palec do garnuszka z miodem (sąd ostateczny). Ostatnia zwrotka to standardowe życzenia, jakie wysyła się z jakiejś okazji - nie ma w nich ciepła, nie pojawia się nic osobistego, nie ma po prostu uczucia. Nie zmienią tego ani (zwyczajowa przecież) apostrofa, ani zdrobnienia: Kochanej mamuni i babuni. Zwrotka ta wraz z podtytułem o ironicznej wymowie stanowi jednocześnie ukryty komentarz i refleksję dotyczącą samotności starego człowieka, który wstydzi się jej i rzadko o niej mówi. Wiersz porusza zatem trudny problem samotności wśród ludzi. Prosty język, oszczędne środki stylistyczne uwypuklają dramatyzm sytuacji, stąd też czytelnik nie ma trudności z odczytaniem intencji i poddaje się refleksyjnemu nastrojowi.
W inny sposób do przemyśleń skłania wiersz Jana Twardowskiego Sprawiedliwość. Podmiot liryczny podejmuje dyskusję z obiegowym pojęciem sprawiedliwości. Okazuje się, że wcale nie chodzi o to, żeby wszyscy „mieli po równo", żeby byli jednakowi pod każdym względem, bo wtedy nikt nikomu nie byłby potrzebny. Podmiot liryczny dziękuje Bogu za tę dziwną sprawiedliwość, która obdarzyła każdego innymi umiejętnościami, zaletami, potrzebami. Daje to ludziom poczucie przydatności, bo nierówni potrzebują siebie. Język tego utworu jest także prosty, a przywołane sytuacje równie znane, jak w przypadku wiersza Tadeusza Różewicza. Refleksyjny charakter nadaje utworowi od początku wyliczanie tego wszystkiego, co przywykliśmy uważać za sprawiedliwe, i poddanie w wątpliwość sensu takiej sprawiedliwości. Czytelnik podąża za tokiem rozumowania podmiotu lirycznego aż do końca utworu, gdzie znajduje rozwiązanie problemu podane w formie sentencji.
• Liryka filozoficzna Czasem liryka nawiązuje do konkretnych poglądów filozoficznych, podmiot liryczny reprezentuje pewną ideę, jego wypowiedź odzwierciedla poglądy na świat, sens życia, szczęście. Poglądy te przyjmują niekiedy postać sentencji, ale często czytelnik sam musi je sformułować na podstawie obrazu poetyckiego, sposobu ukształtowania wypowiedzi, użytych środków stylistycznych. Pieśń IX Jana Kochanowskiego [Chcemy sobie być radzi...] przekonuje, jak ważne jest w życiu zachowanie umiaru pod każdym względem. Podmiot liryczny otwarcie wyznaje: Chwalę szczęście stateczne. Mówi, że człowiek nie może być pewny jutra, nie zna przecież swojej przyszłości i nie może o niej decydować. To Bóg decyduje 0 wszystkim, toteż: [...] śmieje się z nieba, Kiedy się człowiek troszczę więcej niźli trzeba. Nie warto też zbytnio przejmować się tym, co nas czeka, bo Fortuna jest zmienna. Dlatego podmiot liryczny radzi, aby zachować dystans wobec odmiany losu: Wszystko się dziwnie plecie Na tym tu biednym świecie; A kto by chciał rozumem wszystkiego dochodzić, 1 zginie, a nie będzie umiał w to ugodzić. Jedyną postawą zasługującą na uznanie, pozwalającą człowiekowi godnie żyć, znosić przeciwności losu i spokojnie czekać na jego odmianę, jest stoicyzm, co podmiot liryczny przekazuje w formie przekonującej sentencji: A nigdy nie zabłądzi, Kto tak umysł narządzi, Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić, Temu mężnie wytrzymać, w owym się nie wznosić.
Tę pieśń Kochanowskiego można śmiało uznać za swoistą reklamę stoicyzmu jako poglądu korzystnego dla człowieka. Zawiera ona zarówno pytania zaciekawiające czytelnika i skłaniające go do szukania odpowiedzi, jak i sentencje - porady mówiące 0 tym, jak żyć, aby być szczęśliwym.
• Liryka patriotyczna Wiersze te ukazują zainteresowanie podmiotu lirycznego sprawami ojczyzny Mówią o miłości do niej, tęsknocie i pragnieniu powrotu, a także zawierają hasła dotyczące poprawy sytuacji społecznej i politycznej. Wyraźnie widać troskę podmiotu lirycznego o los ojczyzny Nie jest to osoba obojętna wobec obserwowanych zdarzeń. Bez względu na to, w jakim okresie historycznym powstał wiersz, podmiot liryczny zawsze pragnie zwrócić uwagę czytelników na ważne sprawy, sldonić ich do refleksji. Często liryka ta przybiera postać hymnu, pieśni. Jako przykład liryki patriotycznej można podać Pieśń V Jana Kochanowskiego [Wieczna sromota...}, która ukazuje sytuację w Polsce podczas napadu Tatarów na Podole. Podmiot liryczny w pełen ekspresji sposób maluje obraz zniszczonego kraju 1 wskazuje przyczyny przegranej. Wskazuje liczne szlacheckie wady, które doprowadziły do tego, że Polacy tak szybko ulegli przeciwnikowi: lenistwo, prywatę, warcholstwo, egoizm. Posługuje się przy tym rozmaitymi środkami stylistycznymi, głównie ironią, ale też pytaniem retorycznym, metaforą, apostrofą. Stosuje obrazowe porównanie - mówiąc o sytuacji Polski podczas bezkrólewia, ukazuje opuszczone przez pasterza stado owiec, na które napadły wilki. Odwołuje się do mitologii (wprowadza postać Marsa) i przypomina (parafrazując) przysłowie: Polak mądr po szkodzie. Podmiot liryczny pragnie poruszyć serca Polaków, przypomnieć im o obowiązku wobec ojczyzny, dlatego ukazuje negatywne wzorce, postacie budzące niesmak i oburzenie - szlachciców, których półmiski trzymają - oraz wzywa do działania: Skujmy talerze na talery, skujmy, A żołnierzowi pieniądze gotujmy! Pieśń Kochanowskiego nawiązuje do tradycji poezji tyrtejskiej (nawołującej do walki w obronie ojczyzny), ma skłonić czytelników do zastanowienia się nad swoim postępowaniem wobec ojczyzny i uświadomić konieczność walki o nią.
• Liryka agitacyjna Niektóre wiersze patriotyczne mają szczególny charakter, sprawiają wrażenie odezwy Jest to liryka agitacyjna, zaangażowana w sprawy polityczne, często powstająca w trudnych momentach historycznych, np. podczas powstań czy wojen, towarzysząca przemianom politycznym. W tej odmianie liryki często występują apostrofy i wykrzyknienia. Podmiot liryczny chce zmusić czytelnika do konkretnej reakcji - do działania, podjęcia decyzji.
Takie cechy ma napisany w kwietniu 1939 r. wiersz Władysława Broniewskiego Bagnet na broń. Jest on pełen pasji, którą podmiot liryczny pragnie zarazić czytelnika. Służą temu liczne wykrzyknienia i apostrofy Pierwsza zwrotka ukazuje sytuację wymagającą gwałtownej reakcji, jest to cały szereg zdarzeń wymienianych kolejno jako ostrzeżenie przed złem, które zewsząd czyha: Kiedy przyjdą podpalić dom, ten, w którym mieszkasz - Polskę, kiedy rzucą przed siebie grom, kiedy runą żelaznym wojskiem [...] kolbami w drzwi załomocą [...]. Anafory wprowadzają tu nastrój grozy sugerują, że wydarzenia toczą się szybko. Użycie czasownika „stać" w 2. osobie powoduje natomiast, że każdy słucha rozkazu: stań u drzwi, Bagnet na broń! Podmiot liryczny zwraca się też do poety (Ogniomistrzu i serc, i słów), na którym ciąży szczególny obowiązek poruszania serc rodaków, ukazywania konieczności walki o wolność ojczyzny Wiersz ma być zatem apelem, rozkazem do walki: Dzisiaj wiersz - to strzelecki rów, okrzyk i rozkaz: Bagnet na broń! Bagnet na broń! Nawiązująca do wojny metaforyka utworu i powtórzenia mają skłonić odbiorcę tekstu do działania, przekonać go, że także on jest odpowiedzialny za los Polski (stąd porównanie Polska - dom). Gwałtowną reakcję wymuszają też wykrzyknienia: trzeba krwi! i kula w łeb!. Wiersz jest dynamiczny, ma ostry zdecydowany ton podkreślony rymami męskimi: dom - grom, skroń - broń, słów-rów.
• Liryka religijna Tematem wierszy jest wiara: ukazuj ą one stosunek człowieka do Boga, mówią o boskiej opiece nad światem i człowiekiem, zawierają wyznanie wiary, podziękowania za dotychczasową łaskę oraz prośby o dalszą przychylność i błogosławieństwo. Są to zatem hymny, modlitwy pieśni, psalmy Psalm 91 Jana Kochanowskiego [Kto się w opiekę odda Panu swemu...] mówi o spokoju, jaki odczuwa człowiek prawdziwie kochający Boga i ufający Mu. Może mieć pewność, że w każdej sytuacji Bóg mu pomoże, gdyż czuwa nad nim bezustannie. Dlatego też: Śmiele rzec może: „Mam obrońcę Boga, Nie będzie u mnie straszna żadna trwoga".
Podmiot liryczny przekonuje, jak bardzo opieka boska potrzebna jest człowiekowi, przytacza szereg argumentów, ukazuje niebezpieczeństwa, których dzięki Bogu można uniknąć. Cytuje też słowa Pana, który obiecuje opiekę temu, kto Go miłuje.
Omówiona klasyfikacja liryki uwzględniająca głównie typ przeżyć podmiotu lirycznego nie rozwiązuje wszystkich problemów, jakie napotyka czytelnik. Rzadko zdarza się, by wiersz „pasował" tylko do jednego z wymienionych typów. Najczęściej jest tak, że podmiot liryczny zastanawia się nad jakimś zagadnieniem, snuje rozważania, co powoduje, iż dany utwór można zaliczyć do liryki refleksyjnej. Temat owych rozważań decyduje często o przypisaniu go do danego typu liryki, np. miłosnej (podmiot liryczny zastanawia się np. nad istotą tego uczucia) czy religijnej (podmiot liryczny ukazuje np. relacje między Bogiem a człowiekiem). Wydaje się więc, że czytelnikowi nie pozostaje nic innego, jak pogodzić się z taką sytuacją. Liryka szuka przecież nowych tematów i nowych środków wyrazu, stanowi odzwierciedlenie uczuć, toteż wobec skomplikowania współczesnego świata ma niebywale trudne zadanie. Równie trudne zadanie ma jej czytelnik. Odczytanie wiersza, odkrycie różnorodnych możliwości interpretacyjnych daje jednak tak ogromną satysfakcję, że warto podjąć to wyzwanie.
ROZDZIAŁ PIĄTY
Podmiot liryczny Podmiot liryczny to osoba mówiąca w wierszu. Z tego stwierdzenia wynika, że nie jest on równoznaczny z autorem wiersza, choć, rzecz jasna, z przeżyć i doświadczeń autora w jakiś sposób korzysta. Można by powiedzieć, że autor powołuje tę postać do życia, kreuje ją tak, by wyrażała określone uczucia. Dlatego też dobiera odpowiednie środki stylistyczne i planuje wersyfikację - wszystko to bowiem służy wyposażeniu podmiotu lirycznego w odpowiednie cechy, składa się na jego osobowość, odzwierciedla jego poglądy, sposób myślenia, stosunek do rzeczywistości. Wrażliwy czytelnik nie ma większych trudności z dostrzeżeniem intencji autora i właściwie rozpoznaje cechy podmiotu lirycznego, czyli człowieka mówiącego i czującego, któremu przypisujemy wypowiedź liryczną, z którym obcujemy poprzez tę wypowiedź*. Czytając, próbujemy wyobrazić sobie osobę mówiącą. Nie chodzi tu o nadanie owej postaci rysów twarzy, lecz określenie osobowości, sposobu odczuwania. Zwracamy uwagę na używanie przez podmiot liryczny konkretnych wyrazów - każdy wyraz ma bowiem pewną wartość emocjonalną, umożliwia nie tylko rozpoznanie rodzaju uczucia, ale też jego intensywności. Jeśli ktoś się boi, może powiedzieć, że odczuwa niepokój, obawę, lęk, strach, wreszcie wpada w panikę lub ogarnia go trwoga. Każde z tych słów dotyczy odczuwania strachu, ale ukazuje różną intensywność tego odczuwania. Wiąże się to zarówno z sytuacją, czyli tym, co owo uczucie strachu wywołało, jak i typem osobowości postaci odczuwającej strach - ktoś może być lękliwy z natury ktoś inny jest na ogół odważny Mówiąc o miłości, podmiot liryczny może powiedzieć, że kogoś kocha, uwielbia, ubóstwia, darzy uczuciem. Istotę dopasowania słów do osoby je wypowiadającej doskonale uzmysławia scena dyktowania listu przez cześnika Raptusiewicza z komedii Zemsta Aleksandra Fredry: CZEŚNIK Tylko że to, mocium panie, Aby udać, trzeba sztuki: Owe brednie, banialuki, To miłosne świegotanie... Jak tu zacząć, mocium
panie?...
* M.R. Mayenowa, O sztuce czytania wierszy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1963, s. 12.
DYNDALSKI Cnym afektem
ulubiony...
CZEŚNIK O... o... o... o!... Jak od żony... A tu trzeba pół, ćwierć słowa [...]. Autor wiersza tak właśnie postępuje: dobiera słowa, które pozwalają czytelnikowi wytworzyć obraz osoby o określonych cechach charakteru i usposobienia. Dba zatem 0 prawdopodobieństwo psychologiczne. Słowa nie mogą ldócić się z wizerunkiem powstającym w wyobraźni czytelnika, wszystko musi współgrać, by wiersz był zrozumiały i stał się źródłem przeżyć i refleksji. W wierszu wszystko ma znaczenie, nie tylko jakość użytych słów, ale też sposób ich zapisania, a więc wersyfikacja czy podział tekstu na zwrotki. Wystarczy wsłuchać się w spokojny rytm trzynastozgłoslcowca opisującego w Panu Tadeuszu piękno zachodzącego słońca: Słońce już gasło, wieczór był ciepły i cichy, Okręg niebios gdzieniegdzie chmurkami zasłany, U góry błękitnawy, na zachód różany [...]. 1 porównać go z opisem z wiersza Marcowe słońce Leopolda Staffa: Marcowe słońce ozłaca Daleką, szczerą równinę, Na której, jak okiem sięgnąć, Drzewko widnieje jedyne. Sposób ukształtowania treści wiersza może zatem stanowić cenne źródło informacji na temat nastroju podmiotu lirycznego, a także jego usposobienia, widzenia świata. Wiersz Tadeusza Różewicza Drzewo został podzielony na czterowersowe zwrotki. Po przeczytaniu pierwszej: Byli szczęśliwi dawniejsi poeci Świat był jak drzewo a oni jak dzieci czytelnik ma wrażenie, że szczęście, o którym się mówi, jest trwałe. Użycie czasu przeszłego nie zakłóca wrażenia spokoju i harmonii - przecież podmiot liryczny wspomina dawne czasy Tym większym zaskoczeniem jest druga zwrotka: Cóż ci powieszę na gałęzi drzewa na które spadła żelazna ulewa [...].
Wprowadza ona odmienny nastrój, podmiot liryczny mówiący w 1. osobie jest wyraźnie zmartwiony Drzewo nie jest już symbolem trwałości, spokoju i szczęścia, nie można pod nim usiąść, nie da cienia, nie osłoni od wiatru i deszczu. Smutek i żal podmiotu lirycznego podkreśla dwukrotne jeszcze powtórzenie dwuwersu rozpoczynającego pierwszą zwrotkę. Jak echo słowa te powracają do czytelnika, uwypuklając kontrast między czasami dawnymi a czasem dla podmiotu lirycznego obecnym. Dawniej wszystko było na swoim miejscu, świat był przyjazny człowiekowi, który mógł układać pieśni, tańczyć i śpiewać - żyć beztrosko. Nie znał okrucieństwa, jakie stało się udziałem współczesnych ludzi. Dla nich nie ma już nadziei na radość, normalność: drzewo spłonęło, życie człowieka nie przedstawia żadnej wartości, o czym podmiot liryczny opowiada, jakby nawiązując do przerwanego wątku rozmowy: A nasze drzewo w nocy zaskrzypiało I zwisło na nim pogardzone ciało [...]. W wierszu tym regularność stroficzna jest zatem sposobem na podkreślenie kontrastu między pięknem życia w czasach, gdy godność człowieka była niepodważalna, a czasem wojny, która odebrała człowiekowi należne mu miejsce, pozbawiła człowieczeństwa. Wiersz odwołuje się do naszego doświadczenia czytelniczego, które podpowiada, iż najczęściej regularność oznacza harmonię, spokój. Tym mocniej brzmią zwrotki ukazujące odmienność sytuacji. W każdej zwrotce pięciozgłoskowe wersywystępują na zmianę z rymującymi się sześciozgłoskowymi; przypomina to naiwność i beztroskę dziecięcych wyliczanek, łatwo wpadających w ucho piosenek. Dzięki temu kontrast między oczekiwaniami czytelnika przygotowanego przez pierwszą zwrotkę na miły nastrój a przygnębiaj ącym dalszym ciągiem wiersza j est tak duży Specyficzna wersyfikacja i rym ukazują sprzeczność odczuć podmiotu lirycznego, jego rozczarowanie życiem, pragnienie powrotu utraconego szczęścia i brak wiary że jest to możliwe. Powyższy przykład potwierdza, że chcąc odkryć uczucia podmiotu lirycznego, należy wziąć pod uwagę wszystkie elementy utworu, gdyż ów ludzki obraz podmiotu lirycznego, obraz czującego i mówiącego człowieka dany nam jest przez stylistyczną i wersyfikacyjną wersję tekstu*. W wyobraźni czytelnika (zarówno czytelnika powieści, jak i wiersza) powstaje obraz osoby mówiącej. Jeśli czytamy powieść, w której występuje pierwszoosobowy narrator, wyobrażamy go sobie często na podstawie jego wypowiedzi o sobie samym i przytaczanych wypowiedzi innych bohaterów, a także zachowania w różnych sytuacjach. W przypadku liryki sprawa się komplikuje. Czytając wiersz pisany w 1. osobie, najczęściej niejako automatycznie utożsamiamy osobę mówiącą z autorem. Zapewne trudno uwierzyć, że ktoś, kto pisze wiersz, nie ujmuje * M.R. Mayenowa, O sztuce czytania wierszy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1963, s. 35.
w nim swoich przeżywanych w danym momencie uczuć. Trzeba jednak spróbować przekonać się, że jest to możliwe - podmiot liryczny i autor nie muszą być tą samą osobą. Spójrzmy raz jeszcze na wiersz Tadeusza Różewicza Drzewo. Występujący w nim podmiot liryczny mówi w 1. osobie, przeżył wojnę, utożsamia się z pokoleniem mającym takie same doświadczenia, ma zatem pewne cechy samego autora. W tej sytuacji warto zadać pytanie, czy wolno nam utożsamiać te dwie postacie ? Otóż wydaj e się, że jakkolwiek istnieje pewne podobieństwo między autorem i wykreowanym przez niego podmiotem lirycznym, to jednak nie ma podstaw, by sądzić, że jest to ta sama osoba. Podmiot liryczny jest prawdopodobnie jakąś sumą cech, odzwierciedleniem postaw ludzi o wspólnych doświadczeniach życiowych, co umożliwia jedynie stwierdzenie, że pod tym względem wykazuje podobieństwo do autora. Nie można jednak mówić o równoznaczności. Podobną sytuację możemy zaobserwować w Trenach Jana Kochanowskiego. Podmiotem lirycznym tego cyldu utworów jest zrozpaczony po śmierci córki ojciec. Z biografii poety wynika, że możemy utożsamić go z podmiotem lirycznym, ale jednak zauważamy w poszczególnych wierszach, iż podmiot liryczny to również filozof, próbujący odzyskać równowagę duchową człowiek. Dokonuje on rozrachunku z dotychczas głoszonymi poglądami. Wprawdzie sytuacja ukazana w Trenie X/X przynosi upragnione ukojenie, ale nie oznacza to bezkrytycznego powrotu do dawniej wyznawanego systemu wartości. W wielu wierszach podmiot liryczny przywołuje imię zmarłej lub podaje szczegóły z jej życia. Czyni tak choćby w Trenie II: Tak li moja Oiszula, jeszcze żyć na świecie nie umiawszy, musiała w rannym umrzeć lecie? Podmiot liryczny jest niepocieszony wypomina śmierci, że zabrała małe dziecko, które jeszcze nie zaznało na ziemi szczęścia. Zdaje sobie sprawę, że płacz nic nie pomoże, woła więc: Próżno to!. Jednak rozpacz jest silniejsza niż rozsądek, toteż po chwili wykrzykuje: A bodaj ani była świata oglądała!. Czytelnik ma więc prawo dojść do wniosku, że podmiot liryczny tego wiersza, a i całego cyklu Trenów, pod wieloma względami jest podobny do Jana Kochanowskiego - autora, jest skłonny utożsamić te dwie postacie ze względu na podobieństwo ich życiowej sytuacji oraz osobisty szczery sposób wyrażania uczuć. Zupełnie inną sytuację dostrzegamy w wierszu Bolesława Leśmiana Urszula Kochanowska. Wiersz ten doskonale ukazuje, że nie można utożsamiać autora z podmiotem lirycznym. Ten typ wypowiedzi lirycznej nazywamy liryką roli. Podmiot liryczny mówi w 1. osobie, więcwwyobraźni czytelnika owo liryczne „ja" przybiera kształt
zgodny z rodzajem gramatycznym. Osoba mówiąca używa czasownika przybyłam, przytacza też słowa Boga: Zbliż się do mnie, Urszulo, poprzedzając je informacją: Bóg długo patrzał na mnie i głaskał po głowie. Przed oczami czytelnika pojawia się zatem obraz małej dziewczynki. Trudno byłoby zobaczyć jako mówiącą postać Bolesława Leśmiana, choć wiemy, iż to on wiersz napisał. Język wiersza, który co prawda, nie jest językiem dwulatka, w jakiejś mierze naśladuje sposób mówienia, a zwłaszcza myślenia dziecka. Podmiot liryczny - Urszulka - tęskni za rodzicami, czeka na nich w stworzonym przez Boga Czarnolesie, który jest kubek w kubek jak ten na ziemi. Napięcie towarzyszące oczekiwaniu na rodziców oddał poeta za pomocą wymieniania czynności, jakimi Urszulka wypełnia dłużący jej się czas: Więc nakrywam do stołu, omiatam podłogę I w suknię najróżowszą ciało przyoblekam I sen wieczny odpędzam - i czuwam - i czekam... Rozczarowanie, które przeżywa dziewczynka, gdy zamiast rodziców poj awia się Bóg, jest rozczarowaniem dziecka - dzięki szczególnej interpunkcji niemal widać „buzię w podlcówlcę" i oczy pełne łez: Serce w piersi zamiera... Nie!... To - Bóg, nie oni!... Wprawdzie refleksje czytelnika mogą dotyczyć relacji między Bogiem a człowiekiem, ale nie zmienia to sytuacji, że w jego wyobraźni powstał obraz dziewczynki opowiadającej, jak na próżno czekała na rodziców. Podmiot liryczny jako wyraziciel myśli i poglądów autora może przybrać dowolną postać, nawet zwierzęcia, rośliny czy przedmiotu. Będziemy wówczas mieli do czynienia z liryką maski. Czasem trudno powiedzieć, na ile to, co mówi tak wykreowany podmiot liryczny, jest spójne z poglądami autora na dany temat, gdyż autor „przebrał się", użył „maski" z jakiejś przyczyny Być może jest nią chęć niekonwencjonalnego przekazania tego, co już wiele razy było mówione, a nadal jest aktualne. Przykładem liryki maski może być j eden z bardziej znanych wierszy Wisławy Szymborskiej Kot w pustym mieszkaniu. Autorka często porusza temat przemijania, odkrywa wciąż nowe aspekty tego zagadnienia. W tym wierszu podmiotem lirycznym czyni kota, który jakby mówi do siebie. Ta kocia mruczanka jest spowodowana ledwo dostrzegalnymi zmianami, jakie stworzenie wyczuwa: Nic niby tu nie zmienione, a jednak pozamieniane. Niby nie przesunięte, a jednak porozsuwane. Kot nie wie, co ma ze sobą zrobić, jest zdezorientowany bo nic nie jest na swoim miejscu. Czytelnik dostrzega, że uczucia owego kota to opis przeżyć osoby która straciła kogoś bliskiego i nie może pogodzić się ze śmiercią. Zastosowanie liryki maski powoduje, że uczucia są wyrażone niezwykle subtelnie. Kot nie chce przyjąć do wiado-
mości zmian, nie godzi się na nie, zachowuje się nadal tak, jakby za chwilę wszystko miało powrócić do poprzedniego stanu. Dlatego układa całą strategię poczynań na wypadek powrotu właściciela, co przypomina czary - może jak się coś zrobi, to coś innego się stanie: Będzie się szło w jego stronę jakby się wcale nie chciało, pomalutku, na bardzo obrażonych łapach. I żadnych skoków pisków na początek. Kot zachowuje się jak dziecko, które chce na siebie zwrócić uwagę dorosłego, robi więc wszystko to, czego mu nie wolno, licząc na jakąś reakcję: Do wszystkich szaf się zajrzało.
[...]
Nawet złamało zakaz i rozrzuciło papiery. To spoglądąnie na świat z kociej perspektywy pozwala uniknąć ckliwości w ukazaniu problemu śmierci. Jednocześnie przypomina czytelnikowi, że już kiedyś czytał wiersze o podobnym nastroju i tematyce - wystarczy choćby porównać słowa: Umrzeć - tego nie robi się kotu i Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim z Trenów Jana Kochanowskiego lub uzmysłowić sobie czynione przez zrozpaczonego ojca próby „zaczarowania" śmierci poprzez używanie eufemizmów: sen żelazny, ogrodnik ukwaphwy. Może czytelnik przez chwilę jest zaskoczony, że podmiotem lirycznym w wierszu Szymborskiej jest kot - ale to tylko potwierdza, że liryka maski spełniła swoje zadanie: poruszyła wyobraźnię i skłoniła do zadumy Omówione sposoby istnienia podmiotu lirycznego ukazują złożoność stosunku autora do tej, występującej w jego zastępstwie, osoby Podmiot liryczny moż;e być zatem pod pewnymi względami utożsamiany z autorem lub też postrzegany jako postać różniąca się od autora. W niektórych gatunkach lirycznych mamy do czynienia z podmiotem lirycznym zbiorowym - wówczas staje się on wyrazicielem poglądów jakiejś zbiorowości. W hymnach podmiotem lirycznym mogą być ci, którzy kochają ojczyznę i zapewniają o gotowości podjęcia działania w jej obronie, np: Jeszcze Polska nie zginęła, Kiedy my żyjemy. Co nam obca przemoc wzięła, Szablą odbierzemy. Mogą to być wierni wielbiący Boga i proszący Go o łaskę: Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy, Bo nad to przystojniejszej ofiary nie mamy.
W wierszu Małgorzaty Hillar My z drugiej połowy XX wieku podmiotem lirycznym są ludzie żyjący w tym czasie, mają oni te same doświadczenia, wspólne przeżycia, takie same cechy charakteru. Podobnie zachowują się i myślą. Autorka wielokrotnie używa liczby mnogiej, ukazując poszczególne sytuacje i reakcje ludzi: wstydzimy się miękkich gestów czułych spojrzeń ciepłych uśmiechów Kiedy cierpimy wykrzywiamy lekceważąco
wargi
Kiedy przychodzi miłość wzruszamy pogardliwie ramionami [...]. Wiersz sprawia wrażenie charakterystyki zbiorowej. Ukazuje podobieństwo ludzi, których nic, zdawałoby się, nie łączy A jednak każde pokolenie ma indywidualne, odróżniające je od innych cechy stąd w wierszu Hillar owa liczba mnoga, podkreślająca wspólnotę. Użycie zbiorowego podmiotu lirycznego w tym wierszu ma więc swoje uzasadnienie - czytelnik powinien dostrzec wspólne cechy ukazywanych ludzi: zauważyć, jak bardzo są wrażliwi i samotni, jak bardzo boją się odkryć swoje prawdziwe „ja": Dopiero późną nocą przy szczelnie zasłoniętych oknach gryziemy z bólu ręce umieramy z miłości. Dzięki zastosowaniu czasowników w 1. osobie liczby mnogiej wiersz sprawia wrażenie osobistego wyznania, choć czynionego w imieniu całego pokolenia. Podmiot liryczny zbiorowy ze względu na swój szczególny charakter jest zatem często wykorzystywany w liryce patriotycznej, agitacyjnej, religijnej, a także refleksyjnej. Nie ulega wątpliwości, że podmiot liryczny jest najważniejszym elementem wiersza. To jego sposób odczuwania decyduje o kształcie świata przedstawionego i doborze środków językowych. Z kolei sposób wypowiadania się podmiotu lirycznego tworzy określoną sytuację liryczną. Owo „ja" liryczne rządzi wyobraźnią czytelnika, odkrywa przed nim język poezji. Dzięki temu, że jest sumą cech, poglądów; uczuć i zachowań stanowi doskonały pomost - pośredniczy w wymianie myśli między autorem a czytelnikiem. V I J
ROZDZIAŁ SZÓSTY
Liryka bezpośrednia, pośrednia i inwokacyjna Podmiot liryczny może objawiać się w utworze w sposób bezpośredni, łatwo zauważalny (np. dzięki czasownikom w 1. osobie liczby pojedynczej), zaś sytuację, w jakiej się wypowiada, można określić jako monolog (wypowiadany głośno lub w myślach i przypominaj ący analizę własnych przeżyć). Ten typ liryki określa się j ako lirykę bezpośrednią. Podmiot liryczny może być też ukryty, na pierwszy plan wysuwa się opis (np. krajobrazu) lub refleksja wyrażana w sposób bezosobowy a czytelnik rozpoznaje obecność przeżywającego podmiotu lirycznego, jego punktu widzenia tylko za pośrednictwem sposobu kształtowania świata przedstawionego*. Mamy wówczas do czynienia z liryką pośrednią, której odmiany stanowią: liryka opisowa i sytuacyjna. Zdarza się też, że osoba towarzysząca podmiotowi lirycznemu jest doskonale widoczna, uwzględniona j ako „ty" liryczne, do którego zwraca się w swej wypowiedzi podmiot liryczny Ten typ liryki jest określany jako liryka inwokacyjna.
• Liryka bezpośrednia W liryce bezpośredniej podmiot liryczny wypowiada się w taki sposób, jakby mówił do siebie łub do kogoś, kogo czytelnik nie widzi i kto nie zaznacza w żaden sposób swojej obecności. Można by go nazwać biernym słuchaczem. Wypowiedź podmiotu lirycznego ma cechy monologu, jest formułowana w pierwszej osobie, co czyni ją wyznaniem, opisem uczuć. Często ów opis uczuć jest poprzedzony informacją o zdarzeniu, które je spowodowało. Jest to delikatna sugestia lub opis pozwalający czytelnikowi na głębsze zrozumienie ukazywanego stanu ducha podmiotu lirycznego. Może to być opis radosnych chwil wspominanych tuż po rozstaniu z ukochaną, może być przykre zdarzenie wciąż powracające we wspomnieniu i powodujące przygnębienie. Podmiot liryczny używa na ogół czasu przeszłego, ale bywa, że mówiąc o swoim aktualnie przeżywanym uczuciu, zmienia czas na teraźniejszy.
* E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Zarys poetyki, PWN, Warszawa 1972, s. 119.
W wierszu Tadeusza Różewicza Ocalony podmiot liryczny wygłasza monolog czyni wyznanie, mówiąc być może do siebie, a być może do kogoś, kogo czytelnik nie widzi: Mam dwadzieścia cztery lata ocalałem prowadzony na rzeź [...]. Wspomina sytuacje z przeszłości, straszne obrazy tkwiące wciąż w jego pamięci, które spowodowały, że utracił wiarę w sens życia, w istnienie dobra: widziałem: furgony porąbanych ludzi [...]. Wojna zniszczyła jego świat, pozbawiła go złudzeń. To, czego był świadkiem, stało się przyczyną jego obecnych działań. Mówi: Szukam nauczyciela i mistrza niech przywróci mi wzrok słuch i mowę niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia niech oddzieh światło od ciemności [...]. Użycie czasu przeszłego i teraźniejszego podkreśla w tym wypadku związek istniejący między przeszłością i teraźniejszością. Podmiot liryczny daje do zrozumienia, że o tak strasznych przeżyciach nie można zapomnieć, nie można po prostu wymazać z pamięci tragedii tylu ludzi, jeśli się było jednym z nich. Dlatego też pragnie znaleźć kogoś, kto pomoże mu odzyskać wiarę w ludzi - o ile to jest w ogóle możliwe. Nie bez przyczyny bowiem wiersz kończy się tymi samymi wersami, które go rozpoczynały Klamra spinająca utwór sprawia, że czytelnik ma wrażenie beznadziejności owych poszukiwań nauczyciela i mistrza, niemożności znalezienia wyjścia z tej sytuacji.
• Liryka pośrednia Liryka pośrednia, której odmiany stanowią liryka opisowa i sytuacyjna, jest bezosobowa, więc to, jakie przeżycia stały się udziałem podmiotu lirycznego, wynika na przykład ze sposobu opisu krajobrazu czy rozważań, jakie snuje. Już sam wybór opisywanego miejsca, sytuacji, a także dobór słownictwa świadczą o jakości i intensywności jego uczuć. Obraz, jaki przed oczyma czytelnika maluje podmiot liryczny, wyraża jego emocje. Wiersz Władysława Broniewskiego Zachód można zaliczyć do liryki opisowej. Dzień został w nim uosobiony, co wskazuje na pozytywny stosunek podmiotu lirycznego do opisywanej rzeczywistości, a metafory i bogata kolorystyka przedstawianego pejzażu uzupełniają pogodny nastrój. Z opisu czytelnik może się domyślać, że odchodzący dzień był miły i słoneczny: Biały dzień roześmiany Przeszedł po śniegu bosy,
Zdjął kapelusz słomiany, Rozsypał żytnie włosy Zachodzące słońce rozlewa na niebie piękne barwy widoczne również w poszczególnych elementach ukazywanego górskiego pejzażu (po kolei mamy kolor biały złoty zielonkawy różowy liliowy modry mlecznobiały). Opisujący je podmiot liryczny jawi się więc jako człowiek niezmiernie wrażliwy na piękno przyrody obdarzony malarską spostrzegawczością. Gatunkiem lirycznym, w którym doskonale widać połączenie liryki opisowej z refleksją wywołaną przez przedmiot opisu, jest sonet. Podkreśla to dwuczłonowość budowy utworu tego typu. Przykładem może być jeden z sonetów Adama Mickiewicza Cisza morska. Dwie pierwsze zwrotki zawierają opis spokojnego morza i kołyszących się na łagodnej fali okrętów. Część drugą stanowi smutna refleksja wywołana tym widokiem. Podmiot liryczny wyraża zachwyt pięknem morza, ale zdaje sobie sprawę, że jest on pozorny Nieuchronnie kojarzy mu się to z pamięcią człowieka, która przechowuje zarówno miłe, jak i smutne wspomnienia. W najmniej spodziewanym momencie przypominają się człowiekowi złe chwile: [... ] hydra pamiątek Co śpi wpośród złych losowi namiętnej burzy; A gdy serce spokojne, zatapia w nim szpony. Refleksja ta została spowodowana dostrzeżonym podobieństwem sytuacji między niespodziewanym nadejściem burzy morskiej i nachodzących człowieka smutnych wspomnień, co podmiot liryczny zaznacza apostrofami rozpoczynającymi refleksyjne zwrotki: O morze! O myśh!. Przykładem liryki sytuacyjnej może być sielanka, która zawiera zarówno elementy epickie, jak i liryczne, a także dramatyczne. Dużą rolę w liryce sytuacyjnej odgrywa opis zdarzeń, o których mówi podmiot liryczny niebiorący w nich udziału. W sielance Franciszka Karpińskiego Laura i Filon znajdujemy na przykład opisy zdarzeń, zarówno w wypowiedziach zewnętrznego obserwatora, jak i bohaterów - uczestników zdarzeń. W wierszu Bolesława Leśmiana Dziewczyna mamy do czynienia z fabułą. Historia zaczyna się tak: dwunastu braci usłyszało płacz dziewczyny i zapragnęło sprawdzić, kim ona jest, i pomóc jej. Podmiot liryczny opowiada, jakich działań podejmują się młodzieńcy, a potem ich cienie i młoty którymi starali się rozbić mur. Staje się chwilami narratorem, który udziela głosu bohaterom: Mówili o niej: „Łka, więc jest". Staje się też wyrazicielem refleksji, komentarza dotyczącego przedstawianej w wierszu sytuacji: I była zgroza nagłych cisz! I była próżnia w całym niebie! A ty z tej próżni czemu drwisz, kiedy ta próżnia nie drwi z ciebie?
Podmiot liryczny w liryce sytuacyjnej schodzi na drugi plan, najważniejsze są zdarzenia, o których mówi, świat powołany do życia za pomocą opisu. Osoba opowiadająca jest w pewnym sensie przeźroczysta - czytelnik jedynie wyczuwa jej obecność, ale nie skupia na niej swojej uwagi.
• Liryka inwokacyjna Niezależnie od omówionych powyżej typów liryki bezpośredniej i pośredniej wyróżnia się lirykę inwokacyjną, zwaną też liryką apelu. Występuje w niej „ty" liryczne, czyli osoba, która słucha monologu podmiotu lirycznego. To uobecnione „ty" jest adresatem wypowiedzi, a jego uczestnictwo w danej sytuacji bywa zaznaczone komentarzem podmiotu lirycznego, który obserwuje reakcje słuchacza i żywo na nie reaguje. Obecność „ty" lirycznego jest wyraźnie zaznaczona w wierszu Cypriana Kamila Norwida [Daj mi wstążkę błękitną...}. Podmiot liryczny zwraca się do kobiety z nieśmiałą prośbą, ma nadzieję, że zostanie wysłuchany: Daj mi wstążkę błękitną - oddam ci ją bez opóźnienia... Albo - daj mi cień twój z giętką twą szyją: - Nie! Nie chcę cienia. Podmiot liryczny zmienia swój zamiar pod wpływem refleksji [cień zmieni się, gdy ku mnie skiniesz ręką), a może pod wpływem reakcji dziewczyny wyrazu jej twarzy bądź spojrzenia.
• Łączenie elementów różnych typów liryki Zdarza się, że wiersze łączą w sobie elementy różnych typów liryki. Dzieje się tak w wierszu Tadeusza Różewicza Jak dobrze. Podmiot liryczny jest zaskoczony otaczającą go rzeczywistością. Nie wierzył, że kiedykolwiek jeszcze będzie mógł cieszyć się życiem, obecnością drugiego człowieka, kochać. Wprawdzie nie opowiada o zdarzeniach z przeszłości, które doprowadziły go do zwątpienia w sens życia, ale sugeruje je, przywołując swoje refleksje i smutne spostrzeżenia: myślałem nie ma lasu i jagód. [... ] myślałem drzewa już nie dają cienia. [...] myślałem człowiek nie ma serca.
Zastosowanie czasu przeszłego, a potem teraźniejszego, potwierdza, że to wszystko działo się dawniej, że sytuacja się zmieniła i podmiot liryczny odnalazł sens życia: Jak dobrze Mogę zbierać jagody w lesie [...]. Wiersz jest więc osobistym wyznaniem, postrzegamy go jako lirykę bezpośrednią. Okazuje się jednak, że podmiot liryczny nie jest sam, ma słuchacza, do którego się zwraca: Jak dobrze jestem z tobą. Wyraźnie widać, że rozważania, jakie snuje podmiot liryczny, zostały wywołane obecnością tej osoby To ona spowodowała, iż odzyskał nadzieję, że życie może być spokojne, zwyczajne i przynieść radość. W ostatniej zwrotce wiersza możemy zatem dostrzec elementy liryki inwokacyjnej. .
_
_
_
_ _
_
.
—
Przedstawienie różnych możliwości podziału liryki dowodzi, że współcześnie trudno wskazać naprawdę konsekwentny sposób klasyfikacji utworów. Wydaje się, że sensowne kryteria to: kreacja podmiotu lirycznego, typ monologu lirycznego i sposób ukazania sytuacji lirycznej. Wynikają one z budowy utworu lirycznego, toteż ułatwiają dokonanie jego analizy
^^
ROZDZIAŁ SIÓDMY
Środki stylistyczne Utwory liryczne zawdzięczają swą niepowtarzalność doborowi odpowiednich środków językowych. Wiersz ma przemawiać do wyobraźni czytelnika, wywołać pewne przeżycie, dostarczyć mu wzruszeń. Staje się to mdżliwe dzięki specyficznemu językowi, dbałości o każde słowo, które w sąsiedztwie innych zyskuje nowe znaczenie. Istotne jest również brzmienie słowa, jego pozycja w zdaniu, budowa. Już w starożytności zwrócono uwagę na odmienność języka używanego przez mówców od codziennego, potocznego. Klasyczna retoryka opisuje figury retoryczne, czyli sposoby celowego uformowania stylu wypowiedzi*, które czyniły tekst pięknym, niepowtarzalnym, wzniosłym, wywołującym emocje i refleksje. Także obecnie, mówiąc o środkach stylistycznych, mamy na myśli środki językowe, które zostały w tekście zastosowane, a także ich uldad, funkcję i osiągnięty dzięki nim efekt (np. estetyczny, oddziaływanie na czytelnika). Mówiąc o środkach stylistycznych, jakich użył autor, należy wziąć pod uwagę wszystkie elementy: fonetykę, składnię, słowotwórstwo, fleksję, semantykę i frazeologię. Świat przedstawiony, nastrój utworu, osobowość podmiotu lirycznego ujawniają się w pełni dzięki rozmaitym środkom artystycznego wyrazu i ich wyjątkowej kompozycji. Sens pracy nad językiem dzieła literackiego doskonale ujmuje fragment poematu Beniowski'Juliusza Słowackiego: Chodzi mi o to, aby język giętki Powiedział wszystko, co pomyśh głowa: A czasem był jako piorun jasny, prędki, A czasem smutny jako pieśń stepowa, A czasem jako skarga nimfy miętki, A czasem piękny jak aniołów mowa...
• Fonetyczne środki stylistyczne Fonetyczne środki stylistyczne podkreślają znaczenie brzmienia poszczególnych wyrazów lub ich zestawień. Zastosowanie wyrazów o specyficznym brzmieniu przyczynia się do nadania wierszowi większej ekspresji i wywołania określonych uczuć u czytelników. * Podręczny słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Open, Warszawa 1994, s. 71.
Eufonia (harmonijne brzmienie) jest to dobór środków fonetycznych mający na celu dodanie utworowi lekkości, melodyjności. Szczególnie często ten sposób rytmizacji tekstu wykorzystywany jest w utworach dla dzieci. Gładko tak, lekko tak toczy się w dal, Jak gdyby to była piłeczka, nie stal J. Tuwim
Lokomotywa
Onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) polega na naśladowaniu dźwięków za pomocą wyrazów lub ich zestawień. Wykorzystuje podobieństwo brzmieniowe wyrazów i dźwięków, które zostały przez nie nazwane, np. trzask, krzyk, szept, szelest, jęk.
Instrumentacja głoskowa polega na zwróceniu uwagi czytelnika na powtarzające się dźwięki. Autor, dobierając słowa, w których jedne dźwięki powtarzają się częściej niż inne, sprawia, że utwór staje się np. ekspresyjny, dynamiczny albo odzwierciedla nastrój smutku, zadumy Czytelnik z łatwością rozpoznaje ów nastrój, zmienia tempo czytania, dostosowuje barwę głosu. Żmijo z żądłem żelaznym, zajadła wiertarko, Śrubo w kość mą wkręcona pędzącym obrotem, Mrowiem ciarek piłując i zgrzytliwą tarką, Kiedyż pod nerw zajedziesz warczącym świergotem? Nagromadzenie w wierszu J. Tuwima Dentysta głosek naśladujących dźwięk dentystycznego wiertła: ż, r, ś, w zaskakująco realistyczny sposób pozwoliło oddać towarzyszący pacjentowi strach: Czekam mózgiem kipiącym, aż się wessiesz, wwiercisz.
Aliteracja jest odmianą instrumentacji głoskowej. Polega na rozpoczynaniu kolejnych wyrazów w wersie tą samą głoską, co sprawia, że wiersz jest melodyjny, a także często zabawny.
Rytm to powtarzalność pewnych elementów w wierszu, np. sylab w poszczególnych wersach, i charakterystyczny sposób rozłożenia akcentów wyrazowych. W zależności od zasad budowy i regularności występowania jednostek rytmicznych rozróżnia się rodzaje wiersza (wiersze: regularny i nieregularny, oparte na specyficznych układach rytmicznych, oraz wiersz wolny, który ich nie uwzględnia) i systemy wersyfikacyjne (regularne, np. sylabizm, sylabotonizm, tonizm, i różne odmiany wiersza wolnego o swobodnym układzie wersów).
• Leksykalne środki stylistyczne Właściwie można by powiedzieć, że wszystkie wyrazy danego języka są leksykalnymi środkami językowymi, a na pewno każdy z nich jest potencjalnym leksykalnym środkiem stylistycznym. Skoro wyraz został wybrany przez autora, to znaczy, że dostrzeż on jakieś szczególne właściwości tego słowa, np. wielość skojarzeń dającą rozległe możliwości interpretacyjne lub subtelność czy ekspresję wspomagającą opis. Autor zestawia ze sobą wybrane z zasobu językowego słowa w celu osiągnięcia zamierzonego efektu, np. wybiera wyrazy już nieużywane albo tworzy na ich podobieństwo inne, aby postarzyć tekst, czyli stosuje archaizację za pomocą archaizmów i różnorodnych zabiegów flelcsyjnych, składniowych i słowotwórczych. Łatwo wyobrazić sobie sytuację, gdy zakochany podmiot liryczny pragnie opisać urodę swej wybranki i szuka odpowiednich słów. Jakże często nie znajduje ich, żadne słowo nie wydaje mu się wystarczające, porównuje więc wdzięki kobiety do tych rzeczy, zjawisk czy wartości, które wydają mu się najwspanialsze - wtedy rzeczowniki: gwiazda, słońce, korale czy perły stają się leksykalnymi środkami stylistycznymi, stanowią istotę porównania. Porównania te z kolei tworzą obraz poetycki, odzwierciedlają przeżycia podmiotu lirycznego. Warto zatem pamiętać, że wszystko, czym dysponuje język, może być stylistycznie wykorzystane w przekazie językowym, j akim przecież jest utwór liryczny*. Tak więc, chociaż w liryce mamy do czynienia z językiem literackim, autor może wprowadzić do * E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Zarys poetyki, PWN, Warszawa 1972, s. 177.
utworu słownictwo niebędące w powszechnym użyciu: archaizmy dialektyzmy i prozaizmy, a nawet wulgaryzmy Pełnią one najczęściej rolę ekspresyjną, a także charakteryzują podmiot liryczny i bohatera lirycznego. Archaizm służy stylizacji językowej, archaizacji, i może podkreślać poważny podniosły nastrój. Częściej jest używany w epice (powieści historyczne) niż w liryce. W białodrzewiu jaśnie dźni słoneczko, Miodzie złoci białopałem żyśnie Wiersz J. Tuwima Słopiewnie jest eksperymentem językowym. Poeta budował słowa podobne do istniejących w językach słowiańskich. W Słowie o wyprawie Igora zastosował natomiast archaizację, włączając w tok narracji pojedyncze archaizmy (głównie fonetyczne).
Dialektyzm i regionalizm to wyraz pochodzący z dialektu, gwary lub języka używanego w danym regionie, który wprowadza się przede wszystkim w celu ukazania specyfiki regionu, scharakteryzowania bohaterów Kochany Jerzy mój! Pisę tu stela Ten hst do tobie, a pisęcy płacę. Świat mie caluśki nic nie uwesela, Kie w lesie pasę, hnet krowy potracę K. Przerwa-Tetmajer List Hanusi Kolokwializm (prozaizm) to potoczne, codzienne słownictwo wprowadzane do utworu w celu zwiększenia ekspresji lub podkreślenia codzienności, zwyczajności przedstawianej sytuacji. Bruegel, co osiwiał pojmując ludzi, oczy im odwracał od podniebnych dramatów. Wiedział, że nie gapić trzeba się nam w Ikary, nie upadkiem smucić - choćby najwyższy... A swoje ucapić. E. Bryll [Wciąż o Ikarach głoszą...]
Wulgaryzm jest nietypowym, a przede wszystkim szokującym środkiem wyrazu. Na ogół podkreśla gwałtowność doznanych przeżyć, np. złość, rozgoryczenie, gniew.
Bywa też wykorzystywany w utworach o żartobliwym charakterze.
• Tropy stylistyczne Tropy stylistyczne (środki stylistyczne o antycznym rodowodzie, używane w retoryce) to przekształcenia semantyczne polegające na nietypowym użyciu słów, wykorzystaniu ich niezwykłych połączeń. Sens tropów stylistycznych opiera się na tym, że słowa nabierają innego znaczenia w kontekście, często dzięki sąsiedztwu zyskują nowy odcień. Epitet pełni w tekście funkcję opisową, jest głównym składnikiem obrazu poetyckiego. Dzięki niemu można też określić stosunek osoby mówiącej do danego przedmiotu lub zjawiska. Jako epitet występuje przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy lub rzeczownik. Za pomocą jednego lub kilku epitetów poeta wzbogaca opis, ukazywany obraz staje się plastyczny Tyś Pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował Izłotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował. [...] Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi. Epitety w wierszu J. Kochanowskiego Czego chcesz od nas, Panie... podkreślają podziw podmiotu lirycznego dla Boga, który stworzył piękny świat i troskliwie opiekuje się ludźmi - charakteryzują zarówno Boga (wspaniały Stwórca), jak i człowieka (wierny Bogu, ufający Mu).
Deszczem mży brudna, nudna słota, Miarowo pluszcze i chlupota W rytm nieustanny, monotonny, Jakby żebraka jęk przedzgonny. Wszystko oblepia mokra chmura, Szara, wilgotna mgła ponura... Sennym chlupotem mży szaruga Leniwa, ociężała, długa... W wierszu L. Staffa Słota epitet stał się elementem budującym nastrój, gdyż poeta dobrał między innymi takie wyrazy, które zawierają głoski -nny (nieustanny, monotonny, przedzgonny, senny) kojarzące się ze smutkiem, przygnębieniem, jednostajnością, dzięki czemu uzyskał nastrój melancholii, jesiennego znużenia.
Epitet stały był stosowany w retoryce, w starożytności określał postacie mitologiczne: szybkonogi Achilles, Zeus gromowładny. Ponieważ wskazywał na najistotniejszą cechę postaci, często dochodziło do antonomazji, czyli zastępowania wyrazu określanego przez określający, np. Gromowładny. Ze względu na to, że pewnych zestawień używano częściej niż innych, utrwaliło się ich użycie, stały się poetyzmami (np. charakterystycznymi dla danego stylu poetyckiego frazeologizmami). Oksymoron to epitet, który wskazuje na cechę przeciwną do tej, którą zwyczajowo przypisuje się wyrazowi określanemu. Owo (czasem żartobliwe) zestawienie dwóch sprzecznych pojęć ma podkreślać złożoność ukazywanego pojęcia, obrazu. Było chętnie stosowane w okresie baroku.
Porównanie polega na zestawieniu dwóch przedmiotów lub zjawisk podobnych do siebie, mających jakąś cechę wspólną. Człony porównań połączone są za pomocą wyrazów: jak, jakby jak gdyby, niby niczym, na kształt. Celem porównania jest przedstawienie opisywanej rzeczy osoby, zjawiska w taki sposób, by czytelnik z łatwością mógł w swojej wyobraźni odtworzyć ów obraz, nawet jeśli (a przecież tak jest właściwie zawsze) nie widział opisywanych w wierszu elementów. Porównuje się coś nieznanego do czegoś, co czytelnikowi w jakiś sposób jest znane, np. wyrażenie oczy jak gwiazdy odwołuje się do utrwalonego przekonania, że gwiazdy są błyszczące, promienne, piękne, tajemnicze, więc czytający wie, że oczy stanowiące pierwszy człon porównania takie właśnie są. Przytoczone fragmenty wierszy pokazują też, że porównanie współistnieje z metaforą, tworząc obraz poetycki.
Porównanie homeryckie to szczególnie rozbudowane porównanie, stanowiące duży zamknięty obraz. Jeden człon tego porównania przeradza się w dygresję - obraz poetycki, w którym zazwyczaj czyny ludzkie są zestawiane z zachowaniem zwierząt lub zjawiskami przyrody fako oliwka mała pod wysokim sadem Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem, Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc, Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem wschodząc: Tę jeśh ciernie lub rodne pokrzywy Uprzątając, sadownik podciął ukwaphwy, Mdleje za raz, a zbywszy siły przyrodzonej, Upada przed nogami matki ulubionej. W Trenie V J. Kochanowskiego porównanie Orszulki do młodego pędu oliwki ściętego przez nieostrożnego ogrodnika ukazuje bezsens jej śmierci, podkreśla rozpacz podmiotu lirycznego, który nie może pogodzić się ze stratą dziecka.
Metafora (przenośnia) jest nowym semantycznym zestawieniu wyrazów. Kojarzone są ze sobą nawet odległe pojęcia, dzięki czemu zyskują nowe znaczenie. Celem metafory jest skłonienie czytelnika do zastanowienia się nad jej znaczeniem, sensem zastosowania w danym utworze, czyni ona także obraz poetycki niepowtarzalnym, odkrywczym. Metafora często staje się ciągiem skojarzeń, znaczenia nakładają się na siebie, uzupełniają się. Lato w butelki rozlane, Na półkach słodem się burzy. Zaraz korki wysadzi, Już nie wytrzyma dłużej. We fragmencie wiersza J. Tuwima Strofy o późnym lecie lato przestaje być jedynie porą roku, a nabiera cech cieczy Ostatni wers tej zwrotki jest kontynuacją metafory (ciecz musuje), ale wprowadza też nowy element - lato nabiera cech ludziach, staje się niecierpliwe - nie wytrzyma dłużej. Rodzaje przenośni • Animizacja (ożywienie) to przenoszenie cech przyrody żywej na przyrodę martwą, pojęcia lub zjawiska.
• Personifikacja (uosobienie) uważana jest za odmianę animizacji. Polega na nadaniu przedmiotom, pojęciom i zjawiskom cech ludziach. Służy uwzniośleniu przedstawianego po j ęcia czy rzeczy które traktowane są w takiej sytuacj i j ako osoba (mogą mówić, czuć, myśleć), łub alegorycznemu przedstawieniu postaci (zwierzę zyskuje typowe cechy ludzkie) - jest wykorzystywana w bajkach. „Czegóż płaczesz? - staremu mówił czyżyk młodyMasz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody". „Tyś w niej zrodzon - rzekł stary- przeto ci wybaczę; fam był wolny, dziś w klatce - i dlatego płaczę". I. Krasicki Ptaszki w klatce
• Antropomorfizacja jest odmianą animizacji bardzo bliską personifikacji, ale w porównaniu z nią w mniejszym stopniu zmienia przedmiot podlegający poetyckiemu zabiegowi - dodaje przedmiotowi i zjawisku ludzkie cechy nie odbierając mu jego własnych, często stosowana jest w nastrojowych opisach przyrody, służy jej psychizacji.
• Animalizacja (zoomorfizacja) polega na nadaniu przedmiotowi lub zjawisku cech zwierzęcych.
Tam kula lecąc, z dala grozi, szumi, wyje, Ryczy jak byk przed bitwą, miota się, grunt ryje A. Mickiewicz Reduta Ordona • Metonimia (zamiennia) polega na zastąpieniu jednego wyrazu innym, będącym z nim w bliskim związku, np. przyczyna i skutek, część i całość. Warszawa jedna twojej mocy się urąga Podnosi na cię rękę W utworze A. Mickiewicza Reduta Ordona występuje Warszawa zamiast mieszkańców Warszawy.
• Peryfraza (omówienie) jest odmianą metonimii, służy do podkreślenia jakiejś cechy przedmiotu lub zjawiska - zamiast użyć właściwej nazwy wymienia się cechę
przedmiotu, czyli omawia go, dzięki czemu wypowiedź staje się niecodzienna i obrazowa, np. w wierszu Cz. Miłosza Ojciec objaśnia Rzym to chrześcijaństwa stolica. • Eufemizm jest rodzajem omówienia stosowanym w celu złagodzenia wypowiedzi, np. podmiot liryczny Trenów nie może pogodzić się ze śmiercią dziecka, więc stara się nie używać słowa śmierć. Ujął ją sen żelazny, twardy,
nieprzespany
J. Kochanowski Tren VII
• Synekdocha (ogarnienie) jest odmianą metonimii, polega na zastosowaniu nazwy szczegółowej zamiast ogólnej, np. Nie wpuszczę cię za próg (do domu) lub odwrotnie, stosuje się całość zamiast części, np. Wygrała Polska (polska drużyna), używa się liczby pojedynczej w znaczeniu mnogiej. Człowiek jest dobry, mądry, spokojny, Ufny w swój rozum, w myśl niepodległą W wierszu W Broniewskiego Grób Tamerlana wyraz człowiek zastępuje wyraz ludzie. • Hiperbola (przesadnia) to powiększenie tego, co opisujemy, wyolbrzymienie jego znaczenia, wpływu, nadanie większej wartości. Celem zastosowania hiperboli jest wywarcie większego wrażenia na czytelniku, wywołanie odpowiedniego nastroju, ukazanie niezwykłości przeżycia, np. wyjątkowości uczucia. Ślepa jestem. Oślepiona majem. Nic nie wiem, prócz, że pachną bzy M. Pawlikowska-Jasnorzewska Ślepa
Specyficzne przenośnie • Synonimy (wyrazy bliskoznaczne) stosowane są w utworach literackich, aby ożywić wypowiedź, ukazują stan emocjonalny podmiotu lirycznego, charakteryzują go. Iśmieje się, śmieje, zaśmiewa. [...] I łka, i zanosi się łzami W wierszu J. Tuwima Scherzo synonimy podkreślaj ą zmienność nastroju, egzaltację podmiotu lirycznego.
• Alegorie polegają na przypisaniu zjawisku, przedmiotowi lub osobie innego znaczenia, ale zawsze tego samego. Ze względu na tę właściwość często występują w bajkach, w których pod postaciami zwierząt ukryte są cechy ludzkie, np.: lis oznacza chytrość, baranek - niewinność. Odczytanie alegorii wymaga znajomości konwencji, tradycji, np. literackiej lub religijnej. • Ironia polega na odczytaniu przez czytelnika sensu dzięki kontekstowi. Treść nie jest wyrażona wprost, a intencja mówiącego jest sprzeczna z jego słowami, np. może wyrażać pochwałę w formie pozornej nagany (satyra Ignacego Krasickiego Do króla). Ironia bywa wykorzystywana dla osiągnięcia efektu komicznego. „Puszczaj, doktorze, towarzyszu miły!" Doktor nie puścił, ale drzwi puściły. „Jedna nie wadzi, daj ci Boże zdrowie!" „By jeno jedna" - doktor na to powie. ]. Kochanowski O doktorze
Hiszpanie
• Składniowe środki stylistyczne Składniowe środki stylistyczne odgrywają dużą rolę w utworze lirycznym, gdyż kierują uwagę czytelnika na poszczególne wyrazy (ze względu na pozycję wyrazów w zdaniu), a także m.in. rytmizują tekst i podkreślą emocje podmiotu lirycznego (różne rodzaje zdań). Apostrofa to zwrócenie się w formie wołacza do bóstwa, ojczyzny osoby lub pojęcia. Nadaje ona utworowi podniosły, uroczysty ton. O! nieszczęśliwa! Ojczyzno moja
o!
uciemiężona J. Słowacki O! nieszczęśliwa!
o!
uciemiężona...
Wolności, kto mnie twego nauczył imienia, Rozerwał me okowy i dał sercu skrzydła L. Staff Sonet o wolności
J
Inwokacja jest rodzajem apostrofy Występuje na początku utworu, zazwyczaj poematu epickiego, zawiera prośbę do Boga, bóstw lub muzy o natchnienie. Gniew, bogini, opiewaj, Achilla, syna Peleusa, Zgubę niosący i klęski nieprzehczone Achaj om
Homer Iliada y
Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi Zburzywszy, długo błądził Homer Odyseja
y
Powtórzenie jest często stosowane w poezji i prozie. Służy zwróceniu uwagi czytelnika na ważny element wypowiedzi, podkreśla emocje oraz rytmizuje utwór. I znowu sobie powtarzam pytanie: Czy to jest przyjaźń? Czy to jest kochanie? W wierszu A. Mickiewicza Niepewność powtarzają się pytania podmiotu lirycznego, które sugerują jego zastanawianie się nad istotą własnych przeżyć i próbę zrozumienia samego siebie.
Anafora jest odmianą powtórzenia, polega na tym, że kolejne wersy tekstu poetyckiego rozpoczynają się od tych samych wyrazów (lub wyrazu). Mój żołądek mój włos Mój odcisk moje spodnie Moja żona moje dzieci Moje zdanie T. Różewicz List do
ludożerców
•
Epifora to powtórzenie wyrazów na końcu wersów, zdań lub członów zdania. Bo to ona, wciąż ona [...] Myśh nasze wciąż o niej. Serca nasze wciąż do niej K.I. Gałczyński Warszawa Refren to powtórzenie całej strofy lub wersu czyniące dany utwór wyjątkowo melodyjnym. Zaczarowana Zaczarowany Zaczarowany
dorożka dorożkarz koń
Muzyczność wiersza Zaczarowana dorożka K.I. Gałczyński dodatkowo podkreślił charakterystycznymi dla dziedziny muzyki dopiskami: Allegro, Allegro sostenuto, Alegretto itd., sugerując tempo czytania wiersza. Inwersja, czyli świadoma zmiana szyku wyrazów w zdaniu, zwraca uwagę czytelnika, może służyć stylizacji tekstu. Który skrzywdziłeś człowieka prostego Śmiechem nad krzywdę jego wybuchając, Gromadę błaznów koło siebie mając Na pomieszanie dobrego i złego, [... ] Nie bądź bezpieczny. Cz. Miłosz Który
skrzywdziłeś...
Elipsa (wyrzutnia) jest specyficzną konstrukcją zdania polegającą na pominięciu jakiegoś elementu, który nie jest konieczny dla zrozumieniu sensu wypowiedzi. Jest często stosowana we współczesnej poezji. N niebo ociemniałe parasol nad rtęcią morza pocięte skrzydłami
mew J.S. Sito Nadejście
nocy
J
Używanie różnych typów zdań urozmaica tekst. Zdania pytające, równoważniki zdań, zdania wykrzyknikowe, anakoluty (zdania o zniekształconej budowie składniowej) dynamizują tekst, ukazują emocje podmiotu lirycznego. Hej! Ramię do ramienia! Spólnymi Opaszmy ziemskie kolisko! Zestrzelmy myśli w jedno ognisko I w jedno ognisko duchy!
łańcuchy
A. Mickiewicz Oda do młodości
• Słowotwórcze środki stylistyczne Analizując budowę słowotwórczą wyrazu, zwraca się uwagę na jego rdzeń, który zawiera zasadnicze znaczenie danego słowa. Modyfikacja owego znaczenia dokonuje się za pomocą dodawania odpowiednich formantów. Dzięki temu wyrazy stają się słowotwórczymi środkami stylistycznymi, pełniącymi najczęściej funkcję stylizacyjną oraz wzmacniającą ekspresję wypowiedzi. Zdrobnienia to wyrazy o dodatnim zabarwieniu uczuciowym, toteż najczęściej wyrażają czułość i sympatię. Mogą także wyrażać politowanie, współczucie, lekceważenie lub ironię. Kłębią się suche włosy Uduszonych I szary warkoczyk Mysi ogonek ze wstążeczką W wierszu T. Różewicza Warkoczyk zdrobnienie podkreśla tragedię wojny - bezsens śmierci małych dzieci.
Zgrubienia to wyrazy o ujemnym zabarwieniu uczuciowym. Wyrażają negatywne emocje, niechęć, lekceważenie, pogardę, oddają ponury nastrój. Zakręcił wicher [... ] Księżyc zza chmurzysk wypłynął J. Tuwim Dzień V
y
Neologizmy artystyczne to wyrazy nowo utworzone, które odświeżają język, decydują o zabarwieniu uczuciowym wyrazów, modyfikują ich znaczenie. W poezji B. Leśmiana podkreślają nastrój tajemniczości. Wiersze M. Białoszewskiego ukazują natomiast możliwości kojarzenia ze sobą słów i znaczeń pozornie odległych, poetyckie wykorzystanie zasad słowotwórstwa. Muzo Natchniuzo tak ci końcówkuję z mepisamowosci V (
M. Białoszewski
Namuzowywanie
3
• Fleksyjne środki stylistyczne Zasady odmiany wyrazów są ściśle ustalone i muszą być przestrzegane przez użytkowników języka, aby mogli się porozumieć. Dotyczy to również języka poetyckiego. Fleksyjne środki stylistyczne stosowane są więc z umiarem, najczęściej w celu dokonania stylizacji językowej (gwarowej lub archaizacji), a także utworzenia neologizmów. Odmiana przez przypadki Jeśli podmiotem lirycznym lub bohaterem jest dziecko czy mieszkaniec wsi, a jego wypowiedź ma sprawiać wrażenie autentycznej, stosuje się końcówki fleksyjne charakterystyczne dla mowy dziecięcej czy danej gwary w celu zastosowania stylizacji językowej. W wierszu J. Kasprowicza Wieczerza Pańska do chłopskiej izby przybywają te Boże apostoły, a w wierszu Chusta świętej Weroniki podmiot liryczny mówi, że taką chustę widział na odpuściech u niejednej chłopki. Odpowiednio dobrane końcówki fleksyjne służą też archaizacji. Nie są to jednak zabiegi częste w liryce. Zmiana końcówki fleksyjnej może wynikać również z konieczności zachowania rymu i rytmu.
Chłopcy biją w topory pobłękitniałe od nieba, W tarcze rude od świateł biję pachołki służebne, Przeogromna chorągiew, co się wśród dymów koleba C.K. Norwid Bema pamięci
żałobny-rapsod
Formy czasu, trybu i strony Zastosowanie końcówek typowych dla danej gwary jest zabiegiem stylizacyjnym. Niewielkie możliwości daje stosowanie biernej lub czynnej strony czasownika. Można j edynie uzyskać efekt uspokoj enia, podkreślić statyczność poprzez wprowadzenie strony biernej (znacznie rzadziej używanej w języku polskim niż czynna). W liryce ważniejsze jest umiejętne operowanie czasem i trybem. Czas teraźniejszy dynamizuje ukazywaną sytuację, toteż bywa wykorzystywany dla wzmocnienia ekspresji. Stosowanie na zmianę czasu teraźniejszego i przeszłego może podkreślać zmienność sytuacji. Jak dobrze Mogę zbierać jagody w lesie myślałem nie ma lasu i jagód W wierszu T. Różewicza Jak dobrze podmiot liryczny mówi o utracie nadziei na normalne życie po wojnie i o radości, jaką sprawia mu zwyczajne zbieranie jagód, gdyż nie spodziewał się, że kiedykolwiek będzie mógł to robić. Czas przyszły ukazuje nadzieje i marzenia. Służy przedstawieniu wyobrażonej sytuacji, której urzeczywistnienia pragnie podmiot liryczny. Przejdą dni ciężkie klęski i rozgromu I zapomnimy o ranach i szkodach... Będziemy znowu mieszkać w swoim domu, Będziemy stąpać po swych własnych schodach. L. Staff Pierwsza ...
przechadzka ;
,
W liryce obserwujemy (tak jak i w mowie potocznej) najczęściej tryb orzekający, który dostarcza informacji o otaczającej rzeczywistości, przeżyciach podmiotu lirycznego.
Tryb przypuszczający ukazuje sytuację, która mogłaby zaistnieć w odpowiednich warunkach, mówi o marzeniach podmiotu lirycznego. Gdybym był młodszy, dziewczyno, Gdybym był młodszy! Piłbym, ach, wtenczas nie wino, Lecz spojrzeń twoich najsłodszy Nektar, dziewczyno! A. Asnyk Gdybym był młodszy... Tryb rozkazujący może wyrażać rozkaz, podkreślać konieczność działania, determinację. Chodź ze mną do ogrodu Musisz biegać po ścieżkach Chodź prędzej musisz wycisnąć Ślad swej stopy na tym świecie Chodź ze mną Chodź prędzej
V
W wierszu T. Różewicza Gipsowa stopa podmiot liryczny jest wyraźnie zdenerwowany, informacja lekarzy o stanie zdrowia ukochanej przeraziła go, toteż pragnie, by wszystko powróciło do normy, żeby była zdrowa, żeby mogli być razem.
/
Używanie różnych form czasownika w celu uzyskania zamierzonego efektu jest znacznie częstsze w prozie niż w liryce (np. w opisach sytuacji, opisach przeżyć wewnętrznych). Środki stylistyczne pełnią w utworze nie tylko funkcję ozdobną, którą im się najczęściej przypisuje. Ich rola nie jest jednakowa w każdym utworze (np. zdrobnienie może być oznaką sympatii, ciepłych uczuć, ale też symptomem lekceważenia). Analizując wiersz, środków stylistycznych nie można po prostu wymienić i pozostawić bez komentarza. Konieczne jest rozpatrzenie wszelkich zależności i sposobu oddziaływania słów na odbiorcę.
ROZDZIAŁ ÓSMY
Wersyfikacja, strofika i rytmika Mówiąc o wersyfikacji, warto zauważyć, że układ wersów w wierszu nie jest przypadkowy, ich długość i liczba mogą być znaczące, odgrywają dużą rolę podczas głośnego czytania, wpływają zatem na interpretację, zrozumienie utworu. Wypowiadając zdanie, możemy zaakcentować ten wyraz, który jest dla nas najważniejszy, to samo czynimy, gdy recytujemy wiersz. Autor, poprzez rozłożenie wyrazów w wersach, a także samych wersów, sugeruje czytelnikowi, na co powinien zwrócić uwagę. Długość wersów może podkreślać nastrój utworu, np. pięciozgłoskowa fraszka Jana Kochanowskiego Na zdrowie jest pogodna, a dwunastozgłoskowy wiersz Leopolda Staffa Deszcz jesienny jest melancholijny, smutny - dzieje się tak m.in. z powodu zupełnie odmiennego tempa czytania tych wierszy innego rytmu. Podział na wersy powoduje to, że czytelnik automatycznie poddaje się narzuconemu przez ów podział rytmowi, zapomina 0 składni. W długich wersach występuje średniówka - miejsce dzielące wers na mniejsze części, przeważnie wyróżnione znakiem przestankowym (najczęściej przecinkiem). Podkreśla ona rytm wiersza. Ponieważ w wierszu intonacja ma związek z układem wersów, dużą rolę odgrywa przerzutnia. Polega ona na przeniesieniu części zdania do następnego wersu, w ten sposób intonacja składniowa schodzi na dalszy plan, a podkreślony zostaje rytm utworu wynikający z rozkładu wersów. Gdyby jednak ktoś czytał wiersz jak prozę, nie zwracając uwagi na wersyfikację, a jedynie na sens wynikający ze składni, złamałby rytm 1 efekt byłby zupełnie inny Dowodzi to niejednakowej roli przerzutni w wierszach. Zazwyczaj wyraz kończący wers jest silnie akcentowany, jest to tzw. klauzula (zamknięcie, zakończenie wersu), która podkreśla, iż każdy wers stanowi całość znaczeniową. Szczególnie mocno zaznacza klauzulę rym parzysty Początek wersu (nagłos) nie jest tak silnie akcentowany, wynika to m.in. z charakterystycznego dla języka polskiego akcentu (przypada on na przedostatnią sylabę). Poeci stosują więc różne zabiegi, by podkreślić istotną (np. ze względu na wyrażane emocje) rolę początku wersu. Najczęściej wykorzystują anafory, które także wpływają na rytmiczność utworu.
• Systemy wersyfikacyjne Wyróżniamy dwa systemy wersyfikacyjne (sposoby ukształtowania wiersza): • numeryczny (zaldadający pewną regularność rytmiczną), który reprezentują: • wiersz sylabiczny - wersy zawierają taką samą liczbę sylab,
• wiersz sylabotoniczny - w wersach występuje stała liczba sylab i stały rozkład akcentów, • wiersz toniczny - w wersach występuje stała liczba akcentów (powtarzający się układ akcentowanych i niealccentowanych sylab określa się jako stopę, np. jamb, trochej, amfibrach - stopy stosowane w metryce antycznej); • nienumeryczny (pozbawiony stałego wzorca rytmicznego), który reprezentują: • wiersz zdaniowy - w wersie znajduje się zdanie (może to być zdanie składowe zdania wielokrotnie złożonego), • wiersz wolny - wersy są różnej długości. Wiersz sylabiczny jest bardzo uniwersalny, stosuje się go zarówno w wierszach rymowanych, jak i białych. Doskonale prezentuje się w twórczości Jana Kochanowskiego, np. w Pieśni świętojańskiej o Sobótce, jest także częsty w poezji współczesnej. Wiersze sylabiczne nie są jednakowe, różnicuje je średniówka, która dzieli wersy na dwie części, np. wtrzynastozgłoslcowcu najczęściej jest 7 i 6 sylab, awjedenastozgłoslcowcu 5 i 6. Wiersz ten urozmaica też dowolny układ zdań w wersach, co jest możliwe dzięki przerzutni. Oprócz stałej liczby sylab w wersach sylabowiec zawiera średniówkę, jeśli wersy są dłuższe niż ośmiozgłoskowe, oraz stały akcent w klauzuli. Odmianą wiersza sylabicznego jest wiersz nieregularny sylabiczny, który był bardzo popularny w XIX w. Znajdują się w nim wersy nierównej długości. Przeplatanie się wersów różnej długości ukazuje emocje podmiotu lirycznego, toteż wiersz ten stosowano w dramatach, podkreślając napięcie towarzyszące ważnym scenom; występuje np. w scenie Improwizacji w III części Dziadów Adama Mickiewicza. Można go spotkać też w bajkach z okresu oświecenia. Wiersz sylabotoniczny ukształtował się w okresie romantyzmu i ze względu na silne zrytmizowanie był stosowany chętnie w pieśniach i krótkich utworach stylizowanych na piosenki ludowe. Podział wersów na stopy nawiązuje do tradycji antycznej. Odmianą wiersza sylabotonicznego jest wiersz nieregularny sylabotoniczny. Jego cechą charakterystyczną j est występowanie różnozgłoskowych układów wersów o j ednolitym porządku stóp. Wiersz ten często stosowali Juliusz Słowacki i Adam Mickiewicz, występuje w poezji Cypriana Kamila Norwida (np. Bema pamięci żałobny-rapsod), Kazimierza Przerwy-Tetmajera (Melodia mgieł nocnych) i Bolesława Leśmiana (Dziewczyna). Wiersz toniczny stał się popularny na początku XX w. Zastosował go z powodzeniem Jan Kasprowicz w Księdze ubogich. Wcześniej używano go rzadko - pojawiał się w XVII w., kilkakrotnie wystąpił w dramatach Juliusza Słowackiego. Tonik jest mniej regularny niż wiersz sylabotoniczny wprowadza swobodny rytm, gdyż podział na zestroje akcentowe w dużej mierze zależy od sposobu czytania, interpretacji utworu.
Rodzajem wiersza tonicznego jest wiersz nieregularny toniczny, który trudno w zasadzie odróżnić od wiersza wolnego. Odznacza się on pewnym uporządkowaniem zestrój ów akcentowych, choć nie występują one zbyt regularnie. System toniczny rozwinął się z czasem w taki sposób, że zmniejszeniu ulegała liczba zestrojów w wersie, stawały się one jednym skupieniem, które przejęło funkcję rytmizującą. Zdania w wierszu skupieniowym dzielą się na małe części, wersy są krótkie, a brak interpunkcji podkreśla rolę rytmizującą skupienia. Wiersz zdaniowy stosowano w średniowieczu. Jego cechą charakterystyczną jest zgodność zdania i wersu, to znaczy jeden wers zawiera jedno zdanie lub jeden człon zdania. Wersy mają przeważnie zbliżoną długość, choć składają się z różnej liczby sylab. Wiersz średniowieczny jest rytmiczny i melodyjny zwłaszcza dzięki rymom (głównie gramatycznym), które przeważnie obejmuj ą cały ciąg wersów. Wiersz zdaniowy bywa nazywany także wierszem zdaniowo-rymowym i składniowo-intonacyjnym. Przykładem może być Bogurodzica. Współczesnym wierszem zdaniowym jest np. utwór Wisławy Szymborskiej W rzece Heraklita. Wiersz wolny stosowany współcześnie charakteryzuje się swobodą wersyfilcacyjną, która może sprawiać wrażenie chaosu, jednak jest celowa - podkreśla ważniejsze elementy, myśli. Wersy mogą być różnej długości, niektórzy poeci (np. Tadeusz Gajcy) częściej stosują wersy długie, o zbliżonej liczbie sylab. Wiersze te mają powolny rytm, niekiedy poszczególne wersy odpowiadaj ą zdaniom, co upodabnia wiersz do zrytmizowanej prozy Inni (np. Tadeusz Różewicz) rozczłonlcowują wersy na drobne elementy, zdarzają się wersy dwuwyrazowe, a nawet jednowyrazowe. Znakomicie podkreśla to emocje podmiotu lirycznego. Zdarza się, że wiersz wolny zawiera wersy bardzo różnej długości, obok wersów krótkich poeta umieszcza długie, kontrastuje w ten sposób treści, których owe wersy dotyczą, sygnalizuje zmianę nastroju. Prekursorem wiersza wolnego w polskiej liryce można nazwać Cypriana Kamila Norwida. Współczesna poezja przeważnie stosuje wiersz wolny, wprowadzając różne jego warianty Odmianą wiersza wolnego jest wiersz emocyjny-nienumeryczny składniowy w którym podział wypowiedzi na wersy jest uzależniony od intonacji oraz podyktowany emocjami podmiotu lirycznego. Specyficzną odmianą wiersza wolnego jest wiersz różewiczowski. Ma on cechy wiersza skupieniowego i awangardowego, czyli nie zawiera środków interpunkcyjnych, o rytmie decyduje skupienie (zamiast kilku akcentów w danym wersie pojawia się jeden mocny przycisk), a na układ wersów wpływają emocje.
• Strofika i rytmika Rozpatrując wersyfikację utworu lirycznego, nie można zapomnieć o strofice. Strofa (zwrotka) to powtarzający się uldad rytmiczny, wyróżniony graficznie. Ze względu
na liczbę wersów wyróżnia się: • dystych (strofa dwuwersowa), • tercynę (strofa trzywersowa), • tetrastych (strofa czterowersowa, najpopularniejsza w polskiej poezji), • sekstynę (strofa sześciowersowa), • septet (strofa siedmiowersowa), • oktawę (strofa ośmiowersowa). Istotą zwrotki jest odrębność tematyczna i powtarzalność schematu (np. taka sama liczba wersów, a w nich ten sam układ akcentów, rymów). Wiersze stroficzne są rytmiczne, melodyjne (strofa oznaczała część ody śp'iewanej przez chór, a potem część pieśni) w przeciwieństwie do wierszy stychicznych - pozbawionych zwrotek. Tu uldad wersów jest różny nie ma regularności akcentu. Wiersze stroficzne zawdzięczają swą rytmiczność powtarzalności rymów. Najczęściej występujące układy rymów regularnych to: • rymy parzyste aabb, • rymy krzyżowe abab, • rymy okalające abba. Rytm podkreślają również występujące przeważnie rymy końcowe (znajdują się one w klauzuli wersu). Znacznie rzadziej występują rymy wewnętrzne (w średniówce) i inicjalne (na początku wersów). Rym stanowią powtarzające się układy głosek, które: • wyróżniają wersy i zwrotki (funkcja wierszotwórcza), • decydują o brzmieniu utworu (funkcja instrumentacyjna), • zwracają uwagę na znaczenie, sens rymujących się wersów (funkcja semantyczna). Najłatwiej zauważyć rymy dokładne (pełne), które bez zmian powtarzają dźwięki. f Matko skrzydlatych Miłości, Szaf arko trosk i radości, Wsiądź na swój rydwan uzłocony, Białym łabędom zwierzony! J. Kochanowsld Do miłości
V
Rymy niedokładne (przybliżone) zestawiają dźwięki podobne. Zaraz i pies przyleciał, i kręcił ogonem, I strzygł uszami, właśnie jakby był szalonym. A. Mickiewicz Pan Tadeusz
Rymy niedokładne długo były uważane za gorsze od dokładnych, sądzono, że poeta nie potrafił dobrać odpowiednio wyrazów. Jednak zyskały one uznanie, zwrócono uwagę na ich atrakcyjność, jaką jest zaskakiwanie czytelnika, który nie może łatwo przewidzieć, jakie słowa zostaną zestawione ze sobą. Dla języka polskiego charakterystyczny jest rym żeński (paroksytoniczny), przez wieki używany właściwie jako jedyny. Uważano, iż rym męski (oksytoniczny) jest nieelegancki, ostry urywa wers. Dopiero romantyzm, wraz z wprowadzeniem sylabotonizmu, zmienił tę sytuację. Jeszcze inny podział rymów wiąże się ze znaczeniem rymujących się wyrazów oraz ich formą gramatyczną. Wyróżnia się rymy gramatyczne, w których zestawione są końcówki gramatyczne [urody- jagody, gniewał- spodziewał) oraz niegramatyczne, gdy wyrazy są różnymi częściami mowy [mieście - nareszcie), są one ciekawsze, gdyż nie tak oczywiste. Rymy gramatyczne nie cieszyły się uznaniem, uważano, że zbyt łatwo je utworzyć. Poza tym kojarzyły się z wierszykami „klepanymi" na jarmarkach, toteż zyskały miano rymów częstochowskich. Trzeba jednak dodać, że w średniowieczu rymy gramatyczne ceniono, stosował je także Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Mają one zaletę, której trudno im odmówić - nie skupiają uwagi odbiorcy na sobie, toteż np. w Panu Tadeuszu opowieść płynie swobodnie, a przed oczyma czytelnika pojawiają się kolejne obrazy, a nie pojedyncze słowa. Ze względu na rzadkość występowania, niepowtarzalność oraz niewątpliwą trudność znalezienia odpowiednich wyrazów, zwykło się też wyróżniać rymy wyszukane (zawierające np. wyrazy obce). Ich przeciwieństwo stanowią rymy banalne (oklepane), w których zestawione są często używane wyrazy, każdemu z łatwością się kojarzące [łzy- bzy). Obserwacja wersyfikacji, strofiki i rymu jest niezbędnym elementem analizy utworu lirycznego, ponieważ pełnią w nim istotną rolę - organizują tekst, często pomagają zinterpretować utwór, podkreślają to, co jest w nim najważniejsze. Także brak rymu czy podziału na zwrotki jest znaczący, bowiem rezygnacja z tych sposobów rytmizacji tekstu wpływa na odczytanie - interpretację wiersza. V_ _
)
ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY
Zasady analizy i interpretacji utworu lirycznego Analiza dzieła literackiego to działania badawcze, które mają ustalić, z jakich elementowi w jaki sposób skonstruowany został utwór*. Podczas pisania wypracowania maturalnego, którego tematem jest analiza wiersza, należy zatem wziąć pod uwagę wszystkie wymienione wcześniej elementy (podmiot liryczny środki stylistyczne itd.). Analiza będzie wtedy stanowiła podstawę do dokonania interpretacji utworu. Celem interpretacji jest wyjaśnienie sensu danego dzieła. Aby było to możliwe, trzeba wyjaśnić sens różnych elementów wchodzących w jego skład, np. metafor, symboli, poszczególnych słów i ich układów. Zagadnienia te są ze sobą powiązane, nie jest możliwe pisanie najpierw o sprawach „technicznych", czyli wymienianie po prostu zastosowanych środków wyrazu, a potem w drugiej części pisanie na temat ich roli w utworze oraz przedstawianie swojej interpretacji. Analiza i interpretacja wiersza wymagają uważnej lektury. Przeczytajmy fragment sonetu Adama Mickiewicza Stepy Akermańskie: Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi [...]. Aby zinterpretować ten dwuwers, będący podstawą do zrozumienia opisywanej w utworze sytuacji, trzeba skupić się na ukazywanym obrazie. Przed naszymi oczyma pojawia się przestwór oceanu, woda ma zieloną barwę, z fal wyłania się łódka. Jednocześnie uświadamiamy sobie niespójność widzianego obrazu - ocean jest suchy, a w dodatku podmiot liryczny mówi o wozie. Czasownik wpłynąłem wywołał w naszej wyobraźni obraz oceanu, ale musimy zweryfikować pierwsze wrażenie. Służy temu zastosowane w wierszu porównanie: wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi. Owa zieloność okazuje się trawą porastającą step, a ocean owym stepem. Aby to porównanie spełniło swoją rolę, czytelnik musi zrozumieć, jak i po co powstało. Dalszy ciąg utworu ukazuje trawy falujące pod wpływem wiatru, kępy drzew z daleka wyglądające jak wyspy na morzu, podkreśla ogrom stepu i samotność podróżnego. Początkowe wersy i zawarte w nim porównanie mające też charakter metafory są zatem funkcjonalne
* Podręczny słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Open, Warszawa 1994, s. 15.
ZASADY ANALIZY I INTERPRETACJI UTWORU LIRYCZNEGO
rozdział dziewiąty
w stosunku do całości wiersza. Właściwe odczytanie pierwszych wersów przywołuje kolejne obrazy i podsuwa pomysły interpretacyjne. Zauważenie podobieństwa między wozem jadącym po stepie a łódką płynącą po oceanie jest podstawą dla zrozumienia sonetu. Przypomnienie tego znanego fragmentu wiersza Adama Mickiewicza uświadamia, jak ważną rolę w analizie i interpretacji liryki ma uważne czytanie, przyglądanie się szczegółom, patrzenie na każdy wyraz osobno oraz na zestawienia słów. W wierszu wszystko ma bowiem znaczenie, zarówno to, co jest, jak i to, czego nie ma. Na przykład istotny jest choćby brak rymów czy brak podziału na zwrotki. Do czytelnika należy znalezienie wyjaśnienia istoty tego zjawiska, jego roli w utworze. Przystępując do analizy wiersza, należy przede wszystkim uważnie go przeczytać. Na pewno nie wystarczy zrobić tego raz, gdyż potrzebne będzie zgromadzenie wielu informacji. Trzeba też zwrócić uwagę na tytuł utworu lub jego brak. Tytuł może zawierać wskazówki interpretacyjne, skierować np. uwagę czytelnika na odbiorcę tekstu (Do Hanny), bohatera lirycznego (O Hannie) lub sytuację (Rozmowa z Matką Bożą). Również sposób sformułowania tytułu może być znaczący (wykrzyknienie No pasaian!, pytanie Dla kogo wiersze?). Czasem tytuł powtarza się w utworze (Bagnet na broń), stanowiąc niemal refren. Następnie kolejno należy rozpatrywać wszystkie elementy utworu (omówione zostały w poprzednich rozdziałach), zwracając szczególną uwagę na ich rolęwwierszu. Podczas czytania warto zaznaczać w tekście istotne elementy np. środki stylistyczne. Na marginesie wystarczy wtedy w skrócie dopisać uwagi na temat przyczyny użycia danego środka stylistycznego, jego roli w wierszu. Analiza i interpretacja wiersza sprowadza się do udzielenia odpowiedzi na pięć pytań:
\
• • • • •
kto mówi? o czym? po co? do kogo? jak?
y
Analizując i interpretując wiersz, można zatem postępować według następującego planu: 1. Przeczytać wiersz. 2. Zwrócić uwagę na tytuł (omówić jego rolę). 3. Określić podmiot liryczny. 4. Określić rodzaj liryki (bezpośrednia, pośrednia) - uzasadnić.
5. Zastanowić się nad tematem wiersza (m.in. nad jego związkiem z gatunkiem utworu, okolicznościami powstania). 6. Sprecyzować cel wypowiedzi podmiotu lirycznego (np. sldonienie do refleksji) - uzasadnić (dostrzec związek z okolicznościami powstania wiersza, wyborem gatunku). 7. Określić adresata wiersza (może być już określony w tytule). 8. Przeczytać wiersz jeszcze raz, zaznaczając środki stylistyczne. 9. Omówić kolejno środki stylistyczne, ich rolę (np. wyjaśnić sens metafor). 10. Zwrócić uwagę na budowę utworu (omówić wersyfikacj ę, budowę stroficzną, układ i rodzaje rymów, jeśli występują). 11. Przeczytać wiersz po raz kolejny, zwracając uwagę na nastrój, dynamikę, obrazowanie poetyckie, ukazane sytuacje liryczne, własne uczucia i refleksje towarzyszące lekturze utworu. 12. Zastanowić się nad kontekstem historycznym i biograficznym (jeśli wcześniej problem ten nie został wyczerpany), odwołać się do znajomości twórczości danego poety i epoki, w której tworzył (ten element może też stanowić wprowadzenie do analizy utworu). 13. Przywołać konteksty i nawiązania literackie, malarskie, skojarzenia z filmem, muzyką. 14. Omówić sens wiersza, precyzując, na jakie pytania odpowiada, a jakie stawia, do jakich przemyśleń skłania. Podczas pisania nie można zapomnieć o cytowaniu. Odpowiednio dobrane cytaty stanowią przykłady omawianych środków stylistycznych, występują w funkcji argumentacyjnej, np. przy omawianiu sensu utworu.
Egzaminator może przyznać dodatkowe punkty za szczególne walory pracy. Należą do nich m.in.: wyjątkowo rzetelna analiza utworu, doskonała znajomość środków stylistycznych - swobodne posługiwanie się terminologią teoretycznoliteracką, bardzo dobra znajomość epoki literackiej (np. filozofii tego okresu), interesujące nawiązania do innych tekstów kultury wyjątkowo konsekwentna kompozycja pracy, dobrze umieszczone cytaty nienaganny styl i język pracy
ROZDZIAŁ DZIESIĄTY
Analiza i interpretacja wybranych utworów Analiza i interpretacja dzieła literackiego, także lirycznego, wymaga określenia roli wielu elementów, szczegółowego rozpatrzenia zależności między nimi. Warto zatem przypomnieć sobie najważniejsze problemy poruszane w poszczególnych utworach, uświadomić sobie funkcję środków stylistycznych czy wersyfikacji w przedstawieniu zagadnień. Zamieszczone w niniejszym rozdziale omówienia wierszy są propozycją ich odczytania, podpowiadają, na co warto zwrócić uwagę, analizując utwór.
• Bogurodzica Pieśń ta powstała prawdopodobnie w XIII w Najstarsze odpisy, pochodzące z początku XV w., zawierają zapis nutowy Z kroniki Jana Długosza wiadomo, że śpiewano ją przed bitwą pod Grunwaldem, a także podczas ważnych uroczystości, można więc nazwać ją pierwszym polskim hymnem narodowym. Dwie najstarsze zwrotki zachwycają poetyckim kunsztem i dojrzałością. Pisane są wierszem intonacyjno-zdaniowym. Poszczególne wersy zawierają zdania lub ich części składowe. Utwór jest rytmiczny, głównie dzięki powtórzeniom. Pieśń rozpoczyna apostrofa do Matki Boskiej, którą podmiot liryczny występujący wliczbie mnogiej prosi o wstawiennictwo u Jezusa. Zwraca się do Marii z szacunkiem i uwielbieniem, o czym świadczą epitety: sławiena (sławiona) i zwolena (wybrana). Zauważamy użyte tu formy mianownika w funkcji wołacza (Bogurodzica, dziewica). Początkowa apostrofa - wykrzyknienie - nadaje pieśni uroczysty podniosły ton. Podmiot liryczny szuka również wstawiennictwa u Jana Chrzciciela, ma nadzieję, że przez pamięć o nim Jezus wysłucha próśb ludzi. Sposób wyrażania prośby szukanie pomocy u Matki i Jana Chrzciciela, stanie się bardziej zrozumiały, gdy uświadomimy sobie, że na średniowiecznych obrazach często pojawia się Matka Boska z Dzieciątkiem w towarzystwie Jana Chrzciciela lub też po obu stronach Jezusa stoją te dwie postacie. Ukazywano w ten sposób ich rolę jako pośredników między ludźmi a Jezusem. Wiersz stanowi zatem odzwierciedlenie utrwalonego poglądu. Prośba podmiotu lirycznego jest zwyczajna, dotyczy tego, co dla człowieka jest najważniejsze - szczęśliwego życia na ziemi i w raju. Liczne powtórzenia przypominają, że mamy do czynienia z utworem śpiewanym. Dwa pierwsze wersy zawierają epiforę, którą stanowi wołacz Maryja, później pojawia się anaforyczne A spajające kolejne elementy utworu oraz refren Kiryjelejzon (Panie,
zmiłuj się). Melodyjność i rytmiczność pieśni znakomicie podkreślają rymy zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Są tu rymy dokładne gramatyczne [nosimy- prosimy), a także niedokładne [Bożyce - człowiecze). Zaletą utworu jest jego symetryczność, dzięki której prośba (a właściwie kilka próśb: do Marii, Jana Chrzciciela i Jezusa) została zwięźle wyrażona. Są tu zatem paralelizmy mtonacyjno-składniowy (podobnie zbudowane zdania) i tematyczny (nosimy- prosimy, czasowniki dotyczące modlitwy zawierającej prośbę). Wyrazem symetrii są również podkreślone za pomocą rymu antytezy wiążące się z religijnym charakterem pieśni (Bogurodzica - dziewica, syn - Gospodzin, Bożyce - człowiecze). Bogurodzica odzwierciedla światopogląd ludzi'żyjących w średniowieczu. Mówi 0 tym, co było dla nich ważne, jak bardzo pragnęli być szczęśliwi w życiu doczesnym 1 wiecznym. A jednak prośba o zbożny pobyt i rajski przebyt musiała im się wydawać zbyt prozaiczna, skoro szukali wstawiennictwa tych, których Jezus kochał i szanował i którzy byli ludźmi. Mieli zapewne nadziej ę, że oni zrozumiej ą ich potrzeby Ów ogromny ładunek emocjonalny, wiara, miłość i nadzieja wyrażone prostymi i pięknymi zarazem słowami zdecydowały prawdopodobnie o doniosłej roli, jaką ta pieśń odegrała w historii.
• Lament Świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem) Malarstwo utrwaliło obraz Marii stojącej pod krzyżem, na którym umiera Jezus. Motyw cierpienia Matki Boskiej był częsty w sztuce średniowiecznej, powstało wiele obrazów i rzeźb ukazujących pietę, czyli rozpaczającą Marię i leżącego na jej kolanach zmarłego Jezusa. Utwór zwany Lamentem Świętokrzyskim nawiązuje do tej tradycji. Podmiotem lirycznym jest matka opłakująca śmierć syna, mówiąca o swych zaprzepaszczonych nadziejach, przepełniającym ją żalu i tęsknocie za zmarłym. Słownictwo, jakiego używa, jest niewyszukane, upodabnia ją do prostej kobiety podkreśla prawdziwość i siłę jej uczucia. Wiersz rozpoczyna apostrofa: Posłuchajcie, bracia miła, Kcęć wam skorżyć krwawą głowę; Usłyszycie moj zamętek, Jen mi się zstał w Wielki Piątek. W drugiej zwrotce płacząca zwraca się do innych, wierząc, iż jej wysłuchają i podzielą ból: Pożałuj mię, stary, młody. Opowiada więc o swym nieszczęściu, opisuje śmierć syna. Używa wielu epitetów podkreślających ogrom smutku: krwawe gody, zamętciężki, ciężka chwila. Następnie podmiot liryczny z miłością zwraca się do syna, mówi tak, jak czyni to matka, gdy tuli małe dziecko: Synku miły i wybrany [... ] A wszakom cię, Synku miły, wswem sercu nosiła [...].
Matka pragnie ulżyć synowi w cierpieniu, prosi: rozdziel z matką swoją rany, chce podeprzeć jego głowę, obetrzeć krew, dać pić. Nie może jednak tego zrobić, gdyż wisi on wysoko na krzyżu, jedyne, co jej pozostało, to być z synem do ostatniej chwili i patrzeć na jego męczeńską śmierć. Czytelnik zapomina o boskości Jezusa, widzi zrozpaczoną matkę, dla której umierający jest po prostu synem, która nie zastanawia się nad istotą ukrzyżowania, nie widzi w nim aktu zbawienia ludzkości. Ów przejmujący obraz podkreślają zdrobnienia, bezpośrednie zwroty do umierającego i tryb przypuszczający, który dodatkowo ukazuje niemożność udzielenia pomocy cierpiącemu. Kolejną zwrotkę rozpoczyna apostrofa do anioła Gabriela. Matka zwraca się do niego z wyrzutem: Gdzie jest ono twe wesele, Cożeś mi go obiecował tako barzo wiele. Przytacza słowa anioła: Panno, pełna jeś miłości!, dodając zaraz: A ja pełna smutku i żałości. W jej słowach wyczuwa się zawód i żal. Zwrotka następna zawiera poradę dla innych matek, do których Maria zwraca się z szacunkiem. Powinny modlić się, by nie spotkał ich taki sam los, by nie musiały oglądać tak strasznej śmierci swych dzieci. Ostatni dwuwers jest podsumowaniem, swoistym wyznaniem wiary gdyż podmiot liryczny mówi: Nie mam ani będę mieć jinego, Jedno ciebie [...]. Jest to jednocześnie wyraz miłości matki, która wie, że już nigdy nie będzie mogła objąć, przytulić swego dziecka, od tej chwili będzie żyć wspomnieniami. Ten pochodzący z końca XV w. utwór ukazujący obraz bezradnej, cierpiącej razem z umierającym na krzyżu Jezusem Marii odwołuje się do apokryfów przedstawiających scenę ukrzyżowania. Wiersz ma charakter modlitwy pieśni religijnej i elegii. Jest to planlct, czyli stosowany w poezji średniowiecznej utwór o treści żałobnej, zawierający prośbę o współczucie. Sytuację liryczną podobną do ukazanej w Lamencie Świętokrzyskim można odnaleźć w wierszu Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Elegia o... [chłopcu polskim]. Podmiotem lirycznym jest matka, która opłakuje syna - poległego podczas wojny żołnierza. Mówi do niego słowami pełnymi miłości, używa zdrobni eń(synku, syneczku). Wylicza, jak straszne rzeczywidział przed śmiercią, jak cierpiał. Z wypowiedzi tych można wywnioskować, że chciałaby go pocieszyć, uchronić przed niebezpieczeństwem, j ak to zapewne czyniła, gdy był mały Woj na sprawiła, że chłopiec musiał szybciej dorosnąć, zapomnieć o słodkim czasie dzieciństwa, o czym zrozpaczona matka mówi: Oddzielili cię, syneczku, od snów, co jak motyl drżą, Haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią.
§ " 1. S |j gj.
Sposób wyrażania emocji przez podmiot liryczny obu wierszy jest podobny Wyczuwa się żal, niemożność pogodzenia się z losem. Maria wie, że jej syn musiał umrzeć na krzyżu, aby zbawić ludzi, ale ta świadomość nie zmniejsza jej rozpaczy Matka żołnierza wie, że musiał walczyć za ojczyznę, ale to również nie zmniejsza jej bólu.
• Adam Asnyk - Do
młodych
Wiersz składa się z pięciu zwrotek, z których każda stanowi osobną całość, a jednocześnie apostrofę. Adresatem są młodzi - młodzi duchem, światli, próbujący zmienić świat, tworzący nową rzeczywistość. Podmiot liryczny zachwyca się światem, możliwościami, jakie stwarza poszukiwanie nowych rozwiązań. Zachęca do działania. Jest przekonany, że ludzie zawsze będą skłonni szukać czegoś nowego, dążyć do odkrycia tego, co jeszcze nieznane, zawsze się znajdą ciekawi świata marzyciele. Wiersz rozpoczynają podniosłe i radosne zarazem wezwania: Szukajcie prawdy jasnego płomienia, Szukajcie nowych, nieodkrytych dróg! W drugiej zwrotce również występują anafory dzięki którym kolejne wersy stają się rytmicznym wyliczeniem. Ostatni wers tej zwrotki wyraźnie nawiązuje do Ody do młodości Adama Mickiewicza: Ludziom niebiańskich nie zbraknie zachwytów, Lecz dalej sięgnie ich wzrok. Podmiot liryczny występuje w roli nauczyciela, mentora, lctóryz jednej strony wskazuje nowe cele, a z drugiej ostrzega przed niebezpieczeństwem nadgorliwości. Dlatego też najpierw mówi o naturalnym biegu rzeczy: Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach, a zaraz potem przestrzega: Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, Choć macie sami doskonalsze wznieść; Na nich się jeszcze święty ogień żarzy [...]. Nasuwa się wniosek: należy szanować przeszłość, dorobek przodków, pamiętać o tradycji, historii. Życie człowieka nie składa się tylko z teraźniejszości, bo na jego los ma wpływ to, co było, i to, ku czemu zmierza. Prawdziwa mądrość polega na odpowiednim wykorzystaniu doświadczenia i połączeniu go z marzeniami. Każdy człowiek musi znaleźć swoje miejsce na ziemi, spełnić swoje zadanie i pamiętać, że należy też godnie odejść. Taka jest kolej rzeczy, zdaje się mówić podmiot liryczny - opanowany rozsądny i doświadczony
Ciekawie prezentuje się układ wersów i rymów, mający ogromny wpływ na tempo wiersza i, w związku z tym, jego nastrój. Wiersz jest pisany jedenastozgłoskowcem o układzie rymów abaab, rymy a są żeńskie, rymy b - męskie. Zamykający zwrotkę wers jest siedmiosylabowy, a z powodu zastosowania rymu męskiego brzmi jak rozkaz - krótki, ostry niepodlegający dyskusji. Wiersz dzięki temu emanuje wewnętrzną energią, jest rytmiczny. Może być odczytywany jako apel, zachęta do działania. Nic dziwnego, że tradycyjnie mówi się, iż stanowi odzwierciedlenie walki serca i rozumu, choć raczej, jak widać, nawołuje do pogodzenia tych dwóch niezaprzeczalnych wartości.
• Adam Asnyk - Jednego
serca
Sonet nawiązuje do romantycznej tradycji, postrzegającej miłość jako uczucie nieziemskie, nadzwyczajne, dzięki któremu człowiek przeżywa niezapomniane chwile. Podmiot liryczny wyraża żal i gorące pragnienie: Jednego serca! Tak mało, tak mało, Jednego serca trzeba mi na ziemi! Wzajemna miłość jest warunkiem szczęścia. Podmiot liryczny przywołuje sytuacje znane już z wielu romantycznych utworów: spojrzenia w oczy pocałunki, delikatny dotyk dłoni, a wreszcie - sen o ukochanej. Marzenie o miłości nie może się ziścić, ostatnie wersy tchną smutkiem, beznadziejność sytuacji podkreśla powtórzenie fragmentu pierwszego wersu: Jednego serca! Tak mało mi trzeba, A jednak widzę, że żądam za wiele! Liryk Asnyka przywołuje znany z literatury romantycznej wizerunek bohatera: samotnego i niezrozumianego, tęskniącego za miłością. To człowiek rozgoryczony rozczarowany życiem, z trudem hamujący emocje. W wierszu powtarzają się wykrzyknienia świadczące o sile uczucia.
• Krzysztof Kamil Baczyński - [Niebo złote ci otworzę...] Początek wiersza wprowadza nastrój pogodny miły, niemal romantyczny Podmiot liryczny pragnąłby uszczęśliwić ukochaną. Mówi więc: Niebo złote ci otworzę, [...] Ziemię twardą ci przemienię w mleczów miękkich płynny lot. Mówi miękko i delikatnie, ale jednocześnie pewnym, zdecydowanym głosem, używa czasu przyszłego, jest przekonany, że zdoła zrealizować swoje marzenia i pragnienia ukochanej. Stopniowo jednak głos staje się coraz cichszy mniej pewny W wypowiedź wkrada się melancholijny ton: deszczów siwy splot, wiolonczel żal. Okazuje się, że wojna niszczy wszystko, nie jest to dobry czas dla miłości. Podmiot liryczny zdaje sobie sprawę z tego, że w tak skażonym wojną świecie trudno urzeczywistnić marzenia.
Nie można być szczęśliwym, zapomnieć tego, co się widziało i w czym brało się udział: zabijaniu, śmierci, cierpieniu. Zwraca się więc do ukochanej z prośbą: Jeno wyjmij mi z tych oczu Szkło bolesne - obraz dni, Które czaszki białe toczy Przez płonące łąki krwi. Zapomnienie o wszechobecnej śmierci jest warunkiem spełnienia marzeń, warunkiem istnienia miłości. Wprawdzie w tym wierszu nie ma przerażających obrazów wojny ale jest on bardzo wymowny Smutny ton ostatniej zwrotki, piękne metafory obrazujące ludzką rozpacz i nieszczęścia przemawiaj ą równie mocno do wyobraźni czytelnika, j ak krzyk i wstrząsaj ące okrucieństwem obrazy znane z innych wierszy Baczyńskiego.
• Krzysztof Kamil Baczyński - Pokolenie Opis przyrody rozpoczynający utwór tylko pozornie nie jest pesymistyczny, od razu pojawia się nastrój napięcia wynikający z zastosowanego kontrastu. Drzewa, wiatr, dojrzałe zboża, owoce - te tradycyjne elementy opisu pejzażu kontrastują z chmurami, które suną drapieżnie w mrok. Podmiot liryczny zestawia ze sobą kolejne obrazy: kojarzący się z radością i obfitością plonów obraz ziemi, która kipi sytością jak wielka misa, oraz obciętej głowy, która zwisa ze świerków^ strasząc jak krzyk. Zastosowane porównania podkreślają skrajnie różny nastrój tych sytuacji. Temu samemu służą następne przywoływane obrazy: kwiatów, skręconych niczym korzenie ciał umarłych, krzyczących ludzi i strumyków okazujących się płynącą krwią. Z każdym słowem narasta mroczny nastrój, obrazy przypominają wizje Apokalipsy - wszędzie panuje ciemność, ludzie wyglądają i zachowują się jak zwierzęta, płynie krew, rośliny również krwawią. Personifikacja otaczającej ludzi przestrzeni przeraża. Podmiot liryczny widzi, że wojna niszczy wszystko, co piękne, zmienia życie w koszmar, a człowieka w istotę pozbawioną sumienia, wartości moralnych. Powtarza więc jak litanię: Nas nauczono. Nie ma Htości. [...] Nas nauczono. Nie ma sumienia. [...] Nas nauczono. Nie ma miłości. [...] Nas nauczono. Trzeba zapomnieć. Tak zaczynają się kolejne zwrotki, opisujące wojenną rzeczywistość, pełną ponurych obrazów: krwi, okrucieństwa, śmierci. Młodzi ludzie są świadkami męczeńskiej śmierci innych, nie mogą uwolnić się od tych wspomnień, powracają one w snach jak koszmar. Aby zabijać, muszą zapomnieć o ludzkich uczuciach. Ci, którzy biorą udział
w wojnie, zastanawiają się nad tym, co o nich pomyślą następne pokolenia: Czy nam postawią, z litości chociaż, Nad grobem krzyż. Podmiot liryczny wypowiada się w liczbie mnogiej (nas, my), gdyż jest jednym z wielu, jednym z pokolenia Apokalipsy Spełnionej.
• Krzysztof Kamil Baczyński - Spojrzenie Podmiot liryczny jest człowiekiem pozbawionych złudzeń, zrezygnowanym; świadczy o tym pierwsze zdanie tekstu: Nic nie powróci. Pragnie on powrotu przeszłości, gdy był szczęśliwy i nie groziło mu żadne niebezpieczeństwo, kiedy wszystko było zrozumiałe i proste. Teraz jest inaczej. On też jest zupełnie innym człowiekiem, wojna boleśnie go doświadczyła, wie zresztą, że to nie koniec jego zmagań z losem, przyjdzie mu zabić niejeden raz. Wiersz jest odzwierciedleniem rozterek wewnętrznych podmiotu lirycznego. Zostało to ukazane w ciekawy sposób. Podmiot liryczny widzi swoje odbicie w lustrze, a właściwie swoje różne odbicia - różne twarze świadczące o zmianach, jakie zaszły w jego życiu i osobowości. Pierwsze odbicie należy do „ja" zapamiętanego z przeszłości, gdy wszystko było piękne, drugie to „ja" wojenne, którym rządzi nienawiść, trzecie „ja" odbija się już tylko w wypłakanych łzach, czwarte utraciło wszelką nadzieję i radość życia. Grozę opisywanej sytuacji podkreśla sposób mówienia podmiotu lirycznego o sobie. Jest on w jakiś sposób zewnętrzny w stosunku do siebie, jednocześnie jest sobą i nie jest. Lustrzane odbicie żyje własnym życiem, jest samodzielne, osobne. Dystans patrzącego i odbicia zwiększa się, przy czym nie jest to odległość w przestrzeni, lecz w czasie. Ostatnie zwrotki są przeczuciem śmierci, są to czasy nadaremne. Ogromną rolę w tym liryku odgrywają powtórzenia - anafory i epifory - stwarzające wrażenie monotonnej wyliczanki, która w pewnym momencie staje się złowróżbna.
• Krzysztof Kamil Baczyński - Z gtowę na karabinie Utwór ma interesujący zamysł kompozycyjny: najpierw przemiennie została ukazana mroczna teraźniejszość i radosna przeszłość, w szóstej zwrotce pojawia się przerażająca przyszłość, w ostatniej zaś znajduje się refleksja dotycząca życia i wyznawanych wartości. Podmiot liryczny opisuje otaczającą go rzeczywistość, starannie dobierając słowa, by jak najlepiej oddały wstrząsający obraz zagłady świata, jaki znał i kochał. Rzeczywistość ta jest ponura, zewsząd czyha śmierć: Nocą słyszę, jak coraz bliżej drżąc i grając krąg się zaciska.
Nie ma ucieczki - symboliczny krąg zaciska się coraz bardziej, z każdą zwrotką wiersza narasta napięcie. Próbą jego rozładowania są wspomnienia nie tak odległego czasu dzieciństwa. Świat był wtedy piękny jasny bezpieczny pełen miłości: Bujne obłoki Były dla mnie jak uśmiech matki. Podmiot liryczny zdaje sobie sprawę, że to wszystko przeminęło. Opisując przeszłość, używa słów kojarzących się z czymś przyjemnym, wnoszących pogodny nastrój: zdrój chyży płatki bzu, uśmiech matki, gołębia młodość. Kontrastują z nimi przerażające obrazy nadchodzącej śmierci. W wierszu dzięki onomatopei słychać odgłos pocisku, który: Ostrzem świszcząc tnie tuż przy ustach. Świadomość nadchodzącej śmierci jest przerażaj ąca, w utworze panuj e katastroficzny nastrój, który podkreśla dynamika ukazywanych obrazów: Obskoczony przez zdarzeń zamęt, kręgiem ostrym rozdarty na pół, głowę rzucę pod wiatr jak granat, piersi zgniecie czas czarną łapą. Ostatnia zwrotka jest podsumowaniem krótkiego życia podmiotu lirycznego, swego rodzaju mottem. Brzmi ona (zapewne z powodu rozpoczęcia zdania spójnikiem bo) jak próba wytłumaczenia się przed kimś, kto zwraca uwagę niegrzecznemu chłopcu: Bo to była życia nieśmiałość, A odwaga, gdy śmiercią niosło. Umrzeć przyjdzie, gdy się kochało Wielkie sprawy głupią miłością. Wiersz zachwyca ekspresją, umiejętnością odzwierciedlenia intensywności przeżyć.
• Miron Białoszewski - Ballada o zejściu do sklepu Zwyczajna sytuacja ukazana w tym wierszu - wyjście do sklepu - urasta do rangi ważnej sprawy staje się okazją do rozważań na temat naszego postrzegania codzienności. Podmiot liryczny opisuje po kolei swoje czynności, czyni to dość drobiazgowo: Najpierw zeszedłem na ulicę schodami Wydawałoby się to takie zwyczajne, ale podmiot liryczny jest zachwycony swoim dokonaniem: ach, wyobraźcie sobie, schodami. Wyszedłszy na ulicę, mija różnych ludzi, spogląda na nich, jest zaskoczony, że tyle osób go mija. Przygląda im się, odnotowuje ich w pamięci: Potem znajomi nieznajomych mnie mijali, a ja ich.
Czytelnik pewnie się zastanawia, co szczególnego może być w tej sytuacji, ale podmiot liryczny jest nią szczerze zachwycony Zwraca się więc do słuchających jego ballady opowieści: Żałujcie, żeście nie widzieli, jak ludzie chodzą, żałujcie! Powtórzenie ma upewnić wszystkich, że było to naprawdę niezwykłe zjawisko. Opowiadający umiejętnie manipuluje uwagą słuchaczy, stosuje apostrofę, powtórzenie, zmienia rytm mówienia, co odzwierciedla różna długość wersów. Następna zwrotka jest początkowo mniej egzaltowana, ale potem emocje narastają. Człowiek wchodzi do sklepu. Opisuje jego wnętrze: paliły się lampy ze szkła. Ale nie to zwraca jego uwagę. Jest zainteresowany tym, co słyszał. Aby zaciekawić, podnosi głos: i co słyszałem?... co słyszałem?. Wydawałoby się, że nareszcie coś się w tej opowieści wydarzy nadzwyczajnego, ale nie. Pada odpowiedź: szum toreb i ludzkie mówienie. Opowieść dobiega końca. Podmiot liryczny stwierdza, że wrócił do domu. Jednak stwierdza to nie jest odpowiednie słowo - on zachwyca się tą sytuacją, powrót, tak jak wyjście, urasta do rangi nadzwyczajnego wydarzenia: No naprawdę naprawdę wróciłem. Partykuła wzmacniająca no i powtórzenie podkreślają niezwykłość tego powrotu. Właściwie nie wiadomo, jak należy czytać ten wiersz, poważnie czy z przymrużeniem oka. Na tę dragą możliwość wskazuje tytuł - Ballada. Może jest to parodia ballady która powinna opowiadać o zdarzeniach tajemniczych, niezwykłych i zaciekawiać nastrojem grozy.
• Miron Białoszewski - Ballada z makaty Wiersz jest opisem obrazka - haftu na makatce przedstawiającego dziewczynę leżącą w ogródku. Niestety chyba hafciarka nie była zbyt zdolna, bo dziewczyna ma za długie nóżki - podgięte, obie lewe. Patrzący zaczyna opis obrazka prawie jak baśń: fest sobie zielony ogród. Drzewa przypominają kalafiory, inne rośliny też nie bardzo się udały, toteż: Panna leży w jarzynie (myśh, że na mięcie). Wyszywana dziewczyna ożywa na naszych oczach, o czymś zapewne marzy gdyż podparła twarz rękoma.
Na co panna czeka z zamyśleniem na flekach?? Oglądający zastanawia się, przygląda, niemal widać, jak przekrzywia głowę, by lepiej zobaczyć szczegóły. Dojrzał anilinowe ptaszki, które są haftowane tak barwnymi nićmi, że przywodzą na myśl rajski ogród. Zobaczył jeszcze jedną postać - chłopaka w kapeluszu. Wygrywa on jakieś melodie, nie zwracając uwagi na to, że jest nieudolnie wyszyty Rozbrzmiewa muzyka, w wierszu pojawiają się dźwięki skocznej melodii: radi-radi-radi-ra-ra!!. Barwy makatki mienią się oglądającemu w oczach, a makatkowa panna jest zachwycona muzyką: aż panna tupie we fleki. Trzepoczą pantoflowe wstążki, dygają rajskie widoczki. Zdaje się wołać do grajka i zachęcać go: graj pan - muzyki!. A potem już niewiadomo, kto woła, czy panna z makatki, czy ktoś przyglądający się obrazkowi. Głośne pokrzykiwania brzmią rytmicznie, radośnie. Nastrój ten udziela się czytelnikowi dzięki szybkiemu rytmowi wiersza i dźwiękom naśladującym oberki - sztajerki: ody-rydy-rydy-ucha!. Sposób opisu makatki jest interesujący Opiera się na spostrzeżeniu, że kolorowa, wesoła makatka przyciąga wzrok, ale trudno skupić się na jakimś szczególe, bo użyto zbyt wielu kolorów, a niektóre elementy są niezbyt precyzyjnie wyszyte. Opis naśladuje typowe oglądanie obrazka: wzrok błądzi, przesuwa się powoli, wychwytuje coraz to inne szczegóły choć najdłużej zatrzymuje się na centralnej postaci. Kiczowatość makatki rzuca się w oczy podkreślona została zwłaszcza potocznym j ęzykiem wiersza (raj tu nielichy) oraz przypominaniem nieudolności hafciarki.
• Miron Białoszewski - Podłogo,
błogosław!
Wiersz ten jest przykładem poezji lingwistycznej. Poeta skupia się na słowie, jego brzmieniu, sposobie wykorzystania w związkach frazeologicznych, dzieli wyrazy na cząstki i spaja je, tworząc neologizmy Wyraźnie bawi się słowem. Zapewne podmiot liryczny jest osobą, która przygotowuje obiad. Na desce leżą skrojone buraki, obrane kartofle. Zwyczajność tych potraw, codzienność sytuacji przypomina czytelnikowi, że na co dzień słyszy te słowa. Nie dostrzega w nich nic ciekawego, więc jest zaskoczony iż podczas przygotowań do obiadu czy krojeniu jarzyn do sałatki objawiają się nowe właściwości słów, co ukazują liczne w tym wierszu neologizmy: Buraka burota i buraka bliskie profile skrojone [...]. Przekrojony burak staje się inspiracją do poszukiwań i eksperymentów językowych.
Czytelnik ledwie nadąża za różnorodnością skojarzeń podmiotu lirycznego. Zwykłe kartofle na dłużej przykuwają uwagę: ach! i flet zaczarowany w kartofle - flet [...]'. Brzmienie wyrazu nagle wydaje się interesujące, podmiot liryczny z upodobaniem powtarza wyraz kartofle. Następnie zajmuje się słowem podłoga. Podkreśla zwyczajność podłogi, kojarząc ją ze słowami modlitwy: podłoga leżąca strona boga naszego powszedniego [...]. Zwyczajność używania podłogi nie oznacza zwyczajności brzmienia słowa, które podlega kilkakrotnemu przekształceniu: Podłogo nasza, błogosław nam pod nami błogo, ołogo... Zgodnie z wcześniejszym skojarzeniem, podmiot liryczny zwraca się do podłogi, jakby modlił się do niej, na tę stylizację wskazuje apostrofa utrzymana w podniosłym tonie. Ku zdziwieniu czytelnika, podmiot liryczny doszukał się nowych znaczeń w niecodziennych połączeniach fragmentów słów i w cząstkach słów, wykorzystał zbieżność dźwięków. Połączył w wierszu wyrazy znaczeniowo od siebie odległe, udowadniając, że te zestawienia mają sens.
• Miron Białoszewski - Sk Twarzą w twarz Siekierek Każdy mieszkaniec Warszawy zna Siekierki, dwa dymiące kominy ciepłowni widoczne są z daleka. Wokół zakładu ciągną się ogródki działkowe i niezagospodarowane łąki. Sytuacja może wyglądać tak: ktoś idzie i spogląda w stronę Siekierek. Zbliża się, jeszcze parę kroków, znów bliżej. Spogląda. Może być też tak: ktoś wygląda przez okno wieżowca (Białoszewski istotnie mieszkał na dziewiątym piętrze). Widzi kominy Słońce odbija się w szybie. Nagle wydaje mu się, że kominy są blisko. Wiersz jest wyrzucaniem z siebie dźwięków, w jakiś sposób kojarzonych ze sobą. Ktoś mówi, dopóki starczy mu oddechu: blask zielsk bi bli skop Wyczuwa się w tym wierszu jakieś szczególne napięcie, próbę uchwycenia czegoś ulotnego, jaldegoś słowa, znaczenia, sensu, obrazu - a może wszystkiego po trochu.
• Ernest Bryll - [Wciąż o Ikarach głoszą...] Mit o Dedalu i Ikarze wciąż stanowi inspirację dla twórców. Tym razem Ernest Bryll w pierwszym wersie zawiera prowokujące do zastanowienia się zdanie: Wciąż o Ikarach głoszą - choć doleciał Dedal. Przypomina ono, że artyści, na przykład malarze, zajmowali się właściwie tylko osobą Ilcara, który zginął, spadając do morza. Wystarczy spojrzeć na tytuły obrazów - upadek Ikara uwiecznili: Piotr Bruegel, Peter Paul Rubens, Carlo Saraceni, Marc Chagall, Henri Matisse. To trafne spostrzeżenie tak zaprząta uwagę czytelnika, że prawie nie dostrzega liczby mnogiej: Ikary. Są to ludzie obdarzeni takimi cechami jak mityczny bohater: młodzi, szaleni, lekceważący pewne konieczności, pragnący zaznać czegoś nowego, nieobliczalni w działaniu. Podmiot liryczny dziwi się zainteresowaniu twórców, którzy poświęcają swe dzieła Ikarowi: jakby to nikłe pierze skrzydłom uronione chuda chłopięca noga zadarta do nieba - znaczyła wszystko. Deprecjonuje wartość czynu młodzieńca, porównując jego lot ku słońcu do lotu ciem. Słowo męstwo ma także inny wymiar, jeśli jest ono takie, jak to: [...] co je ćmy gromadą skwiercząc u lampy objawiają... To bezmyślność, niepotrzebna brawura, głupota, a nie odwaga człowieka, który chce pokonać swoją słabość, niedoskonałość i osiągnąć coś niemożliwego. Podmiot liryczny stwierdza, że nikogo nie interesują ludzie rozsądni, znający miękkość wosku. Oni nie podejmują ryzyka, nie działają pochopnie, rozważają każde posunięcie. Nikt nie pyta, czy robią tak z powodu tchórzostwa, czy pragną nade wszystko odnieść sukces, więc podejmują się tylko tego, co można osiągnąć. Gorycz porażki, jeśli cel okaże się zbyt odległy, to nie dla nich. Czytelnik w pewnym momencie orientuje się, że podmiot liryczny mówi inaczej, używa 1. osoby liczby mnogiej, a zatem włącza siebie i czytającego w krąg osób podobnych do Ikara (dano nam tyle męstwa) lub podobnych do Dedala (umiemy dopadać wybranych brzegów, mijają nas w pieśni). Stawia to czytelnika w trudnej sytuacji: musi się określić, zdecydować, ldm jest. To trudna decyzja. Bycie bohaterem jest nęcące - wciąż o Ikarach głoszą. Los Dedala to zapomnienie - mijają nas w pieśni. Trzecia zwrotka ukazuje czytelnikowi jeszcze inny aspekt poruszanego problemu. Otóż na obrazie Breugla rolnik, pasterz i rybak nie patrzą na spadającego chłopca, w ogóle nie spoglądają w stronę morza. Mógł przecież namalować ich inaczej, to jego indywidualna interpretacja sceny opisanej w micie. A jednak tak właśnie to sobie wyobraził. Podmiot liryczny tłumaczy decyzję twórcy: Bruegel, co osiwiał pojmując ludzi, oczy im odwracał od podniebnych dramatów. Wiedział, że nie gapić trzeba się nam wikary, nie upadkiem smucić
- choćby
najwyższy... a swoje ucapić. Doświadczenie życiowe, intuicja artysty spowodowały, że postanowił tak namalować świadków upadku Ikara. Pozostaje zapytać, czy słusznie. Podmiot liryczny odpowiada pytaniem: CzyDedal, by ratować Ikara, powrócił?. Wiersz Grochowiaka stawia więcej pytań. Należy rozważyć zasadność zachwycania się romantycznym tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga - jest ono przecież niczym innym, jak Ikarowym marzeniem o zdobyciu przestworzy. Pod znakiem zapytania stoi sens zrywów niepodległościowych, narażania życia przy różnych okazjach - przecież to też brawura: Artyleryi ruskiej ciągną się szeregi, [...] Przeciw nim sterczy biała, wąska, zaostrzona, Jak głaz bodzący morze, reduta Ordona. Bohaterowie znani z historii nie wiedzieli, czy uda się im dopłynąć do nieznanego lądu, zwyciężyć w bitwie, wygrać z losem. A jednak próbowali. Istotnie, to o nich powstają legendy, a nie o tych, którzy działali zachowawczo, nie podjęli takiego ryzyka. Ryzyko tych ludzi polega na czym innym, mianowicie na prawdopodobieństwie przejścia przez życie w sposób niezauważony, a potem odej ściu w niepamięć. Nie należy oczekiwać, że wiersz da odpowiedź, jaka postawa jest właściwa, zwłaszcza, że spór trwa od wieków. Stawianie trudnych pytań interesująco wpłynęło na język utworu - pięknie ukazana metaforyczność postaci Ikara kontrastuje z kolokwializmami (gapić się, ucapić) i, tak jak graficzne wyróżnienie poszczególnych elementów wiersza, podkreśla emocje podmiotu lirycznego. Z legendą Ikara podejmuje również dyskusję Tadeusz Różewicz w wierszu Prawa i obowiązki. Utwór dzieli się na dwie części, w pierwszej podmiot liryczny prezentuje swój dawnypogląd: trzeba ratować Ikara, każdy powinien porzucić swoje zajęcie i biec na pomoc, gdy: Ikar spada Ikar tonie syn marzenia [...]. Rolą poety jest przypominanie ludziom o ich obowiązku dbania o marzenia, podtrzymywanie wiary w piękne wartości duchowe. W drugiej części wiersza, gdy podmiot liryczny jest bogatszy o doświadczenia życiowe (wojna zmieniła wszystko, kazała przewartościować dotychczasowe ideały) inaczej ocenia tę sytuację. Nie jest już zbulwersowany tym, że każdy zajmuje się swoimi sprawami i nie ratuje Ikara. Zastanawia się, czy ma prawo pouczać ludzi, nakazywać im walkę o ideały. Być może każdy ma swoje przeznaczenie: Ikar musi utonąć, a oracz musi orać ziemię. Wiersz jest pytaniem o obowiązek moralny spoczywa-
Ej 2 w
-a' No
o 3 jT g f> ~
jący na każdym człowieku. Wprawdzie podmiot liryczny stwierdza: przygoda Ikara nie jest ich przygodę musi się tak skończyć, jednak pewności tego zdania zaprzecza wcześniejsze wahanie: lecz teraz kiedy teraz nie wiem wiem [...]. Jeszcze inaczej na temat losu Ikara wypowiada się Zbigniew Herbert w wierszu Dedal i Ikar. Jest to dramatyczny dialog ojca z synem. Zwykło się mówić, że Ikar spełnił odwieczne marzenie ludzkości o lataniu. Okazuje się jednak, że ważniejsze jest odwieczne przywiązanie człowieka do spraw zwykłych, codziennych, ziemskich. Ikara nie kusi to, co nieznane, przed lotem ku słońcu powstrzymuje go tęsknota za tym, co zna i kocha, za ziemią, skarży się: nie mogę patrzeć się w słońce tak jak ty patrzysz się ojcze. Wiersz kończy się komentarzem podmiotu lirycznego, który pragnie rozwiązać zagadkę upadku Ikara: Był taki młody nie rozumiał że skrzydła są tylko przenośnią.
• Konstanty Ildefons Gałczyński - O mej poezji Podmiot liryczny charakteryzuje swoją poezję. Jest ona różnorodna, porusza rozmaite tematy odzwierciedla pełną gamę nastrojów. Pierwsza zwrotka mówi o poezji ciepłej, wrażliwej, niemal romantycznej. Te wiersze ukazują piękno przyrody mówią o kontemplacji natury a także miłości przynoszącej spokojną radość. Druga zwrotka mówi o liryce refleksyjnej, która powstaje w samotności i ciszy, gdy się uśpiło wszystko i świerszczyk w szparze cegły trzeszczy. Można wtedy przemyśleć wiele spraw, które w gwarze dnia umykają. Poeta dostrzega nawet drobnostki, z jakich przecież składa się życie człowieka. Trzecia zwrotka ukazuje ogromną zaletę i moc poezji - to możliwość kreowania nowych światowy niezwykłych zdarzeń. Tu wszystko staje się możliwe i nawet codzienność jest fantastyczna, baśniowa, nie ma niepoetyckich tematów, można pisać choćby o tym, że: [...] wiecie stary kot usnął pod lufcikiem krzywym na parapecie. Język wiersza jest adekwatny do treści - prosty i obrazowy zarazem. Taka też jest definicja rozpoczynająca rozważania o istocie poezji: Moja poezja to jest noc księżycowa, wielkie uspokojenie. Porównanie to ukazuje jednocześnie i sposób powstawania, i oddziaływanie poezji na czytelnika. Sens liryki przedstawia nastrojowy obraz poetycki, odwołujący się również
do wrażeń smakowych, wspomagających wyobraźnię czytelnika: [...] poziomki słodkie są w parowach i słodsze cienie. W ten sposób zostaje określona pora dnia przeznaczona na pisanie poezji, jej czytanie, a także nastrój, jaki ona wytwarza. Wieloznaczność użytych metafor sprawia, że wiersz jest króciutki. Zwięzłość i obrazowość niezwykle trudno połączyć. Codzienność spraw poruszanych w poezji łatwo zauważyć dzięki przykładom podanym w wierszu: świerszczyk trzeszczy, kot usnął. Liryczny ciepły nastrój został wytworzony natomiast dzięki zdrobnieniu (świerszczyk) i kilkakrotnym użyciu wyrazów z tego samego kręgu semantycznego [noc księżycowa, uspokojenie, uśpiło, usnął). Czytelnicy poezji Gałczyńskiego mogą potwierdzić, że wiersz ten w pełni odzwierciedla jej charakter i subtelne piękno.
• Zbigniew Herbert - Kamyk Wiersz jest próbą zdefiniowania, czym jest kamyk: kamyk jest stworzeniem doskonałym. To stwierdzenie stawia kamyk w rzędzie istot żyjących i czujących. Doskonałość kamyka polega na tym, że jest: równy samemu sobie pilnujący swych granic wypełniony dokładnie kamiennym sensem. Podmiot liryczny trzyma w dłoni kamyk. Przygląda mu się: z każdej strony wygląda tak samo - jak kamień. Dość ciężki, nieruchomy, twardy Nie zmienia się. Podmiot liryczny przystępuje do dalszych badań: kamyk prawie nie pachnie. Ta niezmienność kamienia także jest zastanawiająca. Zachowuje on, jeśli tak można powiedzieć, stoicki spokój: jego zapał i chłód są pełne godności. Do tej pory kamyk wygląda istotnie jak stworzenie doskonałe, jak wzór do naśladowania. Stałe poglądy, niezmienne zasady jednakowa twarz dla wszystkich i spokój niezależnie od okoliczności. Dystans, umiar, wewnętrzna dyscyplina. Żadnej rysy Podmiot liryczny obraca kamyk w dłoni i stwierdza: czuję ciężki wyrzut kiedy go trzymam w dłoni i jego ciało szlachetne przenika fałszywe ciepło.
Gra słów nie jest przypadkowa. Trzymając w ręku kamień, czuje się jego ciężar, możliwość wykonania rzutu, jakąś uśpioną energię. Trzymając kamień, oddaje mu się też swoje ciepło. To, że kamień ogrzał się, nie znaczy że sam jest w stanie to ciepło wytworzyć. Podmiot liryczny czuje wyrzuty sumienia, gdyż zakłócił spokój kamienia, naruszył granicę tak ściśle wyznaczoną i pielęgnowaną. Wszystkie epitety podkreślają przecież niechęć kamienia do jakichkolwiek zmian i nawiązywania bliższych kontaktów: równy, pilnujący swych granic, pełny godności. Na tym więc polega istota kamyków tajemnica ich doskonałości: kamykinie dają się oswoić. Zachowują kamienną twarz, może mają też serce z kamienia. Uczyniona w wierszu personifikacja zachęca czytelnika do rozważań nad bytem kamyków, gdyż są świadkami naszego życia, patrzą na nas okiem spokojnym bardzo jasnym. Są stałą cząstką otaczającej nas rzeczywistości.
• Zbigniew Herbert - Nike, która się waha Zbigniew Herbert odwołuje się w tym wierszu (jak w wielu innych) do antyku. Służy to w tym wypadku do sfabularyzowania przedstawianej sytuacji. Bohaterką wiersza jest bogini zwycięstwa Nike, która przeżywa moment zawahania. Chciałaby pomóc człowiekowi, ale zdaje sobie sprawę, że jej ingerencja zaburzy ziemski porządek rzeczy Bogini widzi samotnego młodzieńca, który idzie drogą. Nike wie więcej, niż zobaczyć mogą oczy: szara droga prowadzi go ku śmierci, jak to zwykle bywa podczas wojny: właśnie szala z jego losem gwałtownie opada ku ziemi. On nic nie przeczuwa, idzie długą koleiną wojennego wozu, a jego samotność wyraźnie wzrusza boginię. Tylu bogów wtrącało sięwludzkie sprawy zmieniało bieg wydarzeń. Ona również pragnie coś zrobić, przeżywa chwile rozterki. Jest w tym momencie piękna - podmiot liryczny przygląda się z podziwem postaci: prawa ręka piękna jak rozkaz opiera się o powietrze ale skrzydła drżą. Boginię ogarnia zwyczajne, łudzicie uczucie - chęć pomocy, współczucie, jakieś całkiem nieboskie roztkliwienie i żal: Nike ma ogromną ochotę podejść i pocałować go w czoło. Coś ją jednak powstrzymuje przed tym nierozważnym krokiem. Nie wiadomo, jaka będzie reakcja chłopca. Może straci całą odwagę. Do tej pory nie myśli o tym, co życie
mogłoby mu zaofiarować, więc nie waha się zginąć, ale kto wie, co może się zdarzyć, gdy pozna smak pocałunku. Strach, ucieczka - Nike przewiduje taki właśnie scenariusz wydarzeń. Dlatego też rezygnuje, nie podchodzi do młodzieńca, cofa się. I w końcu postanawia pozostać w pozycji której nauczyli ją rzeźbiarze. Staje się znów boginią, posągiem, przyjmuje swoją stałą bezpieczną pozę, wstydząc się bardzo tej chwili wzruszenia. Jeszcze przez chwilę analizuje swoje postępowanie, odczuwa je jako niepotrzebną chwilę słabości. Co prawda, ma wciąż przed oczami okropny obraz śmierci chłopca, ale pewnie za jakiś czas zniknie i nie będzie zakłócał jej boskiego spokoju. Może nie będzie już tak piękna, jak wtedy gdy przez chwilę prawie była człowiekiem, gdy czuła jak człowiek. O tym jednak Nike już nie myśli, to może być już tylko refleksja czytelnika, przypominającego sobie opis wahającej się Nike. Zastosowanie wiersza wolnego pozwoliło znakomicie oddać moment wzruszenia bogini, jej chwilowe zapomnienie. Herbert mistrzowsko operuje metaforą, dzięki której każdy z przedstawionych obrazów ma inny nastrój, dynamikę i ładunek emocjonalny Opis urody Nike jest spojrzeniem artysty na rzeźbę, która w niezwykły sposób emanuje energią. Opis śmierci młodzieńca przeraża statycznością. Obraz nieruchomej postaci z cierpkim obolem ojczyzny pod drętwym językiem kontrastuje ze znanym z pierwszej strofy obrazem ręki, która opiera się o powietrze. Za pomocą tych metafor ukazana została różnica między życiem i śmiercią. Tym bardziej staje się zrozumiałe, dlaczego wahająca się Nike wydała się podmiotowi lirycznemu tak piękna - w tym jednym momencie żyła naprawdę i czuła.
• Zbigniew Herbert - Pan Cogito czyta gazetę Temat wiersza jest tak codzienny że aż nie chce się wierzyć, iż ktoś się nim zajął. Czytelnicy poezji Zbigniewa Herberta pamiętają jednak, że Pan Cogito zazwyczaj jest przyłapywany na zwyczajnych czynnościach, np. obserwuje w lustrze swoją twarz, choć zdarzało się też, że rozmyślał o odkupieniu i opowiadał o kuszeniu Spinozy. Skoro czytanie gazety stało się sytuacją liryczną, warto się przyjrzeć, jak Pan Cogito oddaje się tej czynności. Oczywiście, jak każdy zaczyna czytać od pierwszej strony Tu znajdują się meldunki o zabiciu 120 żołnierzy. Pan Cogito nie jest nimi zainteresowany, już od jakiegoś czasu podawane są informacje o zabitych, bo - jak konstatuje podmiot liryczny - wojna trwała długo. Czytający dostrzega więc notatki, ale zapewne poprzestaje na przeczytaniu tytułów i automatycznie rejestruje podane liczby zabitych (można się przyzwyczaić). Tuż obok zauważa coś, co go zaciekawia. To artykuł o sensacyjnej zbrodni z portretem mordercy.
To jest to, na co czekał Pan Cogito - sensacja, nowość. Opis pobudza jego znudzoną wyobraźnię. Pan Cogito jest w swoim żywiole. Czyta z zainteresowaniem, a nawet prawdopodobnie siada wygodniej, aby zagłębić się z lubością w opis codziennej makabry. Wczytuje się w szczegóły kto zabił, kogo, w jakich okolicznościach, wszystko go ciekawi: przebieg morderstwa położenie ciał. Podmiot liryczny zastanawia się nad przyczyną takiego zachowania czytającego. Jedną z nich jest odległość, jaka dzieli Pana Cogito od miejsca śmierci 120 żołnierzy Nawet nie bardzo wiadomo, gdzie to jest - gdzieś w dżungli. Drugą jest liczba poległych: nie przemawiają do wyobraźni jest ich za dużo, ich śmierć staje się zbyt abstrakcyjna. Podmiot liryczny nadał nazwę temu zjawisku: arytmetyka współczucia. Oszczędny prosty j ęzyk wiersza, dyskrecj a w wyrażaniu emocj i oraz powściągliwość w wygłaszaniu komentarza są wręcz godne podziwu. Dzięki tej ascetycznej kompozycj i wiersz staj e się przypowieścią o uniwersalnej wymowie. Każdy może sprawdzić prawdziwość spostrzeżeń podmiotu lirycznego, wystarczy przejrzeć gazetę albo posłuchać wiadomości telewizyjnych oraz spojrzeć na strony portali internetowych.
• Horacy - Do
Leukonoe
Mówiący w 1. osobie podmiot liryczny zwraca się do Leukonoe, czyli Radosnej. Radzi jej, by nie pytała o przyszłość, ponieważ i tak nie ma na nią wpływa: Nie pytaj, nie godzi się wiedzieć, jaki mnie, jaki tobie Bogowie kres przeznaczyli, o Leukonoe! Środkową część utworu zajmuje uzasadnienie owej prośby, będące wyrazem zarówno poglądu stoickiego, jak i epikurejskiego: najlepiej czyni ten, kto ze spokojem spogląda w przyszłość i nie pyta, co mu los przyniesie: O ileż lepiej: co będzie, przyjmować. Sens życia polega na pogodzeniu się z losem i umiejętności zachowania dystansu w stosunku do wszystkiego, co on przynosi (stoicyzm). Następnie podmiot liryczny przypomina, jak szybko wszystko przemija. Zauważa, że wypowiedziane słowo już w tej samej chwili staje się przeszłością. Podmiot liryczny dochodzi do wniosku, że nie warto zamartwiać się nieustannie, zachęca więc dziewczynę: Każdy dzień zrywaj, ani trochę nie wierząc jutru. Jest to właściwie epikurejskie hasło carpe diem (chwytaj dzień), mówiące o potrzebie korzystania z każdej chwili życia, cieszenia się jego barwnością, niepowtarzalnością. Sens życia polega także na tym, by nie zmarnować ani jednej chwili, bo potem można tego żałować (epilcureizm).
Wiersz ma podniosły nastrój, zawiera apostrofę, mówi o sensie życia człowieka, prezentuje pewną postawę filozoficzną, ma więc cechy charakterystyczne dla ody
a Horacy - Exegi
monumentum
Podmiotem lirycznym ody jest świadomy swej wielkości poeta. Czyni on wyznanie, z którego wynika, że doskonale zdaje sobie sprawę, iż jego dzieło przetrwa wieki: Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu strzelający nad ogrom poetyckich piramid nie naruszą go deszcze gryzące nie zburzy oszalały Akwilon oszczędzi go nawet łańcuch lat niezliczonych i mijanie wieków [...]. Nieśmiertelność poezji podkreśla gradacja: nie zniszczy jej deszcz, wiatr, przetrwa też próbę czasu. Słowa non omnis mońar (nie wszystek umrę) najlepiej wyrażają pewność podmiotu lirycznego co do znaczenia sławy poetyckiej. Piękne metafory i kunsztowna forma utworu pozwalają czytelnikowi zrozumieć, że nadzieje poety były uzasadnione. Ostatnie wersy zawierają apostrofę do Melpomene (muzy tragedii, do której Horacy zazwyczaj się zwracał). Delficld laur, o który prosi, to natchnienie, jakie zapewni wieniec z liści laurowych rosnących w gaju Apollina - patrona poezji.
• Jan Kasprowicz - Cud w Kanie
Galilejskiej
Utwór ten znajduje się w zbiorze Mój świat - zawierającym Pieśni na gęśliczkach i Malowanki na szkle. Podmiot liryczny mówi prostym językiem, jest właściwie gawędziarzem, który barwnie, obrazowo przedstawia ciekawe zdarzenie. Zaczyna swą opowieść w taki sposób, by nie tylko zaciekawić słuchaczy ale także wydać się wiarygodnym: Mam lat osiemdziesiąt: Dosyć jak na człeka Człowiek tu przeżył, a dyć nie wie, Co go tu czeka. Tak było i ze mną [...]. Naturalną reakcją słuchaczy jest baczne zwrócenie uwagi na to, co też mogło się przydarzyć. Mówiący umiejętnie buduje napięcie: Dyć wczora z wieczora, Raczej w nocy, słyszę głosy [...]. Następuje barwna opowieść o przemawiającym z nieba głosie, który zaprosił staruszka na przyj ęcie odbywaj ące się w Kanie Galilej skiej. Głos rozwiał j ego wszelkie wątpli-
wości, zapewnił opiekę aniołów. W żywej rozmowie, jaką toczy gazda z głosem wyraźnie widać, że jest to człowiek ufający Bogu, lubiący dobrą zabawę i towarzystwo. Szybko wystroił się i wyruszył w drogę, nieustannie wypytując aniołów o szczegóły: Jakaże tam będzie Weselna gromada? Czy też gaździe z Poronina Zasiąść tam wypada? Ma on swój honor, więc nie chce wystąpić w Kanie jako zyd. Cieszy się na spotkanie z Panem Jezusem, mówi o tym szczerze i prosto: Co do Panjezusa, a juści, a juści, Każdy rad jest, gdy go Jezus Do siebie dopuści. Podczas wesela jest niemile zaskoczony brakiem wina, głośno woła: Dyć to sama woda!. Gdy Pan Jezus zobaczył jego frasobliwą minę, dokonał cudu: Stągwie poprzemieniał Na beczułki wina, Aby mógł się czym uraczyć Gazda z Poronina. Zabawny wiersz o charakterze gawędy ukazuje, jak wielką ufność pokładali w Bogu prości ludzie. Traktują Pana Jezusa zwyczajne, jako kochającego ich i pragnącego zawsze pomagać. Pan Jezus doskonale rozumie potrzeby ludzi, nie dziwi się niczemu, spełnia każde życzenie. Gawędziarz zapewnia, że kto w ten cud Jezusa nie wierzy, dostanie po gładkiem. Stylizacja ludowa objawia się w tym utworze nie tylko na poziomie języka (inna odmiana wyrazów, gwarowe wyrażenia), ale też świetnie oddaje mentalność prostych ludzi. Wiersz ten odzwierciedla filozofię franciszkańską, ukazuje piękno życia, zwłaszcza prostego, zwyczajnego. Potwierdza, że Bóg jest przyjacielem człowieka, pomaga mu w każdej sytuacji.
• Jan Kasprowicz - Dies irae Hymn wykorzystuje motyw Apokalipsy Wątek religijny służy ukazaniu kryzysu dotychczasowych wartości, szczególnie mocno podkreślony jest też ton katastroficzny Obrazy przedstawiane w wierszu przerażają, przemawiają do wyobraźni niezwykłą metaforyką i kontrastami, ukazują dobro i zło. Kasprowicz wykorzystał więc środki charakterystyczne dla ekspresjonizmu. Już początek utworu zapowiada jego niezwykłość. Stosując znane z kolędy Bóg się rodzi Franciszka Karpińskiego zestawienia ogień skrzepnie, blask ściemnieje oraz przywołując dźwięki trąb, autor przygotowuje czytelnika na spotkanie ze straszliwym
obrazem końca świata. Nastrój grozy potęguje apostrofa zawierająca wyraz ostatni: A ty, psalmisto Pański, nastrój harfę swoją już na ostatni ton! Podmiot liryczny występuje w imieniu sądzonej ludzkości, dlatego wielokrotnie zwraca się z prośbą o litość. Orędownikiem cierpiących czyni Jezusa, tylko On może zrozumieć ogrom bólu, gdyż sam cierpiał. Powtarzające się apostrofy: 0 Głowo, owinięta cierniową koroną, gasnącym na wieki wieków spojrzyj na nas okiem! przywodzą na myśl mroczne wnętrze kościoła, gdzie klęczący u stóp krzyża ludzie modlą się, co chwila z nadzieją spoglądając w górę - widzą pochyloną głowę Jezusa, zapewne pociemniałą ze starości. Ogarnia ich smutek. W utworze nawet kościół nie jest miejscem bezpiecznym. Ludzie wreszcie zdają sobie sprawę, że sędzią nie będzie litościwy Jezus, lecz gniewny Bóg widzący wszystko, oceniający sprawiedliwie, według raz ustalonych zasad. Na nic zdadzą się prośby i błagania: Płaczowi jęków słuchasz nie słyszącym uchem 1 sądzisz! Kyńe elejson! Na mękę wieków patrzysz nie widzącym okiem i sądzisz! Kyńe elejson! Ludzie tracą wszelką nadzieję. Przerażająca wizja końca świata staje się rzeczywistością, nie ma ucieczki. Obrazy, które powstały w wyobraźni poety, są niezwykle plastyczne. Doldadnie przedstawia on scenerię wydarzeń i wygląd poszczególnych postaci biorących w nich udział. Czytelnik ogląda przerażający pochód zmarłych i żywych udających się na sąd, grzmią trąby oczy oślepia blask, szaleje wichura. Podmiot liryczny umiejętnie podsyca nastrój grozy obrazy gęstnieją, powtarzają się, napięcie rośnie. Warto zwrócić uwagę, że dzieje się to głównie dzięki przenikaniu się metafor, odwoływaniu się do wszystkich wrażeń zmysłowych. Początkowo przeważają efekty dźwiękowe (surma jęczy, surma woła!), potem największą rolę odgrywają barwy kształty i ruch: [...] w pożarach spokojnego słońca szatańskim chichotem płoną świeże, niezwiędłe róże grzechu i winy! Na ich purpurze osiadł posępny i siny tej Konieczności cień [...]. Pojawiające się obrazy i słowa o znaczeniu symbolicznym przykuwają uwagę czytelnika, który ledwo nadąża za wyobraźnią autora, przytłoczony ekspresją wizji. W miarę czytania utworu widać narastające tempo: pędzi duch ludzki i naprzód, i wstecz, niby garść kurzu, porwana cyklonem [...].
Ruch ten jest bezcelowy co podkreśla grozę sytuacji. Czytelnik wie, że nie ma ratunku, wszyscy zostaną osądzeni, wszyscy są winni. Kilkakrotnie pojawia się postać pięknej jasnowłosej Ewy - symbolu urody, grzechu, namiętności; powtarza się także widok owiniętej cierniową koroną głowy, której źrenice, jako dwie pochodnie dogasające, płoną nad krętą, pustą nieskończoną drogą i gasną, gasną, a zgasnąć nie mogą. Ponury krajobraz, żmije, pijawki, potworne dźwięki, ciemne kolory szatan, grzmiąca surma archanioła, miliardy krzyży- to tylko kilka z licznych elementów mających wywołać, a następnie wzmacniać nastrój grozy Służą temu również wykrzyknienia, np.: O grozo świata! O widma, płynące w dal! [...]. Szczególna rola przypada w tym dziele epitetom, które w taki sposób opisują ukazywaną rzeczywistość, aby budziła trwogę i wstręt. Nic nie jest czytelnikowi oszczędzone, brzydota wdziera się wszędzie, ohydna jest też Ogromna, niesłychana, wiekuista męka, z nieprzygasłymi oczyma. W niektórych momentach zostało nagromadzonych tak dużo różnych form czasowników i rzeczowników odczasownilcowych, że doskonale oddaje to panujący chaos, tumult. Niezwykły jest pod tym względem opis pochodu zmartwychwstałych: Z wyciem hyjen, z rykiem lwów, z psów szczekaniem, z rżeniem koni, [... ] łkając, jęcząc, grożąc, klnąc, poszarpane niecąc skargi, pędzi tuman ludzkich żądz. Stosowanie wersów o różnej długości zwiększa dodatkowo dynamikę wiersza, są tu zatem wersy dwusylabowe [i płacz, A On) kontrastujące z opisowymi, nawet trzynastosylabowymi: Wichr idzie po rozdrożach westchnieniem głęhokiem. To wszystko sprawia, że czytelnik jest przygotowany na wyrok, jaki zapada: ludzkość jest winna, następuje koniec świata, wszystko cichnie: I stał się koniec świata... O chwilo spokoju!. Jednak nie oznacza to spokoju sumienia dla podmiotu lirycznego, który wstawia się za człowiekiem, pragnie go uratować przed strasznym losem. Uważa, że wprawdzie człowiek jest niedoskonały, grzeszny, ale takim go przecież Bóg stworzył, nie obdarzył go wystarczająco silnym charakterem, wystawił na pokusy W wierszu pojawia się akcent prometejski, podmiot liryczny buntuje się przeciw wyrokom Boga, czyni Go odpowiedzialnym za niedoskonałość i grzeszność człowieka: Ojcze rozpusty! Kyrie elejson. Nic, co się stało pod sklepieniem niebiosów,
bez Twej się woli nie stało! Podmiot liryczny mówi o sobie: [...] wygnaniec z Raju, tułacz nieszczęśliwy, zesłany, aby konać, na te ziemskie niwy [...]. Nie widzi sensu istnienia, choć był w chęć życia bogaty. Katastroficzna wizja odbiera radość działania, wszystko traci sens, co wymownie podkreśla pytanie retoryczne: Bo cóż może być, jeślim ja zginął?. Katastroficzny ton hymnu pozbawia czytelnika nadziei, pozostają mu tylko cierpienie i rozpacz. Motyw Apokalipsy można odnaleźć w utworach poetów okresu poprzedzającego wybuch II wojny światowej (np. Józefa Czechowicza) oraz opisujących wojnę (np. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Tadeusza Gajcego, Tadeusza Różewicza). W wierszu Żal Józefa Czechowicza pojawiają się wstrząsające obrazy ognia i potopu. Wydarzeniom towarzyszy huk, a blask zmienia się w czerwień, czerń i ciemność. Podmiot liryczny jest przerażony, przeczuwa, że stanie się coś złego, mówi: rozmnożony cudownie na wszystkich nas będę strzelał do siebie i marł wielokrotnie. Ukazuje zatem wizję zagłady, od której nie ma ucieczld, dotknie ona każdego, bez względu na wiek i płeć. Poeci Apokalipsy Przewidywanej świadomi są nieuchronności nadchodzącej zagłady, przytłacza ich mroczna rzeczywistość. W utworze Czechowicza wyczuwa się łęk przed spełnieniem przepowiedni - narasta napięcie budowane, tak jak w hymnie Kasprowicza, za pomocą powtórzeń (głównie anafor), nagromadzenia dynamizujących obraz czasowników oraz sąsiedztwa długich i krótkich wersów.
gj1 g! & S ta 2 w*
CS
• Jan Kasprowicz - Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Jest to cykl czterech sonetów, w których autor zawarł opis tego samego fragmentu krajobrazu, ale za każdym razem w innym oświetleniu. Kasprowicz postąpił więc tak jak malarz impresjonista. Wraz ze zmianą oświetlenia zmieniają się barwy i nastrój towarzyszący opisowi. W wierszu ukazane zostały dwie rośliny - krzak dzikiej róży i spróchniała limba, które są odpowiednio symbolami życia i piękna oraz śmierci. Pierwszy z sonetów opisuje poranek w górach. Rześlde powietrze jest pełne migotliwego światła, panuje cisza, barwy są jaskrawe, pięknie kontrastują w czystym powietrzu. Wszystkimi kolorami tęczy mienią się pawiookie stawy. Na tle szarych skał i bujnej trawy szczególnie wyraźnie jest widoczna pąsowa róża, sprawiająca wrażenie
sennej i zadumanej. Dopiero ostatnie wersy ukazują drugą bohaterkę utworu - próchniejącą limbę, spoczywającą w ciszy obok krzaku róży Drugi sonet rozpoczyna się impresjonistycznym opisem gór widzianych w innym oświetleniu. Przed południem słońce intensywniej oświetla skały, przeważają barwy świetliste i błękit - kolory znane z obrazów. Język wiersza oddaje zmiany kolorów za pomocą złożeń: bladobłękitny, siebmolity. W tym niemal baśniowym świecie krzak róży wydaje się szczególnie piękny, w słońcu płonie. Podkreśla to jego żywotność kontrastującą z obrazem limby którą toczą pleśnie. O wielkości limby która zapewne długo opierała się wiatrowi, świadczy jedynie przypomnienie przyczyny jej upadku: zwalona tchnieniem burzy. Dużą rolę odgrywa synestezja, w wierszu słychać szum wodospadu, jakby wzdychania, jakby żale przerywające ciszę. Porównanie ukazuje nowe cechy róży - wrażliwość i delikatność: Zatopion w szum, krzak dzikiej róży... Do ścian się tuli, jakby we śnie. W południe promienie słońca wydobywaj ą nowy nastrój, w miarę upływu czasu staje się on nostalgiczny Po południu w przyrodzie panuje cisza przerywana tylko głosami zwierząt [świstak gdzieś świszczę spod kamienia). Budzą się Lęki! Wzdychania! Rozżalenia. W tym momencie krzak róży jest mniej widoczny wtulił się między zielska i wykroty. Personifikacja ułatwia odczytanie symbolu róży jako życia, młodości i piękna. Wyraźniej widać limbę, zapewne oświetloną promieniami zniżającego się słońca, które powodują, że wyjątkowo mocno czerwonym próchnem limba świeci. Limba jako symbol przemijania i śmierci jest określona jako ofiara zamieci, która została na wznak rzucona świstem burzy. Czwarty sonet ukazuje wieczór. Słońce wydobywa upajające zapachy barwy powoli ciemnieją, w seledyn stroją się niebiosy. Trawy nawet z daleka sprawiają wrażenie miękkich i aksamitnych, zaczyna pojawiać się wilgoć, mgła rozmywająca kontury skał. Róża, jak zawsze, jest piękna. W tajemniczym świetle niesamowicie błyszczy rosa na jej płatkach, a widok limby która leży, zwalona wiewem burzy, jest bardzo przygnębiający Plastyczność obrazu jest w tych sonetach zachwycająca, czytelnikowi bez trudu udaje się poczuć powiew wiatru na twarzy, zapach ziół od niw liptowskich, od Krywania. Śledząc zmiany zachodzące w obrazie, wychwytuje on z łatwością każdy szczegół. Pejzaż malowany techniką impresjonistyczną z bliska składa się z barwnych punktów, dopiero oddalając się nieco od niego, można zobaczyć, że te drobne plamki zlewają się, tworzą rozmyte, pozbawione konturów kształty a z większej odległości ujrzy się już tylko barwne plamy W wierszach Kasprowicza z bliska widać nawet krople rosy na płatkach kwiatu, z niewielkiego oddalenia krzak dzikiej róży i pień limby na tle szarych skał, aż wreszcie zostaje tylko czerwona plama kwiatu i świecącego próchna.
Kontrastowe zestawienia pięknego krzaku róży i próchniejącej limby ułatwiają zauważenie, że są one nośnikami pewnych cech, stają się symbolami. Krzak róży ożywa na oczach czytelnika. Personifikacja podkreśla jego żywotność. Jest on istotą czującą, wrażliwie reagującą na zmiany zachodzące w otoczeniu: Samotny, senny, zadumany, Skronie do zimnej tuli ściany, Jakby się lękał tchnienia burzy. Róża jest świadoma swojej delikatności, nietrwałości. Przypomina jej o tym leżący obok pień limby która przecież niedawno rosła, górowała nad innymi roślinami. Zginęła właśnie w czasie burzy, o czym tekst kilkakrotnie mówi: zwalona tchnieniem burzy, rzucony świstem burzy, zwalona wiewem burzy. Limba symbolizuje śmierć, utraconą siłę. Jej zadaniem jest uświadomienie, że do przetrwania nie zawsze wystarczy siła fizyczna, potrzebna jest siła duchowa, wola życia, witalność. Czasem istoty wyglądające delikatnie odznaczają się większą umiejętnością przeżycia niż te pozornie silne, a może nadmiernie ufające swej sile. Wystarczy spojrzeć na różę, która krucha i niewielka, chowa się wśród skał przed wiatrem, wrasta w trawy trwa senna i zadumana.
• Jan Kasprowicz - Z chałupy Cykl sonetów Z chałupy zaliczany jest do tzw poezji chłopskiej, przedstawiającej codzienne życie mieszkańców wsi. Autor, znający tę tematykę z własnego doświadczenia (pochodził z chłopskiej rodziny), ukazał smutną egzystencję ludzi, ich walkę o przetrwanie, wyniszczające choroby, śmierć. Naturalistyczny sposób opisu rzeczywistości podkreśla nędzę i cierpienie, a brak komentarza sldania czytelnika do refleksji. Sonet I j est j edynym, w którym j est on kimś zewnętrznym w stosunku do opisywanej rzeczywistości, ujawnia swoją obecność, mówi coś o sobie i swoich uczuciach. W pozostałych wierszach podmiot liryczny jest jednym z mieszkańców wsi - opowiadaczem. Podmiot liryczny przywołuje z pamięci przygnębiający obraz malowniczo położonej, ale biednej wsi, w której na pierwszym planie widać walący się płot i chude krowy Rzuca się w oczy nędza opisywanych chat. Przykrego wrażenia nie zmienia barwny dziewek wieniec zdrowy w kraśnych chustkach. Język wiersza jest prosty, dlatego czytelnik od razu zwraca uwagę na apostrofę rozpoczynającą drugą część sonetu: Szare chaty! nędzne chłopskie chaty!, po której następuje wyznanie podmiotu lirycznego: Jak się z wami zrosło moje życie, [...] Dziś wy dla mnie wspomnień skarb bogaty, Ale wspomnień, co łzawią obficie. Jest to zapowiedź tematyki pozostałych sonetów w których czytelnik znajdzie przejmujące opisy biedy na wsi, portrety smutnych, schorowanych ludzi, przygnębiające
obrazy śmierci. Pytanie retoryczne zamykające pierwszy sonet ma również pesymistyczny wydźwięk: Hej! Czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?... Sonet XVto historia smutnego życia wiejskiej kobiety Bez zbędnych słów, niezwykle prostymi środkami podmiot liryczny przedstawia najważniejsze, tragiczne momenty z jej życia: śmierć męża, grad, suszę, sprzedaż roli, pójście dzieci na służbę, wędrówkę od wioski do wioski, ciężką pracę, starość, żebractwo, a wreszcie - śmierć. Nie ma w tym wierszu miejsca na piękne epitety i barwne opisy, tak szare i ponure było życie jego bohaterki. Interesujący efekt uzyskuje autor, opisując wydarzenia w taki sposób, jakby mówiła 0 nich sama kobieta. Stąd pytanie: A skąd płacić, gdy pustki w stodole?, a także refleksja -westchnienie: Trza pójść w żebry, trza żyć z łaski boskiej... Stylizacja językowa czyni tę relację bardziej wiarygodną i wzruszającą. Sonet XXXIX jest przejmującym obrazem życia wiejskiego dziecka, które za wszelką cenę pragnęło się uczyć. Nie zwraca więc uwagi na zimno, daleką drogę do szkoły, chłód w chałupie oraz drwiny Nawet na pastwisku czyta Homera i Wergiliusza. Całą prawdę przeraźliwej samotności chłopca w mieście, do którego pojechał, aby kontynuować naukę, oddaje list do rodziców: „Kochani rodzice!... Skończę... bieda... dużo do roboty..."[...]. Zaskakuje brak jakiegokolwiek komentarza, jest to charakterystyczne dla naturalistycznego sposobu ukazywania rzeczywistości. Sucha relacja pozbawiona jest ckliwości: 1 tak wyrósł... I dalej w stohcę...
[...]
I dziś skończył... umarł na suchoty... [...]. Jedynym momentem, który wyróżnia się w tym utworze nieco bardziej emocjonalnym sposobem ujęcia tematu, jest właśnie ostatnia zwrotka zawierająca fragment listu bohatera wiersza do rodziców. Zastosowana w niej interpunkcja (wielokropki) sugeruje jego bezradność, smutek, opadanie z sił.
• Jan Kochanowski - Pieśń IX [Chcemy sobie być radzi...] Motyw poszukiwania szczęścia, sensu życia jest częsty w refleksyjnej liryce Jana Kochanowskiego. Znalazł odzwierciedlenie także w tej pieśni, w której widać wyraźnie wpływ filozofii stoickiej. W swoim utworze Kochanowski nawiązuje do twórczości Horacego. Dwie pierwsze zwrotki rozpoczynają pytania retoryczne służące nawiązaniu kontaktu z czytelnikiem. W pogodnym nastroju i w dobrej kompanii podmiot liryczny
rozważa, jak postępować, by osiągnąć wewnętrzny spokój i szczęście. Pyta więc: Kto tak mądry, że zgadnie, Co nań jutro przypadnie? Zaraz jednak przypomina: Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba, Kiedy się człowiek troszczę więcej niźii trzeba. Podmiot liryczny uzasadnia powyższe stwierdzenie, odwołując się do starożytnego pojęcia Fortuny która raz sprzyja człowiekowi, a kiedy indziej niweczy jego plany Następnie udziela rad. Aby słuchacze zwrócili uwagę na jego słowa, stosuje tryb rozkazujący: Szafuj gotowym bacznie!. Liczba pojedyncza sprawia, iż każdy myśli, że do niego właśnie skierowane są te słowa. Podmiot liryczny popada w zadumę, spokojnie wygłasza kolejną mądrość opartą zapewne na obserwacji przyrody i wielu losów ludzkich: Wszystko się dziwnie plecie Na tym tu biednym świecie; A kto by chciał rozumem wszystkiego dochodzić, I zginie, a nie będzie umiał w to ugodzić. Dwa siedmiosylabowe wersy stanowią stwierdzenie faktu, po nich następuje komentarz wypowiedziany trzynastosylabowcem. Ciekawie brzmi zawieszenie głosu po stwierdzeniu: I zginie-mimo że nie zostało ono podkreślone wykrzyknikiem, jest dobitne dzięki krótkości (tylko trzy sylaby) i paroksytonicznemu akcentowi, który każe podnieść głos i zawiesić go na chwilę, jakby w oczekiwaniu na wyjaśnienie. Zwraca też uwagę język utworu - na tyle prosty, by zrozumiała go kompania ugoszczona dobrym winem. Podmiot liryczny kontynuuje swoje rozważania, przekonuje słuchaczy o bezsensowności wchodzenia w boskie kompetencje, bowiem życie człowieka winno być oparte na zaufaniu do Boga i świadomości tego, że jego los jest w ręku Pana. Jedyne, co człowiek może zrobić, by nie stracić pogody ducha, to zachować umiar i dystans w stosunku do wszelkich życiowych problemowy czyli przygotować się na wszelkie odmiany losu: A nigdy nie zabłądzi, Kto tak umysł narządzi, Jakoby miał szczęście i nieszczęście znosić, Temu mężnie wytrzymać, w owym się nie wznosić. Elegancki wywód filozoficzny kończy się osobistym wyznaniem podmiotu lirycznego, który mówi o tym, jak postępuje na co dzień i co stanowi dla niego największą wartość: szczęście stateczne, cnota, uczciwa chudoba, spokój. Te trzy zwrotki, w których ujawnia się „ja" liryczne, są doskonałym podkreśleniem prawdziwości wygłoszonych wcześniej sądowy sprawiają, że nabierają one ludzkiego wymiaru. Wiersz, który w swej środkowej części przypomina traktat filozoficzny, pe-
łen bezosobowych sentencji, został w zakończeniu ubarwiony metaforą ukazuj ącą spokojne, bezpieczne życie preferowane przez podmiot liryczny Powraca częsty u Kochanowskiego motyw morskich odmętów, symbolizujących niebezpieczeństwo, i przystani, gdzie można spokojnie przetrwać, nie narażając życia. Granica między ostatnimi zwrotkami została zatarta dzięki zastosowaniu przerzutni. Opowieść podmiotu lirycznego, jak przystało na gawędę przy dzbanie wina, toczy się więc swobodnie i lekko. Słuchacze, a także czytelnicy pieśni, na pewno nie są znużeni filozoficznymi rozważaniami, a kto wie - może utwór sldonił ich do refleksji.
n Jan Kochanowski - Czego chcesz od nas, Panie... Utwór ten jest tradycyjnie nazywany hymnem ze względu na wyjątkowo uroczysty ton, jakim podmiot liryczny mówi na temat relacji między Bogiem i człowiekiem. Początek pieśni stanowią apostrofy - pytania kierowane do Boga, które ukazują niezmierną wdzięczność podmiotu lirycznego za opiekę i troskę: Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Pytania te stanowią jednocześnie pretekst do wymienienia zasługujących na podziw cech Boga - szczodrości, łaskawości oraz umiejętności zbudowania doskonałego świata. Zbiorowy podmiot liryczny utworu to ludzie pragnący podziękować Bogu za to wszystko, czym zostali talchojnie przez Niego obdarowani. Doskonale zdają sobie sprawę z tego, że najlepszą formą wyrażenia miłości i wdzięczności jest modlitwa: Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy, Bo nad to przystojniejszej ofiary nie mamy. Mówiący w imieniu wiernych podmiot liryczny wyjaśnia, dlaczego złoto nie jest właściwym darem dla Stwórcy: wszystko, cały świat został stworzony przez Boga, należy więc do Niego. Środkowa część wiersza stanowi zarówno wyznanie wiary wyrażone słowami: Tyś Pan wszystkiego świata, jak i opis dzieła Stwórcy Widać wyraźnie uwielbienie dla Tego, który stworzył piękny, harmonijny świat. Kolejne wersy przedstawiają to, co wzbudza zachwyt ludzi. Podmiot liryczny używa wielu epitetów podkreślających wspaniałość boskiego dzieła: ziemia jest nieobeszła, zioła rozliczne, wody nieprzebrane. Świat jest piękny, wszystkie jego elementy pasują do siebie, są podporządkowane boskiemu zamysłowi i pożyteczne. Bóg czuwa nad całością, o czym świadczą kilkakrotne zapewnienia podmiotu lirycznego: Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi, Biały dzień a noc ciemna swoje czasy znają, Tobie k'woli rozliczne kwiatki wiosna rodzi, Z Twej łaski nocna rosa na mdłe zioła padnie, Z Twoich rąk wszelkie zwierzę patrza swej żywności. Stwórca jawi się w tej pieśni jako niezwykle uzdolniony architekt, dzięki któremu powstało dzieło o niespotykanej urodzie i harmonii. O wrażliwości na piękno mówią słowa: [...] Tyś niebo zbudował I złotymi gwiazdami śhcznieś uhaftował.
Nic nie zakłóca raz ustalonego porządku: Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa, Potym do gotowego gnuśna Zima wstawa. Bóg doskonale wszystko przewidział, zna potrzeby człowieka, nie zostawił go samemu sobie, lecz w dalszym ciągu troszczy się o niego. Ziemia rodzi owoce, a rzeki są pełne ryb. Podmiot liryczny podkreśla dobroć i wspaniałomyślność Boga, mówiąc o Jego łasce i szczodrobliwości. Harmonię i porządek panujące na świecie podkreślają spokojny rytm wiersza (jest to sylabiczny trzynastozgłoslcowiec o regularnym układzie stroficznym) oraz rym dokładny parzysty Wyraziwszy swą miłość i wdzięczność, zapewniwszy Boga o stałości swej wiary słowami: Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie, ludzie nabierają śmiałości i pragną przedstawić gorącą prośbę. Nie proszą o dobra materialne, lecz o opiekę, dzięki której będą się czuli bezpieczni: Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi, Jeno zawżdy niech będziem pod skrzydłami Twemi. Hymn Jana Kochanowskiego doskonale ukazuje światopogląd epoki renesansu. Człowiek dostrzega piękno otaczającego go świata, zachwyca się nim. Jest przekonany, iż ów świat został dla niego stworzony, a Bóg troskliwie opiekuje się swoim dziełem. Aby rozmawiać z Panem, nie potrzebuje kościoła, mówi: Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie. Dlatego też wielbi Boga, patrząc na niebo usiane gwiazdami i łąkę pełną kwiatów.
• Jan Kochanowski - Pieśń świętojańska
o Sobótce, Panna XII
W cyklu dwunastu melodyjnych, rytmicznych wierszy - pieśni śpiewanych przez panny przy ognisku - ukazane zostały zalety wsi, każda z dziewcząt przedstawia jej uroki: piękno krajobrazu, obfitość plonów Tematem większości pieśni jest miłość ukazywana jako uczucie odgrywające ogromną rolę w życiu człowieka, będące przyczyną zarówno radości, jak i smutku. Pieśń XII wyróżnia się na tle pozostałych, gdyż w całości poświęcona jest przedstawieniu zalet życia na wsi, należy raczej do liryki refleksyjnej niż miłosnej. W pieśni tej (jak i w pozostałych) dobrze widać stylizację ludową, którą poeta świadomie zastosował. W innych pieśniach Kochanowski często używał przerzutni, tu zaś większość wersów to zdania lub zdania składowe wypowiedzeń złożonych. O ludowym charakterze utworu świadczy też zastosowanie ośmiozgłoskowca typowego dla ludowych piosenek. Rytmiczność i melodyjność zawdzięcza pieśń regularnej strofice oraz rymom parzystym żeńsldm, często gramatycznym. Pieśń zaczyna się apostrofą do wsi: Wsi spokojna, wsi wesoła, Który głos twej chwale zdoła?
To i następne pytanie sprawiają, że czytelnik domyśla się, iż nie jest możliwe wymienienie wszystkich zalet wsi, gdyż jest ich tak dużo. Istotnie, Panna XII kończy pieśń słowami: Dzień tu, ale jasne zorze Zapadłyby znowu w morze, Niżby mój głos wyrzekł wszytki Wieśne wczasy i pożytki. Za pomocą synelcdochy podmiot liryczny ukazuje, jak piękne, uczciwe i szczęśliwe jest życie każdego mieszkańca wsi. Na zasadzie kontrastu przedstawione jest życie innych ludzi. Na przykład los żeglarzy jest niepewny wszędzie czyha niebezpieczeństwo, pełno jest nieuczciwych, goniących za zyskiem ludzi. Wyliczając pożytki płynące z życia na wsi, podmiot liryczny kilkakrotnie stosuje anafory które podkreślają, co zyskują jej mieszkańcy - dostatek, radość, wesołą zabawę: Jemu sady obradzają, Jemu pszczoły miód dawają; [... ] Tam trefne plęsy z ukłony, Tam i cenar, i goniony. Pieśń Panny XII zapoznaje słuchaczy z różnymi obowiązkami gospodarza, jego pracą w obejściu, na polu. To on łowi ryby, dba o bydło, dogląda zboża. Obraz ten jest sielankowy towarzyszy mu pogodny nastrój, wytworzony choćby przywołaniem postaci skaczących w lesie faunów. Dopełnienie owego obrazu stanowi ukazanie pracy sprzętnej gospodyni - to ona pomaga mężowi we wszystkim, a także wychowuje dzieci. Dzięki niej: Wykną przestawać na małe, Wstyd i cnotę chować w cale. Obraz życia na wsi jest niezwykle sugestywny, a nie zawdzięczamy go, jak to bywa zazwyczaj, epitetom, ale licznym czasownikom, które mówią o czynnościach gospodarza, pasterzy i gospodyni. Jest to radosna, optymistyczna wizja, która stanowi podsumowanie pieśni śpiewanych przez pozostałe panny
• Jan Kochanowski - Serce roście... W pieśni tej podmiot liryczny udziela rad, jak żyć, aby być szczęśliwym. Wyraźnie widać wpływ filozofii stoickiej, według której przestrzeganie norm moralnych, życie w zgodzie z naturą oraz umiejętność zachowania pewnego dystansu wobec problemów życiowych czyni człowieka szczęśliwym. Odzwierciedleniem filozofii epikurejskiej jest natomiast zwrócenie uwagi na to, iż człowiekowi potrzebne są do szczęścia drobne przyjemności, miłe towarzystwo. Owe rozważania na temat sensu życia prowadzą do konkluzji: Ale to grunt wesela prawego, Kiedy człowiek sumnienia całego [...].
Kolejne zwrotki pieśni ukazujące barwne obrazy przyrody oraz zachowanie ludzi stanowią argumentację potwierdzającą prawdziwość postawionej tezy Nie umniejsza to wcale piękna opisów; które dzięki precyzyjnie dobranym środkom stylistycznym są niezmiernie plastyczne. Wiersz zaczyna się wykrzykmeniem, które wyraża zachwyt podmiotu lirycznego nad pięknem przyrody Człowiek jest zdumiony porządkiem panującym w naturze: jeszcze niedawno widział śnieg leżący wysszej łokcia, a już dostrzega pączki na drzewach, łodzie na rzece i kwiaty na łąkach. Opis wiosny jest niezwykle barwny i podnoszący na duchu, głównie dzięki personifikacji ukazującej radość wszystkiego, co żyje: świat się wszystek śmieje, ptacy sobie gniazda omyślają. Przyroda tętni życiem, co podkreślają liczne czasowniki występujące jako ostatni wyraz w większości wersów. Wiersz jest dynamiczny, ma radosny nastrój uzyskany dzięki regularności czterowersowych strof i żeńskim rymom parzystym. Obserwacja przyrody pozwala wysnuć analogię, że tak jak po zimie następuje wiosna, tak po złych, smutnych chwilach nastąpią dni radosne. Jednak nie każdy może być szczęśliwy Podmiot liryczny wypowiada umoralniającą sentencję przypominającą, że trzeba żyć godnie, mieć czyste sumienie. Jest to zgodne ze stoickim rozumieniem cnoty jako najwyższej wartości pozwalającej osiągnąć szczęście. Wskazuje więc zalety takiej sytuacji, co sprawia wrażenie rzetelnych argumentów mających przekonać niedowiarków: Temu wina nie trzeba przylewać, Ani grać na lutni, ani śpiewać; Będzie wesół, byś chciał, i o wodzie, Bo się czuje prawie na swobodzie. Następnie dla kontrastu podmiot liryczny ukazuje portret człowieka, którego gryzie mól zakryty. Nieczyste sumienie nie pozwala mu się bawić, żartować. Jest ponury, nawet nie idzie mu w smak obiad obfity, po prostu - nie potrafi cieszyć się życiem. Tak zestawione dwie sąsiednie zwrotki zdecydowanie podkreślają, jak ważne jest właściwe postępowanie. Ostatnią zwrotkę rozpoczyna apostrofa do dobrej myśli. Podmiot liryczny prosi, żeby nie opuszczała go, pragnie mieć dobry humor, cieszyć się życiem, toteż z zapałem woła: A bądź ze mną, z trzeźwym i z pijanym!.
• Jan Kochanowski - Treny Cykl obejmuje dziewiętnaście trenów, które powstały po śmierci córeczki Kochanowskiego, Urszulki. To wydarzenie zmieniło podejście poety do życia, zmusiło go do przewartościowania ideałów i rewizji dotychczasowych poglądów, spowodowało kryzys filozoficzny i religijny Stoicyzm, wymagający zachowania dystansu do rzeczywistości, okazał się poglądem sprzecznym z ludzką naturą. Podmiotem lirycznym Trenów jest człowiek, który utracił wiarę w sens życia, przeżywający niezwykle trudny okres, pełen rozterek i zwątpienia.
Nowatorstwo Kochanowskiego polega przede wszystkim na tym, że napisał cykl trenów, a w dodatku utwory poświęcił niezwykłej osobie - małej dziewczynce. Dotychczas bohaterami trenów - pojedynczych wierszy - byli ludzie dorośli, zasłużeni wodzowie, władcy Kochanowski pisywał je także dla przyjaciół. Tu odszedł od tej tradycji i zadedykował treny wdzięcznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie. Jednocześnie poeta pozostaje wierny tradycji, ponieważ przedstawia dziewczynkę jako nadzwyczaj zdolną poetkę i ukazuje jej nieprzeciętne zalety Zgodnie ze zwyczajem, respektując zasady gatunku, najpierw przedstawia on postać zmarłej i tego, kto ją opłakuje (Orszuli Kochanowskiej [...] fan Kochanowski, niefortunny ociec, swojej namilszej dziewce z łzami napisał), następnie wymienia jej liczne zalety ukazuje wielkość straty, jaką wszyscy (w tym wypadku rodzice) ponieśli. Ostatnie pieśni ukazują moment, gdy rozgoryczony ojciec doznaje pociechy, a poeta-filozof od nowa buduje system wartości. Badacze twórczości Kochanowskiego podkreślają, że poeta polski stworzył dzieło liryczne, w którym obydwie warstwy - wspomnieniowo-osobista i ogólna, filozoficzna - uzupełniają się, stanowią organiczną jedność i wspólnie tym silniej oddziaływają na czytelnika*. Tren I stanowi wprowadzenie do całego cyklu. Podmiot liryczny ukazuje ogrom nieszczęścia, jakie go spotkało. Gromadzi synonimiczne określenia dotyczące ogarniającej człowieka rozpaczy służą one hiperbolizacji uczuć: Wszystki płacze, wszystki łzy HerakJitowe I lamenty, i skargi Simonidowe, Wszystki troski na świecie, wszystki wzdychania I żale, i frasunki, i rąk łamania [...]. W tym celu podmiot liryczny stosuje też powtórzenia oraz przywołuje postać starożytnego filozofa Heraklita, mówiącego o marności spraw i losów ludzkich, a także poety Simonidesa, piszącego treny i epitafia. Ta kilkuwersowa apostrofa zawiera prośbę podmiotu lirycznego o pomoc w opłakiwaniu dziecka. Pojawia się tak rzadko używane w Trenach słowo „śmierć", najchętniej zastępowane eufemizmami. Tu niepobożna śmierć odebrała ojcu wszelkie nadzieje, rozdzieliła go z córką. Zaraz potem śmierć przybiera postać smoka zjadającego słowiczki hche. Obrazowe porównanie służy ukazaniu nieuchronności śmierci, bezsensowności walki z nią. W dalszym ciągu utworu następują rozważania dotyczące problemu reakcji człowieka na nieszczęście, jakie go spotyka. Już motto Trenów zaczerpnięte z Odysei Homera zwraca uwagę na niemożność zachowania postawy stoickiej - spokoju i równowagi w każdej sytuacji. W Trenie Ipojawia się dyskusja z tymi, którzy nie widzą sensu
* J. Rytel, fan Kochanowski,
Wiedza Powszechna, Warszawa 1967, s. 227.
w poddawaniu się rozpaczy i rozpamiętywaniu straty: „Próżno płakać" - podobno drudzy rzeczecie. Cóż, prze Bóg żywy, nie jest próżno na świecie? Podmiot liryczny stwierdza pesymistycznie, że życie ludzkie jest błądzeniem, nie można być niczego pewnym. Powtarza się zatem motyw znany już z fraszek - człowiek nie jest panem swego losu. Jednak nie oznacza to, iż nie wolno mu płakać, żalić się i rozpaczać z powodu śmierci bliskiej osoby. Zakończenie trenu stanowi pytanie retoryczne wyrażające niepewność pogrążonego w żalu człowieka: Nie wiem, co lżej: czy w smutku jawnie żałować, Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować? Tren TVzaczyna apostrofa, będąca rozpaczliwym wyrzutem skierowanym do śmierci, która wbrew naturze zabrała dziecko, a pozostawiła przy życiu rodziców. Aby zobrazować tę sytuację, podmiot liryczny stosuje wielokrotnie powtarzaną później metaforę: śmierć trzęsła owoc niedojrzały. Podmiot liryczny opisuje ból rodziców spowodowany tym, że zmarła była małym dzieckiem, ich nadzieją. Oczekiwali, że Urszulka będzie ich radością na starość. Podmiot liryczny ze smutkiem spostrzega, że śmierć dziecka jest zawsze przyczyną ogromnej boleści, ale tym większa jest jego rozpacz, iż nie miał szansy nacieszyć się córką. Umieszcza w nawiasie słowa by był Bóg chciał, które wyraźnie świadczą o pretensji do Stwórcy - wystarczyłaby Jego wola, by odwrócić los. Persefona, która pojawia się w Trenach zgodnie z renesansową tradycją odwoływania się do antyku, nie jest sprawiedliwa, skoro nie dała ojcu szansy, by to on umarł pierwszy W tej sytuacji przekonująco brzmi wyznanie podmiotu lirycznego stanowiące podsumowanie wypowiedzi: Nie dziwuję Nijobie, że na martwe ciała Swoich najmilszych dziatek patrząc skamieniała. Tren V sldada się z dwóch części. Pierwszą stanowi piękne porównanie homeryckie. Urszulka - to ohwka mała, a śmierć - sadownik ukwapliwy, który podciął młodą gałązkę. Tak właśnie stało się z Urszulką, która rodzicom troskliwym u nóg martwa upadła. We fragmencie tym jest widoczne, częste w dalszych trenach, używanie zdrobnień: oliwka, gałązki, listki, prątek, które świadczą o wielkiej miłości oj ca, a także przypominają czytelnikowi, że opłakiwaną zmarłą jest mała dziewczynka. Tę część wiersza zamyka zdanie zapowiadające, że za chwilę podmiot liryczny opowie dzieje Urszulki: Tak ci się mej namilszej OrszuH dostało. Druga część zatem to wyjaśnienie, iż ową małą oliwką, która została niepotrzebnie ścięta, jest Urszulka. Jeszcze raz zmartwiony ojciec podkreśla jej wiek i okrucieństwo śmierci: Przed oczyma rodziców swoich rostąc, mało Od ziemie się co wzniózwszy, duchem zaraźliwym Srogiej śmierci otchniona [...].
Uwagę czytelnika zwracają przerzutnie, które łączą poszczególne wersy Wysuwają one bowiem na pierwszy plan te wyrazy, które znalazły się na początku i na końcu wersów, a dotyczą bezsensownej śmierci małego dziecka. Tren kończy apostrofa do Persefony, pełne żalu i bezradności pytanie: [... ] O zła Persefono, Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono? W Trenie VII podmiot liryczny zwraca się do pozostałych po zmarłej ubrań, ma żal, że choć nie są one Urszulce potrzebne, przetrwały i przyciągają wzrok zbolałego ojca. Mimo to mówi do nich pieszczotliwie, tak jak do ukochanego dziecka, używając zdrobnień. Pojawiają się więc: letniczek, uploteczki, paski. Podkreślają one radosną, beztroską atmosferę panującą w domu za życia Urszulki. Z tym fragmentem kontrastują wersy następne, ukazujące to, co Urszulka straciła i czego nigdy nie doświadczy - życie dorosłej kobiety: Nie do takiej łożnice, moja dziewko droga, Miała cię mać uboga Doprowadzić! Nie taką dać obiecowała Wyprawę, jakąć dała! Kolejny kontrast to obraz smutnej rzeczywistości: Ociec ziemie bryłeczkę W główki włożył [... j. W zakończeniu wiersza jeszcze raz, konsekwentnie, podmiot liryczny używa zdrobnienia - skrzynka, o której mówi, to trumna, a giezłeczko, licha tkaneczka i bryłeczka ziemi są skromnym, żałosnym posagiem małej Urszulki. Zdrobnienia występują tu jako kontynuacja zamysłu z pierwszej części utworu. Żałobny nastrój został w tym trenie oddany za pomocą różnorodnych środków stylistycznych. Smutek panujący w domu po śmierci Urszulki i przygnębiającą atmosferę odzwierciedla instrumentacja głoskowa polegająca na nagromadzeniu naśladujących płacz głosek o oraz u: Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory Mojej namilszej cory! Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie? Żalu mi przydajecie. Rozpacz ojca podkreśla to, iż podmiot liryczny nie ma odwagi wymówić słowa „śmierć", stosuje więc peryfrazę: Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany. Żal z powodu niespełnionych nadziei rodziców podkreśla partykuła -ż: [...] Niestetyż, i posag, i ona W jednej skrzynce zamkniona!
Wprawdzie Treny Jana Kochanowskiego są artystycznym ewenementem, ale warto się też przyjrzeć wierszom Władysława Broniewskiego poświęconym jego zmarłej córce Ance. Nie jest to zwarty cykl, ale utwory utrzymane są w podobnym do Trenów tonie i niejednokrotnie nawiązują do nich. W wierszach Obietnica i Moje serce pojawia się motyw pustld, jaką odczuwa wokół siebie podmiot liryczny po śmierci córld: Córeczko moja daleka, pusto, pusto koło mnie [...] o jedną osobę jest mi za mało w pustym pokoju [...]. Podmiot liryczny mówi o tęsknocie za zmarłą, nie może sobie znaleźć miejsca, w kilku utworach stwierdza, że nie potrafi już pisać, choć bardzo by chciał przelać na papier swoje myśli. W wierszu O wielkim kochaniu pisze: Ja od roku wierszy nie umiem pisać, bo ty nie żyjesz... Wspomnienia przynoszą mu i radość, i cierpienie. Spędza bezsenne noce, przypominając sobie wakacje spędzane z córką, rozmowy z nią. W myślach kontynuuje te niedokończone dyskusje, odpowiada na dawno zadane pytania, przekomarza się. Wciąż, prawie w każdym wierszu, mówi, że Anka umarła, jakby chciał sam siebie przekonać, że już nie ma żadnej nadziei, że czekanie straciło sens. Trudno mu przyzwyczaić się do tej prawdy W wierszu Na uboczu, opisując swoje uczucia, uświadamia sobie, że człowiek tak wiele może znieść: Czasem jest mi jeszcze trochę gorzej, niż może być od chwil najgorszych, a wtedy myślę: może połknę i tę gorycz [...]. Wiersze są pełne apostrof do zmarłej, podmiot liryczny zwraca się do niej pieszczotliwie, przywołuje imionami codziennie używanymi w domu: Anka, Ania, Anula. Upływający czas nie ma wpływu na tęsknotę i żal ojca. Jeden z wierszy rozpoczyna wyznanie: Anka! To już trzy i pół roku, długo ogromnie, a nie ma takiego dnia, takiego kroku, żebym nie wspomniał o mnie: O mnie, osieroconym przez ciebie [...]. Ojciec próbuje znaleźć pociechę w pisaniu, spacerach, bratku przyniesionym z grobu córki. Jednak nic nie pomaga. W wierszu Bratek wyznaje więc: chciał-
u B £ 0V su 3
1 I
bym umrzeć. Życie bez Anki całkiem straciło sens, podmiot liryczny poddaje się rozpaczy pogubił się w otaczającej go rzeczywistości, nie umie sobie poradzić ze smutkiem. Jednak to właśnie niepozorny kwiatek przynosi chwilową ulgę, wywołuje cień uśmiechu: Anka, pożyję, dopóki będę ten bratek biały oplatał w miłość, śmierć i legendę, w tym jestem cały. Wiersze Władysława Broniewskiego nie mają typowych dla trenów cech (wykorzystują niektóre z nich), ale są utrzymane w podobnym do utworów Jana Kochanowskiego nastroju i zawierają podobne motywy i środki stylistyczne.
• Urszula Kozioł - Ulga na wiosnę Wiersz rozpoczyna się apostrofą do wiosny która, jak dobry ogrodnik, doskonale zna się na tym, co i jak powinno rosnąć, kwitnąć. Personifikacja wiosny podkreśla jej dbałość o przyrodę: [... j znasz chwilę hścia chwilę źdźbła zboża szarości ziemi i nieba. Podmiot liryczny wyraża swoje zdumienie i radość: jak dobrze, cóż to za szczęście. Cieszy go szczególnie to, że nie musi się o nic martwić. Mówi o tym zwyczajnie (podkreśla to neologizm bogudzięki), jak w codziennej rozmowie z sąsiadką o, na przykład, sprzątaniu przez rodzinę mieszkania - wszystko odbywa się tak jak być powinno i bez mojego, bogudzięki, udziału. Druga zwrotka jest opisem wiosennej przyrody przywodzącym na myśl opis znany z Pieśni Jana Kochanowskiego - ukazany jest porządek panujący w naturze, wieczny, niczym niezakłócony ład, raz na zawsze ustalony, budzący zaufanie i pewność, że nic się zmienić nie może. Kończy się ona, jak poprzednio, westchnieniem ulgi podmiotu lirycznego, że przyroda: nie zawraca mi głowy o zgodę. Okazuje się, że również Ziemia nie potrzebuje pomocy człowieka, jest niezależna, doskonałe sobie radzi, ma swój ustalony rytm i w niezmiennym porządku obiega oklepane osie. To również stanowi powód radości podmiotu lirycznego. A jednak nagle zaczyna się on czuć niepewnie. Miał być panem stworzenia, najważniejszą istotą, a tymczasem nie ma nic do roboty, jakby na niczym się nie znał. Nagle poczuł się niepotrzebny Radość wywołana możliwością nieangażowania się w życie przyrody stopniowo przycicha i słowa: cóż za ulga: świat może obejść się beze mnie może obejść się beze mnie człowieka nie brzmią już radośnie, a raczej niepewnie i smutno.
Wiersz porusza problem sensu istnienia człowieka, mówi o roli, jaką odgrywa lub powinien odgrywać w świecie. Bardzo ładnie odzwierciedla zmianę nastroju, od entuzjazmu, radości, przez ulgę, po niepewność oraz wręcz niepokój i smutek. Posługuje się prostymi środkami stylistycznymi: frazeologizmami (mam więc z głowy, nie zawraca mi głowy), powtórzeniami f drzewa sobie się lęgną i sobie owady/ światło sobie i cienie sposobią się sobie), apostrofami (Jak dobrze wiosno, jakże się cieszę ziemio), kolokwializmami (zuchelek, a to dopiero byłaby parada).
• Ignacy Krasicki - Hymn do miłości ojczyzny Pieśń opublikowano w 1774 r. Pełniła ona rolę hymnu Szkoły Rycerskiej, która kształciła młodzież szlachecką, przygotowywała ją do służby wojskowej i cywilnej. Nawiązuje ona do pieśni Tyrteusza, który, odwołując się do miłości ojczyzny i poczucia obywatelskiego obowiązku, wzywał do walki o nią. Również Horacy pisał o pięknie patriotyzmu: Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. Z kolei z Pieśni XII Jana Kochanowskiego O cnocie pochodzi sentencja: A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym, co służą ojczyźnie. Podmiot liryczny tego utworu przekonuje, że prawdziwa miłość ojczyzny jest bezinteresowna - służba ojczyźnie nie może być sprawowana dla ludzkich nagród. W Hymnie Ignacego Krasickiego uczucie miłości do ojczyzny zostało ukazane jako najwyższa wartość, decydująca o przynależności człowieka do grona osób szlachetnych, godnych szacunku. Wiersz zaczyna się wzbogaconą epitetami apostrofą do uczucia miłości do ojczyzny, zastosowany zabieg służy uwzniośleniu tego pojęcia. Miłość ta jest określona jako święta, co świadczy o nadaniu najwyższej rangi temu uczuciu. Ojczyzna jest kochana - to zupełnie zwyczajny epitet, ale wystarczy ponieważ już sam temat jest tak podniosły, że nie ma potrzeby szafowania wyszukanymi słowami. Następne wersy są kontynuacją początkowej apostrofy Podmiot liryczny przekonuje, że każdy kto jest patriotą, zasługuje na szacunek. Miłość do ojczyzny sprawia, iż nie czuje się bólu, nie cierpi się z powodu odniesionych w jej obronie ran. Wartość patriotyzmu podkreśla wykrzyknienie: Czują cię tylko umysły poczciwe!, oraz anafora: Dla ciebie zjadłe smakują trucizny, Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe. Piękno poświęcenia dla ojczyzny ukazują czytelnikowi epitety: kochana ojczyzna, umysły poczciwe, chwalebne blizny. Zestawienia oksymoronów udowadniają, że dla ojczyzny trzeba poświęcić wszystko, nic nie jest straszne ani niegodne, np.: zjadłe smakują trucizny, a pęta okazują się niezelżywe. Utwór, utrzymany w podniosłym tonie, podsumowuje przedstawienie warunku, pod jakim można znieść nawet najgorszy los i śmierć: Byle cię można wspomóc, byle wspierać, Nie żal żyć w nędzy, nie żali umierać.
• Ignacy Krasicki - Pijaństwo Do XVIII w. uznawano satyrę za odrębny gatunek, nawiązujący do tradycji rzymskiej (np. satyr Horacego), czyli utwór poruszający tematy obyczajowe lub polityczne, ośmieszający pewne zachowania czy sytuacje. Obecnie satyra oznacza raczej pewien typ przedstawiania, ujmowania tematu i nie jest uważana za gatunek literacki, występuje też we wszystkich rodzajach - mówi się o satyrycznym ujęciu tematu. W swojej satyrze Ignacy Krasicki wykorzystał dialog i monolog. Dwóch szlachciców rozmawia ze sobą na temat skutków biesiady Początkowo dialog płynie wartko: - Skąd idziesz? - Ledwo chodzę. - Słabyś? - i jak jeszcze [...]. Namawiany przez rozmówcę szlachcic mówi: Jak było opowiem. Zdanie to wprowadza długi monolog - opowieść o zdarzeniach, które rozpoczęły się dość typowo: Upiłem się onegdaj dla imienin żony. [•••]
Wina miehśmy dosyć, a że dobie było, Cieszyliśmy się pięknie i nieźle się piło. Trwała uczta do świtu. Opowieść szlachcica ma charakter swobodnej gawędy, jest żywa i barwna. Elokwencja opowiadającego wzrasta, gdy zaczyna mówić o swoim złym samopoczuciu i próbach leczenia: Cięży głowa jak ołów, krztuszę się i nudzę. Pojawia się porównanie, potem pytania retoryczne (w dość dziwnej dla siebie roli - usprawiedliwiania pijaństwa): Jakże nie poczęstować, gdy kto w dom przychodzi? Jak częstować, a nie pić? Powtarzają się magiczne słowa niechcący i nie zawadzi: Jakoś koło apteczki przeszedłem niechcący, Anyżek mnie zaleciał: trochę nie zawadzi... [...] Więc ja znowu do wódki, wypiłem niechcący [...] Kiehszek jeden, drugi, zdrowiu nie zawadzi [...]. Pijani szlachcice chętnie dyskutują o wszystkim, co dotyczy ojczyzny, polityka jest ulubionym tematem ich rozmów, a zapewnienia o miłości do ojczyzny stają się wyjątkowo gorące. Opowiadający wtrąca informacje o ilości wypitego trunku. Okazuje się, że po dziesiątej butelce doszło do awantury, którą żywo relacjonuje, obdarzając komentarzem na temat zła, jakie wyrządza pijaństwo. Czytelnik nawet przez chwilę nie wątpi w szczerość gwałtownych słów: Bogdaj w piekło przepadło obrzydliwe pijaństwo!. Słuchający dotychczas drugi szlachcic gorliwie potwierdza słuszność wniosku, obrazowo porównuje człowieka pijanego i trzeźwego. Nagromadzenie odpowiednio dobranych epitetów podkreśla wymowę tego fragmentu: Patrz na człeka, którego ujęła moc trunku, Człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku Godzien się mieścić, kiedy rozsądek zaleje [...]
Ci, co się na takowe, nie udają zbytki, Patrz, jakie swej trzeźwości odnoszą pożytki: Zdrowie czerstwe, myśl u nich wesoła i wolna, Moc i raźność niezwykła i do pracy zdolna, Majętność w dobrym stanie, gospodarstwo rządne. Zastosowane porównanie zwraca uwagę czytelnika na zalety którymi się szczyci człowiek trzeźwy. Szlachcic podkreśla, iż wstrzemięźliwość w piciu zapewnia zdrowie i dostatek. Mówiący używa rzetelnych argumentów, stosuje środki retoryczne: pytania, apostrofy podaje przykłady ilustrujące jego poglądy Zakończenie satyry zaskakuje czytelnika, przecież szlachcic tak przekonująco narzekał na ból głowy Pozbawiona jakiegokolwiek komentarza puenta na pewno zapada w pamięć czytelnika, skłaniając go do niewesołej refleksji: - Bądź zdrów. - Gdzie idziesz? - Napiję się wódki. Widać tu prawdziwe mistrzostwo Krasickiego, który dostrzega zalety zwięzłości i precyzji w doborze środków językowych.
• Bolesław Leśmian - Dusiołek Czytając ten wiersz, ma się nieodparte wrażenie powrotu do dzieciństwa, świata baśni pełnego dziwacznych stworów rodem z ludowych wierzeń. Z całą pewnością pomysł ballady o Dusiołku zaczerpnął Leśmian właśnie z ludowych opowieści o zmorach czatujących na wędrowców na rozstajach dróg, wyskakujących znienacka z dziupli starych drzew. Owo wrażenie spowodowane jest nie tylko tematyką wiersza, lecz głównie wspaniałą stylizacją językową i sposobem ukazania bohatera utworu - Bajdały Wiersz przedstawia spotkanie Baj dały ze zmorą, uosobieniem zła-Dusiołkiem. Staje się to pretekstem do powiedzenia w zabawny sposób o sprawach ogromnie ważnych dla człowieka, np. przyczynach istnienia zła. Opowieść zaczyna się tak jak wiele baśni: Szedł po świecie Bajdała... Kim jest, dokąd idzie? Niewiadomo. Idzie tyleż tędy, co wszędy, co sugeruje, że takich wędrowców zawsze można spotkać na drodze. Przypomina to znane Za siedmioma górami... żył sobie..., gdy ani konkretne miejsce, ani czas nie są potrzebne, by opowieść była ciekawa i barwna. Miejsce akcji nie jest zatem w balladzie precyzyjnie określone, ale za to bardzo charakterystyczne dla ludowych opowieści: pod lasem. Tu właśnie zmęczony upałem Bajdała zasypia i czuje siedzącą na piersi zmorę - Dusiołlca: Siadł Bajdale na piersi, jak ten kruk na snopie Póty dusił i dusił, aż coś warkło w chłopie! Jak wygląda Dusiołek? Ma on wprawdzie bardzo miłe imię, pod względem słowotwórczym przypominające zdrobnienie osioł - osiołek, ale wcale miły i ładny nie jest: Pysk miał z żabia ślimaczy [... ] A zad tyli, co kwoka, kiedy znosi jajo [... ] Ogon miał ci z rzemyka, Podogonie zaś z łyka.
Bajdała sam uwolnił się od zmory, nie pomogły mu zwierzęta, z którymi wędrował. Nic dziwnego, że ma do nich pretensje. Mówi do szkapy i wołu, co trzeba było zrobić, gdy pokazał się Dusiołek: przetrącić go kopytem i postronić rogami. Rady te świadczą 0 inspiracji ludowymi podaniami, gdyż takie właśnie postępowanie - przebicie ostrym narzędziem i przybicie do ściany - zalecano w przypadku duszącej zmory Trzy kolejne zwrotki rozpoczynają się słowami: Rzekł Bajdała do..., z tym że ostatnia nie jest pouczeniem, lecz wyrzutem i jednocześnie pytaniem skierowanym do Boga. Chłop chce wiedzieć, dlaczego na świecie istnieje zło, dlaczego Bóg nie reaguje, gdy dzieje się coś złego. Jest to zatem pytanie o sens istnienia zła: Nie dość ci, żeś potworzył mnie, szkapę i wołka, feszcześ musiał takiego zmajstrować Dusiołka? Nikt nie odpowiada, Bóg milczy okazuje się, że świat nie jest przyjazny człowiekowi, wszędzie może czyhać jakiś Dusiołek, wszędzie grozi niebezpieczeństwo. Zastanawiając się nad tym, czy Bóg ma coś wspólnego z istnieniem zła, Bajdała używa czasownika potworzył. Neologizm ten łączy dwa wyrazy: stworzyć i potwór- Bóg stworzył obrzydliwego Dusiołka. Jednocześnie podobieństwo tego czasownika do takich jak np. „poczytać", „pobiegać" wskazuje na wykonanie tej czynności od niechcenia, bez zaangażowania - zajęła ona Bogu tylko chwilę, podkreśla to formant przedrostkowy po-. Język ballady jest dosadny musi taki być, skoro jej bohaterem jest chłop, a historię opowiada j aldś gawędziarz (sugeruj ą to wtrącenia: Milcz gębo nieposłuszna, bo dziewki wył ają!). Bajarz nie przebiera w słowach ani wtedy, gdy opisuje Dusiołka, ani też, gdy ukazuje Bajdałę szykującego się do snu: Poległ cielska tobołem Między szkapą a wołem, Skrzywił gębę na bakier i jęzorem mlasnął 1 ziewnął wniebogłosy i splunął i zasnął. Zastosowane kolokwializmy są elementem stylizacji ludowej, tak samo jak szczególna odmiana czasowników: słuchajta, warkło. Rytm opowieści jest właściwie dość spokojny, toczy się ona leniwie i przyspiesza, gdy zmora dusi Bajdałę (występują kolejno czasowniki Warkło, trzasło, spotniało!) oraz w ostatnich trzech zwrotkach zawierających powtórzenia, pytania i wykrzyknienia. Również wersyfikacja stanowi czynnik rytmizujący wiersz: zwrotki zawierają dwa wersy siedmiosylabowe i dwa trzynastosylabowe ze średniówką po siódmej sylabie. Wersy są jednocześnie zdaniami składowymi dłuższych wypowiedzeń, co znakomicie pomaga wyobrazić sobie, że ktoś ten tekst mówi, a że mówi z przejęciem i chce zaciekawić słuchacza, dowodzi wznosząca się intonacja. Efekt ten poeta uzyskał za pomocą rymów parzystych, żeńskich, przeważnie doldadnych. Zabawna i trochę straszna opowieść o Baj dale i Dusiołku przypomina, że trzeba starać się przezwyciężać własny strach, niepokój i walczyć z przeciwnościami losu.
• Bolesław Leśmian - Dziewczyna Wiersz Dziewczyna przypominający balladę wprowadza czytelnika w świat baśni, ale nie ten, w którym królewna i królewicz żyją długo i szczęśliwie, ale mroczny tajemniczy w którym bohaterowie zmagają się z przeciwnościami losu i niekoniecznie z nim wygrywają. Jak to często w baśniach bywa, bohaterami są bracia. Jest ich dwunastu i tylko to jest pewne. Reszta - to baśniowe wszędzie i nigdzie, nie wiadomo kiedy, jakoś tak poza czasem. Czytelnikowi, który w dzieciństwie czytał różne baśnie, wcale to nie przeszkadza, a nawet wprost przeciwnie, pomaga zrozumieć fabułę ballady stanowi uzasadnienie dziwnych wydarzeń. Spokojny rytm wiersz zawdzięcza długim, bo aż siedemnastosylabowym wersom oraz podziałowi na trzy części, które powtarzają ten sam schemat. Czytelnik szybko daje się wciągnąć w tę grę, wręcz byłby zawiedziony, gdyby wprowadzające nastrój tajemniczości wersy nie powtórzyły się, przyjmuje też ze zrozumieniem pesymistyczne w zasadzie zakończenie utworu. Fabuła, zdawałoby się, jest prosta: dwunastu braci usłyszało zza muru głos dziewczyny Poruszeni jej płaczem postanowili zburzyć mur, odnaleźć i uwolnić dziewczynę. Problem polega na tym, że fabuła tak nie wygląda, to tylko wyobraźnia czytelnika i jego doświadczenie rodem z dzieciństwa każą mu ją w taki sposób widzieć. Leśmian przecież pisze wyraźnie: A poza murem płakał głos, dziewczęcy głos zaprzepaszczony. Głos to nie dziewczyna. A jednak i bracia, i czytelnik ulegają temu samemu złudzeniu: Mówili o niej: „Łka, więc jest". To przekonanie o istnieniu dziewczyny podtrzymuje na duchu walących w mur braci, a następnie, gdy: oddali ciała swe na strwoń owemu snowi, co ich kusił, daje siłę ich cieniom, a potem młotom. Jak widać, historia powtarza się trzy razy Upór pragnących dotrzeć do dziewczyny jest piękny to walka ze słabością, zniechęceniem i zwątpieniem. Bracia, a potem ich cienie i młoty dodają sobie otuchy: O, prędzej skruszmy zimny głaz, nim śmierć Dńewczynę rdzą powlecze!. Słowa te powtarzają się jak echo, stanowią refren - sygnał, że historia się powtórzy Zawsze znajdzie się ktoś, kto będzie kontynuował rozpoczęte dzieło: Lecz cienie zmarłych - Boże mój - nie wypuściły młotów z dłoni! [...] Lecz dzielne młoty - Boże mój - mdłej nie poddały się żałobie! Taki właśnie, optymistyczny wniosek, można wysnuć z tej części opowieści o dziewczynie. Historia jednak się nie kończy Gdy runął mur, okazało się, że: [ •.. ] poza murem - nic i nic! Ni żywej duszy, ni Dziewczyny!
u
Bo to był głos i tylko - głos, i nic nie było, oprócz głosu! Nic - tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata!
Cel okazał się nieosiągalny i to właściwie dlatego, że go po prostu nie było. Tragizm sytuacji ukazują słowa: nic, nicość, próżnia. Jak w wielu wierszach Leśmiana, człowiek doświadcza w świecie samotności i dowiaduje się, że wszechobecna jest jedynie śmierć. Poeta przekonująco przedstawia ten problem, stosując powtórzenia: [... ] bo nigdy dość się nie umiera... I nigdy dość, i nigdy tak, jak tego pragnie ów, cokona!... Pojawiającą się w zakończeniu utworu wymówkę (brzmiącą nieco jak płacz kapryszącego dziecka) można by więc odczytać jako pragnienie, żeby świat był inny: Takiż to świat! Niedobry świat! Czemuż innego nie ma świata?. Ten świat jednak jest właśnie taki, innego nie ma - jest próżnia. Wiersz kończy pytanie jednocześnie ironiczne i tragiczne w swej wymowie: A ty z tej próżni czemu drwisz, kiedy ta próżnia nie drwi z ciebie?. Czytelnikowi pozostają ewentualnie rozważania, jak można kpić z czegoś, czego nie ma i czy należy brać przykład z rzetelności młotów burzących mur, czy też poddać się pesymizmowi.
• Bolesław Leśmian - Urszula Kochanowska Wiersz ten jest w pewnym sensie kontynuacją cyldu Trenów Jana Kochanowskiego. Tren XZXprzedstawia sen podmiotu lirycznego: pojawia się w nim postać matki poety z Urszulką na ręku. Tu zaś, w wierszu podobnym również pod względem wersyfikacji - trzynastozgłoskowcu, dziewczynka jest w niebie i rozmawia z Bogiem. Utwór jest niezwykle dynamiczny, stopniowanie napięcia przypomina dramat. Pierwsza część wiersza opisuje przybycie Urszulki do nieba. Okazuje się, że dziewczynka tęskni za rodzicami, prosi więc Stwórcę: Zrób tak, Boże [...] by w nieb Twoich krasie Wszystko było tak samo, jak tam - w Czarnolasie! Bóg jest łaskawy więc w niebie powstał dom kubek w kubek jak ten czamolaski. Zachwyt dziecka podkreśla nie tylko to potoczne określenie czegoś niezwykle podobnego, ale także wykrzyknienie wzbogacone często używanym paradoksem: aż oczom straszno od wesela! (przypominającym zwrot „strasznie się cieszę"). Tę część utworu kończy wypowiedź Boga: [...] Tylko patrzeć jak przyjdą stęsknieni rodzice! I ja, gdy gwiazdy do snu poukładam w niebie, Nieraz do drzwi zapukam, by odwiedzić ciebie! Rozpoczyna się druga część wiersza. Okazuje się, że obietnicę Boga Urszulka rozumie dosłownie, więc przygotowuje się na przyjście rodziców. Zachowuje się jak dziewczynka, która bawi się w dom, czyli jak prawdziwa gospodyni. Opowiada o tym: [... ] krzątam się jak mogę Więc nakrywam do stołu, omiatam podłogę [...].
Dziewczynka ubiera się w suknię najróżowszą i czeka. Jest to bardzo nużące zajęcie dla małego dziecka, zwykle niecierpliwego, ruchliwego. Długość tego oczekiwania ukazują słowa Urszulki: I sen wieczny odpędzam - i czuwam - i czekam... dodatkowo podkreślone specyficzną interpunkcją. W trzeciej części wiersza napięcie rośnie, następuje kulminacyjny punkt akcji - jak na scenie. Najpierw czytelnik dostrzega zmianę dekoracji - jest świt opisany tym razem prawdziwie poetyckim, a nie dziecięcym językiem: pierwszą roznietą złoci się po ścianie. Słychać kroki. Rozlega się pukanie. Reakcja Urszulki jest natychmiastowa i nietrudna do przewidzenia: Więc zrywam się i biegnę! [...] Serce w piersi zamiera... Napięcie wzrasta do granic możliwości, towarzyszą mu, jak w teatrze, podkreślające przeżycia wewnętrzne bohatera dźwięki: Wiatr po niebie dzwoni!. Wreszcie następuje zaskakujące zakończenie: Nie... To - Bóg, nie oni!..., w którym rozczarowanie, żal i smutek oddane zostały za pomocą wielokropków, wykrzykników i pauzy Napięcie gwałtownie opada, ale pozostaje zdumienie: jak to się stało, że Bóg - wszechwiedzący przecież, nie zrozumiał uczuć dziewczynki. Nie domyślił się, że dla małego dziecka słowo dom oznacza rodziców, a nie sprzęty i donice rozkwitłego ziela. Ten wiersz Leśmiana po raz kolejny ukazuje samotność człowieka w świecie. Nawet w niebie nie znaj dzie on pociechy Smutek, rozczarowanie i żal to nieodłączne składniki ludzkiego losu. Zaprzecza to wprawdzie typowym wyobrażeniom chrześcijańskiego nieba, pełnego szczęścia i radości z powodu obcowania z Bogiem, ale jest spójne z niejednokrotnie prezentowanymi w wierszach poety poglądami filozoficznymi: człowiek zna tylko świat, w którym żył do tej pory ten świat pokochał i trudno mu „przestawić się" i zapomnieć o dotychczasowych potrzebach.
• Bolesław Leśmian - W malinowym chruśniaku Jest to piękny erotyk, wiersz przesycony zapachem lata, malin, spoconego ciała, trawy Niezwykły, ukazujący jednocześnie piękno miłości i przyrody Tajemnica pary zakochanych ukrytych w gąszczu krzaków malin zostaje wprawdzie na chwilę odkryta, ale właściwie świadkiem ich spotkania jest żuk kosmaty a czytelnik istnieje w bardzo odległej perspektywie. Już pierwsze wersy informują o tym, że zakochani chcą być sami: W malinowym chruśniaku, przed ciekawych wzrokiem Zapodziani po głowy [...]. Zwierzenia podmiotu lirycznego są szczere, wyglądają jak zapis w pamiętniku ukrywanym troskliwie lub jak wspomnienie, opowiadanie sobie samemu niezapomnianych wrażeń, gdy zdarzy się smutny dzień lub akurat doskwiera samotność. Opowieść o spotkaniu toczy się leniwie, bo przecież jest gorąco, sugeruje to spokojny rytm trzynastozgłoskowca. Subtelny nastrój poeta uzyskuje, wprowadzając ciche dźwięki: bąk złośnik huczał basem, zakochani szeptali czułe słowa. Czytelnik niemal czuje, jak słodki zapach owoców rozpływa się w drgającym od upału powietrzu i słyszy
brzęczenie owadów. Dzięki synestezji prawie czuje też smak malin. Druga zwrotka to mistrzowski obraz fragmentu ogrodu. Sugestywność obrazu uzyskał poeta dzięki porównaniom i epitetom. Czytelnik podąża wzrokiem za wędruj ącym żukiem, śledzi lot bąka, przygląda się liściowi. Widzi to, co pokazuje mu, jak na filmowym zbliżeniu, podmiot liryczny: Bąk złośnik huczał basem, jakby straszył kwiaty, Rdzawe guzy na słońcu wygrzewał hść chory, Złachmaniałych pajęczyn skrzyły się wisiory, I szedł tyłem na grzbiecie jakiś żuk kosmaty. Trzeba się pochylić i zajrzeć pod gałęzie krzaków, żeby zobaczyć te szczegóły W dodatku trzeba patrzeć pod właściwym kątem, aby spostrzec mieniące się w słońcu krople rosy zawieszone na nitkach pajęczyny Czytelnik ma w pamięci obraz - tło, więc trzecia zwrotka ukazuje wydarzenia. Kobieta zrywa maliny, coś szepcze, mężczyzna pochyla się nad jej dłonią, w której trzyma owoce. Tyle zobaczyłby przypadkowy obserwator. Odarty z magii obraz jest banalny A przecież naprawdę j est w nim narastaj ące napięcie, urok towarzyszący wzaj emnemu poznaniu. Także i tu, jak na filmowym zbliżeniu, widać dłoń dziewczyny i pochyloną twarz mężczyzny. Podmiot liryczny mówi ściszonym głosem, odtwarzając zapamiętaną sytuację: A szept nasz tylko wówczas nacichał w ich woni, Gdym wargami wygarniał z podanej mi dłoni Owoce przepojone wonią twego ciała. Wrażenie ciszy spowodowane jest użyciem wyrazów zawierających głoski sz, s, ci. Kolejna zwrotka jest komentarzem, próbą wytłumaczenia sobie samemu, co właściwie się stało, bo wszystko zdarzyło się tak niespodziewanie. Miłość, namiętność zaskoczyły opowiadającego. W ostatniej zwrotce znów pojawia się widziany przedtem obraz. Jest niezwykły,- nie unikając dosłowności, Leśmian pozostaje subtelny i delikatny Taki efekt uzyskuje, rezygnując z upiększeń, skomplikowanych metafor czy mocnych epitetów. Jak się wydaje, opisywane pierwsze uczucie samo w sobie jest tak piękne, że nie potrzebuje ubarwienia.
• Adam Mickiewicz - [Nad wodę wielką i czystą..] Motyw samotnego wędrowca, który spogląda na piękny, lecz niejednokrotnie posępny kraj obraz, jest bardzo częsty w malarstwie i literaturze okresu romantyzmu. Wystarczy wspomnieć obraz Caspara Davida Friedricha Wędrowiec nad morzem mgły (Der Wanderer uber dem Nebelmeer, w Polsce znany też pod tytułem Wędrowiec w morzu chmur), przedstawiający stojącego na skalistym szczycie mężczyznę zapa-
trzonego gdzieś w zamgloną przestrzeń. Nie widać wyrazu jego twarzy gdyż postać jest zwrócona tyłem do widza. Podkreśla to samotność i tajemniczość podróżnika. W niezwykle malarskim wierszu Adama Micldewicza sytuacja liryczna jest podobna do przed chwilą wspomnianej. Podmiot liryczny obserwuj e kraj obraz, stoj ąc na szczycie, u jego stóp rozciąga się czarna tafla jeziora, a nad sobą widzi przepływające obłoki. Nic nie zasłania mu widoku, jest sam na sam z nieokiełznaną naturą. W toni jeziora odbija się otaczający je górski masyw, zbliża się burza, toteż szczyty są ciemne, ponure: I woda tonią przejrzystą odbiła twarze ich czarne. Spoglądając na gładką taflę jeziora, podmiot liryczny dostrzega odbijające się w nim obłoki: I woda tonią przejrzystą Odbiła kształty ich marne. Zapatrzony w dal i zasłuchany w otaczającą go ciszę człowiek słyszy narastający dźwięk grzmotu. Z oddali nadciąga burza, błyskawice przecinają niebo: I woda tonią przejrzystą Odbiła światło, głos zniknął. Powtórzenia sprawiają, że czytelnik ma wrażenie spójności, ciągłości tego, co ogląda oczami podmiotu lirycznego. To wszystko rozgrywa się w tym samym czasie, można by powiedzieć, że to różne plany tego samego obrazu. Na powierzchni jeziora pojawia się świetlny refleks, ale jest ono spokojne, otoczone wyniosłymi szczytami wydaje się być niezmienne: A woda, jak dawniej czysta, Stoi wielka i przejrzysta. Powtarzające się epitety przypominają o stałości widzianego krajobrazu, wzmocnione to zostało dodatkowo określeniem jak dawniej. Podmiot liryczny jest twórcą, który zachwyca się pięknem przyrody ale też inspiruje go ona do rozważań nad sensem życia. Ogrom jeziora rozpościerającego się u podnóża gór uświadamia mu, że są wartości stałe, niezmienne. Cokolwiek się dzieje w przyrodzie, nie zakłóca to spokoju jeziora, jego toń się nie marszczy. Podmiot liryczny zauważa, że wszystko na świecie ma swoją misję do spełnienia: Skałom trzeba stać i grozić, Obłokom deszcze przewozić, Błyskawicom grzmieć i ginąć, A mnie płynąć, płynąć, płynąć Los człowieka jest nieodgadniony, podmiot liryczny przeczuwa, że jego wędrówka jeszcze długo będzie trwała. Musi poddać się nieuchronności zdarzeń, nie ma na nie wpływu.
Melancholijny nastrój wiersza wywołany został przede wszystkim powtórzeniami wprowadzającymi monotonię. Zwraca uwagę harmonijna kompozycja utworu, ściśle podporządkowana treści. Wiersz dzieli się na dwie części: opis jeziora, w którego tafli odbija się górski pejzaż (trzy czterowersowe zwrotki), oraz część refleksyjną (dwie zwrotki). Między nimi został umieszczony dwuwiersz będący łącznikiem, zawiera bowiem i element opisu, i refleksji. Zwrotki czterowersowe mają rymy przemienne, w dwuwersie jest rym parzysty co powoduje szybsze w stosunku do całości czytanie tej części utworu. Ten, jeden z ostatnich wierszy Adama Mickiewicza, jest wyjątkowo nastrojowy tajemniczy właściwie nie kończy się - myślnik po ostatnim wyrazie zachęca do dalszych rozważań.
• Adam Mickiewicz - Oda do młodości Wiersz ten zawiera elementy charakterystyczne dla dwóch epok: oświecenia i romantyzmu. Sam gatunek - oda - nawiązuje do tradycji oświeceniowej, gdy ody pisano w celu uczczenia ważnych wydarzeń. Natomiast temat - młodość - jest pomysłem romantycznym, ta właśnie epoka widziała w młodości zalety uznała ją za pozytywną wartość, siłę zdolną do stworzenia nowej rzeczywistości. Młodzieńczy bunt przeciwko zastanej sytuacji jest twórczy Co prawda, podmiot liryczny posługuje się jeszcze oświeceniowymi hasłami (nawołuje do zbiorowego działania) i sposobami (nawiązuje do mitologii). Jednak elementy te wykorzystuje nowatorsko, np. w celu stworzenia portretu romantycznego artysty o Herkulesowej sile. Wiersz zaczyna metaforyczne porównanie deprecjonujące stare ideały ganiące bierność i gnuśność: Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy [...]. Naturalną kontynuacją jest apostrofa do uosobionej młodości: Młodości! dodaj mi skrzydła!. Podmiot liryczny ukazuje piękny obraz rajskiej dziedziny ułudy, kreślony za pomocą metafor i epitetów. Zwrotki pełniące funkcję refrenu (choć nie są identyczne) zawierają apostrofy do młodości, oddzielone są opisami tych, którzy jej nie ufają, są samolubni, zniechęceni do życia, nic już nie chcą w nim zmieniać. Ziemię - Obszar gnuśności zalany odmętem - zasiedlają obrzydliwe płazy Zestawienie tych dwóch obrazów: gnuśnej ziemi i pełnej zapału młodości, stanowi kontrast pod względem nastroju, występuje też inny uldad rymów. Kolejna zwrotka, dłuższa od pozostałych, jest popartym argumentami wezwaniem do działania skierowanym do młodych: Razem, młodzi przyjaciele!... W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele [...]. Apostrofa powtarza się, co potęguje jej siłę oddziaływania. Podmiot liryczny przedstawia zbawczą rolę młodości, nawołuje do wspólnego działania, bowiem tylko ono ma sens i moc, zapewni szczęście i poczucie spełnienia. Zwraca uwagę umiejętne operowanie trybem czasownika i różnorodność zdań złożonych. Tryb rozkazujący zmusza
do natychmiastowej reakcji i bezkompromisowej walki: Gwałt niech się gwałtem odciska, A ze słabością łamać uczmy się za młodu!, a zdania okolicznikowe warunku określają warunki osiągnięcia szczęścia. Pojawiający się w następnej zwrotce motyw mitologiczny służy scharakteryzowaniu młodości. Jej cechą jest niezwracanie uwagi na przeciwności losu. Wzorem do naśladowania winien być Herkules, który już w dzieciństwie odznaczał się nadludzką siłą. Nie można wszystkiego rozważać w nieskończoność, starać się pojąć rozumem, trzeba dać upust uczuciom i wyobraźni, stawiać sobie coraz to nowe cele, do czego podmiot liryczny namawia w apostrofie: Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga Łam, czego rozum nie złamie. Następne zwrotki ukazują piękny obraz triumfu młodości: Dalej, bryło, z posad świata! Nowymi cię pchniemy tory [... ] Wyjdzie z zamętu świat ducha: Młodość go pocznie na swym łonie [...]. W pamięci czytelnika powinien pozostać nakaz działania, toteż odę zamyka radosny okrzyk (jakże dla samych Polaków symboliczny, wykorzystywany jako hasło choćby podczas powstania listopadowego): Witaj, jutrzenko swobody, Zbawienia za tobą słońce! Jak widać, utwór jest niezwykle dynamiczny, ma zmienny rytm i uldad rymów, ale sprawia to raczej wrażenie pędu, napięcia niż chaosu. Głównymi środkami stylistycznymi są apostrofa i metafora - podmiot liryczny wielokrotnie zwraca się do młodości, postrzega ją więc nie jako pojęcie abstrakcyjne, lecz osobę. Dużą rolę pełnią też epitety tworzące bogate, przemawiające do wyobraźni obrazy
• Adam Mickiewicz - Romantyczność Ballada ta jest interesująca przede wszystkim ze względu na ciekawie ujęty problem walki ldasyków z romantykami. Karusia, dziewczyna ze wsi, widzi swojego zmarłego ukochanego i rozmawia z nim. Mędrzec nie wierzy jej, ufa jedynie szkiełku i oku, a więc temu, co można pojąć rozumem, udowodnić empirycznie. Ballada ukazuje konflikt między rozumem i uczuciem, czyli racjonalistami, dla których jedynymi sposobami poznania świata są rozum, doświadczenie, nauka, a zwolennikami poglądu głoszącego możliwość kierowania się intuicją, uczuciem. Romantyczność odwołuje się do wierzeń ludowych, np. możliwości porozumiewania się z duchami, panuje w niej nastrój grozy tajemniczości. Wprowadza go już motto zaczerpnięte z Hamleta Williama Szekspira. Narrator opowiada o wydarzeniu, któ-
rego był świadkiem (o czym świadczą jego słowa: Ija to słyszę, i ja tak wierzę, i udział w rozmowie zaznaczony wtrąceniem: odpowiadam skromnie). Początkowo tylko relacjonuj e zdarzenie, potem zaś opowiada się po jednej ze stron konfliktu - gawiedzi i dziewczyny: Czucie i wiara silniej mówi do mnie Niż mędrca szkiełko i oko. Opis wydarzeń rozpoczyna pojawienie się Karusi, która zachowuje się dziwnie: Coś niby chwyta, coś niby trzyma; Rozpłacze się i zaśmieje. Dziewczyna nie reaguje na niczyje słowa, nie przemawiają do niej żadne argumenty co narrator podsumowuje: Ona nie słucha. Następnie narrator przytacza „rozmowę" Karusi z duchem Jasieńka (duch nie odzywa się ani razu). Nie jest ona zdziwiona, że Jaś przyszedł, bo przecież ją kochał, więc to naturalne, że i po śmierci kocha. Dziewczyna szybko pokonuje strach, tłumaczy sobie: Czego się boję mego Jasieńka? Ach, to on! Lica twoje, oczki twoje! Każda ze zwrotek zawieraj ących wypowiedzi Karusi świadczy o szczerej miłości dziewczyny, scenie „rozmowy" towarzyszy nastrój tajemniczości. Obserwatorami tej sytuacji są prości ludzie, którzy zdecydowanie wierzą w to, że Karusia widzi swojego Jasia: Mówcie pacierze! - krzyczy prostota Tu jego dusza być musi. Z tymi słowami ldóci się pełna zacietrzewienia wypowiedź starca: Duchy karczemnej tworem gawiedzi, [...] Dziewczyna duby smalone bredzi, A gmin rozumowi bluźni. Przeciwstawione też zostały sobie wypowiedzi charakterystyczne dla dwóch epok: oświecenia - Ufajcie memu szkiełku i oku - oraz romantyzmu - Miej serce i patrzaj w serce. Ballada ma wiele cech, które potwierdzają jej romantyczny charakter. Jest to przede wszystkim przenikanie się świata realnego i świata duchów (Karusia widzi Jaśka i rozmawia z nim). Spotkaniu towarzyszy nastrój tajemniczości wywołany odpowiednim czasem akcji (noc i tuż po wschodzie słońca). Bohaterowie (dziewczyna i lud) są przekonani o niezwykłej sile miłości - zgromadzeni wołają: Jasio być musi przy swej Karusi, On ją kochał za żywota. W balladzie występuje też opis przeżyć Karusi wzbogacony opisem jej zachowania podczas spotkania z duchem ukochanego. Utwór ten utwierdza czytelnika w przekonaniu, że oprócz rzeczywistości, którą znamy, materialnej, jest jeszcze inna, ta, którą możemy zobaczyć sercem, oczyma duszy, niematerialna.
Do ballady Adama Mickiewicza nawiązuje wiersz Władysława Broniewskiego Ballady i romanse. Pierwszą zwrotkę rozpoczyna cytat z Romantyczności: Słuchaj, dzieweczko! Ona nie słucha... To dzień biały, to miasteczko... Zaraz jednak następuje zaprzeczenie: Nie ma miasteczka, nie ma żywego ducha. W ten sposób czytelnik zostaje wprowadzony w zupełnie inną sytuację - jest to czas wojny naga, ruda Ryjka biega po gruzach, ludzie dają dziecku grosik lub bułkę, a ono odpowiada: Ja zaniosę tacie i mamie, choć matka zginęła pod gruzami, a ojciec w Majdanku. Wiersz kończy obraz egzekucji wykonanej przez SS-manów na Ryfce i Jezusie. Nie mają oni litości dla biednego dziecka, nie obchodzi ich nic oprócz zadania do wykonania. Suchym tonem przedstawiają bardzo racjonalne powody dla których należy rozstrzelać tych dwoje, np. rude włosy, nagość. Każdy powód jest zresztą dobry Nie ma w tym wierszu narratora, który opowiedziałby się po stronie pokrzywdzonych. Rolę specyficznego komentarza pełni natomiast sytuacja opisana w ostatniej zwrotce: przed rozstrzelaniem Ryfka i Jezus anieleli po kolei, słychać Alleluja. Niestety, śmierć jest nieodwracalna. Ostatnie zdanie wiersza brzmi głucho j ak salwa z karabinu, nikt nie odpowiada na wołanie. Znacząca j est zmiana w stosunku interpunkcji do pierwszego wersu - pojawia się wielokropek: Słuchaj, dzieweczko!... Ona nie słucha... W wierszu Władysława Broniewskiego występują również inne nawiązania do utworu Adama Mickiewicza. Są to rytmiczność i melodyjność podkreślone rymami - tak jak w Romantyczności ich uldad jest zmienny: aabb oraz abab. Występują też liczne anafory i inne powtórzenia. Wiersz Władysława Broniewskiego ukazuje kryzys wartości moralnych, jaki nastąpił podczas wojny Wprawdzie prości ludzie litują się nad obłąkaną dziewczynką, ale nic nie mogą zrobić, nie są w stanie przeciwstawić się hitlerowcom zabijającym dziecko (dzieci, ludzi chorych, słabych, bezbronnych). Wojna to czas, gdy dobro przegrywa ze złem, nie ma miejsca na uczucia wyższe. Szlachetność, miłość, w ogóle - człowieczeństwo - są pojęciami zapomnianymi. Podobieństwo bohaterek wiersza (obłąkana, nieszczęśliwa z powodu śmierci ukochanego Karusia i obłąkana, bezradna po śmierci rodziców Ryfka) jest dodatkowym podkreśleniem zaniku dawnych ideałów.
;>
| | |j |
• Adam Mickiewicz - Sonety krymskie Jest to cykl sonetów, który powstał podczas podróży Mickiewicza po Krymie, gdy przebywał tam jako zesłaniec. O romantycznym charakterze utworów świadczy wiele typowych elementów. Ich bohaterem jest samotny podróżny, tęskniący za ojczyzną, nierozumiany W cyklu można więc zauważyć wątek autobiograficzny - podmiot liryczny nosi cechy samego autora. Ogromną rolę odgrywa przyroda - podmiot liryczny zachwyca się orientem, a obserwacja krajobrazu często sldania go do refleksji. Snuje rozważania na temat roli poety i poezji oraz zastanawia się nad sensem życia, porównując je - tak kruche - z potęgą natury Opisy przyrody są niezwykle nastrojowe, wiążą się w naturalny sposób z opisami przeżyć wewnętrznych. Dopiero tu, na obczyźnie, w otoczeniu niemal baśniowej przyrody podmiot liryczny - wędrowiec, naprawdę boleśnie odczuwa miłość do ojczyzny i tęsknotę za nią. Uświadamia sobie, jak bardzo jest samotny. Sonet Stepy Akermańskie składa się z dwóch części: opisowej i refleksyjnej. Pierwsza poświęcona jest pięknu przyrody, druga wyraża tęsknotę za ojczyzną. Uczucie to, towarzyszące zapewne podmiotowi lirycznemu od jakiegoś czasu, uzewnętrzniło się pod wpływem przeżyć doznanych podczas wycieczki. Podmiot liryczny zdaje relację ze swojej podróży, nie jest to jednak suche sprawozdanie. Jawi się on jako człowiek niezwykle wrażliwy na otaczające go piękno, bystry obserwator. Od razu zauważa podobieństwo stepu do oceanu. Metafora jest konsekwentnie wykorzystana - wóz, którym podróżuje podmiot liryczny, przypomina łódkę, łąld falują, krzewy wyglądają jak wyspy Harmonijnie wkomponowane epitety pozwalają wyobrazić sobie tę sytuację. Początkowo podróżny zachwyca się otaczającym go stepem, mówi: wóz nurza się w zieloność - to dla niego nowe doznanie. Poddaje się urokowi fali łąk szumiących i kwiatów powodzi. Stopniowo jednak ogarnia go melancholij ny nastrój. Może to właśnie widok łąk i kwiatów wprawił go w zadumę, przypomniał inny obraz. Podróżny stwierdza: fuż mrok zapada. Nie podziwia ani nieba pełnego gwiazd, ani błyszczącego Dniestru. Elementy te wymienia trochę automatycznie, zadaje wprawdzie pytania (być może przewodnikowi): Tam z dala błyszczy obłok? tam jutrzenka wschodzi?, ale myślami jest gdzie indziej. Ogarnia go tak silne uczucie tęsknoty za krajem ojczystym, że pragnie rzeczy niemożliwej - chce usłyszeć płynący z niej głos. Nakazuje: Stójmy!. To wykrzyknienie jest jedynym głośnym dźwiękiem w tym wierszu. Zaraz po nim zapada cisza. Jest to cisza wyjątkowa, jej wrażenie potęguje przywoływanie kolejnych niemożliwych do usłyszenia dźwięków: [...] słyszę ciągnące żurawie, Których by nie dościgły źrenice sokoła; Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie, Kędy wąż śhską piersią dotyka się zioła.
W ten sposób Mickiewicz buduje nastrój oczekiwania i napięcia. Wędrowiec nasłuchuje, zdaje mu się, że jeśli słyszy takie dźwięki, których ludzkie ucho nie może wychwycić, usłyszałby głos z Litwy. Zastosowana gradacja ciszy i onomatopeja służą wyobrażeniu niezwykłej samotności ogarniającej człowieka z dala od ojczyzny Poczucie wyobcowania i świadomość niemożności powrotu sprawiają, że rozczarowanie, rozgoryczenie wędrowca jest silnie odczuwane przez czytelnika. Padają słowa: Jedźmy, nikt nie woła. Brzmią głucho, tłumi je szum traw na stepie. Wiersz kończy się. Dalsza podróż na pewno nie będzie dla podmiotu lirycznego źródłem zachwytu nad przyrodą. Sonet Żegluga rozpoczyna się niezwykle dynamicznym opisem niespokojnego morza. Wieje silny wiatr, załoga uwija się na pokładzie statku. Aby ukazać pęd okrętu i podkreślić nerwowe napięcie, poeta spiętrza metafory Już w pierwszej zwrotce Mickiewicz zastosował nagromadzenie czasowników, powtórzenie, apostrofę z wykrzyknieniem (sprawiaj ącą wrażenie wtrącenia, przytoczenia czyj egoś ostrzegawczego krzyku) i porównanie: Majtek wbiegł na drabinę, gotujcie się, dzieci! Wbiegł, rozciągnął się, zawisł w niewidzialnej sieci, Jak pająk czatujący na skinienie sidła. Dzięki temu uzyskał efekt połączenia dynamiki i nastroju oczekiwania oraz narastaj ącego niepokoju. Druga zwrotka jest nie mniej dynamiczna. Rozpoczyna ją powtarzające się wykrzyknienie: Wiatr! - wiatr!. Po nim następuje opis zachowania okrętu. Jest on podobny do zwierzęcia, które zerwało się z uwięzi, poczuło wolność: Wznosi kark, zdeptał fale i skróś niebios leci, Obłoki czołem sieka, wiatr chwyta pod skrzydła. I znów występuje nagromadzenie czasowników (w tej zwrotce użyte są one w czasie teraźniejszym), do minimum ograniczona została liczba epitetów które w tak dynamicznym opisie przeszkadzałyby (określenie pienista zamieć także wskazuje na ruch -wyrazem podstawowym jest czasownik „pienić się"). Głównym środkiem stylistycznym w tej części wiersza jest animalizacja, pozostałe są jej podporządkowane. Do ukazującej morski żywioł części opisowej sonetu nawiązuje część refleksyjna, w której podmiot liryczny wyraża przepełniające go uczucie radości, wręcz euforii towarzyszącej poczuciu wolności. Służy temu wykrzyknienie: Lekko mi! rzeźwo! lubo! wiem, co to być ptakiem. Podmiot liryczny łatwo ulega nastrojowi, pęd statku cieszy go, a nie przeraża. Jest oczarowany niespodziewaną przygodą i zachwycony tym, że może poczuć się wolnym. W sonecie Burza zaciera się tradycyjny podział na część opisową i refleksyjną. Utwór zawiera opis burzy - żywiołu, który rozpętał się na morzu, wywołując wśród pasażerów statku panikę. Zachowanie tych ludzi stanowi temat opisu występującego w tercynach.
Początkowe zwrotki wywołują nastrój grozy Niczym w teatrze następuje zmiana oświetlenia: Słońce krwawo zachodzi. Wszystkich ogarnia pesymizm. Animalizacja, wicher z tryumfem zawył, potęguje ten efekt. Niepokój wzrasta wraz z nagromadzeniem czasowników f zdarto, prysnął, wyrwały, zachodzi) i rzeczowników odczasownikowych, które są jednocześnie onomatopejami [ryk, szum, jęk). Elementem potęgującym grozę jest też porównanie wpisane w metaforę, które ukazuje, jak na statek wstępuje jenijusz śmierci. Opisana w kolejnej zwrotce reakcja podróżnych jest zgodna z przewidywaniami czytelnika: Ci leżą na pół martwi, ów załamał dłonie, Ten w objęcia przyjaciół żegnając się pada, Ci modlą się przed śmiercią, aby śmierć odegnać. Zgodnie z romantyczną tradycją w utworze ukazany jest też interesujący obraz tajemniczego, samotnego człowieka. On jeden jest spokojny ale to opanowanie ma w sobie coś nienaturalnego. Myśli bohatera są przedstawione za pomocą mowy niezależnej, co podkreśla ich autentyczność i skłania czytelnika do refleksji: Ipomyśhł: szczęśliwy, kto siły postrada, Albo modlić się umie lub ma z kim się żegnać. Ten kontrastujący z pozostałymi obraz jest chyba bardziej przygnębiający Opisywany wcześniej strach jest czymś zupełnie oczywistym, czytelnik ze zrozumieniem obserwuje pragnących przeżyć ludzi. Dziwny wymuszony spokój jednego pasażera jest właśnie niepokojący Każe się zastanowić, jak bardzo samotny musi być człowiek, jeśli nie ma z kim pożegnać się przed śmiercią i z rezygnacją przyjmuje swój los.
• Czesław Miłosz - Campo di Fiori
c*^
Niezbędne jest przypomnienie, że utwór ten powstał w 1943 r. podczas likwidacji żydowskiego getta w Warszawie. Ukazuje dwie odległe w czasie, ale podobne sytuacje (spalenie Giordana Bruna i spalenie getta warszawskiego). Pierwsza zwrotka przedstawia obraz rzymskiego Campo di Fiori pełnego życia, codziennej krzątaniny sprzedających, którzy zachwalają swój towar: Różowe owoce morza Sypią na stoły przekupnie, Naręcza ciemnych winogron Padają na puch brzoskwini. Czytelnik nie ma wątpliwości, że jest to zwyczajny dzień, opisany zwyczajnym językiem, gdyż niewyszukane epitety podkreślają codzienność tej sytuacji. W tę sielankową rzeczywistość wkrada się niemiły zgrzyt, jest to bulwersujący dla podmiotu lirycznego fakt, iż to wszystko dzieje się tuż po egzekucji: Tu, na tym właśnie placu Spalono Giordana Bruna, [...]
A ledwie płomień przygasnął, Znów pełne były tawerny. W trzeciej zwrotce ujawnia się podmiot liryczny (mówi w 1. osobie liczby pojedynczej). Wyjaśnia przyczyny dla których wspomina sytuację sprzed wieków. Otóż historia się powtarza. Podmiot liryczny przypomniał sobie dawne dzieje, gdy likwidowane było żydowskie getto. Tuż za murem ustawiono karuzelę, ludzie bawili się, podczas gdy inni, tuż obok, umierali: Salwy za murem getta Głuszyła skoczna melodia I wzlatywały pary Wysoko w pogodne niebo. Wydarzeniom tym towarzyszy pogodny wieczór wiosenny, jest to czas pięknej warszawskiej niedzieli. Podmiot liryczny nie potrafi oddzielić od siebie dwóch sytuacji: jeden plan to ludzie na karuzeli - bawiący się, radośni, a drugi - ludzie ginący w getcie, ale bliskość miejsca i jedność czasu powodują, że plany te nakładają się na siebie. Podmiot liryczny zaznacza jednoczesność opisywanych sytuacji: Rozwiewał suknie dziewczynom Ten wiatr od domów płonących. Podmiot liryczny podaje, a następnie odrzuca dwie refleksje, jakie można wysnuć pod wpływem obserwowanych zdarzeń. Pierwsza dotyczy zachowania ludzi - świadków tragedii: ludzie bawią się, mijając męczeńskie stosy, druga mówi o przemijaniu, zapominaniu o takich zdarzeniach. Zwraca też uwagę na samotność ginących. W obu opisanych sytuacjach jest tak samo - śmierć jest samotna, chociaż przygląda się jej grono ciekawej gawiedzi. Zauważa, że może wtedy samotność jest dotkliwsza, gdyż tłum jest tylko żądny sensacji, a nie pragnie pomóc. Przywołuje obraz Giordana Bruna wstępującego na rusztowanie. Już wtedy nie istniał dla świata żywych, którzy mieli tysiąc spraw do załatwienia, podczas gdy jego już nic z życiem nie wiązało. Różnicę między umierającymi i żywymi uwydatnia powtarzane słowo już: Już biegli wychylać wino, [...] I był już od nich odległy [... ] Już zapomniani od świata. Ginących nie obchodzą sprawy ziemskie - język nasz stał się im obcy- to stwierdzenie dotldiwie uświadamia samotność umierających. Podmiot liryczny podkreśla, że rolą poety jest dostrzeganie cierpienia i przypominanie o podstawowych wartościach, zasadach etycznych: Aż wszystko będzie legendą I wtedy po wielu latach Na wielkim Campo di Fioń Bunt wznieci słowo poety.
• Czesław Miłosz - Piosenka o końcu świata Już pierwsze linijki wiersza skłaniają czytelnika do zastanowienia się, jaki związek z końcem świata ma pogodny opis codzienności, który właśnie widzi. Może ktoś przypomni sobie, że mówił koniec świata, gdy o czymś zapomniał albo zgubił coś, albo zobaczył padający deszcz, a nie miał parasola. To takie zwyczajne sytuacje, a przecież używa się w stosunku do nich mocnego określenia kojarzącego się z obrazem biblijnej Apokalipsy Końcu świata towarzyszy przerażenie, następuje trzęsienie ziemi, słońce ciemnieje, a księżyc czerwienieje, gwiazdy spadają na ziemię, znikają niebo i góry ludzie ukrywają się w obawie przed gniewem Boga. Tymczasem czytelnik wiersza nic takiego nie widzi. Pierwsza zwrotka ukazuje zwyczajne czynności ludzi i zwierząt, nie towarzyszy im najmniejszy niepokój: Pszczoła krąży nad kwiatem nasturcji, Rybak naprawia błyszczącą sieć, Skaczą w morzu wesołe delfiny. I znów może ktoś przypomni sobie, że już widział podobny obraz - namalowany przez Piotra Bruegla Upadek Ikara, na którym rybak łowi ryby, rolnik orze ziemię, płynie statek i nikt nie widzi, że tuż obok rozgrywa się tragedia. Nasuwa się więc pytanie, czyżby coś się jednak działo, a tylko zostało przeoczone przez opisującego ten sielski krajobraz? Druga zwrotka utwierdza czytelnika w przekonaniu, że nic szczególnego się nie dzieje, w opisie codzienności nie został nawet pominięty taki banalny szczegół: Pijak zasypia na brzegu trawnika. Dopiero trzecia zwrotka nawiązuje do zapamiętanego z Apokalipsy obrazu i usprawiedliwia pierwsze wersy poprzednich strof: W dzień końca świata, które zaczynały opisy Zmienia się też język utworu, proste słownictwo zastępuje stylizacja biblijna - podniosły ton, inwersja, powtórzenia: A którzy czekali błyskawic i gromów, Są zawiedzeni. A którzy czekali znakowi archanielskich trąb, Nie wierzą, że staje się już. Okazuje się, że koniec świata nie oznacza wcale zmian w przyrodzie, nie towarzyszą mu żadne straszne dźwięki i obrazy W ostatniej zwrotce powraca obraz spokoju, język znów jest zwyczajny pojawia się nawet lekko żartobliwy ton. Okazuje się, że jedyną osobą, która wie o tym, iż nastąpił koniec świata, jest [...] siwy staruszek, który byłby prorokiem, Ale nie jest prorokiem, bo ma inne zajęcie. Pracując w ogródku, powtarza: Innego końca świata nie będzie. Mówi do siebie, zapewne nikt nie słyszy jego słów. Czytelnik zostaje z własnymi myślami, nierozstrzygniętą zagadką, zasianym w sercu niepokojem. Może już nastąpił koniec świata, a on go, jak inni, nie zauważył. Wy-
pada zapytać, na czym polega ten współczesny koniec świata, skoro nie jest widoczny Może oznaczać on kryzys wartości, który nie rzuca się w oczy i dlatego zachodzi niepostrzeżenie, a zauważają go tylko ci, którzy mają bogate doświadczenie życiowe i zachowują godną postawę.
• Czesław Miłosz - Piosenka o porcelanie Czytając wiersz, można odnieść wrażenie, iż jest to rozmowa starych znajomych, którzy od dawna się nie widzieli. W tekście znajdują się elementy charakterystyczne dla języka potocznego, którym posługują się rozmawiający: wykrzyknienia wyrażające emocje mówiącego [ach], wtrącenia [proszę pana), wyrazy nawiązujące do przerwanego wątku rozmowy (więc). Podmiotem lirycznym jest osoba mówiąca o uczuciach, których doznaje, gdy myśli o swoim dawnym życiu, domu, który utraciła. Czytelnik domyśla się, że straty te poniosła podczas wojny, gdyż w wierszu pojawia się słowo z nią związane: tanki, i obraz pokruszonej na miazgę porcelany teraz zaplamionej brzydką zakrzepłą farbą (można to odczytać jako eufemistyczne określenie krwi). Początkowo wiersz wydaje się pogodny - wrażenie to poeta uzyskał za pomocą zdrobnień występujących w apostrofie: Różowe moje spodeczki, Kwieciste filiżanki, Leżące na brzegu rzeczki [...] Wietrzyk nad wami polata. Wrażenie to jednak zostaje zweryfikowane, gdy czytelnik orientuje się, że wiersz mówi 0 zniszczeniach wojennych, podczas których także tytułowa porcelana została zniszczona, ponieważ przeszły tanki. W głosie podmiotu lirycznego słychać smutek, tym bardziej, że powtarza trzykrotnie: Niczego mi, proszę pana, Tak nie żal jak porcelany. Widać, jak bardzo ten człowiek był przywiązany do swoich drobiazgów, które gromadził przez całe życie, do swojej codzienności, dlatego te straty odczuwa najdotkliwiej. Utracił właściwie nie porcelanę, ale poczucie bezpieczeństwa, wiarę w pewne wartości, trwałość świata, który składa się z codziennych spraw. Trudno byłoby mówić o takich problemach, to nie temat na uliczną przypadkową rozmowę. Musi zatem wystarczyć możliwość rozmawiania o utraconej porcelanie. Zniszczona porcelana jest też symbolem zniszczenia kultury, strat, jakie poniosła sztuka: Sny majstrów drogocenne, Pióra zamarzłych łabędzi Idą w ruczaje podziemne 1 żadnej o nich pamięci.
Wprawdzie nie pada żaden wniosek, wiersz-rozmowa urywa się, ale czytelnik rozumie, że wojna niszczy wartości duchowe, moralne oraz świat, do którego ludzie się przyzwyczaili. Można ewentualnie dyskutować, czy istotnie pamięć o dokonaniach mistrzów zaginie, jeśli powstają wiersze takie jak właśnie Piosenka o porcelanie.
• Jan Andrzej Morsztyn - Cuda miłości Sonet ten sldada się z szeregu pytań retorycznych, które podkreślają dziwność przedstawianej sytuacji. Tym razem opisowe są trzy zwrotki. Jest to opis przeżyć zakochanego człowieka. Czuje się on tak nieswojo, że sam nie rozumie swojego zachowania. Próbuje analizować tę niecodzienną sytuację. W tym celu poeta wykorzystał zasadę kontrastu, zestawił kilkakrotnie przeciwstawne pojęcia, uzyskując efekt paradoksu: [... ] Jak żyję, serca już nie mając? Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję? Dopiero ostatnia zwrotka, która stanowi część refleksyjną sonetu, przedstawia rozwiązanie. Wyjaśnia ona, czym jest miłość i jakie są jej zadania: Cuda te czyni miłość, jej to czyny, Którymi kto by chciał rozumem się bronić, T]rm prędzej w sidło z rozumem swym wskoczy. Kunsztowna forma sonetu doskonale nadaje się do przedstawiania tematu miłości, udowodnił to już Francesco Petrarka w sonetach Do Laury. Stosując ten szlachetny gatunek, poeta podkreśla wagę poruszanego problemu.
• Jan Andrzej Morsztyn - Do tejże Zasadę kompozycyjną wiersza stanowi szereg porównań. Ogromną rolę odgrywają w nim wrażenia zmysłowe (sensualizm), ponieważ podmiot liryczny zestawia szczegóły urody kobiety ze zjawiskami przyrody Jednak nie jest to takie proste, bo okazuje się, że trudno znaleźć odpowiednio piękny element. Podmiot liryczny używa najpierw zaprzeczenia: Oczy twe nie są oczy, ale słońce jaśnie Świecące, w których blasku każdy rozum gaśnie. Usta twe nie są usta, lecz koral rumiany, Których farbą każdy zmysł zostaje związany [...]. Poszczególne porównania to dwuwersy powiązane sąsiadującymi rymami. Ten monotonny układ powtarza się i dopiero w ostatnich wersach ulega zmianie. Tu podmiot liryczny podsumowuje swą myśl w zaskakujący czytelnika sposób: Tak oczy, usta, piersi, rozum, zmysł i wolą Blaskiem, farbą i kształtem ćmią, wiążą, niewolą.
Jak widać, Morsztyn z upodobaniem stosuje wyliczanie oraz chętnie odwołuje się do wrażeń zmysłowych. Nie stara się zaskoczyć czytelnika samym tematem liryków, bo zachwycanie się urodą kobiety jest znane choćby z wierszy Jana Kochanowskiego (poeci wymieniają nawet te same szczegóły: oczy, usta, piersi, włosy, cerę), ale sposobem jego realizacji.
• Jan Andrzej Morsztyn - Nagrobek Perlisi Początkowe wersy utworu nie mówią, kim jest tytułowa Perlisia. Wiadomo tylko, że była to istota niezwykła, pełna licznych zalet: Kosztowniejsza to perła, która siła Wraz w sobie skarbów bogatych nosiła. Opłakiwaną „osobą" okazuje się mała suczka. Poeta stosuje znany z liryki żałobnej schemat - przedstawia listę zalet Perlisi (śliczna, o delikatnej sierści, zgrabna) i opisuje żal po jej śmierci: Płakał jej pokój i łóżka płakały, Płakał i ciepły komin owdowiały [...]. Na koniec wspomina, jak wielką stratę poniosła jej pani: Płacze i łzami kosztownymi ani Da się utulić nad nią moja pani. Poeta wyraźnie bawi się konwencją literacką. Wiersz o Perlisi jest żartem - twórca zderzył poważny gatunek liryczny z nietypową sytuacją, uzyskując zaskakujący efekt. Można uznać, że tak właśnie w tym wierszu przejawia się konceptyzm, chętnie stosowany przez Morsztyna. Poeta potwierdził też, że jest mistrzem w stosowaniu kunsztownych porównań i metafor.
• Jan Andrzej Morsztyn - Niestatek [Oczy są ogień...] Także ten wiersz Morsztyna jest przykładem modnego w baroku konceptyzmu. Podmiot liryczny ocenia obiekt swych uczuć. Czyni to dwukrotnie. Okazuje się, że gdy jest zakochany, widzi niewiastę piękną, powabną: Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem, Włos złotem, perłą ząb, płeć mlekiem zsiadłem. Kłótnia kochanków zmienia wizerunek kobiety - okazuje się ona maszkarą: jak się zwadzimy- jagody są trądem, Usta czeluścią, płeć blejwasem bladem, Ząb szkapią kością, włosy pajęczyną. Żartobliwy wiersz ukazuje mistrzostwo Morsztyna w operowaniu konceptem. Znów czytelnik zauważa ulubione rekwizyty poezji miłosnej: oczy, usta, włosy czoło, zęby, które zostały zestawione z odpowiadającymi im elementami: ogniem, koralem, zło-
tern, zwierciadłem, perłami. Typowe dla baroku jest upodobanie do zaskakiwania czytelnika obrazem brzydoty Stąd dosadne słownictwo utworu. Wiersz dzieli się na dwie części, które wyraźnie kontrastują ze sobą. Podkreśla to budowa wersyfikacyjna: w cztery pierwszych wersach mieści się opis piękne) kobiety a w czterech kolejnych - brzydkiej.
• Jan Andrzej Morsztyn - Niestatek [Prędzej kto wiatr...] Wiersz sldada się z bardzo rozbudowanej części opisowej i jednowersowej konkluzji - jest więc właściwie jednym porównaniem homeryckim. Zgodnie z zasadami, pojawiają się obrazy przyrody przywoływane są też abstrakcyjne, ale tu uosobione pojęcia. Za każdym razem wprowadzane są anaforą prędzej, która zapowiada ciąg dalszy porównania: Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni Słonecznych drobne kąski wżenie do kieszeni, Prędzej morze burzhwe groźbą uspokoi [...] Niźli będzie stateczną która białogłowa. Koncept w tym wierszu polega na hiperbolicznym ukazaniu zjawisk niemożliwych i zestawieniu ich z jedną tylko cechą przypisywaną kobietom - niestałością. Odzwierciedla to układ wersów (piętnaście z nich ukazuje owe zjawiska). Nastrój wiersza jest pogodny żartobliwy choć słownictwo i środki stylistyczne wyszukane.
• Jan Andrzej Morsztyn - O swej pannie Zgodnie z tradycją baroku poeta nadał swemu zachwytowi nad urodą kobiety kunsztowną formę. Bogaty barwny język stanowi zaletę wiersza, poeta stosuje modną anaforę i koncept. Pomysł polega na tym, że podmiot liryczny usiłuje znaleźć słowa, którymi mógłby opisać urodę swej wybranki. Nie przychodzi mu to łatwo, takich słów po prostu nie ma. Decyduje się więc na przywołanie szeregu znanych elementów otaczającej go rzeczywistości, by oddać piękno ciała kobiety Ani słynny marmur karraryjski, ani perła czy kwiat lilii - uznane za niezwykle piękne i białe - nie wydają się mu odpowiednie. Stosuje więc gradację - wymieniane przedmioty są wprawdzie białe, ale żaden z nich nie dorównuje bieli cery panny Wszystkie elementy zostały wpisane w zdanie złożone współrzędnie przeciwstawne, którego drugi człon ma zaskoczyć czytelnika: Ale bielsza mej panny płeć twarzy i szyje Niż marmur, mleko, łabędź, perła, śnieg, lilije. Sześć wersów rozpoczyna słowo biały, ta monotonia anaforycznego wyliczania jest potrzebna, by podkreślić wyjątkowość urody kobiety i zaciekawić czytającego.
• Daniel Naborowski - Cnota grunt wszystkiemu Można uznać ten wiersz za podsumowanie rozważań na temat sensu życia i wartości życiowych. Podmiot liryczny rozpoczyna swe rozważania od wykrzyknienia - tezy której następnie broni: Fraszka wszystko na świecie, fraszka z każdej strony!. Argumenty jakie przytacza, tworzą listę - ciąg wersów zaczynających się anaforą: nic to. Przykłady dotyczą różnych dziedzin życia, różnych ludzi, bo problem dotyczy każdego, jest ponadczasowy: nic to, żeć złoto, srebro leży gromadami; nic to, że gładka żona i domu zacnego; [...] nic to, choćbyś opatem byłabo byłpryjorem-, nic to, choć masz papieskie i carskie korony [...]. Jak i w innych utworach, cnota, a w tym wypadku także sława, która z cnoty płynie, zostały uznane za wartości nieprzemijające. Wiersz ma przejrzystą budowę, doskonale ilustruje poglądy epoki.
• Daniel Naborowski - Do Anny Podmiot liryczny mówi o swojej szczerej miłości do adresatki wiersza. Jest to bodaj jedyna stała wartość na świecie, podkreślają to ostatnie wersy utworu: Szczyra miłość ku tobie, Anno, me kochanie, Wszystkim czasom na despekt nigdy nie ustanie. Zastosowana w wierszu anafora ukazuje nieuchronność pewnych zjawisk. Podmiot liryczny twierdzi, że czas jest nieubłagany i wszystko podlega jego działaniu. Dla potwierdzenia tej reguły podaje różne przykłady: Z czasem stawa dowcip i rozum niszczeje, Z czasem gładkość, uroda, udatność wiotczeje. Z czasem kwitnące łąki i krasy ostradają, Z czasem drzewa zielone z Uścia opadają. Wiersz ten mówi wprawdzie o miłości, ale zawiera też przemyślenia na temat przemijania.
• Daniel Naborowski - Impresa W baroku popularność zyskały emblematy, czyli utwory składające się z trzech elementów: alegorycznego obrazu, sentencji wyjaśniającej jego sens (inskrypcji) oraz wierszyka stanowiącego specyficzny komentarz (subskrypcji). Tu mamy do czynienia z takim właśnie utworem.
Inskrypcją jest Calando poggiando - to na dół, to do góry. Towarzyszący jej wiersz składa się z definicji tłumaczących sens istnienia świata i człowieka, np: Świat - morze, człowiek - okręt od burzy niesiony, Przygody- skryte skały, szczęście - wiatr szalony. Podmiot liryczny przypomina, że życiem rządzi przypadek: Nic stałego na świecie. W przyrodzie przecież ciągle następują zmiany Bezradność podkreśla pytanie retoryczne: Cóż człowiek, jeśli nieba swą odmianę mają?. Jedyne, co może go człowieka uchronić przed zgubą, to cnota i umysł stateczny.
• Daniel Naborowski - Krótkość
żywota
Daniel Naborowski, podobnie jak wielu twórców epoki baroku, jest zafascynowany czasem, przemijaniem, toteż podkreśla problem niemożności powtórzenia zdarzeń. Wiersz wyraźnie nawiązuje do myśli Heraklita z Efezu - panta rhei: Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie, Kołem niehamowanym lotny czas uchodzi. Wobec takiej sytuacji życie człowieka wydaje się jedną chwilą: Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może Nazwań być czwartą częścią mgnienia [...]. Krótkość czasu ziemskiego podkreśla wyliczenie, w którym występują rzeczowniki jednosylabowe - znakomicie przyspiesza to rytm czytania wiersza i oddaj e ulotność chwili: Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot ludzki słynie. W wierszu znalazło też odzwierciedlenie inne zainteresowanie ludzi epoki baroku - względność czasu. Podmiot liryczny zwraca uwagę, że w momencie wypowiadania słowo właściwie należy już do przeszłości: Wtenczas, kiedy ty myślisz, jużeś był, nieboże.
• Daniel Naborowski - Marność Utwór porusza temat częsty w poezji baroku - nietrwałość rzeczy ziemskich. Powraca znany z Księgi Koheleta motyw marność nad marnościami i wszystko marność: Świat hołduje marności I wszystkie ziemskie włości; To na wieki nie minie, Że marna marność słyińe. Podmiot liryczny w żartobliwej formie przypomina, co dla człowieka powinno być najważniejsze. Czytelnik nie znajdzie tu poważnych pouczeń. Ton wypowiedzi jest lekki, choć wiersz mówi o sprawach istotnych. Dotyczą one każdego, toteż podmiot liryczny stosuje 1. osobę liczby mnogiej trybu rozkazującego, włączając również siebie w krąg zainteresowanych: Miłujmy i żartujmy, Żartujmy i miłujmy.
Z tej fraszki można by wysnuć następujący wniosek: człowiek powinien doświadczyć wszystkiego, ważna jest i zabawa, i pobożność, korzystanie z życia i pamięć o życiu wiecznym.
• Daniel Naborowski - Na oczy królewny
angielskiej
Kobieta epoki renesansu, a później baroku powinna mieć piękne oczy, usta, włosy, jasną cerę. Poeci często szukali nowych sposobów wyrażenia zachwytu tymi atrybutami urody kobiecej. Podmiot liryczny wiersza Naborowskiego zachwyca się niezwykłymi oczami panny Szuka słów, które mogłyby oddać ich piękno, ale okazuje się, że nie jest to łatwe, więc stosuje (podobnie jak Jan Andrzej Morsztyn) zabieg wyliczania przedmiotów; do których owe oczy są podobne. Następnie dochodzi do wniosku, że nie odzwierciedlają one w pełni wdzięku i uroku spojrzenia królewny: Nie oczy, lecz pochodnie dwie nielitościwe, Które palą na popiół serca nieszczęśliwe, Nie pochodnie, lecz gwiazdy, których jasne zorze Błagają nagłym wiatrem rozgniewane morze. Nie gwiazdy, ale słońca pałające różno, Których blask śmiertelnemu oku pojąć próżno. Podmiot liryczny mówi wyszukanym językiem, używa mnóstwa epitetów, metafor. Każdy element „wyliczanki" wprowadzany jest anaforą nie. W ukazaniu niezwykłości oczu królewny służy też hiperbola, podkreślająca, że nikt nie może sobie ich wyobrazić. Efektownym podsumowaniem rozważań jest zakończenie wiersza: Lecz się wszystko zamyka w jednym oka słowie: Pochodnie, gwiazdy, słońca, nieba i bogowie.
ffl Cyprian Kamil Norwid - [Coś ty Atenom Sokratesie...]
zrobił,
Wiersz ten został napisany w styczniu 1856 r. Inspiracją była zapewne śmierć Adama Mickiewicza w listopadzie 1855 r. oraz sprowadzenie jego zwłok do Paryża. Utwór składa się z dwóch części. W pierwszej każdą z siedmiu strof podmiot liryczny poświęca innej postaci znanej z historii. Los wybitnej jednostki jest zawsze taki sam - brak akceptacji ze strony współczesnych, brak zrozumienia, którego konsekwencje są smutne: Sokratesa otruto, Dantego wygnano, asą też tacy którzy nawet po śmierci nie mogą zaznać spokoju - Kolumb miał trzy pogrzeby, Napoleon i Kościuszko - dwa. Podmiot liryczny wyraźnie nie może pogodzić się z tą sytuacją. Każdą zwrotkę zaczyna pytanie: Coś ty... zrobił, uczynił, zawinił... Zmieniają się tylko imiona adresatów. Najważniejsze informacje - w jaki sposób potraktowano danego bohatera - Norwid pisze rozstrzelonym drukiem. Nie sposób nie zauważyć tych słów, pominąć milczę-
niem tę, tak ważną kwestię. Za każdym razem po znaku zapytania występuje wielokropek. Myśl się nie kończy nie wiadomo przecież, co ludzie jeszcze zrobią. Upływają wieki, a ich mentalność nie zmienia się. Jeśli coś jest inne, niezrozumiałe to znaczy, że jest złe, więc czasem dopiero po wielu latach bohater zostaje doceniony Czy taki sam los czeka Mickiewicza, zdaje się rozważać podmiot liryczny Zadaje pytanie: Coś ty uczynił ludziom, Mickiewiczu? i zawiesza je wpróżni. Dwie następne linijki są puste, dopisze je historia. Ta niedokończona tercyna zamyka pierwszą część wiersza. Drugą i trzecią część można by uznać za kontynuację urwanej przed chwilą myśli - podmiot liryczny mówi: Więc mniejsza o to, w jakiej spoczniesz urnie [...], jakby podejmował urwany wątek rozmowy. Zwraca się może do czytelnika, może do Mickiewicza, a może do każdej wybitnej jednostki. Przekonuje, że nie jest ważne, co sądzą o człowieku jemu współcześni, bo historia zweryfikuje ich decyzje. Stanowi to pewną pociechę dla wybitnych, a niedocenianych za życia (jak sam Norwid), ludzi: Bo grób Twój jeszcze odemkną powtórnie, Inaczej będą głosić Twe zasługi [...] Ci, co człowiekiem nie mogli Cię widzieć... Wiersz ten, jak wiele innych utworów Norwida, odnosi się do roli człowieka w historii, a także samej historii. Uzmysławia łączność między przeszłością a teraźniejszością, ich wzajemne relacje. Przypomina, że ocena wydarzeń jest możliwa dopiero z pewnej perspektywy potrzebny jest dystans do różnych spraw, gdyż dopiero po latach wiadomo, jakie poglądy oparły się próbie czasu, okazały się słuszne i czy bunt przeciwko głoszonym niegdyś ideom miał sens.
• Cyprian Kamil Norwid - [Daj mi wstążkę błękitną...] Wiersz ten można określić jako liryk miłosny, ale jak zwykle u Norwida, nie jest on typowy Zawiera też część refleksyjną. Podmiot liryczny zwraca się do kobiety z prośbą: Daj mi wstążkę błękitną, a zaraz potem dodaje: Albo - daj mi cień twój z giętką twą szyją. Jednak po chwili znów poprawia się: Nie, nie chcę cienia. Jest niepewny Być może niepewność ta dotyczy uczuć kobiety Podmiot liryczny nieśmiało wyraża swą prośbę, tłumaczy też przyczyny swojej ostatniej decyzji: Cień - zmieni się, gdy ku mnie skiniesz ręką, Bo on nie kłamie! Kobieta jest bierną słuchaczką, podmiot liryczny mówi do niej, lecz reakcja panny nie została ukazana. Czytelnik może tylko domyślać się, że nie obdarza uczuciem mówiącego do niej mężczyzny Stąd zapewne jego słowa: Usuwam ramię...
Ostatnia zwrotka - refleksyjna - mówi o tym, co człowiekowi sprawia radość, co daje szczęście. Okazuje się, że może to być drobiazg, podmiot liryczny cieszył się kiedyś: Spadłym listkiem do szyby przyklejonym, Deszczu kropelką... Zwraca uwagę prostota języka, interesujący efekt osiąga autor przede wszystkim za pomocą interpunkcji. Pauzy w tym wypadku nie tylko spowalniają tok wypowiedzi, czyli służą retardacji, ale także podkreślają uczucia podmiotu lirycznego, sugerują jego niepewność.
• Cyprian Kamil Norwid - Fatum Jest to niezwykle lapidarny wykład na temat istoty człowieczeństwa. Stanowi on próbę odpowiedzi na pytania: jak zachowuje się człowiek w obliczu nieszczęścia, jakichkolwiek przeciwności losu - czy poddaje się, czy też walczy Pierwszą część wiersza wypełnia przejmujący obraz poetycki. Czytelnik niemal czuje obecność Nieszczęścia, które: Jak dziki zwierz przyszło [...] do człowieka. Ze względu na dodany epitet dziki porównanie to wnosi nastrój grozy Następny wers potęguje ten efekt: Izatopiło weń fatalne oczy... Ten codzienny frazeologizm (zatopić wzrok, zatopić oczy) staje się złowrogi, znów powoduje to użyty epitet. Fatalny to może być zły, okropny a może być też związany z fatum - losem, a więc chcący zmienić czyjś los, zauroczyć kogoś. Dynamizm tej sceny zostaje nagle zatrzymany. Nieszczęście, które tak nagle pojawiło się, nieruchomieje - właśnie jak dzikie zwierzę czatujące na swoją ofiarę: - Czeka - Czy, człowiek, zboczy? Dzięki interpunkcji czytelnikowi wydaje się, że czekanie wydłuża się w nieskończoność, jest, jeśli można to tak określić, intensywne. Na co właściwie czekamy? Na błąd człowieka, na jego odejście od ideałów, rezygnację z pewnych, dotychczas wyznawanych wartości? To właśnie na przykład oznacza czasownik zboczy. Zboczyć można z wyznaczonej drogi - może więc jest to droga życiowa. Druga zwrotka jest opisem reakcji człowieka i związanego z nią zachowania Nieszczęścia: Lecz on odejrzał mu, jak gdy artysta Mierzy swojego kształt modelu [...]. Już pierwszy wers zmusza do zastanowienia się, jak zachowuje się ów człowiek. Neologizm odejrzał dzięki przedrostkowi od- może oznaczać: odpowiedział spojrzeniem. Ma jednak znacznie większą siłę. Dalszy ciąg opisu również wymaga wykorzystania wyobraźni - można przypuszczać, że spojrzenie artysty jest dokładne, oceniające. Mówi
się „zmierzyć kogoś wzrokiem" - może tak patrzył ten człowiek? Następuje więc wymiana spojrzeń, niezwykle wymowna, skoro Nieszczęście rezygnuje: I zachwiało się całą postaci wagą — I nie ma go! Jak wielka musiała być siła wzroku człowieka, podkreśla wyrażenie cała postaci waga -wyobraźnia podsuwa czytelnikowi obraz jakiegoś ogromnego stwora (znamy wyrażenia ogrom nieszczęść, wielkie nieszczęście). Ostatni wers wręcz zaskakuj e dynamiką, zniknięcie następuje gwałtownie: zajmuje tylko tyle czasu, by wypowiedzieć cztery sylaby W opisywanej scenie nie pada ani jedno słowo, cisza aż dzwoni w uszach, toteż ostatnie wykrzyknienie skutecznie rozładowuje precyzyjnie zbudowany nastrój. Wiersz ten ukazuje niezwykłe mistrzostwo Norwida. Zwięzłość osiąga on dopracowaną w szczegółach metaforyką. Wspaniale buduje napięcie, stosując ciekawą interpunkcję i przerzutnie.
• Cyprian Kamil Norwid - Jak... Niezwykłość tego wiersza polega na skonstruowaniu subtelnego obrazu poetyckiego za pomocą środków stylistycznych przypominających bardziej malowanie delikatnej akwareli niż pisanie. Poeta utrwalił ulotne wrażenie, nastrój, chwilę wzruszenia. Jest to opis przeżyć składający się z kilku „migawek". Każda z części wiersza stanowi odrębny opis pewnej sytuacji w jakiś sposób kojarzący się z aktualnym nastrojem podmiotu lirycznego. Nastrój ten trudno nazwać, jego kwintesencję stanowi porównanie rozpoczynające liryk: Jak gdy kto ciśnie w oczy człowiekowi Garścią fiołkowi nic mu nie powie... Pierwszy człon tego porównania (i następnych) został przemilczany można się domyślać, że chodzi o odczucie, sytuację. Każda z kolejnych zwrotek jest rozbudowanym porównaniem, a właściwie jego częścią. Pierwsze ujęcie to obraz wolno kołyszącej się na wietrze akacji, z której na białe klawisze fortepianu spadają rozsiewające orzeźwiającą woń kwiaty - też białe. Aby zobaczyć ten obraz, potrzebna jest wrażliwość artysty, jakim był przecież Norwid. Biel kwiatów jest zapewne inna niż biel klawiszy jest też nośnikiem jakiegoś ledwie uchwytnego zapachu, który w tej jednej chwili materializuje się i pada na klawiaturę. Drugie ujęcie przynosi obraz osoby stojącej na ganku. Jest ona widziana w poświacie księżyca, co ukazuje metafora daleki księżyc wpląta się we włosy. W tej zwrotce dominuje srebrzysty, migotliwy blask. Te dwie sceny rozgrywają się w ciszy, pierwsza - w ciszy poranka, druga - nocy Trzecia scena jest bardziej rozbudowana. Pojawia się tajemnicza „ona", z którą rozmowa podmiotu lirycznego staje się dla niego źródłem wzruszenia: bywa podobną do jaskółek lotu. Tu następuje opis tego lotu, a dokładniej - wyjaśnienie jego sensu: zwiastuje letnią burzę. Kolorystycznie obraz ten jest odmienny od poprzednich, nie ma tu jednej tonacji, zresztą nie została
nawet wymieniona żadna nazwa koloru - zasugerowana jest jedynie czerń (jaskółki) i jakiś nieokreślony blask (błyskawica). W tej zwrotce, zapewne dzięki dynamice (lot jaskółek, błyskawica), czytelnik może odnieść wrażenie, że pojawiają się dźwięki, choć trudno byłoby wskazać w tekście słowa będące ich źródłem, bo brak tu typowej onomatopei. Wytworzony tymi obrazami nastrój jest melancholijny, pełen zadumy sam podmiot liryczny mówi: Tak... .. .lecz nie rzekę nic - bo mi jest smętno. Poszczególne obrazy są ukazane w kolejnych zwrotkach, ale zostały połączone za pomocą anafory jak, która jako element porównania spaja te części obrazu. Zastosowanie synestezj i wspomaga wyobraźnię czytelnika i wytwarza niezapomniany nastrój.
• Cyprian Kamil Norwid - Moja piosnka [II] Tytuł utworu sugeruje jego melodyjność, rytmiczność; rzeczywiście wiersz ma regularną stroficzną budowę (sześć trzywersowych zwrotek z refrenem), regularny (abab) rym żeński. Wydaje się być prościutkim wierszem wzorowanym na ludowych piosenkach. Jednak po bliższym przyjrzeniu okazuje się, że tylko niektóre elementy tego wiersza dadzą się tak określić. Wiersz mówi o tęsknocie za ojczyzną. Podmiot liryczny już od dawna przebywa poza krajem. Tęskni za wszystkim, co jest z nim związane: swojskimi widokami, mową, ludźmi, zwyczajami. Z miłością wspomina kraj, w którym mieszkają uczciwi, skromni, prości ludzie, żyjący zgodnie z boskimi przykazaniami. Szanują oni tradycję, czego przejawem jest dbałość o bocianie gniazda (symbol szczęścia rodzinnego, dostatku) oraz powitanie Bądź pochwalony, a także to, iż: [...] kruszynę chleba Podnoszą z ziemi przez uszanowanie Dla darów Nieba... Są to ludzie prawdomówni, szczerzy w swych zachowaniach: [...] mają tak za tak-nie za nieBez światło-cienia... Tęsknota podmiotu lirycznego jest tym większa, że na emigracji czuje się obco, nikt go nie rozumie. Nie ma przyjaciół, a jeśli ktoś nawet uważa się za jego przyjaciela, niekoniecznie jest to zgodne z prawdą. Nie ma też złudzeń. Wie, że ludzie w kraju nie czekają na jego wiersze i są obojętni w stosunku do niego. Refren kończący każdą zwrotkę: Tęskno mi, Panie... przywodzi na myśl Hymn Juliusza Słowackiego Smutno mi, Panie. Utwory mają podobny nostalgiczny nastrój, mówią o samotności towarzyszącej emigrantom. Mimo świadomego uproszczenia środków stylistycznych Norwid nie omieszkał wpleść kilku neologizmów, które pięknie zresztą komponują się z całością utworu.
Tworzy on nowe nazwy eech, łącząc myślnikiem dwie części wyrazu lub dwa wyrazy W ten sposób powstała bez-tęsknota, bez-myślenie i światło-cień. Warto zwrócić uwagę, że - zapewne ze względu na intensywność i jakość danej cechy - poeta zrezygnował z istniejących słów, których brzmienie i zapis są następujące: bezmyślność, światłocień. Oczywiste jest inne, zmodyfikowane znaczenie nowych wyrazów. Rozstrzelony druk zastosowany w kilku sytuacjach także przyciąga wzrok czytelnika i zmusza do refleksji.
• Cyprian Kamil Norwid - Pielgrzym . Wiersz ten został oparty na metaforze: życie człowieka to nieustająca wędrówka. Podmiotem lirycznym jest pielgrzym - człowiek idący. Skąd idzie i dokąd zmierza - nie wiadomo. Pielgrzymka jest zwykle rozumiana jako wyprawa do miejsca świętego lub darzonego szczególnym sentymentem, np. związanego z czasem dzieciństwa. Ma więc cel. Tu trudno taki wskazać, wprost przeciwnie, podmiot liryczny uchwycony jest w ruchu, w trakcie wędrówki i mówi raczej o swoich odczuciach i radości wędrowania. Już pierwsza zwrotka ukazuje wędrówkę jako sposób spełnienia się człowieka. Dzięki niej zdobywa on nowe doświadczenia, odkrywa nieznane. Podmiot liryczny ujmuje to metaforycznie: Nad stanami jest i stanów-stan, jest więc coś ważniejszego, piękniejszego niż zwyczajna codzienność. Możliwość przeżycia czegoś takiego daje właśnie podróż. Musi być to jednak podróż szczególna. W kolejnych zwrotkach dowiadujemy się, że pielgrzym wędruje samotnie, jest swobodny, nieobarczony codziennymi troskami i balastem dostatku, nie odczuwa żądzy posiadania. To sprawia, że wielu nim gardzi. Do nich się zwraca: Wy myślicie, że i ja nie Pan, Dlatego, że dom mój ruchomy Z wielbłądziej skóry... Ci ludzie nie wiedzą, że tylko dzięki pozbyciu się codziennych trosk o dobra materialne można wiele osiągnąć, poznać siebie i innych, odnaleźć prawdziwe wartości, doznać szczęścia, znaleźć się blisko Boga. Kontrast między pielgrzymem, który ceni wartości duchowe a ludźmi, którzy nim gardzą, bo nic nie ma, ukazuje metafora oraz epitety: fako wieża nad płaskie domy Stercząca, w chmury... Wyniosłość wieży dodatkowo podkreśla obraz piramidy przywołany w trzeciej zwrotce. Ostatnia strofa mówi o istocie wędrowania. Ubóstwo wędrowca to jednocześnie jego bogactwo. Cały świat należy do pielgrzyma: Przecież i ja - z i e m i tyle mam, Ile jej stopa ma pokrywa, D op oką d idę!...
Pielgrzym może pójść wszędzie. Neologizm dopokądoznacza prawdopodobnie dopóki i dokąd. Tak więc pielgrzym w każdej chwili może zmienić zamiar, nic go nie krępuje. Jest panem siebie i świata. Jak widać, każda z czterech tercyn zaprezentowała inne zalety pielgrzymki, wyjaśniła też słuszność metaforycznego postrzegania życia jako wędrówki. Budowa wiersza jest przejrzysta. Każda zwrotka zaczyna się wersem-tezą zakończonym rymem męskim, co powoduje, że mamy do czynienia z intonacją opadającą. Dwa następne wersy zawierają argumenty potwierdzające tę tezę, łatwo to spostrzec, bo dwa z nich rozpoczyna anafora: Przecież i ja. Wiersz można zaliczyć do liryki refleksyjnej.
• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Gwiazdy spadające (z tomu Pocałunki) Wiersz zachwyca zwięzłością. Treść została wyrażona subtelnym obrazem poetyckim, w którym główną rolę pełni motyw bardzo często używany w liryce miłosnej, ale tu wyjątkowo świeży - gwiazdy Podmiotem lirycznym jest zakochana kobieta, która przeżywa chwile szczęścia w ramionach ukochanego. Mówi: Z twoich ramion widzę niebo drżące rozkoszą. Jest szczęśliwa, stąd obraz spadających gwiazd, które zwykle wróżą spełnienie życzeń. Liczenie spadających gwiazd, a następnie wykrzyknienie: Prawdziwa to epidemia! jest podkreśleniem niezwykłości tego zjawiska, a tym samym radosnego nastroju. W głosie kobiety słychać ponadto rozmarzenie i pragnienie wyrażenia swojej miłości: Widać dzisiaj niebem jest ziemia, Dlatego się gwiazdy przenoszą...
• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Miłość (z tomu Pocałunki) To tylko cztery wersy, ale jakże bogate pod względem treści. Wyznanie, jakie czyni podmiot liryczny, jest wyrazem smutku odczuwanego od dłuższego czasu. Niby nic się w tym liryku nie dzieje, jest on statycznym opisem uczucia, a jednak trudno byłoby nie dostrzec tego, że dotyczy zmiany, jaka nastąpiła w życiu podmiotu lirycznego, co czyni go jednocześnie w specyficzny sposób dynamicznym. Wiersz zaczyna się stwierdzeniem: Nie widziałam cię już od miesiąca. Można wyczuć w nim nutę smutku i melancholii, ale jest to zwyczajne zdanie, jakie mogłaby wypowiedzieć kobieta (na przykład w rozmowie telefonicznej). Jednak dalszy ciąg utworu inaczej zarysowuje sytuację. Podmiot liryczny nie kieruje tej wypowiedzi do nikogo, bo nikogo nie ma obok. To tylko wyobraźnia podsuwa nieszczęśliwie zakochanej kobiecie obraz tej osoby - stąd bezpośredni zwrot. Pada lakoniczne stwierdzenie: I nic. Chciałoby się zapytać: a czego się spodziewała? Końca świata? Codziennie ludzie się
rozstają, ktoś kogoś przestaje kochać, odchodzi i nic się nie dzieje. Życie toczy się dalej, wszystko wraca do normy Uważna lektura wiersza potwierdza, że istotnie tak jest, ale to tylko pozory jakie stwarzają ci, których to dotknęło. Podmiot liryczny mówi: [...] Jestem może bledsza, trochę śpiąca, trochę bardziej milcząca [...]. Zachowuje pozory - funkcjonuje w tej, jakże innej dla niej codzienności. Jak bardzo jest ona odmienna od tej, do której kobieta przywykła, która oznaczała obecność ukochanego, podkreśla wers następny, stanowiący drugą część sldadową zdania przeciwstawnego: lecz widać można żyć bez powietrza!. Czytelnik, dla którego metafora ta jest oczywista, może się tylko zastanawiać, czy takie' trwanie zasługuje, by je nazwać życiem.
• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Miłość (z tomu Wachlarz) Wiersz składa się z dwóch zwrotek ukazujących tego samego mężczyznę w dwóch, pozornie różnych, sytuacjach. Ze względu na zastosowaną drugą osobę można by pomyśleć, iż jest to fragment rozmowy, ale czytelnik szybko orientuje się, że jest to raczej mówienie obok niż do drugiej osoby która przecież milczy, jakby nie słyszała cichych słów Podmiotem lirycznym jest kobieta niepewna uczuć ukochanego. Patrzy na niego uważnie, zapewne obserwuje go spod przymkniętych powiek, przełykając łzy Najpierw, zdawałoby się, beznamiętnie stwierdza fakt: Wciąż rozmyślasz. Śmiejesz się. Ale zaraz potem następuje komentarz, który jest szukaniem przyczyn nietypowego być może zachowania mężczyzny, a właściwie próbą znalezienia odpowiedzi na pytanie, czy miłość odeszła. Kobieta wyraża swą obawę bardzo delikatnie, nieśmiało przypomina, że kiedyś (wcale nie tak dawno dla niej, ale zapewne bardzo dawno dla mężczyzny) była dla niego ważną osobą: Przecież mnie kochasz nad życie? Sam mówiłeś przeszłego roku... Próbuje go nieudolnie przekonać, stąd słownictwo charakterystyczne raczej dla wywodu argumentacyjnego niż miłosnego wyznania, np. przecież i sam mówiłeś. Zwraca uwagę oszczędność słowa, prostota środków stylistycznych, gdyż zbytnia ozdobność zaciemniłaby obraz, złagodziłaby jego wymowę. Metafora smutek masz w oku jest zupełnie zwyczajna, rzeźby obłoków- to przypomnienie zabawy, gdy odgaduje się, jaka nowa figura powstanie z chmury pod wpływem wiatru, a zwroty kocham cię nad życie i jesteś moim światem wydają się aż nazbyt codzienne. Ten sam wers kończy pierwszą i drugą zwrotkę - powtórzenie to stanowi podkreślenie uczuć podmiotu lirycznego, jest już tylko cichym westchnieniem, głos mówiącej łamie się, nie kończy swej wypowiedzi, co zostało zaznaczone wielokropkiem.
• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska - Szarotka Jaki jest sens istnienia szarotki? Czy jest ważna, czy gdyby jej nie było, ktoś by odczuwał jej brak? Wiersz ten nie odpowie na te pytania, ale też trzeba pamiętać, że pytania dotyczące sensu życia zawsze są trudne. Najpierw podmiot liryczny mówi o tym, jak jest urządzony świat. Dostrzega, że: Jedni się w ogrodzie do trawnika tulą, drudzy rosną na wspólnej grzędzie, inni cisną doniczkę, rozpychają cebulą [...]. Są jeszcze indywidualiści, nie pasują do żadnej z tych grup. Taka jest szarotka. Zastosowana personifikacja pozwala widzieć w roślinach ludzkie charaktery Szarotka to marzycielka, oderwana od świata, przyziemnych spraw, kłopotów: nie wiedziała, czy dziś jest dziś, czy wczoraj, czy jutro. Mieszka we własnym świecie, jest piękna, ale czy ktoś o tym wie? Żeby na nią popatrzeć, trzeba wspiąć się niemal na szczyt, pokonać przeszkody. Jest jak zaldęta księżniczka. Oderwanie od rzeczywistości ukazuje też metafora i włączone w nią porównanie: poszła na skalne ściany, na okrągłe zielone góry, gdzie toczą się chmury po trawie jak olbrzymie rozwiązłe barany. Wiersz kończy refleksja wyrażona za pomocą poetyckiego obrazu: Bóg przechodząc spojrzał na nią i smutnie, i słodko, Gdyż nie wiedział na pewno, na co się jest szarotką. Ten malutki traktat filozoficzny na temat sensu istnienia jest interesujący także pod względem wersyfikacyjnym. Składa się z trzech części: opisu życia zwyczajnych roślin, opisu postępowania szarotki, reakcji Boga. Przejrzysta konstrukcja sldania czytelnika do poczynienia własnych obserwacji i wysnucia wniosków.
• Francesco Petrarka - Erano i capei d'oro... [Były to włosy złote, rozpuszczone...] Podmiotem lirycznym jest człowiek zakochany, który dzięld temu uczuciu poznał i radość, i smutek. Pięknie opisuje swą ukochaną, jej uroda jaśnieje tak bardzo, że z trudem znajduje odpowiednie słowa. Stara się oddać wspaniałość włosów, urok twarzy, blask oczu. Dobiera epitety, szuka metafor: Były to włosy złote, rozpuszczone W tysiącu słodkich loków, krętych, jasnych, Światło wspaniałe drgało rozelśnione W oczach przepięknych [...].
Zakochany wciąż się zastanawia, czy ta, którą kocha, darzy go wzajemną miłością. Przygląda się jej twarzy, próbuje wyczytać odpowiedź z wyrazu oczu. Odzwierciedleniem jego niepewności są pytania retoryczne. Nie potrafi zapomnieć o miłości nawet na chwilę. Gdy tylko oderwie się myślami od obiektu swych westchnień, stwierdza: czuję nagle w piersiach pożar - uczucie powraca ze zdwojoną siłą. O ile do tej pory podmiot liryczny zachwycał się urodą kobiety, tworzył jej liryczny portret, to w tercynach zwraca uwagę na jej piękno duchowe. Dostrzega w niej anioła, nawet: [...] jej słowa Brzmiały inaczej niźli ludzka mowa. Niezwykła uroda kobiety powoduje, że zakochany obdarza ją w myślach boskimi, cechami: To blask niebiański, to słońce zwycięskie. Upływ czasu nie ma wpływu na uczucie, ono jest niezmienne. Niemożność spełnienia najgorętszych pragnień, wieczna udręka niepewności skazują zakochanego na mękę. Nie może on uwolnić się od tego uczucia, ono wcale nie słabnie i wciąż jest przyczyną cierpienia, co obrazowo ukazuje porównanie: rana nie zdrowieje. Sonet Petrarki został znakomicie przetłumaczony przez Jalu Kurka. Zachwycają zwłaszcza zmysłowe i subtelne zarazem opisy urody kobiecej. Pieczołowicie zostały dobrane środki stylistyczne podkreślające z jednej strony zamyślenie, rozmarzenie podmiotu lirycznego, a z drugiej targające nim emocje.
• Wacław Potocki -
Człowiek
Fraszka ta może służyć jako przykład upodobania epoki baroku do epatowania czytelnika brzydotą. Okazuje się, że nic nie jest nadmiernie obrzydliwe, by znaleźć się wpoezji. Tematem wiersza jest człowiek, awięc to, kim jest, jaką rolę odgrywawświecie. Zgodnie z głoszonymi w baroku poglądami, człowiek jest wyjątkowo nieważną postacią. Podmiot liryczny wymienia „części składowe" i definiuje je: Co jest głowa? Gęstego pełen garniec błota, Co nos? Odchódplugastwa, że mówić sromota, [...] Brzuch? Beczka pełna gnoju i zgniłego smrodu. Pierwsza zwrotka składa się z pytań i odpowiedzi. Wynika z nich, iż nie można być dumnym z tego, że się jest człowiekiem. Potwierdza to druga część wiersza, którą rozpoczyna ironiczne pytanie: Z czegóż się tedy, z czego, głupi, pysznisz człecze?. Podmiot liryczny wyjaśnia też, że życie jest niewiele warte, skoro na każdego czeka śmierć: I stąd cię śmierć do grobu leda w dzień wywlecze, Gdzie dognijesz ostatka [...]. Z tego, co człowiek zgromadził za życia, skorzystają ci, którzy pozostali. Wiersz kończy pesymistyczne stwierdzenie: a ty, jakoś był ziemią, ziemią będziesz w grobie. Liczne dosadne kolokwializmy podkreślają wyjątkowo negatywny obraz człowieka.
• Wacław Potocki - Pospolite ruszenie Utwór ma ciekawą budowę, przypomina właściwie scenkę dramatyczną. Jest dynamiczny zawiera wypowiedzi bohaterów, którzy są świetnie scharakteryzowani. Widać tu krytykę postawy szlachty jej bierności, lekkomyślności i egoizmu. Wiersz od razu wprowadza czytelnika w sam środek wydarzeń: Dano znać do obozu od placowej straży, Że nieprzyjaciel nocą na imprezę waży. Wydaje się więc, że powinna nastąpić gwałtowna reakcja wszystkich zgromadzonych w obozie, ale nic takiego się nie dzieje. Nie zmienia tego wrażenia nawet energiczne (na tle marazmu reszty szlachty) działanie rotmistrza. Wydaje on rozkaz: [... j Dobosz, obudź ichmości do wałów! Niechaj każdy przy swoim zbrojno stawa koszu; Nie mijajże żadnego namiotu, doboszu! Niestety, nikt nie ma zamiaru słuchać rozkazu. Budzeni przez dobosza panowie są wściekli, że ktoś im przerywa sen, oburzają się na porządki panujące w obozie: Bij kto s. ..syna kijem, niech nie plecie! Kto widział ludzi budzić w pierwospy! Oszalał Pan rotmistrz abo sobie gorzałki w czub nalał? Wykrzyknienia pełnią tu podwójną rolę: podkreślają emocje dowódcy który chce szybko zorganizować obronę, a także absolutną niefrasobliwość szlachty obojętnej na los ojczyzny Wprowadzenie mowy niezależnej umożliwia zastosowanie dosadnego języka podkreślającego lenistwo i brak patriotyzmu szlachciców. Trzynastozgłoskowiec natomiast pozwala na swobodne snucie tej wierszowanej gawędy
• Wacław Potocki - Veto albo nie pozwalam Wiersz ten, pochodzący z tomu Moralia, można by uznać za całkiem zabawny, gdyby nie przyczyna jego napisania. Potocki porusza problem braku poczucia odpowiedzialności Polaków za losy ojczyzny Szafując słowem veto, nie dopuszczają do pożytecznych reform: Jakobyś rzekł: biada to, gdy zły nie pozwala Na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala. Utwór jest skonstruowany na zasadzie dialogu, co czyni go łatwo zrozumiałym dla każdego odbiorcy Nie przebierając w słowach, autor kończy tekst przestrogą: Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu, Powetujeć pokusa kiedyś tego vetu. Oczywiście, sytuacja polityczna w kraju stanowi wystarczające usprawiedliwienie dla dosadnego języka, a nawet wulgaryzmu.
• Halina Poświatowska - [te słowa istniały zawsze...] Podmiot liryczny tłumaczy zasadę istnienia i korzystania ze słów. Dla osoby dla której słowa są codziennością, z którymi zmaga się, pisząc, jest jasne, że istnieją one niezależnie. Po prostu są. To nie człowiek je wymyśla, te słowa istniały zawsze. Są one obecne w przyrodzie, pięknie krajobrazu, ukryte w jego doskonałości, w otwartym uśmiechu słonecznika w ciemnym skrzydle wrony. Rozmaitość kształtów i kolorów to nieskończone możliwości wyboru potrzebnego elementu - słowa. Słowa są też tajemnicą, ukrywają się w przedmiotach, które powstały, i które dopiero powstaną. Słowa pojawią się razem z nim, np. drzwi nawet gdy drzwi nie było istniały w gałęziach drzew. Słowa są ulotne, przychodzą i odchodzą, nie są niczyją własnością. Stanowią niełatwą materię tworzenia. Jakże trudno dobrać odpowiednie słowo, oddać za pomocą słów uczucie, piękno, opisać słowem wygląd. Tyle jest słów do wyboru, a jednocześnie jak trudny to wybór. Ktoś, kto używa słów tylko do porozumiewania się, nie zdaje sobie sprawy z wysiłku twórcy Podmiot liryczny mówi z wyrzutem: a ty chcesz żebym je miała na własność żebym była skrzydłem wrony brzozą i latem żebym dźwięczała brzękiem uli otwartych na słońce. Za pomocą metafor udowadnia, że znalezienie słowa dokładnie oddającego daną sytuację, odzwierciedlającego uczucie, jest niemal niemożliwe. Trzeba wczuć się w jego istotę, dźwięk, kształt, zabarwienie uczuciowe. Wszystko w danym słowie może mieć istotne znaczenie dla twórcy Podmiot liryczny jest wyraźnie zirytowany żądaniem, by wiersz pojawiał się na zawołanie, by pisanie było łatwym zajęciem: głupcze ja nie mam tych słów pożyczam od wiatru od pszczół i od słońca. Niecierpliwość słyszana jest w głosie podmiotu lirycznego dzięki apostrofom: a ty chcesz (jakby odpowiedź na czyjeś bezsensowne żądanie), głupcze. Wiersz wolny doskonale ukazuje trudności towarzyszące wyszukaniu właściwych słów, ponieważ urozmaicona wersyfikacja oddaje wrażenie niepokoju. Podmiot liryczny, przedstawiając oczekiwania swojego rozmówcy najpierw ukazuje czynność, stan, jaki ma nazwać,
a potem przedstawia rzecz - czyni to za pomocą metafor: żebym była skrzydłem wrony brzozą i latem chcesz żebym dźwięczała brzękiem uli otwartych na słońce. Jak widać, utwór postawić można w rzędzie tych, które mówią o trudzie, a j ednocześnie radości tworzenia, pisania.
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Ewiva Tarte! Wiersz ten wywołuje mieszane uczucia. Z jednej strony widać w nim rozpaczliwą chęć działania, tworzenia, przekonanie o wybitnej roli artysty a z drugiej - brak wiary w to, że ktokolwiek doceni twórcę. Gorzką wymowę wiersza podkreślają wykrzyknienia (Ewiva Tarte!), pytanie retoryczne (Cóż jest prócz sławy warte?) oraz podniosły pełen metafor i porównań, aczkolwiek dosadny język [nędza porywa za gardło i dusi). Przekonanie o niezwykłej roli artysty wywodzi się z epoki romantyzmu, który stawiał go ponad innymi ludźmi. Tak też widzi siebie artysta okresu Młodej Polski. Jednak społeczeństwo nie docenia sztuki, nie darzy szacunkiem twórców, którym często na chleb braknie suchy. Z kolei twórcy gardzą takim społeczeństwem, wołają: Niech pasie brzuchy nędzny filistrów naród!. Mają świadomość własnej wartości: [...] w piersiach naszych płoną ognie przez Boga samego włożone: więc patrzym na tłum z głową podniesioną. Sztuka jest dla artystów najwyższą wartością, podkreślają, że nie mają zamiaru zniżać się do poziomu innych: laurów za złotą nie damy koronę. Dobra materialne nie są dla twórców ważne, cenią oni wartości duchowe i sławę: sława nam słońcem, nam, królom bez ziemi, możemy z głodu skonać gdzieś pod progiem, ale jak orły z skrzydły złamanemi [...]. Porównanie to jest spektakularne, podkreśla, jak dumni są artyści ze swej niezależności. Towarzyszy im j ednalc przekonanie, że codzienne, monotonne życie przytłacza ich, ogranicza, nie pozwala na swobodę twórczą. Powtarza się więc pogardliwe sformułowanie: życie nasze splunięcia niewarte, życie nasze nic niewarte. Jedynie dzięki sztuce artyści mogą oderwać się od koszmaru codzienności. Utwór Tetmajera emanuje niezwykłą siłą, energią, wyraźnie widać, że mówi w nim ktoś, kto nie ma nic do stracenia. Jest tu więc atmosfera cyganerii, pogarda dla świata i paradoksalnie, przemożna chęć życia - aż do zatraty
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Hymn do Nirwany Utwór ten jest stylizowany na litanię. Długie, siedemnastosylabowe wersy składają się na rozbudowaną apostrofę do Nirwany: Z otchłani klęsk i cierpień podnoszę głos do ciebie, Nirwano! Przyjdź twe królestwo jako na ziemi, taki w niebie, Nirwano! Wiersz zawiera liczne powtórzenia, zarówno jednowersowe anafory, epiforę Nirwano, jak i całe wersy Modlitewny charakter utworu podkreśla tryb rozkazujący i podniosły ton wiersza. Podmiot liryczny pragnie osiągnąć stan niemyślenia, niebytu, w którym nie ma cierpienia, złości, w ogóle żadnych uczuć. Jest przerażony otaczającą go rzeczywistością, przedstawia koszmarną wizję życia, jakie musi znosić. W tym celu poeta stosuje wymowne metafory: Oto mi ludzka podłość kałem w źrenice bryzga [... ] Oto mię wstręt przepełnił, ohyda mię zadusza [...]. Obrazy ukazywane w wierszu świadczą o tym, że w tak okrutnym świecie nie da się żyć, można zwątpić w sens istnienia, pozbyć się wszelkich złudzeń. Podmiot liryczny nie oczekuje już niczego od świata, który go zawiódł. Pragnie przejść w stan nirwany, w stan niebytu: Twym unicestwiającym oddechem pierś niech sycę, Nirwano! Żem żył, niech nie pamiętam, ani wiem, że żyć muszę, Nirwano! Ma nadzieję, że w ten sposób uwolni się od strasznych wizji, cierpienia i rozpaczy
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer - I jeden atom powietrza znów dwoje... Podmiot liryczny cieszy się ze spotkania z ukochaną, radość z bliskości ukazuje niezwykła przenośnia: ...I jeden atom powietrza znów dwoje naszych spokojnych ust sobą obdziehł. Erotyk ten subtelnie opisuje piękno miłości zmysłowej, zachwyca świeżością zastosowanych środków stylistycznych, np. metafory obrazującej fizyczną bliskość, jedność kochanków: i jeden spływa na dwie nasze głowy, obok leżące, promień księżycowy [...], oraz porównania wpisanego w kolejną metaforę: Przed własnym szczęściem tak zdumiony stoję, jakby mi nagle przed stopą wystrzehł słup ognia [...]. Dynamikę opisywanego zjawiska zwiększa przerzutnia.
Co prawda, w liryku pojawia się jeszcze romantyczny rekwizyt - księżyc, a nawet można by powiedzieć, że spotkaniu kochanków towarzyszy romantyczny nastrój, ale widać, że Młoda Polska zupełnie inaczej traktuje temat miłości.
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Koniec wieku XIX Wiersz jest wyrazem pesymizmu, który prowadzi do rezygnacji z jakichkolwiek działań. Kolejne cztery strofy zawierają po dwa pytania o sens prezentowanych postaw życiowych. Są to zachowania wymagające pewnego zaangażowania, zajęcia stanowiska: przekleństwo, ironia, wzgarda, rozpacz, walka, rezygnacja, byt przyszły, użycie. Żadna z tych propozycji nie zyskuje aprobaty Podmiot liryczny neguje wszystko, choć próbuje sam siebie przekonać, że istnieją różne możliwości działania. Czyni to za pomocą kolejnych pytań retorycznych obrazów poetyckich, np. podważa sens walki, ukazując obraz mrówki rzuconej na szyny, po których pędzi pociąg. Nawet rezygnacja nie ma sensu, bo nie zmniejsza cierpienia, a przyszłości nikt nie zna, więc nie ma sensu o niej myśleć. W ostatniej zwrotce pada pytanie, na które czytelnik podświadomie czeka: Cóż więc jest?. W kolejnym pytaniu pojawia się podmiot liryczny zbiorowy my. [...] Cóż zostało nam, co wszystko wiemy, dla których żadna z dawnych wiar już nie wystarcza? Można domyślać się, że nic już ludziom nie pozostało, nic nie pomoże im odzyskać wiary w sens istnienia: ani religia, ani filozofia. Podmiot liryczny mówi: wszystko wiemy, ale żadne ze stawianych pytań nie doczekało się odpowiedzi, tak więc wiara w moc rozumu i nauld również zawiodła. Stosując synekdochę, podmiot liryczny raz jeszcze pyta: Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza, człowiecze z końca wieku? Nie pada żadna odpowiedź, gest człowieka jest niezwykle wymowny: Głowę zwiesił niemy. Wiersz doskonale ilustruje nastrój towarzyszący schyłkowi wieku. Źródłem przygnębienia jest nie tylko treść utworu, ale także jego monotonny rytm: najpierw intonacja wznosi się (tylko na chwilę, gdy pojawia się pytanie), a potem opada, by podnieść się w ostatnim wersie zwrotki.
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Melodia mgieł nocnych Niezwykłość tego liryku polega przede wszystkim na sugestywnym ukazaniu pejzażu gór. Dzięld synestezji poeta wręcz namalował przed oczami czytelnika nastrojowy obraz. Dynamika i zmienność przesuwających się ujęć przywodzi na myśl film, gdzie operuje się jednocześnie różnorodnymi środkami wyrazu: obrazem, ruchem, dźwiękiem.
Podmiotem lirycznym są uosobione mgły które lekko przesuwają się między drzewami. Nie chcą budzić śpiącej przyrody tłumią dźwięki [wchłaniajmy potoków szmer, co toną w jeziorze), bawią się cichutko puchem mlecza, sów pierzem puszystym, chwytają ćmy Wrażenie ciszy potęguje się dzięki powtórzeniom: Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie. Liczne czasowniki sprawiają, że ruch mgieł jest zauważalny: pląsajmy, okręcajmy się, wchłaniajmy, pijmy, wzlatujmy. Jednocześnie dostrzega się delikatność, zwiewność, lekkość mgieł, które unoszą się wysoko: Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona, Lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona. Ruch mgieł przypomina taniec, przemieszczają się one w różnych kierunkach, powoli płyną nad ziemią, a za chwilę wznoszą się ponad szczyty gór. Odsłaniają coraz to inny fragment pejzażu, dzięki czemu powstaje wrażenie zmienności oglądanego obrazu. Poeta łączy wrażenia zmysłowe. Zastosowanie synestezji pozwala oddziaływać w szczególny sposób na czytelnika ze względu na wytworzony w ten sposób niezwykły nastrój. Czytając opis nocnego krajobrazu, odbiorca odczuwa go wszystkimi zmysłami, w nocnej ciszy wyraźniej słychać zwykle niesłyszalne dźwięki (lot nietoperza), wyostrza się też zmysł dotyku (sówpierze puszyste) i zapachu (kwiatów woń rzeźwa). Mgły wchłaniają w siebie woń kwiatów, blask księżyca, szmer potoków i są dzięki temu dźwięczne, barwne, wonne. Wiersz staje się prawdziwie impresjonistycznym obrazem. Taki sposób opisu pozwala na zatarcie kształtów, wszystko widać jak przez mgłę, niezbyt wyraźnie (w malarstwie impresjonistycznym dominowały pastelowe, rozbielone, rozświetlone kolory). W opisie przeważa przytłumiony błękit, krajobraz oświetla srebrzysta poświata księżyca i gwiazd. Melancholijny nastrój wiersza został podkreślony motywem spadającej gwiazdy Wśród epitetów można wyróżnić te, które obrazują ciszę, np: śpiąca woda, potoków szmer, limb szumy powiewne, smrekowy szept, oraz ukazujące barwy np. głąb błękitna. Obrazowanie oniryczne wytwarza senny nastrój wiersza (wciąż słychać usypiający szmer potoków). Ożywia się on na chwilę wraz z powiewem wiatru. Personifilcacj a przyrody wprowadza do wiersza dynamikę. Wiersz ten jest znakomitym przykładem wykorzystania różnorodnych środków stylistycznych w celu stworzenia pięknego opisu, skłania do kontemplacji natury i chwilowego oderwania się od codzienności.
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Na „Żelaznej pod Reglami
Drodze"
Młodopolski artysta rozczarowany życiem i znudzony codziennością poszukiwał ukojenia na łonie natury. W górach dostrzegał nie tylko piękno krajobrazu, ale też tajemniczość. Stojąc na szczycie, odrywał się od rzeczywistości, stapiał się z naturą, przekraczał granice bytu. Wiersz Tetmajera ilustruje taką właśnie sytuację.
Początkowe wersy przynoszą barwny obraz zachodu słońca w górach: Z wolna zachodzi słońce. Rdzawią się gór zielone kopy i ubocze, fijoletu i pąsu plamy gorejące na modrosiny granit kładą się powoh. Wyraźnie widać wpływ zmiany oświetlenia na rozkład barw. Wszystko przybiera jakiś odcień czerwieni. Kolorów przybywa, słoneczne promienie wydobywają coraz to nowe ich połączenia: róż, błękit, złoto, szkarłat, fiolet, brąz, biel, żółć mieszają się ze sobą: Jakby przez mgłę przesiane pada światło słoneczne na cichą polanę. Tu nowa feeria barw zachwyca czytelnika: jasna zieleń, czerwień, błękit, złoto. Są to kolory typowe dla obrazów impresjonistów, a technikę malarską przypomina również sposób opisu uwzględniający ich wzajemny wpływ na siebie oraz oddziaływanie światła słonecznego. Dopiero na horyzoncie pojawia się czerń - las smrekowy w otoczeniu mghstym. Wreszcie ujawnia się podmiot liryczny - obserwator tych cudów natury: Cisza. Patrzę przed siebie, źrenice moje błądzą po ziemi, po niebie, idę przez ziemię cichą, szeroką, świetlaną, płyną po nieba głuchym, niezmiernym przestworzu, leniwo, wolno, jak łódź po spokojnym morzu [...]. Oderwanie od rzeczywistości dodatkowo podkreśla obrazowe porównanie będące wstępem do opisu przeżyć podmiotu lirycznego: I ogarnia mię jakieś senne zamyślenie, jakiś smutek, żal dziwny [...]. Nie umie on powiedzieć, za czym tęskni, jest to coś nieokreślonego, co duszę pochwycą. Powtarza się motyw nieskończoności, bezdroży nieznanego. Podmiot liryczny doznaje niezwykłego, mistycznego przeżycia: i duch mój się rozszerza, rozdała, rozpływa, wciela się w czas i w przestrzeń, i wszechkształty - ginie, nicestwieje wessany w bezdenie wszechbytu. Trudno znaleźć słowa nazywające to, czego nie ma, toteż poeta tworzy piękne neologizmy: rozdalić, wszechkształt, bezdeń, wszechbyt ukazujące ogrom przestrzeni i czasu. Wraz z nastaniem mroku podmiot liryczny ogarnia melancholia, czuje zmęczenie. Po gwałtownym przyspieszeniu tempo wiersza zwalnia, co oddaje nastanie nocy Wiersz Tetmajera przywodzi na myśl obrazy Leona Wyczółkowskiego, który wielokrotnie utrwalał ten sam fragment górskiego krajobrazu, chcąc uchwycić grę światła i koloru. Morskie Oko, Mnich i Czarny Staw zostały ukazane w różnych porach dnia i roku. Mnich wyłania się z mgły lub tonie w śniegu. Toń jeziora jest ciemna, tajemnicza albo mieni się szmaragdowym blaskiem.
Motyw mgieł unoszących się ponad kotliną został ukazany na obrazie U wrót Chałubińskiego. Ciemne stoki oświetla delikatny przeświecający przez kłębiące się mgły blask. Niesamowita biel razi oczy przechodzi w szarość i błękit, w zależności od kąta padania promieni słonecznych. Sponad mgieł wyłania się daleki szczyt. Woda w stawie przybiera intensywnie niebieski odcień, odbijając równie niebieskie niebo i podkreślając ciemny, prawie granatowy odcień górskiego zbocza. Widoczne na pierwszym planie stoki zadziwiają zmiennością brązu - niemal rudego w świetle słońca, przytłumionego beżu, a nawet złamanego odcieniem zieleni. Tajemniczy nastrój z wiersza Tetmajera można także odnaleźć na obrazie Mnich nad Morskim Okiem. Tu samotny szczyt jest prawie zupełnie otulony mgłami, przeważaj ą odcienie rozbielonego błękitu, bliżej szczytu biel j est mleczna, a schodząc, mgły ciemnieją, stają się szare, aż w końcu stapiają się z rdzawym brązem głazów. Rozciągające się u podnóża góry jezioro wydaje się wręcz baśniowe. W ciemnej toni odbijają się górskie stoki: każde zagłębienie wypełnione jest świetlistym śniegiem, każda ciemniejąca intensywną szarością szczerba. Wszystko tonie w głębi wody, która rozmywa kształty, barwy miękko zachodzą na siebie i stają się srebrzyste, błyszczące. Pejzaże górskie malowane przez Wyczółkowskiego zachwycają ulotną grą światła i barwy, wyczuciem głębi i intensywności tonów oraz wzajemnego oddziaływania kolorów na siebie.
S. ^ 3 | h g CS
? Ni§ -5 ^ śj/ ^ g"
a
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Nie wierzę w nic Wiersz ten jest przejawem dekadenckich nastrojów, które opanowały młodopolskich artystów. Poczuli się oni zniechęceni do życia, stracili wiarę w jego sens. Podmiot liryczny wiersza mówi o upadku wszystkich ideałów. Twierdzi też, że nie warto marzyć: Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie, wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów. Dotkliwie odczuwa on wewnętrzną pustkę, której nie ma czym wypełnić, gdyż nie dostrzega wokół siebie żadnych pozytywnych wartości. Nie liczy na to, że kiedykolwiek coś się zmieni, żegna swoje marzenia, dotychczasowe ideały choć jest to dla niego niełatwe: A wprzód je depcę z żalu tak dzikim szaleństwem, jak rzeźbiarz, co chciał zakląć w marmur Afrodytę, widząc swój trud daremnym, marmury rozbite depce. Tetmajer daje się w tym wierszu poznać jako wyznawca filozofii Schopenhauera. Zrezygnowany, pozbawiony życiowego celu podmiot liryczny stwierdza, że konieczność jest wszystkim, wola ludzka niczym, pozostała mu zatem jedyna możliwość - zapomnienie, które może zapewnić stan nirwany Brak trosk, cierpień, całkowita bier-
ność, senne omdlenie, wydaje mu się właściwym rozwiązaniem umożliwiającym przejście w nieistnienie, zapomnienie o dręczącej go bezradności. Wiersz ma regularną budowę. Jest to sonet, w którym pierwszą część zajmuje opis stanu psychicznego podmiotu lirycznego, ukazany za pomocą metafory [posągi marzeń są zdruzgotane, rzeźbiarz rozbija nieodpowiadający jego wyobrażeniom posąg Afrodyty), a druga zawiera rozważania na temat nirwany Warto zwrócić uwagę na interesujące przerzutnie podkreślające istotne znaczenie połączonych w ten sposób słów, a tym samym wersów, np. zwrotkę trzecią i czwartą łączy przerzutnia: I jedno mi już tylko zostało pragnienie Nirwany [...].
• Tadeusz Różewicz - Kasztan Dzieciństwo jest tematem często poruszanym przez literaturę. Twórcy ukazują je na ogół w jasnych barwach, wspomnienia są miłe i piękne, zapomina się o rzeczach przykrych. Wiersz Tadeusza Różewicza zawiera interesującą definicję tego okresu w życiu człowieka: Dzieciństwo jest jak zatarte oblicze na złotej monecie która dźwięczy czysto. Podmiot liryczny wspomina swoje dzieciństwo. Kojarzy mu się ono z domem rodzinnym, w którym czuł się bezpiecznie, miał swoje ukochane miejsca, tajemnice. Był szczęśliwy, choć wtedy o tym wcale nie myślał. Gdy odwiedza ten dom jako dorosły człowiek, ogarnia go fala wspomnień i wzruszenie. Przypomina sobie smutny moment wyjazdu - wiedział, że nie wróci szybko. Nie opowiada o pożegnaniu, mówi tylko, że wyjechał jesiennym rankiem, co w połączeniu ze stopniem najwyższym przysłówka najsmutniej określa panujący wówczas nastrój. Po przyjeździe zaskakuje go widok drzewa, które zapamiętał jako niewielkie: Kasztan przed domem zasadzony przez ojca rośnie w naszych oczach. Ze zdumieniem widzi, że matka też się zmieniła, zapewne postarzała się - wydaje mu się drobna, krucha: matka jest mała i można ją nosić na rękach. Kuchnia była prawdopodobnie najprzyjemniejszym miejscem w domu, więc podmiot liryczny próbując odnaleźć atmosferę dawnych dni, zagląda tam od razu. Z ulgą stwierdza, że nic się nie zmieniło. Na znajomej półce, jak kiedyś, stoją słoiki z konfiturami. Jeszcze dziś, gdy o nich myśli, czuje słodki, niepowtarzalny smak: [...] konfitury jak boginie ze słodkimi ustami zachowały smak wiecznej młodości.
Piękna metafora wpisana w porównanie najlepiej świadczy o wyjątkowości konfitur, niezmiennie kojarzących się podmiotowi lirycznemu z domem, ciepłem i beztroską. Podmiot liryczny wchodzi do pokoju, w którym spędził dzieciństwo. Zagląda do szuflady, gdzie trzymał zabawki i z radością spostrzega leżące w niej ołowiane żołnierzyki. Spogląda na ścianę, na której wisi obraz - pewnie jako dziecko nieraz patrzył nań z obawą - ale teraz: Bóg wszechmogący [... ] wisi na ścianie bezradny i źle namalowany. Doświadczenia życiowe zmieniają punkt widzenia - to, co się kiedyś uważało za piękne i wartościowe, być może nigdy takie nie było, lecz nie zmniejsza to wartości wspomnień, które okazują się najcenniejsze. W ostatniej zwrotce pojawia się cytowana definicja dzieciństwa. Podmiot liryczny potwierdza, że dzieciństwo, odchodząc w przeszłość, pozwala zapomnieć gorycz pewnych chwil i zdarzeń, a zapamiętać słodycz innych.
• Tadeusz Różewicz - Moja poezja Podmiotem lirycznym jest poeta, który tak jak wielu innych, pragnie wygłosić swoje credo. Okazuje się, że nie jest to łatwe zadanie. Potrafi on powiedzieć, jaka jego poezja nie jest, jaka ma nie być, ale nie umie znaleźć odpowiednich słów, by postawić swojej twórczości konkretny cel, a następnie dbać o jego realizację. Odzwierciedleniem tych zmagań z określeniem istoty własnej poezji jest wiersz, który sldada się z ciągu przeczeń. Podmiot liryczny mówi, czego nie należy po jego poezji oczekiwać, jakich zadań ona nie wypełnia: niczego nie tłumaczy niczego nie wyjaśnia niczego się nie wyrzeka nie ogarnia sobą całości nie spełnia nadziei. Podmiot liryczny nie wyjaśnia, dlaczego tak trudno mu nakreślić program dla swojej poezji. Podejmuje wprawdzie jakąś próbę, ale rezultat nie jest zadowalający Stwierdza tylko, że poezja ta jest otwarta dla wszystkich pozbawiona tajemnicy. Bardzo trudno określić rolę poezji w obecnej sytuacji. Po wojnie wszystko się zmieniło, zmienił się przede wszystkim człowiek. To, czego był świadkiem, musiało wpłynąć na jego poglądy ideały Być może nawet zwykłe, codzienne sprawy postrzega inaczej niż przedtem, bo zmienił się jego system wartości. Poezja nie może więc mówić tym samym językiem, co kiedyś, nie oznacza to jednak szukania nadzwyczajnej oryginalności, by zadziwić odbiorców. Wbrew pozorom poezja podlega ograniczeniom
- sama je sobie wyznacza: tematy sposoby ich realizacji, słowa. Na pewno znajdzie ona swoje miejsce, będzie egzystować obok wielu innych propozycji - tak jak i ona próbujących opisać świat. Jest to zadanie trudne, a może nawet niewykonalne, dlatego też podmiot liryczny podsumowuje swoje rozważania o poezji stwierdzeniem: ma wiele zadań którym nigdy nie podoła. Język wiersza musi być zgodny z ideą, którą głosi, czyli w tym wypadku prosty, pozbawiony sztuczności i podniosłości. Spełnia powyższe kryteria, ponieważ nie ma tu odwracających uwagę od istoty sprawy ozdobników Są natomiast liczne powtórzenia, zwłaszcza anafory narzucające rytm. Metaforą, bez której ten wiersz nie miałby sensu, jest personifikacja poezji. To ona sama o sobie decyduje, czuje, co jej wypada, a co nie, mówi takimi a nie innymi słowami, a nawet przegrywa sama ze sobą, jeśli uczyni coś nie tak jak powinna.
• Tadeusz Różewicz - Ocalony Pierwszy wers zdumiewa czytelnika swoją niepoetyclcością: mam dwadzieścia cztery lata - to zwyczajne stwierdzenie, które brzmi jak pierwsze zdanie życiorysu, a nie wiersza. Następne: ocalałem prowadzony na rzeź - zastanawia. Wprawdzie podmiot liryczny mówi w 1. osobie liczby pojedynczej, ale opisywana przez niego sytuacja dotyczy wielu innych dwudziestoczteroletnich osób. Rzeź, której uniknęli, to wojna. Są zatem tymi, którzy nie zginęli, ocaleli, co nie oznacza, że wojna nie wywarła na nich swojego piętna. Temu zagadnieniu poświęcona jest dalsza część utworu. Okazuje się, że po wojnie wszystko jest inne, zmienił się człowiek i system wartości, jakie uznawał. Zabijanie, śmierć, która stała się codziennością, wciąż grożące niebezpieczeństwo - można by zapewne wymienić różne przyczyny tego, że świat jest inny, a młodzi ludzie, którzy nie mieli jeszcze zbyt wielu doświadczeń życiowych, doznali tak wielkiego wstrząsu. Podmiot liryczny stwierdza, że słowa zmieniły swoje znaczenie, zatarła się istniejąca kiedyś między nimi granica: To są nazwy puste i jednoznaczne: człowiek i zwierzę miłość i nienawiść wróg i przyjaciel ciemność i światło. Nic dziwnego, że człowiek stracił zaufanie do dawnych wartości. Przeżył przecież wojenny koszmar, prześladują go wspomnienia: widziałem: furgony porąbanych ludzi którzy nie zostaną zbawieni. Zestawione w następnej zwrotce pojęcia są antonimami, jednak podmiot liryczny zwraca uwagę, że straciły one jakiekolwiek znaczenie, jednako ważą. Jest to niewątpli-
wie trudna sytuacja, skoro nie można odróżnić prawdy od kłamstwa i przyjaciela od wroga, oznacza to, że również całkowicie zatarła się granica między dobrem a złem. Podmiot liryczny nie stracił jeszcze zupełnie nadziei na to, że można zacząć wszystko od nowa, odnaleźć sens życia. Mówi o tym dramatyczny apel: Szukam nauczyciela i mistrza niech przywróci mi wzrok słuch i mowę niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia niech oddzieli światło od ciemności. Jak wielką rolę ma do odegrania ten, kto stanie się nauczycielem i mistrzem pokolenia ludzi urodzonych około 1920 r., najlepiej świadczy ostatnia z wymienionych próśb. Ma on stworzyć od nowa świat - jak Bóg, przywrócić pojęciom ich pierwotne znaczenie, przywrócić dawny porządek moralny pomóc młodym ludziom odzyskać wiarę w sens życia, ideały Apel pozostaje bez odpowiedzi. Podmiot liryczny kończy swoją wypowiedź tymi samymi słowami, które czytelnik usłyszał na początku, powtarza je jak zaklęcie, jak niewiarygodną informację, jakby wciąż jeszcze nie mógł uwierzyć, że to, co mówi, jest prawdą.
• Tadeusz Różewicz - Szkic do erotyku współczesnego Liryka miłosna przyzwyczaiła czytelnika do pięknego języka, wzniosłych uczuć, namiętnych wyznań. W wierszu Tadeusza Różewicza nic takiego nie ma. Już sam tytuł jest zaskakujący Szkic - a więc jeszcze nie wiersz, tylko jakieś zapiski, pomysły uwagi. Takie skojarzenia mogą nasunąć się czytelnikowi. Erotyk jest określony jako współczesny toteż należy się domyślać, że teraz obowiązują inne zwyczaje, inaczej pisze się o miłości. Wiersz zaczyna się tak, jakby był fragmentem jakiejś większej całości: A przecież... Brzmi to jak argument w dyskusji, jak próba obrony własnego zdania. Istotnie, zwrotka ta zawiera ciekawe spostrzeżenie: [...] biel najlepiej opisać szarością ptaka kamieniem słoneczniki w grudniu. Przeciwstawienie sobie dwóch elementów wydobywa z nich najważniejsze cechy sprawia, że są wyraźniej widoczne. Czystość bieli jest wyraźniejsza, jeśli ją zestawimy z szarością, a lekkość ptaka podkreśli ciężar kamienia. Można powiedzieć, że prawidłowość ta od dawna jest znana, kontrast w malarstwie stosowany jest od wieków, a w szkole zadaje się uczniom charakterystykę porównawczą bohaterów, by zauważyli jak najwięcej ich cech. Czytelnik zgadza się więc ze słowami podmiotu lirycznego, ale jednocześnie zadaje pytanie: a co to ma wspólnego z miłością? Następne zwrotki są
w pewnym sensie odpowiedzią. Podmiot liryczny zastanawia się, jak dawniej pisano erotyki. Dochodzi do wniosku, że: bywały opisami ciała opisywały to i owo na przykład rzęsy. Ten żartobliwy nieco ton świadczy o tym, że chyba dziś taki opis jest nieodpowiedni. Znane z języka potocznego to i owo powoduje, że czytelnik już zaczyna sobie wyobrażać, co też ci dawni poeci opisywali, jakież to szczegóły urody niewieściej ich interesowały ale nagle pojawia się chyba najmniej oczeldwany element: rzęsy. Jest to zgodne z prawdą, oczywiście, wystarczy zajrzeć do liryków barokowych czy romantycznych, lecz tu daje efekt komizmu. W następnej zwrotce podmiot liryczny podejmuje dyskusję z dawnymi sposobami mówienia o miłości. Przypomina raz jeszcze, że najlepiej opisuje się coś wtedy gdy nie mówi się wszystkiego, lecz pozostawia pole do wyobraźni, domysłów Proponuje więc opisać słońce deszczem. Dodaje następnie: najplastyczniejszym opisem chleba jest opis głodu. Zastanawiając się nad słusznością tego stwierdzenia, można zauważyć, że im bardziej czegoś pragniemy im dłużej o czymś myślimy, tym wyraźniejszy obraz tego przedmiotu pojawia się w naszej wyobraźni. Tę prawidłowość potwierdza następny przykład z wiersza: źródlanym przeźroczystym opisem wody jest opis pragnienia popiołu pustyni. Podmiot liryczny przypomina efekt fatamorgany Spragniony człowiek widzi wodę, obłold i drzewa. Czytelnik zaczyna odnosić wrażenie, że czyta fragment szkicu do rozprawy naukowej o technikach opisu. Bezskutecznie szuka tradycyjnych wyróżników poezji: epitetów czy pięknych metafor, może nawet irytuj ego ich brak. Ostatnia zwrotka przynosi zaskakujące wyjaśnienie tej sytuacji: Brak głód nieobecność ciała jest opisem miłości.
Tak więc współczesny opis miłości to opis tęsknoty za uczuciem, opis samotności, potrzeby bliskości drugiego człowieka. Brak środków stylistycznych natomiast pobudza wyobraźnię czytelnika. Wypełnia się ona oczekiwanymi słowami, a czytelnik staje się współtwórcą wiersza. Niespodziewanie utwór Różewicza stał się nie tyle szkicem do erotyku, ile wierszem o sposobach opisywania, a może nawet o pisaniu w ogóle.
• Tadeusz Różewicz - Warkoczyk Gdy czyta się początek wiersza, można odnieść wrażenie, że jest to sprawozdanie, sucha relacja, pozbawiona jakiegokolwiek komentarza, oceny. Informacja podana pod wierszem: Muzeum - Oświęcim, 1948 pomaga wyobraźni. Wchodzimy do muzeum, monotonny głos przewodnika, który do znudzenia codziennie powtarza to samo, prowadzi nas przez kolejne pomieszczenia. Trwa oprowadzanie wycieczki, trafiliśmy akurat na informację o goleniu kobiet przed wprowadzeniem ich do komór gazowych. Przewodnik stara się zainteresować zwiedzających, więc nie brakuje szczegółów; opowiadając o tym, co działo się w obozie, używa czasu przeszłego: czterech robotników miotłami zrobionymi z lipy zamiatało i gromadziło włosy. Ten fragment wiersza podkreśla niemiecką dbałość o czystość i porządek, chęć praktycznego wykorzystania wszystkiego (podobnie przedstawiają tę kwestię Zofia Nałkowska w Medahonach i Tadeusz Borowski w swoich opowiadaniach). Wycieczka idzie dalej. Uczestnicy oglądaj ą eksponaty, zatem w kolej nych zwrotkach występuje już czas teraźniejszy: Pod czystymi szybami leżą sztywne włosy uduszonych. Nasuwa się pytanie, czy następne wersy to uwaga przewodnika, która mogłaby brzmieć na przykład tak: Proszę zwrócić uwagę: w tych włosach są szpilki i kościane grzebienie, czy może zdumienie jednego ze zwiedzających? Z tymi słowami wiąże się zupełnie inna pod względem emocjonalnym zwrotka następna. To smutna refleksja podmiotu lirycznego: Nie prześwietla ich światło nie rozdziela wiatr nie dotyka ich dłoń ani deszcz ani usta. Monotonne wyliczenie zawiera metonimię. To właścicielki tych włosów straciły szansę na miłość, nie zaznają już radości, nie wyjdą na spacer. W wierszu nie ma czasu na roztkliwianie się, wycieczka przecież idzie dalej, przewodnik wskazuje kolejne pomiesz-
czenia, udziela kolejnych informacji. I znów spostrzeżenie sldaniające czytelnika do refleksji - jak wiele musiało być tych kobiet, jeśli: W wielkich skrzyniach kłębią się suche włosy uduszonych. Nagle uwagę zwiedzających przykuwa jeden z eksponatów: [... ] szary warkoczyk mysi ogonek ze wstążeczką za który pociągają w szkole niegrzeczni chłopcy. I znów pojawił się wwierszu ten drugi głos, przypominający że to nie są zwykłe muzealne eksponaty lecz włosy osób, które zamordowano. Okrucieństwo tej zbrodni ukrywa się za suchą informacją, za spokojnym tonem wiersza, za monotonią wyliczeń. Nikt nie krzyczy, nie płacze, jedynym świadectwem niezgody na to, co się stało, są ciche słowa, ascetyczne niemal obrazy Refleksję: już żaden niegrzeczny chłopiec nie pociągnie za ten warkoczyk, można dopisać do ciągu wyliczeń znajdujących się w trzeciej zwrotce. Przywołanie tej zabawy niegrzecznego chłopca w zestawieniu z obrazem zbrodni, jakiej dopuścili się na dzieciach dorośli, stanowi kontrast. Bezradność i delikatność zamordowanej dziewczynki podkreślają liczne zdrobnienia. Szary warkoczyk pełni też rolę synekdochy - nigdzie w wierszu nie ukazuje się obrazów zabijania ludzi, gazowania ich. Obrazy te zostały zastąpione widokiem mysiego ogonka. Podmiot liryczny tego wiersza jest zapewne jednym ze zwiedzających Muzeum w Oświęcimiu. Sytuacja ta stwarza okazję do pewnych przemyśleń, którymi dzieli się z czytelnikiem. Stara się nie narzucać swojego zdania, mówi, co widzi, jednak czasem nie jest w stanie powstrzymać się od wygłoszenia jakiegoś komentarza, od wypowiedzenia jakiejś myśli odzwierciedlającej jego uczucia. Czyni to jednak dyskretnie. Świadectwem emocji jest szczególny rozkład wyrazów w wersach, najlepiej widoczny w pierwszej zwrotce. Tu przydawka (zrobionymi z lipy) z niewiadomych przyczyn została oddzielona od rzeczownika [miotłami), który określa, i przeniesiona do następnego wersu. Jedynym wytłumaczeniem tego zjawiska wydają się emocje podmiotu lirycznego. Zastosowanie wiersza wolnego, pozbawionego znaków interpunkcyjnych, wielkich liter (tylko na początku zwrotek pojawia się wielka litera) dało niezwykły rezultat. Na tle wielu wierszy mówiących o wojnie utwór Warkoczyk wyróżnia się oszczędnością słowa, która jest szczególnym sposobem wywoływania wzruszenia i refleksji.
• Mikołaj Sęp Szarzyński - Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego Podmiot liryczny sonetu przeżywa rozterki, gdyż wie, że powinien myśleć o Bogu i zbawieniu, a tymczasem nęcą go dobra materialne, cieszy go to, co ofiarowuje życie.
Zdaje sobie sprawę z tego, że otaczający go świat jest nietrwały a bogactwo i władza bezwartościowe w porównaniu z wiecznością, jednak nie potrafi zrezygnować z przyjemności życia doczesnego. W pierwszej zwrotce podmiot liryczny stwierdza ze smutkiem, że tak trudno nie zwracać uwagi na to, co człowieka otacza, choć wie przecież: Myśli cukrują nazbyt rzeczy one, Które i mienić, i muszą się psować. Świadomość przemijania nie oznacza, że człowiek będzie cenił tylko wartości duchowe i nie będzie mu smakować: Złoto, sceptr, sława, rozkosz i stworzone Piękne oblicze [...]. Zastosowane w tej zwrotce wyliczenie przypomina, jak wiele spraw jest dla ludzi istotnych. Człowiek spędza swoje życie na ziemi, przywiązany jest zatem do spraw codziennych, a o sprawach duchowych zapomina. Cała druga zwrotka jest pytaniem retorycznym - podmiot liryczny rozważa, co jest dla niego najważniej sze i jest głęboko przejęty tym, że nie potrafi sprostać boskim oczekiwaniom. Obawia się, że takim postępowaniem przekreśli szansę na zbawienie. Opisawszy swoje życie, podmiot liryczny dochodzi do wniosku, iż dbałość o szczęście na ziemi jest naturalną skłonnością człowieka. W ostatniej zwrotce zwraca się więc do Boga, mając nadzieję, że wysłucha On tłumaczenia i zrozumie przyczyny zapominania o sprawach duchowych. Mówi więc, że człowiek zaniedbuje obowiązki wobec Boga, gdy: [... ] wiecznej i prawej piękności, Samej nie widzi, celu swej miłości. Sldadnia zastosowana w wierszu jest skomplikowana, odczytanie utworu utrudnia zwłaszcza inwersja. Szarzyński z upodobaniem stosuje przerzutnie, stara się zaskoczyć czytelnika, zmusza go do wielokrotnego czytania wersów, wypróbowania różnych połączeń słów, a tym samym ukazuje ich niejednoznaczność. Te właśnie cechy utworu w połączeniu z tematyką i sposobem kreowania człowieka, sprawiają, że liryka Sępa Szarzyńskiego zaliczana jest do epoki baroku, choć żył on w drugiej połowie XVI w
• Juliusz Słowacki - Hymn Trudno byłoby nazwać ten wiersz Juliusza Słowackiego typowym hymnem. Co prawda, rozpoczyna się on apostrofą i utrzymany jest w podniosłym tonie, ale podmiot liryczny występuje w 1. osobie liczby pojedynczej, a w jego rozmowie z Bogiem wyraźnie słychać pretensję i żal, nie ma zaś pochwał i podziękowań za liczne dary Podmiot liryczny mówi o swoim smutku, którego nic nie może ukoić, ani piękno natury, ani najpiękniejsze wspomnienia. Wszystko, o czym pomyśli i na co spojrzy, staje się przyczyną melancholii.
Wiersz zaczyna się wyznaniem - apostrofą: Smutno mi, Boże!. Podmiot liryczny sam siebie nie rozumie. Zdaje sobie sprawę z tego, że powinien być szczęśliwy gdyż otrzymał od Boga tyle wspaniałych darów, ale nic go nie cieszy Powtarzająca się po każdej zwrotce apostrofa staje się wyrazem bezradności. Informacja dopisana przez poetę: Pisałem o zachodzie słońca na morzu przed Aleksandńą sprawia, że czytelnik chętnie utożsamia podmiot liryczny z autorem i ze zrozumieniem przyjmuje jego smutek - jest przecież daleko od ojczyzny, do której nie może wrócić. W pierwszej strofie pojawia się zachwycający obraz zachodu słońca, zaznaczony - jak jednym pociągnięciem pędzla - trafną metaforą, którą dopełniają epitety: [...] Dla mnie na zachodzie Rozlałeś tęczę blasków promienistą. Powtarza się ona w zakończeniu utworu, tworząc klamrę. Kompozycja całego wiersza jest zresztą wyjątkowo konsekwentna. Ma on regularną budowę stroficzną - zwrotki składają się z pięciu wersów i refrenu, powtarza się w nich uldad: cztery wersy zawierają opis, a dwa podsumowanie, refleksję. Opis występujący w drugiej strofie jest jednocześnie porównaniem: podmiot liryczny widzi siebie jako pusty kłos, jest więc pozbawiony zdolności odczuwania radości. Zaznacza jednak, że wobec obcych udaje, zachowuje pozory Istotą, której pragnie się zwierzyć, jest Bóg: przed tobą głąb serca otworzę. Kreacja podmiotu lirycznego przypomina romantycznego poetę, wielką indywidualność, uważającą się za istotę wyjątkową. Rozmowa z Bogiem w tej sytuacji nie jest modlitwą, prośbą o przebaczenie lub łaskę, lecz konstruktywnym sporem. To dyskusja równego z równym. Podmiot liryczny ma wyraźnie pretensję do Stwórcy, że zapomniał o jego potrzebach, toteż za pomocą anafor przedstawia listę skarg: Żem często dumał nad mogiłą ludzi, Żem prawie nie znał rodzinnego domu, Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi Przy blaskach gromu, Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę [...]. Ukazywane w kolejnych zwrotkach obrazy utwierdzają czytelnika w przekonaniu, że podmiot liryczny jest człowiekiem wyjątkowo samotnym i boleśnie tę samotność odczuwa. Czuje się odrzucony i zapomniany Przebywając na obczyźnie od wielu lat, wciąż tęskni, brak mu domu rodzinnego, wszędzie jest obcy, mówi o tym w obrazowy sposób: Dzisiaj na wielkim morzu obłąkany, Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem, Widziałem lotne w powietrzu bociany [..] Podmiot liryczny jest rozgoryczony swym życiem, dręczy go też niepewność jutra. Dotyczy to niemożności powrotu do ojczyzny i czekającej go na obczyźnie śmierci.
Mówi: [...] nie wiem, gdzie się w mogiłę położę, [...] mieć będę niespokojne łoże, [...] Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie. Rozważania podmiotu lirycznego nad własnym życiem można też odnieść do sensu dziejów, praw rządzących światem. Niepewność losu, przypadkowość, niespełnione nadzieje - to wszystko nie ma nic wspólnego z harmonią świata, wiarą w sprawiedliwość i ustalony porządek.
• Juliusz Słowacki - Rozłączenie Zastanawiając się nad osobą adresatki wiersza, badacze literatury wskazują matkę Juliusza Słowackiego i Marię Wodzińską - jego ukochaną. Bardziej istotne niż ustalenie tej kwestii jest jednak to, że utwór ukazuje niezwykle pięknie obraz rozstania, a właściwie towarzyszących mu przeżyć. Charakterystycznym elementem kompozycji utworu jest ldamra, którą stanowi symboliczny obraz smutnych ptaków: Pomiędzy nami lata biały gołąb smutku [...} Zamilkniemy na chwilę i znów się wołamy Jak dwa smutne słowiki, co się wabią płaczem. Już pierwsza zwrotka wprawia czytelnika w nastrój melancholii, która wypływa z niemożności spotkania z ukochaną. Informuje o tym przeciwstawienie sobie dwóch sytuacji: Rozłączeni - lecz jedno o drugim pamięta. Zakochany podmiot liryczny próbuje wyobrazić sobie otoczenie adresatki, widzi, co się z nią dzieje, niemal zna jej myśli i uczucia: Wiem, o jakiej godzinie wraca bolu fala, Wiem, jaka ci rozmowa ludzi łzę wyciska. Wciąż kocha ją i nie może o niej zapomnieć, widzi przed oczami jej postać, co obrazuje porównanie: Tyś mi widna jak gwiazda, co się tam zapala I łzę różową leje, i skrą siną błyska. W wyobraźni podąża śladem ukochanej, wie o niej wszystko, radość sprawia mu myślenie o niej. Potrafi odtworzyć w pamięci każdy szczegół dawnych spotkań. Mówiąc o tym, używa prostego języka, nie nadużywa stylistycznych ozdób, podkreśla to zwyczajność tych dawnych dni. Kontrastową sytuację przedstawiają następne zwrotki: adresatka wiersza nie zna miejsc, w których aktualnie przebywa podmiot liryczny nie może więc sobie wyobrazić krajobrazu Alp ani odczuć nastroju. Podmiot liryczny ukazuje zapierające dech w piersiach obrazy gór, mówi wyszukanym językiem, używa kunsztownych metafor.
Odsłania przed oczyma czytelnika coraz to nowe obrazy: nieba, jezior. Wprawdzie podziwia niezwykłe piękno, ale nie może jednak oderwać się myślami od przeszłości. Wciąż pragnie jednego: by ukochana mogła oglądać razem z nim ten pejzaż, by była razem z nim. Ze smutkiem stwierdza, że przywykł już do miejsca, w którym przebywa, pokochał krajobraz, a to oznacza przecież, że rozłączenie trwa już długo. Raz jeszcze w ostatniej zwrotce powraca motyw niemożności ujrzenia ukochanej, co wcale nie jest równoznaczne z zapomnieniem o niej: Lecz choć nigdy, nigdzie połączyć się nie mamy, Zamilkniemy na chwilę i znów się wołamy [...]. Mówiący w 1. osobie podmiot liryczny używa pięknego, zachwycającego prostotą języka. Wykorzystuje znane motywy: gwiazdy, łzy ptald, księżyc, lecz nie umniejsza to świeżości metafor. Również opisy Alp pojawiające się w kolejnych zwrotkach są niezwykle piękne, pobudzają wyobraźnię bogactwem przenośni i epitetów. Wiersz wprawdzie mówi o sytuacji rozłączenia dwojga kochających się osób, ale jednocześnie ukazuje to, co je łączy: jest to trwające mimo oddalenia uczucie oraz wspomnienie wspólnie spędzonych chwil. Stwarza to możliwość wytworzenia się szczególnej więzi oraz odczuwania duchowej bliskości, której nie jest w stanie przeszkodzić rzeczywista odległość.
• Juliusz Słowacki - Testament mój t^ Zgodnie z tytułem utwór ten jest poetyckim przesłaniem, podmiot liryczny pragnie zostawić potomnym wskazówki, jak powinni żyć, jakie wartości cenić. Zwraca sięwięc do przyjaciół, by zechcieli wypełnić jego ostatnią wolę, a także do narodu, by go wysłuchał. Ton utworu jest podniosły co podkreśla wagę przekazywanych treści. Już pierwsze słowa wiersza wprowadzają nastrój smutku i zadumy Podmiot liryczny przedstawia swoje życie i mówi o ogarniającym go przygnębieniu: Żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami. Podkreśla swój związek ze wszystkimi, którzy go potrzebowali, apostrofę tę można uznać też za zwrot do narodu. Podmiot liryczny mówi o przyczynie swojej samotności: nie założył rodziny nie ma też naśladowców, sądzi, że nikt nie będzie o nim pamiętał. Dlatego też prosi tych, który go znali, by mówili o jego miłości do ojczyzny, o tym, że zawsze starał się zachęcać do walki o nią. Pisał zarówno o smutnym losie, jak i o dumnej przeszłości narodu. Literatura często ukazywała ojczyznę jako okręt, który musi opierać się burzom, stawiać czoła wiatrom. Podmiot liryczny również odwołuje się do tej znanej metafory: A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie, A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę... Po tych wstępnych informacjach podmiot liryczny zwraca się do przyjaciół, mówi im, jak powinni zachować się po jego śmierci. Nie chce, by rozpaczali. Dwukrotnie przypomina natomiast, żeby byli wtedy razem: Niech przyjaciele moi siądą przy pucharze. Właściwszym pożegnaniem będzie wypicie pucharu wina w dobrej kompanii.
Piszący testament pamięta też o matce (Słowacki darzył matkę szczególną miłością i szacunkiem), zdaje sobie sprawę, jakim ciosem będzie dla niej, pozostającej w kraju, wiadomość o jego śmierci, toteż wyraża nadzieję, że przyjaciele: I biedne serce moje spalą w aloesie, I tej, która mi dała to serce, oddadzą. Następnie podmiot liryczny zwraca się do wszystkich, którym bliska jest ojczyzna, którzy nie są obojętni na jej los, a coraz trudniej im żyć ze świadomością, iż tak długo pozostaje ona w niewoli: Lecz zaklinam - niech żywi nie tracą nadziei. Współczesnym sobie Polakom wyznacza podmiot liryczny niezwykle ważne zadanie, toteż kontynuując cytowaną wyżej myśl, pisze: Iprzed narodem niosą oświaty kaganiec, A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei, lak kamienie przez Boga rzucane na szaniec. To obrazowe porównanie poruszało wyobraźnię czytających, zostało też wykorzystanie w powieści Aleksandra Kamińsldego Kamienie na szaniec (w tej powieści o recytację wiersza Słowackiego prosi umierający Rudy, cytowana zwrotka jest dla niego pocieszeniem, uzasadnieniem potrzeby poświęcenia życia za ojczyznę). W utworze wciąż powraca nuta smutku spowodowanego samotnością podmiotu lirycznego. Mówi on, iż miał garstkę wypróbowanych przyjaciół, którzy na pewno będą go wspominać. Jednak osób rozumiejących wiersze poety nie znajdzie się wiele, czuje się on więc niepotrzebny odrzucony, zdaje sobie sprawę z tego, że nie znajdzie naśladowców, bo znacznie łatwiej pisać utwory, które się wszystkim podobają, pochlebiać, nie żądać wysiłku, nie zmuszać do zastanowienia się nad sobą - to zapewnia uznanie i sławę: Kto drugi tak bez świata oklasków się zgodzi Iść... taką obojętność, jak ja, mieć dla świata? Być sternikiem duchami napełnionej łodzi, I tak cicho odlecieć, jak duch, gdy odlata? Padające jedno po drugim pytania retoryczne świadczą o przeraźliwej samotności podmiotu lirycznego, są wyrazem przepełniającej go goryczy oraz żalu do współcześnie żyjących. Wprawdzie zwrotka ta przypomina znany z literatury motyw twórcy - dumnego, niezależnego człowieka, stojącego ponad innymi, godnego najwyższego podziwu i szacunku, ale to nie zmienia sytuacji, iż podmiot liryczny czuje się wyobcowany Ostatnia zwrotka wyraża nadzieję twórcy, iż brak zrozumienia jego dzieł jest chwilowy i być może potomni odkryją ich wartość, odczytają je na nowo: Jednak zostanie po mnie ta siła fatalna, Co mi żywemu na nic... tylko czoło zdobi; Lecz po śmierci was będzie gniotła niewidzialna, Aż was, zjadacze chleba - w aniołów przerobi. Widać tu pogardę dla tych, którzy są obojętni, nie chcą nic uczynić dla ojczyzny Klęska
powstania, niewola Polski stały się dla prawdziwych patriotów klęską osobistą - takim człowiekiem jest właśnie podmiot liryczny, który głęboko przeżywa niemożność powrotu do kraju, tęskni i cierpi w samotności. Dlatego też używa dosadnego określenia, nazywa zjadaczami chleba przeciętnych, żyjących z dnia na dzień ludzi, mając nadzieję, że skłoni ich do działania, do walki o wolną ojczyznę. Poezja, pozostająca po śmierci jej twórcy ma pełnić rolę wyrzutów sumienia, niepozwalających ludziom zapomnieć 0 obowiązku wobec ojczyzny Wiersz Juliusza Słowackiego jest niezwykle podniosły, wprowadza atmosferę powagi, jest wyrazem troski o przyszłość kraju. Zastosowanie liryki bezpośredniej, a zwłaszcza formuły poetyckiego testamentu, wzmacnia wymowę wiersza.
• Edward Stachura - Co warto Ten wiersz to prawdziwy wybuch emocji, przeplatają się w nim niepewność, wahanie: jak i czy w ogóle warto żyć, oraz jakaś niezwykła afirmacj a życia-szalonego, aż do zatraty. Pęd, pośpiech, gwałtowność uczuć podkreślone zostały m.in. wersyfikacją i używaniem jednosylabowych wyrazów. Pierwsza część wiersza to opis sytuacji, rzeczywistości, która wcale nie wydaje się zachwycająca, wręcz wywołuje pesymizm: Co noc To szloch 1 rozpacz. Druga część jest pytaniem, czy w takiej sytuacji warto żyć. Podmiot liryczny zastanawia się, czego odzwierciedleniem jest szeregpytań retorycznych i przypuszczeń (swoje wypowiedzi zaczyna słowami: chyba, raczej): Ale czy warto? Może nie warto? Chyba nie warto... Raczej nie warto. Nie, nie - nie warto. Następnie podaje sposoby radykalnego rozwiązana problemu, czyli zakończenia życia samobójstwem: Dożył jest nóż Lub w dół Na bruk Z wysoka. Wyczuwa się w tych słowach determinację. To mówi ktoś, kto już nie chce o nic walczyć, ma dość zmagania się z losem. Nic go już nie zatrzymuje. W takim momencie,
zupełnie niespodziewanie pojawiają się wątpliwości. Podmiot liryczny powraca do już raz stawianych sobie pytań, które brzmią jakoś inaczej w świetle następnych zwrotek. Trzecia część wiersza zaskakuje nowym obrazem: Jechać by można do miast Lub w las, Na błoń; Na koń Igoń Nieboskłon. Aż dech zapiera od biegu, niepowstrzymanej radości, której nie da się wyrazić inaczej, jak tylko biegnąc przez życie, chwytając, wzorem renesansowych piewców urody życia, dzień. Okazuje się, że człowiek ma wiele do stracenia, tak dużo może zobaczyć, zrobić, czeka na niego tyle nieznanych miejsc, cały świat. Piękna metafora: goń nieboskłon ukazuje te nieograniczone możliwości. Nic dziwnego, że kolejna lista pytań kończy się inaczej: Ech, chyba warto... Tak, tak - to warto. Bardzo to warto. O, tak - to warto. Jeszcze jak warto! Rytmicznie powtarzane to warto, jak zaklęcie, zmusza do uśmiechu, działania. Entuzjazm podmiotu lirycznego udziela się czytelnikowi, tym bardziej że tak mocno kontrastuje z pierwszą i drugą częścią utworu. Dopiero teraz można w pełni docenić zamysł, by zastosować jednosylabowe wyrazy, znakomicie imitujące gwałtowny ruch i podkreślające emocje. Ta rola przypada także pytaniom retorycznym i powtórzeniom (w tym wypadku są to epifory). Prosty język utworu, prozaizmy (zwalić by można się z nóg), ukryte wykrzyknienia [na koń, goń), pytania (Ale czy warto?) decydują o niezwykłej sile wyrazu tego wiersza.
• Edward Stachura - Życie to nie teatr Motyw podobieństwa życia do teatru i ludzi do aktorów grających w nim wyznaczone przez los role (teatr mundi) występuje w literaturze od dawna. Wiersz Edwarda Stachury jest próbą przeciwstawienia się taldemu pojmowaniu życia - wyreżyserowana sztuczność teatru przeciwstawiona jest specyficznej urodzie życia, którą można zrozumieć jako zmienność, nieprzewidywalność i szczerość zachowań. Podmiot liryczny podejmuje dyskusję z osobą, która twierdzi, że życie to jest teatr, to jest jedna gra. W drugiej zwrotce dobitnie (za pomocą anafor) została podkreślona wyjątkowość życia. Można je widzieć jako kolorową maskaradę, ale to bardzo powierz-
chowny osąd, bo: Życie jest straszniejsze i piękniejsze jeszcze jest. Ono jest po prostu prawdziwe. Podmiot liryczny dostrzega, że w zależności od sposobu pojmowania życia można ludzi podzielić na wiecznie grających - udających i takich, którzy są cały czas sobą. Ludzie udają uczucia, ukrywają swoje prawdziwe przeżycia, smucą się na zawołanie, nie chcą się przyznać do porażki, nie chcą się narażać na nieprzyjemności. Podmiot liryczny zwraca się do takiej osoby: Nawet kiedy źle ci jest, to nie jest źle, Bo ty grasz! Nie akceptuje taldej postawy on przyjmuje od losu wszystko, nawet najgorsze ciosy, ale uważa, że tylko takie postępowanie jest godne człowieka: la - duszę na ramieniu wiecznie mam. Cały jestem zbudowany z ran. Lecz kaleką nie jestem, tylko ty! Nie padają tu wzniosłe słowa, użycie popularnego związku frazeologicznego przypomina, że chodzi o zwykłe, codzienne sprawy, zachowanie w każdej, a nie wyjątkowej sytuacji. Takim przykładem może być bankiet u artystów. Jedni przyjdą tam po to tylko, żeby się pokazać, zaakcentować przynależność do odpowiedniego towarzystwa. Drudzy tak jak podmiot liryczny, źle się czują w dusznej atmosferze nieszczerości, udawania zachwytów. Ogarniającą go niechęć, wręcz odrazę do takich spotkań akcentuje powtórzeniami: Wyjdę na ulicę, przy fontannie zmoczę łeb; Wyjdę na przestworza, przecudowny stworzę wiersz. Dostrzega on swoją odmienność, toteż ponownie mówi: Ty i ja - teatry to są dwa!. Dalszy ciąg wiersza to częściowe powtórzenie wcześniejszych zwrotek. Powtórzone są jednak tylko ich fragmenty, co daje efekt zaskoczenia. Ostatnie wersy wyraźnie kontrastują ze sobą, ukazując różnicę postaw i różną również reakcję otoczenia: I niezaraźliwy wcale jest twój śmiech, Bo ty grasz! [...] Lecz gdy śmieję się, to w krąg się śmieje świat! Podmiot liryczny twierdzi więc, że traktowanie życia jako teatru to poważny błąd, tak samo, jak ukrywanie swojej prawdziwej osobowości - przywdziewanie, jak w teatrze, coraz to innej, mylnej maski. Człowiek przyzwyczaja się do udawania, już nie potrafi być sobą, traci umiejętność okazywania uczuć. Staje się nieludzki, zimny, pozbawiony wszelkich emocji. Gdy podmiot liryczny mówi o takich ludziach, ton jego głosu staje się ostrzejszy, wtrąca kolokwializmy (spuchnie atmosfera, zmoczę łeb), a gdy mówi o ludziach szczerych w uczuciach, język łagodnieje [przecudowny stworzę wiersz) lub wzbogacają go piękne, obrazowe metafory (cały jestem zbudowany z ran, wyjdę na przestworza). Wiersz Stachury jest melodyjny, bardzo rytmiczny Zawiera wiele powtórzeń, a krót-
kie wersy wzmacniają rytm. Zmienia się długość wersów, co podkreśla aktualny nastrój mówiącego. Spokojne przedstawianie sytuacji (13-14 sylab), narastanie napięcia, gdy przedstawiane są argumenty (10 sylab), wybuch emocji (9 sylab w ostatnim wersie zwrotki i 3 sylaby w wykrzyknieniu). W utworze tym widać wyj ątlcowo ścisły związek treści z wersyfikacją. Spośród wielu utworów nawiązuj ących do koncepcj i teatru mundi warto przypomnieć fraszki Jana Kochanowskiego - obie noszą tytuł O żywocie ludzkim. W pierwszej podmiot liryczny z goryczą stwierdza: ' Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy, Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy [...]. Tłumaczy że wszyscy podlegają tym samym nieubłaganym prawom, nie mają wpływu na upływ czasu. Wszystko przemija, także ludzkie życie, toteż nie ma sensu nadmiernie troszczyć się o ulotne wartości: Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, Wszystko to minie jako polna trawa [...]. Koniec życia człowieka podmiot liryczny ukazuje jako koniec przedstawienia, po którym Bóg, śmiejąc się, wemknie ludzi do mieszka, jak lalki - marionetki. Drugą fraszkę rozpoczyna apostrofa do Dobrej Myśli (Boga). Podmiot liryczny zauważa tragizm losu człowieka, którego życie przypomina widowisko - mięsopust. Każdy chce odegrać jak najważniejszą rolę, a Bóg przygląda się temu ze śmiechem. Również podmiot liryczny zapewne głosiciel stoicyzmu, spogląda na świat z dystansem: Niech drudzy za łby chodzą, a ja się dziwuję.
I" » CL
i
^ j|
• Leopold Staff - [Ostatni z mego pokolenia...] Jest to wyznanie, jakie czyni podmiot liryczny - poeta. Mówi on, iż jest ostatnim z pokolenia. Przez całe życie zdobył ogromne doświadczenie, był otwarty na zmiany, przyjmował swój los pogodnie. Wymieniając swoje zamiłowania, na pierwszym miejscu stawia człowieka i przyrodę. Jawi się jako humanista o szerokich horyzontach, ciekawy świata i ludzi. Zawsze cenił wolność i swobodę, radość sprawiało mu tworzenie. Stwierdzeniem: Nie wabił mnie spiżowy pomnik stawia się w rzędzie tych, którzy mówili o swojej twórczości, jak Horacy (w swej pieśni z dumą pisał: Stworzyłem pomnik trwalszy niż ze spiżu). Potwierdzeniem prawdziwej sławy poetyckiej nie są rozgłośne trąby, huczne brawa. Dlatego też podmiot liryczny kończy swój wiersz słowami: Zostanie po mnie pusty pokój I małomówna, cicha sława. Zwraca uwagę oszczędność środków wyrazu, spokojny ton utworu. Podkreśla on spokój wewnętrzny podmiotu lirycznego i jego pogodzenie się ze światem oraz świadomość własnej wartości.
• Leopold Staff - Ars poetica Jak wielu poetów, Leopold Staff przedstawił swój poetycki program. Uczynił to w wierszu, w którym podmiot liryczny - poeta - wyraża przekonanie, że natchnienie jest zjawiskiem ulotnym, nieuchwytnym. Określa je jako echo z dna serca, personifilcuje. To ono decyduje, kiedy poeta zacznie pisać, gdyż woła: Schwyć mnie (to wołanie przypomina renesansowe carpe diem). Natchnienie ma cechy obrazu, można je zobaczyć, przybiera różne barwy Gdy odchodzi, blednie i błękitnieje, aż wreszcie staje się srebrzyste, przezroczyste, żadne. Opis ten ma cechy obrazu impresjonistycznego, barwy są rozmyte, pastelowe. Aby powstał wiersz, poeta łowi swe myśli śpiesznie jak motyla. Porównanie to podkreśla ulotność natchnienia. Celem poety nie jest zachwycanie niezwykłością słowa. Pragnie on, by się kształtem stała chwila i aby jego poezja była zrozumiała. Dzięki odpowiednim zabiegom wiersz staje się: Tak jasny jak spojrzenie w oczy I prosty jak podanie ręki.
• Leopold Staff - Deszcz jesienny Wprowadzony przez pierwszy wers nastrój smutku i melancholii nie opuszcza czytelnika aż do końca. Szum deszczu i odgłos spadających kropli słychać cały czas, towarzyszy on wszystkim ukazanym w wierszu obrazom poetyckim. Kilkakrotnie powtórzony wers: O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesiennyjest klamrą spinającą całość oraz podkreśla monotonny rytm utworu. Podmiot liryczny ogarnięty smutkiem patrzy w szybę, po której spływają krople deszczu. Dźwięk ten przytłacza go, kojarzy mu się z jękiem, płaczem. Pesymistyczny nastrój pogłębia szare światło sączące się przez mokre szyby Występuje tu psychologizacja krajobrazu, gdyż to właśnie padający deszcz jest przyczyną takiego stanu psychicznego podmiotu lirycznego, wywołuje określone przeżycia. W wyobraźni podmiotu lirycznego ożywają ponure obrazy pamięć przywołuje smutne chwile, jakieś niesprecyzowane wspomnienia osób, sytuacji, zdarzeń: Ktoś dziś mnie opuścił w ten chmurny dzień słotny... Kto? Nie wiem... Ktoś odszedł i jestem samotny... Ktoś umarł... Kto? Próżno w pamięci swej grzebię... Szarość i czerń to jedyne wymieniane kolory Pasują one do pesymistycznego, ponurego nastroju. Staff po mistrzowsku wykorzystuje impresjonistyczną technikę poetycką, obrazuje chwilowy nastrój za pomocą dźwięków, barw; rozmytych, zamglonych kształtów, stosuje synestezję i obrazowanie oniryczne. Wszystko, co opisuje, jest jednocześnie jawą i snem.
Podmiot liryczny mgliście przypomina sobie jakieś stracone nadzieje: [...] Szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło, Ktoś chciał mnie ukochać, lecz serce mu pękło. Mieszają się obrazy śmierci nędzarza, dzieci, które zginęły w pożarze, smutnego szatana przysypującego popiołem kwiaty i zarzucającego kamieniami trawniki, a potem opłakującego swoje dzieło. Mnożą się pytania bez odpowiedzi, wielokropki niemal w nieskończoność wydłużają oczekiwanie na kolejne zdania. Niezmierzony smutek, żałoba, rozpacz towarzyszą każdemu słowu podmiotu lirycznego. Głos jego jest cichy ledwie słyszalny, szept zlewa się z sumem deszczu. Efekt ten poeta osiąga, stosując refren (trzykrotnie go powtarza), zawierający instrumentację głoskową - powtarzają się monotonne dźwięki naśladujące szum deszczu i uderzanie kropli o szybę - s, sz, cz, dz, nn: 0 szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny 1 pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny [...] I światła szarego blask sączy się senny... Wiersz jest melodyjny co zawdzięcza sylabotonicznej wersyfikacji oraz rytmiczności, refrenowi i rymom. Są one parzyste, przeważnie doldadne, żeńskie. Utwór ma typowo dekadencki charakter, ukazuje pustkę wewnętrzną, sugeruje utratę sensu życia, poczucie beznadziejności.
• Leopold Staff - Kowal W sonecie tym wyraźnie widać wpływ filozofii Nietzschego, głoszącej pochwałę siły Wiersz ukazuje potrzebę pracy nad sobą, własnym charakterem. Optymistyczna wymowa utworu kontrastuje z biernością i dekadenckimi nastrojami prezentowanymi przez literaturę młodopolską. Podmiot liryczny wypowiada się w 1. osobie. Mówi z pasją, jest energiczny Niezwykłą dynamikę wiersz uzyskuje dzięki licznym czasownikom występującym w czasie teraźniejszym: wyrzucam, ciskam, walę, rozbijam. Charakteryzują one pracę kowala - osoby która działa, kształtuje siebie samego. Podmiot liryczny z niemałym trudem wykuwa dla siebie serce - serce hartowne, mężne, serce dumne, silne. Przeciwstawia się zatem marazmowi, który ogarnął społeczeństwo, przyjmuje postawę aktywną, kocha życie, walkę, pracę, cieszy go tworzenie: grzmotem młota [...] walę w radosnej otusze. Druga część sonetu zawiera apostrofę do tworzonego serca, przestrogę, by nie ulegało, nie okazywało słabości: Gdy pękniesz, przeciw ciosom stah nieodporne: W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne! Podmiot liryczny twierdzi, że lepiej zginąć niż trwać biernie, poddać się.
W zakończeniu sonetu poeta przypomina cechy które uznał za negatywne: słabość, chora niemoc, pęknięcie. Stanowi to specyficzną klamrę, ponieważ w pierwszym wersie ukazał on cechy wartościowe: masę kruszców drogocennych. Wiersz ten ma zatem wymowę kłócącą się z biernością i dekadenckimi nastrojami prezentowanymi przez literaturę tego okresu.
• Leopold Staff - Przedśpiew W wierszu tym Staff prezentuje postawę humanisty zachwyconego życiem, przywołuje renesansową myśl Terencjusza: Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce. Zachowuje też stoicki umiar i spokój: pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu. Podmiot liryczny mówi nieśpiesznie, długimi wielokrotnie złożonymi zdaniami. Wiele jest w nich wyliczeń, dzięki którym w wyobraźni czytelnika tworzą się barwne obrazy codzienności. Nie jest ona ani monotonna, ani przykra. Optymistyczne nastawienie do życia sprawia, że nawet zwyczajne sytuacje stają się źródłem radości, a momenty smutne łatwiej znieść, mając świadomość różnorodności życia. Czciciel gwiazd i mądrości, miłośnik ogrodów widział w życiu wiele, doświadczył wszystkiego: Znam gorycz i zawody, wiem, co ból i troska, Złuda miłości, zwątpień mrok, tęsknot rozbicia. Nie oznacza to jednak, że przestał kochać życie. Wprost przeciwnie, utwierdziło go to w przekonaniu, że na wszystko jest czas, każde doświadczenie jest ważne i wzbogaca duchowo. Trzeba cieszyć się każdą chwilą, pogodzić się z przemijaniem, codziennymi troskami, które na stałe są wpisane w los człowieka. Przypomina sobie chwile przyjemne i smutne, które układają się w jego pamięci w długie szeregi: Pamięcią swe dni chmurne i dni w słońca krasach Przechodzę [...]. Tak więc tylko zachowanie pogody ducha i spokoju pozwoli przetrwać złe chwile i przeżyć życie godnie.
• Leopold Staff - Wieprz Sonet ten zaskakuje wyborem tematu i sposobem jego ujęcia. Bohaterem wiersza jest wieprz, którego zwyczaje, upodobania, a także wygląd zostały nieco żartobliwie przedstawione. Słownictwo wyszukane kontrastuje w wierszu z codziennym: Racząc się chętnie truflą [...] Ponad wszystki przenosi błoto i pomyje. Ten zwyczajny wręcz dosadny język doskonale opisuje niełatwe życie zwierzęcia. Jego jedyne zadanie żywota, to tycie, więc nikt nie wzrusza się rozpaczliwym kwikiem, gdy
Za tylną nogę ciągnion, za upór, postronkiem W umorusane połcie bierze tęgie kije. Podmiot liryczny z przekąsem stwierdza, że stosunek ludzi do wieprza zmienia się radykalnie, gdy owe utytłane w kałuży pośladki stają się różową, zdobną w bukszpan i gwoździki, szynką na wielkanocnym stole. Trzeba przyznać, że opis szynki jest bardzo smakowity. Kunsztowna forma sonetu przyzwyczaiła czytelnika do określonych tematów, prezentowania uczuć i przeżyć pięknym językiem. Językowi sonetu Staffa nie można odmówić urody: są i precyzyjnie dobrane epitety [kręty i śmieszny ogonek), wyrazy dźwiękonaśladowcze (kwik, chrząk), a nawet namiastka opisu przeżyć (wzbiera w ustach ślinka) wykorzystująca frazeologizm. Sonet jest pisany eleganckim trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie, ma też okalające rymy żeńskie wprowadzające pogodny nastrój. Pozostaje kwestia pogodzenia się z tym, że bohaterem utworu jest przedmiot wstrętu.
• Leopold Staff - Wysokie drzewa Wiersz jest wyrazem zachwytu nad pięknem przyrody Podmiot liryczny nieprzypadkowo wybrał wieczór jako porę, w której przygląda się drzewom otaczającym polanę. Jest to pora, gdy słońce w szczególny sposób oświetla las, wydobywając niezwykłe kolory, stwarzając niemal baśniową krainę. Stojąc na polanie, podmiot liryczny spogląda najpierw na drzewa w brązie zachodu kute wieczornym promieniem, które sprawiają wrażenie monumentalnych, wyniosłych. Przenosi wzrok na niewielkie jezioro, które w słońcu mieni się tęczowym blaskiem. Promienie słoneczne przenikają przez konary drzew, na wodę padają smugi światła. Ponieważ odbija się w nim ciemna zieleń drzew, jasne, świetliste barwy są bardziej widoczne. Impresjonistyczna technika opisu pozwala wydobyć niespotykane efekty świetlne. Podmiot liryczny zbliża się do jeziorka, czuje zapach wody zielony w cieniu, złoty w słońcu. Nagrzana w ciągu dnia woda paruje. Senną atmosferę przerywają dźwięki: Gdy z łąk koniki polne w sierpniowym gorącu Tysiącem srebrnych nożyc szybko strzygą ciszę. Dzięki synestezji czytelnik niemal czuje zapach wody i słyszy koncert świerszczy Powoli zapada wieczór, podmiot liryczny dostrzega wydłużone cienie drzew, barwy rozmywają się w pojawiającej się nad wodą mgle. Zapatrzony w cuda przyrody człowiek stapia się z nią zauroczony ciszą, rozleniwiony jak ona, sierpniowym upałem. Wiersz odznacza się wyjątkowo pięknym językiem, pobudzającym wyobraźnię czytelnika. Utwór zamyka klamra kompozycyjna, jest nią powtarzający się wers wyrażający podziw dla piękna drzew: O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa. Stają się one symbolem całej przyrody Namalowany słowami obraz jest niezwykle plastyczny
dzięki metaforom, neologizmom, epitetom określającym kolory oraz zabiegowi synestezji. Poeta zauważył, że zachód słońca wydobywa szereg barw, półcieni, szczególne oświetlenie sprawia, iż wszystko przybiera odcień złota, mieni się tęczowo, a woda wydaje się zielona, gdyż odbijają się w niej zielone liście. Z kolei pod wpływem gorąca powietrze drga, faluje. Te zjawiska są wszystkim dobrze znane, w sztuce znalazły odzwierciedlenie w obrazach impresjonistów, a tu przybrały wyjątkowo piękny kształt słowny
• Leopold Staff - Życie bez zdarzeń Podmiot liryczny mówi, jak można cieszyć się zwyczajnym życiem, przyrodą, pracą, innym człowiekiem, tym wszystkim, co przynosi los. Tajemnica polega na tym, by żyć zwyczajnie, nie oczekiwać zbyt wiele, nie łudzić się niepotrzebnie nadzieją, przyjmować życie takim, jakim jest. Zwyczajność codzienności staje się zaletą: Zwyczajna będzie ma noc i mój dzień, Bez zdarzeń tygodnie, miesiące. Źródłem radości może być cokolwiek: praca - Będę do pracy szedł w ranny świt [...], odpoczynek na łonie natury W święto na pola zwrócę krok, Patrzeć, jak sad dojrzewa [...], muzyka - Grać będę stare piosnki swe [...]. Odpowiednie nastawienie do życia pozwoli człowiekowi przetrwać złe chwile i z optymizmem patrzeć w przyszłość: Zbytnich rozkoszy nie da świat Ni twarde zbyt dotkną mnie losy. Podmiot liryczny zdaje sobie sprawę, że może w przyszłości czasem będzie żałować, iż nie założył rodziny czasem poczuje się samotny, ale nie może to być powodem rezygnacji, poczucia klęski. Jest pewien, że wykorzysta swoje życie dobrze, nawet świadomość nieuchronnej starości i śmierci nie jest dla niego straszna, bo przemijanie jest zgodne z naturą. Jako idealną postawę proponuje więc stoicyzm charakteryzujący się umiarem oraz afirmację życia, znaną z franciszkańskiego ideału radosnego przyjmowania wszystkiego, co los ofiaruje.
• Wisława Szymborska - Kot w pustym mieszkaniu Jest to niezwykły wiersz, w którym czytelnik łatwo ulega magii słowa i obrazu. Wszystko, co w tym utworze zostało ukazane, widziane jest z poziomu podłogi, bowiem podmiotem lirycznym utworu jest kot. To jego uczucia i zachowanie zostały tak sugestywnie przedstawione. Problem kreacji podmiotu lirycznego jest tu głębszy
- w zasadzie są to myśli i uczucia kota, ale jakby przekazywane przez kogoś innego, zewnętrznego obserwatora. Osoba mówiąca w wierszu używa oryginalnego sposobu przekazywania informacji - mówi bezosobowo, nie stosuje 1. osoby liczby pojedynczej, przypomina to mowę pozornie zależną w powieści. Już w pierwszej zwrotce czytelnik widzi kwestię wypowiedzianą - pomyślaną przez obrażonego, uważającego się za ważną istotę, kota: Umrzeć - tego nie robi się kotu. W trzeciej i w czwartej zwrotce użyta jest strona zwrotna czasowników: się zajrzało, wcisnęło się pod dywan, będzie się szło, co podkreśla swoiście pojętą godność kota. Wiersz ukazuje zachowanie kota, który został w mieszkaniu sam. Opis pustego, ale przecież pełnego mebli mieszkania przypomina początek Trenu VII Jana Kochanowskiego, w którym została ukazana pustka powstała po śmierci Urszulki. Właściciel kota umarł, więc zwierzęciem zajmuje się ktoś inny Kot jednak czeka na swojego pana, jest niezadowolony bo zmienił się porządek, do którego był przyzwyczajony Autorka, opisuj ąc uczucia kota, opisuje j ednocześnie uczucia człowieka, który stracił bliską osobę i nie może sobie znaleźć miejsca, bo wszystko nagle w jego życiu straciło sens. Zastosowana antropomorfizacja pozwala ukazać skomplikowane uczucia osoby, która nie może pogodzić się z czyjąś śmiercią i próbuje jakoś zapełnić powstałą pustkę, a równocześnie przedstawić zachowania charakterystyczne dla zwierzęcia. Kot w wierszu Wisławy Szymborskiej zauważa najpierw te elementy rzeczywistości, które najbardziej rzucają się w oczy: ktoś przesunął meble i poustawiał je niby tak samo, ale jednak niezupełnie. To po prostu zwierzęciu przeszkadza, przestrzeń, w której czuło się bezpiecznie, uległa zmianie, więc rozdrażnione błąka się bez celu po pokoju i stwierdza ze smutkiem: I wieczorami lampa już nie świeci. Kot jest zdenerwowany, nasłuchuje, czy ktoś idzie po schodach, ponieważ czeka na znajome kroki. Niestety, czeka bezskutecznie: Słychać kroki na schodach, ale to nie te. Zwierzę traci apetyt, prawie widać, jak niechętnie odwraca od talerza głowę, gdy padają słowa: Ręka, co kładzie rybę na talerzyk, także nie ta, co kładła. Zwierzę cały czas porównuje teraźniejszość z przeszłością, a porównanie to oczywiście potwierdza, że wiele się zmieniło na niekorzyść. Wprawdzie nie bardzo potrafi zdefiniować, na czym polega różnica, ale instynktownie czuje, że wszystko jest inne: Coś się tu nie odbywa jak powinno. Próbuje więc znaleźć odpowiedź na dręczące je pytanie, co teraz zrobić. Przeszukuje więc wszystkie szafy przegląda półki, wślizguje się pod dywan, ale i tak nie znajduje tego, czego szuka. Kot zaczyna zachowywać się jak dziecko, które chce zwrócić na siebie uwagę zajętych rodziców, liczy na to, że będą musieli jakoś zareagować na niegrzeczne zachowanie. To samo robi kot. Łamie zakaz i rozrzuca papiery Niestety to także oka-
żuje się bez sensu. Wreszcie zrezygnowany kładzie się spać. Jednak sen nie przychodzi. Kot rozmyśla, co zrobi, jak wróci wreszcie ten, na kogo czeka. Jest rozdrażniony i obrażony, obmyśla rozmaite sposoby okazania swojej niechęci. Prawie słychać, jak mruczy: Niech no on tylko wróci, niech no się pokaże. Anafora podkreśla niezadowolenie kota i próbę odegrania się na tym kimś, kto sprawił mu przykrość, kto go zawiódł. Kot wyobraża sobie, jak da odczuć, że mu na panu nie zależy, że go nie dostrzega. Jest to zachowanie podobne do zachowania człowieka, który w myślach widzi trudną dla siebie sytuację i wielokrotnie ją przeżywa, na przykład układa sobie odpowiedzi na wymyślone pytania, których się spodziewa, szuka rozwiązania jakiegoś problemu, więc przedstawia sobie różne warianty danej sytuacji, próbując znaleźć najlepsze wyjście. Wyobrażane zdarzenia stają się prawie realne, można mieć złudzenie, że tak na pewno będzie. Kot jest więc przekonany że jego pretensje do właściciela, który zostawił go samego, są słuszne. Znajduje swój koci sposób ukarania właściciela: Będzie się szło w jego stronę jakby się wcale nie chciało, pomalutku, na bardzo obrażonych łapach. Niestety, nie wie, że to wszystko na próżno, a ponieważ czytelnik zdaje sobie z tego sprawę, wiersz wzrusza go. Ukazany obraz jest bardzo sugestywny mimo niewielu epitetów Właściwie widzi się przechadzaj ące się po mieszkaniu zwierzę. Obrazowość osiąga Szymborska, opisuj ąc właśnie świat z pozycj i zwierzęcia, które tęskni za swoim właścicielem i nie rozumie, co się stało. Cierpi całym sobą, stąd metafora bardzo obrażone łapy, bezradność widoczna w zachowaniu - bezcelowym bieganiu, skakaniu, wdrapywaniu się na meble (świadczy o tym nagromadzenie czasowników). Podział na strofy został wykorzystany w celu zwrócenia uwagi na narastaj ące napięcie, podkreślenie faktu, że (z punktu widzenia kota) czekanie wydłuża się w nieskończoność. Zwrotki ukazują różne momenty dnia spędzonego przez kota w pustym mieszkaniu: od spostrzeżenia, że jest inaczej niż zwykle, przez kolejne etapy poszukiwań właściciela, aż po wyobrażanie sobie odwetu za doznane przykrości.
• Wisława Szymborska - Muzeum Tu okazją do rozważania problemu przemijania stała się wizyta w muzeum. Podmiot liryczny zatrzymuje się przy kolejnych eksponatach, ogląda je, zamknięte w szklanych gablotkach, równo pouldadane, zachwycające, ale już nikomu niepotrzebne. Ta właśnie myśl przychodzi osobie zwiedzającej do głowy, gdy zbliża się do, zapewne pięknie zdobionych, talerzy Podmiot liryczny przechodzi dalej. Widzi obrączki, wachlarz,
miecze, lutnię... Wyczyszczone, zadbane. Wyliczanie przedmiotów uzupełnia smutna refleksja: Są talerze, ale nie ma apetytu. Są obrączki, ale nie ma wzajemności od co najmniej trzystu lat. Podmiot liryczny zadaje pytania: Jest wachlarz - gdzie rumieńce? Są miecze - gdzie gniew? Wyobraża sobie sytuację, gdy rzeczy te były komuś potrzebne. Pannę wystrojoną w balową suknię, kryjącą za wachlarzem nieśmiały uśmiech na widok pięknego kawalera. Rycerza przywdziewającego zbroję przed bitwą i sięgającego po swój miecz, który zapewne nosił wspaniałe imię i na jego widok drżeli inni rycerze. Zwiedzająca muzeum osoba idzie dalej, przechodzi obok woźnego, starego i nieruchomego jakby sam był jednym z eksponatów Informuje o tym pełna ciepła i sympatii metafora: Omszały woźny drzemie słodko zwiesiwszy wąsy nad gablotką. W następnej sali nic nowego, znów przedmioty, które kiedyś do kogoś należały Tych ludzi już dawno nie ma, odeszli, zapomniani, nawet nie wiadomo, kim byli. Podmiot liryczny ze smutkiem stwierdza triumf przedmiotów: Metale, glina, piórko ptasie cichutko tńumfują w czasie. Robi się jakoś ponuro, słychać tylko chichot szpilki, która została po śmieszce z Egiptu. Strasznie brzmi ten mały przyimek po - oznacza śmierć jakiejś egipskiej dziewczyny wesołej, pięknej. Przypomina, że jej nie ma. W tym nastroju podmiot liryczny zapewne opuszcza muzeum i nagle - stwierdza z niemałą satysfakcją, że żyje. W przeciwieństwie do tych wszystkich przedmiotów, które trwają, czyli leżą i są oglądane, żyje, działa i co najważniejsze, ma szansę na przeżycie. W słowach: Mój wyścig z suknią nadal trwa wyczuwa się właśnie niekłamaną radość i satysfakcję. Dzięki personifikacji suknia ożywa i staje do wyścigu ze śmiercią. Kto dłużej wytrzyma? Człowiek czy przedmiot? Wizyta w muzeum udowadnia, że wprawdzie zawsze coś, jakiś przedmiot, po człowieku zostaje, bez niego jest tylko martwym, nikomu niepotrzebnym przedmiotem, który przetrwał, ale nie wiadomo, co z nim zrobić, więc właśnie tu: Z braku wieczności zgromadzono dziesięć tysięcy starych rzeczy. Człowiek może natomiast przeżyć w pamięci innych, w dziele, które zostawił. Może więc tńumf muzealnych eksponatów w czasie był przedwczesny Kompozycja utworu jest niezwykle przejrzysta: zwrotki, które ukazują wędrówkę
po muzealnych salach mają inną budowę niż te, które zawierają refleksje. Trzywersowe zwrotki zapewniają szybkie wyliczanie przedmiotów, a w nieco dłuższych, czterowersowych, jest czas na wypowiedzenie komentarza. Także czytelnik ma wtedy możliwość zastanowienia się nad wierszem.
• Wisława Szymborska - Nic dwa razy W wierszu tym autorka podej muj e temat przemij ania, który j est często obecny w j ej poezji. Nic dwa razy się nie zdarza - informuje czytelnika podmiot liryczny nawiązując do słów Heraklita panta rhei. Jest to przyczyną tego, że człowiek nie może zdobyć doświadczenia życiowego, nic nie uchroni go przed powtórzeniem błędu. Nie można oprzeć się ani na doświadczeniach poprzednich pokoleń, ani na własnych. Każda sytuacja jest inna, nawet jeśli pozornie wydaje się taka sama. Mówiąc o poważnych zagadnieniach, podmiot liryczny odwołuje się do żartobliwego przykładu: nikt nas nie zostawi na drugi rok w szkole życia, Choćbyśmy uczniami byli najtępszymi [...], toteż trzeba „uczyć się" tak, aby nie żałować niczego, bo nie da się naprawić popełnionych błędów. Kolejna zwrotka zawiera wniosek: jeśli nic nie może się powtórzyć, dotyczy to również chwil przyjemnych, a więc: Żaden dzień się nie powtórzy bez względu na to, czy był zły czy dobry. Podmiot liryczny podaje przykład ze swojego życia. Dobra i złe chwile przeplatają się, aż trudno uwierzyć, że następujące po sobie dni mogą być tak różne. Nagromadzone pytania retoryczne świadczą o niemiłym zaskoczeniu podmiotu lirycznego: Wczoraj [...] tak mi było, jakby róża przez otwarte wpadła okno. Dziś[...} Róża? Jak wygląda róża? Czy to kwiat? A może kamień? Podmiot liryczny uświadamia sobie, że przemijanie ma swoje dobre strony Z wyrzutem zwraca się do złej godziny która stała się przyczyną smutku i lęku o utratę miłości, przytacza argument nie do odparcia i wyciąga budujący wniosek: Jesteś - a więc musisz minąć. Miniesz - a więc to jest piękne. Piękno życia tkwi zatem w jego niepowtarzalności, zaskakiwaniu zdarzeniami i pewności, że przemija nie tylko radość, ale i smutek. Zakończenie wiersza ma optymistyczną wymowę (ludzie pragną żyć w zgodzie, szu-
kają porozumienia), ale też podsuwa nowy problem do rozważenia. Podmiot liryczny mówi: Choć różnimy się od siebie Jak dwie krople czystej wody. Czytelnik od razu zauważa zmianę sensu znanego frazeologizmu: podobni jak dwie krople wody więc zastanawia go przyczyna takiego zabiegu. Może ktoś nawet zrobi doświadczenie? Zobaczy wprawdzie dwie podobne krople, ale gdyby wziął mikroskop, okazałoby się, że są one różne. Gdyby przypomniał sobie początek wiersza, też musiałby uznać różnicę - nie ma dwóch takich samych kropli wody, chwil, osób, dwóch tych samych pocałunków dwóch jednakich spojrzeń w oczy. Rozważając tak trudne kwestie filozoficzne, Szymborska używa prostego, komunikatywnego języka. Odwołuje się do znajomości przysłów czy frazeologizmów, stosuje jasne, wyraziste porównania. Kompozycja wiersza jest przejrzysta, doskonale harmonizuje z treścią. Ośmiosylabowe wersy czyta się swobodnie, głównie dzięki ciekawie rozłożonym rymom. Rymują się wersy parzyste, a nieparzyste są rymu pozbawione. Niektóre wersy łączą się ze sobą ściśle za pomocą przerzutni, więc sprawia to wrażenie, jakby ktoś czytał wersy długie, mające dwanaście sylab. Dzięki regularnie rozłożonym akcentom wiersz jest rytmiczny Z całą pewnością klarowność kompozycji pomaga w zrozumieniu idei utworu.
• Wisława Szymborska - Właściwie każdy wiersz Pisanie wiersza o wierszu nie jest łatwym zadaniem. Tu podmiot liryczny zastanawia się nad tym, w jald sposób w tym, co zostało napisane, odzwierciedla się czas. Stawia śmiałą tezę: Właściwie każdy wiersz mógłby mieć tytuł: „Chwila". Warto by się zastanowić, jak długo trwa chwila. Jest to jakiś czas między przeszłością i przyszłością, nie wiadomo jak długi. Ile sekund czy minut może upłynąć w ciągu jednej chwili? A może to mniej niż sekunda? Takie rozważania musiały towarzyszyć podmiotowi lirycznemu, gdyż w następnej zwrotce czytamy: Wystarczy jedna fraza w czasie teraźniejszym, przeszłym a nawet przyszłym. Skomplikowana struktura czasu, która fascynowała poetów innych epok, pozostała tajemnicą. Już w momencie wypowiadania słowa jest ono w pewnym sensie nieaktualne, należy do przeszłości, skoro zostało wypowiedziane. Nic dziwnego, że wiersz powinien nosić tytuł Chwila, przecież utrwala jakąś chwilę, wrażenie, ledwie uchwytne uczucie, jest zapisem myśli. Bez względu na to, czego dotyczy wiersz, stwarza on jakąś rzeczywistość, a więc i czas. Aby powstało słowo, potrzebny jest czas. Chwila wystar-
czy, żeby napisać 0 Ali, co ma kota, albo już go nie ma albo o innych Alach kotach i niekotach z innych elementarzy. Zapamiętane z dzieciństwa zdanie i zabawny neologizm mają poruszyć wyobraźnię czytelnika. Przypomina się mozolne, trwające całą wieczność, pisanie litera po literze słowa Ala. Teraz to zdanie jest przykładem tego, że cokolwiek by się nie napisało, nawet taki banał, to i tak to już się stało, zaistniało, trwało jakiś czas, powołana została do napisanego życia Ala i jej kot. Pisząc o czymkolwiek, autor kreuje świat, nadaje nazwy rzeczom, umieszcza je w czasie i przestrzeni, mogą to być nawet: [... ] tymczasowe góry 1 nietrwałe doliny. Piszący także, jak mówi kolejna zwrotka, tylko wydaje się wiecznym i statecznym. Naprawdę podlega on takim samym prawom jak to, co powołał do życia, jak słowo, którego użył do opisu rzeczy, ludzi, uczuć. Podmiot liryczny odwołuje się do przysłowia - wystarczy napisać coś czarno na białym, nieważne co i po co, to już się stało. Dlatego każdy wiersz mógłby nosić tytuł Chwila. Analizujemy kto mówi, do kogo, jak i w jakim celu, a przecież i tak wiadomo, że każdy wiersz mówi o tym samym - o tajemnicy chwili, cokolwiek się wydarzyło i ktokolwiek był bohaterem tego zdarzenia. Nawet jeśli: postawione zostaną znaki zapytania, a w odpowiedzi jeżeh dwukropek: Filozoficzne rozważania zawsze wprawiają w zakłopotanie, jeśli prawda, do jakiej się dochodzi, okazuje się w rezultacie oczywista. Tak jest i w tym przypadku. Przykłady potwierdzające postawioną na początku wiersza tezę, są proste i przekonujące dzięki klarowności języka. Wszystko, co przeszkadzałoby w przekazaniu treści, zostało usunięte, dlatego po dwukropku już nie ma nic. Wiersze zgromadzone w tomiku Dwukropek mają różne tytuły i, wydawałoby się, różną tematykę. Ale to złudzenie, naprawdę tematem wszystkich utworów jest czas, upływ czasu, chwila.
• Julian Tuwim - Kamienice Wiersz jest przykładem kaligramu, czyli utworu, którego uldad graficzny odzwierciedla przedstawianą w nim treść. Pomysł jest interesujący, gdyż czytelnik od razu zwraca uwagę na nietypowy wygląd wiersza. Utwór jest pisany pięciozgłoslcowcem, krótkie wersy ciągną się, tworząc długą wąską jak klatka schodowa kolumnę. Opisywana kamienica jest stara, ma strome scho-
dy a jej wnętrze wypełnia przepastne podwórko studnia. Jest to obraz ponury o czym informują już pierwsze wersy: Dom jak więzienie, Kamienna twierdza. Dom ten zamieszkują starzy schorowani ludzie, którzy nie mają siły pokonać piętrzących się schodów, a przecież: Ludzie codziennie Na siódme piętra Dźwigają serca. Zwraca uwagę wykorzystanie frazeologizmów, których znaczenia nakładają się na siebie: „być w siódmym niebie" i „wyciskać siódme poty". Daje to zaskakująco wymowny efekt. Podmiot liryczny opisuje też podwórze, na które patrzą, odpoczywając na podeście, idący po schodach ludzie. Wrażenie jest okropne: Dno uwięzione W kamiennej rurze, Tunel stojący Sztorcem ku górze. Nikt nie odpoczywa zbyt długo, toteż opis jest krótki. Następuje kolejny etap wspinaczki po schodach, ludzie pokonują kolejne piętra. Na klatce schodowej jest ciemno, muszą zapalać zapałki, by sprawdzić, gdzie są. Gdy docierają na miejsce, są potwornie zmęczeni: Serca walące Zdyszane płuca Przynieśli serca Przynieśli ręce. Ta metafora podkreśla trud wchodzenia po schodach, gdy każdy dodatkowy kilogram jest problemem, gdy zdaje się, że ręce ważą tony Ludzie zostawiają za zamkniętymi drzwiami ponure schody, a za oknem wciąż widzą podwórze. Nawet noc nie przynosi ulgi, jest ciemna, smutna i szczelnie wypełnia podwórze. Ten wymowny wiersz wykorzystuj e wspaniale możliwości graficzne tekstu, odznacza się też bogatą metaforyką, dzięki której wywołany w wyobraźni obraz pozostaje w pamięci.
• Julian Tuwim - Prośba o piosenkę Podmiot liryczny zwraca się do Stwórcy z prośbą, by pomógł mu właściwie wykorzystać talent poetycki. Pragnie wzorować się na dawnych poetach, których wiersze poruszały sumienia ludzi. Chce, aby jego poezja miała taką moc i siłę, by przemówiła do tych, którzy nie dostrzegają krzywdy innych. Czuje też, że wzniosłość, górnolotne słowa, radosny ton są nie na miejscu w otaczającej go rzeczywistości. Zadaniem poezji
jest towarzyszenie zwykłym ludziom, walka o ich prawa, głośne wyrażanie gniewu z powodu niesprawiedliwości, wykorzystywania najbiedniejszych. Swój wiersz podmiot liryczny nazywa kulą z sześciostrzałowej, błyszczącej piosenki. Ma nadzieję, że z jej pomocą uderzy w możnych i tyranów. Język utworu odzwierciedla jego intencje: jest prosty, oszczędny metafory i epitety dotyczące sposobu wyrażania myśli w poezji są czytelne.
• Julian Tuwim - Satyra na księżyc Tuwim wielokrotnie pisał o tym, jaka powinna być poezja, jego wiersze są świadectwem eksperymentów słownych. Często odwoływał się do przeszłości, cytował znane dzieła i parafrazował je. Był wyjątkowo wyczulony na język literatury i wykorzystywane przez nią motywy W Satyrze na księżyc czytelnik ma okazję przyjrzeć się czemu innemu - grafomaństwu i kiczowatemu malarstwu. Księżyc jest rekwizytem bardzo często wykorzystywanym w literaturze i malarstwie. Kto pisze o miłości, chce stworzyć romantyczny nastrój - sięga po sprawdzony sposób. Podmiot liryczny kpi z tej sytuacji: Na księżycu - „martwa natura", Na księżycu - Hteratura. Wykorzystywanie wciąż tych samych elementów sprawia, że wszystkie utwory są do siebie podobne, a wzruszenia i przeżycia opisywane w nich nieszczere: Gdy się taki mydłek rozełka, Zaraz mgiełka... szkiełka... światełka... Podmiot liryczny wyraźnie daje do zrozumienia, że taka twórczość nie ma wartości. Ckliwa, przesłodzona, powielająca pomysły - może tylko zanudzić odbiorcę. Ukazaniu byłejalcości takich utworów służą rozmaite metafory i epitety określające światło: przeźroczyści kaligrafowie, omdlały blask, srebrzysta mamcia, świętojańscy fosforyzanci, lunarnyklej. Dosadny język wiersza nie pozostawia złudzeń - to się nie nadaje ani do czytania, ani do oglądania. W ostatniej zwrotce pojawia się celny neologizm selenomazy, który powstał z połączenia dwóch wyrazów: Selene i bohomazy Został on wykorzystany w metaforze masłem kapią selenomazy, która jest negatywną oceną takiej twórczości. Wiersz jest zabawny, ukazuje ogromne możliwości Tuwima - satyryka. Jednocześnie niewątpliwie ostrzega przed grafomaństwem.
• Julian Tuwim - Wiosna Wśród wielu żywiołowych wierszy Tuwima ten wyróżnia się wyjątkową witalnością. Jego opublikowanie w 1818 r. zbulwersowało krytyków, oburzały ich wulgaryzmy sposób wyrażania radości życia - prosty, gwałtowny, brutalny. Podtytuł utworu Dytyramb odnosi się do pieśni śpiewanych ku czci Dionizosa
w starożytnej Grecji, podkreśla on deklarowane umiłowanie życia, wszystkich jego przejawów. Podmiot liryczny bez skrępowania mówi o wszystkim, co dzieje się w mieście. Pierwszą część wiersza stanowi zapowiedź święta, sposób mówienia przypomina ogłoszenie o imprezie i spodziewanych atrakcjach: Gromadę dziś się pochwali, [...] Na rynkach się stosy zapah. Bohaterem utworu jest rzeczywiście tłum żądny zabawy, rozgrzany wiosną. Podmiot liryczny zwraca uwagę na masowość zjawiska: Wyległo miliard pstrokatej hołoty. Za pomocą hiperboli oraz dźwiękonaśladownictwa obrazuje ruchliwość tłumu, hałas, jaki czyni: Gwar, gwar, gwar, chichoty, Gwar, gwar, gwar, piski
[...]
szur, szur, szur, gwar, gwar, gwar, Suną tysiące rozwydrzonych par. Wygląda to początkowo jak opis tańca, któremu towarzyszą kołysanie bioder i szuranie nóg. Po chwili jednak okazuje się, że to pary zdążające w ciemne zieleńce, do alej. Podmiot liryczny mówi wprost: Naróbcie Polsce bachorów, Wijcie się, psiekrwie, wijcie [...] Tłumie, bądź dziki! Mnożą się apostrofy do tłumu, którego siłą i masą podmiot liryczny jest zafascynowany choć jednocześnie ów tłum budzi w nim lęk, a nawet odrazę: O, ty zbrodniarzu cudowny i prosty, Elementarny, pierwotnie wspaniały! Ty gnoju miasta, tytanicznej krosty, Tłumie, o Tłumie, Tłumie rozszalały! Wiosna to budzenie się nowego życia, widok rozkwitającej przyrody sprawia, że ludzie nie czują się skrępowani, odżywają instynkty, okazywanie radości jest niemal zwierzęce, pierwotne. Liczne powtórzenia, wykrzyknienia i onomatopeje podkreślają dziką radość tłumu: Zachybotało! - - Buchnęło - - i płynie - Takie mówienie o zmysłowej miłości - bez skrępowania, otwarcie, a także zrównanie ludzkiego erotyzmu z instynktem zwierzęcym oraz użycie wulgaryzmów zdecydowanie burzyło dotychczasowe pojęcie dobrego smaku i bulwersowało. Dosadny język okazał się jednak doskonałym środkiem wyrazu, dzięki niemu wizja tłumu jest plastyczna, a czytelnik ma wrażenie, że jest w samym centrum wydarzeń, udziela mu się entuzjazm. Dopiero w ostatniej zwrotce ujawnia się podmiot liryczny w nowej roli - już nie zdaje relacji, nie nawołuje do zabawy nie udziela porad, jak uczcić wiosnę,
lecz sam woła zachwycony i upojony atmosferą: - Och, sławię ja cię, tłumie, wzniosłymi słowami i ciebie, Wiosno [...]. W utworze tym wyraźnie widać fascynację filozofią Nietzschego i Bergsona - witalizmem, a także zapowiedź odnowienia, odświeżenia języka poezji.
• Jan Twardowski - Czemu Wiersze księdza Twardowskiego często mówią o miłości, o potrzebie jej dawania drugiemu człowiekowi. Także i ten, choć początek szokuje kolokwialnym językiem, dotyczy miłości: Czemu w mordę dostałem filozof zapytał. Zdziwienie tego człowieka jest szczere, on naprawdę nie rozumie, dlaczego spotkała go taka kara. Zapewne jest przekonany, że na nią nie zasłużył. W dalszej części wiersza w lapidarnym skrócie przedstawia tę sytuację. Brzmi to jak wyjaśnienie, nie jak próba wytłumaczenia się z popełnionego złego uczynku. Towarzyszy temu wzruszenie ramion, lekceważący uśmiech. I już wszystko jasne, wiadomo, dlaczego ów człowiek tak został potraktowany Tylko on tego nie rozumie, ale pewnie nie zrozumie nigdy - taki z niego „filozof". Teraz dopiero czytelnik dostrzega ironię zawartą w tym słowie. Mężczyzna przyznaje, że jadąc pociągiem podmiejskim, zamyślił się i zgubił maskotkę od dziewczyny. Był to słonik. To nie byle jaka informacja. Słonika daje się na szczęście. Zgubił więc szczęście, nadzieję na szczęście, na bycie razem. Nie zależało mu na nim. Mężczyzna dodaje: drobiazg rozpacz mała. On, który myślał, nie rozumie takiej prostej rzeczy Trzeba mu ją tłumaczyć. To właśnie czyni podmiot liryczny: nie ma grzechów średnich lekkich i powszednich gdy miłość zdenerwujesz każdy grzech jest ciężki. Ton głosu jest poważny bo to poważna sprawa, choćby nawet taka się komuś nie wydawała. Nie wolno lekceważyć niczyich uczuć, każdy ma prawo być kochanym. Wiersz przypomina, że czasem wystarczy drobiazg, by sprawić komuś radość, to samo dotyczy przykrości.
• Jan Twardowski - Mrówko ważko biedronko W wielu wierszach Jana Twardowskiego można znaleźć prawdziwie franciszkańskie umiłowanie natury Nawet źdźbło trawy jest dla Boga ważne, więc kontemplacja przyrody zbliża człowieka do Boga. Pierwsza zwrotka wiersza jest apostrofą. Podmiot liryczny zwraca się po kolei do owadów, tak często przez nas widzianych na łące, a także podczas zwykłego spaceru w parku czy nawet w domu. Widzianych - nie znaczy dostrzeganych, docenianych.
Ten paradoks podkreśla apostrofa: świetliku mrugający nieznany i nieobcy. Bezmyślnie rejestrujemy: o, biedronka, o, ćma. I nic więcej. Tymczasem ich istnienie ma sens, choćby taki, że można na nie popatrzeć i zachwycić się nimi. Podmiot liryczny ostrożnie przyklęka, pochyla się, gdy mówi do owadów^ zwraca się z szacunkiem należnym każdemu stworzeniu. Powołuje się na autorytet papieża, by przekonać czytelnika, że można poświęcić uwagę, czas tak niewielkiej istocie: biedronko nad którą zamyśliłby się Nawet papież z policzkiem na ręku. Podmiot liryczny zachowuje postawę pełną pokory, zdaje sobie sprawę ze swojej niedoskonałości: człapię po świecie jak ciężki słoń. To zabawne porównanie podkreśla nieudolność człowieka, który wielu ważnych spraw nie dostrzega. Jest zadufany w sobie, a tymczasem powinien, jak podmiot liryczny, starać się nie zadrzeć nosa do góry. Należałoby się zastanowić, w czym człowiek jest lepszy od każdego innego stworzenia, przecież podlega taldm samym prawom natury, nic go nie ominie, czyha na niego wiele niebezpieczeństw. Podmiot liryczny zdecydowanie stwierdza: a życie nasze jednakowo niespokojne i malutkie. Wobec wielkości wszechświata, wobec tajemnicy wieczności człowiek jest jak wspomniana wcześniej mrówka, która nie urosła w czasie wieków, a także jak ćma błąkająca się od lampy do lampy Kto wie, jak wygląda człowiek i jego życie z perspektywy wieków, może właśnie tak: wciąż malutki i pędzący nie wiadomo dokąd. Żartobliwy wiersz każe więc zastanowić się nad sensem taldego życia.
• Jan Twardowski -
Samotność
Wiersz składa się z trzech zdań - apostrof do Boga. Podmiot liryczny prosi w nich o samotność. Okazuje się, że są różne rodzaje samotności. Najprostszą podmiot liryczny określa potocznie jako pierwszą z brzega, chyba w związku z tym uważa ją za powszednią, zwyczajną, często spotykaną. Jest to samotność, kiedy zostaję sam jak palec kiedy nie mam do kogo ust otworzyć. Znane z potocznego języka powiedzenia doskonale oddają charakter uczucia, które ogarnia człowieka będącego w taldej sytuacji. Dotkliwie odczuwa ciszę, przeszkadza mu brak kogoś, z kim mógłby porozmawiać, przykro mu, że nie ma na kogo czekać. Ma żal do ptaków za oknem, że nie rozpraszają jego smutnych myśli, nawet żartobliwy neologizm: strzyżyk [...] mógłby mi ćwierkać przynajmniej jak półwróbla jest tylko uśmiechem przez łzy których nie ma po co powstrzymywać, bo nikt ich nie zobaczy - nikogo nie ma. Ciszy nie przerywa nawet tykanie zegara, który wczuwa się w sytuację i zachowuje się, jak ktoś opiekujący się chorym: przystanął żeby przy mnie nie chodzić.
Drugi typ samotności można określić jako samotność wśród ludzi. Jest trudniejsza, dotkliwsza. Wydaje się przecież, że tylu ludzi dookoła, a nagle objawia się myśl: i znów jestem pojedynczy pośród wszystkich najdalszych bliskich. Niełatwo być samotnym, ale pewnie można się przyzwyczaić lub wciąż mieć nadzieję, że coś się zmieni. Podmiot liryczny nie prosi więc Boga ani o tę samotność najprostszą, ani o tę trudniejszą. Prosi o tę prawdziwą. To cisza towarzysząca rozmowie z Bogiem, zapomnienie o sobie, swoich potrzebach, marzeniach, przyzwyczajeniach: kiedy Ty mówisz przeze mnie a mnie nie ma. Wiersz jest pisany prostym językiem, doskonale odzwierciedlającym uczucia zwykłych ludzi, niezastanawiających się na co dzień, w pośpiechu, nad swoimi problemami. Pięknie mówi też o tych, którzy decydują się na zapomnienie o sobie, choć płacą za to wysoką cenę. Oszczędność słów określających ostatnią samotność świadczy o tym, jak trudno o niej mówić. O ile łatwo opowiedzieć o sytuacji człowieka samotnego jak palec (sześć wersów), trochę trudniej o samotnych w tłumie (trzy wersy), to mówienie o samotności prawdziwej jest niemal niemożliwe (dwa wersy), bo jak tu mówić o uczuciach kogoś, kogo nie ma.
Na zakończenie. ... warto raz jeszcze podkreślić, że powyższe omówienia wierszy stanowią tylko propozycję ich interpretacji i na pewno nie jedyną możliwą. Truizmem byłoby przypomnienie, iż tyle jest „odczytań" wiersza, ile jego lektur. Nawet ten sam czytelnik może różnie postrzegać pewne sprawy Zależy to choćby od nastroju, ale także od doświadczeń życiowych, których z wiekiem przybywa. Trudno zatem podać gotową receptę na każdy wiersz, ale z całą pewnością można zasugerować problemy warte przemyślenia i wskazać interesujące, często nowatorskie pomysły autorów.
