Thomas Hardy Tessa dUrberville

Thomas Hardy

Tessa d’Urberville (Przełożyła Róża Czekańska-Heymanowa)

OKRES PIERWSZY DZIEWCZYNA Rozdział 1 Pod koniec maja wieczorem pewien człowiek w średnim wieku wracał piechotą z Shaston do domu, do wsi Marlott położonej w sąsiedniej dolinie zwanej Blakemore lub Blackmoor. Nogi niosły go niezbyt pewnie, a chód jego odznaczał się. skłonnością do lekkiego zbaczania z linii prostej na lewo. Od czasu do czasu mocnym kiwnięciem głowy zdawał się potwierdzać jakieś swoje przekonanie, mimo że nie myślał specjalnie o niczym. Niósł przewieszony przez ramię pusty kosz od jaj; kapelusz jego miał włos stargany, a na rondzie, tam gdzie dotykał go przy zdejmowaniu, widniał głęboki odcisk palca. Mijał właśnie pastora, człowieka starszego już, który jadąc okrakiem na siwej kobyle nucił coś pod nosem. – Dobry wieczór – pozdrowił go człowiek z koszem. – Dobry wieczór, sir Johnie – odpowiedział pastor. Człowiek idący pieszo przeszedł jeszcze kilka kroków, po czym przystanął i odwróciwszy się rzekł: – Za pozwoleniem jegomości, w ostatni dzień targowy spotkaliśmy się także na tej drodze, prawie o tej samej porze, powiedziałem wtedy: dobry wieczór, zaś ksiądz proboszcz odpowiedział mi jak dziś: dobry wieczór, sir Johnie. – Tak jest – potwierdził pastor. – A jeszcze, będzie jakiś miesiąc temu, zdarzyło się to samo. – Być może. – A więc dlaczego ksiądz dobrodziej nazywa mnie sir John, skoro jestem sobie po prostu Jack Durbeyfield, przekupień? Pastor podjechał o kilka kroków bliżej. – Ot, taką miałem fantazję – odrzekł; a potem po chwili wahania: – A to z powodu pewnego odkrycia, które zrobiłem niedawno poszukując rodowodów do historii tego hrabstwa. Jestem pastor Tringham, badacz starożytności ze Stagfoot Lane. Czy naprawdę

nie wiecie, Durbeyfield, że jesteście w prostej linii potomkiem starego rycerskiego rodu d'Urberville'ów, wywodzącego się od sławnego rycerza sir Pagana d'Urberville, który według archiwów w Battle Abbey przybył tu z Normandii razem z Wilhelmem Zdobywcą? – Pierwsze słyszę, księże proboszczu. – Ale to prawda! Podnieście no w górę podbródek, abym mógł lepiej się wam przyjrzeć z profilu. Tak, tak, to nos i podbródek d'Urberville'ów – trochę zdegenerowane. Wasz przodek był jednym z dwunastu rycerzy, którzy pomagali w Normandii lordowi Estremavilla zdobywać hrabstwo Glamorgan. Przedstawiciele licznych gałęzi waszego rodu mieli swoje dwory rozsiane po całej tej części Anglii. Nazwiska ich pojawiają się w archiwach Skarbu Państwa za czasów króla Stefana. Podczas panowania króla Jana jeden z nich był dość bogaty, by ofiarować zamek Rycerzom Szpitalnikom, a za czasów Edwarda II wasz praszczur Brian został wezwany do Westminsteru, by uczestniczyć w Wielkiej Radzie Koronnej. W epoce Oliwera Cromwella wasz ród nieco podupadł, ale tylko w nieznacznej mierze, natomiast za panowania Karola II w nagrodę za wierność zostaliście mianowani Rycerzami Królewskiego Dębu. Tak, tak, mieliście w waszym rodzie całe pokolenia sir Johnów i gdyby tytuł rycerza, tak jak baroneta, był dziedziczny jak niegdyś, kiedy to tytuł rycerza przechodził z ojca na syna, to wy bylibyście teraz także sir Johnem. – Czy być może? – Słowem – zakończył pastor, energicznie uderzając się szpicrutą po udzie – może w całej Anglii rodzina wasza nie ma sobie równej. – O rety! Czy to możliwe? – zawołał Durbeyfield – a ja od lat włóczę się tam i sam i haruję, jak gdybym był już ostatnim w całej parafii... A od jak dawna te wiadomości są znane, księże proboszczu Tringham? Duchowny wyjaśnił, że o ile mu wiadomo, sprawy te poszły zupełnie w zapomnienie i można by powiedzieć, że nikt o nich nie wie; on sam rozpoczął badania dopiero ubiegłej wiosny, gdy śledząc losy rodziny d'Urberville'ów zauważył był na wózku przekupnia nazwisko Durbeyfield. To go skłoniło do zebrania wiadomości o jego ojcu i dziadku, aż wreszcie teraz nie ma już w tym przedmiocie żadnych wątpliwości. – Z początku postanowiłem, że nie będę was niepokoił takimi bezużytecznymi wiadomościami – ciągnął pastor. – Czasem jednak nasze odruchy bywają silniejsze od naszych postanowień. Sądziłem zresztą, że może sami coś niecoś o tym wiecie.

– Tak, prawda, parę razy zdarzyło mi się słyszeć, że moja rodzina przed osiedleniem się w Blackmoor znała lepsze czasy. Nie zwracałem na to uwagi, bom myślał, że tu chodzi o to, że niegdyś mielim dwa konie, a teraz tylko jednego. Mam w domu starą srebrną łyżkę i jakąś starą pieczęć, ale, mój Boże, cóż znaczy jedna łyżka lub pieczęć!... I pomyśleć, że w moich żyłach płynie ta sama krew, co u tych możnych d'Urberville'ów! Ludzie mówili, że mój pradziad miał tam jakieś swoje tajemnice i nie chciał mówić, skąd tu przybył... A, za pozwoleniem jegomości, gdzie jest teraz nasze gniazdo? To jest, chciałem zapytać, gdzie teraz mieszkamy, my, rodzina d'Urberville'ów? – Nigdzie. Cały ród wasz w tym hrabstwie wygasł. – O, jaka szkoda! – Tak, tak. Jak to kłamliwe kroniki rodzinne nazywają, gałąź męska wygasła, czyli – prawdę mówiąc – podupadła. – A więc gdzie jesteśmy pochowani? – W Kingsbere-sub-Greenhill. Wasi przodkowie całymi rzędami tam spoczywają w rodzinnych grobowcach z rzeźbionymi pomnikami, każdy pod purbeckowskim marmurowym baldachimem. – A gdzie są nasze rodowe zamki i włości? – Już ich nie macie. – A ziemi także już nie mamy? – Nie, ani piędzi, choć niegdyś posiadaliście jej pod dostatkiem, gdyż jak wam już wspomniałem, wasz ród był bardzo rozgałęziony. W tutejszym hrabstwie mieliście jedną siedzibę w Kingsbere, drugą w Sherton, inną w Millpond, jeszcze inne w Lullstead i Wellbridge. – Czy jeszcze kiedy powrócimy do naszej własności? – O, tego już wiedzieć nie mogę. – Co mógłbym zrobić w tej sprawie, księże proboszczu? – zapytał Durbeyfield po chwili milczenia. – Nic a nic. Chyba tylko zdobyć się na pokorę rozmyślając nad tym, “jak możni tego świata upadają nisko". Cała ta sprawa może interesować tylko historyka lub badacza starych rodów, nikogo więcej. W naszym hrabstwie pośród wieśniaków jest kilka rodzin o prawie równej świetności. Dobranoc.

– Proszę, niechże wielebny ksiądz zawróci i przy tej okazji zechce wypić ze mną kufelek piwa. W oberży “Pod Jedną Kropelką" mają wcale niezłe piwo z beczki, choć nie umywa się do piwa u Rollivera. – Nie, dziękuję, dziś nie, Durbeyfield. I tak macie już trochę w czubie. Zakończywszy na tym rozmowę pastor pojechał dalej, zadając sobie pytanie, czy aby uczynił rozsądnie dzieląc się z owym człowiekiem tym ciekawym okruchem wiedzy. Po odjeździe pastora Durbeyfield przeszedł jeszcze kilka kroków, pogrążony w głębokim zamyśleniu, po czym postawiwszy na ziemi kosz usiadł na porośniętym trawą brzegu gościńca. Wkrótce w oddali ukazał się jakiś wyrostek idący w tym samym kierunku, w jakim zmierzał Durbeyfield; ten ostatni ujrzawszy go podniósł do góry rękę, a chłopiec przyśpieszył kroku i zbliżył się. – Mały, weź no ten kosz! Załatwisz mi pewne polecenie. Chudy jak szczapa wyrostek zmarszczył brwi. – Kimże to jesteście, Johnie Durbeyfield, żeby mi rozkazywać i wołać na mnie “mały"? Przecież znacie moje imię, tak jak ja znam wasze. – Ho, ho! To tajemnica! Tajemnica! A teraz spełnij mój rozkaz i załatw to polecenie... Zresztą niech tam, Fred, powiem ci tę moją tajemnicę: pochodzę ze szlacheckiego rodu. Dowiedziałem się o tym właśnie dziś po południu. – Wypowiadając te słowa Durbeyfield porzucił pozycję siedzącą i rozciągnął się rozkosznie na trawie pośród stokrotek. Chłopak stojąc przed Durbeyfieldem obejrzał go W całej długości, od stóp do głów. – Sir John d'Urberville, oto jak się nazywam! – mówił dalej rozciągnięty na trawie mężczyzna. – To jest, gdyby rycerze byli baronetami... którymi właśnie są. Wszystko, co mnie dotyczy, zapisane jest w historii. Chłopcze, czy nie znasz miejscowości, która nazywa się Kingsbere-sub-Greenhill? – Tak, byłem tam na jarmarku. – A więc pod kościołem tego miasta spoczywają... – To nie miasto, to, o czym mówię. W każdym razie nie było nim wtedy, kiedym tam pojechał. Taka sobie nędzna mała dziura. – Mniejsza o to, mój chłopcze, tu nie o to chodzi. Otóż pod kościołem w tej tam parafii spoczywają moi przodkowie – jest ich całe setki – leżą w wielkich ołowianych

trumnach ważących Bóg wie ile ton. Leżą, ubrani w zbroje i klejnoty. W całym hrabstwie południowego Wessexu nie znajdziesz nikogo, kto by miał w rodzinie równie wspaniałe i pańskie szkielety jak ja! – No, no! – A teraz weź ten koszyk i leć do Marlott. Gdy dojdziesz do oberży “Pod Jedną Kropelką", powiedz im tam, by mi natychmiast przysłali konia i powozik, który mnie zawiezie do domu. A niech włożą do powozu butelczynę rumu i niech ją zapiszą na mój rachunek. Gdy to załatwisz, pójdź z koszem do mojej żony i powiedz jej, żeby rzuciła pranie, gdyż nie będzie już potrzebowała go kończyć. Niech czeka na mój powrót, bo mam dla niej nowiny. Widząc, że chłopak waha się, Durbeyfield sięgnął do kieszeni i wyjął szylinga, jednego z tych niewielu, jakie rzadko kiedy posiadał. – Masz tu za fatygę – powiedział. To zmieniło pogląd chłopca na sytuację. – Dobrze, sir Johnie. Dziękuję. Czy to już wszystko, sir Johnie? – Powiedz tam u mnie w domu, że chciałbym mieć na kolację... powiedzmy, potrawkę z jagnięcia, o ile to możliwe, jeżeli nie, to krwawą kiszkę, a jeżeli jej nie dostaną, to wystarczą flaki. – Dobrze, sir Johnie. Wyrostek wziął kosz i w chwili gdy miał wyruszyć w drogę, od strony wsi dały się słyszeć dźwięki orkiestry dętej. – Co to znaczy? – zapytał Durbeyfield. – To chyba nie na moją cześć? – To procesja klubu kobiet, sir Johnie. Przecież wasza córka jest jedną z członkiń. – To prawda! Zamyśliłem się o ważniejszych sprawach i zupełnie o tym zapomniałem! A więc ruszaj do Marlott i zamów mi powóz. Może mi wypadnie zrobić przegląd tej procesji klubu. Wyrostek odszedł, a Durbeyfield czekając leżał dalej w popołudniowym słońcu, pośród trawy i stokrotek. Przez dłuższy czas na drodze nie było widać ani żywej duszy i tylko słabe dźwięki orkiestry mąciły ciszę w kręgu niebieskich wzgórz.

Rozdział 2 Wioska Marlott położona jest pośród północno-wschodnich falistości wspomnianej wyżej pięknej doliny Blackmoor; jest to okolica ustronna, zamknięta wśród wzgórz, w znacznej części nie dotknięta jeszcze stopą turysty ani malarza, mimo że oddalona zaledwie o cztery godziny drogi od Londynu. Dolinę tę najlepiej oglądać ze szczytów otaczających ją wzgórz, byle nie podczas letniej suszy. Wędrówka bez przewodnika po jej zakątkach, szczególnie podczas niepogody, nie byłaby przyjemna, gdyż drogi są wąskie, kręte i błotniste. Ta żyzna i zaciszna połać kraju, gdzie pola nigdy nie żółkną, a źródła nigdy nie wysychają, zamknięta jest od południa stromym wapiennym grzbietem obejmującym wyniosłości Hambledon Hill, Bulbarrow, Nettlecombe-Tout, Dogbury, High Stoy i Bubb Down. Gdy podróżny, przybyły od strony morza, po mozolnym wielomilowym marszu poprzez kredowe wyżyny i uprawne pola znajdzie się nagle na brzegu jednego z urwisk, staje zaskoczony i oczarowany, widząc, że u stóp jego ściele się – jak mapa – kraj zupełnie odmienny od tego, który przewędrował. Za nim są nagie wzgórza, słońce pała ogniem nad polami tak rozległymi, że krajobraz wydaje się otwarty, drogi są białe, przydrożne żywopłoty – niskie i plecione, powietrze bezbarwne. Tu w dolinie świat wydaje się stworzony w mniejszej skali i bardziej delikatny; pola – to zaledwie małe łączki, tak rozdrobnione, że z tej wysokości przegradzające je żywopłoty robią wrażenie siatki z ciemnozielonych nici rozciągniętej na bledszej zieleni traw. Tu w dole powietrze jest łagodne i tak zabarwione błękitem, że to, co artyści nazywają średnim planem, przybiera również ten sam odcień, gdy w oddali horyzont jest barwy najciemniejszej ultramaryny. Ziem ornych jest niewiele i nie zajmują dużych przestrzeni. Niemal cały ten kraj wygląda jak rozległa, bujna masa traw i drzew, otulająca niby płaszczem mniejsze pagórki i dolinki tonące w większych. Taka jest dolina Blackmoor. Okolica to nie mniej interesująca pod względem historycznym jak topograficznym. Dolina ta niegdyś była znana pod nazwą Lasu Białego Jelenia. Ciekawa legenda z czasów Henryka III głosi, że niejaki Tomasz de la Lynd zabił był pięknego jelenia, gonionego, lecz oszczędzonego przez samego króla, i za to został skazany na zapłacenie wysokiej grzywny. W owych czasach i jeszcze stosunkowo do niedawna kraj ten był porośnięty gęstym borem.

Dziś znajdujemy jego ślady w starych dębowych gajach, w nieregularnych pasach starodrzewia, które zachowały się na stokach, w wydrążonych przez próchnicę pniach drzew, ocieniających tak liczne tu pastwiska. Lasy znikły, lecz pozostały pewne związane z nimi obyczaje. Liczne spośród nich przetrwały jednak tylko w zmienionej i zamaskowanej postaci. Na przykład dzisiejsza klubowa zabawa czy “procesja klubowa", jak ją tam nazywano, stanowi odpowiednik starodawnego korowodu tanecznego w święto maja. Dla młodzieży w Marlott uroczystość ta była nader doniosłym wydarzeniem, aczkolwiek właściwe jej znaczenie było uczestniczącym w niej nie znane. Odrębność tego święta polegała nie tyle na zachowaniu zwyczaju uczestniczenia corocznie w procesji i tańczeniu na trawie, ile na tym, że do klubu należały wyłącznie kobiety. W klubach męskich uroczystości takie, choć już powoli znikały, były rzeczą mniej niezwykłą; lecz bądź nieśmiałość, tak właściwa płci słabszej, bądź ironiczna postawa męskich krewnych pozbawiły ostatnie kluby kobiece (o ile takie jeszcze istniały) całego ich dawnego blasku i świetności. Jedynie klub w Marlott trwał nadal dla podtrzymania tradycji lokalnych cerealii. Klub ten defilował w procesji przez setki lat, jeśli nie jako klub dobroczynny, to jako rodzaj bractwa, i defiluje nadal. Cała gromada ubrana była w białe suknie – wesoła pozostałość minionej mody dawnych lat, kiedy to radość i maj były synonimami – lat, gdy przezorna dalekowzroczność nie zdołała jeszcze sprowadzić wzruszeń do monotonnej mierności. Dziewczęta najpierw paradowały w uroczystym pochodzie maszerując dwójkami dokoła probostwa. Ideał i rzeczywistość spotykały się i walczyły po trosze ze sobą, gdy słońce rysowało ich sylwetki na tle zielonych żywopłotów i fasad domów oplecionych koronką pnących roślin, choć bowiem cała gromadka ubrana była biało, wśród tej białości nie znalazłbyś dwóch tonów jednakowych. Biel niektórych sukien była prawie idealna, inne miały zabarwienie niebieskawe, jeszcze inne, spoczywające pewnie od lat w skrzyniach i noszone przez osoby starsze, wpadały w siny, trupi odcień i krojem przypominały modę z czasów króla Jerzego. Oprócz odświętnego białego stroju każda kobieta i dziewczyna niosła w prawej ręce odartą z kory gałązkę wierzbową, a w lewej – wiązankę białych kwiatów. Odarcie z kory gałązek i wybór kwiatów musiały być dokonane osobiście.

W procesji brało udział kilka kobiet dojrzałych, a nawet parę starszych. Ich przetykane srebrem włosy oraz pomarszczone, zniszczone przez czas i troskę twarze były w tym wesołym otoczeniu zjawiskiem nieledwie groteskowym, a z pewnością – patetycznym. Gdyby się jednak głębiej zastanowić, to od tych doświadczonych i stroskanych kobiet, tak bliskich lat rezygnacji – lat, o których wiedziały, że nie dadzą im już żadnej radości, można by się więcej nauczyć i więcej o nich powiedzieć niż o ich młodocianych towarzyszkach. Ale przejdźmy już od starszych do tych, w których ciałach przepływa wartki i gorący strumień życia. Większość gromady stanowiły młode dziewczęta, a ich bujne włosy mieniły się w słońcu różnymi odcieniami złota, czerni i brązu. Jedne miały piękne oczy, inne ładny nos, jeszcze inne – piękne usta lub figurę, lecz nieliczne, a może nawet żadna nie posiadała wszystkich tych zalet razem. Widać było wyraźnie, że dziewczętom tym, wystawionym na widok publiczny, trudno było ułożyć wargi, poruszać zręcznie głowami czy też nadać twarzy wyraz obojętny; wszystko wskazywało, że są to proste wiejskie dziewczyny, onieśmielone spojrzeniami licznych skierowanych na nie oczu. I podobnie jak ciała ich ogrzewało słońce, tak w duszy każda miała własne, promieniujące ciepłem słoneczko: jakieś marzenie, uczucie czy upodobanie, a przynajmniej jakąś wątłą i daleką nadzieję, która aczkolwiek nie zaspokojona, lecz mimo to – jak każda nadzieja – żyła dalej. Toteż wszystkie dziewczęta były pogodne, a niejedna nawet wesoła. Obeszły dokoła oberżę “Pod Jedną Kropelką" i zboczyły z głównego gościńca, żeby wejść przez furtkę na łąkę, gdy jedna z kobiet zawołała: – Wielki Boże, Tesso Durbeyfield, czy to aby nie twój ojciec wraca do domu w powozie? Na ten okrzyk jedna z młodszych dziewcząt z gromady odwróciła głowę. Była to zgrabna i piękna dziewczyna, może nie piękniejsza od innych, lecz ruchliwe, czerwone jak piwonia usta i wielkie niewinne oczy dodawały wyrazistości jej rysom i karnacji. Miała we włosach czerwoną wstążkę i w tej białej procesji ona jedna mogła się pochwalić taką świetną ozdobą. W chwili gdy się odwróciła, na drodze ukazał się Durbeyfield jadący w powozie wynajętym w oberży “Pod Jedną Kropelką" i powożonym przez tęgą dziewuchę o kędzierzawych włosach, mającą rękawy podwinięte powyżej łokci. Była to wesoła dziewka z oberży, rodzaj służącej do wszystkiego, pełniąca czasem czynności stangreta i

parobka stajennego. Durbeyfield, z rozkosznie przymkniętymi oczami, rozparty na tylnym siedzeniu, machał ręką nad głową i śpiewnie, wolno deklamował: – Mam ci ja wielkie ro-dzin-ne gro-bow-ce w Kings-bere i ry-cer-skich przoodków w oło-wia-nych trum-nach! Członkinie klubu zachichotały z wyjątkiem dziewczyny zwanej Tessą, w której widocznie wzbierał gniew na widok ojca narażającego się na śmieszność. – On jest tylko zmęczony – powiedziała żywo – i wynajął sobie powóz dlatego, że nasz koń musi dziś odpocząć. – O, święta naiwności! Tesso, jakaś ty niemądra – odpowiedziały jej towarzyszki. – Jest przecież podchmielony jak zwykle w dzień targowy. Ha, ha, ha! – Słuchajcie, jeśli będziecie się z niego śmiały, to nie pójdę z wami ani kroku dalej! – zawołała Tessa, a rumieniec spłynął jej z policzków aż na szyję. Po chwili spuściła głowę, a oczy jej zwilgotniały. Dziewczęta widząc, że sprawiły jej przykrość, umilkły i znów zapanował spokój. Duma nie pozwoliła Tessie odwrócić głowy, by sprawdzić, jakie ojciec ma zamiary, jeżeli je w ogóle miał, i wraz z całą gromadą skierowała się ku ogrodzonej łączce, gdzie miały się rozpocząć tańce na trawie. Gdy już tam przybyły, odzyskała dobry humor, uderzała wierzbowym prętem o pręt swojej sąsiadki i rozmawiała jak zwykle. W tym okresie życia Tessa Durbeyfield była jak gdyby siedliskiem samych uczuć bez najmniejszej przymieszki doświadczenia. Mimo że chodziła do wiejskiej szkoły, język jej zatrącał gwarą; charakterystyczną cechą gwary jej stron ojczystych było wymawianie litery “r" w sposób najbardziej ostry i wyraźny, jaki można spotkać w ludzkiej mowie. Pełne, ciemnoczerwone wargi Tessy, nawykłe od dzieciństwa do tej wymowy, jak gdyby nie miały jeszcze zdecydowanego zarysu, a gdy po wypowiedzeniu słowa zamykały się, dolna warga wypychała w górę wargę górną. W wyglądzie Tessy taiły się jeszcze różne okresy dzieciństwa. Dziś, gdy tak szła, można by powiedzieć, że mimo bujnej kobiecej urody z policzków jej wyziera dwunasty rok, w oczach iskrzy się dziewiąty, a nawet od czasu do czasu w wygięciu warg igra wesoło piąty roczek. Jednak mało kto to widział lub się nad tym zastanawiał. Tylko nieliczni, szczególnie obcy, mijając ją długo za nią patrzyli, od razu oczarowani jej świeżością,

myśląc z żalem, czy ją jeszcze kiedy zobaczą. Dla większości zaś Tessa była tylko piękną, dorodną dziewczyną wiejską, niczym więcej. Członkinie klubu nie zobaczyły już Durbeyfielda ani nie słyszały o nim i o jego triumfalnym powozie, powożonym przez dziewczynę z oberży, i gdy znalazły się na oznaczonym miejscu, rozpoczęły się tańce. Ponieważ nie było wśród nich mężczyzn, dziewczęta tańczyły ze sobą, lecz gdy zbliżał się koniec dnia roboczego mieszkańcy wioski oraz kilku próżniaków i przechodniów zebrało się dokoła i widać było, że chętnie poszukaliby sobie partnerki do tańca. Pośród tych widzów znajdowało się trzech młodych ludzi należących do wyższej klasy społecznej; mieli oni umocowane na ramionach niewielkie plecaki, a w rękach grube laski. Zbliżony wiek i rodzinne podobieństwo pozwalało przypuszczać, że są braćmi, i tak też istotnie było. Najstarszy miał na sobie biały krawat, zapiętą pod szyję kamizelkę i kapelusz o wąskim rondzie, czyli zwykły przepisowy strój duchownych; drugi był studentem; trzeciego, najmłodszego, byłoby trudno scharakteryzować z zewnętrznego wyglądu. Jego nie wzorowany za nikim sposób ubrania i otwarte spojrzenie świadczyły o tym że jeszcze nie obrał sobie drogi do przyszłej kariery. Można było przypuszczać, że bezładnie poszukuje i próbuje wszystkiego, a trudno przewidzieć, co wybierze. Trzej bracia opowiadali właśnie przypadkowo spotkanemu znajomemu, że korzystając z ferii podczas Zielonych Świątek wybrali się na wycieczkę do doliny Blackmoor; droga ich prowadzi w południowo-zachodnim kierunku od miasta Shaston. Stali, oparci o barierę biegnącą wzdłuż głównego gościńca, i pytali, co znaczy ten taniec dziewcząt w białych sukniach. Było widoczne, że dwaj starsi nie zamierzają pozostać tu dłużej niż chwilkę, lecz trzeci zdawał się rozbawiony widokiem roju dziewcząt tańczących bez kawalerów i wcale mu nie było spieszno maszerować dalej. Odpiął plecak, razem z laską położył przy żywopłocie i otworzył furtkę. – Co chcesz zrobić, Angelu? – zapytał go najstarszy. – Mam ochotę pokręcić się z nimi trochę. A może byśmy zostali wszyscy? Tylko na parę minut, to nas długo nie zatrzyma. – Nie, nie, co za pomysł! – rzekł pierwszy. – Tańczyć publicznie z bandą wiejskich dziewuch! A gdyby nas ktoś zobaczył! Chodź już, bo noc zapadnie, zanim przybędziemy do Stourcastle, a nigdzie bliżej nie możemy przenocować. Prócz tego przed

powrotem musimy skończyć jeszcze jeden rozdział z Odprawy agnostykom, skoro zadałem sobie trud zabrania tej książki ze sobą. – Dobrze, więc nie zatrzymujcie się. Za pięć minut dogonię ciebie i Cuthberta. Przyrzekam ci to, Feliksie. Dwaj starsi niechętnie zgodzili się i odeszli zabierając ze sobą plecak brata, żeby mógł ich łatwiej dogonić, najmłodszy zaś wszedł na łąkę. – Czy to nie szkoda, żebyście tańczyły same, moje panienki? – zwrócił się z galanterią do dwóch czy trzech dziewcząt, które w przerwie między tańcami znalazły się najbliżej niego. – A gdzież są wasi kawalerowie? – Jeszcze nie skończyli roboty – powiedziała jedna ze śmielszych. – Pewnie będą tu za chwilę. Tymczasem może pan zechce być naszym kawalerem? – Oczywiście, ale cóż znaczy jeden na tyle tancerek? – Zawsze lepiej niż nic. To wcale niezabawne kręcić się w kółko z inną dziewczyną i nie mieć nikogo, kto by nas trzymał wpół i do siebie przytulał. No, niech pan teraz wybiera! – Przestań, nie bądź taka czelna – wtrąciła się inna, bardziej nieśmiała. Zaproszony w ten sposób młodzieniec rozejrzał się wokoło i zastanowił nad wyborem, ale że żadnej z dziewcząt nie znał, nie było to łatwe. Wziął pierwszą, jaka mu się nawinęła pod rękę, lecz nie była to tamta wygadana, która się spodziewała, że ją wybierze. Nie była to także Tessa Durbeyfield. Dotychczas w życiowej walce Tessy nie przydały się na nic ani jej rodowód, ani prochy przodków i ich pomniki, ani też rysy twarzy d'Urberville'ów; wszystko to nie przyczyniło się nawet do tego, by ją tancerz przeniósł nad inne najzwyklejsze wieśniaczki. Oto co w epoce wiktoriańskiej znaczy błękitna krew Normanów nie poparta przez pieniądz. Imię tej, która zaćmiła inne dziewczęta, jakiekolwiek było, nie zostało nam przekazane, lecz wszystkie towarzyszki jej zazdrościły, gdyż tego wieczoru ona pierwsza doznała przyjemności zatańczenia z kawalerem. Tymczasem taka jest moc naśladowcza przykładu, że młodzi wieśniacy, którzy nie kwapili się do przekroczenia furtki, dopóki intruz nie pokazał im i drogi, teraz tłumnie wpadli na plac; toteż wkrótce w wielu parach znaleźli się chłopcy i wreszcie nawet najbrzydsza dziewczyna nie potrzebowała odgrywać w tanecznych figurach roli kawalera.

Nagle zegar na wieży kościelnej wydzwonił godzinę i młodzieniec oznajmił, że musi już odejść – zapomniał się – przecież musi dogonić swoich towarzyszy. Gdy już opuszczał tańce, wzrok jego padł na Tessę Durbeyfield, której wielkie oczy zdawały się spoglądać na niego z wyrazem lekkiego wyrzutu, że nie ją wybrał. On również żałował, że trzymała się na uboczu, co nie pozwoliło mu jej zauważyć, i myśląc o tym opuścił pastwisko. Chcąc nadrobić czas stracony pobiegł pędem drogą; w kierunku zachodnim, więc też wkrótce minął nizinę i dotarł do szczytu sąsiedniego wzgórza. Jeszcze braci nie dogonił, lecz zatrzymał się, żeby nabrać tchu, i spojrzał poza siebie. Mógł dojrzeć na zielonym placu białe sylwetki dziewcząt wirujące w tańcu, tak jak wirowały, gdy i on się wśród nich znajdował. Zdawały się już o nim nie pamiętać. Wszystkie z wyjątkiem może jednej. Jej biała postać stała samotnie koło żywopłotu. Poznał, że to ta ładna dziewczyna, z którą nie zatańczył. Mimo że była to sprawa błaha, czuł instynktownie, że jego zapomnienie dotknęło ją. Żałował, że jej nie zaprosił i nie zapytał, jak się nazywa. Miała twarz tak skromną, tak wyrazistą, wyglądała tak delikatnie w swojej lekkiej białej sukience, że doznał wrażenia, iż zachował się głupio. W każdym razie nie mógł już na to nic poradzić, więc odwrócił się, pochylił w szybkim biegu i przestał o tym myśleć.

Rozdział 3 Tessa Durbeyfield nie tak łatwo wykreśliła z pamięci to zdarzenie. Przez dłuższy czas nie czuła najmniejszej ochoty do tańca, mimo że mogła mieć wielu tancerzy; lecz, ach, żaden nie wyrażał się tak ładnie jak ten młody nieznajomy. Dopiero gdy coraz bardziej oddalająca się sylwetka młodzieńca znikła wreszcie na wzgórzu w promieniach słońca, Tessa otrząsnęła się z przelotnego smutku i zgodziła się zatańczyć z nadarzającym się kawalerem. Została więc z towarzyszkami aż do zmierzchu i z werwą wzięła udział w zabawie. Ponieważ dotychczas serce jej było wolne, tańczyła chętnie dla samego tańca i patrząc na “tkliwą udrękę, gorzką słodycz, lubą troskę i rozkoszne strapienie" dziewcząt zakochanych, nie domyślała się, że sama zdolna jest to wszystko odczuwać. Bawiło ją, gdy chłopcy spierali się i walczyli, by zdobyć jej rękę w dżigu – to wszystko, lecz gdy stawali się gwałtowni, strofowała ich. Byłaby została nawet dłużej, ale kiedy przypomniała sobie dziwne zjawienie się i zachowanie ojca, ogarnął ją niepokój, co się z nim stało, odeszła więc od tańczących i skierowała się ku skrajowi wsi, gdzie znajdowała się rodzicielska zagroda. Znalazłszy się kilkadziesiąt kroków od domu, usłyszała rytmiczne dźwięki, inne niż te, od których się oddalała, dźwięki tak dobrze, tak bardzo dobrze jej znane! Był to dochodzący z wnętrza domu regularny łoskot powodowany gwałtownym uderzaniem biegunów kołyski o kamienną podłogę; odgłosom tym wtórował kobiecy głos śpiewający w energicznym tempie galopki ulubioną balladę Łaciata krowa. Widziałem ją leżącą w zielonym tym gaiku, Przyjdź do mnie, moja luba, to ci pokażę gdzie. Stuk kołyski i śpiew urywały się jednocześnie, po czym melodię zastępowały przeraźliwie głośne okrzyki: – Moje wy oczki brylantowe, moja buzio jak jabłuszko, moje usteczka wiśniowe i ten twój tyłeczek jak u amorka! Niech Bóg błogosławi każdą cząsteczkę twego ciałka!

Po tej inwokacji rozpoczynał się znów śpiew i kołysanie i tony Łaciatej krowy rozbrzmiewały na nowo. W tej właśnie chwili Tessa otworzyła drzwi i zatrzymała się w progu, na słomiance, przyglądając się tej scenie. Pomimo śpiewu widok rodzinnego ogniska domowego przejął dziewczynę niewymownym smutkiem. Tam wesoła zabawa na otwartym powietrzu, białe suknie, wiązanki kwiatów, wierzbowe gałązki, tańce na trawie, błysk tkliwego uczucia dla nieznajomego – i od tego wszystkiego przejście do melancholii owego obrazu oglądanego w żółtawym świetle jedynej świecy – jakiż to przeskok! Niezależnie od tego zgrzytliwego kontrastu przejął ją dreszczem żal, że nie powróciła wcześniej, by pomóc matce przy gospodarstwie zamiast bawić się poza domem. Zastała matkę tak, jak ją była pożegnała – otoczoną dziećmi, nachyloną nad poniedziałkowym praniem, które jak zwykle ciągnęło się aż do końca tygodnia. Odczuła ostry wyrzut sumienia na myśl, że wczoraj z balii tej została wyjęta biała suknia, którą miała na sobie, suknia wyżęta i wyprasowana własnymi rękami matki, a tak niebacznie zazieleniona na wilgotnej trawie! Pani Durbeyfield stała jak zwykle przy balii, oparta na jednej nodze, a drugą – jak powiedziano wyżej – kołysała najmłodsze dziecko. Bieguny kołyski od tylu lat pełniły twardą pracę uderzając o kamienną podłogę i dźwigały ciężar tylu dzieci, że się prawie zupełnie spłaszczyły; skutkiem tego każdemu przechyleniu kołyski towarzyszył gwałtowny wstrząs, miotający dzieckiem to na jedną, to na drugą stronę niczym czółenkiem tkacza, tym bardziej że pani Durbeyfield, podniecona własnym śpiewem, popychała nogą bieguny kołyski z całym rozmachem, na jaki było ją stać po całodziennym parzeniu się w mydlinach. Bieguny kołysały się: tok-tak, tok-tak, płomień świecy wydłużał się i zaczynał tańczyć dżiga, woda ściekała kroplami z łokci gospodyni, pieśń nie przestawała galopować, a jednocześnie pani Durbeyfield nie spuszczała oczu z córki. Joanna Durbeyfield, mimo że obarczona liczną rodziną, zawsze namiętnie lubiła śpiew. Zaledwie jaka piosenka zdążyła dolecieć z dalekiego świata do doliny Blackmoor, matka Tessy już po tygodniu umiała ją na pamięć. Z rysów tej kobiety jeszcze teraz promieniało nieco świeżości, a nawet powabu jej lat młodzieńczych; toteż możliwe, że wdzięki, jakimi Tessa mogła się pochwalić, były

w znacznej części odziedziczone po matce, a więc nie miały w sobie nic historycznego ani arystokratycznego. – Pokołyszę za ciebie dziecko, mamo – powiedziała łagodnie dziewczyna – albo zdejmę odświętną suknię i pomogę ci wyżymać bieliznę. Myślałam, że już dawno skończyłaś pranie. Matka Tessy nie miała za złe córce, że na tak długo zostawiła ją samą przy gospodarstwie; zresztą z tego powodu rzadko robiła Tessie wyrzuty i nie bardzo odczuwała brak jej pomocy, gdyż instynktowny sposób Joanny ulżenia sobie w pracy polegał na odkładaniu jej na później. W każdym razie dziś była w jeszcze weselszym humorze niż zazwyczaj. W matczynym spojrzeniu kryło się pewne rozmarzenie, przejęcie i podniecenie, których córka nie umiała sobie wytłumaczyć. – Dobrze, żeś już przyszła – rzekła matka zaraz po odśpiewaniu ostatniej nutki. – Trza mi już pójść i przyprowadzić ojca. Ale co ważniejsze, muszę ci wnet opowiedzieć, co się stało. Pękniesz z dumy, moja mała, kiedy się dowiesz. (Pani Durbeyfield mówiła zwykle gwarą; jej córka, która skończyła sześć klas szkoły ludowej pod kierunkiem wykształconej w Londynie nauczycielki, mówiła dwoma językami: w domu przeważnie gwarą, zaś poza domem i z osobami wyższego stanu – poprawną angielszczyzną.) – Czy stało się coś, kiedy mnie nie było? – zapytała Tessa. – Ano tak. – Czy to dlatego dziś po południu ojciec wystawił się na pośmiewisko, kiedy jechał powozem? Po co to zrobił? Myślałam, że ze wstydu zapadnę się pod ziemię! – A to wszystko z powodu tej historii! Okazało się, że jesteśmy najpierwszą ślachtą w całej okolicy, znaną jeszcze na długo przed Oliwerem Grumwelem, a nawet za pogańskich Turków – z pomnikami, grobowcami, hełmami, herbami, Bogu jednemu wiadomo, z czyni jeszcze! Za świętego Karola zrobili z nas Rycerzów Królewskiego Dębu, a naprawdę nazywamy się d'Urberville!... No, czy cię duma nie rozpiera? To dlatego ojciec wrócił do domu powozem, a wcale nie dlatego, że pił, jak to gadali ludzie. – Bardzo mnie to cieszy. A czy nam to przyniesie co dobrego, mamo? – Jeszcze jak! Mogą z tego wyjść wielkie rzeczy! Ani chybi zjedzie się tu do nas w karytach tłum ludzi naszego stanu, skoro tylko o tym usłyszą. O tym wszystkim ojciec dowiedział się, kiedy powracał do domu z Shaston, i zaraz powtórzył mi całą historię. – Gdzie jest teraz ojciec? – zapytała nagle Tessa.

Zamiast odpowiedzi matka oświadczyła wymijająco: – Był dziś w Shaston u doktora. Zdaje się, że to nie żadne suchoty, tylko doktor powiada, że mu się tłuszcz zebrał koło serca. O tak – mówiąc to Joanna Durbeyfield zagięła pomarszczone od mydlin palce: duży i wskazujący, w kształt litery C, a palcem wskazującym drugiej ręki pokazywała. – Teraz, powiada doktor, serce pana jest otoczone sadłem, o tak, powiada, a reszta jest jeszcze otwarta. Jak tylko się to sadło połączy – tu pani Durbeyfield złączyła oba palce razerm – to zgaśniesz jak świeca, panie Durbeyfield. Możesz pan pożyć jeszcze z dziesięć lat albo też umrzeć za dziesięć miesięcy, a może nawet za dziesięć dni. Tessa zaniepokoiła się. Więc ojciec jej może już wkrótce zniknie za chmurą wieczności, teraz kiedy tak nagle spadła na nich wielkość! – Ale gdzie jest ojciec? – zapytała po raz drugi. Matka spojrzała na nią błagalnie: – Nie wpadaj zaraz w złość, moje dziecko! Biedaczysko tak się przejął i tak się uradował tymi nowinami od pastora, że poszedł do Rollivera, będzie temu jakieś pół godziny. Powinien przecież nabrać sił przed tą jutrzejszą jazdą z ładunkiem uli, bo mają być dostarczone, czy jesteśmy wielką familią, czy nie. Musi wyruszyć zaraz po północku, bo to przecież daleko. – Nabrać sił! – zawołała Tessa porywczo, a z oczu jej trysnęły łzy. – Wielki Boże! Czyż dla nabrania sił idzie się do szynku? A ty, matko, zgadzasz się na to! Jej gniew i wyrzuty zdawały się wypełniać cały pokój i nadawać wystraszony wygląd meblom, świecy, bawiącym się dzieciom i twarzy matki. – Nie! – odpowiedziała ta ostatnia, widocznie dotknięta – nie zgadzam się wcale, tylkom czekała na ciebie, żebyś zajęła się domem, kiedy ja pójdę po niego. – To ja pójdę. – Nie, nie, Tesso, to się na nic nie przyda. Tessa nie robiła jej wyrzutów. Wiedziała, co oznacza sprzeciw matki. Okrycie i czepek pani Durbeyfield leżały już obok niej na krześle w chytrym pogotowiu do zamierzonej wyprawy, nad której potrzebą ubolewała mniej niż nad jej powodem. – A wynieś do szopy Wróżkę-kabalarkę – mówiła dalej Joanna, szybko wycierając ręce i nakładając okrycie. Wróżka-kabalarka była to stara, gruba książka zwykle leżąca pod ręką na stole i tak zniszczona przez częste przeglądanie, że marginesy były starte aż do linii druku. Tessa

zabrała książkę, a matka wyszła. Takie bieganie do szynku po lekkomyślnego męża było dla pani Durbeyfield jedyną stałą rozrywką w chaosie brudnej roboty i wiecznej krzątaniny przy wychowaniu dzieci. Znaleźć męża u Rollivera, posiedzieć tam z nim godzinkę czy dwie i uwolnić się na ten czas od jakiejkolwiek bądź myśli i troski o dzieci – to było szczęście! Życie jej wtedy rozświetlało się jak gdyby blaskiem zachodzącego słońca. Kłopoty i inne realia życia nabierały jakiejś metafizycznej nieuchwytności, oddalały się stając się zjawiskami natury czysto intelektualnej, nadającymi się do pogodnego rozpatrywania; przestawały być zdarzeniami natarczywie konkretnymi, jątrzącymi duszę i ciało. Dzieciaki, o ile nie znajdowały się tuż, w kręgu jej widzenia, wydawały się z daleka miłe i pożądane, wydarzenia codziennego życia nie były pozbawione humoru i wesołości. Pani Durbeyfield czuła się podobnie jak niegdyś, kiedy siedząc w tym samym miejscu w okresie zalotów swego dzisiejszego męża zamykała oczy na jego wady, widząc w nim tylko idealne usposobienie kochanka. Gdy Tessa pozostała sama z młodszymi dziećmi, poszła przede wszystkim z wróżbiarską książką do szopy i wsunęła ją pod słomiane poszycie dachu. Dziwny, zabobonny lęk matki przed tym zatłuszczonym tomem sprawiał, że wzdragała się trzymać go nawet przez noc w domu, toteż po każdorazowym zasięgnięciu jego rady odnoszono go z powrotem na miejsce. Pomiędzy matką, z całą jej rupieciarnią przesądów, ludowych podań, gwary i przekazywanych ustnie ballad, a córką, z wykształceniem udzielanym jej według obowiązującego programu przez fachowe siły nauczycielskie, istniała przepaść jakichś dwustu lat. Gdy były razem, stały obok siebie niby dwie epoki – jakobińska i wiktoriańska. Wracając ogrodową ścieżką Tessa zastanawiała się, czego matka dziś właśnie szukała w książce. Domyślała się, że było to w związku z odkryciem przodków, lecz nie wiedziała, że chodziło tu specjalnie o nią samą. Tymczasem, odsuwając od siebie te myśli, zajęła się skrapianiem wodą wyschniętej przez dzień bielizny. Pomagał jej dziewięcioletni brat Abraham i dwunastoletnia siostra Eliza-Ludwika, którą w rodzinie nazywano Lizą-Lu; młodsze dzieci zostały już przedtem ułożone do snu. Między Tessą i następnym dzieckiem było więcej niż cztery lata różnicy, gdyż tych dwoje, które urodziły się pomiędzy nimi, zmarło w niemowlęctwie; toteż Tessa pozostając sama z dziećmi odgrywała rolę zastępczyni matki. Po Abrahamie najbliższe mu wiekiem były dwie dziewczynki, Hope i

Modesta, po nich chłopczyk liczący obecnie trzy lata, wreszcie najmłodszy dzidziuś, który właśnie ukończył rok. Wszystkie te młodziutkie istotki były niejako pasażerami na statku sterowanym przez małżonków Durbeyfield, a ich rozrywki, potrzeby, zdrowie, nawet istnienie zależały w zupełności od rodziców. Gdyby głowa rodziny Durbeyfieldów zechciała żeglować w stroną nędzy, klęski, głodu, choroby, upodlenia czy śmierci, to sześcioro tych małych jeńców, zgromadzonych pod pokładem, musiałoby z nim żeglować w tym samym kierunku – sześć bezradnych istot, których nigdy nie pytano, czy w ogóle pragną żyć, a tym bardziej, czy pragną żyć w tak ciężkich warunkach, jakie pociągała za sobą egzystencja w lekkomyślnym domu Durbeyfieldów. Wielu ludzi pragnęłoby wiedzieć, na czym opiera się poeta, którego filozofia uchodzi obecnie za równie głęboką i budzącą zaufanie, jak jego pieśni uchodzą za czyste i świeże, wtedy gdy mówi o “boskim porządku przyrody". Robiło się już późno, a matka ani ojciec nie zjawiali się. Tessa wyjrzała na dwór i myślą przebiegła całe Marlott. Wieś przymykała już oczy. Lampy i świece wszędzie gasły, a dziewczyna w wyobraźni widziała gaszących i wyciągnięte ręce. Matka poszła po ojca, to znaczy, że należy teraz pójść po oboje. Tessie przyszło na myśl, że człowiek słabego zdrowia, zamierzający wyruszyć w podróż zaraz po północy, nie powinien o tak późnej godzinie siedzieć w szynku i “oblewać" tam wiadomości o swym szlacheckim pochodzeniu. – Aby – powiedziała do młodszego brata – włóż no czapkę i... chyba nie będziesz się bał? Pobiegnij do Rollivera i dowiedz się, co się stało z ojcem i matką. Chłopiec żywo zeskoczył ze stołka, otworzył drzwi i noc go pochłonęła. Minęło jeszcze pół godziny, ani ojciec, ani matka, ani chłopiec nie wracali. Abraham, podobnie jak jego rodzice, został widocznie pochwycony i zatrzymany przez lepkie sidła szynku. – Będę musiała pójść sama – powiedziała Tessa. Liza-Lu poszła spać, a Tessa zamknąwszy dom na klucz wyruszyła ciemną i krętą uliczką, po której trudno było szybko biec, uliczką wytyczoną w czasach, gdy każdy cal ziemi jeszcze nie nabrał wartości, a zegary o jednej wskazówce wystarczały do oznaczania pory dnia.

Rozdział 4 Oberża Rollivera, jedyna piwiarnia znajdująca się na tym krańcu długiej i rozrzuconej wsi, mogła się pochwalić tylko licencją na sprzedaż trunków do domu; z tego względu nikt nie mógł legalnie pić wewnątrz oberży, a całe jawne urządzenie dla pijących ograniczało się do niewielkiej deski liczącej sześć cali szerokości i dwa jardy długości, przymocowanej drutem do ogrodowego parkanu i tworzącej rodzaj półki. Na tej desce spragnieni obcy konsumenci stawiali swoje kufle, tam pili stojąc na drodze i wzorem Polinezyjczyków wytrząsali męty wprost na zakurzony gościniec żałując, że nie mogą spokojnie odpocząć wewnątrz oberży. Tak pili obcy. Ale prócz nich byli jeszcze klienci miejscowi mający takie same życzenia, a gdzie jest ochota, znajdzie się i droga. Na górze, w dużej sypialni, której okno było szczelnie zasłonięte szerokim wełnianym szalem, obecnie już nie noszonym przez oberżystkę panią Rolliver, zebrało się tego wieczora około dwunastu osób przybyłych w poszukiwaniu rozkosznego stanu błogości. Wszyscy oni byli dawnymi mieszkańcami najbliższego krańca wioski i stałymi bywalcami tego ustronnego zakątka. Oberża “Pod Jedną Kropelką", mająca pełną licencję i położona na drugim końcu szeroko rozłożonej wsi, znajdowała się zbyt daleko, by mieli do niej uczęszczać mieszkańcy tego krańca; co jednak znacznie ważniejsze, jakość trunków potwierdzała ogólną opinię, że lepiej jest pić u Rollivera w kącie strychu niż u tamtego oberżysty w jego obszernym lokalu. Na wąskim łóżku z kolumienkami, stojącym w pokoju, siedziało po dwóch jego stronach kilka osób; paru mężczyzn wgramoliło się na komodę, jeden spoczął na dębowej rzeźbionej skrzyni, dwaj na umywalni, jeden na stołku – i w ten sposób wszyscy usadowili się wygodnie. O tej godzinie osiągnęli już tak błogie samopoczucie, że wydawało im się, iż dusze ich uwolniły się ze swej powłoki cielesnej i ciepłym tchnieniem unoszą się w górze. W tym nastroju cały pokój wraz z umeblowaniem stawał się w ich oczach coraz bardziej wytworny i bogaty, szal zawieszony w oknie przeobrażał się w cenny gobelin, mosiężne rączki przy komodzie wyglądały jak złote kołatki, a rzeźbione kolumienki łóżka wydawały się pokrewne wspaniałym filarom świątyni Salomona.

Po rozstaniu się z Tessą pani Durbeyfield szybko dobiegła do oberży; pchnąwszy drzwi frontowe przeszła przez tonącą w głębokim mroku sień i palcami, dobrze obeznanymi z kaprysami klamek, otworzyła drzwi wiodące na górę. Weszła wolno po kręconych schodach i gdy głowa jej znalazła się w kręgu światła ponad ostatnim stopniem, spotkała się z wzrokiem całego towarzystwa zebranego w sypialni. – ...Z okazji święta klubowego zaprosiłam kilku przyjaciół i częstuję ich na własny koszt... – usłyszawszy na schodach kroki oberżystka wyrecytowała powyższe słowa jednym tchem, niby dziecko powtarzające lekcję katechizmu, po czym wyjrzała na schody. – Ach, to pani Durbeyfield! Boże, jak też mnie pani nastraszyła! Myślałam, że to jakiś szpicel z urzędu. Pani Durbeyfield, powitana przez pozostałych członków konklawe spojrzeniami i kiwnięciem głowy, skierowała się w stronę męża. Pan Durbeyfield z roztargnioną miną nucił sobie pod nosem: – Nie wypadłem ja sroce spod ogona. Mam ci ja wielkie familijne groby w Kingsbere-sub-Greenhill i najelegantsze szkielety w całym Wessex! – Słuchaj, powiem ci coś, co mi przy tej okazji przyszło do głowy. Taki pomysł, że ha! – szepnęła mu rozradowana małżonka. – No, John, czy mnie nie widzisz? – Trąciła go łokciem, gdy on patrzył na nią jak przez szybę i podśpiewywał dalej. – Ciszej, nie śpiewaj pan tak głośno! – rzekła oberżystka – może tędy przechodzić ktoś z urzędu i gotów mi odebrać moją licencję. – Pewnie wam powiedział, co się nam wydarzyło? – zapytała pani Durbeyfield. – Owszem, mówił coś niecoś. Jak pani myśli, czy ten interes pachnie gotówką? – To tajemnica – odpowiedziała powściągliwie pani Joanna. – W każdym razie dobrze jest mieć w rodzinie powóz, choćby się nawet nim nie jeździło. Ściszyła głos i szeptała dalej mężowi do ucha: – Jakeś mi przyniósł te nowiny, pomyślałam sobie, że przecież w Trantridge, na skraju lasu Chase, mieszka wielka bogaczka, co się tak samo nazywa d'Urberville. – Co, co takiego? – zapytał sir John. Powtórzyła swoją wiadomość. – Ta pani to pewnikiem jakaś nasza krewna, więc sobie umyśliłam, żeby posłać do niej Tessę i niech się dziewczyna tam domaga, żeby się przyznali do pokrewieństwa.

– Teraz, jakeś mi powiedziała, to przypominam sobie, że naprawdę jest taka pani – odrzekł Durbeyfield. – Pastor Tringham nic o tym nie wspomniał. Ale czymże ona jest wobec nas? Niczym, to na pewno jakaś młodsza lenia, pewnie nie sięga tak daleko jak od królów normandzkich. Zatopieni w rozmowie małżonkowie nie zauważyli, że do pokoju wsunął się mały Abraham i czeka na sposobność, by ich przynaglić do powrotu. – Ona jest ponoć okrutnie bogata i ani chybi zwróci na dziewczynę uwagę – mówiła dalej pani Durbeyfield – a to będzie bardzo dobrze. Nie widzę racji, dlaczego dwie lenie jednej familii nie miałyby sobie składać wizyt. – Tak, tak, i my wszyscy się z nią poznamy! – odezwał się żywo spod łóżka Abraham. – A kiedy Tessa już u niej zamieszka, to wszyscy do niej pojedziemy. Będziemy jeździli jej karetą i wszyscy dostaniemy czarne ubranka. – A ty skądżeś się tu wziął, pędraku? Nie pleć głupstw! Idź, pobaw się na schodach, zanim tatko i mama nie skończą rozmowy... A więc Tessa pojedzie do tej naszej krewnej. Z pewnością spodoba się tej pani – z całą pewnością – aż przyjdzie do tego, że jakiś możny pan ożeni się z Tessą. Zresztą, wiem na pewno, że tak właśnie będzie. – Skąd wiesz? – Zajrzałam do Wróżki-kabalarki, żeby się dowiedzieć, jaki los czeka naszą Tessę, i znalazłam tam przepowiednię kubek w kubek taką samą!... Żałuj, żeś nie widział, jak dziś pięknie wyglądała. Skórę to ma taką bieluchną niczym jaka księżniczka. – A co dziewczyna na to, że ma tam pojechać? – Nie pytałam jej. Ona jeszcze nic nie wie o tej pani, naszej krewniaczce. Ale to pewnikiem skończy się bogatym małżeństwem, więc dziewczyna nie powie: “nie". – Tessa jest jakaś dziwna. – Ale można z nią dojść do ładu. Pozostaw to mnie. Mimo że rozmowa była poufna, obecni pochwycili z jej treści dość, by zrozumieć, że małżonkowie Durbeyfield mają teraz do omówienia ważniejsze sprawy, niż wtedy gdy byli zwykłymi ludźmi, i że ich urodziwa najstarsza córka ma przed sobą świetną przyszłość. – Tessa to piękna dziewczyna, jakem to sobie dziś powiedział, kiedy paradowała z klubem dokoła probostwa – zauważył półgłosem jeden ze starszych biesiadników. – Ale

niech no Joanna Durbeyfield pilnie baczy, by nie zrobiła słodu z zielonego jęczmienia... – Była to lokalna lokucja o specjalnym znaczeniu i nie wywołała żadnej odpowiedzi. Rozmowa stała się ogólna, gdy o piętro niżej dały się słyszeć czyjeś kroki. – ...Z okazji święta klubowego zaprosiłam dziś kilku przyjaciół i częstuję ich na własny koszt... – Oberżystka ponownie wyrecytowała formułkę, jaką miała w pogotowiu dla intruzów, zanim przekonała się, że nowoprzybyłą jest Tessa. Nawet matka zauważyła, że młoda twarzyczka Tessy wygląda smutno i nie na miejscu w oparach alkoholu, wśród których nie rażą może tylko przywiędłe twarze ludzi starszych. Toteż jeden błysk wyrzutu w ciemnych oczach dziewczyny wystarczył, aby rodzice wstali, pośpiesznie dopili piwo i zeszli za nią ze schodów, odprowadzani przez ostrzegawcze napomnienia pani Rolliver: – Nie róbcie hałasu, moi drodzy, żeby mi przez was nie odebrali licencji, nie podali mnie do sądu albo nie zrobili jeszcze Bóg wie jakiej krzywdy. Dobranoc! Powracali do domu razem. Tessa podtrzymywała ojca pod jedno ramię, matka – pod drugie. Wprawdzie pan Durbeyfield wypił niewiele, może mniej niż czwartą część tego, co nałogowy pijaczyna miewa w żołądku idąc w niedzielę po południu do kościoła, przy czym nie przeszkadza mu to w klękaniu ani w pokłonach, ale słaba kompleksja sir Johna sprawiała, że tego rodzaju drobne jego grzeszki urastały do ogromnych rozmiarów. Znalazłszy się na świeżym powietrzu trzymał się tak chwiejnie na nogach, że zawracał całą trójkę to w jedną stronę, jakby maszerowali do Londynu, to w drugą, jak gdyby szli w kierunku Bath; robiło to wrażenie komiczne, częste podczas rodzinnych nocnych powrotów do domu i – jak większość wrażeń komicznych – nie było w istocie wesołe. Obie kobiety o ile możności dzielnie bagatelizowały owe przymusowe zmiany kierunku wobec Durbeyfielda, który był ich przyczyną, wobec Abrahama, a nawet wobec siebie samych. W ten sposób stopniowo zbliżyli się do drzwi własnego domu, gdy nagle ojciec rodziny zaintonował znów swoją poprzednią śpiewkę, jak gdyby na widok ubóstwa swojej obecnej rezydencji chciał sobie dodać ducha: – Mam ci ja ro-dzinne groby w Kingsbere!... – Ciszej, nie bądź niemądry, Jacky – powiedziała żona. – W tych dawnych czasach nie tylko twoja familia miała znaczenie. Przypomnij sobie Anktellów, Horseyów albo nawet samych Tringhamów, choć co prawda, gdzie im było do nas! Ja tam, Bogu dzięki, nie jestem z żadnej wielkiej familii i wcale się tego nie wstydzę.

– Nie bądź tego taka pewna. Ty masz taką naturę, żeś chyba jeszcze bardziej podupadła niż my wszyscy i ani chybi miałaś kiedyś w rodzie samych królów i królowe! Tessa zmieniła temat rozmowy poruszając sprawę, która w danej chwili była dla niej o wiele ważniejsza niż jej przodkowie. – Obawiam się, że jutro ojciec nie będzie mógł pojechać z samego rana z ulami. – Ja? Za godzinę lub dwie będę gotów – odpowiedział Durbeyfield. Wybiła jedenasta, zanim cała rodzina ułożyła się do snu; żeby zaś przed rozpoczęciem targu sobotniego dostarczyć ule kupcom detalicznym w Casterbridge, należało wyruszyć w drogę najpóźniej o godzinie drugiej, gdyż odległość do tego miasta wynosiła dwadzieścia do trzydziestu mil fatalnej drogi, a koń i wóz posuwały się bardzo wolno. O pół do drugiej pani Durbeyfield weszła do obszernej sypialni, w której Tessa sypiała razem z młodszym rodzeństwem. – Biedny ojciec nie może pojechać – powiedziała do najstarszej córki, która otworzyła swe wielkie oczy w chwili, gdy ręka matki dotknęła drzwi. Tessa usiadła na łóżku, zagubiona jeszcze w mglistej przestrzeni między snem i tą wiadomością. – Ale przecież ktoś musi pojechać! – odpowiedziała. – I tak jest już za późno na sprzedaż uli. W tym roku pszczoły wkrótce przestaną się roić i jeżeli zatrzymamy ule przez tydzień, do najbliższego dnia targowego, nikt już o nie się nie zapyta i co my z nimi zrobimy? Było widoczne, że pani Durbeyfield nie potrafi sprostać sytuacji. – Może by pojechał który z chłopców? – zapytała. – Jeden z tych, co się wczoraj dobijali o zatańczenie z tobą? – O, nie! Za nic w świecie! – oświadczyła dumnie Tessa. – Żeby każdy wiedział dlaczego? Chyba spaliłabym się ze wstydu! Ja sama pojadę, o ile Abraham będzie mógł mi towarzyszyć. Po namyśle matka zgodziła się na takie rozwiązanie sprawy. Śpiący w kącie tego samego pokoju mały Aby został obudzony z głębokiego snu i wkładał ubranie pozostając jeszcze nadal myślami w innym świecie. Tymczasem Tessa pośpiesznie się ubrała i oboje z zapaloną latarnią weszli do stajni. Roztrzęsiony niewielki wóz był już załadowany ulami; Tessa wyprowadziła starego konia Prince'a, wysłużonego niewiele mniej od wozu.

Biedne stworzenie ze zdziwieniem rozglądało się dokoła i patrzyło na noc, latarnie i dwie ludzkie postacie, jak gdyby trudno mu było uwierzyć, że o godzinie, kiedy wszystko, co żyje, powinno mieć schronienie i odpoczynek, ono musi wyjść na dwór i pracować. Włożyli zapas ogarków świec do latarni, zawiesili ją po stronie zewnętrznej wozu i pojechali; a że na razie droga wiodła pod górę, szli początkowo piechotą obok konia, żeby zbytnio nie przeciążać tak słabego stworzenia. Chcąc się jako tako rozruszać urządzili sobie sztuczny poranek, jedli więc przy świetle latarni chleb z masłem i rozmawiali, mimo że do prawdziwego ranka było jeszcze daleko. Abraham stopniowo budząc się (gdyż dotychczas poruszał się jak we śnie) zaczął mówić o dziwnych kształtach, jakie przybierały różne ciemne przedmioty rysując się na tle nieba: to drzewo wygląda jak rozjuszony tygrys wyskakujący z legowiska, tamto jest podobne do głowy olbrzyma... Gdy minęli Stourcastle, małe miasteczko, nieme i drzemiące pod gęstym poszyciem brunatnych strzech, droga zaczęła prowadzić pod górę. Jeszcze wyżej, po lewej stronie, szczyt zwany Bulbarrow, niemal najwyższy w południowym Wessex, piął się ku niebu, opasany wijącymi się wokół ścieżkami. Stąd gościniec na długiej przestrzeni ciągnął się łagodnym spadkiem. Wtedy oboje siedli na przodzie wozu i Abraham zamyślił się. – Tesso – powiedział po chwili milczenia tonem wstępu. – Co? – Czy się cieszysz, że teraz należymy do szlacheckiego rodu? – Tak sobie, nie bardzo. – Ale będziesz się cieszyła, kiedy wyjdziesz za mąż za pana? – Co takiego? – zapytała Tessa podnosząc głowę. – Przecież ta nasza bogata krewniaczka ma cię wydać za mąż za wielkiego pana. – Mnie? Nasza bogata krewniaczka? Nie mamy wcale takiej krewnej. Co ci też przyszło do głowy? – Słyszałem, jak mówili o tym u Rollivera, kiedym tam poszedł po ojca. Jest taka bogata pani z naszej rodziny, mieszka w Trantridge i mama powiedziała, że gdy ona dowie się od ciebie, że jest naszą krewną, to tak zrobi, żeby cię wydać za jakiegoś pana. Tessa umilkła i głęboko się zamyśliła. Abraham mówił dalej, raczej dla samej przyjemności mówienia niż po to, by go słuchano, dlatego też roztargnienie siostry wcale mu nie przeszkadzało. Oparł się plecami o ule i podniósłszy do góry głowę robił uwagi o gwiazdach, które zimnym blaskiem pulsowały w czarnej pustce ponad ich głowami,

pogodne i obojętne dla dwóch błędnych ogników ludzkiego życia. Pytał, jak daleko jest do tych rozmaitych gwiazd i czy Bóg znajduje się nad nimi. Co chwila jednak jego dziecięca paplanina powracała do tematu działającego na jego wyobraźnię jeszcze silniej niż cuda stworzenia. Czy Tessa po wyjściu za mąż za pana byłaby dość bogata, by mu kupić taką dużą lornetę, która by zbliżyła gwiazdy aż do samego Nettlecombe-Tout? Ten nawrót do tematu, którym cała rodzina zdawała się być przejęta, zniecierpliwił Tessę. – Przestań już o tym mówić! – zawołała. – Tesso, czyś powiedziała, że gwiazdy są światami? – Tak. – A czy wszystkie są podobne do naszego? – Tego nie wiem, ale chyba tak. Czasem zdaje mi się, że wyglądają jak jabłka na naszej jabłonce: niektóre są zdrowe i wspaniałe, inne – robaczywe. – A na jakim świecie my żyjemy, na wspaniałym czy na robaczywym? – Na robaczywym. – Jaka szkoda, żeśmy nie trafili na zdrowy, skoro jest ich tak dużo! – Szkoda. – Czy tak jest naprawdę, Tesso? – zapytał Abraham zwracając ku niej głowę, poruszony tą niezwykłą wiadomością. – A jakby to było, gdybyśmy trafili na zdrowy świat? – Wtedy ojciec nie kaszlałby ani nie włóczył się jak teraz i dziś nie byłby taki podchmielony, by nie mógł pojechać z ulami, a mama nie byłaby zajęta wiecznie praniem, które się nigdy nie kończy. – A ty byłabyś od razu bogatą panią i nie potrzebowałabyś się wzbogacać przez wyjście za mąż za jakiegoś pana. – Aby, dość już o tym! Abraham, pozostawiony samemu sobie i zagłębiony w rozmyślaniach, wkrótce poczuł, że ogarnia go senność. Tessa nie miała wprawy w powożeniu, sądziła jednak, że tymczasem sama może się podjąć wiezienia ładunku i pozwolić bratu zasnąć, skoro ma na to ochotę. Urządziła mu przed ulami rodzaj gniazdka w ten sposób, żeby zeń nie wypadł, i ująwszy za lejce ruszyła drobnym truchtem dalej. Prince nie potrzebował, by go pilnowano, gdyż brakło mu energii na wykonywanie jakichkolwiek zbędnych ruchów. Pozbawiona towarzystwa, które by ją rozruszało, Tessa,

oparłszy się plecami o ule, zagłębiła się bardziej niż zwykle w marzeniach. Milcząca procesja drzew i żywopłotów, przesuwająca się obok niej, wywoływała przed jej oczyma jakieś fantastyczne i nierealne sceny, a przypadkowy poryw wiatru przeobrażał się w westchnienie jakiejś olbrzymiej, udręczonej duszy, uwięzionej wraz z wszechświatem w przestrzeni, a wespół z historią – w czasie. Rozpatrując sieć zdarzeń we własnym życiu, zdawała się dostrzegać całą czczość pychy swojego ojca, a owego arystokratycznego zalotnika, czekającego na nią w matczynej wyobraźni, widziała pod postacią jakiegoś wykrzywionego ironicznie panicza, śmiejącego się z jej ubóstwa oraz ze spowitych w śmiertelne całuny rycerskich przodków. Wszystko dokoła stawało się coraz bardziej dziwaczne i nie spostrzegła się, jak czas mijał. Nagle gwałtowny wstrząs poderwał ją na siedzeniu i Tessa obudziła się ze snu, w jaki zapadła. Od czasu gdy straciła poczucie rzeczywistości, przejechali już kawał drogi i wóz zatrzymał się. Przed nią rozległ się głuchy jęk, niepodobny do niczego, co kiedykolwiek w życiu słyszała, a w ślad za nim usłyszała okrzyk: “Hej tam! Uwaga!" Latarnia zawieszona na wozie zgasła, lecz jakaś inna świeciła jej w twarz – daleko jaśniejsza niż jej własna. Stało się coś okropnego! Uprząż zaplątała się w jakiś przedmiot tarasujący im drogę. Przerażona Tessa wyskoczyła z wozu i uświadomiła sobie straszną prawdę. Jęk wydobywał się z piersi ojcowskiego konia, biednego Prince'a. Wóz z poranną pocztą, jadący bezszelestnie na swych dwóch kołach, mknął jak zwykle po drogach z szybkością strzały i wpadł na posuwający się wolno i nieoświetlony wózek z ulami. Ostro zakończony dyszel karetki pocztowej niby mieczem przeszył pierś nieszczęsnego Prince'a, a z jego rany trysnęła strumieniem życiodajna krew, padając z sykiem na drogę. Zrozpaczona Tessa skoczyła i przycisnęła dłoń do rany, lecz jedynie z takim skutkiem, że purpurowe krople krwi obryzgały jej twarz i suknię. Stała, wpatrzona bezradnie w Prince'a, a Prince stał także bez ruchu, dopóki mógł, po czym nagle zwalił się na ziemię. Tymczasem nadbiegł pocztylion i zaczął ciągnąć i odprzęgać gorący zewłok; Prince już nie żył, więc pocztylion widząc, że na razie nic nie może pomóc, powrócił do własnego konia, który nie doznał żadnych obrażeń. – Jechaliście po niewłaściwej stronie – powiedział. – Ja muszę wieźć dalej worki z pocztą, więc najlepiej będzie, gdy tu zostaniecie przy waszym ładunku. Gdy tylko będę

mógł, przyślę wam kogoś do pomocy. Już zaczyna świtać, więc nie macie się czego bać. Wsiadł na kozioł i spiesznie podążył w dalszą drogę, a dziewczynie nie pozostało nic innego, jak czekać. Powietrze zaczęło blednąć, ptaki śpiące po żywopłotach obudziły się, zatrzepotały skrzydełkami i zaćwierkały, z mroku wyłoniła się biała droga i jeszcze bledsza twarz Tessy. Rozlana przed nią ogromna kałuża krwi powoli krzepła i wschodzące słońce odbijało się w niej tysiącem opalizujących odcieni. Prince leżał cichy i sztywny, z półotwartymi oczami i raną w piersi, zdawałoby się zaledwie dość dużą, by przez nią mogło ulecieć jego życie. – To moja wina, tylko moja! – płakała dziewczyna patrząc na ten widok. – Nie mam żadnego usprawiedliwienia, żadnego, żadnego. Z czego teraz rodzice będą żyć? Aby, Aby – potrząsała chłopcem, który podczas całej katastrofy spał głęboko. – Słuchaj, Aby, nie możemy jechać dalej, Prince zabity! Gdy Abraham wszystko zrozumiał, jego młodziutka twarzyczka pokryła się zmarszczkami jak twarz człowieka pięćdziesięcioletniego. – Mój Boże, wczoraj jeszcze śmiałam się i tańczyłam – mówiła dalej Tessa do siebie. – I pomyśleć, jaka byłam głupia! – A to wszystko dlatego, że żyjemy na robaczywej gwieździe, a nie na zdrowej, prawda, Tesso? – szepnął Abraham przez łzy. Czekali w milczeniu, a czas zdawał się wlec bez końca. Wreszcie dalekie stąpania i czyjeś zbliżanie się przekonały ich, że pocztylion dotrzymał słowa. Zjawił się parobek z farmy koło Stourcastle prowadząc silnego mierzyna, którego zaprzężono zamiast Prince'a do wozu z ulami, i cały ładunek wyruszył w kierunku Casterbridge. Tego samego wieczora pusty wóz nadjechał znów na miejsce wypadku. Prince od rana leżał w przydrożnym rowie, lecz na środku drogi krwawa kałuża była jeszcze widoczna, mimo że przejeżdżające wozy starły ją i konie zadeptały. To, co pozostało z Prince'a, zostało wrzucone na wóz, do którego dotychczas bywał zaprzęgany, i leżąc kopytami do góry, z podkowami błyszczącymi w zachodzącym słońcu, biedne zwierzę przejechało z powrotem około dziewięciu mil do Marlott. Tessa wróciła do domu wcześniej. Bała się myśleć o tym, w jaki sposób ma oznajmić tę wiadomość. Toteż odetchnęła z ulgą, wyczytawszy z twarzy rodziców, że już wiedzą o stracie, aczkolwiek nie zmniejszyło to wyrzutów, jakimi nie przestawała się dręczyć z powodu swego niedbalstwa.

A przecież lekkomyślność panująca w domu sprawiła, że nieszczęście to mniej ich przeraziło, niż gdyby się było wydarzyło rodzinie zapobiegliwej, mimo że w obecnym wypadku pociągało za sobą ruinę, zaś w tamtym oznaczałoby tylko przykrość. Na twarzach małżonków Durbeyfield nie znać było palącego gniewu, jaki by spadł na dziewczynę, gdyby rodzice więcej dbali o jej przyszłość. Nikt nie potępiał Tessy tak, jak sama siebie potępiała. Kiedy się okazało, że z powodu zgrzybiałości Prince'a oprawca i garbarz dają za jego skórę i szkielet tylko parę szylingów, Durbeyfield stanął na wysokości sytuacji. – Nie – oświadczył ze stoicyzmem. – Nie sprzedam jego starego ciała. My, ród d'Urberville'ów, będąc rycerzami na swoich włościach, nie sprzedawaliśmy naszych wierzchowców na mięso dla kotów. Obejdę się bez tych paru szylingów. Prince za życia wiernie mi służył, więc teraz nie rozstanę się z nim. Nazajutrz gorliwiej pracował nad wykopaniem w ogrodzie grobu dla Prince'a niż kiedykolwiek przy uprawie zboża dla swej rodziny. Gdy dół był już gotów, Durbeyfield razem z żoną obwiązali konia sznurem i pociągnęli go po ścieżce ku dołowi, a dzieci szły za nimi tworząc żałobny kondukt. Abraham i Liza-Lu szlochali. Hope i Modesta wyrażały swój żal w głośnych okrzykach odbijających się echem o ściany domu. Gdy Prince został już spuszczony do dołu, wszyscy zebrali się dokoła grobu. Nie stało ich żywiciela, co teraz poczną? – Czy on poszedł do nieba? – zapytał Abraham łkając. Durbeyfield zaczął zasypywać konia ziemią i dzieci na nowo wybuchnęły płaczem. Wszystkie prócz Tessy. Oczy miała suche, a twarz bladą, jak gdyby uważała się za morderczynię.

Rozdział 5 Uprawianie zawodu przekupnia, zależne w dużej mierze od posiadania konia, było odtąd prawie niemożliwe. Z oddali wyłaniał się niedostatek, jeżeli nie nędza. Durbeyfield był – jak to w tych stronach nazywano – gamajdą. Zdarzały się chwile, kiedy miał dość siły, by pracować, lecz nie można było liczyć na to, by owe dobre chwile wypadły właśnie wtedy,– kiedy trzeba się było zabrać do roboty, a ponieważ nie był przyzwyczajony do regularnej pracy wyrobnika dziennego, nie potrafił wytrwać wtedy, gdy te dwie okoliczności zbiegały się ze sobą. Tymczasem Tessa, która wciągnęła rodziców w to trzęsawisko, w milczeniu rozmyślała nad tym, w jaki sposób mogłaby ich z niego wydostać; wtedy matka wystąpiła ze swoim planem. – Trzeba nam wszystko rozpatrzyć od góry do dołu – oświadczyła – a wiadomość o twoim wysokim urodzeniu nie mogła nadejść w bardziej dogodnej chwili niż teraz. Musimy poszukać pomocy u przyjaciół. Czy wiesz, że jest taka bogaczka pani d'Urberville? Mieszka na skraju lasów Chase. To ani chybi nasza krewniaczka. Musisz do niej pójść, powołać się na pokrewieństwo i poprosić, żeby nam w naszym nieszczęściu pomogła. – Nie chciałabym tego robić – powiedziała Tessa. – Jeżeli jest naprawdę taka pani, to wystarczy, że nam będzie przychylna, ale nie powinniśmy spodziewać się od niej pomocy. – Moja droga, przecież potrafisz ją sobie owinąć koło palca! Zresztą mogłabyś tam więcej zyskać, niż ci się zdaje. Już ja wiem swoje! Przygnębiające poczucie, że wyrządziła rodzicom krzywdę, sprawiło, że Tessa stała się bardziej niż kiedy indziej ustępliwa wobec żądania matki; nie mogła jednak zrozumieć, dlaczego matka z takim zadowoleniem rozpatruje projekt, którego korzyści wydawały się jej samej nader wątpliwe. Może matka zasięgnęła informacji i dowiedziała się, że owa pani d'Urberville jest damą niezrównanych cnót i miłosierdzia. Mimo to duma Tessy sprawiała, że odgrywanie roli ubogiej krewnej napełniało ją szczególnym niesmakiem. – Wolałabym raczej poszukać jakiejś pracy – szepnęła.

– Durbeyfield, teraz ty musisz zdecydować – rzekła matka zwracając się w głąb pokoju, gdzie siedział jej mąż. – Skoro powiesz, że ma pójść, to pójdzie. – Nie chciałbym, żeby moje dzieci miały się wkradać w łaski jakichś nieznanych krewnych – wymruczał Durbeyfield. – Jestem głową najznakomitszej lenii naszego rodu i powinienem się do tego stosować. Powody, dla jakich, jego zdaniem, Tessa miała pozostać, wydały się dziewczynie jeszcze gorsze niż jej własne zastrzeżenia. – A więc dobrze, mamo – powiedziała żałośnie. – Ponieważ to ja zabiłam konia, muszę teraz za to odpokutować. Mogę pójść do niej, ale jeżeli chodzi o to, bym ją prosiła o pomoc, to musicie mi pozostawić wolną rękę. I niech się mamie nie zdaje, że ona znajdzie dla mnie męża. To nonsens! – Dobrze powiedziane, Tesso! – zauważył sentencjonalnie ojciec. – Kto mówi, żem to miała na myśli? – zapytała Joanna. – Zdaje mi się, mamo, żeś tak właśnie myślała. Ale trudno, pójdę. Nazajutrz wstawszy raniutko Tessa udała się piechotą do położonego na wzgórzu miasteczka Shaston i tam wsiadła do wozu kursującego dwa razy w tygodniu między Shaston i Chaseborough i przejeżdżającego obok Trantridge, skąd niedaleko miała swą rezydencję owa nieznana, tajemnicza pani d'Urberville. Tego pamiętnego ranka droga Tessy Durbeyfield wiodła przez wzgórza położone na północo-wschód od doliny, w której się urodziła i gdzie rozwijało się jej życie. Dolina Blackmoor była jej światem, a mieszkańcy doliny – jedynymi ludźmi, jakich znała. Będąc jeszcze małą dziewczynką z ciekawością dziecka spoglądała z wysokości wrót i płotów w Marlott na rozległą równinę, lecz to, co wówczas było dla niej tajemnicą, pozostało nadal tajemnicą. Co dzień widziała z okna wieżę miasteczka, niejasne zarysy białych domostw; nad tym wszystkim na wzgórzu wznosiło się majestatycznie miasto Shaston, a w zachodzącym słońcu okna jego płonęły światłem niby pochodnie. Nie bywała tam prawie nigdy, znała tylko niewielki obszar doliny i jej najbliżej położone odcinki. Nie wychodziła nigdy poza jej obręb. Zarysy pobliskich pagórków były jej tak znajome jak twarze własnej rodziny. Wszystko jednak, co leżało dalej, znała jedynie z tego, czego ją uczono w wiejskiej szkole, w której była najlepszą uczennicą, gdy ją ukończyła rok czy dwa lata temu.

W dniach dzieciństwa Tessa była bardzo lubiana przez dziewczynki w jej wieku i we wsi widywano ją często jako jedną z trzech rówieśniczek powracających ramię przy ramieniu ze szkoły. Tessa szła zwykle pośrodku w różowym wzorzystym fartuszku zakrywającym wełnianą sukienkę, której pierwotny kolor wypłowiał i ustąpił miejsca jakiejś trudnej do opisania, nieokreślonej barwie; szła na swych długich, wysmukłych nogach obleczonych w obcisłe pończochy, przetarte na kolanach w drabinkę drobnych dziur skutkiem klękania na drogach i stokach w poszukiwaniu roślinnych i mineralnych skarbów; włosy, mające wówczas kolor ziemi, zwijały się w pierścionki; ramiona dwóch idących po bokach dziewczynek obejmowały kibić Tessy, zaś jej ramiona spoczywały na barkach koleżanek. W miarę jak Tessa rosła, zaczynała sobie zdawać sprawę ze stanu rzeczy; myśląc o matce podzielała w zupełności teorię Malthusa, widziała bowiem, jak nieopatrznie obdarza ją licznymi braćmi i siostrami, mimo że tak trudno ich wyżywić i wychować. Joanna Durbeyfield miała mentalność szczęśliwego dziecka, a w swej własnej, bardzo licznej rodzinie, zdającej się również na Opatrzność boską, nie była ani jedynym, ani najstarszym dzieckiem. Mimo wszystko Tessa była dla młodszego rodzeństwa dobra i usłużna i aby w miarę możności przyjść im z pomocą, wkrótce po skończeniu szkoły pracowała w sąsiednich farmach przy sianokosach czy żniwach albo też – co najbardziej lubiła – doiła krowy lub robiła masło, czego się nauczyła w okresie, gdy ojciec miał jeszcze własne krowy; ponieważ była zręczna, robiła to wszystko doskonale. Każdy dzień zdawał się dorzucać na jej młode ramiona coraz cięższe brzemię rodzinnych obowiązków i to, że Tessa miała reprezentować rodzinę Durbeyfieldów w rezydencji d'Urberville'ów, było czymś zupełnie naturalnym. Trzeba przyznać, że tym razem Durbeyfieldowie mieli być przedstawieni ze swej najpiękniejszej strony. Tessa wysiadła z wozu w Trantridge Cross i szła pieszo pod górę w kierunku okręgu zwanego The Chase, gdzie – jak jej powiedziano – na skraju lasów znajdować się miała rezydencja pani d'Urberville: The Slopes. Nie był to pański dwór w zwykłym znaczeniu tego słowa, z polami, pastwiskami i niezadowolonym dzierżawcą, z którego właściciel w taki czy inny sposób musiał wycisnąć dochód dla siebie i swojej rodziny. Był czymś więcej, daleko więcej. Była to siedziba wiejska zbudowana jedynie i wyłącznie dla własnej przyjemności, nie obarczona ani jednym akrem kłopotliwej ziemi, prócz ilości

potrzebnej dla zaspokojenia potrzeb pańskiego domu i prócz niewielkiego gospodarstwa kierowanego przez właściciela i dozorowanego przez rządcę. Najpierw z oddali wyłoniła się czerwona ceglana stróżówka, spowita od dachu aż do piwnic w gęstwę zimotrwałej zieleni. Na razie Tessa pomyślała, że to dwór, lecz gdy minąwszy z pewnym drżeniem boczną furtkę doszła do zakrętu alei, właściwy dwór stanął przed nią w całej swej okazałości. Była to niedawno wzniesiona budowla – doprawdy prawie nowa – i tego samego jaskrawoczerwonego koloru, tworzącego taki kontrast z zimotrwałą zielenią przy stróżówce. W oddali, za rogiem domu, wykwitającego niby pęk pelargonii na tle dookolnych przyćmionych barw, rozpościerał się łagodny lazurowy krajobraz The Chase, prawdziwie dostojny obszar gęsto zalesionej ziemi, jeden z niewielu pozostałych, niewątpliwie pierwotnych borów Anglii, gdzie na odwiecznych dębach znaleźć jeszcze można druidyczną jemiołę i gdzie rosną olbrzymie, nie sadzone ręką ludzką cisy, tak jak rosły wtedy, gdy gałęzie ich ścinano dla sporządzenia łuków. Owe prastare lasy, aczkolwiek widoczne z The Slopes, leżały jednak poza granicami majątku. W tej luksusowej posiadłości wszystko było czyste, kwitnące i dobrze utrzymane; okna cieplarni ciągnęły się całymi akrami po stokach i sięgały aż do zarośli u ich stóp. Wszystko przypominało monetę świeżo wypuszczoną z mennicy. Stajnie, częściowo zasłonięte przez sosny i wiecznie zielone dęby i zaopatrzone w ostatnie udogodnienia, wyglądały dostojnie, niczym kaplice. Na rozległym trawniku stał ozdobny namiot, którego drzwi znajdowały się z tej strony, z której zbliżała się dziewczyna. Skromna Tessa Durbeyfield, zapatrzona, na poły wylękła, stanęła na brzegu żwirowego podjazdu. Nogi przyniosły ją do tego miejsca, zanim zdążyła dobrze zrozumieć, gdzie się znajduje; wszystko tu wyglądało inaczej, niż się spodziewała. “Sądziłam, że jesteśmy starym rodem, tymczasem wszystko tu jest nowe" – pomyślała w swojej naiwności. Zaczęła żałować, że tak szybko zgodziła się na plan matki, która kazała jej powołać się na pokrewieństwo, i że nie próbowała poszukać pomocy gdzieś bliżej domu. Właściciele tego wszystkiego, państwo d'Urberville albo Stoke– d'Urberville, jak się pierwotnie nazywali, należeli do tego rodzaju rodzin, jakie się rzadko spotyka w tak zacofanym zakątku kraju. Pastor Tringham miał rację mówiąc, że nasz niedołęga John Durbeyfield był jedynym w prostej linii prawdziwym przedstawicielem starego rodu d'Urberville'ów osiadłego w tym hrabstwie lub w pobliskiej okolicy; mógł był jeszcze

dodać, o czym dobrze wiedział, że państwo Stoke-d'Urberville mieli niewiele więcej wspólnego z prawdziwym drzewem genealogicznym d'Urberville'ów niż on sam. Mimo to należy przyznać, że pień tego drzewa nadawał się doskonale do wyrycia na nim nazwiska, które wymagało koniecznie odnowienia. Stary, niedawno zmarły Simon Stoke, uczciwy kupiec (niektórzy twierdzili, że lichwiarz), po zdobyciu majątku na północy kraju postanowił osiąść jako obywatel ziemski na południu Anglii, z dala od obszaru, na którym prowadził interesy; czyniąc to czuł potrzebę rozpoczęcia nowego życia pod nazwiskiem, pod którym trudno byłoby w nim rozpoznać obrotnego eks-kupca, przy czym chciał, by nazwisko to było mniej banalne i nie tak prostacka krótkie jak jego nazwisko pierwotne. Straciwszy w Muzeum Brytyjskim godzinkę na zapoznanie się z dziełami poświęconymi wygasłym, na wpół wygasłym, zubożałym i zrujnowanym rodzinom pochodzącym z tej części Anglii, gdzie sam zamierzał się osiedlić, doszedł do wniosku, że nazwisko d'Urberville wygląda i brzmi nie gorzej od innych; wobec czego dołączył je na wieczne czasy do swojego, na użytek własny i swoich potomków. Czyniąc to nie powodował się przesadną ambicją i tworząc swój rodowód na nowych podstawach, był na tyle rozsądny, że nie umieścił w nim żadnych arystokratycznych związków ani koligacji i ani jednego tytułu, który by nie brzmiał zupełnie umiarkowanie. Rzecz prosta, że biedna Tessa i jej rodzice – na swoje nieszczęście – nic o tym wytworze fantazji nie wiedzieli; doprawdy, nie mieli nawet pojęcia, że tego rodzaju uzurpacja jest w ogóle możliwa, i byli przekonani, że choć piękny wygląd można osiągnąć dzięki bogactwu, to nazwisko jest darem natury. Tessa stała jeszcze na miejscu, wahając się niby pływak przed daniem nurka w wodę, niepewna, czy cofnąć się, czy pójść dalej, gdy z ciemnych, trójkątnych drzwi namiotu wyłoniła się wysoka postać młodego człowieka palącego papierosa. Cerę miał prawie śniadą, pełne, czerwone i gładkie, choć brzydko modelowane wargi, nad którymi czernił się ciemny wąs z zafryzowanymi do góry końcami; nie mógł mieć więcej niż dwadzieścia trzy lub dwadzieścia cztery lata. Mimo że w postaci jego było coś barbarzyńskiego, w twarzy i śmiałych, ruchliwych oczach przejawiała się jakaś szczególna siła. – No cóż, moja ślicznotko, czym ci mogę służyć? – powiedział podchodząc bliżej. A widząc, że dziewczyna stoi zmieszana: – Nie bój się, jestem pan d'Urberville. Czy przyszłaś do mnie, czy do mojej matki?

Takie ucieleśnienie jednego z d'Urberville'ów, jej imiennika, bardziej jeszcze niż wygląd domu i ogrodu różniło się od tego, czego się Tessa spodziewała. Myślała, że ujrzy starą, pełną godności twarz, w której skupiłyby się wysubtelnione rysy wszystkich d'Urberville'ów, twarz pooraną przez wspomnienia zmiarszczkami, stanowiącymi żywe hieroglificzne świadectwo trwającej od wieków historii jego rodu i Anglii, Chcąc jednak załatwić swoją sprawę i widząc, że nie może się już cofnąć, Tessa zdobyła się na odwagę i odpowiedziała: – Przyszłam tu do pańskiej matki, sir. – Obawiam się, że nie będzie mogła cię przyjąć, jest cierpiąca – odrzekł obecny przedstawiciel sfałszowanego rodu, był to bowiem Alec, jedyny syn zmarłego niedawno dżentelmena. – Czy nie mógłbym sam załatwić tej sprawy? Jaki interes cię tu sprowadza? – To nie interes... Sama nie wiem, jak to powiedzieć... – Może przyszłaś tu dla przyjemności? – O, nie. Ale, proszę pana, gdybym to powiedziała, to wyglądałoby, że... Tessa do tego stopnia poczuła śmieszność swego posłannictwa, że mimo całego respektu przed nim i niemiłego uczucia, że się tu znajduje, różowe jej wargi złożyły się do uśmiechu ku zachwytowi śniadego Aleksandra. – To taka niemądra sprawa – mruknęła. – Obawiam się, że nie będę mogła tego panu powiedzieć. – Nic nie szkodzi, lubię niemądre sprawy. Proszę, spróbuj, moja kochana – dodał uprzejmie. – Matka kazała mi tu przyjść – ciągnęła dalej Tessa – co prawda, ja się na to też zgodziłam, ale nie myślałam, że to będzie tak... Przyszłam tu, żeby powiedzieć, że należymy do tej samej rodziny co pan. – A więc ubodzy krewni? – Tak. – Stokesowie? – Nie, d'Urberville. – No tak, chciałem powiedzieć d'Urberville. – Nasze nazwisko zmieniło się na Durbeyfield, ale mamy dowody, że nazywamy się d'Urberville. Badacze starożytności twierdzą, że tak jest naprawdę, i jeszcze... jeszcze mamy w domu starą pieczęć z wyrzeźbionym na tarczy lwem, wspinającym się do skoku

pod starym zamkiem. Mamy także srebrną łyżkę, okrągłą jak mała warząchew, z takim samym rysunkiem. Ale jest już tak zniszczona, że matka używa jej do mieszania grochówki. – To prawda, że i ja pieczętuję się srebrnym zamkiem, a moim herbem jest wspinający się do skoku lew – powiedział uprzejmie. – Więc mama postanowiła, że powinniśmy się z państwem poznać, bo przez nieszczęśliwy wypadek straciliśmy konia i należymy do najstarszej gałęzi naszego rodu. – To bardzo uprzejmie ze strony mamy, a co do mnie, wcale nie żałuję, że tak postanowiła. – Mówiąc to Alec patrzył na Tessę w taki sposób, że dziewczyna lekko się zarumieniła. – A więc, moja śliczna panienko, przyszłaś tu do nas z uprzejmą wizytą jako do swoich krewnych? – Chyba tak – bąknęła Tessa czując się znów nieswojo. – Nie ma w tym nic złego. Gdzie mieszkasz? Kim jesteś? Podała mu kilka krótkich szczegółów i w odpowiedzi na dalsze pytania oświadczyła, że zamierza powrócić z tym samym woźnicą, który ją tu przywiózł. – On nieprędko będzie przejeżdżał z powrotem koło Trantridge Cross. A może przez ten czas obejrzelibyśmy razem całą posiadłość, moja śliczna kuzyneczko? Tessa pragnęła o ile możności skrócić swoją wizytę, lecz wobec nalegań młodego człowieka zgodziła się mu towarzyszyć. Poprowadził ją przez trawniki do ogrodu kwiatowego, oranżerii, potem do sadu i inspektów, gdzie zapytał, czy lubi truskawki. – Tak – odpowiedziała Tessa – gdy są dojrzałe. – U nas już dojrzały. – Pan d'Urberville zerwał dla niej kilka okazów i nachylony podawał je dziewczynie; po czym wybrawszy szczególnie piękny owoc z odmiany zwanej “Królowa Anglii" wyprostował się i trzymając go za łodygę zbliżył do jej ust. – Nie, nie – zaprotestowała trzymając palce między jego ręką a swoimi ustami – wolę ją wziąć do ręki. – Co znowu! – nalegał. Wtedy Tessa z pewną przykrością rozchyliła wargi i chwyciła nimi truskawkę. Spędzili pewien czas na bezładnym wałęsaniu się z miejsca na miejsce, a Tessa na pół z przyjemnością, na pół z niechęcią jadła to, czym ją d'Urberville częstował. Gdy już nie mogła zjeść więcej truskawek, sypał je garściami do jej koszyczka. Potem obeszli dokoła krzaki róż, więc zrywał kwiaty i podawał Tessie, by je przypięła do stanika. Dziewczyna słuchała go niby we śnie, a gdy zabrakło już miejsca na staniku, Alec sam

wsunął kilka pączków za wstążkę jej kapelusza i z rozrzutną hojnością napełnił nimi jej koszyk. Wreszcie spojrzawszy na zegarek powiedział: – A teraz, gdy coś przekąsisz, będzie czas, byś już wracała, jeżeli chcesz zdążyć na wóz jadący do Shaston. Chodź ze mną tędy, a ja tymczasem zobaczę, co będę mógł znaleźć do jedzenia. Stoke-d'Urberville zaprowadził ją znów do namiotu na trawniku i zostawił samą, a po chwili powrócił niosąc lekkie śniadanie w koszyku, który postawił przed nią. Było widoczne, że młody panicz nie życzył sobie, by mu służba przeszkadzała w tym przyjemnym sam na sam. – Czy pozwolisz, że zapalę? – Ależ proszę bardzo, sir. Skroś przędzę dymu snującego się po namiocie obserwował, jak z jakimś nieświadomym wdziękiem chrupała swoje śniadanie. Tymczasem Tessa Durbeyfield, patrząc niewinnie na róże przypięte do jej gorsu, nie przeczuwała, że poza tą błękitnawą narkotyczną mgiełką kryje się “tragiczne zło" jej dramatu życiowego, mające stać się kiedyś krwawym promieniem w świetlnym widmie jej młodego życia. Tessa miała w sobie pewną właściwość, która w danej chwili była dla niej fatalna, i ona to sprawiła, że oczy Aleca d'Urberville'a nie mogły się od dziewczyny oderwać. Skutkiem bujnego rozkwitu swej urody wyglądała na dojrzalszą kobietę, niż nią była istotnie. Odziedziczyła ten rys charakterystyczny po matce, nie posiadała jednak cech, które zdawał się zapowiadać. Wprowadzało to Tessę niekiedy w zakłopotanie, lecz koleżanki pocieszały ją mówiąc, że czas tę wadę uleczy. Niebawem skończyła śniadanie. – Teraz wracam do domu – oświadczyła wstając. – A jak się nazywasz? – zapytał odprowadzając ją przez aleję aż do miejsca, skąd dom nie był już widoczny. – Tessa Durbeyfield z Marlott. – Więc mówisz, że straciliście konia? – To ja go zabiłam – odrzekła, a gdy opowiadała szczegóły śmierci Prince'a, oczy jej napełniły się łzami. – I sama nie wiem, jak mogłabym to ojcu wynagrodzić. – Pomyślę, w jaki sposób można by temu zaradzić. Moja matka musi ci znaleźć jakieś zajęcie. Ale słuchaj, Tesso, żadnych głupstw o d'Urberville'ach! Nazywasz się tylko Durbeyfield, pamiętaj, a to zupełnie inne nazwisko.

– Nie życzę sobie lepszego – odpowiedziała z pewną godnością. Przez chwilę, tylko przez jedną chwilkę, gdy się znaleźli na zakręcie alei między wysokimi rododendronami i świerkami, zanim ukazała się stróżówka, nachylił ku niej twarz, jak gdyby chciał... lecz nie: powstrzymał się i pozwolił jej odejść. Tak się zaczęło. Gdyby Tessa zdolna była przewidzieć całą ważność owego spotkania, mogłaby zapytać, dlaczego przeznaczeniem jej było, by dnia tego spotkał ją i pożądał człowiek dla niej nieodpowiedni, a nie ktoś inny, pod każdym względem właściwy i upragniony, tak właściwy i upragniony, jakim ludzkość byłaby w ogóle zdolna ją obdarzyć. Tymczasem jedyny bliski tego ideału człowiek, jakiego znała, zachował o niej tylko przelotne i na pół zapomniane wspomnienie. Dobrze i mądrze powzięty plan rzeczy zwykle źle jest wykonywany: wezwanie rzadko kiedy sprowadza człowieka właściwego; ten, którego można by pokochać, zazwyczaj nie zjawia się w chwili sprzyjającej miłości. Natura nieczęsto szepcze biednemu stworzeniu: “Spójrz!", wtedy gdy to spojrzenie mogłoby je obdarzyć szczęściem, zaś na okrzyk: “Gdzie jesteś?", odpowiada: “Tutaj", dopiero wówczas, gdy owa gra w chowanego stała się już nudna i uciążliwa. Chciałoby się wiedzieć, czy wtedy gdy ludzkość osiągnie najwyższy szczyt postępu, tego rodzaju anachronizmy nie zostaną naprawione dzięki bardziej subtelnej intuicji i silniejszemu wzajemnemu oddziaływaniu społecznego mechanizmu niż obecny, rzucający nami na prawo i na lewo. Lecz taki stan doskonałości trudno jest przewidywać, a nawet uważać za możliwy. Wystarczy, że w danym wypadku – podobnie jak w milionach innych – dwie połowy mogące stworzyć idealną całość nie spotkały się w odpowiedniej chwili. Brakująca połowa błądziła samopas po ziemi czekając w tępym ogłupieniu aż do ostatniej chwili. Wynikiem tego niezręcznego opóźnienia były niepokoje, rozczarowania, wstrząsy, katastrofy i niezwykłe koleje losu. Alec d'Urberville powróciwszy do namiotu usiadł okrakiem na krześle i rozważał coś z twarzą rozjaśnioną zadowoleniem. Potem wybuchnął głośnym śmiechem: – Tam do licha! Co za śmieszna historia! Cha, cha, cha! A jaka to apetyczna dziewczyna!

Rozdział 6 Tessa zeszła ze wzgórza w dół aż do Trantridge Cross i z roztargnieniem czekała na wóz powracający z Chaseborough do Shaston. Wsiadając nie wiedziała, co do niej mówią inni pasażerowie, mimo że im odpowiadała; a gdy wyruszyli w dalszą drogę, jechała zapatrzona nie na zewnątrz, tylko we własną głąb. Któryś z towarzyszy podróży zwrócił się do niej wyraźniej niż poprzednio inni: – Cóż to? Wyglądasz jak jeden duży bukiet? Mamy dopiero początek czerwca, a tu już takie piękne róże! Wtedy dopiero z ich zdziwionych spojrzeń zrozumiała, że zrobiła z siebie nie lada widowisko: róże przy staniku, róże na kapeluszu, koszyk aż po brzegi pełen róż i truskawek. Zaczerwieniła się i zawstydzona wybąkała, że te kwiaty otrzymała w podarunku. Korzystając z chwili, gdy nikt na nią nie patrzył, ukradkiem zdjęła kilka najjaskrawszych kwiatów z kapelusza, włożyła je do koszyka i nakryła chustką do nosa. Znów się zamyśliła, a gdy spuściła głowę, kolec jednej z róż przypiętych do gorsu ukłuł ją w podbródek. Podobnie jak wszyscy wieśniacy z doliny Blackmoor Tessa miała w sobie dużo zakorzenionych przywidzeń i przesądów. Toteż wzięła to za niedobry omen – pierwszy, jaki dziś zauważyła. Wóz docierał tylko do Shaston, a z tego położonego na wzgórzu miasteczka trzeba było iść jeszcze kilka mil piechotą do doliny, w której leżało Marlott. Matka radziła jej, by po drodze zatrzymała się na noc u pewnej znajomej wieśniaczki w wypadku, gdyby się czuła bardzo zmęczona; Tessa tak właśnie zrobiła i do domu poszła dopiero nazajutrz po południu. Od razu przy wejściu wyczytała z triumfującej twarzy matki, że podczas jej nieobecności musiało się coś wydarzyć. – A widzisz! Wiedziałam, że tak będzie! Mówiłam, że wszystko pójdzie dobrze. A teraz okazało się, że miałam rację! – Czy coś się stało wtedy, gdy mnie nie było w domu? Co takiego? – zapytała Tessa znużonym głosem. Matka z najwyższym uznaniem obejrzała córkę od stóp do głów i tonem żartobliwym mówiła dalej:

– A więc zrobiłaś z nimi, coś tylko chciała! – Skąd wiesz, mamo? – Dostałam list. Wtedy Tessa zorientowała się, że istotnie miał na to dość czasu. – W tym liście stoi... Pisze go pani d'Urberville... chciałaby, żebyś się u niej zajęła prowadzeniem niewielkiej hodowli drobiu, co jest ponoć jej oczkiem w głowie. Ale to tylko zgrabny sposób, żeby cię tam ściągnąć, a na razie nie budzić żadnych nadziei. Gotowa jest uznać cię za krewniaczkę, oto co to znaczy! – Ależ ja jej wcale nie widziałam. – Przecież musiałaś tam kogoś widzieć, co? – Widziałam jej syna. – A czy przyjął cię jako krewną? – Mówił do mnie “kuzynko". – A widzisz! Jacky, on nazywał ją kuzynką! – zawołała pani Joanna do męża. – Rozumie się, mówił o niej z matką, a ona chce ją mieć u siebie. – Ależ ja nie wiem, czy potrafię hodować kury – powiedziała Tessa z powątpiewaniem. – Jeżeli ty nie potrafisz, to już nie wiem, kto potrafi. Urodziłaś się i wychowałaś na wsi. Kto się wśród czego urodził, więcej w tym miarkuje niż ten, kto się tego dopiero musi uczyć. Zresztą to tylko tak na niby, żebyś miała co niebądź do roboty i żebyś się nie czuła na ich łasce. – Ja jednak wcale nie uważam, że powinnam tam pójść – powiedziała Tessa zamyślając się. – Kto napisał ten list? Może mi go mama pokaże? – Napisała pani d'Urberville. Masz go tutaj. List, pisany w trzeciej osobie, pokrótce zawiadamiał panią Durbeyfield, że pomoc jej córki przydałaby się tej damie w prowadzeniu hodowli kur, że córka otrzyma dla siebie wygodny pokój i o ile się spodoba, dostanie hojne wynagrodzenie. – I to wszystko? – zapytała Tessa. – A tyś się spodziewała, że cię zaraz złapie za szyję i pocałuje, co? Tessa wyjrzała przez okno. – Wolałabym zostać przy tobie i ojcu – powiedziała. – Ale dlaczego?

– Wolę ci tego nie mówić, mamo. Co prawda, sama dobrze nie wiem dlaczego. W tydzień później, pewnego wieczoru Tessa wróciła do domu po daremnym poszukiwaniu jakiejś lżejszej pracy w najbliższym sąsiedztwie. Zamiarem jej było zebrać podczas lata dość pieniędzy, by móc kupić nowego konia. Zaledwie przekroczyła próg, gdy jedno z dzieci zaczęło tańczyć przed nią po pokoju, wołając: – Ten pan był u nas, ten pan był u nas! Matka pośpieszyła z wyjaśnieniem, przy czym cała rozpływała się w uśmiechach. Syn pani d'UrberviIle, jadąc przypadkiem konno w kierunku Marlott, po drodze zajechał do nich. W imieniu matki chciał się; ostatecznie dowiedzieć, czy Tessa będzie mogła zająć się hodowlą drobiu u starej damy, czy też nie, gdyż chłopiec, który dotychczas miał nadzór nad ptactwem domowym, okazał się niegodny zaufania. – Pan d'Urberville powiedział, że musisz być dzielną dziewczyną, jeżeli jesteś naprawdę taka, na jaką wyglądasz. On sam uważa, żeś warta tyle złota, ile zaważysz. Widać, żeś mu wpadła w oko, to jasne. Przez chwilę Tessa zdawała się być rada dowiadując się, że zdobyła u obcego taką pochlebną o sobie opinię, gdy we własnym mniemaniu upadła tak nisko. – To miło z jego strony, że tak myśli – szepnęła – i gdybym wiedziała naprawdę, jak mi tam będzie, to poszłabym tam w każdej chwili. – Piękny z niego mężczyzna! – Nie uważam – odrzekła chłodno Tessa. – Uważasz czy nie uważasz, ale to dla ciebie okazja, jakich mało. A jaki ma piękny brylantowy pierścionek! – Tak, tak! – powiedział żywo mały Abraham siedzący na okiennym parapecie – ja także zauważyłem, jak błyszczał, kiedy ten pan podnosił rękę, żeby podkręcić wąsa. Mamo, dlaczego ten nasz bogaty krewniak tak często podkręca wąsa? – Słuchajcie no tego malca! – zawołała pani Durbeyfield z macierzyńskim podziwem. – Może po to, żeby się pochwalić swoim brylantem – mruknął sennie ze swego krzesła sir John. – Zastanowię się nad tym wszystkim – powiedziała Tessa wychodząc z pokoju. – To jasne, że dziewczyna podbiła serce naszej młodszej leni – mówiła dalej gospodyni zwracając się do męża – i byłaby głupia, żeby z tego nie skorzystała.

– Nie lubię, by moje dzieci opuszczały dom – odrzekł na to przekupień. – Jestem głową całej familii, więc wszyscy krewni powinni przyjeżdżać do mnie. – Pozwól, Jacky, żeby dziewczyna tam poszła – przymilała się do męża biedna, niemądra Joanna. – Zaraz widać, że się w niej zadurzył. Nazywał ją kuzyneczką. Zobaczysz, że się z nią ożeni i zrobi z niej wielką panią. A wtedy Tessa będzie sobie żyła tak, jak żyli jej przodkowie. John Durbeyfield miał więcej próżności niż zdrowia i energii, toteż takie przypuszczenie pochlebiało mu. – Może i prawda, że ten młody d'Urberville tak właśnie zamiaruje – zgodził się. – Pewnie chciałby poprawić własną krew żeniąc się ze starą lenią. A to filutka z tej naszej Tessy! Czyżby po to chodziła tam z wizytą? Tymczasem Tessa, zamyślona, chodziła po ogrodzie wśród agrestowych krzaków i koło mogiły Prince'a. Gdy powróciła, matka skorzystała z sytuacji. – A więc jak chcesz zrobić? – spytała córkę. – Szkoda, że nie widziałam się z samą panią d'Urberville – powiedziała Tessa. – Myślę, że i bez tego powinnaś się zgodzić, a wtedy rychło się z nią zobaczysz. John Durbeyfield zakaszlał na swoim krześle. – Nie wiem, co mam odpowiedzieć – rzekła wzburzona dziewczyna. – Postanówcie sami. To ja zabiłam naszego starego konia, więc uważam, że powinnam coś zrobić, by wam kupić innego. Ale... ale... wcale mi się nie podoba, że ten pan d'Urberville też tam będzie. Dzieci, które przyzwyczaiły się do myśli, że Tessa zostanie przyjęta do rodziny swych bogatych krewnych (wierzyły, że tak jest istotnie), i uważały to za rodzaj pociechy po stracie konia, widząc teraz, że Tessa wzdraga się do nich pójść, zaczęły płakać, drażnić ją i wyrzucać jej wahanie: – Tessa nie chce pójść, żeby stać się wielką panią!... Nie, nie chce się zgodzić! – ryknęły zgodnie na całe gardło. – A my nie dostaniemy nowego pięknego konia ani złotych pieniążków, żeby sobie kupić co ładnego na jarmarku... Tessa nie będzie już ślicznie wyglądała w swojej odświętnej sukience... Matka uderzyła w ten sam ton. Myśl o pracy przy gospodarstwie, która skutkiem ciągłego odkładania jej na później wydawała się cięższa, niż była w istocie, niemało się do tego przyczyniła. Tylko ojciec zachował postawę neutralną.

– Więc pójdę – oznajmiła wreszcie Tessa. Matka nie mogła powstrzymać radości wywołanej wizją ślubu i wesela, które miały być wynikiem zgody dziewczęcia. – Doskonale! Dla takiej pięknej dziewczyny jak ty to okazja nie lada! Tessa uśmiechnęła się smutno. – Mam nadzieję, że będzie to okazja do zarobku. Innej okazji nie widzę. Byłoby lepiej, żebyś o tych głupstwach nie rozpowiadała po całej parafii. Pani Durbeyfield nic jej nie przyrzekła. Nie była pewna, czy uniesiona dumą po uwagach gościa, zdobędzie się na to, by nic nie rozpowiadać. W ten sposób sprawa została załatwiona. Tessa napisała list oznajmiając, że w oznaczonym dniu gotowa jest wyruszyć w drogę. W odpowiedzi została w uprzejmy sposób zawiadomiona, że pani d'Urberville rada jest z tej decyzji i że pojutrze na spotkanie Tessy zostanie wysłany wózek na resorach, który zabierze ją wraz z bagażem; niechże więc Tessa przygotuje się do wyjazdu i czeka na wózek przy końcu doliny. Charakter pisma pani d'Urberville był raczej męski. – Wózek? – mruknęła z powątpiewaniem Joanna Durbeyfield – co prawda, dla krewniaczki mogliby przysłać powóz! Po powzięciu postanowienia Tessa uspokoiła się i przestała się trapić; czyniąc przygotowania do wyjazdu nabrała pewności siebie w przekonaniu, że będzie mogła kupić ojcu nowego konia dzięki pracy, która nie będzie zbyt uciążliwa. Miała kiedyś nadzieję, że z czasem zostanie nauczycielką, jednak los zrządził inaczej. Będąc umysłowo dojrzalsza od matki ani na chwilę nie brała na serio matrymonialnych nadziei pani Durbeyfield. Przecież ta lekkomyślna kobieta roiła o świetnych partiach dla córki nieledwie od jej urodzenia.

Rozdział 7 W dniu wyznaczonym na wyjazd Tessa obudziła się przed świtem, w tej przejściowej chwili, gdy ciemność dopiero zaczyna blednąc, gdy gaj jeszcze milczy, a tylko jeden proroczy ptaszek śpiewa cienkim głosikiem w przekonaniu, że tylko on jeden zna dokładnie godzinę dnia; tymczasem inne ptaki zachowują milczenie, jak gdyby one również były przekonane, że to właśnie tamten się myli. Tessa została na pięterku, zajęta aż do śniadania pakowaniem rzeczy, po czym zeszła na dół, ubrana w swoją codzienną sukienkę, natomiast odświętny strój, starannie złożony, schowała do kuferka. Matka zaprotestowała mówiąc z wyrzutem: – Chyba nie pojedziesz do familii, zanim nie przystroisz się bardziej elegancko? – Przecież jadę tam do pracy – broniła się Tessa. – No, tak – odrzekła pani Durbeyfield i mruknęła sama do siebie: – Na początku może i trzeba trochę udawać... Ale zrobiłabyś mądrzej, gdybyś im się pokazała w całej swojej urodzie – dodała. – Dobrze, pewnie mama wie lepiej – odpowiedziała Tessa ze spokojną rezygnacją. I żeby zadowolić matkę, oddała się w jej ręce, mówiąc pogodnie: – Niech mama robi ze mną, co chce. Taka uległość córki zachwyciła panią Durbeyfield. Przede wszystkim przyniosła dużą miednicę i wymyła Tessie włosy tak starannie, że gdy je wysuszyła i wyszczotkowała, wydawały się dwa razy obfitsze niż zazwyczaj. Przewiązawszy je różową wstążką, szerszą niż zwykle, ubrała córkę w białą suknię, którą Tessa miała na sobie w dniu święta klubowego. Powiewność tej sukni przy obfitszej fryzurze dodawała dorodnej postaci dziewczęcia więcej bujności i czyniła ją starszą, niż była w istocie, tak że można ją było uważać za dojrzałą kobietę, gdy tymczasem była jeszcze prawie dzieckiem. – Zdaje mi się, że moje pończochy mają dziurę na pięcie! – zawołała Tessa. – A niech tam sobie będzie dziura! Przecież jej nie widać! Kiedy byłam dziewczyną, to bylem miała na głowie ładny czepeczek, niechby i sam diabeł oglądał moje pięty.

Matka, dumna z urody córki, cofnęła się o krok i obejrzała swoje dzieło, niby malarz spoglądający z pewnego oddalenia na sztalugi. – Musisz się sama zobaczyć! – zawołała. – Wyglądasz piękniej niż wtedy. Ponieważ małe lusterko wystarczało zaledwie na odbicie niewielkiej części osoby Tessy, pani Durbeyfield zawiesiła po zewnętrznej stronie okna czarny płaszcz, tworząc w ten sposób z szyb duże zwierciadło, jak to zwykle czynią ludzie na wsi, kiedy chcą się wystroić. Potem zeszła na dół do męża siedzącego w pokoju na dole. – Posłuchaj no, co ci powiem – oznajmiła z triumfującą miną – on chyba nie miałby serca, żeby się w niej nie zakochał. Ale na razie nie trza mówić Tessie, że on ma do niej słabość, ani o tym, jaka to dla niej okazja. Taka z niej dziwna dziewczyna, że to właśnie mogłoby ją do niego zrazić, a nawet powstrzymać od wyjazdu choćby jeszcze i teraz. Jeśli wszystko pójdzie dobrze, to jestem za tym, że należałoby się jakoś odwdzięczyć temu pastorowi ze Stagfoot Lane za to, że nam to powiedział, dobry, zacny człowiek! Mimo wszystko, gdy zbliżał się moment wyjazdu i gdy minęło podniecenie wywołane strojeniem córki, w umyśle Joanny Durbeyfield powstały lekkie wątpliwości i obawy; skłoniło ją to do oznajmienia, że odprowadzi córkę kawałek drogi, aż do miejsca, skąd zaczyna się strome wzniesienie będące pierwszym stopniem do zewnętrznego świata. Na szczycie owego wzniesienia Tessa miała spotkać wózek na resorach przysłany, przez Stoke-d'Urberville'ów; najęty chłopak zawiózł tam już nieco wcześniej na taczce kuferek Tessy. Młodsze dzieci widząc, że matka wkłada na głowę czepek, zaczęły się hałaśliwie dopominać, by je zabrała ze sobą: – I my chcemy odprowadzić siostrzyczkę kawałek drogi, bo ona ma się ożenić z naszym panem kuzynem i będzie się ubierała w piękne sukienki... – Słuchajcie, dzieci – Tessa poczerwieniawszy odwróciła się gwałtownie. – Nie chcę już o tym więcej słyszeć! Jak mama mogła nabić im głowy podobnymi głupstwami? – Tessa będzie pracowała u naszej bogatej krewnej, moi kochani – powiedziała pojednawczo pani Durbeyfield. – Idzie tam po to, żeby zarobić dużo pieniędzy i kupić nam nowego konia. – Do widzenia, ojcze – rzekła Tessa ze ściśniętym gardłem. – Do widzenia, moje dziecko – odpowiedział sir John podnosząc głowę opuszczoną na piersi i przerywając drzemkę wywołaną lekkim nadużyciem alkoholu, który

wypił tego ranka dla uczczenia wyjazdu córki. – Mam nadzieję, że naszemu młodemu przyjacielowi spodoba się taka piękna przedstawicielka jego własnego rodu. I powiedz mu, Tesso, że ponieważ nasza familia zupełnie już podupadła, gotów jestem odsprzedać mu swój tytuł, i to za umiarkowaną cenę. – Ale nie poniżej tysiąca funtów – zawołała lady Durbeyfield. – Powiedz mu, że zgodzę się na tysiąc funtów. A nawet, skorom już o tym pomyślał, wezmę mniej. On będzie go godniej nosił niż taki biedny niedołęga jak ja. Powiedz mu, że oddam tytuł za sto funtów. A zresztą ja tam nie upieram się przy drobiazgach, więc powiedz, że może go mieć za pięćdziesiąt, no wreszcie za dwadzieścia funtów. Tak, tak, dwadzieścia funtów to już najniższa cena. Cóż u diabła, tu rozchodzi się o honor całej familii i nie wezmę ani pensa mniej. Oczy Tessy były zbyt pełne łez, a głos zbyt zdławiony, by mogła wyrazić uczucia, jakie nią targały. Odwróciła się szybko i wyszła. Tak więc matka i dzieci wyruszyły razem. Tessa szła trzymając za ręce dwie młodsze siostrzyczki, spoglądające na nią od czasu do czasu z zamyśleniem, jak na kogoś, kto ma przed sobą wielkie rzeczy do spełnienia. Tuż za nimi podążała matka z najmłodszym dzieckiem na ręku. Cała ta grupa tworzyła jak gdyby alegoryczny obraz uczciwej piękności prowadzonej przez niewinność i eskortowanej przez naiwną próżność. Szli tak gościńcem, aż dotarli do początku wzniesienia, na którego szczycie miał oczekiwać wóz z Trantridge; punkt ten został ustalony po to, by oszczędzić koniowi trudu wjeżdżania pod górę. W oddali za pierwszym szeregiem pagórków piętrzące się domostwa Shastonu, wyglądające z oddali jak skały, przecinały linię górzystego grzbietu. Na pnącej się w górę drodze nie widać było nikogo prócz wysłanego wcześniej wyrostka, siedzącego na rączkach taczki, na której umieszczony był cały dobytek Tessy. – Poczekajmy tu chwilkę, a wóz rychło nadjedzie – powiedziała pani Durbeyfield. – O tak, już go tam widzę! Ukazał się nagle spoza najbliższego pagórka i zatrzymał się przy chłopcu z taczką. Wobec tego matka i dzieci postanowiły nie odprowadzać jej już dalej i Tessa, pożegnawszy się szybko, zaczęła iść pod górę. Widzieli jej białą postać, jak zbliżała się do wozu, na który został już przeniesiony jej kuferek. Zanim tam jednak dotarła, spoza kępy drzew na szczycie wzniesienia wyjechał

inny pojazd i minąwszy znajdujący się tam zakręt przejechał obok wózka z bagażem i zatrzymał się przy Tessie spoglądającej nań z wielkim zdziwieniem. Matka Tessy od razu zorientowała się, że nie był to zwykły wózek, jak tamten pierwszy, lecz nowiuteńka dwukółka, cała połyskująca świeżym lakierem. Powoził nią dwudziestoparoletni młodzieniec z cygarem w zębach, w eleganckiej czapce, szarej kurtce i tegoż koloru bryczesach, stojącym kołnierzyku i brązowych rękawiczkach do konnej jazdy – krótko mówiąc, ten sam młody, piękny jeździec, który przed tygodniem zjawił się u Joanny po odpowiedź w sprawie Tessy. Pani Durbeyfield klasnęła w dłonie jak małe dziecko. Spojrzała w dół, potem znów podniosła oczy do góry. Czyż można było się mylić co do znaczenia, jakie to mieć mogło? – Czy to ten pan, krewniak, co to ma zrobić z naszej Tessy panią? – zapytało najmłodsze z dzieci. Tymczasem widać było spowitą w muślin postać Tessy stojącą jeszcze w niezdecydowaniu przed tym niespodziewanym zjawiskiem, którego właściciel coś do niej mówił. Jej pozorne wahanie było czymś więcej – było nieufnością. Wolałaby stokroć zwykły wóz. Młodzieniec podszedł do niej i począł ją namawiać, by wsiadła. Odwróciła się i spojrzała w dół wzgórza na rodzinę. Widocznie coś przyśpieszyło jej decyzję – pewnie myśl, że to ona zabiła konia. Nagle wsiadła do kabrioletu, a Alec wskoczył za nią. Usiadł obok dziewczyny i natychmiast podciął konia batem. W jednej chwili minęli jadący wolno wóz z bagażem i zniknęli za grzbietem wzgórza. Gdy tylko stracili z oczu Tessę i minęło zainteresowanie wywołane tą sceną, oczy dzieci napełniły się łzami. Najmłodsze dziecko zawołało: – Biedna, biedna Tessa! Wolałbym, żeby nie wyjeżdżała, żeby stać się panią! – i złożywszy buzię w podkówkę wybuchnęło płaczem. Ten nowy punkt widzenia był widocznie zaraźliwy, gdyż stojące obok dziecko zrobiło to samo, następne również i wkrótce wszyscy troje zaczęli głośno lamentować. Wracając do domu Joanna Durbeyfield miała również oczy pełne łez. Ale znalazłszy się we wsi poddała się biernie losowi. Mimo to w nocy leżąc w łóżku ciężko wzdychała, aż mąż zapytał, o co jej chodzi. – Sama dobrze nie wiem – odpowiedziała. – Myślę, że może byłoby lepiej, gdyby Tessa nie wyjechała.

– Nie mogłaś to pomyśleć o tym wprzódy? – Jednak to dla dziewczyny okazja... Ale gdybym miała to zrobić raz jeszcze, to bym jej nie puściła, zanimbym się wprzód nie dowiedziała, czy z tego panicza naprawdę dobry człowiek i czy się nią zajął dlatego, że jest jej krewnym. – Tak, może trzeba było to zrobić – mruknął sir John. Ale Joanna Durbeyfield umiała zawsze znaleźć jakieś pocieszenie. – Ha, cóż, dziewczyna pochodzi z rzetelnego pnia, więc powinna odbyć swoją drogę wraz z równymi sobie, o ile potrafi wygrać dobrze swój atut. A jeżeli on się z nią nie ożeni przedtem, to ożeni się potem, bo się do niej rozpalił, to się przecież widzi! – Jakiż to atut? Krew d'Urberville'ów? – Ależ nie, głupcze, to jej piękny buziak – jak niegdyś mój.

Rozdział 8 Usiadłszy obok Tessy Alec d'Urberville ruszył szybko wzdłuż grzbietu pierwszego pagórka, prawiąc jej po drodze komplementy; wóz z bagażem pozostawili daleko w tyle. Jechali ciągle pod górę, a wokół rozpościerał się rozległy krajobraz: za nimi zielona ojczysta dolina Tessy, przed nimi szary kraj, o którym nic niej wiedziała krom tego, co zauważyła podczas krótkiej wizyty w Trantridge. Dotarli tak do miejsca, skąd gościniec długim spadkiem zbiegał w dół na przestrzeni prawie całej mili. Od czasu wypadku z Prince'em Tessa, mimo z natury odważna, podczas jazdy końmi stawała siej niezwykle bojaźliwa i najmniejszy niespodziany ruch przejmował ją lękiem. Nieco lekkomyślny sposób, w jaki powoził jej towarzysz, zaczął ją niepokoić. – Pewnie będziemy jechali w dół wolno, prawda proszę pana? – zapytała z udaną obojętnością. D'Urberville spojrzał na nią, przygryzł cygaro końcami dużych białych zębów i wargi jego rozszerzyły się w lekkim uśmiechu. – Jak to, Tesso? – odrzekł wypuściwszy kilka kłębów dymu. – Czyż przystoi takiej żwawej, dzielnej dziewczynie zadawać podobne pytanie? Ja zawsze zjeżdżam na dół w pełnym galopie. Nie znam lepszego środka, by się rozruszać. – Ale w tej chwili to panu niepotrzebne? – Ach! – powiedział potrząsając głową. – Jest nas dwoje, z którymi trzeba się liczyć. Ja sam tu nie decyduję, trzeba jeszcze wziąć pod uwagę Tib, a ona jest bardzo kapryśna. – Kto taki? – Moja klacz. Zdaje mi się, że przed chwilą odwróciła się i spojrzała na mnie ponuro. Czyś tego nie zauważyła? – Niech pan nie próbuje mnie nastraszyć – rzekła Tessa chłodno. – Ależ bynajmniej! Jeżeli ktokolwiek na świecie potrafi kierować tym koniem, to chyba tylko ja. Nie twierdzę, że ktokolwiek to potrafi, ale jeżeli – to tylko ja jeden. – Więc po co pan trzyma takiego konia? – Co za pytanie! Pewnie tak chciał los. Tib zabiła pewnego człowieka, a wkrótce potem, kiedym ją kupił, ta szelma mnie o mało nie zabiła. A wtedy – daję ci na to słowo –

ja sam o mało jej nie zabiłem. Jeszcze dotychczas jest na mnie obrażona, bardzo obrażona i czasem, gdy ona jest w zaprzęgu, jest się niepewnym życia. Zaczął się spadek i było widoczne, że klacz czy to z własnej woli, czy też na rozkaz swego pana (co jest znacznie bardziej prawdopodobne) tak dobrze umiała odegrać rolę śmiałka, jakiej się po niej spodziewano, że pan nie potrzebował jej dawać żadnego znaku. Pędzili w zawrotnym tempie w dół; koła brzęczały niby dziecinny bąk, kabriolet kołysał się to na prawo, to na lewo i chwilami znajdował się w ukośnej pozycji do kierunku jazdy; przed nimi zad konia to wznosił się, to opadał. Od czasu do czasu na przestrzeni kilku jardów jedno z kół zdawało się nie dotykać ziemi, to znów kamyk wyrzucony spod koła, wirując w powietrzu, wylatywał za żywopłot, a iskry, krzesane końskimi kopytami o kamienie, błyszczały mimo białego dnia. Prosty gościniec w miarę pędu zdawał się rozszerzać, jego brzegi rozdzielały się gwałtownie jak dwa końce rozłamanego patyka i po dwóch stronach uciekały wstecz. Wiatr dął przez biały muślin Tessy i przenikał aż do skóry, świeżo umyte włosy powiewały za jej plecami. Postanowiła niczym nie okazać strachu, ale mimo woli chwyciła d'Urberville'a za rękę, którą trzymał lejce. – Nie chwytaj mnie za rękę, bo wypadniemy na drogę! Obejmij mnie wpół! Objęła go rękami wpół i w ten sposób zjechali na dół. – No, chwała Bogu, jesteśmy bezpieczni, mimo że pan tak szalał – odetchnęła Tessa mając twarz całą w ogniu. – Tessa, wstydź się, co za humory! – To przecież prawda. – Dlaczego z taką niewdzięcznością odsuwasz się ode mnie w chwili, gdy czujesz się już bezpieczna? Kiedy się go kurczowo uczepiła, nie zastanawiała się nad tym, co robi, i czy towarzysz jej jest mężczyzną, czy kobietą, drzewem czy kamieniem. Odzyskując teraz swoją poprzednią rezerwę siedziała nie odpowiadając mu – i tak dojechali do szczytu następnego wzniesienia. – A teraz, jeszcze raz to samo! – zapowiedział d'Urberville. – Nie, nie! – krzyknęła Tessa – proszę, niechże pan okaże więcej rozsądku.

– Ależ skoro ktoś znajduje się na jednym z najwyższych punktów w hrabstwie, to musi kiedyś zjechać na dół – brzmiała odpowiedź. Rozluźnił lejce i po raz drugi zaczęli zjeżdżać. D'Urberville odwrócił się do niej twarzą, a gdy powóz zakołysał się, powiedział pół żartem, pół drwiąco: – Teraz znów obejmij mnie ramionami, tak jak zrobiłaś to przedtem, moja ślicznotko. – Nigdy! – zawołała buntowniczo Tessa trzymając się jako tako, byle go nie dotknąć. – Pozwól mi złożyć jeden pocałunek na tych twoich czerwonych jak jagody usteczkach, a choćby na tym rozognionym policzku, a zatrzymam się, na mój honor, zatrzymam. Zaskoczona Tessa odsunęła się nieco dalej, co widząc Alec znów popędził konia, tak że trzęsło nimi jeszcze bardziej. – Czyż nic innego pana nie powstrzyma? – zawołała wreszcie z rozpaczą, patrząc na niego rozszerzonymi oczyma z wyrazem osaczonego zwierzęcia. A więc piękny strój, narzucony jej przez matkę, spowodował tak żałosne skutki! – Nie, droga Tesso – brzmiała odpowiedź. – Sama nie wiem... W takim razie dobrze... wszystko mi jedno – powiedziała żałośnie, cała zdyszana. Ściągnął lejce i gdy zwolnili, miał już złożyć na jej twarzy ów upragniony pocałunek, gdy Tessa, jakby w nagłym poczuciu wstydu, odsunęła się gwałtownie. Alec mając obie ręce zajęte powożeniem nie mógł temu manewrowi zapobiec. – Do diabła! Czekaj, teraz oboje skręcimy kark! – zaklął roznamiętniony. – A więc w ten sposób dotrzymujesz słowa, ty mała czarownico? – Dobrze – rzekła Tessa – już nie poruszę się więcej, skoro pan jest taki uparty. Ale myślałam, że pan będzie dla mnie dobry i zaopiekuje się mną jako mój krewny. – Niech diabli wezmą pokrewieństwo! A więc? – Ależ ja nie życzę sobie, by mnie ktokolwiek całował – mówiła błagalnie; duża łza zaczęła toczyć się po jej policzku, a kąciki ust drżały, gdy usiłowała powstrzymać się od płaczu. – Gdybym wiedziała, że tak będzie, wcale nie byłabym jechała! Ale on był nieugięty, więc Tessa siedziała spokojnie, a d'Urberville złożył na jej policzku zwycięski pocałunek. Zaledwie to uczynił, Tessa, zaczerwieniona ze wstydu,

chwyciła chusteczkę i wytarła na twarzy miejsce dotknięte jego ustami. Ujrzawszy to panicz poczuł się srodze urażony, gdyż było widoczne, że gest ten był odruchowy. – Jesteś dziwnie wrażliwa jak na wiejską dziewczynę – rzekł drwiąco. Tessa nie odpowiedziała na tę uwagę, której znaczenia nie rozumiała, nie bacząc, że go obraziła instynktownym wytarciem twarzy. W gruncie rzeczy gestem tym przekreśliła ów pocałunek, o ile to było fizycznie możliwe. Mając niejasne wrażenie, że towarzysz jej dąsa się na nią, patrzyła uparcie przed siebie, gdy jechali truchtem przez Melbury Down i Wingreen, gdy wtem zauważyła z rozpaczą, że mają jeszcze jeden spadek do przebycia. – Jeszcze tego pożałujesz – ciągnął dalej tym samym obrażonym tonem Alec zamachując się znów batem. – Chyba że zgodzisz się dobrowolnie, bym cię, pocałował, ale tym razem bez chusteczki. – Więc dobrze – westchnęła. – Ach, mój kapelusz. Muszę go podnieść. W chwili gdy to mówiła, kapelusz jej sfrunął ziemię, bowiem mimo że droga prowadziła jeszcze pod górę, jechali z dużą szybkością. D'Urberville zatrzymał się i chciał po niego pójść, tymczasem Tessa już wyskoczyła z drugiej strony. Przebiegła kawałek z powrotem i podniosła zgubę. – Daję słowo, że bez kapelusza jesteś jeszcze ładniejsza, o ile to możliwe – powiedział oglądając się za nią z kabrioletu. – No, a teraz wsiadaj! Na co czekasz? Tessa włożyła kapelusz, przypięła go do włosów, lecz nie ruszyła się z miejsca. – Nie, proszę pana – rzekła błyskając bielą zębów i czerwienią warg, a w oczach jej zapalił się błysk wyzwania i triumfu. – Nie wsiądę. Mam już tego dosyć! – Co! Nie chcesz usiąść obok mnie? – Nie, pójdę piechotą. – Ależ do Trantridge mamy jeszcze pięć czy sześć mil drogi! – Wszystko mi jedno, pójdę, choćby było nie wiem jak daleko. Zresztą za nami jedzie wóz z bagażem. – Ach, ty podstępna czarownico! A teraz przyznaj się, pewnie zrobiłaś umyślnie, że kapelusz sfrunął ci na ziemię. Przysiągłbym, że tak. Dyplomatyczny brak odpowiedzi potwierdził jego podejrzenie. Wtedy wpadł w złość, zaczął kląć i obsypał ją wyzwiskami, jakie mu tylko przyszły do głowy, mszcząc się za jej podstęp. Zawróciwszy nagle koniem chciał na nią

najechać i w ten sposób zamknąć ją w kącie pomiędzy powozem i płotem. Nie mógł jednak tego uczynić z obawy, że ją zrani. – Powinien się pan wstydzić, że używa pan takich brzydkich wyrazów! – zawołała z oburzeniem Tessa z płotu, na który się wdrapała. – Wcale mi się pan nie podoba! Nie cierpię pana, nienawidzę! Wrócę do matki, i basta! Spojrzawszy na nią d'Urberville odzyskał dobry humor i wybuchnął serdecznym śmiechem. – Za to ty podobasz mi się jeszcze bardziej! – zawołał. – No, chodź, niech już będzie zgoda! Już nigdy tego nie zrobię wbrew twojej woli, przysięgam ci! Ale Tessa nie dała się namówić na wejście do kabrioletu. Mimo to nie sprzeciwiała się, by jechał tuż obok niej. W ten sposób wolnym krokiem zbliżali się do Trantridge. Od czasu do czasu d'Urberville'a ogarniała wściekłość, pomieszana z przykrością, gdy widział, że swym zachowaniem zmusił ją do pójścia piechotą. Co prawda mogła mu teraz spokojnie zaufać, ponieważ jednak straciła do niego zaufanie, szła dalej pieszo, zamyślona, jakby zastanawiając się, czy nie byłoby rozsądniej powrócić do domu. Skoro jednak postanowiła jechać, to cofnąć się bez poważniejszej racji byłoby chwiejnością, a może nawet dziecinadą. Jakże mogłaby teraz stanąć przed rodzicami, zabrać z powrotem kuferek i przekreślić cały plan uratowania rodziny, a to wszystko dla jakichś tam sentymentalnych powodów! Kilka minut później w oddali ukazały się kominy folwarku The Slopes, a na prawo w zacisznym zakątku podwórze z domkiem dla drobiu – cel drogi Tessy.

Rozdział 9 Społeczeństwo kur, wśród których Tessa objęła stanowisko dozorczyni, żywicielki, pielęgniarki, chirurga i przyjaciółki, miało swoją kwaterę główną w starej, krytej strzechą chatce, zbudowanej na ogrodzonym placu, który był dawniej ogrodem, lecz obecnie stał się zdeptanym, piaszczystym podwórkiem. Chatka obrosła cała bluszczem, a jej komin opleciony gałązkami tej pasożytniczej rośliny wyglądał niczym wieża w ruinach. Dolne pokoje zostały całkowicie oddane na użytek kur, spacerujących dokoła z minami właścicielek, jak gdyby dom ten był zbudowany przez nie, a nie przez obróconych już w proch i spoczywających dziś na cmentarzu dzierżawców. Potomkowie dawnych właścicieli uważali niemal za ujmę dla swej rodziny, że ów dom tak przez nich ukochany, dom, który niegdyś kosztował ich dziadów tyle pieniędzy i służył tylu pokoleniom, zanim państwo d'Urberville tu przybyli i pobudowali się, został tak obojętnie przeznaczony przez panią Stoke-d'Urberville na kurzą farmę, gdy tylko cała posiadłość zgodnie z prawem dostała się w jej ręce. – Za naszych pradziadów – mówili – dom ten był dość dobry dla ludzi, nie dla kur. W pokoju, gdzie niegdyś dziesiątki niemowląt popłakiwało przy karmieniu, teraz słychać było stukanie dziobów kurcząt wylęgających się z jaj. Na miejscu, gdzie niegdyś siadywali w fotelach spokojni rolnicy, dziś stały kojce pełne rozgdakanych kur. W kącie, gdzie kiedyś buzował ogień na kominku, leżały przewrócone ule, a kury składały w nich jajka; grządki przed domem, dawniej starannie okopane łopatami i pielęgnowane przez troskliwych gospodarzy, zostały teraz w dziki sposób rozgrzebane przez koguty. Ogród dokoła domku był otoczony murem, a wejście do wewnątrz prowadziło przez jedyne drzwi. Nazajutrz rano, gdy Tessa od godziny zajęta była wprowadzaniem różnych zmian i ulepszeń, jak przystało na znającą się na rzeczy córkę hodowcy drobiu, drzwi w murze otworzyły się i weszła pokojówka w białym czepeczku i fartuszku. Przyszła z dworu. – Pani d'Urberville prosi, jak zwykle, o kury – powiedziała, a widząc, że Tessa nie rozumie, o co chodzi, wyjaśniła: – Nasza pani jest stara i niewidoma. – Niewidoma! – zawołała Tessa.

Zanim w myśli jej zdążyło się skrystalizować podejrzenie, obudzone tą wiadomością, Tessa zgodnie ze wskazówkami swej towarzyszki wybrała dwa najpiękniejsze okazy hamburczyków i poprzedzana przez pokojówkę trzymającą również w objęciach dwa koguty, poszła do położonego tuż obok dworu. W pałacu, choć ozdobnym i okazałym, można było – w tej przynajmniej jego części – zauważyć ślady wskazujące na zamiłowanie właścicielki do ptactwa: przed frontowymi drzwiami fruwały piórka, a na trawnikach stały kojce dla kur. W salonie na parterze, zagłębiona w fotelu, obrócona tyłem do światła siedziała właścicielka i pani tego majątku, siwowłosa kobieta, licząca nie więcej niż sześćdziesiąt lat, a może nawet mniej, ubrana w duży czepek. Miała ruchliwą twarz, jaką miewają zwykle ci, którzy tracili wzrok stopniowo, po uporczywej walce o zachowanie go, aż wreszcie z buntem w duszy poddawali się losowi, w przeciwieństwie do apatycznych twarzy ludzi od dawna ociemniałych lub ślepych od urodzenia. Tessa, trzymając w każdej ręce swe pierzaste brzemię, zbliżyła się do niej. – Ach, więc to ty jesteś tą młodą kobietą, która przyjechała, by zaopiekować się moimi ptakami? – zapytała pani d'Urberville usłyszawszy obce kroki. – Mam nadzieję, że będziesz dla nich dobra. Mój rządca mówił, że doskonale się do tego nadajesz. Gdzie są moje kureczki? Ach, to Strut! Ale dziś jest jakoś mniej żwawy niż zwykle. Pewnie przestraszył się znalazłszy się w obcych rękach. Fena tak samo, tak, oboje są trochę wystraszeni, prawda, moje skarby? Ale wkrótce do ciebie przywykną. Gdy starsza pani to mówiła, Tessa i pokojówka, posłuszne jej gestom, po kolei umieszczały kury na jej kolanach, a ona obmacywała je od głowy do ogona badając ich dzioby, grzebienie, skrzydła i łapy. Za pomocą dotyku rozpoznawała je natychmiast, a żadne złamane lub zabrudzone piórko nie uszło jej uwagi. Dotykała woli i natychmiast poznawała, co jadły, czy nie za mało lub za dużo, a jej ruchliwa twarz żywą mimiką wyrażała krytykę albo pochwałę, w zależności od tego, co jej przyszło do głowy. Ptaki przyniesione przez dziewczęta zostały odniesione z powrotem na podwórze i cały ten proces powtarzał się, dopóki wszystkie ulubione kury i koguty nie zostały przedstawione starej pani, a więc hamburczyki, benthamy, dorkingi i wszystkie inne, jakie wówczas były w modzie; przy tym właścicielka ich rzadko kiedy się myliła, gdy chodziło o rozpoznanie pierzastych gości, które kolejno brała na kolana.

Cały ten obrządek przypominał Tessie uroczystość konfirmacji, przy czym pani d'Urberville była biskupem, kury – młodzieżą konfirmowaną, a ona i pokojówka – proboszczem i wikarym tutejszej parafii. Pod koniec ceremonii pani d'Urberville krzywiąc się i marszcząc twarz zapytała niespodziewanie Tessę: – Czy umiesz gwizdać? – Gwizdać, proszę pani? – Tak, gwizdać melodie. Tessa, podobnie jak prawie wszystkie wiejskie dziewczęta, umiała gwizdać, aczkolwiek w eleganckim towarzystwie nie ośmieliłaby się tą sztuką popisywać. Mimo to nieśmiało przyznała się, że umie. – W takim razie będziesz musiała odbywać co dzień ćwiczenia. Był tu chłopak, który umiał to doskonale, ale już odszedł. Chciałabym, żebyś gwizdała moim gilom. Ponieważ nie mogę ich widzieć, pragnęłabym je choć słyszeć; w ten sposób uczymy je różnych melodii. Elżbieto, pokaż jej, gdzie są klatki. Musisz rozpocząć to już od jutra, gdyż inaczej powrócą znów do swego ćwierkania. W ostatnich dniach były trochę zaniedbane. – Pan d'Urberville gwizdał im dziś rano, proszę pani! – rzekła pokojówka. – On? Ech!... Starsza pani skrzywiła się z niechęcią i nie dała innej odpowiedzi. W ten sposób zakończyło się przyjęcie Tessy przez jej rzekomą krewną, a ptaki zostały odniesione z powrotem na swoje miejsce. Tessę nie bardzo zdziwiło zachowanie pani d'Urberville. Po zapoznaniu się z domem nie spodziewała się niczego innego. Była jednak daleka od przypuszczenia, że pani d'Urberville nie słyszała ani słowa o ich domniemanym pokrewieństwie. Dziewczyna doszła do wniosku, że ociemniała dama nie żywi dla syna gorętszego uczucia. Ale tu również się myliła. Pani d'Urberville nie była pierwszą matką, która, choć z uczuciem żalu, musiała jednak kochać swoje dziecko i czuć do niego gorzkie przywiązanie. Mimo niemiłego wrażenia, jakie odniosła wczoraj, Tessa skłonna była polubić nowość i swobodę swego obecnego stanowiska, teraz gdy słońce znów zaświeciło, a ona objęła swoje obowiązki; toteż z ciekawością zabrała się do wypróbowania swej umiejętności w dziwacznej sztuce, jakiej od niej wymagano. Chciała się upewnić, czy będzie mogła utrzymać swoją posadę. Skoro tylko znalazła się sama w otoczonym murem

ogrodzie, usiadła na kojcu i z powagą złożyła wargi w dzióbek, by rozpocząć od dawna poniechane ćwiczenia w gwizdaniu. Przekonała się jednak, że dawny jej talent w tym kierunku ograniczał się obecnie do dmuchania ustami, bez wydania jednej czystej nutki. Dmuchała więc daremnie i dmuchała, dziwiąc się, jak mogła stracić taką, zdawałoby się, wrodzoną umiejętność, gdy nagle zauważyła jakieś poruszenie między gałęźmi bluszczu oplatającymi mur jak również cały domek. Spojrzawszy w tym kierunku zobaczyła, że ktoś zeskakuje z muru na ziemię. Był to Alec d'Urberville, którego nie widziała na oczy od czasu, gdy poprzedniego dnia przywiózł ją był przed domek ogrodnika, gdzie zamieszkała. – Dalibóg! Na honor! – zawołał. – Nigdy jeszcze natura i sztuka nie stworzyły czegoś równie pięknego jak ty, kuzynko Tesso (słowo “kuzynko" zabrzmiało nieco ironicznie). Obserwowałem cię spoza parkanu. Wyglądasz niby statua wyobrażająca Niecierpliwość, układasz te swoje śliczne, różowe usteczka jak do gwizdania i fiukasz, i fiukasz klnąc po cichu i nie mogąc wydobyć jednej nutki. Widzę, że się złościsz, iż nie możesz tego zrobić. – Może byłam zła, ale wcale nie klęłam. – Aha, rozumiem, po co ta próba, to z powodu gilów. Moja matka chce, żebyś prowadziła dalej ich muzyczną edukację. Jakiż to z jej strony egoizm! Chyba dozorowanie tych przeklętych kur i kogutów jest już dostateczną pracą dla każdej dziewczyny. Gdybym był na twoim miejscu, to odmówiłbym kategorycznie. – Ależ matka pana specjalnie wymaga, bym to robiła, i chce, bym była gotowa już na jutro rano. – Doprawdy? W takim razie dam ci kilka lekcji. – Nie, nie! – zawołała Tessa cofając się ku drzwiom. – Nie bądź głupia! Nie mam zamiaru cię dotknąć. Słuchaj, ja stanę po jednej stronie tej drucianej siatki, a ty po drugiej. W ten sposób będziesz się czuła zupełnie bezpieczna. A teraz uważaj! Zaciskasz wargi zbyt mocno. Trzeba ot tak! Słowa te wprowadził w czyn i zagwizdał parę taktów piosenki Odwróć, odwróć usta twoje... Ale Tessa tej aluzji nie zrozumiała. – Teraz spróbuj ty – powiedział. Starała się utrzymać powagę, twarz jej przybrała surowość rzeźby. Ale on nie przestawał nalegać, wreszcie Tessa chcąc się go pozbyć złożyła wargi według jego

wskazówek, tak aby wydobyć czysty ton. Zamiast tego roześmiała się smutno, a potem poczerwieniała, zła, że się roześmiała. Zachęcał ją: – Spróbuj jeszcze raz! Tym razem Tessa była poważna, żałośnie poważna; spróbowała raz jeszcze i niespodziewanie udało jej się wydać czysty, okrągły dźwięk. Przyjemność, jaką odczuła widząc, że jej się powiodło, stłumiła w niej na chwilę wszystkie inne uczucia; oczy jej pojaśniały i bezwiednie uśmiechnęła się do swego towarzysza. – Nareszcie! Dałem ci dobry początek, teraz wszystko pójdzie już jak z płatka. Widzisz, powiedziałem, że się do ciebie nie zbliżę, i mimo pokusy, jakiej dotychczas nie doznał żaden śmiertelnik, dotrzymałem słowa... Tesso, czy nie uważasz, że moja matka jest starą dziwaczką? – Jeszcze za mało ją poznałam, proszę pana. – Przekonasz się sama, że tak jest naprawdę, inaczej nie kazałaby ci uczyć gile gwizdania. W tej chwili nie jestem u niej w łaskach, ale ty staniesz się jej faworytką, o ile będziesz się dobrze obchodziła z jej zwierzakami. Do widzenia! Jeżeli napotkasz jakie trudności, to nie zwracaj się do rządcy. Przychodź wprost do mnie. Przy takich to porządkach w gospodarstwie Tessa Durbeyfield zaczęła pełnić swoje obowiązki. Przebieg zdarzeń pierwszego dnia jej pobytu powtarzał się wiernie przez wiele dni następnych. Przyzwyczaiła się do obecności Aleca d'Urberville dzięki zręczności, z jaką prowadził z nią wesołe rozmowy i żartobliwie nazywał “kuzynką", gdy byli sami; toteż w stosunku do niego pozbyła się swej pierwotnej nieśmiałości, aczkolwiek bliskość ta nie budziła w niej uczucia, które zwykle rodzi inną nieśmiałość, bardziej tkliwego rodzaju. Była mu jednak bardziej powolna, niż gdyby ich łączyła zwykła znajomość, a to na skutek nieuniknionej zależności od jego matki i wskutek względnej bezradności staruszki wobec syna. Wkrótce przekonała się, że gwizdać dla gilów w pokoju pani d'Urberville nie było zajęciem zbyt uciążliwym, szczególnie gdy odzyskała już tę umiejętność – przecież nauczyła się od swej muzykalnej matki wielu melodyjek doskonale nadających się dla tych małych śpiewaków. Chwile spędzane co rano na gwizdaniu przy klatkach były dla niej jeszcze przyjemniejsze niż ćwiczenia w ogrodzie. Nie będąc skrępowana obecnością

młodego człowieka ściągała wargi, przysuwała je do prętów klatki i z nieprzymuszonym wdziękiem ćwierkała swym uważnym słuchaczom. Pani d'Urberville sypiała w wielkim, wspartym na czterech kolumnach łożu, osłoniętym ciężką adamaszkową kotarą; gile zajmowały ten sam pokój i w pewnych godzinach fruwały swobodnie, zostawiając małe, białawe ślady na meblach i obiciach. Pewnego dnia, gdy Tessa jak zwykle odbywała swoją lekcję przy oknie, gdzie były ustawione klatki, wydało jej się, że za łóżkiem usłyszała jakiś szmer. Starej pani nie było wtedy w pokoju i odwróciwszy się dziewczyna miała wrażenie, że pod frędzlą kotary widzi czubki męskich butów. Wobec tego zaczęła gwizdać tak fałszywie, że ów podsłuchujący – o ile się tam naprawdę znajdował – musiał się zorientować, że jego obecność została odkryta. Odtąd Tessa co rano odchylała kotarę, lecz nigdy nikogo tam nie znalazła. Widocznie Alec d'Urberville zrozumiał, że lepiej będzie powstrzymać się od takich wybryków i nie przerażać jej podobnymi zasadzkami.

Rozdział 10 Każda wieś miewa swe idiosynkrazje, swój ustrój, nawet własny kodeks moralności. Lekkość obyczajów niektórych młodych kobiet w Trantridge i w jego sąsiedztwie była powszechnie znana i może symptomatyczna dla lekkomyślnego ducha tego, kto w tej okolicy władał majątkiem The Slopes. Okolica ta miała jeszcze jedną, bardziej zakorzenioną wadę: ludzie pili tu na umór. Głównym tematem rozmów w pobliskich farmach bywała zwykle bezcelowość oszczędzania pieniędzy; matematycy w roboczych bluzach, wsparci na pługach lub motykach, zagłębiali się w drobiazgowe kalkulacje, by dowieść, że pomoc ze strony gminy skuteczniej zaspokaja potrzeby ludzi na starość niż oszczędności uciułane z ich zarobków przez całe życie. Najmilszą rozrywką tych filozofów było pójście w sobotę wieczorem po skończonej robocie do Chaseborough, chylącego się do upadku targowego miasteczka, odległego o mniej więcej trzy mile. Powracało się stamtąd następnego dnia o świcie po to, by spędzić niedzielę na przesypianiu skutków niestrawności spowodowanej wypiciem oryginalnej mieszaniny, którą sprzedawano jak piwo w zmonopolizowanych, niegdyś prywatnych szynkach. Przez dłuższy czas Tessa nie brała udziału w tych cotygodniowych pielgrzymkach. Lecz za namową miejscowych gospodyń, niewiele starszych od niej (wynagrodzenie najemnych rolników było takie samo, gdy mieli dwadzieścia jeden lat czy czterdzieści, dlatego małżeństwa zawierano tu wcześnie), wreszcie zgodziła się pójść. Pierwsza wyprawa przyniosła jej więcej przyjemności, niż się spodziewała, a po całotygodniowej, monotonnej pracy na kurzej farmie wesołość towarzyszy udzieliła się i Tessie. Uczestniczyła więc coraz częściej w tych wycieczkach. Była zgrabna, interesująca i znajdowała się nieledwie na progu kobiecości, toteż jej, zjawienie się ściągało na nią chytre spojrzenia próżniaków wałęsających się po ulicach Chaseborough; z tego względu, choć czasem chodziła tam sama, jednak zawsze o zmierzchu przyłączała się do kolegów, aby w ich towarzystwie powrócić bezpiecznie do domu. Przez miesiąc czy dwa wszystko szło tym trybem, aż do pewnej soboty we wrześniu, kiedy dzień targowy zbiegł się z jarmarkiem; skorzystali z tego pielgrzymi z Trantridge, żeby się podwójnie uraczyć w szynkach. Dnia tego zajęcia Tessy przeciągnęły

się dłużej niż zwykle, więc towarzysze jej przybyli do miasteczka dużo wcześniej niż ona. Był piękny wrześniowy wieczór na chwilę przed zachodem słońca, gdy żółte światła walczą z błękitnymi cieniami przeplatając się z nimi smugami cienkimi jak włos, a samo powietrze jest widzialne bez pomocy bardziej stałych obiektów prócz niezliczonych skrzydlatych owadów wirujących w górze. W tej słabo oświetlonej mgiełce Tessa szła nie spiesząc się. O zbieżności dnia targowego z jarmarkiem dowiedziała się dopiero po przyjściu na miejsce, gdy już zapadał zmierzch. Załatwiła szybko swe skromne zakupy i jak zwykle zaczęła się rozglądać szukając wieśniaków z Trantridge. Na razie nie mogła ich znaleźć; powiedziano jej, że wielu z nich poszło na tak zwaną prywatną tańcówkę, odbywającą się w domu pewnego handlarza sianem i torfem, który prowadził transakcję z ich folwarkiem. Dom ten był położony w ustronnym zakątku miasteczka i Tessa poszukując drogi natknęła się niespodzianie na pana d'Urberville stojącego na rogu ulicy. – To ty, moja ślicznotko? O tak późnej godzinie? – spytał. Odpowiedziała, że po prostu czeka na towarzyszy, aby razem z nimi powrócić do domu. – Jeszcze się zobaczymy – zawołał za nią przez ramię, widząc, że skręciła w boczną uliczkę. Zbliżając się do domu handlarza usłyszała dźwięki skrzypiec grających szkocki taniec reel, rozbrzmiewające w jakimś budynku w głębi podwórza, natomiast nie słyszała stąpań tańczących – rzecz szczególna w tych stronach, gdzie zwykle tupot stóp zagłusza muzykę. Ponieważ drzwi frontowe były otwarte na oścież, mogła, o ile zmierzch na to pozwalał, poprzez dom dojrzeć znajdujący się za nim ogród; nikt nie odpowiedział na jej pukanie, więc poszła przez sień na ścieżkę prowadzącą do budynku, skąd dochodziły dźwięki skrzypiec. Była to szopa bez okien używana jako skład; z jej otwartych drzwi spływała w mrok rozjarzona żółtym światłem mgła, którą na razie Tessa wzięła za oświetlony dym, lecz, podszedłszy bliżej zauważyła, że była to chmura kurzu rozjaśniona blaskiem świec palących się wewnątrz. Zamglony ich blask rysował kontur drzwi na tle mroku panującego w ogrodzie.

Tessa podeszła blisko i zajrzawszy do środka spostrzegła niewyraźne sylwetki podskakujące do góry i opadające na dół zgodnie z figurami tańca. Bezgłośność ich stąpań tłumaczyła się tym, że wszyscy mieli obuwie oblepione kruszynami siana i torfu i tańczyli w kurzu powstałym z ich resztek; kurz ten rozwiewany przez roztańczone stopy utworzył ów mglisty opar, w który spowita była cała ta scena. Starte na proch zmurszałe okruchy torfu i siana, zmieszane z potem tancerzy, tworzyły jakby roślinno-ludzki pyłek kwiatowy; dźwięki skrzypiec rozbrzmiewały w nim słabo w przeciwieństwie do zapału, z jakim wybijano rytm tańca. Tańczący kaszlali i kaszląc śmieli się. W mętnym, niewyraźnym świetle wyglądali na tłum satyrów obejmujących nimfy; każdy bożek Pan wirował ze swoją Syrinx , każda Lotis usiłowała wymknąć się swojemu Priapusowi, choć nigdy jej się to nie udawało. Od czasu do czasu któraś para stawała we drzwiach, by zaczerpnąć powietrza, a gdy mgła nie przesłaniała już ich postaci, owi półbogowie stawali się znów dobrze znanymi osobami z najbliższego sąsiedztwa. Jakiejże metamorfozie potrafiło ulec Trantridge w przeciągu tych kilku krótkich godzin! Paru Sylenów spośród tego tłumu rozsiadło się na ławkach i wiązkach siana pod ścianą budynku; jeden z nich poznał Tessę. – Nasze dziewczęta uważają, że nie wypada im tańczyć w gospodzie “Pod Kwiatem Lilii", nie chcą, by każdy wiedział, kto jest ich wybranym kawalerem – tłumaczył jej. – Zresztą gospoda często zamyka się, zanim zdążą się rozkrochmalić. Wobec tego przychodzimy tutaj i posyłamy sobie po trunki. – Ale kiedy wracacie do domu? – zapytała Tessa z pewnym niepokojem. – Wkrótce, prawie zaraz. Właśnie kończy się ostatni dżig. Więc czekała. Reel zbliżał się ku końcowi i część towarzystwa zamierzała już wracać. Ale inni nie zgodzili się na to i rozpoczęto nowy taniec. “Ten pewnie będzie już ostatni" – pomyślała Tessa, lecz niestety, po tym nastąpił inny. Zaczęła się martwić i niepokoić, skoro jednak czekała już tak długo, była zmuszona czekać jeszcze dłużej, gdyż ze względu na jarmark drogi pełne były włóczęgów mogących mieć złe zamiary. Nie przerażały jej zwykłe, możliwe do przewidzenia niebezpieczeństwa, ale lękała się nieznanego. Gdyby znajdowała się blisko Marlott, bałaby się daleko mniej. – Nie denerwuj się tak, moja duszko – perswadował jej krztusząc się od kaszlu młodzieniec o spotniałej twarzy, w słomkowym kapeluszu zsuniętym tak głęboko na tył

głowy, że rondo otaczało mu czoło niby aureolą świętych. – Czego się tak śpieszysz? Jutro, Bogu dzięki, jest niedziela i możemy śmiało przespać godzinę nabożeństwa w kościele. Zatańcz lepiej ze mną. Tessa lubiła taniec, ale tutaj nie chciała tańczyć. Ruchy splecionych par stawały się coraz bardziej namiętne; od czasu do czasu muzykanci, ukryci poza świetlistym słupem kurzu, zmieniali melodie grając przy strunniku lub drzewcem smyczka, lecz to nikomu nie przeszkadzało i zziajane sylwetki wirowały dalej. Pary nie zmieniały się, o ile między danserami istniała, wzajemna sympatia. Zmiana partnerów oznaczała po prostu, że niektóre pary nie dobrały się jeszcze ku wspólnemu zadowoleniu, a o tej porze każda para była już odpowiednio dobrana. Wtedy to właśnie rozpoczynała się faza marzenia i ekstazy, a wzruszenie przybierało znaczenie niemal kosmiczne i tylko jakaś przypadkowa przeszkoda mogłaby tych ludzi powstrzymać od snucia marzeń, jeżeli pragnęli snuć je dalej. Nagle rozległ się głuchy łoskot: jedna z wirujących par upadła i tancerze leżeli na ziemi, splątani ze sobą. Następna para, nie mogąc się zatrzymać, z rozpędu runęła na przeszkodę. W ogólnej chmurze pyłu powstała dokoła leżących inna, mniejsza, w której zaledwie można było rozróżnić plątaninę poruszających się gwałtownie nóg i ramion. – Czekaj, mój panie, będziesz miał się z pyszna, kiedy powrócimy do domu! – rozległ się spod stosu ludzi piskliwy okrzyk nieszczęsnej partnerki, której kawaler przez swą niezgrabność spowodował ten wypadek. Trzeba dodać, że partnerka była jego niedawno poślubioną żoną; w Trantridge taki dobór par tanecznych nie był czymś niezwykłym, dopóki małżonków łączyło jeszcze uczucie. A w ich późniejszym pożyciu zdarzało się często, że chcąc podczas zabawy uniknąć, by jedno z małżonków zostało bez pary, oboje tańczyli ze sobą. Poza plecami Tessy w mroku ogrodu rozległ się głośny śmiech i złączył się z ogólnym wybuchem śmiechu na sali. Tessa obejrzała się i zobaczyła czerwony ognik cygara: stał tam samotnie Alec d'Urberville. Skinął ku niej i Tessa niechętnie zbliżyła się do niego. – Co ty tu robisz, moja ślicznotko? Była tak zmęczona po tym długim dniu i chodzeniu, że wyznała mu swoje strapienie; powiedziała, że już od czasu, gdy się z nim spotkała, czeka na towarzyszy, by powrócić razem do domu, ponieważ nocą boi się iść samotnie mało znaną drogą.

– Zdaje mi się jednak – dodała – że oni nigdy nie zdecydują się odejść i chyba nie będę już czekała dłużej. – Słusznie, nie czekaj na nich. Wprawdzie przyjechałem tu dziś konno, ale przyjdź do gospody “Pod Kwiatem Lilii", wynajmę tam bryczkę i odwiozę cię do domu. Tessa, aczkolwiek propozycja ta jej pochlebiała, nie pozbyła się jeszcze swej dawnej nieufności do Aleca i mimo ich ociągania się z powrotem, wolała wrócić do domu razem z robotnikami. Odpowiedziała więc, że jest mu bardzo wdzięczna, lecz nie chce go fatygować. – Przyrzekłam, że będę na nich czekała, więc oni liczą na mnie. – Dobrze, moja niezależna panno. Rób, jak chcesz... Wobec tego nie mam się co śpieszyć... Boże, jakiego tu oni narobili zamieszania! Alec nie wszedł w krąg światła, lecz niektórzy z tańczących zauważyli go, a jego obecność przyczyniła się do przerwania na chwilę tańca i do zorientowania się, że czas mija. Gdy zapalił zgasłe cygaro i odszedł, ludzie z Trantridge zaczęli się oddzielać od przybyszów z innych farm i gotowali się do tłumnego odejścia. Zebrali swoje kosze i tłumoczki i w pół godziny później, gdy zegar wybił kwadrans po jedenastej, rozciągnęli się długim wężem na drodze wiodącej poprzez wzgórza do ich domostw. Mieli przed sobą trzy mile suchej i białej drogi, dzięki księżycowi bielszej dziś niż zwykle. Tessa, idąc w gromadzie to z jedną, to z drugą grupą ludzi, zauważyła wkrótce, że niektórzy mężczyźni, znalazłszy się na świeżym powietrzu po obfitym uraczeniu się alkoholem, idą zygzakiem i zataczają się. Niektóre, bardziej lekkomyślne kobiety miały również chód niepewny; między innymi ciemnowłosa virago Kar Darch, zwana Damą Pikową, do niedawna kochanka d'Urberville'a, jej siostra Nancy, zwana Damą Karową, i pewna młoda mężatka, która zdążyła się już przewrócić. Jakkolwiek czyimś prostaczym, pozbawionym złudy poezji oczom mogli w danej chwili wydawać się wulgarni i niezgrabni, to we własnym mniemaniu wyglądali zupełnie inaczej. Szli mając wrażenie, że unoszą się w jakiejś podtrzymującej ich przestrzeni, pełni nowych i głębokich myśli, doznając uczucia, że łącznie z dokolną przyrodą tworzą całość, której wszystkie cząstki w radosnej harmonii przenikają się wzajemnie. Byli tak wzniośli jak księżyc i gwiazdy nad nimi, zaś księżyc i gwiazdy płonęły podobnym uniesieniem jak oni.

Tessa wyniosła z ojcowskiego domu tak bolesne wspomnienia tego rodzaju, że świadomość stanu, w jakim znajdowali się jej towarzysze, zepsuła przyjemność, którą odczuwała na początku tej przechadzki w świetle księżyca. Mimo to nie odłączyła się od gromady z powodów, o których wyżej była mowa. Na głównym gościńcu szli rozproszeni, lecz teraz droga ich wiodła przez polne wrota, a gdy idący na przedzie nie mogli się uporać z ich otwarciem, wszyscy zgromadzili się razem. Na czele gromady szła Kar, Dama Pikowa, niosąc w wiklinowym koszu wiktuały dla matki, własny materiał na firanki oraz inne zakupy na cały tydzień. Kosz był duży i ciężki, więc Kar dla wygody umieściła go na głowie, gdzie chwiał się w ryzykownej równowadze, gdy szła trzymając się pod boki. – Kar, co tam pełznie po twoich plecach? – zapytał nagle ktoś z gromady. Wszyscy na nią spojrzeli. Miała na sobie jasną suknię z wzorzystego kretonu, a z tyłu głowy, sięgając poniżej pasa, zwieszał się rodzaj sznura, coś niby warkocz Chińczyka. – Pewnie rozwiązały się jej włosy – powiedział ktoś inny. Nie, to nie były włosy: był to czarny strumień czegoś, co wyciekało z kosza i niby lepki wąż połyskiwało w spokojnym, chłodnym blasku księżyca. – To melasa – orzekła jakaś spostrzegawcza gospodyni. Istotnie, była to melasa. Stara babka Damy Pikowej miała słabość do słodyczy. Miodu dawały jej dość własne ule, lecz melasa była jej ulubionym przysmakiem, więc Kar chciała jej zrobić niespodziankę. Ciemnowłosa dziewczyna szybkim ruchem zdjęła z głowy kosz i przekonała się, że naczynie z melasą było stłuczone. Tymczasem niezwykły widok, jaki przedstawiały plecy Kar, wywołał ogólny wybuch śmiechu, co rozgniewało czarną damę pobudzając ją do natychmiastowego pozbycia się tej śmiesznej ozdoby w pierwszy, lepszy sposób, jaki jej wpadł do głowy, i bez pomocy tych, którzy się z niej wyśmiewali. Rozzłoszczona, pobiegła na łąkę, przez którą mieli, iść, i rzuciwszy się na wznak na ziemię zaczęła z całej siły trzeć suknią o trawę, wykręcając się i sunąc na plecach, podparta łokciami. Śmiech rozległ się jeszcze głośniej; jedni opierali się o płoty, drudzy o słupy, jeszcze inni na swych laskach, nie mogąc się utrzymać na nogach na skutek konwulsyjnego śmiechu, jaki wywołał widok dziewczyny. Nasza bohaterka, Tessa, dotychczas spokojna, w tej chwili szalonej wesołości nie mogła nie przyłączyć się do innych.

Przyniosło jej to nieszczęście pod niejednym względem. Zaledwie czarna dama posłyszała pośród śmiechu innych bardziej wstrzemięźliwy i dźwięczny śmiech Tessy, gdy tlejące w niej od dawna poczucie rywalizacji rozżarzyło się do szaleństwa. Skoczyła na równe nogi i stanęła przed tą, która była przedmiotem jej nienawiści. – Jak śmiesz wyśmiewać się ze mnie, ty dziewko! – krzyknęła. – Nie mogłam się powstrzymać widząc, że inni robią to samo – tłumaczyła się Tessa śmiejąc się dalej. – Aha, zdaje ci się, że jesteś lepsza od innych, dlatego że w tej chwili jesteś jego ulubienicą. Ale poczekaj no, moja panno! Poczekaj! Jestem warta dwa razy więcej niż taka jak ty. Popatrz no na mnie! Przyjrzyj się!... Tessa ze zgrozą ujrzała, że czarna dama zaczyna ściągać z siebie stanik (którego ze względu na śmieszną sytuację rada była pozbyć się jak najprędzej), aż obnażyła pełny gors, plecy i ramiona; w świetle księżyca zajaśniały one doskonałą okrągłością kształtów zmysłowej wiejskiej dziewczyny, piękne i jasne niczym rzeźba Praksytelesa. Kar zacisnęła pięści i stanęła w wyzywającej postawie, chcąc bić się z Tessą. – A więc to tak? Wiedz, że nie będę się z tobą biła! – oświadczyła wyniośle Tessa. – I gdybym była wiedziała, coś ty za jedna, nie poniżyłabym się do przebywania w towarzystwie takiej dziewki jak ty!... Treść tego nader dosadnego przemówienia ściągnęła na nieszczęsną głowę ślicznej Tessy cały potok wyzwisk, szczególnie ze strony Damy Karowej, którą łączył z d'Urberville'em taki sam stosunek, o jaki posądzano Kar, i która razem z tą ostatnią wystąpiła przeciw wspólnemu wrogowi. Kilka innych kobiet uderzyło w ten sam ton z zapalczywą wrogością, jakiej żadna z nich nie byłaby okazała, gdyby nie spędzony na hulance wieczór. W tym stanie rzeczy mężowie i kochankowie uważając, że Tessa została potraktowana niesprawiedliwie, i starając się przywrócić spokój, stanęli w jej obronie, lecz natychmiastowym skutkiem owych starań było tylko zaostrzenie wojny. Tessa była oburzona i zawstydzona. Nie myślała już o samotnej drodze ani o późnej godzinie, jedynym jej pragnieniem było odłączyć się jak najprędzej od tej całej bandy. Wiedziała dobrze, że lepsi spośród nich będą jutro żałowali wybuchu złości. Wszyscy weszli już na łąkę, a ona cofnęła się nieco, aby umknąć samotnie, gdy nagle jakiś jeździec wysunął się prawie bezszelestnie spoza płotu ogradzającego drogę i spojrzenie Aleca d'Urberville ogarnęło całą scenę.

– Ludzie, cóż to, u diabła, za burda? – spytał. Nikt nie pośpieszył z odpowiedzią. Alec co prawda nie potrzebował żadnego wyjaśnienia. Usłyszawszy ich głosy, gdy znajdował się jeszcze w pewnym oddaleniu, podjechał ukradkiem bliżej i dowiedział się wszystkiego, o co mu chodziło. Tessa stała na uboczu przy ogrodzeniu. D'Urberville nachylił się ku niej i szepnął: – Wskocz za mną na siodło, a w sekundę znajdziemy się daleko od tych rozwrzeszczanych kotów. Dziewczyna była bliska omdlenia, tak żywo odczuła, że nastąpiła chwila przełomowa. W każdym innym wypadku nie byłaby przyjęła podobnej pomocy i towarzystwa, tak jak ich nie przyjmowała tyle razy przedtem; nawet teraz obawa samotności nie byłaby jej zmusiła do postąpienia inaczej. Ale zaproszenie przyszło właśnie w tym krytycznym momencie, kiedy jeden skok na konia zmieniłby jej strach i wstręt do przeciwników w triumf nad nimi, i Tessa poddała się impulsowi: wspięła się na wrota, zaczepiła się końcem bucika o stopę Aleca i wskoczyła za nim na siodło. Oboje pędzili już w szarej dali, nim rozkrzyczani pijacy spostrzegli, co się stało. Dama Pikowa zapomniała o poplamionym staniku, stanęła obok Damy Karowej i potykającej się wciąż młodej mężatki i wszystkie zapatrzyły się z uporem w kierunku, gdzie tętent konia powoli zamierał w ciszy drogi. – Na co się tak gapicie? – zapytał jeden z mężczyzn, który nie zauważył tego incydentu. – Ha-ha-ha! – zaśmiała się czarnowłosa Kar. – Hi-hi-hi! – zawtórowała jej pijana mężatka opierając się na ramieniu swego czułego małżonka. – Hu-hu-hu! – śmiała się matka czarnowłosej Kar i muskając palcem meszek pod nosem, wyjaśniła lakonicznie: – To się nazywa wpaść z deszczu pod rynnę. Po czym te dzieci wsi, którym nawet nadużycie alkoholu nie mogło na dłużej zaszkodzić, udały się polną ścieżką w dalszą drogę. Gdy tak szli, wraz z nimi dokoła cienia każdej głowy posuwał się krąg opalizującego światła, utworzony przez księżycowe promienie padające na połyskliwą warstwę rosy. Każdy z idących mógł widzieć tylko własną aureolę, która bez względu na prostaczą chwiejność jego kroków nie opuszczała ani na chwilę cienia jego głowy, lecz przylegała doń i uparcie go zdobiła; aż wreszcie

niepewność ich chodu zdawała się być nieodłączna od promieniowania światła, para ich oddechów – składnikiem nocnej mgły, a nastrój całej tej sceny, blask księżyca i dokolna przyroda zdawały się łączyć harmonijnie z oparami alkoholu.

Rozdział 11 Przez pewien czas oboje galopowali w milczeniu, przy czym Tessa, uczepiwszy się Aleca, jeszcze dyszała triumfem zmieszanym z pewnym niepokojem. Nie bała się, gdyż spostrzegła, że koń nie był tym ognistym wierzchowcem, na którym d'Urberville niekiedy jeździł. Siedziała jednak w pozycji dość niepewnej, mimo że przytulona do swego towarzysza, toteż prosiła go, by zwolnił biegu, co Alec natychmiast uczynił. – Przyznaj, że było to dobrze zrobione, prawda, droga Tesso? – zapytał po chwili. – Tak – odpowiedziała – toteż powinnam być panu za to bardzo wdzięczna. – A czy jesteś? Nie odpowiedziała. – Tesso, dlaczego nie lubisz, bym cię całował? – Chyba dlatego, że... nie kocham pana. – Czy jesteś tego pewna? – Czasem jestem zła na pana. – Tego właśnie obawiałem się. – Niemniej jednak Alec był rad z tego wyznania. Wiedział, że wszystko jest lepsze od obojętności. – Dlaczego nie mówiłaś mi, kiedy byłaś na mnie zła? – Pan dobrze wie dlaczego. Dlatego, że to by mi nic nie pomogło. – Czy gniewało cię to, żem się do ciebie często zalecał? – Tak, czasem. – Ile razy? – Pan sam wie, że zbyt często. – Czy zawsze, kiedym próbował? Zachowała milczenie, a koń w dalszym ciągu szedł spokojnie stępa, aż wreszcie przesycone bladym światłem opary, snujące się przez cały wieczór w zagłębieniach gruntu, rozpostarły się naokoło i ogarnęły jadących. Światło księżyca zdawało się zawieszone we mgle przenikając przez nią jaśniej niż przez czyste powietrze. Bądź skutkiem mgły, bądź przez roztargnienie czy senność, Tessa nie zauważyła, że dawno już minęli punkt, gdzie gościniec krzyżował się z drogą wiodącą do Trantridge, i że towarzysz jej na tę drogę nie skręcił.

Była niewymownie zmęczona. W tym tygodniu wstawała o piątej rano, przez cały dzień była na nogach, a w dodatku dzisiejszego wieczoru szła trzy mile do Chaseborough, gdzie niecierpliwość, z jaką czekała przez kilka godzin na sąsiadów, nie pozwoliła jej przełknąć żadnego posiłku; później szła jeszcze całą milę w drodze powrotnej do domu, zdenerwowała się i podnieciła kłótnią, teraz zaś wierzchowiec ich szedł tak wolno, że wreszcie zrobiła się godzina pierwsza po północy. Mimo to raz jeden tylko nie zdołała przemóc senności. W tej chwili zapomnienia głowa jej spoczęła lekko na ramieniu Aleca. D'Urberville zatrzymał konia, wysunął nogi ze strzemion, odwrócił się bokiem na siodle i objął ją ramieniem, by nie spadła. Tessa natychmiast przyjęła postawę obronną i w jednym z owych nagłych odruchów, do jakich była skłonna, lekko go odepchnęła. Siedzący w niepewnej pozycji Alec o mało nie stracił równowagi i nie spadł z konia, lecz na szczęście zwierzę, mimo że silne, było najspokojniejsze ze wszystkich wierzchowców, na których zwykł był jeździć. – To diablo nieuprzejmie z twojej strony! – powiedział. – Nie miałem na myśli nic złego, chciałem cię tylko podtrzymać, abyś nie spadła z konia. Zastanowiła się nieufnie, po czym pomyślawszy, że może jednak mówił prawdę, złagodniała i powiedziała pokornie: – Przepraszam pana. – Nie przebaczę ci, dopóki nie okażesz mi choć trochę zaufania. Boże mój! – wybuchnął. – Kimże ja jestem, żeby taka smarkata jak ty mnie odpychała! Przez trzy śmiertelnie długie miesiące igrałaś z moim uczuciem, unikałaś mnie, odtrącałaś... Dłużej tego nie zniosę! – Jutro odejdę stąd, proszę pana. – Nie, jutro nie odejdziesz ode mnie. Raz jeszcze proszę, byś mi okazała zaufanie i pozwoliła, abym cię objął ramieniem. Cóż u licha! Mówiąc między nami, znamy się już dobrze nawzajem i wiesz, że cię kocham, uważam za najpiękniejszą dziewczynę pod słońcem i naprawdę nią jesteś. Czyż nie mogę traktować cię jak ktoś, kto cię naprawdę kocha? Rozdrażniona, zaczerpnęła szybko powietrza, jakby na znak sprzeciwu, poruszyła się niespokojnie na siodle, spojrzała w dal przed siebie i szepnęła: – Nie wiem sama... Chciałabym... Jakże mogę powiedzieć “tak" lub “nie", skoro...

Zakończył spór obejmując ją ramieniem, tak jak sobie życzył, i Tessa przestała się opierać. W ten sposób jechali dalej, gdy nagle spostrzegła, że jadą już niewspółmiernie długo, daleko dłużej, niż wymagała niewielka odległość od Chaseborough, nawet przy tak wolnym tempie jazdy, i że nie znajdują się już na twardej drodze, ale na bocznej ścieżce. – Gdzie jesteśmy? – zawołała. – Przejeżdżamy przez las. – Las? Jaki las? Przecież zboczyliśmy zupełnie z drogi! – To Chase, najstarszy las w Anglii. Jest cudowna noc, dlaczego więc nie mielibyśmy trochę przedłużyć tej przejażdżki? – Jak pan mógł postąpić tak zdradziecko! – zawołała Tessa głosem, w którym nieśmiałość łączyła się z prawdziwym przerażeniem, po czym uwolniła się z uścisku ramienia Aleca, odciągając jeden jego palec po drugim i narażając się na ześliznięcie z konia. – Właśnie w chwili gdy panu zaufałam chcąc mu zrobić przyjemność, bom myślała, że obraziłam pana tym odepchnięciem. Proszę, niech mi pan pozwoli zsiąść z konia i powrócić samej do domu! – Kochanie, nie możesz wrócić piechotą do domu, nawet gdyby nie było tej mgły. Muszę ci wyznać, że jesteśmy oddaleni o całe mile od Trantridge i wobec tej gęstniejącej mgły mogłabyś godzinami błądzić wśród drzew. – Nic nie szkodzi – powiedziała przymilnie – proszę mnie tu zostawić, proszę. Wszystko mi jedno, gdzie jesteśmy, tylko niech mi pan pozwoli zejść z konia, proszę, bardzo proszę. – Dobrze, ale pod jednym warunkiem. Ponieważ przywiozłem cię tu, do tej głuszy, więc bez względu na to, co o tym myślisz, czuję się odpowiedzialny za twój bezpieczny powrót do domu. To zupełnie niemożliwe, byś miała sama powrócić do Trantridge, kochanie, gdyż mówiąc prawdę, z powodu tej mgły, która wszystko zmienia, sam nie wiem, gdzie jesteśmy. A teraz chętnie cię tu zostawię, o ile mi przyrzekniesz, że zaczekasz przy koniu, gdy ja pójdę przez te zarośla; może natrafię na jakiś dom lub drogę i zorientuję się, gdzie jesteśmy. Po powrocie dam ci wszelkie wskazówki i jeżeli będziesz się upierała, by pójść do domu piechotą, to pójdziesz, a jeżeli zechcesz, będziesz mogła powrócić konno. Tessa przyjęła te warunki i zsunęła się na ziemię, lecz Alec zdążył jeszcze ukraść jej przelotnego całusa i zeskoczył z konia z drugiej strony. – Będę musiała chyba trzymać konia? – zapytała.

– Ach nie, to zbyteczne – odpowiedział głaszcząc zdyszane zwierzę. – On ma już dość tego na całą noc. Obrócił konia łbem do krzaków, przywiązał go do gałęzi i sporządził dla Tessy rodzaj posłania czy gniazdka w zagłębieniu pełnym suchych liści. – A teraz – rzekł – usiądź sobie tutaj. Liście jeszcze nie zdążyły zwilgotnieć. Od czasu do czasu rzuć okiem na konia. To wystarczy. Odszedł od niej o kilka kroków, lecz odwróciwszy się powiedział: – Ale, ale, Tesso, twój ojciec dostał dziś nowego konia. Ktoś mu go podarował. – Ktoś? Pewnie pan! D'Urberville skinął głową. – Ach, jak to ładnie z pana strony! – zawołała; czuła jednak, iż jest coś przykrego i krępującego w tym, że właśnie w takiej chwili musi mu dziękować. – A dzieci dostały trochę zabawek. – Nie wiedziałam, że im pan kiedy co posłał – szepnęła, bardzo wzruszona. – Wolałabym może, żeby pan tego nie zrobił... Tak, chyba wolałabym... – Dlaczego, kochanie? – To mnie tak krępuje. – Tessy, czy teraz nie kochasz mnie choć trochę? – Jestem panu wdzięczna – przyznała niechętnie – ale obawiam się, że... nie... – Nagłe przypomnienie, że uczynił to powodowany namiętnością, zrobiło jej taką przykrość, że z oczu jej zaczęła powoli spływać łza, potem druga i Tessa rozpłakała się na dobre. – Nie płacz, kochanie, moje ty kochanie! A teraz usiądź tu sobie i czekaj, aż powrócę. – Usiadła posłusznie na liściach, które dla niej nagromadził, i lekko zadrżała. – Czy ci zimno? – zapytał. – Nie bardzo... Trochę. Dotknął jej skóry delikatnej jak puch łabędzi. – Masz na sobie tylko tę powiewną muślinową sukienkę? – zapytał. – Jakże można? – To moja najlepsza letnia suknia. Gdy wychodziłam z domu, było gorąco i nie wiedziałam, że będę jechała konno, i to w nocy. – We wrześniu noce stają się chłodne. Czekaj no... – Zdjął z siebie lekki płaszcz i troskliwie ją nim otulił. – O, tak będzie ci już cieplej – dodał. – A teraz, moja śliczna,

odpocznij tutaj. Niedługo wrócę. Zapiąwszy płaszcz na jej ramionach, zanurzył się w oparach mgły, która tymczasem zawisła wśród drzew tworząc jakby delikatne zasłony. Słyszała chrzęst gałęzi, gdy wchodził na sąsiednie wzgórze, aż szelest jego kroków stał się nie głośniejszy od podskoków ptaka i wreszcie zamarł zupełnie. Wraz z zachodem księżyca blade światło zgasło i nie było już widać Tessy pogrążonej we śnie na posłaniu z liści, tam gdzie ją był zostawił. Tymczasem Alec d'Urberville wszedł na wzgórze chcąc się zorientować, w jakiej stronie Chase znaleźli się oboje. Istotnie przeszło godzinę jechał zupełnie na oślep, biorąc po drodze każdy napotkany zakręt, byle tylko pozostać dłużej w jej towarzystwie, i poświęcał daleko więcej uwagi oświetlonej księżycowym blaskiem postaci Tessy niż mijanym po drodze przedmiotom. Ponieważ zmęczony koń potrzebował odpoczynku, Alec nie śpieszył się z rozpoznaniem okolicy. Wspiął się na wzgórze, potem zszedł do przyległej doliny i nareszcie znalazł się przy barierze ogradzającej główny gościniec; gdy rozpoznał jego zarysy, łatwo mu już było ustalić, gdzie się znaleźli. Zawrócił z powrotem, lecz i księżyc zupełnie już zaszedł, i po trosze z powodu mgły całe Chase było pogrążone w głębokim mroku, mimo, że do ranka było niedaleko. Alec musiał posuwać się z rozpostartymi rękami, by uniknąć podrapania przez gałęzie, w końcu zorientował się, że trafienie do tego samego punktu, skąd był wyszedł, jest na razie niemożliwe. Błądząc dokoła tam i z powrotem, usłyszał w końcu tuż obok siebie lekkie poruszenie konia i niespodziewanie zaczepił nogą o rękaw własnego płaszcza. – Tesso! – zawołał. Żadnej odpowiedzi. Ciemność była teraz tak zupełna, że nie mógł dojrzeć nic więcej prócz bladej mgiełki u swoich stóp; była to spowita w biały muślin sylwetka Tessy, leżącej tak, jak ją był zostawił na suchych liściach. Wszystko inne dokoła było jednostajnie czarne. Alec pochylił się i usłyszał jej delikatny, równy oddech. Ukląkł i nachylił się jeszcze niżej, aż ten ciepły oddech owionął mu twarz; po chwili dotknął policzkiem jej policzka. Spała głębokim snem, a na jej rzęsach błyszczały jeszcze łzy. Cisza i ciemność panowały dokoła. Nad nimi wznosiły się prastare cisy i dęby Chase; na ich gałęziach przytuliły się ptaki w swej ostatniej drzemce przed świtem, dołem przemykały pierzchliwe zające i króliki... Można było zapytać, gdzie się wówczas znajdował anioł stróż Tessy? Gdzie była Opatrzność, w którą z taką prostotą wierzyła?

Może Bóg, podobnie jak ten inny, o którym wspomina ironiczny Tishbite, był wtedy zajęty rozmową, załatwiał swoje sprawy, podróżował lub spał i nie należało go budzić. Czemuż na tym pięknym kobiecym ciele, delikatniejszym od babiego lata i dotychczas niepokalanym jak śnieg, zły los musiał wycisnąć takie brutalne piętno? Dlaczego tak często byle prostak zawładnie kimś subtelniejszym od siebie: nieodpowiedni mężczyzna – kobietą, niewłaściwa kobieta – mężczyzną? Od wielu tysięcy lat filozofia nie zdołała nam wytłumaczyć podobnego porządku rzeczy. Wprawdzie w tej katastrofie można by się dopatrzyć ukrytego działania prawa dziejowego odwetu. Niewątpliwie wśród zakutych w żelazo przodków Tessy d'Urberville, powracających wesoło z wojennej wyprawy, niejeden dopuścił się podobnie brutalnego, a może jeszcze okrutniejszego czynu względem wiejskich dziewczyn. Lecz mimo że podobne przenoszenie grzechów ojców na dzieci odpowiada moralności bogów, to jednak natura ludzka odrzuca to ze wzgardą i dlatego takie wytłumaczenie sprawy nam nie wystarcza. Ludzie należący do tej klasy społecznej, co Tessa, z właściwym sobie fatalizmem zwykli mówić: “Tak musiało być." W tym właśnie całe nieszczęście! Odtąd niezmierna otchłań legła między obecną osobowością naszej bohaterki a dziewczyną, która wyszła spod opieki matczynej, by próbować szczęścia na kurzej farmie w Trantridge.

OKRES DRUGI JUŻ NIE DZIEWCZYNA Rozdział 12 Kosz był ciężki, tłumok był duży, lecz dźwigała je jak człowiek, dla którego rzeczy materialne nie są najcięższym brzemieniem. Niekiedy machinalnie przystawała, by odpocząć przy jakimś przydrożnym kamieniu lub wrotach, po czym zarzuciwszy znów ładunek na pełne, okrągłe ramię szła wytrwale dalej. Był niedzielny ranek pod koniec października, mniej więcej w cztery miesiące po przybyciu Tessy Durbeyfield do Trantridge, a w kilka tygodni po nocnej przejażdżce do Chase. Godzina była wczesna, wkrótce po świtaniu, i wstający na widnokręgu za jej plecami złotawy brzask oświetlał linię wzgórzy, do których była zwrócona twarzą; stanowiły one niejako granicę owej doliny, której do niedawna nie znała, i Tessa musiała się na nie wspiąć, by dotrzeć do miejsca swego urodzenia. Z tej strony grunt podnosił się stopniowo, a gleba i dokolny krajobraz były zupełnie inne niż w dolinie Blackmoor. Nawet akcent i charakter mieszkańców tej i tamtej strony mimo niwelującego wpływu okólnej linii kolejowej różniły się nieco między sobą, toteż choć odległa od Trantridge o niecałe dwadzieścia mil, jej rodzinna wieś zdawała się jakimś dalekim zakątkiem. Zamknięci w dolinie wieśniacy handlowali, na północ i na zachód od wsi, podróżowali, zalecali się do dziewcząt i żenili na zachodzie i północy, myśleli tak jak ludzie z zachodu i północy; natomiast mieszkający po tej stronie kierowali lwią część swej uwagi i energii na wschód i południe. Było to wzgórze, z którego d'Urberville zjeżdżał z nią w czerwcu w tak szalonym tempie. Tessa przebyła pozostałą część wzniesienia nie zatrzymując się, aż gdy dotarła do szczytowej krawędzi stromego zbocza, zapatrzyła się na ścielący się u jej stóp, a tak dobrze jej znany zielony światek, przesłonięty w tej chwili lekką mgłą. Oglądany z tego miejsca, był zawsze piękny, a dziś w oczach Tessy piękno to miało w sobie coś straszliwego, bowiem od czasu gdy spojrzenie jej padło nań po raz ostatni, przekonała się, że gdzie śpiewają słodko ptaki, tam syczą także węże; lekcja, jaką otrzymała, całkowicie

zmieniła jej pogląd na życie. Doprawdy, stojąca tu dziewczyna, która, pochylona pod ciężarem myśli, odwróciła się, by raz jeszcze spojrzeć za siebie, to już nie to samo naiwne dziewczę, jakim była opuszczając dom rodzinny. Wciąż nie miała odwagi spojrzeć przed siebie w dolinę. Na długiej białej drodze, którą z takim trudem wchodziła pod górę, zobaczyła powozik na dwóch kołach; obok szedł mężczyzna podnoszący do góry rękę, by zwrócić jej uwagę. Na znak ten zaczekała na niego posłusznie, korzystając z niespodziewanego odpoczynku, a w kilka minut później mężczyzna i koń stanęli obok niej. – Dlaczego wymknęłaś się tak ukradkiem? – zapytał zdyszany d'Urberville tonem wyrzutu. – I to jeszcze w niedzielę rano, kiedy wszyscy śpią! Dowiedziałem się o tym przypadkiem i pędziłem na złamanie karku, żeby cię dogonić. Spójrz tylko na klacz. Dlaczego w ten sposób uciekłaś? Wiesz dobrze, że nikt by cię siłą nie zatrzymywał. Czyż to potrzebne, żebyś się tak męczyła idąc pieszo, w dodatku obarczona takim ciężarem? Gnałem za tobą jak wariat, żeby cię podwieźć przez pozostałą część drogi, o ile nie chciałabyś powrócić. – Już nie wrócę – odpowiedziała. – Wiedziałem, że nie wrócisz. Wobec tego włóż rzeczy do kabrioletu i pozwól, bym cię podwiózł. W milczeniu umieściła kosz i tłumok w kabriolecie i oboje usiedli obok siebie. Już się teraz nie bała, lecz przyczyna obecnego zaufania była źródłem jej troski. D'Urberville machinalnie zapalił cygaro i pojechali dalej, rozmawiając obojętnie o różnych przedmiotach spotykanych po drodze. Już zupełnie zapomniał o walce, jaką musiał stoczyć, by ją pocałować, kiedy na początku lata wiózł ją w przeciwnym kierunku po tej samej drodze. Lecz ona nie zapomniała i siedziała sztywno jak lalka, odpowiadając monosylabami na jego uwagi. Gdy przejechali kilka mil, z oddali wyłoniła się kępa drzew, wśród których leżała wioska Marlott. Dopiero wtedy na nieruchomej twarzy Tessy ukazały się objawy wzruszenia, a z oczu jej spłynęło kilka łez. – Dlaczego płaczesz? – zapytał chłodno. – Pomyślałam sobie tylko, że tutaj się urodziłam – szepnęła. – Cóż z tego? Wszyscy musieliśmy się gdzieś urodzić. – Wolałabym nigdy się nie urodzić – ani tutaj, ani gdziekolwiek indziej.

– Och, co znowu! Skoro nie miałaś chęci pojechać do Trantridge, to po coś tam pojechała? Nie odpowiedziała. – Przecież nie przyjechałaś z miłości do mnie. Na to mogę przysiąc. – To prawda. Gdybym tam pojechała z miłości do pana, gdybym pana naprawdę i teraz jeszcze kochała, to w tej chwili nie pogardzałabym tak sobą ani nienawidziła siebie samej za moją słabość!... Otumanił mnie pan na krótko, to wszystko! Wzruszył ramionami. Tessa ciągnęła dalej: – Nie wiedziałam, do czego pan zmierza, aż do chwili gdy już było za późno. – Wszystkie kobiety mówią zawsze tak samo.. – Jak pan śmie mówić coś podobnego! – krzyknęła porywczo, zwracając na niego oczy pałające ukrytym buntem (kiedyś miał się przekonać o sile tego uczucia). – O, Boże! Chętnie bym pana wyrzuciła z tego powozu! Czyż panu nigdy nie przyszło do głowy, że to, co wszystkie kobiety mówią, niektóre naprawdę czują? – No, już dobrze, dobrze – powiedział ze śmiechem. – Przykro mi, żem cię uraził. Źle postąpiłem, przyznaję. – I z pewną dozą goryczy ciągnął dalej: – Nie powinnaś tylko robić mi tych wiecznych wyrzutów. Jestem gotów zapłacić ci do ostatniego szeląga. Wiesz, że mogłabyś już nie pracować w polu ani na farmach. Mogłabyś się stroić w piękne suknie, zamiast ubierać się z taką przesadną prostotą, jaką się ostatnio popisujesz, jak gdybyś nie mogła nosić nawet wstążki, na którą byś sama nie zarobiła. Skrzywiła lekko wargi, mimo że w swej szczerej, choć pobudliwej naturze nie miała skłonności do pogardy. – Powiedziałam, że nigdy już nic od pana nie przyjmę. Nie chcę, nie mogłabym przyjąć! Byłabym bydlęciem, gdybym coś nadal przyjmowała. A tego nie chcę! – Sądząc po twoim zachowaniu można by pomyśleć, że jesteś nie tylko prawdziwą i autentyczną d'Urberville, lecz w dodatku księżniczką. Cha, cha! Cóż, droga Tesso, nie mogę ci nic więcej powiedzieć. Wiem, że jestem nicponiem, skończonym nicponiem. Urodziłem się już złym, żyłem źle i prawdopodobnie umrę złym człowiekiem. Ale, na moją potępioną duszę, w stosunku do ciebie, Tesso, nie chcę już być złym. I gdyby miały zajść pewne okoliczności (rozumiesz, jakiego rodzaju), i gdybyś się znalazła w najmniejszej potrzebie czy trudnościach, to tylko napisz do mnie kilka słów, a odwrotną pocztą przyślę ci, cokolwiek zażądasz. Prawdopodobnie nie zostanę w Trantridge, wybieram się na

pewien czas do Londynu. Nie znoszę tej mojej starej. Ale wszystkie listy będą mi przesyłać. Oświadczyła, że nie życzy sobie, by ją wiózł dalej, więc zatrzymali się przy kępie drzew. D'Urberville wyskoczył, wziął ją w objęcia i zsadził na ziemię; obok niej położył rzeczy. Skinęła lekko głową na pożegnanie, a oczy jej na sekundę spotkały się z jego spojrzeniem, po czym odwróciła się i zabrała pakunki, gotując się do odejścia. Alec d'Urberville wyjął z ust cygaro i nachyliwszy się nad nią rzekł: – Chyba nie odejdziesz w ten sposób, moja droga, prawda? – Jak pan sobie życzy – odpowiedziała obojętnie. – Widzi pan, jak mnie pan wytresował. Obróciła się do niego twarzą, podniosła głowę i stała tak niby posąg z marmuru, gdy on wycisnął na jej policzku pocałunek na pół obojętny, na pół taki, jak gdyby upodobanie do niej niezupełnie w nim jeszcze wygasło. Kiedy ją całował, oczy Tessy błądziły po najdalszych drzewach, jakie rosły przy drodze, jak gdyby pocałunek ten prawie nie docierał do jej świadomości. – A teraz po starej znajomości z drugiej strony. Odwróciła twarz tym samym biernym gestem, jakim kobieta odwraca głowę na prośbę malarza lub fryzjera, a on pocałował ją z drugiej strony, dotykając wargami policzka gładkiego i chłodnego jak skórka grzybów rosnących na dokolnych polach. – Nie dajesz mi swoich ust i nie odpowiadasz na mój pocałunek. Nigdy nie robisz tego chętnie. Obawiam się, że nigdy mnie nie pokochasz. – To prawda, nieraz to już panu mówiłam. Nigdy nie kochałam pana naprawdę i szczerze i chyba nigdy nie pokocham. – Po czym dodała żałośnie: – Byłoby dla mnie zapewne stokroć lepiej, gdybym mogła w tym wypadku skłamać. Lecz choć niewiele mi pozostało godności, jednak dość, by tego kłamstwa nie powiedzieć. Gdybym kochała, miałabym najlepszy powód, by się panu do tego przyznać, ale nie kocham pana. Westchnął ciężko, jak gdyby ta scena zaczynała mu ciążyć na sercu lub na sumieniu albo też raziła jego poczucie przyzwoitości. – Co za niedorzeczna melancholia, Tesso! Nie potrzebuję ci już schlebiać i mówię szczerze, że nie masz powodu do smutku. Jako człowiek doświadczony i pragnący twego dobra, zapewniam cię, że urodą dorównujesz najpiękniejszym kobietom w tej okolicy, czy wśród dam, czy prostych dziewcząt. Bądź mądra i zanim ta uroda zwiędnie, pokaż jej

światu nieco więcej, niż to czynisz obecnie... A teraz, Tessa... Mimo wszystko czy zechcesz do mnie wrócić? Słowo daję, przykro mi w ten sposób się z tobą rozstawać! – Nigdy, nigdy!... Postanowiłam to natychmiast, kiedym tylko zrozumiała to... to, co powinnam była zrozumieć wcześniej. Już do pana nie wrócę! – W takim razie żegnaj, moja czteromiesięczna kuzynko, do widzenia! Wskoczył lekko do kabrioletu, ujął lejce i znikł wśród wysokich żywopłotów, na których czerwieniły się jagody. Tessa nie obejrzała się za nim, tylko z wolna poszła dalej krętą dróżką. Pora była jeszcze wczesna i mimo że dolny brzeg dysku słonecznego właśnie w tej chwili wyłonił się spoza wzgórza, jego blade, przenikliwe promienie raczej świeciły, niż grzały. W pobliżu nie było żywej duszy. Droga była pusta. Błądził po niej tylko duch smutnego października i jeszcze smutniejsza Tessa. Tymczasem idąc dalej usłyszała za sobą czyjeś zbliżające się kroki – kroki mężczyzny. Ponieważ szedł bardzo szybko, znalazł się tuż przy niej i powiedział jej “dzień dobry", zanim zdążyła zauważyć jego zbliżenie. Wyglądał na rzemieślnika i niósł blaszany garnek napełniony czerwoną farbą. Zapytał bez ceremonii, czy może ponieść jej kosz. Tessa zgodziła się i szli dalej obok siebie. – Jest za wcześnie, by w Dzień Pański być już na nogach – powiedział wesoło. – Tak – odpowiedziała Tessa. – Kiedy większość ludzi odpoczywa po całotygodniowej pracy. Przytaknęła mu jeszcze raz. – Mimo to dziś robota moja jest ważniejsza niż podczas całego tygodnia. – Doprawdy? – Przez cały tydzień pracuję na chwałę ludziom, zaś w niedzielę na chwałę Bogu. To praca ważniejsza od tamtej, prawda? Mam tu coś do zrobienia na tych wrotach. – Mówiąc to człowiek zwrócił się ku ogrodzeniu zamykającemu wejście na pastwisko. – Może panienka chwilkę na mnie poczeka – dodał – to nie potrwa długo. Ponieważ niósł jej kosz, nie pozostawało jej nic innego, jak czekać, więc przystanęła i zaczęła go obserwować. Postawił kosz i blaszankę na ziemi i zamieszawszy farbę tkwiącym w niej pędzlem, zaczął malować duże, kwadratowe litery na środkowej desce, jednej z trzech, z których składały się wrota; po każdym słowie stawiał przecinek,

jak gdyby czyniąc przerwy, w których każde słowo mogło przeniknąć głębiej do serca tego, kto je będzie czytał. POTĘPIENIE, TWOJE, JEST, NIECHYBNE. Na tle spokojnego krajobrazu, bladych, spłowiałych barw zarośli, błękitnego widnokręgu i obrosłych mchem desek parkanu zajaśniały bijące w oczy, malowane cynobrem słowa. Zdawały się one głośno krzyczeć i rozbrzmiewać echem w powietrzu. Niejeden z nas mógłby zawołać: “O, biedna teologio", widząc takie ohydne jej wypaczenie będące przejawem ostatniego, groteskowego okresu wiary, która w swoim czasie dobrze służyła ludzkości. Lecz słowa te ugodziły w Tessę z jakąś oskarżycielską zgrozą. Mogłoby się zdawać, że ów człowiek znał jej niedawne dzieje, a przecież był zupełnie obcy. Ukończywszy malowanie cytatu mężczyzna podniósł z ziemi kosz, a Tessa machinalnie ruszyła w dalszą drogę. – Czy pan wierzy w to, co pan napisał? – zapytała cicho. – Czy wierzę w to? Czyż mogę nie wierzyć we własne istnienie? – Ale – zapytała z drżeniem trwogi – gdyby pan popełnił grzech nie z własnej woli? Potrząsnął głową. – W tej palącej kwestii nie mogę rozszczepiać włosa na dwoje. Tego lata przeszedłem setki mil wzdłuż i wszerz tej części kraju, malując owe teksty na każdym murze, wrotach czy parkanie, a troskę o ich zastosowanie pozostawiam sercom tych, co je będą czytali. – Uważam, że są okropne! – krzyknęła Tessa. – Miażdżą człowieka, zabijają! – Właśnie taki jest ich cel – odpowiedział rzeczowym tonem. – Szkoda, że panienka nie czytała innych moich napisów, jeszcze gorętszych! Zachowuję je dla slumsów i portów morskich. Od tamtych człowiek po prostu zwija się! Nie powiem, żeby ten tekst nie pasował do rejonów wiejskich... O, widzę, tam ładny kawałek nagiego muru na tej opuszczonej stodole. Namaluję tam tekst w sam raz dobry dla takich niebezpiecznych dziewcząt jak ty, moja panienko. Czy zechcesz na mnie poczekać? – Nie! – odrzekła i chwyciwszy swój kosz poszła z trudem dalej. Przeszedłszy kilka kroków odwróciła głowę. Na starym, bezbarwnym murze zabłysły płomienne litery,

podobne do pierwszych, nadając mu dziwny, niezwykły wygląd, jak gdyby było mu przykro pełnić obowiązki, jakich dotychczas nigdy od niego nie wymagano. Krew uderzyła dziewczynie do głowy, gdy przeczytała i zrozumiała treść nie dokończonego jeszcze napisu: NIE, POPEŁNISZ... Wesoły nieznajomy zauważywszy, że Tessa przygląda się, przerwał malowanie i zawołał: – Jeżeli chcesz poznać lepiej te budujące i ważne sprawy, to w tej parafii, do której idziesz, będzie miał dziś kazanie pewien dobry i bardzo poważny człowiek – pastor Clare z Emminster. Teraz niezupełnie zgadzam się z jego poglądami, ale to dobry człowiek i wytłumaczy ci wszystko równie dobrze jak każdy inny pastor. To on natchnął mnie do dzieła. Ale Tessa nie odpowiedziała; cała drżąca, z oczami spuszczonymi ruszyła w dalszą drogę. – Et, nie wierzę, by Bóg miał mówić podobne rzeczy! – szepnęła pogardliwie, gdy rumieniec zgasł na jej twarzy. Wtem nad kominem ojcowskiego domu wzbił się pióropusz dymu, a na ten widok serce jej ścisnęło się boleśnie. Gdy zaś weszła do wnętrza, serce jej ścisnęło się jeszcze boleśniej. Matka przed chwilą zeszła na dół; na przywitanie odwróciła się od komina, na którym rozpalała pod kotłem ogień z dębowych gałęzi odartych z kory. Dzieci były jeszcze na górze, ojciec także, gdyż zwykle w niedzielę pozwalał sobie pozostać w łóżku pół godziny dłużej. – Tessa! To ty, kochanie! – zawołała ze zdziwieniem Joanna prostując się i całując córkę. – Jak się masz? Nie widziałam cię od czasu, kiedyś odeszła. Czy wróciłaś do domu przed wyjściem za mąż? – Nie, mamo, nie dlatego wróciłam. – A więc na urlop? – Tak, na urlop, na długi urlop – rzekła Tessa. – Jak to? Więc twój kuzyn nie ma tych pięknych zamiarów? – On nie jest moim kuzynem i nie ożeni się ze mną. Matka przyjrzała się jej uważniej.

– Widzę, że nie powiedziałaś mi wszystkiego. Wtedy Tessa podeszła do matki, oparła głowę na jej ramieniu i opowiedziała całą prawdę. – I mimo wszystko nie potrafiłaś doprowadzić do tego, by się z tobą ożenił! – zawołała Joanna. – Po tym, co między wami zaszło, każda inna potrafiłaby to zrobić, tylko nie ty! – Tak, może każda inna, ale ja – nie. – Że też po powrocie musiałaś mi powiedzieć coś podobnego! – mówiła dalej pani Durbeyfield, rozdrażniona i gotowa wybuchnąć gniewnym płaczem. – Tyleśmy się nasłuchali o nim i o tobie i któż by się potem spodziewał, że to się tak skończy! Dlaczegoś nie pomyślała o tym, żeby zrobić coś dobrego dla rodziny, zamiast myśleć tylko o sobie! Przecież widzisz, jak ja się morduję, haruję jak wół, a twój biedny chory ojciec z tym swoim sercem, co ocieka tłuszczem niby patelnia po smażeniu... Miałam nadzieję, że coś z tego wyjdzie. Kiedy pomyślę, jaka z was była piękna para, kiedyście to odjechali razem cztery miesiące temu! Patrz, ile nam rzeczy przywiózł w prezencie, a nam się zdawało, że to dlatego, że jest naszym krewnym. Ale skoro nie jest naszym krewnym, to musiał nam to darować z miłości do ciebie. A mimo to nie potrafiłaś doprowadzić do tego, by się z tobą ożenił! Ona miałaby go namawiać do ożenku! Alec d'Urberville miałby się z nią ożenić! Nie wspomniał nigdy ani słowem o małżeństwie. I cóż z tego, gdyby nawet to zrobił? Nie mogła sobie wyobrazić, by nawet rozpaczliwa chęć uratowania swego stanowiska w społeczeństwie mogła ją skłonić do przyjęcia Aleca. Biedna, niemądra matka nie znała jej obecnych uczuć dla tego człowieka. Może w tych okolicznościach było to nieszczęściem, było czymś niezwykłym, niepojętym, tak jednak było i Tessa właśnie za to nabrała wstrętu do samej siebie. Nigdy jej na Alecu bardzo nie zależało, a teraz stał się jej absolutnie obojętny. Bała się go, starała się go unikać, uległa zręcznej taktyce, z jaką korzystał z jej bezbronności; później jego żarliwe zaloty odurzyły ją i skłoniły do chwilowej, niezdecydowanej uległości, potem nagle poczuła do niego wstręt i pogardę, wreszcie uciekła. To wszystko. Nie była to jeszcze nienawiść, lecz stał się dla niej prochem i popiołem – niczym więcej – i nawet dla uratowania swojej reputacji może nie byłaby się zgodziła go poślubić. – Trzeba ci było być ostrożniejszą, skoro nie miałaś zamiaru doprowadzić go do ożenku.

– Ach, mamo, mamo! – zawołała udręczona dziewczyna zwracając się namiętnie do matki, jak gdyby biedne jej serce miało pęknąć. – Jak mogłaś przypuszczać, że wiem, co mnie czeka! Przed czterema miesiącami, gdy wychodziłam z domu, byłam, jeszcze dzieckiem. Dlaczego nie powiedziałaś mi, że towarzystwo mężczyzn jest niebezpieczne? Dlaczegoś mnie nie ostrzegła? Bogate damy wiedzą, jak się przed nimi bronić, bo czytają powieści, z których dowiadują się o tych wszystkich sztuczkach, ale ja nigdy nie miałam sposobności dowiedzenia się w ten sposób, a tyś mi nie pomogła. Matka przycichła. – Myślałam, że gdybym ci powiedziała, że się w tobie zakochał i do czego to może doprowadzić, to byłabyś mu niechętna i mogłabyś stracić swoją szansę – szepnęła Joanna wycierając sobie oczy fartuchem. – Ale trudno, trzeba się z tym jakoś pogodzić. Mimo wszystko to tylko głos natury! Widać tak się Panu Bogu spodobało!

Rozdział 13 Powrót Tessy z dworu jej rzekomych krewnych narobił w okolicy pewnego rumoru, o ile “rumor" nie jest zbyt wielkim słowem w stosunku do przestrzeni obejmującej jedną milę kwadratową. Po południu przyszłą do Tessy kilka dziewcząt, dawnych koleżanek i znajomych, ubranych w nakrochmalone i wyprasowane odświętnie suknie, jak przystało na wizytę u osoby, która (jak myślały) zrobiła taką niesłychaną konkietę! Dziewczęta rozsiadły się dokoła stołu przyglądając się Tessie z wielką ciekawością. Wiedziały przecież, że zakochał się w niej ów kuzyn dziesiątej wody po kisielu, pan d'Urberville, którego sława jako lekkoducha i pożeracza serc niewieścich zaczęła przenikać poza bezpośrednie granice Trantridge; fakt ten, dzięki ukrytemu w nim niebezpieczeństwu, dodawał domniemanej pozycji Tessy daleko więcej uroku, niż gdyby była pozbawiona wszelkiego ryzyka. Zainteresowanie było tak żywe, że gdy Tessa odwróciła się plecami, kilka najmłodszych dziewcząt zaczęło szeptać: – Jaka ona ładna! A jak jej do twarzy w tej odświętnej sukience. Musiała kosztować niemało pieniędzy! Pewnie to podarunek od niego. Tessa, zajęta w tej chwili wyjmowaniem ze stojącego w rogu kredensu naczynia do herbaty, komentarzy tych nie słyszała. Gdyby je usłyszała, byłaby od razu wyprowadziła przyjaciółki z błędu. Natomiast usłyszała je matka i jej naiwna próżność, pozbawiona nadziei na świetne małżeństwo córki, została jako tako zaspokojona myślą o świetnej miłostce. W gruncie rzeczy pochlebiało jej to, chociaż taki niepełny i przelotny triumf mógł zaszkodzić reputacji Tessy; mimo wszystko mogło się to jeszcze zakończyć małżeństwem, i w gorącej podzięce za ich admirację Joanna poprosiła dziewczęta, by zostały na herbacie. Ich paplanina, śmiechy i pełne humoru aluzje, a nade wszystko przebłyski i odruchy zazdrości wprowadziły Tessę w weselszy nastrój; w miarę zbliżania się wieczoru podniecenie dziewcząt udzielało się i jej, tak że stała się prawie wesoła. Z twarzy jej znikła marmurowa nieruchomość, ruchy nabrały dawnej lekkości, aż rozkwitła w całej swej młodej urodzie. Chwilami mimo gnębiących ją myśli odpowiadała na pytania z pewną dozą wyższości, jak gdyby w przekonaniu, że jej doświadczenia w dziedzinie miłosnej godne

były pewnej zazdrości. Lecz ponieważ była daleka od tego, co Robert South nazywa “zakochaniem się we własnej klęsce", jej złudzenia przemknęły jak błyskawica i powrócił chłodny rozsądek drwiąc z chwilowej słabości; dziewczyna zrozumiała całą brzydotę przelotnej dumy i powróciła do poprzedniej milczącej rezerwy. A to poczucie beznadziejności wraz ze świtem następnego poranka, gdy nie była już niedziela, lecz poniedziałek, nie było odświętnych sukien, roześmiane dziewczęta odeszły, a ona, samotna, obudziła się w swym starym łóżku słysząc dokoła spokojne oddechy niewinnych dzieci! Zamiast podniecenia i ogólnego zainteresowania wywołanego jej powrotem, ujrzała przed sobą długą kamienistą drogę, na którą musiała wstąpić pozbawiona czyjejkolwiek pomocy, nie doznając wiele współczucia. Przygnębienie jej było wtedy straszne i byłaby rada ukryć się w grobie. Po upływie kilku tygodni Tessa odżyła na tyle, że uznała za konieczne udać się w niedzielę rano do kościoła. Lubiła słuchać religijnych śpiewów, starych psalmów i przyłączyć się do hymnu porannego. To wrodzone zamiłowanie do muzyki, odziedziczone po rozśpiewanej, rozmiłowanej w balladach matce, sprawiało, iż czasami na dźwięk najprostszej melodii Tessa czuła, że serce omal nie wyskoczy jej z piersi. Pragnąc dla wiadomych jej samej przyczyn uniknąć ciekawych spojrzeń i zalecanek ze strony chłopców, wyszła z domu, zanim dzwony zaczęły zwoływać na nabożeństwo, i zajęła miejsce z tyłu pod chórem, gdzie zbierali się tylko ludzie starzy i gdzie pośród różnych sprzętów kościelnych stał katafalk. Parafianie napływali po dwie lub trzy osoby, stawali rzędami przed nią, przez trzy czwarte minuty stali ze spuszczonymi głowami, jak gdyby zatopieni w modlitwie, choć nie modlili się, potem siadali i zaczynali się rozglądać po kościele. Gdy rozpoczęły się śpiewy, traf chciał, że wybrano jedną z jej najulubieńszych pieśni, zwaną “Langdon". Tessa nie wiedziała, jak naprawdę się ta pieśń nazywa, choć chciałaby bardzo to wiedzieć. Pomyślała, nie formułując tak dokładnie tej myśli, jak dziwną i boską jest moc kompozytora, skoro spoza grobu potrafi przeprowadzić przez uczucia, doznawane z początku tylko przez samego siebie, taką dziewczynę jak ona, która nawet nie zna jego nazwiska ani też nigdy nie będzie miała sposobności, by zapoznać się bliżej z jego osobowością. Ci, którzy odwracali głowy przedtem, odwracali je również podczas nabożeństwa, wreszcie spostrzegłszy Tessę zaczęli szeptać między sobą. Tessa wiedziała,

o czym tak szepczą, serce jej ścisnęło się bólem i postanowiła, że nigdy już nie przyjdzie do kościoła. Sypialnia, którą dzieliła z kilkorgiem rodzeństwa, stała się odtąd jej całodziennym schronieniem. Stąd, ukryta pod kilkoma jardami kwadratowymi słomianej strzechy, obserwowała wichry, deszcze i śnieżyce, wspaniałe zachody słońca, kolejne fazy księżyca i jego pełnie. Wychodziła tak rzadko, że w końcu prawie wszyscy myśleli, że wyjechała. W tym okresie używała ruchu tylko z zapadnięciem mroku i dopiero znalazłszy się w lesie czuła się mniej samotna. Z matematyczną ścisłością umiała pochwycić moment wieczoru, kiedy to światło i mrok znajdują się w tak doskonałej równowadze, że zmuszony do ustąpienia dzień i wahająca się z nadejściem noc neutralizują się wzajemnie i pozostawiają myśli zupełną swobodę. Wtedy to poczucie ciężaru życia łagodzi się do możliwych granic. Tessa nie bała się mroku; jedynym jej pragnieniem było unikać przedstawicieli rodu ludzkiego, a raczej tego zimnego skupiska ludzi zwanego światem, który choć tak straszliwy w masie, bywa tak mizerny, a nawet żałosny w jednostkach. Gdy błądziła po odludnych wzgórzach i dolinach, jej spokojne, płynne ruchy harmonizowały z żywiołem, w którym się obracała, a gibka, prześlizgująca się bezszelestnie sylwetka tworzyła integralną część otoczenia. Jej kapryśna wyobraźnia nadawała czasem taką intensywność zachodzącym dokoła w przyrodzie procesom, że zdawały się cząstką jej własnych dziejów; a raczej były ich cząstką, gdyż świat jest tylko zjawiskiem psychologicznym – więc procesy owe były naprawdę tylko tym, czym się wydawały. O północy porywy wiatru, jęczącego między nierozwiniętymi twardymi pączkami i korą zimowych gałązek, zdawały się głosić gorzkie wyrzuty. Pochmurny dzień był wyrazem niesłychanego bólu, który na skutek własnej słabości zadała jakiejś nieokreślonej istocie stanowiącej o prawach moralnych, aczkolwiek istoty tej nie mogła utożsamić dokładnie z Bogiem swych lat dziecięcych, a pojąć jej inaczej nie umiała. Otoczenie to wszakże, charakteryzowane przez nią według własnych wyobrażeń opartych na strzępach konwencjonalnych pojęć i zaludniane widmami i głosami wrogimi wobec niej samej, było tylko smutnym i fałszywym wytworem fantazji Tessy – chmurą moralnych straszydeł, których niesłusznie się lękała. One to właśnie były w niezgodzie ze światem realnym, nie ona. Gdy przechadzała się wśród ptaków uśpionych po żywopłotach, gdy obserwowała króliki harcujące w świetle księżycowym na polance lub stała pod gałęzią, na której drzemały bażanty, zdawało się jej, że jest upostaciowaniem Grzechu,

intruzem w Krainie Niewinności. Widziała jednak różnicę tam, gdzie jej wcale nie było. Tam, gdzie odczuwała wrogość, była harmonia. Została zmuszona do pogwałcenia prawa społecznego przyjętego przez ludzi, lecz nie znanego otoczeniu, w którym uważała samą siebie za anomalię.

Rozdział 14 Był mglisty sierpniowy wschód słońca. Osiadłe w zaroślach i zagłębieniach gruntu gęste nocne opary pod wpływem ciepłych promieni kurczyły się, rozpadały na oddzielne wełniste obłoczki i spoczywały tam, dopóki nie znikły doszczętnie. W tej mgle słońce nabierało wyglądu dziwnie osobowego, niby istota obdarzona czuciem, którą należałoby zaliczyć do rodzaju męskiego. W tej chwili wygląd ten w połączeniu z zupełnym brakiem w pobliżu żywej duszy ludzkiej usprawiedliwiał istnienie starożytnego kultu słońca. Czuło się, że nigdy nie było na ziemi bardziej zdrowej religii. Świetlisty krąg był złotowłosą, promienną, łagodnooką boską istotą, spoglądającą z góry z całą mocą i żarem młodości na ziemię pełną czci i uwielbienia. Nieco później promienie słońca, przenikając poprzez szczeliny okiennic do wiejskich chat, rzucały na szafy, komody i inne sprzęty smugi światła niby rozpalone do czerwoności pręty żelaza i budziły śpiących jeszcze żniwiarzy. Lecz tego ranka ze wszystkich czerwonych przedmiotów najjaskrawszą barwą świeciła para szerokich, powleczonych szkarłatną farbą drewnianych ramion, wznoszących się nad skrajem łanu dojrzałego zboża tuż obok wsi Marlott. Ramiona te, w połączeniu z dwojgiem innych, umieszczonych nieco niżej, tworzyły jakby obracający się wokoło krzyż maltański: była to żniwiarka, którą dnia poprzedniego przywieziono na pole, by ją przygotować do dzisiejszych żniw. Żniwiarka, pomalowana czerwoną farbą wyjaskrawioną przez światło słoneczne, wyglądała jak zanurzona w płynnym ogniu. Pole było już “otwarte", to znaczy, że wokół całego obszaru pszenicy wycięto sierpem szeroką na parę stóp dróżkę, tworzącą pierwsze przejście dla koni i maszyny. Dwie gromadki, jedna złożona z mężczyzn i chłopców, druga – z kobiet, ukazały się na drodze akurat w chwili, gdy górna część żywopłotu położonego na wschodniej stronie drogi rzucała cień na przeciwległy, zachodni żywopłot w połowie jego wysokości; w ten sposób głowy nadchodzących nurzały się już w słońcu, gdy ich stopy pozostawały jeszcze w cieniu. Wkrótce obie grupy zeszły z drogi i znikły między dwoma kamiennymi słupami, na których były osadzone najbliższe wrota wiodące na pole. Po chwili z wewnątrz dało się słyszeć lekkie, przerywane brzęczenie niby wołanie miłosne polnego konika. Żniwiarka zaczęła pracować; przez wrota widać było

poruszające się łańcuchy ciągnących ją koni i nieco wyżej wspomniany już, długi, rozdygotany korpus maszyny, kierowcę siedzącego na jednym z koni oraz jego pomocnika, który usadowił się na siodełku. Cały zaprzęg ruszył wzdłuż jednej strony pola, obracając wolno ramionami mechanicznej żniwiarki, wreszcie u stóp wzgórza znikł zupełnie z oczu. W chwilę potem tym samym równym krokiem sunął już wzdłuż drugiego skraju pola; najpierw rzucała się w oczy mosiężna gwiazda połyskująca na czole konia idącego przodem, w miarę jak stawał się on widoczny nad ścierniskiem, potem jaskrawe ramiona, a w końcu cała maszyna. Wąska dróżka ścierniska otaczającego pole rozszerzała się po każdym okrążeniu, a nie zżęte jeszcze zboże, w miarę jak ranek upływał, zajmowało coraz mniejszą przestrzeń. Króliki, zające, węże, szczury, myszy cofały się w głąb pola jak do fortecy nie wiedząc, że schronienie to będzie tylko chwilowe, nieświadome losu, jaki je czeka później w ciągu dnia, gdy kryjówka ich w sposób przerażający będzie się coraz bardziej kurczyła, a przyjaciele wespół z wrogami stłoczą się razem; w końcu ostatni łan pszenicy padnie pod zębami niezawodnej żniwiarki, a wszystkie zwierzęta poniosą śmierć pod ciosami pałek i kamieni rzucanych przez żniwiarzy. Maszyna zostawiała za sobą zżęte zboże ułożone kupkami odpowiadającymi wielkości snopów; snopy te szybkimi ruchami chwytali natychmiast wiązacze idący śladem żniwiarki. Były to przeważnie kobiety, lecz wśród nich znajdowało się również kilku mężczyzn; ci ostatni byli we wzorzystych koszulach i spodniach podwiązanych rzemiennymi paskami, skutkiem czego stawały się niepotrzebne przyszyte z tyłu dwa guziki od szelek, połyskujące i migoczące w słońcu przy każdym ruchu wiązacza; upodabniało to je do pary oczu błyszczących poniżej jego pleców. W grupie wiązaczy najbardziej interesujące były jednak przedstawicielki płci pięknej, gdyż kobieta pracująca pod otwartym niebem nabiera szczególnego wdzięku stając się jakby cząstką dokolnej przyrody, a nie jedynie przedmiotem znajdującym się tam przypadkowo. Mężczyzna pracujący w polu jest tylko robotnikiem, jednostką indywidualną; natomiast kobieta staje się cząstką pola, zatraca poniekąd swoje kontury, wchłania w siebie to, co stanowi istotę jej otoczenia, i sama zostaje przez nie wchłonięta. Kobiety, a raczej dziewczęta – gdyż przeważały wśród nich młódki – ubrane były w perkalowe czepce o szerokich, powiewających skrzydłach, chroniących od słońca; pracowały w rękawiczkach zabezpieczających dłonie od zranienia przez ostre źdźbła

ścierniska. Jedna miała na sobie bladoróżowy kaftanik, druga – kremową suknię o wąskich rękawach, jeszcze inna spódniczkę tak czerwoną jak ramiona żniwiarki; starsze ubrane były w szorstkie, brązowe fartuchy, stanowiące od dawna przyjęte i najbardziej odpowiednie dla pracownic rolnych ubranie, mimo że młode dziewczęta nie chciały ich już używać. Tego ranka oko mimo woli spoczywa najczęściej na dziewczynie w różowym kaftaniku, jako na najbardziej giętkiej i zgrabnej postaci wśród wszystkich. Ale dziewczyna ta nasunęła czepek na czoło tak głęboko, że gdy wiąże snopy, nie widać wcale jej twarzy; mimo to można się domyślić, jaką ma cerę, po jednym czy dwóch pasmach ciemnokasztanowatych włosów, które wysunęły się spod skrzydeł jej czepka. Może dlatego przyciąga nasze spojrzenia, że nie stara się zwracać na siebie uwagi, natomiast inne kobiety rozglądają się dokoła. Robotę wykonuje mechanicznie, z dokładnością zegara. Ze świeżo ułożonego snopa wyciąga garść pojedynczych ździebeł, uderza w nie lewą dłonią, aby je wyrównać. Potem, nisko schylona, zgarnia zboże obiema rękami, opiera o kolano i wsuwając pod nie lewą rękę, okrytą rękawiczką, przesuwa ją, aż spotka się z prawą ręką, trzymając przy tym snop w objęciu ruchem kochanki. Łączy oba końce powrósła i klęka na snopie, by go związać, od czasu do czasu przytrzymując spódnicę rozwiewaną przez porywy wiatru. Między mankietem skórzanej rękawiczki i brzegiem rękawa widać kawałek obnażonego napięstka i w miarę jak dzień upływa, ostre ściernie kaleczą delikatną, kobiecą skórę, która zaczyna krwawić. Dziewczyna chwilami prostuje się, by odpocząć, zawiązuje mocniej fartuch lub poprawia przekrzywiony czepek. Wtedy widać regularny owal twarzy młodej, pięknej kobiety o głębokich ciemnych oczach i długich, ciężkich warkoczach, zdających się obejmować błagalnym gestem wszystko, czegokolwiek się dotkną. Kobieta owa ma bledsze policzki, równiejsze zęby i mniej wydatne wargi niż zwykłe wiejskie dziewczęta. Jest to Tessa Durbeyfield, inaczej d'Urberville, lecz nieco zmieniona – ta sama, a jednak inna, w obecnym okresie żyjąca tu jak ktoś obcy i nieznany, mimo że ziemia ta jest jej ziemią rodzinną. Po długim odosobnieniu zdecydowała się wreszcie szukać pracy w swej ojczystej wiosce, gdyż nastał najbardziej pracowity sezon w rolnictwie, a żadna robota wykonywana w domu nie była tak dobrze płatna jak praca przy żniwach. Ruchy innych kobiet były mniej więcej podobne do ruchów Tessy. Po związaniu swych snopów wszystkie zbierały się razem, niby tancerki w kontredansie, i każda opierała

swój snop o inne, dopóki nie utworzyły mendla lub, jak go tam nazywano, kopicy złożonej z piętnastu snopów. Odeszły na śniadanie, potem wróciły i praca zawrzała na nowo. Gdy zbliżała się godzina jedenasta, ktoś obserwujący Tessę mógłby zauważyć, że od czasu do czasu jej niespokojne spojrzenia biegną w kierunku szczytu wzgórza, mimo że nie przerwała pracy przy wiązaniu zboża. W chwili gdy godzina miała uderzyć, spoza pokrytego ścierniskiem wzgórza wyłoniła się grupa dzieci w wieku od lat sześciu do czternastu. Tessa zarumieniła się trochę, ale pracy nie przerwała. Najstarsza z przybyłych, dziewczynka okryta trójkątną chustką, której koniec wlókł się po ściernisku, niosła w objęciach coś, co na pierwszy rzut oka wyglądało na lalkę, lecz naprawdę było niemowlęciem w długiej sukience. Inne dziecko niosło śniadanie. Żniwiarze przerwali pracę, wzięli swoje zapasy i usiedli opierając się o jedną z kopic pszenicy. Potem zabrali się do jedzenia, a mężczyźni nalewali obficie z kamiennego dzbana piwo podając sobie po kolei kubek. Tessa Durbeyfield przerwała pracę jedna z ostatnich. Usiadła pod stertą na samym skraju, z twarzą odwróconą od towarzyszy. Jakiś mężczyzna w króliczej czapce, z czerwoną chustką zatkniętą za pasek, podał jej kubek piwa. Ale Tessa nie przyjęła poczęstunku. Rozłożywszy swe śniadanie zawołała ową dużą dziewczynkę, swoją siostrę, i wzięła od niej dziecko; dziewczynka pozbywszy się chętnie ciężaru podeszła do innej kopicy i przyłączyła do bawiących się tam dzieci. Tessa ukradkowym, lecz dziwnie odważnym ruchem, cała w rumieńcach, rozpięła suknię i zaczęła karmić niemowlę. Siedzący obok niej mężczyźni odwrócili dyskretnie głowy patrząc na drugi koniec pola; kilku z nich zabrało się do palenia, gdy jeden z żalem gładził dzban, z którego nie można już było wycisnąć ani kropli piwa. Wszystkie kobiety prócz Tessy zajęły się ożywioną rozmową i poprawianiem swych roztarganych włosów. Kiedy dziecko nassało się do syta, młoda matka położyła je sobie na kolanach i patrząc gdzieś w dal kołysała z ponurą obojętnością, bliską niechęci; lecz nagle zaczęła je namiętnie całować, po kilkanaście razy, jakby nie mogąc się odeń oderwać, aż dziecko uderzyło w płacz, przestraszone tym gwałtownym wybuchem, w którym czułość dziwnie łączyła się z pogardą. – Ona kocha to dziecko, choć udaje, że je nienawidzi, i powiada, że chciałaby razem z dzieckiem leżeć na cmentarzu – zauważyła kobieta w czerwonej spódnicy.

– Rychło przestanie tak gadać – odpowiedziała inna, ubrana w żółtą suknię. – Mój Boże! Jak też to człowiek z czasem może się przyzwyczaić do wszystkiego. – Zdaje mi się, że trzeba było użyć czegoś więcej niż namowy, by ją do tego nakłonić. Byli tacy, co w zeszłym roku słyszeli ją, jak gorzko płakała którejś nocy w lesie Chase. Byłoby się to źle dla niego skończyło, gdyby tak ktoś był nadszedł. – Tak czy owak, a jednak naprawdę szkoda, że się to akurat jej przytrafiło. Ale to zawsze zdarza się tym najładniejszym dziewczętom. Tylko brzydula bezpieczna jest niczym kościół, prawda, Jenny? – to mówiąc kobieta zwróciła się do jednej z dziewcząt, do której określenie “brzydula" było nader trafnie zastosowane. Doprawdy, była to wielka szkoda! Nawet wróg nie czułby inaczej patrząc na Tessę, gdy tak siedziała z ustami jak pąk kwiatu i wielkimi, tkliwymi oczyma, które nie były czarne, niebieskie, szare ani fiołkowe, lecz łączyły wszystkie te odcienie razem, gdy się w nie spojrzało z bliska; w ich tęczówkach jedne kolory dołączały się do drugich, jedne odcienie mieszały się z innymi, otaczając bezdenną głąb źrenic. Byłaby wprost ideałem kobiety, gdyby nie pewien brak przezorności odziedziczony po przodkach. Na skutek decyzji, która ją samą zdziwiła, Tessa po raz pierwszy od kilku miesięcy udała się w tym tygodniu do pracy w polu. Zamęczywszy swe pełne niepokoju serce torturą żalów i wyrzutów, jakie tylko mogły jej nasunąć samotność i brak doświadczenia, posłuchała wreszcie własnego zdrowego rozsądku. Zrozumiała, że powinna stać się na nowo pożyteczna i za wszelką cenę zaznać słodyczy niezależności. Przeszłość była przeszłością i bez względu na to, jaką była, teraz już minęła; konsekwencje jej czas kiedyś zatrze i po niewielu latach nie będą one miały żadnego znaczenia, jakby nigdy nie istniały, a ona sama, zapomniana przez wszystkich, będzie spoczywała pod rosnącą nad nią trawą. Tymczasem drzewa zieleniły się jak dawniej, ptaki śpiewały, a słońce świeciło jasno jak zawsze. Jej otoczenie nie posmutniało z powodu jej nieszczęścia ani też nie cierpiało z powodu jej bólu. Myślała, że świat interesuje się nią ze względu na jej położenie, lecz powinna była zrozumieć, że przekonanie to, pod którego wpływem opuszczała nisko głowę, było oparte jedynie na złudzeniu. Jej istnienie, przeżycia, namiętności, suma odniesionych wrażeń były obojętne dla wszystkich oprócz niej samej. Dla ogółu ludzi żyjących na świecie było tylko przedmiotem przelotnej myśli. A nawet dla przyjaciół niczym więcej jak przedmiotem częstszej, lecz również przelotnej myśli. Gdy dniem i nocą pogrążona była w

rozpaczy, oni mówili tylko: “Ach, jak ona to bierze do serca!". Gdy starała się być wesoła, usiłowała zapomnieć o zmartwieniu, rozkoszować się światłem dnia, kwiatami, dzieckiem, w nich budziło to tylko myśl: “Ach, jak ona to dzielnie znosi!" Czy znalazłszy się sama na odludnej wyspie cierpiałaby równie boleśnie z powodu tego, co ją spotkało? Nie, nie tyle. Gdyby nagle znalazła się na świecie jako niezamężna matka, nie znająca żadnych innych doświadczeń prócz tego, że dała życie dziecku bez nazwiska, czy sytuacja ta doprowadzałaby ją do rozpaczy? Nie. Byłaby to przyjęła spokojnie, a nawet znalazłaby w tym źródło radości. Czuła się nieszczęśliwa raczej na skutek swych konwencjonalnych pojęć niż uczuć wrodzonych. Niezależnie od tych rozmyślań jakiś instynkt kazał Tessie ubrać się z taką samą starannością co dawniej i udać się do pracy w polu, gdyż żniwiarze byli wówczas bardzo poszukiwani. Dlatego postawa jej była pełna godności i dlatego potrafiła patrzyć w oczy ludziom spokojnie nawet wtedy, gdy trzymała w ramionach dziecko. Żniwiarze wstali spod kopicy zboża, wyprostowali ramiona i pogasili fajki. Konie, które dla odpoczynku i nakarmienia wyprzężono, zostały znów uwiązane do czerwonej maszyny. Tessa zjadła pośpiesznie śniadanie, po czym dała znak najstarszej siostrze, by zabrała dziecko. Zapięła suknię, nałożyła skórzane rękawiczki i znów nachyliła się, żeby z ostatniej garści zżętego zboża skręcić, powrósło do związania następnego snopka. Po południu i pod wieczór praca trwała dalej. Tessa razem z resztą żniwiarzy została w polu aż do zmroku. Potem wszyscy jednym z największych wozów powrócili do domów. Towarzyszył im duży, przymglony księżyc, który wyłonił się zza horyzontu po wschodniej stronie nieba; tarcza jego podobna była do złocistej, wytartej aureoli jakiegoś stoczonego przez robaki toskańskiego świątka. Towarzyszki Tessy śpiewały pieśni, okazywały jej dużo życzliwości i zdawały się rade, że mają ją znów między sobą, mimo to nie mogły się powstrzymać od złośliwego zaśpiewania wśród innych pieśni kilku strofek ballady o dziewczynie, która poszła do zielonego gaiku i powróciła stamtąd już nie taka jak przedtem. W życiu istnieje przeciwwaga i wyrównanie i to, co się Tessie zdarzyło, będąc ostrzeżeniem dla innych, uczyniło ją w wielu oczach najbardziej interesującą osobą we wsi. Życzliwość okazywana jej przez towarzyszki odegnała smutne myśli, a ich dobry humor był tak zaraźliwy, że Tessa prawie poweselała.

Lecz teraz, gdy cierpienia natury moralnej mijały, dotknął ją inny ból, godząc w uczucia wrodzone, którym obce były prawa społeczne. Powróciwszy do domu dowiedziała się z przerażeniem, że dziecko po południu nagle zachorowało. Było to do przewidzenia, gdyż urodziło się wątłe i drobne, mimo to wiadomość ta wstrząsnęła Tessą. Młoda matka zapomniała, że przyjście na świat maleństwa stanowiło obrazę praw społecznych, i jej najgorętszym życzeniem było zachować dziecko przy życiu. Wkrótce jednak stało się widoczne, że godzina wyzwolenia małego więźnia z niewoli ciała wyprzedziła chwilę, której Tessa mogła się spodziewać w najgorszych przewidywaniach. Zrozumiawszy to wpadła w rozpacz większą, niż gdyby chodziło tylko o utratę dziecka: maleństwo nie było jeszcze ochrzczone. W stanie umysłu, w jakim się znajdowała, godziła się biernie z tym, że skoro zasłużyła na ogień piekielny za to, co zrobiła, to będzie płonąć, i na tym koniec. Podobnie jak wszystkie wiejskie dziewczęta była dość biegła w Piśmie świętym, znała historię Abolaha i Abolibaha i wiedziała, jakie wnioski należało stąd wyciągnąć. Natomiast kiedy ta sama kwestia powstała w stosunku do jej dziecka, było to zupełnie co innego. Jej kochanie miało umrzeć i nie dostąpić nigdy zbawienia! Zbliżała się pora nocnego spoczynku, ale Tessa zbiegła na dół i zapytała, czy nie można by posłać kogoś po pastora. W tej chwili ojciec jej był bardziej niż zwykle przejęty starożytnością swego szlacheckiego rodu i żywiej odczuwał plamę, którą Tessa owo szlachectwo zbrukała, gdyż właśnie wracał z cotygodniowej libacji u Rollivera. Żaden pastor nie przekroczy progu tego domu, oświadczył, i nie będzie wtykał nosa w jego sprawy właśnie wtedy, gdy niesława córki zmusza go bardziej niż kiedykolwiek do ich ukrywania. Zamknął drzwi i klucz włożył do kieszeni. Domownicy pokładli się do łóżek i Tessa, ponad wszelki wyraz zrozpaczona, powróciła na górę. Położywszy się również, budziła się co chwila, a w połowie nocy spostrzegła, że dziecko ma się coraz gorzej. Było widoczne, że umiera – spokojnie i bez bólu, lecz z całą pewnością umiera. Pogrążona w rozpaczy, przewracała się na łóżku z boku na bok. Zegar wybił uroczyście godzinę pierwszą po północy, godzinę, w której wyobraźnia wymyka się spod kontroli rozsądku, a groźne możliwości przybierają postać niewzruszonych faktów. Wyobrażała sobie dziecko wtrącone na samo dno piekła, skazane podwójnym wyrokiem: jako nie ochrzczone i urodzone nielegalnie. Widziała szatańskiego arcywroga, jak popycha

je trójzębnymi widłami, podobnymi do używanych w domu przy rozpalonym piecu podczas pieczenia chleba; do obrazu tego dorzucała jeszcze wiele innych ciekawych i dziwacznych szczegółów cierpień, o jakich poucza się młodzież w tym chrześcijańskim kraju. Owe ponure obrazy do tego stopnia rozpaliły jej wyobraźnię, że nocna koszula Tessy stała się mokra od potu, a poręcz łóżka drżała przy każdym uderzeniu serca. Dziecko oddychało z coraz większym trudem, naprężenie duchowe matki wzrastało z każdą chwilą. Daremnie okrywała maleństwo pocałunkami; nie mogąc dłużej wytrzymać w łóżku, zaczęła przechadzać się gorączkowo po pokoju. – O, Boże miłosierny, zmiłuj się, zmiłuj się nad moim biednym dzieckiem! – wołała. – Jeśli taka Twoja wola, skieruj swój cały gniew na mnie, przyjmę go z pokorą, lecz zlituj się nad moim dzieckiem! Oparta o komodę, długo szeptała bezładne modlitwy, aż nagle wyprostowała się: – Ach, czyżby dziecko mogło być jeszcze zbawione? Może to będzie to samo? Powiedziała to z takim żarem, że twarz jej zdawała się promieniować światłem w otaczającym ją mroku. Zapaliła świecę, podeszła do łóżek ustawionych pod ścianą i obudziła młodsze rodzeństwo śpiące w tym samym pokoju. Przesunęła umywalkę w ten sposób, że mogła za nią stanąć, nalała do dzbanka trochę wody i kazała dzieciom uklęknąć w półkolu z rękami złożonymi jak do modlitwy. Dzieci, na pół rozbudzone, przejęte grozą wobec jej zachowania się, otwierały coraz szerzej oczy i trwały bez ruchu w nakazanej pozycji, Tessa zaś wyjęła maleństwo z łóżeczka – dziecko dziecka, takie drobne i nierozwinięte, że bodaj czy jego wątła osóbka wystarczała, by nadać imię matki tej, która je urodziła. Z dzieckiem na ręku stanęła wyprostowana przy miednicy, a jej młodsza siostra trzymała przed nią otwarty modlitewnik, tak jak ministrant trzyma go przed pastorem. W ten sposób przygotowała się do ochrzczenia swego dziecka. Gdy tak stała w długiej, białej nocnej koszuli, z ciemnymi włosami, skręconymi w gruby warkocz sięgający do pasa, postać jej wyglądała dziwnie smukło i imponująco. Mdłe i słabe światło świecy zacierało w jej rysach i postaci drobne usterki, które słońce byłoby uwydatniło: zadrapania słomą na napięstkach, zmęczenie oczu. Wzniosłe uniesienie przeobraziło jej twarz – przyczynę jej zguby – aż stała się nieposzlakowanie piękna, nacechowana godnością niemal królewską. Klęczące dokoła dzieci, mrugając zaczerwienionymi, zaspanymi oczami, patrzyły na te przygotowania ze zdumieniem, którego

nie mogły wyrazić, zaspane i zmęczone o tak niezwykłej porze. Jedno z dzieci, najbardziej przejęte, zapytało: – Tesso, czy naprawdę chcesz je sama ochrzcić? Dziewczyna-matka z powagą skinęła głową. – A jakie mu nadasz imię? Nie pomyślała o tym przedtem, lecz gdy rozpoczynała ceremonię chrztu, przyszło jej na myśl imię zaczerpnięte z pewnego zdania w Księdze Rodzaju i teraz wymieniła je: – Smętku, ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Pokropiła dziecko wodą i zapadła cisza. – Dzieci, powiedzcie: “Amen." W odpowiedzi cienkie głosiki posłusznie pisnęły chórem: “Amen!" Tessa ciągnęła dalej: – Przyjmujemy to dziecko – itd. – i żegnamy je znakiem krzyża świętego. Tu umoczyła dłoń w miednicy i palcem wskazującym nakreśliła nad dzieckiem ogromny krzyż powtarzając należne sentencje o mężnej walce z grzechem, ze światem i szatanem – i o tym, że dziecko powinno być wiernym żołnierzem i sługą Boga aż do końca życia. Potem odczytała, jak należy, Modlitwę Pańską; dzieci powtarzały za nią cichym, żałosnym i niewyraźnym szeptem, podobnym do brzęczenia komara, a na zakończenie podnosząc głosy, jak to czyni ministrant, pisnęły znów w ogólnej ciszy: – Amen! Potem siostra ich, ze znacznie wzmocnioną wiarą w skuteczność tego sakramentu, odmówiła płynącą z głębi serca modlitwę dziękczynną tonem śmiałym i triumfalnym, jakim zwykle rozbrzmiewał jej głos, gdy w to, co mówiła, kładła całe swe serce; brzmienia tego głosu nie zapomnieli nigdy ci, którzy ją znali. Ekstaza wiary wzniosła ją na wyżyny, rozświetliła twarz jakąś promienną jasnością i wywołała na policzki jaskrawe rumieńce, a wątły płomyk świecy połyskując miniaturowym, odwróconym odbiciem w jej źrenicach błyszczał niby diament. Dzieci patrzyły na nią z wzrastającym szacunkiem i straciły ochotę do zadawania pytań. W ich oczach nie wyglądała już jak bliska im siostrzyczka, lecz jak wielka, potężna istota, imponująca i nieledwie boska, z którą nie miały nic wspólnego. Biedny Smętek! Jego walka z grzechem, światem i szatanem nie miała trwać długo – może to i lepiej dla niego, gdy się zważy na początki jego życia. Wraz z błękitnym świtem

ten wątły żołnierzyk i sługa Boży wydał ostatnie tchnienie, a gdy dzieci obudziły się, zaczęły gorzko płakać i prosić siostrę, by urodziła jeszcze jedno śliczne dzieciątko. Spokój, jaki opanował Tessę od chwili, gdy ochrzciła dziecko, nie opuścił jej po jego stracie. Przy dziennym świetle zrozumiała, że nocne lęki o jego duszę były cokolwiek przesadzone; teraz, słusznie czy niesłusznie, przestała się niepokoić rozumując, że jeżeli Opatrzność nie uzna tego aktu dokonanego niezupełnie formalnie, to niebo utracone w ten sposób nie miałoby wartości ani dla niej, ani dla jej dziecka. Tak rozstał się z życiem Smętek, niepożądany intruz, bękarci dar bezwstydnej Natury, nie uznającej praw społecznych; mały wyrzutek, dla którego odwieczny Czas był tylko kwestią dni, nie wiedzący nawet o tym, że istnieją lata i stulecia; istotka, dla której wnętrze zagrody było wszechświatem, temperatura tygodnia – klimatem, niemowlęctwo – życiem, a instynkt ssania – jedyną ludzką wiedzą. Tessa rozmyślając dużo nad chrztem dziecka nie wiedziała, czy z punktu widzenia doktryny chrzest taki wystarczy, by zapewnić chrześcijański pochówek. Nikt nie mógł jej na to odpowiedzieć prócz miejscowego pastora, który niedawno przybył do wsi i nie znał Tessy. O zmierzchu udała się na probostwo, stanęła przed furtką, lecz zabrakło jej odwagi, by wejść dalej. Byłaby zaniechała wykonania swego projektu, gdyby nie to, że zawróciwszy już spotkała przypadkiem pastora powracającego do domu. W ciemności odważyła się mówić swobodniej. – Proszę wielebnego księdza, chciałabym o coś zapytać. Pastor wyraził chęć wysłuchania jej i Tessa opowiedziała o chorobie dziecka i o zaimprowizowanej przez nią ceremonii chrztu. – A teraz – zapytała poważnie – chciałabym wiedzieć, czy to będzie dla dziecka to samo, jak gdyby zostało ochrzczone przez pastora? Pastor, obdarzony z natury sprytem handlowym i wiedząc, że sprawa, dla której powinien był być wezwany, została już spartolona przez samych klientów, skłonny był odpowiedzieć przecząco. Mimo to pełna godności postawa dziewczyny i dziwna tkliwość w jej głosie zdołały poruszyć jego szlachetniejsze instynkty, a raczej te, jakie w nim jeszcze pozostały po dziesięciu latach, podczas których usiłował zaszczepić wiarę czysto formalną na obecnym powszechnym sceptycyzmie. Powstała w nim walka między człowiekiem i duchownym i zwycięstwo odniósł człowiek. – Moje drogie dziecko – odpowiedział – dla maleństwa będzie to to samo.

– Więc wielebny ksiądz pochowa je po chrześcijańsku? – zapytała żywo. Pastor poczuł się przyparty do muru. Dowiedziawszy się o chorobie dziecka, tego samego dnia poszedł z całą sumiennością o zmroku do domu Durbeyfieldów, żeby dopełnić ceremonii chrztu; nie wiedział, że odmowa przyjęcia go pochodziła nie od samej Tessy, lecz od jej ojca, nie mógł więc uznać potrzeby dokonania tego aktu w sposób nieprawidłowy. – A, to już inna sprawa – odpowiedział. – Inna sprawa? Dlaczego? – zapytała z podnieceniem Tessa. – Zrobiłbym to chętnie, gdyby tu chodziło tylko o nas dwoje. Ale nie mogę... z pewnych względów. – Proszę tylko jeden raz! – Doprawdy nie mogę. – Ależ dlaczego? – mówiąc to chwyciła go za rękę. Cofnął dłoń i potrząsnął głową. – Skoro tak, to nie lubię księdza! – wybuchnęła. – I nigdy już nie przyjdę do waszego kościoła! – Nie mów tak porywczo. – Może to dla dziecka wyjdzie na jedno, czy go ksiądz pochowa, czy nie... Czy to będzie to samo? Na miłość boską, niech ksiądz nie przemawia do mnie jak święty do grzesznicy, ale jak człowiek do człowieka, do tak biednej istoty jak ja! Żaden świecki nie potrafiłby wytłumaczyć, w jaki sposób pastor pogodził swą odpowiedź ze ścisłymi pojęciami, jakie w swym mniemaniu w sprawie tej posiadał; nie potrafiłby wytłumaczyć, lecz mógłby wybaczyć. Pastor nieco wzruszony, oświadczył raz jeszcze: – Dla dziecka będzie to to samo. Tak więc tej nocy dzieciątko, owinięte starym szalem, zostało włożone do małej skrzyneczki i zaniesione na cmentarz; przy świetle latarni, kosztem jednego szylinga i kufla piwa dla grabarza, pochowano je w nędznym zakątku Pańskiej ziemi, tam gdzie rosną pokrzywy i gdzie grzebią nieochrzczone dzieci, niepoprawnych pijaków, samobójców i wszystkich tych, którzy przypuszczalnie skazani są na wieczne potępienie. Mimo tak kłopotliwego otoczenia Tessa odważyła się sporządzić z dwóch deseczek i sznurka mały krzyżyk i ubrawszy go kwiatami wetknęła w głowach mogiłki. Zrobiła to pewnego

wieczora, gdy mogła wejść na cmentarz nie będąc widziana; prócz tego u stóp mogiłki umieściła wiązankę takich samych kwiatów włożywszy je dla utrzymania w świeżości do słoja z wodą. Cóż z tego, że na słoju można było dostrzec napis: “Marmolada Keelwellsa". Oko miłości matczynej, zapatrzone w wizję bardziej podniosłej natury, nie widziało go.

Rozdział 15 “Doświadczenie uczy nas – powiada Roger Ascham – że dzięki długiemu błądzeniu odkrywamy krótką drogę." Często jednak długie błądzenie czyni nas niezdolnymi do dalszej drogi, a czyż wtedy doświadczenie przyniesie nam jaki pożytek? Doświadczenie Tessy Durbeyfield było właśnie tego rodzaju. Wiedziała w końcu, co należało robić, lecz któż by teraz uznał jej postępowanie za słuszne? Gdyby przed wyjazdem do d'Urberville'ów stosowała się do różnych pouczających tekstów i przypowieści znanych zarówno jej, jak wszystkim innym na świecie, to niewątpliwie nie byłaby nigdy padła ofiarą cudzej złej woli. Ale nie leżało to w jej mocy – podobnie jak w mocy niczyjej – zrozumieć całą prawdę tych złotych sentencji, wówczas gdy mogła była z nich korzystać. Tessa – a ileż więcej ludzi – mogłaby wraz ze świętym Augustynem zwrócić się ironicznie do Boga mówiąc: “Panie, radziłeś nam obrać lepszą drogę, aniżeliś na to pozwolił." Podczas zimowych miesięcy pozostała w domu rodzinnym skubiąc kury, tucząc gęsi i indyki, przerabiając dla rodzeństwa ubranka z sukien darowanych jej przez d'Urberville'a, które z pogardą odrzuciła. Nie chciała zwracać się do niego o pomoc. Często jednak krzyżowała ręce za głową i pogrążała się w marzeniach, gdy myślano, że zajęta jest pilną pracą. Rozważała filozoficznie w pamięci daty, jakie następowały po sobie w ciągu ubiegłego roku: przyjazd do Trantridge, katastrofalną noc, która ją zgubiła w mrocznym otoczeniu lasów Chase, daty urodzin i śmierci dziecka, swoje własne urodziny, wszystkie inne dnie pamiętne zdarzeniami, w jakich brała pewien udział. Pewnego popołudnia przyglądając się w lusterku własnej urodzie pomyślała nagle, że istnieje jeszcze jedna data, daleko ważniejsza od tamtych – data śmierci, gdy jej wszystkie wdzięki znikną, dzień nieznany, zagubiony wśród innych dni roku, dzień, który corocznie mijał nie dając żadnego znaku, a mimo to – niezawodny. Kiedy ten dzień nastanie? Dlaczego kiedy mijał każdego roku, nie odczuwała przy tym zimnym spotkaniu żadnego dreszczu? Podobnie jak Jeremy Taylor myślała, że kiedyś w przyszłości ci, którzy ją znali, będą mówili: “Jest dziś... ach, prawda, to dzień śmierci biednej Tessy Durbeyfield!" – i to stwierdzenie nie będzie dla

nich niczym osobliwym. O dniu tym, wyznaczonym jej od wieków na kres wędrówki w czasie, nie wiedziała nic – nie znała tygodnia, miesiąca ani roku. W ten sposób Tessa z prostej dziewczyny stała się nagle kobietą skomplikowaną. Twarz jej nosiła ślady pracy myśli, w głosie brzmiała czasem nuta tragiczna, oczy powiększyły się i nabrały więcej wyrazu. Stała się teraz naprawdę piękną istotą; uroda jej zwracała uwagę, a dusza była duszą kobiety, której burzliwe przeżycia dwóch ostatnich lat nie zdołały zdemoralizować. Gdyby nie opinia publiczna, przeżycia te byłyby dla niej tylko nauką na przyszłość. Trzymała się ostatnio tak na uboczu, że jej przejścia, nigdy nie znane ogółowi, zostały w Marlott prawie zapomniane. Doszła jednak do przekonania, że już nigdy nie będzie się dobrze czuła tam, gdzie spełzły na niczym zabiegi jej rodziców o uznanie pokrewieństwa, a nawet za jej pośrednictwem o ściślejszy związek z bogatą rodziną d'Urberville'ów. W każdym razie nie zaznałaby spokoju, dopóki długie lata nie zatarłyby tych bolesnych wrażeń. Tymczasem nawet teraz czuła, że pulsuje w niej jeszcze gorąca nadzieja radośniejszego życia; mogłaby być jeszcze szczęśliwa w jakimś zakątku, który nie budziłby w niej wspomnień. Ucieczka przed przeszłością i wszystkim, co było z nią związane, równała się przekreśleniu tej przeszłości i aby to osiągnąć, powinna była wyjechać. “Czyż naprawdę utraciwszy czystość utraciłam ją na zawsze?" – zadawała sobie pytanie. Mogłaby dowieść, że nie, gdyby zdołała narzucić zasłonę na to, co minęło. Dziewictwo nie może być tą jedyną dziedziną, której byłaby odmówiona moc odradzania się, wrodzona naturom zdrowym. Czekała długo, nie znajdując sposobności do ponownego wyjazdu. Nadeszła wyjątkowo piękna wiosna, w pączkach dawał się nieledwie słyszeć ruch kiełkowania. Wiosna ta oddziałała na Tessę jak na dzikie zwierzątko i zbudziła w niej namiętne pragnienie odejścia. Wreszcie na początku maja otrzymała list od dawnej matczynej przyjaciółki, do której już dawno zwróciła się była po informacje i której zresztą nie znała: list donosił, że w pewnej farmie mleczarskiej położonej o kilka mil na południe poszukują doświadczonej dójki i że mleczarz by ją chętnie przyjął na kilka miesięcy letnich. Nie było to jeszcze tak daleko, jakby sobie życzyła, lecz dość daleko, gdy się weźmie pod uwagę niewielki obszar, na jakim się obracała i gdzie reputacja jej była znana.

Dla ludzi żyjących w ściśle ograniczonym zakątku kraju mile są stopniami geograficznymi, parafie – hrabstwami, hrabstwa – prowincjami i królestwami. Co do jednego była całkowicie zdecydowana: w jej nowym życiu, pracy i marzeniach nie ma już miejsca na d'Urbervillowskie zamki na lodzie. Będzie dziewczyną folwarczną, Tessą, niczym więcej. Matka znała jej uczucia i mimo że w tej kwestii nie zamieniły z sobą ani słowa, wystrzegała się najmniejszych aluzji do ich rycerskiego pochodzenia. Jakże niekonsekwentna jest jednak natura ludzka! Jednym z powodów zainteresowania Tessy nowym miejscem pobytu było to, co stanowiło jego przypadkową zaletę, a mianowicie, że leżało blisko ziemi jej dziadów (nie byli to ludzie z Blakemore, mimo że matka jej była do szpiku kości kobietą z tamtych stron). Farma mleczarska, na której Tessa miała pracować, nazywała się Talbothays i była położona niedaleko od dawnych włości d'Urberville'ów, w pobliżu wspaniałych rodzinnych grobowców, gdzie spoczywały jej świetne prababki i ich potężni małżonkowie. Będzie mogła te grobowce zobaczyć i powiedzieć sobie, że skoro ród d'Urberville'ów, podobnie jak Babilon, upadł, to niewinność ich ubogiej prawnuczki mogła również skończyć się cichym upadkiem. Zadawała sobie często pytanie, czy dzięki temu, że znajdzie się na ziemi rodzinnej, nie spotka jej coś dobrego i nieprzewidzianego, i zbudził się w niej jakiś nowy duch, podobnie jak wiosenne soki budzą się w gałązkach. Była to niewyżyta młodość wzbierająca na nowo po chwilowym zahamowaniu, niosąca nadzieję i nieodparte dążenie do szczęścia.

OKRES TRZECI ODRODZENIE Rozdział 16 Pewnego majowego ranka, gdy zakwitły tymianki, a w gniazdkach lęgły się pisklęta, w trzy lata po powrocie z Trantridge – lata cichego i powolnego odradzania się Tessy Durbeyfield – dziewczyna po raz drugi opuściła swe ognisko rodzinne. Zapakowawszy rzeczy tak, by mogły być jej przysłane później, wyruszyła w najętym wózku do miasteczka Stourcastle, przez które musiała przejeżdżać udając się w kierunku prawie przeciwległym do pierwszego miejsca jej przygód. Ze szczytu najbliższego wzgórza spojrzała z żalem na Marlott i na dom ojcowski, mimo że było jej tak spieszno ten dom opuścić. Jej bliscy będą tam pewnie żyli tak samo jak dotychczas, nie martwiąc się zbytnio, że odjechała tak daleko, a oni zostali pozbawieni jej uśmiechu. Za parę dni dzieci będą bawiły się równie wesoło jak dawniej, nie zdając sobie sprawy z pustki, jaką po sobie zostawiła. Doszła do wniosku, że rozstanie z dziećmi wyjdzie im na dobre; gdyby została, jej przykład przyniósłby im więcej szkody niż nauki moralne – pożytku. Przejechała przez Stourcastle nie zatrzymując się tam i pojechała dalej aż do skrzyżowania dróg, gdzie mogła zaczekać na wóz przewożący towary w kierunku i południowo-zachodnim, gdyż kolej żelazna, opasująca tę połać kraju, jeszcze do jego wnętrza nie dotarła. Gdy tak czekała, nadjechał jakiś farmer w bryczce na resorach; zdążał w tym samym kierunku co ona i mimo że był dla niej obcy, Tessa chętnie przyjęła zaofiarowane sobie miejsce obok niego nie wiedząc, że zaproszenie to zawdzięcza swojej urodzie. Farmer jechał do Weatherbury i towarzysząc mu mogła resztę drogi przejść piechotą, zamiast czekać na wóz, który przejeżdżał przez Casterbridge. Po tej długiej przejażdżce zatrzymała się w Weatherbury tylko po to, by spożyć południowy, byle jaki posiłek w zagrodzie wskazanej jej przez farmera. Potem zabrawszy swój koszyk wyruszyła w dalszą drogę piechotą, by dotrzeć do rozległej, porośniętej

wrzosem wyżyny odgradzającej ten obszar od nisko położonych łąk dalszej doliny, gdzie znajdowała się farma mleczarska, cel i kres jej całodniowej wędrówki. Tessa nigdy dotąd nie była w tej części kraju, mimo to krajobraz wydał jej się znajomy. Niedaleko, po lewej ręce, spostrzegła ciemną plamę; jak przypuszczała – i przypuszczenia te jej później potwierdzono – były to drzewa otaczające Kingsbere, gdzie w parafialnym kościele spoczywały kości jej przodków – jej niepotrzebnych przodków. Nie czuła teraz dla nich podziwu, raczej nienawidziła ich za to, co z ich przyczyny wycierpiała. Ze wszystkiego, co niegdyś posiadali, zostały jej tylko pieczęć i stara łyżka. “Ha, cóż – powiedziała – mam w sobie tyleż z matki co z ojca. To po matce odziedziczyłam urodę, choć była tylko zwykłą dziewczyną folwarczną." Droga poprzez wzgórza i doliny Egdonu, aczkolwiek ciągnęła się zaledwie przez kilka mil, okazała się bardziej uciążliwa, niż można było przypuszczać. Dopiero w dwie godziny później, zmyliwszy kilka razy drogę, znalazła się na wzgórzu wznoszącym się nad tak długo poszukiwaną doliną Wielkich Mleczarni, doliną tak obfitującą w mleko i masło, że w braku zbytu jełczało; produkowano tu nabiału znacznie więcej, choć w gorszym gatunku, niż w jej stronach rodzinnych – była to zielona dolina, obficie nawodniona przez rzekę Var, inaczej zwaną Froom. Dolina ta różniła się całkowicie od doliny Małych Mleczarni, czyli doliny Blackmoor, jedynej, jaką znała dotychczas, nie biorąc pod uwagę jej nieszczęśliwego pobytu w Trantridge. Tutaj wszystko było stworzone na większą skalę. Pola zamiast dziesięciu obejmowały pięćdziesiąt akrów, zabudowania folwarczne były rozleglejsze, bydło, które tam łączyło się w niewielkie gromady, tutaj tworzyło ogromne stada jednej rasy. To niezliczone mnóstwo krów Tessa dostrzegała wszędzie, od dalekiego wschodu po daleki zachód; było ich tu więcej, niż dziewczyna kiedykolwiek widziała zgromadzone razem. Zielone wygony były nimi kropkowane nie mniej gęsto jak płótna Van Alsloota czy Sallaerta – punkcikami mieszczan. Jaskrawoczerwona lub ciemnobrunatna barwa sierści krowiej wchłaniała światło zachodzącego słońca, które odbijając się od sierści białych krów biło w oczy niemal oślepiającym blaskiem, nawet na tej odległej wyżynie, gdzie stała Tessa. Krajobraz ten oglądany z lotu ptaka był może nie tak bujny i piękny jak tamten, tak dobrze jej znany, był natomiast weselszy. Brakowało mu tego nasyconego mocno błękitem powietrza rywalizującej doliny, brakowało tłustej gleby i jej woni; powietrze było bardziej

czyste, lekkie i krzepiące. Nawet rzeka, zasilająca wodą trawy i bydło w tych powszechnie znanych gospodarstwach mlecznych, płynęła inaczej niż potoki w Blackmoor. Tamte – ciche, leniwe, często zmącone, płynęły korytem mulistym i ktoś nieostrożny chcąc przez nie przejść na drugi brzeg mógłby się zapaść w muł i niepostrzeżenie zniknąć. Wody Froom były przezrocze jak czysta Rzeka Życia ukazana ewangeliście, wartkie jak cień obłoku, a ich dźwięczny bełkot, gdy płynęły po płytkim dnie usłanym kamykami, dzwonił pod niebem przez cały dzień. Tam kwiatem wodnym był nenufar, tutaj – jaskier. Bądź skutkiem zmiany powietrza na lżejsze, bądź dlatego, że znalazła się w nowym otoczeniu, z dala od nieżyczliwych spojrzeń, nastrój Tessy poprawił się zadziwiająco. Gdy tak biegła pod delikatnym tchnieniem południowego wiatru, nadzieje jej opromieniały ją wespół z blaskami słońca otaczając atmosferą niemal idealną. W każdym podmuchu ciepłego wiatru słyszała jakieś czarujące głosy, każdy tryl ptaka zdawał się rozbrzmiewać radością. W ostatnich czasach twarz jej, zależnie od przelotnych nastrojów, zmieniała się ustawicznie, wahając się między pięknością i wyglądem zwyczajnym. Czasem bywała różowa i spokojna, kiedy indziej blada i tragiczna. Gdy miała na twarzy rumieńce, reagowała na wszystko z mniejszą wrażliwością niż wtedy, gdy była blada. Jej uroda stawała się bardziej doskonała wtedy, gdy była w nastroju mniej wzniosłym; natomiast nastrój większego skupienia czynił ją mniej piękną. W danej chwili, gdy poddawała się pieszczocie południowego wiatru, twarz jej jaśniała pięknością niemal doskonałą. Nieodparte, powszechne, odruchowe dążenie do szczęścia, wspólne wszystkim żyjącym istotom od najpośledniejszych do najwyższych, owładnęło wreszcie i Tessą. Była przecież jeszcze i teraz młodą, dwudziestoletnią kobietą, która pod względem uczuciowym i umysłowym nie przestała się rozwijać, toteż nic nie mogło wywrzeć na niej takiego wrażenia, jakiego czas nie zdołałby zatrzeć. Dlatego humor jej, wdzięczność i nadzieje wzrastały z każdą chwilą. Próbowała zaśpiewać kilka ballad, lecz wszystkie wydały się jej nieodpowiednie, wreszcie przyszedł jej na myśl psałterz, tak często przez nią przeglądany w niedzielne ranki, zanim zakosztowała owocu z drzewa wiadomości złego i dobrego, i zaczęła śpiewać: “O, słońce... o, miesiącu... i wy, gwiazdy... o, zieleni, która otulasz ziemię.... o, ptaki powietrzne... zwierzęta i trzody... o, dzieci człowiecze... niech was Bóg błogosławi, chwalcie Go i wysławiajcie na wieki!"

Przerwała nagle i szepnęła: – A może jeszcze niezupełnie znam Pana? Pewnie ten na pół świadomy rapsod był bałwochwalczym wyrazem monoteistycznych uczuć; kobiety, szczególnie te, co żyją pośród sił i kształtów otaczającej je przyrody, zachowują w duszach więcej pogańskich wyobrażeń swych odległych przodków niż usystematyzowanej religii, jakiej uczono rodzaj niewieści w następnych pokoleniach. W każdym razie Tessa znalazła najwłaściwszy wyraz swych uczuć w owym starym Benedicite, które szeptała od wczesnego dzieciństwa – i to jej wystarczyło. Fakt, że odczuwała tyle radości z tak drobnego dokonania jak pierwsze kroki na drodze do samodzielnego życia, świadczył, że odziedziczyła pewne cechy charakteru po Durbeyfieldach. Tessa przede wszystkim pragnęła kroczyć prostą drogą; wprawdzie jej ojciec nie miał żadnych skłonności tego rodzaju, lecz podobnie jak on, córka potrafiła zadowalać się w życiu każdym doraźnym, bodaj niewielkim osiągnięciem; nie miała chęci wznosić się z trudem na wyższy stopień społeczny, choćby tak skromny, jaki był dostępny dla dotkliwie upośledzonej przez los rodziny niegdyś potężnych d'Urberville'ów. Można by powiedzieć, że niewyżyta energia rodziny matczynej wzmocniła własną młodą energię Tessy i przyczyniła się do jej odrodzenia po przejściach, które na pewien czas tak ją przygnębiły. Należy jednak przyznać, że na ogół kobiety potrafią przeżyć podobne upokorzenia i odzyskać wesołość i zainteresowanie życiem. Dopóki trwa życie, dopóty trwa nadzieja; przeświadczenie to nieobce jest “oszukanym przez los", wbrew temu, co usiłują w nas wmówić niektórzy nader życzliwi teoretycy. Tak więc Tessa z lekkim sercem i pełna ochoty do życia schodziła coraz niżej z egdońskich wzgórz do farmy – celu jej pielgrzymki. W miarę zbliżania się do kresu podróży różnica między dwiema rywalizującymi z sobą dolinami stawała się coraz bardziej widoczna. Tajemnicę Blackmoor najlepiej odkrywało się patrząc na dolinę z otaczających ją wyżyn, natomiast dla zapoznania się z leżącą obecnie u stóp Tessy doliną należało zejść do niej. Gdy już to uczyniła, znalazła się na jednostajnej zielonej równinie, ciągnącej się jak okiem sięgnąć na wschód i na zachód. Rzeka unosząc z wyżyn okruchy gleby z biegiem czasu utworzyła z nich na powierzchni doliny poziomą warstwę, a teraz, wyczerpana, postarzała i zmniejszona, wiła się wolno serpentynami wśród tego, co niegdyś zrabowała.

Tessa, niepewna dalszej drogi, stanęła w środku otaczającej ją zielonej płaszczyzny, niby mucha na olbrzymim stole bilardowym i jak owa mucha drobna wobec tego obszaru. Dotychczas jedynym skutkiem, jaki wywołała jej obecność w tej spokojnej dolinie, było obudzenie uwagi jakiejś samotnej czapli, która stanęła niedaleko dróżki i przyglądała się dziewczynie wyciągnąwszy szyję. Nagle ze wszystkich na raz stron doliny rozległo się przeciągłe powtarzające się wołanie: Muu! Muu! Muu!... Od najdalszego wschodu po najdalszy zachód grzmiał ten ryk przenosząc się coraz dalej, jak przenosi się zaraza; gdzieniegdzie towarzyszyło mu szczekanie psa. Nie był to głos doliny donoszący o przybyciu pięknej Tessy, lecz zwykła zapowiedź pory udoju o godzinie pół do piątej po południu, gdy pracownicy folwarczni sprowadzają krowy z pastwiska. Najbliżej stojące czerwono-białe stado wysłuchawszy flegmatycznie tego wezwania skierowało się do położonej w głębi pastwiska zagrody, kołysząc wielkimi, pełnymi mleka wymionami. Tessa wolnym krokiem ruszyła za stadem i przez otwartą bramę weszła na folwarczny dziedziniec. Długie, pokryte słomianą strzechą obory ciągnęły się dokoła ogrodzonej przestrzeni; brzegi ich pochyłych dachów, haftowanych jaskrawo zielonym mchem, wspierały się na drewnianych słupach, wypolerowanych gładko przez boki niezliczonych krów i cieląt, jakie się o nie ocierały przez wszystkie minione lata, a teraz utonęły w bezdennej otchłani niepamięci. Mleczne krowy zostały ustawione między słupami, przy czym widziane z tyłu przez jakiegoś obdarzonego fantazją obserwatora wyglądałyby jak kule na dwóch słupach, między którymi ruchem wahadłowym kołysały się ogony; słońce padając na te cierpliwe szeregi rysowało na ścianie ich dokładne kontury. W podobny sposób każdego wieczoru odtwarzało kontury tych pokornych, skromnych istot – z taką samą starannością, jak gdyby to były profile dworskich piękności odbite na ścianie pałacu; kopiowało je tak troskliwie, jak niegdyś kopiowało olimpijskie kształty na marmurowych fasadach lub sylwetki Aleksandra, Cezara czy faraonów. Mniej spokojne krowy umieszczano w oborach. Inne, stojące cierpliwie z własnej woli, dojono na środku dziedzińca, gdzie czekało już w tej chwili wiele krów umiejących zachować się właściwie; były to najbardziej mleczne krowy, jakie spotykało się rzadko poza obrębem doliny i nie zawsze w niej samej, żywione soczystą paszą dostarczaną o tej porze roku w obfitości przez zasilane wodą łąki. Od ich biało nakrapianej sierści odbijało

się oślepiającym blaskiem światło słoneczne, a mosiężne polerowane guzy na rogach błyszczały przypominając jakąś wojskową paradę. Porysowane grubymi żyłami wymiona zwisały ciężko niby wory piasku, a sutki sterczały podobne do nóżek cygańskich glinianych naczyń; ponieważ każde zwierzę musiało czekać na swoją kolej, mleko przepełniające wymiona skapywało z nich kroplami na ziemię.

Rozdział 17 Dojarze i dójki wybiegli ze swych chat i z mleczarni jednocześnie z powrotem bydła z pastwiska; dziewczęta miały na nogach chodaki nie z powodu niepogody, lecz by ochronić obuwie od zabrudzenia leżącym na dziedzińcu gnojem. Każda dziewczyna usiadła na trójnożnym stołku, z twarzą odwróconą na bok, z prawym policzkiem przytulonym do krowy, spoglądając w zadumie spoza boku zwierzęcia na zbliżającą się Tessę. Mężczyźni, mając kapelusze nasunięte na czoło i oczy utkwione w ziemię, nie zauważyli jej. Jeden z nich, krzepki mężczyzna w średnim wieku, ubrany był w długi, biały fartuch, trochę cieńszy i czyściejszy niż u innych, a pod fartuchem miał porządną kurtkę, w której mógłby pokazać się na targu. Był to kierownik mleczarni Crick, który zgodził do pracy Tessę; jego podwójna rola: mleczarza i maślarza przez sześć dni w tygodniu, a w siódmym zamożnego jegomościa w eleganckim sukiennym garniturze zasiadającego w swej rodzinnej ławce w kościele – przyczyniła się do ułożenia na jego cześć następującego wierszyka: -W tygodniu – mleczarz Dick, w niedzielę – pan Ryszard Crick. Ujrzawszy rozglądającą się Tessę wstał i podszedł do niej. Większość mleczarzy bywa podczas udoju w złym humorze, lecz tym razem pan Crick był rad z pozyskania nowych rąk roboczych, gdyż były to dnie bardzo pracowite – i przyjął Tessę bardzo życzliwie, zapytując ją o matkę i resztę rodziny (była to jednak czysta formalność, gdyż naprawdę nie miał pojęcia o istnieniu pani Durbeyfield aż do czasu, gdy otrzymał list w sprawie pracy Tessy). – Tak, tak – powiedział na zakończenie – kiedym był młodym chłopcem, tom znał dobrze wasze strony, choć od tego czasu tam nie byłem. Żyła tu niedaleko nas starucha, co miała już dziewięćdziesiąt lat, ale dawno temu umarła. Właśnie ona mi opowiadała o pewnej rodzinie, która nazywała się podobnie jak wy, mieszkała w dolinie Blackmoor i wywodziła się z naszych stron; byli to ponoć ludzie ogromnie starego rodu, ale wszyscy

pomarli i dalsze pokolenia nic o tym nie wiedziały. Ale kto by tam zwracał uwagę na opowiadanie starej baby. – Och, naturalnie, to nie ma żadnego znaczenia – powiedziała Tessa. Potem rozmowa przeszła na tory rzeczowe. – No cóż, moja panno, czy ty aby potrafisz doić jak się należy? Nie chciałbym, by o tej porze roku moje krowy traciły mleko. Upewniła go co do tego, po czym mleczarz obejrzał ją od stóp do głów. W ostatnich czasach Tessa mało przebywała na powietrzu i cera jej wy delikatniała. – Czy jesteś pewna, że podołasz tej robocie? Dobre to dla ludzi prostych, nawykłych do ciężkiej pracy, a my tu nie żyjemy pod kloszem. Oświadczyła mu, że na pewno podoła, a jej zapał i ochota do pracy zrobiły na nim dobre wrażenie. – No, dobrze. A teraz pewnie wypiłabyś kubek herbaty albo co zjadła? Jeszcze nie teraz? A więc rób, jak chcesz. Ale dalibóg, gdybym był na twoim miejscu, to po takiej podróży miałbym gardło wyschnięte na suchar. – Zabiorę się zaraz do dojenia, żeby nabrać wprawy – rzekła Tessa. Dla odświeżenia się wypiła trochę mleka ku zdziwieniu, a nawet lekkiej pogardzie mleczarza Cricka, któremu najwidoczniej nie przyszło nigdy do głowy, że mleko może służyć za napój. – Ach, jeżeli możesz przełknąć coś podobnego, to nie żałuj sobie – powiedział przechylając obojętnie wiadro, z którego piła. – Co do mnie, tom od lat nie miał tego w gębie. To paskudztwo! Ciążyłoby mi w żołądku niczym ołów. Może wypróbujesz sobie rękę na tej tam – mówił dalej wskazując głową na najbliżej stojącą krowę. – Chociaż ta jest twarda do dojenia. Mamy tu trudne i łatwe, jak zresztą wszędzie. Sama się o tym rychło przekonasz. Gdy Tessa zdjęła kapelusz zamieniwszy go na czepek, gdy usiadła na stołku obok krowy i spod jej palców trysnęło do wiadra mleko, poczuła, że od tej chwili naprawdę oparła swoją przyszłość na nowych podstawach. To przekonanie napełniło ją spokojem, krew zaczęła wolniej krążyć w żyłach i mogła śmiało rozejrzeć się dokoła. Mleczarze tworzyli cały zastęp mężczyzn i kobiet. Mężczyźni doili krowy o twardych sutkach, pozostawiając kobietom do dojenia łatwiejsze. Była to duża mleczarnia, pozostająca pod zarządem Cricka i licząca około stu krów mlecznych, z których każda

nosiła inne imię. Spośród nich sześć do ośmiu najtrudniejszych do dojenia doił własnoręcznie sam kierownik – chyba że nie było go w domu – nie chcąc ich powierzać zmieniającym się, przypadkowym najemnikom z obawy, by przez niedbalstwo nie pozostawiali w wymionach mleka; nie powierzał ich także dójkom uważając, że mają za słabe palce, a w jednym i drugim wypadku krowy niedostatecznie wydojone, czyli “zapuszczone", z biegiem czasu traciły zupełnie mleko. Nie chodziło mu o chwilową stratę, którą spowodowałoby niedbałe dojenie, lecz wraz z obniżeniem podaży łączyło się stopniowe zmniejszanie się, w końcu zupełne przerwanie popytu. Gdy Tessa usiadła przy wskazanej jej krowie, przez pewien czas na dziedzińcu było zupełnie cicho; nie słychać było żadnego dźwięku prócz jednostajnego plusku mleka tryskającego strumieniami do licznych wiader lub raptownego okrzyku zwróconego do którejś krowy i nakazującego jej odwrócić się albo stać spokojnie. Nie było widać żadnego ruchu prócz migających w dół i do góry rąk mleczarzy i kołyszących się krowich ogonów. W ten sposób pracowali mleczarze w otoczeniu rozległych, płaskich łąk ciągnących się z obu stron aż do podnóża pagórków; ten jednostajny krajobraz, powstały na miejscu innych, dawno zapomnianych krajobrazów, z pewnością różnił się zupełnie w charakterze od tamtych, które go utworzyły. – Uważam – rzekł mleczarz wstając nagle spod wydojonej już krowy i przechodząc z wiadrem w jednej i ze stołkiem w drugiej ręce do następnej opornej, stojącej w pobliżu – uważam, że dziś krowy jakoś nie dają tyle mleka co zwykle. Dalibóg, jeśli Mrugatka zacznie tak zatrzymywać mleko jak dziś, to na Świętego Jana nie warto będzie jej doić. – To dlatego – powiedział Jonatan Kail – że mamy wśród nas nowe ręce robocze. Zauważyłem to już nieraz. – Może to i prawda, nie przyszło mi to do głowy. – Słyszałam, że w takich razach mleko napływa im do rogów – odezwała się któraś z dziewcząt. – Ech, żeby im miało napływać do rogów, tego bym nie powiedział – odparł Crick tonem powątpiewania, uważając, że nawet czary nie mogą działać wbrew anatomicznym możliwościom – nie, nie powiedziałbym. Przecież krowy bez rogów tak samo zatrzymują mleko jak te z rogami, więc nie mogę się na to zgodzić. Jonatanie, czy znacie tę zagadkę o krowach bez rogów? Dlaczego przez rok dadzą mniej mleka niż te z rogami?

– Ja nie znam! – wtrąciła się jedna z dójek. – Dlaczego? – A dlatego, że jest ich mniej – zaśmiał się mleczarz. – W każdym razie te szelmy dziś zatrzymują mleko. Słuchajcie, dzieci, zaśpiewajmy im parę zwrotek. To dla nich najpewniejsze lekarstwo. W tej okolicy mleczarze często używają tego sposobu, by pobudzić krowy do większej wydajności, w wypadku gdy zatrzymują mleko. Na wezwanie Cricka mleczarze zaintonowali jakąś pieśń, wprawdzie jak z obowiązku i bez wielkiego zapału, mimo to uważali, że podczas śpiewu krowy dawały więcej mleka. Gdy prześpiewali już kilka zwrotek wesołej ballady o mordercy, który bał się kłaść do łóżka po ciemku, gdyż widział dokoła siebie piekielne ognie, jeden z mleczarzy powiedział: – Szkoda, że gdy się śpiewa siedząc skulony we dwoje, trudno jest człowiekowi oddychać. Może by pan lepiej zagrał im na harfie, choć harfa to nie to co skrzypce. Słysząc to Tessa myślała, że mleczarz zwraca się do kierownika Cricka, lecz myliła się. W odpowiedzi jakby z brzucha brunatnej krowy stojącej w oborze rozległo się mruknięcie: “Dlaczego?" Słowo to wyrzekł jakiś siedzący poza krową dojarz, którego dziewczyna dotychczas nie zauważyła. – Tak, tak, nie ma to jak skrzypce! – wtrącił się Crick. – Ale zdaje mi się, że byki bywają bardziej wrażliwe na muzykę niż krowy. Wiem to z doświadczenia. Kiedyś żył tu w Mellstock stary człowiek, niejaki Wiliam Dewy – pochodził z rodziny przekupniów, którzy w tamtych stronach robili wcale niezłe interesy. Czy pamiętacie go, Jonatanie? Znałem go z widzenia, można by powiedzieć – jak rodzonego brata. Otóż pewnej pięknej księżycowej nocy człowiek ten wracał sam z wesela, gdzie grał na skrzypcach. Dla skrócenia sobie drogi poszedł na przełaj przez Czterdziestoakrówkę, pole, gdzie pasł się byk. Byk widząc Wiliama pochylił rogi i dalejże za nim! Wiliam wziął nogi za pas, ale choć nie był bardzo pijany (jak na to, że wracał z wesela w zamożnym domu), wnet zrozumiał, że nie zdąży dobiec do ogrodzenia i przeskoczyć przez nie, żeby się uratować. W ostatniej chwili w biegu chwycił za skrzypce, odwrócił się do byka i zaczął grać dżiga. Byk ułagodził się i stanął spokojnie, patrząc bacznie na Wiliama Dewy, który grał i grał. Po chwili na pysku bydlęcia ukazało się coś jakby uśmiech. Ale gdy tylko Wiliam przestawał grać i chciał się odwrócić, by dostać się do płotu, byk przestawał się uśmiechać i pochylał rogi celując w siedzenie Wiliama. Biedak musiał się znów odwracać i grać, chciał czy nie chciał. Była dopiero godzina trzecia po północku, wiadomo, że o tej porze nikt się rychło nie zjawi, a

on już z sił opadał i był taki zmęczony, że nie wiedział, co robić. Gdy tak rzępolił aż do czwartej, poczuł, że dalej nie da rady, i powiedział sobie: “To już będzie ostatnia melodia przed moim żywotem wiecznym! O, Boże, ratuj mnie albo już ze mną koniec!" A potem nagle przypomniał sobie, że w wigilię Bożego Narodzenia bydło klęka przed Panem w środku nocy. Nie była to wprawdzie noc wigilijna, lecz wpadł mu do głowy pomysł, żeby byka oszukać. Więc dalejże grać kolędę, jaką się zwykle śpiewa na Boże Narodzenie. Patrzy – i co wy na to? Byk nagle zgina kolana, jakby to była naprawdę noc i godzina Narodzenia! W chwili gdy jego rogaty kum przyklęknął, Wiliam odwraca się, daje susa niby chart i myk przez płot, zdrów i cały, zanim rozmodlony byk zdążył się podnieść z klęczek i pobiec za nim. Potem Wiliam opowiadał, że nieraz zdarzało mu się widzieć ogłupiałego człowieka, ale żaden nie miał nigdy tak głupiej miny jak ten byk, kiedy się przekonał, że ktoś sobie zakpił z jego pobożności i że to nie była wigilia Bożego Narodzenia... Tak, tak, człowiek ten nazywał się Wiliam Dewy. I mogę wam powiedzieć z całą dokładnością, gdzie jest teraz pochowany na cmentarzu w Mellstock – akurat między drugim cisem i północną alejką. – To ciekawa historia, przenosi nas do epoki średniowiecza, kiedy to wiara była jeszcze taka żywa. Uwagę tę, tak niezwykłą na folwarcznym dziedzińcu, wypowiedział cicho głos spoza brunatnej krowy, lecz ponieważ nikt tej aluzji nie zrozumiał, nikt się nią nie zainteresował prócz mleczarza Cricka, któremu wydała się ona wyrazem sceptycyzmu w stosunku do jego opowiadania. – Ależ to święta prawda, proszę pana! Przecież znałem tego człowieka. – Tak, nie wątpię, że to prawda – odpowiedział ten sam głos spoza brunatnej krowy. Tessa zwróciła uwagę na dojarza, który zamienił tych kilka słów z Crickiem, lecz nie mogła mu się przyjrzeć, gdyż przez cały czas miał głowę schowaną za bokiem krowy. Nie rozumiała, dlaczego zwracano się do niego per “pan", co czynił nawet sam Crick. Nie mogła jednak znaleźć wyjaśnienia, bo dojarz siedział przy krowie tak długo, że przez ten czas mógł był wydoić nie jedną, lecz trzy sztuki, i chwilami wydawał okrzyki zniecierpliwienia, jak gdyby było mu trudno sobie z tym poradzić. – Niech pan naciska lekko – rzekł mleczarz. – Do dojenia nie trzeba siły, tylko zręczności.

– I ja to zauważyłem – odparł dojarz wstając i rozprostowując ramiona. – Zdaje mi się jednak, żem wreszcie skończył, choć rozbolały mnie już palce. W tej chwili Tessa mogła go już obejrzeć od stóp do głów. Miał na sobie zwykły biały fartuch i skórzane kamasze, jakie podczas dojenia noszą mleczarze, a jego buty były oblepione gnojem; ale pod tym roboczym ubraniem można było poznać odmiennego od pozostałych pracowników człowieka, dostrzec lepsze wychowanie, powściągliwość, subtelność i smutek. W tej chwili jednak Tessa nie zwracała uwagi na szczegóły jego powierzchowności; zajęło ją nagłe przypomnienie, że tego człowieka widziała już dawniej. Od tego czasu przeszła jednak tak wiele, że na razie nie mogła sobie przypomnieć, gdzie go spotkała. Wtem błysnęła jej myśl, że to ten sam przechodzień, który przyłączył się na chwilę do klubowej zabawy w Marlott – obcy wędrowiec, przybyły nie wiadomo skąd, który nie zatańczył z nią, lecz z innymi dziewczętami, pożegnał się z lekkim sercem i wyruszył z przyjaciółmi w dalszą drogę. Fala wspomnień obudzonych, przez ten incydent, który zdarzył się w okresie poprzedzającym jej nieszczęście, napełniła ją chwilową obawą, że gdyby i on ją poznał, mógłby w jakiś sposób dowiedzieć się o jej przejściach. Obawa ta jednak rozwiała się, gdy nie dostrzegła nic, co by świadczyło, że ją sobie przypomina. Stopniowo zauważyła, że od czasu ich pierwszego i jedynego spotkania jego ruchliwa twarz spoważniała, wyrosły mu wąsy i młodzieńcza, zgrabnie przykrojona bródka, która, będąc na policzkach koloru jasnej słomy, przechodziła na końcach w ciepły ton brązowy. Pod białym płóciennym fartuchem mleczarza ubrany był w ciemną aksamitną kurtkę, spodnie w prążki, getry i białą krochmaloną koszulę. Gdyby nie ten mleczarski strój, nikt by nie odgadł, kim był. Mógł uchodzić zarówno za ekscentrycznego ziemianina, jak za ubranego po pańsku oracza. Widząc, ile czasu użył na wydojenie jednej krowy, Tessa doszła do wniosku, że w zawodzie mleczarskim był dopiero nowicjuszem. Tymczasem wiele dziewcząt mówiło między sobą o przybyłej: “Jaka ona ładna!" Mówiły to ze szczerym, wielkodusznym podziwem, lecz jednocześnie z pewną nadzieją, że ci, co te słowa usłyszą, nie przyjmą ich bez zastrzeżeń, gdyż ściśle mówiąc, nie uroda była tym, co przyciągało spojrzenia do Tessy. Po skończeniu wieczornego udoju wszyscy pośpieszyli do domu, gdzie pani Crick, żona mleczarza, krzątała się przy garnkach i patelniach. Pani Crick była zbyt szanowną osobą, by miała chodzić do dojenia, i nawet

podczas upałów ubierała się w ciężkie wełniane suknie tylko dlatego, że dójki chodziły w kretonach. Tessa dowiedziała się, że prócz niej tylko kilka dójek sypiało w mleczarni, a wszystkie inne powracały na noc do domów. Podczas kolacji zauważyła nieobecność owego różniącego się od innych mleczarza, który skomentował opowiadanie Cricka, lecz nie pytała o niego będąc przez resztę wieczoru zajęta urządzaniem dla siebie kącika w sypialni. Był to duży pokój nad mleczarnią, długości około trzydziestu stóp; stały w nim trzy prycze dójek mieszkających stale na farmie. Wszystkie te trzy kwitnące zdrowiem dziewczyny były, prócz jednej, trochę starsze od Tessy. Kładąc się do łóżka Tessa czuła się bardzo zmęczona, toteż natychmiast się zdrzemnęła. Ale jedna z dziewcząt, zajmująca sąsiednie łóżko, nie tak śpiąca jak Tessa, uparła się, by jej opowiedzieć różne szczegóły o farmie, do której tamta dopiero co przybyła. Szepty towarzyszki mieszały się z cieniami i sennej Tessie wydawało się, iż wyłaniają się z ciemności, w jakiej się unosiły. – Pan Angel Clare, ten, co to uczy się mleczarstwa i gra na harfie, nigdy z nami nie rozmawia. To syn pastora i jest zbyt zajęty własnymi myślami, by miał zwracać uwagę na dziewczęta. Terminuje teraz u naszego mleczarza, bo chce poznać wszystkie gałęzie farmerstwa. Odbył już praktykę na owczej farmie i jeszcze gdzieś indziej, a teraz chce się nauczyć mleczarstwa... Tak, tak, z urodzenia to prawdziwy pan... Jego ojcem jest wielebny pastor Clare z Emminster, o kilka mil stąd. – Słyszałam już o nim – powiedziała nagle rozbudzona Tessa – podobno to bardzo gorliwy pastor? – Tak, tak, to najpoważniejszy człowiek w całym Wessex. Mówią, że to ostatni pastor ewangelickiego kościoła, bo w tej okolicy ludzie należą do kościoła anglikańskiego. Wszyscy jego synowie, prócz pana Angela, zostali także pastorami. O tej godzinie Tessa nie była ciekawa dowiedzieć się, dlaczego pan Clare nie został pastorem jak jego bracia, i stopniowo znów zasnęła, podczas gdy słowa jej towarzyszki napływały do niej razem z zapachem serów z sąsiedniej sernicy i z miarowym kapaniem serwatki z pras stojących na dole.

Rozdział 18 Angel Clare wyłania się z przeszłości nie jako wyraźna postać; pamięta się raczej ujmujące brzmienie jego głosu, uparte spojrzenie zadumanych oczu i ruchliwe usta, jak na mężczyznę cokolwiek za małe i zbyt delikatnie zarysowane, lecz chwilami niespodziewanie mocno zaciśnięte, co nie pozwala posądzać go o brak stanowczości. Mimo to coś chmurnego i zafrasowanego w jego zachowaniu i spojrzeniu świadczy, że nie widzi on przed sobą jakiegoś określonego celu ani nie dąży do zapewnienia sobie przyszłości pod względem materialnym. A jednak, gdy był dzieckiem, mówiono o nim, że potrafi zrobić wszystko, co zechce, jeżeli zada sobie trochę trudu. Był najmłodszym synem ubogiego proboszcza parafii położonej na drugim końcu hrabstwa i po odbyciu praktyki na kilku innych farmach w celu zapoznania się z wszystkimi gałęziami gospodarstwa wiejskiego przybył na sześciomiesięczne przeszkolenie do Talbothays, gdyż w przyszłości zamierzał albo wyjechać do kolonii, albo też w kraju objąć dzierżawę farmy, zależnie od warunków. To, że obrał sobie zawód rolnika i hodowcy, było w karierze młodego człowieka krokiem, jakiego nie przewidywał ani on sam, ani nikt z jego otoczenia. Stary pan Clare, którego żona umarła pozostawiając mu córkę, ożenił się po raz drugi będąc już w podeszłym wieku. Druga żona zupełnie nieoczekiwanie urodziła mu trzech synów; w ten sposób między najmłodszym synem Angelem a jego ojcem istniała luka czasu, w której zdawało się niemal brakować jeszcze jednego pokolenia. Z tych trzech synów tylko wyżej wspomniany Angel, dziecko jego starości, nie otrzymał uniwersyteckiego wykształcenia, mimo że pośród braci był jedynym, którego zdolności od wczesnego dzieciństwa niejako predestynowały do wyższych studiów. Pewnego dnia – było to dwa lub trzy lata przed zjawieniem się Angela na tańcach w Marlott, w okresie gdy ukończył szkołę i prowadził dalsze studia w domu – z miejscowej księgarni nadeszła na probostwo paczka adresowana do wielebnego Jamesa Clare. Proboszcz otworzył paczkę i widząc, że zawiera książkę, przeczytał z niej kilka stronic, po czym zerwał się z krzesła i wsunąwszy tom pod pachę pobiegł do księgarni. – Dlaczego przysłaliście mi to do domu? – zapytał surowym tonem podając książkę.

– Ponieważ została zamówiona, wielebny księże. – Pewien jestem, że ani ja, ani żaden z mych synów nie mógł takiej książki zamówić. Księgarz zajrzał do księgi obstalunków. – Ach, tak, przez omyłkę została niewłaściwie skierowana. Zamówił ją pan Angel Clare i powinniśmy byli posłać ją jemu. Pastor zachwiał się jak pod uderzeniem. Wrócił do domu blady, zgnębiony i wezwał Angela do swego gabinetu. – Spójrz no, mój chłopcze, na tę książkę. Czy ją znasz? – Zamówiłem ją – odparł Angel spokojnie. – W jakim celu? – Aby ją przeczytać. – Jak mogłeś nawet pomyśleć o przeczytaniu jej! – Jak mogłem? Dlaczego? Przecież to dzieło filozoficzne. Nigdy bardziej moralna, a nawet bardziej religijna książka nie została wydana. – Tak, to jest dzieło moralne, przyznaję, ale nie religijne, szczególnie dla ciebie, który zamierzasz głosić ewangelię. – Skoro już o tym wspomniałeś, ojcze – rzekł syn z wyrazem niepokoju na twarzy – muszę ci oświadczyć raz na zawsze, że wolałbym nie przyjmować święceń kapłańskich. Obawiam się, że nie mógłbym tego zrobić z czystym sumieniem. Kocham kościół jak matkę. Będę miał dla niego zawsze najgorętsze uczucia. Nie ma na świecie instytucji, dla której miałbym więcej głębokiego podziwu. Ale nie mógłbym zostać uczciwie kapłanem, jak moi bracia, dopóki kościół nie wyrzeknie się swej niedorzecznej scholastycznej teorii o odkupieniu. Prostodusznemu i ubogiemu umysłem pastorowi nigdy nie przyszło do głowy, by ktoś z jego krwi i ciała mógł się odważyć na coś podobnego! Stał zdumiony, wstrząśnięty, jak rażony gromem!... Jeżeli Angel nie zamierza zostać duchownym, to po co posyłać go do Cambridge? Studia uniwersyteckie, nie będące stopniem wiodącym do otrzymania święceń kapłańskich, wydawały się temu człowiekowi o tak skostniałych pojęciach czymś w rodzaju przedmowy do nie istniejącej książki. Sam był kapłanem nie tylko religijnym, lecz szczerze pobożnym i głęboko wierzącym – określenie takie w stosunku do niego nie było zwykłym wykrętnym frazesem stosowanym w kościele i poza kościołem przez

teologicznych kuglarzy, lecz miało stare i żarliwe znaczenie szkoły ewangelickiej, jedynej, która posiadła: bez miary dar nieugiętej mocnej Wiary, że przed wiekami Bóg przedwieczny zaprawdę... Ojciec Angela próbował argumentów, perswazji, zachęty... – Nie, ojcze, nie mógłbym podpisać artykułu czwartego (nie mówiąc już o innych), gdybym go pojmował'“w dosłownym gramatycznym znaczeniu", jak to jest wymagane przy składaniu ślubów kapłańskich, i dlatego w obecnym stanie rzeczy nie mógłbym zostać pastorem – mówił Angel. – W dziedzinie religii całym moim pragnieniem jest dążyć do jej odrodzenia, że zacytuję tu fragment z twego ulubionego Listu do Żydów: “O odrzuceniu rzeczy chwiejnych, jako uczynionych, by pozostały tylko te, którymi nic nie zachwieje." Ojca ogarnęła taka rozpacz, że Angelowi przykro było na niego patrzeć. – Co mnie i twojej matce przyjdzie z oszczędzania i odmawiania sobie wszystkiego, jeżeli twoje studia uniwersyteckie nie posłużą na cześć i na chwałę Bogu? – powtarzał ojciec. – Te studia, ojcze, mogą służyć na cześć i na chwałę ludziom. Gdyby Angel bardzo nalegał, byłby może wstąpił na uniwersytet, w Cambridge jak jego bracia. Ale pogląd pastora, jakoby ten przybytek nauki mógł być jedynie stopniem do stanu duchownego, należał do tradycji rodzinnych. Przekonanie to było w rodzinie tak głęboko zakorzenione, że przy wrażliwej naturze syna dalszy upór zaczął mu się wydawać czymś w rodzaju nadużycia zaufania i wyrządzania krzywdy swym pobożnym rodzicom, którzy jak już ojciec wspomniał, musieli i muszą nadal żyć bardzo oszczędnie, by móc dać jednakowe wykształcenie wszystkim trzem młodzieńcom. – Obejdę się bez Cambridge – oświadczył wreszcie Angel. – Czuję, że wobec tych okoliczności nie mam prawa tam pojechać. Skutki tej decydującej rozmowy nie dały na siebie długo czekać. Angel spędził całe lata na dorywczych studiach, planach i rozmyślaniach; zaczął okazywać zupełną obojętność dla form i zwyczajów towarzyskich i coraz bardziej gardzić wszelkimi

wyróżnieniami, jakie stwarza majątek i pozycja w świecie. Nawet tak zwane w tych stronach “dobre stare rodziny" nie miały dlań uroku, jeżeli ich przedstawiciele nie posiadali zdrowych, świeżych poglądów na życie. Mimo surowych pojęć, gdy Angel zamieszkał w Londynie, by poznać świat i obrać sobie jakiś zawód lub zająć się interesami, stracił tam głowę i prawie że wpadł w sidła pewnej dużo starszej od niego kobiety, lecz zdołał się jakoś wywikłać bez większej szkody. Wczesne przyzwyczajenie do wiejskiej samotności wzbudziło w nim nieprzezwyciężony i niemal przesadny wstręt do nowoczesnego życia miejskiego, co zamknęło przed nim drogę do powodzenia, które mógł był osiągnąć w jakimś zawodzie świeckim, skoro zawód duchownego uważał dla siebie za niemożliwy. Trzeba było jednak na coś się zdecydować wobec tego, że stracił już tyle cennych lat. Gdy Angel dowiedział się, że jeden z jego znajomych zaczął robić dobre interesy jako farmer w koloniach, przyszło mu do głowy, że może i dla niego byłby to właściwy kierunek. Rolnictwo czy w koloniach, w Ameryce, czy też w kraju, w każdym razie rolnictwo po odpowiednim przygotowaniu i starannym wyszkoleniu było zawodem mogącym mu przynieść niezależność, nie pozbawiając jednocześnie tego, co cenił bardziej niż dobrobyt, to jest wolności intelektualnej. Dlatego to widzimy Angela Clare, liczącego wówczas dwadzieścia sześć lat w Talbothays jako praktykanta w farmie hodowlanej, a ponieważ w pobliżu nie było domu, gdzie by mógł znaleźć wygodne pomieszczenie, więc zamieszkał jako lokator i stołownik u mleczarza. Jego pokój było to olbrzymie poddasze ciągnące się wzdłuż całego budynku, a jedyny dostęp stanowiła drabina stojąca w suszarni serów. Poddasze to przez długie lata stało zamknięte, dopóki nie przybył Angel i nie obrał go sobie za mieszkanie. Tutaj Clare miał dużo przestrzeni i wieczorem, gdy wszyscy ułożyli się do snu, słychać go było chodzącego tam i z powrotem. Część poddasza była oddzielona portierą, za którą stało łóżko, druga część została umeblowana jak skromna wiejska bawialnia. Z początku Clare żył tam w zupełnym odosobnieniu, dużo czytał, od czasu do czasu brzdąkał na starej harfie, którą kupił na jarmarku, a będąc niekiedy w smutnym nastroju mówił z gorzkim humorem, że przyjdzie może dzień, kiedy jako uliczny grajek będzie zarabiał na życie. Niebawem jednak doszedł do wniosku, że ciekawszym zajęciem jest badanie natury ludzkiej przez obcowanie z ludźmi; zaczął więc jadać posiłki w dużej

kuchni, razem z mleczarzem, jego żoną, dziewczętami i parobkami, którzy tworzyli bardzo wesoły i liczny zespół, gdyż mimo że mało robotników sypiało w mleczarni, wielu z nich jadało posiłki przy wspólnym stole. Im dłużej Clare tu mieszkał, tym mniej miał do zarzucenia swym towarzyszom i tym chętniej z nimi przebywał. Ze zdziwieniem zauważył, że znajduje w ich towarzystwie prawdziwą przyjemność. Pojęcie o konwencjonalnych chłopach wzorowanych na żałosnym głupku, zwanym popularnie Hodge, po kilku dniach pobytu zupełnie się zatarło. Po bliższym przyjrzeniu się nie widział już wśród nich Hodge'a. Wprawdzie na początku, gdy miał jeszcze świeżo w pamięci tak odmienne towarzystwo londyńskie, nowi przyjaciele, z którymi żył teraz za pan brat, wydawali mu się trochę dziwni. Na razie zasiadanie przy wspólnym stole z domownikami mleczarza było w jego pojęciu czymś poniżającym. Ich poglądy, sposób bycia, całe otoczenie uważał za zacofane i nieciekawe. Ale w miarę dłuższego pobytu każdy dzień odkrywał bystremu obserwatorowi nowy aspekt sprawy. Biorąc obiektywnie nic się nie zmieniło, mimo to monotonię zastąpiła rozmaitość. Gospodarz, gospodyni oraz ich pracownicy, w miarę jak Angel ich poznawał bliżej, zaczęli różnić się między sobą jak gdyby pod wpływem procesu chemicznego. Zaczął rozumieć myśl Pascala: “A mesure qu'on a plus d'esprit, on trouve qu'il y a plus d'hommes originaux. Les gens du commun ne trouvent pas de différence entre les hommes." Typowy i niezmienny Hodge przestał istnieć. Rozszczepił się na wiele różnorodnych ludzkich istot – istot o odmiennych umysłach, różniących się nieskończenie między sobą. Było wśród nich trochę szczęśliwych, sporo pogodnych, niewielu zgnębionych, zdarzały się inteligencje graniczące z genialnością, bywali głupcy, inni lekkomyślni lub surowi; trafiali się milczkowie w rodzaju Miltona lub pełni ukrytych możliwości Cromwelle. Ludzie ci mieli wzajemne o sobie opinie, podobnie jak Angel o swoich przyjaciołach; umieli jeden drugiemu przyklasnąć lub się obopólnie osądzać; bawiło ich lub smuciło obserwowanie słabości czy nałogów towarzyszy, a wszyscy – każdy na swój sposób – dążyli własną drogą prowadzącą do nieuniknionej śmierci. Niespodziewanie Angel zasmakował w przebywaniu na świeżym powietrzu i znajdował w tym przyjemność niezależnie od praktycznej korzyści, jaką mogło mu to przynieść w jego przyszłej karierze. Mimo swego obecnego położenia wyzbył się zupełnie chronicznej melancholii ogarniającej zwykle cywilizowane rasy wraz, z upadkiem ich wiary w dobroczynną Moc wyższą. Od wielu lat po raz pierwszy mógł czytać do woli to,

do czego skłaniały go własne upodobania nie oddając wszystkich sił studiom związanym z przyszłym zawodem, gdyż studiowanie kilku podręczników rolnych, które chciał poznać, zabierało mu niewiele czasu. Oderwał się od dawnych wspomnień i zaczął spostrzegać coś nowego w życiu i ludzkości. Poznał bliżej zjawiska, o których dotychczas miał tylko niejasne pojęcie – pory roku wraz z ich nastrojami, ranki, wieczory, noce i południa, zmienne humory wichrów, drzewa, wody i mgły, cienie i ciszę, głosy nieożywionej przyrody... Wczesne ranki były jeszcze dostatecznie chłodne, by z przyjemnością witać ogień na kominie w wielkiej sali, gdzie jadano śniadanie. Na zlecenie pani Crick, która uważała, że “panu" nie wypada jadać przy ich stole, Angel Clare przyzwyczaił się zasiadać podczas posiłków w kąciku, obok ziejącego ogniem komina, mając nakrycie postawione na podnoszącym się na zawiasach stoliczku. Światło padające z położonego naprzeciw dużego, okratowanego okna docierało do tego kącika i łącząc się ze słabszym zimnoniebieskim blaskiem płonącego na kominie ognia, pozwalało Angelowi wygodnie czytać, kiedy miał na to ochotę. Przy stole ustawionym między nim i oknem zasiadali jego towarzysze pracy; profile ich o poruszających się szczękach rysowały się ostro na tle szyb, a przez boczne drzwi mleczarni widać było rzędy prostokątnych blaszanek napełnionych po brzegi mlekiem z porannego udoju. W drugim końcu podwórza można było dostrzec wielką, obracającą się z głośnym chlupotem maślnicę oraz jej “motor" – melancholijnego, chodzącego w kieracie konia, poganianego przez chłopca. Przez kilka dni Clare, przeglądający z roztargnieniem w swym kącie książkę, pisma lub nuty nadesłane mu przez pocztę, ledwie dostrzegał obecność Tessy przy stole. Odzywała się tak rzadko, a inne dziewczęta mówiły tak dużo, że w ogólnym gwarze nie uderzyło go brzmienie nowego głosu, zresztą swoim zwyczajem nie zwracał uwagi na szczegóły otoczenia, zadowalając się wrażeniem ogólnym. Mimo to pewnego dnia, gdy przeglądał nuty i dzięki sile wyobraźni brzmiały mu w uszach ich melodie, ogarnęło go nagłe roztargnienie i zwitek nut potoczył się do kominka. Zapatrzył się na rozżarzone głownie, na ostatni płomień błyskający w śmiertelnym tańcu po ugotowaniu śniadania i wydało mu się, że ten płomień tańczy w takt jego wewnętrznej melodii. Do tańca tego przyłączyły się dwa usmolone sadzami kominowe haki, umocowane na poprzecznym drążku, oraz do połowy opróżniony kocioł. Gwar ogólnej rozmowy zmieszał się z tą

wyimaginowaną orkiestrą, aż w pewnej chwili pomyślał: “Jaki melodyjny głosik ma jedna z dójek. To pewnie ta nowa." Odszukał ją oczami wśród siedzących dziewcząt. Nie patrzyła w jego stronę. Zresztą Angel tak długo milczał, że zebrani prawie zapomnieli o jego obecności. – Nie wiem nic o duchach – powiedziała – wiem tylko, że nasze dusze mogą wyjść z ciała, mimo że nie przestajemy żyć. Mleczarz zwrócił się do niej z pełnymi ustami i z wyrazem poważnego zaciekawienia w oczach, opierając swój wielki nóż i widelec (śniadania bywały tu solidne) pionowo na stole na kształt niedokończonej szubienicy. – Co? Naprawdę? Jak to być może? – zapytał. – To bardzo łatwo – mówiła dalej Tessa – trzeba tylko położyć się nocą na trawie i zapatrzyć się na jakąś dużą, błyszczącą gwiazdę. Zatrzymując na niej uparte spojrzenie wkrótce poczuje się, że jest się oddalonym o setki, setki mil od własnego ciała, które wydaje się wtedy zupełnie niepotrzebne. Mleczarz odwrócił uparte spojrzenie od Tessy i skierował je na żonę. – A to ci dziwna rzecz! Słyszysz, Krystyna? I pomyśleć, żem przez ostatnie trzydzieści lat przewędrował gwiaździstą nocą tyle mil po doktora czy mamkę, a to w konkury, a to za interesami i nigdym nie czuł, żeby mi się dusza podniosła nad kołnierzem koszuli bodajby o jeden cal. Widząc skierowaną na siebie ogólną uwagę obecnych, nie wyłączając młodego praktykanta, Tessa zaczerwieniła się i zauważywszy mimochodem, że to tylko jej własna fantazja, zabrała się znów do śniadania. Clare nie spuszczał z niej oczu. Tessa niebawem skończyła jeść i widząc, że młody człowiek na nią patrzy, zaczęła kreślić palcem na serwecie jakieś wyimaginowane wzory z zakłopotaną miną domowego zwierzątka, które czuje, że je obserwują. “Jakaż z tej mleczarki świeża i dziewicza córka natury!" – powiedział sobie. Wydało mu się nagle, że dostrzega w niej coś znajomego, coś, co go przenosi z powrotem do radosnej i niefrasobliwej przeszłości, kiedy to troska o przyszłość nie zaciągnęła jeszcze jego nieba chmurami. Doszedł do przekonania, że już spotkał ją kiedyś dawniej, ale gdzie, nie mógł sobie przypomnieć. Musiało to być jakieś przypadkowe spotkanie podczas wycieczek po kraju. Nie miał chęci dociekać bliżej. Mimo to gdy

chodziło o zainteresowanie otaczającymi go kobietami, okoliczność ta wystarczyła, by pośród innych ładnych dziewcząt oddać pierwszeństwo właśnie Tessie.

Rozdział 19 Na ogół krowy bywały dojone na chybił trafił, nie według wyboru ani czyjegoś widzimisię. Niektóre jednak miewały upodobanie do pewnych rąk do tego stopnia, że gdy kto inny niż ich ulubieńcy brał się do dojenia, nie chciały stać spokojnie, a nawet bez ceremonii kopnięciem nogi wytrącały z rąk skopek. Mleczarz Crick z zasady zwalczał takie predylekcje i niechęci przez częstą zmianę dojarzy, aby uniknąć kłopotu, w razie gdyby kto z mleczarzy lub mleczarek miał opuścić służbę. Natomiast dojarki, przeciwnie, dążyły do tego, by codziennie doić te same osiem czy dziesięć krów, gdyż dojenie chętnie poddających się wymion czyniło ich pracę łatwą i pozbawioną wysiłku. Tessa, podobnie jak jej towarzyszki, szybko zorientowała się, które krowy przekładają jej ręce nad inne, a ponieważ palce jej na skutek blisko trzyletniego odosobnienia i przerwy w gospodarskich czynnościach bardzo wydelikatniały, przeto z zadowoleniem godziła się z kaprysami krów, które ją lubiły. Spośród dziewięćdziesięciu pięciu krów szczególnie osiem, a mianowicie: Bułeczka, Narowista, Latawica, Mgła, Stara Ślicznotka, Młoda Ślicznotka, Czyściocha i Wrzaskula, mimo że dwie z nich miały dójki twarde jak rzepa, poddawało się jej rękom z taką gotowością, że praca przy nich równała się lekkiemu dotknięciu palców. Znając jednak życzenia mleczarza Tessa starała się sumiennie brać te krowy, które nasuwały się jej pod rękę, prócz kilku najbardziej opornych, z którymi nie mogła dać sobie rady. Niebawem jednak zauważyła, że pozornie przypadkowy porządek ustawiania się krów jakoś dziwnie odpowiadał jej życzeniom, aż w końcu zrozumiała, że porządek ów nie był bynajmniej dziełem przypadku. Od kilku dni ustawianiem bydła zajmował się młody praktykant i gdy się to powtórzyło pięć czy sześć razy, Tessa dojąc jedną z krów rzuciła mu przebiegle pytające spojrzenie. – Panie Clare, pan umyślnie ustawił te krowy! – powiedziała oblewając się rumieńcem, a równocześnie z wypowiedzeniem tego oskarżenia mimowolny cień uśmiechu podniósł leciutko jej górną wargę odsłaniając koniuszki zębów, gdy warga dolna zachowała nadal wyraz surowy.

– Czy to nie wszystko jedno? – odpowiedział. – Przecież tu chyba zostaniesz i będziesz je zawsze doiła. – Tak pan myśli? Mam nadzieję, że tu pozostanę. Ale nie wiem na pewno. Potem miała żal do siebie za te słowa obawiając się, że on, nieświadomy powodów, dla których polubiła to ustronie, może sobie mylnie tłumaczyć ich znaczenie. Powiedziała to tak gorąco, jak gdyby jego obecność była przyczyną, że pragnęła tu pozostać. Było jej tak przykro, że o zmierzchu, po skończonym udoju, poszła do ogrodu na samotną przechadzkę, by z żalem rozmyślać nad tym, że dała mu do zrozumienia, jak miła jest dla niej jego troskliwość. W ów typowy letni wieczór czerwcowy powietrze było tak delikatne i przejrzyste, że przedmioty nieożywione zdawały się być obdarzone co najmniej dwoma lub trzema zmysłami. Zatarła się różnica między bliskością a dalą i człowiek czuł się bliski wszystkiemu, co leżało w zasięgu horyzontu. Panująca cisza wydawała się raczej odrębnym istnieniem niż zwykłym brakiem dźwięku. Ciszę tę nagle zmąciły dźwięczne tony harfy. Tessa już przedtem słyszała te tony dolatujące z poddasza nad jej głową. Niewyraźne, głuche, stłumione przez zamknięcie, nigdy nie przemówiły do jej serca jak teraz, gdy płynęły poprzez ciszę, czyste i szczere, jakby nagie. Wprawdzie zarówno instrument, jak wykonanie były mierne, lecz wszystko zależy od nastroju, i Tessa, zasłuchana niby zahipnotyzowany ptak, nie mogła ruszyć się z miejsca. Przeciwnie, nawet podeszła bliżej, kryjąc się za żywopłotem, aby artysta nie spostrzegł jej obecności. Skraj ogrodu, gdzie się znajdowała, leżał od lat odłogiem, było tam obecnie wilgotno i porastała go gęsta, soczysta trawa, z której przy każdym dotknięciu unosiły się chmurki puchu; pieniły się tu bujnie wysokie kwitnące chwasty, wydające ostry zapach, a ich kolory, ciemnożółty i purpurowy, tworzyły polichromię nie mniej świetną niż kwiaty cieplarniane. Szła przez tę gęstwę skradając się jak kot, zbierając spódnicą sok kukułczego ziela, rozdeptując trzeszczące pod jej stopami skorupki ślimaków, plamiąc sobie ręce sokiem ostromleczy i śluzem ślimaczym i obcierając nagie ramiona o lepkie płaty pleśni na jabłoniach, które mimo że białe jak śnieg, zostawiały na skórze czerwone plamy. W ten sposób zbliżyła się do Clare'a nie będąc przez niego zauważona. Tessa straciła poczucie czasu i przestrzeni. Egzaltacja, jaką wywoływała w sobie umyślnie przez wpatrywanie się w gwiazdy, ogarnęła ją teraz bez udziału jej woli... Zdawała się unosić w dal na falach nikłych tonów marnej harfy, melodie przepływały przez

nią niby lekkie powiewy wietrzyka, napełniając oczy łzami. Wirujące w powietrzu pyłki wydawały się jej ucieleśnionymi tonami, a wilgoć ogrodu łzami wrażliwej na piękno roślinności. Mimo zapadającego zmierzchu ostro pachnące kwiecie chwastów jaskrawiło się, jak gdyby zasłuchane w muzykę nie chciało jeszcze zwinąć swych płatków, a fale barw zlewały się z falami dźwięków. Resztki światła płynęły już tylko z wielkiego otworu w zwale chmur na zachodzie. Był to jakby strzęp dnia zostawiony tam przypadkowo, gdyż wszystko inne dokoła tonęło już w mroku. Clare skończył grać swą żałosną melodię, bardzo prostą i nie wymagającą biegłości w wykonaniu, a Tessa czekała dalej, w nadziei, że usłyszy następną. Lecz zmęczony graniem artysta przeszedł mimo ogrodzenia i skierował się ku niej. Tessa, z wypiekami na twarzy, usiłowała przemknąć się ukradkiem, nie czyniąc żadnego szmeru, jak gdyby wcale się nie poruszała. Jednak Angel dostrzegł jej letnią, jasną sukienkę i zawołał cichym głosem, który dosłyszała, mimo że była już dość daleko. – Dlaczego uciekasz, Tesso? – zapytał. – Czy się boisz? – Nie, proszę pana... Nie boję się mroku na dworze, szczególnie gdy jak teraz kwitną jabłonie i dokoła jest tyle zieleni. – Ale będąc w domu boisz się czasem, prawda? – Mój Boże... tak, proszę pana. – Czego się boisz? – Nie mogłabym dokładnie powiedzieć. – Czy tego, by mleko nie skwaśniało? – Ach, nie! – Może boisz się życia w ogóle? – Tak, proszę pana. – Ja także, i to często. Życie jest sprawą dość poważną, prawda? – O, tak... skoro pan tak mówi. – W każdym razie nie spodziewałem się, by taka młoda dziewczyna jak ty już to odczuwała. Jakże do tego przyszło? Tessa milczała dalej, pełna wahania. – Tesso, opowiedz mi to w zaufaniu. Sądząc, że pyta, jak widzi otaczający ją świat, zaczęła nieśmiało mówić:

– Drzewa spoglądają tak badawczo, prawda? Jak gdyby miały oczy. A rzeka szemrze: “Czemu mnie niepokoisz spojrzeniem?" I zdaje mi się, że widzę ustawione szeregiem wszystkie moje dnie jutrzejsze – najbliższy jest największy i najwyraźniejszy, inne, w miarę jak się oddalają, stają się coraz mniejsze i mniejsze, wszystkie jednak wyglądają surowo i okrutnie, jak gdyby mówiły: “Idę już! Strzeż się mnie!... Strzeż się!..." Ale pan umie budzić swą muzyką marzenia i odpędzić precz te straszne zwidy! Zdziwił się, że ta młoda dziewczyna – choć prosta dojarka – posiada tak rzadką inteligencję, wyróżniającą ją spośród towarzyszek, zazdroszczących jej owej odmienności, i że potrafi snuć takie smutne obrazy. Własnymi słowami, posiadając pojęcia tylko nieco rozszerzone w wiejskiej szkole, umiała wypowiedzieć uczucia będące niemal wyrazem bólu epoki, bólu zwanego modernizmem. Wrażenie to nieco osłabło, gdy zastanowił się, że to, co nazywamy nowymi ideami, wyprzedzającymi powszechnie uznane, jest w znacznej mierze tylko nowym, modnym określeniem, bardziej dokładnym i ujętym w słowa kończące się na “logia" i “izm", uczuć niepokojących od całych stuleci zarówno mężczyzn, jak kobiety. Niemniej jednak było to dziwne, że tego rodzaju myśli nawiedzają tak młodą dziewczynę – więcej niż dziwne – ciekawe, wzruszające, żałosne! Nie znając zaś przyczyny nie pamiętał o tym, że przeżycia mierzą się siłą odczuwania, nie długością trwania. Przejściowe cielesne pohańbienie Tessy było przyczyną jej duchowej dojrzałości. Z drugiej strony, Tessa nie mogła zrozumieć, dlaczego człowiek pochodzący z rodziny pastorskiej, wykształcony i nie znający braków materialnych, sądził, że życie jest niedolą. Co innego ona, nieszczęsna! Miała do tego dość powodów. Ale jak to się mogło stać, że ten godny uwielbienia i poetyczny młodzieniec zstąpił do Doliny Poniżenia i czuł wraz z Hiobem, podobnie jak ona cierpiała przed trzema laty: “Dusza ma pożąda unicestwienia i śmierci więcej niż życia. Nienawidzę życia. Wolejbym nigdy nie żył!" Co prawda znajdował się on obecnie poza obrębem swojej klasy społecznej. Tessa wiedziała jednak, że podobnie jak Piotr Wielki na stoczni, Clare badał tylko to, czego chciał się nauczyć. Doił krowy nie dlatego, by musiał je doić, lecz w tym celu, by stać się kiedyś zamożnym właścicielem mleczarni, ziemianinem, rolnikiem i hodowcą bydła. Zostanie w przyszłości amerykańskim lub australijskim Abrahamem, panującym jak król nad własnymi trzodami i stadami znakowanymi jego pieczęcią i noszącymi w nozdrzach żelazne pierścienie, nad własnymi parobkami i dziewczętami folwarcznymi.

Czasem jednak trudno jej było zrozumieć, że tak oczytany, muzykalny i myślący młodzieniec mógł dobrowolnie obrać sobie zawód farmera, a nie duchownego, jak jego ojciec i bracia. Tak więc oboje, nie posiadając klucza do swoich tajemnic, dziwili się temu, co w sobie nawzajem spostrzegli, i czekali, aż kiedyś poznają lepiej swe charaktery i nastroje; nie usiłowali jednak niedyskretnie poznawać swoich minionych przeżyć. Każdego dnia, każdej godziny odkrywali nowe rysy swych natur – on w niej, ona w nim. Tessa starała się prowadzić ciche, zamknięte życie, lecz nie zdawała sobie sprawy, jak silna jest jej żywotność. Z początku w Angelu Clare widziała raczej inteligencję niż mężczyznę, porównywała go pod tym względem ze sobą i każdy nowy przejaw rozległości jego wykształcenia ukazywał jej przepaść istniejącą między skromnymi zasobami wiadomości własnych a niezmierzonymi, alpejskimi wyżynami jego umysłowości; przygnębiało ją to zawsze i zniechęcało do dalszych wysiłków w tej dziedzinie. Zauważył kiedyś jej przygnębienie, gdy przypadkiem wspomniał coś o sielankowym życiu w starożytnej Grecji. Tessa słuchając go zrywała przy drodze pączki rośliny zwanej popularnie “panie i panowie". – Dlaczegoś się tak nagle zasmuciła? – zapytał. – Ach, nic ważnego... Tylko pomyślałam o sobie samej – odpowiedziała ze słabym, smutnym uśmiechem, jednocześnie obrywając nerwowo płatki “pani". – Myślałam, czym mogłabym stać się w przyszłości... Moje życie wydaje mi się zmarnowane z powodu braku szans życiowych! Kiedy widzę, ile pan umie, ile książek pan przeczytał i przemyślał, wtedy czuję, że jestem niczym. Jestem jak ta biedna biblijna królowa Saba. Nie ma we mnie ducha. – Na miły Bóg, nie przejmuj się tym! Słuchaj – dodał z zapałem – byłbym bardzo rad, droga Tesso, pomóc ci czy to w dziedzinie historii, czy przy wyborze książek, jakie miałabyś chęć czytać... – I znów natrafiłam na “panią" – przerwała mu pokazując pączek, z którego właśnie obrywała płatki. – Co mówisz? – Mówię, że gdy się obrywa płatki, zawsze bywa więcej “pań" niż “panów".

– Mniejsza o “panów" i “panie". Czy chciałabyś studiować jakąś naukę, na przykład historię? – Zdaje mi się czasem, że nie pragnę nauczyć się niczego więcej prócz tego, co już umiem. – Dlaczegóż to? – Bo cóż mi z tego przyjdzie, gdy się dowiem, że jestem tylko jedną z długiego szeregu kobiet... Że w jakiejś starej książce została już opisana taka sama dziewczyna jak ja, a mnie pozostaje tylko odgrywać jej rolę? Zasmuci mnie to tylko, nic więcej. Najlepiej jest nie pamiętać o tym, że moja natura i to, co niegdyś zrobiłam, powtórzyło się już tysiące i tysiące razy, a moja przyszłość i to, co kiedyś zrobię, będą podobne do tysięcy i tysięcy innych. – A więc naprawdę nie chciałabyś się niczego więcej nauczyć? – Chciałabym wiedzieć, dlaczego... dlaczego słońce świeci jednakowo dla sprawiedliwych i niesprawiedliwych – odpowiedziała z lekkim drżeniem w głosie. – Ale tego żadna książka mi nie powie. – Tesso, skąd ta gorycz? Wstydź się! – Rzecz prosta, powiedział to z konwencjonalnego poczucia obowiązku, gdyż niedawno sam doznawał podobnych wątpliwości. I patrząc na jej świeże, chyba nie całowane usta pomyślał, że to dziecię natury pewnie powtarza te myśli mechanicznie, nie uświadamiając sobie ich znaczenia. Tessa w dalszym ciągu obrywała płatki “pań" i “panów", wreszcie Clare popatrzywszy przez chwilę na jej długie, wygięte rzęsy, opadające, gdy spuściła wzrok, na delikatne policzki, odszedł z pewnym ociąganiem się. Po jego odejściu czas jakiś stała jeszcze zadumana, obrywając ostatni pączek, po czym budząc się z zamyślenia, niecierpliwie cisnęła całe to kwietne “państwo" na ziemię, w nagłym porywie gniewu na siebie samą za swe naiwne komunały, a jednocześnie w głębi serca poczuła nie znane jej ciepło. – Jakże głupia musiałam mu się wydać! – I gorące pragnienie odzyskania jego dobrej opinii nasunęło jej na myśl to, o czym ostatnio starała się zapomnieć, skoro pociągnęło za sobą tak smutne następstwa – a mianowicie pokrewieństwo z rycerskim rodem d'Urberville'ów. Aczkolwiek nie miało to żadnego praktycznego znaczenia, aczkolwiek odkrycie to okazało się dla niej pod wielu względami zgubne, może pan Clare jako dżentelmen i badacz historii będzie miał dla niej dość szacunku, by zapomnieć o dziecinnym zachowaniu się z “paniami" i “panami", gdy się dowie, że te alabastrowe i

marmurowe posągi w Kingsbere są wizerunkami jej przodków w prostej linii; że nazwiska swego nie zawdzięcza pieniądzom ani ambicji, jak tamci z Trantridge, ale jest prawdziwą d'Urberville z krwi i kości. Zanim jednak Tessa odważyła się odsłonić tę tajemnicę, postanowiła przedtem wybadać mleczarza, jakie by to mogło uczynić wrażenie na młodym praktykancie. Toteż zapytała Cricka, czy jego zdaniem pan Clare ma szacunek dla starych rodów osiadłych w tym hrabstwie, mimo że niektóre z nich utraciły swe majętności. – Pan Clare – oświadczył z przekonaniem mleczarz – jest najbardziej buntowniczym człowiekiem, jakiegom kiedykolwiek znał, ani trochę niepodobny do reszty rodziny i niczego w życiu tak nie cierpi jak właśnie tego, co ludzie nazywają starym rodem. “To zupełnie naturalne – powiada – że stare rody zrobiły już niegdyś wszystko, co do nich należało, a teraz wyczerpały się do cna." Żyją jeszcze w tych stronach rodziny Billettów, Drenkhardów, Greyów, St. Quintinów, Hardy'ch i Gouldów, te same, co to ich majątki ciągnęły się całymi milami w tej tu dolinie... Dziś nikt by nie dał za nich złamanego grosza. Przecież nasza dójka Retty Priddle, wiesz która, pochodzi ze starego rodu Pariddele'ów, co to miał wielkie włości koło Kings Hintock; właścicielem tych majątków jest teraz hrabia Wessex, choć w tamtych czasach nikt o takiej rodzinie nie słyszał. Otóż, jak pan Clare się o tym dowiedział, to całymi dniami dokuczał biednej dziewczynie. “Ach – powiadał – z ciebie nigdy nie będzie dobra mleczarka! Całą zręczność waszej rodziny zużyliście przed wiekami w Palestynie, a teraz musicie odpoczywać przez tysiąc lat, zanim nabierzecie sił na nowe czyny." Któregoś dnia zjawił się pewien chłopiec pytając, czy nie znalazłby tu pracy, i powiedział, że ma na imię Matt, a kiedy zapytaliśmy o nazwisko, odpowiedział, że nie wie, bo jego rodzina nastała tu niedawno. A pan Clare na to jak nie skoczy, jak nie potrząśnie go za rękę i powiada: “Podobasz mi się, mój chłopcze, takiegom właśnie szukał! Pokładam w tobie wielkie nadzieje!" – I dał mu pół korony. Tak, tak, on nie znosi starych rodów. Wysłuchawszy tej karykaturalnej interpretacji poglądów Clare'a biedna Tessa była rada, że w chwili słabości nie wspomniała mu nic o swej rodzinie, mimo że ród d'Urberville'ów był tak niezwykle starożytny, jak gdyby zatoczył koło i powrócił do punktu wyjścia jako zupełnie nowy. Prócz tego jeszcze inna mleczarka była jej równa pod tym względem. Wobec tego Tessa nie wspomniała ani słowem o grobowcach d'Urberville'ów, o Wilhelmie Zdobywcy ani o jego rycerzu, po którym odziedziczyła nazwisko. To

wejrzenie w poglądy Clare'a doprowadziło ją do wniosku, że wzbudziła w nim zainteresowanie właśnie dzięki skromnemu pochodzeniu, o jakie ją posądzał.

Rozdział 20 Lato rozwijało się i dojrzewało dalej. Nowe pokolenie kwiatów, liści, słowików, zięb i innych tego rodzaju efemerycznych stworzeń zajęło miejsce tam, gdzie zaledwie przed rokiem istniały inne, gdy one były tylko zarodkami i cząstkami nieorganicznymi. Promienie słońca od samego wschodu wysnuwały z gałęzi pąki, wydłużały łodygi, bezszelestnymi strumieniami ciągnęły w górę soki, otwierały płatki i niewidzialnym tchnieniem dobywały z nich strużki zapachów. Parobki i dziewczęta pracujący w mleczarni Cricka żyli wygodnie, spokojnie, nawet wesoło. Ich pozycja była może najszczęśliwsza spośród wszystkich pozycji na drabinie społecznej, znajdowali się bowiem nad stopniem, od którego zaczyna się niedostatek, i poniżej stopnia, gdzie konwenanse dławią uczucia przyrodzone, a dążenie do wytartej elegancji sprawia, że to, co dziś wystarcza, jutro okazuje się niedostateczne. W ten sposób mijał okres zieleni, kiedy to rozkwit zdaje się być jedynym celem przyrody. Clare i Tessa podświadomie badali się nawzajem, zawieszeni nad krawędzią namiętnego uczucia, lecz pozornie mu dalecy. Niemniej jednak nieodparte prawo natury pociągało ich wzajem ku sobie tak pewnie, jak dwa potoki płynące po tej samej dolinie. Tessa w ciągu całego swego życia nigdy nie czuła się tak szczęśliwa jak obecnie i prawdopodobnie nigdy nie będzie równie szczęśliwa. Nowe otoczenie odpowiadało jej tak pod względem fizycznym, jak duchowym. Młode drzewko, które tam, gdzie zostało posadzone, sięgnęło korzeniami zatrutej warstwy ziemi, zostało przeniesione do żyźniejszej gleby. Przy tym oboje, i ona, i Clare, znajdowali się jeszcze na pograniczu między sympatią a miłością, w stadium, kiedy jeszcze nie osiągnęli głębin uczucia ani zadawali sobie kłopotliwych pytań: “Dokąd mnie zaniesie ten nowy prąd? Jakie znaczenie będzie miał dla mojej przyszłości i jak da się pogodzić z moją przeszłością?" Dotychczas Tessa była dla Angela tylko zwykłą, przelotną znajomością, różanym, ciepłym zjawiskiem, które dopiero zaczynało narzucać się jego świadomości, by w niej na stałe pozostać. Tak więc pozwalał swym myślom zajmować się jej osobą, uważając to po prostu za filozoficzne zainteresowanie się szczególnie świeżym, oryginalnym i ciekawym okazem kobiecości.

Przebywali stale razem, nie mogli się od tego powstrzymać. Spotykali się codziennie w tej dziwnej i uroczystej chwili świtania, gdy nocne mroki rozpływają się w różowym lub liliowym brzasku, wszyscy tu bowiem musieli wstawać wcześnie, bardzo wcześnie, ze względu na dojenie krów, przed którym – tuż po trzeciej – odbywało się zbieranie śmietany. Zwykle ten, kto pierwszy usłyszał dzwonek budzika, budził pozostałych, a ponieważ Tessa przybyła tu ostatnia i wkrótce okazało się, że śpi bardzo czujnie i nigdy nie zaśpi dzwonka, jak zdarzało się innym, zadanie to najczęściej jej powierzano. Zaledwie budzik przestawał dzwonić i brzęczeć, opuszczała pokój i biegła pod drzwi mleczarza, potem po drabinie do Angela, wołając go głośnym szeptem, na ostatku budziła swoje towarzyszki mleczarki. Nim zdążyła się ubrać, Angel wychodził na wilgotne powietrze. Pozostałe dziewczęta i mleczarz pozwalali sobie jeszcze obrócić się na drugi bok i chwilę zadrzemać, po czym zjawiali się na dole dopiero o kwadrans później. Szare półtony świtu to nie to samo co szare półtony zmierzchu, mimo że natężenie ich szarości bywa podobne. W półmroku budzącego się dnia światło wydaje się czynne, mrok – bierny. O wieczornym zmierzchu, przeciwnie – to mrok jest czynny, gdyż rozszerza się i gęstnieje, podczas gdy światło sennie omdlewa. Ponieważ (czy to był tylko przypadek?) przychodzili zawsze pierwsi do mleczarni, wydawali się sobie wzajemnie pierwszymi ludźmi, którzy wstali tak wcześnie. Na początku swego pobytu w Talbothays Tessa nie zajmowała się zbieraniem śmietany, toteż zaraz po ubraniu się wychodziła na dwór, gdzie on już zwykle na nią czekał. Widmowe, na pół realne, wodniste światło unoszące się nad otwartą łąką przenikało ich uczuciem osamotnienia, jak gdyby byli Adamem i Ewą. W tym pierwszym, mglistym brzasku poranka Tessa w oczach Clare'a nabierała jakiejś majestatycznej, niemal królewskiej godności, zarówno pod względem fizycznym, jak duchowym, wydawała mu się obdarzona jakąś wyższą mocą może dlatego, iż wiedział, że o tej porze, mającej w sobie coś niemal nadprzyrodzonego, chyba żadna inna kobieta tak pełna czaru jak ona nie przechadza się pod otwartym niebem, w polu jego widzenia, a bardzo mało jej podobnych w całej Anglii. Piękne kobiety zazwyczaj przesypiają pierwsze chwile letniego świtu. Tessa była blisko, więc widział tylko ją, a reszta dlań nie istniała. Zmieszany z blaskiem, szczególny, świetlisty półmrok, w jakim zbliżali się do miejsca, gdzie zwykle spoczywały krowy, często przypominał mu godzinę Zmartwychwstania. Nie przychodziło mu wtedy do głowy, że może u jego boku kroczy Magdalena. Gdy cały krajobraz tonął w matowym

cieniu, twarz jego towarzyszki, w którą był wpatrzony, unosiła się nad warstwą mgły i zdawała się promieniować fosforycznym blaskiem. Zdawała się zjawiskiem, jak gdyby była duszą uwolnioną z więzów ciała. W rzeczywistości twarz jej niepostrzeżenie odbijała chłodny blask wschodzącego dnia; jego własna twarz, choć nie zdawał sobie z tego sprawy, w oczach Tessy wyglądała podobnie. W takich chwilach Tessa, jak wspomniano wyżej, podobała mu się najwięcej. Nie była już mleczarką, lecz jakąś wizyjną kwintesencją kobiecości, całym rodzajem niewieścim skondensowanym w jednej typowej postaci. Na pół żartobliwie nazywał ją Artemidą, Demeter lub jeszcze innymi wymyślnymi imionami, czego nie lubiła, gdyż nie rozumiała ich znaczenia. – Niech pan do mnie mówi “Tesso" – prosiła, zachmurzona, a on stosował się do jej życzenia. Potem robiło się jaśniej, a jej rysy stawały się znów po prostu kobiece; bóstwo mogące szafować szczęściem zmieniało się w istotę, która była sama owego szczęścia spragniona. W tych nieziemskich godzinach mogli podchodzić zupełnie blisko do wodnego ptactwa. W gaju otaczającym z jednej strony łąkę zwykły siadać czaple i teraz wylatywały spośród gałęzi z głośnym łopotem skrzydeł, podobnym do zgrzytu otwieranych drzwi lub okiennic; jeśli zaś zastawali je już stojące w wodzie, ptaki nie zmieniając pozycji obserwowały przechodzącą parę, obracając głowy wolnym, automatycznym, obojętnym ruchem niby mechanicznie nakręcane lalki. Patrzyli wtedy na leciutkie, letnie mgły, których wełniste, równe warstwy, pozornie nie grubsze od kołder, płynęły nad łąkami nieco od siebie oddalone. Na szarej wilgotnej trawie odcinały się suche miejsca, gdzie przez noc leżały krowy odciskając w tym morzu rosy ciemnozielone wysepki, wielkości i kształtu ich cielsk. Od każdej takiej wysepki prowadził kręty szlak, którym krowa po obudzeniu się wędrowała na pastwisko; Angel i Tessa spotykali je przy końcu owych szlaków. Głośny, chrapliwy oddech wydmuchiwany z krowich nozdrzy, gdy poznawały młodą parę, unosił się obłoczkiem mgły gęstszej niż mgła dokolna. Wtedy przyprowadzali je na dziedziniec lub też doili na miejscu, zależnie od okoliczności. Czasem mgły ogarniały wszystko naokół, a łąki wyglądały jak białe morze, skąd tu i ówdzie sterczały rozproszone drzewa na kształt niebezpiecznych skał. Ptaki przeszywając

mgłę dostawały się w sferę promiennego światła i wisząc na skrzydłach ogrzewały się w słońcu lub też siadały na mokrych grodzących pola barierach, które błyszczały o tej porze niby szklane pręty. Mgła skraplała się drobnymi diamencikami rosy na rzęsach Tessy i ziarenkami pereł osiadała na jej włosach. Wraz z narastaniem zwykłego, dziennego światła klejnoty te szybko wysychały, przy czym znikała również dziwna, eteryczna uroda dziewczyny; jej zęby, wargi i oczy błyszczały w promieniach słońca i stawała się znów tylko zdumiewająco piękną folwarczną dziewczyną, zmuszoną do współzawodnictwa z innymi kobietami świata. W chwili tej rozlegał się głos mleczarza Cricka, strofujący robotników za późne stawienie się do pracy lub urągający starej Deborze Fyander za nieumycie rąk. – Na litość boską, Deb, wpakuj łapy pod pompę! Słowo daję, gdyby londyńczycy zobaczyli, jaki z ciebie brudas, to nie mogliby przełknąć nawet tyle mleka i masła, co dotąd, a to dużo powiedziane! Dojenie krów trwało dalej, aż wreszcie Tessa, Clare l inni pracownicy słyszeli łoskot ciężkiego stołu odsuwanego od ściany przez panią Crick, co stanowiło niezawodny wstęp do każdego posiłku; ten sam okropny zgrzyt towarzyszył powrotowi stołu na miejsce, gdy naczynia zostały już zeń sprzątnięte.

Rozdział 21 Zaraz po śniadaniu w mleczarni powstało wielkie zamieszanie. Masielnica obracała się jak zwykle, lecz masło nie chciało się zrobić. Ilekroć się to zdarzało, cała farma bywała tym poruszona. Klap, klap – chlupotała śmietana w wielkim cylindrze, ale upragniony dźwięk grudek masła jakoś nie dawał się słyszeć. Mleczarz Crick, jego żona, dójki: Tessa, Marianna, Retty Priddle, Iza Huett i inne, zamężne, mieszkające na wsi, a także pan Clare, Jonatan Kail, stara Debora i inni zebrali się dokoła patrząc bezradnie na masielnicę. Chłopak, poganiający konia w kieracie, wytrzeszczył oczy jak latarnie, okazując tym zrozumienie sytuacji. Nawet melancholijny koń przy każdym nowym okrążeniu zdawał się rzucać w okno pytające, zrozpaczone spojrzenie. – Już lata minęły od czasu, kiedym to ostatni raz chodził do czarownika Trendla do Egdonu – mówił z goryczą Crick – tak, tak, całe lata. Ale czymże on był w porównaniu ze swym ojcem? Niczym. Mówiłem już nie raz, ale z pięćdziesiąt razy, że nie wierzę w to – i dziś także nie wierzę!... Muszę jednak wybrać się do niego i dowiedzieć się, czy jeszcze żyje... Tak, tak, jeżeli to jeszcze potrwa dalej, to będę musiał pójść. Nawet pan Clare widząc rozpacz mleczarza zrozumiał tragizm sytuacji. – Czarownik Fall, co to mieszka za Casterbridge, ten, co go przezwali “Wielkim O", znał się dobrze na takich sprawach, kiedym był jeszcze małym chłopcem – oświadczył Jonatan Kail – ale teraz chyba będzie z niego całkiem próchno. – Mój dziadek radził się zwykle czarownika Mynterne'a z Owlscombe – mówił dalej mleczarz Crick – dziadek chwalił go, że to mądry chłop. Ale w naszych czasach jakoś nie ma już prawdziwych czarowników. Pani Crick inaczej osądziła sytuację. – Może kto w tym domu jest zakochany? – powiedziała pytająco. – Za moich młodych lat słyszałam, że to właśnie bywa przyczyną. Crick, czy pamiętasz tę dziewczynę, co była u nas sporo już lat temu i jak to przy niej masło nie chciało się zrobić? – Tak, pamiętam, ale to nie miało nic wspólnego z zakochaniem. Pamiętam dobrze, że wtedy masielnica została uszkodzona. Zwrócił się do Clare'a:

– To było tak, proszę pana: pracował tu kiedyś u mnie niejaki Jack Dollop, wielki dziwkarz, okrutnie łasy na dziewczęta. Zalecał się wtedy do jednej z Mellstock i oszukał ją, tak jak i przedtem zwiódł już niejedną. Ale tym razem trafił na inny rodzaj kobiety, choć nie była nią ta uwiedziona dziewczyna. Kiedyś, w sam Wielki Czwartek, zebraliśmy się tu wszyscy tak jak teraz, tylko że wtedy nie robiliśmy masła. Patrzymy, a tu idzie matka tej dziewczyny trzymając pod pachą wielki parasol z mosiężną rączką, ciężką, że zabiłby nią wołu, i pyta: “Czy pracuje tu Jack Dollop? Mam z nim – powiada – pewne porachunki!" – O parę kroków za nią wlecze się ta dziewucha Jacka płacząc gorzko w chusteczkę. “O, Boże, przyszła na mnie zła godzina – powiada Jack zobaczywszy je przez okno. – Ta stara mnie zamorduje! Gdzieby się tu ukryć? Gdzie? Nie zdradźcie jej, gdzie jestem!" – Mówiąc to pakuje się przez klapę do środka masielnicy i zamyka się od wewnątrz akurat w chwili, kiedy matka dziewczyny wpadła do mleczarni. “Gdzie jest ten łajdak? – pyta. – Niech go tylko znajdę, a wydrapię mu oczy!" – I zaczyna węszyć dokoła, mieląc bez ustanku językiem i wymyślając na Jacka, ile wlezie. Tymczasem Jack nie może tchu złapać w masielnicy, a biedna dziewczyna, a raczej kobieta, stoi przy drzwiach i wypłakuje sobie oczy. Nigdy tego nie zapomnę. Taki płacz kamień by poruszył! Ale baba nigdzie Jacka znaleźć nie może... Mleczarz zamilkł na chwilę, a słuchacze wymienili między sobą kilka uwag. Opowieści mleczarza Cricka wydawały się często skończone, mimo że tak nie było; obcy słuchacze pozwalali sobie wtedy na przedwczesne opinie, ale starzy przyjaciele wiedzieli, co o tym sądzić. Crick ciągnął dalej: – W jaki sposób stara to odgadła, tego nigdy się nie dowiem, lecz domyśliła się, że Jack ukrył się w masielnicy. Bez słowa chwyta za korbę (wtedy masielnicę obracało się ręcznie) i dalejże nią obracać, a nasz Jack obija sobie wewnątrz boki. “Na Boga, zatrzymajcie masielnicę! Wypuśćcie mnie stąd! – woła wysuwając głowę – bo zmiele mnie na mąkę!" (W gruncie rzeczy był z niego wielki tchórz, jak zwykle tego rodzaju mężczyźni.) “Nie zatrzymam, dopóki nie odszkodujesz jej za utraconą niewinność!" – odpowiada starucha. “Zatrzymaj masielnicę, ty stara czarownico!" – jęczy Jack. “Nazywasz mnie czarownicą, ty oszuście, tymczasem już od pięciu miesięcy powinieneś mnie nazywać teściową!" – I masielnica obraca się dalej, a kości Jacka zaczynają już trzeszczeć. Nikt z nas nie śmie się wtrącić, aż wreszcie chłopak obiecuje załatwić sprawę. “Tak, dotrzymam słowa" – powiedział. I na tym się skończyło.

Słuchacze uśmiechali się dodając różne komentarze, gdy nagle usłyszeli za sobą jakieś poruszenie i odwróciwszy się ujrzeli, że Tessa, blada jak płótno, zbliża się do drzwi. – Straszny dziś upał! – powiedziała ledwie dosłyszalnie. Było naprawdę gorąco i nikomu nie wpadło do głowy, że jej odejście ma coś wspólnego z opowiadaniem mleczarza, który otworzył przed nią drzwi i powiedział przyjaznym, żartobliwym tonem: – Cóż, moja dzieweczko (często z nieświadomą ironią nadawał jej tę pieszczotliwą nazwę), najładniejsza mleczareczko na całej farmie, nie powinnaś czuć się tak osłabiona już w pierwsze ciepłe dni lata, bo co poczniemy bez ciebie, gdy rozpocznie się kanikuła? Prawda, panie Clare? – Zrobiło mi się słabo... Zdaje mi się, że powietrze mnie orzeźwi – odpowiedziała Tessa machinalnie i znikła za drzwiami. Na jej szczęście, w masielnicy zamiast chlupotania rozległ się inny, upragniony dźwięk, świadczący o tym, że śmietana zaczęła zmieniać się w masło. – Już w porządku! – zawołała pani Crick i ogólna uwaga odwróciła się od Tessy. Śliczna chora pozornie szybko przyszła do siebie, ale przez całe popołudnie była przygnębiona. Po wieczornym udoju nie została z innymi, lecz wyszła na powietrze błądząc bez celu. Czuła się nieszczęśliwa, o, jakże nieszczęśliwa! na myśl, że jej towarzysze widzieli w opowiadaniu Cricka tylko stronę humorystyczną. Nikt prócz niej samej nie dostrzegł w nim nic smutnego. Z pewnością nikt nie wiedział, do jakiego stopnia opowieść ta dotknęła jej najgłębszych uczuć. Zachodzące słońce wydawało się jej teraz brzydkie, podobne do krwawej rany na niebie. Tylko pojedynczy, wątły głosik słonki pozdrowił ją z krzaków, rosnących nad rzeką, smutnym, sztucznym tonem niby przyjaciel, którego przyjaźnią wzgardziła. Podczas tych długich czerwcowych dni mleczarki i prawie wszyscy inni domownicy kładli się spać o zachodzie słońca, a nawet jeszcze wcześniej, gdyż rano praca rozpoczynała się bardzo wcześnie i była bardzo uciążliwa ze względu na obfitość mleka. Tessa zwykle szła na górę razem z towarzyszkami. Tym razem jednak udała się pierwsza do wspólnej sypialni i gdy nadeszły pozostałe dziewczęta, ona już drzemała. Widziała, jak się rozbierają w pomarańczowym świetle gasnącego słońca, które złociło ich sylwetki. Znów zapadła w drzemkę, lecz obudzona przez ich głosy spojrzała na nie spokojnymi oczami.

Żadna z dziewcząt dzielących z nią sypialnię nie położyła się jeszcze. Stały boso w nocnych koszulach przy oknie, a ostatnie, czerwone promienie zachodu różowiły ich twarze, szyje i otaczające je ściany. Wszystkie z głębokim zainteresowaniem obserwowały kogoś w ogrodzie, przytuliwszy do siebie głowy; twarz jednej była krągła i wesoła, drugiej – blada, okolona ciemnymi włosami, trzeciej – o białej cerze, w ramie rudych warkoczy. – Nie popychaj mnie, przecież widzisz równie dobrze jak ja – powiedziała miedzianowłosa Retty, najmłodsza z dziewcząt, nie odrywając oczu od okna. – Tyle ci przyjdzie z zakochania się w nim co i mnie, moja Retty – zawołała z nutą złośliwości w głosie najstarsza z nich, Marianna, ta o wesołej twarzy – jego myśli są przy innym buziaku, nie przy twoim. Retty Priddle nie przestawała patrzeć, a tamte dwie ponownie się wychyliły. – O, znów się pokazał! – zawołała Iza Huett, dziewczyna o bladej twarzy, czarnych, połyskujących włosach i kształtnych, delikatnie zarysowanych ustach. – Nie masz tu nic do gadania – odpowiedziała Retty – przecież sama widziałam, jakeś pocałowała jego cień. – Jak to było? – zapytała Marianna. – To było tak: on stał nachylony nad miską serwatki, żeby ją odlać, a cień jego odbijał się za nim na ścianie, tuż obok Izy, która napełniała stągiew. Wtedy Iza przyłożyła usta do ściany i pocałowała ją w miejscu, gdzie padał cień jego ust. On tego nie widział, ale ja widziałam. – Czy być może, Izo Huett? – zawołała Marianna. Na policzki Izy wystąpił rumieniec. – Nie widzę w tym nic złego – oświadczyła z pozornym chłodem. – Skoro już o tym mowa, żem się w nim zakochała, to przecież i Retty, i ty także, Marianno, jesteście obie w nim zakochane. Pyzate policzki Marianny, zwykle czerwone jak piwonia, nie mogły się już bardziej zaczerwienić. – Ja?... – bąknęła. – Co za brednie!... O, znów go widać! Kochane oczy... Kochana głowa... Kochany pan Clare. – A widzisz! Przyznałaś się! – Ja także, a zresztą my wszystkie – rzekła Marianna z suchą otwartością osoby zupełnie obojętnej na opinię. – Byłoby głupio nie przyznawać się do tego między nami,

choć nie trzeba wygadać się z tym przed obcymi. Ja tam machnęłabym się za niego za mąż choćby jutro! – Ja także, nawet dziś! – szepnęła Iza Huett. – I ja – szepnęła nieśmiało Retty Priddle. Słuchającej Tessie zrobiło się gorąco. – Ale nie możemy wszystkie wyjść za niego za mąż. – Gorzej, bo on nie ożeni się z żadną z nas – westchnęła najstarsza. – O, znów go widać! Wszystkie trzy posłały mu w powietrzu pocałunki. – Dlaczego? – zapytała żywo Retty. – Dlatego że on najwięcej lubi Tessę Durbeyfield – powiedziała Marianna zniżając głos. – Od kilku dni obserwowałam go i przekonałam się, że tak jest naprawdę. Zapadła pełna zamyślenia cisza. – Ale ona o niego nie dba – wyszeptała wreszcie Retty – prawda? – Czasem myślę, że tak. – To wszystko nie ma żadnego sensu! – rzekła niecierpliwie Iza Huett. – To jasne, że nie ożeni się z żadną z nas, z Tessą także nie! Przecież to pan z panów, zostanie kiedyś za granicą wielkim farmerem i obszarnikiem! Prędzej zgodzi którą z nas do pracy za tyle to a tyle rocznie. Jedna westchnęła, druga westchnęła, a pyzata Marianna westchnęła najgłośniej. Ta czwarta, leżąca w łóżku, także westchnęła. Łzy ukazały się w oczach najmłodszej, ładniutkiej rudowłosej Retty, ostatniej latorośli rodu Pariddele'ów, rodu tak dobrze zapisanego w kronikach tego hrabstwa. Przez chwilę jeszcze patrzyły, z głowami jak poprzednio przytulonymi do siebie, a trzy różne odcienie ich włosów mieszały się ze sobą. Ale nieświadomy tej sceny pan Clare wszedł do domu i nie ujrzały go już więcej, a ponieważ mrok zaczął gęstnieć, wsunęły się do łóżek. Po chwili usłyszały, jak wchodzi po drabinie do swego pokoju. Marianna wkrótce zaczęła chrapać, lecz Izie długo jeszcze sen nie przynosił zapomnienia. Retty wypłakawszy się zasnęła. Najbardziej wrażliwa z nich Tessa nie mogła zasnąć. Rozmowa ta była jeszcze jedną gorzką pigułką, jaką musiała przełknąć tego dnia. W sercu jej nie powstała ani odrobina zazdrości. Wiedziała, że ma nad tamtymi przewagę. Była przecież od nich zgrabniejsza, bardziej wykształcona i choć – z wyjątkiem Retty – od nich młodsza, jednak bardziej dojrzała jako kobieta, zdawała więc sobie sprawę, że przy najmniejszym wysiłku ze swej strony odniesie w sercu Angela zwycięstwo nad swymi naiwnymi towarzyszkami.

Zadawała sobie jednak pytanie, czy powinna to uczynić. Każda z nich mogła mieć najwyżej słaby cień nadziei na obudzenie w sercu Angela jakichś poważnych uczuć, ale może tej czy innej udałoby się wzbudzić w nim przelotną sympatię i podczas jego pobytu na farmie mieć przyjemność korzystania z jego względów. Takie wzajemne przywiązanie dwojga ludzi o nierównej kondycji prowadziło czasem do małżeństwa. Przecież słyszała od pani Crick, że Clare powiedział kiedyś żartobliwie: “Co by mi przyszło z ożenku z elegancką damą wobec tego, że kiedyś będę posiadał w koloniach dziesięć tysięcy akrów ziemi do uprawiania, bydło do chowania i zboże do żęcia? Tylko wiejska dziewczyna byłaby dla mnie odpowiednią żoną." Bez względu jednak na to, czy pan Clare mówił to poważnie, czy nie, to przecież ona sama nie miałaby sumienia pozwolić, by jakikolwiek mężczyzna ją poślubił; wszak powzięła pobożne postanowienie, że nigdy się na to nie zgodzi, jakżeby więc mogła odciągać uwagę pana Clare'a od innych kobiet po to tylko, by przez krótki okres jego pobytu w Talbothays rozgrzewać serce w słońcu jego spojrzeń.

Rozdział 22 Nazajutrz rano zeszły na dół ziewając, mimo to udój i zbieranie śmietany odbyły się jak zwykle, po czym wróciły do domu na śniadanie. Mleczarz Crick krążył po mieszkaniu tupiąc z niecierpliwością nogami. Otrzymał bowiem list, w którym pewien stały odbiorca uskarżał się, że masło ma jakiś szczególny posmak. – I niech mnie diabli porwą, jeśli to nieprawda! – powiedział mleczarz trzymając w lewej ręce drewnianą łopatkę z przylepioną do niej grudką masła. – Tak, racja, spróbujcie sami! Otoczyło go kilka osób. Spróbował masła pan Clare, spróbowała Tessa i inne miejscowe mleczarki i mleczarze, wreszcie przyszła pani Crick, która przed chwilą skończyła nakrywanie stołu do śniadania. Racja, masło miało jakiś dziwny posmak! Mleczarz, który w głębokim zamyśleniu próbował masła chcąc rozpoznać ów posmak i odgadnąć, jakie szkodliwe ziele mogło być jego przyczyną, zawołał nagle: – To czosnek! A ja byłem pewny, że na tej łące nie zostało już z niego ani źdźbła! Wtedy wszyscy dawni pracownicy przypomnieli sobie, że pewna sucha łąka, gdzie ostatnio pozwolono paść się kilku krowom, w podobny sposób zepsuła przed paru laty masło. Wtedy mleczarz nie rozpoznał smaku i myślał, że na masło ktoś rzucił uroki. – Trzeba będzie przepatrzyć tę łąkę – powiedział. – To nie może dłużej trwać. Wszyscy uzbroili się w stare, ostro zakończone noże i wyszli razem. Wroga roślina musiała tu rosnąć w mikroskopijnej ilości, skoro uszła ogólnej uwagi, i zdawało się, że odnalezienie jej na tym rozległym obszarze porosłym gęstą trawą jest beznadziejne. Mimo to ze względu na ważność sprawy wszyscy byli gotowi do pomocy i ustawili się w jednej linii; na czele stanął mleczarz z panem Clare, który sam zgłosił się do pomocy, za nimi Tessa, Marianna, Iza i Retty, dalej Bili Lewell, Jonatan i zamężne mleczarki – Beck Knibbs, młoda kobieta o wełnistych czarnych włosach i ruchliwych oczach, oraz lnianowłosa Frances, chora na suchoty z powodu oparów unoszących się z bagnistych łąk. Z oczyma utkwionymi w ziemię posuwali się wolno wąskim pasem pola, potem zawracali, tak aby gdy skończą, ani jeden cal pastwiska nie został ominięty. Była to żmudna robota, na całym polu znaleziono nie więcej ponad pół tuzina kiełków czosnku; roślina ta

była jednak tak ostra w smaku, że jeden kiełek, połknięty przez krowę, wystarczał, by nadać przykry posmak całodziennej produkcji mleczarni. Mimo że wszyscy obecni tak wyglądem, jak zachowaniem bardzo różnili się między sobą, gdy tak szli, nachyleni, tworzyli dziwnie jednolity, posuwający się jednostajnie i bezszelestnie szereg, a jakiś obcy obserwator przechodzący sąsiednią ścieżką byłby wytłumaczony uogólniając ich wszystkich jako “Hodge'ów". Posuwali się wolniutko, nisko pochyleni, by dojrzeć poszukiwane ziele, a miękki, złotawy blask padający z żółtych ostromleczy na ich pogrążone w cieniu twarze nadawał im jakiś księżycowy, bajkowy wygląd, mimo że popołudniowe słońce oblewało żarem ich plecy. Angel Clare, który stosownie do swej komunistycznej zasady wraz z wszystkimi brał udział w każdej pracy, od czasu do czasu rozglądał się dokoła. Toteż wcale nie przypadkiem znalazł się tuż obok Tessy. – Jakże się dziś czujesz? – zapytał przyciszonym głosem? – Dziękuję panu, doskonale – odparła powściągliwie. Ponieważ zaledwie przed pół godziną rozmawiali już ze sobą o swoich osobistych sprawach, wstęp taki wydawał się trochę zbyteczny. Ale rozmowa na tym się urwała. Posuwali się wolno, wolno, rąbek jej spódnicy muskał jego kamasze, czasem łokcie ich się spotykały. Wreszcie idący za nimi mleczarz Crick nie mógł wytrzymać dłużej. – Do pioruna! – zawołał z wyrazem bólu i wyprostował się z trudem – od tego ciągłego schylania się grzbiet mi się skrzywił na harmonijkę. A ty, Tesso, czułaś się wczoraj czy onegdaj niedobrze i w końcu rozboli cię porządnie głowa. Jeżeliś się zmęczyła, to rzuć to do diabła, niech dokończą inni. Mleczarz Crick odszedł, a Tessa pozostała nieco w tyle. Pan Clare także wystąpił z szeregu i rozpoczął poszukiwanie ziela na własną rękę. Widząc go niedaleko siebie Tessa pod wrażeniem tego, co usłyszała wieczorem, przemówiła do niego pierwsza: – Jakie one ładne, prawda? – zapytała. – Kto? – Iza Huett i Retty. Tessie przyszło nagle do głowy, że każda z tych dziewcząt nadawałaby się doskonale na żonę farmera i że obowiązkiem jej jest chwalić obie i w ten sposób pozostawić w cieniu swe własne wdzięki, które już jej kiedyś przyniosły nieszczęście. – Czy są ładne? Owszem. Ładne i świeże. Nieraz to myślałem.

– Szkoda tylko, że uroda ich nie potrwa długo. – Tak, niestety! – Doskonałe z nich mleczarki. – Tak, ale nie lepsze od ciebie. – Umieją zbierać śmietanę lepiej niż ja. – Doprawdy? Clare zaczął je obserwować, a i one nie spuszczały z niego oczu. – O, jak się zaczerwieniła – z bohaterskim wysiłkiem ciągnęła dalej Tessa. – Kto? – Retty Priddle. – Dlaczego się zaczerwieniła? – Bo pan na nią patrzy. Mimo całego poświęcenia się Tessa nie mogła już posunąć się dalej i zawołać: “Jeżeli naprawdę chcesz mieć za żonę mleczarkę, nie panią, to wybierz którą z nich! Nie myśl o ożenieniu się ze mną!" – Poszła za mleczarzem Crickiem stwierdzając z żałosną satysfakcją, że Angel pozostał na miejscu. Odtąd zmuszała się do unikania go, nie pozwalając sobie jak dawniej na dłuższe przebywanie w jego towarzystwie nawet wtedy, gdy spotykali się zupełnie przypadkowo. W ten sposób otwierała przed tamtymi trzema wszelkie możliwości. Tessa była w dostatecznej mierze kobietą, by z ich wyznań zrozumieć, że Angel Clare miał w ręku honor tych wszystkich dziewcząt; jego skrupulatna dbałość o to, by niczym nie naruszyć ich spokoju, wzbudziła w niej tkliwy szacunek dla tego, co słusznie czy niesłusznie nazywała świadomym poczuciem obowiązku. Była to zaleta, jakiej nie spodziewała się znaleźć wśród mężczyzn, natomiast brak tej zalety mógł był sprawić, że niejedna z prostodusznych dziewcząt żyjących pod wspólnym z Tessą dachem poszłaby z płaczem tą samą drogą, co niegdyś ona.

Rozdział 23 Lipcowe upały wkradły się niepostrzeżenie i nad rozległą doliną zawisło powietrze ciężkie jak narkotyk, przytłaczając ludzi, krowy i drzewa. Padały często gorące, jakby ogrzane deszcze, czyniąc trawę tam, gdzie pasły się krowy, jeszcze bujniejszą i opóźniając rozpoczęcie sianokosów na innych łąkach. Był niedzielny poranek po skończonym udoju; mleczarze mieszkający we wsi rozeszli się już do domów. Tessa i jej trzy towarzyszki ubierały się pośpiesznie, gdyż umówiły się, że całą gromadką udadzą się do Mellstock, do kościoła oddalonego o cztery mile od farmy. Tessa przebywała już od dwóch miesięcy w Talbothays i miała to być jej pierwsza wycieczka. Wczoraj przez całe popołudnie i przez noc szalały nad łąkami gwałtowne burze, które uniosły do rzeki część siana, lecz dziś rano po tym potopie słońce zaświeciło jeszcze jaśniej, a powietrze było czyste i balsamiczne. Kręta dróżka wiodąca od farmy do Mellstock prowadziła na pewnym odcinku przez bardzo niski teren i gdy dziewczęta dotarły do najniżej położonego miejsca, okazało się, że na przestrzeni około pięćdziesięciu jardów deszcz zalał dróżkę wodą sięgającą do kostek. W dzień powszedni nie stanowiłoby to poważnej przeszkody: mając na nogach drewniane chodaki lub buty przebrnęłyby swobodnie przez wodę, natomiast w tym dniu próżności, dniu słońca, kiedy pod obłudnym pretekstem spraw duchowych dochodzą do głosu zmysł kokieterii i chęć podobania się, gdy jest okazja do włożenia białych pończoch, lekkiego obuwia i różowej, białej lub liliowej sukienki, na której odznaczyłaby się każda plamka, takie bajoro było nader kłopotliwą przeszkodą. Tymczasem nie dalej niż o milę rozległ się kościelny dzwon wzywający na nabożeństwo. – Kto by się spodziewał takiego przyboru wody w lecie! – powiedziała Marianna stojąc na przydrożnej skarpie, na którą wdrapały się w nadziei, że idąc jej grzbietem zdołają jakoś ominąć rozlewisko. – Będziemy mogły dostać się do kościoła tylko idąc prosto przez wodę albo też dokoła przez gościniec, ale wtedy spóźnimy się – rzekła Retty zatrzymując się bezradnie.

– Kiedy się spóźniam do kościoła, to jest mi gorąco i robię się taka czerwona, że wszyscy mi się przyglądają, a ja przychodzę do siebie dopiero po Ofiarowaniu – powiedziała Marianna. Stały tak na zboczu skarpy, gdy nagle za zakrętem drogi usłyszały chlupotanie i na zalanej ścieżce ukazał się Angel Clare brnąc w ich stronę przez wodę. Cztery serca jednocześnie zaczęły bić gwałtownym rytmem. Trudno sobie wyobrazić, by syn pobożnego pastora mógł wyglądać mniej niedzielnie: miał na sobie codzienne ubranie i wysokie nieprzemakalne buty, pod kapeluszem kapuściany liść chłodzący mu głowę; dla dokończenia obrazu niósł w ręce gałązkę ostu. – Nie wybiera się do kościoła – zauważyła Marianna. – Jaka szkoda! – szepnęła Tessa. W samej rzeczy Angel, słusznie czy niesłusznie (by użyć wyrażenia pewnego wykrętnego polemisty), podczas pięknej pogody w lecie przekładał kazania wygłaszane do kamieni nad kazania w kaplicach i kościołach. Zresztą tego ranka wyszedł, by się przekonać, czy siano bardzo ucierpiało na skutek przyboru wody. Przechadzając się, z daleka obserwował dziewczęta, mimo że one, zakłopotane trudnościami, jakie nastręczała dalsza droga, nie zauważyły go. Wiedział, że w tym miejscu woda bardzo przybrała i że to im przeszkodzi w dalszej wędrówce, wobec tego przyśpieszył kroku zastanawiając się niejasno, w jaki sposób mógłby im pomóc, a szczególnie jednej z nich. Cała ta czwórka o różowych buziakach i błyszczących oczach, skupiona na skarpie niby gołębie na dachu, wyglądała tak powabnie w swoich letnich jasnych sukienkach, że Angel, zanim się zbliżył, przystanął na chwilę, aby się napatrzyć. Ich powiewne spódniczki zmiatały z trawy niezliczone muszki i motylki, które nie mogąc się spod nich wydostać trzepotały się uwięzione w przezroczystej tkaninie niby w ptaszarni. Oczy Angela spoczęły wreszcie na ostatniej w szeregu Tessie; dziewczyna dusząc się ze śmiechu wobec sytuacji, w jakiej się znalazły, nie mogła się powstrzymać, by mu nie odpowiedzieć promiennym spojrzeniem. Przebrnął do nich przez wodę nie sięgającą mu wyżej butów i zatrzymał się patrząc na uwięzione muszki i motyle. – Pewnie usiłujecie przedostać się do kościoła? – zapytał Mariannę stojącą na czele, ogarniając tym pytaniem dwie następne dziewczyny, lecz nie obejmując nim Tessy.

– Tak, proszę pana, ale jest już późno, a ja robię się taka czerwona... – Przeniosę was przez rozlewisko – wszystkie, jak tu jesteście. . Wszystkie cztery oblały się rumieńcem, jakby biło w nich jedno serce. – Chyba pan nie da rady – powiedziała Marianna. – To jedyny sposób, byście mogły tędy się przedostać. Stójcie spokojnie. Co znowu! Nie jesteście wcale za ciężkie. Mógłbym was przenieść wszystkie cztery razem. A teraz uważaj, Marianno – mówił dalej. – Obejmij mnie ramionami za szyję, o tak... Hop! trzymaj się! Doskonale! Marianna schyliła się w jego objęcia, tak jak jej kazał, i Angel wyruszył z nią w drogę; jego smukła postać oglądana z tyłu wyglądała jak łodyga ogromnego kwiatu, którego koronę stanowiła jej suknia. Po chwili znikli za zakrętem drogi i tylko chlupot wody pod jego stopami i czubek kokardy na czepeczku Marianny wskazywały, gdzie się znajdują. Niebawem ukazał się znów. Na skarpie druga z kolei stała Iza Huett. – Już nadchodzi! – szepnęła i widać było, że ma wargi suche ze wzruszenia. – Teraz z kolei ja będę musiała objąć go za szyję i patrzyć mu w twarz jak Marianna. – To nie ma żadnego znaczenia – powiedziała żywo Tessa. – Jest czas na wszystko – ciągnęła dalej Iza nie zwracając na nią uwagi – jest czas na uściski i czas na powstrzymanie się od uścisków. Ten pierwszy czas właśnie dla mnie nadchodzi. – Wstydź się, Izo, przecież to z Pisma świętego! – Tak – odpowiedziała Iza – w kościele zawsze chętnie słucham pięknych wersetów. Angel Clare, dla którego trzy czwarte tej sceny było jedynie aktem zdawkowej uprzejmości, zbliżał się teraz do Izy. W spokojnym rozmarzeniu osunęła się w jego ramiona i Angel oddalił się z nią miarowym krokiem. Gdy wracał po raz trzeci, było niemal widoczne, że serce Retty mało nie wyskoczy z piersi. Podszedł do rudowłosego dziewczęcia i biorąc ją na ręce spojrzał na Tessę. Oczy jego wyraźniej, niż mogłyby to uczynić usta, mówiły: “A teraz będzie kolej na nas dwoje!" W odpowiedzi twarz Tessy mimo woli rozjaśniła się. Było widoczne, że się zrozumieli. Biedna mała Retty, mimo że znacznie od tamtych lżejsza, okazała się najtrudniejszym ciężarem do niesienia. Marianna niby wór mąki zwisła mu na ramieniu

bezwładnym, pulchnym brzemieniem, pod którym dosłownie uginał się. Iza dała się nieść rozsądnie i spokojnie, natomiast Retty była jednym kłębkiem nerwów. Jakoś sobie jednak poradził z tym ruchliwym stworzeniem, zaniósł ją i powrócił. Tessa widziała daleko za żywopłotem wszystkie trzy stojące na najbliższym wzniesieniu, tam gdzie je zostawił. Teraz przyszła kolej na nią. Z niepokojem czuła, że wzruszenie wywołane bliskością oczu i ust Angela ogarnęło ją z większą jeszcze mocą niż jej towarzyszki, mimo że w duchu miała im to za złe. W obawie, by nie zdradzić swego sekretu, w ostatniej chwili zaczęła szukać wykrętów: – Może uda mi się samej przejść wzdłuż tej skarpy, potrafię wspinać się lepiej niż one, pan pewnie już się zmęczył. – Ależ nie, Tesso – zaprzeczył żywo i zanim się spostrzegła, spoczywała już w jego objęciach, przytulona do jego ramienia, – Przeniosłem trzy Lee po to, by zdobyć jedną Rachelę! – szepnął cicho. – One są więcej warte ode mnie – odrzekła trwając wspaniałomyślnie przy swym postanowieniu. – Nie dla mnie – mruknął Angel. Zauważył, że na te słowa zarumieniła się, i przez chwilę szedł w milczeniu. – Mam nadzieję, że nie jestem zbyt ciężka? – zapytała nieśmiało. – O, nie! Spróbowałabyś podnieść Mariannę. Co za bryła! Ty jesteś jak morska fala nagrzana słońcem. A cały ten muślin, co cię otula, jest jak piana. – To bardzo ładnie, jeśli to się panu tak wydaje. – Czy wiesz, że trzy czwarte tej pracy podjąłem jedynie dla wykonania tej ostatniej jednej czwartej? – Nie. – Nie spodziewałem się dziś podobnego zdarzenia. – Ani ja... Woda przybrała tak nagle... Rzecz prosta, domyśliła się, że jego aluzje nie dotyczą przyboru wody, zdradził ją przyśpieszony oddech. Clare przystanął i nachylił swą twarz ku twarzy dziewczyny. – O, Tessy! – zawołał. Pod tchnieniem wietrzyka policzki jej spłonęły ogniem i ze wzruszenia nie mogła mu spojrzeć w oczy. To przypomniało mu, że trochę nieładnie nadużywa przypadkowej sytuacji, i powstrzymał się od dalszych wynurzeń. Dotychczas żadne decydujące słowo

miłości nie padło z ich ust i lepiej było, aby na razie tak pozostało. Mimo to szedł wolno, by resztę odległości przebyć w jak najdłuższym czasie; wreszcie znaleźli się za zakrętem, skąd było widać tamte dziewczęta. Dobrnęli do suchego gruntu i postawił Tessę na ziemi. Przyjaciółki nie spuszczały z nich zamyślonych, okrągłych z wrażenia oczu i Tessa zauważyła, że mówiły o niej. Angel pośpiesznie pożegnał się z wszystkimi i zaczął brnąć z powrotem przez rozlewisko. Cała czwórka wyruszyła jak poprzednio w dalszą drogę, wreszcie Marianna pierwsza przerwała milczenie. – No, musimy sobie powiedzieć, że wobec niej nie mamy żadnej szansy powodzenia – spojrzała chmurnie na Tessę. – Co chciałaś przez to powiedzieć? – zapytała Tessa. – On najwięcej lubi ciebie! Tylko ciebie! Widać to było, kiedy cię niósł. Gdybyś go choć trochę ośmieliła, byłby cię pocałował! – Nie! Ależ nie! Wesoły nastrój, w jakim wyruszyły w drogę, pierzchnął, mimo że nie czuły do niej urazy ani wrogości. Dziewczęta te miały szlachetne serca; wzrastały w głuchych zakątkach kraju, gdzie wiara w przeznaczenie jest niezmiernie silna, i nie miały żalu do Tessy. Musiały ustąpić jej miejsca, tak było przeznaczone. Ból przeszył serce Tessy. Nie mogła ukryć przed sobą, że kocha Angela Clare, że pokochała go może tym namiętniej, widząc, że również i tamte ofiarowały mu swe serca. Miłość bywa zaraźliwa, szczególnie wśród kobiet. Mimo to jej serce, tak bardzo spragnione miłości, głęboko im współczuło. Szlachetna natura Tessy walczyła z uczuciem, lecz walczyła zbyt słabo, i oto nastąpił nieunikniony skutek. – Nie stanę wam nigdy na drodze i nie stanę między nim a żadną z was! – powiedziała (z twarzą zalaną łzami) do Retty tejże nocy w sypialni. – Kochanie, nie mogę nic na to poradzić. Jestem pewna, że on ani myśli o małżeństwie, a gdyby mi je nawet zaproponował, to bym mu odmówiła, tak jak odmówiłabym każdemu mężczyźnie. – Doprawdy? Dlaczegóż to? – zapytała Retty ze zdziwieniem. – Bo to jest niemożliwe! Ale będę szczera: gdybym się nawet zupełnie usunęła na stronę, to wątpię, by wybrał którą z was. – Nigdy na to nie liczyłam, nigdy nawet o tym nie pomyślałam! – jęknęła Retty. – Ale, o Boże, chciałabym umrzeć!

Biedne dziecko! Wstrząsana uczuciem, którego nawet dobrze nie rozumiała, zwróciła się do dwóch pozostałych przyjaciółek wchodzących właśnie do pokoju. – Bądźmy z nią znów w przyjaźni jak dotychczas – powiedziała. – Ona tak samo nie spodziewa się, by się z nią ożenił, jak i my. W ten sposób oziębłość między nimi znikła i znów powróciła serdeczność i zaufanie. – Teraz wszystko mi już jedno – oświadczyła Marianna zgnębionym głosem, zniżonym przez rozpacz do głębokiego basu. – Miałam wyjść za mąż za pewnego mleczarza ze Stickleford, oświadczył mi się już dwa razy, ale teraz, daję słowo, prędzej zabiłabym się, niżbym za niego wyszła! Izo, dlaczego nic nie mówisz? – Przyznam się wam – szepnęła Iza – że dziś, kiedy mnie niósł, byłam pewna, że mnie pocałuje, więc tylko przytuliłam się do jego piersi i w tej nadziei siedziałam cichutko jak trusia. Ale mnie nie pocałował. Nie mam już chęci zostać tu dłużej. Wolę wrócić do domu. Powietrze sypialni zdawało się pulsować beznadziejną miłością dziewcząt. Po prostu drżały jak w gorączce pod naporem uczucia narzuconego im przez okrutne prawo Natury, uczucia, którego ani się spodziewały, ani pragnęły. Zdarzenie tego ranka jeszcze bardziej rozdmuchało płomień gorejący w głębi ich serc i męczarnia ta niemal przerastała ich siły. Namiętność zacierała między nimi różnice indywidualne i każda z nich stawała się jakby cząstką jednego organizmu zwanego kobiecością. Jeżeli było między nimi tak dużo szczerości, a tak mało zawiści, to tylko dlatego, że żadna z nich nie miała nadziei. Każda posiadała tyle zdrowego rozsądku, by nie oddawać się złudnym nadziejom, nie zapierać się tej miłości lub udawać, że poszczęściło się jej lepiej niż innym. Pełna świadomość, że ze społecznego punktu widzenia marzenia ich są płonne, całkowicie bezinteresowny początek miłości, beznadziejność pozbawionego przyszłości uczucia, brak wszystkiego, co mogłoby je usprawiedliwić w oczach cywilizowanego świata (mimo że z punktu widzenia natury nie brakowało mu niczego) – jedynie świadomość tego, że kochają, napełniała je radosną, choć zabójczą ekstazą... Wszystko to razem wzięte skłaniało je do rezygnacji i do przybrania godnej postawy, którą praktyczna i wulgarna nadzieja na małżeństwo z Clare'em byłaby zniszczyła. Rzucały się w łóżkach i przewracały z boku na bok, słuchając, jak na dole spod prasy skapują monotonnie z serów krople serwatki.

– Tessa, czy śpisz? – rozległ się po pół godzinie czyjś szept. Był to głos Izy Huett. Tessa odpowiedziała przecząco, co usłyszawszy Retty i Marianna zrzuciły z siebie kołdry i westchnęły: – My także nie śpimy. – Ciekawa jestem, jaka jest ta panna, z którą, jak mówią, rodzina chce go ożenić. – Chciałabym to wiedzieć – rzekła Iza. – A więc chcą go ożenić z jakąś panną? – szepnęła bez tchu Tessa zrywając się. – Nigdy o tym nie słyszałam! – Tak, tak, chodzą takie słuchy. Ma to być młoda panna równa mu urodzeniem, wybrana przez jego rodzinę. Podobno córka doktora teologii, który mieszka w parafii ojca pana Clare w Emminster. Powiadają, że on o nią nie dba, ale pewnie się z nią ożeni. Słyszały o tym tak niewiele, wystarczyło to jednak, by na tej podstawie snuć teraz w mroku nocy bolesne marzenia. Wyobrażały sobie ze szczegółami, w jaki sposób rodzina nakłoni go do zgody, przygotowania do ślubu, szczęście panny młodej, jej suknię i welon, szczęśliwe ognisko domowe, kiedy już ich dziewczęca miłość zostanie zapomniana, przynajmniej z jego strony... W ten sposób mówiły, cierpiały, płakały, dopóki sen nie uśmierzył ich zmartwienia. Po tym odkryciu Tessa przestała snuć szalone myśli, iż względy okazywane jej przez Clare'a miały jakieś poważne i określone znaczenie. Było to przelotne zadurzenie się w jej urodzie, przelotna tęsknota za miłością – nic więcej. A cierniową koroną tego smutnego wniosku stała się świadomość, że ona właśnie, chwilowa wybranka, mimo że bardziej z natury uczuciowa, mądrzejsza i piękniejsza od tamtych, była z punktu widzenia konwenansów mniej godna jego miłości niż te proste dziewczęta, na które nie zwracał uwagi.

Rozdział 24 W tłustej, mulistej dolinie Froom z jej gorącą fermentacją w porze roku, gdy powszechne dojrzewanie czyni niemal słyszalnym szmer wzbierających soków, żadne – nawet urojone – uczucie nie mogło nie przerodzić się w namiętność. Pod wpływem tego otoczenia otwierały się szerzej serca gotowe do przyjęcia miłości. Lipiec przemknął nad ich głowami, a sierpniowy upał, jaki po nim nastąpił, zdawał się być wysiłkiem ze strony przyrody, by sprostać żarowi serc na farmie Talbothays. Powietrze, takie świeże na wiosnę i na początku lata, stało się nieruchome, duszne, denerwujące i ciężkie od zapachów, a w południe cały krajobraz zdawał się spoczywać w omdleniu. Iście afrykański żar spalił położone wyżej na stokach pastwiska, lecz tam gdzie szemrały strumyki, trawa zachowała jaskrawą zieleń. Clare czuł się nie mniej przytłoczony upałem lata niż wzrastającym żarem namiętności do łagodnej, milczącej Tessy. Po przelotnych deszczach całe płaskowzgórze objęła susza. Gdy mleczarz powracał z targu, koła jego bryczki, nurzając się w pyle gościńca, ciągnęły za sobą białe wstęgi kurzu, jak gdyby wlokący się szlak płonącego prochu. Krowy, oszalałe od ukąszeń roju much, przeskakiwały przez zbite z pięciu poprzecznych desek ogrodzenie dziedzińca. Mleczarz Crick od poniedziałku do soboty nosił stale rękawy koszuli podwinięte do góry. Otwarte okna nie przewietrzały pokoju, dopóki nie otwierano również drzwi, a w ogrodzie wilgi i kosy wpełzały pod porzeczkowe krzaki raczej na sposób stworzeń czworonożnych niż skrzydlatych. W kuchni ociężałe, natrętne i poufałe muchy spacerowały po podłodze, sprzętach i rękach służby. Tematem rozmów były przeważnie udary słoneczne, a ubijanie masła, szczególnie zaś utrzymanie go w świeżości doprowadzało wszystkich do rozpaczy. Dla większej wygody i chłodu dojono krowy na łąkach nie spędzając ich na dziedziniec. Przez cały dzień bydło uparcie chroniło się w cieniu choćby najmniejszego drzewka, krążąc wokół niego wraz z posuwaniem się słońca, a gdy przychodzili dojarze, ledwie mogło ustać na miejscu z powodu much. Pewnego takiego popołudnia cztery czy pięć jeszcze nie wydojonych krów, przypadkowo oddzielonych od reszty stada, znalazło się za rogiem żywopłotu; między nimi była Bułeczka i Stara Ślicznotka, które przekładały ręce Tessy nad ręce innych dziewcząt.

Gdy dziewczyna po wydojeniu którejś krowy podniosła się ze stołka, Angel, obserwujący ją od pewnego czasu, zapytał, czy nie zechciałaby teraz wydoić tamtych, wspomnianych wyżej. Tessa w milczeniu skinęła głową i trzymając w jednej ręce stołek, a w drugiej obijające się o kolana wiadro przeszła tam, gdzie stały. Wkrótce plusk tryskającego do skopka mleka Starej Ślicznotki dał się słyszeć zza żywopłotu. Wtedy Clare`a ogarnęła chęć wydojenia pewnej bardzo opornej krowy, stojącej również za żywopłotem, gdyż teraz umiał się już do tego zabrać nie gorzej od samego mleczarza Cricka. Wszyscy mężczyźni i niektóre kobiety opierały przy dojeniu czoło o bok zwierzęcia, trzymając wzrok utkwiony w wiadrze. Natomiast inne – przeważnie młodsze – odwracały głowę bokiem. Zwyczaj ten przyjęła również Tessa Durbeyfield; oparłszy skroń o bok krowy patrzała w dal na łąkę, tak spokojnie jak ktoś pogrążony w zadumie. W danej chwili doiła w ten sposób Starą Ślicznotkę, a słońce padając płasko z góry na jej różową suknię i biały o szerokich skrzydłach czepek, rysowało ostro jej profil odcinający się z czystością kamei na brunatnym tle krowiej sierści. Nie wiedziała, że Angel poszedł za nią i że usiadł przy krowie nie spuszczając z niej oka. Nieruchomość głowy i rysów Tessy była niezwykła, dziewczyna wyglądała jak w transie, oczy miała otwarte, lecz nie widzące. W obrazie tym nic się nie poruszało prócz ogona Starej Ślicznotki i różowych rąk Tessy, a ruchy tych rąk były tak delikatne, że wydawały się tylko rytmicznym pulsowaniem posłusznym jakiemuś odruchowi i podobnym do bicia serca. Jakże twarz jej wydała mu się czarująca! Nie było w niej jednak teraz nic eterycznego, była pełna życia, realnego ciepła, realnej cielesności. Najbardziej pociągały go jej usta. Zdarzało mu się już widzieć podobnie głębokie i wymowne oczy, równie świeże policzki, brwi zarysowane podobnym łukiem, niemniej kształtny podbródek i szyję, natomiast nic na świecie nie mogło się równać z czarem jej ust. Dla młodego człowieka posiadającego choć trochę temperamentu to lekkie wzniesienie czerwonej górnej wargi było wprost niepokojące, oszałamiające, nieodparte. Nigdy jeszcze nie widział, by kobiece wargi i zęby narzucały mu tak uporczywie porównanie z czasów królowej Elżbiety o różach pomieszanych ze śniegiem. Jako zakochany, powiedziałby bez namysłu, że są doskonałe. Lecz nie, nie były to usta bez zarzutu, a ich drobna niedoskonałość dodawała im tylko słodyczy, gdyż właśnie dzięki niej były w pełni ludzkie.

Clare tak często przyglądał się zarysowi tych warg, że nawet nie widząc ich odtwarzał je z łatwością w wyobraźni. Teraz, gdy znów patrzał na nie, czerwone i żywe, poczuł wszystkimi nerwami ciała dreszcz, który nieledwie przyprawił go o zawrót głowy, a potem dzięki jakiemuś tajemniczemu procesowi fizjologicznemu wywołał prozaiczne kichnięcie. Wtedy Tessa spostrzegła, że na nią patrzy, lecz nie chcąc się z tym zdradzić nie zmieniła pozycji. Tylko jej szczególna, rozmarzona nieruchomość znikła i uważny obserwator mógłby zauważyć na jej twarzy gęstniejący rumieniec, który stopniowo gasł zostawiając tylko nieznaczne zaróżowienie. Podniecenie, jakie ogarnęło Clare'a niby objawienie z nieba, nie mijało. Wszelkie postanowienia, opory, rozwaga, obawy pierzchły w jednej chwili niby zastęp żołnierzy w rozsypce. Zerwał się ze stołka pozwalając krowie, gdyby chciała, przewrócić kopnięciem wiadro, podbiegł do wybranki swego serca, ukląkł i schwycił ją w objęcia. Tessa, zaskoczona znienacka, bez namysłu poddała się uściskowi. Widząc, że to nikt inny, tylko jej ukochany, rozchyliła wargi i z jakimś ekstatycznym okrzykiem szczęścia padła mu w ramiona. Chciał już ucałować te zbyt ponętne wargi, lecz głos sumienia powstrzymał go. – Przebacz mi, kochanie – wyszeptał. – Powinienem był zapytać cię... Nie wiedziałem, co robię!... To nie lekkomyślność... Ale, Tessy, najdroższa... Jestem ci oddany całym, naprawdę całym sercem!... W tej chwili Stara Ślicznotka, zdziwiona, odwróciła głowę i widząc obok siebie przytulone dwie osoby, tam gdzie odwiecznym zwyczajem powinna była znajdować się tylko jedna, z rozdrażnieniem podniosła do góry tylną nogę. – Rozgniewała się!... Nie rozumie, co się stało!... Gotowa przewrócić wiadro z mlekiem! – zawołała Tessa, delikatnie usiłując wyswobodzić się z jego ramion i patrząc wzrokiem pełnym niepokoju na ruchy zwierzęcia, podczas gdy serce jej jeszcze bardziej pełne było niepokoju o Angela i o siebie samą. Zsunęła się ze stołka i oboje wstali, przytuleni nadal do siebie. Oczy Tessy, zapatrzone w dal, zaczęły napełniać się łzami. – Dlaczego płaczesz, kochanie? – zapytał. – Sama nie wiem... – szepnęła. Widząc i rozumiejąc coraz jaśniej sytuację zatrwożyła się i chciała się oddalić.

– Zdradziłem wreszcie swoje uczucia, Tesso – powiedział z dziwnym westchnieniem rozpaczy, wskazującym bezwiednie, że jego serce wyprzedziło rozsądek. – Nie potrzebuję powtarzać, że kocham cię szczerze i prawdziwie. Ale... Dziś nie posunę się dalej... Widzę, żem cię zasmucił... Sam jestem równie zaskoczony jak ty... .Nie myśl, żem chciał wykorzystać twoją bezbronność... Postąpiłem zbyt pośpiesznie, bez namysłu... – Nnie... wcale tak nie myślę. Pozwolił, by wysunęła się z jego objęć, i po chwili oboje powrócili do dojenia. Nikt nie zauważył, jak wzajemny, nieodparty pociąg rzucił ich sobie w ramiona, i gdy wkrótce potem mleczarz przechodził obok tego ukrytego zakątka, nic już nie świadczyło o tym, że ci dwoje, tak teraz wyraźnie rozdzieleni, byli dla siebie czymś więcej niż zwykłymi znajomymi. Tymczasem w krótkiej przerwie czasu, odkąd Crick widział ich po raz ostatni, zdarzyło się coś, co dla tych dwojga zmieniło oś ziemi, i gdyby Crick wiedział, jakiej natury było owo zdarzenie, to jako człowiek praktyczny byłby je potraktował pogardliwie; mimo to owo coś opierało się na przesłankach bardziej trwałych i niezwalczonych niż całe mnóstwo spraw tak zwanych “praktycznych". Odchyliła się nagle zasłona; odtąd na drodze przyszłości każdego z nich otwarły się – na krótko czy na długo – nowe horyzonty.

OKRES CZWARTY NASTĘPSTWA Rozdział 25 Wieczorem z nadejściem mroku Clare, głęboko wzburzony, wyszedł z domu, zaś ta, która zdobyła jego serce, oddaliła się do swego pokoju. Noc była równie parna jak dzień. Nigdzie ani odrobiny chłodu z wyjątkiem może trawy. Drogi, ścieżki, fasady budynków, ogrodzenie dziedzińca były gorące jak ogniska i południowym żarem dyszały w twarz nocnego przechodnia. Usiadł przy wschodnich wrotach dziedzińca nie wiedząc sam, co o sobie myśleć. Istotnie, dziś poryw uczucia stłumił w nim głos, rozsądku. Od czasu spontanicznego uścisku przed trzema godzinami oboje trzymali się od siebie z daleka. Tessa była milcząca, niemal przestraszona tym, co się stało, gdy tymczasem nowość, nieprzewidziana sytuacja, nad którą nie potrafił zapanować, poruszyły do głębi marzycielską i wrażliwą naturę Angela. Nie mógł się jeszcze zorientować, jak ułoży się ich wzajemny stosunek i jak odtąd mają się wobec siebie zachowywać przy obcych. Clare przybył do mleczarni jako praktykant, przekonany, że ten krótki pobyt będzie stanowił w jego życiu zaledwie drobny epizod, przelotny i szybko zapomniany; przybył tutaj jak do miejsca, skąd – jakby spoza parawanu – mógł spokojnie obserwować pozostający na zewnątrz ciekawy, interesujący go świat, i zanim się w nim zanurzy na nowo, zwrócić się doń ze słowami Walta Whitmana: Tłumy mężczyzn i kobiet ubranych codziennie Jakże jesteście dla mnie ciekawi. Lecz, o dziwo! To ciekawe widowisko zostało przeniesione właśnie tutaj! Tamten świat, którego znaczenie tak długo wyolbrzymiał, spadł do poziomu nieciekawej i powierzchownej pantominy; gdy tutaj, w tym pozornie ciemnym i rzekomo pozbawionym

namiętności zakątku, wybuchło w nim z wulkaniczną siłą zupełnie nowe uczucie, jakiego dotychczas nigdy jeszcze nie doznawał. W całym domu okna były otwarte na oścież i do uszu Clare'a dolatywało przez dziedziniec każde poruszenie udających się na spoczynek domowników. Skromna, niepozorna mleczarnia, w której musiał przebywać, którą uważał zaledwie za cząstkę dokolnego krajobrazu, czymże stała się dla niego obecnie! Stare, porosłe mchem ceglane zręby domu szeptały cicho: “Zostań z nami!" Okna uśmiechały się, drzwi przymilały się i dawały przyjazne znaki, pnące rośliny porozumiewawczo się rumieniły... Z głębi tego domostwa czyjaś dusza promieniowała tak silnie, że przenikała skroś cegłę i tynk murów, skroś całą kopułę nieba, aż wszystko dokoła zdawało się pulsować gorącą uczuciowością. Do kogóż należała owa potężna indywidualność? Do zwykłej mleczarki! Doprawdy, Clare zdumiał się widząc, jakiego znaczenia nabrało dla niego życie tej skromnej mleczarni. I choć częściowo przyczyniło się do tego nowe uczucie – nie tylko ono było tego przyczyną. Podobnie jak wielu innych ludzi, Angel zrozumiał wreszcie, że wielkość życia człowieka nie zależy od warunków zewnętrznych, lecz od jego subiektywnych doświadczeń. Wrażliwy wieśniak pędzi życie bogatsze, pełniejsze i bardziej dramatyczne niż gruboskórny król. Zapatrując się na rzeczy w ten sposób, doszedł do przekonania, że życie może być równie bujne i pełne tutaj jak gdziekolwiek indziej. Mimo swego braku wiary, mimo błędów i słabości Clare miał sumienie. Tessa nie była jakimś nic nie znaczącym stworzeniem, z którym można by się pobawić, a potem rzucić, lecz kobietą posiadającą indywidualne, cenne życie, życie smutne czy radosne, lecz dla niej tak samo pełne znaczenia jak dla najmożniejszego człowieka jego własne życie. Świat istniał dla Tessy w zależności od jej doznań, a jej bliźni istnieli dla niej o tyle, o ile istniała ona sama. Nawet wszechświat zaczął dla niej istnieć dopiero tego określonego dnia i roku, kiedy się urodziła. Ta jej świadomość, do której wtargnął, była jedyną życiową szansą, jaką Tessa otrzymała w darze od obojętnego Stwórcy, jedynym i wyłącznym jej skarbem, jej wszystkim! Jakże więc mógł uważać ją za kogoś mniej ważnego od samego siebie, za ładną zabawkę, z którą by się popieścił, a potem znudził? Dlaczego nie miałby traktować poważnie uczucia, jakie wzbudził w tej dziewczynie, tak gorącej i wrażliwej pod pozornym chłodem – tak, by to uczucie nie stało się dla niej źródłem cierpienia i klęski?

Dalsze codzienne spotkania sprzyjałyby tylko rozwojowi tego, co się zaczęło. Przebywanie w tak ścisłej bliskości doprowadziłoby ich wkrótce do pieszczot, młoda krew nie zdołałaby się temu oprzeć. Wobec tego Clare nie znajdując innego wyjścia postanowił na razie powstrzymać się od zajęć wykonywanych wspólnie z Tessą. Dotychczas krzywda, jaką jej wyrządził, była niewielka. Nie było jednak łatwo dotrzymać postanowienia i nigdy się do niej nie zbliżać. Tęsknił do Tessy każdym uderzeniem serca. Wtedy przyszła mu do głowy myśl, by pojechać do rodziny. Może by zasięgnąć ich rady? Jego praca w Talbothays zakończy się za niecałe pół roku i po kilku dodatkowych miesiącach spędzonych na innych farmach zdobędzie pełną wiedzę o rolnictwie, co mu umożliwi przystąpienie do pracy na własną rękę. Czyż farmer nie będzie musiał się ożenić i czy żona jego ma być salonową lalką, czy też kobietą obeznaną z gospodarstwem? Mimo że cisza przysłała mu pożądaną odpowiedź, postanowił wyjechać. Pewnego ranka, gdy w Talbothays zasiadano do śniadania, jedna z dziewcząt zauważyła, że dziś nie widziała jeszcze pana Clare. – Tak, tak – powiedział na to mleczarz Crick – pan Clare pojechał do domu, do Emminster, aby spędzić kilka dni z rodziną. Dla czwórki zakochanych dziewcząt siedzących przy stole słońce nagle zgasło, a śpiew ptaków przycichł, żadna jednak słowem ani gestem nie zdradziła pustki, jaką poczuła w sercu. – On niedługo już skończy praktykę u mnie – dodał mleczarz z nieświadomie brutalną obojętnością. – Przypuszczam, że rozgląda się już za nową pracą gdzie indziej. – Jak długo tu jeszcze zostanie? – zapytała Iza Huett, jedyna spośród zasmuconej gromadki, która nie bała się, że przy tym pytaniu głos odmówi jej posłuszeństwa. Pozostałe dziewczęta czekały na odpowiedź mleczarza, jak gdyby od niej zależało ich życie. Retty z otwartymi ustami, wpatrzona w obrus na stole, Marianna w rumieńcach czyniących twarz jej jeszcze bardziej niż zwykle czerwoną, Tessa cała drżąca, ze wzrokiem utkwionym w dalekie łąki. – Żeby określić dokładnie dzień, musiałbym zajrzeć do swego notatnika – odpowiedział Crick z tą samą nieznośną obojętnością – a może to się jeszcze trochę zmieni. Pewnie zostanie tu aż do czasu cielenia się krów, żeby się z tym bliżej zapoznać. Według mnie chyba przedłuży swój pobyt aż do końca roku.

A więc jeszcze przynajmniej cztery miesiące bolesnej ekstazy w jego towarzystwie, miesiące “rozkoszy pomieszanej z bólem". A potem już tylko niewypowiedzianie smutny mrok nocy! Tego ranka o tejże samej godzinie Angel Clare znajdował się już o dziesięć mil od stołu z zastawionym śniadaniem i jechał wąską polną drogą do parafii ojcowskiej w Emminster, wioząc koszyczek, zawierający kawał krwawej kiszki i butlę miodu, wręczone mu przez panią Crick wraz z wyrazami uszanowania dla rodziców. Miał oczy zwrócone na ścielącą się przed nim białą drogę, lecz nie widział jej, pogrążony w myślach o przyszłym roku. Kochał Tessę. Czy powinien się z nią ożenić? Czy ośmieli się z nią ożenić? Co powiedzą na to matka i bracia? Co powie on sam w kilka lat po ślubie? Będzie to zależało od tego, czy pod chwilowym uczuciem kiełkują zawiązki szczerej, nieprzemijającej przyjaźni, czy też jest to tylko pozbawiony trwałych podstaw pociąg zmysłowy. Wkrótce ujrzał otoczone pagórkami miasteczko rodzinne, kościelną wieżę z czerwonego kamienia, w stylu Tudorów, i kępę drzew przy probostwie; po chwili wjechał przez dobrze sobie znaną bramę. Zanim wszedł do domu, spojrzał najpierw w kierunku kościoła i zauważył stojącą przed wejściem do zakrystii grupę dziewcząt w wieku od lat dwunastu do szesnastu, widocznie czekających na przybycie kogoś, kto się niebawem ukazał. Była to osoba nieco starsza od nich, w dużym kapeluszu o szerokim rondzie i mocno wykrochmalonej porannej batystowej sukni, niosąca pod pachą paczkę książek. Clare dobrze ją znał. Nie wiedział, czy go zauważyła, miał nadzieję, że nie, gdyż wtedy musiałby podejść i zamienić z nią kilka słów. Ogarnięty jednak nieodpartą niechęcią do przywitania się, wolał przypuszczać, że go nie dostrzegła. Tą młodą osobą była Mercy Chant, jedyna córka sąsiada i przyjaciela ojca, z którą zgodnie z cichą nadzieją rodziców miał się kiedyś ożenić. Była biegłą znawczynią antynomizmu i nauczycielką religii w szkole; w tej chwili widocznie udawała się na lekcję. Clare pobiegł myślą do doliny Var i do namiętnych, ogarniętych żarem słońca poganek o różowych twarzach, opryskanych czasem krowim nawozem, a szczególnie do jednej z nich, tej o najgorętszym sercu. Angel zdecydował się pojechać do Emminster pod wrażeniem chwili, dlatego też nie zawiadomił listownie rodziców o swym przybyciu licząc, że w każdym razie zdąży na poranne śniadanie, zanim codzienne obowiązki parafialne nie odwołają ich z domu. Spóźnił się trochę i zastał rodzinę już przy stole. Gdy wszedł, wszyscy zerwali się z

miejsc, by go przywitać. Byli tam rodzice, brat Feliks, wielebny proboszcz w jednym z miast sąsiedniego hrabstwa, goszczący w domu na przeciąg dwóch tygodni, drugi brat Cuthbert, uczony klasyk, abiturient i dziekan swego kolegium, przybyły z Cambridge na wakacje letnie. Matka była w czepku i srebrnych okularach; ojciec wyglądał na takiego człowieka, jakim był w istocie – poważny, bogobojny, sześćdziesięciopięcioletni mężczyzna, bardzo chudy, o bladej, pełnej stanowczości twarzy, pooranej myślami. Nad głowami pastorostwa wisiał portret siostry Angela, starszej od niego o szesnaście lat; siostra ta wyszła za mąż za misjonarza i pojechała z nim do Afryki. Stary pan Clare był typem duchownego, jaki w ciągu ubiegłych lat dwudziestu stopniowo znikał z życia współczesnego. W prostej linii potomek duchowy Wycliffa, Husa, Lutra i Kalwina, najbardziej ewangeliczny wśród ewangelików, człowiek iście apostolskiej prostoty w życiu i myślach, już za czasów swej surowej młodości raz na zawsze ustalił swe przekonania w dziedzinie najgłębszych zagadnień życia i odtąd w kwestiach tych nie dopuszczał do żadnej dyskusji. Nawet przez sobie rówieśnych i zwolenników tej samej szkoły myślenia uważany był za ekstremistę. Mimo to nawet najzagorzalsi przeciwnicy byli pełni mimowolnego podziwu dla jego powagi i stanowczości, z którą unikał wszelkich dyskusji w kwestii zasad, oraz niezwykłej wytrwałości, którą okazywał w stosowaniu tych zasad w życiu. Pastor Clare uwielbiał Pawła z Tarsu, lubił świętego Jana, nienawidził – o ile tylko śmiał – świętego Jakuba. Dla Tymoteusza, Tytusa i Filemona żywił uczucia mieszane. Nowy Testament interesował go mniej ze względu na Chrystusa niż świętego Pawła, był nie tyle źródłem wiary co upojenia. Jego wiara w determinizm graniczyła niemal z nałogiem, a jeśli chodzi o jej stronę negatywną, była zupełnie zgodna z filozofią rezygnacji i pokrewna Schopenhauerowi i Leopardiemu. Lekceważył kanony i rubrycele, cenił wysoko 39 Artykułów wyrażających dogmaty Kościoła anglikańskiego i w całej tej dziedzinie uważał siebie za ściśle konsekwentnego, co do pewnego stopnia było słuszne. Jedno można było powiedzieć o nim z pewnością – że był szczery. Zmysłowa, estetyczna, pogańska przyjemność, jaką syn jego Angel odczuwał ostatnio, przebywając w dolinie Var w otoczeniu bujnej przyrody i pięknych, dorodnych dziewcząt, wydałaby się pastorowi wprost wstrętna, gdyby był zdolny doznawać jej czy to dzięki pytaniom, czy własnej wyobraźni. Angel popełnił kiedyś niezręczność mówiąc ojcu w chwili rozdrażnienia, że dla ludzkości byłoby może lepiej, gdyby religia współczesnej

cywilizacji wzięła początek z Grecji, a nie z Palestyny. Słowa te napełniły ojca głuchą rozpaczą świadczącą o tym, że nie przypuszczał, by w powyższym twierdzeniu mogło kryć się bodaj najmniejsze źdźbło prawdy, a tym bardziej połowa prawdy lub prawda całkowita. Przez pewien czas potem udzielał synowi surowych napomnień. Mimo to miał zbyt dobre serce, by długo zachować urazę, toteż dziś powitał go z uśmiechem łagodnym i słodkim jak uśmiech dziecka. Angel usiadł przy stole i poczuł, że jest znów w domu. Nie czuł się jednak tak silnie jak dawniej członkiem zebranej tu rodziny. Za każdym powrotem do domu uświadamiał sobie coraz większą rozbieżność między sobą a nimi, zaś od czasu gdy przebywał tu po raz ostatni, plebania wydała mu się jeszcze bardziej obca niż zwykle. Zaświatowe aspiracje rodziny, nieświadomie oparte na geocentrycznym pojmowaniu świata, ponad którym znajdował się raj, a poniżej piekło, były mu tak obce, jak senne marzenia mieszkańców jakiejś innej planety. W ostatnich czasach widział wokół siebie tylko Życie, czuł tylko jego potężne, namiętne pulsowanie, nie zniekształcone, nie spaczone ani zahamowane przez wierzenia, które usiłują daremnie przeszkodzić temu, o czym powinien rozstrzygać tylko rozum. Oni również ze swej strony widzieli w nim wielką zmianę i rosnące rozbieżności między obecnym a dawnym Angelem. Na razie była to tylko różnica w sposobie bycia, zauważona przede wszystkim przez braci. Angel zaczął się zachowywać jak prawdziwy farmer: wyciągał nogi przed siebie, twarz jego nabrała wyrazistości, oczy stały się nie mniej wymowne niż usta, a nawet jeszcze bardziej. Zatracił prawie maniery człowieka wykształconego, a w jeszcze większym stopniu – maniery salonowca. Zarozumialec powiedziałby o nim, że stracił kulturę, zaś skromniś nazwałby go grubianinem. Taki był skutek ścisłego współżycia w Talbothays z folwarcznymi nimfami i parobkami. Po śniadaniu wyszedł na przechadzkę; towarzyszyli mu bracia – obaj wykształceni, niejako urzędowe wzory dobrego wychowania, poprawni w każdym calu, nienaganne modele młodzieńców produkowanych corocznie przez ściśle określony system wychowawczy. Obaj bracia mieli cokolwiek krótki wzrok i gdy było przyjęte nosić na sznurku monokl, nosili monokl, gdy przychodziła moda na binokle, zmieniali go, nie zwlekając, na binokle, kiedy wchodziło w zwyczaj noszenie okularów – nakładali natychmiast okulary, nigdy zaś nie brali pod uwagę tego, jaka była wada ich wzroku. Gdy stawał się modny Wordsworth, nosili w kieszeniach jego poezje, gdy przygasała sława

Shelleya, pozwalali, by na półkach utwory jego pokryły się kurzem. Gdy podziwiano Święte Rodziny Correggia, obaj również podziwiali Święte Rodziny Correggia, a gdy ogólna opinia przechylała się na stronę Velasqueza, stosowali się do niej posłusznie i bez szemrania. Jeżeli bracia zauważyli jego rosnącą nieporadność towarzyską, Angel zauważył rosnące ograniczenie ich myślowych horyzontów. Feliks był całkowicie pochłonięty przez kościół zaś Cuthbert – przez Cambridge. Dla pierwszego diecezjalne zebrania i pasterskie wizytacje były sprężyną świata, dla drugiego – uniwersytet. Każdy z nich stwierdzał ze spokojem, że w cywilizowanym społeczeństwie znajduje się – bagatelka! – kilkadziesiąt milionów ludzi nie związanych ani z kościołem, ani z uniwersytetem; sądzili jednak, że należy ich raczej tolerować niż liczyć się z nimi i szanować. Obaj byli posłusznymi i uważającymi synami i regularnie odwiedzali rodziców. Feliks, mimo że odbywał studia w późniejszym etapie chylącej się do upadku teologii, nie był ani tak pełen wyrzeczenia, ani tak bezinteresowny jak jego ojciec. Jeżeli z większą wyrozumiałością traktował poglądy sprzeczne z własnymi, jako niebezpieczne dla tego, kto je wyrażał, to był mniej skłonny niż ojciec do wybaczenia ich, jako obrażających jego naukę. Z nich dwu Cuthbert był człowiekiem bardziej liberalnym i subtelnym, ale miał mniej serca. Gdy tak przechadzali się pośród wzgórz, Angelowi raz jeszcze przyszło na myśl, że aczkolwiek bracia mają nad nim pewną wyższość, to jednak żaden z nich nie widział i nie rozumiał życia takim, jakie było w istocie. Może, podobnie jak wielu innych ludzi, posiadali więcej sposobności do zabierania głosu niż do obserwacji. Żaden z nich nie miał właściwego pojęcia o skomplikowanych siłach działających poza granicami spokojnego i łagodnego nurtu, na którego powierzchni płynął wraz ze swymi bliskimi. Żaden nie dostrzegał różnicy między prawdą lokalną a powszechną i nie orientował się, że poglądy ich akademickiego i klerykalnego świata różnią się zupełnie od tego, co myśli świat zewnętrzny. – Zdaje mi się, kochany chłopcze, że nie pozostaje ci teraz nic innego, jak zająć się rolnictwem – mówił między innymi Feliks zwracając się do młodszego brata i patrząc ze smutną powagą przez okulary na dalekie pola. – Trudno, musimy się z tym pogodzić. Ale proszę cię na wszystko, abyś z całych, sił starał się nie stracić kontaktu z ideałami

moralnymi. Rzecz prosta, że przy pracy na roli człowiek staje się pozornie bardziej prostacki, lecz mimo to wzniosłe myśli mogą iść w parze z prostym sposobem życia. – Naturalnie – odpowiedział Angel. – Czyż nie zostało to już dowiedzione przed dziewiętnastoma wiekami, jeżeli wolno mi wkroczyć do waszej dziedziny. Czy uważasz, Feliksie, że byłbym zdolny do porzucenia wzniosłych myśli i moralnych ideałów? – Hm, sądząc z tonu twoich listów i z naszej rozmowy zdawało mi się – a może tak mi się tylko zdawało – żeś do pewnego stopnia stracił intelektualne zainteresowania. Czy cię to nie uderzyło, Cuthbercie? – Słuchaj, Feliksie – odpowiedział Angel sucho – wiesz, że jesteśmy dobrymi przyjaciółmi. Każdy z nas obraca się w wyznaczonym sobie środowisku, ale skoro już mowa o zainteresowaniach intelektualnych, uważam, że ty, jako zadowolony z siebie dogmatyk, zrobiłbyś lepiej, gdybyś zostawił moje zainteresowania w spokoju i zadał sobie pytanie, co się stało z twoimi własnymi. Zeszli ze wzgórza udając się na obiad, który podawano w różnych porach, zależnie od tego, kiedy rodzice kończyli swoje poranne zajęcia parafialne. Wynikająca stąd niewygoda przyjmowania popołudniowych wizyt była ostatnią rzeczą, z jaką pozbawieni egoizmu państwo, Clare zwykli się liczyć. Mimo to wszyscy trzej synowie woleliby, by rodzice stosowali się do nowocześniejszych zwyczajów. Po przechadzce bracia poczuli głód. Szczególnie Angel, pracujący na otwartym powietrzu i przywykły do szczodrych dapes inemptae, prostej, lecz obfitej kuchni mleczarza Cricka. Rodzice jednak jakoś długo nie zjawiali się i powrócili dopiero wtedy, gdy synowie już się zmęczyli czekaniem. Pełna poświęcenia para do tego stopnia starała się zadowolić apetyty kilku chorych parafian, których z pewną niekonsekwencją pragnęła utrzymać w więzach ciała, że zapomniała o apetycie własnym. Rodzina zasiadła do stołu, na którym postawiono skromny posiłek składający się z zimnego mięsiwa. Angel rozejrzał się szukając oczami daru pani Crick – krwawej kiszki, którą kazał ładnie upiec, tak jak ją podawano w mleczarni; chciał, by rodzice podobnie jak on ocenili wyborny smak kiszki zaprawionej pachnącymi ziołami. – Pewnie rozglądasz się za kiszką, drogi chłopcze – powiedziała matka. – Jestem jednak pewna, że podobnie jak my z ojcem, chętnie się jej wyrzekniesz, gdy dowiesz się dlaczego. Poradziłam ojcu, abyśmy zanieśli ten miły podarunek pani Crick dzieciom

pewnego człowieka, który ma obecnie atak delirium tremens i dlatego nic nie zarabia, i ojciec przyznał, że sprawi to jego dzieciom wielką przyjemność. Tak też zrobiliśmy. – Oczywiście – powiedział Angel wesoło, rozglądając się po stole w poszukiwaniu miodu. – Uważam, że miód zawiera tak dużo alkoholu – mówiła dalej matka – że nie powinien służyć za napój przy stole, lecz w razie potrzeby może zastąpić rum lub wódkę. Toteż schowałam butelkę do apteczki domowej. – Z zasady nie używamy nigdy alkoholu – dodał ojciec. – W takim razie co mam powiedzieć żonie mleczarza? – spytał Angel. – Naturalnie, prawdę – rzekł ojciec. – Wolałbym ją zapewnić, że kiszka i miód ogromnie wam smakowały. To taka miła, wesoła kobiecina, jestem pewien, że gdy wrócę, zaraz mnie o to zapyta. – Nie możesz jej tego powiedzieć, skoro to nieprawda – oświadczył pogodnie ojciec. – Oczywiście, ale szkoda, bo miód to fajny trunek. – Co takiego? – zapytali jednocześnie Feliks i Cuthbert. – To wyrażenie, jakiego używają w Talbothays objaśnił Angel czerwieniąc się. Czuł, że rodzice postąpili słusznie, choć z przykrością stwierdził, że brak im pewnych uczuć, toteż zamilkł.

Rozdział 26 Dopiero wieczorem, po wspólnym rodzinnym pacierzu, Angel znalazł sposobność pomówienia z ojcem o kilku sprawach leżących mu na sercu. Przygotował się do tej rozmowy klęcząc na dywanie za braćmi, wpatrzony w podbite gwoździami obcasy ich butów. Po skończonej modlitwie bracia wyszli z matką pozostawiając go sam na sam z ojcem. Najpierw młodzieniec omawiał z ojcem plany objęcia przez siebie dużej farmy w Anglii lub w koloniach. Ojciec oświadczył mu, że wobec tego, iż nie poniósł kosztów na jego studia w Cambridge, uważał za swój obowiązek odkładać dla niego corocznie pewną sumę na kupno lub dzierżawę ziemi; w ten sposób syn nie będzie się czuł niesłusznie pokrzywdzony. – Za kilka lat staniesz się z pewnością o wiele bogatszy w dobra doczesne niż twoi bracia – dodał ojciec. Ta ojcowska troskliwość ośmieliła Angela do poruszenia innego, bardziej mu drogiego tematu. Przypomniał ojcu, że skończył już dwadzieścia sześć lat i skoro ma zostać farmerem, będzie musiał pracować za dwóch, by mieć oko na wszystko; powinien więc mieć koniecznie przy sobie kogoś, kto by dopilnował gospodarstwa domowego, gdy on sam będzie zajęty w polu. Dlatego czy nie byłoby wskazane, żeby się ożenił? Gdy pastor uznał ten projekt za rozsądny, Angel zapytał: – Powiedz mi, ojcze, jakiego rodzaju żona byłaby odpowiednia dla mnie, oszczędnego i ciężko pracującego farmera? – Musiałaby to być prawdziwa chrześcijanka, która stałaby ci się pomocą i podporą we wszystkich twych poczynaniach. Wszystko inne ma doprawdy niewielkie znaczenie. Możemy taką znaleźć. Właśnie mój zacny sąsiad i przyjaciel, dr Chant... – Ale czy moja żona nie powinna by przede wszystkim umieć doić krowy, ubijać dobre masło, robić ogromne sery, sadzać na jajach kury i indyczki, hodować kurczęta, a w razie potrzeby dozorować ludzi w polu, znać się na owcach i cielętach? – Hm... owszem, taka żona byłaby dla farmera bardzo pożądana – najwidoczniej pastor nigdy dotąd nie spojrzał na sprawę z tego punktu widzenia. – Chciałem jednak dodać – ciągnął dalej – że wśród czystych, świątobliwych kobiet nie znajdziesz nigdzie

żony bardziej stosownej dla ciebie i bardziej odpowiadającej życzeniom twej matki i moim. Co prawda, córka mego sąsiada Chanta za przykładem młodego sąsiedniego duchowieństwa zaczęła ostatnio w święta stroić kwiatami i innymi ozdobami stół służący do udzielania komunii świętej, czyli ołtarz, jak ku memu zgorszeniu kiedyś go nazwała. Ale jej ojciec, równie przeciwny podobnym głupstwom jak ja, twierdzi, że dziewczynę można z tego wyleczyć. Był to z jej strony jedynie panieński wybryk, który z pewnością minie. – Tak, tak, wiem, że Mercy jest dobra i pobożna. Ale czy nie uważasz, ojcze, że dziewczyna równie czysta i cnotliwa jak panna Chant, lecz posiadająca zamiast jej kościelnych talentów gruntowną znajomość gospodarstwa wiejskiego, nie byłaby dla mnie stokroć odpowiedniejszą żoną? Pastor trwał jednak w przekonaniu, że znajomość poglądów świętego Pawła na ludzkość jest ważniejsza niż znajomość gospodarstwa wiejskiego, więc Angel z właściwą mu impulsywnością, pragnąc pochlebić uczuciom ojca, a jednocześnie przyśpieszyć sprawę bliską sercu, pozornie zgodził się z jego zdaniem. Oznajmił, że los czy Opatrzność pozwoliły mu spotkać na swej drodze kobietę poważnie myślącą, posiadającą wszelkie kwalifikacje na wierną towarzyszkę życia rolnika. Nie mógłby powiedzieć, czy wyznaje zdrowe zasady Niskiego Kościoła, do którego należy jego ojciec, lecz pod tym względem dałaby się zapewne łatwo przekonać ma ona głęboką, prostą wiarę i chodzi regularnie do kościoła, jest uczciwa, inteligentna, wrażliwa, pełna wdzięku, czysta jak westalka i jeśli chodzi o jej powierzchowność – wyjątkowo piękna. – Czy ona pochodzi z rodziny, do której pragnąłbyś wejść? Krótko mówiąc, czy jest panną z dobrego domu? – zapytała zaskoczona tym matka, która podczas rozmowy wsunęła się cicho do gabinetu męża. – Nie, nie pochodzi z tak zwanego “dobrego domu" – odpowiedział syn nieustępliwie – gdyż jest córką wieśniaka, z czego jestem dumny. Lecz mimo to z uczuć i usposobienia jest prawdziwą damą. – Mercy Chant jest panną z dobrej rodziny... – I cóż z tego, mamo? – odpowiedział żywo Angel. – Cóż znaczy rodzina żony dla człowieka, który, jak ja, musi się przyzwyczaić do twardego życia? – Mercy jest bardzo wykształcona, a wykształcenie ma swój urok – odparła matka patrząc na syna przez okulary w srebrnej oprawie.

– Jakież zastosowanie może mieć jej książkowe wykształcenie w życiu, jakie mnie czeka? Natomiast, jeśli chodzi o lekturę tamtej, to mogę się tym zająć. Będzie bardzo pojętną uczennicą, przyznalibyście mi rację, gdybyście ją poznali. Jest ona pełna poezji, poezji urzeczywistnionej – jeżeli można się tak wyrazić. Żyje naprawdę takim życiem, jakie poeci zdolni są tylko opisywać na papierze... Jest zresztą na wskroś, bez zarzutu chrześcijanką, jestem tego pewny, może nawet chrześcijanką tego samego gatunku, plemienia i rodzaju, jaki chcielibyście rozpowszechniać wśród ludzi... – Ach, synu, chyba żartujesz! – Przepraszani cię, mamo, ale skoro ona uczęszcza prawie co niedziela do kościoła i jest dobrą chrześcijanką, to jestem pewien, że wobec tych zalet przebaczycie jej drobne towarzyskie braki i sami zrozumiecie, że mogłem był zrobić gorszy wybór. – Angel rozpalił się na dobre mówiąc o tej, zresztą raczej formalnej pobożności ukochanej Tessy, pobożności, którą w niej i innych mleczarkach skłonny był lekceważyć (nie podejrzewając nawet, że kiedyś może mu się przydać), gdyż uważał tę cechę za oczywiście nieistotną wobec ich wierzeń zdecydowanie naturalistycznych. Państwo Clare mieli smutne wątpliwości, czy ich syn sam posiada zaletę, którą tak chwalił w nieznanej młodej dziewczynie. Byli jednak radzi, że dziewczyna ta ma przynajmniej zdrowe zasady, tym bardziej że młodą parę połączyła widocznie sama Opatrzność, gdyż Angel nigdy nie uważał, by pobożność była niezbędnym warunkiem przy wyborze żony. W końcu rodzice oświadczyli, że nie należy działać pośpiesznie, lecz nie będą się sprzeciwiali, by ją poznać. Wobec tego Angel powstrzymał się na razie od udzielenia im dalszych szczegółów. Czuł, że rodzice jego, aczkolwiek ludzie prości i pełni poświęcenia, posiadali jednak pewne ukryte drobnomieszczańskie przesądy, które należało w sposób taktowny przezwyciężyć. Choć miał pełne prawo wyboru i wiedział, że zalety czy wady synowej nie zmieniłyby nic w ich życiu, gdyż według wszelkiego prawdopodobieństwa mieszkałaby od nich daleko, mimo to kochając szczerze rodziców nie chciał ranić ich uczuć przez samowolne powzięcie najważniejszej decyzji w życiu. Zauważył swą własną niekonsekwencję: kładł przecież nacisk na przypadkowe zalety Tessy, jak gdyby to były jej cechy wrodzone. Kochał jednak Tessę dla niej samej, kochał jej duszę, serce, kochał całą nie za to, że była zręczną mleczarką, pojętną uczennicą, a już z pewnością nie za prostą, czystą formalną wiarę, jaką wyznawała. Jej życie na łonie

natury, czyste i naiwne, nie potrzebowało zewnętrznego poloru, by mu się podobać. Uważał, że jak dotąd wychowanie miało niewielki wpływ na uczucia i naturalne odruchy, od których zależne jest szczęście pożycia rodzinnego. Możliwe, że z biegiem stuleci ulepszone systemy moralnego i umysłowego wychowania zdołają cokolwiek, a może nawet znacznie podnieść wzwyż mimowolne, a nawet nieświadome instynkty ludzkiej natury; tymczasem jednak, o ile się orientował, można było powiedzieć, że kultura dotknęła zaledwie umysłowego naskórka ludzi, którzy znaleźli się pod jej wpływem. To przekonanie opierał na znajomości kobiet pochodzących z kulturalnej klasy średniej oraz kobiet ze środowiska wiejskiego, które ostatnio miał sposobność poznać. Doświadczenie to nauczyło go, że wewnętrzna różnica między dobrymi i mądrymi kobietami z różnych klas społecznych jest nieskończenie mniejsza niż różnica między dobrą i złą, mądrą i głupią, gdy obie należą do tej samej warstwy społecznej. Nadszedł dzień jego wyjazdu. Bracia opuścili już probostwo udając się na pieszą wycieczkę do północnej części kraju, po czym jeden z nich miał powrócić na uniwersytet, drugi – do swej parafii. Angel mógł był pójść razem z nimi, lecz wolał znaleźć się jak najprędzej w Talbothays przy swej ukochanej. Nie byłby miłym towarzyszem wycieczki, gdyż aczkolwiek spośród nich trzech był najzagorzalszym humanistą, wyznawcą najbardziej idealnej religii, a nawet najbardziej biegłym w chrystologii, jednak czuł się im obcy na skutek nieustannej świadomości, że trudno mu dopasować swą kanciastą naturę do ich okrągłej próżni. Ani Feliksowi, ani Cuthbertowi nie odważył się nawet wspomnieć o Tessie. Matka przygotowała mu tartinki, a ojciec dosiadłszy klaczy miał go kawałek drogi odprowadzić. Angel, zadowolony, iż udało mu się posunąć naprzód swoje sprawy, jadąc wraz z ojcem wolnym truchtem przez cieniste drogi, słuchał z życzliwą uwagą opowiadań pastora o trudnościach w parafii i o oziębłości innych duchownych, których kochał, a którzy uważali jego ścisłą interpretację Nowego Testamentu za zgubną doktrynę kalwińską. – Zgubna doktryna! – mówił pastor ze szczerą pogardą i zaczął synowi opowiadać o zdarzeniach mających być dowodem absurdalności tego twierdzenia. Opowiadał mu o zadziwiających nawróceniach, do których się przyczynił, i to nie tylko pośród biedoty, lecz wśród bogaczy i ludzi zamożnych. Przyznał się również szczerze do licznych niepowodzeń. Między innymi przytoczył wypadek młodego parweniusza, ziemianina nazwiskiem d'Urberville, mieszkającego o jakich czterdzieści mil stąd w pobliżu Trantridge.

– Czy to nie potomek tego starożytnego rodu d'Urberville'ów, właścicieli Kingsbere i innych majętności? – zapytał syn. – Tego ciekawego, historycznego, podupadłego rodu z jego upiorną legendą o karocy-widmie? – O, nie, ród prawdziwych d'Urberville'ów podupadł i wygasł przynajmniej sześćdziesiąt lub nawet osiemdziesiąt lat temu, tak mi się przynajmniej zdaje. To pewnie jakaś nowa rodzina, która przyjęła to nazwisko. Ze względu na honor dawnej rycerskiej linii sądzę, że to uzurpatorzy. Dziwi mnie jednak, że stare rody tak cię interesują. Zdawało mi się, że przypisujesz im jeszcze mniej znaczenia niż ja. – Źle mnie zrozumiałeś, ojcze, często ci się to zdarza – powiedział Angel z pewnym zniecierpliwieniem. – Z politycznego punktu widzenia nie uważam, by ich dawność miała być zaletą. Nawet niektórzy mędrsi wśród nich “buntują się przeciw własnemu dziedzictwu", jak powiada Hamlet; natomiast z punktu widzenia uczuciowego, dramatycznego, a nawet historycznego jestem do nich szczerze przywiązany. To rozróżnienie, aczkolwiek nie bardzo subtelne, było jednak dla starego pana Clare jeszcze zbyt subtelne, więc powrócił do opowiadania rozpoczętej przed chwilą historii. Po śmierci starego d'Urberville'a syn jego oddał się najbrudniejszym namiętnościom, mimo że miał niewidomą matkę i ze względu na jej stan powinien był się pohamować. Gdy wiadomości o jego postępowaniu doszły do uszu pastora Clare, głoszącego w tamtej okolicy misyjne kazania, skorzystał ze sposobności i śmiało powiedział grzesznikowi, co myśli o jego stanie duchowym. Aczkolwiek był tam obcy i korzystał z ambony innego pastora, uważał to za swój obowiązek, a za tekst kazania posłużyły mu słowa świętego Łukasza: “Szaleńcze, jeszcze dzisiejszej nocy dusza twa zostanie wezwana." Młody człowiek, rozgniewany tym bezpośrednim atakiem, zapominając o szacunku dla siwych włosów pastora, podczas burzliwej rozmowy, która nastąpiła potem, ośmielił się publicznie go znieważyć. Angel zaczerwienił się z oburzenia. – Drogi ojcze – powiedział ze smutkiem – przykro mi, że narażasz się na niezasłużone przykrości ze strony takich łajdaków. – Przykrości! – zawołał ojciec, którego surową twarz rozświetlił żar poświęcenia. – Jeżeli było mi przykro, to tylko ze względu na tego biednego, szalonego młodzieńca. Czy przypuszczasz, że jego niepohamowane słowa, a nawet uderzenia mogły mi sprawić ból? “Znieważają nas, a my błogosławimy; prześladują nas, a my się modlimy; zniesławiają nas,

a my błagamy; aż po dzień dzisiejszy jesteśmy tylko śmieciem tego świata i odpadkami wszelkich rzeczy." Te prastare i pełne godności słowa, zwrócone do Koryntian, są do chwili obecnej prawdziwe. – Chyba nie uderzenia, mój ojcze? Chyba nie posunął się do uderzeń! – Nie, choć zdarzyło mi się już otrzymywać ciosy od ludzi oszalałych pod wpływem pijaństwa. – Nie może być! – Dziesiątki razy, mój chłopcze. Cóż z tego? Uchroniłem ich za to od zbrodni morderstwa na potomkach własnej krwi i ciała, a potem żyli dalej i dziękowali mi, i chwalili Boga. – Oby ten młodzieniec poszedł za ich przykładem! – zawołał Angel gorąco. – Ale sądząc po tym, co mówisz, trudno się tego spodziewać. – Mimo wszystko nie traćmy nadziei – powiedział pastor Clare. – Toteż nie przestaję się za niego modlić, aczkolwiek po tej stronie grobu prawdopodobnie nie spotkamy się już nigdy. Może jednak moje skromne słowa zakiełkują kiedyś w jego sercu jak zdrowe ziarno. Stary pastor był zawsze ufny jak dziecko i choć syn nie mógł zaaprobować jego wąskich dogmatów, to jednak szanował w ojcu umiejętność stosowania ich w życiu i pod jego pobożnością wyczuwał bohaterstwo. Może szanował go za to więcej niż kiedykolwiek, gdy zobaczył, że ojciec rozważając sprawę małżeństwa Angela z Tessą nawet nie zapytał, czy dziewczyna jest zamożna, czy zupełnie uboga. Ta sama obojętność na sprawy tego świata zmusiła Angela do zarabiania na życie farmerstwem i prawdopodobnie przyczyni się do tego, że obaj jego bracia pozostaną przez całe życie ubogimi pastorami. Mimo to Angel nie przestawał ojca podziwiać i bez względu na różnicę zapatrywań często jako człowiek czuł mu się bliższy niż pozostali bracia.

Rozdział 27 Przejechawszy w oślepiającym blasku południa przeszło dwadzieścia mil poprzez wzgórza i doliny Angel znalazł się po południu na odosobnionym pagórku oddalonym o milę czy dwie na zachód od Talbothays, skąd oczy jego mogły znów spocząć na zielonej, bujnej i wilgotnej wklęsłości, stanowiącej dolinę Var. Zaledwie zaczął się spuszczać z płaskowzgórza na tłustą, naniesioną przez wody glebę doliny, atmosfera stała się cięższa; omdlewające wonie letnich owoców, opary, siano, kwiaty tworzyły rozległe jezioro pachnącego powietrza, w którym zwierzęta, a nawet pszczoły i motyle zdawały się o tej godzinie usypiać. Miejsce to stało mu się tak znane, że spojrzawszy z oddali na pocętkowane krowami pastwisko, mógłby nazwać każdą krowę po imieniu. Ogarnęła go rozkoszna świadomość, że tutaj pozyskał zdolność wejrzenia w samą głąb życia, czego nie doznawał nigdy w okresie studiów. Mimo że kochał rodziców, nie mógł się powstrzymać od myśli, że znalazłszy się tutaj po bytności w domu rodzinnym, czuł się tak, jak gdyby opadały zeń jakieś łupki czy bandaże. Nie było tu nawet wędzidła, które hamuje zwykle swobodną pogodę angielskiego życia wiejskiego, gdyż właściciel majątku nie posiadał w Talbothays rezydencji. Na dworze przed mleczarnią nie było widać żywej duszy; o tej porze mieszkańcy zapadali w codzienną godzinną drzemkę, niezbędną wobec tego, że latem praca rozpoczynała się tu bardzo wcześnie. Przy drzwiach ściśnięte drewnianymi obręczami wiadra, wybielone i namiękłe od bezustannego szorowania, wisiały, niby kapelusze na hakach, na rozwidlonej i obłupanej z kory gałęzi dębu, która w tym celu została tam umyślnie zatknięta; wszystkie były już suche i przygotowane do wieczornego udoju. Angel wszedł i minąwszy puste korytarze przedostał się na tył domu; tu przez chwilę nasłuchiwał. Stłumione chrapania dochodziły z wozowni, gdzie odpoczywało kilku mężczyzn; z oddali słychać było chrząkanie i kwik świń zmęczonych upałem; nawet szerokolistny rabarbar i kapusta zdawały się także drzemać, a ich wielkie, zwiotczałe liście zwisały w słońcu niby na pół otwarte parasole. Angel rozkiełznał i nakarmił konia, a kiedy wracał do domu, wybiła właśnie godzina trzecia. Była to pora popołudniowego zbierania śmietany; jednocześnie z

uderzeniem zegara usłyszał nad głową trzeszczenie podłogi, potem czyjeś kroki na schodach, a po chwili oczom jego ukazała się Tessa. Nie słyszała, jak wszedł, i z początku nie zdawała sobie sprawy z jego obecności. Ziewnęła i Angel ujrzał różowe wnętrze jej ust, podobne do pyszczka węża. Podniosła ramię tak wysoko, wyciągając je nad koroną splecionych na głowie warkoczy, że za opalenizną mógł dostrzec atłasową miękkość skóry. Twarz miała różową ze snu, a powieki opadające ciężko na oczy. Biła od niej cała bujność jej natury. W takich chwilach dusza kobiety jest bardziej ucieleśniona niż kiedykolwiek; najbardziej uduchowiona piękność wypowiada się poprzez ciało, a zew krwi objawia się na zewnątrz. Potem oczy jej rozbłysły spoza mgły senności, zanim reszta twarzy zdołała się obudzić. Tonem, w którym dziwnie mieszała się radość, zdziwienie i nieśmiałość zawołała: – Pan Clare! Jakże mnie pan przestraszył!... Na razie nie zdążyła zorientować się co do zmiany, jaka zaszła w ich wzajemnym stosunku od czasu oświadczyn Angela. Lecz na twarzy jej pojawiło się pełne zrozumienie sytuacji, gdy spotkała się z tkliwym spojrzeniem Clare'a zbliżającego się do schodów. – Tessy, moje kochanie! – szepnął obejmując ją ramieniem i przysuwając twarz do jej zarumienionych policzków. – Na litość boską, nie nazywaj mnie już panem! Tak się śpieszyłem, aby być jak najprędzej przy tobie! W odpowiedzi wrażliwe serce Tessy zabiło tuż przy jego sercu i gdy tak stali na czerwonej ceglanej podłodze sieni, a on przytulał ją gorąco do piersi, słońce zaglądając ukośnie przez okno padało na jego plecy, na jej nachyloną twarz, niebieskie żyłki na skroni, nagie ramiona i szyję, na gąszcz jej włosów. Spała w sukience i była teraz ciepła jak nagrzana słońcem kotka. Z początku wzdragała się spojrzeć mu prosto w twarz, lecz wkrótce podniosła oczy, a oczy Angela zajrzały w głąb jej wiecznie zmiennych źrenic z rozchodzącymi się od nich promieniście żyłkami barwy błękitnej, czarnej, szarej i fiołkowej, podczas gdy ona patrzała na niego tak, jak chyba Ewa po swym powtórnym przebudzeniu patrzała na Adama. – Muszę już iść do zbierania śmietany – mówiła usiłując wysunąć się z jego objęć – a dziś mamy tylko starą Deb do pomocy. Pani Crick pojechała na targ, Retty czuje się niedobrze, a inni porozchodzili się gdzieś i powrócą dopiero przed wieczornym udojem. Gdy weszli do mleczarni, na schodach ukazała się Debora Fyander.

– Już wróciłem, Deboro – zawołał z dołu Clare – będę więc mógł pomóc Tessie przy zbieraniu śmietany, a ponieważ widzę, że jesteś bardzo zmęczona, więc możesz sobie odpocząć aż do udoju. Należy przypuszczać, że tego popołudnia w Talbothays śmietana nie została zebrana zbyt dokładnie. Tessa poruszała się jak we śnie; zdawało się jej, że zwykłe, znane jej przedmioty mają światła i cienie, lecz nie mają wyraźnych konturów. Za każdym razem gdy trzymała pod pompą warząchew, żeby ją ochłodzić, ręka jej drżała, gdyż żar jego miłości był tak gorący, że zdawała się w nim omdlewać niby roślina pod zbyt palącym słońcem. Wtedy Clare tulił ją znów do piersi, a gdy Tessa kończyła przesuwać palcem po brzegach garnka, by oddzielić warstwę śmietany, Angel obcierał jej palec w sposób niewymuszony, gdyż proste maniery talbothayskiej mleczarni bardzo mu teraz dogadzały. – Najdroższa, mogę równie dobrze powiedzieć ci to teraz jak później – zaczął łagodnie. – Chcę ci zadać pewne bardzo ważne pytanie natury praktycznej, o którym nieustannie myślę od tamtego dnia na łące w ubiegłym tygodniu. Widzisz, będę musiał wkrótce się ożenić, a ponieważ jestem farmerem, więc chciałbym, by moja żona była kobietą znającą się dobrze na wszystkim, co jest potrzebne do prowadzenia gospodarstwa wiejskiego. Czy chcesz być tą kobietą, Tessy? Powiedział to w ten sposób, by nie mogła pomyśleć, że działa pod wpływem odruchu, którego by później żałował. Słowa te wstrząsnęły Tessą. Przewidywała, że na skutek ich ciągłej wzajemnej bliskości będzie musiała go pokochać, lecz nie spodziewała się tak nagłej decyzji z jego strony; co prawda, Angel powiedział jej o tym wcześniej, niż był zamierzał. Z bólem pełnym goryczy samounicestwienia wyszeptała słowa, które jak to sobie przysięgła, musiała powiedzieć jako kobieta uczciwa. – O, panie Clare, nie mogę zostać żoną pana! Nie mogę! Sam dźwięk słów wyrażających to postanowienie ranił jej serce. Z rozpaczą schyliła głowę. – Ależ, Tessy – zawołał, zaskoczony tą odpowiedzią, i przytulił ją jeszcze mocniej i żarliwiej do serca. – Dlaczego mówisz “nie"? Przecież mnie kochasz! – O tak, tak. Do nikogo na świecie nie pragnęłabym tak bardzo należeć jak do pana – zabrzmiał słodki, uczciwy głos zrozpaczonej dziewczyny. – Mimo to nie mogę

zostać pańską żoną. – Tesso – zapytał odsuwając ją na długość ramienia – czy przyrzekłaś wyjść za kogo innego? – Nie, nie! – Więc dlaczego mi odmawiasz? – Nie chcę wyjść za mąż! Nigdy o tym nie myślałam! Nie mogę! Chcę pana tylko kochać! – Ale dlaczego? Zmuszona do użycia wykrętu, wyjąkała: – Pański ojciec jest pastorem, a matka nie życzyłaby sobie, by się pan ożenił z kimś takim jak ja. Ona z pewnością chciałaby, żeby się pan ożenił z panną z dobrego domu. – Ależ nic podobnego! Rozmawiałem już z obojgiem. Po części dlatego właśnie pojechałem do domu. – Czuję, że nie mogę... Nigdy, nigdy – powtórzyła. – Czy nie powiedziałem ci tego zbyt nagle, moja śliczną? – Tak, nie spodziewałam się tego. – Jeżeli chcesz, Tessy, to na razie nie będziemy poruszali tego tematu. Dam ci czas do namysłu. Postąpiłem zbyt pośpiesznie mówiąc ci o tym natychmiast po powrocie. Przez pewien czas nie będę ci o tym wspominał. Tessa wzięła znów błyszczącą warząchew, potrzymała ją pod pompą i zabrała się na nowo do pracy, lecz mimo wysiłku nie mogła z należną zręcznością wymierzyć dokładnie grubości warstwy śmietany: czasem zagłębiała łyżkę w mleku, czasem przecinała nią powietrze. Nic prawie nie widziała, oczy miała pełne łez wywołanych bólem, którego powodu nie mogła swemu najlepszemu przyjacielowi wytłumaczyć. – Nie mogę zbierać śmietany, nie mogę! – powiedziała odwracając się od Angela. Nie chcąc jej dłużej denerwować i niepokoić Clare zaczął łagodnie mówić o sprawach ogólnych. – Mylisz się zupełnie co do moich rodziców. Są to ludzie tak prości jak mało kto na świecie i pozbawieni wszelkiej ambicji. Oboje są członkami gminy Niskiego Kościoła posiadającej już niewielu wyznawców. A ty, Tessy, czy także należysz do Niskiego Kościoła? – Nie wiem.

– Przecież chodzisz regularnie do kościoła, a słyszałem, że nasz pastor nie należy do Kościoła anglikańskiego. Tessa, słuchająca co tydzień kazań proboszcza, orientowała się w jego poglądach religijnych chyba jeszcze słabiej niż Clare, który nigdy ich nie słyszał. – Co prawda, mogłabym skupiać więcej uwagi na tym, co słyszę – odpowiedziała wymijająco. – Często bardzo mnie to martwi. Powiedziała to w sposób zupełnie naturalny i Angel był pewien, że ojciec nie będzie jej przeciwny ze względów religijnych, mimo że Tessa nawet nie wiedziała, czy zasady jej wiary są bliższe zasad Wysokiego czy Niskiego Kościoła. Uważał, że w gruncie rzeczy niejasne wierzenia, jakimi była przesiąknięta od dziecka, były – jeśli je w ogóle posiadała – w swej istocie panteistyczne. Jakiekolwiek były, jasne czy mgliste, Angel nie miał najmniejszego zamiaru mącić ich bardziej jeszcze. Zostaw w spokoju siostrę, gdy się modli O wczesne niebo, szczęsne w nim widzenia. Nie mąć tych widzeń i nie rzucaj cienia Na życie, które pełne jest harmonii. Pomyślał mimochodem, że powyższa rada brzmi raczej muzykalnie niż uczciwie, mimo to teraz z radością się do niej zastosował. Opowiadał dalej o szczegółach swych odwiedzin, o sposobie życia rodziców, o gorliwości, z jaką wprowadzali w czyn swe zasady. Tessa uspokoiła się, drżenie jej rąk minęło; gdy napełniała śmietaną jedną blaszankę po drugiej, Angel otwierał szpunt i odlewał serwatkę. – Zdawało mi się, że po powrocie był pan trochę przygnębiony – odważyła się powiedzieć starając się odwrócić temat rozmowy od własnej osoby. – Być może. Ojciec mi dużo opowiadał o swoich kłopotach i trudnościach, a to zawsze mnie przygnębia. Ma on w sobie tyle religijnej gorliwości, że często naraża się na zniewagi i grubiaństwa ze strony ludzi mających odmienne przekonania, i z przykrością słyszę o upokorzeniach, jakie musi znosić człowiek w jego wieku. Tym bardziej cierpię nad tym, że uważam, iż gorliwość taka chybia celu, gdy doprowadzona jest aż tak daleko. Opowiedział mi właśnie przykre zajście, w które wplątał się niedawno. Został wysłany

przez pewne towarzystwo misyjne do wygłaszania kazań w pobliżu Trantridge, oddalonego o czterdzieści mil stąd, gdzie uważał za swój obowiązek udzielić surowego upomnienia pewnemu młodemu rozpustnikowi, którego tam spotkał; jest to syn właściciela ziemskiego, mający niewidomą matkę. Ojciec bez ceremonii zgromił tego młodzieńca, co doprowadziło do bardzo przykrej sceny. Było z jego strony szaleństwem przemawiać w ten sposób do zupełnie obcego człowieka, skoro wydawało się oczywiste, że to nie odniesie żadnego skutku. Ale gdy mój ojciec uważa coś za swój obowiązek, to się od niego nie uchyla bez względu na to, czy warunki są odpowiednie, czy nie. Rzecz prosta, stwarza sobie przez to wielu wrogów nie tylko wśród ludzi zdecydowanie występnych, ale i pośród lubiących życie łatwe, którzy nie znoszą, by ich kto nudził. Ojciec powiada, że jest dumny z tego, co się stało, i sądzi, że pośrednio może to przynieść dobre skutki. Ale ja mimo wszystko wolałbym, by na stare lata tak się nie narażał; niechby zostawił świnie przy ich korytach. Twarz Tessy nagle poszarzała i postarzała się, a różowe usta przybrały wyraz tragiczny, lecz już nie znać w niej było śladów niepokoju, już nie drżała. Clare powracający myślą do ojca nie zwrócił na to szczególnej uwagi. Tak rozmawiając przeszli oboje wzdłuż białego szeregu prostokątnych blaszanek i opróżnili je wszystkie; wtedy powróciły inne dziewczęta i zabrały swoje wiadra, a Deb wzięła się do wyparzenia blaszanek gorącą wodą przygotowując je do napełnienia świeżym mlekiem. W chwili gdy Tessa wybierała się na pole do dojenia krów, Angel zapytał ją miękko: – A moje pytanie, Tessy? – O nie, nie! – odpowiedziała z beznadziejną rozpaczą, jak gdyby aluzja do Aleca d'Urberville'a obudziła w niej na nowo całą mękę przeszłości. – To się stać nie może. Pobiegła na łąkę i w kilku susach dogoniła inne mleczarki, jakby pragnęła, by ruch na świeżym powietrzu rozproszył jej smutny nastrój. Wszystkie dziewczęta razem skierowały się na najdalszą łąkę, gdzie pasły się krowy; cała gromadka szła z niewymuszonym wdziękiem dzikich zwierzątek, niedbałym, swobodnym krokiem kobiet przywykłych do rozległych przestrzeni, w których poruszają się lekko jak pływak unoszony przez falę. Angelowi wydało się teraz naturalne, że Tessa będzie szukała swego przyszłego towarzysza raczej wśród niczym nie skrępowanej Natury niż w środowisku Sztuki.

Rozdział 28 Odmowa ta, aczkolwiek niespodziewana, nie na długo zniechęciła Clare'a. Jego znajomość kobiet była dostateczna, by go nauczyć, że często “nie" bywa tylko przedmową do “tak"; nie wystarczyła jednak, by zrozumiał, że w danym wypadku negatywna odpowiedź nie miała nic wspólnego ze zwykłym dziewczęcym droczeniem się wywołanym wstydliwością. To, że Tessa pozwalała, by się do niej zalecał, dodawało mu pewności siebie, nie wiedział jednak, że na wsi, wśród pól i łąk, takie “wzdychanie po próżnicy" nie było uważane jedynie za stratę czasu. Zalecanki są tam na ogół przyjmowane bez wyrachowania, ot, dla własnej słodkiej przyjemności, nie tak jak w zapobiegliwych, wiecznie zatroskanych domach ludzi ambitnych, gdzie dziewczyna myśli tylko o ustaleniu swej przyszłości i hamuje zdrowe pragnienie miłości jako jedynego celu. – Tessy, dlaczego powiedziałaś mi “nie" w sposób tak stanowczy? – zapytał ją w kilka dni później. Tessa zadrżała. – Proszę mnie nie pytać... Po części powiedziałam już dlaczego. Nie jestem dość dobra... Nie dość godna... – Czy dlatego, że nie uważasz siebie za damę? – Tak, coś w tym rodzaju – szepnęła. – Pańscy krewni gardziliby mną. – Naprawdę, mylisz się co do moich rodziców, a o zdanie braci nie dbam... – Objął ją ramieniem, żeby mu się nie wymknęła. – Ale nie powiedziałaś tego zupełnie poważnie, prawda, najmilsza? Jestem pewien, że nie! Tak mnie zaniepokoiłaś, że nie mogę ani grać, ani czytać, ani pracować... Mogę jeszcze poczekać, Tessy, ale chciałbym wiedzieć – usłyszeć z twych własnych gorących usteczek, że będziesz kiedyś moją. Nastąpi to, kiedy zechcesz, ale jednak kiedyś zgodzisz się, prawda? Mogła tylko potrząsnąć głową i odwrócić wzrok. Clare patrzał na nią uważnie, czytając w jej rysach, jakby to były hieroglify. Odmowa wyglądała na szczerą. – A więc nie powinienem trzymać cię tak w objęciach, prawda? Nie mam do ciebie żadnego prawa?... Nie mam prawa szukać, gdzie jesteś, ani chodzić z tobą na spacery? Tessy, powiedz mi uczciwie, może ty kochasz innego? – Jak pan może nawet o to pytać! – odparła usiłując panować nad sobą.

– Jestem prawie pewien, że nie. Więc dlaczego mnie odpychasz? – Nie odpycham pana. Lubię słyszeć, że pan mnie kocha, i gdy jesteśmy sami, może mi pan to zawsze powtarzać nie obrażając mnie. – Mimo to nie chcesz zostać moją żoną? – Ach, to zupełnie co innego! Robię to jedynie dla pańskiego dobra, najdroższy. Proszę mi wierzyć, że jedynie przez wzgląd na pana wyrzekam się tego wielkiego szczęścia i odmawiam, bo... bo jestem pewna, że nie powinnam się zgodzić. – Przecież dałabyś mi szczęście! – Tak pan przypuszcza, ale nie wie pan na pewno. Przypisując tę odmowę skromności, z którą łączył się brak obycia i nieznajomość form towarzyskich, zaczynał ją w takich chwilach przekonywać, że uważa ją za niezwykle bystrą i pojętną; było to prawdą, gdyż szybkość, z jaką przez miłość dla niego przejęła jego sposób wysławiania się, akcent i strzępy jego wiedzy, napełniała go podziwem. Po takich czułych utarczkach, kończących się zawsze jej zwycięstwem, odchodziła do najdalej pasącej się krowy, jeżeli była to pora udoju, bądź w głąb ogrodu zarośniętą zielskiem, bądź do swego pokoju, o ile była to chwila odpoczynku, i tam w minutę po pozornie spokojnej odmowie oddawała się cichej rozpaczy. Walka była zaciekła, a jej serce biło tak zgodnie z sercem Angela! Dwa płomienne serca przeciw jednemu biednemu sumieniu! Próbowała wszelkich sposobów, by wzmocnić swe postanowienie. Przybywszy do Talbothays powiedziała sobie stanowczo, że za nic w świecie nie uczyni żadnego kroku, który by później mógł stać się przyczyną gorzkiego żalu męża, że się z nią ożenił. Teraz czuła, że obowiązkiem jej jest nie łamać postanowienia powziętego przez sumienie wtedy, gdy umysł nie podlegał jeszcze podszeptom serca. “Dlaczego ktoś nie powie mu całej prawdy o mnie? – pytała siebie samej. – Przecież to tylko o czterdzieści mil stąd. Dlaczego ta wiadomość tutaj nie dotarła? Ktoś powinien o tym wiedzieć." Nikt jednak nie zdawał się o tym wiedzieć i nikt mu nie powiedział. Przez kilka następnych dni nie powiedzieli sobie nic więcej. Zasmucone twarze dziewcząt, dzielących z nią sypialnię, świadczyły o tym, że uważają ją nie tylko za ulubienicę, ale za wybrankę; lecz widziały, że Tessa nie staje na drodze Angela. Nigdy dotychczas nie przeżywała okresu, w którym by tak wyraźnie splątały się dwa wątki – prawdziwa rozkosz i prawdziwy ból. Przy następnym robieniu serów oboje

znaleźli się znów sam na sam. Zwykle mleczarz brał udział w tej robocie, od niedawna jednak oboje państwo Crick widocznie zauważyli ich wzajemną sympatię, mimo że młoda para zachowywała się tak ostrożnie, że podejrzenie to było słabo uzasadnione. Jak tam było, to było – ale mleczarz pozostawił ich samych sobie. Byli zajęci rozkruszaniem twarogu przed włożeniem go do kadzi. Czynność ta przypominała kruszenie wielkiej ilości chleba, a pośród niepokalanej białości tej masy mlecznej ręce Tessy Durbeyfield miały barwę różowej róży. Angel, zajęty napełnianiem kadzi garściami twarogu, przerwał nagle pracę i położył obie dłonie na jej rękach. Tessa miała rękawy podwinięte wysoko nad łokciami i Angel nachyliwszy się ucałował niebieską żyłkę w miękkim zagięciu jej ramienia. Mimo że pierwsze dni września były bardzo gorące, ramię jej na skutek długiego mieszania twarogu było chłodne i wilgotne, tak że pod ustami poczuł chłód jakby świeżo zerwanego grzyba i smak serwatki. Wrażliwość Tessy była tak wyostrzona, że pod tym dotknięciem puls jej przyśpieszył się, krew spłynęła aż po końce palców, a chłodne ramię stało się gorące. Serce jej zdawało się szeptać: “Czyż wstydliwość nie jest teraz zbyteczna? Prawda pozostaje prawdą tak samo między dwoma mężczyznami jak między mężczyzną i kobietą." Toteż podniosła w górę oczy promienne miłością, a wargi rozchyliła w tkliwym półuśmiechu. – Czy wiesz, Tessy, dlaczego to zrobiłem? – zapytał. – Dlatego że mnie pan bardzo kocha. – Tak, i jako wstęp do nowej prośby. – Znowu pan zaczyna! Ogarnął ją nagły lęk, by opór jej nie ugiął się pod własnym pragnieniem. – O, Tessy – mówił dalej – nie umiem sobie wytłumaczyć, dlaczego mnie tak dręczysz? Czy chcesz mnie rozczarować? Postępujesz jak kokietka, daję słowo, jak najczystszej wody wielkomiejska kokietka! One też bywają na przemian to gorące jak ogień, to zimne jak lód, zupełnie jak ty, a to, doprawdy, ostatnia rzecz, jaką spodziewałem się spotkać w takim ustroniu jak Talbothays... Mimo to, najdroższa – dodał szybko, widząc, jak bardzo ta uwaga ją dotknęła – wiem, że jesteś nieposzlakowanym, najuczciwszym stworzeniem na świecie! Jakże więc mógłbym uważać cię za kokietkę! Tessy, jeżeli mnie naprawdę kochasz, to dlaczego z taką niechęcią myślisz o zostaniu moją żoną?

– Nigdy nie mówiłam, że myślę o tym z niechęcią! Nie mogłabym tego powiedzieć, bo... bo to nieprawda! Wysiłek ten stawał się nie do zniesienia; wargi jej zadrżały i musiała się oddalić. Clare był tym tak zmartwiony i zmieszany, że pobiegł za nią i dogonił ją na korytarzu. – Powiedz mi, powiedz – mówił chwytając ją namiętnie w objęcia i zapominając przy tym, że ma ręce oblepione twarogiem – powiedz mi, że nie będziesz należała do nikogo innego, tylko do mnie! – Dobrze, dobrze, powiem! – zawołała. – I dam panu dokładną odpowiedź, ale teraz proszę mi pozwolić odejść. Opowiem panu o wszystkich moich przeżyciach, opowiem o sobie wszystko, wszystko! -Twoje przeżycia, kochanie? Dobrze, wszystko, co będziesz chciała – zgodził się z tkliwą ironią, patrząc jej w twarz. – Moja Tessy pewnie ma za sobą tyle przeżyć, co ten pączek dzikiego powoju rosnący tam na żywopłocie, który dziś rano po raz pierwszy rozwinął się w kwiat. Powiedz mi, co chcesz, tylko nie powtarzaj już tych okropnych słów, że nie jesteś mnie godna. – Postaram się... I jutro powiem panu dlaczego... nie... w przyszłym tygodniu. – Powiedzmy w niedzielę. – Dobrze, w niedzielę. Nareszcie umknęła i zatrzymała się dopiero w najniższej części dziedzińca, w lasku wierzbowym, gdzie w gąszczu drzew o przyciętych koronach nikt nie mógł jej zobaczyć. Tam rzuciła się, jak na łóżko, na chrzęszczącą podściółkę suchych traw i perzu i skuliła się, wstrząsana na przemian bólem i przelotnymi błyskami radości, których nie zdołał zgasić lęk przed myślą, iż miłość ich się skończy. W istocie skłaniała się do ustąpienia. Każdy jej oddech, każda fala krwi, każde tętno pulsujące w uszach, stawały się głosami, które łącząc się z naturą buntowały się przeciw jej skrupułom. Przyjąć go beztrosko, bez namysłu, połączyć się z nim przed ołtarzem, niczego mu nie zdradzić, zaryzykować, że nigdy się nie dowie, zakosztować pełnej rozkoszy, zanim żelazne zęby bólu zawrą się nad nią – oto co doradzała jej miłość. Tessa w ekstazie graniczącej ze zgrozą przeczuwała, że mimo całych miesięcy spędzonych w odosobnieniu dla odpokutowania swej winy, mimo walk, rozmyślań, mimo postanowień, że odtąd życie jej będzie surowe i samotne – mimo to wszystko przeczuwała, że rada miłości odniesie zwycięstwo.

Godziny popołudniowe mijały jedna po drugiej, a Tessa nadal leżała pod wierzbami. Słyszała brzęk wiader zdejmowanych z podpórek, ryk bydła towarzyszący zwykle spędzaniu krów do udoju, nie poszła jednak na pastwisko. Każdy zauważyłby jej wzburzenie, a mleczarz w przekonaniu, że tylko miłość może być tego powodem, byłby jej żartobliwie dokuczał; nie zniosłaby takiej męczarni! Jej ukochany pewnie domyślał się jej zdenerwowania i musiał jakoś usprawiedliwić jej nieobecność, gdyż nikt o nią nie pytał ani jej nie zawołał. O pół do siódmej nad horyzontem zniżyło się słońce, płonąc na niebie niby ognisko olbrzymiej kuźni; wkrótce potem z przeciwnej strony wyłonił się ogromny, podobny do wielkiej dyni księżyc. Na tym tle wierzby, okaleczone i zniekształcone przez nieustanne obcinanie gałęzi, wyglądały jak potwory o sterczących w górę kolczastych czuprynach. Tessa wróciła do domu i weszła na górę nie zapalając światła. Było to w środę. W czwartek Angel, zamyślony, spoglądał na nią z daleka, lecz się nie zbliżał. Dziewczęta mieszkające na farmie, Marianna i inne, zdawały się domyślać, że nadchodzi jakaś chwila decydująca, gdyż w sypialni nie robiły żadnych uwag. Minął piątek, sobota... A więc już jutro? – Chyba ustąpię... Zgodzę się... Wyjdę za niego... Nie potrafię się od tego powstrzymać – wzdychała tuląc rozpaloną głowę do poduszki i słysząc zazdrośnie, jak inne dziewczęta wymawiają przez sen jego imię. – Nie, nie zniosę, by należał do innej! A jednak będzie to dla niego krzywda. Gdy się dowie, może go to zabić... O, moje serce!... O, o!

Rozdział 29 – Zgadnijcie, o kim mówiono mi dziś rano, co? – zapytał mleczarz Crick zasiadając nazajutrz do śniadania i tocząc chytrym spojrzeniem po poruszających szczękami parobkach i dziewczętach. – Jak myślicie, o kim? Ten i ów zgadywał, tylko pani Crick nie zgadywała, gdyż już wiedziała od męża. – A więc wam powiem – oznajmił mleczarz – mam wiadomości o tym nicponiu i dziwkarzu Jakubie Dullop. Niedawno ożenił się z pewną wdową. – Jakub Dullop, ten niecnota! Kto by to pomyślał! – zawołał jeden z mleczarzy. Nazwisko to utkwiło w pamięci Tessy Durbeyfield, gdyż tak nazywał się ów niewierny kochanek, który skrzywdził swoją dziewczynę, a potem został dotkliwie ukarany przez jej matkę, kiedy to ukrył się w masielnicy. – A czy dotrzymał słowa i ożenił się z córką tej wojowniczej matrony? – zapytał z roztargnieniem Angel Clare, który czytał gazetę przy małym stoliku, skazany tam na stałą banicję przez panią Crick, przekonaną, iż jego wyższe stanowisko społeczne wymaga tego wyróżnienia. – On? Nic podobnego! Nawet mu się nie śniło! – odrzekł mleczarz. – Jakem już wspomniał, ożenił się z wdową. Baba była zamożna, bo dostawała rocznej renty coś około pięćdziesięciu funtów, a jemu tylko o to chodziło. Pobrali się z wielkim pośpiechem, a potem ona mu powiedziała, że przez powtórne wyjście za mąż straciła prawo do tych pięćdziesięciu funtów. Wyobraźcie sobie tylko wściekłość naszego dżentelmena, kiedy się o tym dowiedział. Odtąd żyją ze sobą niczym pies z kotem. Dobrze mu tak! Szkoda tylko, że biedna kobiecina najwięcej na tym ucierpiała! – Głupia, powinna mu była wcześniej powiedzieć, że duch jej pierwszego męża będzie go dręczył – rzekła pani Crick. – Tak, tak – odpowiedział niepewnie mleczarz. – A jednak widać było to tak: baba marzyła o własnym ognisku domowym i bała się ryzykować, żeby chłopa nie stracić. Jak myślicie, dziewuchy, chyba tak musiało być, prawda? Spojrzał na siedzące rzędem dziewczęta. – Powinna mu była to powiedzieć w chwili, gdy mieli pójść do kościoła, a wtedy on nie mógłby się już cofnąć! – zawołała Marianna.

– Tak, tak – potwierdziła Iza. – Powinna była się domyślić, dlaczego on chce się z nią ożenić, i nie przyjąć go – oświadczyła nerwowo Retty. – A co ty powiesz? – zwrócił się mleczarz do Tessy. – Zdaje mi się, że... powinna była przedtem powiedzieć mu całą prawdę albo też mu odmówić, sama nie wiem... – odpowiedziała Tessa czując, że kromka chleba z masłem nie może przejść jej przez gardło. – Prędzej by mnie diabli wzięli, niż miałabym zrobić jedno albo drugie – rzekła Beck Knibbs, zamężna dójka mieszkająca w jednym z pobliskich domków. – Na wojnie i w miłości wszystkie środki są dobre. Byłabym za niego wyszła, tak jak ona, a gdyby mi potem pisnął jedno słówko za to, żem mu nie powiedziała tego, czegom sama nie chciała, na ten przykład o moim pierwszym chłopcu, to bym go zdzieliła przez łeb wałkiem od ciasta, że zwaliłby się na ziemię. To przecie chudziak! Każda kobieta dałaby mu radę. Tessa słabym uśmiechem, tylko dla zachowania pozorów, przyłączyła się do ogólnego wybuchu śmiechu, jaki nastąpił po tym żartobliwym oświadczeniu. W tym, co dla nich było komedią, ona widziała tragedię i tylko z trudem mogła znieść ich wesołość. Wkrótce wstała od stołu i przypuszczając, że Clare pójdzie za nią, pobiegła wąską, krętą ścieżką wijącą się to z prawej, to z lewej strony nawadniających rowów. Wreszcie zatrzymała się przy głównym korycie rzeki Var. W górze rzeki wycięto rośliny wodne i całe ich masy płynęły z prądem, obok niej, tworząc ruchome wysepki zielonych liści nenufarów, wśród których zdarzały się tak wielkie, że nieledwie mogłaby na nich popłynąć; długie ich łodygi owinęły się dokoła palów wbitych tu w celu powstrzymywania krów od przepływania rzeki. Tak, to było bolesne! Zastanawiano się, czy kobieta powinna przyznać się do swych przeżyć; pytanie to – dla niej najcięższy z krzyżów – dla innych stanowiło tylko przedmiot żartów. Było to tak, jakby ludzie ci śmieli się z męczeństwa! – Tessy! – usłyszała za sobą wołanie i Clare przeskoczywszy przez rów znalazł się u jej stóp. – Tessy, wkrótce moja żono!... – Nie, nie! Nie mogę! Ze względu na pana, tylko ze względu na pana mówię “nie"! – Tessa! – Mówię raz jeszcze “nie"! – powtórzyła.

Nie spodziewał się tego i zanim to powiedziała, ramię jego otoczyło jej plecy pod spuszczonym warkoczem. (Młode dójki, nie wyłączając Tessy, w niedzielne ranki zjawiały się do śniadania z warkoczem opadającym luźno na plecy, a dopiero później, idąc do kościoła, upinały włosy wysoko nad czołem, gdyż będąc w ten sposób uczesane nie mogłyby podczas dojenia opierać głowy o boki krów.) Gdyby Tessa zamiast “nie" powiedziała “tak", byłby ją pocałował, jak to widocznie było jego zamiarem, ale ta stanowcza odmowa obudziła w jego sercu skrupuły. Domowe warunki współżycia zmuszające ich do ciągłego wzajemnego obcowania tworzyły dla Tessy jako kobiety sytuację bardzo niekorzystną, dlatego Angel uważał, że byłoby z jego strony nieuczciwością narzucać się jej z pieszczotami, na które mógłby sobie pozwolić, gdyby Tessa miała możność unikania go. Toteż natychmiast cofnął ramię, którym opasywał kibić dziewczyny, i powstrzymał się od pocałunku. Gest ten zadecydował o wszystkim. Tym razem jedynie pod wrażeniem opowiedzianej przez mleczarza historii wdowy mogła się zdobyć na odpowiedź odmowną; wrażenie to byłoby wkrótce minęło, ale Angel nie powiedział ani słowa i odszedł zmieszany. Dzień po dniu spotykali się z sobą, aczkolwiek może nie tak stale jak przedtem; w ten sposób minęły dwa czy trzy tygodnie. Zbliżał się koniec września i Tessa odgadła po jego oczach, że zamierza ponowić swe pytanie. Clare powziął teraz inny plan działania, jak gdyby doszedł do wniosku, że mimo wszystko odmowę jej należy przypisywać przede wszystkim wstydliwości i niedoświadczeniu młodej dziewczyny, zaskoczonej jego propozycją. Jej wykrętne zachowanie, gdy poruszał ten temat, potwierdzało to przypuszczenie. Gra jego stała się bardziej subtelna. Nie posuwając się poza słowa, powstrzymując się od pieszczot, starał się na nią oddziaływać za pomocą wymowy. Zabiegał uparcie o jej względy przemawiając do niej głosem cichym jak ciurkanie mleka, powtarzał to podczas udoju, podczas zbierania śmietany, ubijania masła i robienia serów, pośród kur wysiadujących kurczęta i świń otoczonych przez prosiaki... Nikt dotąd nie starał się w ten sposób o względy prostej mleczarki. Tessa wiedziała, że będzie zmuszona ustąpić. Ani wyrosłe z religijnych pobudek poczucie, że poprzedni związek w pewien sposób moralnie ją zobowiązuje, ani sumienne pragnienie szczerości nie mogły jej dłużej powstrzymać. Kochała go tak namiętnie, widziała w nim nieledwie półboga! Mimo że brak jej było wykształcenia, wrodzona

subtelność jej natury domagała się jego opiekuńczego przewodnictwa. I choć nie przestawała sobie powtarzać: “Nie zostanę nigdy jego żoną!" – wiedziała, że słowa te są daremne. Dowodem jej słabości było właśnie powtarzanie sobie tego, czego mając spokojną pewność nie próbowałaby nawet formułować. Każdy dźwięk jego głosu, gdy powracał wciąż do jednego tematu, przejmował ją błogością i przestrachem; słuchała chciwie jego słów, a zarazem bała się, by tych słów nie odwołał. Clare zachowywał się jak ktoś (czyż każdy mężczyzna tego nie potrafi?), kto będzie ją kochał, wielbił i bronił w każdych okolicznościach, niezależnie od wszelkich zmian, oskarżeń czy odkryć, toteż smutek jej tajał pod gorącym tchnieniem tej miłości. Tymczasem zbliżała się pora jesiennego porównania dnia z nocą i choć pogoda była nadal piękna, dnie stawały się coraz krótsze. W mleczarni już od dłuższego czasu poranne zajęcia odbywały się przy świetle świec i właśnie o tej porze, między godziną trzecią i czwartą rano, Angel powtórzył swą prośbę. Tessa pobiegła w nocnej koszuli pod jego drzwi, by go jak zwykle obudzić; potem wróciła do pokoju, ubrała się i zawołała pozostałych pracowników. W dziesięć minut później znalazła się na górnym podeście schodów trzymając w ręku świecę. W tej samej chwili Angel schodził z drabiny, jeszcze bez marynarki, i rozpostarłszy ramiona zagrodził jej przejście. – Posłuchaj mnie, panno kokietko, zanim zejdziesz na dół – zaczął stanowczym tonem. – Już od dwóch tygodni nie powiedziałem ci ani słowa, ale tak dalej trwać nie może. Musisz mi powiedzieć, co postanowiłaś, albo będę zmuszony ten dom opuścić. Moje drzwi były przed chwilą uchylone i widziałem cię, gdyś przyszła mnie obudzić. Przez wzgląd na twoje bezpieczeństwo muszę odejść. Ty tego nie rozumiesz. Ale może wreszcie zgodzisz się powiedzieć mi “tak". – Dopiero co wstałam, panie Clare, i jest jeszcze za wcześnie, bym się miała przed panem tłumaczyć – powiedziała, nadąsana. – Nie powinien mnie pan nazywać kokietką. To nieprawda i to okrutne z pana strony. Niech pan trochę poczeka, proszę, już niedługo. Zastanowię się bardzo poważnie. Niech mi pan pozwoli zejść na dół. W tej chwili wyglądała rzeczywiście na kokietkę, gdy tak stała trzymając krzywo świecę i starając się uśmiechem złagodzić powagę swoich słów. – Mów do mnie “Angelu", a nie “panie Clare"! – Angelu!

– Powiedz: najdroższy Angelu! – Czy to będzie znaczyło, że się zgadzam? – Będzie tylko znaczyło, że mnie kochasz, choćbyś nie mogła zostać moją żoną, a przecież raczyłaś się do tego przyznać już dawno. – A więc dobrze, najdroższy, skoro muszę cię tak nazwać – szepnęła patrząc na świecę z przekornym uśmiechem, który mimo woli zaigrał na jej ustach. Clare postanowił, że nigdy jej nie pocałuje, dopóki nie uzyska jej zgody, widząc jednak Tessę w roboczej sukience z zawiniętymi rękawami, w której ślicznie wyglądała, z włosami niedbale upiętymi na głowie, zanim po skończonej pracy będzie je mogła ułożyć, zapomniał o swym postanowieniu i na sekundę przytulił usta do jej policzka. Tessa szybko, bez słowa, nie oglądając się zeszła ze schodów. Inne dziewczęta były już na dole, więc rozmowa na tym się urwała. Wszystkie prócz Marianny patrzały na młodą parę z zamyśleniem i podejrzliwie, a scenę tę oświetlało smutne żółtawe światło świecy, kontrastujące z pierwszymi zimnymi blaskami świtu na dworze. Po zebraniu śmietany, co w miarę jesiennego zmniejszania się ilości mleka trwało z każdym dniem krócej, Retty i inne dziewczęta odeszły. Zakochani podążyli za nimi. – Nasze pełne niepokoju życie jest tak niepodobne do ich życia – zauważył zamyślony Angel patrząc na trzy postacie oddalające się lekkim krokiem w chłodnym brzasku rodzącego się dnia. – Uważam, że nie tak bardzo – odpowiedziała. – Dlaczego tak myślisz? – Jest chyba na świecie niewiele kobiet, których życie nie byłoby... pełne niepokoju – odrzekła zatrzymując się na ostatnich słowach, jak gdyby się nad nimi zastanawiała. – Wszystkie trzy przeżywają więcej, niż ci się zdaje... – Cóż one takiego przeżywają? – Chyba każda z nich byłaby... byłaby dla ciebie lepszą żoną niż ja... I może kochałyby cię tak gorąco jak ja... prawie... – Ach, Tessy! Widać było po niej, jak cudowną ulgę poczuła słysząc ten niecierpliwy okrzyk Clare'a, mimo że tak mężnie zdobyła się na szlachetny wysiłek zrobienia ofiary z samej siebie. Teraz już koniec. Nie będzie miała dość siły, by się poświęcić raz jeszcze. W tej chwili przyłączył się do nich jeden z mleczarzy mieszkających w pobliskich domkach i nie

mieli już sposobności pomówienia o temacie, który tak głęboko obchodził oboje. Tessa czuła jednak, że ten dzień będzie decydujący. Po południu mleczarze i parobcy mieszkający na farmie wyszli jak zwykle na łąkę znacznie oddaloną od mleczarni, gdzie dojono krowy nie spędzając ich już do domu. Im bardziej zbliżał się okres cielenia się krów, tym mniej dawały mleka i nadliczbowi mleczarze, donajęci na okres najwięcej obfitujący w mleko, zostali zwolnieni z pracy. Robota postępowała ospale. Wiadra pełne mleka wlewano do wysokich blaszanek, które ustawiano na dużej konnej platformie sprowadzonej na łąkę; po wydojeniu każda krowa powracała wolno na pastwisko. Mleczarz Crick znajdujący się tam razem z innymi, ubrany w bluzę, której olśniewająca białość odcinała się ostro od tła wieczornego, ołowianego nieba, spojrzał nagle na swój gruby, ciężki zegarek. – Jest już później, niż myślałem – zauważył. – Niech to diabli! Nie zdążymy już z mlekiem na stację, jeżeli się mocno nie postaramy. Nie mamy już czasu, żeby je jeszcze zawieźć do mleczarni i przed wysłaniem zmieszać z zapasem z południowego udoju. Trzeba je będzie odwieźć wprost stąd na stację. Kto pojedzie? Pan Clare zaofiarował swą pomoc, aczkolwiek nie należało to do jego obowiązków, i poprosił Tessę, żeby mu zechciała towarzyszyć. Wieczór, mimo że pochmurny, był jak na tę porę roku ciepły i parny, lecz Tessa ubrana była tylko w roboczą suknię bez rękawów i czepek, który nakładała przy dojeniu; nie miała na sobie okrycia, a nie było to ubranie odpowiednie do drogi. Odpowiedziała więc wymownym spojrzeniem rzuconym na swoje niedostateczne odzienie. Ale Clare zaczął ją łagodnie namawiać. Zgodziła się wreszcie i oddawszy mleczarzowi swoje wiadro i stołek, aby je odniósł do domu, wsiadła na wóz obok Angela.

Rozdział 30 W mierzchnącym świetle dnia wyruszyli równym gościńcem poprzez ścielące się milami w szarą dal łąki, które na najdalszym krańcu tonęły w sinych i urwistych skłonach Egdon Heath. Na jego szczycie rosły kępy i całe spłachcie jodeł, a zębata linia ich wierzchołków wyglądała jak wieże strzelnicze wieńczące ciemne fasady zaczarowanych zamków. Byli tak przejęci poczuciem wzajemnej bliskości, że przez dłuższą chwilę milczeli, a milczenie to mąciło tylko bulgotanie mleka w wysokich bańkach ustawionych w tyle wozu. Droga, którą jechali, była tak odludna, że na gałęziach leszczyny orzechy pozostawały tak długo, póki same nie wymknęły się z łupinek, a jeżyny ciężkimi gronami zwisały z krzaków. Od czasu do czasu Angel zrywał je śmignięciem bata i podawał towarzyszce. Niebawem zachmurzone niebo, jakby usprawiedliwiając swój wygląd, zesłało na ziemię kilka kropel – zwiastunek deszczu, a w nieruchomym podczas dnia powietrzu zerwał się wiatr igrający po ich twarzach. Rozmigotany żywym srebrem połysk rzek i sadzawek znikł; z wielkich zwierciadeł światła przeobraziły się one w matowe płachty ołowiu o chropawej powierzchni. Jednak cały ten obraz wymykał się spod uwagi Tessy. Jej twarz o jasnej karnacji przez lato zbrązowiała i pod smaganiem deszczu zabarwiła się żywiej; włosy, podczas dojenia przyciśnięte do boku krowy, rozluźniły się jak zwykle, wysunęły spod skrzydeł perkalowego czepeczka i zlepione od wilgoci, wyglądały nieledwie jak wodorosty. – Chyba nie powinnam była jechać – szepnęła spoglądając na niebo. – Przykro mi, że pada deszcz – odrzekł Angel – ale taki jestem rad, że mam cię przy sobie. Dalekie Egdon stopniowo znikało poza zasłoną płynnej gazy. Mrok gęstniał, a ponieważ drogi były przegrodzone wrotami, niebezpiecznie byłoby jechać szybciej niż noga za nogą. Powietrze stało się raczej chłodne. – Obawiam się – rzekł – abyś się nie przeziębiła mając plecy i ramiona niczym nie okryte. Przysuń się do mnie bliżej, to może deszcz mniej cię zmoczy. Byłoby mi jeszcze

bardziej przykro, gdybym się nie spodziewał, że ten deszcz może się okazać dla mnie pomocny. Tessa przysunęła się nieznacznie bliżej i Angel otulił ją i siebie dużym żaglowym płótnem używanym czasem dla ochrony baniek z mlekiem od słońca; ponieważ miał obie ręce zajęte, Tessa przytrzymywała plandekę, by się z nich obojga nie zsuwała. – No, już nam dobrze. Ach, niezupełnie! Deszcz kapie mi trochę za kołnierz, a na ciebie pewnie jeszcze więcej. Teraz już lepiej. Twoje ramiona, Tessy, są jak mokry marmur. Wytrzyj je płótnem. Teraz, jeżeli będziesz siedziała spokojnie, nie dosięgnie cię już ani kropla. No cóż, kochanie, jak tam moja sprawa, ta moja przewlekła sprawa? Jedyną odpowiedzią, jaką usłyszał, było człapanie kopyt końskich po rozmokłej drodze i bulgotanie mleka w bańkach. – Czy pamiętasz, coś mi obiecała? – Tak – odpowiedziała. – To znaczy, że zanim powrócimy do domu? – Postaram się. Angel więcej nie pytał. Gdy jechali dalej, na tle nieba zarysował się fragment starego szlacheckiego dworu z czasów Karola I; po pewnym czasie minęli go i pozostawili za sobą. – To ciekawy stary zabytek – powiedział Angel chcąc Tessę nieco rozerwać – jest to jedna z kilku rezydencji należących niegdyś do starożytnego normańskiego rodu d'Urberville'ów, którzy posiadali w tym hrabstwie ogromne znaczenie. Gdy przejeżdżam obok jednej z tych rezydencji, nie mogę się powstrzymać, żeby o nich nie myśleć. Jest coś niezmiernie smutnego w wygaśnięciu takiego sławnego rodu, choćby nawet był słynny z okrucieństwa i feudalnej pychy. – Tak – odpowiedziała Tessa. W gęstniejącym mroku zbliżali się wolno do punktu, w którym migotało słabe światełko; upewniało ono o istnieniu miejsca, gdzie pojawiające się niekiedy w ciągu dnia białe kłęby pary na ciemnozielonym tle łąk znaczyły chwile dorywczego kontaktu ich ustronnego świata z życiem nowoczesnym. Cywilizacja wyciągała do tego punktu macki białej pary trzy czy cztery razy na dzień i szybko owe macki cofała, jak gdyby to, czego dotknęły, było jej całkowicie obce. Dojechali do światełka kopcącej lampy na małej kolejowej stacyjce; owa ziemska gwiazdka była dość mizerna, lecz mimo to dla mleczarni w Talbothays i dla ludzkości w

pewnym sensie ważniejsza niż gwiazdy niebieskie, aczkolwiek kontrast między nimi był dla niej tak upokarzający. Wśród nieustannego deszczu wyładowano bańki z mlekiem na ziemię, gdy tymczasem Tessa znalazła jakie takie schronienie pod wysokim ostrokrzewem. Rozległ się gwizd pociągu, który prawie bez hałasu nadjechał po mokrych szynach, i bańki jedna po drugiej zostały szybko wstawione na odkrytą platformę. Światła lokomotywy przemknęły na sekundę po postaci Tessy Durbeyfield stojącej nieruchomo pod rozłożystym ostrokrzewem. Nic nie mogło wyglądać bardziej obco w zestawieniu z połyskującymi częściami mechanizmu i kołami parowozu niż ta naiwna dziewczyna o nagich krągłych ramionach, z twarzą i włosami ociekającymi wodą, w niemodnej kretonowej sukience i perkalowym czepku, z którego krople deszczu spływały jej na czoło; postawą swą przypominała przyczajoną i na chwilę zamarłą w bezruchu lamparcicę. Usiadła z powrotem obok ukochanego z niemym posłuszeństwem, tak czasem charakterystycznym dla natur namiętnych, i po otuleniu się powyżej uszu żaglowym płótnem oboje zanurzyli się znowu w mrok. Tessa była tak wrażliwa, że ów przelotny kontakt z postępem cywilizacji zatrzymał się w jej pamięci. – Jutro rano londyńczycy będą pili na śniadanie nasze mleko, prawda? – zapytała. – Obcy ludzie, których nigdy nie widzieliśmy na oczy. – Przypuszczam, że tak. Choć już nie takie, jakie im wysyłamy. Dostaną je rozcieńczone wodą, żeby im czasem nie uderzyło do głowy. – Arystokraci i arystokratki, ambasadorowie, wyżsi wojskowi, damy i kupcowe, a także dzieci, które nigdy nie widziały krowy. – Tak, tak, szczególnie wyżsi wojskowi – uśmiechnął się. – Nikt z nich o nas nic nie wie ani też nie ma pojęcia, skąd przybywa to mleko. Nie przychodzi im na myśl, że dziś wieczorem przejechaliśmy po błocie i deszczu dwie mile drogi po to, by im je dostarczyć na czas. – Co prawda nie pojechaliśmy wyłącznie ze względu na tych szanownych londyńczyków. Pojechaliśmy także trochę ze względu na nas samych, na tę niepokojącą mnie sprawę, którą, mam nadzieję, zechcesz wreszcie rozstrzygnąć, droga Tessy. A teraz pozwól, bym ci ją przedstawił w następujący sposób: wiesz sama, że należysz już do mnie, to znaczy, że oddałaś mi serce. Czyż nie? – Wiesz o tym równie dobrze jak ja sama. Tak, o, tak! – Więc skoro oddałaś mi serce, dlaczego odmawiasz ręki?

– Zrobiłam to jedynie przez wzgląd na ciebie, na... na pewną sprawę. Muszę ci coś powiedzieć... – Ale skoro to mi zapewni szczęście i będzie odpowiadało mojej życiowej sytuacji? – O, tak, jeżeli to ma dać ci szczęście i ze względu na twoją życiową sytuację. Ale moje życie, zanim tu przybyłam... Chciałabym... – Przecież to małżeństwo mnie uszczęśliwi, a także będzie dla mnie dogodne. Jeżeli mam posiadać dużą farmę w Anglii czy też w koloniach, to jako żona byłabyś dla mnie wprost nieoceniona i stokroć odpowiedniejsza niż panna z najbardziej możnego dworu w kraju. A więc, kochanie, proszę, nie wmawiaj w siebie, że byłabyś przeszkodą na mojej drodze. – Ale ta moja historia... Chcę, byś o niej wiedział... Pozwól mi ją opowiedzieć... Wtedy nie będziesz mnie już tak kochał! – A więc, skoro sobie życzysz, najdroższa, opowiedz mi tę tak ważną historię. Tak... urodziłam się tam a tam, w roku Pańskim... – Urodziłam się w Marlott – zaczęła podejmując jego żartobliwe słowa, jakby były dla niej pomocą – i tam się wychowałam. Byłam w szóstej klasie, kiedy opuściłam szkołę; mówiono, że mam duże zdolności i że byłabym dobrą nauczycielką, więc postanowiłam nią zostać. Tymczasem w rodzinie naszej zdarzyło się nieszczęście: mój ojciec nie bardzo lubił pracować, trochę pił... – Biedne dziecko! To się często zdarza – przytulił ją mocniej do siebie. – I... teraz to zupełnie niezwykła historia... Byłam... ja... Oddech Tessy stał się przyśpieszony. – Tak, kochanie, mniejsza o to. – Nie nazywam się właściwie Durbeyfield, tylko d'Urberville. Pochodzę z tej samej rodziny, co właściciele tego starego domu, obok którego przejeżdżaliśmy. Tylko że zbiednieliśmy doszczętnie. – Panna d'Urberville! Patrzcie państwo! I to całe twoje zmartwienie, droga Tessy? – Tak – odpowiedziała niepewnie. – No dobrze, ale dlaczego po dowiedzeniu się o tym miałbym cię mniej kochać? – Mleczarz powiedział mi, że ty nienawidzisz starych rodów. Roześmiał się.

– Hmmm... do pewnego stopnia to prawda. Arystokratyczna teoria o wyższości krwi szlacheckiej jest mi wprost nienawistna i jak wszyscy ludzie rozsądni jestem zdania, że jedynym rodowodem, jaki winniśmy szanować, jest rodowód duchowy rozumu i uczciwości, bez względu na ojcostwo cielesne. Ale wiadomość ta niezwykle mnie zainteresowała, nie masz pojęcia jak bardzo! Czyż ciebie to nie cieszy, że pochodzisz z tak znanego rodu? – Nie. Uważam, że to smutne, szczególnie od czasu, gdym tu przybyła i wiem, że wiele z tych pól i wzgórz, które tu widzę, należało niegdyś do rodziny mego ojca. Ale przecież inne pola i wzgórza należały niegdyś do rodziny Retty, a może jeszcze inne do rodziny Marianny, dlatego nie przywiązuję do tego szczególnej wagi. – Tak, to zadziwiające, jak wielu obecnych oraczy roli było niegdyś jej właścicielami. Czasem zastanawiam się, dlaczego pewien odłam polityków nie wykorzystuje tej okoliczności, ale oni zdają się o tym nie wiedzieć... Dziwię się, że nie uderzyło mnie podobieństwo twego nazwiska do nazwiska d'Urberville oraz jego widoczne zniekształcenie. A więc to była owa niepokojąca tajemnica? Nie odpowiedziała mu. W ostatniej chwili zabrakło jej odwagi, lękała się, by nie miał do niej żalu, że nie powiedziała wcześniej, a instynkt samozachowawczy okazał się silniejszy od szczerości. – Rzecz prosta – ciągnął dalej, nie podejrzewający niczego Clare – byłbym rad wiedzieć, że wywodzisz się wyłącznie z całego szeregu od dawna ciemiężonych, ciemnych i nieznanych pokoleń ludu angielskiego, a nie spośród samolubnej mniejszości, która stała się potężna kosztem tamtych. Jednak w tym wypadku deprawuje mnie moja miłość do ciebie i czyni ze mnie takiego samego egoistę – mówiąc to roześmiał się. – Twoje pochodzenie cieszy mnie ze względu na ciebie samą. Nasze społeczeństwo jest beznadziejnie snobistyczne, a fakt, że pochodzisz ze starego rodu, usposobi je znacznie przychylniej do przyjęcia cię jako mojej żony, szczególnie gdy staniesz się kobietą wykształconą, jaką zamierzam z ciebie uczynić. Moja matka – poczciwa dusza – również nabędzie o tobie lepszego wyobrażenia. Tesso, musisz zacząć pisać swoje nazwisko tak jak należy: d'Urberville. I to teraz, od dziś. – Wolałabym pozostać przy tamtym. – Musisz to zrobić, najdroższa! Na Boga! Przecież mnóstwo świeżo upieczonych milionerów rzuciłoby się natychmiast na taką okazję. Ale, ale, jest tu taki osobnik, który

przybrał twoje nazwisko. Gdzie to ja o nim słyszałem? Zdaje się, że gdzieś w okolicy Chase. Czekaj no, wszak to ten sam jegomość, co to miał z moim ojcem owo starcie, o którym ci mówiłem. Co za dziwny zbieg okoliczności! – Słuchaj, Angelu, ja jednak wolałabym nie nosić tego nazwiska! Jeszcze mi przyniesie nieszczęście! Była bardzo wzburzona. – Teraz już mi się nie wymkniesz, panno Tesso d'Urberville! Przyjmij moje nazwisko, a w ten sposób unikniesz używania własnego. Tajemnica została już odkryta, więc dlaczego miałabyś się jeszcze opierać? – Gdybym była pewna, że zostając twoją żoną uczynię cię szczęśliwym i jeżeli naprawdę bardzo, ale to bardzo chcesz się ze mną ożenić... – Ależ oczywiście, najdroższa! – Doprawdy, tylko to, że tak bardzo tego pragniesz, i przekonanie, że mimo moich błędów nie potrafiłbyś beze mnie żyć, mogą sprawić, bym czuła, że powinnam powiedzieć: “tak". – Powiesz “tak", wiem, że powiesz. Będziesz moją na zawsze, na zawsze! Objął ją mocniej i ucałował. – Tak! Zaledwie to powiedziała, wybuchnęła suchym, bolesnym łkaniem, tak gwałtownym, że zdawało się ją rozdzierać. Tessa nie była nigdy skłonna do histerii, więc ten wybuch zdziwił go. – Dlaczego płaczesz, najdroższa? – Sama nie wiem... Jestem taka rada, gdy pomyślę, że mam należeć do ciebie i że będziesz ze mną szczęśliwy! – Ależ, Tessy, kochanie, to wcale nie wygląda na radość! – Chciałam powiedzieć, że płaczę, gdyż złamałam ślubowanie, by pozostać do śmierci niezamężną. – Ale skoro mnie kochasz, będziesz rada mieć mnie za męża. – Tak, tak, tak! Ale czasem myślę, że byłoby lepiej, gdybym się była wcale nie urodziła! – No, wiesz, droga Tesso, gdybym nie był pewny, że jesteś bardzo niedoświadczona i zdenerwowana, to powiedziałbym, że ta uwaga nie jest dla mnie zbyt

pochlebna. Jeżeli mnie kochasz, to jakże możesz mieć podobne myśli? Czy mnie kochasz? Chciałbym, żebyś mi dała jakiś dowód twej miłości. – Jakiż dowód byłby lepszy nad to, co uczyniłam? – zawołała w porywie tkliwości. – Czy to lepiej cię przekona? Zarzuciła mu ramiona na szyję i Clare po raz pierwszy doświadczył, czym mogą być pocałunki kobiety namiętnej na ustach mężczyzny kochanego przez nią całą duszą i całym sercem, jak kochała go Tessa. – Czy teraz wierzysz mi? – zapytała, zarumieniona, ocierając oczy. – Tak, lecz naprawdę nigdy o tym nie wątpiłem. Nigdy, nigdy! Jechali dalej poprzez mrok, tworząc pod żaglowym płótnem jedną zwartą grupę, gdy tymczasem koń szedł, jak chciał, a deszcz nie przestawał padać. Więc Tessa zgodziła się. Równie dobrze mogła była to uczynić od razu. “Głód radości" przenikający wszystko, co żyje, ta przepotężna siła miotająca ludzkością w drodze do jej celu, podobnie jak ruch fal miota bezradnymi wodorostami, zagłuszył wszelkie niejasne, wyuczone pojęcia o nierówności społecznej. – Muszę napisać do matki – powiedziała Tessa. – Czy nie masz nic przeciw temu? – Ależ nie, dziecinko. Uważam cię za dziecko, Tessy, skoro nie wiesz, jak bardzo wskazane jest w takich okolicznościach napisać do matki i jak niewłaściwe byłoby z mojej strony, gdybym się temu sprzeciwiał. Gdzie mieszka twoja matka? – Tam gdzie dawniej, w Marlott, na najdalszym krańcu doliny Blackmoor. – W takim razie widziałem cię tam już dawniej. – Tak, podczas zabawy na łące, ale wtedy nie zatańczyłeś ze mną. Mam nadzieję, że nie będzie to dla nas złą wróżbą!

Rozdział 31 Już następnego dnia Tessa napisała do matki wzruszający i naglący list, a pod koniec tygodnia nadeszła odpowiedź Joanny Durbeyfield, skreślona jej niewprawnym, staromodnym charakterem pisma: Droga Tesso, piszę do ciebie tych parę słów w Nadziei, że jesteś zdrowa, jak dzięki Bogu i ja, kiedy to Piszę. Droga Tesso, wszyscy bardzośmy się Ucieszyli, że niedługo już na dobre wychodzisz za mąż. Co do twego pytania, to mówiąc między nami, radzę ci poufnie i bardzo mocno, żebyś Mu ani słówkiem nie wspomniała o twoim Minionym Nieszczęściu. Nie powiedziałam wszystkiego Ojcu, bo wiem, jak On dba o swoje Dobre Imię, a pewnie Ten twój przyszły jest taki sam. Niejedna kobieta w naszym kraju, nawet damy z najbardziej pańskich Domów, miała w swoim czasie podobne Kłopoty; po co więc miałabyś się z tym wygadać, skoro one o tym nie Rozgadują. Żadna dziewczyna nie byłaby taka Głupia, tym bardziej że to zdarzyło się już dawno i wcale nie z twojej Winy. Odpowiedziałabym tak samo, gdybyś mnie o to spytała choćby pięćdziesiąt Razy. Zapamiętaj to sobie, bo wiesz sama, że przy twoim Dziecinnym Usposobieniu zwykłaś zawsze mówić to, co masz na sercu, taka jesteś Naiwna! Mając twoje dobro na Widoku kazałam ci przyrzec, że nigdy ani Słowem, ani Czynem nie zdradzisz się z tym przed Nikim, a tyś mi to solennie Obiecała, kiedyś opuszczała progi naszego Domu. Nie pisnęłam Ojcu ani słówka o tej Sprawie, ani o twoim przyszłym Zamążpójściu. Biedaczysko w tej swojej szczerości zaraz by o tym wszędzie rozpaplał. Kochana Tesso, nie lękaj się niczego, a my zamiarujemy ci przysłać na Wesele Beczułkę Jabłecznika, wiem, że go nie macie w tamtych stronach, a jeżeli macie, to cienkusz kwaśny jak Ocet. Nie mam już więcej nic do Pisania, więc tylko pozdrów serdecznie twego Chłopca. Twoja kochająca Matka J. Durbeyfield – Ach, matko, matko – szepnęła Tessa.

Zdawała sobie sprawę, że nawet najbardziej przygnębiające zdarzenia lekko tylko dotykają giętkiego umysłu pani Durbeyfield. Matka zapatrywała się na życie inaczej niż ona sama. Tamten koszmarny epizod przeszłości był dla niej tylko minionym zdarzeniem, niczym więcej... Może jednak rada wskazująca córce dalszą drogę postępowania była słuszna, niezależnie od motywów, jakimi matka się kierowała. Po głębokim namyśle Tessa doszła do wniosku, że ze względu na szczęście ukochanego należy raczej wybrać milczenie; toteż milczała. W ten sposób wzmocniona radą jedynej osoby na świecie, która miała pewne prawo nią kierować, Tessa uspokoiła się. Zbyła się ciężaru odpowiedzialności i od wielu tygodni nie było jej tak lekko na sercu jak obecnie. Po wyrażeniu zgody dnie zbliżającej się do schyłku jesieni, poczynając od października, stały się dla niej okresem, który jak nigdy dotąd przeżywała w nastroju duchowym graniczącym z ekstazą. Jej miłość do Angela miała w sobie coś nieledwie nieziemskiego. Z wzniosłą ufnością widziała w nim samą dobroć, przypisywała mu znajomość wszystkiego, co jako jej przewodnik, filozof i przyjaciel powinien był wiedzieć. Uważała go za wzór doskonałej męskiej urody, dusza jego była dla niej duszą świętego, umysł – umysłem proroka. Świadomość miłości, którą czuła dla niego, napawała ją szlachetną dumą; zdawało się jej, że głowę jej wieńczy korona, a za miłość, którą raczył jej okazywać, czuła w sercu bezgraniczną wdzięczność. Clare chwilami spotykał się z pełnym uwielbienia spojrzeniem jej wielkich, bezdennie głębokich oczu, spoglądających na niego ze swej głębi, jak gdyby widziały przed sobą bóstwo nieśmiertelne. Odsunęła od siebie przeszłość, podeptała ją i odrzuciła precz niby tlący się jeszcze niebezpieczny węgiel. Nie miała dotychczas pojęcia, że mężczyźni mogą być tak jak on bezinteresowni, rycerscy, opiekuńczy w swej miłości dla kobiet. W rzeczywistości Angel Clare był bardzo daleki od tego, jakim go sobie wyobrażała, przerażająco daleki; ale naprawdę miał w sobie więcej pierwiastka duchowego niż zwierzęcego; umiał nad sobą panować i był zupełnie pozbawiony prostactwa. Mimo że z natury nie był zimny, odznaczał się raczej inteligencją niż zmysłowością; zbliżał się bardziej do typu Shelleya niż Byrona; potrafił kochać gorąco, lecz miłością raczej idealną, wywodzącą się z wyobraźni. Było to z jego strony uczucie niezmiernie wyrafinowane, nakazujące mu bronić zazdrośnie ukochanej przed samym sobą. Dziwiło to i czarowało Tessę, której niewielkie doświadczenia były

dotychczas tak nieszczęśliwe; toteż po dawnej niechęci do rodu męskiego postępowanie Clare'a wywołało reakcję wprost przeciwną, budząc przesadny zachwyt dla ukochanego. Zupełnie otwarcie szukali wzajemnie swego towarzystwa. Tessa w uczciwej ufności, jaką darzyła Angela, nie ukrywała chęci przebywania razem z nim. Nie zdając sobie może z tego sprawy, czuła instynktownie, że taki system unikania go, jaki zwykle stosują kobiety dla zjednania sobie mężczyzn, mógłby się nie podobać człowiekowi tak pełnemu doskonałości jak Angel; skoro mu już wyznała swą miłość, to może uważałby to za podejrzanie sztuczny manewr. Wiejski zwyczaj swobodnego przebywania ze sobą podczas okresu narzeczeństwa był jedynym, jaki znała, i nie widziała w tym nic zdrożnego. Z początku Clare znajdował, że takie uprzedzanie przyszłości jest trochę dziwne, lecz przekonał się, że Tessa oraz inni mleczarze uważali to za zupełnie naturalne. Błądzili więc w cudowne październikowe popołudnia wśród łąk, poprzez kręte ścieżki biegnące wzdłuż niewielkich potoków zasilających wodą pastwiska i przeskakiwali przez wąskie drewniane kładki na drugą stronę i z powrotem. Co krok spotykali śluzy wodne, szmer spadającej wody towarzyszył ich szeptom, a promienie słońca, padające prawie poziomo, spowijały krajobraz oparem świetlistego pyłu. W cieniu drzew i żywopłotów widzieli małe błękitne mgiełki, gdy dokoła świeciło słońce. Świeciło tak nisko nad ziemią, a łąka była tak płaska, że cienie Clare'a i Tessy wydłużały się niby dwa długie palce na ćwierć mili przed nimi, zdając się wskazywać na miejsce, gdzie zielony przestwór naniesionego przez wodę mułu stykał się z pochyłymi zboczami otaczających dolinę wzgórz. Tu i ówdzie pracowali ludzie, gdyż była to pora “porządkowania łąk", kiedy przed zimą pogłębiano małe irygacyjne rowy, umacniając ich brzegi w miejscach rozdeptanych przez krowie kopyta. Czarny jak smoła ił naniesiony tu przez rzekę, gdy była jeszcze tak szeroka jak cała dolina, stanowił najistotniejszą część gleby startych niegdyś na proch równin; ił ten, obecnie miałki i oczyszczony, stał się niesłychanie żyzny i dzięki niemu łąki tutejsze były tak urodzajne, a pasące się na nich krowy dawały tak dużo mleka. Clare, mijając robotników, w dalszym ciągu obejmował Tessę ramieniem z miną człowieka przyzwyczajonego do takiej publicznej poufałości, mimo że był równie onieśmielony jak ona. Tessa rozchylając usta patrzała na nich z ukosa i wyglądała jak wystraszone zwierzątko. – Widzę, że nie wstydzisz się mnie przed tymi ludźmi – mówiła z radością.

– Ależ oczywiście! – A jeżeli twoja rodzina w Emminster dowie się, że spacerujesz w ten sposób z prostą mleczarką?... – Z najbardziej czarującą mleczarką na świecie! – Będą to może uważali za ujmę swojej godności. – Kochanie, czy towarzystwo panny d'Urberville może uwłaczać godności jakiegoś Clare'a? To, że pochodzisz z dawnego rodu, będzie wielkim atutem w naszej grze. Wyobrażam sobie, jakie ta wiadomość wywoła wrażenie po naszym ślubie, kiedy zdobędę na to dowody od pastora Tringhama! Zresztą później życie moje nie będzie miało nic wspólnego z życiem rodziny i w najmniejszym nawet stopniu nie zmieni ich życia. Opuścimy tę część kraju, a może nawet Anglię, więc jest nam obojętne, co tutejsi ludzie o nas myślą. Pewnie będziesz rada stąd wyjechać? Mogła się zdobyć tylko na krótkie potwierdzenie, tak bardzo wzruszała ją myśl, że wyruszy z nim w świat jako z najbliższym sobie człowiekiem. Pod wpływem wzruszenia zaszumiało w jej uszach niby szmerem fal, a oczy napełniły się łzami. Złożyła dłoń w jego dłoni i tak zbliżyli się do rzeki, w miejscu, gdzie odbicie słońca w wodzie pod mostem pałało blaskiem roztopionego metalu, rażąc ich oczy, mimo że tarcza słoneczna kryła się za mostem. Stali tak nie poruszając się, tymczasem małe pierzaste lub porośnięte futerkiem główki wyłaniały się czasem spod gładkiej powierzchni wody i widząc, że obecność intruzów trwa dalej, szybko znikały na nowo. Zatrzymali się długo nad brzegiem rzeki, aż do chwili gdy zaczęła ich otulać mgła – rozpościerająca się o tej porze roku wczesnym wieczorem – zostawiając na rzęsach Tessy, na jego brwiach i włosach małe, kryształowe kropelki. W niedzielę przechadzali się zwykle dłużej, aż do zupełnego zmroku. Kilku mleczarzy, pracujących na farmie i znajdujących się również na dworze, pierwszego niedzielnego wieczoru po ich zaręczynach słyszało ich głosy pełne wzruszenia, chwilami przerywane nadmiarem wrażeń, choć byli zbyt oddaleni, by rozróżnić słowa. Zauważyli nerwowy ton jej uwag mówionych urywanymi głoskami na skutek bicia serca, gdy szła wsparta na jego ramieniu; tchnące szczęściem chwile milczenia lub od czasu do czasu stłumiony krótki śmiech, z którym dusza jej zdawała się ulatywać wzwyż – śmiech kobiety znajdującej się obok mężczyzny, którego kocha i który ją wybrał spośród wszystkich innych

kobiet, śmiech niepodobny do niczego innego w świecie; zauważyli sprężystość jej chodu, podobnego do lotu ptaka unoszącego się tuż nad ziemią. Miłość ta stała się teraz życiodajnym tchnieniem i jedyną racją jej istnienia; otulała ją jakąś świetlistą glorią, której blask pozwolił jej zapomnieć o minionych cierpieniach i powstrzymywał posępne widziadła gotowe każdej chwili rzucić się na nią – zwątpienie, strach, smutek, troskę, wstyd... Wiedziała, że niby wilki czają się tuż za kręgiem tego światła, lecz teraz na długo posiadła czarodziejską moc trzymania ich tam w pożądliwej uległości. Dusza jej potrafiła zapomnieć, jednocześnie umysł pamiętał. Kroczyła w światłości, wiedząc jednak, że te mroczne duchy nie przestają krążyć w pobliżu. I nie było dnia, by który z nich nie oddalał się lub nie zbliżał. Pewnego wieczoru Clare i Tessa musieli zostać w domu, by pilnować farmy, gdyż wszyscy inni mieszkańcy gdzieś się porozchodzili. Podczas rozmowy Tessa, zamyślona, podniosła oczy na Angela i spotkała się z jego pełnym zachwytu spojrzeniem. – Nie jestem ciebie godna! Nie jestem godna! – wybuchnęła zrywając się z niskiego stołeczka, jak gdyby przestraszona tym hołdem i pełnią swego szczęścia. Clare, domyślając się tylko w drobnej części powodu owego wybuchu, powiedział: – Kochanie, nie chcę, żebyś tak mówiła! Wartość człowieka nie polega na łatwości operowania zasobem marnych konwencjonalnych pojęć, lecz na przekonaniu, że można go zaliczyć do ludzi prawych, uczciwych i sprawiedliwych, czystych, pięknych i mających nieskazitelną opinię, słowem, takich jak ty, moja Tessy. Walczyła, by nie wybuchnąć wzbierającym w jej gardle łkaniem. Jakże często w ostatnich latach zdarzało się jej słyszeć w kościele podobną litanię doskonałości, która tak boleśnie raniła jej młode serce, i jak dziwnie się złożyło, że on ją właśnie teraz powtórzył. – Dlaczego nie zostałeś wtedy dłużej i nie pokochałeś mnie, kiedy miałam szesnaście lat, gdy żyłam pośród moich małych braci i sióstr, a ty tańczyłeś na łące? Dlaczego? Dlaczego? – powtórzyła załamując z rozpaczą ręce. Angel zaczął ją uspokajać i pocieszać myśląc w duszy, zresztą słusznie, jak bardzo humor Tessy jest zależny od nastroju chwili i jakim staraniem będzie ją musiał otoczyć, kiedy szczęście jej będzie zależało w zupełności od niego.

– Dlaczego wtedy nie zostałem dłużej? – odrzekł – często zadaję sobie to samo pytanie. Gdybym był wiedział! Ale nie powinnaś tego tak gorzko żałować. Dlaczego tak o tym pamiętasz? Kobiecy instynkt ukrywania nasunął jej natychmiast odpowiedź: – Zaznałabym o cztery lata więcej twojej miłości, teraz bezpowrotnie stracone. Nie zmarnowałabym tych lat, tak jak to uczyniłam. Byłabym o tyle dłużej szczęśliwa! Udręczona w ten sposób Tessa nie była kobietą dojrzałą, o długiej, ciemnej, pełnej intryg przeszłości, lecz prostą, dwudziestoletnią dziewczyną schwytaną jak ptak w sidła, kiedy była jeszcze dzieckiem. Żeby się zupełnie uspokoić, podniosła się ze stołka i wyszła do drugiego pokoju, po drodze przewracając stołek spódnicą. Angel usiadł przy wesołym świetle płonącej na kominie wiązki jeszcze zielonych gałązek jesionu ułożonych w poprzek na prętach paleniska; gałązki przyjemnie trzaskały, a na ich końcach z sykiem wyskakiwały bąbelki soku. Po chwili Tessa zapanowawszy nad wzruszeniem wróciła do pokoju. – Tessy, czy nie uważasz, że jesteś odrobinkę zmienna i kapryśna? – zagadnął ją wesoło, układając dla niej na stołku poduszkę i siadając obok. – Uciekłaś mi właśnie w chwili, gdym chciał cię o coś zapytać. – Tak, może naprawdę jestem rozkapryszona – szepnęła. Przysunęła się nagle do niego i położyła mu obie ręce na ramionach. – Ale nie, Angelu, nie jestem taka... Przynajmniej nie z natury. – Pragnąc jeszcze lepiej go przekonać, że nie jest taka, usiadła obok niego na ławce i oparła głowę na jego ramieniu. – O co chciałeś mnie zapytać? Z pewnością ci odpowiem – dodała pokornie. – A więc kochasz mnie i zgadzasz się mnie poślubić, stąd wynika trzecia sprawa: kiedy to nastąpi? – Dobrze mi jest tak jak teraz. – Ale ja muszę myśleć o rozpoczęciu pracy na własną rękę z początkiem nowego roku albo niewiele później. I zanim pochłoną mnie różne drobne zajęcia związane z moim nowym stanowiskiem, chciałbym sobie zapewnić towarzyszkę pracy. – Tak – odpowiedziała nieśmiało – ale czy nie byłoby praktyczniej, i lepiej, gdybyśmy się pobrali dopiero po tym wszystkim? Z drugiej strony, nie mogę znieść myśli, że miałbyś odjechać i pozostawić mnie tu samą.

– Oczywiście, że byłoby ci ciężko, i nie jest to też wcale najlepsze wyjście. Wolałbym, żebyś od początku mogła mi pomóc w różnych sprawach. A więc kiedy? Dlaczegóżby nie miało to nastąpić od dziś za dwa tygodnie? – Nie – odpowiedziała poważniejąc – muszę wpierw przemyśleć tyle różnych spraw... – Ale... Przytulił ją bliżej do siebie. Myśl o małżeństwie przestraszyła ją, gdy stała się tak bliską rzeczywistością. Zanim zaczęli o tym dyskutować, w krąg blasku palącego się na kominku ognia weszli nagle, okrążając wielką ławę, mleczarz Crick, jego żona i dwie dojarki. Tessa zrywając się na równe nogi odskoczyła od Clare'a jak piłka, twarz jej pałała, a oczy błyszczały w świetle ognia. – Wiedziałam, że tak będzie, gdy usiądę przy nim tak blisko – zawołała, zmieszana. – Byłam pewna, że przyjdą i przyłapią nas! Ale ja naprawdę nie siedziałam na jego kolanach, chociaż mogło się wam tak wydawać! – Słuchaj, dziewczyno, gdybyś nam tego nie powiedziała, to przy tym świetle nikt by w ogóle nie zauważył, gdzie siedzicie! – zawołał mleczarz i spojrzał na małżonkę z obojętną miną człowieka, któremu obce są wzruszenia w sprawach dotyczących stanu małżeńskiego. – Zapamiętaj to sobie, Krystyno, oto masz dowód, że nie należy nigdy myśleć, że ludzie posądzają nas o to, czegośmy wcale nie myśleli robić. Nawet by mi do głowy nie przyszło zastanawiać się, gdzie ona siedziała, gdyby mi tego sama nie powiedziała! To do mnie całkiem niepodobne! – Niebawem mamy się, pobrać – oświadczył Clare ze sztucznym spokojem. – Co pan mówi? Doprawdy? Rad jestem to słyszeć! Już od pewnego czasu spodziewałem się, że pan się na to zdecyduje. Ona jest za dobra na dójkę, mówiłem to od pierwszego dnia, kiedym ją zobaczył. To będzie prawdziwy skarb dla męża, a co więcej, doskonała kobieta na żonę takiego eleganckiego farmera jak pan. Przy takiej żonie nie będzie pan zależny od płatnych rządców. Tymczasem Tessa znikła. Spojrzenia dziewcząt stojących za Crickiem zmieszały ją bardziej, niż zawstydziły hałaśliwe pochwały mleczarza. Po kolacji, gdy weszła do sypialni, zastała już wszystkie trzy towarzyszki. Przy świetle świecy siedziały blade na łóżkach czekając na Tessę niby duchy zemsty.

Lecz Tessa wkrótce spostrzegła, że w ich zachowaniu nie było śladu złośliwości. Przecież nie mogły uważać, iż straciły to, czego nigdy nie spodziewały się posiadać. Siedziały zamyślone, rozważając tę sprawę. – Więc on się z nią ożeni – szepnęła Retty nie spuszczając wzroku z Tessy. – Widać to po jej twarzy! – Więc wyjdziesz za niego? – zapytała Marianna. – Tak – odpowiedziała Tessa. – Kiedy ślub? – Kiedyś będzie. Uważały tę odpowiedź za rozmyślnie wymijającą. – Tak... wychodzi za mąż za niego, za prawdziwego pana – powtarzała Iza Huett. Dziewczęta jak pod wpływem czarów wysunęły się z łóżek i stanęły boso dokoła Tessy. Retty oparła ręce na jej ramionach, jak gdyby po takim cudzie chciała się przekonać o rzeczywistym istnieniu przyjaciółki. Dwie pozostałe otoczyły ją ramionami patrząc w jej oczy. – Jakie to dziwne! Nie mogę po prostu w to uwierzyć – rzekła Iza. Marianna ucałowała Tessę. – Tak... – szepnęła odsuwając usta od jej policzka. – Czy dlatego ją całujesz, że ją lubisz, czy dlatego, że niedawno inne usta dotknęły jej twarzy? – Iza sucho zapytała Mariannę. – Nie pomyślałam o tym – odparła z prostotą Marianna. – Tylko wydaje mi się takie dziwne, że właśnie ona będzie jego żoną, a nie kto inny. Nie sprzeciwiam się temu, jak żadna z nas trzech, bo żadna z nas nie spodziewała się wyjść za niego, tylko wszystkie kochałyśmy go. A jednak żadna inna nie wyjdzie za niego, żadna piękna dama w jedwabiach i atłasach, tylko właśnie ona, taka sama prosta dziewczyna jak my. – Czy jesteście pewne, że mnie za to nie znienawidzicie? – zapytała cicho Tessa. Zamiast odpowiedzi nachyliły się nad nią wszystkie trzy w swych białych nocnych koszulach, jak gdyby ich odpowiedź miała zależeć od wyrazu jej twarzy. – Nie wiem... nie wiem... – szeptała Retty Priddle. – Chciałabym cię znienawidzić... Ale nie mogę! – Ja również – powiedziały jednocześnie Iza i Marianna. – Nie mogę jej nienawidzić, coś mi na to nie pozwala. – Powinien raczej ożenić się z którąś z was – szepnęła Tessa.

– Dlaczego? – Wszystkie jesteście lepsze niż ja. – Lepsze od ciebie? – powiedziały cichym, przeciągłym szeptem. – Ależ nie, nie, kochanie! – Tak! – sprzeciwiła się gwałtownie i wyrywając się nagle z ich objęć wybuchnęła histerycznym płaczem. Oparłszy się o komodę powtarzała bez ustanku: – O, tak, tak, tak!... Załamawszy się w ten sposób nie mogła już powstrzymać płaczu. – Powinien był wybrać którąś z was! – wołała. – Moim obowiązkiem jest namówić go do tego jeszcze teraz! Byłoby to dla niego stokroć lepiej... Ach, sama już nie wiem, co mówię, o, Boże!... Podeszły do niej i objąwszy zaczęły uspokajać, lecz łkanie nie przestawało nią wstrząsać? – Przynieście trochę wody – rzekła Marianna. – Biedactwo! To myśmy ją tak rozdrażniły! Biedactwo! Posadziły ją delikatnie na brzegu łóżka i gorąco ucałowały. – Ty najbardziej do niego pasujesz – powiedziała Marianna. – Jesteś od nas elegantsza i więcej umiesz niż my, szczególnie od czasu gdy on nauczył cię tylu rzeczy... Powinnaś nawet być z tego dumna. Z pewnością jesteś dumna! – To prawda – przyznała Tessa – jestem dumna i wstyd mi, żem się tak rozmazgaiła. Gdy już wszystkie ułożyły się w łóżkach i zgasiły światło, Marianna szepnęła do niej: – Gdy już będziesz jego żoną, Tesso, to pomyśl czasem o nas, przypomnij sobie, jakeśmy ci powiedziały, że go kochamy, jak nie chciałyśmy cię nienawidzić i lubiłyśmy cię dalej, bo nie mogłyśmy cię nienawidzić za to, że wybrał ciebie, a przecież żadna z nas nigdy nie miała nadziei zostać jego wybranką. Nie wiedziały, że po tych słowach gorzkie, piekące łzy trysnęły znów na poduszkę Tessy i że pełna rozpaczy, postanowiła mimo zakazu matki wyznać Angelowi całą swą historię i dopuścić, by ten, którego każdym tchnieniem serca kochała, wzgardził nią, jeżeli zechce; niech matka ma ją raczej za wariatkę, niżby ona miała nadal milczeć; byłoby to zdradą wobec niego i do pewnego stopnia krzywdą wyrządzoną tym dziewczętom.

Rozdział 32 Ten pokutniczy nastrój powstrzymywał ją od wyznaczenia dnia ślubu. Na początku listopada data nie została jeszcze ustalona, aczkolwiek Clare domagał się tego w chwilach najbardziej kuszących. Ale Tessa zdawała się pragnąć, by okres narzeczeństwa trwał wiecznie i by wszystko pozostało tak jak dotychczas. Łąki zmieniły już swój wygląd, lecz wczesnym popołudniem, przed udojem, było jeszcze dość ciepło, by się trochę powałęsać, a stan zajęć w mleczarni o tej porze roku pozwalał na godzinkę odpoczynku. Patrząc nad wilgotnymi bryłami ziemi w kierunku słońca widziało się lśniącą przędzę babiego lata niby migotliwy księżycowy, szlak na morzu. Komary, nieświadome swej efemerycznej chwały, wirowały przez chwilę w tym świetlistym szlaku, jak gdyby nagle promieniując wewnętrznym blaskiem, potem przemknąwszy poza linię światła gasły i stawały się niewidoczne. W takich chwilach Angel przypominał Tessie, że data ich ślubu wciąż jeszcze pozostawała w zawieszeniu. Mówił też o tym wieczorem, gdy towarzyszył Tessie, która szła załatwić jakieś zlecenie pani Crick, wymyślone przez nią po to, by im dać sposobność przebywania razem. Chodzili najczęściej na farmę położoną na stokach wzgórz nad doliną, by się dowiedzieć, jak się miewają krowy umieszczone tam w stodole na czas cielenia się. Był to rzeczywiście w życiu bydła okres poważnych zmian. Codziennie całe stadka krów zapędzano do tej bydlęcej kliniki, gdzie leżąc na słomie oczekiwały na urodzenie potomstwa, po którym to zdarzeniu, gdy tylko cielęta mogły już chodzić, odsyłano je wraz z matkami do mleczarni. Dopóki cielęta nie zostały sprzedane, rzecz prosta, otrzymywano bardzo mało mleka, lecz z chwilą oddzielenia cieląt od matek dójki znów zabierały się do zwykłej roboty. Powracając z jednej z takich wieczornych wycieczek znaleźli się nad urwiskiem, opadającym stromą ścianą żwiru ku równinie; zatrzymali się tam i zaczęli nasłuchiwać. Potoki były teraz wezbrane, przelewały się z szumem przez tamy i dzwoniły w podziemnych kanałach odpływowych, a najmniejsze rowy były pełne wody; wszystkie skróty przez łąki stały się nie do przebycia i przechodzień musiał iść stałą, ubitą drogą. Nad całym przestworem niewidzialnej doliny rozbrzmiewał wielodźwięczny rozgwar i

narzucał wyobraźni myśl, że u ich stóp ściele się jakieś wielkie miasto i że gwar ten to krzyki jego mieszkańców. – Można by pomyśleć, że znajdują się tam dziesiątki tysięcy mieszkańców – rzekła Tessa – ludzi gromadzących się na wiec na rynku: wszyscy nad czymś debatują, wygłaszają kazania, kłócą się, szlochają, jęczą, modlą się lub przeklinają. Clare, roztargniony, słuchał tylko półuchem. – Kochanie, czy Crick nie powiedział ci dziś, że podczas zimy nie będzie potrzebował wielu rąk do pomocy? – Nie. – Krowy zaczynają dawać coraz mniej mleka. – Tak, wczoraj sześć czy siedem cielnych zapędziliśmy do stodoły, onegdaj trzy, to teraz jest ich tam chyba ze dwadzieścia. Czy to znaczy, że nie będę już potrzebna przy cieleniu się krów? O Boże, widzę, że jestem tu już zbyteczna!... A tak się starałam... – Crick nie powiedział mi wyraźnie, że będziesz mu niepotrzebna, ale wiedząc, co nas łączy, zauważył w najbardziej uprzejmy i miły sposób, że liczy się z tym, iż odchodząc stąd na Boże Narodzenie zabiorę cię ze sobą, a na moje pytanie, jak sobie da radę bez ciebie, oświadczył, że o tej porze roku wystarczy mu tylko parę robotnic. Mówiąc szczerze, byłem rad, że w ten sposób zmusza cię do przyśpieszenia decyzji i wyznaczenia daty ślubu. – Nie powinieneś był z tego się cieszyć, Angelu, przecież to zawsze smutno czuć się niepotrzebnym, mimo że w tej chwili jest to dla nas wygodne. – A więc przyznajesz, że to jest dla nas wygodne! – Przyłożył palec do jej policzka. – A więc? – zapytał. – A więc co? – Widzę, że się czerwienisz, bo czujesz, żeś się złapała! Ale po co te żarty? Nie będziemy żartowali – życie jest zbyt poważne. – O, tak, wiedziałam o tym może wcześniej niż ty. Zrozumiała wtedy, co ją czeka. Gdyby zgodnie z postanowieniem powziętym ubiegłej nocy oświadczyła mu, że nie wyjdzie za niego, to musiałaby opuścić farmę i zgodzić się do pracy gdzie indziej, nie w mleczarni, gdyż teraz, w okresie cielenia się krów, mleczarki nie są poszukiwane; musiałaby więc poszukać pracy w jakiejś farmie

rolnej, gdzie nie byłoby już takiego półboga jak Angel. Na myśl tę wzdrygała się, a jeszcze większym wstrętem przejmowała ją myśl o powrocie do domu. – Mówiąc poważnie, najdroższa – ciągnął dalej Clare – wobec tego, że mam stąd odejść na Boże Narodzenie, jest ze wszech miar pożądane i stosowne, żebym cię wtedy zabrał już jak swoją. Zresztą, gdybyś nie była tak zupełnie pozbawiona wyrachowania, rozumiałabyś, że taki stan rzeczy jak teraz nie może trwać wiecznie. – Wolałabym, żeby to było możliwe! Żeby trwało zawsze lato i jesień, żebyś się zawsze do mnie zalecał i myślał o mnie tak dużo jak tego lata. – Będę zawsze o tobie myślał! – Wiem, że tak będzie! – zawołała w nagłym porywie ufności. – A więc, Angelu, wyznaczmy dzień, kiedy już zostanę twoją na wieki! W ten sposób data została wreszcie ustalona, gdy powracali do domu z nocnej przechadzki, a wokół nich rozbrzmiewał chór niezliczonych głosów rozszemranej wszędzie wody. Powróciwszy na farmę, natychmiast zawiadomili o tym państwa Crick, prosząc ich o zachowanie tajemnicy, gdyż oboje zakochani życzyli sobie, by ślub odbył się jak najbardziej cicho i bez rozgłosu. Mleczarz, mimo że wkrótce sam zamierzał odprawić Tessę, teraz wielce się zmartwił, że ją straci. Jakże teraz poradzi sobie przy zbieraniu śmietany? Kto będzie robił ozdobne osełki masła dla pań z Anglebury i Sandbourne? Pani Crick winszowała Tessie, że wreszcie skończyło się to marudzenie, i powiedziała, że od pierwszego spojrzenia na nią odgadła, że zostanie wybrana przez kogoś, kto nie będzie prostym wieśniakiem. Tessa wchodząc wówczas na dziedziniec miała jakoby taką pańską minę, że można było przysiąc, iż pochodzi z dobrej rodziny. Prawdę powiedziawszy, pani Crick pamiętała, że wtedy Tessa wydała się jej pełna wdzięku i ładna, lecz co do stwierdzenia jej pańskiego wyglądu, to wymyśliła sobie dopiero potem na podstawie późniejszych zdarzeń. Tessa, unoszona przez skrzydlate godziny szczęścia, zatraciła poczucie własnej woli. Dała słowo i dzień ślubu został ustalony i zapisany. Jej umysł, tak z natury jasny, zaczął się godzić z wiarą w przeznaczenie, właściwą ludziom wiejskim oraz tym, co przestają bliżej ze zjawiskami przyrody niż z ludźmi. Zgodnie z tym nastrojem godziła się biernie ze wszystkim, co doradzał jej ukochany.

Mimo to napisała znów do matki, pozornie, by ją zawiadomić o dniu ślubu, lecz w gruncie rzeczy po to, by ją ponownie błagać o radę. Być może, matka poprzednio nie wzięła dostatecznie pod uwagę, że ten, który wybrał Tessę za żonę, był panem. Człowiek prosty przyjąłby może z lekkim sercem wyjawienie przez nią prawdy po ślubie, lecz on mógł to odczuć inaczej. Na list ten pani Durbeyfield nie nadesłała żadnej odpowiedzi. Aczkolwiek argumenty, jakimi Angel usprawiedliwiał przed Tessą potrzebę natychmiastowego ślubu, były słuszne ze względów praktycznych, to jednak postanowienie to było zbyt pochopne, co stało się widoczne później. Kochał ją gorąco, lecz raczej w sposób idealny i nieco chimeryczny, nie taką namiętną, żarliwą miłością, jaką kochała go Tessa. W tym czasie, kiedy uważał się za skazanego na wiejskie sielankowe życie, pozbawione rozkoszy intelektualnych, nie miał pojęcia, że za kulisami tego życia znajdzie tyle czaru upostaciowanego w tej idyllicznej dziewczynie. Przedtem naiwna prostota mogła służyć mu za temat do dyskusji, nie domyślał się jednak, ile mieści się w niej wdzięku, zanim tu nie przyjechał. Co prawda wciąż jeszcze nie widział wyraźnie swej przyszłej drogi i mógł upłynąć rok lub dwa, zanim będzie mógł sobie powiedzieć, że na dobre zaczął już nowe życie. Wypływało to z pewnej lekkomyślności, jaką w jego charakterze i stosunku do planów życiowych wyrobiło przekonanie, że na skutek przesądów rodzinnych minął się z prawdziwym powołaniem. – Czy nie uważasz, że byłoby dla nas lepiej poczekać jeszcze, zanim nie osiądziesz na stałe w jakiej farmie w środkowej Anglii? – zapytała go kiedyś nieśmiało Tessa. (W tym okresie myśleli właśnie o osiedleniu się w środkowej Anglii.) – Mówiąc prawdę, Tessy, nie chciałbym cię nigdzie zostawić samej bez mojej opieki i pomocy. Był to argument słuszny. Wpływ jego na Tessę był tak wielki, że przyswoiła sobie jego przyzwyczajenia, maniery, sposób wyrażania się, jego upodobania i niechęci. Pozostawienie jej samej na farmie równałoby się usunięciu jej spod tego wpływu. Pozą tym chciał ją mieć pod swoją opieką jeszcze z innego powodu. Jego rodzice, naturalnie, życzyli sobie zobaczyć ją bodaj raz jeden, zanim młodzi osiedlą się gdzieś z dala od nich w Anglii lub w koloniach. Ponieważ zaś żadna ich opinia o niej nie zmieniłaby jego postanowienia, więc pomyślał, że jeszcze parę miesięcy wspólnego z nią pożycia w poszukiwaniu jakiejś korzystnej okazji mogłoby pomóc jej do nabycia towarzyskiej ogłady

przed tą ciężką próbą, za jaką pewnie uważała zaprezentowanie się jego matce na probostwie. Prócz tego chciał się zapoznać z pracą młyna, gdyż powziął myśl połączenia młynarstwa z uprawą zboża. Właściciel dużego starego młyna wodnego w Wellbridge (należącego niegdyś do opactwa) zaproponował Angelowi, by zapoznał się z jego uświęconym przez czas systemem pracy i przez kilka dni sam wziął udział w robocie, kiedy tylko będzie to dla niego wygodne. Clare pojechał do tej miejscowości oddalonej o kilka mil od Talbothays, żeby wypytać się o szczegóły, i powrócił do domu wieczorem. Po powrocie oznajmił Tessie, że oboje spędzą jakiś czas w tamtejszym młynie. A cóż wpłynęło na takie postanowienie? Nie tyle sposobność zapoznania się z mieleniem i przesiewaniem mąki, ile przypadkowy fakt, że mógł na ten okres zamieszkać w domu, który zanim popadł w częściową ruinę, był zamieszkały przez pewną gałąź rodu d'Urberville'ów. To był sposób, w jaki Angel zwykle załatwiał sprawy praktyczne – powodował się sentymentem nie mającym nic wspólnego z samą sprawą. Postanowili więc, że pojadą tam zaraz po ślubie i pozostaną przez dwa tygodnie, zamiast wędrować po miastach z hotelu do hotelu. – Wyruszymy stamtąd na obejrzenie kilku farm po tamtej stronie Londynu, o których słyszałem – powiedział – a w marcu lub kwietniu złożymy wizytę moim rodzicom. Tego rodzaju kwestie wyłaniały się i mijały, a dzień, ów niewiarygodny dzień, w którym miała należeć do niego, wynurzał się coraz bliżej i bliżej w niedalekiej już przyszłości. Ślub miał się odbyć trzydziestego pierwszego grudnia, w wigilię Nowego Roku. “Jego żona! – mówiła sobie. – Czy to możliwe? Zawsze razem, każde zdarzenie przeżyte wspólnie, i nic, co by nas mogło rozdzielić? Dlaczegóżby nie?... A jednak dlaczego miałoby się to stać naprawdę?" W niedzielę rano Iza Huett powróciwszy z kościoła wzięła Tessę na stronę. – Nie spadliście dziś z ambony. – Jak to? – Dziś powinni byli ogłosić wasze pierwsze zapowiedzi – odpowiedziała Iza patrząc spokojnie na Tessę. – Przecież mieliście się pobrać w wigilię Nowego Roku, prawda, kochanie? Tessa odpowiedziała szybkim potwierdzeniem.

– Przecież zapowiedzi powinny wyjść trzy razy, tymczasem do Nowego Roku zostały tylko dwie niedziele. Tessa poczuła, że blednie. Iza miała rację, rzecz prosta, zapowiedzi ogłaszane są trzykrotnie. Może Angel o tym zapomniał? Jeżeli tak, to trzeba będzie odłożyć ślub o tydzień, a to byłby zły znak. Jakby mu o tym przypomnieć? Ona, dotychczas tak pełna wahania, teraz pałała gorączką niecierpliwości i niepokoju, w obawie, że upragnione szczęście może ją ominąć. Prosty przypadek przyszedł jej z pomocą. Iza powiedziała pani Crick, że zapowiedzi dziś nie wyszły, a mleczarzowa korzystając z przywileju starszej kobiety, zagadnęła o to Angela. – Panie Clare, czy pan aby nie zapomniał o zapowiedziach? – Nie – odpowiedział – bynajmniej nie zapomniałem. Znalazłszy chwilę, kiedy Tessa była sama, zaczął ją uspokajać: – Nie pozwól, by ci dokuczano sprawą zapowiedzi. Uważałem, że będzie dla nas wygodniej wziąć ślub za dyspensą, i uzyskałem ją nie radząc się ciebie. Tak że gdy pójdziesz do kościoła w najbliższą niedzielę rano, nie usłyszysz z ambony swego nazwiska, choćbyś nawet chciała. – Wcale mi na tym nie zależy, najdroższy – odpowiedziała dumnie. Mimo to odetchnęła z ulgą widząc, że sprawa jest w toku, a już niemal obawiała się, że ktoś znając jej przeszłość może wstać i sprzeciwić się ogłoszeniu zapowiedzi. Jakże wydarzenia układają się dla niej pomyślnie! “Jestem jednak niespokojna – mówiła sama do siebie – może będę musiała później odpokutować za to powodzenie całym mnóstwem nieszczęść. Niebo zwykle w ten sposób wyraża swoją wolę. Wolałabym już chyba mieć zwykłe zapowiedzi!" Lecz wszystko szło gładko. Tessa zastanawiała się, czy do ślubu ma włożyć swoją najlepszą białą suknię, czy też kupić nową. Sprawa ta została rozstrzygnięta dzięki przezorności Clare'a, który polecił wysłać pod jej adresem kilka dużych paczek. W paczkach tych znalazła cały strój, od czepeczka do pantofelków, oraz kostium poranny odpowiedni do skromnego ślubu, jaki sobie planowali. Angel wrócił do domu wkrótce po nadejściu przesyłki i słyszał, jak Tessa rozpakowywała ją na górze. W chwilę potem zeszła na dół, cała w rumieńcach, ze łzami w oczach.

– Jaki ty jesteś troskliwy! – szepnęła tuląc policzek do jego ramienia. – Pomyślałeś nawet o rękawiczkach i chusteczce! Mój jedyny, jakiś ty dobry, jaki miły!... – Ależ to drobnostka, Tessy, po prostu napisałem do kupca W Londynie, nic więcej. Aby przerwać ten potok słów zbyt dla siebie pochlebnych, poradził, by korzystając z wolnego czasu poszła na górę i wszystko przymierzyła; jeżeli coś nie będzie pasowało, to może wiejska krawcowa zrobi odpowiednie poprawki. Tessa wróciła na górę i nałożyła suknię. Przez chwilę stanęła sama przed lustrem, żeby zobaczyć, jak wygląda na niej ten jedwabny strój. Wtem przyszła jej na myśl ballada matki o mistycznej szacie: ...w której nie będzie nigdy do twarzy kobiecie, która raz już zgrzeszyła... Kiedy była dzieckiem, pani Durbeyfield śpiewała jej tę balladę żywo i wesoło, poruszając nogą kołyskę w rytm swego śpiewu. A nuż ta suknia zdradzi ją zmieniając nagle kolor, tak jak suknia zdradziła królową Ginewrę? Od czasu gdy przybyła do mleczarni, aż do dziś ani razu nie pomyślała o tej piosence.

Rozdział 33 Angel chciał przed ślubem spędzić z nią jeden dzień gdzieś z dala od mleczarni jako ostatnią wycieczkę w jej towarzystwie jeszcze teraz, gdy byli tylko narzeczonymi; jeden romantyczny dzień w warunkach, które nigdy już się nie powtórzą, gdy ten inny, wielki dzień wyłaniał się promiennie tuż przed nimi. Toteż na tydzień przed ślubem zaproponował, by wybrali się po zakupy do pobliskiego miasta, dokąd też razem wyruszyli. Podczas swego pobytu w mleczarni Clare nie stykał się zupełnie z ludźmi ze swojej sfery. Przez całe miesiące nie pojechał ani razu do miasta, a ponieważ nie potrzebował pojazdu, nigdy nie posiadał własnego i gdy miał się wybrać gdzie dalej, wypożyczał od mleczarza jego bryczkę lub kabriolet. Tego dnia wyruszyli w kabriolecie. Po raz pierwszy w życiu mieli robić wspólne zakupy. Była wilia Bożego Narodzenia, wszędzie całe naręcza jemioły i ostrokrzewu, a miasto pełne przyjezdnych, którzy z powodu świąt zjechali się tłumnie ze wszystkich stron kraju. Tessa przechadzała się po mieście wsparta na jego ramieniu, a jej uroda i twarz promieniejąca szczęściem zwracały powszechną uwagę. Wieczorem powrócili do oberży, gdzie się zatrzymali, i gdy Angel poszedł, aby sprowadzić przed dom konia i kabriolet, Tessa czekała przy wejściu. Główna sala oberży była pełna wchodzących i wychodzących gości. Za każdym razem gdy drzwi otwierały się lub zamykały, światło z wewnątrz padało wprost na twarz Tessy. Między innymi wyszli stamtąd i minęli ją dwaj mężczyźni. Jeden z nich obrzucił ją zdziwionym spojrzeniem, a Tessie wydało się, że poznaje w nim kogoś z Trantridge, mimo że wieś ta położona była tak daleko od miasteczka, że ludzie tamtejsi byli tu raczej rzadkością. – Ładna dziewczyna – zauważył jego towarzysz. – Tak, bardzo ładna... Ale o ile się nie mylę... już nie dziewczyna! W tej chwili Clare powracając ze stajni i mijając na progu owych mężczyzn usłyszał te słowa i zauważył, że Tessa zadrżała. Zniewaga ta dotknęła go do żywego i bez namysłu z całej siły uderzył oszczercę pięścią w szczękę, aż tamten zachwiał się i zatoczył w głąb korytarza.

Po chwili odzyskał równowagę i zdawało się, że rzuci się na Clare'a, który widząc to stanął w pozycji obronnej. Ale przeciwnik uspokoił się. Spojrzał raz jeszcze na Tessę i powiedział: – Przepraszam pana, omyliłem się. Wziąłem ją za kogo innego. Tamta kobieta znajduje się o czterdzieści mil stąd. Angel czując, że postąpił zbyt pochopnie i że w gruncie rzeczy sam zawinił zostawiając Tessę przy wejściu do oberży, zrobił to, co zwykle czynił w takich wypadkach: dał mężczyźnie pięć szylingów dla zagojenia rany. W ten sposób obaj rozstali się spokojnie, życząc sobie wzajem dobrej nocy. Gdy Clare wziął lejce z rąk chłopca stajennego i młoda para odjechała, dwaj mężczyźni wyruszyli w odwrotnym kierunku. – Czy naprawdę omyliłeś się? – zapytał jeden drugiego. – Nic podobnego! Tylko nie chciałem ranić uczuć tego młodego pana. Bo i po co? Tymczasem zakochani jechali dalej. – Czy nie moglibyśmy odłożyć ślubu na trochę później? – zapytała Tessa suchym, martwym głosem. – To jest, gdybyśmy chcieli? – Nie, najdroższa, uspokój się. Czy chodzi ci o to, by ten jegomość zdążył jeszcze zaskarżyć mnie do sądu o napaść? – zapytał żartobliwie. – Nie... chciałam tylko wiedzieć... czy moglibyśmy to zrobić? Nie było jasne, co miała na myśli, więc Clare kazał jej zapomnieć o podobnych kaprysach, do czego posłusznie usiłowała się zastosować. Mimo to podczas całej powrotnej drogi była poważna, bardzo poważna. Wreszcie pomyślała: “Musimy wyjechać daleko, jak najdalej, o setki mil stąd, aby już nie mogło zdarzyć się nic podobnego i aby już żaden upiór przeszłości nas nie dosięgnął." Tego wieczoru rozstali się czule na schodach i Angel wdrapał się na swoją mansardę. Tessa nie położyła się, chcąc jeszcze załatwić kilka niezbędnych drobnych spraw, w obawie, że przez tych kilka pozostałych dni nie zdąży wszystkiego przygotować. Po chwili usłyszała nad głową w pokoju Angela jakiś hałas, jakby uderzenia i walkę. W całym domu wszyscy już spali i niespokojna, czy aby Angel nie zachorował, pobiegła na górę, zapukała do jego drzwi i spytała, co się stało. – Nic, nic, kochanie – odpowiedział z pokoju. – Przykro mi, żem cię zaniepokoił! Ale powód tego jest dość zabawny. Zasnąłem i śniło mi się, żem znów walczył z tym człowiekiem, który cię obraził, a ten hałas to były moje uderzenia pięściami w walizkę,

którą wyciągnąłem, by ją zapakować... We śnie czasem zdarzają mi się takie wybryki. Idź już do łóżka i przestań o tym myśleć. Była to ostatnia kropla, która przechyliła szalę jej niezdecydowania. Na opowiedzenie mu ustnie swej przeszłości zdobyć się nie mogła, był jednak jeszcze inny sposób. Usiadła i na czterech stronach listowego papieru dała zwięzły opis wydarzeń, które zaszły przed trzema czy czterema laty; włożyła list do koperty i zaadresowała do Clare'a. Potem obawiając się, by wola jej nie osłabła, zdjęła pantofle i wszedłszy cicho po drabinie wsunęła kopertę pod jego drzwi. Jak było do przewidzenia, noc miała niespokojną, wsłuchana w najmniejszy szmer na górze. O zwykłej godzinie usłyszała go schodzącego jak co dzień ze schodów i sama zeszła na dół. Spotkał ją na dole i ucałował. Pocałunek był nie mniej gorący niż zawsze! Wydawał się trochę strapiony i mizerny, lecz ani słowem nie wspomniał o jej wyznaniu, nawet wtedy gdy byli sami. Czy je otrzymał? Czuła, że nie może mu nic powiedzieć, zanim sam nie poruszy tego tematu. W ten sposób minął dzień i stało się widoczne, że bez względu, co o tym myśli, zamierza zachować to przy sobie. Był jednak szczery i serdeczny jak zwykle. Czyżby okazało się, że jej wątpliwości były dziecinne? Czyżby jej przebaczył? Może ją kochał właśnie taką, jaką była naprawdę, i uśmiał się z jej niepokoju niby z niemądrego sennego przywidzenia? Czy aby otrzymał list? Zajrzała do jego pokoju, ale nie zobaczyła nic, co by odpowiedziało na to pytanie. Może jej przebaczył? Nagle zbudziła się w niej wiara i ufność, że jeżeli nawet listu nie otrzymał, to i tak byłby jej z pewnością przebaczył. Każdego ranka i każdego wieczora był taki sam jak zwykle i w ten sposób nadeszła wilia Nowego Roku – dzień ich ślubu. Narzeczeni nie wstali do rannego udoju, gdyż podczas ostatniego tygodnia pobytu w mleczarni uważani byli niejako za gości, a Tessa dostąpiła zaszczytu zamieszkania we własnym pokoju. Gdy zeszli na dół na śniadanie, zdziwili się widząc, jak wspaniale duża kuchnia została przybrana na ich cześć. Rano o niepowszednio wczesnej godzinie mleczarz pomalował na biało wnękę przy kominku, pociągnął czerwoną farbą cegły paleniska, a wzdłuż wnęki zawiesił adamaszkową jaskrawożółtą portierę zamiast dawnej, brudnej, z niebieskiego kretonu w czarny deseń. Tak odświeżony, ów najbardziej przytulny kącik w smutnym świetle zimowego poranka zdawał się nadawać całej izbie jakiś uśmiechnięty wygląd.

– Chciałem koniecznie coś zrobić dla uczczenia dzisiejszej uroczystości – powiedział mleczarz – a ponieważ nie chcieliście nawet słyszeć o porządnej, szumnej uczcie przy dźwiękach skrzypiec i basetli, jak się to urządzało za dawnych czasów, oto wszystko, com potrafił wymyślić, co by nie robiło hałasu. Rodzina i przyjaciele Tessy mieszkali tak daleko, że byłoby im bardzo trudno przyjechać na ślub, nawet gdyby zostali zaproszeni, lecz należy stwierdzić, że nikt z Marlott zaproszenia nie otrzymał. Natomiast Angel zawiadomił, jak należało, swoich bliskich o dniu ślubu i oznajmił w liście, że byłby niezmiernie rad, gdyby choć jeden członek rodziny zechciał przyjechać. Na to bracia nie dali żadnej odpowiedzi, widocznie byli na niego oburzeni. Rodzice nadesłali raczej smutny list ubolewając nad pośpiechem, z jakim Angel zdecydował się na małżeństwo, przyjęli to jednak z rezygnacją, mówiąc, że aczkolwiek nigdy się nie spodziewali, że ich synową zostanie prosta mleczarka, to jednak syn jest już w tym wieku, że powinien sam najlepiej wiedzieć, co robi. Taka oziębłość ze strony rodziny byłaby bardziej zmartwiła Clare'a, gdyby nie przygotowywał dla nich wielkiej niespodzianki, jaką od dawna zamierzał ich zadziwić. Zabrać Tessę wprost z mleczami i przedstawić jako pannę d'Urberville i damę byłoby krokiem zbyt śmiałym i zbyt ryzykownym, toteż nie zdradzi przed nimi jej pochodzenia aż do czasu, gdy po paromiesięcznym podróżowaniu i wspólnej lekturze Tessa nabierze towarzyskiej ogłady, a wtedy zawiezie ją do rodziców i przedstawi z triumfem jako godną przedstawicielkę starej rasy. Było to piękne marzenie kochanka, a może jeszcze coś więcej. Może szlachecki rodowód Tessy miał dla niego większe znaczenie niż dla kogokolwiek innego. Gdy Tessa spostrzegła, że po jej wyznaniu zachowanie Clare'a wobec niej nie zmieniło się na jotę, obudziło to w niej wyrzuty sumienia: zaczęła wątpić, czy je w ogóle otrzymał. Zanim Angel skończył jeść śniadanie, wstała i pobiegła na górę. Przyszło jej na myśl, by raz jeszcze rzucić okiem na dziwaczny, wydłużony pokój służący mu od dawna za kryjówkę, a raczej za schronienie, i wdrapawszy się po drabinie stanęła wpatrując się z zamyśleniem w otwarte drzwi. Nachyliła się nad progiem, pod który kilka dni temu wsunęła 'list. Dywan przylegał ściśle do progu, a pod dywanem dostrzegła biały brzeżek koperty zawierającej list, którego widocznie Angel nie zauważył, gdyż w pośpiechu wsunęła go pod dywan.

Zabrała list, bliska omdlenia. Tak, to ten sam, zapieczętowany jak wtedy, gdy wyszedł z jej rąk. A więc ciężar nie zsunął się jeszcze z jej ramion! W tej chwili nie mogła już pozwolić, by go przeczytał, gdyż cały dom aż wrzał od przygotowań, poszła więc do swego pokoju i tam list zniszczyła. Gdy Angel znów ją zobaczył, była tak blada, że go to zaniepokoiło. Przypadek z listem zdarzył się jak gdyby po to, by ją powstrzymać od wyznania, i tak go przyjęła, lecz w sumieniu swym czuła, że jej to nie powinno wstrzymywać; wciąż jeszcze był czas to uczynić. Ale w całym domu panowało zamieszanie i bieganina. Wszyscy musieli się ubrać, gdyż mleczarz i pani Crick jako zaproszeni na świadków mieli towarzyszyć młodym do kościoła. Wszelkie refleksje i poważna rozmowa były teraz niemal niemożliwe. Tylko przez chwilkę znaleźli się sami, gdy Tessa spotkała Angela na podeście schodów. – Tak bym chciała z tobą pomówić... i wyznać ci wszystkie moje błędy i przewinienia – powiedziała siląc się na ton żartobliwy. – Nie, nie! Nie możemy teraz mówić o żadnych przewinieniach. Przynajmniej dziś, mój skarbie, chcę wierzyć, że jesteś samą doskonałością! – zawołał. – Mam nadzieję, że będziemy mieli później mnóstwo czasu na pomówienie o wszystkich naszych błędach. Wtedy i ja przyznam się do moich. – Ale wolałabym zrobić to teraz, żebyś potem nie mógł powiedzieć, że... – A więc, moja ty skrupulatko, powiesz mi to wszystko, gdy tylko znajdziemy się już u siebie, nie teraz. Wtedy i ja również wyznam ci swoje grzechy, ale nie psujmy sobie dzisiejszego dnia. Będzie to doskonały temat do rozmowy, kiedy będziemy się nudzili. – Więc nie chcesz mnie wysłuchać, najdroższy? – Nie, Tessy, naprawdę! Pośpiech, z jakim trzeba było się ubrać i przygotować do wyjazdu, nie pozwolił na dłuższą rozmowę. Zdawało się, że słowa Angela uspokoiły ją. Przez kilka następnych decydujących godzin dała się porwać przez potężny wir miłości, który nie dopuścił do dalszych refleksji. Jedyne, tak długo zwalczane pragnienie, by należeć do niego, nazwać go swym panem, zostać jego własnością, a w razie potrzeby umrzeć za niego, oderwało ją wreszcie od ciężkich rozmyślań. Ubierając się poruszała się w jakimś różnobarwnym obłoku cudownych obrazów, które blaskiem swym gasiły wszelkie złowrogie ewentualności.

Kościół znajdował się dość daleko, więc musieli tam pojechać, tym bardziej że była to zima. Zamówiony w przydrożnej oberży pojazd okazał się starą, zamkniętą karocą, zachowaną tam od niepamiętnych czasów, kiedy jeszcze podróże odbywano w karetkach pocztowych. Wehikuł ten miał olbrzymie koła o mocnych szprychach, duże, wygięte pudło, potężne resory i rzemienne pasy oraz dyszel niczym taran do rozbijania murów. Woźnicą był sześćdziesięcioletni poczciwina, ofiara reumatyzmu, nabytego w młodości na skutek częstego przebywania podczas słoty na dworze i zwalczanego za pomocą mocnych trunków. Od dwudziestu pięciu lat, odkąd nie sprawował już swego zawodu, wystawał bez zajęcia przed drzwiami różnych oberży, jak gdyby oczekując na powrót dawnych dobrych czasów. Na zewnętrznej stronie prawej nogi miał wiecznie ropiejącą ranę od stałego ocierania o dyszle arystokratycznych pojazdów, za czasów gdy jako stangret służył w urzędzie heraldycznym w Casterbridge. W tym niewygodnym, trzeszczącym wehikule, za plecami zgrzybiałego woźnicy zasiadła cała czwórka, złożona z państwa młodych, mleczarza i jego żony. Angel byłby wolał, żeby choć jeden z braci był obecny na ślubie jako drużba, lecz ich milczenie będące odpowiedzią na jego delikatną aluzję w tej sprawie świadczyło, że im na tym bynajmniej nie zależało. Byli przeciwni temu małżeństwu, toteż nie można się było spodziewać, by je przez swoją obecność zaaprobowali. Może nawet stało się lepiej, że nie przyjechali; wprawdzie żaden z nich nie był światowcem, lecz niezależnie od ich poglądu na ten mariaż bratanie się z prostymi mleczarzami pewno raziłoby ich pełną uprzedzeń wybredność. Tessa, porwana przez potok wydarzeń, nie zdawała sobie z tego wszystkiego sprawy, niczego wokół siebie nie widziała, nie miała pojęcia, jaką drogą jadą do kościoła. Wiedziała tylko, że ma Angela tuż przy sobie, wszystko inne tonęło w świetlistej mgle. Ona sama czuła się jakąś niebiańską istotą zrodzoną z poezji, jedną z owych klasycznych boginek, o jakich Clare zwykł był jej opowiadać podczas ich przechadzek we dwoje. Ponieważ ślub miał się odbyć za dyspensą, w kościele znajdowało się zaledwie kilkanaście osób: gdyby ich tam było nawet tysiąc, nie zrobiłoby to na Tessie żadnego wrażenia. Istnieli gdzieś, w jakiejś kosmicznej odległości od świata, w którym się w tej chwili znajdowała. Ekstatyczna, uroczysta powaga, z jaką przysięgała małżonkowi wierność, nie miała nic wspólnego ze zwykłym kobiecym roztkliwieniem. W krótkiej przerwie podczas ceremonii, gdy oboje klęczeli, Tessa mimo woli przysunęła się do męża i ramieniem dotknęła jego ramienia. Przestraszyła się pewnej przelotnej myśli i ten

machinalny gest zrobiła jakby po to, by się upewnić, że Angel naprawdę znajduje się przy niej i że jego wierność dla niej ostoi się wszelkim próbom. Clare wiedział, że Tessa go kocha, świadczył o tym każdy jej odruch, każde drgnienie, lecz nie zdawał sobie dostatecznie sprawy z całej głębi tego uczucia, z jego wyłączności i pokornej słodyczy, nie wiedział, ile się w nim kryje zapomnienia o sobie, jaka w nim uczciwość, wiara i wytrwałość. Gdy wychodzili z kościoła, dzwonnik obudził dzwony z drzemki i rozległa się uboga sygnaturka złożona z trzech nutek: widocznie budowniczy tego kościoła uważał, że ten skromny zespół dźwięków będzie dostatecznym wyrazem radości dla mieszkańców tak niewielkiej parafii. Gdy Tessa przechodziła z mężem obok dzwonnicy kierując się do wyjścia, czuła, jak wibrująca fala powietrza spływa spod daszka okalając ich kręgiem dźwięków, co harmonizowało ze stanem wysokiego napięcia duchowego, w jakim się obecnie znajdowała. Nastrój ten otaczał ją jakąś mistyczną glorią, czuła jednak, że ta gloria promieniuje nie od niej, podobnie jak gloria anioła ujrzanego w słońcu przez świętego Jana; stan ten trwał, dopóki dźwięki dzwonów kościelnych nie ucichły i nie uspokoiło się wzruszenie wywołane przez ceremonię ślubu. Dopiero teraz zaczęła dostrzegać jaśniej różne szczegóły; państwo Crick kazali przysłać po siebie kabriolet, by młoda para mogła zostać sama w karecie, i Tessa po raz pierwszy zauważyła kształt i wygląd tego pojazdu. Usiadłszy zaczęła przyglądać mu się w milczeniu. – Zdaje mi się, że cię coś niepokoi, Tessy? – zapytał Clare. – Tak – odpowiedziała przykładając dłoń do czoła. – Wiele rzeczy mnie trwoży. Wszystko to jest tak poważne, Angelu. Między innymi mam wrażenie, jakbym kiedyś widziała już ten pojazd i dobrze go znała. To dziwne, musiałam widzieć go we śnie. – Ach, pewnie słyszałaś legendę o karocy d'Urberville'ów. Jest to stary przesąd pokutujący w tym hrabstwie w związku z twoją rodziną od czasów, gdy byli tu dobrze znani; to stare zmurszałe pudło musiało ci ją przypomnieć! – Nigdy o tym nie słyszałam – odrzekła. – Cóż to za legenda? Czy mógłbyś mi ją opowiedzieć? – Wolałbym w tej chwili nie wchodzić w szczegóły. Jeden z d'Urberville'ów w szesnastym czy siedemnastym wieku popełnił straszną zbrodnię w rodzinnej karocy i odtąd członkowie tego rodu widzą ją lub słyszą jej turkot, kiedy... Ale opowiem ci kiedy indziej,

bo to bardzo ponura historia. Widocznie jakieś niejasne przypomnienie powstało w twej pamięci, kiedyś zobaczyła tę szanowną landarę. – Nie pamiętam, żebym kiedy o tym słyszała – szepnęła. – Czy członkowie mojej rodziny widzą tę karocę wtedy, gdy mają wkrótce umrzeć, czy też wtedy, gdy popełnili jakąś zbrodnię? – Tessy, dość już tego! Pocałunkiem zamknął jej usta. Powróciwszy do domu czuła się przygnębiona i pełna skruchy. Została panią Angelową Clare, to prawda, lecz czy miała moralne prawo do tego nazwiska? Czyż nie była raczej Aleksandrową d'Urberville? Czy głęboka miłość może usprawiedliwić to, co ludzie prostolinijni uważaliby może za karygodne milczenie? Nie wiedziała, jak kobiety powinny postąpić w podobnym wypadku, a nie znała nikogo, kto by jej poradził. Gdy jednak później przez kilka minut znalazła się sama w swoim pokoju, do którego weszła po raz ostatni, uklękła i zaczęła się modlić. Starała się modlić do Boga, lecz naprawdę błagania jej zwracały się do męża. Do tego stopnia go uwielbiała, że ogarnął ją lęk, czy to nie jest złą wróżbą. Znała prawdę, wypowiedzianą przez ojca Laurentego: “Nagła namiętność koniec miewa nagły." Jej miłość w warunkach ludzkiego życia była może zbyt rozpaczliwa, zbyt szalona i żarliwa, zbyt śmiertelna. – O, mój najdroższy, mój jedyny, dlaczego kocham cię tak bardzo? – szeptała cicho w samotności swego pokoju. – A ta, którą ty kochasz, to przecież nie ja, lecz inna, która przybrała moją postać, to dziewczyna, jaką mogłabym być ja sama! Minęło południe, nadeszła godzina odjazdu. Zgodnie z powziętym planem postanowili spędzić kilka dni na starej farmie, w pobliżu młyna w Wellbridge, gdzie Angel chciał zapoznać się z procesem przemiału mąki. O godzinie drugiej nie pozostało im nic innego, jak wyruszyć w drogę. Cały personel mleczarni zebrał się w korytarzu wyłożonym czerwoną cegłą, by popatrzeć na odjeżdżających; mleczarz i jego żona odprowadzili ich do drzwi. Wszystkie trzy towarzyszki Tessy stały pod ścianą, zamyślone, ze spuszczonymi głowami. Tessa zadawała sobie przedtem pytanie, czy zjawią się w chwili odjazdu, lecz oto stawiły się, spokojne i zrezygnowane aż do końca. Wiedziała, dlaczego delikatna Retty wyglądała tak mizernie, Iza tak tragicznie, a Marianna posępnie, i na chwilę widząc ich ból zapomniała o własnym. Odruchowo szepnęła do Angela:

– Może byś pocałował te biedaczki pierwszy i ostatni raz. Clare nie miał nic przeciw tej pożegnalnej formalności – dla niego nie było to niczym więcej – i przechodząc obok nich pocałował każdą po kolei, mówiąc: “Do widzenia." Już przy drzwiach Tessa, jak prawdziwa kobieta, obejrzała się, by zobaczyć, jakie wrażenie sprawił na nich ów miłosierny pocałunek; w spojrzeniu tym nie było ani cienia triumfu, zresztą byłby znikł natychmiast na widok wzruszenia dziewcząt. Pocałunek ten widocznie zrobił im krzywdę budząc uczucia, które usiłowały w sobie stłumić. Clare, nieświadomy tego wszystkiego, skierował się do furtki i ściskając ręce mleczarza i jego żony, po raz ostatni dziękował im za życzliwość. Przed wyruszeniem w drogę zapanowała chwila ciszy, przerwana nagle przez pianie koguta. Biały kogut z czerwonym grzebieniem wskoczył na parkan przed domem o kilka kroków przed nimi. Krzykliwe pianie wwierciło im się w uszy, słabnąc powoli niby echo w skalistej dolinie. – Co to? – zawołała pani Crick – kogut pieje po południu? Dwaj mężczyźni stali przy wrotach trzymając je otwarte. – To zły znak! – szepnął jeden do drugiego myśląc, że grupa przy furtce nie może tego usłyszeć. Kogut zapiał po raz drugi – wprost w kierunku Clare'a. – Cóż to znowu! – wykrzyknął mleczarz. – Nie podoba mi się to pianie! – rzekła Tessa do męża. – Powiedz woźnicy, żeby już ruszył. Do widzenia! Do widzenia! Kogut zapiał po raz trzeci. – Cicho! Zmykaj stąd, mój panie, albo ci łeb ukręcę! – powiedział mleczarz z pewnym rozdrażnieniem, zwracając się w stronę ptaka i spędzając go z parkanu. Gdy wrócili do mieszkania, powiedział do żony: – I pomyśleć, że zdarzyło się to akurat dzisiaj! Przez cały rok nie słyszałem, by kogut choć raz jeden zapiał po południu. – To tylko na zmianę pogody! – odpowiedziała pani mleczarzowa – a nie dlatego, co masz na myśli. To niemożliwe!

Rozdział 34 Ujechali parę mil równą drogą wiodącą przez dolinę i dotarłszy do Wellbridge skręcili na lewo od wsi przez wielki elżbietański most, od którego miejscowość ta wzięła nazwę. Zaraz za mostem stał dom, którego zewnętrzny wygląd dobrze jest znany podróżnym przejeżdżającym przez dolinę Froom. Dom ten stanowił niegdyś część pięknej pańskiej rezydencji będącej własnością i siedzibą jednego z d'Urberville'ów, zaś od czasu częściowego zniszczenia został obrócony na mieszkanie farmera. – Witaj w jednym z domów twych przodków! – powiedział Clare pomagając żonie wysiąść z karety. Zaraz jednak pożałował tego żartu – zbyt bliski był ironii. Przy wejściu dowiedzieli się, że aczkolwiek wynajęli tylko dwa pokoje, farmer korzystając z ich przyjazdu pojechał z noworoczną wizytą do swoich przyjaciół i polecił pewnej kobiecie z sąsiedztwa, by im posługiwała zaspokajając ich niewielkie wymagania. Możność wzięcia w posiadanie całego domu bardzo ich ucieszyła: byli radzi, że znalazłszy się po raz pierwszy sami, mieli własny dach nad głową. Clare spostrzegł jednak, że ten stary, pachnący stęchlizną dom podziałał przygnębiająco na pannę młodą. Gdy kareta odjechała, poprzedzani przez posługaczkę weszli po schodach na górę, by umyć ręce. Tessa zatrzymała się na podeście i zadrżała. – Co ci jest? – zapytał. – Spójrz na te okropne kobiety – powiedziała z uśmiechem. – Jakże mnie przestraszyły! Podniósł w górę oczy i zauważył dwa naturalnej wielkości portrety wmurowane w ścianę. Wszyscy zwiedzający ten dwór wiedzą, że te portrety, malowane przed dwustu laty, przedstawiają dwie kobiety w średnim wieku i że kto raz ujrzał ich rysy, nigdy ich nie zapomni. Pierwsza, o podłużnej, spiczastej twarzy, wąskich oczach i fałszywym uśmiechu, miała wyraz bezlitosnej obłudy; twarz drugiej, z haczykowatym nosem, długimi zębami i śmiałym spojrzeniem, cechowała zuchwałość granicząca z okrucieństwem. Temu, kto je oglądał, twarze te potem śniły się w nocy. – Czyje to portrety? – zapytał Angel posługaczkę. – Starzy ludzie powiadają, że są to dwie damy z rodziny d'Urberville'ów, dawnych panów tego dworu – odpowiedziała. – Obrazy te są wmurowane w ścianę i

dlatego nie można ich stąd usunąć. Sytuacja była tym bardziej przykra, że niezależnie od wrażenia, jakie wywarły na Tessie, rysy tych dam miały niewątpliwie karykaturalne podobieństwo do jej pięknych rysów. Angel nic nie powiedział, lecz w myśli stwierdził z żalem, że postąpił niewłaściwie wybierając ten dom na pobyt po ślubie. Po chwili przeszedł do sąsiedniego pokoju. Ponieważ wszystko było tu dla nich przygotowane w pośpiechu, musieli myć ręce w jednej miednicy. Clare dotknął jej rąk pod wodą. – Które palce są moje, a które twoje? – zapytał. – Tak się razem poplątały. – Wszystkie należą do ciebie – odpowiedziała z wdziękiem, usiłując przybrać pozory wesołości. Angel uważał, że jej smutne zamyślenie jest w tym wypadku zupełnie usprawiedliwione: każda wrażliwa kobieta na jej miejscu zachowałaby się tak samo. Lecz Tessa zdawała sobie sprawę, że jej smutek jest przesadny, i starała się z niego otrząsnąć. To ostatnie popołudnie w tym roku było takie krótkie, a słońce tak się już zniżyło, że jego promienie przenikając przez wąskie okienko wydłużały się w złocistą smugę i padały na jej spódnicę tworząc tam barwną, jakby malarską plamę. Przeszli na herbatę do sąsiedniego salonu i tutaj po raz pierwszy sami spożyli wspólny posiłek. Oboje, a raczej on był taki dziecinny, że jadł chleb z tego samego talerza co ona i własnymi ustami zdejmował okruchy z jej warg. Był trochę zdziwiony, że Tessa nie dzieliła tych igraszek z równym zapałem. Patrzał na nią w milczeniu przez dłuższą chwilę. “Droga, kochana Tessa! – powiedział sobie w duchu, jak gdyby formułując jakąś trudną do wypowiedzenia myśl. – Czy z dostateczną powagą uświadamiam sobie, jak absolutnie i niepowrotnie ta mała kobietka stała się zależna od mojej dobrej czy złej woli, od mojego powodzenia czy klęski? Chyba nie. Mógłbym to zrozumieć tylko wtedy, gdybym sam był kobietą. Czym ja jestem na tym świecie, tym jest i ona. Czym ja kiedyś będę, tym będzie również ona. Czym stać się nie mogę, tym i ona się nie stanie. Czyż byłbym kiedy zdolny skrzywdzić ją, zaniedbać lub też nie troszczyć się o nią? Boże, uchowaj mnie od podobnej zbrodni!" Siedzieli przy herbacie czekając na bagaż, który mleczarz obiecał im przysłać przed zmierzchem, tymczasem wieczór już nadszedł, a bagażu nie było widać, oni zaś nie przywieźli ze sobą nic prócz tego, co mieli na sobie. Z chwilą gdy słońce zaszło, piękna zimowa pogoda zmieniła się. Na dworze dały się słyszeć świsty niby gwałtownie rozdzieranego jedwabiu. Spokojne, martwe liście jesienne, jak gdyby czymś rozdrażnione,

nagle ożyły, zaczęły się miotać i porywane bezwolnie wiatrem uderzały w okiennice. Wkrótce zaczął padać deszcz. – Ten kogut wiedział, że pogoda się zmieni – zauważył Clare, Posługaczka wróciła na noc do domu, lecz przed odejściem zostawiła na stole świece, które zapalili. Płomienie ich wydłużały się w stronę komina. – Te stare domy bywają zawsze pełne przeciągów – mówił dalej Angel patrząc na płomienie świec i na wosk ściekający z nich ze wszystkich stron. – Ciekaw jestem, co się stało z naszymi rzeczami? Nie mamy nawet szczotki i grzebienia. – Nie wiem – odpowiedziała z roztargnieniem. – Tessy, nie jesteś dziś wcale wesoła, nie taka jak zwykle. Te jędze ze ściany tak cię zaniepokoiły. Żałuję, żem cię tu przywiózł. Zaczynam wątpić, czy mnie naprawdę kochasz. Wiedział, że go kocha, i powiedział to żartem, ale Tessa, przytłoczona nadmiarem wzruszeń, żachnęła się jak zranione zwierzę. Usiłowała nie płakać, lecz nie zdołała powstrzymać kilku łez. – Nie powiedziałem tego serio! – zawołał zmieszany. – Jesteś pewnie zmartwiona, że nasze rzeczy jeszcze nie nadeszły. Nie rozumiem, dlaczego stary Jonatan jeszcze z nimi nie przyjechał? Przecież już siódma godzina... Ale otóż i on! Rozległo się pukanie do drzwi, a ponieważ nie było nikogo, kto by mógł otworzyć, Angel pośpieszył sam. Wrócił do pokoju, trzymając w ręku małą paczuszkę. – To nie był jednak Jonatan – oświadczył. – Jaka szkoda! – zawołała Tessa. Paczkę przyniósł umyślny posłaniec, który przybył z probostwa z Emminster do Talbothays w chwilę po wyjeździe młodej pary, potem podążył za nimi aż tutaj, gdyż polecono mu ją doręczyć tylko do własnych rąk. Clare przysunął paczkę do światła. Była niewielka, zaszyta w płótno, zapieczętowana woskową pieczęcią pastora i zaadresowana jego ręką: “Dla pani Angelowej Clare." – To mały ślubny podarunek dla ciebie, Tesso – rzekł Angel podając jej paczkę. – Jak to ładnie z ich strony! Tessa wyciągnęła rękę, trochę podniecona. – Wolałabym, najdroższy, żebyś ty ją otworzył – rzekła obracając w ręku paczkę. – Nie mam chęci łamać tych wielkich pieczęci, wyglądają tak poważnie! Proszę, otwórz ją

za mnie! Otworzył paczkę. Wewnątrz było safianowe puzderko, a na wierzchu leżał list i kluczyk. List zaadresowany był do Clare'a i brzmiał, jak następuje: Drogi synu, pewnie zapomniałeś, że gdy byłeś jeszcze wyrostkiem, twoja matka chrzestna, pani Pitney, kobieta zacna, lecz przywiązana do próżności tego świata, przed śmiercią zostawiła mi w depozycie część swojej biżuterii, przeznaczając ją dla twojej małżonki, gdybyś się miał kiedyś ożenić; był to z jej strony dowód uczucia dla ciebie i dla twej wybranki. Obowiązek ten spełniłem i brylanty były dotychczas ulokowane u mego bankiera. Aczkolwiek ze względu na okoliczności uważam ten gest za trochę niewłaściwy, jestem jednak obowiązany wręczyć te klejnoty kobiecie, która, póki żyje, ma prawo je nosić, dlatego natychmiast je wysyłam. Zdaje mi się, że zgodnie z testamentem twej chrzestnej matki, mają one stanowić dziedziczną własność twej rodziny. Przy niniejszym załączam dosłowną klauzulę precyzującą dokładnie tę sprawę. – Teraz przypominam sobie, ale zupełnie o tym zapomniałem... – powiedział Clare. Otworzywszy szkatułkę znaleźli w niej naszyjnik z wisiorkiem, kolczyki, bransolety oraz kilka innych drobnych klejnotów. Tessa na razie bała się ich dotknąć, lecz przez chwilę oczy jej błysnęły jak brylanty, gdy Clare ułożył cały garnitur na stole. – Czy to wszystko należy do mnie? – zapytała z niedowierzaniem. – Naturalnie! – odpowiedział. Zapatrzył się w ogień. Przypomniał sobie, że gdy miał piętnaście lat, jego chrzestna matka, żona ziemianina, jedyna osoba bogata, z jaką kiedykolwiek miał styczność, ręczyła za jego powodzenie w życiu i przepowiadała mu świetną karierę. W przewidywaniu tej kariery było zupełnie naturalne, że przeznaczyła te wspaniałe klejnoty dla jego żony oraz dla żon jej potomków. W tej chwili brylanty migotały blaskiem cokolwiek ironicznym. “Dlaczegóżby nie?" – zapytał siebie w duchu. W gruncie rzeczy była to wyłącznie kwestia próżności i skoro się uznawało jedną stronę tej sprawy, dlaczego

miałoby się nie uznawać tej drugiej? Jego żona była panną d'Urberville. Dla kogóż te brylanty były odpowiedniejsze niż dla niej? Powiedział nagle z zapałem: – Tessy, włóż je na siebie! Proszę, włóż! – i odwrócił się od ognia, by jej pomóc. Lecz ona, niby pod wpływem czarów, już je na siebie włożyła – naszyjnik, kolczyki, bransolety, słowem, wszystko. – Ale suknię masz nieodpowiednią! – zawołał Clare. – Przy takim brylantowym naszyjniku suknia powinna być dekoltowana. – Doprawdy? – zapytała Tessa. – Tak – potwierdził. Pokazał jej, jak ma odwinąć górną część sukni, by w przybliżeniu nadać jej wykrój toalety balowej; gdy to uczyniła i gdy brylantowy wisiorek przy naszyjniku błysnął, tak jak należało, na bieli jej gorsu, Angel odstąpił na krok, aby jej się przyjrzeć. – Mój Boże! – zawołał – jakaś ty piękna! Wszyscy wiedzą, że jakie piórka, taki ptaszek. Wiejska dziewczyna, ubrana w skromną, roboczą suknię i znajdująca się w swym zwykłym otoczeniu, zostanie ledwie zauważona przez przypadkowego obserwatora, lecz może zabłysnąć zadziwiającą urodą, gdy na wzór modnej damy wystroi się za pomocą wszelkich środków, jakich może dostarczyć sztuka. Natomiast modna piękność, wyrwana spośród wiru balowego, wyglądałaby żałośnie, gdyby ją ubrać w roboczą bluzę i przenieść w pochmurny dzień na bezbarwne tło pola zasadzonego rzepą. Angel nigdy dotychczas nie ocenił należycie artystycznej doskonałości rysów i budowy Tessy. – Gdybyś się tak kiedy ukazała w sali balowej! – zawołał. – Ale nie, nie, najdroższa! Chyba kocham cię jeszcze więcej, gdy masz na sobie czepeczek i kretonową sukienkę! Tak, jeszcze więcej, mimo że tak pięknie umiesz nosić te wszystkie wspaniałości! Świadomość własnej niezwykłej urody zaróżowiła ją podnieceniem, nie było to jednak podniecenie szczęścia. – Zdejmę to – powiedziała. – Nie chcę, by mnie Jonatan tak zobaczył. To dla mnie nieodpowiednie, prawda? Pewnie trzeba je będzie sprzedać? – Zostań w tym jeszcze trochę dłużej. Sprzedać? Nigdy! Byłoby to nadużyciem zaufania!

Pod wpływem nagłej myśli chętnie go posłuchała. Miała mu coś powiedzieć, może te błyskotki jej w tym pomogą? Usiadła, strojna we wszystkie klejnoty, i oboje zaczęli gubić się w domysłach, gdzie Jonatan mógł się zawieruszyć z ich rzeczami. Piwo, nalane dla niego, stojąc tak długo odkryte zupełnie wywietrzało. Wkrótce zasiedli do kolacji przygotowanej dla nich na bocznym stoliku. Jeszcze nie skończyli jeść, gdy w kominku ogień wzbił się nagle silniejszym płomieniem i kłąb dymu buchnął na pokój, jak gdyby jakiś olbrzym położył na chwilę dłoń na wylocie komina. Stało się to na skutek otwarcia drzwi wejściowych. W korytarzu rozległo się czyjeś ciężkie stąpanie i Angel wyszedł sprawdzić, co się stało. – Na próżno stukałem, nikt mnie nie słyszał – tłumaczył się Jonatan Kail, gdyż to on zjawił się wreszcie – a ponieważ pada deszcz, sam drzwi otworzyłem. Przywiozłem rzeczy, proszę pana. – Dobrze, że wreszcie nadeszły, ale dlaczego tak późno? – To prawda, proszę pana. Jonatan powiedział to tonem przygnębionym, a jego czoło prócz zmarszczek starości poorane było jakąś troską. Ciągnął dalej: – Mieliśmy w mleczarni ciężkie zmartwienie, które mogło się skończyć jeszcze gorzej, zaraz potem jak pan i pani, jak ją teraz przystoi nazywać, odjechaliście dziś po południu. Pewnie pan pamięta, jak to ten kogut zapiał dziś po południu? – Na Boga! Co się stało? – Niektórzy powiadają, że to oznacza jedno, drudzy, że co innego, ale ot, co się stało – biedna mała Retty Priddle próbowała się dziś utopić. – Doprawdy? Czy być może! Przecież pożegnała nas razem z innymi. – Tak, proszę pana. Więc kiedy pan już odjechał z panią, by ją nazwać tak, jak jej się z prawa należy – kiedyście już państwo odjechali, powiadam – Retty i Marianna nałożyły czepki i szale i wyszły. A ponieważ dziś na farmie nie było dużo roboty, bo wszak mamy wilię Nowego Roku i ludzie szorują i zamiatają swoje mieszkania, nikt jakoś na to nie zwrócił uwagi. Obie poszły do Lew-Everard, gdzie musiały się napić po kieliszku, a potem powlokły się do tego Trzyramiennego Krzyża i tam widać się rozstały. Retty poszła przez mokre łąki niby to do domu, a Marianna do najbliższej wsi, gdzie także jest karczma. Odtąd o Retty ani widu, ani słychu... Aż tu przewoźnik wracając do domu zauważył coś nad dużym stawem – był to jej czepek i szal zwinięte razem. A ją znalazł w wodzie. On i

jeszcze drugi człowiek przynieśli ją do domu i myśleli, że już nie żyje, ale powoli przyszła do siebie... Angel przypomniawszy sobie nagle, że Tessa może usłyszeć tę ponurą historię, poszedł, by zamknąć drzwi wiodące z przedpokoju do salonu, gdzie siedziała jego żona. Ale Tessa narzuciwszy szal na ramiona wyszła i wysłuchała opowiadania spoglądając z roztargnieniem na bagaże i na błyszczące na nich krople deszczu. – To jeszcze nie wszystko. A co dopiero Marianna! Znaleziono ją pijaną jak bela w wiklinowych krzakach! Dziewczyna, która przedtem nie tknęła żadnego trunku prócz taniego piwa, choć, nie ma co gadać, była zawsze chybka do jadła, jak to było widać po jej twarzy. Musi wszystkie dziewuchy naraz rozum straciły! – A Iza? – zapytała Tessa. – Iza jest w domu jak zwykle, ale powiada, że wie, dlaczego tak się wszystko stało, i sama biedactwo wygląda taka smutna aż strach. Ale to naturalne... I widzi pan, wszystko to zdarzyło się akurat w chwili, kiedyśmy ładowali na wóz wasze pakunki i nocną koszulę, i różne drobiazgi pańskiej żony... I bez to się spóźniłem. – Rozumiem. A teraz, Jonatanie, zanieś nasze walizki na górę, wypij kufel piwa i wracaj jak najprędzej, bo będziesz tam pewnie potrzebny. Tessa powróciła do salonu i usiadła przy kominku, wpatrzona w zamyśleniu w ogień. Słyszała ciężkie kroki Jonatana Kaila wchodzącego i schodzącego ze schodów, zanim nie skończył wnoszenia walizek, słyszała, jak dziękował za piwo, którym poczęstował go jej mąż, oraz za otrzymany napiwek. Kroki Jonatana wkrótce umilkły i za drzwiami rozległ się turkot odjeżdżającego wozu. Angel zasunął ciężki dębowy drąg zamykający drzwi, wrócił do pokoju i stanąwszy za siedzącą przy ogniu żoną objął obiema rękami jej głowę. Oczekiwał, że Tessa zerwie się wesoło z krzesła i zabierze się do rozpakowywania drobiazgów toaletowych, na które z takim niepokojem czekała, ale ponieważ nie poruszyła się, usiadł obok niej w świetle ognia, gdyż słabe i drżące płomyki świec niedostatecznie oświetlały pokój. – Przykro mi, żeś słyszała tę smutną historię o dziewczętach – rzekł do niej. – Nie powinnaś jednak tak się tym przejmować. Retty miała zawsze chorobliwie smutne usposobienie. – Tak, zresztą bez żadnego powodu – powiedziała Tessa – tymczasem te, które mają do tego powód, kryją się z tym i udają, że nie są smutne.

Zdarzenie to przechyliło szalę jej niezdecydowania. Nieodwzajemniona miłość zaciążyła na życiu tych prostych, niewinnych dziewcząt. Były warte lepszej doli, a jednak właśnie ona została wybranką losu, mimo że na to nie zasłużyła... Było to z jej strony podłe, że wzięła wszystko, nic za to nie płacąc! Ale teraz zapłaci wszystko, wszystko, do ostatniego szeląga! Powie mu wszystko zaraz, natychmiast! Tę stanowczą decyzję powzięła siedząc przy ogniu ręka w rękę z Angelem. Spokojny blask żarzących się już bez płomienia głowni złocił boki i wewnętrzną ścianę paleniska, wypolerowane pręty rusztu i stare, mosiężne, nie domykające się szczypce. Dolna część kominowego gzymsu i nogi stołu zbliżone do ognia zabarwiły się na różowo. Twarz i gors Tessy tonęły również w tym ciepłym świetle zmieniającym każdy kamień na jej szyi w gwiazdę błyszczącą jak Syriusz czy Aldebaran, tak że tworzyły razem konstelację białych, różowych i zielonych błysków migocących przy każdym jej oddechu. – Czy pamiętasz, cośmy sobie dziś rano powiedzieli o wyznaniu naszych błędów i przewinień? – zapytał nagle Angel widząc, że Tessa siedzi nadal bez ruchu. – Mówiliśmy o tym dość lekko. Może ty miałaś do tego prawo, lecz z mojej strony nie była to czcza obietnica. Chcę ci się wyspowiadać, ukochana. Słowa te, tak nieoczekiwane i tak w porę powiedziane, wydały się jej zrządzeniem Opatrzności. – Masz mi coś do wyznania? – zapytała żywo, a nawet z radością i ulgą. – Nie spodziewałaś się tego? Widzę, że miałaś o mnie zbyt dobre wrażenie. Więc posłuchaj. Przytul tu główkę, gdyż chcę, byś mi wybaczyła i nie gniewała się, żem ci tego nie powiedział wcześniej, jak to było moją powinnością. Co za przedziwna sytuacja! Po prostu powtórzenie jej własnej! Nie odpowiedziała i Clare zaczął mówić dalej: – Milczałem nie chcąc ryzykować, że cię utracę, kochanie, bo ty jesteś nagrodą całego mojego życia, uważam cię niejako za swój dyplom uniwersytecki. Mój brat zdobył swój dyplom w kolegium, a ja swój – w mleczarni Talbothays. Słowem, nie chciałem ryzykować. Miałem ci to już wyznać przed miesiącem, wtedy gdy zgodziłaś się zostać moją, lecz nie mogłem się na to zdobyć. Bałem się, że cię od siebie odstraszę. Odłożyłem to na później. Myślałem, że uda mi się to powiedzieć wczoraj, by ci jeszcze pozostawić możność odrzucenia mnie, lecz i wczoraj tego nie zrobiłem. Powtórzyło się to dziś rano, na schodach, kiedyś zaproponowała, byśmy sobie wyznali wzajemne przewinienia. Taki ze

mnie grzesznik! Ale teraz, gdy cię widzę tu siedzącą tak poważnie, czuję, że muszę to zrobić. Nie wiem, czy mi przebaczysz? – O, tak, jestem tego pewna! – Więc mam nadzieję... Ale czekaj, przecież nie wiesz wszystkiego. Muszę zacząć od początku. Mój biedny ojciec pewnie uważa, że za moje poglądy zasługuję na potępienie wieczne, mimo to wyznaję zdrowe zasady moralne, podobnie jak ty, Tesso. Zamierzałem niegdyś zostać wychowawcą ludzi i było to dla mnie wielkim rozczarowaniem, kiedym się przekonał, że nie mogę przyjąć święceń kapłańskich. Miałem zawsze podziw dla nieskażonej czystości, choć sam nie potrafiłem się do niej wznieść, i nienawidziłem moralnego brudu, tak jak nienawidzę go teraz. Bez względu na to, co myślimy o obejmującej wszystkich Łasce, musimy zgodzić się ze słowami świętego Pawła: “Bądź dla innych wzorem w słowie, w mowie, miłosierdziu, w duchu, wierze i czystości." – “Integer vitae" – powiada rzymski poeta, będący dziwnym odpowiednikiem świętego Pawła... Uczciwy człowiek, od słabości wolny, Obywa się bez włóczni i saraceńskich strzał. Powiadają, że piekło jest brukowane dobrymi chęciami, więc możesz sobie wyobrazić, jak okropne miałem wyrzuty sumienia, gdy stawiając innym takie piękne cele sam upadłem. Zaczął jej opowiadać o okresie swego życia, o którym wspomniane było wyżej, kiedy to, miotany zwątpieniem i trudnościami niby korek na fali, dał się uwieść w Londynie pewnej kobiecie. – Na szczęście, prawie natychmiast zrozumiałem swoje szaleństwo – ciągnął dalej – zerwałem z nią na zawsze i powróciłem do domu. Grzech mój więcej już się nie powtórzył. A ponieważ chcę być względem ciebie uczciwy i szczery, więc nie mogłem ci tego nie wyznać. Czy mi przebaczysz? Za całą odpowiedź uścisnęła go mocno za rękę. – A więc odrzućmy te wspomnienia raz na zawsze! – zawołał. – W dniu takim jak dzisiejszy jest to zbyt bolesne. Mówmy o czymś weselszym! – O, Angelu, jestem temu niemal rada, gdyż teraz z kolei ty będziesz mógł wybaczyć mnie! Jeszcze się przed tobą nie wyspowiadałam. Mam również coś do

wyznania... Pamiętasz?... Już ci o tym mówiłam. – Tak, tak, prawda... Więc mów, moja mała grzesznico! – Widzę, że się uśmiechasz, ale moje wyznanie jest równie poważne jak twoje albo może jeszcze poważniejsze! – Trudno, by było poważniejsze, najdroższa! – Prawda, to niemożliwe! – Ożywiona nadzieją, podskoczyła radośnie. – Tak, naturalnie, nie może być poważniejsze – zawołała – gdyż jest takie samo. Teraz wszystko ci opowiem. Usiadła znów na swym miejscu. Trzymali się wciąż za ręce. Ogień padający z góry oświetlał popioły pod rusztem niby jałową pustynię. Ponury odblask żarzących się węgli nasuwał porównanie z upiornym światłem dnia sądu ostatecznego, gdy tak padał na jej twarz i ręce, przesiewając się przez włosy rozrzucone na jej czole i różowiąc delikatną skórę. Postać Tessy rzucała wielki cień na ścianę i sufit. Nachyliła się do przodu, przy czym każdy brylant na jej szyi zdawał się posępnie mrugać niby oko ropuchy. Oparłszy czoło o skroń Angela zaczęła opowiadać, jak poznała Aleca d'Urberville i o skutkach tego spotkania... Mówiła szeptem, bez wahania, z oczami spuszczonymi...

OKRES PIĄTY KOBIETA PŁACI Rozdział 35 Skończyła opowiadać. Niektóre szczegóły nawet powtarzała i dodawała do nich mniej ważne wyjaśnienia. Podczas całego wyznania nie podniosła głosu, nie powiedziała ani słowa na swoje usprawiedliwienie i nie płakała. Ale w miarę jak jej opowieść posuwała się naprzód, nawet zewnętrzny wygląd przedmiotów zdawał się ulegać zmianie. Ogień płonący na kominku wykonywał jakiś błazeńsko demoniczny taniec, jak gdyby kpił z jej nieszczęścia; krata kominka uśmiechała się szyderczo i leniwie, jakby to również jej nie obchodziło. Karafka z wodą zajęta była tylko chromatycznym drganiem w niej światła. Wszystkie dokolne przedmioty z jakimś strasznym uporem zaznaczały swoją obojętność. Wszelako nic się nie zmieniło od czasu, gdy ją całował, przynajmniej nic w substancji przedmiotów. Zmieniła się jednak ich wewnętrzna istota. Gdy umilkła, szmer ich niedawnych pocałunków zdawał się umykać w zakątki pamięci i odbijać tam echem minionych czasów ich ślepego szaleństwa. Angel machinalnym ruchem poprawił ogień na kominku. To, co usłyszał, nie dotarło jeszcze do dna jego świadomości. Rozgarnąwszy głownie wstał. Odkrycie prawdy uderzyło go teraz z całą siłą. Twarz mu się ściągnęła. Pogrążony w myślach, w najwyższym napięciu zaczął gorączkowo uderzać nogą o podłogę. Pomimo wszelkich wysiłków nie potrafił myśleć jasno, tym właśnie można było wytłumaczyć te jego odruchowe gesty. Gdy się wreszcie odezwał, mówił tonem najzupełniej niewspółmiernym z sytuacją, najbanalniejszym spośród wielu różnych intonacji, w jakich do niej przemawiał. – Tesso! – Co, najdroższy? – Czy mam w to uwierzyć? Sądząc po twoim zachowaniu muszę to przyjąć za prawdę. Przecież nie straciłaś zmysłów! Można by pomyśleć, że tak... Moja żona! Moja Tessy!... Nic w tobie nie usprawiedliwia takiego przypuszczenia?

– Nie – odpowiedziała – jestem przy zdrowych zmysłach. – A jednak... – Spojrzał na nią pustymi oczami, potem powtórzył osłupiały: – Dlaczego nie powiedziałaś mi tego wcześniej?... Ach, prawda... Próbowałaś mi to jakoś powiedzieć, lecz ci przeszkodziłem... Pamiętam... Te i inne jego słowa były tylko mechaniczną, powierzchowną paplaniną, podczas gdy głąb jego duszy zupełnie zdrętwiała. Odwrócił się i oparł o krzesło. Tessa poszła za nim na środek pokoju, tam gdzie się zatrzymał, i patrzała na niego oczami, w których nie było łez. Po chwili uklękła przed nim i pochyliła się do jego stóp. – W imię naszej miłości przebacz mi! – szepnęła suchymi wargami. – Przecież ty tak samo zawiniłeś, a ja ci przebaczyłam. Gdy nie odpowiadał, powtórzyła: – Przebacz mi, jak ja tobie przebaczyłam. Ja przebaczam ci, Angelu. – Tak, tak. Wiem... – Ale ty mi nie przebaczasz? – Ach, Tesso, w tym wypadku trudno jest zastosować to słowo! Byłaś jedną osobą, teraz jesteś inną. Boże, czyż przebaczenie ma co wspólnego z podobnie groteskowym... kuglarstwem?! Umilkł, jak gdyby zastanawiając się nad tym określeniem i nagle wybuchnął strasznym śmiechem, śmiechem nienaturalnym i upiornym jak śmiech potępionych. – Przestań, przestań!... To mnie zabija! O, miej litość nade mną! Miej litość! Nie odpowiedział i Tessa, śmiertelnie blada, zerwała się z klęczek. – Angelu, Angelu! Co znaczy ten twój śmiech? – krzyknęła. – Czy wiesz, jak mnie to boli? Potrząsnął głową. – Tak sobie roiłam, tęskniłam, modliłam się, żeby cię uczynić szczęśliwym! Jakaż byłaby to dla mnie radość, gdyby mi się to udało! Jakąż niegodną żoną byłabym, gdybym tego nie potrafiła dokonać! Tak właśnie czułam, Angelu! – Wiem. – Myślałam, że mnie kochasz, Angelu, że mnie kochasz taką, jaką jestem naprawdę. Jeżeli tak jest istotnie, to jakże możesz patrzeć na mnie w ten sposób i tak do mnie mówić? To mnie przeraża! Gdy cię już pokochałam, pokochałam na zawsze bez

względu na wszelkie zmiany, bez względu na wstyd, dlatego że to właśnie ty. O nic więcej nie pytam. Więc jakże ty, mój mąż, możesz przestać mnie kochać? – Powtarzam, że nie jesteś tą kobietą, którą pokochałem. – Więc kogo pokochałeś? – Inną kobietę w twojej postaci. W słowach Clare'a znalazła potwierdzenie swych własnych dawnych przeczuć i niepokojów. Więc uważał ją za rodzaj oszustki, za kobietę występną pod maską niewinności. Gdy to zrozumiała, na jej pobladłej twarzy odmalowało się przerażenie, policzki jej zwiotczały, a usta wyglądały jak mały, krągły ot worek. Potworna świadomość, że ma o niej takie mniemanie, ugodziła ją śmiertelnie, aż się zachwiała. Clare zbliżył się do niej myśląc, że upadnie. – Usiądź, usiądź – powiedział łagodnie. – Jesteś chora. To zupełnie naturalne. Usiadła nie wiedząc, gdzie się znajduje. Wyraz osłupienia nie schodzący z jej twarzy i spojrzenie jej oczu przejmowało go dreszczem. – A więc nie należę już do ciebie, Angelu? – zapytała bezradnie. – On powiada, że kocha nie mnie, lecz jakąś inną kobietę, podobną do mnie... – skarżyła się. Pod wpływem tego obrazu rozżaliła się nad sobą jak nad jakimś obcym, komu wyrządzono krzywdę. Stopniowe zrozumienie swego położenia napełniło jej oczy łzami. Odwróciła się i wybuchnęła rozpaczliwym płaczem. Widząc tę zmianę Angel poczuł ulgę, gdyż wrażenie, jakie ta sprawa wywarła na Tessie, zaczęło go gnębić niewiele mniej niż własny ból z powodu tego odkrycia. Czekał cierpliwie, apatycznie, póki jej rozżalenie nie zaczęło się uspokajać, a wybuch płaczu nie przeszedł w przerywane łkanie. – Angelu – powiedziała nagle, już nie suchym, rozdzierającym tonem przerażenia, lecz zwykłym głosem – więc uważasz mnie za zbyt zepsutą, żebyśmy mogli żyć razem? – Na razie nie czuję się zdolny do zastanowienia się nad tym. – Więc nie będę cię prosiła, byś mi pozwolił żyć z tobą, Angelu, gdyż nie mam już do tego prawa. Nie napiszę, jak to chciałam zrobić, do matki i sióstr i nie zawiadomię ich, że wzięliśmy ślub. Nie będę już tą dobrą gosposią, jak to sobie obiecywałam i jaką miałam być przez ten cały czas, zanim mieliśmy zamieszkać u siebie. – Czyżby?

– Nie, nie zrobię nic, o ile sam mi tego nie każesz. Jeżeli mnie opuścisz, nie pójdę za tobą, a jeżeli się do mnie już nigdy nie odezwiesz, nie zapytam dlaczego, dopóki sam mi na to nie pozwolisz. – A jeżeli każę ci coś zrobić? – Będę ci posłuszna jak nędzna niewolnica, nawet gdybyś mi kazał umrzeć. – Jesteś doprawdy bardzo dobra. Ale uderza mnie dysharmonia między twoją obecną gotowością do poświęceń i twoim dawnym instynktem samozachowawczym. Były to pierwsze słowa wrogie, lecz wysilać się wobec Tessy na wyszukane sarkazmy byłoby tym samym, co ciskać je w stronę psa lub kota. Nie potrafiła ocenić tych subtelności, zrozumiała tylko, że w słowach jego brzmiała wrogość i że dyktował je gniew. Milczała więc nie wiedząc, że w tej chwili Angel stara się zdławić uczucie, jakie miał dla niej. Ledwie widziała łzę ściekającą wolno po jego policzku, łzę tak dużą, że pory skóry, po której płynęła, wydawały się powiększone niby przedmiot leżący pod mikroskopem. Tymczasem umysł Angela zaczął się rozjaśniać; stopniowo zdawał sobie dokładniej sprawę, jaką straszną i całkowitą zmianę wyznanie jej wniosło w jego życie, w jego cały świat. Starał się rozpaczliwie rozejrzeć w nowych warunkach, w jakich się znalazł. – Trzeba było obrać konsekwentnie jakąś drogę, ale jaką? – Tesso – powiedział tak łagodnym tonem, na jaki tylko potrafił się zdobyć. – W tej chwili nie mogę zostać dłużej w tym pokoju. Muszę trochę się przejść. Wyszedł spokojnie z pokoju, a dwa kieliszki wina, które nalał do kolacji – jeden dla niego, drugi dla niej – pozostały nie tknięte. Tak zakończyła się ich weselna uczta! A zaledwie przed trzema godzinami pośród czułych igraszek pili herbatę z jednej filiżanki... Trzaśniecie drzwiami, mimo że zamknął je ostrożnie, obudziło Tessę z odrętwienia. Odszedł, więc i ona nie może tu pozostać. Narzuciwszy spiesznie okrycie otworzyła drzwi i wybiegła za nim, zgasiwszy przedtem świece, jak gdyby nie miała nigdy tu powrócić. Deszcz ustał i noc była jasna. Wkrótce dogoniła go, gdyż Clare szedł wolno i bez celu. Jego sylwetka obok jej szarej, lekkiej postaci wyglądała czarno, ponuro i niedostępnie. Dotknięcie klejnotów, z których przez chwilę była tak dumna, wydało się jej szyderstwem. Clare słysząc kroki obejrzał się, lecz jej obecność zdawała się nie robić na nim żadnego wrażenia; szedł dalej pod pięcioma ziejącymi pustką łukami wielkiego mostu znajdującego się na wprost domu.

Na drodze deszcz napełnił wodą ślady kopyt końskich i krowich, lecz padał zbyt krótko, by je zmyć zupełnie. W tych miniaturowych kałużach dostrzegała odbijające się gwiazdy, lecz obraz ten znikał szybko, gdy je mijała. Nie wiedziałaby, że świecą nad jej głową, gdyby ich tu nie ujrzała – gigantyczne światy odbite w tak nędznych zwierciadełkach. Miejscowość, do której dziś przyjechali, położona była w tej samej dolinie co Talbothays, lecz o parę mil niżej w dół rzeki. Dalej od domu droga wiła się poprzez łąki i Tessa mając przed sobą otwartą przestrzeń nie traciła męża z oczu; szła za nim nie usiłując zbliżyć się ani zwrócić na siebie jego uwagi, lecz z jakąś niemą, bezmyślną wiernością. Po pewnym jednak czasie bezszelestnie zbliżyła się do niego, lecz i wtedy do niej nie przemówił. Gdy człowiek uczciwy przekona się, że został oszukany, budzi się w nim często niezwykłe okrucieństwo, toteż Clare był w tej chwili okrutny, ale widocznie na świeżym powietrzu ochłonął i postanowił nie działać impulsywnie. Tessa wiedziała, że obecnie Angel widzi ją bez żadnych osłonek, w całej nagości. A Czas śpiewał jej swój satyryczny psalm: Gdy twarz odsłonisz, kto cię kochał, teraz znienawidzi I mocą przeznaczenia stracisz swą urodę. Życie twe jak liść opadnie, jak deszcz się rozproszy, Zasłoną głowy ból się stanie, koroną – cierpienie. Szedł dalej, pogrążony w głębokiej zadumie, a jej towarzystwo nie miało już mocy, by przerwać lub odwrócić tok jego myśli. Jakże małe znaczenie miała teraz dla niego jej obecność! Nie mogła się powstrzymać, by do niego nie przemówić: – Cóż ja takiego zrobiłam? Co zrobiłam? To, co ci powiedziałam, nie zmienia nic w mojej miłości do ciebie ani jej w niczym nie przeczy. Chyba nie przypuszczasz, Angelu, że obmyśliłam to sobie z góry, prawda? Przyczyna twego gniewu istnieje tylko w twojej wyobraźni, nie we mnie. O, tak, nie we mnie, nie jestem wcale tą fałszywą kobietą, za jaką mnie uważasz! – Hm... Dobrze, moja żono, może nie jesteś fałszywa, ale już nie ta sama... Nie, nie ta sama! Lecz nie doprowadzaj mnie do tego, bym ci miał robić wyrzuty. Przysiągłem sobie, że się od nich powstrzymam. Zrobię wszystko, by tego uniknąć.

Ale Tessa, ogarnięta rozpaczą, usprawiedliwiała się dalej i mówiła może to, o czym powinna była raczej milczeć. – Angelu, Angelu, byłam wtedy dzieckiem, tak, dzieckiem jeszcze, kiedy się to stało. Nie znałam wtedy zupełnie mężczyzn. – Przyznaję, że grzech, jakiego dopuszczono się względem ciebie, jest większy niż twój własny. – Więc nie przebaczysz mi? – Przebaczam ci, ale przebaczenie to jeszcze nie wszystko. – Nie kochasz mnie już? Na to pytanie nie odpowiedział. – Słuchaj, moja matka twierdzi, że takie rzeczy zdarzają się czasem. Zna podobno wypadki gorsze od mojego a mimo to mąż nie brał tak tego do serca i pogodził się z tym. A przecież żona z pewnością nie kochała go tak, jak ja kocham ciebie. – Tesso, przestań już argumentować. Różne sfery mają różne obyczaje. Chcesz, abym powiedział, że jesteś ciemną chłopką, nieświadomą różnic istniejących wśród społeczeństwa. Nie wiesz sama, co mówisz. – Jestem chłopką tylko ze względu na moje położenie, nie z pochodzenia! Powiedziała to pod wpływem gniewu, który zaraz minął. – Tym gorzej dla ciebie. Uważam, że ten proboszcz, który wydobył na światło twój rodowód, zrobiłby lepiej, gdyby trzymał język za zębami. Nie mogę się powstrzymać od tego, by nie łączyć twego braku woli z upadkiem twego rodu. Potomkowie strupieszałych rodów mają strupieszałą wolę i strupieszałe obyczaje. Boże, dlaczego mówiąc mi o swoim pochodzeniu dałaś mi jeszcze jeden powód, bym tobą pogardzał? Oto uważałem cię za świeże dziecię natury, a ty jesteś tylko spóźnioną latoroślą zdegenerowanej arystokracji! – Jeśli o to chodzi, to mamy tu wiele rodzin podobnych do mojej. Przodkowie Retty byli niegdyś właścicielami obszernych włości, tak samo przodkowie mleczarza Billeta. A Debbyhouse, który jest teraz woźnicą, pochodzi ze starego rodu de Bayeux. Znajdziesz w tej okolicy wiele takich rodzin. To szczególna cecha naszego hrabstwa i nic na to nie poradzę. – Tym gorzej dla hrabstwa.

Ogół tych zarzutów przyjmowała bez protestu, nie starając się zrozumieć, o co mu właściwie chodzi. Nie kochał jej tak, jak kochał przedtem, a wszystko inne było jej obojętne. Szli, dalej w milczeniu. Opowiadano sobie później, jakoby pewien wieśniak z Wellbridge, który wyszedł tej nocy po doktora, spotkał na pastwisku tych dwoje kochanków idących w milczeniu, jedno za drugim, bardzo wolnym krokiem, niby w żałobnym pochodzie, a rzuciwszy okiem na ich twarze zauważył, że były smutne i czymś zatroskane. Powracając później spotkał ich na tym samym polu i widział, że oboje przechadzają się równie wolno jak przedtem, nie bacząc na spóźnioną porę i na posępną noc. Zafrasowany własnymi sprawami i chorobą w domu, nie zwrócił uwagi na to ciekawe zdarzenie, o którym sobie przypomniał znacznie później. W przerwie między pierwszym i drugim spotkaniem wieśniaka Tessa mówiła do męża: – Nie mogę znieść myśli, że na całe życie stałam się przyczyną twego nieszczęścia. Rzeka jest stąd niedaleko. Mogę skończyć z sobą. Nie boję się. – Nie chcę dołączyć do moich szaleństw grzechu morderstwa – odpowiedział. – Zostawię karteczkę, że zrobiłam to z własnej woli z powodu mej hańby. Wtedy nie będzie ci można nic zarzucić. – Nie mów tak nierozsądnie. Nie chcę o tym słyszeć! To nonsens myśleć tak w wypadku, który nadaje się raczej do szyderczego śmiechu niż do tragedii. Widzę, że nie zdajesz sobie sprawy z całej doniosłości tego nieszczęścia. Dziewięć dziesiątych ludzi, gdyby je znało, uważałoby to wszystko za niezły żart. Proszę cię, zrób to dla mnie, wracaj do domu i połóż się spać. – Dobrze – odpowiedziała posłusznie. Skręcili przypadkowo na drogę wiodącą do znanych ruin opactwa cystersów położonego za młynem, który przed wiekami należał do klasztornych włości. Młyn pracował dalej, gdyż żywność jest stale i nieustannie potrzebna; opactwo znikło, gdyż wszelkie wierzenia są przemijające. Widzimy ciągle, że starania o zaspokojenie potrzeb doczesnych są trwalsze niż próby zaspokajania potrzeb wiecznych. Krążąc ciągle dookoła, młodzi nie bardzo oddalili się od domu i by powrócić, Tessa musiała tylko przejść przez duży kamienny most na rzece i kilkanaście jardów drogą. Powróciwszy zastała wszystko tak, jak zostawiła, ogień jeszcze nie wygasł. Była na dole nie dłużej niż minutę i udała się

do pokoju, w którym złożono ich rzeczy. Tutaj usiadła na brzegu łóżka rozglądając się dookoła niewidzącym wzrokiem, po czym zaczęła się rozbierać. Przysunęła bliżej świecę i światło jej padło na baldachim z białej dymki rozpostarty nad łóżkiem; coś pod nim wisiało – podniosła świecę, by zobaczyć: była to gałązka jemioły. Natychmiast domyśliła się, że to Angel ją tam zawiesił. W ten sposób tłumaczyła się tajemnica owej zagadkowej paczki, tak trudnej do zrobienia i przewiezienia, której zawartości nie chciał jej wyjawić mówiąc, że czas wkrótce wyjaśni jej przeznaczenie. Powiesił tę jemiołę, ogarnięty zapałem i wesołością. Jakże absurdalnie i niewłaściwie wyglądała w tej chwili! Nie miała już czego się obawiać ani czego spodziewać, gdyż było mało prawdopodobne, by Angel dał się ubłagać, więc położyła się, smutna i zgnębiona. Radosne podniecenie zwykle nie pozwala zasnąć, gdy tymczasem troska, o ile przestaje być przedmiotem rozmyślań, usposabia do szukania zapomnienia i spoczynku, toteż po kilku minutach samotna, opuszczona Tessa zapomniała o swym istnieniu wśród pachnącej ciszy pokoju, który był może niegdyś ślubną komnatą jej przodków. Późno w nocy Clare również zwrócił swe kroki do domu. Wszedłszy cicho do salonu zapalił świecę i z wyrazem twarzy człowieka, który powziął jakieś postanowienie, rozpostarł kilka koców na starej, wypchanej końskim włosiem kanapie, przygotowując sobie jakie takie posłanie. Zanim się położył, zdjął obuwie, wszedł cicho po schodach i zaczął nasłuchiwać pod drzwiami Tessy. Jej równomierny oddech świadczył, że głęboko zasnęła. – Dzięki Bogu! – szepnął do siebie. Mimo to poczuł gorycz na myśl – może bliską prawdy, lecz niezupełnie słuszną – że Tessa, zrzuciwszy ciężar swego życia na jego barki, teraz beztrosko spoczywa. Miał już schodzić na dół, lecz niezdecydowany, odwrócił się znów i spojrzał na jej drzwi. W tej chwili wzrok jego padł na twarz jednej z pań d'Urberville, której portret znajdował się tuż nad drzwiami pokoju Tessy. W świetle świecy obraz był po prostu odrażający. Wydało mu się w tej chwili, że w rysach tej kobiety czyta jakąś złowrogą zawziętość i chęć zemsty nad rodem męskim; jej suknia o kroju z czasów królowej Karoliny była wycięta w ten sam sposób, w jaki Tessa odwinęła górną część swojej dla włożenia naszyjnika. Raz jeszcze doznał przykrego wrażenia, że Tessa jest do niej podobna. To przecięło jego wątpliwości. Odwrócił się i zszedł ze schodów.

Był zimny i spokojny; jego małe, zaciśnięte usta wskazywały, że posiada moc panowania nad sobą; twarz zachowała jeszcze ten sam straszny, kamienny wyraz, jaki przybrała od chwili, gdy usłyszał jej wyznanie. Była to twarz mężczyzny, który przestał już być niewolnikiem swej namiętności, mimo że wyzwolenie to nie dało mu zadowolenia. Był po prostu zamyślony nad rozdzierającą przypadkowością ludzkich doświadczeń zmieniających tak nieoczekiwanie całe życie. Nie wyobrażał sobie, by w kobiecie mogło się mieścić tyle czystości, słodyczy i dziewiczego wdzięku, ile widział w Tessie przez cały czas, gdy ją uwielbiał. Tak było jeszcze godzinę temu, a teraz: “Tak mało się zmieniło, a znikły całe światy!" Rozumował błędnie przypuszczając, że serce jej nie wyraża się na jej twarzy, tak świeżej i uczciwej, lecz Tessa nie miała po swojej stronie obrońcy, który by go z błędu wyprowadził. “Czy to możliwe – myślał dalej – by jej oczy, których wyraz zgadzał się zawsze z tym, co mówiła, widziały poza tym widomym mu światem świat inny, pełen przeciwieństw i niezgody?" Wyciągnął się na posłaniu w salonie i zgasił światło. Noc wsunęła się cicho, apatyczna i obojętna, noc, która już pochłonęła jego szczęście, a teraz trawiła je bezszelestnie, gotowa do pochłonięcia szczęścia tysięcy innych ludzi z równym spokojem i obojętnością.

Rozdział 36 Clare wstał przy świetle brzasku szarego jak popiół i skradającego się, jak gdyby był uczestnikiem jakiejś zbrodni. Miał przed sobą kominek pełen wygasłych popiołów i stół nakryty do kolacji, na którym stały dwie nie tknięte szklanki zwietrzałego i zmętniałego wina, puste krzesło Tessy i swoje własne oraz inne meble, z ich wiecznym wyrazem bezradności i nieznośnego pytania: “Co będzie dalej?" Na górze nie słyszał żadnego dźwięku, lecz po chwili rozległo się pukanie do drzwi. Przypomniał sobie, że to pewnie wieśniaczka, która podczas ich pobytu miała im posługiwać. Obecność trzeciej osoby w domu byłaby teraz nad wyraz uciążliwa, więc będąc już zupełnie ubrany otworzył okno i powiedział jej, że dziś rano dadzą sobie radę bez jej pomocy. Miała w ręku bańkę z mlekiem, więc poprosił, by ją postawiła pod drzwiami. Po odejściu kobiety poszukał w komórce drew i pośpiesznie rozpalił ogień. W spiżarni było pełno jaj, chleba i masła i wkrótce śniadanie było gotowe, gdyż Clare podczas pobytu w mleczarni nauczył się łatwych gospodarskich zajęć. Dym z płonącego drzewa trysnął z komina kolumną o głowicy w kształcie lotosu, a przypadkowi przechodnie zauważywszy go pomyśleli o nowozaślubionej parze i zazdrościli im szczęścia. Angel raz jeszcze rzucił okiem dokoła i stanąwszy w dole schodów zawołał tonem zdawkowej uprzejmości: – Śniadanie gotowe! Otworzył frontowe drzwi i przeszedł się trochę w rannym powietrzu. Gdy po krótkiej chwili powrócił, Tessa znajdowała się już w salonie ustawiając machinalnie na stole przybory do śniadania. Była ubrana, a ponieważ od chwili, gdy ją zawołał, upłynęło zaledwie parę minut, musiała być gotowa lub prawie gotowa, zanim ją zawiadomił o śniadaniu. Włosy jej były zebrane w gruby węzeł w tyle głowy; miała na sobie jedną z nowych sukienek, z bladoniebieskiej wełny, ozdobioną białym żabocikiem. Wydawało się, iż ma zmarzniętą twarz i ręce; zapewne po ubraniu się długo siedziała sama w nieopalonym pokoju. Uprzejmy ton, jakim Clare ją zawołał, widocznie wskrzesił w niej iskrę nadziei, lecz gdy na niego spojrzała, iskra ta zgasła. Doprawdy, widziało się w nich już tylko popioły dawnej płomiennej miłości. Po gorączce rozpaczy poprzedniej nocy nastąpiło otępiałe przygnębienie; zdawało się, że nic

już nie zdoła rozpalić w nich na nowo wrażliwości i żarliwego uczucia. Przemawiał do niej łagodnie, a ona odpowiadała mu z tym samym pozornym spokojem. Wreszcie podeszła do niego patrząc w zaostrzone rysy jego twarzy jak ktoś, kto sobie nie uświadamia, że jest również widziany. – Angel! – powiedziała i urwała dotykając go palcami lekko niby tchnieniem wietrzyka, jak gdyby nie wierzyła, że oto stoi przed nią człowiek z krwi i kości, ten sam, który ją niegdyś kochał. Oczy jej były jasne, blade policzki jeszcze nie straciły swej zwykłej okrągłości, a nieobeschłe łzy zostawiły na nich błyszczące ślady; usta, zazwyczaj tak mocno czerwone, stały się prawie tak blade jak policzki. Prąd życia był w niej wciąż jeszcze silny, lecz pod naciskiem męki duchowej pulsował takimi przerywanymi falami, że byle drobnostka wystarczyłaby, by ją wpędzić w chorobę, przygasić jej wspaniałe oczy i wysuszyć wargi. Wyglądała na istotę doskonale czystą. Natura w swej kapryśnej przebiegłości nadała jej twarzy taki wyraz dziewczęcości, że Angel patrzył na nią zdumiony. – Tesso! – zawołał – powiedz, że to nieprawda! To nie może być prawda! – To prawda. – Wszystko? Co do słowa? – Wszystko, co do słowa. Spojrzał na nią błagalnie, jak gdyby pragnął usłyszeć z jej ust kłamstwo, któremu – wiedząc, iż jest kłamstwem – gotów był przy pomocy sofistycznych wywodów nadać pozór prawdy. Ale ona raz jeszcze powtórzyła: – To prawda. – Czy żyje? – zapytał Angel. – Dziecko umarło. – Ale on? – On żyje. Rozpacz odmalowała się na jego twarzy. – Czy mieszka w Anglii? – Tak. Zrobił niezdecydowanie kilka kroków. – Jestem w takim położeniu... – zaczął mówić gwałtownie – myślałem... Każdy mężczyzna na moim miejscu myślałby tak samo... że wyrzekłszy się wszelkiej ambicji, by

zdobyć żonę z wyższych sfer społecznych, majętną, obeznaną ze światem... zapewnię sobie nieposzlakowaną, wieśniaczą uczciwość, tak niewątpliwą jak różowość policzków... Tymczasem... Ale miałem ci nie robić wyrzutów i nie będę ich robił. Tessa tak dobrze rozumiała jego położenie, że dopowiedzenie reszty było niepotrzebne. W tym właśnie było całe nieszczęście. Zrozumiała, że ten człowiek stracił na raz wszystko. – Słuchaj, Angelu, nie pozwoliłabym, by doszło do naszego małżeństwa, gdybym nie wiedziała, że istnieje dla ciebie ostatnie wyjście... Chociaż... miałam nadzieję, że nigdy nie zechcesz... Głos jej zabrzmiał chrapliwie. – Jakie wyjście? – Sposób uwolnienia się ode mnie. Wszak możesz się ode mnie uwolnić. – W jaki sposób? – Biorąc ze mną rozwód. – Boże wielki! Jak możesz być taka naiwna! Jakże mogę się z tobą rozwieść? – Nie możesz? Po tym, co ci powiedziałam? Myślałam, że moje wyznanie da ci do tego dostateczną podstawę. – Ach, Tesso, jesteś zbyt... zbyt dziecinna... niedojrzała... nieświadoma życia! Sam już nie wiem, jaka jesteś! Nie rozumiesz, czym jest prawo. Widzę, że nie rozumiesz! – Jak to? Więc nie możesz się ze mną rozwieść? – Rzecz prosta, że nie mogę! Głębokie zawstydzenie zmieszane z rozpaczą odmalowało się na jej twarzy. – Myślałam... myślałam... – szepnęła. – O, teraz widzę, za jaką zepsutą dziewczynę mnie uważasz! Wierzaj mi, wierzaj, przysięgam na mą duszę, że nigdy nie przyszło mi do głowy, że tego uczynić nie możesz! Miałam nadzieję, że tego nie zrobisz, ale ani na chwilę nie wątpiłam, że będziesz mógł się ode mnie uwolnić, jeżeli się na to zdecydujesz i kiedy zupełnie... zupełnie przestaniesz mnie kochać! – Myliłaś się – odpowiedział. – W takim razie powinnam była... powinnam była to zrobić wczorajszej nocy... Ale zabrakło mi odwagi... Taka już jestem! – Do czego zabrakło ci odwagi? Gdy nie odpowiadała, chwycił ją za rękę. – Co chciałaś zrobić? – zapytał.

– Skończyć ze sobą. – Kiedy? Pod tym inkwizytorskim tonem zwinęła się z bólu. – Dziś w nocy – odparła. – Gdzie? – Pod twoją jemiołą. – Wielki Boże! W jaki sposób? – zapytał surowo. – Powiem ci, jeżeli nie będziesz się gniewał – odpowiedziała wzdrygając się. – Sznurem od mojego kuferka. Ale nie mogłam się na to zdobyć! Bałam się, żeby to nie rzuciło plamy na twoje nazwisko! To nieoczekiwane wyjaśnienie – nie dobrowolne, lecz wymuszone – widocznie nim wstrząsnęło. Trzymał ją dalej za rękę i odwróciwszy od niej spojrzenie, z oczami spuszczonymi w dół, powiedział: – A teraz słuchaj! Nie wolno ci nawet myśleć o czymś podobnie okropnym! Jak mogłaś! Musisz mi przyrzec jako swemu mężowi, że nie zrobisz tego więcej! – Jestem gotowa ci to przyrzec. Teraz widzę, jak źle postąpiłam. – Źle? To było wprost niegodne ciebie! Nad wszelki wyraz niegodne! – Ależ, Angelu – broniła się patrząc na niego rozszerzonymi oczami pełnymi spokojnego oddania – pomyślałam o tym jedynie dlatego, by cię ode mnie uwolnić, oszczędzić ci skandalu, jaki by wyniknął na skutek naszego rozwodu, o którym sądziłam, że jest możliwy. Inaczej nigdy bym o tym nie pomyślała. W każdym razie byłoby dla mnie za dobrze, gdybym miała to zrobić własnymi rękami. To ty, mój mąż, którego unieszczęśliwiłam, powinieneś był zadać mi ten cios. Chyba kochałabym cię jeszcze bardziej, o ile to możliwe, gdybyś się na to zdecydował, skoro nie masz innego wyjścia, żeby się mnie pozbyć. Czuję się tak bardzo niegodna ciebie!; Jestem taką przeszkodą na twojej drodze! – Przestań! – Dobrze, skoro sobie nie życzysz, nie zrobię tego. Nie chcę ci się w niczym sprzeciwiać. Wiedział, że tak będzie naprawdę. Po wybuchu rozpaczy poprzedniej nocy jej energia zupełnie się wyczerpała i nie trzeba było się obawiać, że zdobędzie się na jakiś czyn gwałtowny.

Tessa usiłowała znów z jakim takim skutkiem zająć się śniadaniem i oboje zasiedli po jednej stronie stołu, tak aby ich spojrzenia nie musiały się spotykać. Z początku oboje czuli się zmieszani tym, że mogą jak zwykle jeść i pić, lecz nie można było tego uniknąć; zresztą żadne z nich nie miało apetytu. Po śniadaniu Clare wstał i określiwszy godzinę, o której należało się go spodziewać na obiad, poszedł do młyna, wykonując w ten sposób machinalnie plan zapoznania się z młynarstwem, co było jedynym konkretnym powodem, dla którego tu przyjechał. Gdy odszedł, Tessa stanęła przy oknie i ujrzała go, jak przechodził przez duży kamienny most wiodący do młyna. Na chwilę most go zasłonił, potem skręcił przez tor kolei żelaznej i znikł. Wtedy bez jednego westchnienia zwróciła uwagę na pokój i zaczęła sprzątać ze stołu i porządkować. Niebawem przyszła posługaczka. Na razie obecność jej była dla Tessy ciężarem, potem – ulgą. O pół do pierwszej zostawiła pomocnicę samą w kuchni i powróciwszy do salonu czekała na ukazanie się sylwetki Angela za mostem. Około pierwszej ujrzała go. Zaczerwieniła się, mimo że był oddalony jeszcze o ćwierć mili. Pobiegła do kuchni, by w chwili gdy wejdzie, podać obiad. Clare udał się najpierw na chwilę do pokoju, gdzie wczoraj oboje myli ręce, i gdy wszedł potem do saloniku, pokrywy z półmisków zostały zdjęte jak za dotknięciem sprężyny. – Co za punktualność! – zauważył. – Widziałam cię przechodzącego przez most – odpowiedziała. Obiad minął na zdawkowej rozmowie o tym, co Angel robił rano w opackim młynie, o sposobach używanych tam przy pytlowaniu mąki; obawiał się, że tutejsza przestarzała maszyneria nie pozwoli mu zapoznać się z ulepszonymi nowoczesnymi metodami, gdyż niektóre z używanych tu metod stosowano jeszcze za czasów, gdy młyn pracował dla zakonników pobliskiego klasztoru leżącego obecnie w gruzach. Zanim minęła godzina, Angel znów wyszedł z domu i powrócił dopiero o zmroku, a wieczór spędził na przeglądaniu papierów. Tessa obawiając się, że mu przeszkadza, po odejściu posługaczki usunęła się do kuchni, gdzie na godzinę wynalazła sobie zajęcie. Clare ukazał się w drzwiach. – Nie powinnaś tak pracować – powiedział. – Nie jesteś przecież moją służącą, lecz moją żoną. Podniosła oczy i twarz jej nieco się rozjaśniła.

– Czyż mam prawo myśleć, że jestem naprawdę twoją żoną? – szepnęła tonem żałosnej ironii. – Chcesz powiedzieć, że jestem nią z imienia? Dobrze, nie wymagam od ciebie nic więcej. – Masz do tego prawo, Tesso, przecież nią jesteś. Co chciałaś przez to powiedzieć? – Nie wiem – odparła pośpiesznie, ze łzami w głosie... – Sądziłam... że skoro nie zasługuję na szacunek... Wszak mówiłam ci już dawniej, że nie zasługuję, i dlatego nie chciałam zostać twoją żoną... ale tak nalegałeś... Wybuchnęła łkaniem i odwróciła się. Każdy inny mężczyzna byłby się uczuł zwyciężony, tylko nie Clare. W głębi jego natury, mimo że był łagodny i uczuciowy, tkwiła jednak jakaś uparta logika, niby w miękkim mule żyła twardego kruszcu, która stępiała i odwracała ostrze usiłujące przez nią przeniknąć. Ona to zagrodziła niegdyś Angelowi drogę do kościoła, a teraz – drogę do Tessy. Zresztą w uczuciu jego było zawsze mniej ognia, a więcej promieniowania, zaś w stosunku do kobiet, kiedy przestawał im wierzyć, przestawał kochać, w przeciwieństwie do wielu wrażliwych natur, których zmysły pozostają odurzone tym, czym w myśli pogardzają. Czekał, dopóki nie przestała płakać. – Chciałbym, żeby choć połowa kobiet w Anglii tak zasługiwała na szacunek jak ty – powiedział w porywie goryczy względem płci niewieściej w ogóle. – To nie jest sprawa szacunku, lecz sprawa zasad moralnych. Mówił jej jeszcze wiele podobnych rzeczy, porwany falą antypatii, która z takim uporem zbija z właściwej drogi dusze proste, z chwilą gdy ich marzenia pozornie z nich zadrwiły. Wprawdzie w głębi pod tą falą płynął nurt współczucia i kobieta światowa potrafiłaby z tego skorzystać, by zdobyć na nowo ukochanego, ale Tessa o tym nie pomyślała. Przyjmowała wszystko jako zasłużoną karę i nie usiłowała się bronić. Niezłomność jej samopoświęcenia była wprost żałosna. Mimo wrodzonej żywości charakteru uważała za słuszne, cokolwiek mówił, i nie siliła się na szukanie odpowiedzi, nie czuła się obrażona, i w tym, jak ją traktował, nie widziała nic złego. Była teraz jakby upostaciowaniem apostolskiej pokory, która w niej znów powróciła na ten pełen egoizmu świat. Ten wieczór, noc i następny ranek spędzili tak samo jak poprzedniego dnia. Tylko raz, jeden jedyny raz – sprawiły to okoliczności – tak dawniej wolna i niezależna Tessa zdobyła się na gest pojednawczy. Stało się to, gdy Angel po raz trzeci wychodził po

posiłku do młyna. Wstając od stołu powiedział: “Do widzenia!" Odpowiedziała mu tym samym i zbliżyła usta do jego ust. On jednak udał, że tego nie widzi, i szybko się odwrócił mówiąc: – Wrócę do domu punktualnie. Tessa zachwiała się jak pod uderzeniem. Ileż to razy usiłował dosięgnąć jej ust wbrew jej woli, jak często mówił wesoło, że jej usta i oddech mają smak mleka, jajek, masła i miodu, co było jej zwykłym pożywieniem, i że z ust jej czerpie życie; mówił jej jeszcze tyle podobnych miłosnych nonsensów! Ale teraz nie dbał już o jej pocałunki. Zauważywszy jej drżenie rzekł łagodnie: – Wiesz, że muszę się zastanowić, co będzie dalej. Trzeba było koniecznie, byśmy przez pewien czas zostali tu razem dla uniknięcia skandalu, jaki by pociągnęło nasze natychmiastowe rozstanie. Ale powinnaś zrozumieć, że robię to tylko dla zachowania pozorów. – Tak – odpowiedziała machinalnie. Angel wyszedł, lecz po drodze do młyna przystanął i przez chwilę żałował, że nie odpowiedział jej w sposób bardziej przyjazny i że jej choć raz jeden nie pocałował. Tak żyli obok siebie podczas tych kilku rozpaczliwych dni, wprawdzie pod jednym dachem, lecz bardziej sobie dalecy niż przedtem, zanim się pokochali. Rozumiała, do czego zresztą sam się przyznawał, że myśl o obraniu dalszej drogi paraliżuje jego wszelkie poczynania. Tyle zdecydowania pod pozorną giętkością przejmowało ją zgrozą. Jego stanowczość była doprawdy zbyt okrutna! Teraz już Tessa nie spodziewała się przebaczenia. Kilka razy przychodziło jej do głowy, by podczas jego nieobecności odejść stąd samej gdzieś daleko, lecz obawiała się, że pomysł ten, zamiast pomóc, mógłby mu zaszkodzić i że byłoby to dla niego upokarzające, gdyby ludzie się o tym dowiedzieli. Tymczasem Angel łamał sobie głowę nad znalezieniem wyjścia. Nie przestawał myśleć, od ciągłego myślenia był wprost chory, myśli go zjadały, wysuszały, pozbawiały całej dawnej wibrującej, giętkiej żywotności. Chodził dokoła powtarzając: “Co robić? Co robić?" – i Tessa to przypadkiem usłyszała. To ją skłoniło do przerwania rezerwy, jaką dotychczas zachowywała, i pomówienia o ich przyszłości. – Przypuszczam, że nie pozostaniesz już ze mną długo, prawda, Angelu? – zapytała, a opuszczone w dół kąciki jej ust zdradzały, że tylko w sztuczny sposób zachowuje na twarzy przymuszony wyraz spokoju.

– Nie mógłbym inaczej – odrzekł – bez pogardzania samym sobą, a może, co gorsze, bez pogardzania tobą. Chcę przez to powiedzieć, że nie mogę z tobą żyć w zwykłym znaczeniu tego słowa. Teraz bez względu na to, co czuję, nie gardzę tobą. Pozwól mi być szczerym, gdyż inaczej nie potrafiłabyś zrozumieć wszystkich nastręczających się trudności. Jakże mógłbym żyć z tobą, skoro ten człowiek żyje? Przecież zgodnie z prawem natury on jest twoim mężem, nie ja. Gdyby nie żył, mogłoby to sytuację zmienić... Zresztą jeszcze nie na tym polega cała trudność, trzeba także wziąć pod uwagę przyszłość innych, nie tylko naszą. Pomyśl o latach, które przyjdą, o dzieciach, które by się nam urodziły – i co będzie wtedy, gdy ludzie dowiedzą się o tej sprawie, a że się dowiedzą, to rzecz pewna. Nie istnieje na świecie taki głuchy zakątek, skąd ludzie nie przyjeżdżaliby i dokąd by nie wyjeżdżali. Pomyśl więc o tych nieszczęsnych istotach z naszej krwi i kości, wzrastających pośród szyderczych uwag, które będą je raniły coraz boleśniej z postępem lat. Jakież to dla nich byłoby bolesne obudzenie! Jakie widoki na przyszłość! Czy mogłabyś mi powiedzieć uczciwie: “Zostań!" – gdy się zastanowisz nad tymi możliwościami? Czy nie uważasz, że powinniśmy raczej cierpliwie znosić nieszczęścia, jakie na nas spadają, niż narażać się na dalsze? Powieki Tessy, ociężałe rozpaczą, były ciągle spuszczone. – Nie mogę powiedzieć ci: “Zostań" – odparła. – Nie mogę. Nie patrzyłam tak daleko w przyszłość. Kobieca nadzieja Tessy – musimy to przyznać – była tak wytrwała i żywotna, że mimo wszystko w tajemnych marzeniach wyobrażała sobie, iż codzienna przytulność ich domowego ogniska potrwa dość długo, by przezwyciężyć chłód Angela nawet wbrew jego postanowieniom. Aczkolwiek w zwykłym tego słowa znaczeniu naiwna, Tessa była jednak prawdziwą kobietą, a instynkt kobiecy pozwalał jej odczuć, jakim atutem byłaby dla niej ta powszednia bliskość. Wiedziała, że jeżeli to jej się nie uda, nic już nie pomoże. Daremnie mówiła sobie, że nie należy opierać nadziei na takiej sztucznej strategii, a mimo to nadziei tej nie potrafiła w sobie zgasić. Gdy Angel wytoczył teraz swój ostatni argument, był on dla niej, jak to powiedziała, zupełnie nowym spojrzeniem na całą sprawę. W istocie, nigdy dotąd nie wybiegła myślą tak daleko, a roztoczony przez niego jasny obraz jej ewentualnych przyszłych dzieci, które by nią pogardzały, boleśnie przekonał jej uczciwe i do głębi szlachetne serce. Proste doświadczenie już ją nauczyło, że w pewnych okolicznościach dobrze jest prowadzić życie uczciwe – lepiej jednak nie żyć wcale.

Podobnie jak wszyscy ludzie, których życie uczyniło przewidującymi, Tessa zdolna była – mówiąc słowami poety Sully Prudhomme'a – usłyszeć twardy wyrok w słowach: “Masz się urodzić!", szczególnie gdy słowa te odnosić się miały do jej własnych dzieci. Taka jest jednak lisia przebiegłość Pani Natury, że Tessa, zaślepiona miłością do Clare'a, zapomniała, że w wyniku tej miłości mogła skazać inne istoty na życie, które sama opłakiwała jako nieszczęście. Toteż takiemu argumentowi nie umiała się oprzeć. Tymczasem Angel, z właściwą naturom przewrażliwionym skłonnością do przeczenia samym sobie, znalazł odpowiedź, która go prawie przestraszyła, gdyż będąc oparta na wyjątkowej fizycznej naturze Tessy, mogła obudzić w niej pewne nadzieje. Zresztą Tessa mogła była powiedzieć: “Wśród wzgórz australijskich lub na równinach Teksasu kogóż by obchodziły moje nieszczęścia i któż by tam potępiał mnie lub ciebie?" – lecz ona wzorem większości, kobiet przyjęła problematyczną ewentualność jako rzecz nieuniknioną. I może miała rację. Serce kobiety odczuwa intuicyjnie nie tylko własną gorycz, lecz i cierpienie swego męża. Jeżeli nawet było wątpliwe, by ludzie obcy robili jakieś zarzuty jemu i jego rodzinie, to te zarzuty mogły go jednak niepokoić rodząc się w jego własnym, tak przerafinowanym mózgu. Minął trzeci dzień po ich zerwaniu. Można by zaryzykować paradoks, że gdyby Angel miał w sobie więcej pierwiastka zwierzęcego, byłby szlachetniejszym człowiekiem. My tego nie twierdzimy. Miłość Clare'a była jednak zbyt wysubtelniona, oparta aż do przesady na wyobraźni, tak bardzo, że aż stawała się niemożliwa. Dla takich natur obecność cielesna bywa czasem mniej pociągająca niż rozłąka, gdyż rozłąka pozwala na stworzenie postaci idealnej i na wygodne zapomnienie o rzeczywistych wadach i ułomnościach. Tessa zauważyła, że jej obecność nie broni już jej sprawy tak zwycięsko, jak się spodziewała. Jego zdanie powiedziane w przenośni wyrażało prawdę: stała się teraz dla niego inną kobietą, nie tą, która wzbudziła w nim pożądanie. – Zastanawiałam się nad tym, co mi powiedziałeś – rzekła wodząc wskazującym palcem po obrusie i opierając czoło na drugiej ręce, ozdobionej obrączką, zdającą się drwić z obojga. – Masz w zupełności słuszność. Tak być musi. Trzeba, żebyś mnie opuścił. – A co będzie z tobą? – Mogę wrócić do domu.. Clare nie pomyślał o tej możliwości. – Czy jesteś tego pewna? – zapytał.

– Zupełnie pewna. Powinniśmy się rozłączyć i uważać przeszłość za niebyłą. Powiedziałeś mi kiedyś, że potrafiłabym zdobywać mężczyzn wbrew ich woli. Gdybyś mnie miał stale przy sobie, może wpłynęłoby to na zmianę twoich planów wbrew twemu przekonaniu i chęci, a potem żałowałbyś tego, a ja cierpiałabym strasznie. – Więc chciałabyś wrócić do domu? – zapytał. – Tak, chcę się z tobą rozstać i wrócić do domu. – A więc niech tak będzie! Nie podniosła na niego oczu, a mimo to zadrżała. Między propozycją a zgodą jest różnica, a różnicę tę odczuła aż nazbyt szybko. – Obawiałam się, że dojdzie do tego – szepnęła zachowując nadal postawę pełną pokory. – Nie skarżę się, Angelu... Uważam, że tak będzie lepiej. To, co powiedziałeś, zupełnie mnie przekonało... Tak, gdyby nawet nikt inny mi tego nie zarzucał, to gdybyśmy zostali razem, może kiedyś po latach rozgniewałbyś się na mnie z jakiegoś błahego powodu i wiedząc to, co wiesz o mojej przeszłości, dałbyś się porwać pokusie i rzuciłbyś mi słowa, które mogłyby być usłyszane przez moje własne dzieci. I to, co mnie teraz tylko boli, wtedy stałoby się udręką nie do zniesienia i zabiłoby mnie! Odejdę stąd... jutro! – Ja również tu nie zostanę. Było mi ciężko zacząć o tym mówić, lecz uważam za pożądane, abyśmy się rozstali, przynajmniej na czas pewien, dopóki nie zorientuję się lepiej w sytuacji i będę mógł do ciebie napisać. Tessa spojrzała ukradkiem na męża. Był blady, nawet drżał, lecz tak jak przedtem przeraziła ją stanowczość ukryta w tajnikach duszy tego łagodnego człowieka, którego zaślubiła; przeraziła ją ta wola poddania uczuć niższego rzędu uczuciom bardziej wzniosłym, substancji – idei, ciała – duchowi. Skłonności, dążenia, nawyki rozwiały się jak suche liście pod władczym wichrem jego idealistycznej wzniosłości. Widocznie zauważył jej spojrzenie, gdyż wyjaśnił: – Myślę o ludziach bardziej pobłażliwie, kiedy jestem od nich z daleka. – I dodał z cyniczną otwartością: – Bóg wie, może kiedyś, zmęczeni tym wszystkim, połączymy się znów... Tysiące ludzi tak zrobiło! Tegoż dnia zaczął się pakować, a Tessa udała się na górę i poszła za jego przykładem. Oboje wiedzieli, że myślą, iż nazajutrz rano mają się rozstać może na zawsze, mimo pozorów ulgi, którymi osłaniali swój postępek; oboje bowiem byli ludźmi, dla których rozstanie nawet tylko pozornie ostateczne jest prawdziwą torturą. Zarówno ona, jak

i on wiedzieli, że aczkolwiek w pierwszych dniach rozłąki urok, jaki wzajemnie na siebie wywierają, spotęguje się bardziej niż kiedykolwiek – a z jej strony niezależnie od dalszych zdarzeń – to jednak czas osłabi jego działanie; praktyczne argumenty, jakimi uzasadniał nieprzyjęcie jej za towarzyszkę życia, mogłyby okazać się jeszcze bardziej słuszne w borealnym świetle oddalenia. Przy tym gdy dwoje ludzi rozstało się, gdy oboje opuścili wspólne ognisko domowe i wspólne otoczenie, wówczas niepostrzeżenie na pustym miejscu zaczynają kiełkować nowe pączki, nieprzewidziane zdarzenia stają w poprzek intencjom, a dawne plany zostają zapomniane.

Rozdział 37 Nadeszła północ i minęła w ciszy, gdyż w dolinie Froom nic nie oznajmiało jej przyjścia. Wkrótce po pierwszej w ciemnym dworze farmera, ongi rezydencji d'Urberville'ów, coś lekko zatrzeszczało. Tessa, zajmująca pokój na górze, usłyszała ów odgłos i obudziła się. Trzeszczenie doleciało z narożnego stopnia schodów, jak zwykle przymocowanego zbyt lekko. Zobaczyła, jak drzwi pokoju otworzyły się i postać jej męża przesunęła się dziwnie ostrożnym krokiem przez potok światła księżycowego. Był tylko w koszuli i spodniach i pierwszy błysk radości zgasł w jej sercu, gdy zauważyła, że oczy jego z dziwnie pustym wyrazem utkwione są przed siebie. Doszedłszy do środka pokoju zatrzymał się i zaczął szeptać tonem nieopisanego smutku: – Umarła, umarła, umarła!... Clare znajdując się pod wpływem jakiegoś gwałtownego wrażenia chodził czasem we śnie, a nawet wypełniał różne dziwne czynności, jak się to zdarzyło tuż przed ślubem, w nocy po powrocie z miasta, kiedy w sypialni walczył przez sen z człowiekiem, który obraził jego narzeczoną. Tessa zrozumiała, że przeciągające się cierpienie moralne wprowadziło go teraz w stan lunatyczny. Wierne zaufanie do niego było tak głęboko zakorzenione w jej sercu, że czy był w pełni przytomności, czy pogrążony we śnie, nigdy się go nie bała. Gdyby był wszedł z pistoletem w ręku, nawet wtedy nie zachwiałaby się jej wiara w jego opiekę. Clare podszedł blisko i nachylił się nad łóżkiem. – Umarła, umarła, umarła!... – powtarzał szeptem. Przez kilka sekund patrzył na nią uporczywym spojrzeniem, pełnym niezmierzonego bólu, po czym nachylił się jeszcze niżej, wziął ją na ręce i otulił prześcieradłem niby śmiertelnym całunem. Następnie podniósłszy ją z pościeli z całym szacunkiem, jaki okazuje się zmarłym, przeniósł przez pokój szepcąc: – Moja biedna, biedna Tessa, najdroższa, najmilsza Tessy! Taka słodka, dobra, wierna... Te pieszczotliwe słowa, tak surowo powstrzymywane na jawie, napełniały niewypowiedzianą słodyczą jej opuszczone i głodne miłości serce. Gdyby nawet chodziło

o uratowanie swego smutnego życia, nie chciałaby żadnym ruchem, żadnym gestem oporu zmienić sytuacji, w jakiej się znalazła. Toteż leżała zupełnie nieruchomo, ledwie śmiąc oddychać, zastanawiając się, co z nią zrobi; w ten sposób pozwoliła, by ją wyniósł na schody. – Moja żona... moja żona umarła, umarła... – powtarzał. Przystanął na chwilę i nie wypuszczając jej z ramion przechylił się nad poręczą schodów. Czy rzuci ją na dół? Instynkt samozachowawczy prawie w niej zamarł i wiedząc, że jutro mają się rozstać może na zawsze, leżała w tej niebezpiecznej pozycji w jego ramionach odczuwając raczej rozkosz niż przerażenie. Gdybyż mogli tak razem spaść i roztrzaskać się! O, jakżeby tego pragnęła! Nie upuścił jej jednak i korzystając z oparcia o poręcz, wycisnął pocałunek na jej ustach – ustach, którymi podczas dnia wzgardził. Potem objąwszy ją znów mocniejszym uściskiem, zaczął schodzić ze schodów. Skrzypienie obluzowanej deski nie obudziło go i zeszedł bezpiecznie na dół. Uwolniwszy na sekundę jedną rękę odsunął zasuwę u drzwi i wyszedł na zewnątrz, uderzywszy lekko o drzwi stopą ubraną tylko w skarpetkę. Nie zwrócił wszakże na to uwagi i mając na dworze więcej wolnej przestrzeni oparł ciało Tessy o swoje ramię, żeby móc ją wygodniej nieść; brak ubrania czynił jej ciężar lżejszym. W ten sposób skierował się w stronę rzeki, oddalonej o kilkanaście jardów. Tessa nie domyślała się jeszcze, co zamierzał zrobić i czy w ogóle miał jakiś plan, i gubiła się w przypuszczeniach czując się niejako osobą trzecią, obcą temu, co się działo. Z zupełnym spokojem oddała mu siebie całą w posiadanie i była szczęśliwa, że uważa ją za swą wyłączną własność, którą może rozporządzać wedle woli. Wiedząc, że wisi nad nią groza jutrzejszej rozłąki, znajdowała pociechę w tym, że w danej chwili uważa ją naprawdę za żonę i nie odpycha jej, nawet gdyby w tym przekonaniu posunął się tak daleko, że przypisałby sobie prawo krzywdzenia jej. Ach, teraz już wiedziała, o czym marzył... o tym niedzielnym poranku, kiedy to niósł ją przez wodę po przeniesieniu tamtych dziewcząt, które kochały go prawie tak gorąco jak ona – jeśli to możliwe, choć Tessa nie chciała w to uwierzyć... Clare nie przeszedł z nią przez most, lecz zrobił jeszcze kilka kroków w stronę młyna, aż wreszcie zatrzymał się nad brzegiem rzeki. Wody jej, płynąc całymi milami przez pastwiska, często rozdzielały się i wijąc w niepotrzebnych skrętach okrążały małe, bez nazwy wysepki, by dalej połączyć się znowu w

jednym szerokim łożysku. Naprzeciw miejsca, dokąd ją przyniósł, znajdował się właśnie jeden z takich dopływów, i dlatego rzeka była tutaj bardziej wezbrana i głęboka. Był tu przez nią przerzucony wąski mostek, lecz jesienny przybór wody zmył poręcz pozostawiając jedynie deskę zawieszoną zaledwie o parę cali ponad wartkim nurtem; powstała w ten sposób wąska kładka, niebezpieczna nawet dla ludzi o wyrobionym poczuciu równowagi. Tessa podczas dnia zobaczyła z okna kilku młodych chłopców, którzy przechodzili przez ową kładkę uważając to widocznie za śmiały wyczyn. Jej mąż zapewne widział to również. Wszedł teraz na kładkę i posuwał się naprzód, wysuwając ostrożnie stopy przed siebie. Czy zamierzał ją utopić? Chyba tak. Miejsce było odosobnione, rzeka dość głęboka i szeroka, by można było uczynić to z łatwością. A niechby ją utopił! Wolałaby raczej to niż jutrzejsze rozstanie i dalsze życie w rozłące. Pod nimi bystry prąd pędził naprzód, burzył się i wirował, zniekształcając i rozbijając odbicie księżyca. Kłaki piany mknęły przed siebie, a zielska porwane przez prąd zatrzymywały się i miotały dokoła palów. Gdyby w tej chwili oboje wpadli do wody, ich ramiona były splątane tak ściśle, że nie mogliby się uratować; byliby zeszli z tego świata prawie bez bólu i nikt nie mógłby już robić zarzutów ani jej, ani jemu za to, że ją poślubił. To ostatnie pół godziny spędzone razem byłoby opromienione miłością, natomiast gdyby dożyli do jego przebudzenia, niechęć do niej byłaby powróciła razem z dniem, a chwila obecna pozostałaby tylko przelotnym jak sen wspomnieniem. Powstała w niej nagła chęć – nie śmiała jednak jej ulec – by zrobić ruch, który by oboje pchnął w odmęt wód. Tessa dowiodła już, jak mało ceni własne życie, lecz nie przyznawała sobie prawa do rozporządzania jego życiem. Clare dotarł z nią bezpiecznie do drugiego brzegu. Teraz znaleźli się na gruntach otaczających opactwo. Ogarnął ją mocniej ramionami i przeszedłszy kilka kroków dalej, doszedł do chóru leżącego w ruinie kościoła. Przy północnej ścianie stał pusty kamienny sarkofag jednego z opatów; niektórzy turyści, obdarzeni nieco makabrycznym humorem, kładli się w nim. W tym sarkofagu Angel ułożył ostrożnie Tessę. Ucałowawszy ją po raz drugi w usta, odetchnął głęboko jak po osiągnięciu jakiegoś upragnionego celu. Potem położył się obok na ziemi, gdzie, śmiertelnie wyczerpany, natychmiast zapadł w głęboki, kamienny sen i leżał nieruchomo jak kłoda. Napięcie duchowe, w jakim zdobył się na ten wysiłek, już minęło.

Tessa usiadła w sarkofagu. Noc, aczkolwiek sucha i jak na tę porę roku łagodna, była jednak dość zimna, by dłuższe leżenie na ziemi prawie bez ubrania było bezpieczne. Gdyby tu Angela pozostawić samemu sobie, byłby prawdopodobnie przeleżał tak do rana i przeziębił się na śmierć. Tessa słyszała już o wypadkach, gdy lunatyk umierał po takim błądzeniu we śnie. Ale jakże ośmieliłaby się go obudzić i powiedzieć mu, co zrobił? Przecież zadręczyłby się, gdyby się dowiedział, jakie szaleństwo popełnił. Mimo to Tessa, wyszedłszy z kamiennej trumny, lekko nim potrząsnęła, nie mogła go jednak obudzić. Trzeba było koniecznie coś przedsięwziąć, gdyż sama zaczęła już dygotać z zimna pod prześcieradłem, którym była okryta. W pierwszych chwilach tej przygody rozgrzewało ją podniecenie, lecz te błogie momenty już minęły. Przyszło jej nagle do głowy, by użyć perswazji, więc zaczęła szeptać mu do ucha z całą stanowczością i zdecydowaniem, na jakie mogła się zdobyć: – Chodźmy dalej, kochanie – i ujęła go łagodnie pod ramię. Odetchnęła z ulgą widząc, że zgodził się bez oporu. Widocznie słowa jej przeniosły go z powrotem w świat sennych wizji, tworząc nowy obraz, gdy mu się zapewne zdawało, że duch Tessy wiedzie go do nieba. W ten sposób przeprowadziła Angela, trzymając go pod rękę, przez kamienny most i oboje wkrótce znaleźli się przed drzwiami dworu. Tessa szła boso i kamienie kaleczyły jej stopy przemarznięte do szpiku kości, natomiast Clare był w wełnianych skarpetach i zdawał się nie odczuwać zimna. Nie napotkała dalej na żadne trudności. Skłoniła go do położenia się na kanapie służącej mu za łóżko, okryła ciepło, po czym rozpaliła z kawałków drzewa ogień, aby się ogrzał. Myślała, że jej krzątanina może go obudzić, i w duchu pragnęła tego, lecz jego wyczerpanie zarówno fizyczne, jak duchowe było tak silne, że nic mu nie przeszkadzało spać. Nazajutrz rano, gdy się tylko zobaczyli, Tessa zorientowała się, że Angel nic nie wie o roli odegranej przez nią w ich nocnej wycieczce, aczkolwiek o ile chodziło o niego samego, musiał zdawać sobie sprawę, że noc miał niespokojną. W istocie tego ranka obudził się z głębokiego snu graniczącego z niebytem; w pierwszej krótkiej chwili mózg jego, niby Samson wstrząsający się, próbował swych sił i odnalazł w swej głębi jakieś niejasne wspomnienia o niezwykłych nocnych zdarzeniach. Ale rzeczywistość wkrótce przeniosła jego myśli na inny przedmiot. Czekał z niepokojem. Wiedział, że wszelkie postanowienie powzięte wieczorem, o ile nie rozwiało się z nastaniem dnia, było prawie na pewno oparte na czystym

rozumowaniu i dlatego powinien mu zaufać, choćby nawet powziął je w odruchu uczucia. W ten sposób w bladym świetle poranka rozpatrywał swą decyzję rozstania się z Tessą już nie pod wpływem wrzącego, gniewnego instynktu, bez tej gwałtownej namiętności, która się do cna wypaliła; z decyzji pozostał już tylko suchy szkielet, lecz Angel jej nie zmienił. Przestał się wahać. Podczas śniadania i gdy pakowali pozostałe drobiazgi, Clare zdradzał oznaki takiego wyczerpania wywołanego przez nocny wysiłek, że Tessa już chciała mu opowiedzieć o wszystkim, co się zdarzyło; pomyślała jednak, że rozgniewałoby go, zmartwiło, zbiło z tropu, gdyby się dowiedział, że instynktownie zdradził się przed nią z miłością, którą rozsądek jego odrzucał; obraziłoby to jego godność, gdyż uczucie swe objawił wtedy, gdy umysł jego był w uśpieniu. I to ją powstrzymało. Miała wrażenie, że byłoby to podobne do wyśmiewania się z człowieka wytrzeźwionego za szaleńcze czyny, jakie popełnił będąc pijanym. Przyszło jej także na myśl, że może pozostało w nim słabe wspomnienie o okazanej jej mimo woli czułości i postanowił o tym nie wspominać w przekonaniu, że ona korzystając ze sposobności zacznie znów błagać, by jej nie porzucał. Clare zamówił listownie w pobliskim miasteczku powóz, który wkrótce po śniadaniu przyjechał. Tessa widziała w tym początek końca, w każdym razie końca chwilowego, gdyż czułość, jaką jej okazał podczas nocnej przygody, obudziła w niej na nowo marzenia o możliwości wspólnego pożycia. Rzeczy zostały włożone na dach powozu i stangret ruszył. Młynarz i stara służąca wyrazili pewne zdziwienie z powodu tego przyśpieszonego odjazdu, lecz Clare wytłumaczył, że młyn nie ma tych nowoczesnych urządzeń, z jakimi chciał się zapoznać, co było do pewnego stopnia prawdą. Zresztą w ich odjeździe nie było nic, co by wskazywało na jakieś nieporozumienie; mogli przecież razem jechać w odwiedziny do przyjaciół. Droga ich wiodła w pobliżu mleczarni, z której kilka dni temu tak radośnie i uroczyście wyjeżdżali, a ponieważ Clare miał do omówienia kilka spraw z panem Crickiem, Tessa nie mogła uniknąć złożenia wizyty pani Crick bez zbudzenia podejrzeń, że małżeństwo ich było nieszczęśliwe. Chcąc odbyć tę wizytę w sposób możliwie dyskretny zostawili powóz przy furtce wiodącej z gościńca do mleczarni i dalszą drogę odbyli pieszo, idąc obok siebie. Zarośla wiklinowe były wycięte i poprzez pozostałe pnie widać było miejsce, dokąd niegdyś Clare

pobiegł za Tessą i nalegał, by została jego żoną; na lewo znajdowało się ogrodzenie, przy którym Tessa stała, oczarowana jego grą na harfie, a w oddali, za oborami – łąka, gdzie zamienili pierwszy pocałunek. Złoto letniego krajobrazu poszarzało, barwy spłowiały, żyzny grunt zamienił się w błoto, a rzeka była zimna. Mleczarz zobaczył ich spoza ogrodzenia dziedzińca i pośpieszył na spotkanie przybierając jowialny wyraz twarzy, z jakim w Talbothays i okolicy było przyjęte witać niedawno poślubioną parę. Wkrótce wybiegła z domu pani Crick i kilka innych znajomych osób, lecz Marianna i Retty nie ukazały się. Tessa dzielnie zniosła podstępne pytania i przyjacielskie żarciki, które jednak dotykały ją w zupełnie inny sposób, niż można było przypuszczać. W milczącym porozumieniu, by swe rozstanie utrzymać w tajemnicy, zarówno mąż, jak i żona zachowywali się w sposób zupełnie naturalny. Potem Tessa musiała wysłuchać ze szczegółami historię Retty i Marianny, aczkolwiek byłaby wolała o tym nie słyszeć. Retty podobno wróciła do ojca, a Marianna odeszła szukając pracy gdzie indziej; obawiano się, by nie zeszła na złą drogę. Dla rozproszenia smutku wywołanego tym opowiadaniem Tessa poszła pożegnać się ze swymi ulubionymi krowami i głaskała każdą po kolei. A gdy przy pożegnaniu ona i Clare stali obok siebie jak ludzie złączeni duszą i ciałem, dla kogoś świadomego prawdy widok ten byłby szczególnie żałosny: na pozór dwa rozgałęzienia jednego życia, jego ramię przy jej ramieniu, rąbek jej spódnicy muskający jego ubranie, oboje zwróceni twarzami do ludzi z farmy, mówiący o sobie przy pożegnaniu “my" – a jednak oddaleni od siebie niby dwa bieguny. Widocznie jednak w ich zachowaniu można było dostrzec pewną sztywność i wymuszoność, pewną niezręczność w podkreślaniu pozornej wspólnoty, tak niepodobną do naturalnej nieśmiałości młodego małżeństwa, gdyż po ich wyjeździe pani Crick rzekła do męża: – Widzi mi się, że jakoś nienaturalnie błyszczały jej oczy. Oboje stali tu niby figury z wosku i mówili jak we śnie. Czy cię to nie uderzyło? Tessa zawsze była jakaś dziwna, a teraz wcale nie wygląda na dumną młodą żonę zamożnego człowieka. Młodzi wsiedli znów do powozu i pojechali w stronę Weatherbury i Stagfoot Lane, tam zatrzymali się w przydrożnej oberży, gdzie Clare odprawił woźnicę z końmi; po odpoczynku kazali się zawieźć w kierunku jej domu przez człowieka obcego, który nie wiedział, co ich łączy. W połowie drogi, gdy minęli Nuttlebury, na skrzyżowaniu dróg

Clare zatrzymał powóz mówiąc do Tessy, że o ile zamierza powrócić do matki, to powinien się z nią rozstać właśnie tutaj. Ponieważ nie mogli rozmawiać swobodnie w obecności woźnicy, prosił, by z nim przeszła kawałek boczną drogą. Gdy Tessa wyraziła zgodę, kazali woźnicy trochę poczekać i sami ruszyli pieszo. – Chcę, byśmy się porozumieli – powiedział łagodnie. – Między nami nie ma gniewu, mimo że jest coś, czego tymczasem nie mogę jeszcze ścierpieć. Postaram się to w sobie stłumić. Gdy tylko zdecyduję się, dokąd wyjechać, zaraz cię o tym zawiadomię. Kiedy już oswoję się z tym wszystkim... o ile to będzie celowe i możliwe – przyjadę do ciebie... Ale dopóki sam się nie zjawię, wolę, żebyś nie próbowała do mnie przyjechać. Ten surowy wyrok wydał się Tessie śmiertelnym ciosem; wiedziała, co o niej myśli, uważał ją za kobietę, która go w podstępny sposób oszukała. Czyż wina jej była aż tak wielka, że zasłużyła na podobną karę? Nie mogła jednak dalej o tym dyskutować, toteż po prostu powtórzyła jego ostatnie słowa: – Dopóki sam do mnie nie przyjedziesz, nie powinnam próbować przyjechać do ciebie? – Tak jest. – Czy mogę do ciebie napisać? – O tak, o ile zachorujesz lub będziesz czego potrzebowała. Mam nadzieję, że to nie nastąpi, więc możliwe, że napiszę do ciebie pierwszy. – Przyjmuję te warunki, Angelu, gdyż sam wiesz najlepiej, jak należy mnie ukarać. Tylko... tylko... niech ta kara nie będzie tak ciężka, abym jej nie mogła znieść! Oto wszystko, co w tej kwestii powiedziała. Gdyby była sprytna, byłaby zrobiła mu scenę, zemdlała lub na tej odludnej drodze wybuchnęła histerycznym płaczem, wtedy, mimo przesadnych skrupułów, jakie go z taką siłą opanowały, pewnie nie zdołałby jej się oprzeć. Ale pokorna cierpliwość Tessy ułatwiła mu zadanie. Do tej uległości przyczyniła się również jej duma – świadcząca może o biernym poddaniu się losowi, tak właściwemu całemu rodowi d'Urberville'ów. Tak zatem czułe struny, jakie mogła była swą prośbą poruszyć w jego sercu, pozostały nietknięte. Dalsza rozmowa dotyczyła tylko spraw materialnych. Wręczył jej paczkę zawierającą znaczną sumę pieniędzy, podjętą w tym celu w banku. Co się tyczy brylantów, do których Tessa miała tylko prawo używalności (tak właśnie Clare rozumiał sens

testamentu), radził, by mu pozwoliła złożyć je w depozycie do banku, na co chętnie się zgodziła. Po omówieniu tych spraw odprowadził ją do powozu i pomógł jej wsiąść. Zapłacił woźnicy i wytłumaczył, dokąd ma ją zawieźć. Zabrawszy swoją walizkę i parasol, jedyne rzeczy, jakie wziął ze sobą, pożegnał się i tak się rozstali. Pojazd wolno wjeżdżał pod górę i Clare śledził go wzrokiem w nieuświadomionej nadziei, że Tessa wychyli się przez okno. Ale jej nie przyszło to nawet do głowy, nie odważyłaby się tego uczynić; zresztą leżała na pół zemdlona. Patrzył więc na jej odjazd i z żalem w sercu zacytował wiersz poety, parafrazując go na własny sposób: “Boga nie ma w niebie: wszystko jest złe na świecie!" Gdy Tessa minęła szczyt wzgórza, odwrócił się i ruszył w swoją stronę, zaledwie zdając sobie sprawę, że kocha ją jeszcze.

Rozdział 38 Stopniowo w miarę posuwania się w głąb doliny Blackmoor, gdy otwierał się przed nią krajobraz z lat dziecinnych, Tessa zaczęła budzić się z odrętwienia. Jej pierwszą myślą było, jak zdoła spojrzeć w oczy rodzicom. Dojechała wreszcie do rogatki stojącej na gościńcu, przy wjeździe do wsi. Otworzył ją jakiś obcy, nie staruszek, który był od wielu lat stróżem rogatkowym i który ją znał; pewnie został zwolniony ze służby na Nowy Rok, kiedy to zwykle zdarzają się takie zmiany. Tessa ostatnio nie miała żadnych wiadomości od rodziny, toteż zapytała, co słychać we wsi. – Nic szczególnego, panienko – odparł. – W Marlott jak to w Marlott, ludziska umierają... Córka Johna Durbeyfielda wyszła za mąż w tym tygodniu za jednego pana, ziemianina, ale wesele odbyło się nie u Johna, tylko gdzie indziej... Pan młody, jak to prawdziwy pan, uważał, że dla rodziny Johna za wysokie progi, żeby mieli być na weselu... Widać nie doszło do niego, że John także pochodzi ze starego ślacheckiego rodu i że do dziś jeszcze ma rodzinne szkielety we własnych grobowcach, choć ich rodzina straciła swe majątki jeszcze za czasów rzymskich. Co prawda, sir John, jak go teraz nazywamy, świętował dzień ślubu, jak tylko mógł, i częstował bez mała wszystkich w całej parafii; a jego żona “Pod Jedną Kropelką" śpiewała piosenki do jedenastej w nocy. Słysząc to Tessa była bliska omdlenia i powiedziała sobie, że wobec tego nie może wracać otwarcie do domu w powozie wraz z całym swoim dobytkiem. Zapytała stróża, czy nie przechowałby na pewien czas jej rzeczy, a gdy się zgodził, odprawiła powóz i sama poszła do wsi boczną dróżką. Ujrzawszy dach ojczysty zadała sobie pytanie, czy odważy się wejść do domu? W zagrodzie tej rodzice byli o nią spokojni, w przekonaniu że córka ich w danej chwili znajduje się gdzieś daleko, w poślubnej podróży ze stosunkowo bogatym człowiekiem, który jej zapewni wielki dobrobyt, tymczasem ona, samotna i opuszczona, zbliża się ukradkiem do starego domu nie mając na świecie innego schronienia. Nie udało jej się tam dotrzeć niepostrzeżenie. Już przy samym ogródku spotkała znajomą dziewczynę, jedną z najbliższych koleżanek szkolnych. Po kilku pytaniach, skąd

Tessa się tu wzięła, koleżanka nie zauważywszy tragicznego wyrazu twarzy przyjaciółki przerwała jej odpowiedź pytaniem: – A gdzież jest ten twój pan małżonek, Tesso? Tessa pośpieszyła z wyjaśnieniem, że został nagle wezwany w interesach, i pożegnawszy się przelazła przez płot i skierowała się do domu. Idąc ogrodową ścieżką usłyszała śpiew matki przy tylnych drzwiach wiodących na podwórze i zbliżywszy się ujrzała panią Durbeyfield na progu, wyżymającą prześcieradło. Gdy skończyła, weszła do sieni nie zauważywszy córki, a Tessa podążyła za nią. Balia stała na zwykłym miejscu, umieszczona na tej samej starej beczce, i matka odłożywszy na bok wyżęte prześcieradło sięgnęła do balii po drugie. – To ty, Tesso? Moje dziecko!... Myślałam, żeś wyszła za mąż, i tym razem już prawdziwie, na dobre!... Posłaliśmy ci jabłecznik... – Tak, mamo. – Więc dopiero masz wyjść za mąż? – Nie, jestem już po ślubie. – Po ślubie! A gdzież twój mąż? – Na pewien czas musiał wyjechać. – Wyjechać? A kiedy wzięliście ślub? Czy tego dnia, coś pisała? – Tak, mamo, we wtorek. – Dziś mamy sobotę, a on już wyjechał? – Tak, wyjechał. – Cóż to ma znaczyć? Niech piekło pochłonie takich mężów, do jakich ty masz szczęście! Słyszysz? – Mamo!... – Tessa podbiegła do Joanny Durbeyfield, złożyła głowę na jej piersi i wybuchnęła łkaniem. – Sama nie wiem, jak ci to mam powiedzieć. Mówiłaś mi i pisałaś, żebym mu się nie przyznawała... Ale ja wyznałam mu wszystko... Nie mogłam się powstrzymać... A on wyjechał!... – Ach, ty wariatko! Ty wariatko! – krzyknęła pani Durbeyfield, w podnieceniu opryskując siebie i Tessę wodą. – Wielki Boże! Że też dożyłam tego, żeby cię tak nazwać, ale powtarzani raz jeszcze, ty wariatko! Tessa zaniosła się rozdzierającym płaczem, naprężenie tylu dni znalazło wreszcie ujście.

– Wiem... wiem... wiem... – mówiła wśród łkań. – Ale... mamo... nie mogłam inaczej... On był taki dobry... czułam... że byłoby podłością oszukiwać go i nie powiedzieć mu wszystkiego. Gdyby... gdyby trzeba było zrobić to raz jeszcze, zrobiłabym to samo... Nie mogłam... nie śmiałam tak przeciw niemu grzeszyć! – Zgrzeszyłaś dostatecznie wychodząc za niego za mąż! – Tak, tak, i to mnie doprowadza do rozpaczy! Ale myślałam... że będzie mógł uwolnić się ode mnie w sposób prawny, gdyby nie chciał się z tym pogodzić... O, gdybyś wiedziała, gdybyś mogła choć w części wiedzieć, jak go kochałam, jak bardzo pragnęłam go mieć, ile wycierpiałam, bo bałam się go utracić, a jednocześnie chciałam być wobec niego uczciwa... Tessa była tak wzburzona, że nie mogąc mówić dalej, opadła bezradnie na krzesło. – Dobrze, już dobrze, co się stało, to się nie odstanie. Nie rozumiem, doprawdy, dlaczego moje dzieci okazują się zawsze głupsze od dzieci innych ludzi... Żeby się też nie móc powstrzymać od wypaplania czegoś, co mogłoby wyjść na jaw dopiero potem, kiedy by już było za późno! – Tu pani Durbeyfield zaczęła wylewać łzy na własny rachunek, jako godna pożałowania matka. – Nie mam pojęcia, co na to powie ojciec – mówiła dalej – przecież ten biedny, głupiec od tamtego dnia nie przestaje rozgadywać u Rollivera czy “Pod Jedną Kropelką" o tym twoim ślubie i jak to teraz, dzięki tobie, jego familia powróci do dawnej świetności. A teraz cóżeś ty narobiła! Ach, wielki Boże! Na domiar złego w tej chwili dały się słyszeć kroki ojca. Nie wszedł jednak od razu i pani Durbeyfield zdążyła szepnąć córce, że sama powtórzy mu tę fatalną wiadomość, a Tessa niech się tymczasem nie pokazuje. Po pierwszym wybuchu rozczarowania Joanna zaczęła godzić się z nieszczęściem Tessy, tak samo jak pogodziła się z jej pierwszym przejściem, jak pogodziłaby się ze słotnym dniem świątecznym czy nieudanym zbiorem ziemniaków; było to coś, co spadło na nich niezależnie od ich winy, bynajmniej nie jako nauka na przyszłość, lecz przypadkowy cios, który należało jakoś znieść. Tessa weszła po schodach na górę i mimochodem zauważyła, że dziecinne łóżeczka zostały ustawione inaczej, a jej własne, stare łóżko zostało przeznaczone dla dwojga najmłodszych dzieci. Dla niej nie było już miejsca w rodzinnym domu. Ponieważ pokój dolny nie miał sufitu, mogła słyszeć wszystko, co się tam działo. Najpierw wszedł ojciec niosąc, jak jej się zdawało, żywą kurę. Zmuszony do sprzedania drugiego konia, został obecnie pieszym przekupniem i nosił towar w koszu przewieszonym

przez ramię. Dzisiejszego ranka niósł ze sobą kurę, jak to często czynił chcąc ludziom pokazać, że pracuje, mimo że kura ze związanymi nogami przeleżała z godzinę pod stołem u Rollivera. – Mieliśmy właśnie całą historię o... – tu Durbeyfield zaczął ze szczegółami opowiadać żonie o sprzeczce powstałej w oberży na temat duchowieństwa, a spowodowanej tym, że Tessa wyszła za mąż za członka rodziny pastorskiej. – Pastorów dawniej tytułowano “sir", tak jak moich przodków – ciągnął dalej – ale dziś, ściśle mówiąc, przysługuje im tylko tytuł urzędników stanu cywilnego. – Ponieważ Tessa nie chciała nadawać rozgłosu swemu małżeństwu, Durbeyfield powstrzymał się od udzielania dalszych szczegółów, lecz spodziewa się, że córka niebawem to życzenie cofnie. Mówił także, że chce zaproponować, by młoda para przybrała nazwisko d'Urberville, w jego pierwotnym nie zniekształconym brzmieniu, jako lepsze od nazwiska pana młodego. W końcu zapytał, czy nie było dziś listu od Tessy. Wtedy pani Durbeyfield oznajmiła mu, że listu nie było, natomiast, na nieszczęście, Tessa przyjechała sama. Gdy wreszcie zrozumiał cały ogrom tej katastrofy, posępna troska, tak rzadko przezeń odczuwana, zgasiła rozweselający wpływ alkoholu. Istotny sens tego zdarzenia mniej jednak dotknął jego drażliwą ambicję niż przypuszczalne wrażenie, jakie może wywołać na obcych. – I pomyśleć tylko, że to musiało się skończyć w taki sposób! – powiedział sir John. – Jakże ja teraz wyglądam z moimi rodzinnymi grobowcami pod kościołem w Kingsbere, wielkimi jak piwnice na piwo pana Jollarda, z moimi przodkami, co to po sześciu czy siedmiu leżą w rzędach, jak prawdziwi z krwi i kości potomkowie rodów, o których pisze się w historii! A co na to powiedzą moi kumple u Rollivera i “Pod Jedną Kropelką"! Będą do mnie mrugali, będą sobie kpili: “A to ci świetna partia, co? Czy to dzięki temu małżeństwu będziesz żył teraz, jak twoi pradziadowie żyli za czasów królów normandzkich?" Słuchaj, czuję, że tego już za wiele! Chyba skończę ze sobą, z moim tytułem i z tym wszystkim. Nie zniosę tego dłużej!... Ale ona może go zmusić, żeby ją zabrał do siebie, skoro się z nią ożenił -dodał po chwili. – Otóż to właśnie. Ale ona nie zechce o tym słyszeć! – Jak myślisz, czy on się z nią naprawdę ożenił, czy to może tak jak z tym pierwszym?

Biedna Tessa usłyszawszy to wszystko nie mogła już słuchać dalej. Myśl, że słowu jej mogą nie wierzyć nawet tutaj, w jej rodzinnym domu, bardziej niż cokolwiek innego zniechęcała ją do pozostania u matki. Jakże nieoczekiwane są ciosy przeznaczenia! Skoro własny ojciec ma do niej tak mało zaufania, to jakże będą jej ufali sąsiedzi i znajomi? Nie, nie może pozostać długo w domu! Toteż pozostała tylko przez parę dni, póki nie otrzymała od Clare'a lakonicznego listu, w którym ją zawiadamiał o swym wyjeździe do północnej Anglii dla obejrzenia pewnej farmy. Pragnąc gorąco dać dowód, że naprawdę przysługuje jej zaszczytne miano jego żony, i chcąc ukryć przed rodzicami, do jakiego stopnia drogi ich się rozeszły, skorzystała z tego listu jako pretekstu do wyjazdu i dała do zrozumienia, że wyjeżdża, by się połączyć z mężem. Starając się obronić go przed zarzutem, jakoby był dla niej niedobry, z pięćdziesięciu funtów otrzymanych od niego dała matce połowę; w ten sposób zaznaczyła, że żona takiego człowieka jak Angel Clare może sobie na to pozwolić. Dodała jeszcze, iż uważa to za drobne zadośćuczynienie za przykrości i upokorzenia, jakich przed laty rodzice doznali z jej powodu. Uratowawszy tym gestem własną godność pożegnała się z rodziną. Po jej odjeździe przez pewien czas w domu Durbeyfieldów odbywały się wesołe pohulanki, “dzięki hojności Tessy" – jak mówiła matka, która naprawdę uwierzyła, że nieporozumienie między młodymi małżonkami zostało zażegnane, gdyż oboje przekonali się, że żyć bez siebie nie mogą.

Rozdział 39 W trzy tygodnie po ślubie Clare znalazł się na wzgórzu, z którego droga prowadziła w dół do dobrze mu znanego ojcowskiego probostwa. Gdy schodził, wieża kościelna stopniowo wyłaniała się na tle wieczornego nieba niby znak zapytania, dlaczego tu przyjechał; w otulonym zmierzchem miasteczku żadna żywa dusza zdawała się, go nie zauważać, a tym mniej oczekiwać jego przybycia. Zjawił się tu niby duch, a odgłos własnych kroków sprawiał mu niemal przykrość, od której rad by się uwolnić. Życie widział teraz zupełnie inaczej. Dotychczas znał je tylko w teorii, teraz zdawało mu się, że poznał je od strony praktycznej, lecz prawdopodobnie mylił się. W każdym razie ludzkość nie miała już dla niego zadumanej słodyczy sztuki włoskiej, lecz upiorne i zastygłe, znane mu z muzeum pozy Wiertza lub szydercze spojrzenie szkiców Van Beersa. Przez te pierwsze trzy tygodnie postępowanie Clare`a nosiło cechy trudnego do opisania bezładu. Usiłował machinalnie wprowadzić w czyn swe plany rolnicze, tak jak gdyby nic się nie stało, stosując w ten sposób rady wielkich mędrców wszystkich wieków, lecz doszedł do przekonania, że niewielu z tych wielkich mędrców dało ze siebie wszystko, by wypróbować wykonalność owych rad. – “Spokoju twego niech nic nie mąci!" – radził moralista pogański. Radę tę Clare uznawał za słuszną, a mimo to miał spokój zmącony. – “Niechaj serce twe niczym się nie niepokoi i niczym nie trwoży" – rzekł Nazarejczyk. Clare zgadzał się z nim chętnie, a jednak serce miał pełne niepokoju. Jakżeby pragnął stanąć oko w oko z tymi dwoma wielkimi myślicielami i poważnie zapytać, jak mężczyzna mężczyznę, w jaki sposób należy te rady stosować. Następnie wpadł w stan takiej upartej obojętności, że w końcu zdawało mu się, iż na własne życie patrzy z biernym zainteresowaniem, jak ktoś obcy. Co jeszcze bardziej potęgowało jego rozgoryczenie, to przekonanie, że główną przyczyną tej katastrofy jest przynależność Tessy do rodziny d'Urberville'ów. Dlaczego z całym stoicyzmem nie wyrzekł się Tessy, by pozostać w ten sposób wierny swym zasadom, kiedy się dowiedział, że dziewczyna pochodzi z tego starego, wycieńczonego rodu, a nie ze świeżych niższych warstw ludowych, jak to było jego marzeniem? Było to odstępstwem od przekonań i za to zasłużenie został ukarany.

Ogarnęło go znużenie i wzrastający niepokój. Zadawał sobie pytanie, czy nie postąpił wobec niej nieuczciwie. Jadł nie wiedząc, co ma w ustach, stracił zmysł smaku i apetyt. W miarę upływu godzin, rozpatrując motywy swego postępowania w długim szeregu minionych dni, widział coraz jaśniej, do jakiego stopnia myśl o posiadaniu ukochanej Tessy łączyła się z każdym jego słowem, czynem i planami przyszłości. Błądząc bez celu tu i tam, zauważył na przedmieściu jakiegoś miasteczka czerwono-niebieski afisz sławiący wielkie korzyści, jakie dla rolnika przedstawia emigracja do Brazylii. Emigranci mogli tam nabywać ziemie na wyjątkowo korzystnych warunkach. Pomysł ten uśmiechnął mu się. Tessa mogłaby ewentualnie przyjechać tam do niego, zaś w owym kraju o tak kontrastowo odmiennych pojęciach i zwyczajach konwencje, jakie tutaj uniemożliwiają ich wspólne pożycie, nie miałyby może większego znaczenia. Krótko mówiąc, nabrał wielkiej chęci do wyjazdu do Brazylii, tym bardziej że pora roku była właśnie do żeglugi bardzo odpowiednia. Powziąwszy to postanowienie pojechał do Emminster, by przedstawić ten plan rodzicom i w jakiś sposób wytłumaczyć im, dlaczego zjawia się bez żony, nie zdradzając przed nimi właściwego powodu ich obecnego rozłączenia. Gdy stanął przed drzwiami:, nów księżyca oświetlał jego twarz, tak jak jego ostatnia kwadra oświetlała ją o tej wczesnej godzinie rodzącego się dnia, kiedy to niósł w ramionach przez rzekę swą żonę na miejsce wiecznego spoczynku mnichów, lecz tym razem twarz jego była o wiele szczuplejsza. Clare nie uprzedził rodziców o swoich odwiedzinach i przyjazd jego zmącił atmosferę probostwa, podobnie jak zimorodek dając nurka mąci spokojne zwierciadło sadzawki. Ojciec i matka znajdowali się w bawialni, lecz obaj bracia byli nieobecni. Angel wszedł do pokoju i cicho zamknął za sobą drzwi. – Drogi Angel! A gdzież jest twoja żona? – zawołała matka. – A to sprawiłeś nam niespodziankę! – Moja żona jest tymczasem u matki. Przyjechałem tu w pośpiechu, gdyż zdecydowałem się na wyjazd do Brazylii. – Do Brazylii? Ależ tam z pewnością mieszkają sami katolicy! – Doprawdy? Nie pomyślałem o tym. Nawet ta niespodzianka ani przykra wiadomość o wyjeździe syna do kraju papistów nie na długo zdołała odwrócić uwagę państwa Clare od naturalnego zainteresowania jego małżeństwem.

– Przed trzema tygodniami otrzymaliśmy od ciebie krótkie zawiadomienie, że jesteście już po ślubie – mówiła pani Clare – a ojciec, jak wiesz, posłał jej dar twej chrzestnej matki. Rzecz prosta, stało się lepiej, że nikt z nas nie był tam obecny, tym bardziej że wolałeś, by ślub odbył się na farmie, a nie w domu jej rodziców. Nasza obecność byłaby cię krępowała, a nam nie sprawiłaby przyjemności. Twoi bracia odczuli to bardzo boleśnie; Teraz, skoro to się już stało, nie będziemy się uskarżali, zresztą ona będzie dla ciebie stosowną żoną, wobec tego, że wybrałeś sobie zawód rolnika, zamiast poświęcić się służbie bożej... A jednak żałuję, żem jej przedtem nie poznała, Angelu, i że wiem o niej tak mało. Nie posłaliśmy jej od nas podarku, gdyż nie wiedzieliśmy, co jej sprawi przyjemność, ale bez wątpienia uczynimy to później. Słuchaj, Angelu, ani ja, ani ojciec nie mamy do ciebie żalu z powodu tego małżeństwa, ale uważaliśmy, że przed okazaniem jej uczucia powinniśmy ją przedtem poznać. A ty nawet nie przywiozłeś jej ze sobą. To wydaje mi się dziwne. Czy coś się stało? Odpowiedział, że jego zdaniem lepiej było, aby Tessa pojechała do swoich rodziców, gdy on uda się do Emminster. – Muszę ci się przyznać, droga mamo – ciągnął dalej – że zawsze moim zamiarem było trzymać ją z dala od was, aż do chwili gdy uznam, że przynosi wam zaszczyt. Ten projekt wyjazdu do Brazylii powstał bardzo niedawno. Jeżeli wyjadę, byłoby z mej strony nierozsądnie zabierać ją ze sobą już w pierwszą podróż. Dlatego aż do mego powrotu zostanie u matki. – Więc nie zobaczę jej przed twoim wyjazdem? Obawiał się, że nie. Powtórzył, że jego pierwotnym zamiarem było nie przywozić jej tu przez pewien czas, żeby w niczym nie urazić ich przesądów ani uczuć oraz jeszcze dla innych powodów, na których mu zależało. Jeżeli uda mu się wyjechać zaraz, to za rok powróciłby do Anglii, a wtedy rodzice zobaczyliby go przed drugim wyjazdem razem z nią. Przyniesiono naprędce przygotowaną kolację i Clare w dalszym ciągu rozwijał przed rodzicami swe plany. Matka czuła się nadal rozczarowana tym, że dotychczas nie poznała synowej. Dawny entuzjazm Angela dla Tessy do tego stopnia wpłynął na jej macierzyńskie uczucia, iż prawie uwierzyła, że podobnie jak z Nazaret mogło wyjść tylko samo dobro, tak z mleczarni w Talbothays mogła wyjść tylko czarująca kobieta. Podczas kolacji nie spuszczała oczu z syna.

– Czy mógłbyś mi ją opisać, Angelu? Jestem pewna, że musi być śliczna! – O, co do tego nie ma najmniejszej wątpliwości! – odpowiedział z zapałem maskującym wewnętrzną gorycz. – Nie ulega również wątpliwości, że, jest czysta i cnotliwa? – Naturalnie. Jest czysta i cnotliwa. – Zdaje mi się, że widzę ją wyraźnie. Mówiłeś mi wtedy, że ma piękną postawę, kształty ładnie zaokrąglone, ciemnoczerwone usta wygięte w łuk, ciemne brwi i rzęsy, piękny, gruby jak lina okrętowa warkocz, i duże, ciemne, niebieskofiołkowe oczy. – Tak jest, mamo. – Widzę ją doskonale. A żyjąc w takim odosobnieniu, naturalnie, nie spotkała jeszcze na swej drodze żadnego obcego młodzieńca, zanim poznała ciebie. – Naturalnie, mamo. – Jesteś jej pierwszą miłością? – Oczywiście. – Bywają dużo gorsze żony niż te różanolice wiejskie dziewczęta, proste i zdrowe, Oczywiście, wolałabym... Ale skoro mój syn ma zostać rolnikiem, może będzie dobrze, gdy jego żona będzie przyzwyczajona do życia wiejskiego. Ojciec zadawał mniej pytań, lecz gdy nadeszła chwila odczytywania rozdziału z Biblii, co następowało zwykle przed odmówieniem wieczornych pacierzy, pastor rzekł do żony: – Skoro przyjechał Angel, uważam, że będzie właściwiej, gdy zamiast kolejnego rozdziału Biblii odczytamy trzydziestą pierwszą przypowieść. – Dobrze – zgodziła się pani Clare – odczytamy słowa króla Lemuela. – (Znała na pamięć rozdział i werset nie gorzej od męża.) – Drogi synu, ojciec postanowił nam przeczytać rozdział przypowieści sławiący cnotliwą żonę. Nie trzeba przypominać, że stosujemy te słowa do twej nieobecnej żony. Niech ją Bóg ma zawsze w swej opiece! Angel poczuł, że coś go ścisnęło za gardło. Stojący w kącie przenośny pulpit ustawiono przed kominkiem, weszło dwoje starych służących l ojciec Angela zaczął odczytywać dziesiąty werset wyżej wspomnianego rozdziału. “Niewiastę mężną któż znajdzie? Nad perły większa jest cena jej. I w nocy wstawała i dała korzyść domownikom swoim i pokarmy służebnikom swoim. Przepasała mocą biodra swoje i wzmocniła ramiona swoje. Doświadcza, że jest dobra skrzętność jej,

a nie gaśnie w nocy pochodnia jej. Dogląda rządu w domu swym, a chleba próżnując nie je. Powstawszy synowie jej błogosławią jej; także i mąż chwali ją mówiąc: wiele niewiast grzecznie sobie poczynały, ale ty je przechodzisz wszystkie." Po skończonej modlitwie matka rzekła: – Nie mogłam powstrzymać się od myśli, jak bardzo rozdział odczytany przez twego drogiego ojca daje się w niektórych szczegółach zastosować do kobiety, którą sobie wybrałeś. Jak widzisz, niewiasta doskonała jest pracownicą, nie próżniakiem ani wielką damą, lecz kobietą, która pracą rąk, głową i sercem przykłada się do dobra innych. “Synowie jej powstawszy błogosławią ją, a mąż chwali ją. Wiele niewiast grzecznie sobie poczynały, lecz ona przechodzi je wszystkie." Ach, Angelu, jakże pragnęłabym ją zobaczyć! Skoro jest czysta i nieskalana, jej ogłada w zupełności by mi wystarczyła. Clare nie mógł już tego słuchać. Oczy miał pełne łez, ciężkich niby krople roztopionego ołowiu. Powiedział spiesznie “dobranoc" tym szczerym i prostym ludziom, których tak bardzo kochał; w sercach ich nie było miejsca dla spraw świata, zagadnień płci czy szatana; istniały one dla nich tylko jako niejasne i obce im pojęcia. Szybko udał się do swego pokoju. Matka podążyła za nim i zapukała do drzwi. Otworzył i ujrzał ją stojącą w korytarzu; oczy miała pełne niepokoju. – Angelu – zapytała – czy zaszło co złego, że zdecydowałeś się tak szybko wyjechać? Jestem pewna, że dziś nie jesteś taki jak zwykle. – Ależ nie, mamo – odpowiedział. – Czy tu chodzi o nią? Słuchaj, synu, teraz wiem, że tak jest, wiem, że tu chodzi o nią! Czyście się przez te trzy tygodnie już posprzeczali? – Ściśle mówiąc, nie posprzeczaliśmy się – odpowiedział – ale... między nami powstało pewne nieporozumienie... – Angelu, czy przeszłość tej kobiety jest bez zarzutu? Wiedziona instynktem matki, pani Clare dotknęła bolesnego punktu – właściwej przyczyny niepokoju, jaki zdawał się miotać jej synem. – Ona jest bez skazy! – odpowiedział czując, że musi powiedzieć to kłamstwo, gdyby nawet miał być za to strącony na wieki do piekła. – A więc wszystko inne nie ma znaczenia! W gruncie rzeczy mało jest w przyrodzie istot bardziej czystych od niewinnego wiejskiego dziewczęcia. Jeżeli na

początku pewien brak ogłady mógł razić twój bardziej wyrobiony smak estetyczny, to – jestem pewna – brak ten da się usunąć pod wpływem twoich nauk i towarzystwa. Ten mimowolny sarkazm, tak straszny w swej ślepej wielkoduszności, dał mu głęboko odczuć to, co po wyznaniu Tessy nie przyszło mu na razie do głowy, a mianowicie, że małżeństwo z nią całkowicie zrujnowało jego przyszłość. Wprawdzie gdy chodziło o niego samego, niewiele dbał o swą karierę, pragnął jednak zdobyć przynajmniej stanowisko przyzwoite ze względu na rodziców i braci. W tej chwili zapatrzył się na świecę, a płomień jej zdawał się milcząco wyrażać, że istnieje po to, by oświetlać twarze ludzi rozsądnych, i że ze wstrętem oświetla twarz oszukanego głupca, który zwichnął sobie życie. Gdy wzburzenie Clare'a minęło, czuł, że chwilami wzbiera w nim gniew przeciw jego biednej żonie za to, że wywołała sytuację, w której był zmuszony oszukiwać własnych rodziców. W gniewie swym niemal przemawiał do niej, jak gdyby znajdowała się w tym samym pokoju. A potem pieszczotliwy głos Tessy, jej żałosne wyrzuty mąciły ciemność, aksamitne dotknięcie jej warg muskało mu czoło i zdawało mu się, że czuje ciepło jej oddechu. Tej samej nocy kobieta, którą oskarżał i przeklinał, myślała o tym, jaki mąż jej jest dobry i wspaniały. Lecz między nimi dwojgiem legł cień głębszy od tego, jaki Angel dostrzegł – cień ten rzucały jego własne przesądy. Mimo całej niezależności sądu, jaką usiłował się kierować, ten postępowy młody człowiek dobrej woli, typowy przedstawiciel pokolenia z ostatnich dwudziestu pięciu lat, pozostał jednak niewolnikiem obyczajów i konwenansów, gdy nieoczekiwanie pozwalał nad sobą zapanować naukom otrzymanym w dzieciństwie. Żaden prorok nie powiedział mu, a on sam nie był dostatecznie prorokiem, by sobie powiedzieć, że w gruncie rzeczy jego młoda żona zasługiwała na pochwałę króla Lemuela, podobnie jak każda inna kobieta obdarzona tą samą nienawiścią do złego, gdyż wartość moralną powinno się cenić nie według osiągnięć, lecz według woli. Zresztą w takich razach osoba będąca blisko traci, gdyż ujawnia swe braki bez osłonek, natomiast osoba znajdująca się daleko ma tę przewagę, że oddalenie nadaje jej skazom artystyczną wartość. Rozpatrując, czym Tessa nie była, nie dostrzegał, czym była, i zapominał, że coś, co zostało uszkodzone, może mieć większą wartość od czegoś, co aczkolwiek bez skaz, jest jednak w lichym gatunku.

Rozdział 40 Podczas śniadania głównym tematem rozmów była Brazylia i wszyscy starali się patrzeć z jak najlepszej strony na projekt Angela związany z uprawą roli w tym kraju, nie bacząc na zniechęcające sprawozdania kilku farmerów, którzy tam wyemigrowali i po roku powrócili do ojczyzny. Po śniadaniu Clare udał się do miasteczka, by zakończyć kilka drobnych spraw i w miejscowym banku podjąć wszystkie pieniądze, jakie posiadał. W powrotnej drodze spotkał Mercy Chant, której postać zdawała się wyłaniać ze ścian kościoła. Niosła do szkoły cały stos Biblii dla swojej klasy. Jej pogląd na życie był tego rodzaju, że zdarzenia budzące w innych współczucie, wywoływały na jej wargach błogi uśmiech; było to usposobienie godne zazdrości, lecz zdaniem Angela wyrobiła je w sobie na skutek nienaturalnego poświęcenia uczuć ludzkich mistycyzmowi. Wiedziała już, że Angel ma wkrótce opuścić Anglię, i powiedziała mu, że projekt ten wydaje się jej doskonały i wielce obiecujący na przyszłość. – Tak, bez wątpienia – odrzekł – pod względem handlowym to niezły projekt, droga Mercy, ale niestety, przerywa ciągłość istnienia. Wolałbym już chyba pójść do klasztoru. – Co? Do klasztoru? Ależ, Angelu! – Co takiego? – Ależ, ty zepsuty człowieku, klasztor to zakonnicy, a zakonnicy to katolicyzm. – ...A katolicyzm to grzech, a grzech to potępienie wieczne! Angelu Clare – zaśmiał się – stan twój budzi we mnie przerażenie... – Protestantyzm jest moją chlubą – przerwała mu surowo. Wtedy Angel wpadając z rozpaczy w iście diabelski humor, w którym człowiek pozwala sobie na szydzenie z własnych zasad, przyciągnął ją bliżej do siebie i z szatańską złośliwością zaczął jej szeptać do ucha najbardziej bluźniercze idee, jakie mu przyszły do głowy. Lecz chwilowy śmiech na widok przerażenia malującego się na jej ładnej twarzy natychmiast zgasł, gdy przerażenie to ustąpiło miejsca wyrazowi przykrości i niepokoju o niego. – Wybacz mi, droga Mercy – powiedział. – Zdaje mi się, że oszalałem.

W duchu przyznała mu rację; spotkanie na tym zakończyło się i Clare wrócił na probostwo. W miejscowym banku oddał na przechowanie klejnoty w oczekiwaniu szczęśliwszych czasów. Wpłacił również do banku trzydzieści funtów, które w razie żądania Tessy miano jej wysłać za kilka miesięcy, i napisał do niej o tym pod adresem jej rodziców w dolinie Blackmoor. Pieniądze te razem z sumą, jaką jej doręczył przy rozstaniu – około pięćdziesięciu funtów – powinny były, jego zdaniem, wystarczyć całkowicie na tymczasowe wydatki, tym bardziej że polecił, by w razie potrzeby zwróciła się do jego ojca. Uważał, że będzie lepiej nie nawiązywać kontaktu między nią i jego rodzicami, toteż nie podał im adresu Tessy, a ponieważ rodzice nie znali właściwej przyczyny ich rozłączenia, więc ani ojciec, ani matka o to nie prosili. Tego samego dnia opuścił probostwo, gdyż to, co mu jeszcze pozostawało do zrobienia, pragnął załatwić możliwie jak najprędzej. Przed rozstaniem się z tym zakątkiem kraju miał jeszcze do spełnienia ostatnie zadanie; musiał zajechać raz jeszcze do dworu w Wellbridge, gdzie spędził z Tessą pierwsze trzy dni ich małżeństwa. Miał tam zapłacić drobną sumę za wynajęcie mieszkania, oddać klucze od zajmowanych przez nich pokoi i zabrać kilka drobiazgów zostawionych tam w pośpiechu. Pod tym dachem zawisł nad nim najgłębszy cień, jaki kiedykolwiek zasnuł mrokiem jego życie. Gdy jednak otworzył drzwi do salonu i zajrzał do wnętrza, pierwszym wspomnieniem, jakie mu się narzuciło, była chwila ich szczęśliwego przybycia w takie jak dziś popołudnie, pierwsza świeża radość, że zamieszkali pod jednym dachem, pierwszy wspólny posiłek, pogawędka przy kominku, gdy trzymali się za ręce. Farmer i jego żona znajdowali się w chwili jego przyjazdu w polu i Clare przez pewien czas został w mieszkaniu sam. Z sercem na nowo wezbranym nawałem nieoczekiwanych uczuć wszedł na górę do jej pokoju, którego nigdy z nią nie dzielił. Łóżko było gładko zasłane, jak je zasłała własnymi rękami tego ranka, gdy stąd wyjechali. Pod baldachimem wisiała jemioła, tak jak ją sam powiesił; po tych trzech czy czterech tygodniach straciła kolor, a liście i jagody pomarszczyły się. Angel zdjął ją i rozkruszył nad kominkiem. Stojąc tam, po raz pierwszy zwątpił, czy w tych warunkach postąpił mądrze, a co ważniejsze, czy szlachetnie. Ale czyż nie został okrutnie oszukany? Targany sprzecznymi uczuciami, ze wzruszeniem, ukląkł przy łóżku mając oczy pełne łez. – O, Tessy – jęknął – gdybyś mi wyznała to wcześniej, byłbym ci przebaczył!

Usłyszawszy na dole kroki podniósł się z kolan i wyszedł na schody. U ich stóp stała jakaś kobieta, a gdy podniosła głowę, poznał bladą, ciemnooką Izę Huett. – Panie Clare – powiedziała – przyszłam tu, by odwiedzić pana i panią Clare i dowiedzieć się, jak się czujecie. Liczyłam na to, że jesteście tu już z powrotem. Znał tajemnicę tej dziewczyny, lecz ona nie odgadła jego własnej; była to uczciwa dziewczyna, kochała go i byłaby równie dobrą lub prawie tak dobrą, praktyczną żoną farmera jak Tessa. – Jestem tu sam – odpowiedział – nie mieszkamy już tutaj. – Wyjaśniając, po co tu przyjechał, zapytał: – W którą stronę udajesz się do domu? – Nie mieszkam już w mleczarni w Talbothays – odpowiedziała. – Dlaczego? Spuściła oczy. – Zrobiło się tam tak smutno, że odeszłam. Mieszkam teraz w tych stronach – wskazała w przeciwną stronę, na kierunek, w którym wiodła jego droga. – Czy wracasz teraz do siebie? Jeżeli chcesz, to cię podwiozę. Jej oliwkowa cera zabarwiła się lekkim rumieńcem. – Dziękuję panu – odpowiedziała. Wkrótce odnalazł farmera, zapłacił za mieszkanie i załatwił kilka innych, drobnych spraw wynikłych na skutek nagłego wyjazdu. Gdy powrócił do bryczki, Iza usiadła obok niego. – Wyjeżdżam z Anglii, Izo – rzekł, gdy wyruszyli w drogę. – Jadę do Brazylii. – A czy pani Clare jest rada, że odbędzie taką podróż? – zapytała Iza. – Ona teraz ze mną nie pojedzie, może dopiero za rok. Jadę sam, by zbadać, jak się tam żyje. Przez dłuższy czas jechali w kierunku wschodnim, Iza milczała. – Co słychać u innych dziewcząt? – zapytał. – Jak się ma Retty? – Była w stanie strasznego zdenerwowania, kiedy ją ostatnim razem widziałam. Jest taka chuda i ma tak zapadnięte policzki, jak gdyby miała niedługo umrzeć. Teraz już nikt się w niej nie zakocha – dodała z roztargnieniem. – A Marianna? Iza zniżyła głos: – Marianna pije.

– Co ty mówisz! – Tak, mleczarz ją odprawił. – A ty? – Ja nie upijam się ani nie zamierzam wkrótce umrzeć. Ale teraz nie chce mi się śpiewać przed śniadaniem. – Dlaczego? Czy pamiętasz, jak ładnie wyciągałaś przy rannym udoju melodię Było to w ogródku Kupidyna albo Spodnie krawca? – O, tak, było to na początku, kiedy pan po raz pierwszy tam przyjechał, ale już nie później, gdy pan tam trochę pobył. – Dlaczegóż ta zmiana? Zamiast odpowiedzi błysnęła na niego czarnymi oczyma. – Izo, po cóż ta słabość, i to dla takiego człowieka jak ja! – zawołał i zamyślił się. – A gdybym... gdybym tak poprosił ciebie, byś za mnie wyszła? – Gdyby pan to zrobił, odpowiedziałabym “tak" i ożeniłby się pan z kobietą, która pana kocha! – Naprawdę? – Aż do śmierci! – szepnęła porywczo. – O Boże, czy dotychczas nie domyślił się pan tego? Wkrótce dojechali do bocznej drogi wiodącej do wsi. – Muszę już wysiąść. Mieszkam właśnie tu niedaleko – powiedziała nagle Iza, która po swoim wyznaniu nie odezwała się ani słowem. Clare zatrzymał konia. Był zbuntowany przeciw swemu losowi, rozgoryczony na istniejący kodeks społeczny, gdyż z jego winy znalazł się w ślepej uliczce, skąd nie było dlań żadnego uczciwego wyjścia. Dlaczego nie miałby się na społeczeństwie zemścić urządzając sobie prywatne życie w sposób łatwy i swobodny, zamiast nadstawiać biernie karku pod rózgi konwenansów czyhających na niego tak zdradziecko? – Jadę do Brazylii sam, Izo – powiedział. – Rozstałem się z żoną z powodów osobistych, nie dlatego, że wyjeżdżam. Może już nigdy do niej nie powrócę. Może nie zdołam ciebie pokochać, ale... czy zamiast niej nie pojechałabyś ze mną? – Czy pan naprawdę sobie tego życzy? – Tak, postąpiono ze mną zbyt źle, bym nie pragnął jakiegoś zadośćuczynienia. A ty przynajmniej kochasz mnie bezinteresownie.

– Dobrze, pojadę z panem – rzekła Iza po chwili. – Zgadzasz się, ale czy zdajesz sobie sprawę, co ta zgoda oznacza? – Oznacza, że będę z panem żyła tam przez cały czas, kiedy pan tam pozostanie, a to mi wystarczy. – Pamiętaj, że teraz już nie możesz zaufać mojej moralności... Lecz zwracam ci uwagę, że to będzie przestępstwem z punktu widzenia cywilizacji... to jest cywilizacji zachodniej. – Nie dbam o to! Żadna kobieta nie liczy się z tym, kiedy się tak męczy jak ja, a innego wyjścia nie ma. – Wobec tego nie wysiadaj, tylko zostań ze mną. Minął skrzyżowanie dróg, przejechał jedną milę, dwie mile, nie okazując jej żadnego dowodu uczucia. – Izo, czy naprawdę bardzo mnie kochasz? – zapytał nagle. – O tak, już to panu powiedziałam. Kochałam pana przez cały czas, gdy byliśmy razem w mleczarni! – Czy kochasz mnie więcej niż Tessa? Potrząsnęła głową. – Nie – szepnęła – nie więcej niż Tessa. – Jak to? – Gdyż nikt na świecie nie mógłby pana kochać więcej, niż kochała pana Tessa!... Oddałaby chętnie życie za pana, a ja nie mogłabym zrobić nic więcej. Podobnie jak prorok na szczycie Peoru, Iza Huett gotowa była w tej chwili mówić źle o Tessie, lecz urok, jaki wywierał charakter Tessy na jej bardziej szorstką naturę, zmusił ją do powiedzenia prawdy. Clare milczał. Gdy usłyszał te uczciwe słowa, tak nieoczekiwane z jej strony, a jednak tak godne wiary, serce jego wezbrało żałością. Zdawało mu się, że szloch uwiązł mu w gardle. W uszach brzmiało: “Oddałaby chętnie życie za pana, a ja nie mogłabym zrobić nic więcej." – Zapomnij te niebaczne słowa, Izo – powiedział zawracając nagle konia. – Nie wiem sam, co mówiłem! Odwiozę cię z powrotem do skrzyżowania dróg. – Oto na co przydała mi się moja uczciwość wobec pana! Jakże ja to teraz przeżyję? Jak... Jak?... Iza Huett wybuchnęła, rozdzierającym płaczem i uderzała się w czoło widząc, co zrobiła.

– Czy żałujesz tego drobnego, żałosnego aktu sprawiedliwości wobec nieobecnej? O, Izo, nie psuj go przez ten wybuch żalu! Stopniowo uspokoiła się. – Dobrze, proszę pana... Może ja także nie wiedziałam, co mówię... kiedy... zgodziłam się jechać... Pragnęłam niemożliwości... – Dlatego że mam już żonę, która mnie kocha. – Tak, tak, to prawda! Dojechali do bocznej drogi, którą przed pół godziną minęli, i Iza zeskoczyła na ziemię. – Izo, proszę cię, błagam, zapomnij o mojej chwilowej lekkomyślności! – zawołał. – To było takie nierozważne, nieopatrzne... – Zapomnieć? Nigdy, nigdy! Dla mnie nie było to tylko lekkomyślnością! Zrozumiał, jak bardzo zasłużył na wyrzuty, o których świadczył ten okrzyk zranionego serca, i z niewypowiedzianym żalem zeskoczył na ziemię i ujął ją za rękę. – Słuchaj, Izo, chyba mimo to rozstaniemy się jak przyjaciele? Nie masz pojęcia, ile wycierpiałem! Iza była naprawdę wielkoduszną dziewczyną i dalszym okazywaniem goryczy nie chciała psuć chwili rozstania. – Przebaczam panu – szepnęła. – A teraz, Izo – rzekł stając przy niej i zmuszając się do roli mentora, do której bynajmniej nie czuł się powołany – gdy zobaczysz Mariannę, chciałbym, byś jej powiedziała, żeby była uczciwą dziewczyną i nie robiła żadnych szaleństw. Przyrzeknij mi to i powiedz też Retty, że na świecie istnieje wielu mężczyzn więcej wartych ode mnie i że przez wzgląd na mnie powinna być dobra i rozsądna. Pamiętaj – przez wzgląd na mnie – dobra i rozsądna. Posyłam im to zlecenie jak umierający do umierających, gdyż nigdy ich już nie zobaczę. A ty, Izo, dzięki swym uczciwym słowom o mojej żonie uratowałaś mnie od popełnienia szaleństwa i zdrady. Kobiety bywają może złe, lecz w tych sprawach mężczyźni są od nich gorsi! Dzięki temu nigdy o tobie nie zapomnę, Izo. Pozostań zawsze taką dobrą i uczciwą dziewczyną, jaką byłaś dotychczas, i myśl o mnie nie jak o niegodnym kochanku, ale jak o wiernym przyjacielu. Przyrzeknij mi to. Iza przyrzekła. – Niech pana Bóg błogosławi i zachowa w swej opiece! Dobranoc!

Wsiadł do bryczki i odjechał. Gdy tylko znikł jej z oczu, Iza skręciła na boczną dróżkę i rzuciła się na nasyp w przystępie nieopanowanej rozpaczy; dopiero późnym wieczorem wróciła do zagrody matczynej, z twarzą zapadłą i zmienioną. Nikt nigdy nie dowiedział się, jak spędziła te ciemne godziny między pożegnaniem się z Clare'em i powrotem do domu. Clare po rozstaniu się z nią pogrążył się również w bolesnych myślach i wargi mu drżały. Przyczyną tego bólu nie była jednak Iza. Tego wieczoru niewiele brakowało, by zawrócił z drogi do najbliższej stacji i przejechał przez łańcuch wzgórz południowego Wessex, dzielący go od domu jego Tessy. Nie powstrzymała go od tego ani pogarda dla niej, ani przypuszczalny ból jej serca. Nie, nie zrobił tego, gdyż bez względu na jej miłość potwierdzoną przez wyznanie Izy, fakty nie zmieniły się. Skoro przedtem miał rację, to miał rację i teraz. Siła rozpędu utrzymywała go na drodze, jaką obrał, i prowadziła dalej w tym samym kierunku, chyba że jakaś potężniejsza moc niż ta, która targnęła nim owego popołudnia, stanęłaby mu na przeszkodzie. Zresztą mógł do Tessy niedługo powrócić. Tej nocy wsiadł w pociąg do Londynu, a po pięciu dniach zamienił pożegnalny uścisk dłoni z braćmi w porcie, skąd miał wyruszyć.

Rozdział 41 Po minionych zdarzeniach ubiegłej zimy przenieśmy się do dnia październikowego, w przeszło osiem miesięcy po rozstaniu Clare'a z Tessą. Znajdujemy ją w zupełnie zmienionych warunkach: zamiast panny młodej, której kufry i walizki nieśli inni, widzimy samotną kobietę obciążoną koszem i tłumoczkiem jak dawniej, gdy nie była jeszcze panną młodą; zamiast hojnego wyposażenia przez męża, któremu zdawało się, że na ten próbny okres zapewnił jej wszelkie wygody, została jej prawie pusta sakiewka. Po powtórnym opuszczeniu domu rodzinnego w Marlott, przeżyła wiosnę i lato bez konieczności większego wysiłku fizycznego, spędzając ten okres czasu głównie na lekkiej, dorywczej pracy na zachód od doliny Blackmoor, w mleczarni koło Port-Bredy, położonej w jednakowej odległości zarówno od miejsca jej urodzenia, jak od Talbothays. Wolała pracować niż żyć z pieniędzy zostawionych jej przez męża. Pod względem duchowym pogrążona była w najgłębszej apatii, którą te mechaniczne zajęcia raczej podtrzymywały, niż zwalczały. Myślą przebywała w innej mleczarni, o innej porze roku, w towarzystwie tkliwego kochanka, który ją tam poznał i w chwili gdy go zdobyła dla siebie na zawsze, znikł jak przelotne widzenie. Zajęcia w mleczarni trwały tylko do czasu, gdy krowy zaczęły tracić mleko, gdyż nie udało się jej po raz drugi otrzymać pracy stałej jak w Talbothays, lecz tylko tymczasową jako nadliczbowa dójka. Rozpoczęły się jednak żniwa i Tessa po prostu przeszła z łąki na ściernisko, gdzie znalazła dużo roboty trwającej aż do ukończenia żniw. Z pięćdziesięciu funtów otrzymanych od Clare'a połowę oddała rodzicom jako wynagrodzenie za przyczynione im kłopoty i wydatki, zostało jej więc dwadzieścia pięć funtów; z sumy tej dotychczas wydała niewiele. Lecz teraz, gdy zbliżała się przykra pora deszczów, była zmuszona sięgnąć po te złote monety. Trudno jej było z nimi się rozstać. To Angel wręczył jej te nowe, błyszczące sztuki złota, które podjął dla niej z banku; stały się one niejako pamiątką po nim, uświęconą jego dotknięciem; monety te zdawały się nie mieć innej historii prócz tej, jaka je łączyła z ich wspólnymi przeżyciami; wydać je znaczyło tyle, co wyrzec się posiadania relikwii. Lecz Tessa nie miała innego wyjścia i sztuka po sztuce wychodziły z jej rąk.

Od czasu do czasu zmuszona była zawiadamiać matkę o zmianie adresu, lecz nadal ukrywała przed nią swoje położenie. Gdy wydała już prawie wszystko, otrzymała od niej list. Joanna pisała, że znaleźli się w strasznych kłopotach. Jesienne deszcze przeciekały przez słomianą strzechę, która wymagała gruntownej reperacji, na co jednak nie mogli sobie pozwolić, gdyż jeszcze dawne poszycie nie zostało zapłacone. Należało również dać nowe belki i sufit w pokojach na pięterku, co łącznie z poprzednim rachunkiem miało wynosić około dwudziestu funtów. Ponieważ mąż Tessy był zamożnym człowiekiem i do tego czasu pewnie powrócił, czy nie mogłaby im przysłać tej sumy? Tessa miała w banku Angela trzydzieści funtów, więc wobec tej naglącej potrzeby zażądała, by wypłacono jej tę sumę, i natychmiast po otrzymaniu wysłała matce dwadzieścia. Część pozostałych pieniędzy musiała obrócić na kupno zimowej odzieży, a nieznaczna reszta miała jej wystarczyć na cały, bliski już, bezlitosny okres zimowy. Wydawszy ostatniego funta przypomniała sobie wskazówkę Angela, by w razie potrzeby zwrócić się o pomoc do jego ojca. Im dłużej jednak myślała o tym kroku, tym większą czuła doń odrazę. Ta sama delikatność, duma, fałszywy wstyd – jakkolwiek można by to nazwać – które ze względu na męża kazały jej ukrywać przed własnymi rodzicami przeciągającą się rozłąkę, nie pozwalały wyznać jego ojcu, że znalazła się w potrzebie mimo znacznej sumy, jaką jej Angel zostawił. Jego rodzice i tak już pewnie nią pogardzali; o ileż więcej pogardy czuliby dla niej widząc ją w roli żebraczki! Skutkiem tego synowa pastora nie mogła się zdobyć na ujawnienie mu swego położenia. Sądziła, że jej niechęć do skomunikowania się z rodzicami męża z biegiem czasu osłabnie, natomiast w stosunku do własnych rodziców sytuacja układała się inaczej. Opuszczając dom po krótkiej poślubnej wizycie zostawiła ich pod wrażeniem, że wyjeżdża, by ostatecznie połączyć się z mężem; od tego czasu do dziś nie zrobiła nic, co by mogło zachwiać ich przekonanie, że czekając na jego powrót żyje w dobrobycie. W gruncie rzeczy łudziła się nadzieją przeciw nadziei, że pobyt Angela w Brazylii nie potrwa długo, po czym powróci po nią lub napisze, by do niego przyjechała; w każdym razie spodziewała się, że wkrótce już jako zgodne małżeństwo będą mogli stanąć przed rodzicami obojga i przed całym światem. Nadzieję tę żywiła nadal. Doprawdy, byłoby jej zbyt ciężko wyjawić teraz swym rodzicom, że jest opuszczoną żoną, żyjącą dziś po

zaspokojeniu ich koniecznych potrzeb tylko z pracy rąk, nie bacząc na świetne zamażpójście, które miało zatuszować jej pierwsze fatalne przeżycie. Przyszedł jej na myśl brylantowy garnitur. Nie wiedziała, gdzie Angel złożył go w depozycie, zresztą było to nieważne, jeśli rzeczywiście mogła go tylko używać bez możności sprzedania. A gdyby nawet należał do niej całkowicie, uważałaby za nikczemne bogacenie się przy pomocy rzeczy, do której miała prawo tylko formalne, a nie rzeczywiste. Tymczasem życie jej męża nie było pozbawione ciężkich doświadczeń. W tej chwili przemókłszy podczas burzy leżał chory na febrę w gliniastych okolicach Kurytyby; spadały nań również inne niepowodzenia, podobnie jak na wszystkich angielskich rolników i farmerów, którzy w tym samym czasie, zwabieni obietnicami rządu brazylijskiego, przybyli tam w bezpodstawnym przeświadczeniu, że organizmy ich, nawykłe do pracy w polu na płaskowzgórzach angielskich i tak odporne na niepogody w kraju rodzinnym, ostoją się równie dobrze niepogodom, z jakimi spotkają się na równinach Brazylii. Ale powróćmy do Tessy. Sytuacja tak się przedstawiała, że po wydaniu ostatnich sztuk złota, nie mogła ich zastąpić innymi, zaś o tej porze roku było coraz trudniej o pracę. Nie zdając sobie sprawy, że inteligencja, energia, zdrowie i dobra wola są rzadkie i potrzebne w każdej dziedzinie życia, nie pomyślała o znalezieniu sobie innego zajęcia jak praca w polu; obawiała się miast, dużych domów, ludzi zamożnych, wygadanych i mających maniery odmienne od sposobu bycia wieśniaków. Przecież to oni, ci szlachetnie urodzeni, byli przyczyną jej czarnej troski. Może społeczeństwo było więcej warte, niż Tessa przypuszczała opierając się na swoim tak niewielkim doświadczeniu. Lecz na to brakowało jej dowodu, a w tych warunkach, wiedziona instynktem, wolała unikać z nim styczności. Mniejsze farmy mleczne na zachodzie, za Port-Bredy, gdzie pracowała przez wiosnę i lato jako nadliczbowa dójka, obecnie nie potrzebowały już rąk roboczych. Prawdopodobnie znalazłoby się dla niej miejsce w Talbothays, choćby przez współczucie, lecz mimo że było jej tam tak dobrze, nie mogłaby tam powrócić. Kontrast z tym, co było, stałby się nie do zniesienia, a jej powrót mógłby rzucić cień na ubóstwianego męża. Nie umiałaby znieść ich litości, wymienianych szeptem uwag o jej dziwnej sytuacji, a jednak potrafiłaby się z tym pogodzić, gdyby każdy z osobna poznał jej historię, byleby tylko nie opowiadał o niej innym.

Wzdragała się tylko na myśl, że ludzie będą między sobą o niej mówili. Nie zdawała sobie zresztą sprawy, na czym polega różnica, a po prostu odczuwała to w ten sposób. W tej chwili znajdowała się na drodze do farmy położonej na płaskowzgórzu, w samym środku hrabstwa; farmę tę poleciła jej Marianna w liście, który długo wędrował, zanim Tessa go otrzymała. Marianna słyszała prawdopodobnie od Izy Huett o rozstaniu się Tessy z mężem i dobra, choć obecnie nie gardząca kieliszkiem dziewczyna w przypuszczeniu, że dawna przyjaciółka jest w ciężkim położeniu, pośpieszyła jej donieść, że po opuszczeniu mleczarni sama znalazła się w tym górzystym zakątku i – jeżeli Tessa rzeczywiście pracuje jak dawniej – chętnie by ją sprowadziła, gdyż poszukują tam rąk roboczych. W miarę jak dnie stawały się krótsze, Tessa zaczynała tracić nadzieję, że mąż jej przebaczy. Było w tym coś ze zwyczajów dzikiego zwierzątka, gdy wiedziona nieuświadomionym instynktem, wędrowała tak z miejsca na miejsce, za każdym krokiem odrywając się po trochu od swej bogatej w zdarzenia przeszłości, zacierając własną osobowość, nie myśląc o nieprzewidzianych wypadkach, które pozwoliłyby innym odnaleźć szybko miejsce jej pobytu, co przyczyniłoby się do jej szczęścia, jeżeli nie do szczęścia tych innych. Pośród różnych przykrych stron jej samotnej egzystencji niemałą rolę odgrywała jej powierzchowność, zwracająca powszechną uwagę, a w dodatku do urody pewna dystynkcja, nabyta dzięki obcowaniu z Clare'em. Zanim nie zniszczyła jeszcze ubrań przygotowanych przed ślubem, te przelotne spojrzenia i zainteresowania nie sprawiały jej przykrości, lecz gdy tylko musiała włożyć roboczą bluzę, nieraz zdarzało się jej słyszeć grubiańskie słowa. Nic jednak tak jej nie przestraszyło, jak pewne zdarzenie któregoś listopadowego popołudnia. Tessa wolała okolicę na zachód od rzeki Brit niż położoną wśród wzgórz farmę, do której zdążała obecnie, gdyż tam znajdowała się bliżej domu teścia; mogła krążyć w jego pobliżu, nie znana nikomu, a świadomość, że któregoś dnia mogłaby zdecydować się i zajść na probostwo, sprawiała jej przyjemność. Postanowiwszy jednak spróbować szczęścia w wyżej położonych i bardziej suchych okolicach, pośpieszyła z powrotem w kierunku wschodnim idąc pieszo do wsi Chalk Newton, gdzie zamierzała przenocować. Droga była długa i monotonna, a ponieważ obecnie dnia szybko ubywało, zapadł zmierzch, zanim się spostrzegła. Dotarła do szczytu wzgórza, skąd droga długimi skrętami

wiodła w dół, gdy usłyszała za sobą kroki i po chwili dogonił ją jakiś mężczyzna. Mijając ją powiedział: – Dobry wieczór, piękna panienko – na co grzecznie skinęła głową. Pozostała na niebie resztka światła rozjaśniała jej twarz, aczkolwiek krajobraz prawie tonął już w mroku. Mężczyzna odwrócił głowę i spojrzał na nią ostro. – Patrzcie no! Przecież to ta sama sikorka, która swego czasu w Trantridge była przyjaciółką młodego pana d'Urberville!... Byłem tam wtedy, choć teraz już tam nie mieszkam. Tessa poznała w nim zamożnego chłopa, którego Angel powalił w oberży na ziemię, gdy odezwał się do niej grubiańsko. Serce jej ścisnęło się strachem i nic nie odpowiedziała. – Przyznaj uczciwie, że to, com powiedział wtedy w mieście, było prawdą, chociaż ten twój galant tak się o to rozgniewał, co, moja ty spryciarko? Wobec tego powinnaś mnie teraz za niego przeprosić. Tessa nadal milczała. Przerażona tą napaścią, widziała przed sobą tylko jedno wyjście – ucieczkę. Toteż nagle wzięła nogi za pas i nie oglądając się rzuciła się pędem w dół drogi, aż do wrót wiodących do jakiejś plantacji. Wpadła tam i zanurzyła się w głąb zarośli, gdzie nie można już było jej znaleźć. Ziemia była usłana suchymi liśćmi, a gąszcz krzaków ostrokrzewu, rosnących wśród bezlistnych już drzew, był dość zwarty, by nie przepuszczać wiatru. Nazbierała suchych liści, aż utworzyła sporą kupkę i urządziła sobie w środku rodzaj gniazdka. Tam się wsunęła. Sen, jaki ją ogarnął, musiał być rzeczywiście niespokojny i przerywany; zdawało się jej, że słyszy jakieś dziwne odgłosy, lecz przekonywała sama siebie, że wiatr był tego powodem. Pomyślała o mężu przebywającym gdzieś w gorącym klimacie na drugiej półkuli, podczas gdy ona tutaj drży z zimna. Czyż na całym świecie istniało równie nieszczęsne stworzenie jak ona? Tessa zadawała sobie to pytanie i myśląc o swoim zmarnowanym życiu powiedziała: “Wszystko to próżność nad próżnościami." Powtarzając te słowa machinalnie, doszła do wniosku, że myśl ta była zupełnie nieodpowiednia dla czasów obecnych. Salomon wyraził się tak przeszło dwa tysiące lat temu; ona sama, mimo że bynajmniej nie należała do awangardy myślicieli, poszła znacznie dalej. Jeżeliby wszystko było próżnością nad próżnościami, to któż by się o to troszczył? Niestety, to

wszystko było gorsze od próżności: niesprawiedliwość, kary, zdzierstwo, śmierć... Żona Angela Clare przyłożyła rękę do czoła, powiodła palcami w dół po skroni, namacała brzegi orbity ocznej wyczuwalnej pod miękką skórą i pomyślała, że nadejdzie czas, gdy ta kość będzie obnażona. – Chciałabym, żeby tak było już teraz – szepnęła. Pogrążona w tych fantastycznych myślach usłyszała wśród liści jakiś dziwny dźwięk. Mógł to być wiatr, lecz w danej chwili wiatru prawie nie było; czasem rozróżniała jakby pulsowanie lub trzepotanie skrzydeł, czasem coś niby czyjś ciężki oddech czy też bulgotanie. Wkrótce przyszła do przekonania, że te odgłosy wydają jakieś dzikie stworzonka, szczególnie gdy zorientowała się, że dźwięki dolatują z gałęzi nad jej głową, po czym jakieś ciężkie ciała spadały na ziemię. Gdyby ukrywała się tu w innych, przyjemniejszych warunkach, byłaby się przelękła, lecz oprócz ludzi nie obawiała się teraz niczego. Wreszcie niebo rozjaśniło się i światło przeniknęło do lasu. Gdy już rozwidniło się w górze, wkrótce potem i w lesie zrobił się dzień. Gdy tylko uspokajające, prozaiczne światło dnia roboczego wzmocniło się, Tessa wypełzła spod stosu liści i odważnie rozejrzała się dokoła. Wtedy pojęła, co ją tak niepokoiło. Zarośla, w których znalazła schronienie, kończyły się w tym miejscu ostrym klinem, a po drugiej stronie ogrodzenia ciągnęły się uprawne pola. Pod drzewami leżało kilkanaście bażantów, a ich bogate upierzenie splamione było krwią. Niektóre były już martwe, jedne słabo poruszały skrzydłami, inne patrzyły nieruchomo w niebo lub szybko dyszały, niektóre rzucały się kurczowo, inne leżały sztywno wyciągnięte, a wszystkie wiły się w mękach agonii, prócz kilku szczęśliwszych, których udręka skończyła się już w nocy, gdyż siły ich nie starczyły na dłużej. Tessa od razu odgadła, co się stało. Ptaki już poprzedniego dnia zostały zapędzone do tego kąta przez myśliwych podczas polowania. Bażanty, zabite od razu i te, które pozdychały przed nadejściem nocy, zostały odnalezione i zabrane, lecz inne, ciężko ranne, wymknęły się i ukryły lub też wzleciały między drzewa i siedziały na grubszych gałęziach, aż wreszcie osłabione utratą krwi, jeden po drugim spadały w nocy na ziemię, a ona słyszała odgłosy ich upadku. Gdy była młodym dziewczątkiem, zdarzało się jej czasem widzieć tych panów dziwnie ubranych, wyglądających spoza płotów lub skradających się wśród krzaków ze

strzelbą przyłożoną do twarzy, z żądnym krwi blaskiem w oczach. Mówiono jej wtedy, że aczkolwiek teraz wydawali się okrutni i brutalni, przez cały okrągły rok byli zupełnie łagodni z wyjątkiem kilku jesiennych i zimowych tygodni, kiedy, podobnie jak mieszkańcy Półwyspu Malajskiego, biegali niby w napadzie szału zwanego “amok", a celem ich stawało się niszczenie życia – w tym wypadku życia bezbronnych ptaków hodowanych sztucznie dla zaspokajania tych krwiożerczych instynktów; w ten nieludzki i nierycerski sposób mordowali swych słabszych braci będących, podobnie jak i oni, dziećmi płodnej matki-natury. W odruchu duszy współczującej cierpieniom innych nie mniej niż własnym Tessa pomyślała przede wszystkim o położeniu kresu męczarniom jeszcze żywych ptaków; w tym celu ukręciła główki wszystkim tym, które zdołała odnaleźć, zostawiając je na miejscu aż do czasu, gdy po raz drugi zjawi się po nie straż leśna, co było niemal pewne. – Biedactwa! I pomyśleć, że uważałam siebie za najnieszczęśliwszą istotę na świecie, gdy wy tyle musiałyście wycierpieć! – zawołała z czułością, płacząc, gdy je dobijała. – Przecież ja w tej chwili nie odczuwam żadnego cielesnego bólu! Nie jestem kaleką ani ranną i mam dwoje rąk, które mnie nakarmią i odzieją. – Zawstydziła się przygnębienia, jakiemu poddała się w nocy, gdyż cierpienie jej wynikało tylko ze świadomości, że została potępiona przez arbitralne prawo społeczne, nie oparte przecież na żadnym prawie natury.

Rozdział 42 Był już jasny dzień, więc wyruszyła w dalszą drogę wysuwając się ostrożnie na gościniec. Ostrożność okazała się jednak zbyteczna, dokoła nie było widać żywej duszy i Tessa poszła odważnie naprzód. Wspomnienie o męce ptaków w nocy, gdy konały w milczeniu, nauczyło ją, że cierpienie jest rzeczą względną, a jej własny ból mniej by ją dręczył, gdyby tylko potrafiła wznieść się tak wysoko, by nie dbać o ludzką opinię. Lecz nie mogła się na to zdobyć, dopóki opinię tę podzielał Clare. Dotarła do Chalk Newton i zjadła śniadanie w oberży, gdzie kilku młodzieńców naprzykrzało się jej z komplementami na temat jej urody. Dodało to jej nieco otuchy, bo czyż mąż nie mógłby nawet teraz mówić jej podobnych słów? W nadziei, że to kiedyś nastąpi, powinna mieć się na ostrożności i unikać takich przypadkowych zalotników, postanowiła więc, że na przyszłość nie będzie narażała się na niebezpieczeństwo z powodu swej powierzchowności. Wyszedłszy ze wsi ukryła się w gęstych zaroślach i wydobyła z kosza jedną ze swych najstarszych roboczych sukien, której w mleczarni nigdy nie nosiła i nie miała na sobie od czasu, gdy pracowała przy żniwach w Marlott. Przyszedł jej także do głowy szczęśliwy pomysł, by wyjąć z tłumoczka chustkę i obwiązać nią twarz pod czepeczkiem tak, by zakryć do połowy policzki, brodę i skronie, jak gdyby bolały ją zęby. Potem korzystając z małego ręcznego lusterka bezlitośnie wystrzygła sobie nożyczkami brwi i zabezpieczona w ten sposób przed natrętnymi wielbicielami, ruszyła dalej w uciążliwą wędrówkę. – Co to za szkaradna dziewczyna! – powiedział o niej pierwszy napotkany mężczyzna do swego towarzysza. Gdy to usłyszała, łzy żalu nad sobą samą stanęły jej w oczach. – Ale wszystko mi jedno! – powiedziała sobie. – Nie dbam o to! Odtąd mogę być zawsze brzydka, bo nie ma tu Angela i nikt o mnie się nie troszczy. Mój mąż wyjechał i nigdy mnie już nie pokocha, ale ja kocham go tak samo jak dawniej, a nienawidzę wszystkich innych mężczyzn i nic mnie nie obchodzi, gdy mnie lekceważą. Tessa podąża dalej; postać jej stanowi część krajobrazu, ot, zwykła, prosta wieśniaczka w zimowej odzieży: szara szewiotowa peleryna, czerwony wełniany szalik, gruba spódnica, na którą narzuciła szorstki szarobrązowy fartuch, żółte skórzane rękawice.

Cały ten strój jest wypłowiały i wytarty do nitki od smagania deszczów, od palących promieni słonecznych i chłostania przez wichry. Nic w niej nie zdradza, że jest młoda i namiętna. ...Dziewczyna ma zimne usta, jej głowę owija chusta... Lecz pod tą powierzchownością, po której oko prześlizguje się bez zainteresowania, pod twarzą prawie bez wyrazu kryje się wspomnienie bujnej, wibrującej życiem istoty; istota ta jak na swe młode lata poznała już nazbyt dobrze marność wszelkich rzeczy, okrucieństwo żądzy i kruchość miłości. Nazajutrz była brzydka pogoda, ale Tessa szła mozolnie dalej, a prosta, obojętna i bezpośrednia wrogość żywiołów niewiele jej przeszkadzała; celem jej było zdobyć pracę i schronienie na zimę, więc nie miała czasu do stracenia. Wiedziała już z doświadczenia, czym jest najmowanie się do dorywczej pracy, i postanowiła takiej pracy więcej nie przyjmować. Wędrowała tak od farmy do farmy w kierunku wsi, skąd pisała do niej Marianna, lecz postanowiła, że pozostanie tam tylko w ostatecznym razie, gdyż surowe warunki, jakie tam podobno istniały, zupełnie jej nie nęciły. Z początku próbowała znaleźć lżejszą pracę, a gdy się to okazało beznadziejne, starała się o mniej lekką; zaczęła od poszukiwań zajęcia w mleczarniach i przy hodowli drobiu, co najbardziej lubiła, a w końcu zdecydowała się nająć choćby do pracy ciężkiej i twardej, jaka jej najmniej odpowiadała, to jest pracy w polu, rzeczywiście tak uciążliwej i znojnej, że nigdy by się jej dobrowolnie nie podjęła. Pod wieczór następnego dnia dotarła do nieregularnego wapiennego płaskowzgórza usianego półkolistymi kopczykami, jak gdyby wielopierśna bogini Cybele rozłożyła się tam niedbale. Płaskowzgórze to ciągnęło się od doliny, w której się urodziła, aż do doliny, w której poznała miłość. Powietrze było tu zimne i suche, a drogi stawały się białe od kurzu w kilka godzin po deszczu. Drzew prawie nie było; te, które wyrosły przy żywopłotach, zostawały w nie bezlitośnie wplatane i przyginane przez farmerów, naturalnych wrogów drzew, krzewów i roślin. W niewielkiej odległości Tessa mogła dostrzec szczyty Bulbarrow i Nettlecombe Tout i wydało się jej, że poznaje przyjaciół. Oglądane z płaskowzgórza, nie były

imponujące ani wysokie, natomiast gdy w dzieciństwie patrzyła na nie od strony doliny Blackmoor, piętrzyły się na tle nieba niby wyniosłe bastiony. Na południe, o wiele mil dalej, poprzez wzgórza dostrzegała gładką powierzchnię koloru polerowanej stali. Był to Kanał La Manche sięgający brzegów Francji. Przed nią w niewielkim zagłębieniu leżały nędzne zabudowania jakiejś wioski. Okazało się, że znalazła się we Flintcomb-Ash, miejscu pobytu Marianny. Cóż robić? Widocznie los tak zrządził, by tu przyszła. Jałowa gleba, jaką widziała dokoła, świadczyła wyraźnie, że praca, którą tu można było otrzymać, należy do najcięższych, lecz Tessa, zmęczona już szukaniem, postanowiła tu pozostać, tym bardziej że zaczął padać deszcz. Przy wejściu do wioski stała chata zwrócona szczytową ścianą do drogi i zanim zaczęła szukać mieszkania, schroniła się pod nią patrząc na zapadający wieczór. – Kto by to pomyślał, że jestem panią Angelową Clare – powiedziała do siebie. Ciepły mur grzał jej plecy i ramiona; domyśliła się, że palenisko chaty przylega bezpośrednio do szczytowej ściany i gorąco stamtąd przenika przez cegły. Ogrzała sobie ręce, potem przysunęła czerwony i mokry od deszczu policzek do tej przytulnej powierzchni, która wydała się jej jedynym przyjacielem. Tak bardzo nie chciała się z nią rozstać, że byłaby chętnie została tu przez całą noc. Słyszała z wnętrza chaty głosy zebranych tam po pracy ludzi, dolatywał do niej także brzęk naczyń przy spożywaniu kolacji. Lecz na ulicy nie było widać żywej duszy. Samotność ta wreszcie została przerwana zbliżeniem się jakiejś kobiecej postaci, ubranej mimo wieczornego chłodu w kretonową suknię i płócienny letni czepek. Tessa instynktownie przeczuła, że to może Marianna, a gdy owa postać zbliżyła się tak, że można ją było lepiej widzieć w mroku, poznała, że to rzeczywiście ona. Marianna jeszcze bardziej przytyła, twarz miała jeszcze czerwieńszą niż dawniej, a ubranie bardziej zaniedbane niż kiedykolwiek. W innym okresie życia Tessie pewnie nie zależałoby na odnowieniu tej znajomości, lecz teraz czuła się tak bardzo samotna, że odpowiedziała serdecznie na jej przywitanie. Marianna z całym szacunkiem zadawała jej pytania, ale była, jak się zdaje, niezmiernie wzruszona tym, że Tessa znalazła się w tak samo ciężkich warunkach jak dawniej, mimo że słyszała już niejasno o jej rozstaniu z Clare'em. – Tessa! Pani Clare!... Ukochana żono mego ukochanego... Czyż naprawdę jest ci tak źle, dziecinko? Dlaczego w ten sposób zasłoniłaś swój ładny buziak? Czy kto cię

pobił? Chyba nie on? – Ależ nie, nie! Zrobiłam to po prostu dlatego, żeby mnie mężczyźni nie zaczepiali. Zerwała ze wstrętem chustkę, która mogła nasuwać podobnie szalone przypuszczenie. – Nie masz nawet na sobie białego kołnierzyka! (Tessa zwykle w Talbothays ozdabiała suknię białym kołnierzykiem.) – Tak, Marianno. – Może go zgubiłaś po drodze? – Nie, nie zgubiłam go. Po prostu teraz nie dbam już o swój wygląd, dlatego go nie włożyłam. – I nie nosisz obrączki? – Owszem, noszę, ale nie przy ludziach. Uwiązałam ją na szyi na wstążeczce. Nie chcę, by ludzie wiedzieli, za kogo wyszłam za mąż, ani w ogóle, że jestem mężatką. Byłoby to w moim obecnym położeniu kłopotliwe. Marianna przez chwilę milczała. – Przecież jesteś żoną prawdziwego pana i wydaje mi się niesprawiedliwe, żebyś żyła w ten sposób. – Przeciwnie, sprawiedliwe, choć jestem bardzo nieszczęśliwa. – Jakże to? On się z tobą ożenił, a ty jesteś nieszczęśliwa? – Żony bywają czasem nieszczęśliwe, i to nie z winy mężów, ale z własnej. – Ty nie jesteś winna, kochanie. Jestem tego pewna. On także nie. Musi więc być w tym coś niezależnego od was obojga. – Marianno, moja droga, zrób mi tę łaskę i nie zadawaj mi pytań. Mój mąż wyjechał za granicę, a ja wydałam jakoś więcej pieniędzy, niż mi zostawił, dlatego przez pewien czas muszę powrócić do dawnej pracy. Nie nazywaj mnie, proszę, panią Clare, ale Tessa, tak jak przedtem... Czy naprawdę poszukują tu rąk do pracy? – O, tak, biorą każdego, kto się trafi, bo mało kto się zgłasza. Tu jest chuda rola, rodzi tylko zboże i brukiew. Choć sama tu pracuję, żal mi, że ktoś taki jak ty będzie tu też pracował. – Przecież byłaś równie dobrą mleczarką jak ja.

– Tak, ale odkąd zaczęłam pić, wyszłam z wprawy. O, Boże, teraz to moja jedyna przyjemność! Jeżeli tu się zgodzisz, to każą ci wykopywać z ziemi brukiew, ja właśnie robię to samo, ale praca ta nie będzie ci się podobała. – Ach, wszystko jedno, byleby dostać jakieś zajęcie! Może przemówisz za mną? – Będzie lepiej, gdy przemówisz sama za siebie. – Więc dobrze. Ale, Marianno, pamiętaj, że jeżeli się tu zgodzę, to o nim nie piśniesz ani słowa... Nie chcę, by jego nazwisko tarzało się w błocie. Marianna, choć bardziej szorstka i gruboskórna od Tessy, była jednak dziewczyną, na której można polegać. Przyrzekła więc wszystko, o co ją Tessa prosiła. – Dziś mamy wieczór wypłaty – powiedziała – i gdybyś zaraz tam ze mną poszła, dowiedziałabyś się wszystkiego. Strasznie mi żal, że nie jesteś szczęśliwa, ale to pewnie dlatego, że jego tu nie ma. Gdyby tu był, nie czułabyś się nieszczęśliwą, choćby ci nawet nie dawał pieniędzy, a nawet gdyby cię traktował jak wyrobnicę. – To prawda. Poszły razem i wkrótce znalazły się na farmie wyglądającej żałośnie na skutek opuszczenia. Dokoła nie rosło ani jedno drzewo, o tej porze roku nie było zieleni na pastwiskach, nic prócz ugorów i rzepy zasadzonej na rozległych polach przedzielonych nierówno plecionymi żywopłotami. Tessa czekała przed domem farmera, zanim grupa robotników nie otrzymała wypłaty, po czym Marianna wprowadziła ją do wnętrza. Okazało się, że farmera nie ma w domu, lecz żona, zastępująca go tego wieczoru, zgodziła się bez trudu na przyjęcie do pracy Tessy, która zobowiązała się pozostać tu aż do kwietniowego święta Matki Boskiej. Kobiety obecnie rzadko kiedy zgłaszały się do robót w polu, lecz były poszukiwane ze względu na to, że płaciło im się mniej, mimo że pracowały nie gorzej od mężczyzn. Po podpisaniu umowy Tessie pozostało już tylko wyszukać sobie pomieszczenie; znalazła je w tym samym domu, którego szczytowa ściana ją ogrzała. Zdobyty zarobek był mizerny, w każdym razie zapewniał jej choć schronienie na zimę. Tego samego wieczoru zawiadomiła rodziców o swym nowym adresie, na wypadek gdyby do Marlott nadszedł list od męża. Nie przyznała się jednak do swego smutnego położenia w obawie, by go za to nie winili.

Rozdział 43 Marianna nic nie przesadziła nazywając farmę Flintcomb-Ash chudą rolą. Jedyną tłustą rzeczą na tej ziemi była Marianna, a i ona przybyła tu z innych stron. Spośród trzech rodzajów wsi: wsi rządzonych przez właścicieli, posiadających własny samorząd i takich, o które nie dba ani właściciel, ani one same (innymi słowami, spośród wsi zamieszkałych przez jednego dzierżawcę, wsi zamieszkałych przez dzierżawców wieczystych lub właścicieli samodzielnych niewielkich gospodarstw oraz należących do nieobecnych właścicieli), Flintcomb-Ash zaliczała się do rodzaju trzeciego. Ale Tessa zabrała się do pracy. Cierpliwość, ta mieszanina moralnej odwagi i fizycznej nieśmiałości, stała się jedną z bardziej charakterystycznych cech pani Angelowej Clare i cierpliwość ta dodawała jej sił. Pole, na którym ona i jej towarzyszka zajęte były kopaniem brukwi, ciągnęło się jednym nieprzerwanym pasmem na przestrzeni przeszło stu akrów na najwyżej położonych gruntach farmy i miało za podłoże kamienną, utworzoną w wapiennej formacji warstwę krzemionki składającej się z miliardów luźno rozproszonych kamyków mających kształt kulisty, spiczasty lub falliczny. Górna połowa każdej bulwy była nadjedzona przez bydło i zadanie obu kobiet polegało na wydobywaniu za pomocą motyki dolnej, ukrytej w ziemi części bulwy, nadającej się jeszcze do spożycia. Ponieważ każdy liść tej rośliny został już pożarty, całe pole miało smutny żółtobrunatny kolor; była to jakby twarz pozbawiona rysów, twarz stanowiąca od brody aż do czoła jednolity płat skóry. Niebo, aczkolwiek w innym kolorze, wyglądało podobnie: białe, wklęsłe oblicze bez rysów. W ten sposób obie te twarze – górna i dolna – spoglądały na siebie przez cały dzień; biała twarz patrzyła z góry na brunatną, brunatna na białą, zaś między nimi nie było nic prócz dwóch dziewczęcych postaci pełzających niby muchy po powierzchni tej dolnej. Nikt się do nich nie zbliżał, a ich ruchy miały regularność wprost mechaniczną. Obie były ubrane w brunatne fartuchy z rękawami, zapięte z tyłu do samego dołu, co zapobiegało rozwiewaniu się sukien; krótkie spódnice odsłaniały buty sięgające wyżej kostek; na rękach miały żółte rękawice z owczej skóry, zakończone mankietami. Wyraz skupienia, jaki kaptury nadawały ich pochylonym głowom, sprawiał, że wyglądały jak dwie Marie na obrazie wczesnej szkoły włoskiej.

Pracowały tak całymi godzinami, nie zdając sobie sprawy, jak smutno wyglądają na tle tego krajobrazu, nie zastanawiając się, czy los jest dla nich sprawiedliwy, czy niesprawiedliwy. Lecz nawet w takim położeniu mogły oddawać się marzeniom. Po południu deszcz rozpadał się na nowo i Marianna oświadczyła, że powinny już przerwać pracę. Ale gdyby nie pracowały, nie otrzymałyby zapłaty, więc pracowały dalej. Pole było tak strome, że deszcz unoszony przez wyjący wicher spadał na nie poziomo, nie z góry, siekąc niby okruchami szkła, aż je przemoczył do nitki. Tessa dotychczas nie wiedziała, czym jest taki deszcz. Istnieją różne stopnie przemoczenia. Zwykle ktoś, kto trochę przemókł, powiada: przemokłem do nitki. Ale stać tak w polu i wolno pracować czując, że deszcz wpełza nam najpierw na nogi i ramiona, potem na biodra i głowę, potem na piersi, plecy, boki, a mimo to nie przerywać pracy, zanim ołowiane światło nie zacznie mierzchnąć zwiastując zachód słońca – by to znieść, trzeba mieć sporą dozę stoicyzmu, jeżeli nie męstwa! Tymczasem obie nie odczuwały tak tej wilgoci, jak można było przypuszczać. Obie były młode i mogły rozmawiać o czasach, kiedy razem mieszkały i kochały na farmie w Talbothays, w tym zielonym, szczęśliwym zakątku ziemi, gdzie lato było tak hojne w rozdawaniu wszystkich swych darów, a im przyniosło tyle wzruszeń! Tessa wolałaby może nie mówić z Marianną o człowieku, który z prawa, choć nie faktycznie, był jej mężem. Lecz urok tego tematu zniewalał ją nieodparcie do odpowiadania na uwagi Marianny. W ten sposób, mimo że, jak powiedziano wyżej, mokre skrzydła ich kapturów chłostały je boleśnie po twarzach, a przemokłe ubrania ciążyły przylepiając się do ciała, przeżyły całe popołudnie, pogrążone we wspomnieniach o zielonym, słonecznym, romantycznym Talbothays. – W pogodny dzień można stąd dojrzeć światło na wzgórzu oddalonym tylko o parę mil od doliny Froom – powiedziała Marianna. – Doprawdy? – ucieszyła się Tessa i pobyt na tej farmie nabrał dla niej większej wartości. Jak wszędzie, tak i tutaj nie przestawały działać dwie siły wrodzone nam wszystkim: pragnienie radości i narzucony przez okoliczności smutek. System, jakiego używała Marianna dla podtrzymania w sobie wesołości, polegał na tym, że w miarę posuwania się godzin popołudniowych wyjmowała z kieszeni półlitrową butelką zatkniętą białym gałgankiem i częstowała również Tessę. Ale naturalna skłonność Tessy do marzeń

była dla niej wystarczającą podnietą do wzniesienia się ponad teraźniejszość, toteż zaledwie zwilżała sobie usta, gdy Marianna raz po raz pociągała łykami wódkę. – Przyzwyczaiłam się do tego – mówiła – i nie mogę się już obejść bez wódki. To moja jedyna pociecha... Przecież straciłam go, a ty nie straciłaś, więc możesz żyć bez wódki. Tessa pomyślała, że straciła nie mniej niż Marianna, lecz świadomość, że przynajmniej nominalnie jest żoną Angela, napełniała ją poczuciem szczególnej godności, więc zgodziła się na to rozróżnienie. Pośród takiego otoczenia harowała ciężko w mroźne ranki i dżdżyste popołudnia. Gdy nie wykopywały brukwi, to ją oczyszczały z ziemi i włókien za pomocą zakrzywionego ogrodniczego noża i odkładały do przyszłego użytku. Przy tym ostatnim zajęciu w razie deszczu mogły się schronić w szopie krytej słomą, lecz podczas mrozu nawet rękawice z grubej skóry nie chroniły palców od mroźnych ukąszeń lodowato zimnych mas brukwi, które obracały w rękach. Mimo wszystko Tessa nie traciła nadziei. Była przekonana, że prędzej czy później wielkoduszność, będąca według i niej główną cechą charakteru męża, zmusi go do powrotu do niej. Zdarzało się czasem, że Marianna, wprawiona dzięki wódce w wesoły nastrój, znajdowała kamyki dziwnego, wyżej wspomnianego kształtu i wybuchała głośnym rubasznym śmiechem, lecz Tessa zawsze zachowywała wówczas surową obojętność. Obie często patrzyły w dal, w kierunku, gdzie leżała dolina Froom, choć nie mogły jej stąd dojrzeć, i utkwiwszy oczy w otulającej ją szarej mgle przypominały sobie dawne, spędzone tam czasy. – Ach – wzdychała Marianna – jakby to było dobrze, gdyby jeszcze która z naszej dawnej gromadki tu przyjechała! Mogłybyśmy co dzień w polu mówić o Talbothays i o nim, i o tych pięknych chwilach, jakie tam przeżyłyśmy, i o wszystkich znanych nam sprawach i rzeczach, aż zdawałoby się nam prawie, że te czasy wróciły! – Przy wywoływaniu tych wspomnień spojrzenie Marianny łagodniało, a głos brzmiał marząco. – Napiszę do Izy Huett – rzekła – ona jest teraz u matki i pewnie nie ma w domu nic do roboty, napiszę do niej, że tu jesteśmy i żeby do nas przyjechała... Może i Retty, jeżeli czuje się dość dobrze... Tessa nie miała nic przeciw tej propozycji i po paru dniach projekt wspólnego wspominania dawnych radosnych chwil w Talbothays zaczął się urzeczywistniać, gdyż

Marianna zawiadomiła ją, że Iza odpowiedziała na list i obiecała wkrótce przyjechać, jeśli tylko będzie mogła. Takiej zimy nie było już od lat. Przyszła skradając się miarowym krokiem niby figura szachowa w ręku gracza. Pewnego ranka nieliczne samotne drzewa i ciernie na żywopłotach wyglądały tak, jak gdyby zmieniły swą powłokę roślinną na zwierzęcą. Wszystkie gałęzie pokryły się białym puchem, niby futrem wyrosłym przez noc na ich korze, powiększając czterokrotnie swą zwykłą objętość; cały krzak czy drzewo rysowało się ostrymi, białymi liniami na posępnej szarości nieba i widnokręgu. Pajęczyny ujawniły swą obecność na szopach i ścianach domów, gdzie nikt ich nie dostrzegał, póki nie zostały uwidocznione przez osiadający na nich śnieżny pył; zwisały tak niby festony białej wełnianej przędzy ze wszystkich wystających belek domów, ze słupów i bram. Po tym okresie zlodowaciałej wilgoci nastąpił krótki okres suchego mrozu; wtedy na płaskowzgórze Flintcomb-Ash zaczęły cicho nadlatywać dziwne ptaki; były to wychudłe, upiorne stworzenia o tragicznych oczach. Oczy te patrzyły na grozę żywiołowych kataklizmów w niedostępnych regionach polarnych o trudnej do wyobrażenia wspaniałości, o lodowatej temperaturze, jakiej żaden człowiek nie zdołałby znieść. Ptaki te słyszały trzask gór lodowych i przesuwanie się zwałów śniegu w olśniewającym blasku zorzy polarnej; oczy ich były na pół oślepłe od odmętu rozszalałych huraganów i zaburzeń na lądzie i wodzie, a wyraz ich zdawał się zachowywać wspomnienie tych straszliwych wizji. Te bezimienne ptaki podchodziły zupełnie blisko do Tessy i Marianny, lecz nie wyjawiały nic z tego, na co patrzyły, a czego oczy ludzkie nigdy nie będą oglądać. Nie miały w sobie ambicji podróżnika lubiącego opowiadać o swych przygodach i z niemą obojętnością wyrzucały z pamięci wspomnienia doznanych przeżyć, od których ważniejsze były dla nich obecne zdarzenia na tym pozbawionym wszelkiego powabu płaskowzgórzu, ot, choćby zwykłe ruchy obu dziewcząt przewracających motykami grudy ziemi i wydobywających spod nich coś, co dla tych gości stanowiło smakowite pożywienie. Potem pewnego dnia powietrze tej otwartej przestrzeni nasiąkło dziwną wilgocią nie pochodzącą od deszczu i zimnem nie wywołanym przez mróz. Zimno to mroziło gałki oczne dziewcząt, paliło czoła, przenikało do kości, działając mniej na skórę niż na organy wewnętrzne. Dziewczęta wiedziały, że to zapowiedź śniegu, i w nocy istotnie spadł śnieg. Tessa, mieszkająca nadal w chacie, której ciepła szczytowa ściana radowała każdego chroniącego się pod nią wędrowca, obudziła się w nocy i usłyszała na słomianym poszyciu

dachu hałas, jak gdyby dach ten stał się miejscem spotkania wszystkich wichrów. Gdy rano wstając zapaliła lampę, zobaczyła, że śnieg przeniknąwszy przez szczeliny we framudze okiennej utworzył wewnątrz biały wał najdelikatniejszego śnieżnego pyłu; przedostał się także przez komin do wnętrza pokoju, gdzie ułożył się na podłodze warstwą grubości podeszwy, tak że chodząc po pokoju Tessa zostawiała na podłodze ślady stóp. Na dworze zamieć była tak gwałtowna, że utworzyła w kuchni śnieżną mgłę, lecz za oknem było jeszcze zbyt ciemno, by można było coś dostrzec. Tessa wiedziała, że w tych warunkach praca przy kopaniu brukwi jest niemożliwa, i rzeczywiście, gdy przy samotnej lampce kończyła jeść śniadanie, weszła Marianna mówiąc, że obie wraz z innymi kobietami mają udać się do stodoły i tam aż do zmiany pogody wyciągać ze snopów słomę i oddzielać ją od kłosów. Gdy tylko jednostajny płaszcz mroku zaczął przybierać na dworze mętną, szarą barwę, zdmuchnęły lampkę, włożyły najgrubsze czapki z nausznikami, owiązały szyje i piersi wełnianymi chustkami i wyruszyły do stodoły. W ślad za ptakami wicher przygnał z kręgu polarnego białą chmurę śniegu, tak gęstą, że nie można było rozróżnić pojedynczych płatków. Zamieć pachniała lodowymi górami, arktycznym oceanem, wielorybami i białymi niedźwiedziami, a gnała przed sobą śnieg w takim pędzie, że tylko muskał ziemię i nie gęstniał na jej powierzchni. Dziewczęta posuwały się z trudem naprzód, zgięte wpół, przemykając się przez pokryte jedwabistym puchem pola, pod osłoną żywopłotów, które służyły raczej za sita niż za parawany. Powietrze, zbladłe od nasycenia miriadami białych ptaków, wirowało szarpiąc dziewczętami i zmuszając je do okręcania się wkoło, nasuwając porównanie do jakiegoś bezbarwnego chaosu. Ale obie dziewczyny nie traciły humoru. Ten rodzaj pogody na suchym płaskowzgórzu nie wywołuje przygnębienia. – Ha, ha – śmiała się Marianna – te chytre północne ptaki przeczuły, co się będzie działo... Jestem pewna, że gnały tak przed zawieruchą aż do Gwiazdy Polarnej. Dałabym głowę, moja droga, że przez cały ten czas twój mąż omdlewa od upału. O, Boże, gdyby tak mógł w tej chwili zobaczyć swoją śliczną żoneczkę! Nie dlatego, by ta pogoda miała szkodzić twojej piękności! Wprost przeciwnie! – Nie powinnaś mi o nim mówić, Marianno – powiedziała surowo Tessa. – No, widzę, że nie przestałaś go kochać, prawda? Zamiast odpowiedzi Tessa odruchowo, ze łzami w oczach, odwróciła się w kierunku, gdzie według niej leżała Południowa Ameryka, ściągnęła wargi i posłała w

zamieć namiętny pocałunek. – Tak, tak, widzę, że go kochasz, lecz daję słowo, urządziliście sobie dziwne życie jak na parę małżeńską... Nie powiem już więcej ani słowa... Jeżeli chodzi o pogodę, to nie zaszkodzi nam w stodole, ale wyciąganie słomy to strasznie ciężka praca, cięższa od kopania brukwi! Ja to wytrzymam, bo jestem tęga dziewucha, ale tyś szczuplejsza ode mnie. Ciekawam, dlaczego farmer zasadził cię do takiej roboty. Dotarły wreszcie do stodoły i weszły do wnętrza. Jeden sąsiek napełniony był zbożem, a na klepisku miało się odbywać wyciąganie słomy; już poprzedniego dnia złożono obok prasy tyle snopów pszenicy, ile kobiety miały oporządzić w ciągu dnia. – Patrz, tu jest Iza! – zawołała Marianna. Istotnie zbliżała się do nich Iza. Szła pieszo przez całe ubiegłe popołudnie i nie orientując się, że to tak daleko, spóźniła się. Na szczęście zdążyła jeszcze przed zamiecią i przenocowała w oberży. Farmer umówił się na targu z jej matką, że ją przyjmie, jeżeli zjawi się dziś jeszcze, i Iza obawiała się, że będzie z tego spóźnienia niezadowolony. Oprócz Tessy, Marianny i Izy były tu jeszcze dwie kobiety z sąsiedniej wioski, rodzaj amazonek, w których Tessa z drżeniem poznała dwie siostry: ciemnowłosą Damę Pik i młodszą od niej Damę Karową – te same kobiety, które chciały się z nią bić podczas pamiętnej nocnej kłótni w Trantridge. Obie zdawały się jej nie poznawać; było to możliwe, gdyż znajdowały się wówczas pod działaniem alkoholu i w Trantridge, podobnie jak tutaj, przebywały tylko tymczasowo. Obie lubiły wykonywać męski rodzaj pracy, nie wyłączając wiercenia studzien, plecenia płotów, kopania rowów i dołów, i nie odczuwały przy tym śladu zmęczenia. Były również dobrze obeznane z wyciąganiem słomy i spoglądały na tamte trzy dziewczyny z pewnym lekceważeniem. Nałożywszy rękawice zabrały się do roboty ustawiwszy się szeregiem przed prasą. Była to maszyna składająca się z dwóch słupów połączonych poprzeczną belką przytwierdzoną kołkami; pod tę belkę podkładano snopy kłosami na zewnątrz; opuszczała się ona w dół, w miarę jak objętość snopów zmniejszała się. Dzień rozjaśniał się, a światło zamiast padać od góry, z nieba, przenikało przez bramę stodoły jako odblask śniegu. Dziewczęta wyciągały spod prasy garście kłosów, lecz obecność obcych kobiet opowiadających sobie wzajem plotki nie pozwalała Izie i Mariannie wszcząć rozmowy o dawnych dobrych czasach, jak na to miały ochotę. W pewnej chwili usłyszały stłumiony tupot kopyt końskich i przed wrota stodoły zajechał

farmer. Zsiadłszy z konia podszedł do Tessy i z zamyśleniem przyglądał się jej twarzy obróconej do niego profilem. Z początku nie oglądała się, lecz pod jego natarczywym spojrzeniem odwróciła głowę i spostrzegła, że jej pracodawca był tym człowiekiem z Trantridge, przed którym uciekła na gościńcu na skutek jego aluzji do jej dawnych przeżyć. Zaczekał do chwili, gdy zaniosła wyciągnięte już wiązki słomy na stertę leżącą na zewnątrz, i powiedział: – Więc to ty jesteś tą kobietą, która tak źle przyjęła moje grzeczności? Niech mnie powieszą, jeżelim się od razu nie domyślił, skorom tylko usłyszał, żeś się tu zgodziła do pracy! Hę, hę, myślałaś, że jesteś górą za pierwszym razem w oberży, kiedyś to była ze swoim kawalerem, i za drugim razem, kiedyś uciekła ode mnie na gościńcu! No, ale teraz przyszła kryska na Matyska! – zakończył z grubiańskim śmiechem. Tessa, znajdując się niby ptak w potrzasku między amazonkami a farmerem, nie odpowiedziała nic i dalej wyciągała słomę. Znała się dostatecznie na ludziach, by wiedzieć, że tym razem może nie obawiać się umizgów swego pracodawcy; było to z jego strony raczej znęcanie się przez zemstę za upokorzenie, jakiego doznał od Clare'a. Z dwojga złego wolała to ostatnie i czuła się na siłach, by to jakoś ścierpieć. – Myślałaś pewnie, żem się w tobie zakochał, co? Czasem kobiety bywają takie głupie, że każde spojrzenie biorą na serio. Dla takich młodych srok nie ma lepszego lekarstwa, by im to wybić z głowy, jak zimowa praca w polu, a ty podpisałaś umowę, że będziesz pracować do Matki Boskiej Kwietniowej. No, a czy teraz mnie przeprosisz? – Uważam, że to pan powinien mnie przeprosić. – Dobrze, rób, jak chcesz. Ale zobaczymy, kto tu jest panem. Czy te snopy to wszystko, coś dziś zrobiła? – Tak, proszę pana. – Toś się nie popisała. Patrz, ile one już zrobiły! – wskazał na dwie siłaczki. – Tamte dwie także zrobiły więcej niż ty. – One wprawiły się już dawniej do tej roboty. Myślałam zresztą, że panu wszystko jedno, ile zrobimy, bo pracujemy na akord i dostajemy zapłatę tylko za to, cośmy zrobiły. – Właśnie, że nie wszystko jedno. Chcę, żeby stodoła była już uprzątnięta. – Więc będę pracowała przez całe popołudnie, zamiast odejść o drugiej jak tamte. Spojrzał na nią ponuro i oddalił się. Tessa poczuła, że trudno było znaleźć gorsze miejsce, wszystko jednak było lepsze od umizgów. O drugiej godzinie zawodowe

wyrobnice łyknęły jednym haustem ostatnią ćwiartkę wódki, pozostałą w butelce, odłożyły noże, powiązały ostatnie snopy i odeszły. Marianna i Iza chciały zrobić to samo, lecz usłyszawszy, że Tessa zamierza zostać o parę godzin dłużej, by nadrobić to, co straciła przez brak wprawy, oświadczyły, że nie zostawią jej samej. Patrząc na śnieg, który nie przestawał padać, Marianna zawołała: – No, nareszcie jesteśmy same. – I zaraz rozmowa przeszła na temat ich wspomnień z mleczarni oraz, rzecz prosta, na temat ich miłości do Angela Clare. – Izo i Marianno – rzekła pani Angelowa Clare ze wzruszającą godnością, gdy wziąć pod uwagę, jak mało miała tytułu do imienia żony. – Teraz już nie mogę przyłączyć się, jak dawniej, do waszych rozmów o panu Clare. Powinnyście to zrozumieć, że nie mogę, gdyż choć odjechał teraz ode mnie, ale zawsze jest przecież moim mężem. Spośród czterech dziewczyn zakochanych w Angelu Iza była z natury najbardziej uszczypliwa i niepohamowana. – Jestem pewna – zawołała – że on potrafi być cudownym kochankiem, ale nie uważam, by był zbyt czułym mężem, skoro tak prędko cię odjechał. – Musiał koniecznie wyjechać, musiał, żeby rozejrzeć się w tamtym kraju! – broniła go Tessa. – Powinien był zabezpieczyć cię na zimę. – Stało się to przypadkiem... na skutek pewnego nieporozumienia... i... nie będziemy już o tym mówiły – odpowiedziała Tessa ze łzami w głosie. – Mogłabym powiedzieć niejedno na jego usprawiedliwienie. On nie wyjechał, jak to robią inni mężowie, bez zawiadomienia mnie o tym i ja zawsze mogę wiedzieć, gdzie się obraca. Po tej rozmowie przez dłuższy czas, zatopione w marzeniach, nie przerywały pracy: chwytały kłosy, wyciągały słomę, łączyły ją snop, brały pod pachę i obcinały kłosy nożem, tak że w stodole słychać było tylko chrzęst słomy i zgrzyt noży. Nagle Tessa zachwiała się i upadła na stos kłosów leżących u jej stóp. – Wiedziałam, że tego nie wytrzymasz! – zawołała Marianna. – Taka robota wymaga więcej siły. W tej chwili do stodoły wszedł farmer. – To ty tak pracujesz, kiedy mnie tu nie ma? – zawołał. – Przecież tylko ja na tym tracę, nie pan – broniła się Tessa. – Chcę, żebyście to już raz skończyły! – burknął i przeszedłszy przez stodołę wyszedł drugimi wrotami.

– Nie zwracaj na niego uwagi, on zawsze jest taki – pocieszała ją Marianna. – Już nie od dziś tu pracuję. Teraz połóż się tutaj, a Iza i ja skończymy twoje snopy. – Kiedy nie chcę, żebyście za mnie pracowały. Zresztą jestem przecież od ciebie wyższa. Była jednak tak wyczerpana, że zgodziła się chwilę odpocząć i ułożyła się na stercie pokruszonych ździebeł, oddzielonych jako odpadki od wyciągniętej przez nie prostej słomy i rzuconych w najdalszy kąt stodoły. Osłabienie jej zostało wywołane w równej mierze podnieceniem na skutek rozmowy o rozłące z mężem, jak zmęczeniem ciężką pracą. Leżała bezwolnie, a wrażliwość jej była tak wyostrzona, że chrzęst słomy i obcinanie kłosów sprawiały jej fizyczny ból. Ze swego kąta słyszała prócz tych odgłosów pracy szmer ich rozmowy. Była pewna, że jej towarzyszki nie przestały mówić o poruszonym poprzednio temacie, lecz mówiły tak cicho, że nie mogła rozróżnić słów. Wreszcie, coraz bardziej zaniepokojona, o czym mówią, i wmawiając w siebie, że czuje się lepiej, wstała i powróciła do pracy. Z kolei osłabła Iza. Poprzedniego wieczoru zrobiła przeszło dwanaście mil drogi pieszo, położyła się dopiero o północy i wstała o piątej rano. Tylko Marianna dzięki butelce wódki i swej krzepkiej budowie mogła znieść bez bólu wysiłek ramion i pleców. Tessa namówiła Izę, by przerwała pracę, i przekonała ją, że ponieważ czuje się lepiej, sama popracuje do wieczora i podzieli na dwie połowy ilość związanych przez siebie snopów. Iza z wdzięcznością przyjęła tę propozycję i znikła poza głównymi wrotami stodoły na zaśnieżonej ścieżce wiodącej do jej mieszkania. Marianna, jak zwykle o tej porze, dzięki butelce zaczynała wpadać w nastrój sentymentalny. – Nigdy bym o nim tego nie pomyślała, nigdy!... – mówiła, rozmarzona. – A tak go kochałam!... Nie miałam do niego żalu, że wybrał ciebie. Ale ta historia z Izą to już za wiele! Tessa tak drgnęła usłyszawszy te słowa, że o mało nie obcięła sobie nożem palca. – Czy mówisz o moim mężu? – wyjąkała. – A tak – odpowiedziała Marianna. – Iza prosiła, żeby ci tego nie powtarzać, ale nie mogę się powstrzymać. Czy wiesz, czego chciał od Izy? Chciał, żeby z nim pojechała do Brazylii. Twarz Tessy zbielała niby śnieg na dworze i rysy jej wyciągnęły się.

– A Iza mu odmówiła? -– zapytała. – Tego nie wiem. W każdym razie on rozmyślił się. – Ech, to znaczy, że nie myślał o tym poważnie. Po prostu zażartował, jak to mężczyzna. – Wcale nie. Przecież podwiózł ją kawał drogi w kierunku stacji kolejowej. – Ale jej nie zabrał! Pracowały dalej w milczeniu, wtem Tessa zupełnie niespodziewanie wybuchnęła płaczem. – Masz tobie! – zawołała Marianna. – Teraz żałuję, żem ci to powiedziała! – Ależ nie, zrobiłaś bardzo dobrze. Żyłam dotąd jak głupia w marzeniach i nie wiedziałam, do czego to może doprowadzić! Powinnam była częściej do niego pisywać. Nie pozwolił mi do siebie przyjechać, ale nie zabronił pisać tak często, jak będę chciała. Nie będę już traciła czasu w ten sposób! Źle zrobiłam, żem była tak niedbała i zostawiłam wszystko na jego głowie. Słabe światło w stodole jeszcze pociemniało i obie musiały przerwać pracę. Tego samego wieczoru, gdy tylko Tessa powróciła do swej samotnej, wybielonej wapnem izdebki, zaczęła porywczo pisać list do Clare'a, lecz w miarę pisania opadało ją zwątpienie i nie mogła skończyć. Zdjęła z wstążeczki obrączkę, noszoną zwykle na sercu, i zatrzymała ją na palcu przez całą noc, jak gdyby pragnąc się utwierdzić w poczuciu, że była naprawdę żoną tego nieuchwytnego kochanka, który mógł zaproponować Izie, by z nim wyjechała za granicę, i to wkrótce potem, jak porzucił Tessę. Wiedząc o tym, czyż mogła pisać do niego błagalne listy i okazywać mu, że go jeszcze kocha?

Rozdział 44 Po tym odkryciu w stodole myśli Tessy znów pobiegły w kierunku, w którym ostatnio często się zwracały, a mianowicie do odległego probostwa Emminster. Zgodnie ze wskazówką męża, gdyby chciała, mogła była wysłać do niego list za pośrednictwem jego rodziców, a w razie potrzeby miała się zwrócić bezpośrednio do nich samych. Ale poczucie, że pod względem moralnym nie ma do Angela żadnych praw, hamowało zawsze jej chęci nawiązania z nimi kontaktu. Toteż od czasu ślubu zarówno dla rodziców z probostwa, jak i dla własnych jak gdyby przestała istnieć. To dobrowolne odosobnienie od obu stron zgadzało się z jej niezależnym charakterem, nie pozwalającym na uzyskanie czegokolwiek z łaski lub litości, gdyż nie uprawniała jej do tego świadomość, że zasłużyła na karę. Postanowiła wytrwać lub zginąć polegając wyłącznie na własnych siłach i poniechać wszelkich próśb w stosunku do obcej rodziny, do której należała jedynie na podstawie błahego faktu, iż jeden z jej członków w chwili przelotnego uniesienia wpisał do ksiąg kościelnych nazwisko Tessy obok swego. Ale teraz, rozgorączkowana opowiadaniem Izy, czuła, że jej siła wyrzeczenia dobiega kresu. Dlaczego mąż nie napisał do niej ani razu? Przecież dał jej wyraźnie do zrozumienia, że zawiadomi ją przynajmniej o tym, w jakiej miejscowości się osiedli, lecz dotąd nie nadesłał nawet adresu. Czyż naprawdę tak względem niej zobojętniał? A może jest chory? A może to ona powinna była uczynić pierwszy krok? W każdym razie niepokój upoważniał ją do udania się na probostwo dla uzyskania wiadomości o nim i wyrażenia smutku z powodu jego milczenia. Jeżeli ojciec Angela był naprawdę takim zacnym człowiekiem, jak mówiono, to potrafi zrozumieć ból jej serca. Co się zaś tyczy jej trosk materialnych, to je po prostu przemilczy. Nie mogła opuścić farmy w dzień powszedni, jedyną możliwością było zrobić to w niedzielę. Do Flintcomb-Ash, położonego w samym środku kredowego płaskowzgórza, linia kolejowa jeszcze nie dotarła, więc trzeba było pójść piechotą, a ponieważ odległość wynosiła piętnaście mil, musiała sobie przedłużyć dzień wstając bardzo wcześnie. W dwa tygodnie później, gdy śnieg już znikł, zaś po nim chwycił ostry mróz, Tessa korzystając z pomyślnego stanu dróg postanowiła urzeczywistnić swój plan. Wstała w

niedzielę o czwartej rano i w gwiezdną noc wyruszyła z domu. Pogoda nadal jej sprzyjała, ziemia dzwoniła pod stopami niby kowadło. Iza i Marianna były tą wycieczką ogromnie przejęte, gdyż wiedziały, że chodzi tu o męża Tessy. Obie mieszkały w domku położonym nieco dalej na tej samej drodze, ale przyszły, by jej pomóc przed wyjściem, i namawiały, by ubrała się w najładniejszą sukienkę, aby zdobyć serca swych teściów; Tessa jednak znając surowe kalwińskie poglądy pastora Clare wątpiła, czy środek ten będzie skuteczny. Od jej smutnego ślubu minął już rok, lecz zachowała jeszcze dość resztek tak zasobnej wówczas garderoby, by ubrać się ładnie jak skromna wiejska dziewczyna bez pretensji do panującej obecnie mody: włożyła szarą sukienkę z miękkiej wełny, przybraną rurkowaną kryzą z białej krepy, ładnie odbijającą od jej różowej twarzy i szyi oraz czarny aksamitny żakiecik i takiż kapelusz. – Jaka to szkoda, że twój mąż nie może cię teraz widzieć! Wyglądasz prześlicznie! – rzekła Iza Huett patrząc na Tessę stojącą na progu między stalowym blaskiem gwiazd na dworze i żółtawym światłem świecy w pokoju. Iza z wielkodusznym samozaparciem potrafiła sprostać sytuacji. Nie mogła – jak zresztą żadna kobieta mająca serce większe od orzecha – w obecności Tessy ustosunkować się do niej wrogo; urok, jaki Tessa wywierała na inne kobiety, miał w sobie tyle niezwykłego ciepła i mocy, że w ciekawy sposób tłumił mniej szlachetne kobiece uczucia rywalizacji czy urazy. Jeszcze kilka lekkich dotknięć, muśnięcie szczotką i pozwoliły jej odejść, a Tessę pochłonął perłowy brzask przedświtu. Słyszały stuk jej bucików po twardej drodze, gdy zaczęła iść szybkim krokiem. Nawet Iza miała nadzieją, że jej się powiedzie, i aczkolwiek nie było to jej własną zasługą, cieszyła się, że nie skrzywdziła przyjaciółki będąc chwilowo skuszona przez Clare'a. Jutro miał minąć rok od czasu, kiedy Clare poślubił Tessę, a za kilka dni rok od czasu, gdy się od niej oddalił. Wyprawa ta nie była dla niej smutna, gdy mając przed sobą taki cel szła żwawym krokiem w suchy i jasny zimowy poranek, wdychając rozrzedzone powietrze tych kredowych wzgórz; bez wątpienia wyruszając w tę podróż marzyła, że zdobędzie serce świekry, opowie jej swoją smutną historię, znajdzie w niej poparcie i w ten sposób odzyska z powrotem zbiega. Dotarła do grzbietu stromego zbocza, u którego stóp ciągnęła się iłowata dolina Blackmoor, w tej chwili cicha i otulona w mgły przedświtu. W przeciwieństwie do bezbarwnej atmosfery wzgórz powietrze było tu przesycone głębokim błękitem. Zamiast

rozległych ogrodzonych pól ciągnących się setkami akrów, na jakich ostatnio przywykła pracować, w dolinie widać było małe kilkunastoakrowe pólka, tak liczne, że z tej wysokości wyglądały jak oka sieci. Tutaj krajobraz był barwy żółtobrunatnej, tam w dole, podobnie jak w dolinie Froom – wiecznie zielony. Mimo to, właśnie tam, w tej dolinie, zrodziła się jej niedola, dlatego nie lubiła jej już tak jak dawniej. Dla niej, podobnie jak dla wszystkich natur wrażliwych, piękno nie tkwiło w rzeczy, lecz w tym, co było tej rzeczy symbolem. Mając dolinę po prawej ręce kierowała się stale na zachód, przeszła ponad Hintocks, przecięła główny gościniec wiodący z Sherton-Abbas do Casterbridge, ominęła Dogbury Hill i High Stoy wraz z leżącą między nimi zaciszną dolinką zwaną Kuchnią Diabelską. Trzymając się ciągle górskiej drogi dotarła do Cross-in-Hand, gdzie stoi kamienny słup, samotny i milczący, oznaczając miejsce, na którym zdarzył się cud czy morderstwo lub też oba te fakty razem. O trzy mile dalej przecięła prosty i opuszczony trakt rzymski, zwany Long-Ash Lane, po czym skręciwszy zeszła poprzeczną dróżką do małego miasteczka czy osady Evershead i znalazła się w połowie drogi do celu. Tutaj zatrzymała się i zjadła z apetytem drugie śniadanie, nie w Sow-and-Acorn, gdyż unikała oberży, lecz w małej chatce koło kościoła. Drugą połowę podróży odbyła przez milszą okolicę, drogą Benvill Lane, lecz w miarę tego, jak malała odległość między nią i celem jej pielgrzymki, zmniejszała się jej pewność siebie, a przedsięwzięcie, jakiego się podjęła, wydawało się coraz trudniejsze. Cel, do którego dążyła, widziała tak wyraźnie, a dokolny krajobraz tak niejasno, że parokrotnie o mało nie zmyliła drogi. Tak czy inaczej, około południa stanęła przed wrotami na krawędzi wklęsłości gruntu, w której leżało Emminster wraz z probostwem. Wiedziała, że pod czworokątną wieżą w chwili tej zebrani są pastor i jego parafianie; wieża ta miała w jej oczach wygląd niezmiernie surowy. Żałowała, że nie udało się jej przyjść tutaj w dzień powszedni. Taki pobożny człowiek może jej mieć za złe, że wybrała na podróż niedzielę, nie orientując się, że nie miała innych możliwości. Lecz teraz cofnąć się było już za późno. Tessa zdjęła ciężkie buty, w których odbyła dotychczasową drogę, włożyła na nogi ładne lakierowane pantofelki i wsunąwszy buty pod żywopłot obok słupa przy wrotach, gdzie spodziewała się je później łatwo odszukać, zeszła ze wzgórza w dół. Jej świeże rumieńce, wywołane przez rześkie ranne powietrze, bladły, w miarę jak zbliżała się do probostwa.

Liczyła na jakieś pomyślne zdarzenie mogące ułatwić jej sytuację, lecz nic takiego nie zaszło. Krzaki rosnące na trawniku przed probostwem szeleściły, kołysane mroźnym podmuchem wiatru. Mimo że ubrała się, w co miała najlepszego, żaden wysiłek wyobraźni nie zdołał jej przekonać, że to dom jej bliskiej rodziny, a jednak nie dzieliło ich nic istotnego ani w naturze, ani w uczuciach: w cierpieniu, radościach, myślach, urodzeniu, śmierci i losach pośmiertnych byli sobie równi. Z wysiłkiem zapanowała nad sobą, minęła furtkę i zadzwoniła do drzwi. Stało się, cofnąć się już nie mogła. Nie, jeszcze nic się nie stało. Drzwi nikt nie otworzył. Trzeba było zdobyć się na nowy wysiłek. Zadzwoniła raz jeszcze, a wzruszenie w połączeniu ze zmęczeniem po przejściu piętnastu mil sprawiło, że czekając musiała się oprzeć ramieniem o framugę drzwi. Wiatr był tak przejmujący, że listki bluszczu skurczyły się, poszarzały i nieustannie trącały o listki sąsiednie, drażniąc nerwy Tessy. Kawałek papieru, poplamiony krwią, porwany wiatrem z rzeźnickiego śmietnika, szeleścił po drodze za furtką, zbyt lekki, by leżeć spokojnie, a zbyt ciężki, by unieść się w górę; towarzyszyło mu kilka ździebeł słomy. Drugi dzwonek zadźwięczał głośniej, lecz mimo to nikt się nie zjawił. Tessa odeszła od drzwi, otworzyła furtkę i wyszła na drogę. I choć z wahaniem spojrzała na front domu, jak gdyby zamierzała wrócić, zamknąwszy furtkę odetchnęła z ulgą. Powstało w niej podejrzenie, że może ją poznano (w jaki sposób, nie umiałaby powiedzieć) i że wydano polecenie, by jej nie wpuszczać. Doszła już do zakrętu. Zrobiła wszystko, co mogła, lecz uważając, że lepiej jest przeżyć obecny lęk niż narazić się na przyszłe niepokoje, powróciła raz jeszcze i przeszła wzdłuż całego domu zaglądając do wszystkich okien. Aha! – zrozumiała nagle – wszyscy co do jednego są w kościele. Mąż mówił jej przecież, że ojciec zawsze nalegał na to, by wszyscy domownicy, nie wyłączając służby, byli obecni na porannym nabożeństwie, skutkiem tego po powrocie jedli tylko zimne potrawy. Wobec tego należało czekać na koniec nabożeństwa. Nie chcąc zwrócić na siebie uwagi czekaniem, przeszła obok kościoła, aby znaleźć się na drodze. Lecz gdy mijała bramę cmentarza, ludzie zaczęli tłumnie wychodzić z kościoła i Tessa znalazła się pośrodku tłumu. Tutejsi parafianie przyglądali się jej tak, jak tylko spacerujący w chwilach wolnych mieszkańcy małych miasteczek przyglądają się kobiecie im obcej i wyróżniającej

się spośród innych kobiet. Tessa przyśpieszyła kroku i powróciła na drogę, skąd przyszła, by ukryć się wśród żywopłotów do czasu, gdy rodzina pastora skończy jeść śniadanie i będzie mogła swobodnie ją przyjąć. Wkrótce minęła wszystkich, z wyjątkiem dwóch jeszcze dość młodych mężczyzn, którzy ująwszy się pod ramię szli za nią szybkim krokiem. Gdy zbliżyli się, usłyszała ich ożywioną rozmowę i z naturalną bystrością kobiety znajdującej się w jej położeniu zauważyła, że brzmienie ich głosów przypomina głos jej męża. Byli to dwaj bracia Angela. Zapomniawszy o wszystkich swych planach Tessa obawiała się tylko tego, by jej teraz nie dogonili, zanim ona nie otrząśnie się ze zmieszania i nie przygotuje na spotkanie z nimi, gdyż choć wiedziała, że nie mogą jej poznać, jednak instynktownie lękała się ich badawczych spojrzeń. Im szybciej szli, tym bardziej i ona przyśpieszała kroku. Było widoczne, że chcieli tylko odbyć krótką i szybką przechadzkę, by rozprostować i rozgrzać nogi, zziębnięte i zdrętwiałe podczas długiego nabożeństwa. Tylko jedna osoba szła przed Tessa drogą prowadzącą na wzgórze, była to młoda dziewczyna o pańskim wyglądzie, dość interesująca, mimo że trochę jakby napuszona i sztywna. Tessa prawie zrównała się z nią, gdy jej szwagrowie zaczęli iść tak prędko, że mogła słyszeć niemal każde ich słowo. Nie mówili jednak nic takiego, co by ją mogło zainteresować, i dopiero zauważywszy młodą pannę idącą przed nimi jeden z nich powiedział: – To Mercy Chant, może ją dogonimy. Tessa znała to nazwisko. Była to kobieta przeznaczona przez jej i jego rodziców na towarzyszkę życia Angela i prawdopodobnie byłby ją poślubił, gdyby nie spotkał na swej drodze intruza w osobie Tessy. Gdyby nawet nie znała tych szczegółów, byłaby się teraz o nich dowiedziała, gdyż po chwili usłyszała, jak jeden z braci jej męża powiedział: – Ach, biedny Angel! Biedny Angel! Gdy tylko widzę tę miłą dziewczynę, za każdym razem coraz bardziej żałuję, że z takim pośpiechem rzucił się w ramiona tej mleczarki czy jak ją tam tytułować. Cała ta sprawa wydaje mi się jakaś dziwna. Nie wiem, czy już pojechała, by się z nim połączyć, ale przed kilku miesiącami, gdy miałem od niego list, jeszcze jej tam nie było. – Ja także nie wiem. Nie mam od niego żadnych wiadomości. Jego nieopatrzne małżeństwo jeszcze pogłębiło obcość, jaka powstała między nami na skutek jego dziwacznych poglądów.

Tessa zaczęła jeszcze szybciej wchodzić na wysokie wzgórze, lecz nie mogła iść zbyt prędko, by nie zwrócić na siebie ich uwagi. Dogonili ją w końcu, a nawet wyprzedzili. Młoda panna, idąca nadal przed nimi, usłyszała ich kroki i obejrzała się. Wtedy przywitali się, i wszyscy troje ruszyli dalej razem. Wkrótce dotarli do szczytu wzgórza i widocznie uważając to miejsce za kres przechadzki zwolnili kroku i stanęli przy wrotach, gdzie godzinę temu Tessa zatrzymała się, by przyjrzeć się miasteczku, zanim zejdzie na dół. Podczas rozmowy jeden z młodych ludzi pogrzebał parasolem w żywopłocie i coś wyciągnął na światło. – Leży tu para starych butów – powiedział. – Musiał je zapewne rzucić jakiś włóczęga. – Albo oszust, który chciał wejść do miasta boso, by wzbudzić nasze współczucie – dodała Mercy Chant. – Tak, to najprawdopodobniejsze, gdyż to doskonałe, mocne obuwie, zupełnie nie zniszczone. Jak to brzydko z jego strony! Zaniosę je do domu i dam jakiemu biedakowi. Cuthbert Clare, ten, który je znalazł, wsunął je na zakrzywioną rączkę parasola i w ten sposób pozbawił właścicielkę butów. Tessa, która to wszystko słyszała, minęła ich zasłoniwszy twarz wełnianym szalem, potem obejrzawszy się spostrzegła, że całe to kościelne towarzystwo odeszło z jej butami od bramy i zeszło ze wzgórza. Po czym nasza bohaterka ruszyła w powrotną drogę. Łzy, oślepiające łzy toczyły się po jej policzkach. Wiedziała, że zupełnie bezpodstawnie, tylko na skutek własnego sentymentalizmu i nadmiernej wrażliwości, uważała tę scenę za potępienie swej osoby, mimo to nie mogła się opanować; sama, bezbronna, nie mogła stawić czoła takim złowróżbnym znakom. Myśl o powrocie na probostwo stała się dla niej niemożliwa. Żona Angela miała wrażenie, że zastała zagnana na wzgórze jako godna wzgardy istota, przez tych zbyt wytwornych jak dla niej księżyków. Aczkolwiek zlekceważenie to dotknęło ją niezasłużenie, było w tym coś fatalnego, że natknęła się na synów, a nie na ojca, który mimo swych wąskich poglądów był o wiele mniej sztywny i napuszony niż oni, natomiast posiadał w pełni dar miłosierdzia. Powróciwszy w myśli do swych zakurzonych butów zaczęła im niemal współczuć za drwiny, jakich stały się przedmiotem, i poczuła, jak beznadziejne życie leży przed ich właścicielką.

– Ach – raz jeszcze westchnęła z żalem nad samą sobą – oni nie wiedzą, że miałam je na sobie przez najcięższą część drogi, by oszczędzić tamte eleganckie, kupione dla mnie przez niego. Nie wiedzą, że on wybrał dla mnie kolor tej ładnej sukienki, bo skądże mogliby o tym wiedzieć? Gdyby nawet wiedzieli, byłoby im to może obojętne, jak obojętny im jest ten mój kochany biedak! Potem ogarnęła ją żałość na myśl o ukochanym, którego konwencjonalne poglądy stały się przyczyną jej obecnej niedoli, i szła dalej, nie zdając sobie sprawy, że największym nieszczęściem w jej życiu był czysto kobiecy brak odwagi w decydującej, krytycznej chwili, gdy osądziła swego teścia według moralnej wartości jego synów. Warunki, w jakich znalazła się obecnie, byłyby właśnie pozyskały jej współczucie obojga starszych państwa Clare. Nieodparty poryw zwracał ich serca ku wszystkim dotkniętym wielką niedolą, gdy mniej rozpaczliwe, a bardziej subtelne cierpienia duchowe nie budziły w nich zainteresowania ani uwagi. Biegnąc z pomocą celnikom i grzesznikom zapominali o tym, że można również wyrzec słowo w obronie skrybów i faryzeuszów; ta wada czy raczej ograniczenie byłoby ich usposobiło życzliwie względem własnej synowej, jako owieczki dość zbłąkanej, by zasługiwała na ich miłość. Ruszyła więc w powrotną mozolną drogę, którą nadeszła rano, wprawdzie nie pełna nadziei, lecz głęboko przekonana, że zbliża się decydujący przełom w jej życiu. Pozornie przełom ten nie nastąpił i nie pozostawało jej nic innego, jak trwać dalej na tej głodowej farmie, dopóki znów nie zdobędzie się na odwagę, by ukazać się na probostwie. Widocznie jednak własna powierzchowność nie straciła dla niej znaczenia, gdyż w powrotnej drodze zdjęła wełniany szal okrywający głowę, jak gdyby w tym celu, by pokazać światu, że przynajmniej może się pochwalić twarzą, z którą Mercy Chant nie mogłaby rywalizować. Zrobiła to jednak potrząsając smutno głową. – To nie ma żadnego znaczenia, żadnego – powiedziała sobie. – Nikt mnie nie kocha, nikt na mnie nie patrzy. Kogóż obchodzi wygląd takiego wyrzutka jak ja? Jej droga powrotna przypominała raczej tułaczkę niż wędrówkę w określonych zamiarach; nie miała już rześkości ani celu, jedynie – kierunek. Idąc monotonną, nudną drogą zwaną Benvill Lane Tessa poczuła zmęczenie, więc opierała się o wrota i zatrzymywała przy milowych słupach. Dopiero po przejściu siódmej czy ósmej mili weszła do jakiegoś domu, zszedłszy ze stromego wzgórza w dolinę, gdzie leżała wieś czy miasteczko Eyershead; tam właśnie

dziś rano jadła śniadanie, pełna oczekiwania tak sprzecznego z jej obecnym nastrojem. Domek przy kościele, w którym znów się zatrzymała, był jednym z pierwszych na tym końcu wsi i gdy gospodyni poszła do spiżarni po mleko, Tessa wyglądając przez okno na ulicę, zauważyła, że miejscowość ta wydaje się zupełnie opustoszała. – Pewnie ludzie poszli na popołudniowe nabożeństwo? – zapytała. – Nie, moja droga – odrzekła staruszka – na nabożeństwo jeszcze za wcześnie, jeszcze nie dzwonili. Wszyscy pobiegli posłuchać kazania w tamtej stodole. Jakiś wygadany kaznodzieja wygłasza tam kazanie miedzy jednym a drugim nabożeństwem. Podobno to doskonały, zapamiętały chrześcijanin. Ale ja tam nie chodzę. Dla mnie wystarczą kazania głoszone zwyczajnie z ambony. Tessa wkrótce wyruszyła przez wieś w dalszą drogę; kroki jej odbijały się echem o ściany domów, jak gdyby to było miasto umarłych. Gdy zbliżała się do środka wsi, dołączyły się do tego inne dźwięki; a zauważywszy blisko drogi stodołę domyśliła się, że to przemawia kaznodzieja. Głos jego rozlegający się w cichym, czystym powietrzu brzmiał tak wyraźnie, że niebawem zaczęła rozróżniać całe zdania, mimo że przystanęła przy ślepej ścianie stodoły. Jak należało się spodziewać, kazanie było krańcowo antynomiańskie i miało za temat zbawienie przez wiarę, tak jak było to komentowane przez świętego Pawła. Ta uporczywa myśl rapsodysty była głoszona z zapałem, w sposób deklamatorski, gdyż mówca wyraźnie nie posiadał zdolności dialektycznych. Aczkolwiek Tessa nie słyszała początku przemówienia, dowiedziała się, wokół jakiego tekstu było osnute, skutkiem częstego powtarzania go przez kaznodzieję: “O nierozumni Galaci, któż was omamił, abyście nie byli posłuszni prawdzie, wy, których oczom był ukazany obraz ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa?" Tessa stojąc przy stodole słuchała z wzrastającym zajęciem, gdyż zorientowała się, że doktryna głoszona przez mówcę była powtórzeniem w gwałtownej formie poglądów ojca Angela, a zainteresowanie to jeszcze się wzmogło, gdy mówca zaczął szczegółowo opowiadać o swych duchowych przeżyciach i w jaki sposób doszedł do swych obecnych poglądów. Był, jak sam mówił, jednym z największych grzeszników, szydził z rzeczy świętych, prowadził rozwiązłe życie w towarzystwie rozpustników i ludzi lekkich obyczajów, atoli nadszedł dzień przebudzenia; biorąc z ludzkiego punktu widzenia, sprawił to głównie wpływ pewnego duchownego, którego z początku w sposób grubiański obraził,

lecz jego pożegnalne słowa zapadły mu głęboko w serce i pozostały tam dopóty, aż łaska niebios dokonała w nim tej przemiany i uczyniła takim, jakim go widzą przed sobą w chwili obecnej. Lecz bardziej jeszcze niż doktryna kaznodziei uderzył Tessę jego głos. Choć wydawało jej się to niemożliwe, był to głos Aleca d'Urberville. Z twarzą zastygłą w bolesnym oczekiwaniu okrążyła stodołę i przeszła przed wejściem. Niskie zimowe słońce padało wprost przez wielkie wierzeje. Jedna ich połowa była otwarta na oścież, tak że promienie słońca sięgały poprzez klepisko aż do kaznodziei i jego słuchaczy ochronionych bezpiecznie przed północnym wiatrem. Słuchaczami byli wyłącznie wieśniacy, a wśród nich znajdował się człowiek, który niegdyś w pamiętnym dla Tessy dniu niósł w ręku garnek z czerwoną farbą. Lecz uwaga Tessy skupiła się na głównej postaci, stojącej na workach zboża i obróconej twarzą do ludzi i do drzwi. Popołudniowe słońce padało wprost na niego i dziwne, denerwujące przeczucie, jakie ogarnęło Tessę, z chwilą gdy usłyszała jego głos, zmieniło się w pewność, że stoi przed nią jej uwodziciel.

OKRES SZÓSTY NAWRÓCONY Rozdział 45 Od wyjazdu z Trantridge aż do dnia dzisiejszego nie widziała d'Urberville'a ani o nim nie słyszała. Spotkanie to wypadło w tak ciężkiej chwili, że wstrząs, jakiego doznała, był mniej bolesny, niż gdyby się to zdarzyło w innych warunkach. Lecz pamięci obce jest wszelkie rozumowanie i aczkolwiek wyraźnie, niemal dotykalnie stał przed nią nawrócony człowiek opłakujący swą grzeszną przeszłość, Tessę ogarnęło przerażenie paraliżujące jej ruchy tak, że nie mogła ani się cofnąć, ani podążyć dalej. Co za kontrast między tym, co twarz jego wyrażała wtedy, gdy widziała go ostatnim razem, i gdy patrzyła nań obecnie!... Był jak dawniej przystojny, o niemiłym wyrazie twarzy, lecz teraz zamiast czarnych wąsików nosił zarost starannie przystrzyżony w niemodne baczki; strój jego był na pół księży i zmiana ta wystarczyła, by zatrzeć dawny fircykowaty wygląd i na chwilę wzbudzić w niej wątpliwość, czy to ten sam człowiek. Z początku Tessa doznała wrażenia jakiegoś upiornego błazeństwa i ponurej niewłaściwości słysząc uroczyste słowa Pisma świętego głoszone przez takie usta. Zbyt dobrze znana sprzed czterech lat intonacja jego głosu przypomniała jej uszom słowa tak odmiennej treści, że ironia tego kontrastu wywołała w niej uczucie obrzydzenia. Był nie tyle zmieniony, ile przeobrażony. Zmysłowość malująca się dawniej na jego twarzy ustąpiła miejsca wyrazowi religijnej pasji. Zarys ust cechujący typowego uwodziciela wyrażał obecnie pokorę. Policzki, wczoraj jeszcze rozognione przez hulanki, płonęły entuzjazmem pobożnego mówcy. Zwierzęcość przekształciła się w fanatyzm, pogańskość – w paulinizm. Harde, ruchliwe oczy, rzucające dawniej na kształty Tessy takie zwycięskie spojrzenia, promieniowały teraz szorstką energią prawie okrutnej bigoterii. Twardość wyrazu, jaką twarz jego przybierała wtedy, gdy coś stawało w poprzek jego życzeniom, służyła mu obecnie przy opisywaniu niepoprawnego grzesznika, który z uporem powraca do tarzania się w błocie.

Wszystkie rysy tej twarzy zdawały się buntować przeciw temu, że odebrano im ich wyraz przyrodzony i zmuszono do odzwierciadlania uczuć, jakimi natura bynajmniej go nie obdarzyła. Rzecz dziwna, owa pozorna sublimacja jego rysów wydawała się czymś niewłaściwym, jak gdyby uszlachetniać znaczyło tu – fałszować. Czy jednak było tak istotnie? Tessa nie chciała dopuścić, by podobnie nieszlachetne myśli kłębiły się dłużej w jej głowie. D'Urberville nie był pierwszym zepsutym człowiekiem, który dla zbawienia duszy wyrzekł się swego zepsucia, i dlaczego w nim miało się to wydawać nienaturalne? Może na skutek przyzwyczajenia myśli, która odczuła zgrzyt fałszu, gdy słyszała nowe, dobre słowa wypowiadane dawnym, złym tonem. Lecz z najgorszych grzeszników powstają najwięksi święci. Aby się o tym przekonać, nie trzeba sięgać zbyt głęboko do historii chrześcijaństwa. Takie myśli roiły się w niej niejasno, choć nie potrafiła ich dokładnie sformułować. Gdy tylko zdołała ochłonąć z wrażenia, pierwszym jej odruchem było zejść z pola jego widzenia. Widocznie jeszcze jej nie zauważył, gdyż stała odwrócona tyłem do światła. Lecz w chwili gdy się poruszyła, poznał ją. Widok jej wywarł na nim wrażenie piorunujące, daleko silniejsze niż jego obecność na niej. Cały zapał i burzliwa elokwencja opuściły go. Na drżących wargach zamierały słowa, których nie mógł wymówić, dopóki widział ją przed sobą. Po pierwszym spojrzeniu rzuconym na jej twarz oczy jego odwróciły się, patrząc wszędzie, byle nie w jej kierunku, lecz co kilka sekund rozpaczliwym skokiem powracały do niej na nowo. Ten rodzaj odrętwienia trwał jednak krótko, gdyż w miarę jak on tracił energię, Tessie przybywało sił i wyszedłszy co prędzej ze stodoły ruszyła w dalszą drogę. Gdy tylko zdołała zebrać myśli, przeraziła ją zmiana, jaka zaszła w ich obopólnym położeniu. Ten, który był przyczyną jej zguby, teraz stanął po stronie Ducha, gdy ona nie dostąpiła odrodzenia. I podobnie jak w legendzie obraz jej, kobiety upadłej, ukazał się nagle na jego ołtarzu, skutkiem czego święty ogień kapłana wygasł prawie doszczętnie. Szła prosto przed siebie nie odwracając głowy. Zdawało się, jakoby jej plecy, ba, nawet jej ubranie, zostały obdarzone zdolnością do odczuwania spojrzeń, tak żywe miała wrażenie, że jego oczy mogą ją śledzić z wnętrza stodoły. Aż, dotychczas przez całą drogę serce jej było ciężkie od drętwego bólu, lecz teraz rodzaj jej cierpienia uległ zmianie. Głód miłości, tak długo tłumiony, został zastąpiony przez niemal fizyczne odczucie, że

nieubłagana przeszłość trzyma ją nadal w swych pętach. Potęgowało to świadomość własnej winy, doprowadzając ją do rozpaczy. Miała kiedyś nadzieję, że ciągłość miedzy jej obecnym życiem a przeszłością zostanie przerwana, jednak tak się nie stało. To, co minęło, nie minie nigdy całkowicie, dopóki ona sama nie stanie się cząstką minionej przeszłości. Pogrążona w takich rozmyślaniach, przecięła znów pod kątem prostym północną część Long-Ash Lane i znalazła się na białawej drodze wiodącej w górę ku płaskowzgórzu, którego skrajem miała odbyć pozostałą część podróży. Blada, sucha wstęga tej drogi ciągnęła się surową linią w dal, nie ożywiona przez żadną ludzką postać, wóz lub znak życia, prócz kupek końskiego nawozu tworzących tu i ówdzie brązowe plamy na suchej, zimnej powierzchni. Idąc wolno pod górę usłyszała za sobą czyjeś kroki i obejrzawszy się ujrzała zbliżającą się tak dobrze znaną jej postać, ubraną dziwacznie w strój metodysty – jedynego człowieka na ziemi, z którym nie życzyłaby sobie spotkać się sam na sam po tej stronie grobu. Tak czy inaczej, nie było już czasu na żadne namysły ani na ucieczkę, więc siląc się na spokój poddała się nieuniknionej konieczności spotkania. Zauważyła, że był bardzo podniecony nie tyle szybkim marszem, ile nawałem uczuć. – Tesso! – zawołał. Nie oglądając się zwolniła kroku. – Tesso! – powtórzył – to ja, Alec d'Urberville. Dopiero wtedy obejrzała się, a on zbliżył się do niej. – Widzę – odpowiedziała chłodno. – I to wszystko? Co prawda, nie zasługuję na nic więcej. Naturalnie – dodał ze słabym uśmiechem – muszę ci się teraz wydawać trochę śmieszny. Ale trudno, zniosę to... Słyszałem, że wyjechałaś, lecz nikt nie wiedział dokąd... Tesso, pewnie nie domyślasz się, dlaczego za tobą pobiegłem? – Owszem, domyślam się i chciałabym bardzo, by pan tego nie zrobił. – Masz prawo tak mówić – odrzekł ponuro, gdy tak szli obok siebie, przy czym w ruchach Tessy była widoczna niechęć. – Lecz nie chciałbym, byś mnie źle rozumiała. Mówię ci to, gdyż mogłabyś mylić się co do moich intencji... widząc... o ile to w ogóle zauważyłaś... do jakiego stopnia wzburzyło mnie twoje niespodziewane zjawienie się. Była to jednak słabość przelotna i wobec tego, czym byłaś dla mnie, zupełnie naturalna...

Wysiłek woli dopomógł mi – choć może uważasz mnie za oszusta, gdy to mówię – natychmiast potem poczułem, że spośród wszystkich ludzi na świecie, których gorąco pragnę i uważam za swój obowiązek wybawić od przyszłego gniewu Boga – możesz ze mnie drwić, jeśli chcesz – na pierwszym miejscu jest kobieta, którą tak okrutnie skrzywdziłem. Przyszedłem tu w tym jedynym celu, w żadnym innym. W głosie Tessy, gdy mu odpowiadała, brzmiała lekka nuta pogardy: – A czy pan siebie przed tym gniewem uchronił? Mówią, że bliższa ciału koszula niż kaftan. – Ja sam nie zrobiłem nic w tym celu – odpowiedział obojętnie. – Jak to mówiłem moim słuchaczom, sprawiło to wyłącznie Niebo. Wierzaj mi, Tesso, że możesz pogardzać mną więcej, niż sam gardzę sobą – grzesznym Adamem z dawnych lat. Posłuchaj, to bardzo dziwna historia, możesz mi wierzyć lub nie, lecz chciałbym ci opowiedzieć, w jaki sposób dokonało się moje nawrócenie. Spodziewam się, że zajmie cię to na tyle, że zechcesz chociaż wysłuchać. Czy znane ci jest nazwisko pastora z Emminster? Chyba tak? Jest nim stary pan Clare, jeden z najpoważniejszych wyznawców swej szkoły, jeden z niewielu gorliwych kapłanów, jacy pozostali jeszcze w Kościele. Może nie tak gorący jak zwolennicy ekstremistycznej gałęzi Kościoła, z którym związałem swój los, lecz stanowiący wyjątek pośród kleru wyznania anglikańskiego, którego młodsi wyznawcy na skutek swej sofistyki złagodzili prawdziwe doktryny tak, że są już tylko cieniem tego, czym były dawniej. Ja sam różnię się z nim jedynie w sprawie stosunku Kościoła do państwa – kwestia interpretacji tekstu: “Wynijdźcie spośród nich i ostawajcie samotni – powiada Pan", to wszystko. Jestem najmocniej przekonany, że pastor Clare jest człowiekiem, który za pomocą prostych środków przyczynił się do zbawienia wielu dusz w tym kraju, więcej niż ktokolwiek inny. Czy słyszałaś kiedy o nim? – Owszem – odpowiedziała. – Przed dwoma czy trzema laty z ramienia jakiegoś towarzystwa misyjnego przybył on do Trantridge, a ja, nędznik, jakim wówczas byłem, znieważyłem go, gdy on wielkodusznie starał się mnie nakłonić do opamiętania i wskazywał mi właściwą drogę. Nie rozgniewał się za to, lecz po prostu powiedział, że nastąpi dzień, kiedy i ja zakosztuję owoców Ducha, gdyż ci, którzy przychodzą, by szydzić, pozostają czasem po to, by się modlić. Słowa te miały w sobie jakąś magiczną moc i utkwiły głęboko w mej pamięci. Śmierć matki była dla mnie wielkim ciosem i stopniowo oczy moje dojrzały światło. Odtąd

moim jedynym pragnieniem stało się nieść dobrą nowinę innym, co właśnie starałem się dziś uczynić, jakkolwiek w tych stronach miewam kazania dopiero od niedawna. Pierwsze miesiące mojej służby bożej spędziłem w północnej Anglii, pośród obcych, gdzie wolałem stawiać pierwsze niezręczne kroki jako kaznodzieja dla nabrania odwagi przed poddaniem najcięższej próbie własnej szczerości, to jest przed zwróceniem się do tych, którzy znali mnie dawniej i byli mymi towarzyszami w dniach ciemności. Gdybyś wiedziała, Tesso, co to za rozkosz wymierzyć samemu sobie policzek, to jestem pewny... – Dość tego! Niech pan przestanie! – krzyknęła namiętnie, odwracając się od niego w stronę biegnącej wzdłuż drogi bariery i pochylając się nad nią. – Nie mogę uwierzyć w takie nagłe nawrócenie! Jestem oburzona, że pan śmie do mnie mówić w ten sposób, skoro pan wie... skoro pan wie, jaką mi wyrządził krzywdę! Pan i panu podobni używacie do syta ziemskich rozkoszy czyniąc życie takich biednych dziewcząt jak ja gorzkim i czarnym od rozpaczy, a gdy macie już tego dość, myślicie o zapewnieniu sobie rozkoszy w niebie, nawracając się. Ładnie to, nie ma co mówić! Hańba wam! Nie wierzę panu! Nienawidzę tego wszystkiego! – Tesso – prosił – nie mów tak! To spadło na mnie jak nowe, radosne światło! A ty mi nie wierzysz? W co nie wierzysz? – W pańskie nawrócenie. W pański system religijny. – Dlaczego? Odpowiedziała ciszej: – Dlatego że ktoś lepszy od pana również w to nie wierzy. – Czysto kobiece rozumowanie! Któż jest tym lepszym człowiekiem? – Tego nie mogę powiedzieć. – Ha, więc dobrze – odparł z tłumioną urazą w głosie, zda się lada chwila gotową wybuchnąć. – Boże uchowaj, bym miał uważać siebie za dobrego człowieka... Wiesz dobrze, że nic podobnego nie powiedziałem. W dziedzinie dobra jestem, to prawda, nowicjuszem, lecz ci, którzy przejrzeli na ostatku, widzą czasem jaśniej niż inni. – Tak – odrzekła ze smutkiem. – Ale nie mogę uwierzyć, że pan zmienił doszczętnie swą naturę. Obawiam się, że takie nagłe porywy nie trwają długo. Mówiąc to odwróciła się od bariery, nad którą stała pochylona, i spojrzała na niego. Oczy Aleca przypadkowo padły na jej twarz i znaną mu sylwetkę i spoczęły na niej

dłużej. W tej chwili dawny człowiek był w nim uśpiony, lecz z pewnością ani wygnany, ani nawet całkowicie ujarzmiony. – Nie patrz tak na mnie! – krzyknął gwałtownie. Tessa, nieświadoma tego, co uczyniła, ani jak w tej chwili wygląda, natychmiast odwróciła od niego spojrzenie swych wielkich chmurnych oczu i zarumieniona wybąkała: – Proszę mi wybaczyć! – W tej chwili odżyło w niej smutne uczucie, dość często doznawane, że jej powabne ciało, to tabernakulum piękna, jakim natura ją obdarzyła, służy czasem do czynienia zła. – Nie, nie proś mnie o przebaczenie. Ale skoro nosisz szal, by ukryć swą piękną twarz, dlaczego się nim nie zasłonisz? Nasunęła szal na głowę mówiąc pośpiesznie: – Noszę go przede wszystkim dla ochrony przed wiatrem. – Może uważasz, że to brutalność z mojej strony, bym ci miał takie rzeczy dyktować, lecz wolę nie patrzyć na ciebie zbyt często. To może być niebezpieczne! – Niech pan przestanie! – Cóż, kobiece twarze miały już nade mną dość władzy, bym miał się ich jeszcze obawiać. Ten, kto głosi Ewangelię, nie ma z kobietami nic do czynienia, tyle tylko, że przypominają mi dawne czasy, o których rad bym zapomnieć. Po czym rozmowa przeszła na inne przypadkowe tematy i oboje szli wolno naprzód. Tessa zapytywała siebie w duchu, jak daleko zamierza jej towarzyszyć, a nie chciała mu powiedzieć, by już sobie poszedł. Przechodząc obok wrót lub bariery często widzieli namalowane na nich czerwoną lub niebieską farbą teksty z Pisma świętego. Tessa zapytała go, kto zadał sobie trud rozgłaszania tych sentencji. Odpowiedział, że on sam oraz inni słudzy Chrystusowi z tych stron polecili pewnemu człowiekowi wymalować owe przestrogi, by nie zaniedbać niczego, co mogłoby poruszyć serca dzisiejszego zepsutego pokolenia. Wreszcie droga doprowadziła ich do miejscowości zwanej Cross-in-Hand. Spośród wszystkich zakątków tego bezbarwnego, pustynnego płaskowzgórza było to miejsce najbardziej ponure, do tego stopnia pozbawione wszelkiego uroku, że artyści i miłośnicy pięknych widoków znajdowali w tym krajobrazie nowy, negatywny i tragiczny rodzaj piękna. Cross-in-Hand wzięło swą nazwę od stojącego tu kamiennego słupa, stanowiącego dziwny, surowy monolit o granulacji nieznanej w tutejszych kamieniołomach,

na którym nieudolnie wyciosana była dłoń ludzka. W różny sposób tłumaczono jego historię i znaczenie. Niektórzy uczeni twierdzili, że miał on niegdyś kształt zwykłego dewocyjnego krzyża, z którego pozostał tylko środkowy pień, inni – że kształt obecny zachował się w postaci niezmienionej i że słup ten służył niegdyś do oznaczenia jakiejś granicy czy też miejsca zebrań. Tak czy inaczej, niezależnie od pochodzenia tej relikwii, miała ona w sobie i ma jeszcze teraz coś niesamowitego czy uroczystego, stosownie do nastroju dokolnej scenerii, coś, co musi wywierać wrażenie na najbardziej flegmatycznym przechodniu. – Będę musiał rozstać się tu z tobą – rzekł, gdy doszli do tego miejsca. – Mam wygłosić kazanie w Abbot`s-Cernel dziś o szóstej i droga moja prowadzi stąd na prawo. A twój widok, Tesso, zbyt mnie wzburzył, nie wiem, nie chcę wiedzieć dlaczego. Muszę odejść, by nabrać trochę sił... Cóż to się stało, że wyrażasz się tak poprawnie? Kto cię nauczył takiej ładnej angielszczyzny? – Wśród moich zmartwień nauczyłam się niejednego – odpowiedziała wymijająco. – Jakie miałaś zmartwienia? Opowiedziała mu o pierwszym, jedynym, które miało z nim związek. D'Urberville z wrażenia zaniemówił. – Nic o tym nie wiedziałem – szepnął po chwili. – Dlaczego do mnie nie napisałaś, gdy poczułaś, że to się zbliża? Nic mu nie odpowiedziała i Alec po chwili przerwał milczenie dodając: – Wkrótce znów się zobaczymy. – Nie – odrzekła – proszę, niech pan więcej się do mnie nie zbliża! – Jeszcze się nad tym zastanowię. Ale zanim się rozstaniemy, chodź tutaj – podszedł do kamiennego słupa. – Niegdyś był to święty krzyż. Nie wierzę w relikwie, ale chwilami boję się ciebie więcej, znacznie więcej, niż ty obecnie mogłabyś się mnie lękać, i aby stłumić ten mój lęk, połóż dłoń na tej kamiennej ręce i przysięgnij, że nigdy nie będziesz mnie kusiła swymi wdziękami ani żadnym innym sposobem. – Mój Boże, jakże pan może mnie prosić o coś, co jest tak zupełnie zbyteczne! Jestem bardzo daleka od podobnych myśli. – Tak, lecz mimo to przysięgnij.

Tessa, trochę przestraszona, ustąpiła jego naleganiu, położyła dłoń na kamieniu i przysięgła. – Żałuję bardzo, że jesteś niewierząca – mówił dalej – że jakiś niedowiarek zawładnął tobą i wprowadził zamęt do twojej duszy. Lecz tymczasem dość o tym. U siebie w domu mogę przynajmniej modlić się za ciebie... i będę się modlił. Kto wie, co może się zdarzyć? No, już odchodzę. Do widzenia! Odwrócił się w stronę otworu w żywopłocie i nie pozwalając swym oczom spojrzeć na nią raz jeszcze, przeskoczył przezeń i wyruszył w kierunku Abbot`s-Cernel. Gdy tak szedł, ruchy jego zdradzały wzburzenie, po czym, jak gdyby poruszony jakąś poprzednią myślą, wyjął z kieszeni mały modlitewnik, w którym między kartkami leżał list, zniszczony i zabrudzony na skutek częstego odczytywania. D'Urberville rozwinął ów list. Nosił on datę sprzed kilku miesięcy i był podpisany przez proboszcza Clare. Początek listu wyrażał szczerą radość piszącego z powodu nawrócenia d'Urberville'a oraz podziękowanie za przesłaną mu o tym wiadomość. Zawierał także gorące zapewnienie pana Clare, że przebacza Alecowi jego dawne zachowanie wobec siebie, oraz wyrażał zainteresowanie przyszłymi planami młodzieńca. Pastor Clare byłby rad widzieć d'Urberville'a w Kościele, w którego służbie sam spędził tyle lat życia, i w tym celu gotów mu był ułatwić wstąpienie do kolegium teologicznego; natomiast gdyby adresat nie zamierzał tego uczynić ze względu na zwłokę, jaką by to pociągnęło w sprawowaniu przez niego służby bożej, pastor nie będzie na to nalegał. Każdy powinien pracować, jak może najlepiej, tak jak go do tego pobudza Duch Święty. D'Urberville raz i drugi przeczytał list, przy czym zdawał się cynicznie drwić z samego siebie, przeczytał również kilka ustępów z Biblii i gdy wyruszył w dalszą drogę, twarz miał spokojniejszą i obraz Tessy pozornie przestał go prześladować. Tymczasem Tessa szła krawędzią wzgórza, wzdłuż której wiodła najbliższa droga do domu. Po przejściu mili spotkała samotnego pastucha. – Co oznacza ten stary kamień, który niedawno minęłam – zapytała. – Czy to niegdyś istotnie był krzyż? – Krzyż? Nie. To nie był nigdy krzyż. To miejsce złej wróżby, panienko. W dawnych czasach postawili go krewni pewnego zbrodniarza, którego torturowali przybijając mu rękę do słupa, a potem na tym słupie go powiesili. Kości jego spoczywają pod tym kamieniem. Powiadają, że on ponoć sprzedał duszę diabłu i że tu czasem straszy.

Tessa zadrżała usłyszawszy tę nieoczekiwaną, ponurą informację i szybko minęła samotnego pasterza. Gdy zbliżyła się do Flintcomb-Ash, zapadał już zmierzch i w uliczce przy wejściu do wioski zauważyła jakąś dziewczynę i jej kochanka, sama nie będąc przez nich widziana. Nie mówili sobie sekretów i jasny, obojętny głos dziewczyny, odpowiadający na gorętsze akcenty głosu mężczyzny, rozlegał się w chłodnym powietrzu jak jasna, kojąca nuta w zasięgu mierzchnącego horyzontu, wypełnionego nieruchomym mrokiem i nie zmąconego przez żaden inny dźwięk. Przez chwilę głosy te rozgrzały serce Tessy, póki nie pomyślała, że owa schadzka była wywołana z jednej czy z drugiej strony przez taki sam zmysłowy pociąg, jaki był wstępem do jej obecnej męczarni. Gdy Tessa zrównała się z nimi, dziewczyna z całym spokojem odwróciła głowę i poznała ją, młody człowiek zaś odszedł zmieszany. Dziewczyną była Iza Huett, której zainteresowanie wycieczką Tessy kazało natychmiast zapomnieć o własnych sprawach. Tessa nie wytłumaczyła jej jasno, jaki skutek osiągnęła wizyta, więc Iza, jako dziewczyna taktowna, zaczęła opowiadać o swej własnej miłosnej sprawie; właśnie przed chwilą Tessa była świadkiem jednej ze scen. – To Amby Seedling, parobek, który czasem przychodził do pracy do Talbothays – wyjaśniła obojętnie. – Podobno dopytywał się o mnie i dowiedziawszy się, że jestem tutaj, przyszedł za mną. Mówi, że od dwóch lat jest we mnie zakochany. Ale ja ledwie mu odpowiadałam.

Rozdział 46 Kilka dni minęło od tej niepotrzebnej podróży i Tessa znajdowała się na polu. Dął jeszcze suchy zimowy wicher, lecz pleciony płotek, kryty słomą, chronił ją od pędu powietrza. Po stronie osłoniętej od wiatru stała maszyna do krajania brukwi, świeżo pomalowana niebieską farbą, a jej jaskrawy kolor zdawał się niemal krzyczeć wśród płowych barw krajobrazu. Przed maszyną ciągnął się długi dół, w którym od początku zimy przechowywano, czyli “dołowano" brukiew. Tessa stała przy odsłoniętym jego krańcu zeskrobując nożem włókna i ziemię z każdej bulwy, po czym wrzucała je do maszyny. Towarzyszący jej robotnik kręcił korbą i maszyna wyrzucała brukiew pokrajaną w żółte plasterki i wydającą ostrą, świeżą woń, a szlochające tony wiatru łączyły się z nieprzyjemnym zgrzytem ostrzy krających bulwy i suchym szczękiem noża w rękach Tessy okrytych skórzanymi rękawicami. Rozległe, nagie, bure połacie pola widoczne tam, skąd brukiew została już wykopana, zaczęły pokrywać się ciemniejszymi pręgami bruzd rozszerzających się stopniowo we wstęgi. Wzdłuż każdej bruzdy poruszało się coś na dziesięciu nogach, posuwając się niestrudzenie i bez pośpiechu tam i z powrotem przez całą długość pola; były to dwa konie i mężczyzna, a między nimi pług orzący puste już pola pod wiosenny siew. Przez długie godziny nic nie ożywiało smutnej monotonii tego obrazu. Potem gdzieś w oddali, za pługiem i oraczem, ukazał się czarny punkcik. Wyłonił się z kąta płotu, w miejscu gdzie znajdował się w nim otwór, i podążał w kierunku małej grupki zajętej krajaniem brukwi. Drobny punkcik wkrótce urósł do rozmiarów kręgla i niebawem można w nim było rozpoznać czarno ubranego człowieka zbliżającego się od strony FlintcombAsh. Oczy robotnika, stojącego przy maszynie, nie mając nic innego do roboty obserwowały nieustannie nadchodzącego, lecz Tessa, zajęta pracą, nie widziała go, dopóki towarzysz nie zwrócił jej uwagi na jego nadejście. Nie był to surowy pracodawca Tessy, farmer Groby; był to ktoś ubrany w na pół księży strój, niegdyś “szalona pałka", Alec d'Urberville. Dziś, nie rozgrzany kazaniem, miał w sobie mniej zapału, a obecność robotnika zdawała się wprawiać go w zakłopotanie. Na twarzy Tessy ukazał się wyraz bladej rozpaczy i nasunęła głębiej kaptur na czoło.

D'Urberville zbliżył się i powiedział spokojnie: – Chciałbym z tobą pomówić, Tesso. – Nie usłuchał pan mojej ostatniej prośby, przecież prosiłam, by się pan do mnie nie zbliżał – odparła. – Tak, ale mam słuszny powód. – Więc proszę mi go powiedzieć. – To sprawa ważniejsza, niż się spodziewasz. Rozejrzał się dokoła chcąc się przekonać, czy może być przez kogoś słyszany. Stali w pewnej odległości od człowieka obracającego rączkę maszyny, a jej zgrzyt tłumił głos Aleca, tak że nikt prócz Tessy nie mógł go słyszeć. D'Urberville stanął tak, by zasłonić Tessę od spojrzeń robotnika, do którego sam był odwrócony plecami. – Sprawa jest taka – powiedział z kapryśną skruchą – gdyśmy się po raz ostatni widzieli, myśląc jedynie o naszych duszach, zapomniałem zapytać, jakie jest teraz twoje materialne położenie. Byłaś przyzwoicie ubrana i nie przyszło mi to na myśl. Lecz teraz widzę, że masz życie ciężkie, cięższe niż wówczas, kiedym cię poznał, cięższe, niż na to zasługujesz. Może w znacznej mierze ja sam się do tego przyczyniłem. Nie odpowiedziała, a on patrzył na nią badawczo, gdy ze schyloną głową i twarzą całkowicie zasłoniętą kapturem powróciła do czyszczenia brukwi. Zdawało jej się, że pracując potrafi lepiej ukryć przed nim swe wzburzenie. – Tesso – dodał z westchnieniem żalu – skrzywdziłem cię ciężej niż kogokolwiek na świecie! Nie miałem pojęcia, jakie to pociągnęło skutki, dopóki sama mi o tym nie powiedziałaś... Byłem nędznikiem zatruwając w ten sposób twoją niewinną duszę! Wszystko to jest tylko moją winą, tylko ja sam jestem odpowiedzialny za to, co się stało w Trantridge. Ty, w której żyłach płynie prawdziwa szlachecka krew, której moja krew jest tylko nędzną imitacją, jakże byłaś wtedy młoda i nieświadoma tego, co cię czeka! Twierdzę z całą powagą, że hańba i wstyd rodzicom wychowującym dziewczęta w takiej niebezpiecznej nieświadomości pułapek i sieci zastawianych na nie przez złych ludzi, nawet wtedy, gdy motywy tego postępowania są dobre lub też oparte na prostej bezmyślności. Tessa w dalszym ciągu tylko słuchała rzucając jedną kulistą bulwę i chwytając następną z automatyczną regularnością zamyślonej robotnicy rolnej.

– Lecz nie po to przyszedłem, by ci to mówić – ciągnął dalej d'Urberville. – Oto jak się przedstawia moje obecne położenie. Gdy wyjechałaś z Trantridge, straciłem matkę i cała posiadłość należy teraz do mnie. Lecz zamierzam ją sprzedać i poświęcić się pracy misyjnej w Afryce. Nie wątpię, że zabiorę się do tego diablo niezdarnie. Tak czy inaczej, posłuchaj, o co chciałbym cię prosić. Czy chcesz dać mi możność spełnienia obowiązku, umożliwić danie jedynego zadośćuczynienia, jakie leży w mej mocy, za krzywdę, którą ci wyrządziłem, to jest... czy chcesz zostać moją żoną i wyjechać ze mną? Już wyrobiłem sobie potrzebny cenny dokument. Była to ostatnia prośba mej umierającej matki. Wyjął z kieszeni arkusz pergaminu obracając nim z lekkim zakłopotaniem. – Cóż to takiego? – zapytała. – Zezwolenie na zawarcie małżeństwa. – O nie, proszę pana! – zawołała, szybko się cofając. – Nie zgadzasz się? Dlaczego? Gdy zadał to pytanie, na twarzy jego odmalował się wyraz zawodu; zawód ten nie był wywołany jedynie przeszkodą w spełnieniu obowiązku. Był niewątpliwą oznaką, że odżyło w nim na nowo coś z dawnej namiętności do tej kobiety. W tym wypadku obowiązek i żądza szły ręka w rękę. – Z pewnością... – zaczął mówić dalej tonem bardziej gwałtownym, lecz odwróciwszy się spojrzał na robotnika obracającego korbę maszyny. Tessa odczuła również, że nie można tu dalej prowadzić rozmowy. Oświadczywszy robotnikowi, że ten pan przyszedł do niej w odwiedziny i że pragnie przejść się z nią trochę, poszła z d'Urberville'em w kierunku pręgowanego bruzdami pola. Gdy dotarli do pierwszego świeżo zoranego odcinka, Alec wyciągnął rękę, by jej pomóc przez nie przejść, lecz Tessa szła dalej po grudach, jak gdyby tego gestu nie zauważyła. – Więc nie chcesz mnie poślubić, Tesso, i uczynić ze mnie godnego szacunku człowieka? – zapytał, gdy tylko znaleźli się na zoranym polu. – Nie mogę. – Ale dlaczego? – Pan wie, że pana nie kocham. – Ale może mnie z czasem pokochasz, może wtedy, gdy będziesz mi mogła naprawdę wybaczyć. – Nigdy.

– Dlaczego mówisz to tak kategorycznie? – Kocham innego. Słowa te zdawały się go dziwić. – Kochasz innego? – zawołał. – Więc to, co dobre i moralnie słuszne, nie ma dla ciebie żadnego znaczenia. – O, niech pan tak nie mówi! – Może jednak twoja miłość dla tego innego jest tylko uczuciem przelotnym, które w sobie przezwyciężysz... – Nie, nie! – Ależ tak, dlaczegożby nie? – Tego nie mogę panu powiedzieć. – Musisz, jeśli chcesz być uczciwa. – A więc dobrze... wyszłam za niego za mąż. – Co? – krzyknął, stanął jak wryty i spojrzał na nią. – Nie chciałam panu tego powiedzieć, nie miałam wcale zamiaru – mówiła błagalnie. – Tutaj nikt o tym nie wie, a jeżeli, to bardzo niejasno... Toteż proszę, bardzo proszę, niech się pan powstrzyma od dalszych pytań. Proszę pamiętać, że teraz jesteśmy dla siebie obcy. – Obcy? Doprawdy obcy? Przez chwilę błysk dawnej ironii przemknął po jego twarzy, lecz z całą stanowczością stłumił go. – Czy to ten człowiek jest twoim mężem? – zapytał machinalnie, wskazując na robotnika obracającego korbę maszyny. – Ten człowiek? Ależ nic podobnego! – powiedziała dumnie. – Więc kto? – Niech mi pan nie zadaje pytań, na które nie chcę odpowiadać – prosiła i podniósłszy oczy rzuciła mu spod rzęs błagalne spojrzenie. D'Urberville zmieszał się. – Pytam o to tylko ze względu na ciebie – odparł gorąco. – Anieli niebiescy... Boże, przebacz mi to wyrażenie. Przysięgam ci, Tesso, że przychodząc tu miałem na myśli jedynie twoje dobro. Nie patrz tak na mnie, nie mogę znieść twoich spojrzeń! Od narodzin chrześcijaństwa nikt na świecie nie miał podobnych oczu! Lecz nie chcę tracić głowy... nie

śmiem... Przyznaję, że widok twój obudził na nowo moją miłość dla ciebie, miłość, o której myślałem, że wraz z innymi podobnymi uczuciami już wygasła. Ale sądziłem, że nasze małżeństwo będzie uświęceniem nas obojga. Powiedziałem sobie, że wierząca żona uświęca niewierzącego męża, a wierzący mąż uświęca niewierzącą żonę. Lecz teraz wszystkie moje plany runęły. Muszę znieść jeszcze jeden zawód. Z oczami utkwionymi w ziemię smutno się zamyślił. – Zamężna! Zamężna!... Wobec tego – dodał drąc spokojnie zezwolenie na dwie połowy i chowając je do kieszeni – wobec tego, że to jest już niemożliwe, chciałbym teraz zrobić coś dobrego dla ciebie i dla twojego męża, kimkolwiek jest. Chciałbym ci jeszcze zadać kilka pytań, lecz nie chcę się sprzeciwiać twym życzeniom. Chociaż... gdybym znał twego męża, mógłbym łatwiej uczynić coś dla niego i dla ciebie. Czy on pracuje na tej farmie? – Nie – szepnęła – jest stąd daleko. – Daleko? Od ciebie? A cóż to za mąż? – O, proszę nie mówić o nim nic złego! To przez pana! Dowiedział się i... – Ach, tak? To smutne, Tesso! – Tak. – Ale żeby oddalić się od ciebie... zmusić cię do tak ciężkiej pracy! – On mnie wcale nie zmusza do pracy! – krzyknęła stając z całym zapałem w obronie nieobecnego. – On o tym nic nie wie! Ja sama tak się urządziłam! – Czy choć pisuje do ciebie? – Ja... ja nie mogę panu tego powiedzieć. To są nasze prywatne sprawy. – To znaczy, że nawet do ciebie nie pisuje. Jesteś więc porzuconą żoną, moja śliczna Tesso! Pod wpływem nagłego odruchu odwrócił się, by ją ująć za rękę, lecz dłoń jej była okryta rękawicą, zdołał więc tylko schwycić twarde skórzane palce, pozbawione życia i kształtu tych, które w nich tkwiły. – Nie powinien pan... nie powinien! – krzyknęła przestraszona, wysuwając dłoń z rękawicy jak z kieszeni i pozostawiając ją w jego uścisku. – O, niechże pan stąd już odejdzie, przez wzgląd na mnie i na mojego męża! Proszę o to w imię pańskiej wiary chrześcijańskiej.

– Tak, tak, odejdę – powiedział spiesznie i oddawszy jej rękawicę zabierał się do odejścia. Lecz odwrócił się do niej raz jeszcze i powiedział: – Tesso, Bóg mi świadkiem, że biorąc cię za rękę nie miałem na myśli nic złego. Tupot kopyt końskich, którego, zajęci rozmową, nie usłyszeli, umilkł tuż obok nich i jakiś głos zawołał: – Na cóż ty, u diabła, sobie pozwalasz porzucając o tej godzinie pracę? To farmer Groby wyśledził z daleka dwie postacie i zaciekawiony przyjechał, by dowiedzieć się, co robią na jego polu. – Proszę nie mówić do niej w ten sposób! – zawołał d'Urberville z twarzą pociemniałą od gniewu, co nie wyglądało bynajmniej po chrześcijańsku. – Doprawdy, łaskawy panie! A cóż pastor od metodystów może mieć z nią wspólnego? – Co to za jeden? – zapytał d'Urberville zwracając się do Tessy. Podeszła do niego blisko. – Niech pan już odejdzie, proszę. – Co? Mam cię zostawić samą z tym brutalem? Widzę po jego twarzy, jaki to gbur. – On nie zrobi mi nic złego. On się we mnie nie kocha. W dzień Zwiastowania będę mogła stąd odejść. – Cóż, widzę, że nie pozostaje mi nic innego, tylko posłuchać cię. Ale... więc do widzenia. Po niechętnym odejściu obrońcy, którego lękała się więcej niż napastnika, farmer wyłajał ją jeszcze, co Tessa przyjęła z największym spokojem, gdyż napaść tego rodzaju nie miała nic wspólnego ze sprawami płci. Być zależną od tego kamiennego człowieka, który gdyby śmiał, chętnie by ją uderzył, uważała za mniejsze zło w porównaniu z tym, co wycierpiała dawniej. W milczeniu powróciła na pole, do miejsca swej pracy, i była jeszcze tak przejęta poprzednią rozmową, że niemal nie zauważyła, iż pysk konia gospodarza prawie dotyka jej ramienia. – Skoro naprawdę zobowiązałaś się pracować u mnie do dnia Zwiastowania, to postaram się, byś tego dotrzymała – warknął. – Cholera z tymi babami! Dziś to, jutro co innego! Ale ja tego dłużej nie ścierpię! Wiedząc dobrze, że gospodarz nie znęcał się nad innymi kobietami tak jak nad nią przez zemstę za otrzymane niegdyś uderzenie, Tessa wyobraziła sobie przez chwilę, jakby

to było, gdyby mogła przyjąć zaofiarowaną jej przed chwilą propozycję i zostać żoną bogatego Aleca. Byłoby ją to uwolniło od wszelkiej zależności nie tylko w stosunku do obecnego wymagającego pracodawcy, lecz zależności od całego świata, który zdawał się nią gardzić. – Lecz nie, nie! – szepnęła bez tchu. – Teraz już nie mogłabym wyjść za niego. Jest mi tak nienawistny! Tego samego wieczoru zaczęła pisać do Clare'a błagalny list, w którym, ukrywając swe ciężkie położenie, zapewniała go o swej niewygasłej miłości. Każdy umiejący czytać między wierszami byłby dostrzegł, że pod jej wielkim uczuciem ukrywa się potworny strach, niemal rozpacz, coś tajemniczego, czego nie chciała wyjawić. Lecz i tym razem nie dokończyła swego wyznania. Wszak on prosił Izę, by z nim wyjechała, i może już względem niej samej zupełnie zobojętniał! Włożyła list do kuferka zapytując siebie w duchu, czy kiedykolwiek dotrze on do rąk Angela. Po tym spotkaniu z wielkim trudem wykonywała swą codzienną pracę i tak przetrwała do dnia niezmiernie ważnego dla rolników – do jarmarku w święto Matki Boskiej Gromnicznej. Na tym jarmarku zawierano nowe umowy o pracę na przyszły rok, aż do następnego święta Zwiastowania, a robotnicy rolni pragnąc zmienić miejsce pracy udawali się tłumnie do powiatowego miasta, gdzie jarmark się odbywał. Niemal wszyscy robotnicy z farmy Flintcomb-Ash zamierzali z niej uciec i od wczesnego ranka rozpoczął się ogólny exodus przez górzystą okolicę w kierunku miasta odległego o dziesięć do dwunastu mil. Aczkolwiek Tessa również miała zamiar odejść, jedna z nielicznych nie poszła na jarmark mając niejasną nadzieję, że może zdarzyć się coś, dzięki czemu nie będzie potrzebowała najmować się znowu do pracy w polu. Był spokojny lutowy dzień, dziwnie łagodny jak na tę porę roku, można było niemal pomyśleć, że zima już minęła. Zaledwie Tessa zdążyła zjeść obiad, gdy ciemna plama postaci d'Urberville'a pojawiła się w oknie domku, w którym mieszkała i gdzie dziś została zupełnie sama. Zerwała się z miejsca, lecz gość pukał już do drzwi, więc za późno było myśleć o ucieczce. Sposób, w jaki zapukał, w jaki podchodził do drzwi, różnił się niewypowiedzianie od jego zachowania, gdy go widziała ostatnim razem. Wydawał się zawstydzony tym, co robi. Z początku chciała nie otwierać drzwi, lecz nie miałoby to

sensu, wstała więc i odsunąwszy zasuwę, żywo się cofnęła. Wszedł i gdy ją zobaczył, opadł na krzesło, nim zaczął mówić. – Tesso, nie mogłem się powstrzymać – zaczął mówić zdesperowanym tonem, wycierając rozgrzaną twarz, bardziej rozczerwienioną jeszcze podnieceniem. – Musiałem tu przyjść, aby przynajmniej dowiedzieć się, jak się czujesz. Zapewniam cię, że nie myślałem o tobie wcale aż do chwili, gdym cię znów zobaczył tamtej niedzieli. A teraz już nie mogę uwolnić się od twego obrazu, choć staram się o to z całych sił! To przykre, że kobieta uczciwa krzywdzi podłego człowieka, a jednak tak jest naprawdę. Gdybyś choć chciała modlić się za mnie, Tesso! Jego tłumiona rozpacz powinna by wzbudzić litość, lecz Tessa pozostała niewzruszona. – Jakże mogę modlić się za pana, skoro nauczono mnie wierzyć, że Najwyższa Moc, rządząca światem, nie zmieni Swych planów ze względu na mnie. – Czy doprawdy tak myślisz? – Tak, zostałam wyleczona z zarozumiałości, która pozwalała mi tak myśleć. – Wyleczona? Przez kogo? – Przez mego męża, skoro już muszę to powiedzieć. – Twój mąż! Ach, ten twój mąż!... Jakie to dziwne! Pamiętam, że ostatnim razem wspomniałaś o czymś w tym rodzaju. Jakie są naprawdę twe poglądy w tych sprawach, Tesso? – zapytał. – Zdaje się, że straciłaś wiarę i może ja się do tego przyczyniłem. – Ależ nie, choć nie wierzę w nic nadnaturalnego. D'Urberville spojrzał na nią z niepokojem. – Więc uważasz, że droga, jaką obrałem, jest błędna? – Tak, w znacznym stopniu. – Hm... a jednak byłem jej tak pewny – powiedział zmieszany. – Wierzę w ducha Kazania na Górze, podobnie jak mój drogi mąż... Ale nie wierzę... Tutaj wyliczyła mu swe zastrzeżenia. – Widzę – rzekł d'Urberville chłodno – że zgadzasz się ze wszystkim, w co wierzy twój “drogi mąż", a cokolwiek on odrzuca, odrzucasz i ty, nie pytając o nic ani zastanawiając się samodzielnie. To bardzo po kobiecemu. Twój umysł jest niewolniczo poddany jego umysłowi.

– Dlatego że on wszystko wie najlepiej! – zawołała z triumfującą naiwnością wiary w Angela Clare, wiary, na którą chyba nie zasługiwałby nawet najdoskonalszy człowiek na ziemi, a tym mniej jej mąż. – Tak, ale nie powinnaś przyjmować tak bezkrytycznie cudzych szkodliwych poglądów. Ten twój mąż to ładny gagatek, skoro uczy cię podobnego sceptycyzmu! – On mi nigdy nie narzucał swoich poglądów! Nigdy nie chciał ze mną na ten temat dyskutować. Ale jestem zdania, że to, w co on uwierzył po dokładnym przestudiowaniu doktryn religijnych, jest zapewne znacznie słuszniejsze niż to, w co mogę wierzyć ja, której doktryny te są zupełnie nie znane. – Cóż on mówił na ten temat? Przecież musiał coś o tym mówić? Zastanowiła się i mając żywo zachowane w pamięci dosłowne brzmienie uwag Angela, mimo że nie rozumiała ich znaczenia, powtórzyła pewien bezlitosny polemiczny sylogizm usłyszany z jego ust, kiedy pozwolił sobie głośno przy niej myśleć, co mu się czasem zdarzało. Powtórzyła go naśladując z całym pietyzmem akcent i sposób mówienia Clare'a. – Powiedz to jeszcze raz – prosił d'Urberville słuchając z największą uwagą. Powtórzyła sylogizm, a d'Urberville, zamyślony, szeptał za nią te same słowa. – A co mówił jeszcze? – zapytał. – Kiedyś powiedział mi coś w tym rodzaju... – tu zacytowała mu jakąś inną myśl, której podobną można by pewnie znaleźć w niejednym dziele począwszy od Słownika Filozoficznego, a kończąc na Esejach Huxleya. – Pragnęłam wierzyć w to, w co on wierzył, choć on sobie tego nie życzył, i uprosiłam go o powiedzenie mi kilku jego myśli. Nie twierdzę, że je dokładnie rozumiem, lecz wiem, że są słuszne. – Hm... I wyobrażasz sobie, że możesz mnie nauczyć tego, czego sama nie rozumiesz! Zamyślił się. – W ten sposób biorę udział w jego życiu duchowym – ciągnęła dalej. – Nie chciałam, byśmy się w czymkolwiek różnili. To, co jest dobre dla niego, jest dobre i dla mnie. – Czy on wie, że jesteś równie wielkim niedowiarkiem jak on? – Nie, nigdy mu nie mówiłam... jeżeli naprawdę jestem niewierząca.

– Mimo wszystko, Tesso, jesteś dziś w lepszym położeniu niż ja. Uważasz, że nie powinnaś głosić mojej doktryny, i dlatego nie postępujesz wbrew własnemu sumieniu. Ja zaś uważam, że powinienem ją głosić, lecz podobnie jak szatan “wierzę i drżę", gdyż nagle porzucam swe kazania i ulegam namiętności do ciebie. – Jak to? Dlaczego? – Dlatego – odrzekł sucho – że szedłem tu przez całą drogę po to, by cię dziś jeszcze zobaczyć. Ale wszak wyszedłem z domu, by udać się do Casterbridge na jarmark, gdzie miałem opowiadać słowo Boże o pół do trzeciej, i w tej chwili wszyscy bracia mnie tam oczekują. Oto zawiadomienie. Wyjął z kieszeni surduta afisz z wydrukowanym dniem, godziną i miejscem zebrania, na którym miał głosić Ewangelię. – Ależ pan tam już nie zdąży! – rzekła Tessa spoglądając na zegar. – Nie mogę być tam, gdyż przyszedłem tutaj. – Jak to? Więc pan miał tam naprawdę przemawiać, a... – Miałem przemawiać, ale już tam nie pójdę, dlatego że płonąłem chęcią ujrzenia kobiety, którą niegdyś gardziłem! Lecz nie, na honor, nigdy tobą nie pogardzałem! Gdyby tak było, nie kochałbym cię obecnie. A dlatego nie czułem do ciebie pogardy, że mimo wszystko byłaś czystą, niewinną dziewczyną. Gdy zrozumiałaś sytuację, odeszłaś ode mnie tak szybko i z taką stanowczością! Nie zostałaś dla zaspokojenia mej żądzy. Toteż wśród wszystkich spódniczek na świecie jest jedna jedyna, dla której nie czuję pogardy, i to właśnie ty! Natomiast ty teraz możesz mną pogardzać! Zdawało mi się, że odprawiam adorację na Górze, a tymczasem okazuje się, że jeszcze, jak dawniej, swawolę w gaikach! Cha, cha, cha!... – O, panie d'Urberville, co to znaczy? Cóż ja zrobiłam? – Co zrobiłaś? – powtórzył z szyderczym uśmiechem. – Wprawdzie nierozmyślnie, lecz stałaś się powodem... niewinnym powodem mojego, jak to nazywają, wtórnego upadku. Zapytuję sam siebie, czy rzeczywiście jestem jednym z tych “służalców zepsucia", którzy wyrwawszy się z brudu i błota tego świata na nowo się w nim pogrążają, a których “koniec stokroć jest gorszy niż początek". – Położył dłoń na jej ramieniu. – Tesso, dziewczyno moja, byłem już na drodze do uratowania się, przynajmniej w sensie społecznym, dopóki znów nie ujrzałem ciebie – powiedział potrząsając nią kapryśnie, jak gdyby była dzieckiem. – Dlaczegoś mnie znów skusiła? Byłem już tak opanowany, jak tylko

może być mężczyzna, zanim znów nie ujrzałem tych oczu i tych ust. Doprawdy, od czasów Ewy nie było na ziemi takich ust doprowadzających do szaleństwa! – Zniżył głos, a w jego czarnych oczach zapalił się błysk gorącej przebiegłości. – Tesso, kusicielko... ty droga, przeklęta czarownico babilońska! Kiedym cię znów spotkał, nie mogłem ci się już oprzeć. – To nie moja wina, żeśmy się znów spotkali – powiedziała Tessa cofając się. – Wiem, toteż powtarzam, że nie jesteś temu winna. Lecz fakt pozostaje faktem. Kiedy zobaczyłem tam, na farmie, jak brutalnie cię traktują, byłem bliski szaleństwa na myśl, że nie mam legalnego prawa, by cię bronić, że tego prawa mieć nie mogę, podczas gdy ten, który je posiada, zaniedbuje cię zupełnie. – Niech pan nie mówi o nim nic złego! Przecież on jest nieobecny! – krzyknęła wzburzona. – Niech się pan odnosi do niego z szacunkiem, bo on nie wyrządził panu żadnej krzywdy! Niech pan zostawi w spokoju jego żonę, zanim wybuchnie skandal, który splami jego uczciwe imię! – Dobrze, dobrze – powiedział jak ktoś obudzony z ponętnego snu. – Złamałem przyrzeczenie, że będę przemawiał na jarmarku do tych biednych pijanych prostaków. Zdarzyło mi się to pierwszy raz, że z nich w ten sposób zadrwiłem. Jeszcze miesiąc temu sama myśl o czymś podobnym napełniłaby mnie zgrozą. Pójdę sobie... przysięgam... ale czyż mogę trzymać się od ciebie z daleka? – Nagle zaczął ją błagać: – Tesso, jeden uścisk, tylko jeden, ze względu na starą przyjaźń... – Jestem bezbronna, Alec. Honor uczciwego człowieka jest w moich rękach. To wstyd tak mówić! – Bah, głupstwo! Lecz tak, tak, masz rację! Zacisnął wargi, upokorzony własną słabością. W oczach jego nie było już wiary ani laickiej, ani religijnej. Ślady dawnych nagłych porywów namiętności, zamarłe w rysach jego twarzy od czasu nawrócenia, zdawały się budzić i ożywać na nowo. Oddalił się niepewnym krokiem. Aczkolwiek d'Urberville oświadczył Tessie, że dzisiejsze złamanie przyrzeczenia było zwykłym ponownym upadkiem człowieka wierzącego, słowa Tessy, będące echem słów jej męża, wywarły na nim głębokie wrażenie; wrażenie to nie osłabło po jego odejściu. Szedł w milczeniu, jak gdyby cała jego energia została stłumiona przez trudne do uwierzenia przypuszczenie, że obecna sytuacja nie da się utrzymać. W jego dziwacznym nawróceniu rozum nie odegrał żadnej roli, było ono raczej kaprysem beztroskiego

człowieka poszukującego nowych wzruszeń i chwilowo pozostającego pod wrażeniem śmierci matki. Krople logiki dolane przez Tessę do jego morza entuzjazmu chłodziły wrzenie aż do martwoty. Rozmyślając bez ustanku nad skrystalizowanymi zdaniami, jakie od niej usłyszał, powiedział sobie: – Ten mądrala mówiąc jej to wszystko nie spodziewał się, że może mi w ten sposób utorować drogę do swej żony!

Rozdział 47 Na farmie Flintcomb-Ash młócą ostatnią stertę pszenicy. Tego marcowego ranka świt jest szczególnie blady i nic nie wskazuje na to, gdzie znajduje się wschodnia część nieba. W mroku rysuje się czworoboczny kształt sterty, która przez całą zimę stała tu samotnie, smagana i opłukiwana przez zimowe słoty. Kiedy Tessa i Iza przybyły na miejsce pracy, tylko chrzęst słomy świadczył o tym, że wyprzedzili je już inni. Gdy się nieco rozjaśniło, można było dojrzeć sylwetki dwóch mężczyzn stojących na szczycie sterty i pilnie zajętych odkrywaniem, to znaczy zdejmowaniem przykrywającej ją słomy, przed zrzucaniem snopów. Tymczasem Iza, Tessa i inne robotnice, ubrane w zwykłe robocze brunatne fartuchy, stały i czekały dygocząc z zimna. Farmer Groby zażądał, by stawiły się tak wcześnie, aby o ile to możliwe, zdążyły skończyć robotę przed wieczorem. Tuż pod stertą, na razie ledwie widoczny, stał czerwony tyran, którego miały obsługiwać kobiety: była to oprawna w drewnianą ramę maszyna zaopatrzona w koła i rzemienne pasy – młockarnia, która z chwilą gdy ją wprawiono w ruch, nakładała swym sługom despotyczne żądania wymagające wytrzymałości muskułów i nerwów. W niewielkiej odległości rysował się inny niewyraźny kształt, czarny, wydający przeciągły syk, świadczący o sile w nim ukrytej. Długi komin wznoszący się obok jesionu i żar promieniujący stamtąd pozwalały nawet bez światła domyślić się, że to maszyna parowa, która za chwilę stanie się primum mobile tego małego światka. Tuż obok widniała jakaś ciemna, nieruchoma postać, wysoka, ponura, czarna od sadzy, stojąca jakby w uśpieniu; u jej boku leżał stos węgla. Był to mechanik. Jego odosobnienie, czarna sylwetka i nieruchomość nadawały mu pozór jakiejś istoty rodem z piekła, przypadkowo zabłąkanej w tej bezdymnej, przejrzystej domenie złotego ziarna i bezbarwnej gleby, z którą nie miał nic wspólnego, a stał tu tylko po to, by zadziwić i wprowadzić zamieszanie wśród tutejszych ludzi. Wyglądowi temu odpowiadały jego uczucia. Znajdował się w świecie rolników, lecz do tego świata nie należał. Był sługą ognia i dymu, podczas gdy tamci, obcy mu rolnicy, służyli roślinności, pogodzie, mrozom i słońcu. Jeździł ze swą maszyną z farmy do farmy, z hrabstwa do hrabstwa, gdyż dotychczas młockarnia parowa była maszyną

wędrowną, obsługującą tę część prowincji Wessex. Mówił dziwnym akcentem północnym; było widoczne, że myśli jego są skupione na własnej osobie, oczy miał utkwione w swej żelaznej maszynie i niemal nie dostrzegał, co dzieje się wokół niego, co zresztą zupełnie go nie obchodziło. Z miejscowymi ludźmi mówił tylko o sprawach koniecznych, jak gdyby skazany jakimś odwiecznym wyrokiem, zmuszony był wbrew woli do błądzenia po ziemi w służbie swego podziemnego pana. Długi, rzemienny pas, prowadzący od rozpędowego koła maszyny do czerwonej, stojącej pod stertą młockarni, był jedynym łącznikiem między nim a światem rolniczym. Gdy inni usuwali ze sterty słomę, stał apatyczny obok swej przenośnej rozdawczyni siły, a dokoła jej czarnego, gorącego masywu drgało powietrze poranka. Prace przygotowawcze nic go nie obchodziły. Rozpalony do białości żar ognia czekał w pogotowiu, para syczała pod wysokim ciśnieniem; w ciągu kilku sekund mógł wprawić w ruch długi pas i nadać mu zawrotną szybkość. Czy poza nim znajdowała się słoma, zboże czy chaos, było mu obojętne. Gdy który z miejscowych gapiów pytał go, jak się nazywa, odpowiadał krótko: mechanik. Zanim ze sterty zdjęto słomę, był już jasny dzień. Wtedy mężczyźni zajęli swoje miejsca, kobiety wdrapały się na stertę i zawrzała praca. Farmer Groby, czy jak go nazywano “on", przybył wcześniej na miejsce i na jego rozkaz Tessa stanęła na platformie młockarni, tuż obok robotnika mającego wrzucać do maszyny snopy; zadaniem Tessy było rozwiązywać szybko każdy snop podawany jej przez Izę Huett stojącą najbliżej niej na stercie, tak by ów robotnik mógł snop pochwycić i rozpostrzeć go na wirującym bębnie, który natychmiast wydmuchiwał zeń ziarno. Po kilku wstępnych przeszkodach, jakie radowały serca wrogów maszyny, praca nabrała rozpędu i trwała do śniadania, kiedy młockarnia stanęła na pół godziny. Po śniadaniu wszystkie siły pomocnicze z całej farmy zmobilizowano do pracy nad wznoszeniem stogu słomy rosnącego obok sterty zboża. Robotnicy stojąc i nie zmieniając swych stanowisk zjedli pośpiesznie drugie śniadanie i znów po kilku godzinach nadeszła pora obiadowa. Koła z nieubłaganą wytrwałością wirowały dalej, a przejmujące brzęczenie maszyny przenikało dreszczem aż do szpiku kości wszystkich, którzy znajdowali się w pobliżu metalowego, obracającego się bębna. Starzy robotnicy stojąc na rosnącym stogu słomy wspominali dawne czasy, kiedy to przywykli do młócenia cepami na dębowej podłodze stodoły i kiedy wszystko, nie

wyłączając przesiewania ziarna, było wykonywane ręcznie, co ich zdaniem, aczkolwiek wolniej, dawało jednak lepsze wyniki. Robotnicy stojący na stercie zboża mówili mało, natomiast nieszczęśnicy pracujący przy samej maszynie, oblani potem, wespół z Tessą nie mogli uprzyjemnić sobie pracy rozmową. Nieprzerwana ciągłość roboty męczyła ją okropnie, aż zaczęła żałować, że najęła się do pracy w Flintcomb-Ash. Kobiety pracujące na stercie, szczególnie Marianna, od czasu do czasu mogły się zatrzymać, by pociągnąć z butelki łyk piwa lub zimnej herbaty, otrzeć spocone twarze i zamienić kilka słów albo strząsnąć z ubrania źdźbła słomy czy łuski pszenicy, ale Tessa nie miała ani chwili wytchnienia. Ponieważ bęben nieustannie się obracał, człowiek, który wrzucał doń zboże, nie mógł przerwać pracy, zaś Tessa, której zadaniem było nieustanne rozwiązywanie snopów, nie mogła się również zatrzymać, chyba że Marianna zmieniła się z nią na pół godzinki na miejsca, co powtarzała od czasu do czasu nie bacząc na sprzeciwy Groby'ego twierdzącego, że pracuje zbyt wolno. Prawdopodobnie ze względów oszczędnościowych pracę tę zwykle powierzano kobietom, a Groby wybrał do niej Tessę, gdyż jego zdaniem, łączyła w rozwiązywaniu snopów siłę z szybkością, co mogło być prawdą. W chwili gdy ilość zboża w bębnie stawała się mniejsza od wymaganej, stuk młockarni, uniemożliwiający wszelką rozmowę, potęgował się nie do zniesienia. Ponieważ Tessa i robotnik wrzucający do bębna snopy nie mogli nawet odwrócić głowy, nie widziała, że na chwilę przed obiadem ktoś wszedł cicho przez wrota na pole i stanąwszy pod sąsiednim stogiem przyglądał się całej tej scenie, a w szczególności Tessie. Człowiek ów był ubrany w modny tweedowy garnitur i obracał w ręku elegancką laseczkę. – Kto to? – zapytała Iza Mariannę. Z pytaniem tym najpierw zwróciła się do Tessy, lecz Tessa nie dosłyszała. – Pewnie przyszedł porozmawiać z którąś z kobiet – odpowiedziała Marianna lakonicznie. – Założyłabym się nie wiem o co, że przyszedł do Tessy. – O, nie! Jej czepiał się ostatnio jakiś pastor od metodystów, nie taki elegant jak ten. – Ależ to ten sam człowiek! – Więc to miałby być tamten kaznodzieja? Przecież wygląda zupełnie inaczej.

– Bo nie ma już na sobie czarnego surduta i białego krawata i zgolił sobie baczki, ale to ten sam. – Czy być może? W takim razie uprzedzę ją – rzekła Marianna. – Daj spokój, i tak sama zaraz go zobaczy. – Uważam, że to brzydko z jego strony, że łączy kazania z zalecaniem się do kobiety zamężnej, choć jej mąż jest za granicą, a ona jest jakby słomianą wdową. – On nie może wyrządzić jej krzywdy – odpowiedziała sucho Iza. – Tessa ma co innego w głowie, a tego nie usunie jej nic na świecie, tak jak nie wyciągniesz wozu z głębokiego dołu. Boże, zmiłuj się nad nią! Ani zalecanki, ani kazania, ani nawet siedem piorunów z nieba nie zmieni uczuć tej kobiety, nawet gdyby dla niej było lepiej, żeby je zmieniła. Przyszła pora na obiad i hałas wreszcie ustał, po czym Tessa zeszła ze swego stanowiska, lecz od wstrząsów maszyny tak drżały jej kolana, że z trudem mogła się poruszać. – Powinnaś łyknąć przynajmniej kwaterkę, jak ja – rzekła do niej Marianna. – Nie byłabyś taka blada. Boże zmiłuj się, toż ty wyglądasz jak zmora! Marianna miała dobre serce i widząc zmęczenie Tessy obawiała się, by obecność gościa nie odebrała jej chęci do jedzenia, toteż namówiła ją, by zeszła po drabinie z drugiej strony sterty, gdy wtem przybyły zbliżył się i spojrzał w górę. Tessa wydała lekki okrzyk: – Ach! – i po chwili powiedziała prędko: – Zjem obiad tutaj na stercie. Czasem inne kobiety, mieszkające daleko, robiły to samo, ale dął ostry wiatr, więc Marianna wraz z innymi zeszła na dół i usiadła pod stogiem słomy. Mimo zmienionego wyglądu był to rzeczywiście Alec d'Urberville, eks-głosiciel Ewangelii. Na pierwszy rzut oka można było stwierdzić, że przyrodzony Weltlust odżył w nim na nowo i że tak bardzo, jak to było możliwe po upływie kilku lat, zbliżył się znów do dawnej awanturniczości i beztroski, cechujących go wtedy, gdy Tessa po raz pierwszy poznała swego wielbiciela i rzekomego kuzyna. Postanowiwszy pozostać na miejscu Tessa usiadła na snopach, dokąd nie sięgały spojrzenia z dołu, i zaczęła jeść obiad, lecz po chwili usłyszała, że ktoś wspina się po drabinie i na stercie, tworzącej teraz równą płaszczyznę, ukazał się Alec d'Urberville. Wszedł i bez słowa usiadł naprzeciw niej.

Tessa jadła dalej swój skromny posiłek – kawał grubego naleśnika przyniesionego z domu. Tymczasem inni robotnicy zebrali się pod stogiem, gdzie rozrzucona słoma dawała wygodne schronienie. – Jak widzisz, przyszedłem tu znów – powiedział d'Urberville. – Dlaczego mnie pan tak dręczy? – zawołała z wyrzutem bijącym z całej jej postaci. – Dlaczego ja ciebie dręczę? To raczej ja powinienem zapytać, dlaczego ty mnie dręczysz! – Ja z pewnością pana nigdy nie dręczę! – Twierdzisz, że nie? Mylisz się! Urzekłaś mnie po prostu! Te oczy, które przed chwilą błysnęły na mnie z taką goryczą, prześladują mnie dniem i nocą! Tesso, od chwili gdy powiedziałaś mi o naszym dziecku, moje uczucia, które gorącym, czystym strumieniem kierowały się ku niebu, znalazły nagle otwartą drogę w twoim kierunku i wszystkie runęły ku tobie. Mój religijny zapał wystygł nagle, i ty to sprawiłaś! Patrzyła na niego w milczeniu. – Jak to? Więc pan już zupełnie porzucił swe kazania? – zapytała wreszcie. Przejęła od Angela dość sceptycyzmu współczesnej myśli, by umieć gardzić fałszywym zapałem religijnym, lecz jako kobieta trochę się przestraszyła. D'Urberville z udaną surowością mówił dalej: – Tak, zupełnie. Od tamtego popołudnia, kiedy miałem przemawiać do pijaków na jarmarku w Casterbridge, nie dotrzymałem ani jednego zobowiązania. Diabli wiedzą, co o mnie teraz myślą bracia. Cha, cha, bracia!... Pewnie modlą się za mnie, opłakują mnie, gdyż w gruncie rzeczy to na swój sposób nieźli ludziska. Ale co mnie to obchodzi? Jakżebym mógł prowadzić dalej to dzieło, skoro przestałem w nie wierzyć! Byłoby to z mej strony najpodlejszą hipokryzją. Stałbym wśród nich jak Hymenaeus czy Aleksander wydany szatanowi, by się nauczono, że nie wolno mu bluźnić. Jakże się na mnie zemściłaś! Gdym cię poznał, byłaś niewinna, a ja cię uwiodłem. W cztery lata później znajdujesz we mnie entuzjastę wiary chrześcijańskiej i stajesz się – być może – przyczyną mego wiecznego potępienia! Lecz, Tesso, kuzyneczko, jakem cię dawniej nazywał, mówię to ot, tak sobie i nie powinnaś się tym tak bardzo przejmować. Rzecz prosta, nie zrobiłaś nic złego, tyle tylko, żeś zachowała swą śliczną twarz i kształtną figurkę. Zauważyłem to na stercie, zanim mnie spostrzegłaś; ten obcisły fartuch pięknie ją uwydatnia, a ten

czepeczek!... Wy, wieśniaczki, nie powinnyście nosić takich czepków, jeżeli nie chcecie narażać się na niebezpieczeństwo! – Przyglądał jej się przez chwilę w milczeniu, po czym z cynicznym uśmiechem ciągnął dalej: – Gdyby nieżonaty apostoł, za którego wysłańca siebie uważałem, był kuszony przez równie piękną dziewczynę, porzuciłby dla niej swe dzieło, tak jak ja to uczyniłem. Tessa chciała mu czynić wymówki, lecz w tym momencie opuściła ją cała jej wymowa, a tymczasem Alec nie zwracając na nic uwagi mówił dalej: – Cóż, raj, jaki mogłabyś mi stworzyć, wart jest pewnie nie mniej niż tamten, niebiański. Ale mówmy poważnie, Tesso – tu wstał, przysunął się bliżej i ułożywszy się bokiem na snopach oparł się na łokciu – od czasu gdy widzieliśmy się ostatnim razem, dużo rozmyślałem nad tym, co według ciebie on mówił, i doszedłem do wniosku, że te stare, wytarte teorie wydają mi się pozbawione zdrowego rozsądku. Nie rozumiem, w jaki sposób entuzjazm pastora Clare mógł mnie tak rozpłomienić, że zabrałem się do pracy jak szaleniec, przerastając w gorliwości nawet jego! Co się zaś tyczy tego, coś mi ostatnio mówiła o cudownej inteligencji swego męża – którego nazwiska nigdy nie chciałaś mi powiedzieć – i o tym jego tak zwanym systemie etycznym nie opartym na dogmatach, to mi to zupełnie nie odpowiada! – Jak to? Jeżeli pan nie uznaje tego, co pan nazywa dogmatem, to mógłby pan przynajmniej zachować religię miłującej dobroci i czystości. – O, nie! To nie dla mnie! Jeżeli nie mam kogoś, kto by mi mówił: “Zrób to, a wyjdzie ci to na dobre po śmierci" albo “Zrób tamto, a wyjdzie ci to na złe", to nie mogę się do tego zapalić. Co, u diabła! Nie mogę czuć się odpowiedzialny za moje czyny i namiętności, skoro nie istnieje nikt, przed kim miałbym za nie odpowiadać! Gdybym był na twoim miejscu, moja droga, myślałbym tak samo. Tessa próbowała z nim dyskutować i powiedzieć, że on w swoim tępym mózgu miesza dwa odrębne pojęcia – teologię i etykę – które ludzkość już w zamierzchłej przeszłości potrafiła rozróżniać, lecz ponieważ Angel mało z nią mówił na ten temat, a ona sama nie miała dostatecznego wykształcenia i powodowała się zawsze raczej uczuciem niż rozumem, dlatego w dyskusji tej nie umiała dać sobie rady. – Mniejsza o to – powiedział w końcu – znów jestem przy tobie, kochanie, tak samo jak za dawnych czasów.

– O, nie, nie tak samo! Teraz to zupełnie coś innego – mówiła błagalnie. – Ja pana nigdy nie kochałam... O, dlaczego pan stracił wiarę, jeżeli na skutek tego może mi pan mówić podobne rzeczy! – Straciłem wiarę, boś ty mi ją z duszy wygnała! Niechże ten grzech spadnie na twoją śliczną główkę! Twój mąż wcale się nie spodziewał, że jego nauki zwrócą się tak przeciw niemu! Cha, cha! W gruncie rzeczy ogromnie rad jestem, żeś ze mnie zrobiła odstępcę od wiary! Tesso, jestem w tobie zadurzony po uszy, znacznie więcej niż kiedykolwiek, a jednocześnie żal mi cię. Choć jesteś taka skryta, widzę, że znalazłaś się w ciężkim położeniu, opuszczona i zaniedbana przez tego, który powinien się tobą czule opiekować! Kawałki naleśnika, które miała przełknąć, utkwiły jej w gardle, wargi miała suche i o mało się nie zadławiła. Głosy i śmiechy robotników jedzących i pijących pod stogiem dochodziły do niej jak gdyby z oddali. – To okrutne z pana strony! – krzyknęła. – Jak pan... jak pan może zmuszać mnie do słuchania podobnych rzeczy, jeżeli pan ma dla mnie choć odrobinę uczucia! – To prawda, to prawda... – powiedział, lekko zmieszany. – Nie przyszedłem tu po to, aby ci robić wyrzuty... Przyszedłem, by ci powiedzieć, że nie mogę znieść, żebyś tak ciężko pracowała, i że jestem tu ze względu na ciebie. Twierdzisz, że masz męża i że ja nim nie jestem. Być może. Ale ja go nigdy nie widziałem, nawet mi nie powiedziałaś, jak się nazywa. W ogóle on mi się wydaje jakąś postacią mityczną. W każdym razie, jeżeli go nawet masz naprawdę, to ja jestem ci bliższy od niego. Przecież to ja staram się pomóc ci w nieszczęściu, nie on, niech mu Pan Bóg tego nie pamięta! Przypominają mi się słowa pewnego surowego proroka, Ozeasza, które często czytałem: “I podąży ona ze swym kochankiem, ale go nie przychwyci, będzie go szukać, ale go nie odnajdzie, a potem powie sobie: «Wolej powrócę do mego pierwszego małżonka, albowiem lepiej mi było drzewiej niż teraz»..." Tesso, mój powóz czeka pod wzgórzem, więc, kochanie moje, nie jego – resztę wiesz sama! Gdy to mówił, twarz Tessy powlokła się ciemno-szkarłatnym rumieńcem, lecz nic nie odrzekła. – Stałaś się przyczyną mego potwornego upadku – mówił dalej, wyciągając ramię, by ją objąć – więc powinnaś upaść razem ze mną i raz na zawsze porzucić tego głupca, jakim jest twój mąż!

Chwyciła za mankiet skórzanej rękawicy, którą żeby zjeść obiad, zdjęła i położyła sobie na kolanach, i bez słowa, z pasją cisnęła mu ją prosto w twarz. Rękawica była gruba i ciężka niby rękawica wojownika i uderzyła go w same usta. Ktoś obdarzony wyobraźnią mógłby w tym instynktownym odruchu znaleźć powtórzenie gestu często praktykowanego przez jej zakutych w zbroję przodków. Alec z wściekłością zerwał się z miejsca. Czerwona strużka ukazała się na miejscu, w które trafił cios, i po chwili krew zaczęła ściekać mu z ust kroplami na słomę; ale natychmiast opanował się, z całym spokojem wyjął z kieszeni chustkę i wytarł zakrwawione wargi. Tessa również zerwała się z miejsca, lecz po chwili opadła z powrotem. – Niech mnie pan teraz ukarze! – krzyknęła patrząc na niego z bezradnym wyzwaniem schwytanego wróbla, któremu mają ukręcić szyję. – Może mnie pan bić, zmiażdżyć! Niech się pan nie obawia tych ludzi pod stogiem. Nie będę krzyczała. Byłam pańską ofiarą, zawsze, wiecznie ofiarą... Widocznie takie jest prawo! – Nie, nie, Tesso – powiedział łagodnie. – Powinienem ci wybaczyć. Ale jesteś niesprawiedliwa zapominając o jednym: że byłem gotów ożenić się z tobą, lecz tyś mi to uniemożliwiła. Czyż nie zaproponowałem ci wprost, byś została moją żoną? Odpowiedz. – Tak, to prawda. – Lecz nie możesz nią zostać. Mimo to pamiętaj! – głos jego twardniał, w miarę jak wzbierał w nim gniew i jak przypominał sobie, że jego propozycja była szczera, a ona okazuje mu niewdzięczność. Zbliżył się do niej i chwycił ją za ramiona potrząsając nią tak, że drżała. – Pamiętaj, moja damo, że niegdyś byłem twym panem! I będę nim znów! Jeżeli naprawdę jesteś czyją żoną, to tylko moją. Na dole między robotnikami wszczął się ruch. – Na razie dość tej sprzeczki – rzekł puszczając ją. – Tymczasem zostawiam cię tutaj i po południu przyjdę raz jeszcze po odpowiedź. Jeszcze mnie nie znasz, moja panno, ale ja cię już poznałem! Nie odezwała się już ani słowem. Stała jak ogłuszona. D'Urberville przeszedł po snopach i zszedł po drabinie, gdy tymczasem robotnicy na dole wstali i prostowali ramiona, otrząsając się po wypitym piwie. Potem młockarnia zaczęła pracować na nowo. Pośród chrzęstu słomy Tessa zajęła znów swoje miejsce obok warczącego bębna i stała jak we śnie, rozwiązując bez końca jeden snop po drugim.

Rozdział 48 Po południu farmer oświadczył, że sterta musi być ukończona jeszcze tego wieczoru ze względu na to, że jest księżyc, więc przy jego świetle będzie można pracować, i że od jutra mechanik rozpoczyna pracę gdzie indziej. Odtąd zgiełk, zgrzytanie i chrzęst trwały dalej bez przerwy i wytchnienia. Dopiero około godziny trzeciej Tessa mogła podnieść oczy i przelotnym spojrzeniem rozejrzeć się dokoła. Nie zdziwiła się widząc, że Alec d'Urberville powrócił i stoi przy żywopłocie obok wejścia na pole. Pochwyciwszy jej spojrzenie kiwnął przyjaźnie ręką i przesłał jej w powietrzu pocałunek. Miało to oznaczać, że uważa ich sprzeczkę za skończoną. Tessa znów spuściła oczy starając się nie patrzyć w jego kierunku. Popołudnie wlokło się dalej. Sterta pszenicy malała, stóg słomy rósł, a wozy zabierały wory ziarna. O godzinie szóstej sterta pszenicy sięgała tylko do wysokości ramienia. Wciąż jednak wydawało się, że pozostaje jeszcze mnóstwo nie wymłóconych snopów, mimo że olbrzymią ich ilość pochłonęła nienasycona maszyna, karmiona nieustannie przez robotnika i Tessę, której młode ręce rozwiązały większą ich część. Ogromny stóg słomy, dziś rano jeszcze nie istniejący, wyglądał jak faeces tego hałaśliwego, czerwonego żarłoka. Po chmurnym dniu mętne, jak gdyby gniewne światło – jedyny zachód słońca, na jaki stać było burzliwy miesiąc marzec – objęło nagle zachodnią część nieba, barwiąc miedzianym światłem zmęczone i lepkie od potu twarze młocarzy oraz rozwiane wiatrem suknie kobiet, otaczając je niby ciemne płomienie. Po stercie przebiegł bolesny dreszcz zmęczenia. Robotnik wrzucający do maszyny snopy był zupełnie wyczerpany. Tessa zauważyła, że jego czerwony kark pokryty jest kurzem i łuskami pszenicy. Trwała nadal na swym stanowisku, rozczerwieniona i spocona, a na twarzy jej osiadła warstwa pyłu zbożowego przyciemniając biały czepeczek. Była jedyną kobietą stojącą bezpośrednio na rozedrganej maszynie, której ruch trząsł jej ciałem; obniżona w tej chwili sterta dzieliła ją od Izy i Marianny i uniemożliwiała dotychczasową zamianę miejsc. Wstrząsana nieustannym dygotaniem jakie udzielało się jej wszystkim członkom, pogrążyła się w jakimś odurzającym drętwieniu. Nie wiedziała już, gdzie się znajduje, a ręce jej zdawały się pracować niezależnie od świadomości. Nie słyszała Izy Huett wołającej, że rozwiązały się jej włosy. Stopniowo nawet najbardziej rumiane twarze

powlekały się trupią bladością, a oczy podkrążały się ciemną obwódką. Ilekroć Tessa podnosiła głowę, widziała na tle szarego północnego nieba wielki, nieustannie rosnący stóg słomy i stojących na mim bez kurtek mężczyzn, a przed nimi długi, czerwony, przypominający drabinę Jakubową transporter, po którym płynął bez ustanku w górę potok wymłóconej słomy, żółtą rzeką wylewając się na szczycie stogu. Wiedziała, że Alec d'Urberville jeszcze wciąż stoi obserwując ją to z jednej, to z drugiej strony, choć nie wiedziała z której. Obecność swą mógł usprawiedliwić tym, że gdy na stercie pozostawało już tylko kilka snopów, zwykle rozpoczynało się polowanie na szczury; czasem nawet ludzie z okolicy, nie mający nic wspólnego z młocką, przybywali, by wziąć udział w tym widowisku. Byli to różnego typu sportowcy, panowie z foksterierami i zabawnymi fajkami oraz chłopi uzbrojeni w pałki i kamienie. Pozostawała jednak jeszcze godzina pracy, by dotrzeć do gromady żywych szczurów zebranych na dnie sterty. W miarę jak wieczorne światło, widoczne w kierunku Gianfs Hill koło Abbots'-Cernel, gasło, biała twarz księżyca wyłaniała się nad widnokręgiem po stronie przeciwnej, tam gdzie leżało opactwo Middleton i Shottsford. W ostatnich godzinach Marianna zaczęła niepokoić się o Tessę, do której nie mogła się zbliżyć ani z nią pomówić; inne kobiety pokrzepiały się piwem, lecz Tessa nie używała żadnych trunków lękając się instynktownie ich skutków znanych jej z domu od dzieciństwa. Pracowała więc dalej, wiedząc, że jeżeli pracy nie podoła, zostanie zwolniona, a ewentualność ta, którą jeszcze miesiąc temu byłaby przyjęła obojętnie, a nawet z ulgą, teraz, odkąd d'Urberville zaczął krążyć dokoła niej, napełniała ją przerażeniem. Sterta pszenicy tak się już obniżyła, że pracujący na niej ludzie mogli swobodnie rozmawiać z robotnikami znajdującymi się na dole. Ku zdumieniu Tessy farmer Groby stanął obok niej przy maszynie i powiedział, że jeżeli chciałaby pomówić ze swym przyjacielem, to nie będzie jej tu dłużej zatrzymywał, a na jej miejsce przyśle kogoś, kto ją zastąpi. Wiedziała, że ma na myśli d'Urberville'a, a także zdawała sobie sprawę, że ustępstwo to uczynił na prośbę owego “przyjaciela", a raczej wroga. Potrząsnęła głową i pracowała dalej. Wreszcie rozpoczęło się polowanie na szczury. W miarę obniżania się sterty kryjące się w niej stworzenia posuwały się coraz niżej, aż wszystkie zgromadziły się na samym dnie; teraz pozbawione ostatniego schronienia, rozbiegały się w różnych kierunkach po polu. Wtem na pół pijana Marianna przeraźliwie krzyknęła, że jeden ze szczurów wskoczył na nią; było to niebezpieczeństwo, przed którym wszystkie kobiety

zaczęły bronić się w różny sposób, zaciskając na sobie spódnice i wskakując wyżej, gdzie która mogła. Wreszcie szczury usunięto i pośród szczekania psów, nawoływania mężczyzn, przeraźliwych wrzasków kobiet, przekleństw i ogólnego, iście piekielnego zamętu Tessa rozwiązała ostatni snop. Bęben zwolnił obroty, brzęczenie ustało i nareszcie mogła zejść z maszyny na dół. Jej wielbiciel, który tylko przyglądał się polowaniu, natychmiast zbliżył się do niej. – Jak to?... Mimo żem pana obraziła tym... policzkiem, pan znów tu przyszedł? – powiedziała prawie szeptem. Była tak wyczerpana, że nie mogła mówić głośniej. – Byłbym głupcem, gdybym się kiedykolwiek obrażał o to, co robisz lub mówisz – odpowiedział uwodzicielskim tonem jak niegdyś w Trantridge. – Jakże drżą twoje nóżki i rączyny! Jesteś blada niczym cielątko, z którego wypuszczono wszystką krew, a przecież od czasu kiedym cię odnalazł, nie potrzebujesz wcale pracować! Jakże możesz być taka uparta? W każdym razie powiedziałem farmerowi, że nie ma prawa obarczać kobiet pracą przy mechanicznej młockarni. To zajęcie zupełnie dla nich nieodpowiednie i na lepszych farmach już tego zaniechano, o czym on wie doskonale. Odprowadzę cię do domu. – Dobrze – odpowiedziała idąc zmęczonym krokiem. – Jeżeli pan chce, proszę mnie odprowadzić. Pamiętam, że pan chciał się ze mną ożenić, zanim się pan dowiedział, w jakim jestem teraz położeniu... Może... może pan jest jednak trochę lepszy, niż myślałam. Cokolwiek pan robi przez dobroć, przyjmę zawsze z wdzięcznością, ale wszystko inne budzi we mnie gniew. Czasem sama nie rozumiem pańskich intencji. – Jeżeli nie mogę zalegalizować naszego dawnego stosunku, to chciałbym ci przynajmniej pomóc. I będę ci pomagał z większym zrozumieniem twych uczuć, niż to czyniłem dawniej. Moja religijna mania, czy cokolwiek to było, minęła. Zachowałem jednak nieco lepszych uczuć, a przynajmniej mam nadzieję, że zachowałem. A teraz, Tesso, proszę cię na wszystko, co jest silne i tkliwe między mężczyzną i kobietą, zaufaj mi! Posiadam dość pieniędzy, a nawet więcej, niż potrzeba, by wydobyć z kłopotów nie tylko ciebie, ale i twoich rodziców, i rodzeństwo. Mogę im zapewnić wygodne życie, jeżeli tylko będziesz miała do mnie zaufanie. – Czy pan ich widział niedawno? – zapytała prędko. – Tak, niedawno. Oni nawet nie wiedzą, gdzie się teraz obracasz. Znalazłem cię tutaj tylko dzięki przypadkowi.

Chłodne promienie księżyca padały ukośnie na wychudłą twarz Tessy poprzez gałęzie ogrodowego żywopłotu otaczającego dom, w którym mieszkała. Przystanęła, a d'Urberville również się zatrzymał. – Niech pan nie wspomina o moich małych braciach i siostrach! Niech mi pan nie odbiera resztek odwagi! Jeżeli pan chce im pomóc, a Bóg jeden widzi, jak tego potrzebują, to niech im pan pomoże nic mi o tym nie mówiąc... Ale nie, nie! – krzyknęła. – Nie przyjmę nic od pana ani dla siebie, ani dla nich. Nie odprowadził jej dalej. Tessa mieszkała przy rodzinie i nic nie mogło się przed nimi ukryć. Wszedłszy do pokoju umyła się, zjadła z domownikami kolację i przesunąwszy stół pod ścianę, przy świetle małej lampki zaczęła pisać w namiętnym podnieceniu: Mój najdroższy mężu – pozwól mi się tak nazywać, choćby cię nawet miała rozgniewać myśl o tak niegodnej żonie jak ja. Do ciebie wołam w mym bólu, gdyż nie mam nikogo innego! Angelu, jestem tak bardzo wystawiona na pokusę. Boję się wyznać ci, o co chodzi, i nie chcę o tym pisać. Nie możesz sobie nawet wyobrazić, jak gorąco tęsknię do ciebie. Czy nie mógłbyś przyjechać do mnie teraz, natychmiast, zanim stanie się coś strasznego? Niestety, wiem, że nie możesz, gdyż jesteś ode mnie tak daleko! Chyba umrę, jeżeli do mnie wkrótce nie przyjedziesz lub nie pozwolisz, bym do ciebie pojechała. Kara, jaką mi wyznaczyłeś, jest słuszna, wiem, żem na nią w zupełności zasłużyła, i masz prawo i wszelkie sprawiedliwe powody, by się na mnie gniewać. Ale, Angelu, proszę, błagam, bądź nie tylko sprawiedliwy, bądź również miłosierny, nawet jeżeli na to nie zasługuję, i przyjedź do mnie! Gdybyś przyjechał, chciałabym umrzeć w twoich ramionach. Umarłabym z radością, gdyż może wtedy potrafiłbyś mi przebaczyć! Angelu, żyję wyłącznie dla ciebie. Za bardzo cię kocham, bym ci miała robić wymówki za to, że wyjechałeś, wiem, że musiałeś sobie znaleźć jakąś farmę. Nie myśl, że usłyszysz z moich ust słowo żalu czy goryczy, tylko wróć do mnie! Bez ciebie, kochanie, czuję się tak opuszczona... ach, tak bardzo opuszczona! To nic, że muszę pracować, lecz gdybyś do mnie napisał choć dwa słowa: “wkrótce wracam", będę cierpliwa, Angelu, ach, tak radośnie cierpliwa. Od czasu gdyśmy się pobrali, religią moją stała się wierność dla

ciebie, wierność we wszystkich moich myślach i spojrzeniach; nawet wtedy, gdy który z mężczyzn powie mi nieoczekiwanie jakiś komplement, wydaje mi się, że to ciebie krzywdzi. Czy nigdy nie czułeś choć odrobiny tego, coś czuł wtedy, gdy oboje byliśmy w mleczarni? Jeżeli tak, to jak mogłeś żyć tak długo z dala ode mnie? Jestem tą samą kobietą, Angelu, którą tam pokochałeś, tą samą! Nie tą, którą znienawidziłeś, mimo żeś jej nigdy nie widział. Co znaczyła dla mnie moja przeszłość, z chwilą kiedym cię poznała? Nic, było to coś, co już umarło. Stałam się zupełnie inną kobietą, przez ciebie wstąpiło we mnie nowe życie. Jakże mogłabym pozostać tą dawną? Dlaczego ty tego nie widzisz? Kochany mój, gdybyś był trochę bardziej pewny siebie i lepiej myślał o sobie, uwierzyłbyś, że wtedy potrafiłeś mnie zmienić, i może teraz namyśliłbyś się, by powrócić do twej biednej żony. Jakże głupia byłam, gdy pogrążona w szczęściu, myślałam, że mogę być pewna, iż będziesz mnie zawsze kochał! Powinnam była wiedzieć, że takie szczęście to nie dla mnie biednej! Serce mnie boli nie tylko ze względu na przeszłość, lecz i na teraźniejszość. Pomyśl, tylko pomyśl, jaki to ból dla mnie nie widzieć ciebie nigdy, nigdy!... Gdybym tylko mogła sprawić to, by twoje drogie serce każdego dnia choć przez minutkę tak cierpiało, jako moje cierpi zawsze, przez cały dzień, może wtedy znalazłbyś w nim trochę litości dla twojej biednej, osamotnionej. Ludzie jeszcze mówią o mnie, Angelu, że jestem ładna (nazywają mnie nawet piękną, jeśli mam być szczera). Może tak jest naprawdę. Ale ja nie cenię sobie tej urody, jestem z niej zadowolona tylko dlatego, że należy ona do ciebie, mój najdroższy, i że posiadam przynajmniej jedną rzecz godną ciebie. Czułam to do tego stopnia, że gdy z powodu tej urody miałam przykrości, zasłoniłam twarz chustką. Angelu, mówię ci o tym nie przez próżność, chyba jesteś o tym przekonany, lecz wyłącznie dlatego, żebyś do mnie wrócił! Jeżeli naprawdę przyjechać do mnie nie możesz, pozwól, żebym ja do ciebie pojechała. Dręczą mnie tu i nalegają, abym zrobiła coś, na co nie chcę się zgodzić. Jest niemożliwe, bym ustąpiła choć na cal, mimo to lękam się, że coś się stanie, a ja na skutek mego dawnego błędu czuję się taka bezbronna. Nie

mogę powiedzieć ci o tym nic więcej, jest to dla mnie zbyt bolesne! Jeżeli jednak wpadnę w jakąś straszliwą pułapkę, to wtedy moje położenie będzie gorsze niż za pierwszym razem. O, Boże, nie chcę nawet o tym myśleć! Pozwól, bym natychmiast do ciebie pojechała lub natychmiast przyjedź do mnie! Byłabym rada, nawet szczęśliwa, gdybym mogła żyć przy tobie jako twoja służąca, jeżeli nie mogę żyć jako żona. Bylebym tylko była przy tobie, widziała cię i myślała, że jesteś moim. Od czasu gdy cię tu nie ma, żaden dzień nie przynosi mi nic dobrego. Niechętnie widzę na polach kawki i szpaki, gdyż martwię się i zamartwiam, bo brak mi ciebie, z którym razem na nie patrzałam. Do jednego tylko wzdycham w niebie, na ziemi czy pod ziemią, do tego, by cię raz jeszcze zobaczyć, mój ukochany! Przyjedź do mnie, przyjedź i obroń mnie od tego, co mi grozi! Twoja wierna i bardzo smutna Tessa.

Rozdział 49 Wezwanie to we właściwym czasie znalazło się na stole nakrytym do śniadania, w cichym probostwie położonym w zachodniej dolinie, gdzie powietrze jest tak łagodne, a ziemia tak żyzna, że roślinność zdaje się tu plenić bez ludzkiej pomocy w przeciwieństwie do trudnej uprawy roli w Flintcomb-Ash, gdzie oczom Tessy świat ludzi wydawał się zupełnie inny (mimo że w istocie był taki sam). Angel tylko dla większej pewności polecił Tessie wysyłać do siebie listy za pośrednictwem ojca, którego regularnie zawiadamiał o zmianach adresu w kraju, dokąd pojechał z ciężkim sercem, by tam uprawiać rolę. – No – rzekł do żony stary pan Clare obejrzawszy kopertę – jeżeli Angel zamierza w końcu przyszłego miesiąca opuścić Rio i odwiedzić dom, jak o tym pisał, to przypuszczam, że ten list może przyśpieszyć jego przyjazd, gdyż zdaje się, że to od jego żony. – Na myśl o niej pastor westchnął głęboko, a list wysłał bezzwłocznie wprost do Angela. – Drogi chłopak, mam nadzieję, że wróci bezpiecznie do domu – szepnęła pani Clare. – Do samej śmierci będę przekonana, że został pokrzywdzony. Mimo że brak mu było wiary, powinieneś był wysłać go do Cambridge i stworzyć takie same możliwości jak jego braciom. Pozostając pod właściwym wpływem byłby się może nawrócił, a nawet mimo wszystko przyjął święcenia kapłańskie. Tak czy inaczej, byłoby to dla niego lepiej. Była to jedyna wymówka, którą pani Clare mąciła spokój męża, kiedy chodziło o synów. Nie robiła tego często, gdyż była mu równie oddana, jak delikatna i wiedziała, że jego również dręczą wątpliwości, czy w tej sprawie postąpił słusznie. Zbyt często słyszała w nocy, że nie śpi, tłumiąc westchnienia modlitwą za Angela. Ale bezkompromisowy ewangelista nawet teraz uważał, że nie miałby żadnego usprawiedliwienia, gdyby dał niewierzącemu synowi takie samo uniwersyteckie wykształcenie, jakie dał dwóm starszym synom; było przecież możliwe, a nawet prawdopodobne, że takie wykształcenie mogłoby mu posłużyć do zniesławienia doktryny, której głoszenie pastor uważał za swe życiowe posłannictwo i cel życia obu synów, kapłanów. Budować jedną ręką piedestał dla dwóch wierzących synów, a drugą za pomocą podobnych środków stawiać niewierzącego na tym samym wywyższeniu wydawało mu się niezgodne zarówno z jego zasadami, jak ze stanowiskiem i nadziejami na przyszłość. Mimo wszystko pastor kochał swego syna o tak

niewłaściwym imieniu i w głębi duszy ubolewał, że tak się z nim obszedł, podobnie jak Abraham bolał nad swym skazanym Izaakiem, gdy szedł z nim na górę dla wykonania wyroku. Własne, zrodzone w głębi duszy wyrzuty były bardziej gorzkie niż wyrzuty czynione mu przez żonę. Oboje wyrzucali sobie to nieszczęsne małżeństwo. Gdyby Angel nie miał zostać farmerem, nie byłby się nigdy znalazł pośród wiejskich dziewcząt. Nie wiedzieli dokładnie, co go rozdzieliło z żoną ani kiedy to nastąpiło. Z początku przypuszczali, że powodem tego była nieprzezwyciężona niechęć, lecz ponieważ w ostatnich listach Angel wspominał o swym zamiarze przyjechania po żonę, doszli do wniosku, że rozstanie ich nie było skutkiem tak beznadziejnego stanu rzeczy. Angel mówił, że żona jego zamieszkała przy rodzicach, wobec tego postanowili nie mieszać się do sprawy, której w niczym nie mogli polepszyć. Tymczasem ten, dla którego oczu przeznaczony był list Tessy, wpatrywał się w mijane bezkresne przestrzenie, jadąc na mule z głębi lądu Południowej Ameryki w kierunku morskiego wybrzeża. Doznał w tym dziwnym kraju wielu smutnych doświadczeń. Jeszcze niezupełnie wyleczył się z poważnej choroby, na którą zapadł wkrótce po przyjeździe, i stopniowo tracił nadzieję, czy uda mu się tu zagospodarować, lecz dopóki istniała jaka taka możliwość pozostania, postanowił nie zawiadamiać rodziców o przypuszczalnej zmianie planów. Rolnicy, którzy tłumnie przybyli do tego budzącego się do życia kraju, skuszeni widokami łatwego zdobycia niezależności, cierpieli tu, marnowali się i ginęli. Angel widywał matki z angielskich farm wlokące się z trudem po drogach z dziećmi na ręku; czasem dziecko było chore na febrę i umierało, wtedy matka zatrzymywała się, by gołymi rękami wykopać dół w sypkiej ziemi i pochować maleństwo, a potem tymi samymi rękami, które posłużyły jej za grabarskie narzędzia, wycierała łzy i szła dalej. Z początku Angel nie zamierzał emigrować do Brazylii, lecz osiąść na farmie w północnej lub wschodniej części Anglii. Przybył tutaj w przystępie rozpaczy, a ruch emigracyjny do Brazylii, jaki powstał wśród angielskich rolników, zbiegł się przypadkowo z jego pragnieniem ucieczki od dotychczasowego życia. Podczas nieobecności w kraju postarzał się pod względem duchowym o kilkanaście lat. Oceniał teraz wartość życia mniej ze względu na jego piękno niż na wzniosłość. Już od dawna stracił zaufanie do przestarzałych zasad mistycyzmu; teraz z

kolei przestał uznawać dotychczasowe pojęcia o moralności. Uważał, że powinny ulec rewizji. Jaki mężczyzna zasługiwał na miano człowieka moralnego, a zwłaszcza jaka kobieta? Piękny lub brzydki charakter polega nie tylko na tym, co udało się osiągnąć, ale na dążeniach i odruchach. Prawdziwa historia człowieka obejmuje nie tylko czyny przez niego dokonane, lecz i te, które spełnić pragnie. Cóż więc należało myśleć o Tessie? Pod wpływem nowych pojęć zaczął żałować swego pospiesznego sądu. Czy odepchnął ją na zawsze, czy nie? Nie mógł sobie powiedzieć, że na zawsze, a nie powiedzieć tego znaczyło, że w duchu skłonny jest do przyjęcia jej już teraz. Ten nawrót miłości do niej wypadł w tym samym czasie, gdy Tessa przebywała w Flintcomb-Ash, ale zanim jeszcze zdecydowała się zaniepokoić go wyjawieniem mu swych uczuć i warunków, w jakich się znalazła. Angel był niespokojny, dlaczego Tessa nie daje mu żadnego znaku życia, lecz mimo niepokoju nie zażądał od niej wyjaśnień, tłumaczył sobie błędnie jej pokorne milczenie. A przecież milczenie to było tak bardzo wymowne. Znaczyło ono, że Tessa ze skrupulatną dokładnością stosuje się do rozkazów męża, który je dał, lecz sam dawno o nich zapomniał; znaczyło także, że mimo wrodzonej odwagi nie domaga się uznania swych praw, gdyż uważa jego wyrok za słuszny pod każdym względem i w milczeniu skłania przed nim głowę. W poprzednio wspomnianej podróży na mułach w głębi lądu towarzyszył Angelowi jeszcze jeden jeździec. Był on również Anglikiem, przyjechał tu w podobnym celu, lecz pochodził z innej części wyspy. Obaj mężczyźni znajdowali się w stanie silnego duchowego przygnębienia i zaczęli rozmawiać o swych osobistych sprawach. Ufność rodzi ufność i z ciekawą skłonnością mężczyzn, zwłaszcza na obczyźnie, do zwierzania się przed obcymi ze szczegółów swego życia, o których nie byliby za nic wspomnieli przyjaciołom, Angel jadąc obok towarzysza opowiedział mu smutne koleje swego małżeństwa. Obcy mężczyzna znał o wiele więcej krajów i ludzi niż Angel; dla jego wielostronnego umysłu tego rodzaju odchylenia od reguł społecznych, uważane za tak ważne w kraju rodzinnym, były niczym więcej niż nieregularnością dolin i łańcuchów górskich w stosunku do całego ziemskiego globu. Sprawę tę widział w zupełnie innym świetle niż Angel. Jego zdaniem to, jaka była Tessa, nie miało znaczenia wobec tego, jaka być chciała, i bez ogródek powiedział Angelowi, że oddalając się od niej postąpił niesłusznie.

Nazajutrz zaskoczyła ich burza, przemokli do nitki, towarzysz Angela dostał ataku febry i po tygodniu umarł. Clare zatrzymał się na kilka godzin, by go pochować, po czym wyruszył w dalszą drogę. Śmierć tego obcego, o szerokich horyzontach umysłowych człowieka, znanego mu zaledwie z nazwiska, nadała jego słowom niemal uroczyste znaczenie; wywarły one na Angelu większe wrażenie niż etyczne rozumowania filozofów. Kontrast ich z jego własnymi parafiańskimi poglądami zawstydził go. Wspomnienia o własnej niekonsekwencji opadły go tłumnie. Uznawał zawsze wyższość helleńskiego poganizmu nad chrześcijaństwem, a przecież cywilizacja helleńska nie odnosiła się z pogardą do kobiet utrzymujących nielegalne stosunki. W każdym razie powinien był się zastanowić, czy słuszny jest jego instynktowny, a pewnie odziedziczony wraz z mistyczną wiarą wstręt do dziewczyny pozbawionej dziewictwa, wtedy przynajmniej, gdy zostało jej ono odebrane w sposób podstępny. Ogarnęły go wyrzuty. Słowa Izy Huett nie zatarły się w jego pamięci i teraz wróciły z nową siłą. Na zapytanie, czy go kocha, odpowiedziała twierdząco. Lecz gdy zapytał, czy go kocha więcej niż Tessa, Iza odrzekła: “Nie, Tessa byłaby chętnie oddała za pana życie, a ja nie mogłabym zrobić nic więcej." Przypomniała mu się Tessa taka, jaką widział w dniu ślubu. Z jaką miłością patrzyła na niego! Jak chwytała każde jego słowo, jak gdyby były to słowa samego Boga! A podczas tego okropnego wieczoru przy kominku, gdy otworzyła przed nim swą pełną prostoty duszę, jak żałośnie wyglądała w świetle ognia, kiedy nie mogła zrozumieć, że miłość i opieka Angela mogą jej być odjęte. W ten sposób z oskarżyciela stawał się obrońcą. Niegdyś z ust jego padły o niej cyniczne słowa, ale mężczyzna nie może pozostać zawsze cynikiem, więc je teraz cofnął. Błąd, jaki popełnił wypowiadając je, wynikał stąd, że pozwolił sobie poddać się wpływowi zasad ogólnych z pominięciem wypadków szczególnych. Ale takie rozumowanie jest nieco przestarzałe. Dziś kochankowie i mężowie już go zaniechali. Że Clare był dla Tessy surowy, to nie ulega wątpliwości. Mężczyźni zbyt często bywają szorstcy i surowi względem kobiet, które kochają lub kochali; tak samo kobiety względem mężczyzn. A mimo to ową surowość można by nazwać tkliwością, gdy się ją porówna z brakiem wyrozumiałości i ogólną szorstką surowością, pośród której wzrastali; z surowością sytuacji życiowej w stosunku do temperamentu, środków

zapobiegawczych wobec celów, które pragnęli osiągnąć, dnia dzisiejszego wobec tego, co było wczoraj, przyszłości wobec teraźniejszości. Historyczne znaczenie rodziny Tessy, całego szeregu władczych pokoleń d'Urberville'ów, których niegdyś lekceważył jako siłę zużytą, teraz wzruszało go. Dlaczegóż nie widział różnicy między ich wartością polityczną a poetyczną? Oglądane w tym aspekcie pochodzenie jego żony miało ogromne znaczenie. Aczkolwiek dla ekonomisty pozbawione było wartości, to dla poety lub moralizatora było przyczynkiem do badań nad zagadnieniem schyłku i upadku rodów. Owa wytworność krwi i nazwiska biednej Tessy zostanie niebawem zapomniana; podobnemu zapomnieniu ulegnie również jej łączność z marmurowymi grobowcami w Kingsbere i spoczywającymi w nich szczątkami jej przodków. Tak czas bezlitośnie niweczy własne romantyczne wizje. Przypominając sobie szczegół po szczególe rysy jej twarzy Angel zdawał się widzieć w niej przebłyski owej godności cechującej niegdyś jej prababki, wielkie damy: owa asocjacja wywoływała w nim teraz dreszcz, który odczuwał już dawniej, lecz który wtedy wywoływał w nim uczucie niesmaku. Mimo swej skalanej przeszłości Tessa zachowała w sobie więcej świeżości niż inne jej rówieśnice. Czyż zbiór winnych kiści Efraima nie był lepszy od owoców winobrania Abi-ezera? Tak mówiła odradzająca się miłość przygotowując drogę do przyjęcia tkliwego i gorącego wezwania Tessy, które zostało właśnie przesłane Angelowi przez ojca, aczkolwiek ze względu na ogromną odległość nieprędko mogło doń dotrzeć. Tymczasem nadzieje piszącej, że Angel w odpowiedzi na tę prośbę przyjedzie, na przemian malały lub wzrastały. Malały wobec faktu, że przyczyna ich rozstania nie zmieniła się i nigdy się nie zmieni, a także dlatego, że skoro jej obecność nie zdołała tych wspomnień zatrzeć, to tym bardziej nie mogła tego sprawić jej nieobecność. Jednocześnie Tessa w swej tkliwości zadawała sobie pytanie, czym mogłaby mu zrobić największą przyjemność, gdyby przyjechał. Nieraz wzdychała myśląc z żalem, że w swoim czasie nie zwracała większej uwagi na melodie grane przez Angela na harfie i nie wypytała go dokładniej, które piosenki śpiewane przez wiejskie dziewczęta lubi najbardziej. Mimochodem zwróciła się z tym pytaniem do Amby'ego, parobka, który przybył za Izą z Talbothays; Amby przypadkiem pamiętał, że spośród pieśni śpiewanych w mleczarni

podczas dojenia krów Clare lubił najwięcej Ogródek Kupidyna, Mam sfory gończych psów i O świtaniu. Natomiast zdawał się nie lubić Spodni krawca i Wyrosło mi ślicznie, mimo że były to bardzo ładne melodie. Tessa zapragnęła gorąco nauczyć się ładnie śpiewać te pieśni – i w chwilach wolnych ćwiczyła się w śpiewie. Szczególnie polubiła O świtaniu: O, wstań już, wstań! I dla dziewczyny twej Wiązankę śliczną złóż Z pachnących słodko róż. Turkawkl, drobne ptaszki, Budują sobie gniazdka Pośród gałęzi drzew W majowe wczesne rano, O świtaniu... Nawet kamienne serce zmiękłoby słysząc, jak śpiewa te proste piosenki, ilekroć pracowała z dala od innych dziewcząt przy chłodnej, suchej pogodzie. Na myśl, że może mimo wszystko Angel nie zechce do niej wrócić, łzy toczyły się po jej policzkach, a proste, naiwne słowa pieśni odbijały się smutnym, ironicznym echem w zbolałym sercu śpiewaczki. Była tak zatopiona w marzeniach, że zdawała się nie widzieć, iż czas mija, dnie stają się coraz dłuższe, zbliża się już święto Zwiastowania, a wkrótce po nim nadejdzie święto Matki Boskiej Kwietnej – końcowy termin najmu pracy. Zanim jednak kwartał dobiegł końca, zdarzyło się coś, co skierowało jej myśli na inne sprawy. Pewnego wieczoru siedziała jak zwykle w domu, w dolnym pokoju razem z całą rodziną swych gospodarzy, gdy ktoś zapukał do drzwi i zapytał o nią. Przez uchylone drzwi ujrzała w mierzchnącym świetle jakąś postać wzrostu dorosłej kobiety, a szczupłą jak dziecko; była to wysoka, smukła dziewczynka, którą poznała w mroku dopiero wtedy, gdy ta zawołała na nią po imieniu – Tesso! – Czyżby to Liza-Lu? – zapytała, zaskoczona. Siostra, którą rok temu zostawiła jeszcze dzieckiem, nagle wyrosła i zupełnie się zmieniła, a pewnie dotąd sama nie zdawała

sobie sprawy ze znaczenia tej zmiany. Jej szczupłe nogi, widoczne spod niegdyś długiej, a dziś za krótkiej sukienki, oraz długie ramiona i ręce, z którymi nie wiedziała, co robić, świadczyły o jej młodości i braku doświadczenia. – Tak, to ja wędrowałam przez cały dzień, żeby cię znaleźć – odpowiedziała LizaLu z powagą – i jestem strasznie zmęczona. – Czy coś się stało w domu? – Matka ciężko się rozchorowała, doktor powiada, że jest umierająca, więc nie wiemy, co robić, bo ojciec także źle się czuje i mówi, że nie wypada, by człowiek tak wysoko urodzony jak on miał się męczyć i zaprzęgać do ordynarnej pracy na roli. Tessa zamyśliła się i nie zaraz pomyślała o zaproszeniu siostry, by weszła do pokoju i usiadła. Potem, gdy Liza-Lu piła herbatę, Tessa doszła do wniosku, że powinna natychmiast wrócić do domu. Jej umowa wygasała dopiero w dniu Zwiastowania, czyli szóstego kwietnia, lecz ponieważ dzień ten był już bliski, zdecydowała się zaryzykować i bezzwłocznie wyruszyć w drogę. Gdyby wyszła jeszcze dziś w nocy, znalazłaby się w domu o dwanaście godzin wcześniej, lecz siostra była zbyt zmęczona, by mogła przed rankiem znów odbyć tak daleką drogę. Tessa pobiegła więc do mieszkania Izy i Marianny, zawiadomiła je o tym, co się stało, i prosiła, by zechciały wytłumaczyć ją przed farmerem. Powróciwszy dała siostrze kolację, ułożyła ją we własnym łóżku, spakowała tyle rzeczy, ile zmieściło się w wiklinowym koszu, i wyruszyła z domu prosząc, by Liza-Lu wyszła za nią nazajutrz rano.

Rozdział 50 Zegar wybił godzinę dziesiątą, gdy Tessa mając przed sobą piętnaście mil drogi pogrążyła się w chłodnym mroku przedwiośnia, słabo rozświetlonym przez stalowe gwiazdy. W okolicach mało zaludnionych noc jest dla cichych przechodniów raczej ochroną niż niebezpieczeństwem; wiedząc o tym Tessa poszła najkrótszą drogą na przełaj, przez boczne ścieżki, którymi w dzień lękałaby się iść, lecz o tej porze nie było tu włóczęgów, a niepokój o matkę tłumił w niej strach przed duchami. Szła tak milę za milą to wspinając się pod górę, to schodząc w dół, aż dotarła wreszcie do Bulbarrow i około północy spojrzała z wysokości w ciemną, chaotyczną otchłań; tyle tylko widać było z doliny, w której głębi leżała jej rodzinna wioska. Tessa przeszła już około pięciu mil przez wzgórza, a zanim stanie u celu, musi jeszcze przebyć około jedenastu mil przez okolicę nizinną. Kręta droga wiodąca w dół zaledwie rysowała się przed nią w bladym świetle gwiazd. Wkrótce weszła na teren tak krańcowo różny od poprzedniego, że różnicę tę wyczuwała zarówno pod stopami, jak powonieniem. Była to już tłusta, gliniasta gleba doliny Blackmoor i jej część dotychczas nie przecięta przez gościńce, na których pobierano opłatę rogatkową. Na takich urodzajnych ziemiach przesądy trwają najdłużej. Okolica ta, niegdyś porośnięta lasem, zdawała się przybierać o tej mrocznej godzinie swój dawny charakter; dal i bliskość zacierały się wzajemnie, a każde drzewo, każdy żywopłot wydawały się wyższe, niż były w istocie. Roiło się tu jeszcze od legend o jeleniach, na które tu niegdyś polowano, o czarownicach męczonych i pławionych w wodzie, o pokrytych zieloną łuską wróżkach, śmiejących się szyderczo do przechodnia – wiara w to wszystko przetrwała tu dotychczas, wywołując w wyobraźni wędrowca cały świat fantastycznych, swawolnych istotek. W Nuttlebury Tessa minęła wiejską oberżę z szyldem zgrzytającym powitalnie na odgłos jej kroków, których nikt z ludzi nie słyszał prócz niej samej. Oczyma wyobraźni ujrzała pod słomianymi strzechami spoczywające w mroku ciała o rozluźnionych i odprężonych mięśniach, nakryte kołdrami zszytymi z niewielkich, pstrych kawałków materiału; z rąk snu spływało na nich pokrzepienie i siły do podjęcia na nowo jutrzejszej pracy, aż do chwili gdy różowa mgiełka ukaże się na wzgórzu Hambledon.

O trzeciej minęła ostatni zakręt przebytego labiryntu dróg i weszła do Marlott przechodząc obok pola, gdzie jako członkini klubu po raz pierwszy ujrzała Angela Clare, który z nią wtedy nie zatańczył; poczucie zawodu, doznane wówczas, dotychczas jej nie opuściło. Z daleka spostrzegła w ojczystym domu światło; płynęło ono z okna sypialni, a przed oknem chwiała się na wietrze gałąź, co robiło wrażenie, że światełko na nią mruga. Gdy tylko zamajaczyły zarysy domu, pokrytego dzięki niej świeżą strzechą, w wyobraźni Tessy odżyły dawne wspomnienia. Dom ten stanowił niejako cząstkę jej ciała i życia; pochyłość jego okien na poddaszu, krawędź szczytowej ściany, potłuczone cegły u podstawy komina wieńczącego dach – wszystko to miało coś wspólnego z jej osobowością. Cały dom, jak gdyby pogrążony w osłupieniu, zdawał się oznajmiać jej o chorobie matki. Otworzyła cichutko drzwi, by nikogo nie obudzić; pokój na dole był pusty, ale sąsiadka czuwająca przy matce stanęła na podeście schodów i szepnęła, że stan pani Durbeyfield nie poprawił się, mimo że przed chwilą zasnęła. Tessa przygotowała sobie śniadanie i zajęła miejsce przy chorej. Rano przyglądając się rodzeństwu zauważyła, że twarze ich dziwnie się wyciągnęły. Aczkolwiek nie widziała dzieci dopiero od roku, zdziwiła się, jak bardzo wyrosły, i konieczność oddania się im duszą i ciałem kazała jej zapomnieć o własnych troskach. Niedomaganie ojca zachowało ten sam nieokreślony charakter. Jak dawniej całymi godzinami przesiadywał na krześle, lecz nazajutrz po przybyciu Tessy ogromnie się ożywił. Oznajmił jej, że przyszedł mu do głowy doskonały plan utrzymania rodziny, i Tessa zapytała o bliższe wyjaśnienia. – Chcę pójść do wszystkich badaczy starożytności zamieszkałych w tej okolicy i poprosić ich o zebranie funduszu wystarczającego na moje utrzymanie. Oni z pewnością uznają, że taki artystyczny i romantyczny plan godzien jest wykonania. Przecież oni wydają szalone sumy na utrzymanie starych ruin, gdzie szukają starych kości i różnych tam rzeczy, a takie żyjące resztki jak ja powinny ich jeszcze więcej zainteresować, gdyby mnie tylko poznali. Powinno im się powiedzieć, kogo tu mają wśród siebie, a nic o tym nie wiedzą. Gdyby pastor Tringham żył, ten, co to wszystko o mnie wygrzebał, on by to zrobił, jestem tego pewny.

Tessa odłożyła dyskusję o tym niezwykłym projekcie na później, gdy już zdoła uporać się z najpilniejszymi sprawami, których stan, mimo posłanych przez nią pieniędzy, jakoś się nie poprawił. Po zaradzeniu największym brakom w domu zwróciła uwagę na sprawy zewnętrzne. Nadeszła pora siewu i sadzenia; wiele chłopskich ogródków i działek przeorano już i przekopano przygotowując je pod siew, ale ogród i działka Durbeyfieldów były jeszcze nie tknięte. Tessa z rozpaczą stwierdziła, że stało się to na skutek spożycia wszystkich ziemniaków przeznaczonych do sadzenia – co było w najwyższym stopniu nieoględne. Spiesznie postarała się zdobyć ich nowy zapas, a po kilku dniach ojciec poczuł się dość dobrze, by naglony prośbami Tessy, mógł zająć się ogrodem, podczas gdy ona zabrała się do pracy na dzierżawionej przez rodziców działce, oddalonej o paręset jardów od wsi. Po parodniowym przebywaniu w pokoju chorej, gdzie obecnie na skutek polepszenia się jej zdrowia nie była już potrzebna, Tessa z przyjemnością zabrała się do roboty. Ruch na powietrzu uspokajał jej myśli. Kawałek ich gruntu znajdował się za wysokim ogrodzeniem, na suchej, otwartej przestrzeni obejmującej czterdzieści czy pięćdziesiąt działek; praca tam wrzała na dobre dopiero po ukończeniu robót najemnych. Kopanie rozpoczynało się zwykle około godziny szóstej i trwało aż do zmierzchu lub nawet odbywało się przy świetle księżyca. Teraz właśnie palono stosy zeschłego zielska i różnych odpadków, a sucha pogoda sprzyjała szybkiemu spalaniu. Pewnego pogodnego dnia Tessa i Liza-Lu wraz z sąsiadami pracowały tu, póki ostatnie promienie słońca nie padły płasko na białe paliki płatków rozgradzających poszczególne działki. Po zachodzie słońca, gdy zapadał zmierzch, migotliwy płomień palonego perzu i suchych kapuścianych liści raz po raz oświetlał działki, a ich zarysy ukazywały się i znikały w chmurze gęstego, gnanego wiatrem dymu. Gdy ogień rozżarzał się, ławice dymu pełzające tuż przy ziemi zaczynały się także rozświetlać nabierając matowego połysku i zasłaniając jednych pracowników przed drugimi. Można było wtedy wyobrazić sobie, jak wyglądał biblijny “słup ognisty", będący w dzień ochronną ścianą a w nocy – światłem. Wraz z gęstniejącym mrokiem niektórzy mężczyźni i kobiety przerywali pracę, lecz większość pragnąc ukończyć sadzenie pozostała na miejscu, a między nimi Tessa, mimo że siostrę odesłała do domu. Tessa pracowała na działce, gdzie palono perz; cztery błyszczące zęby jej wideł z lekkim szczękiem dzwoniły o kamienie i suche grudy ziemi. Chwilami

chmura dymu otulała ją całkowicie, chwilami rozpraszała się, a wtedy sylwetkę jej oświetlał miedziany blask płonącego stosu. Tego wieczoru ubrała się nieco dziwnie, w sposób zwracający uwagę: miała na sobie suknię wypełzła na skutek częstego prania, a na niej krótki czarny żakiet. Wyglądała w tym jak osoba zaproszona jednocześnie na ślub i na pogrzeb. Białe fartuchy kobiet pracujących nieco dalej oraz ich blade twarze tworzyły w mroku jedyne jasne plamy, a całe ich postacie stawały się widoczne tylko chwilami, gdy padało na nie światło płomieni. Na zachodzie cienkie, nagie gałązki cierniowego żywopłotu, tworzącego granicę działki, rysowały się na bladym opalu niskiego nieba. W górze, niby rozkwitły żółty narcyz, wisiał Jowisz tak jasny, że niemal zdawał się rzucać na ziemię cień. Tu i ówdzie mrugały drobne, nieznane gwiazdki. Gdzieś w oddali szczekał pies i od czasu do czasu na suchej drodze rozlegało się skrzypienie wozu. Widły dzwoniły wytrwale dalej, gdyż godzina była jeszcze wczesna, i aczkolwiek powietrze było chłodne i ostre, czuło się w nim jednak tchnienie wiosny radujące serca pracujących. Wszystko to – miejsce, godzina, trzaskanie ognia, fantasmagoria świateł i cieni – składało się na to, że obecni, a wraz z nimi Tessa, czuli się tu dobrze. Noc, która wśród mroźnej zimy skrada się jak wróg, a w letni ciepły wieczór jak kochanek, w tym marcowym dniu niosła ze sobą jakąś kojącą siłę. Nikt nie patrzył na towarzyszy czy towarzyszki. Oczy wszystkich utkwione były w ziemi oświetlonej przez ogień. Tessa, rozbijając twarde grudy i nucąc naiwne piosenki z nikłą już tylko nadzieją w sercu, że Angel je kiedyś usłyszy, przez dłuższy czas nie zauważyła, kto pracuje w jej najbliższym sąsiedztwie – był to mężczyzna ubrany w długą bluzę i zajęty przekopywaniem tej samej działki co ona; przypuszczała, że to ktoś przysłany jej przez ojca dla przyśpieszenia roboty. Spostrzegła go dopiero wtedy, gdy zaczął kopać blisko niej. Chwilami obłok dymu rozdzielał ich, potem rozpraszał się; wreszcie oboje mogli się widzieć nawzajem, lecz byli oddzieleni od innych. Tessa nie odzywała się do niego ani on do niej. Pomyślała, że podczas dnia nie widziała go, ani teraz nie poznawała w nim żadnego wyrobnika z Marlott, w czym zresztą nie było nic dziwnego ze względu na jej powtarzające się w ostatnich latach dłuższe okresy nieobecności. Kopiąc przysunął się do niej stopniowo tak blisko, że światło ogni odbijało się w jego stalowych widłach równie wyraźnie jak w jej własnych. Podchodząc do

ogniska, by doń wrzucić garść zeschłego zielska, spostrzegła, że jednocześnie on robi to samo. Płomień buchnął wyżej i Tessa ujrzała przed sobą twarz d'Urberville'a. Nieoczekiwana obecność i groteskowy wygląd Aleca ubranego w marszczoną bluzę, jaką nosili teraz tylko starzy wyrobnicy, miały w sobie coś upiornie komicznego, co ją przejęło dreszczem. D'Urberville wybuchnął długim, cichym śmiechem. – Gdybym miał chęć do żartów, powiedziałbym, że to wszystko wygląda jak obraz raju – zauważył kapryśnie, schylając głowę, by spojrzeć na Tessę. – Jak to? – zapytała niepewnie. – Żartowniś mógłby powiedzieć, że to mu przypomina raj. Ty jesteś Ewą, a ja – tym starym szatanem, który pod postacią zwierzęcia przychodzi, by ją kusić. Kiedy zajmowałem się teologią, byłem wprost porwany tą sceną z Raju utraconego Miltona. Brzmi to mniej więcej tak: “Królowo, droga już gotowa i niedługa Poprzez zielonych mirtów rzędy ...jeżeli" zgodzisz się na moje przewodnictwo, Zawiodę cię tam szybko." “Więc prowadź" – rzekła Ewa. I tak dalej... Droga, droga Tesso, mówię to tylko dlatego, żebyś sama tego nie powiedziała i nie posądziła mnie, zresztą mylnie, gdyż masz o mnie taką fatalną opinię. – Nigdy nie powiedziałam ani nie przyszło mi na myśl, że pan jest szatanem. Myślę o panu z zupełną obojętnością z wyjątkiem chwil, kiedy pan mnie obraża. Czy pan tu przyszedł do kopania ze względu na mnie? – Tak, wyłącznie. Po to tylko, by cię zobaczyć. Dopiero idąc tu zobaczyłem w sklepie tę bluzę i kupiłem ją, by mnie w niej nie poznano. Przychodzę tu z protestem przeciw twej nadmiernej pracy. – Ta praca sprawia mi przyjemność, robię to dla ojca. – Czy termin twojej umowy już upłynął? – Tak. – A teraz co zamierzasz? Czy połączyć się z “drogim mężem"? Ta upokarzająca aluzja dotknęła ją do żywego.

– Nie wiem – odpowiedziała z goryczą. – Nie mam już męża. – To prawda w tym znaczeniu, w jakim sama to rozumiesz. Natomiast masz przyjaciela. Postanowiłem wbrew twej woli urządzić cię wygodniej. Gdy wrócisz do domu, zobaczysz, co wam posłałem. – Alec, wolałabym, by mi pan nic nie dawał! Nie mogę nic przyjąć! Nie lubię tego, to niewłaściwe z pana strony. – Właśnie, że właściwe! – zawołał wesoło. – Nie mogę pozwolić, by kobieta, dla której żywię tyle serdecznych uczuć, żyła w takiej biedzie, a ja bym jej nie pomógł. – Ależ ja wcale nie jestem w biedzie! Jeżeli mam jakie troski, to... to... wcale nie ze względu na biedę! Odwróciła się i z rozpaczą zabrała się znów do kopania, a łzy jej spływały na rączkę wideł i na grudy ziemi. – Ale ze względu na twoje rodzeństwo – ciągnął dalej. – Ich właśnie miałem na myśli. Serce Tessy drgnęło. Dotknął najbardziej wrażliwego miejsca. Domyślił się, co było powodem jej najgłębszej troski. Od czasu gdy powróciła do domu, pokochała dzieci całą duszą. – Jeżeli twoja matka nie wyzdrowieje, ktoś powinien zająć się dziećmi, skoro twój ojciec jest niezdolny do pracy. – Będzie musiał pracować! Ja mu pomogę! – I ja również. – O, nie, proszę pana! – Ależ to nie ma sensu! – wybuchnął d'Urberville. – Przecież on jest przekonany, że należymy do jednej rodziny, i będzie z tego zadowolony! – Nie jest przekonany. Wyprowadziłam go z błędu. – To szaleństwo z twojej strony! Rozgniewany, odwrócił się od niej, podszedł do żywopłotu, zdjął z siebie długą bluzę, w którą był przebrany, zwinął ją, cisnął na stos płonącego perzu i oddalił się. Po jego odejściu Tessa nie mogła zabrać się na nowo do kopania; zaniepokoiła się, czy Alec nie powrócił znów do jej ojca, i wziąwszy widły pod pachę pobiegła do domu. Niedaleko od domu spotkała jedną z sióstr.

– O Tessy – zawołała dziewczynka – posłuchaj, co się stało! Liza-Lu płacze, dom jest pełen ludzi, mama czuje się daleko lepiej, ale wszyscy mówią, że ojciec umarł. Dziecko rozumiało doniosłość tego wydarzenia, nie zdawało sobie jednak sprawy, do jakiego stopnia wiadomość ta była smutna. Stała patrząc na Tessę oczami rozszerzonymi poczuciem własnej ważności, wreszcie widząc wrażenie, jakie wywarła, zapytała: – Tessy, czy my już nigdy nie będziemy rozmawiać z ojcem? – Przecież ojciec był tylko trochę niezdrów – zawołała wzburzona Tessa. W tej chwili nadeszła Liza-Lu. – Ojciec przed chwilą upadł, a doktor, który właśnie był u mamy, powiedział, że nie ma żadnej nadziei, bo serce jego już całe zarosło tłuszczem. Tak więc małżonkowie Durbeyfield zamienili się rolami: umierająca wymknęła się śmierci, a ten, który zaledwie niedomagał, umarł. Wiadomość ta była ważniejsza, niż to się na pozór zdawało. Życie Durbeyfielda miało znaczenie nie ze względu na jego czyny, gdyż w tym wypadku jego wartość byłaby niewielka, lecz dlatego, że był ostatnim żyjącym spośród trzech osób posiadających prawo do dożywotniej dzierżawy domu wraz z całym otoczeniem. Główny dzierżawca, farmer, od dawna już czyhał na to obejście chcąc je obrócić na mieszkanie dla swych stałych pracowników, których zmuszony był ulokować we własnym domu. W dodatku we wsi patrzano niemal równie krzywo na tego rodzaju “dożywotniaków" co na drobnych samodzielnych gospodarzy, zazdroszcząc im ich niezależności, i gdy termin takiej dzierżawy upływał, nigdy jej nie odnawiano. Tak więc Durbeyfieldowie, niegdyś d'Urberville'owie, musieli ulec losowi, na który, będąc sami “śmietanką hrabstwa", skazywali bez wątpienia w sposób bezwzględny biedne bezrolne rodziny, takie jak ta, którą sami stali się obecnie. Taki przypływ i odpływ, kolejna zmienność losów jest widocznie odwiecznym prawem na tej ziemi.

Rozdział 51 Nadeszła wreszcie wilia Zwiastowania i cały światek rolniczy ogarnęła taka gorączka ruchu, jaka zdarza się tylko raz do roku i przypada w tym osobliwym dniu. Jest to dzień spełnienia nadziei, gdyż w dniu tym umowy zawarte na Matkę Boską Gromniczną wchodzą w życie na przeciąg całego roku następnego. Ci rolnicy (czyli “lud roboczy", jak od niepamiętnych czasów sami się nazywali, dopóki ta nazwa nie została zastąpiona inną), którzy nie chcieli pozostać dłużej na dawnych miejscach, przenoszą się na inne farmy. Takie coroczne przenosiny z miejsca na miejsce z biegiem czasu stawały się coraz bardziej powszechne. Kiedy matka Tessy była jeszcze dzieckiem, większość robotników rolnych dokoła Marlott pozostawała przez całe życie na tej samej farmie, gdzie pracowali ich ojcowie i dziadkowie; ostatnio jednak dążenie do corocznej zmiany niezmiernie wzrosło. Szczególnie młode rodziny znajdowały w tych zmianach przyjemne podniecenie i spodziewały się, że okażą się one dla nich korzystne. To, co dla jednych rodzin było Egiptem, widziane z daleka wydawało się innym Ziemią Obiecaną; potem z kolei ową rzekoma Ziemia Obiecana stawała się dla nich również Egiptem, i tak w kółko. Wszystkie te coraz bardziej widoczne zmiany w życiu wsi nie wynikały wyłącznie z niespokojnego ducha rolników. Wieś stopniowo wyludniała się. Dawniej obok rolników istniała jeszcze inna godna uwagi i bardziej oświecona klasa, różniąca się wyraźnie wyższym poziomem od poprzedniej – klasa, do której należeli rodzice Tessy; tworzyli ją: cieśla, kowal, szewc, przekupień oraz inni drobni rzemieślnicy nie uprawiający roli. Zawdzięczali oni pewną stabilizację dążeń i sposobu życia temu, że byli przeważnie dożywotnimi dzierżawcami domów i gruntów, podobnie jak ojciec Tessy, albo dzierżawcami wieczystymi czy wreszcie niekiedy – właścicielami. Lecz w wypadku gdy takie długoterminowe dzierżawy wygasały, rzadko kiedy zawierano je na nowo z tymi samymi dzierżawcami. Domy dzierżawne ulegały najczęściej rozbiórce lub też farmer zabierał je dla swych stałych pracowników. Wieśniacy nie zajmujący się uprawą roli byli niechętnie widziani, a ich wypędzenie uniemożliwiało prowadzenie handlu czy rzemiosła innym, którzy z konieczności musieli iść śladem swych poprzedników. Rodziny będące depozytariuszami wiejskich tradycji i stanowiące niegdyś trzon życia wsi musiały szukać schronienia w wielkich centrach przemysłowych. Ten proces, nazywany humorystycznie

przez statystyków “dążeniem ludności wiejskiej do wielkich miast", był w istocie niczym innym jak dążeniem wody do płynięcia w górę, gdy ją do tego zmuszają maszyny. Ponieważ ilość mieszkań w Marlott została wskutek zburzenia wielu domów uszczuplona, każdy pozostały dom był przez farmerów poszukiwany dla ich stałych pracowników. Od czasu wydarzenia, które rzuciło cień na życie Tessy, według milczącej opinii wsi rodzina Durbeyfieldów (w której arystokratyczne pochodzenie nie wierzono) w razie wygaśnięcia dzierżawy będzie musiała wieś opuścić, choćby ze względu na moralność. Nie ulegało zaiste wątpliwości, że dom ich nie świecił przykładem wstrzemięźliwości, trzeźwości ani obyczajności. Ojciec, a nawet matka od czasu do czasu upijali się, młodsze dzieci rzadko kiedy chodziły do kościoła, a najstarsza córka utrzymywała nielegalne związki. Tak czy inaczej, życie na wsi powinno być czyste. Więc gdy tym razem w święto Zwiastowania można było pozbyć się Durbeyfieldów, ich obszerny dom został oddany pewnemu woźnicy obdarzonemu liczną rodziną, a owdowiała Joanna, Tessa, Liza-Lu, Abraham i młodsze dzieci musiały sobie szukać schronienia gdzie indziej. W przeddzień ich wyprowadzki noc zapadła wcześniej wskutek drobnego, mżącego deszczu zaciemniającego niebo. Ponieważ był to ich ostatni wieczór spędzany we wsi, gdzie urodzili się i gdzie stał ich dom ojczysty, pani Durbeyfield z Lizą-Lu i Abrahamem poszli pożegnać się z przyjaciółmi, a Tessa aż do ich powrotu miała pilnować domu. Klęczała właśnie na okiennym parapecie z twarzą tuż przy framudze, a zewnętrzna szyba deszczu ześlizgiwała się po wewnętrznej – szklanej. Oczy jej spoczywały na pajęczynie, w której pająk pewnie od dawna zagłodził się na śmierć, gdyż niebacznie rozsnuł ją w kąciku, dokąd muchy nigdy nie zaglądały; pajęczyna drżała pod lekkim przeciągiem wiejącym z okna. Tessa rozmyślała nad fatalnym położeniem swej rodziny, robiąc sobie wyrzuty, że sama się do tego przyczyniła. Gdyby nie powróciła do domu, prawdopodobnie matce i dzieciom pozwolono by pozostać tu nadal za tygodniową opłatą komornego. Niestety, powrót jej został prawie natychmiast zauważony przez kilka skrupulatnych osób mających we wsi duże wpływy. Widziano ją na cmentarzu, gdzie za pomocą małej kielni starała się, jak mogła, doprowadzić do porządku zapadnięty dziecięcy grobek; w ten sposób dowiedziano się, że zamieszkała na nowo w Marlott. Pani Durbeyfield została surowo zgromiona za udzielenie jej przytułku, na co ostro się odcięła i

lekkomyślnie oświadczyła, że gotowa jest wynieść się natychmiast. Schwytano ją za słowo i oto, co z tego wynikło. – Nie powinnam była wracać do domu – wyrzucała sobie gorzko Tessa. Była tak zatopiona w myślach, że z początku nie zwróciła uwagi na jeźdźca w białym nieprzemakalnym płaszczu jadącego ulicą. Może dlatego od razu ją zauważył, że trzymała twarz tuż przy szybie, a on podjechał do samego domu, tak że kopyta końskie niemal dotknęły krawędzi niskiego ogrodzenia, za którym pod samą ścianą zasadzone były jakieś rośliny. Tessa spostrzegła go dopiero w chwili, gdy szpicrutą dotknął szyby. Deszcz już prawie ustał, więc w odpowiedzi na ten gest posłusznie otworzyła okno. – Czy nie widziałaś mnie? – zapytał d'Urberville. – Nie uważałam – odpowiedziała. – Słyszałam tętent, ale zdawało mi się, że to konie i powóz. Właściwie na pół drzemałam. – Może słyszałaś karocę d'Urberville'ów. Chyba znasz tę legendę? – Nie, mój... ktoś miał mi ją opowiedzieć, ale nie opowiedział. – Jeżeli jesteś naprawdę z rodu d'Urberville'ów, to również nie powinien bym ci jej opowiadać. Lecz ja jestem tylko podrobionym d'Urberville'em, więc mnie to nie dotyczy. Ta opowieść jest raczej ponura. Podobno turkot tej nie istniejącej karocy może być usłyszany tylko przez osoby z krwi d'Urberville'ów i uważany jest za złą wróżbę dla tych, co ten dźwięk usłyszeli. Chodzi tu o morderstwo dokonane przed wiekami przez kogoś z tego rodu. – Skoro pan zaczął, to może pan dokończy. – Dobrze. A więc jeden z d'Urberville'ów porwał piękną kobietę, ona usiłowała uciec z karocy, w której ją uwoził przemocą, i podczas walki zabił ją czy też ona jego, dokładnie tego nie pamiętam. Oto cała historia... Ale widzę, że wasze balie i wiadra są zapakowane. Czy wyjeżdżacie stąd? – Tak, jutro. W święto Zwiastowania. – Słyszałem o tym, lecz trudno mi było w to uwierzyć. Stało się to tak nagle. Dlaczego? – Ojciec był ostatnim z żyjących, którzy mieli na tym domu dożywocie. Z chwilą gdy umarł, nie mamy już prawa tu pozostać. Może zresztą moja rodzina mogłaby tu dalej mieszkać jako lokatorzy płacący komorne tygodniowe, gdyby nie ja. – Dlaczego gdyby nie ty?

– Bo... nie jestem przyzwoitą kobietą. D'Urberville poczerwieniał. – To doprawdy wstyd! Nędzne snoby! Niech ich brudne dusze spalą się w piekle na popiół! – zawołał tonem ironicznego oburzenia. – Więc dlatego wyjeżdżacie? Wypędzają was? – Ściśle mówiąc nie wypędzają, ale skoro i tak będziemy musieli wkrótce dom opuścić, to lepiej zrobić to teraz, kiedy wszyscy się przeprowadzają, więc będzie nam łatwiej zdobyć mieszkanie. – Dokąd chcecie jechać? – Do Kingsbere. Wynajęliśmy już tam pokoje. Matka jest tak przejęta wszystkim, co się tyczy rodziny ojca, że chce tam właśnie zamieszkać. – Ależ twoja rodzina będzie źle się czuła w wynajętym mieszkaniu, w takiej dziurze jak ta mieścina. Słuchaj, czy nie byłoby lepiej, gdybyście zamieszkali u mnie w Trantridge, w domku ogrodnika? Od śmierci mojej matki jest tam już niewiele drobiu, ale jak wiesz, jest dom i ogród. Przez jeden dzień dom się wybieli, twojej matce będzie tam bardzo wygodnie, a dzieci umieszczę w dobrej szkole. Przecież powinienem coś dla was zrobić! – Ale wynajęliśmy już mieszkanie w Kingsbere – oświadczyła Tessa – i będziemy mogli tam czekać... – Czekać? Na co? Pewnie na twego miłego mężulka? Słuchaj, Tesso, wiem dobrze, jacy są mężczyźni, i pamiętając, co było powodem waszego zerwania, jestem pewny, że on się już z tobą nie pogodzi. Natomiast ja, który byłem ci wrogiem, jestem teraz twoim przyjacielem, mimo że w to nie wierzysz. Zamieszkajcie w tym moim domku. Zaprowadzimy tam racjonalną hodowlę drobiu, zajmie się nią z powodzeniem twoja matka, a dzieci pójdą do szkoły. Tessa zaczęła coraz szybciej oddychać, wreszcie powiedziała: – Czy mogę ufać, że pan to wszystko naprawdę zrobi? Może pan zmienić swoje zamiary, a wtedy... my... moja matka pozostanie znów bez dachu nad głową. – Ależ nie! Jeśli chcesz, to przed taką ewentualnością zabezpieczę was na piśmie. Rozważ to sobie. Tessa potrząsnęła głową, ale d'Urberville nalegał dalej; rzadko widziała go takim stanowczym, nie chciał słyszeć o żadnym sprzeciwie.

– Proszę cię, powtórz to tylko matce – mówił z naciskiem. – Decyzja w tej sprawie należy do niej, nie do ciebie. Jutro z rana każę dom oporządzić, wybielić i napalić w piecach, do wieczora wyschnie i będziecie mogli zaraz się wprowadzić. Pamiętaj, będę na was czekał. Tessa znów potrząsnęła głową, sprzeczne uczucia ściskały ją za gardło. Nie mogła podnieść oczu na d'Urberville'a. – Powinienem cię jakoś wynagrodzić za przeszłość – mówił dalej. – I wyleczyłaś mnie także z tamtego szaleństwa, więc jestem rad... – Wolałabym, by pan pozostał przy tamtym szaleństwie i żył tak, jak to szaleństwo nakazuje żyć! – Jestem szczęśliwy mając sposobność wynagrodzenia cię choć w części za to, com ci winien. Jutro będę oczekiwał na wyładowanie rzeczy twojej matki... A teraz daj mi na to rękę, moja droga, śliczna Tesso. Mówiąc ostatnie zdanie zniżył głos do szeptu i wsunął ramię przez uchylone do połowy okno. Z oczami pełnymi buntu pociągnęła szybko za klamkę u okna i gestem tym uwięziła jego rękę między ramą okienną i kamiennym węgarkiem. – Do diabła! Jesteś okrutna! – zawołał cofając ramię. – Nie, nie, wiem, że zrobiłaś to nieumyślnie! A więc czekam na ciebie, a przynajmniej na twoją matkę i na dzieci. – Nie przyjadę... Mogę mieć pieniędzy, ile zechcę! – krzyknęła. – Skąd? – Od mego teścia, jeżeli go poproszę. – Jeżeli go poprosisz, ale ty tego nie zrobisz, Tesso, znam cię dobrze i wiem, że raczej zginęłabyś z głodu, niż go o co poprosiła. Z tymi słowami odjechał. Na rogu ulicy spotkał człowieka z garnkiem farby; człowiek ten zapytał go, dlaczego opuścił swych braci. – Idź do diabła! – odpowiedział mu d'Urberville. Tessa długo jeszcze siedziała bez ruchu na tym samym miejscu, aż nagły przypływ buntu i poczucie doznanej krzywdy napełniło jej oczy gorącymi łzami. Czyż mąż jej, Angel Clare, nie postąpił z nią równie okrutnie jak inni? O, tak, tak! Nie dopuszczała nigdy przedtem takiej myśli, ale naprawdę postąpił okrutnie! Nigdy, nigdy, mogła całą duszą na to przysiąc, nie zamierzała zrobić nic złego, a mimo to została osądzona tak surowo! Jeżeli

miała jakie grzechy, to nie były to grzechy rozmyślne, lecz raczej popełnione przez nierozwagę, dlaczego więc kary za nie prześladują ją tak uparcie? Chwyciła porywczo pierwszy lepszy kawałek papieru, jaki znalazła pod ręką, i pośpiesznie napisała co następuje: Angelu, dlaczego obszedłeś się ze mną w sposób tak potworny? Nie zasłużyłam na to. Rozważyłam wszystko starannie i nigdy, nigdy ci tego nie przebaczę! Wiesz dobrze, że nie zamierzałam ciebie skrzywdzić, dlaczego więc ty mnie tak bardzo skrzywdziłeś? Jesteś okrutny, naprawdę okrutny! Będę się starała o tobie zapomnieć. To wszystko, czegom od ciebie doznała, jest wielką niesprawiedliwością. T. Poczekawszy na przejście listonosza pobiegła za nim i wręczyła mu list. Po czym znów w milczeniu zajęła swe poprzednie miejsce przy oknie. Skutek byłby ten sam, czyby napisała do niego czule, czy też w sposób powyższy. Jakże mógł ulec jej błaganiom? Fakty pozostawały faktami i nie zdarzyło się nic nowego, co by mogło zmienić jego opinię. Ściemniło się, tylko słaby płomień ogniska rozświetlał pokój. Dwoje najstarszych dzieci wyszło z matką, czworo młodszych, w wieku od trzech i pół roku do lat jedenastu, wszystkie w czarnych sukienkach, zebrało się przy kominie gaworząc o swoich drobnych, dziecięcych sprawach. Tessa wreszcie usiadła przy nich nie zapalając świecy. – Moi drodzy, dziś po raz ostatni będziemy spali w tym domu, gdzieśmy się wszyscy urodzili – rzekła do dzieci. – Powinniśmy się nad tym zastanowić, prawda? Dzieci umilkły i z wrażliwością właściwą swemu wiekowi, wzruszone obrazem, jaki Tessa przed nimi roztoczyła, gotowe były wybuchnąć płaczem, choć przez cały dzień cieszyły się myślą o nowym miejscu pobytu... Tessa zmieniła temat. – Zaśpiewajcie mi co, moi drodzy – poprosiła. – Co mamy zaśpiewać? – Wszystko jedno. To, co umiecie. Przez chwilę trwało milczenie, potem zabrzmiała jedna próbna nutka, podtrzymała ją druga, trzecia i czwarta i cztery głosiki zaintonowały unisono pieśń, której nauczyły się

w niedzielnej szkółce: Tutaj cierpimy ból i troski, Spotkawszy się, żegnamy znów. Lecz w niebie nie ma już rozłąki... Dzieci śpiewały z flegmatyczną biernością, jak gdyby przekonane, że problem ten został już od dawna rozwiązany i wobec tego dalsze rozważanie go jest zbyteczne. Z twarzami naprężonymi wysiłkiem przy wymawianiu słów wpatrywały się w środek migotliwego płomienia, a głosik najmłodszego błąkał się podczas przerw w chórze dzieci starszych. Tessa odwróciła się od nich i podeszła znów do okna. Na dworze zapadł już mrok, lecz przylgnęła twarzą do szyby, jakby pragnęła w ten mrok zajrzeć. Naprawdę zrobiła to po to, by ukryć łzy. Gdybyż mogła wierzyć w to, co śpiewały dzieci, gdybyż była pewna, że tak jest w istocie, jakże inaczej patrzyłaby teraz na wszystko! Wtedy z całą ufnością powierzyłaby je Opatrzności z jej przyszłym Królestwem Niebieskim. Lecz nie mając tej ufności uważała, że powinna sama stać się ich opatrznością. Zarówno dla Tessy, jak dla milionów innych ludzi jakaż ironia brzmiała w słowach poety: Nie przychodzimy tutaj nadzy. Ale spowici w obłok chwały... Dla niej i dla jej podobnych narodziny człowieka były poniżającym przymusowym wyrokiem, którego celowości nic nie zdawało się usprawiedliwiać i tylko, w najlepszym wypadku coś mogło skutki tego wyroku złagodzić. W cieniach mokrej od deszczu drogi dojrzała wkrótce matkę, wysoką sylwetkę Lizy-Lu i Abrahama. Chodaki pani Durbeyfield zastukały na progu i Tessa otworzyła drzwi. – Zauważyłam pod oknem ślady kopyt końskich – rzekła Joanna. – Czy był tu ktoś z wizytą? – Nie – odpowiedziała Tessa. zieci, zgromadzone przy ogniu, spojrzały na nią poważnie, a jedno z nich szepnęło: – Tesso, przecież był tu ten pan na koniu.

– On nie był tu z wizytą – odparła Tessa. – Przejeżdżając tędy pomówił ze mną. – Co to za pan? – zapytała matka. – Może twój mąż? – O, nie, on nigdy, nigdy nie wróci – rzekła Tessa z kamienną beznadziejnością. – Więc kto to był? – Och, po cóż pytasz! Ktoś, kogoś już widziała, ja również. – Cóż on ci powiedział? – dopytywała się z ciekawością Joanna. – Powiem ci jutro, gdy już się urządzimy na nowym mieszkaniu w Kingsbere. Powtórzę ci wtedy każde słowo. Powiedziała matce, że nie był to jej mąż. Lecz świadomość, że w fizycznym znaczeniu tylko on był jej mężem, legła na niej nieznośnym ciężarem.

Rozdział 52 Nazajutrz wczesnym rankiem, kiedy było jeszcze ciemno, turkot wozów, trwający z przerwami aż do świtu, nie dawał spać ludziom mieszkającym w pobliżu głównego gościńca. Turkot ten powtarzał się w pierwszym tygodniu kwietnia z tą samą regularnością, z jaką w trzecim tygodniu tegoż miesiąca odzywa się głos kukułki. Był to wstęp do ogólnej przeprowadzki, przejazd pustych wozów i wózków jadących po meble rodzin zmieniających mieszkanie, gdyż zwykle farmer przewoził na miejsce przeznaczenia rzeczy świeżo wynajętych do pracy robotników. Przeprowadzka musiała być skończona w ciągu jednego dnia, dlatego turkot wozów zaczynał się rozlegać zaraz po północy; zadaniem woźniców bowiem było stanąć przed domem rodzin wyjeżdżających już o godzinie szóstej rano, po czym natychmiast rozpoczynało się ładowanie ich ruchomości. Ale po graty pani Durbeyfield żaden troskliwy farmer koni nie przysyłał, Joanna i Tessa były tylko kobietami i nie miały stałego zatrudnienia. Nikt ich nigdzie nie oczekiwał, nikt nie dawał im nic za darmo, toteż musiały sobie wynająć wóz na koszt własny. Gdy rankiem Tessa wyjrzała przez okno, stwierdziła z ulgą, że aczkolwiek dzień był zimny i wietrzny, jednak deszcz nie padał i wóz stał już przed domem. Dżdżysta pogoda w dniu Zwiastowania była dla przeprowadzających się rodzin istną zmorą, której nie potrafiły nigdy zapomnieć. Takiej pogodzie towarzyszyło zawsze zmokniecie mebli, pościeli, ubrania, nie mówiąc już o całym szeregu przeziębień. Matka, Liza-Lu i Abraham obudzili się także, tylko młodszym dzieciom pozwolono spać dalej; wszyscy czworo zjedli śniadanie w słabym brzasku dnia i przeprowadzka rozpoczęła się na dobre. Odbyło się to dość wesoło, gdyż kilku życzliwych sąsiadów zgłosiło się do pomocy. Po ustawieniu na wozie cięższych mebli urządzono z łóżek i pościeli rodzaj gniazdka, w którym podczas podróży miała się umieścić matka z młodszymi dziećmi. Po załadowaniu rzeczy nastąpiła dłuższa przerwa, zanim przyprowadzono konie i zaprzężono je znów do wozu, na czas bowiem ładowania były wyprzężone; wreszcie konie ruszyły i uwiązany do osi kociołek zaczął się kołysać. Pani Durbeyfield z dziećmi siedziała na stosie mebli, przy czym Joanna trzymała na podołku górną część zegara, by uchronić od uszkodzenia mechanizm, który przy każdym silniejszym wstrząsie wozu wydzwaniał nikłym

głosem godzinę lub pół godziny. Tessa i jej młodsza siostra szły obok wozu aż do wyjazdu ze wsi. Poprzedniego wieczoru i dziś rano obie siostry odwiedziły jeszcze kilka sąsiadek i niektóre z nich przyszły, by się z nimi pożegnać; wszystkie życzyły im szczęścia, mimo że w głębi serca nie spodziewały się, by co dobrego mogło spotkać rodzinę Durbeyfieldów, która wszakże nikomu nie szkodziła prócz siebie samej. Niebawem wóz zaczął wjeżdżać na wyższe tereny i wraz ze zmianą gruntu i wysokości wiatr stawał się coraz ostrzejszy. Ponieważ było to szóstego kwietnia, wóz Durbeyfieldów spotykał po drodze inne wozy z rodzinami usadowionymi na stosie mebli, zbudowanym nieledwie na tych samych niezmiennych zasadach, na jakich pszczoły budują swe ośmiokątne komórki z wosku. Za podstawę tego stosu służył zawsze rodzinny kredens, połyskujący okuciami, odciskami palców i innymi śladami domowego użytkowania; wznosił się poważnie na samym przodzie wozu, tuż za końskimi zadami, w swej naturalnej pozycji stojącej, niby Arka Przymierza, którą należało wieźć z szacunkiem. Niektóre z tych rodzin były ożywione, inne ponure; niektóre zatrzymywały się na bocznych drogach przed drzwiami oberży. Przy jednej z nich przystanęła także menażeria Durbeyfieldów, żeby nakarmić konie i dać wypocząć podróżnym. Podczas tego postoju oczy Tessy padły na niebieski trzykwartowy dzbanek wędrujący z góry na dół i z dołu do góry, podawany sobie wzajemnie przez kobiety siedzące na szczycie wozu i inne, usadowione na dole; wóz ten stanął w niewielkiej odległości od oberży. Śledząc jedną z takich wędrówek dzbanka do góry Tessa spostrzegła, że pochwyciły go ręce, które dobrze znała. Podeszła do wozu. – Marianno, Izo! – zawołała do dziewcząt, gdyż to one siedziały na samym szczycie ładunku i jechały wraz z rodziną, u której dotychczas mieszkały. – Czy wy dziś także przeprowadzacie się jak wszyscy? – zapytała. Tak było w istocie. Sprzykrzyło im się ciężkie życie we Flintcomb-Ash i obie porzuciły tam pracę prawie bez uprzedzenia, ryzykując przy tym, że Groby, jeśli zechce, może je za to prześladować. Powiedziały Tessie, dokąd teraz jadą, a Tessa powiedziała im to samo o sobie. Marianna wychyliła się sponad sterty ładunku i powiedziała cichym głosem: – Czy wiesz, że ten pan, który się do ciebie zalecał, wiesz który, był u nas w Flintcomb i wypytywał o ciebie. Nie powiedziałyśmy mu, gdzie jesteś, gdyż wiedziałyśmy,

że nie chcesz się z nim widzieć. – Już go widziałam – westchnęła Tessa. – Odnalazł mnie. – A czy on wie, dokąd teraz jedziesz? – Chyba tak. – A czy twój mąż wrócił? – Nie. Pożegnała się z przyjaciółkami, gdyż obaj woźnice wyszli właśnie z oberży, i oba wozy rozjechały się, każdy w innym kierunku. Wóz, gdzie siedziała Iza, Marianna i rodzina rolnika, z którą obie miały dzielić dalsze losy, był pomalowany jasną farbą i ciągniony przez trzy potężne konie w uprzęży połyskującej mosiężnymi ozdobami, gdy tymczasem rodzina Durbeyfieldów jechała na skrzypiącym, nędznym wozie, mogącym zaledwie udźwignąć nadmierny ciężar ładunku, na wozie nie malowanym od chwili, gdy go zrobiono, i ciągnionym tylko przez dwa konie. Kontrast ten doskonale uwydatniał różnicę w sytuacji obu rodzin: jedną sprowadzał do siebie zamożny farmer, gdy druga przeprowadzała się na własny koszt i żaden najemca na nią nie czekał. Odległość do Kingsbere była daleka, zbyt daleka jak na podróż jednodniową, i konie przebyły ją tylko z najwyższym wysiłkiem. Mimo że podróżni wyruszyli tak wcześnie, dopiero późno po południu dotarli do wyniosłości stanowiącej część płaskowzgórza zwanego Greenhill. Gdy konie przystanęły, by odpocząć, Tessa rozejrzała się dokoła. U stóp wzgórza, tuż przed nimi, leżał cel ich pielgrzymki, na pół martwa mieścina Kingsbere, gdzie spoczywali jej przodkowie, o których ojciec tak często mówił i których chwałę wyśpiewywał aż do znudzenia; Kingsbere – jedyne miejsce na świecie, które można było uważać za gniazdo rodzinne, skoro przez pięć wieków było siedzibą rodu d'Urberville'ów. Jakiś człowiek ukazał się od strony przedmieścia i zbliżał się w ich kierunku; przyjrzawszy się ładunkowi wozu przyśpieszył kroku. – To pewnie pani jest kobietą nazwiskiem Durbeyfield? – zapytał Joannę, która zeszła z wozu, by odbyć resztę drogi piechotą. Skinęła głową. – Tak, choć gdybym się domagała swych praw, jestem wdową po nieboszczyku sir Johnie d'Urberville, biednym szlachcicu, i powracam do miasta jego ojców.

– Czy być może? Ja tam nic o tym nie wiem, ale skoro pani jest panią Durbeyfield, to przysłano mnie tu, by powiedzieć, że mieszkanie, co to pani miała zająć, jest już wynajęte. Nie wiedzieliśmy o waszym przyjeździe, zanim nie dostaliśmy listu dziś rano, kiedy było już za późno. Ale z pewnością znajdziecie mieszkanie gdzie indziej. Wysłany człowiek zauważył, że na tę wiadomość twarz Tessy powlokła się trupią bladością. Matka patrzyła na nią bezradnie. – Cóż teraz poczniemy? – zapytała z goryczą. – Ładne mi to powitanie na ziemi waszych przodków! Ha, cóż, trzeba szukać dalej. Wóz wjechał do miasta i rozpoczęły się usilne poszukiwania. Tessa została na wozie, by zająć się dziećmi, podczas gdy matka i Liza-Lu rozpytywały wszędzie o mieszkanie. Gdy w godzinę później Joanna po raz ostatni wróciła oznajmiając, że wszystkie starania okazały się bezowocne, woźnica oświadczył, że musi już wóz wyładować, gdyż konie mało nie padną ze zmęczenia, a on jeszcze tej nocy chciałby przebyć z powrotem choć część drogi. – Ha, trudno, wyładujcie rzeczy tutaj – zgodziła się lekkomyślnie Joanna. – Chyba gdzieś znajdę jakieś schronienie. Wóz zatrzymał się w ustronnym miejscu pod murem kościelnego cmentarza i woźnica niechętnie złożył na ziemi cały ich ubogi dobytek. Joanna zapłaciła mu, pozbawiając się niemal ostatniego szylinga, i woźnica odjechał, rad, że z taką rodziną nie będzie miał już nic więcej do czynienia. Noc była sucha, więc przypuszczał, że im nie zaszkodzi. Tessa spojrzała z rozpaczą na stos mebli. Chłodne słońce wiosennego wieczoru rzucało złośliwe spojrzenia na gliniane garnki i kociołki, na pęki suszonych ziół szeleszczących na wietrze, na mosiężne rączki kredensu, na trzcinową kołyskę, w której po kolei kołysały się wszystkie dzieci, na połyskujące, starannie wyczyszczone pudło zegara – a wszystkie te przedmioty zdawały się spoglądać z wyrzutem, jak zwykle domowe sprzęty przez zmienność losu pozbawione dachu i wystawione na powietrze, do czego nie zostały stworzone. Dokoła ciągnęły się wzgórza i zbocza stanowiące niegdyś część parku, teraz pocięte na małe działki, oraz widać było porośnięte zielenią fundamenty wskazujące, gdzie stał niegdyś dwór d'Urberville'ów; w oddali rozpościerały się rozległe wrzosowiska Egdonu należące zawsze do majątku. Tuż obok widniała niewzruszenie spokojna boczna nawa kościoła, zwana nawą d'Urberville'ów.

– Czyż wasz rodzinny grobowiec nie jest waszą dziedziczną własnością? – zapytała Tessę matka po zwiedzeniu cmentarza i grobowców. – Z pewnością tak, wobec tego, dziewczęta, rozłożymy się tu obozem, dopóki miasto waszych przodków nie da nam dachu nad głową. A teraz, Tesso, Lizo, i ty, Abrahamie, pomóżcie mi. Urządzimy tu gniazdko dla dzieci, a potem rozejrzymy się dalej. Tessa w milczeniu zabrała się do roboty i w kwadrans później stare łoże wsparte na czterech kolumnach zostało zdjęte ze stosu gratów i ustawione pod południową ścianą kościoła; za nią znajdowała się nawa zwana nawą d'Urberville'ów, pod którą ciągnęły się obszerne sklepione podziemia. Nad baldachimem łóżka widać było okno ozdobione pięknie rzeźbionym łukiem i wieloma kamiennymi filarkami, pochodzące z XV stulecia. Nazywano je oknem d'Urberville'ów, a w jego górnej części można było zauważyć heraldyczne godła, takie same jak na starej pieczęci i na łyżce Durbeyfieldów. Joanna rozwiesiła nad łóżkiem firanki tworząc z nich doskonały namiot i ułożyła do snu najmłodsze dzieci. – W najgorszym razie – rzekła – będziemy mogli wszyscy przespać się tu przez jedną noc. Ale szukajmy dalej i dajmy tym biednym maleństwom coś do zjedzenia. Ach, Tesso, cóż z tego, że bawisz się w wychodzenie za mąż za panów, skoro my z tego nic nie mamy! Zabierając z sobą Lizę-Lu i Abrahama matka odeszła znów małą dróżką dzielącą kościół od miasteczka. Znalazłszy się na ulicy ujrzeli jeźdźca na koniu rozglądającego się na wszystkie strony. – Właśnie was szukam – powiedział podjeżdżając do nich. – Ależ to prawdziwe rodzinne zebranie w tym historycznym miejscu. Był to Alec d'Urberville. – Gdzie jest Tessa? – zapytał. Pani Joanna nie lubiła Aleca. Przelotnie wskazała ręką w kierunku kościoła i poszła dalej, a d'Urberville zapowiedział, że zobaczą się jeszcze później, gdyby dalsze poszukiwania mieszkania, o których dowiedział się przed chwilą, okazały się bezowocne. Po ich odejściu pojechał do oberży, skąd wkrótce wyszedł zostawiając tam konia. Tymczasem Tessa pozostała z dziećmi i przez pewien czas z nimi rozmawiała, wreszcie widząc, że na razie nic więcej dla nich zrobić nie może, wyszła na cmentarz,

który zaczął się już pogrążać w cieniach zapadającej nocy. Drzwi kościoła były otwarte i Tessa po raz pierwszy w życiu znalazła się w jego wnętrzu. Pod oknem, przy którym z drugiej strony muru; stało łóżko, znajdowały się groby rodzinne oznaczone datami obejmującymi kilka stuleci. Każdy grób miał kształt ołtarza, nakryty był baldachimem i pozbawiony wszelkich ozdób, gdyż rzeźby były zniszczone i obtłuczone, ozdoby z brązu powyrywane, a otwory, w których niegdyś tkwiły nity, wyglądały jak ślady uderzeń młota na piaskowej skale. Wśród wszystkich faktów przypominających, że ród jej doszczętnie stracił dawne znaczenie, nic nie świadczyło o tym tak wyraźnie jak widok tego zniszczenia. Zbliżyła się do pociemniałego kamienia, na którym było napisane: OSTIUM SEPULCHRI ANTIQUAE FAMILIAE D'UKBERVILLE Tessa nie znała kościelnej łaciny tak dobrze jak kardynałowie, wiedziała jednak, że to drzwi wiodące do grobowców jej przodków i że wysmukli rycerze opiewani przez jej ojca, gdy sobie podpił, spoczywają właśnie tutaj. Zamyślona, odwróciła się ku wyjściu mijając najstarszy grób w kształcie ołtarza, na którym umieszczony był jakiś posąg w na pół leżącej pozycji. W mroku nie dojrzała go wcześniej i byłaby go może i teraz nie zauważyła, gdyby nie dziwne wrażenie, że posąg ten poruszył się. Podszedłszy bliżej spostrzegła, że to żywy człowiek, i wstrząs spowodowany uświadomieniem sobie faktu, że nie była tu sama, podziałał na nią tak gwałtownie, że osunęła się na ziemię bliska zemdlenia; zorientowała się jednak, że postacią tą jest Alec d'Urberville. Podniósł się z kamiennej płyty i pomógł jej wstać. – Widziałem cię, gdy tu weszłaś – rzekł z uśmiechem – i ułożyłem się tam, by ci nie przerywać rozmyślań. To istne rodzinne spotkanie z tymi truposzami, co pod nami spoczywają, prawda? Posłuchaj. Uderzył mocno obcasem w posadzkę, a z głębi odpowiedziało mu głuche echo. – Jestem pewny, że to nimi trochę wstrząsnęło – mówił dalej. – A ty myślałaś, że jestem kamiennym wizerunkiem jednego z nich. Ale nie! Dawny porządek rzeczy uległ zmianie. Mały palec fałszywego d'Urberville'a może zrobić dla ciebie więcej niż cała dynastia prawdziwych tam na dole... Teraz rozkazuj. Co mam robić?

– Niech pan stąd odejdzie! – szepnęła. – Dobrze, poszukam twojej matki – odrzekł łagodnie. Ale przechodząc obok niej szepnął: – Zapamiętaj to sobie, będziesz jeszcze dla mnie grzeczna. Po jego odejściu nachyliła się nad wejściem do podziemi i powiedziała: – Dlaczego jestem po niewłaściwej stronie tych drzwi! Tymczasem Iza i Marianna jechały dalej z całym ruchomym dobytkiem rolnika w kierunku swojej Ziemi Kanaan, a zarazem Egiptu jakiejś innej rodziny, która ziemię tę zaledwie dziś rano opuściła. Ale dziewczęta niedługo zastanawiały się, dokąd jadą. Mówiły o Angelu Clare, o Tessie i jej upartym wielbicielu, o którego związku z jej poprzednią historią po części słyszały, po części domyśliły się. – Nie bez tego, by ona go już dawniej nie znała – mówiła Marianna. – Ona musiała należeć do niego już przedtem, a to ogromna różnica! Byłaby wielka szkoda, gdyby miał ją znów przywabić. Pan Clare nie będzie nigdy dla nas niczym, Izo, po cóż więc miałybyśmy go jej zazdrościć i nie postarać się ich pogodzić? Gdyby pan Clare wiedział, w jakim ona jest położeniu i kto się koło niej kręci, to może by wrócił i zaopiekował się tym, co do niego należy. – A może byśmy go o tym zawiadomiły? Mówiły o tym przez całą drogę, lecz na razie krzątanina przy urządzaniu się na nowym miejscu pochłonęła całą ich uwagę. Ale w miesiąc później, gdy się już zagospodarowały, usłyszały o bliskim powrocie Clare'a, choć od Tessy nie miały żadnych wiadomości. Poruszone na nowo uczuciem do niego i pragnąc postąpić uczciwie wobec Tessy, odkorkowały butelkę atramentu za jednego pensa, należącą do nich obu, i wspólnym wysiłkiem skleciły następujący list: Szanowny panie, Niech pan czuwa nad swoją Żoną, jeżeli pan ją tak kocha jak ona Pana. Gdyż znalazła się ona w wielkiej Bidzie przez Wroga udającego jej Przyjaciela. Ktoś jest przy niej, kto powinien być od niej z Daleka. Kobieta nie powinna być kuszona ponad Siły, a kropla Wody spadająca na kamień zniszczy wreszcie ten Kamień, a nawet więcej, bo czysty Diament. Dwie życzliwe osoby

Wysłały ten list do Angela Clare pod jedynym adresem, jaki znały, czyli na probostwo Emminster; po czym, podniecone i wzruszone własną szlachetnością, na przemian śpiewały lub wybuchały histerycznym płaczem.

OKRES SIÓDMY DOKONANIE Rozdział 53 Nad probostwem Emminster zapadał zmierzch. Dwie świece osłonięte zielonymi umbrelkami paliły się jak zwykle w gabinecie, lecz pastor tam nie siedział. Od czasu do czasu wchodził do pokoju, poprawiał na kominku nikły ogień, który wobec coraz cieplejszej wiosennej pogody w zupełności wystarczał, po czym znów wychodził; chwilami zatrzymywał się przy drzwiach frontowych, zaglądał do bawialni i znów powracał do drzwi frontowych. Drzwi wychodziły na zachód i choć w pokoju gęstniał mrok, na dworze było jeszcze dość jasno, by móc rozróżniać przedmioty. Pani Clare siedząca w bawialni pośpieszyła za mężem. – Mamy jeszcze dużo czasu – rzekł proboszcz. – Pociąg nie stanie w ChalkNewton przed szóstą, nawet gdyby przyszedł punktualnie, a nasz stary koń nie doczłapie się tak prędko przez dziesięć mil wiejskiej drogi, z czego pięć mil przez drogę koło Crimmercrock. – Przecież kiedyś przejechał z nami tę odległość przez godzinę. – Ale ile lat temu! W ten sposób mijał im czas, choć oboje zdawali sobie sprawę, że nie powinni się denerwować, a tylko po prostu czekać. Wreszcie na drodze rozległ się słaby turkot i stara bryczka zaprzężona w kuca ukazała się za sztachetami. Wysiadła z niej jakaś postać; obojgu zdawało się, że ją poznają, choć mijając ulicą, nie byliby jej poznali, gdyby nie to, że ów ktoś wysiadł z ich bryczki w chwili, gdy na niego czekali. Pani Clare pobiegła przez ciemny korytarz do drzwi, a jej mąż nieco wolniej podążył za nią. Nowo przybyły, który właśnie wchodził do domu, zobaczył w progu ich zaniepokojone twarze i refleks zachodu odbijający się w ich okularach, gdyż stali zwróceni

w stronę ostatnich promieni zachodzącego słońca. Oni jednak mogli widzieć tylko jego sylwetkę rysującą się na jasnym tle nieba. – Ach, mój syn, moje dziecko, nareszcie wróciłeś do domu! – zawołała pani Clare, którą w tej chwili grzeszne niedowiarstwo syna, będące przyczyną ich rozłąki, obchodziło tyle co pył na jego ubraniu. Zaiste, któraż nawet najbardziej pobożna kobieta wierzy równie niezachwianie w obietnice i groźby Ewangelii, jak wierzy w swe własne dzieci, i któraż matka nie rzuciłaby na wiatr swej całej teologii, gdyby wiedziała, że to zaważy na szczęściu tych dzieci? Gdy wszyscy troje weszli do pokoju oświetlonego świecami, matka spojrzała na syna. – O, Boże, czyż to mój Angel? Mój syn, ten sam, który od nas wyjechał? – zawołała z goryczą bólu i odwróciła twarz. Ojciec Angela był również wstrząśnięty widząc syna tak wychudłym wskutek trosk i niepowodzeń doznanych w kraju, do którego pośpiesznie wyruszył w pierwszym porywie odrazy do zdarzeń urągających jego szczęściu w domu. Pod skórą rysował się jego szkielet, a poza szkieletem – niemal widmo człowieka. Twarz jego stała się podobna do twarzy martwego Chrystusa na obrazie Crivellego. Zapadnięte oczodoły miały trupie zabarwienie, a oczy były pozbawione blasku. Kanciaste linie i głębokie bruzdy żłobiące twarze jego przodków, gdy byli już w podeszłym wieku, wystąpiły na twarzy Angela o dwadzieścia lat za wcześnie. – Chorowałem tam – tłumaczył – ale teraz czuję się już dobrze. Jakby na przekór powyższemu twierdzeniu nogi ugięły się pod nim i broniąc się przed upadkiem osunął się nagle na krzesło. Był to tylko lekki przypływ osłabienia wywołany przez zmęczenie podróżą i podniecenie przyjazdem. – Czy w tych dniach nie było do mnie listu? – zapytał. – Ostatni, który mi wysłaliście, otrzymałem zupełnie przypadkowo i z ogromnym opóźnieniem, gdyż znajdowałem się wówczas w głębi kraju. Gdyby nie to, byłbym przyjechał wcześniej. – Był to pewnie list od twojej żony? – Tak jest. Jeszcze tylko jeden list niedawno nadszedł. Nie przesłali go, gdyż wiedzieli, że syn wkrótce będzie w domu. Angel szybko otworzył podany mu list; treść jego, skreślona pośpiesznie ręką Tessy i będąca wyrazem jej uczuć, ogromnie go wzburzyła.

Dlaczego obszedłeś się ze mną w sposób tak potworny? Nie zasłużyłam na to. Rozważyłam wszystko starannie i nigdy, nigdy ci tego nie przebaczę! Wiesz dobrze, że nie zamierzałam ciebie skrzywdzić, dlaczego więc ty mnie tak bardzo skrzywdziłeś? Jesteś okrutny, naprawdę okrutny! Będę się starała o tobie zapomnieć. To wszystko, com od ciebie doznała, jest wielką niesprawiedliwością. – To prawda – powiedział Angel rzucając list na ziemię. – Ona może nigdy nie zechce się ze mną pogodzić. – Angelu, nie przejmuj się tak, to przecież tylko proste dziecię natury – rzekła matka. – Dziecię natury! Wszyscy jesteśmy dziećmi natury! Chciałbym, żeby tak było naprawdę w tym znaczeniu, w jakim ty to rozumiesz, ale muszę wam wyznać, czego dotychczas nie mówiłem, że jej ojciec jest w męskiej linii potomkiem jednego z najstarszych normandzkich rodów, podobnie jak wiele innych rodzin pędzących obecnie po wsiach nędzne życie rolników i określanych mianem “dzieci natury". Angel wcześnie udał się na spoczynek; nazajutrz rano czując się bardzo źle pozostał w swoim pokoju, zatopiony w rozmyślaniach. Pozostawił żonę w takich warunkach, że mimo iż znajdował się wtedy aż pod równikiem, zaraz po otrzymaniu jej tkliwego listu uważał za najłatwiejszą rzecz na świecie wyruszyć z powrotem, by paść w jej ramiona, w chwili gdy zdecyduje się jej przebaczyć; lecz teraz, kiedy już powrócił, zrozumiał, że nie jest to tak łatwe, jak mu się zdawało. Tessa była z natury gwałtowna i jej ostatni list świadczył o tym, że wskutek jego odwlekania powrotu uczucia jej zmieniły się, i zmieniły aż nazbyt słusznie – przyznawał ze smutkiem. Wszystko to sprawiło, że zaczął się zastanawiać, czy postąpiłby rozsądnie zjawiając się przed nią bez uprzedzenia w obecności jej rodziców. Jeżeli podczas ostatnich tygodni rozłąki miłość jej przerodziła się w niechęć, to takie nagłe spotkanie mogłoby doprowadzić do wymiany gorzkich słów. Wobec tego Angel doszedł do wniosku, że będzie lepiej wpierw przygotować Tessę i jej rodziców i napisać list do Marlott zawiadamiając ją o swym powrocie, gdyż sądził, że nadal tam mieszka, jak to jej był zalecił przed swym wyjazdem z Anglii. Wysłał list tego samego dnia i po tygodniu otrzymał od pani Durbeyfield krótką odpowiedź, która go nie wybawiła z kłopotu, gdyż nie podawała adresu, mimo że ze zdziwieniem zauważył, iż nie jest pisana z Marlott.

Wielmożny panie, Piszę te słowa, by pana zawiadomić, że moja Córka nie Mieszka teraz przy mnie i nie wiem, kiedy tu powróci. Ale gdy przyjedzie, Zaraz pana o tym zawiadomię. Nie jestem upoważniona do powiadomienia pana, Gdzie córka przebywa obecnie. Dodaję jeszcze, że od pewnego Czasu nie mieszkamy już w Marlott. J. Durbeyfield Otrzymawszy tę wiadomość Angel odetchnął z ulgą. Dobrze przynajmniej, że Tessa jest zdrowa, wobec tego sucha lakoniczność listu pani Durbeyfield i przemilczenie miejsca jej pobytu nie zaniepokoiły go na długo. Widocznie wszyscy się na niego gniewają. Będzie więc czekał, dopóki pani Durbeyfield nie zawiadomi go o powrocie Tessy, co według listu nastąpić miało niebawem. Nie zasługiwał na nic lepszego. Miłość jego była z rodzaju tych, co to “zmienia się, gdy napotyka na zmianę". Podczas swej nieobecności Clare doznał wielu dziwnych doświadczeń: w kobiecie będącej w istocie Kornelią widział zadatki na Faustynę; w zmysłowej Fryne – uduchowioną Lukrecję; przypomniał sobie także o kobiecie ujętej i postawionej wśród tłumu jako godnej ukamienowania, jak również o żonie Uriasza, która została królową – i zadawał sobie pytanie, dlaczego osądził Tessę nie według charakteru, lecz na zasadzie jej życiorysu, nie według intencji, lecz faktów. Spędził parę dni u rodziców czekając na obiecany drugi list od Joanny Durbeyfield i na wzmocnienie się. Siły zdawały się powracać, lecz pani Joanna nie dawała znaku życia. Wtedy wyszukał stary list przesłany mu do Brazylii, a pisany przez Tessę z Flintcomb-Ash, i przeczytał go raz jeszcze. List ten wzruszył go znów nie mniej, niż gdy go czytał po raz pierwszy: ...Do ciebie wołam w mym bólu... nie mam nikogo innego... Chyba umrę, jeżeli do mnie wkrótce nie przyjedziesz lub nie pozwolisz, bym do ciebie pojechała... Proszę, błagam, bądź nie tylko sprawiedliwy, bądź również miłosierny!... Gdybyś przyjechał, chciałabym umrzeć w twoich ramionach. Umarłabym z radością, gdyż może wtedy potrafiłbyś mi przebaczyć!... Gdybyś do mnie napisał choć dwa słowa: «wkrótce wracam», będę cierpliwa, Angelu, ach, tak radośnie cierpliwa!... Pomyśl, tylko pomyśl, jaki to ból dla mnie nie

widzieć ciebie nigdy, nigdy!... Gdybym tylko mogła sprawić to, by twoje drogie serce każdego dnia choć przez minutkę tak cierpiało, jak moje cierpi zawsze, przez cały dzień, może wtedy znalazłbyś w nim trochę litości dla twej biednej, osamotnionej... Byłabym rada, nawet szczęśliwa, gdybym mogła żyć przy tobie jako twoja służąca, jeżeli nie mogę żyć jako żona. Bylebym tylko była przy tobie, widziała cię i myślała, że jesteś moim... Do jednego tylko wzdycham w niebie, na ziemi i pod ziemią, do tego, by cię raz jeszcze zobaczyć, mój ukochany! Przyjedź do mnie, przyjedź i obroń mnie od tego, co mi grozi! Clare postanowił nie wierzyć w tamtą późniejszą, o ileż surowszą opinię o sobie i pojechać natychmiast, by Tessę odszukać. Zapytał ojca, czy podczas jego nieobecności Tessa zgłaszała się do niego o pomoc pieniężną. Gdy usłyszał odpowiedź przeczącą, po raz pierwszy pomyślał, że duma nie pozwoliła jej tego uczynić i że wskutek tego może cierpiała niedostatek. Na podstawie kilku uwag Angela rodzice jego zaczęli się domyślać, co było istotnym powodem rozłąki, a ich uczucia chrześcijańskie były tego rodzaju, że szczególną troską otaczali grzeszników, i wobec tego grzech, jaki Tessa popełniła, obudził w nich dla niej miłość, jakiej nie potrafiły wzbudzić jej pochodzenie, prostota, a nawet jej ubóstwo. Pakując pośpiesznie trochę rzeczy przed podróżą Angel raz jeszcze rzucił okiem na niedawno otrzymany, list – kartkę zwykłego, grubego papieru; był to list Izy Huett i Marianny rozpoczynający się od słów: “Szanowny panie, Niech pan czuwa nad swoją Żoną, jeżeli pan ją kocha tak, jak ona Pana" i podpisany: “Dwie życzliwe osoby."

Rozdział 54 Po upływie kwadransa Clare wyszedł z domu, a matka śledziła oczami jego szczupłą sylwetkę znikającą za rogiem ulicy. Nie chciał pożyczyć od ojca starej klaczy, wiedząc, jak bardzo jest potrzebna w gospodarstwie, lecz udał się do oberży, gdzie wynajął sobie dwukółkę i wprost nie mógł się doczekać, kiedy zaprzęgną do niej konia. W kilka minut potem wyjeżdżał z miasta drogą prowadzącą na wzgórze, z którego przed kilku miesiącami Tessa schodziła z taką nadzieją w sercu, a powracała zrozpaczona, widząc, że wszystkie jej plany runęły. Wkrótce rozpostarła się przed nim Benvil Lane obrzeżona drzewami i żywopłotami purpurowymi od pąków, lecz Angel, zatopiony w myślach, świadomy był otoczenia tylko o tyle, by jechać we właściwym kierunku. Mniej więcej po upływie półtorej godziny skręcił na południe od majątków King's Hintock i zaczął wjeżdżać w ciężkie do przebycia, pustynne okolice Cross-in-Hand, gdzie przy nie poświęconym krzyżu Tessa, zmuszona do tego przez kaprys Aleca d'Uberville, złożyła dziwną przysięgę, że nigdy świadomie nie będzie go kusiła. Blada, zmurszała sieć łodyg zeszłorocznego zielska zachowała się jeszcze w przydrożnych rowach, a świeże, zielone pędy wiosenne wyrastały z korzeni. Stąd Angel ruszył wzdłuż grzbietu płaskowzgórza rozpostartego nad innym Hintock i skręciwszy na prawo zagłębił się w wapienne okolice Flintcomb-Ash, którą to nazwę wyczytał na kopercie listu Tessy i gdzie, jak sądził, może przebywać. Rzecz prosta, nie znalazł jej tutaj, a co go jeszcze bardziej przygnębiło, przekonał się, że ani mieszkańcy farmy, ani sam farmer o żadnej “pani Clare" nigdy nie słyszeli, mimo iż dobrze pamiętali kobietę imieniem Tessa. Widocznie podczas ich rozłąki nigdy nie używała jego nazwiska. O takim pełnym godności zrozumieniu ich zupełnego zerwania świadczyło nie tylko to wyrzeczenie się, lecz również wytrwałość, z jaką wolała znosić niedostatek (o czym dowiedział się po raz pierwszy) niż zwrócić się do jego ojca o pomoc pieniężną. Powiedziano mu tutaj, że Tessa Durbeyfield bez należytego wymówienia porzuciła pracę i udała się do rodziców mieszkających po przeciwnej stronie doliny Blackmoor; wobec tego Clare postanowił przede wszystkim odnaleźć panią Durbeyfield. Pani Joanna powiadomiła go, że nie mieszka już w Marlott, ale – co było dość dziwne – nie podała mu

swego obecnego adresu; jedynym wyjściem było więc pojechać do Marlott, by tam zasięgnąć języka. Farmer, który w tak grubiański sposób traktował Tessę, wobec Clare'a okazał się bardzo uprzejmy i wynajął mu konia z bryczką i człowiekiem mającym go zawieźć do Marlott. Dwukółka została odesłana do Emminster, gdyż koń nie miał już sił do dalszej jazdy. Nie chcąc wynajmować bryczki na dalszą odległość niż do początku doliny Blackmoor, Clare przybywszy tam odesłał ją wraz z woźnicą, zatrzymał się na noc w oberży i nazajutrz wyruszył piechotą; wkrótce znalazł się w stronach, gdzie urodziła się jego droga Tessa. Pora była jeszcze zbyt wczesna, by lasy i ogrody już się zazieleniły; rzekoma wiosna była raczej jeszcze zimą okrytą lekkim płaszczem zieleni, co harmonizowało z nikłymi nadziejami Angela. W domu, gdzie Tessa spędziła swe lata dziecięce, zamieszkała już inna rodzina, która jej wcale nie znała. Nowi lokatorzy znajdowali się właśnie w ogrodzie, tak zajęci tym, co tu robili, jak gdyby zagroda ta od początku swego istnienia nie miała nic wspólnego z dziejami pierwotnych mieszkańców, które to dzieje, nawiasem mówiąc, znaczyły dla niej tyle, co opowieść jakiegoś głupca. Spacerowali po ścieżkach myśląc wyłącznie o sprawach własnych jako o najważniejszych; cokolwiek robili, pozostawało pod każdym względem w jaskrawej sprzeczności z poczynaniami ich poprzedników, będących dla nich tylko jakimiś niewyraźnymi widmami; rozmawiali między sobą tak, jak gdyby okres, kiedy mieszkała tu Tessa, nie był ani trochę bogatszy w zdarzenia niż czas obecny. Nawet wiosenne ptaki ćwierkały nad ich głowami, jak gdyby uważały, że nikogo tu nie brakuje. Wypytując Bogu ducha winne niewiniątka, którym nawet nazwisko ich poprzedników wypadło z pamięci, Clare dowiedział się, że John Durbeyfield umarł, a wdowa i dzieci wyjechały z Marlott mówiąc, że zamieszkają w Kingsbere; osiedliły się jednak w innej miejscowości, której nazwę mu podano. Usłyszawszy to Clare poczuł odrazę do domu, w którym Tessa już nie mieszkała, i chcąc się uwolnić od tego nienawistnego widoku pośpieszył dalej nie oglądając się za siebie ani razu. Droga jego wiodła obok pola, gdzie ją po raz pierwszy ujrzał na tańcach; pole to wydało mu się równie smutne, a nawet smutniejsze od domu. Przeszedł przez cmentarz, gdzie wśród nowych kamieni grobowych zauważył jeden o piękniejszych liniach niż inne. Przeczytał na nim następujący napis:

Pamięci Johna Durbeyfielda, a właściwie d'Urberville'a, potomka niegdyś potężnego rodu tego imienia, wywodzącego się w prostej linii od znakomitego sir d'Urberville'a, jednego z rycerzy Wilhelma Zdobywcy. Zmarł 10 marca 18... roku. TAK PADAJĄ MOŻNI TEGO ŚWIATA Jakiś człowiek, pewnie grabarz, obserwując stojącego tam Clare'a podszedł do niego bliżej. – Ach, proszę pana – rzekł – ten zmarły nie chciał tu spoczywać, lecz życzył sobie, by go przeniesiono do Kingsbere, do grobowca jego przodków. – A dlaczego nie uszanowano jego woli? – Nie było na to pieniędzy. Przecież, pożal się Boże, nie rozpowiadam o tym nikomu, ale nawet ten kamień grobowy z takim kwiecistym napisem nie został do dziś zapłacony. – Któż go tu postawił? Grabarz wymienił nazwisko pewnego wiejskiego murarza i Clare po wyjściu z cmentarza wstąpił do jego mieszkania. Przekonawszy się, że wiadomość powyższa była prawdziwa, zapłacił rachunek. Po czym zawrócił w kierunku, w którym wyjechała rodzina Tessy. Odległość była zbyt duża, by ją można było przebyć piechotą, lecz Clare tak bardzo odczuwał potrzebę samotności, że na razie nie chciał wynająć koni ani skorzystać z okrężnej linii kolejowej, którą mógłby ewentualnie dotrzeć do celu podróży. W Shaston zdecydował się jednak na wynajęcie bryczki, lecz droga była taka, że zaledwie około siódmej wieczorem dojechał na miejsce, przebywszy odległość wynoszącą ponad dwadzieścia mil. Wieś była niewielka, więc nie miał trudności w odszukaniu mieszkania pani Durbeyfield. W ogrodzie otoczonym murem, oddalonym od głównego gościńca stał dom, gdzie pani Joanna ustawiła, jak umiała najlepiej, swe stare prymitywne meble. Było widoczne, że dla tego czy innego powodu nie życzyła sobie tych odwiedzin i że uważała gościa za pewnego rodzaju intruza. Otworzyła mu sama, a światło wieczoru padło wprost na jej twarz. Clare widział ją po raz pierwszy w życiu, lecz był zbyt przejęty, by zauważyć coś więcej ponad to, że była jeszcze dość urodziwą kobietą, ubraną ciemno, jak przystoi

wdowie. Wyjaśnił jej, że jest mężem Tessy i w jakim celu tu przyjechał, czyniąc to w sposób dość niezręczny. – Chciałbym ją zaraz zobaczyć – dodał. – Pani obiecała, że raz jeszcze do mnie napisze, ale słowa nie dotrzymała. – Bo jej dotychczas tu nie ma – odparła Joanna. – A czy jest zdrowa? – Nie wiem, pan sam powinien by to wiedzieć lepiej ode mnie. – To prawda. Gdzież ona teraz mieszka? Od początku rozmowy Joanna zdradzała pewne zakłopotanie, trzymając dłoń przy twarzy. – Nie wiem dokładnie – odpowiedziała. – Była... ale... – Gdzie była? – Mniejsza o to, już jej tam nie ma. Po tej wymijającej odpowiedzi umilkła, tymczasem młodsze dzieci zjawiły się przy drzwiach, a najmłodsze czepiając się matczynej spódnicy zapytało szeptem: – Mamo, czy to ten pan, co ma się ożenić z Tessą? – Już się z nią ożenił – odpowiedziała również szeptem Joanna. – Idźcie do pokoju. Clare widząc, że pani Durbeyfield stara się mówić jak najmniej, zapytał: – Jak pani myśli, czy Tessa chciałaby, bym ją odnalazł, bo jeżeli nie, to... naturalnie... – Sądzę, że nie chciałaby. – Czy pani jest tego pewna? – Tak, jestem pewna. Odwrócił się, by odejść, lecz przypomniał sobie czuły list Tessy. – A ja jestem pewien, że chciałaby! – zawołał gwałtownie. – Znam ją lepiej niż pani. – To możliwe, proszę pana, bo ja naprawdę nigdy jej dobrze nie znałam. – Proszę, niech mi pani poda jej adres przez litość nad samotnym, nieszczęśliwym człowiekiem. Matka Tessy niespokojnie przesuwała ręką po twarzy, lecz widząc jego cierpienie powiedziała wreszcie cicho: – Jest w Sandbourne.

– Ale gdzie? Podobno Sandbourne stało się obecnie dużym miastem. – Tego nie wiem dokładnie. Wiem tylko, że w Sandbourne. Nigdy tam nie byłam. Widząc, że tym razem Joanna mówi prawdę, nie nalegał więcej. – Może pani czego potrzebuje? – zapytał łagodnie. – Nie, dziękuję, mamy wszystko, czego nam potrzeba. Nie wchodząc do mieszkania oddalił się. Stacja kolejowa była o trzy mile dalej; zapłaciwszy woźnicy poszedł tam pieszo. Ostatni pociąg do Sandbourne wkrótce odjechał uwożąc go ze sobą.

Rozdział 55 O jedenastej wieczorem, po zapewnieniu sobie miejsca w hotelu i po zadepeszowaniu do ojca o swym przybyciu i adresie, Angel wyszedł na ulice Sandbourne. Było już zbyt późno na składanie wizyt lub na rozpoczęcie poszukiwań, więc niechętnie odłożył to do jutrzejszego ranka, czuł jednak, że nie jest w stanie udać się zaraz na spoczynek. Ta modna miejscowość kąpielowa ze swymi wschodnimi i zachodnimi stacjami, portowym molo, sosnowym laskiem, promenadami i krytymi ogrodami wydawała się Angelowi jakimś zaczarowanym miejscem stworzonym nagle na skinienie różdżki czarodziejskiej, mimo iż znajdował, że jest cokolwiek zakurzona. Rozległa wschodnia połać olbrzymiego egdońskiego pustkowia leżała tuż blisko, a jednak owo błyszczące nowością miasto rozrywek wyrosło właśnie na samym skraju tej brązowozłotej pozostałości czasów dawnych. Na przestrzeni mili od granic miasta każda nieregularność gruntu pochodziła z czasów prehistorycznych, każdy kanał był starym, spokojnym brytyjskim szlakiem, ani jedna bryła ziemi nie została tu poruszona od czasów Cezara. A mimo to cała ta egzotyka wyrosła tu nagle niczym tykwa proroka i zwabiła do siebie Tessę. Przy świetle nocnych latarni wchodził i schodził krętymi drogami tego nowego świata umieszczonego w świecie dawnym i dostrzegał między drzewami rysujące się na tle gwiazd wysokie dachy, kominy, balkoniki i wieżyczki licznych, pełnych fantazji domostw, z których składało się miasto. Przeważały tu oddzielne pałacyki; była to położona nad angielskim kanałem La Manche śródziemnomorska próżniacza miejscowość, która widziana w nocy, jak teraz widział ją Angel, wydawała się jeszcze bardziej imponująca, niż była w istocie. Morze było tuż blisko, lecz niewidzialne; słyszał jego szum myśląc, że to szumią sosny; sosny szumiały dokładnie w takim samym tonie i znów zdawało mu się, że to szumi morze. Gdzie w tym modnym, bogatym otoczeniu mogła się znajdować Tessa, jego młoda żona, skromna wiejska dziewczyna? Im więcej myślał, tym bardziej się dziwił. Czyżby tu były krowy do dojenia? Przecież nie ma tu żadnych pól uprawnych! Najprawdopodobniej znalazła pracę w jednym z tych wielkich domów. Błąkał się wolnym krokiem zaglądając do

okien; światła gasły w nich jedno po drugim, a on zgadywał, za którym z tych okien może przebywać Tessa. Wszelkie domysły były daremne, więc wkrótce po północy wrócił do hotelu i położył się do łóżka. Przed zgaszeniem światła raz jeszcze odczytał namiętny list Tessy. Nie mógł zasnąć – był od niej tak blisko, a jednak tak daleko! Raz po raz podnosił żaluzję, spoglądał na przeciwległe domy i zadawał sobie pytanie, za którym z okien Tessa spoczywa. Mógł był, co prawda, równie dobrze wcale się nie kłaść i przesiedzieć tak całą noc. O siódmej rano wstał i wkrótce potem wyszedł kierując się w stronę głównego urzędu pocztowego. Przy wejściu spotkał jakiegoś rozgarniętego listonosza, który właśnie rozpoczynał ranne roznoszenie poczty. – Czy pan przypadkiem nie zna adresu niejakiej pani Clare? – zapytał. Listonosz potrząsnął przecząco głową. Wtedy Angel przypomniał sobie, że Tessa zapewne nadal używa swego panieńskiego nazwiska, i zapytał znowu: – A panny Durbeyfield? – Durbeyfield? Nazwisko to było listonoszowi również nie znane. – Tu każdego dnia zjeżdżają się nowi goście, proszę pana, i nie znając adresu trudno ich odnaleźć. W tej chwili z gmachu poczty wychodził jeden z kolegów listonosza i Angel zwrócił się do niego z tym samym pytaniem. – Nazwiska Durbeyfield nie znam, lecz pamiętam inne, podobne: d'Urberville, w willi “Pod Czaplami" – rzekł drugi listonosz. – Tak, właśnie mi o to chodzi! – zawołał Clare, ucieszony myślą, że Tessa powróciła do właściwego brzmienia swego nazwiska. – Co to za willa “Pod Czaplami"? – To jeden z tutejszych elegantszych pensjonatów. Mamy tu wszędzie pensjonaty, proszę pana. Otrzymawszy bliższe informacje co do położenia willi, Clare pośpieszył we wskazanym kierunku i przybył na miejsce jednocześnie z chłopcem rozwożącym mleko. “Pod Czaplami" była to zwykła willa zbudowana na własnych gruntach, a wyglądem swym do tego stopnia przypominała willę prywatną, że byłoby trudno przypuścić, iż mieszczą się

w niej pokoje do wynajęcia. Jeżeli, jak się obawiał, biedna Tessa jest tu służącą, to wyjdzie do mleczarza przez drzwi kuchenne i Clare już chciał się tam skierować. Nie będąc tego jednak pewny rozmyślił się i zadzwonił do drzwi frontowych. Była jeszcze wczesna godzina i drzwi otworzyła właścicielka pensjonatu. Clare zapytał o Tessę d'Urberville lub Durbeyfield. – Pani d'Urberville? – Tak. Więc Tessa uchodziła tu za mężatkę i Clare był z tego rad, mimo że nie używała jego nazwiska. – Niech pani będzie łaskawa powiedzieć jej, że jeden z krewnych chciałby ją zaraz zobaczyć. – Jest jeszcze bardzo wcześnie. Jak pańska godność? – Angel. – Pan Angel? – Nie, po prostu Angel. To moje imię. Ona będzie wiedziała, kim jestem. – Zaraz zobaczę, czy już wstała. Wprowadziła go do położonej od frontu jadalni i Clare przez zasłonę wiosennych liści ujrzał za oknem trawnik, kępy rododendronów i innych krzewów. Widocznie położenie Tessy nie było tak złe, jak się obawiał. Przyszło mu na myśl, że może w jakiś sposób wydostała z banku i sprzedała biżuterię, by sobie zapewnić dobrobyt. W tej chwili nie miał jej tego za złe. Wkrótce jego wyostrzone ucho pochwyciło odgłos kroków na schodach, co go przyprawiło o takie bicie serca, że zaledwie mógł się na nogach utrzymać. “Mój Boże, co też ona sobie pomyśli widząc mnie tak zmienionym?" – zapytał siebie w duchu. Wtem drzwi otworzyły się. Na progu ukazała się Tessa, nie taka, jaką spodziewał się ujrzeć, ale inna, zadziwiająco inna! Jej naturalna wspaniała uroda została nie tyle podwyższona, ile uwidoczniona przez jej strój. Była otulona luźnym, kaszmirowym, popielatym szlafroczkiem haftowanym w półżałobne wzory; na nogach miała takiegoż koloru pantofelki. Szyja wyłaniała się z łabędziego puchu obramowania, a dobrze mu znane ciemnobrązowe włosy były częściowo upięte na tyle głowy, częściowo opadały na ramiona, co świadczyło o pośpiechu.

Angel wyciągnął do niej ręce, lecz opuścił je znów, gdyż Tessa nie postąpiła ani kroku naprzód i stała we drzwiach bez ruchu. Wiedząc, że sam wygląda jak żółty, wyschnięty szkielet, pomyślał, iż widok jego wzbudził w niej odrazę. – Tesso! – powiedział ochryple. – Czy możesz mi przebaczyć, żem cię opuścił? Czy nie chcesz się do mnie zbliżyć? Jak to się stało, że jesteś taka... taka inna? – Przyszedłeś za późno – odrzekła. Głos jej zabrzmiał twardo, a oczy błyszczały nienaturalnym blaskiem. – Osądziłem cię niesłusznie... Nie zdawałem sobie sprawy, jaka jesteś naprawdę – błagał dalej. – Zrozumiałem to dopiero teraz, Tessy najdroższa. – Za późno, za późno! – powtórzyła poruszając niecierpliwie dłonią jak ktoś, dla kogo chwile męki stają się godzinami. – Nie zbliżaj się do mnie, Angelu, nie trzeba!... Trzymaj się ode mnie z daleka. – Czy dlatego przestałaś mnie kochać, żono najdroższa, że wyniszczyła mnie tak choroba? Ale nie, wiem, że nie jesteś taka niestała. Przyjechałem tu po ciebie, moi rodzice powitają cię z radością. – Tak, tak, wierzę ci, ale powtarzam, że już za późno! Robiła wrażenie kogoś, kto we śnie chce uciekać, ale nie może ruszyć się z miejsca. – Czyż ty nie wiesz?... Nie wiesz?... Jakże mogłeś mnie tu odszukać, jeżeli nie wiedziałeś... – Rozpytywałem się tu i ówdzie, wreszcie trafiłem. – Czekałam na ciebie! Tak długo czekałam! – mówiła dalej, odzyskując nagle swój dawny patetyczny ton. – A ty nie wracałeś! Pisałam do ciebie, lecz nie wróciłeś... Tamten mówił mi nieustannie, że nigdy już nie wrócisz i że moje nadzieje są próżne i szalone... Po śmierci ojca był dla mnie bardzo dobry i dla mamy, i dla nas wszystkich. On... – Nie rozumiem. – On mnie zdobył na nowo. Spojrzał na nią przenikliwie. Wreszcie zrozumiał i zachwiał się jak rażony gromem. Spojrzenie jego padło na jej ręce, dawniej czerwone i szorstkie, teraz białe i delikatne. Mówiła dalej:

– On jest tam na górze. Teraz nienawidzę go, gdyż kłamał mówiąc, że już nigdy nie wrócisz, a ty wróciłeś. To on kazał mi nosić te suknie... Było mi wszystko jedno, co robił ze mną... Ale, Angelu, idź już, proszę, i nie przychodź tu już nigdy, nigdy! Stali bez ruchu. Cały ból zawiedzionych serc wyglądał z ich oczu, że patrzeć było żałośnie. Oboje zdawali się szukać jakiejś ucieczki przed rzeczywistością. – Ach, to moja wina! – rzekł Clare. Nie mógł mówić dalej. Żadne słowa nie byłyby bardziej wymowne niż milczenie. Miał jednak niewyraźną świadomość, co zrozumiał jasno dopiero później, że duch Tessy jak gdyby oddzielił się od jej ciała, którego nie uważała już za swoje, i że pozwoliła, by odpłynął od niej, niby trup niesiony prądem wody, w kierunku niezależnym od jej woli. Minęło kilka sekund i nagle zauważył, że Tessa znikła. Poczuł na twarzy chłód, rysy jego skurczyły się jeszcze bardziej, gdy tak stał przeżywając poprzednią chwilę, a po kilku minutach znalazł się na ulicy nie wiedząc, dokąd idzie.

Rozdział 56 Pani Brooks, gospodyni willi “Pod Czaplami" i właścicielka jej pięknego umeblowania, nie należała do osób szczególnie ciekawych. Biedaczka, na skutek długiej, przymusowej służby u arytmetycznego demona Zysku i Strat, stała się do tego stopnia materialistką, że nie starczyło jej ciekawości na użytek własny i interesowała ją tylko zawartość kieszeni jej lokatorów. Mimo to wizyta Angela Clare u szczodrze płacących lokatorów, państwa d'Urberville, będących w jej mniemaniu małżeństwem, ze względu na porę i przebieg była zjawiskiem dość wyjątkowym, by obudzić w niej tę kobiecą skłonność, którą tłumiła w sobie jako niepotrzebną, gdy nie chodziło o sprawy związane z wynajmem lokali. Tessa rozmawiała z mężem w drzwiach, nie wchodząc do jadalni, a pani Brooks, stojąc za uchylonymi drzwiami własnego saloniku w głębi korytarza, słyszała urywki ich rozmowy – o ile można nazwać rozmową wymianę kilku słów między tymi dwiema udręczonymi duszami. Słyszała kroki Tessy wchodzącej na pierwsze piętro, odejście Clare'a i trzaśniecie drzwi frontowych. Potem drzwi na górze zostały zamknięte i pani Brooks wiedziała, że Tessa weszła do swego mieszkania. Młoda pani nie była jeszcze zupełnie ubrana, co oznaczało, że prawdopodobnie przez pewien czas z pokoju nie wyjdzie. Pani Brooks weszła więc cichutko po schodach i stanęła pod drzwiami salonu łączącego się bezpośrednio z innym pokojem, służącym za sypialnię. Całe pierwsze piętro, gdzie mieściły się najlepsze pokoje, było wynajęte i opłacone tygodniowo przez państwa d'Urberville. W sypialni, położonej w głębi, panowała cisza, lecz z salonu dochodziły jakieś nieartykułowane dźwięki. Z początku rozróżniała tylko jeden ton, głuchy i żałosny jęk, jak gdyby tam jęczała potępiona dusza przywiązana do koła na wzór Iksjona. – O-o-o! Chwila ciszy, głębokie westchnienie, a potem znów: – O-o-o! Gospodyni zajrzała przez dziurkę od klucza. Mogła stąd ogarnąć wzrokiem tylko niewielką przestrzeń pokoju, lecz dojrzała róg stołu nakrytego do śniadania i stojące obok

krzesło. Tessa klęczała z twarzą nachyloną nad krzesłem, trzymając się obiema rękami za głowę; za nią na posadzce rozpostarły się poły szlafroka i brzeg haftowanej nocnej koszuli, a nagie stopy, z których zsunęły się pantofle, spoczywały na dywanie. To z jej warg zrywał się ten jęk niewypowiedzianej rozpaczy. Po chwili z sąsiedniego pokoju męski głos zapytał: – Co się stało? Nie odpowiedziała mu. Szeptała dalej żałosnym tonem coś, co było raczej monologiem niż odpowiedzią, raczej jakąś pieśnią żałobną niż monologiem. Pani Brooks mogła pochwycić tylko strzępy zdań: – A więc mąż, mój najdroższy mąż powrócił do mnie... A ja nic o tym nie wiedziałam!... A tyś użył tyle okrutnych perswazji... nie przestawałeś we mnie wmawiać... nigdy nie przestawałeś!... Złamałeś moją wolę przedstawiając mi nędzę mojej matki, moich małych sióstr i braci... Twierdziłeś z uporem, że mój mąż nigdy do mnie nie wróci... nigdy!... Kusiłeś mnie mówiąc, że jestem głupia spodziewając się jego powrotu!... Wreszcie uwierzyłam ci, ustąpiłam twym namowom... A tymczasem on wrócił!... Wrócił, lecz odszedł... Odszedł po raz drugi i teraz straciłam go już na zawsze!... I nie będzie mnie już nic a nic kochał... będzie mnie tylko nienawidził! O, tak, tak, straciłam go znów i jeszcze raz przez ciebie... – Miotając głową nad krzesłem obróciła twarz w stronę drzwi i pani Brooks dojrzała malujący się na niej wyraz rozpaczy. Wargi przygryzione zębami, krwawiły, a długie mokre rzęsy zamkniętych oczu przyklejały się do policzków. Tessa jęczała dalej: – A on umiera, wygląda, jak gdyby miał umrzeć!.. Mój grzech zabije jego, nie mnie!... Ach, podarłeś moje życie na strzępy... Zrobiłeś ze mnie taką, jaką jestem teraz, a tak cię błagałam, zaklinałam na wszystko, byś tego znów nie czynił... Mój jedyny, mój prawdziwy mąż nie będzie nigdy, nigdy... O, Boże, to ponad moje siły!... Nie mogę... Mężczyzna z sąsiedniego pokoju powiedział kilka ostrych słów, po czym rozległ się szelest sukien. Tessa zerwała się z klęczek. Pani Brooks myśląc, że wybiegnie przez drzwi, pośpiesznie zeszła na dół. Nie potrzebowała tego robić, gdyż drzwi salonu nie otworzyły się. Mimo to uważając, że niebezpiecznie jest stać dłużej na schodach, wróciła do swego saloniku. Poprzez sufit nie mogła nic usłyszeć, mimo że nadstawiała uszu, po czym przeszła do kuchni, gdzie skończyła przerwane śniadanie. Powróciwszy do frontowego pokoju na parterze zajęła się szyciem i czekała na dzwonek, by sprzątnąć na górze po śniadaniu, co

zamierzała zrobić sama, chcąc się dowiedzieć, co tam zaszło. Siedząc tak słyszała nad głową słabe skrzypienie posadzki, jak gdyby na górze ktoś chodził, potem dał się słyszeć szelest sukien o poręcz schodów, otwarcie i zamknięcie drzwi frontowych i postać Tessy mignęła przy furtce i wyszła na ulicę. Była ubrana w elegancki kostium spacerowy, w którym tu przyjechała, odpowiedni dla eleganckiej młodej kobiety, tylko na kapeluszu z czarnymi piórami zawiązała woalkę. Pani Brooks nie słyszała, by przy drzwiach jej lokatorzy zamienili ze sobą słowa chwilowego czy ostatecznego pożegnania; może posprzeczali się, a może pan d'Urberville na nowo zasnął, gdyż nie lubił rannego wstawania. Przeszła do pokoju w głębi, służącego jej za sypialnię, i znów zajęła się szyciem. Lokatorka długo nie wracała, a jej mąż jakoś nie dzwonił. Pani Brooks zaczęła się zastanawiać nad tym opóźnieniem i snuć domysły, jakie pokrewieństwo mogło łączyć tę parę z ich tak rannym gościem. Zamyślona oparła się na krześle. Wtem oczy jej padły przypadkowo na sufit i na jego białej powierzchni dojrzała plamkę, której dotychczas tam nie było. Gdy ją po raz pierwszy spostrzegła, była nie większa od opłatka do pieczętowania listów, lecz wkrótce powiększyła się do wielkości dłoni i wtedy pani Brooks zauważyła, że plama ta jest czerwona. Podłużny biały sufit ze szkarłatnym znakiem w środku wyglądał jak olbrzymi as kierowy. Tknęło ją dziwne przeczucie. Weszła na stół i dotknęła plamy na suficie. Była ona wilgotna i pani Brooks wydało się, że to krew. Zszedłszy ze stołu pobiegła na górę zamierzając wejść przez salon do sypialni, lecz choć stała się już kobietą bez nerwów, nie mogła się zdobyć na naciśnięcie klamki. Zaczęła nasłuchiwać. Śmiertelna cisza przerywana tylko przez regularny dźwięk. Kap, kap, kap... Zbiegła ze schodów, otworzyła drzwi frontowe i wypadła na ulicę. Właśnie obok domu przechodził znajomy robotnik pracujący w sąsiedniej willi; poprosiła go, by wszedł i udał się z nią na górę, gdyż obawia się, że coś złego stało się jednemu z jej lokatorów. Robotnik zgodził się i wszedł z nią na schody. Otworzyła drzwi do salonu, cofnęła się, by go przepuścić, i weszła za nim. Pokój był pusty, obfite śniadanie złożone z kawy, jaj i szynki stało na stole nie tknięte, tak jak je tu przyniosła. Brakowało tylko noża. Poprosiła towarzyszącego jej robotnika, by wszedł do sąsiedniego pokoju.

Otworzył drzwi, postąpił kilka kroków i natychmiast zawrócił z twarzą zesztywniałą z przerażenia. – Wielki Boże – szepnął – ten pan leży w łóżku martwy! Zdaje mi się, że został przebity nożem, mnóstwo krwi wyciekło na podłogę. Wkrótce wszczęto alarm i dom przed chwilą tak spokojny rozbrzmiewał stąpaniem licznych kroków; wezwano lekarza. Rana była niewielka, lecz ostrze noża dosięgło serca ofiary. Leżał na wznak, martwy, blady, nieruchomy, jak gdyby po otrzymaniu ciosu nie zdążył się już poruszyć. Nie minął kwadrans, gdy wiadomość, że jeden z przyjezdnych gości został w łóżku zasztyletowany, rozniosła się po ulicach i willach całego modnego uzdrowiska.

Rozdział 57 Tymczasem Angel Clare powrócił machinalnie tą samą drogą, jaką tu przybył, wszedł do hotelu i zasiadłszy przy śniadaniu, zapatrzył się w próżnię. Jadł i pił nie zdając sobie z tego sprawy, po czym nagle zażądał rachunku; po zapłaceniu wziął małą torbę podróżną, jedyny bagaż, jaki zabrał z domu, i wyszedł. W tej samej chwili wręczono mu depeszę od matki; w kilku słowach donosiła, że z radością otrzymali jego adres i że brat jego Cuthbert oświadczył się Mercy Chant i został przez nią przyjęty. Clare zmiął depeszę i poszedł w kierunku stacji kolejowej; dotarłszy tam dowiedział się, że żaden pociąg stąd nie wyruszy wcześniej niż za godzinę lub jeszcze później. Usiadł więc, by zaczekać, lecz po upływie kwadransa poczuł, że nie jest w stanie czekać dłużej. Z sercem złamanym i odrętwiałym nie miał się do czego śpieszyć, pragnął jednak jak najprędzej opuścić miasto, gdzie tyle wycierpiał, poszedł więc w kierunku najbliższej stacji, by stamtąd wyruszyć dalej koleją. Droga biegła przez otwartą przestrzeń i niedaleko schodziła w dolinę, którą mógł objąć wzrokiem od brzegu do brzegu. Przebył już większą część tej kotliny i zaczął się wspinać na zachodnie wzgórze, gdzie zatrzymawszy się dla nabrania tchu, mimo woli obejrzał się wstecz. Nie potrafiłby powiedzieć, dlaczego to uczynił, lecz coś go do tego zniewoliło. Długa wstęga białego gościńca w głębi zwężała się i gdy tak patrzył, w oddali ukazał się jakiś ruchomy punkt. Była to biegnąca ludzka postać. Clare czekał, mając niejasne poczucie, że ten ktoś stara się go dogonić. Postać schodząca po pochyłości była kobietą, lecz Angel tak dalece nie przypuszczał, by to mogła być jego żona, że nawet gdy się zbliżyła, nie poznał jej w tym zupełnie zmienionym ubraniu. Dopiero gdy stanęła przy nim, uwierzył, że to Tessa. – Dojrzałam cię... w chwili gdy wychodziłeś ze stacji... Gdy tam właśnie dobiegłam... i goniłam cię przez całą drogę! Była tak blada, zdyszana i drżąca, że nie zadając jej żadnych pytań chwycił ją za rękę i objąwszy ramieniem poprowadził dalej. Chcąc uniknąć możliwych spotkań z

kimkolwiek skręcił z gościńca i poszedł ścieżką między jodłami. Gdy weszli już głębiej pod szumiące gałęzie, stanął i spojrzał na nią pytająco. – Angelu – rzekła jakby w odpowiedzi na to nieme pytanie – czy wiesz, dlaczego pobiegłam za tobą? Po to, by ci powiedzieć, że go zabiłam. – Gdy to mówiła, blady, żałosny uśmiech zaigrał na jej twarzy. – Co? – krzyknął sądząc po jej dziwnym zachowaniu, że Tessa bredzi w gorączce. – Tak, sama nie wiem, jak to zrobiłam – mówiła dalej. – Wiem tylko, że musiałam to zrobić ze względu na ciebie i na mnie samą. Już dawno temu, kiedy uderzyłam go rękawicą w usta, bałam się, że to kiedyś zrobię za sidła, jakie na mnie zastawił w mej wczesnej, naiwnej młodości, i za krzywdę, którą przeze mnie wyrządził tobie. Stanął między nami dwojgiem i zniszczył nasze życie; ale teraz nie będzie już mógł nam szkodzić. Nigdy go nie kochałam, Angelu, tak jak kochałam ciebie. Wiesz o tym, prawda? Wierzysz mi? Nie wracałeś do mnie i ja musiałam wrócić do niego. Dlaczego wyjechałeś? Dlaczego, mimo żem cię tak bardzo kochała? Nie mogę zrozumieć, czemuś to zrobił! Lecz nie potępiam cię za to; tylko, Angelu, czy przebaczysz mi mój grzech wobec ciebie, teraz, kiedym go zabiła? Biegnąc tutaj byłam pewna, że mi przebaczysz, skoro to uczyniłam. Jak błyskawica olśniła mnie myśl, że tylko w ten sposób będę cię mogła odzyskać. Nie mogłam już dłużej znieść myśli, żem cię straciła, nie możesz sobie wyobrazić, czym była dla mnie utrata twojej miłości! Powiedz mi, najdroższy, najdroższy mężu, powiedz, że znów mnie kochasz, teraz, kiedym go już zabiła. – Kocham cię, Tesso. Cała moja miłość odżyła na nowo – powiedział tuląc ją gorączkowo w ramionach. – Ale jak to mam rozumieć, żeś go zabiła? – Po prostu zabiłam go – szepnęła jak we śnie. – Jak to, naprawdę? Więc on nie żyje? – Tak. Usłyszał mój płacz po twym odejściu i zaczął ze mnie gorzko szydzić, wyraził się o tobie w sposób obraźliwy i wtedy zabiłam go. Nie mogłam tego znieść. Już dawniej nieraz dokuczał mi szydząc z ciebie. Potem ubrałam się i wybiegłam, żeby cię odszukać. Stopniowo skłonny był uwierzyć, że tylko usiłowała zrobić to, o czym mówiła jak o fakcie dokonanym, i ogarnęła go zgroza połączona ze zdumieniem wobec siły jej miłości dla niego, dziwnej miłości, która widocznie tłumiła w niej wszelkie poczucie moralne. Niezdolna do zrozumienia całej wagi tego, co uczyniła, zdawała się wreszcie zadowolona;

patrzył, jak przytulona do jego ramienia, płakała ze szczęścia, i zadawał sobie pytanie, jaka ciemna siła ukryta w krwi d'Urberville'ów doprowadziła ją do takiej aberracji – o ile to była aberracja. Przyszło mu nagle na myśl, że rodzinna tradycja o zabójstwie i o karocy d'Urberville'ów mogła była powstać dlatego, że w rodzinie tej zdarzały się wypadki zabójstwa. O ile w tym zmieszaniu i podnieceniu mógł zdobyć się na jakie takie rozumowanie, przypuszczał, że w przypływie rozpaczy, o której mówiła, straciła wszelką równowagę umysłu i pogrążyła się w tej otchłani. Jeżeli to prawda – byłoby to straszne, jeżeli chwilowa halucynacja – niezmiernie smutne. Tak czy inaczej, była jego opuszczoną żoną, kochającą go namiętnie; tuliła się do niego z niezachwianą wiarą, że znajdzie w nim opiekuna. Widział, iż była najzupełniej przekonana, że inaczej być nie może. Głęboka tkliwość wzięła wreszcie górę nad wszystkimi innymi jego uczuciami. Zbielałymi ustami całował ją bez końca i trzymając dłoń jej w swojej powiedział: – Nie opuszczę cię! Osłonię cię wszelkimi sposobami, jakie leżą w mojej mocy, moje kochanie najdroższe, bez względu na to, czyś to zrobiła, czy nie! Szli dalej pod drzewami, a Tessa co chwila odwracała głowę, by na niego spojrzeć. Mimo że zbrzydł i wychudł, nie dostrzegała w jego powierzchowności najmniejszej wady. Dla niej był, jak dawniej, skończoną doskonałością, tak pod względem fizycznym, jak umysłowym. Widziała w nim nadal Antinousa, nawet Apolla. W jej kochających oczach ta wynędzniała twarz była piękna jak poranek, nie mniej piękna niż wtedy, gdy go po raz pierwszy ujrzała, bo czyż nie była to twarz jedynego człowieka na ziemi, który kochał ją czystą miłością i wierzył w jej czystość? Wiedziony instynktownym lękiem, nie kierował się już, jak pierwotnie zamierzał, ku najbliższej stacji położonej obok miasta, lecz zagłębiał się dalej w jodłowy las ciągnący się tu przez całe mile. Objąwszy się ramionami stąpali po suchej podściółce jodłowych igieł, pogrążeni w niejasnym, upajającym przeświadczeniu, że wreszcie znaleźli się razem i że nikt nie stoi między nimi. O zmarłym przestali myśleć. W ten sposób przeszli kilka mil, wreszcie Tessa rozejrzała się dokoła i zapytała nieśmiało: – Czy idziemy do jakiegoś określonego celu? – Nie wiem, najdroższa. Dlaczego o to pytasz? – Sama nie wiem.

– Pójdziemy jeszcze kilka mil dalej, a gdy zapadnie wieczór, może znajdziemy nocleg w jakim odosobnionym domku. Czy możesz iść dalej, Tessy? – O tak, gdy mnie otoczysz ramieniem, będę szła i szła bez końca. W gruncie rzeczy było to może najlepsze wyjście. Toteż przyśpieszyli kroku, unikając większych dróg i trzymając się wąskich ścieżek biegnących mniej lub więcej dokładnie w kierunku północnym. Przez cały dzień jednak w ruchach ich było coś niezdecydowanego. Żadne z nich nie zdawało się brać pod uwagę możliwości ucieczki, przebrania się lub długiego ukrywania. Wszystkie ich plany ograniczały się do chwili obecnej i były nieprzezorne jak plany dwojga dzieci. Około południa zbliżyli się do przydrożnej oberży i Tessa chciała z nim razem wejść, by kupić coś do zjedzenia; lecz Angel namówił ją, by została wśród zarośli tego na pół leśnego na pół bagnistego zakątka i zaczekała tam na niego. Tessa była ubrana według ostatniej mody, nawet fason parasolki z rączką ze słoniowej kości był nieznany w tej głuszy, do której przywędrowali; wszystko to mogło zwrócić w oberży uwagę. Niebawem Angel powrócił niosąc dwie butelki wina oraz tyle żywności, że można by nią obdzielić pół tuzina osób. Mogło im to wystarczyć na dzień, a gdyby zaszło coś nieprzewidzianego, nawet na dłużej. Usiedli na suchych gałęziach i wspólnie się posilili. Między pierwszą i drugą godziną po południu zapakowali resztki i wyruszyli dalej. – Czuję się dość silna, żeby iść nie wiem jak daleko – rzekła Tessa. – Zdaje mi się – zauważył Clare – że zrobimy najlepiej kierując się w głąb kraju, gdzie będziemy mogli ukryć się przez pewien czas i gdzie nie będą nas tak szukali jak na wybrzeżu. Później, kiedy już o nas zapomną, będziemy mogli udać się do któregoś z portów. Za całą odpowiedź przytuliła się do niego mocniej i poszli dalej. Mimo że był to “angielski maj", było ciepło i jasno, a po południu niemal gorąco. Ścieżka zaprowadziła ich w samą głąb New Forest, a pod wieczór na zakręcie drogi spostrzegli strumyk i mostek, przy którym znajdowała się duża deska z białym napisem: “Umeblowana willa do wynajęcia na korzystnych warunkach", dalej następowały szczegóły i prośba o zwrócenie się po bliższe wskazówki do agentów londyńskich. Minąwszy bramę ujrzeli duży dom o regularnych liniach i dużych pokojach.

– Znam ten dom – rzekł Clare. – To Bramshurst Court. Widzisz, że dom jest zamknięty i podjazd porósł już trawą. – Kilka okien jest otwartych – zauważyła Tessa. – Chyba tylko po to, by przewietrzyć pokoje. – Tyle tu pustych pokoi, a my nie mamy dachu nad głową! – Musisz być bardzo zmęczona, Tessy – rzekł Angel. – Niedługo zatrzymamy się. – I ucałowawszy jej smutne usta pociągnął ją dalej. On również czuł się zmęczony, gdyż uszli już nie mniej niż dwanaście do piętnastu mil i trzeba było pomyśleć o odpoczynku. Spoglądali z daleka na pojedyncze odosobnione domki i małe oberże i mieli ochotę wejść do nich, lecz zabrakło im odwagi i poszli dalej. Wreszcie, potykając się już ze zmęczenia, zatrzymali się. – Czy nie moglibyśmy przespać się pod drzewami? – zapytała Tessa. Angel uważał, że na nocleg na powietrzu pora jest jeszcze za wczesna. – Myślę o tym pustym domu, który minęliśmy – rzekł. – Wracajmy tam. Zawrócili, ale upłynęło pół godziny, zanim stanęli przed bramą. Wtedy Angel poprosił, by tu na niego zaczekała, gdy on pójdzie, by się dowiedzieć, czy ktoś jest w domu. Tessa usiadła w krzakach przed bramą, a Clare poszedł chyłkiem w stronę domu. Nieobecność jego trwała dość długo, a gdy powrócił, zastał Tessę miotaną straszliwym niepokojem nie o siebie, lecz o niego. Clare dowiedział się od jakiegoś chłopca, że domem opiekuje się kobieta, która przychodzi tu z pobliskiej wioski tylko w pogodne dni, żeby pootwierać i pozamykać okna. Przyjdzie i dziś, by je zamknąć o zachodzie słońca. – A teraz możemy tam wejść przez jedno z parterowych okien i odpocząć – powiedział. Prowadzona przez niego, z trudem podeszła do głównej fasady domu; zamknięte okiennice, niby spuszczone powieki, uniemożliwiały wszelką obserwację od zewnątrz. Przy drzwiach frontowych jedno z okien było uchylone, Clare wszedł przez nie do środka i wciągnął za sobą Tessę. Z wyjątkiem hallu wszystkie pokoje pogrążone były w ciemności; weszli po schodach na górę. Tutaj również okiennice były szczelnie zamknięte, a wentylacja, przynajmniej tego dnia, odbywała się w ten sposób, że w hallu otwarto jedno okno, a na piętrze drugie. Clare otworzył drzwi jakiegoś dużego pokoju, wszedł po omacku i otworzył

okiennicę na szerokość dwóch lub trzech cali. Do pokoju wpadła smuga oślepiającego światła słonecznego ukazując stare, niemodne umeblowanie, czerwone, adamaszkowe firanki i ogromne, wsparte na czterech kolumnach łoże, którego wezgłowie było ozdobione rzeźbionymi biegnącymi postaciami, przedstawiającymi widocznie wyścig Atalanty. – Odpocznij wreszcie! – rzekł stawiając na podłodze torbę podróżną i paczkę z żywnością. Siedzieli w zupełnej ciszy aż do chwili nadejścia kobiety, która miała pozamykać okna. Przez ostrożność siedzieli w kompletnej ciemności, zamknąwszy okiennicę tak jak przedtem, gdyż obawiali się, że kobieta może przypadkowo zajrzeć do ich pokoju. Między szóstą a siódmą przyszła, lecz w skrzydle, gdzie się znajdowali, wcale się nie pokazała. Słyszeli, jak zamykała okna i drzwi i jak odeszła. Wtedy Clare znów odemknął okiennicę, by wpuścić do pokoju promień światła. Pożywili się trochę i stopniowo pogrążali się w mroku nocy, dla rozproszenia którego nie mieli świecy.

Rozdział 58 Noc była dziwnie cicha i uroczysta. O świcie opowiedziała mu szeptem całą historię o tym, jak szedł we śnie trzymając ją w ramionach, jak z narażeniem życia obojga przeprawił się przez rzekę Froom i ułożył ją w kamiennej trumnie w ruinach opactwa. Angel teraz dopiero się o tym dowiedział. – Dlaczego nie opowiedziałaś mi tego zaraz nazajutrz? – zapytał. – Byłoby to nam może oszczędziło wielu nieporozumień i nieszczęść. – Nie myśl o tym, co już minęło! – zawołała. – Ja również nie chcę myśleć o niczym prócz dnia dzisiejszego. Bo po co? Kto wie, co może nam przynieść jutro! Ale jutro nie przyniosło im nic złego. Ranek był mokry i mglisty. Angel wiedząc, że sprzątaczka otwiera okna tylko w dni pogodne, odważył się opuścić pokój i rozejrzeć się po domu, zostawiając w łóżku uśpioną Tessę. Nie znalazł nigdzie żywności, tylko trochę wody. Korzystając z mgły wyszedł z domu i udał się do oddalonego o milę sklepiku, skąd przyniósł herbatę, chleb, masło oraz mały kociołek i spirytusową maszynkę, by mieć ogień bez dymu. Jego powrót obudził Tessę, po czym zjedli razem śniadanie. Nie mieli chęci ruszać dalej; tak minął dzień, następna noc i znów dzień, i znów noc. Wreszcie ani się spostrzegli, jak minęło pięć dni w absolutnym odosobnieniu, a spokoju ich nie mącił żaden ruch ani widok istoty ludzkiej. Jedynymi zdarzeniami były zmiany pogody, jedynym towarzystwem ptactwo z New Forest. Niby za milczącą zgodą raz tylko wspomnieli o wypadkach, jakie zaszły po ich ślubie. Cały ten posępny okres jak gdyby pogrążył się w otchłani niebytu; przedślubny i obecny okres zamknęły się nad nim tak, że znikł, jak gdyby nigdy nie istniał. Ilekroć Angel wspomniał, że powinni już opuścić to schronienie i wyruszyć dalej w kierunku Southampton lub Londynu, tylekroć Tessa okazywała dziwną po temu niechęć. – Po cóż mielibyśmy kłaść kres wszystkiemu, co słodkie i pełne uroku? – mówiła błagalnie. – Co ma się stać, i tak się stanie – i patrząc przez szczelinę uchylonego okna dodała: – Tam na zewnątrz jest tylko ból i troska, tutaj – tylko szczęście. Angel również wyjrzał przez szczelinę. Istotnie, tutaj wszystko było uczuciem, jednością, wzajemnym przebaczeniem, tam czyhał nieubłagany los.

– A jeszcze – mówiła przytulając twarz do jego policzka – obawiam się, że niedługo będziesz tak myślał o mnie, jak myślisz teraz. Nie chciałabym doczekać tej zmiany. Za nic nie chciałabym! Kiedy przyjdzie czas, że mógłbyś mną pogardzać, wolałabym wtedy nie żyć, by się o tym nigdy nie dowiedzieć. – Nie mógłbym nigdy tobą pogardzać. – I ja tak sądzę. Lecz gdy zastanawiam się nad moim życiem, nie mogę sobie wyobrazić, jak wcześniej czy później można nie mieć dla mnie pogardy... Ogarnęło mnie jakieś złe szaleństwo. A jednak dawniej nie byłabym zdolna skrzywdzić nawet muchy czy robaczka, a widok ptaka zamkniętego w klatce wyciskał mi z oczu łzy. Pozostali jeszcze jeden dzień. W nocy chmurne niebo rozjaśniło się i staruszka, której powierzono pieczę nad domem, obudziła się wcześnie. Wspaniały wschód słońca zrodził w niej niezwykłą energię; postanowiła udać się natychmiast do dworu i korzystając z pięknego dnia gruntownie dom wywietrzyć. Tak też zrobiła: otworzywszy przed szóstą rano pokoje, poszła na górę do pokojów sypialnych i już, już miała nacisnąć klamkę do pokoju, w którym oboje spali. Wtem wydało jej się, że w pokoju tym ktoś oddycha. Była stara i na nogach miała miękkie pantofle, dzięki czemu poruszała się prawie bezszelestnie, i już zamierzała uciekać, gdy przyszło jej na myśl, że słuch mógł ją mylić, zawróciła więc z powrotem i delikatnie poruszyła klamką. Zamek był zepsuty, ale wewnątrz pod drzwiami postawiono jakiś mebel, co nie pozwoliło otworzyć ich szerzej niż na parę cali. Strumień porannego światła padał przez szczelinę w okiennicy na twarze kochanków pogrążonych w głębokim śnie, a rozchylone wargi Tessy spoczywały niby na pół rozkwitły kwiat tuż przy jego policzku. Niewinny obraz tej pary kochanków, zarzucona na krześle elegancka suknia Tessy, jedwabne pończochy, wytworna parasolka i reszta ubrania, w którym przyszła, gdyż innego nie miała – wszystko to zrobiło na staruszce takie wrażenie, że początkowe oburzenie na bezczelność trampów i włóczęgów ustąpiło miejsca romantycznemu wzruszeniu wobec tego domniemanego wytwornego porwania. Zamknęła drzwi i odeszła równie cicho, jak przyszła, by jak najprędzej pobiec do sąsiadek i podzielić się z nimi tym dziwnym odkryciem. Nie minęła minuta po jej odejściu, gdy obudzili się. Najpierw Tessa, a w chwilę potem Clare. Obojgu zdawało się, że coś przerwało im sen, lecz co, na to nie umieliby odpowiedzieć. Zrodzone w nich uczucie niepokoju stawało się coraz silniejsze. Ubrawszy się Angel przez szparę w okiennicy przyjrzał się uważnie trawnikowi przed domem.

– Uważam, że powinniśmy natychmiast stąd odejść – powiedział. – Jest piękna pogoda i nie mogę się oprzeć wrażeniu, że ktoś znajduje się w domu. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że sprzątaczka dziś przyjdzie. Tessa biernie się zgodziła i doprowadziwszy pokój do porządku zabrali swoje rzeczy i cicho odeszli. Gdy już weszli w las, Tessa odwróciła się, by ostatnim spojrzeniem ogarnąć dom. – Żegnaj, szczęśliwy domu! – powiedziała cicho. – Moje życie może być kwestią jeszcze tylko kilku tygodni. Dlaczego nie mielibyśmy tu pozostać dłużej? – Nie mów tak, Tessy! Wkrótce opuścimy już to hrabstwo. Będziemy się trzymali tego samego kierunku, w jakim zaczęliśmy iść, to jest wprost na północ. Nikomu nie przyjdzie na myśl, żeby nas tam szukać. Będą nas szukali w portach hrabstwa Wessex, jeśli do tego w ogóle dojdzie. A gdy już znajdziemy się na północy, dostaniemy się do jakiegoś portu i stamtąd wyruszymy dalej. Przekonawszy ją w ten sposób Clare trzymał się nadal swego planu i oboje podążali wprost na północ. Dłuższy odpoczynek we dworze dodał im sił do dalszej wędrówki i w połowie dnia zbliżyli się do najeżonego dzwonnicami miasta Melchester leżącego bezpośrednio na ich drodze. Angel postanowił, że po południu Tessa powinna odpocząć pod kępą drzew, a później pod osłoną nocy oboje wyruszą w dalszą drogę. O zmierzchu Clare jak zwykle kupił trochę żywności, po czym rozpoczęła się ich nocna wędrówka. Koło ósmej wieczorem przekroczyli granicę między Górnym i Środkowym Wessex. Piesze wędrówki poprzez pola nie były dla Tessy nowością, toteż odnalazła swą dawną ruchliwość. Musieli przejść przez leżące przed nimi starożytne miasto Melchester, by dostać się na most rozpięty nad dużą rzeką przecinającą im drogę. Około północy przeszli przez puste ulice oświetlone gdzieniegdzie nielicznymi latarniami; szli starając się nie stąpać po bruku, na którym kroki ich odbijały się głośnym echem. Minęli wdzięczną sylwetkę katedry, rysującą się niewyraźnie po ich lewej ręce, lecz nie zwrócili na nią uwagi. Znalazłszy się za miastem weszli na bity gościniec, który o kilka mil dalej przecinał otwartą równinę. Aczkolwiek niebo było pokryte gęstymi chmurami, rozproszone światło księżyca, wyłaniające się chwilami spoza chmur, pozwoliło im dotychczas orientować się wśród ciemności. Ale teraz księżyc zaszedł, chmury zdawały się zwisać tuż nad głowami i zrobiło

się ciemno jak w piwnicy. Nie zbaczali jednak z właściwej drogi, starając się o ile możności nie schodzić z trawy, która tłumiła odgłos ich kroków; przychodziło im to z łatwością, gdyż przy drodze nie było ani żywopłotów, ani żadnego ogrodzenia. Dokoła ciągnęła się tylko otwarta, ciemna pustka, po której hulał ostry wiatr. Idąc tak po omacku posunęli się o dwie lub trzy mile naprzód, gdy nagle Angel doznał wrażenia, że przed nimi wyrosła jakaś wysoka ściana wznosząca się bezpośrednio z ziemi porosłej trawą. Oboje omal na nią nie wpadli. – Cóż to za potworne miejsce?– zapytał. – Tu coś brzęczy – rzekła Tessa – posłuchaj! Nadstawił ucha. Wicher hulając w tej budowli wydawał jakiś żałosny ton, podobny do dźwięku olbrzymiej jednostrunnej harfy. Nie słysząc żadnego innego odgłosu Angel wyciągnął rękę i postąpiwszy kilka kroków naprzód, przesunął dłonią po pionowej powierzchni ściany utworzonej z jednolitego, twardego kamienia, bez żadnych spojeń ani gzymsów. Posuwając palce w górę przekonał się, że dotyka olbrzymiego czworobocznego słupa; wyciągnąwszy lewe ramię dalej, poczuł pod ręką inny podobny kształt. W górze, na nieokreślonej wysokości, coś jeszcze bardziej zaciemniało i tak już ciemne niebo; owo coś miało kształt ogromnego architrawu łączącego poziomo dwa słupy. Oboje ostrożnie posunęli się naprzód, a odgłos ich kroków odbijał się głuchym echem o gładkie ściany, najwidoczniej pozbawione zupełnie drzwi i dachu. Tessa, przerażona, z trudem chwytała powietrze, Angel zaś, zaskoczony tym wszystkim, szepnął: – Co to może być? Macając wyciągniętymi rękami po obu stronach, natrafili na jeszcze jeden słup, wielki jak wieża, kwadratowy i nieustępliwy podobnie jak pierwszy; za nim na jeszcze inny i znów inny. Całe to miejsce złożone było z samych drzwi i słupów, a niektóre z tych ostatnich połączone były u góry architrawami. – Prawdziwa świątynia wiatrów! – zauważył Clare. Następny słup był odosobniony, inne tworzyły trylitony, niektóre leżały na ziemi, tworząc jakby groblę, na których zmieściłby się powóz. Wkrótce stało się widoczne, że był to las monolitów zgrupowanych na trawiastym podłożu równiny. Kochankowie posuwali się coraz dalej w tym nocnym pawilonie, wreszcie znaleźli się w samym jego środku. – To Stonehenge – powiedział Clare. – Świątynia pogańska?

– Tak. Starsza niż całe stulecia, starsza niż ród d'Urberville'ów! I cóż teraz zrobimy, kochanie? Może znajdziemy schronienie nieco dalej? Ale tym razem Tessa, naprawdę zmęczona, rzuciła się na kamienną, podłużną płytę, leżącą tuż obok i zasłoniętą od wiatru przez kamienny słup. Dzięki działaniu słońca w dniu poprzednim kamień był przyjemnie ciepły i suchy w przeciwieństwie do zimnej, zroszonej trawy, która zmoczyła suknię i obuwie Tessy. – Nie pójdę już dalej, Angelu – rzekła wyciągając dłoń, by go ująć za rękę. – Czy nie moglibyśmy tu pozostać? – Obawiam się, że nie. To miejsce jest widoczne z bardzo daleka, choć w tej chwili tak się nie wydaje, – Jakiś krewny mojej matki był w tych stronach pasterzem, teraz to sobie przypominam. W Talbothays nazywałeś mnie często poganką, więc teraz znajduję się jak gdyby w domu. Angel ukląkł przy wyciągniętej na kamieniu postaci i przyłożył wargi do jej ust. – Jesteś śpiąca, kochanie? Wyglądasz, jak gdybyś leżała na ołtarzu. – Jest mi tu bardzo dobrze – szepnęła. – Tak tu jakoś ustronnie i uroczyście... Po moim wielkim szczęściu tylko to niebo nade mną... Zdaje mi się, że na świecie nie ma innych ludzi prócz nas dwojga... I nie pragnęłabym, by ktokolwiek istniał z wyjątkiem LizyLu. Clare pomyślał, że zanim się nieco rozjaśni, Tessa będzie mogła tu trochę odpocząć, więc nakrył ją swoim płaszczem i sam usiadł przy niej. – Angelu, czy jeżeli się coś ze mną stanie, zrobisz to dla mnie i zaopiekujesz się Lizą-Lu? – zapytała, gdy przez dłuższą chwilę przysłuchiwali się tylko zawodzeniu wiatru. – Tak, przyrzekam ci to. – To taka dobra, prosta, czysta dziewczyna! Słuchaj, Angelu... Jeżeli mnie stracisz, co nastąpi niebawem, chciałabym, żebyś się z nią ożenił. O, gdybyś się zgodził! – Jeżeli ciebie stracę, to stracę wszystko! Zresztą Liza-Lu jest moją szwagierką. – To nic, kochanie. Koło Marlott często zdarzają się małżeństwa ze szwagierkami... Liza-Lu jest taka słodka i łagodna i zapowiada się na taką piękną dziewczynę! Gdy będę już duchem, chętnie się tobą z nią podzielę. Będziesz ją uczył i wychowywał dla siebie samego, Angelu. Ona ma w sobie tylko moje zalety, a żadnej mojej

wady. Jeżeli ona zostanie twoją żoną, to będzie mi się zdawało, że śmierć nas nie rozłączyła... No, powiedziałam już, co miałam na sercu, i więcej do tego nie powrócę. Tessa umilkła, a Clare głęboko się zamyślił. Na niebie, w jego najdalszej północno-wschodniej części, dostrzegł między kamiennymi słupami poprzeczną smugę światła. Jednostajna, wklęsła masa czarnych chmur podniosła się w górę jak pokrywa garnka, pozwalając, by tą szczeliną na krawędzi ziemi wśliznęło się światło nowego dnia, a na jego tle zaczęły się rysować ciemne kontury wspaniałych monolitów i trylitonów. – Czy tutaj składano ofiary Bogu? – zapytała Tessa. – Nie – odrzekł. – Więc komu? – Chyba raczej słońcu. Ten wysoki pojedynczy kamień leży na wprost słońca, które niebawem się za nim ukaże. – Coś mi się przypomniało, kochanie – rzekła Tessa. – Czy pamiętasz, że zanim pobraliśmy się, nigdy nie sprzeciwiałeś się żadnym moim wierzeniom? Mimo to znałam twoje poglądy i moje myśli zgadzały się najzupełniej z twoimi... Nie umiałabym ich uzasadnić, ale po prostu myślałam tak dlatego, że ty tak myślałeś. A teraz, Angelu, powiedz mi, czy po śmierci spotkamy się jeszcze? Chciałabym to wiedzieć. Nie chcąc odpowiadać teraz na to pytanie ucałował ją. – O Angelu, czyżby to miało oznaczać, że w to nie wierzysz? – zawołała powstrzymując łkanie. – A ja tak bardzo, tak bardzo chciałabym cię jeszcze widzieć! Jak to? Nawet my dwoje, którzy tak gorąco się kochamy?... Podobnie jak ktoś inny, większy od niego, Angel w tej krytycznej chwili nie odpowiedział na to krytyczne pytanie. I znów zapadło milczenie. Po kilku chwilach oddech jej stał się bardziej równomierny, uścisk dłoni rozluźnił się i Tessa zasnęła. W bladej, srebrzystej smudze światła, przecinającej wschodnią część widnokręgu, nawet oddalone połacie wielkiej równiny wydawały się ciemne i bliskie; cały ten olbrzymi krajobraz dyszał powściągliwością, milczeniem i wahaniem, jakie zwykle cechują chwile przed narodzeniem się dnia. Wschodnie słupy wraz z architrawami rysowały się czarno na tle nieba, dalej wznosił się wielki płomieniokształtny Kamień Słońca, a między nimi, w połowie drogi – Kamień Ofiarny. W tej chwili nocny wietrzyk ucichł, a małe, drżące kałuże w wydrążeniach kamieni przestały falować. Jednocześnie na wschodzie, na samym skraju widnokręgu, coś się poruszyło – zaledwie jakiś drobny punkcik. Była to głowa człowieka

zbliżającego się od strony kotlinki leżącej za Kamieniem Słońca. Clare zaczął żałować, że nie wyruszył stąd wcześniej, lecz w danej chwili nie pozostawało mu nic innego, jak spokojnie czekać. Postać podążała wprost w kierunku słupów, wśród których znajdowali się kochankowie. Usłyszał za sobą szelest, jakby stąpanie czyichś stóp. Odwróciwszy się ujrzał nad leżącym na trawie słupem inną postać; zanim zdążył się obejrzeć, spostrzegł na prawo pod trylitonem jeszcze jedną i na lewo jeszcze jedną. Światło zorzy padało wprost na człowieka idącego z zachodu i Clare zauważył, że był to wysoki mężczyzna idący krokiem wojskowym. Cel, dla którego ludzie ci zacieśniali krąg dokoła nich, był widoczny. Więc to, co opowiedziała Tessa, było prawdą! Angel zerwał się szybko w poszukiwaniu jakiejś broni, luźnego kamienia, jakiegoś sposobu ucieczki. Lecz człowiek znajdujący się najbliżej stanął tuż przy nim. – To bezcelowe, proszę pana – rzekł. – Jest nas tu szesnastu i cała okolica jest strzeżona. – Pozwólcie jej jeszcze spać – błagał szeptem ludzi, którzy otoczyli ich kołem. Spostrzegłszy, gdzie leży poszukiwana, której dotychczas nie zauważyli, nie sprzeciwili się tej prośbie i stanęli na warcie tak cicho, jak otaczające ich kamienne słupy. Angel podszedł do kamienia i nachylił się nad Tessa ujmując delikatnie jej biedną, małą dłoń: oddech jej stawał się coraz bardziej płytki i przyśpieszony, jak oddech jakiejś istoty słabszej i drobniejszej od kobiety. Wszyscy stali nieruchomo w coraz silniejszym świetle; twarze ich i ręce srebrzyły się, podczas gdy reszta postaci pozostawała ciemna; kamienie połyskiwały szarawozielonym blaskiem, a równina tworzyła nadal zwartą masę cienia. Niebawem rozjaśniło się zupełnie, a jeden z promieni słonecznych padł na uśpioną postać Tessy i zaglądając pod powieki obudził ją. – Angelu, co to? – zapytała zrywając się. – Czy oni przyszli po mnie? – Tak, najdroższa – odpowiedział – już przyszli. – Stało się to, co stać się miało – szepnąła. – Angelu, jestem z tego prawie zadowolona, tak, zadowolona. Takie szczęście nie mogło trwać długo. Było zbyt wielkie. To dosyć dla mnie. A teraz nie będę już żyła dość długo, byś zaczął mną gardzić. Wstała i otrząsnąwszy suknię zrobiła krok naprzód. Żaden z mężczyzn nie ruszył się z miejsca. – Jestem gotowa – oświadczyła spokojnie.

Rozdział 59 Wintoncester, stary, piękny ogród, niegdyś stolica hrabstwa Wessex, leżał pośród falistych nizin w całym blasku gorącego dnia lipcowego. Powłoka mchów i liszajów, pokrywająca w zimie ceglane ściany i dachówki, i domy z ciosanego kamienia, zdążyła już prawie wyschnąć, strumyki na łąkach obniżyły się, a na spadzistej High Street, na całej przestrzeni od Bramy Zachodniej do średniowiecznego krzyża i od średniowiecznego krzyża aż do mostu, rozlegało się leniwe trzepanie i zamiatanie, co bywa zwykle zapowiedzią dni targowych. Począwszy od wyżej wspomnianej Bramy Zachodniej bity gościniec, jak to wie każdy mieszkaniec Wintoncester, wspina się regularną stromizną na przestrzeni wynoszącej dokładnie milę, pozostawiając stopniowo domy w tyle za sobą. Drogą tą od granic miasta szły szybko dwie osoby, zdające się nie dostrzegać trudności wspinania się pod górę – lecz nie z powodu rześkiej wesołości, ale dlatego że były czymś niezwykle przejęte. Osoby te wyszły na drogę z wąskiej zakratowanej furtki ukrytej w wysokim murze i widocznie spieszno im było znaleźć się poza tymi domami i poza zasięgiem wzroku ich mieszkańców, a idąc szybko drogą można było najłatwiej zaspokoić to życzenie. Oboje byli młodzi, lecz głowy mieli spuszczone i szli przytłoczeni ciężarem smutku, pod palącymi promieniami bezlitośnie uśmiechającego się słońca. Jedną z tych osób był Angel Clare, drugą – wysmukła, młodziutka istota, na poły dziecko, na poły kobieta, uduchowiony portret Tessy, drobniejsza od niej, lecz obdarzona równie pięknymi oczami – szwagierka Clare'a Liza-Lu. Ich pobladłe twarze zdawały się o połowę szczuplejsze niż zwykle. Szli ręka w rękę nie zamieniając ze sobą ani słowa, z głowami opuszczonymi, niby Dwaj apostołowie Giotta. Gdy dotarli już do szczytu wielkiego Zachodniego Wzgórza, zegary w mieście wybiły godzinę ósmą. Na ten dźwięk oboje drgnęli i postąpiwszy kilka kroków naprzód, minęli pierwszy kamień milowy, odcinający się biało na zielonym skraju skarpy porosłej trawą i opadającej stromo ku drodze. Oboje weszli na trawę i jakby pod nakazem jakiejś przemożnej siły władnącej ich wolą, nagle stanęli, odwrócili się i w bezruchu, w napięciu czekali przy kamieniu.

Widok z tego szczytu był prawie bezkresny. U jego stóp w dolinie leżało niedawno opuszczone przez nich miasto; najokazalsze gmachy wyglądały stąd jak na izometrycznym rysunku; wśród nich wyróżniał się szeroki masyw wieży katedralnej o normandzkich oknach i niezmiernie długich nawach, spiczasta wieża kościoła Św. Tomasza, opatrzona małymi wieżyczkami, oraz wieża i szczytowa ściana starożytnego hospicjum, gdzie do dnia dzisiejszego pielgrzym może otrzymać kawał chleba i dzbanek piwa. Za miastem rysowało się okrągłe wzgórze Św. Katarzyny, a dalej krajobraz ciągnął się daleko jak okiem sięgnąć i roztapiał na horyzoncie w promieniowaniu pałającego w górze słońca. Na tle owej dali przed innymi miejskimi budynkami wznosił się wielki gmach z czerwonej cegły, o płaskim szarym dachu i rzędach niskich, zakratowanych okien, właściwych więzieniom. Gmach ten swym sztywnym, formalistycznym wyglądem kontrastował z pełną wdzięku nieregularnością budowli gotyckich. Od strony drogi zakrywały go częściowo cisy i zimotrwałe dęby, lecz z tego miejsca był widoczny w całej swej okazałości. Furtka, z której niedawno wyszła para młodych ludzi, znajdowała się w murze otaczającym ten budynek. Z samego jego środka na tle wschodniej części nieba wyrastała brzydka ośmiokątna wieża o płaskim wierzchołku i widziana pod światło zdawała się rzucać jedyną brzydką, ciemną plamę na piękno miasta. Lecz w danej chwili nie piękno miasta, lecz właśnie owa plama przyciągała uwagę dwojga młodych. Na gzymsie wieży umieszczony był wysoki maszt. Oczy ich były weń wpatrzone. W kilka minut po wybiciu godziny coś z wolna poruszyło się na maszcie i posunąwszy się w górę zatrzepotało na wietrze. Była to czarna chorągiew. “Sprawiedliwości" stało się zadość. Przewodniczący Nieśmiertelnych, jak się wyrażał Aischylos, przestał już igrać z życiem Tessy. A rycerze i damy z rodu d'Urberville'ów, nieświadomi tego, co się stało, spali spokojnie w swych grobowcach. Świadkowie tej sceny w milczeniu pochylili się nisko nad ziemią, jakby zatopieni w modlitwie, i przez dłuższy czas trwali tak bez ruchu. Czarna chorągiew bezszelestnie powiewała dalej. Młodzi odzyskawszy siły wstali i ująwszy się za ręce ruszyli w dalszą drogę.