Warna 1444

HISTORYCZNE BITWY

EDWARD POTKOWSKI

WARNA Wydawnictwo Bellona Warszawa 1990

1444

OD

AUTORA

Książka ta poświęcona jest jednej z najsłynniejszych bitew późnego średniowiecza — bitwie pod Warną. Bitwa warnenska słynna jest przede wszystkim z uwagi na nie spełnione nadzieje pokładane w niej przez państwa europejskie i narody bałkańskie oraz z powodu następstw, jakie miała ona dla południowo-wschodniej Europy. Dla Polski klęska pod Warną stanowiła kres unii z Węgrami i koniec planów zmierzających do rozciągnięcia wpływów politycznych na Półwyspie Bałkańskim aż po Adriatyk, Motze Egejskie i Morze Czarne. Dla państw środkowej i południowo-wschodniej Europy natomiast bitwa pod Warną oznaczała przekreślenie nadziei na wyparcie Turków z Europy. Klęska warnenska pozwoliła ponadto państwu Osmanów przekształcić się w imperium europejskie. Problemy przedstawione w tej książce budziły od stu co najmniej lat zainteresowanie badaczy różnych krajów, stając się pyyczyną nie pozbawionych emocji dyskusji naukowych. Sporna była — i jest jeszcze dzisiaj — ocena kilkusetletniego panowania Turków na Bałkanach. Historycy tureccy po dziś dzień uważają, że najazd państwa Osmanów na Bałkany był dobrodziejstwem dla Greków i Słowian. Turcy zaprowadzili bowiem wśród skłóconych i walczących ze sobą ludów bałkańskich pokój, porządek i sprawiedliwość oraz uwolnili je od tyranii i okrucieństwa ich własnych panów. Historycy bałkańscy natomiast (szczególnie

bułgarscy) zawsze uważali panowanie tureckie za czas wrogiej okupacji, ucisku i wyzysku, niszczenia biologicznego ludności greckiej i słowiańskiej oraz zahamowania na kilka stuleci rozwoju politycznego, społecznego, kulturalnego i narodowego państw tego regionu. Kontrowersyjne oceny budziła wśród historyków (zwłaszcza polskich) kwestia unii personalnej polsko-węgierskiej za panowania Władysława Warneńczyka. Różnie oceniano plany, snute przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, który dążył do rozciągnięcia panowania Jagiellonów na Bałkany. Na ogół w pracach historyków polskich podkreśla się negatywne dla naszego kraju skutki objęcia tronu węgierskiego przez króla Władysława Warneńczyka. Kwestionuje się też celowość zaangażowania się Polski w sprawy bałkańskie i „awanturę" turecką. Sprzeczne oceny historyków budzi również sama postać Władysława Warneńczyka. Jedni sądzą, że był to szlachetny, bezinteresowny marzyciel, który swym postępowaniem realizował ideały średniowiecznego rycerza. Drudzy utrzymują, iż był to zarozumiały, lekkomyślny i krnąbrny młody człowiek, który nie miał wymaganych od władcy cech charakteru i umysłu. Jednakże największe kontrowersje budzą wydarzenia poprzedzające bezpośrednio wyprawę i klęskę warneńską, szczególnie zaś sprawa pokoju szegedyńskiego. Jedni badacze twierdzą, że Warneńczyk zaprzysiągł traktat pokojowy z Turkami w Szegedynie i następnie złamał go w wyniku polityki papieża Eugeniusza IV i nacisku legata papieskiego Juliana Cesariniego. Inni sądzą, iż rokowania pokojowe z sułtanem prowadzili możni węgierscy, król zaś nie składał żadnej przysięgi na pokój z Turkami, a więc nie był wiarołomcą. Wątpliwości budzi też odpowiedź na pytanie: czy warunki traktatu pokojowego z Turkami w lecie 1444 r. były korzystne dla Węgier (a pośrednio także dla Polski), czy może przeciwnie — oferowany przez Turków pokój nie przynosił Węgrom żadnej korzyści, a ponadto szkodził interesom państw chrześcijańskiej Europy. Oto problemy, które — obok kampanii i bitwy warneńskiej 1444 r. — przedstawione zostały w tej książce.

TURCY

Turcy

budzili

w

Europie

NA

trwogę.

BAŁKANACH

Historyk

bizantyjski

Nicefor G r e g o r a s pisał, pełen żalu, j a k T u r c y pustoszyli w 1340 r. Trację, j a k r a b o w a l i dzień i noc, j a k u p r o w a d z a l i ludzi i b y d ł o i wywozili k o s z t o w n o ś c i ze złupionych kościołów i wszystko, co d a ł o się z a b r a ć , do swoich siedzib w Anatolii. „A nie b y ł o n i k o g o — d o d a w a ł — kto by ich p o w s t r z y m a ł i stawiał im o p ó r " 1 . Inny historyk, D u k a s , opisał

cierpienia, j a k i c h

ludność

doznała

od

Turków.

Mężczyzn i kobiety, dzieci i m ł o d z i e ż , k a p ł a n ó w i m n i c h ó w wziętych do niewoli i z a k u t y c h w ł a ń c u c h y T u r c y pędzili ze sobą i wystawiali p o t e m na sprzedaż. Jeśli nie zjawiali się chętni kupcy, w ó w c z a s bili nieszczęsnych j e ń c ó w na oczach Greków,

by w z b u d z i ć litość i w ten s p o s ó b p o z b y ć się

„ t o w a r u " 2 . D e m e t r i u s z K y d o n e s , w y b i t n y pisarz i f i l o z o f , który t ł u m a c z y ł na język grecki dzieła T o m a s z a z A k w i n u , pisał w

1366 r.:

„ O j a k ż e nieszczęsna j e s t nasza e p o k a !

1 NikephorosGregoras, Byzantina historia, XI, 7, ed. L. S c h o pen, Bonn 1829, t. I, s. 548. D u k a s , Istoria turco-bizantina (1341 1462), ed. V. G r c c u , Bucuresti 1958, s. 57.

Turcy zburzyli nasze miasta, splądrowali nasze sanktuaria, wypełnili wszystko krwią i t r u p a m i " 3 . Konstanty z Ostrowicy, Serb wzięty do niewoli i wcielony do korpusu janczarów, w swych Pamiętnikach janczara napisanych w 1463 r., po ucieczce z wojska tureckiego, porównywał Turków podbijających Europę do niespokojnego morza, które niszczy wszystko: „Tureckie rozmnożenie — pisał — podobne jest morzu, którego nigdy nie przybywa ani ubywa. A nigdy spokojem nie bywa, ale się drugdzie (miejscami) burzy i tam i sam się cholebiąc. A takoż Pogani pokoju nigdy nie mają, zawżdy się burzą a cholebią. Abociem aczkolwiek się w jednej krainie wszisczy (uciszy), a wszakoż się w drugiej o brzegi tłucze. Turcyć też to podobieństwo mają: nigdy w pokoju nie są, zawżdy walkę wiodą rok od roku z jednych ziem do drugich, a jeśli gdzie przymierze uczynią, toć przez swój pożytek. A w drugich krainach wszystko złe zbroją albo czynią, lud biorą, zajmują, a co nie może chodzić, zabijają" 4 . Dla Turków ciągła walka i podboje były nie tylko sposobem zdobywania środków do życia i nowych obszarów. Wojna z niewiernymi była dla nich także — w myśl zasad islamu — nakazem religijnym. Świat według Turków dzielił się na dwie części: „obszar islamu" znajdujący się pod panowaniem sułtana i „obszar wojny" obejmujący kraje zamieszkane przez niewiernych, które zgodnie z nakazami Koranu należy podbić 5 .

POCZĄTKI I ROZWÓJ PAŃSTWA TURKÓW OSMAŃSKICH Do roku 1000 Turcy zamieszkiwali Azję Środkową. Prócz znalezisk archeologicznych, legend i podań nic więcej na 3

Demetrios C y d o n e s , Pro subsidio latinorum — Mignę, Patrologia graeca, t. 154, col. 965 n. 4 Pamiętniki janczara, czyli kronika turecka Konstantego z Ostrowicy (dalej cyt.: Pamiętniki janczara...), wyd. J. Ł o ś , Kraków 1912, s. 159—160. F. B a b i n g e r , Z dziejów imperium Osmanów. Sułtan Mehmed Zdobywca i jego czasy, Warszawa 1977, s. 449.

temat tego okresu ich dziejów nie dotrwało do naszych czasów. Na przełomie X i XI w. Turcy pod przewodnictwem plemienia Seldżuków ruszyli na zachód i południe. Była to kolejna w dziejach kontynentu euroazjatyckiego fala migracji zbrojnej. Turcy zajęli część Zakaukazia (Azerbejdżan), Irak i Persję (Iran). W ciągu XI i XII w. tureccy nomadzi opanowali również prawie całą Azję Mniejszą (Anatolie). Półwysep ten za czasów rzymskich należał do najludniejszych obszarów cesarstwa. Perskie i arabskie najazdy w VII i VIII w. spowodowały tu wiele zniszczeń. Jednakże od IX w. te posiadłości cesarstwa bizantyjskiego rozkwitły ponownie. W urodzajnych dolinach zachodniej części półwyspu uprawiano pszenicę, oliwki i inne drzewa owocowe. Na wyżynach hodowano stada owiec i bydła. Ziemie półwyspu dostarczały Bizancjum żywności i żołnierzy. Jeden z dowódców seldżuckich, Sulejman, utworzył pod koniec XI w. w Anatolii Sułtanat R u m 6 , którego stolicą zostało pamiętające jeszcze czasy rzymskie miasto Konya (Ikonium). Sułtanat rósł szybko w siłę, głównie na skutek słabości cesarstwa bizantyjskiego zajętego w 1204 r. przez krzyżowców. W pierwszej połowie XIII w. sułtanowie Rum byli już potężnymi władcami, liczącymi się w świecie muzułmańskim. Państwo rozwijało się pomyślnie. Początkowo wśród jego mieszkańców przeważała ludność grecka, zarówno w miastach, j a k i na wsi. Została ona zobowiązana do składania danin i płacenia podatków. Były one niższe od ogólnej sumy różnych podatków nakładanych w czasach bizantyjskich, a ponadto jasno i ściśle określone, co chroniło od nadużyć władzy. Sułtanat utrzymywał stosunki handlowe z kupieckimi republikami włoskimi, głównie Genuą i Wenecją. Eksportowano produkty krajowe i towary sprowadzane z Dalekiego Wschodu. 6

Słowo „Rum" oznaczało „kraj Rzymian", tj. Bizantyjczyków, spadkobierców cesarstwa rzymskiego.

Sułtanowie z Konya i ich dwór ulegli szybko iranizacji. Perska kultura imponowała Turkom. Język perski stał się językiem dworu i administracji państwowej, poetów i uczonych. Dobrobyt, ład i tolerancja panowały w kraju. Rozkwitały na nowo miasta, rozwijała się kultura. Jak pisze historyk angielski Steven Runciman, wybitny znawca dziejów Bizancjum i Bliskiego Wschodu, dzięki mądrym i sprawnym rządom sułtanów seldżuckich z Konya „przekształcenie Anatolii z kraju w przeważającej mierze chrześcijańskiego w kraj głównie muzułmański odbyło się tak gładko, iż nikt nie zadał sobie trudu, aby zarejestrować szczegóły" 7 . Kres rozwoju sułtanatu Seldżuków, a wreszcie jego upadek, przyniosły nowe fale najazdów ludów azjatyckich - tym razem Mongołów. W połowie XIII w. rozbili oni wojska Seldżuków. Sułtanat Rum j a k o państwo wasalne dostał się we władanie mongolskich chanów Persji, potomków Czyngis-chana. Opustoszało wiele kwitnących pod rządami Seldżuków prowincji Anatolii. Ich mieszkańcy pouciekali przed Mongołami lub zostali przez nich zabici. Wielu także pojmano w niewolę i uprowadzono. Zapanowała anarchia. Nicefor Gregoras pisał w ten oto sposób o upadku sułtanatu Rum: „I tak nastąpił zmierzch państwa Turków (Seldżuków). I nie tylko rozpadło się ono w zamęcie i zaburzeniach na pojedyncze księstwa i prowincje, w których rządzili mężowie szlachetnie urodzeni i bogaci. Ale pojawiło się też wielu podejrzanych i nie znanych dotąd osobników, którzy zewsząd zbierali przy sobie hołotę i rozpoczynali swe rządy od rabunków sąsiadów, nie mając nic prócz łuków i kołczanów" 8 . Podbój sułtanatu Rum przez Mongołów nie oznaczał jednak całkowitego rozbicia Turków oraz likwidacji ich s. 49.

7

S. R u n c i m a n , Upadek Konstantynopola 1453, Warszawa 1968,

8

Byzantina Historia, V, 5, t. I, s. 137.

rządów w Azji Mniejszej. Państwo Seldżuków rozpadło się na kilkanaście księstw — emiratów. Ich władcy, beyowie, przejęli od państwa seldżuckiego system podatkowy i zarządzania oraz sposób organizacji sił militarnych. Gromadzili oni wokół siebie współplemieńców i różnych awanturników i razem z nimi plądrowali sąsiednie obszary. Według historyków w Azji Mniejszej powstało 18 emiratów tureckich. Z położonych na wybrzeżu emiratów Mentesze i Aydin Turcy napadali na posiadłości bizantyjskie. Emirowie Aydinu, j a k o pierwsi wśród małoazjatyckich Turków, zaczęli organizować wyprawy na europejskie wybrzeża Morza Egejskiego. Na wymienienie zasługują także dwa wielkie emiraty: położony w głębi lądu Dżermijan i leżąca na wybrzeżu Karamania. Ten ostatni emirat jeszcze w XV w. sprawiał sułtanom osmańskim wiele kłopotu. Na podstawie orientalnych i europejskich źródeł obliczono siły militarne tych emiratów. I tak emir Mentesze dysponował armią liczącą 100000 ludzi, siły Aydinu wynosiły 70000 ludzi, emirat Dżermijan miał armię złożoną z 200000 żołnierzy piechoty, Karamania zaś — 25000 jeźdźców, 25000 pieszych i nadto oddziały koczowników 9 . Były to siły ogromne, choć jeszcze nie zjednoczone, działające osobno, a więc niezdolne do ekspansji na wielką skalę. Do wypraw wojennych pchała tych wojowników nie tylko nadzieja zdobycia łupów i niewolników 1 0 , ale także nakaz świętej wojny z niewiernymi. ' E . W e r n e r , Die Geburt einer Grossmacht — die Osmanen (1300—1481), Berlin 1966, s. 92. Autor ten przytacza obliczenia tureckiego historyka I. H. Uzuncarsiliego. 10 Tylko niewielka część niewolników pozostawała w emiratach. Większość sprzedawano z zyskiem dalej. Jednym z głównych odbiorców niewolników była wówczas Wenecja, z którą emiraty tureckie utrzymywały kontakty handlowe. Wenecjanie kupowali ludzi do pracy na roli lub w kopalniach na ICrecie, sprzedawali ich także dalej na wielkich targach niewolników, takich jak choćby targ na wyspie Rodos. Por. F. T h i r i e t, La Romanie vénitienne au moyen âge. Le dheloppement et l'exploatation du domaine colonial \enitien (XIF—XVsiecle), Paris 1959, s. 335.

Wiele emiratów tureckich istniało krótko. Potęgą stał się z czasem niewielki początkowo emirat — władztwo Osmanów, położony na ziemiach graniczących z małoazjatyckimi posiadłościami Bizancjum. Twórcami tureckiego państwa Osmanów, które w latach 1481—1619 stało się potęgą światową, byli Osman I (1280—1324) oraz jego syn i następca Orchan (1324—1359). Obaj ci władcy rozszerzyli obszar objęty panowaniem Turków osmańskich nie tylko kosztem małoazjatyckich posiadłości Bizancjum, j a k to przedstawiali dworscy kronikarze tureccy, według których Osman i jego syn Orchan byli szlachetnymi bojownikami za wiarę, ale także podbijając ziemie sąsiednich emiratów. Osman nie odważył się jeszcze zerwać zależności od mongolskich chanów Persji. Płacił im należny trybut, choć państwo to od początków XIV w. wyraźnie zaczynało słabnąć. Panowanie Osmana nie przypominało jeszcze stabilnych rządów średniowiecznego władcy. Granice jego władztwa były płynne. Nie dysponował on regularną armią, która mogłaby zapewnić bardziej trwałe podstawy władzy. Osman rządził luźno związanymi ze sobą rodami i plemionami. Był przede wszystkim przywódcą tzw. ghazi. Nazwą tą określano wówczas wojowników pogranicza — rubieży islamu. Żyli oni z rabunku, a usprawiedliwiali swoje działania „obroną wiary" i walką o rozszerzenie obszaru objętego panowaniem islamu. Kodeks etyczny ghazi, ich ceremoniał wojenny, duma, skłonność do samowoli, anarchii — wszystko to przypominało sposób życia średniowiecznego rycerstwa chrześcijańskiego. Luźne początkowo formy organizacji państwa osmańskiego uległy stopniowym zmianom za czasów Orchana i jego następcy Murada I (1360—1389). Orchan przede wszystkim — w sposób tradycyjny na Bliskim Wschodzie — manifestował swe panowanie bijąc monetę z własnym imieniem, która zastąpiła używane dotąd monety Seldżuków. Nakazał ponadto wymieniać swe imię w publicz-

nych modlitwach w meczetach. Władca ten zreorganizował armię, wprowadzając regularne wojsko składające się z oddziałów piechoty i kawalerii. Usprawnił także administrację państwa. Według tradycji reorganizacja państwa była zasługą brata Orchana Ala ed-Dina, który był pierwszym wielkim wezyrem w dziejach imperium O s m a n ó w " . Na nowo zdobytych ziemiach Orchan zakładał fundacje religijne, zwane vakif. Fundacje te były instrumentem islamizacji i turkizacji podbitych krajów. Służyły one pomocą ludziom we wszelkich sprawach, utrzymywały gospody, łaźnie i szpitale, dbały o studnie i mosty, organizowały targowiska. Orchan popierał i otaczał opieką również muzułmańskie bractwa religijne, tzw. akhi. Osiedlały się one w zajmowanych miastach chrześcijańskich i organizowały muzułmańskie gildie kupieckie oraz cechy rzemieślnicze. Akhi, odgrywające decydującą rolę w administrowaniu podbitymi miastami, były również czynnikiem umacniającym islamizację podbijanych terenów. Jednocześnie przyczyniały się do akceptacji przez plemiona tureckie przywództwa Osmanów. Mimo tych zmian, prowadzących do stabilizacji rządów, Orchan zachował i popierał instytucję ghazi — owych pogranicznych rycerzy i bojowników islamu. Nadawali oni podbojom państwa Osmanów niezbędną dynamikę. Za " Urząd wielkiego wezyra wg tradycji utworzył Orchan powierzając go najpierw swemu bratu, a potem synowi. W dokumentach pojawia się on dopiero za czasów następcy Orchana, Murada I. Wielkim wezyrem był wówczas najpierw Kara-Halil (1359—1385), a potem jego syn Ali. Pochodzili oni z rodu Czendarli, z którego wywodzili się wszyscy wielcy wezyrowie aż do końca XV w. Urząd ten, istniejący do 1861 r., można by porównać do funkcji dzisiejszego premiera rządu i ministra spraw wewnętrznych jednocześnie. W państwie Osmanów urząd wielkiego wezyra cieszył się wielkim prestiżem i dawał olbrzymią władzę, ale zależał całkowicie od woli sułtana. Często prowadziło to do nagłego upadku wielkiego wezyra. Ze 178 znanych wielkich wezyrów 6 zginęło w bitwach, 3 zostało zamordowanych, a 21 stracono na rozkaz władcy. Tylko 22 wielkich wezyrów zmarło śmiercią naturalną w czasie pełnienia swego urzędu. Zob. P. F. S u g a r , Southeastern Europą under Ottman Rule 1354-1804, Washington 1977, s. 319.

czasów Orchana i jego następcy Murada I plemienne państwo na wpół koczowniczych jeszcze Osmanów zostało przekształcone w monarchię, w której najważniejszą rolę odgrywała religia i wojna. Podbój bizantyjskich ziem Azji Mniejszej nie był łatwy mimo osłabienia cesarstwa i skoncentrowania wysiłków militarnych tego państwa w Europie. Trudne było zwłaszcza zdobywanie miast, często potężnie ufortyfikowanych.Wojska Osmanów składały się głównie z lekkiej jazdy. Turcy nie znali jeszcze ani machin oblężniczych, ani sztuki burzenia murów miast i warowni. Zastosowali więc inną taktykę. Napadali i łupili okolice warownych miast i wypędzali lub brali do niewoli miejscowych chłopów, osiedlając na ich miejsce własnych ludzi. W ten sposób odcinali miasta od źródeł zaopatrzenia w żywność i zmuszali je głodem do kapitulacji. Tak właśnie już w ostatnich miesiącach życia Osmana została zdobyta przez jego syna Orchana stolica bizantyjskiej Bitynii — Brusa. To warowne miasto, obronne także dzięki swemu naturalnemu położeniu, opierało się Turkom przez 10 lat. Padło dopiero 6 kwietnia 1326 r. Orchan obrał Brusę za stolicę i kazał tu uroczyście pochować zwłoki swego ojca. Odtąd w mieście tym znalazło wieczny spoczynek wielu sułtanów. Zbudowano tu wiele mauzoleów, których białe mury pokryte były najpiękniejszymi wersetami z Koranu. Zdobycie Brusy, leżącej w ważnym strategicznie punkcie, pozwoliło Orchanowi na rozwinięcie działań wojennych wzdłuż wybrzeży morza Marmara. Bizantyjska ekspedycja wojenna, mająca powstrzymać pochód Osmanów, osobiście dowodzona przez cesarza Andrionika III, została przez Turków rozbita w 1329 r. Na początku marca 1331 r. Orchan zajął Niceę (tur. Iznik), uważaną za drugie po Konstantynopolu miasto cesarstwa, która jeszcze dwa pokolenia wcześniej była stolicą państwa bizantyjskiego. Sześć lat później opanował Nikomedię (tur. Izmit), dawną

stolicę Dioklecjana, ważne miasto portowe nad morzem Marmara. Zdobycie Nicei i Nikomedii miało duże znaczenie dla Osmanów. W ich ręce dostała się bogata i żyzna część półwyspu małoazjatyckiego, a ponadto uzyskali oni dostęp do morza. Dzięki tym zdobyczom większość koczowników przekształciła się w ludzi prowadzących osiadły tryb życia. Władztwo Osmanów stało się najpotężniejszym państwem wśród księstw tureckich w Azji Mniejszej. W przeciwieństwie do pozostałych emiratów było to państwo ze stolicą, określonymi granicami, osiadłą ludnością, administracją i armią. Władcy osmańscy zdobyli wśród Turków pozycję przywódcy w walce z niewiernymi, w świętej wojnie nakazanej przez Koran.

PRZYCZYNY S U K C E S U Historycy zadają sobie często pytanie, jak doszło do tego, że mały emirat turecki Osmanów, położony na pograniczu małoazjatyckich ziem Bizancjum, zdołał przekształcić się najpierw w silne państwo, a później w imperium światowe. Dlaczego nie potrafili tego dokonać sąsiedni emirowie, konkurenci Osmanów, na początku znacznie od nich potężniejsi, jak choćby władcy Karamanii czy Aydinu? Odpowiedź na te pytania nie jest prosta. Z pewnością nie można upatrywać przyczyn wzrostu potęgi Osmanów w ich „instynkcie podbojów i panowania", wrodzonej koczownikom wojowniczości i odwadze — j a k to próbowali wyjaśnić niektórzy historycy 1 2 . Działało tu wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych, które zapewniły Osmanom zwycięstwo we współzawodnictwie anatolijskich emiratów 12 Np. G. S t a d t m u l l e r , Osmanische Reichsgeschichte undbalkanische Volksgeschichte, „LeipzigerVierteljahrschrift fur Sudost-Europa", 3 (1939), s. 1-24.

tureckich. Jednym z takich czynników było położenie geograficzne emiratu Osmanów. Bliskość bogatych posiadłości bizantyjskich skłaniała koczowniczych Osmanów dc rabunków i grabieży. Kolejnym czynnikiem był opór małoazjatyckich Greków, którzy bronili swej ziemi, a nadto nie chcieli dopuścić Turków do wybrzeża, skąd przecież łatwo mogli przeprawić się na brzeg europejski. Opór ten zmusił osmańskich emirów do zreorganizowania swego władztwa i przeprowadzenia reform wojskowych i administracyjnych. Tylko w ten bowiem sposób najazdy Turków osmańskich mogły być skuteczne. Pod koniec XIII w. jedynie emirat Osmanów graniczy z ziemiami niewiernych, tj. obszarem cesarstwa bizantyjskiego. Sytuacja ta spowodowała napływ Turków do małego państwa Osmana. Przybywali przede wszystkim ghazi — rycerze wiary, którzy pod dowództwem Osmana i jego syna Orchana grabili i zajmowali ziemie niewiernych. Ich napływ wzmocnił bardzo militarny potencjał O s m a n ó w Ściągali tu również uczeni muzułmańscy, teolodzy i prawnicy oraz „święci mężowie" (derwisze). Wszyscy oni uciekali przed znienawidzonymi Mongołami. Wreszcie do emiratu Osmanów przybywali chłopi i hodowcy, którzy szukał nowych terenów. Osmanowie potrafili te masy ludzi opanować i skierować do ekspansji na Bizancjum. Ekspansja prowadzona pod kierunkiem Osmanów miała odmienny przebieg od dotychczasowych najazdów ludóv tureckich i azjatyckich koczowników. Dokonywano wprawdzie rabunków i zniszczeń, ale był to podbój połączony z kolonizacją opanowanych terenów, prowadzoną przez chłopów i koczowników. Pozwoliło to na mocne zakorzenienie się zwycięzców na zajmowanych obszarach. Oszczędzano również ludność miejscową. Osmanowie wykorzystywali nawet greckich renegatów do służby w armii, próbowali też wzbudzić zainteresowanie szlachty, chłopów i rzemieślników budową nowego państwa.

Sytuację miejscowej ludności bizantyjskiej, która pod naciskiem okoliczności decydowała się na współpracę z Turkami, dobrze oddaje Historia rodu Osmanów derwisza Ahmeda, zwanego także Aszikpaszazade, piszącego w XV w. Ahmed przytacza fikcyjną rozmowę komendanta Brusy z Orchanem. Na pytanie Orchana, dlaczego poddał Brusę, dowódca bizantyjski udzielił następującej odpowiedzi: „Zrobiliśmy to z wielu powodów. Jednym z nich był fakt, że twoje powodzenie rośnie z dnia na dzień, natomiast od nas odeszło... Kiedy władca jest bezsilny, wtedy kraj szybko zamienia się w pustynię. Pogrążyliśmy się w upadku razem z naszym złym cesarzem. Ale świat zmienia się ciągle. Jesteśmy tymi, którzy tej zmiany musieli doświadczyć" 1 3 . Turcy osmańscy wcielali swych chrześcijańskich poddanych do "oddziałów akyndży. Była to nieregularna, lekkozbrojna jazda (zagończycy), która tworzyła oddziały wypadowe najczęściej łupiące kraj nieprzyjacielski. Wspomagały też one armię regularną w czasie kampanii wojennych. Oblicza się, że pod koniec XIV w. liczebność oddziałów akyndży wynosiła około 20 000 ludzi, a w pół wieku później 4 było ich j u ż około 40 000 ' . W połowie XV w. były to j u ż jednak wojska całkowicie zislamizowane. Jeszcze w 1400 r. — jak czytamy w jednej ze współczesnych relacji — chrześcijańscy mieszkańcy Krety uciekali masowo przed uciskiem Wenecjan do Turków i potem na okrętach tureckich zajmo15 wali się piractwem „ na szkodę miast i wsi chrześcijańskich" . Rozwojowi emiratu Osmanów sprzyjała sytuacja polityczna na terenie Bliskiego Wschodu, krajów basenu Morza Śródziemnego i Europy Południowej (Bałkanów). Na Bliskim Wschodzie po upadku mongolskiego państwa 13

Cyt. za: W e r n e r , op. cit., s. 107. Tamie, s. 105. Werner przytacza obliczenia tureckiego historyka Uzuncaisiliego. 15 N. I o rg a, Notes et extraites pour servir a l'histoire des croisades au XVsiecle, Paris 1899, t. I, s. 99. 14

chanów Persji i osłabieniu sułtanatu mameluków w Egipcie powstała polityczna próżnia. Pozwoliło to Osmanom zająć mocną pozycję w Anatolii i skierować swą ekspansję na Europę. W Europie trwała w tym czasie rywalizacja polityczna między wielkimi państwami bałkańskimi: Bizancjum, Bułgarią i Serbią. Jej wynikiem był permanentny niemal stan wojny na Bałkanach. Do tego doszły walki między dwiema wielkimi republikami kupieckimi W ł o c h Wenecją i Genuą. We władaniu tych republik znajdowało się wiele wysp i portów wschodniej części Morza Śródziemnego, Morza Egejskiego i Morza Czarnego. Floty Wenecji i Genui, zajęte wzajemnymi walkami, nie mogły stanowić dla Turków poważniejszego niebezpieczeństwa. Nie liczył się też jako poważny przeciwnik Cypr, małe królestwo chrześcijańskie, znajdujące się pod rządami dynastii Lusignanów — władców pochodzenia francuskiego. Podobnie zakonne państwo joannitów na Rodos nie było zdolne do skutecznej walki z Turkami. Władcy osmańscy wykorzystali tę dogodną dla siebie sytuację polityczną. Wypełnili istniejącą na Wschodzie próżnię i rozpoczęli systematyczny podbój państw bałkańskich w Europie. EKSPANSJA NA BAŁKANY Po zajęciu małoazjatyckich posiadłości Bizancjum i opanowaniu wybrzeża Orchan zamierzał przystąpić do podbijania ziem bałkańskich. Realizację tych planów ekspansywnych ułatwiły Turkom osmańskim wojny między państwami bałkańskimi i wewnętrzne konflikty w Bizancjum, zwłaszcza walki między Janem VI Kantakuzenem i Janem V Paleologiem. Cesarze bizantyjscy zresztą używali Turków jakc wojsk zaciężnych przeciw państwom bałkańskim i wrogom wewnętrznym. Już w 1337 r. cesarz Andronik III wykorzystał oddział

złożony z 2000 Turków z emiratu Aydin do walk z Albańczykami, którzy w Tesalii napadali na karawany kupieckie i grabili je. Lekkozbrojni jeźdźcy tureccy świetnie nadawali się do walk w terenie górzystym. Pobili też i rozpędzili Albańczyków, zdobyli duże łupy, a wzięte do niewoli kobiety i dzieci sprzedali cesarzowi. Kiedy cesarzem został Jan VI Kantakuzen (1347—1354), współpraca z Turkami stała się bardzo bliska. W Bizancjum istnieli ludzie, korzy dostrzegali niebezpieczeństwo wykorzystywania zaciężnych wojsk tureckich i byli wrogo do nich nastawieni. Wyrazem takiej postawy były głosy historyków Nikefora Gregorasa i Dukasa oraz filozofa i pisarza Demetriusza Kydonesa, które przytoczono na początku tego rozdziału. Jednakże Kantakuzen potrzebował pomocy wojskowej Turków. Nie zamierzał i nie mógł z niej zrezygnować. Cesarz chciał wykorzystać Turków wyłącznie j a k o sojuszników przeciw Serbom i sąsiadującym „ludom barbarzyńskim" — j a k sam oświadczył w swej Historii, pisanej w klasztorze po abdykacji. Jan Kantakuzen używał posiłków wojskowych, przysyłanych mu przez kilku emirów tureckich. Na stałe związał się sojuszem z najpotężniejszym j u ż wówczas władcą pośród książąt tureckich w Anatolii — Orchanem. Dał mu nawet w 1346 r. za żonę swą młodą córkę Teodorę. Małżeństwo Orchana z Teodorą stało się okazją do wystawnych uroczystości publicznych i uczt. Wywołało ono szok w całym świecie chrześcijańskim i wśród poddanych cesarza. Nigdy dotąd żaden z cesarzy bizantyjskich nie oddał swojej córki do haremu władcy tureckiego. Później wypadki takie powtarzały się. Władcy tureccy uważali bowiem małżeństwa z kobietami z chrześcijańskich rodów monarszych za dowód ujarzmienia podbitych krajów lub gwarancję sojuszu. W czasie gdy Kantakuzen dążył do zacieśnienia aliansu militarnego z Orc hanem, najgroźniejszym przeciwnikiem Bizancjum była Serbia. Jej władca Stefan Duszan (1331 —

1355) od pierwszych do ostatnich dni swego panowania zajmował ziemie rozpadającego się cesarstwa bizantyjskiego. „Niedużymi siłami — jak pisał jeden ze z n a k o m i t y c h znawców historii Bizancjum — nie wydając żadnych wielkich bitew, oderwał Duszan od Cesarstwa Bizantyjskiego ponad połowę terytorium, jakim wówczas jeszcze rozl porządzało, i niemal podwoił obszar swego państwa" 1 6 . Władca Serbii podbił bizantyjską Macedonię i Albanię oraz zawładnął Epirem i Tesalią. Pod jego panowaniem znalazły się terytoria od Dunaju po Zatokę Koryncką i o d Adriatyku do Morza Egejskiego. Pod koniec 1345 r. Stefan Duszan ogłosił się carem Serbów i Greków, a w kilka miesięcy później, w piękny, wiosenny dzień Wielkanocy (16 kwietnia 1346 r.), został koronowany na cesarza przez serbskiego patriarchę w Skopje, przy udziale licznego duchowieństwa serbskiego i greckiego. Nowe cesarstwo składało się w dużej części z prowincji greckich. Duszan przebywał najczęściej w południowej, greckiej części swego państwa. Jego celem był podbój Konstantynopola. Kiedy w 1349 r. car Duszan zajął Tesaloniki, na wezwanie Kantakuzena Orchan wysłał przeciw Serbom armię liczącą 20000 żołnierzy pod dowództwem swego najstarszego syna Sulejmana. Turcy, którzy zostali przewiezieni na Półwysep Bałkański przez flotę bizantyjską, odzyskali Tesaloniki, ale po drodze dokonali wielu rabunków i zniszczeń i uprowadzili ze sobą do Anatolii gromady jeńców oraz stada bydła. Plądrowali bez różnicy zarówno terytoria wroga, jak i sprzymierzeńca. Drogo kosztowała cesarza pomoc turecka. Niedługo potem Jan Kantakuzen został zaatakowany przez swego rywala, Jana V Paleologa pochodzącego z cesarskiego rodu bizantyjskiego. Jan V Paleolog, popierany przez Wenecję, Serbię i Bułgarię, dzięki serbskim oraz bułgarskim posiłkom wojskowym zajął sporą 16

G. O s t r o g o r s k i , Dzieje Bizancjum, Warszawa 1968, s. 410.

część państwa bizantyjskiego. Wówczas to Orchan, na wezwanie swego bizantyjskiego teścia, wysłał mu z pomocą około 10000 żołnierzy dowodzonych przez Sulejmana. Oba wojska spotkały się w Tracji pod Didymotyka (1352 r.). Jak napisał jeden z historyków, wynik walki dwóch cesarzy bizantyjskich zależał od Osmanów i Serbów 17. Znacznie liczniejsza armia turecka odniosła zwycięstwo. Bułgarzy wycofali się wcześniej, na wieść o zbliżających się dużych siłach tureckich. Wkrótce okazało się, że celem wypraw Turków osmańskich do Europy była nie tylko chęć zdobycia łupów. Jeszcze w 1352 r. Sulejman z silnym oddziałem tureckim obsadził niewielką twierdzę Tzympe na półwyspie Gallipoli. Półwysep ten o długości około 80 km i szerokości 18 km od małoazjatyckich ziem osmańskich dzieliła cieśnina Dardanele. Kiedy na początku marca 1354 r. gwałtowne trzęsienie ziemi spustoszyło wybrzeże morza M a r m a r a i zniszczyło mury Galipolis, warownego i ważnego strategicznie miasta na półwyspie, Sulejman zajął je bez trudu. Jan Kantakuzen w swojej Historii — może z pewną przesadą, by usprawiedliwić siebie — opisuje straszne skutki tego trzęsienia ziemi. Według jego słów domy waliły się grzebiąc pod gruzami mieszkańców, a mury miast rozsypywały się. Ludność, która ocalała, uciekała w popłochu z miast i osiedli. Obawiano się także Turków. W dodatku nastąpił okres gwałtownych deszczów, śnieżyc i mrozów, które występowały na przemian. Wielu ludzi z tego powodu chorowało i umierało, zwłaszcza kobiety i dzieci 1 8 . Pozbawione ludności tereny zasiedlali osadnicy tureccy. Wielkie parcie koczowników na zachodnią Anatolie znalazło teraz wreszcie ujście poprzez półwysep Gallipoli na Bałkany. Kantakuzen próbował wykupić Galipolis z rąk tureckich 17

Tamie, s. 414. Johannes K a t a k u z e n o s , Historiarum libri TV, S c h o p e n , Bonn 1832, t. III, s. 277. 18

38, ed. J.

(mimo skrajnej nędzy cesarstwa i pustek w skarbie) za dużą sumę lOOOO dukatów. Według tradycji Orchan odpowiedział cesarzowi, że nie siła oręża, ale wola Boża w postaci trzęsienia ziemi oddała Turkom miasto. Dlatego też nie może go zwrócić cesarzowi. Zdobycie Galipolis było punktem zwrotnym w dziejach ekspansji tureckiej. Osmanowie uzyskali w ten sposób trwałe oparcie w Europie. Dzięki zajęciu półwyspu Turcy zdobyli znakomitą bazę wypadową do podboju Tracji, a potem innych części Bałkanów. Do czasu opanowania Konstantynopola przez Turków w 1453 r. zajęcie półwyspu Gallipoli było najważniejszym wydarzeniem w dziejach imperium Osmanów. Wszystkie te sukcesy tureckie wywołały panikę w Bizancjum. Cesarz Jan Kantakuzen został zmuszony do abdykacji przez swego rywala Jana V Paleologa. Osiadł w klasztorze i tu jako mnich Joasaf pisał Historię, która miała być pamiętnikiem i zarazem apologiąjego rządów. Car Serbów Stefan Duszan, zaniepokojony o los południowej części swego państwa, prosił wielokrotnie papieża Innocentego VI o pomoc militarną i finansową. Obiecywał w zamian poddanie się Kościołowi rzymskiemu i uznanie zwierzchności papieskiej ". W sierpniu 1354 r. reprezentant Wenecji w Konstantynopolu donosił doży weneckiemu, że Bizantyjczycy, zagrożeni przez Turków i Genueńczyków, gotowi są poddać się Wenecji, carowi Serbii lub królowi Węgier. Rok później Marino Faliero doradzał Najjaśniejszej Republice Wenecji opanowanie cesarstwa bizantyjskiego, które znajduje się w ruinie i bliskie jest zajęcia przez Turków. Turcy rzeczywiście po umocnieniu się na półwyspie Gallipoli przystąpili do systematycznego podboju krajów bałkańskich. W 1359 r. wojska osmańskie znalazły się pod murami Konstantynopola. Wprawdzie temu potężnie ufortyfikowanemu miastu nie groziło jeszcze bezpośrednie " O. H a l e c k i , Un Empereur de Byzancea Romę, Warszawa 1930, s. 22-30.

niebezpieczeństwo, ale Turcy podbijali Trację otaczając i izolują: stopniowo stolicę Bizancjum. Orchan zmarł w 1360 r. Jego młodszy syn i następca, Murad I (1360—1389), prowadził dalej podboje rozpoczęte przez ojca i brata Sulejmana 2 0 . Murad był pierwszym wielkim zdobywcą osmańskim w Europie. Jego podboje nie ograniczały się tylko do ziem cesarstwa bizantyjskiego. Główne uderzenie skierował on przeciw krajom Słowian południowych. Murad osiągnął wiele. Podbił Trację i Macedonię, część Bułgarii i Serbii, zmusił wielu władców bałkańskich do uznania swego zwierzchnictwa. Wśród wasali Murada znaleźli się nie tylko władcy Serbii i Bułgarii, ale także cesarz bizantyjski. Sukcesy te Murad osiągnął dzięki swej armii i taktyce podbojów, inteligencji i zdolnościom wojskowym. Przede wszystkim jednak zwycięstwa Turków były wynikiem słabości państw bałkańskich. Cesarstwo bizantyjskie, wyczerpane walkami wewnętrznymi i wojnami z Serbią, Bułgarią oraz Wenecją, znajdowało się w ruinie. Potężne do niedawna cesarstwo Serbów, stworzone przez Stefana Duszana, rozpadło się na kilka księstw i władztw niezależnych po nagłej jego śmierci w sile wieku 20 grudnia 1355 r. Bułgaria była rozbita na małe dzielnicowe państewka. Drobne księstwa łacińskie w Grecji i na Peloponezie, istniejące tu od XIII w., były pogrążone w walkach wewnętrznych. Wenecja i Genua, rywalizujące ze sobą, starały się tylko wyciągnąć j a k największe korzyści z rozbicia politycznego Bałkanów. Słabość państw bałkańskich umożliwiała Muradowi interwencje zbrojne i narzucanie im swego zwierzchnictwa politycznego. Etapy podbojów bałkańskich Murada wskazują wyraźnie na istnienie planu strategicznego, zmierzającego do opanowania Europy Południowej. Najpierw, w 1362 r., 20 Sulejman zginął w 1358 r. w nieszczęśliwym wypadku, jeszcze pized śmiercią swego ojca, Orchana.

zdobyty został Adrianopol (tur. Edirne) 2 1 . stolica biz.: skiej Tracji, drugie co do ważności miasto cesarstwa. Adrianopol był najsilniejszą twierdzą między Konstantynopolem a Dunajem. Murad na początku 1365 r. przeniósł tu swą stolicę. Miasto to było wspaniałą bazą do dalszych operacji wojennych na Bałkanach, ale mogło także służyć j a k o doskonały punkt oporu, na wypadek próby wyparcia Turków z Europy. W 1363 r. wybitny dowódca turecki Lala-Chahin zdobył Filipopolis (dzisiejszy Płowdiw). Miasto to stało się jego siedzibą j a k o pierwszego bejlerbeja (namiestnika) Rumelii 2 2 . Zdobycie Filipopolis nie tylko oddzielało Bułgarię od Bizancjum, uniemożliwiając tym samym obu tym państwom podjęcie wspólnej akcji antytureckiej, ale dawało również Turkom kontrolę nad żyzną doliną rzeki Maricy. Rejon ten zaopatrywał do tej pory Konstantynopol w zboże i inne artykuły żywnościowe. Turcy, mimo wrogości i oporu miejscowej ludności, systematycznie zdobywali nowe obszary. Kolejne etapy podbojów Murada I wyznaczają daty zajmowania przez Turków ważnych strategicznie miast na Bałkanach. W 1382 r. zdobyli oni Sofię, w 1386 r. — miasto Nisz w Serbii właściwej, a w 1387 r. po czteroletnim oblężeniu — Tesaloniki. W ten sposób w ciągu niecałych 40 lat Osmanowie utwierdzili się w Europie. Tureccy osadnicy sprowadzeni z Anatolii uprawiali ziemię na Bałkanach, muzułmańscy rzemieślnicy pracowali w miastach, a dowódcy i żołnierze osmańscy otrzymywali lenna wojskowe na zdobytych obszarach. Regularna armia dokonywała podbojów i broniła zdobytych ziem, tworzyła i wspierała turecką administrację Rumelii. 21 Chronologia podbojów tureckich i data zdobycia Adrianopola (1360, 1361 lub 1362 r.) jest dyskutowana wśród historyków. P. F. Su g a r ( op. cit., s. 18 i 320) przyjmuje 1365 r. jako datę opanowania Adrianopola. Szerzej na ten temat: O s t r o g o r s k i , op. cit., s. 419. 22 Rumelia — nazwa europejskiej części państwa Osmanów.

REAKCJA EUROFY NA PODBOJE TURECKIE Sukcesy Osmanów na Bałkanach wzbudziły zaniepokojenie państw europejskich. Wzrastające niebezpieczeństwo tureckie zrodziło próby współdziałania państw chrześcijańskich w walce z imperium Murada. Odżyła idea krucjat — świętej wojny w obronie chrześcijaństwa. W XI i XII w., kiedy to Europa łacińska bliska była zjednoczenia pod zwierzchnictwem papieża lub cesarza, idea krucjat mobilizowała nie tylko rycerstwo, ale również masy ludowe. Później jednak idea ta przestała być popularna. Państwa europejskie, zajęte własnymi sprawami (rodziła się wówczas w konfliktach wewnętrznych i wojnach Europa złożona z monarchii narodowych), niechętnie brały udział w akcjach, które nie mogły przynieść im bezpośrednich korzyści. Znaleźli się jednak ludzie, którzy próbowali odnowić przy pomocy papieży ideę krucjat. Jednym z pierwszych był król Cypru Piotr I, pochodzący z francuskiego rodu Lusignanów. Odniósł on w 1361 r. pewne sukcesy w walkach z Turkami małoazjatyckimi. Wspierany przez swego przyjaciela i kanclerza Filipa z Mezieres, entuzjastę i teoretyka krucjat, Piotr I postanowił zjednoczyć całą Europę do walki Z muzułmanami. Późną jesienią 1362 r. Piotr Lusignan ruszył w wielką podróż propagandową po krajach Europy, której celem było zorganizowanie kolejnej krucjaty. Przebieg tej podróży znamy dzięki rymowanej kronice poety francuskiego Wilhelma de Machaut, opiewającej dzieje króla cypryjskiego. Poprzez Wenecję i inne miasta włoskie — wszędzie uroczyście przyjmowany — Piotr I dotarł do Awinionu, gdzie znajdował się dwór papieski. Tutaj 12 kwietnia 1363 r., podczas uroczystych ceremonii liturgicznych Wielkiego Piątku, papież Urban V ogłosił krucjatę. Jej wodzem miał być król francuski Jan Dobry. Termin rozpoczęcia wyprawy wyznaczono na dzień 1 marca 1365 r. Po zakończeniu

pobytu w Awinionie król Cypru ruszył dalej. Dotarł do Paryża, a następnie do Londynu, gdzie król Edward III zgotował mu wspaniałe przyjęcie, ale odmówił udziału w krucjacie tłumacząc się sędziwym wiekiem. Edward żył jeszcze 15 lat i zmarł w 1377 r. Wcześniej zakończył życie (1364 r.) w niewoli angielskiej Jan Dobry, wyznaczony na wodza planowanej krucjaty. Jego syn i następca, król Karol V, odmówił wypełnienia ślubowania krucjatowego swego ojca. Nowy król francuski przygotowywał się do walki z Anglią (był to okres Wojny Stuletniej) i nie zamierzał rozpraszać swoich sił militarnych. W tej sytuacji Piotr I zwrócił się o pomoc do cesarza i króla Niemiec Karola IV, który byłjednocześnie dziedzicznym królem Czech. Cesarz, który rezydował w Pradze, przyjął króla Cypru bardzo uroczyście i przez trzy tygodnie gościł go na zamku hradczańskim. Trwały uczty, zabawy i turnieje, w których król Cypru odnosił świetne zwycięstwa. Jednakże na propozycje udziału w krucjacie cesarz odpowiadał, że dysponuje zbyt szczupłymi siłami wojskowymi. Twierdził ponadto, że tak trudna sprawa, j a k krucjata, wymaga rozległych narad. Zabrał więc króla Cypru na zjazd monarchów europejskich do Krakowa. Zjazd ten, słusznie zwany kongresem krakowskim 2 3 , zorganizował jesienią 1364 r. król Kazimierz Wielki. Miał on zapewnić pokój i równowagę polityczną w Europie Środkowej. Przybycie do Krakowa króla Cypru sprawiło, że do programu kongresu monarchów dodano jeszcze jeden punkt, poświęcony sprawie zorganizowania krucjaty antytureckiej w obronie zagrożonych ziem chrześcijańskich. W ten sposób Polacy zetknęli się po raz pierwszy z kwestią turecką, która zaczynała być problemem europejskim. W kongresie, prócz króla Polski Kazimierza Wielkiego, cesarza rzymskiego i króla Niemiec oraz Czech Karola IV, 23 Szeizej o zjeździe krakowskim patrz: R. G r ó d e c k i , Kongres krakowski w roku 1364, Warszawa 1939.

króla Cypru Piotra I, uczestniczyli także król Węgier Ludwik Andegaweński, król Danii Waldemar IV, książę Mazowsza Siemowit III, książę świdnicki Bolko i książę opolski Władysław. Wśród przybyłych do Krakowa gości znajdowali się prawdopodobnie również książę pomorskoszczeciński Bogusław V i jego syn Kazko oraz margrabia brandenburski Otto. W tradycji polskiej — zanotowanej przez Jana Długosza — kongres krakowski utrwalił się słynną ucztą u rajcy miejskiego Mikołaja Wierzynka. W rzeczywistości było to przyjęcie, wydane przez władze miejskie Krakowa dla osób biorących udział w kongresie. Długosz pisze też — może z pewną przesadą, właściwą opowieściom obrosłym już legendą — o niezwykłej hojności króla Kazimierza i przepychu, z jakim władca Polski przyjmował swych gości. „Królom — pisze Długosz — wyznaczono specjalne mieszkania i sypialnie na zamku krakowskim, przybrane wspaniale purpurą, kobiercami, złotem, szkarłatem i szlachetnymi kamieniami. Pozostałym książętom, panom i ich służbie przydzielono znakomite gospody zaopatrzone obficie we wszystko, co służy potrzebie i wygodzie" 2 4 . Urządzono też turniej rycerski, w którym król Piotr — podobnie jak w Pradze — został zwycięzcą, ponieważ był „nąjbieglejszy we władaniu bronią". Był to pierwszy znany nam turniej rycerski urządzony w Krakowie, zapewne na dziedzińcu zamkowym na Wawelu. Jednakże w sprawie najważniejszej dla króla Cypru — kwestii krucjaty, osiągnął on niewiele. Tylko król Węgier, zainteresowany zresztą żywo ziemiami bałkańskimi i ekspansją w tym kierunku, przyrzekł pomoc militarną i finansową oraz osobisty udział w krucjacie. Inni władcy — w tym również Kazimierz Wielki — obiecywali mało konkretne poparcie dla planu zorganizowania krucjaty. Na 24 Jana Długosza Roczniki, czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, ks. IX, Warszawa 1975, s. 403.

takich zresztą obietnicach zakończyła się cała europejska podróż króla Piotra I. Ideę krucjaty każdy z władców chrześcijańskich popierał, ale konkretnej pomocy król Cypru nie uzyskał. Zdany prawie wyłącznie na własne siły Piotr I zdecydował się jednak wyruszyć na wyprawę przeciw wyznawcom islamu. Przyłączyło się do niego trochę rycerzy francuskich, angielskich, niemieckich i włoskich. W sumie armia króla cypryjskiego liczyła około 10000 ludzi, wśród których było około 1000 ciężkozbrojnych rycerzy. Wyprawie towarzyszył legat papieski Piotr Thomas. Skierowała się ona do Egiptu. Po krótkim oblężeniu krzyżowcy zdobyli Aleksandrię, miasto portowe, bronione przez niewielki garnizon arabski. Trzy dni trwał rabunek miasta; nie oszczędzono nawet dzielnicy chrześcijańskiej. Potem, na wieść o zbliżaniu się nadciągającej z Kairu dużej, rzekomo 100-tysięcznej armii sułtana egipskiego, krzyżowcy opuścili Aleksandrię i wrócili na Cypr. Tak zakończyła się krucjata króla Piotra I. Wieść o zdobyciu na Saracenach Aleksandrii przywróciła w Europie wiarę w skuteczność wypraw krzyżowych. Papież Urban V podjął plan nowej krucjaty antytureckiej. Zgodnie z nim król Węgier miał zaatakować Turków na lądzie, król Cypru zaś — od strony morza; liczono też na p o m o c kupieckich republik włoskich i współdziałanie cesarza Bizancjum. Nie czekając na koniec wszystkich pertraktacji związanych z planowaną krucjatą, na wyprawę przeciw T u r k o m ruszył hrabia Sabaudii Amadeusz VI, kuzyn cesarza bizantyjskiego Jana V Paleologa 2 5 . Pod koniec czerwca 1366 roku wojska dowodzone przez Amadeusza opuściły Wenecję. Na 15 galerach płynęła mała armia, licząca od 1500 do 1800 ludzi, składająca się z rycerzy francuskich i wło25

Matką Jana V była Anna Sabaudzka, żona cesarza Andronika III Paleologa. Po śmierci męża w latach 1341—1347 sprawowała regencję, walcząc z Janem Kantakuzenem o zachowanie tronu dla syna.

skich, kuszników i piechoty. Wyprawa ta była krótka, ale efektywna. 23 sierpnia krzyżowcy zdobyli Galipolis, które następnie zwrócili Bizancjum. Turcy byli j u ż wówczas silnie umocnieni w Tracji i utrata tego miasta nie stanowiła dla nich wielkiej szkody. Jednakże odbicie Galipolis było pierwszym wypadkiem odzyskania podbitych przez Osmanów ziem, pierwszym i ostatnim tak spektakularnym sukcesem chrześcijan w walce z Turkami w XIV w. Po zdobyciu Galipolis Amadeusz Sabaudzki skierował swe wojska przeciw Bułgarom. Krzyżowcy zmusili ich do wydania Bizantyjczykom miast leżących na zachodnim brzegu Morza Czarnego z dwoma najważniejszymi: Mesembrią i Sozopolis. Spowodowali również uwolnienie cesarza Jana V, którego Bułgarzy zatrzymali, gdy wracał z Budy po rozmowach z królem węgierskim. Amadeusz skłonił swego kuzyna cesarza Jana V do odbycia podróży do Rzymu w celu połączenia unią Kościoła wschodniego z zachodnim i poddania się zwierzchności kościelnej papieża. W październiku 1369 r. cesarz bizantyjski złożył w Rzymie deklarację unii obu Kościołów i uroczyście przyjął wyznanie rzymskokatolickie. Wobec oporu duchowieństwa greckiego wydarzenie to nie przyniosło żadnej zmiany w stosunkach obu Kościołów. Konwersja nie dała też cesarzowi bizantyjskiemu spodziewanej pomocy militarnej krajów Zachodu. Próbę stworzenia ligi antytureckiej podjęli również chrześcijańscy władcy bałkańscy. Król Serbii Wukaszyn (1366—1371) ze swym bratem despotą (księciem) Janem Uglieszem, król Bośni Twertko (1353—1391), król Węgier Ludwik Andegaweński i hospodar wołoski Mircza utworzyli koalicję antytureckąi korzystając z tego, że M u r a d walczył w Anatolii, rozpoczęli działania zbrojne. Nie odważył się do nich przyłączyć Jan V Paleolog, który niedawno w Rzymie zabiegał o pomoc przeciw Turkom.

Orzeł polski z nagrobka króla Władysława Jagiełły, XV w.

Pieczęć majestatyczna Władysława Warneńczyka — postać króla w stroju uroczystym na tronie, wokół herby ziem polskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego

Podpis króla Władysława pod dokumentem z 1442 r.

Pieczęć węgierska Władysława Warneńczyka — na tarczy: Orzeł polski, Pogoń litewska, herb Węgier (cztery belki) i podwójny krzyż Jagiellonów

Rycerz polski z połowy XV w.

Rycerz polski z połowy XV w.

Rycerz polski z pierwszej połowy XV w.

Rycerz w pełnej zbroi płytowej, XV w.

Sprzymierzona armia chrześcijańska, licząca około 60000 ludzi, 26 września 1371 r. dotarła nad Marice, koło Adrianopola. Tu napotkała część wojsk tureckich pozostawionych w Rumelii. Według źródeł tureckich siły te wynosiły tylko 4000 żołnierzy. Jednakże Turkom udało się zaskoczyć wojska chrześcijańskie. Wykorzystując noc zaatakowali oni obóz armii chrześcijańskiej. Przeraźliwe gwizdy flecistów tureckich i okrzyki „Allah akbar!" („Bóg jest wielki!") mieszały się z krzykami zabijanych żołnierzy chrześcijańskich i nawoływaniem ich dowódców, którzy bezskutecznie próbowali zorganizować opór. Klęska sprzymierzonych wojsk chrześcijańskich była totalna. Król Wukaszyn i jego brat Ugliesz zginęli. W wyniku tego zwycięstwa Turcy zajęli Macedonię. Wielu lokalnych władców bałkańskich musiało uznać zwierzchnictwo tureckie i zobowiązać się do płacenia trybutu oraz dostarczania posiłków wojskowych. W 1379 r. podobny los spotkał Bizancjum. Płaciło ono roczny trybut w wysokości 30 000 sztuk złota i oddało do dyspozycji Murada korpus złożony z 12000 żołnierzy. Zwierzchnictwo tureckie uznała również Bułgaria, niegdyś potężny rywal cesarstwa bizantyjskiego. Nie był to jednak koniec zmagań z Turkami na Bałkanach. Książę Serbii Lazar (1371—1389), sprzymierzony z władcą Bośni, pobił w 1388 r. wojska tureckie pod Plocznik. Wykorzystał wówczas nieobecność Murada w Europie, który z głównymi siłami tureckimi zajęty był w Anatolii walką z emirem Karamanii. Murad jednak powrócił niebawem do Europy, by rozprawić się ze zjednoczonymi siłami Słowian bałkańskich. Do decydującej bitwy między Turkami a sprzymierzonymi z księciem serbskim wojskami chrześcijańskimi doszło 15 czerwca 1389 r., w dzień św. Wita, na Kosowym Polu w południowej Serbii. Siły obu walczących stron były znaczne, nie znamy jednak ich liczebności. Źródła podają rozbieżne, często bałamutne

informacje na temat liczebności wojsk biorących udział w tej bitwie 2 6 . W armii chrześcijańskiej obok Serbów z księciem Lazarem i jego krewniakiem Wukiem Brankowiczem znajdowali się Bośniacy, z królem Twertko, Wołosi z hospodarem Mircza, Albańczycy i Bułgarzy. Tylko cesarz bizantyjski Jan V nie przysłał swoich wojsk. Z wyjątkiem Greków cały Wschód chrześcijański reprezentowany był w tej bitwie. Armią turecką dowodził osobiście Murad. Towarzyszyli mu książę bułgarski Konstantyn i kilku książąt serbskich, rywali Lazara. Główne siły jednak stanowiły europejskie i anatolijskie wojska Osmanów, a wśród nich także oddziały emirów Anatolii. Przebieg bitwy nie jest dokładnie znany. Prawdopodobnie w pierwszej fazie zmagań bitewnych z większym powodzeniem walczyły wojska chrześcijańskie. W trakcie walki Murad został zabity (niektóre przekazy podają, że zamordowano go już po bitwie). Faktem jest, że energiczne działania Bajezida syna Murada, a może także jego brata J a k u b a 2 ' przyczyniły się ostatecznie do zwycięstwa Turków. Armia bałkańskich książąt chrześcijańskich poniosła całkowitą klęskę. Książę Lazar, wzięty do niewoli, został stracony, a razem z nim zamordowano wielu możnych serbskich. Serbia przestała być państwem samodzielnym. Istniała wprawdzie jeszcze 50 lat (1389—1439), ale jedynie j a k o księstwo wasalne Turcji. Musiała składać roczną daninę, dostarczać posiłków wojskowych i zapewnić wojskom tureckim swobodę poruszania się po kraju. Bitwa na Kosowym Polu przetrwała w tradycji ludów bałkańskich j a k o największe wydarzenie w dziejach śred26

Szeizej na ten temat zob.: M. B r a u n , Kosovo. Die Schlacht auf dem Amselfeld in geschichtlicher und epischer Uberlieferung, Leipzig 1937; A. d' A v r i l , La Bataille de Kosovo — Rhapsodie Serbe, Paris 1968. 11 Bajezid kazał go udusić po zwycięstwie w bitwie na Kosowym Polu. Powodem tego zabójstwa była zapewne chęć usunięcia rywala do tronu. Jakub cieszył się bowiem dużą popularnością wśród tureckich żołnierzy.

niowiecznej Serbii. Żyła w pieśniach epickich i legendach. Informacji o niej nie zapisał jednak — rzecz zastanawiająca — nasz największy historyk wieków średnich Jan Długosz, który w swych Rocznikach pilnie notował echa wszystkich wielkich wydarzeń chrześcijańskiej Europy 2 s . Klęska na Kosowym Polu złamała ostatnią próbę zorganizowania oporu przeciw ekspansji tureckiej na Bałkanach. Jedynym poważnym przeciwnikiem Turków na terenie południowo-wschodniej Europy były j u ż tylko Węgry. Nie minęło nawet 40 lat odkąd Turcy zdobyli pierwszy stały punkt w Europie, a Osmanowie stali się władcami prawie całych Bałkanów.

PRZEMIANY W ORGANIZACJI PAŃSTWA I A R M I I O S M A N Ó W Za czasów Murada I stworzone przez Osmana państwo przekroczyło granice tureckiego emiratu małoazjatyckiego i stało się znaczną siłą polityczną, z którą liczono się w Europie. Emirat wojowniczych koczowników przekształcił się w potęgę militarną. Słabość Bizancjum, anarchia panująca w chrześcijańskich państwach bałkańskich, dobra organizacja armii Osmanów i rola odgrywana przez tę armię w państwie tureckim — wszystko to zapewniło sukces podbojom, rozpoczętym przez Orchana i kontynuowanym przez Murada I. Za czasów Orchana i Murada I dokonały się również zmiany ustrojowe. Prymitywne państwo osmańskie, początkowo będące federacją plemion i rodów koczowniczych, zjednoczonych dla najazdów i rabunków, przekształciło się w dobrze zorganizowaną i doskonale funkcjonując4 monarchię. Cechą charakterystyczną tej monarchii 28

Jana Długosza Roczniki, czyli Kroniki Stawnego Królestwa Polskiego (dalej cyt.: Jana Długosza Roczniki...), ks. X., Warszawa 1981,

było ścisłe powiązanie organizacji wojska ze strukturą państwa. U źródeł potęgi państwa Osmanów tkwiły przyczyny ekonomiczne i religijne. Zorganizowani przez Osmanów tureccy koczownicy dążyli do zdobycia łupów, osiągania korzyści ekonomicznych z podbijanych obszarów, pragnęli także rozszerzyć panowanie islamu. Kolejny władca osmański Bajezid I (1389—1402), który przyjął tytuł sułtana, próbował stworzyć scentralizowaną monarchię, rządzoną despotycznie. Próba ta z wielu przyczyn nie powiodła się. Pierwszy okres istnienia państwa Osmanów kończy się jego załamaniem, wielkim bezkrólewiem, tzw. interregnum (1402—1413). Wówczas to różne grupy i warstwy społeczeństwa walczyły o władzę, powodując chaos i dezorganizację państwa. Jak napisał jeden z najlepszych znawców dawnej historii tureckiej Franz Babinger, państwo Osmanów było teokracją wojenną, w której organizacja wojska związana była ściśle ze strukturą państwa. Państwo to było własnością „rodu Osmana". Teoretycznie każdy kolejny władca sprawował w nim nieograniczoną władzę. Praktycznie władza jego była uzależniona od różnych czynników, w tym od lojalności i poparcia najbliższych współpracowników, wojska i gwardii przybocznej, szczególnie zaś oddziałów janczarów. Zawsze jednak władcą był męski potomek z linii Osmana. Przez ponad sześć wieków (do 1924 r.) istnienie państwa związane było ściśle z rządami jednej dynastii — Osmanów. W różnych państwach Europy i Bliskiego Wschodu dynastie panujące zmieniały się. W państwie tureckim było to niemożliwe. Przeciętna długość panowania w imnerium Osmanów wynosiła 17 lat 2 9 . Zapewniało to pewną stabilizację grupy rządzącej i dawało możliwość realizacji wytyczonej linii politycznej. Władzę po zmarłym sułtanie obejmował praktycznie 19

A. D. Al d e r s o n , London 1956, s. 4.

The Structure of the Ottoman

Dynasty,

ten z synów, który był zręczniejszym politykiem i lepszym wodzem, a ponadto zyskał poparcie dworu (a więc elity rządzącej) i wojska. System sukcesji był zatem u Turków osmańskich pewnego rodzaju kompromisem między zasadą dziedziczenia tronu a elekcją Zdarzało się, że nowy władca pozbywał się swoich rywali spośród członków rodu, polecają: ich zabić. Mur ad I na przykład był młodszy od dwóch swoich braci — Sulejmana i Ibrahima. Sulejman, jak wiemy, zginął jeszcze w czasie panowania swego ojca Orchana. Kiedy jednak Orchan zmarł, władzę po ojcu przejął właśnie M u r a d , który kazał stracić Ibrahima w 1360 r. 3 0 . Bajezid I był wprawdzie starszy od swego brata Jakuba, ale po objęciu władzy polecił go zabić. Stało się tak dlatego, że wodzowie niektórych plemion, ceniąc męstwo Jakuba, okrzyknęli go władcą Murad II z kolei został wyznaczony na następcę przez swego ojca sułtana Mehmeda. Oślepił j e d n a k trzech swoich braci, a czwartego rebelianta Mustafę kazał stracić w 1423 r. Wypadki takie nie były jednak częste w pierwszych 150 latach istnienia dynastii Osmanów 3 1 . Bratobójstwem posługiwali się władcy tureccy tylko w koniecznych sytuacjach 3 2 . Podobne wypadki zdarzały się wówczas również w dynastiach europejskich. Szczególnie częste były zabójstwa i okaleczenia rywali do korony w Bizancjum. Założyciel dynastii Osman był tylko przywódcą plemion tureckich i rodów, współdziałających lub zjednoczonych ze sobą dla dokonywania najazdów rabunkowych i podbijania 30 W 1365 r. Murad I rozkazał zabić syna Sulejmana, a w dwadzieścia lat później polecił zamordować własnego syna Saudżiego, który w porozumieniu z księciem bizantyjskim Andronikiem Paleologiem zbuntował się przeciw ojcu. 31 Al d e r s o n , op. cit., s. 25—29 i tabela na s. 30—31. 32 Metoda egzekucji była w takich wypadkach zawsze ta sama: uduszenie cięciwą łuku ze sznura jedwabnego. Śmierć taka uchodziła u Turków za honorową, zastrzeżoną dla osób wysoko urodzonych, a szczególnie członków rodu Osmana.

sąsiednich ziem. Już jednak za czasów syna i następcy Osmana — Orchana, oraz jego wnuka — Murada I, ukształtowała się organizacja państwowa. Nadała ona luźnej dotąd federacji plemion i rodów koczowniczych lub półkoczowniczych cechy trwałości i stabilności. Te przekształcenia dyktowało samo życie. Konieczne było przecież utworzenie i rozbudowanie systemu władzy i zarządzania, by utrzymać podbite ziemie we władaniu Osmanów i ściągać z ich mieszkańców daniny i podatki. Po przekroczeniu cieśnin i dokonaniu podbojów na Bałkanach Turcy musieli na terenie zdobytych państw ustanowić taką formę rządów, która by trwale związała je z władzą Osmanów. W okresie rządów Orchana powstają pierwsze urzędy centralne, a wśród nich urząd wielkiego wezyra. Jak wiemy, pierwszym wezyrem został brat Orchana Ala ed-Din. W późniejszych czasach, tj. w okresie od objęcia władzy przez Murada II do końca XV w., urząd wielkiego wezyra dzierżyli przedstawiciele możnego rodu anatolijskiego Czenderlich. Wezyr kierował administracją i był zastępcą sułtana we wszystkich sprawach z wyjątkiem tych, które dotyczyły religii. Oznaką jego urzędu był buńczuk o pięciu ogonach — relikt koczowniczej przeszłości tureckiej. Stopniowo powstawały również inne urzędy centralne, wśród których ważne miejsce zajmował defterdar, kierujący finansami państwa i aparatem podatkowym. Kierownikiem kancelarii sułtana był niszandży, który wraz z podległymi mu urzędnikami przygotowywał pisemne rozporządzenia i dokumenty sułtańskie, kreślił też na nich tugrę — ozdobne inicjały sułtańskie. Najwyżsi dostojnicy państwowi tworzyli Radę Koronną, tzw. diwan. Organizacja państwa osmańskiego, utworzona przez Orchana i Murada I, a rozbudowana przez ich następców w XV w., była w rzeczywistości oparta na prostym systemie administracji i podległości. Miała ona zapewnić jedność i trwałość panowania osmańskiego oraz umożliwić skupienie pełni władzy w rękach sułtana.

Mimo zmian, dokonujących się w okresie rządów pierwszych kilku władców osmańskich, pozostało jeszcze długo u Turków wiele tradycji koczowniczych. W skład armii tureckiej wchodziły na przykład nieregularne grupy lekkozbrojnej jazdy, tzw. akyndżych — zagończyków, które stanowiły wyraźną pozostałość plemienno-koczowniczej organizacji sił zbrojnych. Hiszpański podróżnik Pero Tafur, który w latach 1435—1439 oglądał podbite przez Turków ziemie bałkańskie, notuje jeszcze inne pozostałości koczowniczego trybu życia. Pisze on, że sułtan Murad II pędził życie ze swoim „ludem" w szczerym polu. Turcy mieszkali w namiotach nie tylko latem, ale również zimą. Leżące w pobliżu tych obozowisk miasta sułtan ze swą świtą odwiedzał tylko od czasu do czasu, by przyjąć w nich posłów, rozstrzygnąć sprawy sądowe lub wykąpać się w łaźni 3 3 . Na marginesie warto zauważyć, że hiszpański podróżnik zanotował to, co wydawało mu się u Turków osobliwe. Nie zwrócił więc uwagi na istniejące już wówczas na Bałkanach osadnictwo tureckie. Początkowo armia Osmanów składała się z tureckich jeźdźców, zbrojnych w łuki i włócznie. Żołnierze ci, zorganizowani w rody lub plemiona, walczyli pod rozkazami dowódców wojskowych, będących jednocześnie przywódcami religijnymi. Owi lekkozbrojni jeźdźcy to właśnie akyndży — zagończycy, których działania militarne polegały na łupieskich wyprawach i obronie granic. Te nieregularne, mało zdyscyplinowane grupy wojowników nie nadawały się jednak do prowadzenia planowych działań wojennych i obsadzania zdobytych terytoriów. Dlatego już Orchan rozpoczął organizowanie stałych oddziałów wojskowych. Tę wielką reformę armii osmańskiej, mającą zasadnicze znaczenie dla rozwoju państwa, dokończył jego syn i następca Murad I. Pierwszym krokiem na drodze reformowania armii, W e r n e r , op. cit., s. 153.

a jednocześnie momentem rozpoczęcia osiadłego życia przez część ludności tureckiej, było wprowadzenie systemu lenn wojskowych, zwanych timar. System ten — przypominający bizantyjskie lenna wojskowe — zaczął kształtować się już za czasów Orchana, a rozbudował go i utwierdził Murad I. Lenna wojskowe były zwykle niewielkimi posiadłościami, które zapewnić miały utrzymanie zasłużonym żołnierzom jazdy tureckiej, czyli sipahiom 3 4 . Sipahiowie mieli obowiązek przebywać w swym lennie. Nie gospodarowali jednak sami, lecz ściągali od chłopów zamieszkujących obszar danego timaru podatki pieniężne i daniny. Co najmniej do połowy XV w. owe lenna wojskowe nie były dziedziczne. Syn mógł objąć timar po ojcu tylko stając się żołnierzem i wyróżniając się dzielnością w walce. Sipahi na każde wezwanie sułtana lub jego namiestnika musiał stawić się zbrojnie (konno) pod chorągwią swego sandżakbeja, który był dowódcą wojskowym i jednocześnie zarządcą okręgu. Zależnie od wielkości timaru sipahi zobowiązany był do ruszenia w pole z dwoma lub trzema jeźdźcami—pancernymi, których wybierał spośród swoich ludzi. Dzięki temu systemowi militarnemu władcy osmańscy mieli zawsze do swej dyspozycji gotowe do walki i bitne oddziały wojskowe. Sipahiowie byli jednak nie tylko żołnierzami regularnej armii osmańskiej. Spełniali oni również różne funkcje w administracji lokalnej. Dbali o zagospodarowanie i uprawę ziemi, o warunki pracy kupców i rzemieślników — a wszystko po to, by móc zebrać do skarbu sułtana nałożone na ludność podatki. Ponadto do zadań sipahiów należało utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa na terenie danego timaru. Można zatem widzieć w nich nową warstwę społeczną, wyrastającą ponad tradycyjny system plemienno-koczowniczy Turków. Sipahiowie tworzyli war34

Tureckie słowo „sipahi" — kawalerzysta, pochodziło od perskiego „spahi" — żołnierz konny.

stwę rycerstwa służebnego, ściśle związaną z władzą centralną. Ernst Werner twierdzi, że byli oni zaczątkiem systemu feudalnego w państwie Turków osmańskich. Podobnie j a k sipahiowie również dowódcy chorągwi — sandżakbejowie, byli jednocześnie naczelnikami swego okręgu (sandżaku) 3 5 . Oznaką ich władzy był buńczuk o jednym ogonie. Sandżakbejowie nie tylko dowodzili wojskami danego sandżaku, ale także czuwali nad bezpieczeństwem publicznym w podległym sobie okręgu. Pilnowali nadto regularnego wpłacania podatków do skarbu sułtana. Kiedy Osmanowie podbili dużą część Bałkanów, podzielono państwo na dwie części: Anatolie i Rumelię. Władzę wojskową i cywilną nad każdą z tych prowincji sprawował namiestnik, zwany bejlerbejem, tj. bejem bejów. Oznaką jego władzy był buńczuk o dwóch ogonach. Jak więc widzimy, organizacja wojska na wszystkich szczeblach była ściśle związana ze strukturą państwa osmańskiego. Drugą grupą wojsk stałych w armii Osmanów był korpus piechoty — słynni janczarzy 3 6 . Razem z jazdą sipahiów stanowili oni podstawową siłę militarną armii osmańskiej. Janczarzy rekrutowali się z młodych chłopców wziętych do niewoli lub odebranych rodzinom chrześcijańskim. Chłopcy ci byli wychowywani w szczególny sposób. Przygotowywano ich do zadań wojskowych, ćwiczono na sprawnych, doskonale wyćwiczonych żołnierzy. Przede wszystkim j e d n a k zabijano w nich pamięć o rodzinie i dawnej ojczyźnie, wpajając im fanatyzm religijny oraz bezgraniczne przywiązanie do sułtana. Oddziałyjanczarów należały do „niewolników dworu i sułtana". Najlepsi z nich tworzyli gwardię przyboczną sułtana, która istniała zapewne już za czasów Orchana. 35 Słowo „sandżak" oznaczało chorągiew — oddział wojskowy i jednocześnie okręg administracyjny. 36 Słowo , janczarzy" — (jeni czeri) oznacza dosłownie nowe wojsko.

Stare kroniki osmańskie relacjonują sposób rekrutacji młodych jeńców wojennych do gwardii niewolniczej w czasach Murada I: „Wybierali młodych chłopców spośród jeńców. Łączyli ich w piątki ...i wysyłali do dworu. Stamtąd rozsyłano tych młodych chłopców po prowincjach do Turków, by nauczyli się języka, i posyłali ich do Anatolii. Turcy używali tych chłopców do prac w polu czas jakiś, aż nauczyli się mówić po turecku. Potem, po kilku latach, ściągano ich z powrotem na dwór i robiono z nich janczarów, i nazywano ich nowym wojskiem" 3 7 . Arcybiskup Tesalonik, Izydor Glabas, który w 1395 r. odbył podróż do Anatolii, by wykupić jeńców pochodzących z jego diecezji z niewoli tureckiej, pisze o przymusowym poborze chłopców z rodzin chrześcijańskich. Przedstawia on wielkie nieszczęście rodziców, którzy w ten sposób tracili swe dzieci, i opisuje cierpienia, jakie je czekały 38 . Opisany przez Izydora z Tesalonik pobór chłopców byl swego rodzaju daniną, pobieraną regularnie od chrześcijańskich poddanych tureckich. Chłopców tych, wyrwanych z ich etnicznego, religijnego i kulturowego otoczenia, wychowywano w środowisku tureckim. Wcielano ich później nie tylko do oddziałów wojskowych, ale używano też do służby państwowej, powierzając im różne funkcje na dworze sułtańskim. Ludzie ci, będący niewolnikami sułtana lub wyzwoleńcami, często wchodzili w skład warstwy rządzącej państwem Osmanów 3 9 . Owa regularna branka chłopców (zwana dewszirme) była dotkliwą daniną krwi ściąganą z podbitych krajów chrześcijańskich. Zabierano 17

F. G i e s e , Die altosmanischen anonyijien Chroniken, Teil II, w: Abhandlungenfur Kunde des Morgenlandes, 17/1925/28, s. 32. 38 S. V r o n i s , hidor Glabas and the Turkish Devshirme. „Speculum" 31/1956/, s. 438. 39 Problem ten został gruntownie przedstawiony w książce B. D. P a p o u l i a , Ursprung und Wesen der „Knabenlese" im Osmanischen Reich, Munchen 1963.

w ten sposób Słowianom bałkańskim i Albańczykom — rzadziej Rumunom — część męskiego potomstwa. Dzięki poborowi chłopców Turcy wzmacniali swój potencjał militarny i jednocześnie osłabiali podbite ludy chrześcijańskie 4 0 . Oddziały janczarów tworzone były już w czasach Orchana i Murada I. Kolejny władca Bajezid I (1389—1402) rozbudował oddziały janczarów i rozwinął system poboru chłopców chrześcijańskich. Oddziały janczarów nie były liczne, ale za to świetnie wyszkolone, dobrze zorganizowane i zdyscyplinowane. Za czasów Murada II (1421—1451) liczba janczarów nie przekraczała 3000 ludzi, a pod koniec XV w. wynosiła 10000 ludzi. W okresie kiedy armie europejskie składały się z niezdyscyplinowanego rycerstwa i ciągle skorych do buntu oddziałów zaciężnych, korpus janczarów — choć nieliczny — stanowił prawdziwą siłę. Janczarzy służyli ponadto władcom osmańskim do prze-, kształcania systemu państwowego i budowy silnej, scentralizowanej monarchii. Pozbawieni więzi rodowych, plemiennych, etnicznych i narodowych stanowili oni przeciwwagę dla tradycyjnego, plemiennego systemu militarnego i państwowego Turków osmańskich. Europejczycy poświęcali wiele uwagi korpusowi janczarów, uważając go słusznie za główną siłę sułtana. Ci bezżenni żołnierze, pozbawieni rodzin, żyli w trwałych wspólnotach, które były oddziałami wojskowymi. Otrzymywali dobry żołd i wyżywienie. Obowiązywała ich surowa dyscyplina i bezgraniczne posłuszeństwo dowódcom. Zajmowali się jedynie rzemiosłem wojennym i byli wysokiej klasy profesjonalistami. Cechowała ich bojowa postawa, solidarność grupowa i posłuszeństwo wobec nakazów islamu. Górowali zwykle nad swymi przeciwnikami nie 40

H. K i s s 1 i n g, Die Turkenfrage ais europäisches Problem, „Südostdeutsches Archiv" 7/1964/, s. 46—47; G. G o 11 n e r, Turcica. Die Turkenfrage in der öffentlichen Meinung Europas im 16. Jahrhundert, Bucuresti—Baden-Baden 1978, t. III, s. 282.

tylko wyszkoleniem i bojowością, ale również zdyscyplinowaniem. Bernardo Navagero pisał w 1553 r., że „siła ich (tj. janczarów) rodzi się z jedności i dyscypliny wojskowej". Ambasador wenecki Marcantonio Barbaro natomiast porównywał w 1575 r. janczarów do legionów rzymskich i określał ich korpus j a k o główną siłę wojska tureckiego. Jak pisał Barbaro, janczarzy, których nazywano „synami Wielkiego Pana" (tj. sułtana), tworzyli najsilniejszą podporę tronu i gotowi byli ryzykować swe życie dla wielkości i sławy sułtana 4 1 . Główne oparcie władców osmańskich stanowiło rycerstwo służebne (sipahiowie) i janczarzy. Poza tym Osmanowie wciągnęli do współpracy grupę tureckich wodzów plemiennych z Anatolii i pewną liczbę renegatów chrześcijańskich. Ludzie ci tworzyli grupę najwyższych dowódców wojskowych i stanowili najbliższe otoczenie sułtana. Byli oni zainteresowani sukcesami władców osmańskich, albowiem dzięki podbojom otrzymywali nadania dużych obszarów ziemi. Z takich rodów, jak: Czenderli, Turachan, Evrenos, Michaił, Malkocz i innych, tworzyła się nowa arystokracja turecka, która czuła się związana interesami bardziej z państwem osmańskim niż ze swym plemieniem 4 2 . Częścią systemu stworzonego przez Turków osmańskich były również państwa wasalne. Istniały one zarówno w Anatolii, jak i na Bałkanach. Jak wiemy, Osmanowie zmusili wielu władców chrześcijańskich, w tym również cesarzy bizantyjskich, do uznania swej zwierzchności, płacenia trybutu i dostarczania posiłków wojskowych. W ten sposób siły militarne państwa Osmanów były wspierane przez oddziały pomocnicze anatolijskich i bałkańskich wasali. W XIV i XV w. armia Turków osmańskich składała się 41

G ó l l n e r , op. cii., s.284. Rody Michaił, Evrenos i Malkocz były nietureckiego pochodzenia. Ich założyciele byli prawdopodobnie Grekami, którzy przeszli na islam. 42

z kilku rodzajów wojska. Podstawą tej armii były oddziały regularne sipahiów i janczarów. Bronią sipahiów były łuki, długie lance malowane często na zielono, jatagany i buzdygany. Mieli oni także nieduże okrągłe tarcze, a ponadto nosili często kolczugi lub skórzane kaftany z naszywanymi blaszkami. Natomiast jedyną bronią janczarów były długie łuki i szable. Broń palna w korpusie janczarów zaczęła się upowszechniać dopiero w XVI w. Janczarzy posługiwali się łukiem po mistrzowsku. Ćwiczyli się zresztą ciągle w strzelaniu — podobnie j a k łucznicy angielscy w XIV w. Szybkostrzelność i siła rażenia łuków tureckich zadziwiała Europejczyków. Według różnych relacji strzały tureckie spadały na wojska chrześcijańskie j a k grad, przebijały tarcze a nawet pancerze. Czasem na polu bitwy towarzyszyły oddziałom janczarskim formacje nieregularnej piechoty (azabów). Żołnierze z tych formacji długimi pikami bronili tureckich łuczników przed atakami nieprzyjacielskiej jazdy. Najczęściej jednak w takich wypadkach janczarzy radzili sobie sami. Impet jazdy rycerskiej powstrzymywali palisadą z ostrych kołków, raniących konie, lub wykopanymi szybko rowami. Chroniąc się w razie potrzeby za takimi przeszkodami razili strzałami konie i ludzi, a w bezpośrednim starciu walczyli szablami. Oddziały janczarów walczyły w obronie. Działania ofensywne na polu bitwy pozostawiały sipahiom i jeździe nieregularnej. Sipahiowie i janczarzy mieli nie tylko świetnie opanowane rzemiosło wojenne, ale byli także zdyscyplinowani i karni zarówno w obozie, j a k i na polu bitwy. Dzięki takim walorom wojskowym obie te formacje stanowiły główną siłę armii tureckiej i często decydowały o jej zwycięstwach. Obok wojsk regularnych w skład armii osmańskiej wchodziły oddziały nieregularnej piechoty i jazdy. Oddziały nieregularnej piechoty (azabowie) rekrutowały się z poddanych państwa tureckiego, którzy na czas służby wojs-

kowej zwalniani byli od podatków. Oddziałów tych używano zarówno do walki, jak i różnych prac pomocniczych: pilnowania taborów, kopania rowów i sypania szańców. Większe znaczenie bojowe miała nieregularna j a z d a —oddziały akyndżych. Byli to zagończycy, którzy nie otrzymywali żadnego żołdu. Utrzymywali się oni z rabunku i walczyli dla zdobycia łupów. Konstanty z Ostrowicy w swoich Pamiętnikach janczara pisze o akyndżych, że „wszystko połapią, pobiorą, zamordują i skażą (zniszczą) tak, że za wiele lat tam kur śpiewać nie będzie". Oddziałami akyndżych dowodzili dziedzicznie członkowie rodu Michaił. Oddziały nieregularnej jazdy skutecznie wspierały w walce sipahiów. Dzięki swej szybkości i ruchliwości, umiejętności błyskawicznego przegrupowywania się i przystosowaniu do działań w trudnych warunkach terenowych ci tureccy zagończycy zadawali duże straty wojskom chrześcijańskim, zwłaszcza ciężkozbrojnej jeździe rycerskiej. Walory bojowe akyndżych i różnice między nimi a ciężką jazdą rycerską trafnie scharakteryzował Konstanty z Ostrowicy. „Abociem Turcy — czytamy w Pamiętnikach janczara — takiem rządem wiele naprzód mają. Jeśli ji gonisz, tedyć uciecze, a jeśli cię on goni, tedy mu nie ujdziesz. Turcy i konie ich dla wielkiej lekkości zawżdy prędcy są, a my zawżdy przez ciężkie konie i obciążenie zbroje jestechmy leniwi (tj. ociężali). Abociem wiele na głowie mając, duch trudny masz, a k temu nie słyszysz i wszędy dobrze nie widzisz, rękoma też i sam sobą dla ciężkości zbroje nie władniesz..." 4 3 . W działaniach wojennych armii tureckiej brały także udział pomocnicze oddziały chrześcijańskich wasali Osmanów. Były to różne formacje: ciężkozbrojnajazda rycerska, lekka konnica i piechota. Powiększały one siłę wojsk tureckich, choć zwykle ich rola w bitwach była nieduża. " Pamiętniki janczara..., s.

141.

Europejczycy długo nie mieli dokładnych informacji na temat składu i liczebności armii tureckiej. Spośród tych, którzy pisali na temat wojsk osmańskich, tylko nieliczni nie popełniali pomyłek. Należał do nich Francesco Filelfo, uczony humanista i wróg Turków, dobry znawca stosunków panujących w państwie osmańskim. W 1451 r. pisał on do króla francuskiego Karola VII, że wypędzenie Osmanów z Europy i odzyskanie „miejsc świętych" nie jest takie trudne. Potrzeba tylko do tego pieniędzy i doświadczonych żołnierzy, siły militarne wroga bowiem składają się z różnorakich wojsk, liczących najwyżej 60 000 ludzi 4 4 . Przeważała jednak opinia o niezwyciężoności armii tureckiej i jej ogromnej liczebności. Pod koniec XIV w. jeden z kronikarzy francuskich zanotował, że króla węgierskiego zaatakowała armia turecka o sile 500000 ludzi, inny kronikarz zaś twierdził, że w bitwie pod Nikopolis (1396 r.) walczyły wojska osmańskie liczące 400000 żołnierzy 4 5 . Ten mit 0 sile wojsk tureckich panował w opinii europejskiej XV 1 XVI w. W 1459 r., a więc już po zdobyciu Konstantynopola, kardynał Scarampo oświadczył w Mantui: „Wojska Turków są niezwyciężone, usiłowanie pokonania ich zaś — bezsensowne" 4 6 . Tymczasem o sukcesach bałkańskich podbojów tureckich i zwycięstwach Osmanów nie decydowała liczebna przewaga ich wojsk czy jakaś mityczna siła Turków. Wynikały one z lepszej organizacji wojska, wprowadzenia stałych oddziałów regularnych, przestrzegania dyscypliny przez żołnierzy tureckich i bardziej kompetentnego dowodzenia armią Przede wszystkim jednak o sukcesach Turków w Europie decydowały słabość i rozbicie polityczne państw 44

G o l i n ę r , op. cit.,s. 279. F. L o t , L'Art militaire et les armees au moyen âge, t. II, Paris 1946, s. 218; H. D e l b r ü c k , Geschichte der Kriegskunst, Berlin 1907, t. III, s. 495. 46 G ó l l n e r , op. cit., s. 279. 45

bałkańskich, głębokie różnice i antagonizmy narodowościowe i religijne, które nie pozwalały na połączenie sił w walce z Turkami. „Wszędzie w Europie — p i s a ł Franz Babinger — gdzie armia sułtana zdobywała nowe obszary, stykali się zwycięzcy z ludnością rozdartą, skłóconą wewnętrznie wskutek ostrych antagonizmów narodowościowych i mrocznych namiętności religijnych... Grek jeszcze okrutniej nienawidził Serba niż Turka, a dla prawowiernego syna Kościoła wschodniego jeszcze bardziej gorszący niż widok muzułmanina modlącego się twarzą zwróconą ku Mekce był ołtarz łacinników, w którym Chrystus rozpięty jest, mając gwoździe wbite w nogi skrzyżowane, a nie wyprostowane jedna przy drugiej" 4 7 .

PODBOJE SUŁTANA BAJEZIDA I Bajezid I (1389—1402) był synem Murada. Jego odwaga, gwałtowny temperament i szybkość prowadzonych przezeń operacji wojennych zyskały mu przydomek Błyskawica. Zwycięstwo na Kosowym Polu nad połączonymi siłami chrześcijańskimi sprawiło, że przed Bajezidem stanęły otworem całe Bałkany. Serbia, za cenę uznania zwierzchności tureckiej i daleko idącej uległości, zachowała jeszcze własną dynastię. Jednakże syn poległego w bitwie Lazara Stefan Lazarowicz (1389—1427) został wasalem sułtana. W dowód uległości stawał z oddziałami serbskimi u boku Bajezida w toczonych przez Turków wojnach. Siostra Stefana Despina (Maria) została żoną Bajezida i znalazła się w haremie sułtańskim. Po zwycięstwie na Kosowym Polu podboje Bajezida objęły dalsze ziemie bałkańskie. Przede wszystkim wzrósł nacisk Osmanów na cesarstwo bizantyjskie. Bajezid, który 47

B a b i n g e r , op. cit., s. 441.

panował nad terenami leżącymi wokół Konstantynopola, począł ingerować w wewnętrzne sprawy cesarstwa. Przy poparciu sułtana w kwietniu 1390 r. zajął stolicę i zasiadł na tronie cesarskim Jan VII. Kiedy w kilka miesięcy później powrócił do Konstantynopola stary cesarz Jan V, Bajezid zmusił go do płacenia trybutu, dostarczania posiłków wojskowych i wysłania na dwór sułtański syna Manuela, późniejszego cesarza. To właśnie Manuel, j a k o wasal sułtana, musiał pomagać wraz z oddziałami bizantyjskimi Bajezidowi w jego operacjach militarnych. Brał między innymi udział w zdobywaniu Filadelfii, ostatniego już miasta, jakie pozostało Bizancjum w Azji Mniejszej. Bajezid jednak przede wszystkim podbijał resztki bizantyjskich ziem na Bałkanach. W 1394 r. wojska osmańskie pod wodzą wielkiego dowódcy tureckiego Evrenos-beja najechały bizantyjską prowincję Moreę, leżącą na Peloponezie, i zajęły kilka twierdz. Jednocześnie Turcy prowadzili podboje na północy. W 1393 r. duża armia wkroczyła do Bułgarii i dokonała ostatecznego podboju cesarstwa bułgarskiego. Po trzech miesiącach oblężenia została zdobyta stolica carów bułgarskich — Tyrnowo. Miasto bronione bohatersko przez Eutymiusza, ostatniego patriarchę Bułgarii, pisarza i myśliciela, zostało bezlitośnie ograbione przez zdobywców. Car Jan Szyszman, wzięty do niewoli, dwa lata później został przez Turków zabity. Patriarcha Eutymiusz, który cudem uniknął śmierci, zesłany do klasztoru zmarł w 1402 r. Najstarszy syn cara bułgarskiego, wzięty do niewoli, przyjął islam i w nagrodę został panem jednego z miast tureckich w Anatolii. Wkrótce pod władzą Turków znalazła się cała Bułgaria łącznie z podbitym w 1395 r. nadmorskim księstwem Dobrudży i zajętą rok później północno-zachodnią częścią kraju, tworzącą wówczas królestwo widyńskie. W ten sposób Bułgaria, podbita przez

Bajezida I, stała się prowincją turecką prawie na pięć stuleci. Granice państwa Osmanów sięgnęły Dunaju. Niedługo potem Turcy przekroczyli D u n a j . W 1395 r. armia Osmanów ruszyła przeciw hospodarowi Wołoszczyzny 4 8 Mirczy Staremu, który korzystał z protekcji i pomocy potężnego w XIV w. królestwa Węgier. 17 maja 1395 r. doszło do krwawej bitwy między wojskami sułtana i Mirczy na równinie zwanej Rowina. W armii sułtańskiej walczyli, wypełniając swe obowiązki wasalskie, książęta Serbii, a wśród nich Stefan Lazarowicz. Bitwa, j a k się wydaje, nie przyniosła decydującego rozstrzygnięcia. Nie brak jednak głosów, że zwyciężył w niej Mircza 4 9 . Sułtan wycofał się za Dunaj, obsadzając przedtem swymi garnizonami przeprawy na tej rzece. Zajął też leżącą na wybrzeżu czarnomorskim Dobrudzę, księstwo bułgarskie niedawno opanowane przez hospodara wołoskiego. Mircza zobowiązał się do płacenia T u r k o m trybutu, na znak swej uległości. Sukcesy tureckie zaniepokoiły poważnie Europę łacińską. Odżył plan krucjaty anty tureckiej. Ojej zorganizowanie zabiegał nowy król węgierski Zygmunt Luksemburski (1387—1437). Turcy bowiem, po zajęciu Bułgarii, zaczęli bezpośrednio zagrażać Węgrom. Krucjata miała ponadto pomóc Zygmuntowi w umocnieniu jego pozycji na Bałkanach, w tym zwierzchnictwa nad Chorwacją i Bośnią. Gdyby Zygmuntowi Luksemburskiemu udało się przy 48

W XTV i XV w. ludy Rumunii tworzyły dwa odrębne księstwa, czyli gospodarstwa. Na południu istniało hospodarstwo wołoskie, zwane przez Polaków także Besarabią (później Mul tanami); Węgrzy uważali się za zwierzchników tego księstwa. Na północy znajdowało się hospodarstwo mołdawskie, leżące nad dolnym Dniestrem i Prutem. Mołdawia politycznie, kościelnie (metropolia halicka) i gospodarczo była związana z Rusią i leżała w kręgu wpływów politycznych Polski. Od końca XIV w. hospodarowie Mołdawii byli lennikami Polski. 49 Dyskuąe historyków poświęcone tej kwestii oraz spory na temat daty bitwy na Rowinie przedstawia G. O s t r o g o r s k i (op. cit., s. 429-430).

pomocy krzyżowców wyprzeć Turków z Europy, byłby to nie tylko wielki sukces militarny, ale również polityczny władcy węgierskiego. Sytuacja w Europie sprzyjała realizacji planów antytureckich. Największy konflikt ówczesnej Europy — trwająca od pół wieku wojna francusko-angielska — wygasł wówczas na pewien czas. Rycerstwo francuskie gotowe było do nowej przygody wojennej. Bonifacy IX, jeden z dwóch sprawujących wówczas władzę w Kościele papieży, uznany przez Niemcy, Włochy, Anglię, Węgry i Polskę, ogłosił krucjatę, świętą wojnę przeciw nieprzyjaciołom Chrystusa. Apel papieża i wezwania króła węgierskiego zostały życzliwie przyjęte przez rycerstwo wielu krajów, zwłaszcza Francji i Burgundii. W lipcu 1396 r. do Budy, gdzie wyznaczono miejsce koncentracji krzyżowców, przybyły oddziały wojskowe z różnych krajów. Najliczniej stawili się Francuzi i Burgundczycy, którymi dowodził młody, 24-letni Jan hrabia de Nevers, syn księcia burgundzkiego Filipa Śmiałego. Byli wśród nich sławni i doświadczeni rycerze, tacy jak: Enguerrand de Coucy, admirał Jan de Vienne i Jan le Maingre zwany Boucicautem. Orszaki tych rycerzy wyglądały fascynująco: błyszczące zbroje, barwne tarcze, sztandary i proporce obszyte złotem i srebrem, bogate rzędy końskie i kolorowe czapraki, zdobne herbami Francji i Burgundii. W sumie korpus francusko-burgundzki liczył około 1000 rycerzy i giermków, a razem z piechotą, kusznikami, służbą, stajennymi, kucharzami i wszelaką czeladzią — do 2500 ludzi. Obok wojska węgierskiego korpus ten stanowił główną siłę wyprawy antytureckiej. Do Budy przybyły także oddziały rycerstwa przyprowadzone przez książąt niemieckich, oddział Krzyżaków, stałych sprzymierzeńców Zygmunta Luksemburskiego, oraz czeskie i niemieckie wojska zaciężne. Znalazła się tutaj również niewielka grupa rycerstwa polskiego. Wielki mistrz

joannitow, którzy mieli wówczas siedzibę na wyspie Rodos, przybył ze swymi rycerzami zakonnymi. Do armii krzyżowców dołączył również hospodar Mircza z wojskami wołoskimi. Armia ta stanowiła zbieraninę różnorodnych oddziałów, pozbawionychjednolitego kierownictwa. Niezdyscyplinowane rycerstwo zachodniej Europy ruszało na tę wyprawę przeciw Turkom j a k na turniej lub polowanie. Już Jan Długosz, który w swoich Rocznikach zamieścił obszerną relację o tej krucjacie, napisał słusznie: „Ale tak wielkiemu i dzielnemu wojsku brak było wodza i karności wojskowej. Nie odbywano też żadnych wspólnych narad. Ale i sam dowódca całego wojska, król węgierski Zygmunt, na którego wszyscy się oglądali, nie podejmował niczego, co by było pożyteczne dla takiego wojska; ale, ufają: potędze tylu narodów i tylu oddziałów, do tego stopnia lekceważył wroga, że wierzył i głosił jawnie, że w żadnym miejscu ani w żadnym czasie Turcy nie mogą oprzeć się jego siłom zbrojnym" 5 0 . Armia krzyżowców ruszyła wzdłuż Dunaju, którym płynęły statki z zaopatrzeniem. Przekroczyła tę rzekę u Żelaznej Bramy (przełom Dunaju przecinającego Karpaty) i posuwając się dalej jej prawym brzegiem dotarła w połowie września pod Nikopolis. To warowne miasto, zajęte przez Turków, leżało w ważnym strategicznie punkcie. Broniło ono drogi na Wołoszczyznę, ale także do Adrianopola, europejskiej stolicy Osmanów. Bajezid zajęty był blokadą Konstantynopola, kiedy doniesiono mu o marszu wojsk chrześcijańskich. Szybko ruszył na północ i niespodziewanie dla krzyżowców zjawił się pod Nikopolis. Jak pisze Długosz — może z pewną przesadą — sułtan „zastał wojsko katolickie i króla Zygmunta rozproszone w całkowitym bezładzie i bez broni, błąkające się jak stado owiec". 50

Jana Długosza Roczniki..., ks. X, s. 274.

Relacje kronikarskie z dużą przesadą określały wielkość obu armii. Za nimi bezkrytycznie niejednokrotnie szli historycy nowożytni. Siły chrześcijańskie według różnych kronikarzy ówczesnych lub żyjących nieco później wynosiły od 30000 do 200000 żołnierzy. Natomiast armię turecką szacowali oni na 1 0 0 0 0 0 - ' 0 0 0 0 0 ludzi. Są to liczby zupełnie fantastyczne. Według przekonujących wywodów generała Rosettiego ze względów techniczno-wojskowych, takich jak: długość kolumny marszowej, organizacja zaopatrzenia dla wojska, wielkość pola bitwy itp., armia chrześcijańska liczyła od 9000 do 16 000 ludzi, turecka zaś — od 10000 do 20000 ludzi. Hans Delbrück ocenia siły obu armii jeszcze niżej. Jego zdaniem wojska chrześcijańskie liczyły około 9000 — 10000 ludzi, armia Bajezida zaś — 11000-12000 ludzi 5 1 . Do bitwy między obu armiami doszło pod Nikopolis 25 września 1396 r. Zakończyła się ona kompletną klęską chrześcijan. Armia krzyżowców została całkowicie rozbita przez Turków. Powodem tej klęski był brak koordynacji działań między wojskami węgierskimi a francusko-burgundzkimi, niezdyscyplinowanie rycerstwa europejskiego i nieudolne dowodzenie. Turcy osiągnęli zwycięstwo nie tyle dzięki przewadze liczebnej swych wojsk, ile szybkości działań, lepszej taktyce, sprawniejszemu dowodzeniu i dyscyplinie wojskowej. Było to zwycięstwo regularnego wojska nad zbieraniną rycerzy, niezdolnych do prowadzenia skoordynowanych działań militarnych, walczących pojedynczo i polegających tylko na swej osobistej dzielności. Wielu żołnierzy obu armii poległo w bitwie. Hospodar Mircza, widząc nieuchronną klęskę krzyżowców, wycofał 51 R. R o s e l i i , The Battle of Nicopolis (1396), „Slavonic Review" 15/1937/, s. 629-638; D e l b r ü c k , op. cit., s. 492-493. O bitwie pod Nikopolis pisali też: G. Kl i ng, Die Schlacht bei Nikopolis im Jahre 1396, Berlin 1906; A. S. A t i y a , The Crusade of Nicopolis, London 1934; J. S k r z y p e k , Bitwa pod Nikopolis ¡25 IX 1396/, „Przegląd HistorycznoWojskowy" t. 9/1936/.

się ze swymi wojskami wołoskimi. Wielu chrześcijan, nie mają: możliwości ucieczki, dostało się do niewoli. Ówczesne relacje europejskie wspominają, że Bajezid rozkazał zabić kilka tysięcy jeńców, by pomścić w ten sposób poległych w bitwie Turków. Jeśli tak było rzeczywiście, to ów akt barbarzyństwa miał zapewne zastraszyć chrześcijańskich wasali sułtana na Bałkanach. Część z nich, j a k np. Stefan Lazarowicz, stojący na czele korpusu posiłkowego Serbów, brała udział w bitwie po stronie tureckiej. Za możnych rycerzy, wziętych do niewoli pod Nikopolis, Turcy otrzymali wysoki okup. Król francuski wykupił z niewoli młodego Jana hrabiego de Nevers (późniejszego księcia burgundzkiego Jana Nieustraszonego) i sławnego marszałka Boucicauta za 200 000 florenów. Admirał Jan de Vienne poległ w bitwie. W ó d z krucjaty, król węgierski Zygmunt Luksemburski, razem z wielkim mistrzem joannitów oraz grupą rycerzy niemieckich i węgierskich ratowali się ucieczką z pola bitwy. Dzięki okrętom stojącym na Dunaju Zygmunt dopłynął do Konstantynopola, a stąd drogą morską przez Adriatyk dotarł do kraju. Długosz pisze o losie niektórych rycerzy polskich, biorących udział w bitwie pod Nikopolis. „Z rycerzy polskich — wspomina autor Roczników — zginął bardzo dzielnie nastawiając piersi bohaterski mąż, kasztelan wyszogrodzki Sasin, ze swym najlepszym synem Rolandem. Ocaleli z orszaku króla Z y g m u n t a rycerze Scibor ze Ściborzyc herbu Ostoja i Tomasz Kalski herbu Róża. Rycerz z ziemi sieradzkiej Swiętosław herbu Łada zwany Szczenię, kiedy nie mógł wsiąść na łódź, którą przeprawiał się król Zygmunt ze znaczniejszymi rycerzami, ponieważ go odepchnięto... ufając swej odwadze i sile fizycznej, tak jak był uzbrojony do walki, obciążony żelazem wskoczył w fale Dunaju i przepływając koryto Dunaju, w tym miejscu rwące i szerokie, uratował się." 5 2 52

Jana Długosza Roczniki..., ks. X, s. 275—276.

Wieść o klęsce pod Nikopolis sparaliżowała Europę. Pogrom ten dał początek przekonaniu o niezwyciężoności Turków 5 3 . Echa głoszonych wówczas w Europie opinii dotarły po prawie stu latach do Długosza, który napisał w Rocznikach: „Ta tak straszna klęska i tak sromotna hańba dodała zaiste — j a k się zdaje — wiele sił i odwagi Turkom tak, że podniesieni dzięki temu na duchu stali się odważniej si i bardziej okrutni oraz nabrali śmiałości do wielkich c z y n ó w " 5 4 . Klęska pod Nikopolis pogorszyła sytuację krajów bałkańskich, a przede wszystkim upadającego cesarstwa bizantyjskiego. Turcy zajęli resztki Bułgarii — małe państewko Jana Stracimira ze stolicą w Widyniu. Dokonali niszczycielskich najazdów na Wołoszczyznę, Węgry, Bośnię i Styrię. W 1397 r. Turcy zajęli na krótko Ateny, wtargnęli na Peloponez, splądrowali i spalili należące do Wenecji miasto Argos, pokonali wojska bizantyjskiego księcia Morei, spustoszyli półwysep i wycofali się z ogromnymi łupami i jeńcami, których sprzedali j a k o niewolników. Przede wszystkim j e d n a k otaczali coraz ściślejszym pierścieniem Konstantynopol. Cesarz Manuel II wzywał pomocy władców chrześcijańskich. Zwracał się o ratunek do wielkiego księcia Moskwy Wasyla I i do papieża. Słał prośby 0 pomoc do doży Wenecji, do królów Francji, Anglii 1 Aragonu. Tylko Karol IV francuski wysłał niewielki korpus liczący około 1000 rycerzy, giermków i kuszników pod wodzą wykupionego z niewoli Boucicauta. Te skromne siły dotarły w czerwcu 1399 r. do Konstantynopola i dokonały serii wypadów na tureckie wybrzeże Anatolii. Nie mogły j e d n a k — rzecz oczywista — zagrozić poważnie Osmanom i uwolnić Bizancjum od niebezpieczeństwa turec53 Por. H. J. K i s s l i n g , Turkenfurcht und Tiirkenhoffnung im 15. md 16. Jahrhundert. Zur Geschichte eines „Komplexes", „Siidost-Forschung" 23/1964/, s. 6. 54 Jana Długosza Roczniki..., ks. X, s. 276.

kiego. Wreszcie cesarz Manuel II zdecydował się na podróż do Europy Zachodniej, by osobiście zabiegać o pomoc. W ciągu dwóch lat (1400—1402) ten światły i utalentowany władca wędrował ze swą świtą po Europie. Był uroczyście przyjmowany w Wenecji, Paryżu i Londynie, ale nie zyskał nic prócz pięknych obietnic. Jedyną korzyścią z tej podróży — i to odniesioną przez humanistów Europy Zachodniej — była możliwość nawiązania ściślejszych kontaktów ze światem kultury greckiej, bizantyjskiej. Kiedy cesarz Manuel II przebywał w Paryżu, odwlekając swój powrót do Konstantynopola — j a k b y w obawie przed ostateczną katastrofą, która go tam czekała — dotarła doń nieoczekiwana i zdumiewająca wiadomość. Oto sułtan Bajezid został pokonany przez wielkiego chana Mongołów Tamerlana w bitwie pod Ankarą, a siły militarne Osmanów uległy całkowitemu rozbiciu.

UPADEK PAŃSTWA O S M A N Ó W I JEGO WSKRZESZENIE Tamerlan (Timur Lenk, czyli Timur Kulawy był Turkiem azjatyckim, ale w linii żeńskiej pochodził z wielkiego rodu mongolskiego Czyngis-chana. Pod koniec XIV w. utworzył on potężne państwo, które — j a k to często bywało z wielkimi imperiami azjatyckimi — nie trwało długo i rozpadło się po śmierci Tamerlana. Państwo to obejmowało olbrzymie obszary od granic Chin i Zatoki Bengalskiej aż do Morza Śródziemnego. Wielu historyków sądzi, że Tamerlan był najpotężniejszym władcą mongolskim od czasów Czyngis-chana i jednym z największych, a zarazem najbardziej okrutnych i krwawych zdobywców w historii świata. „Kiedy Mongołowie Tamerlana — pisał Bizantyjczyk Dukas — opuszczali jedno miasto, by zdobyć drugie, pozostawiali taką pustkę i zgliszcza, że nie słyszało się tam ani szczekania

psa, ani świergotu ptaka, ani płaczu dziecka." Dążeniem Tamerlana była odbudowa olbrzymiego państwa Czyngis-chana i stworzenie światowego imperium islamskiego. Uważał się za wiernego wyznawcę Proroka, karał gńuśnych muzułmanów Iranu, Indii i Iraku. Dla ortodoksyjnych muzułmanów był jednak „władcą pogańskim", który łupił i zabijał wiernych, niszczył ich domy i meczety. Kiedy po zajęciu Gruzji, Armenii i Kurdystanu Tamerlan zbliżył się do granic państwa Osmanów, emirowie anatolijscy i ich krewni, pozbawieni władzy i posiadłości przez sułtanów osmańskich, schronili się pod opiekę chana Mongołów, prosząc go o pomoc i interwencję. Tamerlan skorzystał z tej okazji. Wkroczył do Anatolii i zajął silnie umocnione miasto Siwas. Miasto to — j a k pisze jeden z bizantyjskich historyków — zostało przez Mongołów zupełnie ograbione, wszyscy mężczyźni zabici, a spędzone na jednym placu kobiety i dzieci stratowane końmi. To barbarzyńskie okrucieństwo Tamerlana było częścią mongolskiej taktyki wojennej. Chodziło o sterroryzowanie ludności, wywołanie masowej paniki w podbijanym kraju, złamanie oporu warownych miast i twierdz, które trudno było zdobywać koczowniczym wojskom mongolskim. Bajezid nie docenił potęgi militarnej Tamerlana. Odrzucił ultimatum chana Mongołów, który domagał się nie tylko zwrotu terytoriów zabranych Bizancjum (interesujący ślad działań dyplomacji cesarskiej na dworze mongolskim), ale także zażądał oddania anatolijskim emirom tureckim ich ziem oraz dostarczenia 2000 ładunków masła na wielbłądach i 2000 namiotów. Ponadto imię Tamerlana powinno być wymieniane w meczetach j a k o imię sułtana, a synowie Bajezida mieli zostać oddani do służby w namiocie chana 5 5 . Przyjęcie tych żądań równałoby się poddaniu " Tak relacjonuje to historyk bizantyjski z XV w. Laonikos Chalkondyles Historiarum demonstrationes, III, ed. E. Darkó, Budapest 1922,1.1, s. 148-149.

władzy Tamerlana. Nie mógł się na to zgodzić Bajezid. Losy Bajezida i jego państwa rozstrzygnęły się w bitwie pod Ankarą, rozegranej 28 lipca 1402 r. Po długiej i morderczej walce wojska Tamerlana — wzmocnione oddziałem słoni bojowych z Indii — rozgromiły całkowicie armię osmańską. W j e j szeregach walczył silny oddział jazdy pancernej Serbów, pod dowództwem Stefana Lazarowicza, który sumiennie wypełniał swe obowiązki wasala tureckiego. Sułtan Bajezid i jego syn Musa dostali się do niewoli. Bajezid zmarł wkrótce (w marcu 1403 r.), a Musę niedługo potem Tamerlan uwolnił. Inny syn sułtana Mustafa zaginął w czasie bitwy. Tamerlan po wygranej bitwie i rozgromieniu Bajezida pozostał tylko kilka miesięcy w Anatolii. Wprowadził tu nowy porządek polityczny, a właściwie przywrócił dawny, wskrzeszając tureckie emiraty, podbite i wcielone do państwa Osmanów. Jednocześnie wojska Tamerlana plądrowały Anatolie, łupiły kraj, paliły miasta i wsie, burzyły meczety i szkoły muzułmańskie, brały tysiące ludzi w niewolę. Zdobyta została i ograbiona stara stolica osmańska, Brusa. Tutaj w ręce zwycięskiego chana wpadły kobiety z haremu sułtana. Wiosną 1405 r. Tamerlan opuścił Anatolie i wrócił do swej głównej stolicy, Samarkandy. Zmarł tu w 1405 r., w wieku 72 lat, po 36-letnim panowaniu, w czasie przygotowań do wyprawy mającej na celu podbój Chin. Dokonana przez Tamerlana w Azji Mniejszej przebudowa polityczna nie oznaczała jeszcze końca dynastii i państwa Osmanów. Chan mongolski przywrócił tylko istniejące tu przed podbojem Osmanów emiraty i dynastie. Najpotężniejszym z nich stał się teraz emirat Karamanii, obejmujący około jednej trzeciej obszaru Anatolii. Tamerlan chciał w ten sposób utworzyć w Anatolii państwo, które mogłoby skutecznie przeszkodzić odrodzeniu się potęgi Osmanów. Zamysł ten okazał się trafny. Emir Karamanii długo jeszcze był najgroźniejszym rywalem Osmanów, potencjalnym sojusznikiem wszystkich ich wrogów.

Osmanowie zostali włączeni do utworzonego przez Tamerlana systemu politycznego. Najstarszy syn Bajezida Sulejman uznany został za władcę Rumelii i objął europejską część dawnego państwa Osmanów. Inny syn Bajezida Isa rządził emiratem ze stolicą w Brusie. Kolejni synowie Bajezida Mehmed i Musa (uwolnieni przez Tamerlana) otrzymali również swoje emiraty w Anatolii. Synowie wielkiego Bajezida spadli do rzędu małych władców tureckich. Nastąpił okres w dziejach państwa Osmanów, który historycy nazywają „interregnum" — bezkrólewiem (1402— 1413). Stosunki wewnętrzne w tym rozbitym i podzielonym państwie skomplikowały się wówczas bardzo. Trwały walki 0 władzę między synami Bajezida — Sulejmanem, Musą 1 Mehmedem. W czasie tych walk nie tylko tworzyły się rozmaite ugrupowania polityczne, ale także dochodziły do głosu i nabierały znaczenia różne grupy i siły społeczne. Sulejman władający Rumelią znalazł się w trudnej sytuacji. Musiał szukać porozumienia i układać się ze swymi chrześcijańskimi wasalami. W 1403 r. zawarł traktat pokojowy z cesarstwem bizantyjskim, z księciem Serbii Stefanem Lazarowiczem, z Wenecją, Genuą i joannitami z Rodos. Kupił sobie ich neutralność za cenę ustępstw finansowych i terytorialnych. Bizancjum odzyskało wówczas Tesaloniki, ważny port i miasto w Macedonii, oraz niektóre terytoria nad Morzem Egejskim i Czarnym. Cesarz przestał również płacić trybut Turkom. Walki Sulejmana z bratem Musą zakończyły się zwycięstwem Musy w 1411 r. Musa jednak, reprezentujący dawne tradycje koczowniczo-wojenne Turków, po zwycięstwie nad Sulejmanem ogłosił się przywódcą ghazich (wojowników za wiarę) i rozpoczął na Bałkanach świętą wojnę z niewiernymi. Wówczas cesarz Manuel II i książę Serbii Stefan Lazarowicz poparli innego syna Bajezida Mehmeda. Przy pomocy Bizantyjczyków i Serbów, a także dzięki poparciu tureckiej arystokracji i îycerstwa

służebnego (sipahiów) Mehmed pokonał w lipcu 1413 r. wojska swego brata Musy. Sam Musa zginął zasztyletowany przez niewolnika. W ten sposób zakończył się okres bezkrólewia. Mehmed I (1413—1421) ogłosił się sułtanem, ale jego sytuacja była trudna. Wiele europejskich nabytków Osmanów zostało utraconych. Uniezależniły się takie kraje wasalne, jak Serbia, Bośnia, Bułgaria i Wołoszczyzna. Mehmed odnowił przymierze pokojowe z cesarzem Manuelem II i dał mu dalsze tereny nad Morzem Czarnym, morzem Marmara i w Tesalii. Niepowodzeniem zakończyły się dwie operacje militarne sułtana: pierwsza prowadzona na Morzu Egejskim (1416 r.), druga skierowana przeciw Węgrom (1419 r.). Mehmed musiał także walczyć z opozycją wewnętrzną. Stłumił bunt pretendenta do tronu — popieranego przez emirów Anatolii — który podawał się za Mustafę syna Bajezida, rzekomo ocalonego z pogromu pod Ankarą. Musiał także tłumić groźne powstanie ludowe 0 podłożu religijno-społecznym, które przerodziło się w wojnę domową (1415—1418). Rozniecili ją w Rumelii i Anatolii zwolennicy szejcha Bedr-ed-Dina. Domagali się oni wprowadzenia równości społecznej wszystkich ludzi i wspólnoty wszelkiego mienia „oprócz żon". Wprowadzili też jednakową dla wszystkich prostą odzież oraz wspólne posiłki 1 ogłosili zasadę równouprawnienia trzech religii monoteistycznych: islamu, chrześcijaństwa i judaizmu. Pod koniec 1418 r. powstańcy owi zostali ostatecznie rozgromieni 56 . W Europie, wśród współczesnych, Mehmed I miał opinię człowieka łagodnego, miłującego pokój. Rzeczywiście, cały wysiłek skierował on nie na ekspansję i podboje, ale na wewnętrzną konsolidację państwa, budowę twierclz wzdłuż granic i umocnienie swej pozycji w Azji Mniejszej. W e r n e r , op. cit., s. 198—213.

Zmarł w Adrian opolu 26 maja 1421 r. na dyzenterię. Nie brak jednak opinii głoszących, że został otruty. Okres „interregnum", który nastąpił po klęsce Osmanów pod Ankarą, był najbardziej odpowiedni do podjęcia wielkiej akcji mającej na celu wyzwolenie Bałkanów. Jednakże ani Bizancjum, ani inne państwa europejskie nie potrafiły i nie chciały połączyć swych sił po to, aby wyprzeć Turków z Europy. Stało się tak z kilku powodów. Już na początku XV w. tysiące Turków z rodzinami osiedliły się na Bałkanach, a najazd Mongołów na Anatolie powiększył jeszcze tę migrację. Około 1410 r. — jak pisze historyk bizantyjski Dukas — w Europie było więcej Turków niż w Anatolii. Całkowite wyparcie ich z Bałkanów stało się już wówczas właściwie nierealne. Podjęcie wspólnych działań antytureckich uniemożliwiało nadto rozbicie polityczne Bałkanów oraz rywalizacja między poszczególnymi państwami i rozbieżność ich interesów. Cesarz Manuel II skorzystał z osłabienia Osmanów, by powstrzymać upadek ekonomiczny cesarstwa bizantyjskiego, zreorganizować i odbudować jego prowincje. Walki o tron w państwie Osmanów i pokojowa polityka Mehmeda sprawiły, że wśród Greków wytworzyła się niebezpieczna iluzja, iż zagrożenie tureckie należy j u ż do przeszłości. Wenecjanie próbowali mieszać się w walki prowadzone na terenie państwa Osmanów pomiędzy pretendentami do tronu. Przede wszystkim jednak, korzystając z osłabienia Osmanów, umacniali swą morską potęgę i panowanie na wybrzeżach. W 1402 r. nabyli od króla węgierskiego wyspę Korfu za sumę 30000 złotych dukatów. W siedem lat później kupili za 100000 dukatów twierdzę i wyspę Zara oraz wyspę Pag o na wybrzeżu dalmatyńskim, razem ze wszystkimi prawami korony węgierskiej do Dalmacji. Kiedy w 1416 r. Mehmed I podjął próbę zorganizowania operacji morskiej skierowanej przeciwko posiadłościom Wenecji w rejonie Morza Egejskiego, admirał Piętro Loredano

rozbił i zatopił małą flotę turecką 5 7 . Wenecjanie uważali, że niebezpieczeństwo tureckie j u ż minęło. Podobnie sądził książę Serbii Stefan Lazarowicz. Chronił własne ziemie, ale nie usiłował wyprzeć Turków z Europy. Miał nadzieję, że trwały pokój z sułtanem zapewni mu spokojne panowanie w Serbii. W innych krajach bałkańskich, jak np. w Bośni czy Bułgarii, walki wewnętrzne tak absorbowały uwagę i siły pretendentów do władzy, że nie przejmowali się oni zbytnio niebezpieczeństwem tureckim, które im wówczas nie zagrażało. Na Węgrzech natomiast głównym problemem politycznym była walka magnatów przeciwstawiających się próbom wzmocnienia władzy królewskiej. Króla Zygmunta Luksemburskiego zresztą zajmowały coraz bardziej sprawy Europy Środkowej: konflikt krzyżacko-polski i kwestia czeska. Po śmierci króla Wacława, który zmarł w 1419 r., Zygmunt Luksemburski rozpoczął walkę o tron czeski, angażując w tę akcję węgierskie i niemieckie siły militarne i osłabiając w ten sposób front bałkański. Dopóki nie było bezpośredniego zagrożenia ekspansją Osmanów, nikt w Europie realnie nie myślał o walce z nimi.

ODRODZENIE SIĘ POTĘGI O S M A N Ó W Najstarszy syn Mehmeda Murad II (1421—1451) miał tylko 17 lat, gdy został sułtanem. Z upodobaniem nawiązywał on do dawnych tradycji tureckich. Kiedy wczesną wiosną 1423 r. gotował się do najazdu na Peloponez, jego wojska, obozujące na Przesmyku Korynckim, paliły przed 57

Wśród wziętych wówczas do niewoli marynarzy floty tureckiej było też 1100 Greków i Bułgarów. Wenecjanie nie puścili ich wolno, lecz potraktowali jako jeńców i wysłali w charakterze niewolników do prac rolnych na Krecie. F. T h i r i e t, Regestes des deliberations du Senat de Venis concernant la Romanie, Paris 1959, t. II, s. 145.

namiotami wielkie ogniska i śpiewały pieśni ku czci Allacha i bohaterów „co oznaczało — j a k pisał kronikarz bizantyjski Laonikos Chalkokondyles — że Turcy na trzeci dzień mają zamiar rozpocząć walkę". Później zaś, po splądrowaniu bizantyjskiej Morei — j a k wspomina ten sam kronikarz — sułtan M u r a d kupił 600 mężczyzn spośród wziętych do niewoli na Peloponezie ludzi i kazał ich zabić dla uczczenia 58 swego ojca . Był to z pewnością relikt szamańskiego kultu zmarłych. Murad, p o d o b n i e j a k jego ojciec, był człowiekiem 0 usposobieniu pokojowym. Podróżujący w latach 1432— 1439 po krajach W s c h o d u przedstawiciel księcia Burgundii rycerz Bertrandon de la Broąuiere zanotował w swej relacji taką uwagę o sułtanie Muradzie: „Powiedzieli mi, że on nie lubi wojny i wydaje mi się to p r a w d ą " . Natomiast jeden z ówczesnych kronikarzy bizantyjskich wspominał o religijno -mistycznych skłonnościach M u r a d a , o j e g o sympatiach do bractwa derwiszów oraz zamiarze sułtana porzucenia czynnego życia i oddania się wyłącznie rozmyślaniom. Był jednak M u r a d przede wszystkim władcą sumiennym, który energicznie dążył do u g r u n t o w a n i a ładu wewnętrznego 1 umocnienia potęgi p a ń s t w a O s m a n ó w 5 9 . Celu tego bez walk wewnętrznych i wojen nie można było zrealizować. Trafną charakterystykę M u r a d a II nakreślił Franz Babinger: „Był to m ą ż stanu wielkiego formatu, mający jasne rozeznanie w ówczesnej sytuacji światowej, nie żywił jednak u p o d o b a n i a do wojen. Rzetelność j e g o i lojalność podnosili nie tylko j e g o współplemieńcy i współwyznawcy, nie tylko kronikarze dworscy, przyznawali mu je bez zastrzeżeń również dziejopisarze bizantyjscy... Kronikarze sławią jego życzliwą ludziom postawę oraz tolerancję i sprawiedliwość" 6 0 . M u r a d II był bez wątpienia jednym 58

59 60

Historiarum demonstrationes VII, l. II, s. 114, 118.

R u n c i m a n , op. cit., s. 71.

B a b i n g e r , op. cit., s. 16—17.

z największych sułtanów osmańskich. W czasie swego panowania stworzył on solidne podstawy imperium tureckiego w Europie i Azji. Z takim to przeciwnikiem wypadło później walczyć Węgrom i ich królowi Władysławowi Warneńczykowi. Pierwsze dziesięciolecie rządów Murada II zajęły walki z opozycją wewnętrzną toczone w latach 1421—1423, długie, choć bezskuteczne jeszcze, oblężenie Konstantynopola (czerwiec — wrzesień 1422 r.), wyprawa na bizantyjskie i weneckie posiadłości na Peloponezie (1423 r.) oraz walki w Anatolii i na Bałkanach. Cesarz bizantyjski Manuel II został zmuszony ponownie do płacenia trybutu i wydania Turkom wielu miast, które odzyskał po bitwie pod Ankarą. Bizancjum znalazło się ponownie w zależności lennej od Osmanów. Pod koniec marca 1430 r. Turcy zdobyli Tesaloniki, główną bazę weneckiego handlu lewantyńskiego i weneckiej floty wojennej. Miasto to po raz pierwszy zostało zajęte przez Turków w 1387 r. Pozostawało w ich rękach aż do połowy 1402 iv, kiedy to odzyskali je Bizantyjczycy, którzy sprzedali Tesaloniki Wenecjanom za sumę 50000 złotych dukatów. Murad zezwolił żołnierzom na rabunek zdobytych Tesalonik, ale zabronił niszczenia i palenia budynków. Opanowanie tego miasta umacniało pozycję Turków w południowej części Bałkanów. Zgodnie z wolą sułtana Tesaloniki miały być przywrócone do dawnej świetności. Wielu jeńców ze znaczniejszych rodów miejskich zostało uwolnionych. Zwrócono im także ich posesje. Sułtan zmuszał nawet do powrotu zbiegłych Tesaloniczan. Podobnie jak to czynili Osmanowie we wszystkich ważnych strategicznie i ekonomicznie miejscowościach, również do Tesalonik Murad sprowadził kolonistów tureckich, osadzając wjednej dzielnicy miasta około 1000 rodzin. Wszystkie kościoły w Tesalonikach zamieniono na meczety lub budynki użyteczności publicznej, z wyjątkiem kościoła pod wezwaniem

św. Demetriusza, patrona miasta. Grek Jan Anagnostos, który przeżył oblężenie i zdobycie Tesalonik i był również naocznym świadkiem późniejszych wydarzeń, chwalił sułtana Murada za troskę o przywrócenie porządku i bezpieczeństwa w mieście. Podkreślał szczególnie jego starania o rozwój handlu, zaopatrującego mieszkańców Tesalonik w żywność 6 1 . Przykład Tesalonik ukazuje rozważną i tolerancyjną politykę Murada II. Wyraźnie widoczna jest w niej tendencja do włączenia miejscowej ludności chrześcijańskiej w system państwa osmańskiego. Zauważalne jest także w polityce sułtana dążenie do odcięcia się od plemienno-koczowniczego programu walki z niewiernymi, głoszonego przez „bojowników o wiarę" (ghazich). Program ten zakładał pozbawienie podbitych ludów wszelkich praw lub nawrócenie ich na islam. Dukas, rzeczowy i obiektywny kronikarz bizantyjski, przedstawiał Murada II j a k o władcę ludzkiego i prawego, który litował się nad ubogimi i dotrzymywał układów. Swych zwycięstw nad chrześcijanami 62 nie wykorzystywał on do wyniszczenia podbitych ludów . Opanowanie Tesalonik i przywrócenie tureckiego panowania w Macedonii było tylko częścią planu ekspansji realizowanego przez sułtana Murada II. Poza tym utwierdzone zostało panowanie Osmanów nad południową i środkową Albanią, mimo oporu tamtejszej ludności i wywołanego przez nią powstania antytureckiego (1432—T435). Turcy obsadzili silnymi garnizonami wojskowymi miasta albańskie, wsie zaś zostały przekazane sipahiom j a k o lenna wojskowe. Wielu synów albańskich feudałów znalazło się na dworze sułtańskim. Niektórzy z nich pó przejściu na islam pełnili potem ważne funkcje państwowe i wojskowe. Dopiero w 1443 r. jeden z książąt albańskich Jerzy Kastriota, zwany przez Turków Skanderbegiem, rozpoczął 61 62

W e r n e r , op. cit., s. 226. Tamie, s. 227.

w górzystych terenach walkę z najeźdźcami przy tajemnym poparciu Wenecji. Walkę tę książę albański prowadził przez blisko pół wieku 6 3 . Wzrósł także turecki napór na Serbię i Bośnię. W Serbii po śmierci uległego wasala tureckiego Stefana Lazarowicza, który zmarł w 1427 r., władzę objął jego krewniak Jerzy Brankowicz, znany później z akcji antytureckich Władysława Warneńczyka. Brankowicz próbował uwolnić Serbię spod tureckiej zwierzchności. By uzyskać pomoc przeciw Turkom, sprzymierzył się z Zygmuntem Luksemburskim i wydał Węgrom potężną twierdzę naddunajską — Belgrad. Jednakże już w 1428 r. osmańscy begowie z Albanii i Bułgarii zniszczyli południową Serbię i zajęli na stałe kilka miast i twierdz, a wśród nich Nisz i naddunajski Gołubiec (Golubac). Dziś jeszcze potężne ruiny tej twierdzy, wznoszącej się na skałach stromo opadających do Dunaju, robią ogromne wrażenie. Odwetowa wyprawa Jerzego Brankowicza, wspieranego przez wojska węgierskie Zygmunta Luksemburskiego, wśród których był również oddział rycerstwa polskiego, została pod Gołubcem rozbita przez Turków. Zginął wówczas sławny rycerz polski Zawisza Czarny, a wielu innych Polaków dostało się do niewoli tureckiej. Południowa granica Węgier została poważnie osłabiona. Turcy bowiem nie tylko kontrolowali z Gołubca żeglugę i handel na Dunaju, ale mogli w każdej chwili przeprawić się przez tę rzekę i ruszyć przeciw ziemiom węgierskim. Jerzy Brankowicz musiał poddać się Turkom. Władca serbski został wasalem sułtana i zdołał się jeszcze przez pewien czas utrzymać przy rządach w okrojonym księstwie. Serbia ponownie została zmuszona do płacenia T u r k o m trybutu w wysokości 50 000 dukatów rocznie i dostarczania posił63 Przykłady oporu Albańczyków podaje Bistra Cwetkowa (La Bataille memorable despeuples. Le sud-est europeen et la conąuete ottomam, Sofia 1971, s. 59-72).

ków wojskowych w sile 2000 konnych, dowodzonych przez jednego z synów Brankowicza. W 1435 r., w dowód lojalności, Jerzy Brankowicz oddał swą 16-letnią córkę Marę do haremu sułtańskiego j a k o żonę Murada II. Sułtan Murad II rozważnie prowadził podbój Serbii. Zadowolił się tymczasem obsadzeniem ważniejszych miast i twierdz silnymi garnizonami tureckimi oraz podporządkowaniem sobie księcia Serbii. Sytuacja zmieniła się po śmierci króla węgierskiego i cesarza Zygmunta Luksemburskiego, który zmarł 9 grudnia 1437 r. Z władcą tym Murad II zawarł układ o zawieszeniu broni i swoim zwyczajem respektował go. Kiedy j e d n a k na tronie węgierskim nastąpiła zmiana i królem został zięć Zygmunta Albrecht Habsburg, Turcy najechali w 1438 r. Serbię. Wiele miast, zamków warownych i klasztorów zostało wówczas zdobytych i złupionych. Rok później ruszyła nowa wyprawa turecka na Serbię. Jej celem było zdobycie Semendrii (Smederevo), niedawno zbudowanego według wzorów bizantyjskich warownego grodu nad Dunajem, stolicy państwa Jerzego Brankowicza. Po trzech miesiącach oblężenia i bohaterskiej obrony Semendria została zdobyta i obsadzona silnym garnizonem tureckim. W wyniku tej kampanii cała niemal Serbia dostała się pod bezpośrednią władzę Osmanów. Jerzy Brankowicz z synem Lazarem uciekli na Węgry. Dwaj inni synowie Brankowicza, Grzegorz i Stefan, wzięci do niewoli, zostali przewiezieni do Anatolii i oślepieni. Ostatnim aktem podboju tego potężnego jeszcze przed stu laty państwa bałkańskiego było zajęcie przez Turków miasta N o w o Brdo w południowej Serbii (1441 r.), w rejonie którego znajdowały się liczne kopalnie srebra. Autonomiczne dotąd, choć wasalne, księstwo Serbii przestało istnieć, włączone do rodzącego się imperium Osmanów. Turcy zaatakowali również leżącą powyżej Serbii Bośnię. Kraj ten j u ż w drugiej połowie XIV w., a więc za czasów

Murada I i Bajezida I, pustoszyły regularnie najazdy tureckich zagończyków - akyndżych. Na początku XV w w okresie osłabienia państwa Osmanów, Bosma znalazła się pod zwierzchnictwem węgierskim. Wówczas to wsrod walk wewnętrznych tron uzyskał przy pomocy Węgrów król Stefan Ostoja (1409-1421), który w 1411 r. uznał się za wasala korony węgierskiej. Za jego przykładem poszło wielu możnych bośniackich. Wszystkie te wydarzenia oraz walki wewnętrzne osłabiły kraj. Garnizony wojsk węgierskich, ulokowane w niektórych miastach Bośni, uciskały różnymi daninami ludność. Ponadto Węgrzy.prześladowali wyznawców Kościoła bośniackiego, uznając ich za patarenów - heretyków, wrogów prawdziwej wiary. Kiedy więc Murad II rozpoczął w 1426 r. systematyczny podbój Bośni, warowne miasta i zamki poddawały się Turkom prawie bez oporu. Pod bezpośrednim panowaniem Osmanów znalazła się przede wszystkim wschodnia Bośnia. Kroi Stetan Twertko II (1421—1443) został zmuszony do płacenia sułtanowi trybutu w wysokości 25 000 dukatów rocznie. . Po zajęciu Serbii i zhołdowaniu Bośni połudmowo-wschodniej granicy Węgier bronił przed Turkami tylko Belgrad W kwietniu 1440 r. Turcy rozpoczęli szturm, tej ważnej twierdzy, leżącej u zbiegu Sawy i Dunaju. Jednakże to znakomicie obwarowane miasto wytrzymało 6-miesięczne oblężenie wojsk nieprzyjaciela dowodzonych przez samego sułtana Murada II. We wrześniu 1440 r. Turcy odstąpili od oblężenia Belgradu, które przyniosło im duże straty. W czasie tej wyprawy wysłannicy sułtana zmusili Raguzę do uznania zwierzchności Osmanów. To miasto portowe lezące nad Adriatykiem (dzisiejszy Dubrownik) formalnie należało od 1358 r. do korony węgierskiej. W rzeczywistości jednak, wzorem miast-państw włoskich, stało się niezależne i było rządzone przez senat, w skład którego wchodzili członkowie rodzin patrycjuszowskich. To bogate miasto, o którego zamożności świadczą zachowane do dziś pałace i kościoły,

było głównym ośrodkiem handlowym w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego. Senat Raguzy miał zawsze najlepsze informacje polityczne, dotyczące zarówno Wschodu, jak i Zachodu. Teraz, tj. we wrześniu 1440 r., Raguza została zmuszona do płacenia sułtanowi trybutu w zamian za wolność handlu w państwie osmańskim i na ziemiach jego wasali. Osmańska ekspansja zagrażała coraz bardziej Węgrom i to nie tylko od strony Serbii i Bośni. Oto bowiem w

1436 r. Turcy wtargnęli na Wołoszczyznę i spustoszyli ją. Zmusili także lennika węgierskiego, hospodara Włada Drakula (Diabła), znanego z legend okrutnika, do uznania zwierzchnictwa sułtana. Kiedy w dwa lata później oddziały tureckich akyndżych dowodzone przez Ali bega, syna znanego wodza osmańskiego Evrenosa, wtargnęły przez Żelazne Wrota do Siedmiogrodu, towarzyszył im hospodar Wład Drakul ze swymi oddziałami. Wojska osmańskie pustoszyły wówczas Siedmiogród przez półtora miesiąca, bez powodzenia oblegały miasto Sybin i uprowadziły około 70 000 ludzi — j a k podają, może z pewną przesadą, ówczesne relacje. Wśród pojmanych wówczas jeńców był również dominikanin brat Jerzy, który po 20-letniej niewoli tureckiej powrócił do Rzymu i napisał traktat o państwie osmańskim zaliczany do podstawowych dziel na temat Turcji XV i XVI w. Sam Marcin Luter napisał przedmowę do jednego z niemieckich wydań tego dzieła". Bezpośrednie ataki tureckich zagończyków (akyndżych) na ziemie węgierskie powtarzały się również w latach następnych. Tureckie sukcesy na Bałkanach stanowiły duże zagrożenie dla upadającego cesarstwa bizantyjskiego. Po śmierci Manuela II tron cesarski objął jego syn Jan VIII Paleolog (1425—1448), basileus i autokrator — j a k się tradycyjnie tytułował, ale w rzeczywistości władający tylko Konstantynopolem z okolicą oraz częścią Peloponezu. Podobnie jak jego ojciec, który był lennikiem sułtana, Jan VIII został zmuszony do płacenia Turkom rocznego trybutu. W tej sytuacji ratunkiem dla Bizancjum mogła być tylko wspólna wyprawa antyturecka koalicji państw Europy Zachodniej. Jednakże drogą wiodącą do uzyskania takiej pomocy była unia Kościoła wschodniego z łacińskim, tj. 64

J. A. B. P a l m ę r , Fr. Georgius de Hungaria O. P. and the Tractatusdemoribus, condicionibusetneąuicia Turcorum, „Bulletin ofthe John Rylands Library" 34/1951/, s. 4 4 - 6 8 .

uznanie kościelnego zwierzchnictwa Rzymu. Cesarz zdecydował się na takie rozwiązanie, choć wcześniejsze doświadczenia nie zachęcały wcale do podjęcia nowych prób unii obu Kościołów. Nadzieje na pomoc łacinników przeważyły jednak i Jan VIII, razem z patriarchą Konstantynopola i liczną delegacją duchowieństwa greckiego, przybył w marcu 1438 r. do Ferrary, na zwołany przez papieża Eugeniusza IV sobór unijny. Dyskusje teologiczne trwały niezwykle długo. W lutym następnego roku obrady soboru zostały przeniesione do Florencji. Tutaj 6 lipca 1439 r. podczas uroczystego nabożeństwa w katedrze florenckiej dokonała się unia Kościoła greckiego z łacińskim. Kolejno Bessarion arcybiskup Nicei, późniejszy kardynał, i kardynał Julian Cesarini odczytali akt unii — pierwszy po grecku, drugi po łacinie. Wszyscy Grecy obecni na nabożeństwie — razem z cesarzem — uklękli przed papieżem i ucałowali mu rękę. Dla Eugeniusza IV akt unii obu Kościołów był dużym sukcesem; przynajmniej formalnie kończył on blisko czterowiekowy rozłam świata chrześcijańskiego. Unia florencka pozwoliła także papieżowi Eugeniuszowi IV zatriumfować nad dostojnikami kościelnymi i teologami, zgromadzonymi wówczas na soborze w Bazylei, którzy pozbawili go tiary i wybrali antypapieża Feliksa V. Cesarzowi bizantyjskiemu jednak przysporzyła dużo kłopotów. Wywołała nienawiść i spory wśród duchowieństwa greckiego oraz ludności bizantyjskiej. Greccy patriarchowie Wschodu: Filoteusz z Aleksandrii, Doroteusz z Antiochii i Joachim z Jerozolimy, potępili unię florencką i oskarżyli o herezję tych, którzy ją podpisali i przyjęli. W prawosławnych krajach słowiańskich (zwłaszcza w państwie moskiewskim) przejście cesarza i patriarchy konstantynopolitańskiego na „wiarę rzymską" uznano za akt zdrady. „Krótko mówiąc — pisze Georg Ostrogorski w swych znakomitych Dziejach Bizancjum — na skutek unii Ruś zerwała związki z Konstan-

Piramida struktury społecznej państwa osmańskiego (wg P. F. Sugara) tynopolem, a samo Bizancjum zostało rozdarte przez spory wewnętrzne. Rzym natomiast nie mógł dać tego, na co cesarstwo przede wszystkim liczyło. Przyrzeczona pomoc z Zachodu nie nadeszła, podobnie j a k zaprzysiężona we Florencji unia nie została wprowadzona w życie w Konstantynopolu" 6 5 . Obraz sytuacji bałkańskiej byłby niepełny, gdybyśmy nie poświęcili nieco uwagi przemianom, jakie dokonały się w państwie Osmanów za panowania Murada II. Dla tego sułtana problem wewnętrznego umocnienia państwa był równie ważny jak ekspansja terytorialna. Murad II wprowadził przede wszystkim w europejskiej części państwa (Rumelii) regularny, omówiony już wyżej pobór chłopców z rodzin chrześcijańskich (tzw. dewszirme) do oddziałów janczarskich i do służby pałacowej. Utrwaliła się wówczas O s t r o g o r s k i , op. cit., s. 439.

charakterystyczna dla Osmanów praktyka opierania rządów na chrześcijanach-renegatach, sługach sułtana. „Jeszcze w XVI wieku — pisze Franz Babinger — niejednokrotnie dziwili się posłowie niemieccy i weneccy w swoich relacjach, że bogactwo, administracja, potęga, słowem cała państwowość osmańska opiera się na ludziach, którzy, urodzeni w wierze chrześcijańskiej, obracani byli w niewolników i wychowywani j a k o muzułmanie" 6 6 . Z a p a n o w a n i a Murada II została udoskonalona również armia osmańska. Oddziałom regularnej piechoty, tj. janczarom, nadano wewnętrzną zwartość, prężność organizacyjną, wzmocniono także ich karność i podniesiono na wyższy poziom szkolenie bojowe. Udoskonalono też system lenn wojskowych, nadawanych rycerzom służebnym (sipahiom), tworzącym oddziały regularnej jazdy. W ten sposób za czasów Murada II armia stała się niezawodną siłą umożliwiającą prowadzenie dalszych podbojów. Od dawna toczy się spór między historykami tureckimi i bułgarskimi, rumuńskimi a częściowo także greckimi, którego przedmiotem jest charakter rządów osmańskich na Bałkanach. Badacze tureccy dowodzą, że rządy te były dla ludów bałkańskich błogosławieństwem, wprowadzały bowiem — zamiast chaosu politycznego, samowoli feudalnej i ucisku społecznego — porządek i sprawiedliwość 67 . Historycy bułgarscy, rumuńscy oraz niektórzy badacze greccy natomiast twierdzą, że czasy panowania tureckiego były okresem wielkiego ucisku i niewoli 6 8 . Tak również 66

B a b i n g e r , op. cit., s. 18. Por. np. H. I n a l c i k , Ottoman methods of Conąuest, „Studia Islamica" 2/1954/, s. 103—129; tenże, L'Empire Ottoman, w: Actes du Premierę Congres International des Etudes Balkaniques et Sud-Est-Europeens, Sofia 1969, t. III, s. 75. 61

68 Por. np. D. A n g e l o w , Certains aspects de la conąuete des les balkaniques par les Turcs, „Byzantinoslavica" 17/1956/, s. 220—

okres ten przedstawiają tradycyjne pieśni i legendy bałkańskie. A jak było w rzeczywistości? Odpowiedź na to pytanie jest złożona. Inaczej bowiem kształtował się byt jednostek, poszczególnych ludzi, a inaczej byt społeczeństw i narodów bałkańskich. Z upływem czasu zmieniała się także sytuacja podbitej ludności. W pierwszej połowie XV w., a więc w okresie nas interesującym, sytuacja ta przedstawiała się odmiennie niż w czasie szczytowego rozwoju imperium osmańskiego, tj. w XVI w. Jeszcze inaczej wyglądała ona w okresie zmierzchu i upadku państwa tureckiego. Według tradycji muzułmańskiej i tureckiej istniały dwa kryteria podziału ludzi. Po pierwsze, społeczeństwo dzieliło się na wiernych, tj. wyznawców islamu, oraz niewiernych — wyznawców innych religii. Po drugie, istniał również podział na funkcjonariuszy państwa Osmanów oraz poddanych, których określano mianem „raaja" (trzoda). Struktura państwa Osmanów przypominała piramidę, na szczycie której znajdował się sułtan (patrz rysunek na s. 72). Warstwa funkcjonariuszy, ściśle oddzielona od reszty społeczeństwa, nie zajmowała się działalnością produkcyjną i była zwolniona od podatków. Tworzyli ją członkowie dworu sułtana, żołnierze regularnej armii Ganczarzy, sipahiowie), dowódcy wojskowi, urzędnicy administracji centralnej i prowincjonalnej, duchowni muzułmańscy, którzy czuwali nad prawodawstwem i wymiarem sprawiedliwości oraz zajmowali się edukacją i wychowaniem. W zasadzie byli to muzułmanie, ale nie wyłącznie. Za funkcjonariuszy państwowych uważano też przywódców niemuzułmańskich wspólnot. Byli nimi na przykład duchowni prawosławni. W ich rękach spoczywała władza sądownicza i policyjna nad wyznawcami prawosławia, a jednocześnie mieli oni obowiązek regularnego ściągania podatków od współwyznawców. Drugą warstwę społeczeństwa osmańskiego (około 90%) stanowili poddani.

Płacili oni podatki i zajmowali się działalnością produkcyjną lub handlem 9 . W państwie osmańskim teoretycznie muzułmanin zajmował wyższą pozycję społeczną aniżeli niewierny. Praktycznie j e d n a k w pierwszej połowie XV w. ludzie różnej wiary traktowani byli zwykle tak samo. Różnice w zajmowanej pozycji społecznej zależały nie tyle od wyznawanej religii, ile od wykonywanej funkcji — od przynależności do warstwy funkcjonariuszy lub poddanych. W stosunku do chrześcijan bałkańskich sułtan Murad II prowadził tolerancyjną politykę. Ich sytuacja po podboju tureckim niewiele się zmieniła. Jeśli chrześcijanie podporządkowali się rządom Osmanów i płacili regularnie daninę (charadż) i podatek pogłówny ™, to zachowywali swą własność i religię. Dopiero później, zwłaszcza w XVII i XVIII w., nasilił się ucisk i wyzysk chrześcijańskich ludów bałkańskich przez lokalnych urzędników tureckich. Nie było też ze strony Turków specjalnego nacisku na zmianę religii, poza wziętymi na służbę sułtańską chłopcami z rodzin chrześcijańskich. Również turecka kolonizacja na Bałkanach, rozpoczęta jeszcze w XIV w., w czasach Orchana i Bajezida I, choć nasiliła się w XV w., nie doprowadziła do zasadniczych zmian etnicznych. Nie doszło ani do turkizacji, ani islamizacji Bałkanów. Ludność chrześcijańska stanowiła zdecydowaną większość mieszkańców. Potwierdzają to relacje zachodnioeuropejskich podróżników z XV i XVI w. 7 1 Tolerancyjna polityka pierwszych Osmanów wobec ludności bałkańskiej nie oznaczała jednak — jak sądzą niektórzy historycy — powszechnej akceptacji tureckiego " S u g a r , op. cit., s. 31—55. Oba te rodzaje podatków zostały później połączone. 71 F. B a b i n g e r , Die Osmanen auf dem Bałkan i Der Islam in Siidosteuropa, w: Yólker und Kulturen Sudosteuropas, Miinchen 1959, s. 199—210 i 211—217. 70

panowania przez rodzimą ludność Bałkanów. W rzeczywistości istniał silny opór tej ludności. Turcy przecież wtargnęli na Bałkany j a k o element wrogi. Przerwali oni gwałtownie rozwój samodzielnych państw bałkańskich. Pod panowaniem tureckim — j a k pisał słusznie Franz Babinger — Grecy, Bułgarzy, Serbowie, Bośniacy i Albańczycy, owe „dumne ludy, mające za sobą długą i pełną chwały historię", skazane zostały na „byt bezdziejowy" 7 2 . 72

Tenże, Z dziejów imperium Osmanów..., s. 443.

W Ł A D Y S Ł A W III J A G I E L L O Ń C Z Y K K R Ó L POLSKI I WĘGIER

Władysław Jagiellończyk, zwany po śmierci Warneńczykiem, urodził się 31 października 1424 r. Był najstarszym — przez ojca i naród długo oczekiwanym — synem Władysława Jagiełły i jego czwartej żony, młodziutkiej Zofii (Sonki) Holszańskiej, pochodzącej z rodu książąt litewskich. Sędziwy Jagiełło, liczący j u ż wówczas ponad 70 lat, uradowany narodzinami syna pierworodnego wysłał do papieża Marcina V poselstwo, zawiadamiając go o przyjściu na świat dziecka i prosząc, by chciał zostać jego ojcem chrzestnym. „Papież tą wiadomością wielce uradowany — zanotował Długosz w swym dziele — uczciwszy posła królewskiego darami i błogosławieństwy, przesławszy (królowa) oraz królowej Zofii kosztowne podarki w aksamitach złototkanych z powinszowaniem potomka, zlecił osobnym listem Zbigniewowi biskupowi krakowskiemu, aby w jego imieniu dziecię nowo narodzone trzymał do chrztu"'. Już przy chrzcie Władysława pojawia się więc przy nim postać Zbigniewa Oleśnickiego, ambitnego i twardego polityka, 1 Jana Długosze kanonika krakowskiego dziejów polskich ksiąg dwanaście (dalej cyt.: D ł u g o s z , Dzieje...) tłum. K. M e c h e r z y ń s k i , Kraków 1869, t. IV, s. 304.

który odegra wybitną rolę w czasie rządów królewskich tego syna Jagiełłowego. O narodzinach pierworodnego syna Jagiełło zawiadomił również swego politycznego rywala i wroga Polski, cesarza Zygmunta Luksemburskiego, a ponadto księcia Mediolanu i dożę weneckiego oraz innych władców europejskich. Jak pisał, nie bez pewnej złośliwości, Długosz, który nie lubił Jagiełły: „Tak zaś pożądaną dla wszystkich była to wiadomość, tak radosną i uroczystą, że i Opatrzność Boga uwielbiali i podziwiali płodność sędziwego króla i posłów królewskich oznajmujących im o tym narodzeniu wielorakimi poczcili u p o m i n k a m i " 2 . Uroczysty chrzest Władysława Jagiellończyka odbył się w katedrze krakowskiej w niedzielę, tj. 18 lutego 1425 r., w obecności licznie zgromadzonego duchowieństwa polskiego oraz posłów europejskich, wśród nich zaś dwóch wysłanników wielkiego mistrza krzyżackiego 3 . Stanisław Ciołek, sprytny i obrotny Mazur obdarzony talentem poetyckim, pisarz królewski wypędzony z dworu za obelżywe wiersze o poprzedniej żonie Jagiełły, teraz napisał hymn na cześć pierworodnego syna królewskiego. Zawarł w nim także pochwałę Jagiełły, a przede wszystkim królowej Zofii. Niecałe dziesięć lat po tych uroczystościach (31 maja 1434 r.) zmarł król Władysław Jagiełło. Młoda żona, królowa Zofia, zdążyła jeszcze urodzić Jagielle dwóch synów: Kazimierza, który zmarł 2 marca 1427 r., i Kazimierza Andrzeja, późniejszego króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Przed swą śmiercią Jagiełło „przywoławszy — jak pisze Długosz — drużynę rycerzy polecił im synów swoich, a osobliwie starszego Władysława, który z twarzy i przymiotów był do niego wielce podobny. Oświadczył 2

Tamte. Według Długosza byli to: wielki komtur Marcin Kempnater i komtur elbląski Henryk Hołd. 3

życzenie swoje, aby po nim na królestwo nastąpił, upewniając, że był prawym jego potomkiem, a j a k o postacią i imieniem ojca swego przypominał, tak zacnością i przymiotami duszy pewnie wyobrażać go będzie" 4 . Jagiełło wcześniej j u ż zabiegał o to, by jego najstarszy syn objął po nim tron polski. Budziło to opór stronnictwa oligarchicznego panów małopolskich. Na ich przywódcę — właśnie w czasie kampanii o uznanie praw dziedzicznych do korony polskiej synów Jagiełły — wyrósł biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. Długosz, pisząc o ostatnich chwilach Jagiełły, wspomina o zapewnieniach króla, że syn Władysław „był prawym jego potomkiem", podobnym do niego „z twarzy i przymiotów". Była to aluzja do głośnej sprawy z 1427 r., kiedy to oskarżono królową Zofię o zdradę małżeńską, a także o to, że jej dzieci pochodzą z nieprawego łoża. Było to oczywiście „jawne i mające wyraźnie polityczne podłoże oszczerstwo" stronnictwa oligarchicznego, które w ten sposób próbowało podważyć prawa dynastyczne synów Jagiełły 5 . Zamiast zasady dziedziczenia możnowładcy małopolscy chcieli wprowadzić elekcyjność tronu polskiego.

POLITYKA Z A G R A N I C Z N A POLSKI W OKRESIE PIERWSZYCH LAT R Z Ą D Ó W KRÓLA W Ł A D Y S Ł A W A III W ostatnich latach panowania Władysława Jagiełły ukształtowało się silne stronnictwo polityczne, złożone głównie z możnowładców małopolskich, skupionych wokół osoby biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. Grupa ta 4

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 488. S. M. K u c z y ń s k i , Król Jagiełło ok. 1351—1434, Warszawa 1985, s. 92. Jako oszczerstwo polityczne traktują to oskarżenie również wybitni badacze tej epoki: Ewa Maleczyńska (Rola polityczna królowej Zofii Holszariskiej', Lwów 1936) i Ludwik Kolankowski (Polska Jagiellonów. Dzieje polityczne, Warszawa 1936). 5

w polityce wewnętrznej dążyła do rządów oligarchicznych, a więc narzucania królowi woli możnych, i pragnęła przyłączenia do Korony Litwy, Wołynia oraz Podola. W polityce zagranicznej występowała przeciw husytyzmowi w Czechach, dążyła do zbliżenia i współpracy z cesarzem i królem węgierskim Zygmuntem Luksemburskim. Przywódca tej grupy Zbigniew Oleśnicki był nadto zwolennikiem wyższości soboru (tj. zgromadzenia dostojników kościelnych) nad papieżem. W rękach magnatów małopolskich znajdowały się wyższe urzędy państwowe, dysponowali oni też znaczniejszymi zasobami materialnymi i większym doświadczeniem politycznym aniżeli ich przeciwnicy. Przeciwnikiem politycznym możnowładców małopolskich była średniozamożna szlachta, której bliski był program polityczny czeskich husytów. Prowadziła ona walkę z duchownymi o dziesięciny i stąd też brały się jej sympatie dla husytyzmu. W grupie tej znajdowali się również ludzie związani z dworem, którzy pragnęli silnej władzy królewskiej 6 i wprowadzenia zasady dziedziczenia tronu przez przedstawicieli rodu Jagiellonów. Domagali się oni także utrzymania odrębności Wielkiego Księstwa Litewskiego, bo to ułatwiało dynastii Jagiellonów dziedziczenie tronu polskiego. Główną siłą przeciwników wielmożów małopolskich była grupa możnych panów z rodów odsuniętych od wyższych urzędów państwowych. Byli wśród nich tacy ludzie, j a k sędzia poznański A b r a h a m ze Zbąszyna, pochodzący z wielkiego rodu Nałęczów, człowiek „niepospolitych zdolności, patriota w sprawach publicznych", Dziersław z Rytwian Jastrzębiec, bratanek arcybiskupa gnieźnieńskiego, Wojciecha Jastrzębca, i Spytek z Melsz' Ideologia monarchiczna miała swoich zwolenników w Polsce już na początku XV w. W jednym z tekstów zamieszczonych w tzw. Formularzu (wzorniku pism urzędowych), napisanym przez Jerzego, pisarza grodzkiego krakowskiego, czytamy, że król „ma być panem książąt, królem możnych, nauczycielem ludu i opiekunem Kościoła". Por. M. B i s k u p , K. G ó r s k i , Kazimierz Jagiellończyk, Warszawa 1987, s. 91.

tyna, syn wielkorządcy Podola; ruskie posiadłości ojca Spytka przejęli popierani przez Oleśnickiego Odrowąże ze Sprowy 7 . Natychmiast po śmierci Jagiełły Zbigniew Oleśnicki zdecydował się na przeprowadzenie elekcji i koronacji młodego, zaledwie 10-letniego Władysława. Biskup krakowski nie chciał dopuścić do jakiejkolwiek zmiany w systemie rządów i z pewnością miał nadzieję, że sam tylko będzie sprawował regencję. Tymczasem opozycja kierowana przez Spytka z Melsztyna, A b r a h a m a ze Zbąszyna i Jana Straszą z Kościelnik sprzeciwiła się takiej formie następstwa tronu. Przywódcom opozycji zależało przy tym nie tyle na przekazaniu korony polskiej dziedzicznemu monarsze, jak sądzili niektórzy historycy. Z opisu wydarzeń podanych przez Długosza wynika — j a k słusznie stwierdziła Maria Koczerska — że chodziło im o odłożenie koronacji do czasu osiągnięcia pełnoletności przez Władysława i potwierdzenia przez niego praw i przywilejów. Hasło koronacji było jednak popularne wśród rycerstwa polskiego przywiązanego do r o d u Jagiełły, którego rządy przyniosły Polsce tyle sukcesów politycznych i spowodowały — j a k napisał Ludwik Kolankowski, świetny znawca tej epoki — „przejście Polski z bierności politycznej i duchowej do roli czynnej na obu p o l a c h " . Dokonano zatem, zgodnie z planem Oleśnickiego, elekcji młodego Władysława i koronacji, która odbyła się w katedrze krakowskiej 25 lipca 1434 r., „z wielką radością panów 7 K o l a n k o w s k i , op.cit., s. 74. W nowszym piśmiennictwie polskim te dwa ugrupowania polityczne nazywane są różnie. Stefan Maria Kuczyński (op.cit., s. 89) pisze o stronnictwie luksemburskokoncyliarnym i narodowo-dworskim, a Roman Heck (Tabor a kandydatura jagiellońska w Czechach 1438—1444, Wrocław 1964, s. 30) o stronnictwie oligarchiczno-klerykalnym i rycersko-prohusyckim. Działalność i program polityczny biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego przedstawiła ostatnio najlepiej Maria Koczerska, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 23 (1978), s. 776-784.

koronnych i ludu". Obrzędu namaszczenia i koronacji dokonał arcybiskup gnieźnieński i prymas królestwa, Wojciech Jastrzębiec, w towarzystwie Zbigniewa Oleśnickiego i innych biskupów polskich. Władysław — j a k relacjonuje Długosz — ubrany „w szaty kościelne, sandały, humerał, albę, manipularz, stułę, dalmatykę, a na koniec kapę zwierzchnią", zaraz po koronacji, „jakkolwiek nieletni, wykonał uroczystą przysięgę na zachowanie praw, statutów, wolności i przywilejów Królestwa Polskiego" 8 . Jak czuł się podczas tych ceremonii, ubrany w lilipucie szaty kapłańskie, nowy król, który był jeszcze dzieckiem? Co myślał otoczony tłumem dostojników kościelnych i państwowych w ceremonialnych szatach? Zapewne nie zdawał sobie sprawy z ciężaru władzy, j a k a na niego spadła, ze sporów i walk politycznych, które toczyły się wokółjego osoby. Długosz wprawdzie pisze, że j u ż wówczas „Władysław odznaczał się dobrocią i łaskawością serca, umysłem czynnym, do pomnożenia chwały i potęgi rzeczypospolitej wielce sposobnym, i w wieku rozkwitającej ledwie młodości jaśniał już chwalebnymi i prawdziwie królewskimi przymiotami". Jednakże były to tylko gładkie słowa, które nie ułatwiają nam zrozumienia postawy, odczuć i myśli tego koronowanego na króla dziecka. Wcześniej jeszcze, przed koronacją — o czym pisze także Długosz — „królowa matka Zofia wraz z prałatami, książętami, bliżej z nią spokrewnionymi, i starszyzną panów zaręczyli przysięgą za przyszłego króla Władysława, że ten szczerze i sumiennie potwierdzi wszystkie prawa królestwa, j a k tylko dojdzie do lat zupełnych (do pełnoletności)" 9 . Kilka dni po uroczystościach koronacyjnych Władysława uporządkowano sprawę zarządzania państwem. Władzę naczelną — w imieniu małoletniego króla — objęła rada królewska. Stało się więc inaczej, niż planował 8

'

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 505. Tamże.

Oleśnicki, który myślał, że sam tylko będzie sprawował regencję. Władzę administracyjną, sądowniczą i skarbową w poszczególnych ziemiach powierzono specjalnie wybranym zarządcom — namiestnikom (w dokumentach występują oni j a k o „tutores" — opiekunowie). Dobrze poinformowany Długosz pisze, że wybrano ich „nie spomiędzy tych, którzy piastowali jakiekolwiek dostojeństwa i urzędy, ale ludzi żadną nie zaszczyconych godnością, a odznaczających się rozumem i zacnymi przymiotami". Byli to więc ludzie nowi, nie związani z magnacką grupą Oleśnickiego, z pewnością reprezentanci średniej szlachty. W czasie małoletności króla, tj. w latach 1434—1438, uzyskali oni wpływ na rządy w kraju. Występują w wielu dokumentach królewskich z tych lat w roli doradców, wymieniani po członkach rady królewskiej („prelati, barones et tutores"). Mimo tych niewątpliwych porażek stronnictwa oligarchicznego o losach kraju decydowała właśnie ta grupa możnowładców. Opozycja wprawdzie stwarzała niejednokrotnie poważne przeszkody rządom oligarchii magnackiej, jednakże decydujący wpływ na bieg spraw politycznych mieli ludzie skupieni wokół Oleśnickiego. Osiągnięcie przez króla Władysława pełnoletności, ogłoszone na zjeździe w Piotrkowie, po ukończeniu przez monarchę 14 lat, niewiele zmieniło sytuację. Na zjeździe tym — jak relacjonuje Długosz — młody król „przybrany we wszystkie oznaki dostojności monarszej zasiadł na tronie, a wszyscy prałaci, książęta i panowie zgodnymi głosy stwierdzili i uznali jego władzę, j a k o dojrzałego i pełnoletniego; dozorców zaś i opiekunów władcy usunęli" 1 0 . Mimo to przez cały okres panowania króla Władysława III grupa wielmożów małopolskich, kierowana przez Oleśnickiego, dzierżyła rządy w państwie i — według surowego sądu 10

Tamie, s. 559.

Ludwika Kolankowskiego — doprowadziła „do prawdziwej moralnej, materialnej i politycznej katastrofy" ". Jednym z pierwszych posunięć politycznych Zbigniewa Oleśnickiego po śmierci Jagiełły, które zapoczątkowało realizację jego koncepcji Polski mocarstwowej, była próba zawarcia sojuszu z Zygmuntem Luksemburskim, królem węgierskim i cesarzem, w 1436 r. uznanym również przez Czechów za króla. W czasach Władysława Jagiełły Zygmunt Luksemburski był najbardziej zawziętym i niebezpiecznym wrogiem Królestwa Polskiego. W konfliktach polskokrzyżackich stawał zawsze po stronie Zakonu, pomagał mu i podjudzał go przeciw Polsce. Mieszał się także do stosunków polsko-litewskich, popierając Swidrygiełłę pozbawionego tronu wielkoksiążęcego na Litwie w 1432 r. — i obiecując mu koronę królewską. Oleśnicki liczył na to, że sojusz z Zygmuntem Luksemburskim stępi jego antypolską politykę i osłabi Krzyżaków. Przede wszystkim jednak chodziło mu o uzyskanie dla króla polskiego praw do tronu węgierskiego. Planował on małżeństwo młodego Władysława z Anną Habsburżanką, wnuczką sędziwego już Zygmunta, Zięć Zygmunta i przewidywany jego następca, książę austriacki Albrecht Habsburg, nie miał synów. Rysowała się zatem możliwość udziału w sukcesji po Zygmuncie lub po jego zięciu. Później nieco (1436 r.) Oleśnicki rozszerzył nawet te plany dynastyczne i począł dążyć do uzyskania zgody Zygmunta na małżeństwo nie tylko króla Władysława z Anną Habsburżanką, ale również Kazimierza Jagiellończyka z urodzoną niedawno drugą córką Albrechta — Elżbietą. Małżeństwa te stwarzały możliwość objęcia przez Jagiellonów władzy na Węgrzech i w Czechach. Zygmunt Luksemburski nie akceptował planów Oleśnickiego, choć unikał stanowczej odmowy. Wysłany do Pragi poseł mediolański, który był człowiekiem " K o l a n k o w s k i , op.cit., s. 73.

dobrze poinformowanym, donosił w swym sprawozdaniu z marca 1437 r.: „rokuje się, aby król polski spotkał się z cesarzem na pograniczu Czech i Polski dla załagodzenia wszelkich istniejących między nimi sporów oraz, aby nastąpiło małżeństwo tegoż króla z córką Albrechta księcia Austrii, czego — j a k widać — wymieniony król pragnie, lecz na co cesarz jeszcze nie chce się zgodzić" 12 . Plany dynastyczne Oleśnickiego znalazły nieoczekiwanego sojusznika w żonie cesarza Zygmunta Luksemburskiego, Barbarze. Jak podają ówcześni kronikarze — a nie ma powodu wątpić w prawdziwość ich relacji — cesarzowa wysunęła szokujący projekt: zamiast wnuczki sama postanowiła wystąpić w charakterze żony króla polskiego. Barbara liczyła wówczas 47 lat, a Władysław zaledwie 13! W ten sposób, osadzając przez małżeństwo na tronie węgierskim i czeskim młodego króla polskiego, chciała zapewne ta pełna temperamentu kobieta zachować — razem ze swą rodziną, ambitnymi hrabiami Cylei 1 3 — władzę nad całym dziedzictwem męża, którego rychłej śmierci należało się spodziewać. Cesarz dowiedział się o tych planach Barbary i 5 grudnia 1437 r. (na kilka dni przed swą śmiercią) kazał żonę uwięzić. Po zgonie Zygmunta Luksemburskiego nielubiana na Węgrzech władczyni została przez swego zięcia i córkę „wypędzona ze wszystkich... zamków, miast i posiadłości, które na Węgrzech w posagu lub jakimkolwiek innym prawem dzierżyła, i pozbawiona prawie wszystkich skarbów i klejnotów, przez długie lata zbieranych". Schroniła się do Polski, w której przyjęto ją łaskawie i ofiarowano „zamek, miasto i ziemię sandomier12

Cyt. za: H e c k op. cit., s. 38. Cyleia (dziś Celje) — stolica średniowiecznego hrabstwa, obejmującego górzyste ziemie w dorzeczu górnej Drawy i Sawy (dzisiejsza Słowenia). Za czasów Zygmunta Luksemburskiego w skład hrabstwa Cylei weszły także posiadłości leżące na terytorium Królestwa Węgierskiego. 13

ską, gdzie mieszkała, dopóki się jej podobało opływając w wszelakie dostatki" 1 4 . Po śmierci Zygmunta Luksemburskiego, który zmarł 9 grudnia 1437 r., zdecydowana większość panów węgierskich uznała za króla — zgodnie z wolą zmarłego cesarza — jego zięcia Albrechta Habsburga. Uchodził on nie tylko za człowieka rozumnego, ale także za energicznego i doświadczonego wodza — co było szczególnie ważne dla Węgrów wobec coraz większego zagrożenia tureckiego. Inaczej było natomiast w Czechach. Część panów czeskich — katolików i sprzymierzonych z nimi utrakwistów 1 5 przyjęła Habsburga i wybrała go 27 grudnia 1437 r. na króla. Natomiast opozycyjne ugrupowanie husyckie odnowiło ideę związku Czech z Polską i opowiedziało się za władcą z rodu Jagiellonów. Przypomnijmy tu, że husyci ofiarowywali koronę czeską j u ż Władysławowi Jagielle i utrzymywali przyjazne stosunki z Polakami. W wyniku rozpoczętych rokowań czesko-polskich w marcu 1438 r. przybyło do Krakowa poselstwo reprezentujące ugrupowanie narodowo-husyckie, które nie uznawało Albrechta Habsburga za króla. Posłowie czescy ofiarowali koronę św. Wacława bratu króla Władysława Kazimierzowi, który ukończył niedawno 10 lat. Do współdziałania wojsk polskich i oddziałów husyckich doszło jeszcze przed przybyciem posłów czeskich na Wawel. W styczniu lub na początku lutego 1438 r. Dziersław z Rytwian ze znacznym oddziałem polskiej konnicy i piechoty wtargnął na teren Spiszą i doliny Wagu, by powstrzymać Węgrów od interwencji w Czechach i zdobyć twierdze węgierskie leżące wzdłuż południowej granicy Polski. Razem z Polakami walczyli tu wówczas Czesi. Jak pisał Albrecht Habsburg w tej zbrojnej wyprawie uczest14

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 551. Utrakwiści lub kalikstyni — umiarkowany odłam husytów, domagający się m.in. komunii pod dwiema postaciami (chleba i wina). 15

niczyli „niejedni mający złą wolę mąciciele pokoju Polacy z licznymi przewrotnymi Czechami oraz innymi łotrzykami w wielkim mnóstwie zebrani" 1 6 . Akcja militarna Rytwiańskiego rozpoczęła faktycznie wojnę jagiellońsko-habsburską o tron czeski, choć formalnie trwał pokój, a husyci nie zaproponowali jeszcze korony Jagiellonom. Dziersław z Rytwian przeniósł następnie działania wojenne na Śląsk i wspólnie z husytami czeskimi toczył walkę z tamtejszymi książętami i miastami. Zdobył wówczas m.in. Zator, który przekazał królowi polskiemu otrzymując 1000 grzywien za poniesione koszty wyprawy. Widać stąd, że akcja Rytwiańskiego prowadzona była w porozumieniu z dworem, zapewne z ludźmi współpracującymi z królowąmatką. Polsko-czeska współpraca wojskowa nie ograniczała się tylko do działań prowadzonych na Węgrzech i Śląsku. Jakieś oddziały polskie uczestniczyły również w walkach wojsk husyckich na Morawach. Świadczy o tym fakt przyprowadzenia w końcu marca 1438 r. do Wiednia grupy jeńców polskich wziętych pod Ołomuńcem. Było wśród nich wielu znamienitych rycerzy. Albrecht troszczył się o nich i dbał, by nie zmarli w niewoli. Polecił dobrze ich 17 żywić, dawać im piwo lub wino, aby nie chorowali . Tymczasem przywieziona przez posłów husyckich do Krakowa propozycja objęcia tronu czeskiego przez drugiego syna Jagiełły Kazimierza wymagała akceptacji sejmu walnego Królestwa. Przyjęcie propozycji czeskiej oznaczało nie tylko wojnę z Albrechtem Habsburgiem, ale również komplikacje międzynarodowe, wynikające ze współpracy z heretyckimi husytami. Krzyżacy j u ż od dawna przedstawiali w Europie chrześcijańskiej Polskę j a k o kraj heretycki i pogański. „Zjazd powszechny" („Conventio generalis"), składa16 Cyt. za: H e c k , op.cit., s. 55. Autor ten wyczerpująco przedstawił walkę z Habsburgami o koronę czeską dla Jagiellonów prowadzoną w latach 1438-1444. 17 Tamie, s. 56—57.

jacy się nie tylko z dostojników państwowych skupionych w radzie króJewskiej, ale również z niższych urzędników ziemskich, szlachty i przedstawicieli duchowieństwa, zwołano na 20 kwietnia 1438 r. do Nowego Korczyna. Kilka dni trwała zacięta debata sejmowa. „Wszyscy prałaci — jak pisze Długosz — tudzież książęta mazowieccy Ziemowit i Władysław, którzy osobiście na zjeździe byli obecni, odradzali, ażeby Królestwa Czeskiego, nie tylko domowymi skołatanego wojny, ale i kacerstwem zarażonego, królewicz Kazimierz nie przyjmował, zwłaszcza że część j e d n a narodu innego obrała władcę (tj. Albrechta Habsburga — przyp. E.P.)". Jednakże za przyjęciem korony czeskiej przez Kazimierza opowiedziała się znaczna część zebranych, zwłaszcza młodzi panowie i szlacheccy tutorzy poszczególnych ziem, którzy nawiązywali do dawnej polityki Jagiełły i Witolda związku politycznego z Czechami. Zwracali oni uwagę na niebezpieczeństwo opanowania przez Habsburga dwóch sąsiednich królestw. Albrecht mógł w ten sposób stać się — jak pisze Długosz — „jako Niemiec tym groźniejszym i niebezpieczniejszym Królestwu Polskiemu". Ostatecznie sejm korczyński przyjął czeską ofertę. Było to zwycięstwo opozycji wrogiej stronnictwu Oleśnickiego i jego koncepcji powiązania Polski z Węgrami za pomocą układu dynastycznego z Zygmuntem Luksemburskim, a potem Albrechtem Habsburgiem. Długosz pisze, że Oleśnicki do końca nie zaakceptował przyjęcia korony czeskiej przez królewicza polskiego, obawiał się bowiem „jako biskup katolicki, aby odszczepieństwo w Czechach na nowo nie podniosło głowy". Obawy innych duchownych polskich rozwiązano stwierdzeniem, że Kazimierz najpierw wytępi herezję i przywróci spokój w Czechach, a potem dopiero obejmie rządy. Podobnie odpowiedziano posłom Albrechta, dodając jeszcze, że „Polacy i Czesi mają jeden język i wspólny rodu początek, gdy przeciwnie Niemcy nic wspólnego z nimi nie mają" i że wybór Kazimierza jest

prawowity, bo go „starszyzna panów czeskich do tronu powołała" 1 8 . O dalszych losach planu osadzenia na tronie czeskim Kazimierza Jagiellończyka zadecydować miała wojna jagiellońsko-habsburska. Po stronie Polski stanęli czescy zwolennicy Kazimierza, którzy 29 maja 1438 r. na wielkim zjeździe połączonych ugrupowań husyckich w Mielniku dokonali formalnego wyboru drugiego syna Jagiełły na króla czeskiego. Albrechta wspierały Niemcy, Węgry i czeski obóz prohabsburski. Dla poparcia elekcji Jagiellończyka pod koniec maja do Czech wyruszyli Sędziwój z Ostroroga i Jan Tęczyński na czele kilku tysięcy zbrojnych. Były to siły znacznie słabsze od 25-tysięcznej armii Albrechta. Postanowiono więc wzmocnić wojska polskie wysłane do Czech, ale nim do tego doszło, na Polskę spadł niespodziewany najazd Tatarów. Chan Achmet najechał z dużymi siłami Podole i rozbił wojska polskie, składające się z pospolitego ruszenia ziem ruskich. Długosz pisze, że „okropna była to dla Polaków i pamiętna w późne wieki klęska, w której zginęło kilkanaście tysięcy szlachty, panów i rycerzy". Nie jest wykluczone, że Tatarzy najechali Polskę z inspiracji samego Albrechta lub wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Kiejstutowicza, którego Habsburg starał się pozyskać przeciw Polsce. Nowa wyprawa polska do Czech, w której uczestniczył sam król Władysław i jego brat Kazimierz, ruszyła dopiero we wrześniu. Pożyczki na tę wyprawę zaciągano w imieniu Władysława. Zachował się dokument, w którym panowie polscy poręczają wojewodzie krakowskiemu Piotrowi Odrowążowi ze Sprowy za małoletniego króla oddanie sumy 1000 grzywien wziętych na wyprawę czeską 1 9 . Siły królewskie były zbyt małe, by zmierzyć się z armią Habsburga. Wysłane uprzednio wojska polskie nie zdołały ze swymi 18

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 542-544. " Archiwum Główne Akt Dawnych, Dokumenty pergaminowe, nr 4719 i 4853.

czeskimi sprzymierzeńcami opanować Pragi, a 23 września poniosły klęskę w bitwie pod Żelenicami. W tej sytuacji oddziały królewskie dotarły tylko na Śląsk, spustoszyły go i nie bez strat wróciły do kraju. Równolegle do działań militarnych na froncie czeskośląskim Polacy prowadzili walki na terenie Górnych Węgier, tj. Słowacji. Trwały one od jesieni 1438 r. do wiosny roku następnego. Jednym z oddziałów polskich walczących na obszarze Górnych Węgier dowodził Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały, starosta sieradzki i podkomorzy krakowski. Umocnił się on w spiskim Podolińcu nad Popradem i stąd urządzał zbrojne wyprawy na węgierskie posiadłości. Kilka miesięcy walczył z nim żupan pożoński (bratysławski) i starosta spiski, Stefan Rozgonyi. W walkach na Węgrzech wziął też udział książę Fryderyk Ostrogski, sojusznik Spytka z Melsztyna, zwolennik husytyzmu, który długi czas przebywał w Czechach. Zdobył on jeden z zamków węgierskich na Spiszu i stąd, podobnie jak Piotr Szafraniec z Podolińca, dokonywał zbrojnych wypadów. Takich oddziałów polskich było wówczas na terenie Górnych Węgier więcej. Miały one związać przynajmniej część sił wojskowych Habsburga, a działały zapewne na polecenie dowódców wyprawy czeskiej. W tym czasie, kiedy trwały walki oddziałów polskich w Czechach, na Węgry uderzyli Turcy. Wczesną jesienią 1438 r. silne oddziały tureckich zagończyków (akyndżych) wspomagane przez hospodara wołoskiego Włada Drakula zaatakowały Siedmiogród, spustoszyły go i ograbiły. Jednocześnie inne oddziały tureckie wtargnęły do sprzymierzonej z Węgrami Serbii i również ją spustoszyły. Albrecht Habsburg oskarżył Polskę o współdziałanie z Turkami i rozpowszechniał wieści o porozumieniu Polaków z Osmanami. Panowie węgierscy w korespondencji z panami polskimi z wyrzutem pisali, że gdyby Polacy nie walczyli z Habsburgiem w Czechach, Turcy nie ośmieliliby się wtargnąć do Siedmiogrodu. Królowa Elżbieta, żona Albrechta Habsburga, która

w zastępstwie męża zarządzała wówczas Węgrami, stwierdziła w liście do cesarza Fryderyka III: „Polacy sprowadzili Turków na ziemię węgierską i chcieli się z nimi zaprzyjaźnić za życia mego małżonka, kiedy on w Pradze się znajdował" 2 0 . Polacy zaprzeczali energicznie tym oskarżeniom. Król Władysław pisał wiosną 1439 r. do papieża Eugeniusza IV, że „niesprawiedliwe i bezwstydne" są oskarżenia o udzielanie Turkom przez Polaków jakichkolwiek rad czy poparcia. „Zaiste — pisał król — Turcy nie potrzebują niczyjej zachęty, aby, ilekroć tylko mogą, wpadać w granice chrześcijan" 2 1 . Historycy polscy na ogół uważają oskarżenia te za fałszywe. Jan Dąbrowski pisał, że sprytna taktyka Turków dawała tym informacjom pozory prawdopodobieństwa 2 2 . Jednakże — j a k zauważył Roman Heck — zastanawiająca jest zbieżność terminów akcji tureckich z działaniami polskimi w Czechach. Nie można w związku z tym wykluczyć jakiś kontaktów polsko-tureckich 2 3 . Pisze o nich zresztą również Jan Długosz, który w swych Rocznikach zanotował przybycie pod koniec 1439 r. poselstwa tureckiego do Krakowa. Przywiozło ono propozycję sułtana Murada II formalnego przymierza polsko-tureckiego przeciw Albrechtowi Habsburgowi. „Amurat cesarz turecki — pisał Długosz — przysłał do Władysława króla polskiego poważne poselstwo ze znakomitymi darami, prosząc go naprzód o przyjaźń i przymierze, potem swoją mu oświadczając przychylność; na koniec, ponieważ słyszał, że Władysław z Albrechtem królem rzymskim i węgierskim wojnę prowadził, pomoc mu w pieniądzach i zbrojnej sile stu tysięcy ludzi obiecując. Król 20

Cyt. za: H e c k , op.cit., s. 85. Codex epistolarissaeculi auinti decimi, wyd. A . L e w i c k i , Kraków 1876, t. 1/1, nr 102, s. 111. 22 J. D ą b r o w s k i , WładysławMagiellończykna Węgrzech (1440— 1444), Warszawa 1922, s. 7—8; por. też B. S t a c h o ń , Polityka Polski wobec Turcji i akcji antytureckiej w wieku XV, Lwów 1930, s. 88—92. 23 H e c k , op.cit., s. 85. 21

Władysław, przyjąwszy posła łaskawie i z uczciwością, zatrzymał go przy sobie..." 2 4 . Poselstwo to było jednak spóźnione, albowiem sytuacja polityczna w Polsce zmieniła się. Polskie działania wojenne w Czechach zakończyły się niepowodzeniem. Pod naciskiem Eugeniusza IV oraz skłóconych z nim dostojników kościelnych zebranych na soborze bazylejskim (zarówno papież, jak i uczestnicy soboru popierali zgodnie kandydaturę Habsburga do tronu czeskiego) Polacy zawarli w lutym 1439 r. w Namysłowie rozejm z Albrechtem. W maju tego roku zostały pokonane siły konfederacji Spytka z Melsztyna, w wyniku czego wzrosły wpływy Oleśnickiego, który był głównym przeciwnikiem walki o sukcesję czeską. W tej sytuacji ostatecznie zrezygnowano ze starań o koronę czeską dla Kazimierza Jagiellończyka. Nagła śmierć Albrechta Habsburga na dyzenterię 27 października 1439 r. otwarła przed stronnictwem Oleśnickiego nowe możliwości unii z Węgrami. Albrecht pozostawił dwie córki, żonę Elżbietę oczekującą trzeciego dziecka i dwie korony: czeską i węgierską. W Czechach śmierć Albrechta zapoczątkowała okres długiego bezkrólewia, trwającego aż do 1453 r. Polska grupa rządząca nie ingerowała w sprawy czeskie. Stronnictwo panów małopolskich ze Zbigniewem Oleśnickim na czele pragnęło dla króla polskiego korony węgierskiej.

KORONA ŚWIĘTEGO STEFANA Sojusz Polski z Węgrami miał dawne, piastowskie jeszcze tradycje. Królewskie rody Piastów i Arpadów, a po nich Andegawenów, łączyły liczne związki małżeńskie. Polskę i Węgry związała ze sobą w przeszłości także osoba jednego 24

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 568—569.

króla. To właśnie dzięki układom i umowom zawartym po śmierci Kazimierza Wielkiego, ostatniego na tronie polskim Piasta, koronę polską ofiarowano królowi węgierskiemu Ludwikowi Andegaweńskiemu (1370—1382), zwanemu na Węgrzech Wielkim, a u nas Węgierskim. Po śmierci Ludwika na tronie polskim zasiadła jego córka Jadwiga (1384—1399), rządząca od 1386 r. wspólnie ze swym mężem Władysławem Jagiełłą. Program Oleśnickiego wyparcia Habsburgów z Węgier miał umożliwić Polsce objęcie spadku po Zygmuncie Luksemburskim i węgierskich Andegawenach. Oznaczało to rozszerzenie strefy oddziaływania państwa polskiego na całą Europę Południowo-Wschodnią. W ten sposób Polska - przy wcieleniu jeszcze Litwy do Korony, do czego również dążył Oleśnicki — stałaby się prawdziwym mocarstwem, najpotężniejszym państwem w Europie Wschodniej, którego wpływy sięgałyby od Bałtyku po Adriatyk, Bosfor i Morze Czarne. Oczywiście, prócz realizacji tak szerokiego programu politycznego Polski mocarstwowej, unia polsko-węgierska miała zdaniem Oleśnickiego również rozwiązać kilka spraw. Powinna odwrócić Polskę od husyckich Czech i oddalić szerzone przez wrogów zarzuty współpracy z heretykami. Osadzenie króla polskiego na tronie węgierskim mogło także doprowadzić do pomyślnego — zwłaszcza dla panów małopolskich — załatwienia starego sporu z Węgrami o Ruś Halicką, Podole i zwierzchnictwo nad Mołdawią oraz ułatwić uregulowanie sprawy 13 miast spiskich, dzierżonych od 1412 r. przez Polskę j a k o zastaw otrzymany od króla węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego za pożyczenie sumy 37 000 k ó p szerokich groszy praskich. Dzięki objęciu władzy na Węgrzech przez króla z rodu Jagiellonów Polska mogła również odegrać decydującą rolę w rozwiązaniu kilku problemów ogólnoeuropejskich, takich jak: odparcie niebezpieczeństwa tureckiego, przeprowadzenie

unii Kościoła prawosławnego z Rzymem i rozstrzygnięcie konfliktu między papieżem Eugeniuszem IV a soborem bazylejskim. Takie były plany węgierskie Oleśnickiego i związanego z nim stronnictwa możnowładców małopolskich. Nie były one realne. Nie liczyły się bowiem ani z możliwościami Polski, ani z sytuacją polityczną, społeczną i finansową obu królestw. Jeden z XIX-wiecznych historyków, Jakub Caro, o c e n i ł j e j a k o „pełen próżności ni erozsądek", Ludwik Kolankowski zaś w swej Polsce Jagiellonów napisał, że drogo „zapłacić miał król i jego ojczyste państwo za samo naddunajskie królowanie" 2 5 . Na Węgrzech istniała grupa zwolenników sojuszu z Polską. Przede wszystkimjednak działało tu silne ugrupowanie polityczne panów węgierskich, które m o ż n a nazwać stronnictwem lub obozem narodowym. Znajdowało ono szerokie poparcie szlachty węgierskiej. Jeszcze za życia Albrechta Habsburga doszło w Budzie do rozruchów antyniemieckich, skierowanych przeciw królowi i jego polityce. Obradujący wówczas sejm węgierski ograniczył m o c n o władzę króla, a jego uchwały Albrecht zmuszony był zatwierdzić. Ważnym punktem tych uchwał był zakaz przekazywania przez króla urzędów i dóbr ludziom obcym. Chodziło tu przede wszystkim o Niemców. Uchwalono p o n a d t o , że zamążpójście córek królewskich wymagać będzie zgody panów i sejmu węgierskiego. Celem tej uchwały było zapewne ułatwienie małżeństwa jednej z córek Albrechta Habsburga z królem polskim. Idea porozumienia i współdziałania z Jagiellonami stała się na Węgrzech jeszcze bardziej popularna po nieudanej wyprawie tureckiej Albrechta i zajęciu w sierpniu 1439 r. przez Turków naddunajskiej Semendrii. Mimo takiego nastawienia panów i szlachty węgierskiej, K o l a n k o w s k i , op.cit., s. 83.

po śmierci Albrechta władzę przejęła młoda, 30-letnia wdowa Elżbieta, kobieta energiczna i ambitna. Wcześniej już — podczas nieobecności męża na Węgrzech — sprawowała ona rządy w jego imieniu. Jako córka Zygmunta Luksemburskiego uważała się Elżbieta za „dziedzica prawego tego królestwa" („heres huius regni legitima"). Spodziewała się dziecka i przekonywała wszystkich, że będzie to syn, który obejmie Królestwo Węgierskie j a k o dziedzictwo po ojcu i dziadku. Elżbieta miała na Węgrzech wpływowych stronników. Należeli do nich przede wszystkim blisko z nią spokrewnieni hrabiowie Cylei 2 6 . Młody i ambitny Ulryk Cylejski chciał u boku Elżbiety odegrać rolę faktycznego władcy Węgier. Dzięki olbrzymim nadaniom ziemskim, otrzymanym jeszcze od Zygmunta Luksemburskiego, Ulryk Cylejski był jednym z najpotężniejszych magnatów węgierskich. Popierały również Elżbietę spokrewnione z hrabiami Cylei możne rody węgierskie Szecsichi Garaiów. Do jej zwolenników należały też rodziny Frangepanich i Brankowiczów. Książę Serbii Jerzy Brankowicz, który-niedawno uciekł przed wojskami tureckimi ze swego kraju razem z synem Lazarem, miał także znaczne posiadłości na Węgrzech. Elżbieta liczyła również na poparcie bogatych miast węgierskich, zamieszkanych częściowo przez Niemców. I wreszcie było sprawą oczywistą, iż Elżbiecie i stronnictwu habsburskiemu na Węgrzech udzieli swego poparcia władający Rzeszą Fryderyk III Habsburg. By zapewnić sobie wpływ na koronację nowego króla, Elżbieta mianowała swego zaufanego stronnika, Władysława Garaia, kasztelanem Wyszehradu (Visegrad) — pięknie położonego nad Dunajem, w odległości około 40 km od Budy, zamku i rezydencji królewskiej. Tutaj przechowy26 Matką Elżbiety i zarazem drugą żoną Zygmunta Luksemburskiego była wspomniana już Barbara, córka Hermana II hrabiego Cylei. Zmarła ona w 1451 r.

wano koronę i inne insygnia królewskie. Na opróżniony stolec metropolity ostrzyhomskiego (Esztergom) i prymasa Węgier Elżbieta wprowadziła innego swego stronnika, Dionizego Szecsiego. Jego dwaj bracia, Tomasz i Janusz, byli wysokimi dostojnikami państwowymi. Aż do początków 1440 r. królowa-wdowa Elżbieta przebywała w stolicy królestwa, Budzie, a jej decyzje i rozporządzenia państwowe były ogólnie respektowane. Istniała jednak już wówczas na Węgrzech zasada elekcyjności tronu, pilnie strzeżona i chroniona przez panów i szlachtę węgierską. Tymczasem wszystkie zabiegi i poczynania królowej-wdowy Elżbiety zmierzały do przeforsowania zupełnie przeciwnej zasady — zasady dziedziczności tronu. W tej sytuacji zwołany na 1 stycznia 1440 r. do Budy sejm węgierski zajął się przede wszystkim sprawą następstwa po zmarłym Albrechcie Habsburgu. Sytuacja była trudna. Kraj potrzebował władcy, który mógłby zorganizować obronę Królestwa Węgierskiego przed Turkami, a ponadto zapewnić jeszcze pomoc zewnętrzną w tej walce. Wykluczono więc ewentualnego syna Elżbiety, który miał się dopiero narodzić. Wybranie go na króla oznaczało bowiem kilkuletnią co najmniej regencję, a co za tym idzie — rywalizację i walkę stronnictw oraz wzrost niebezpieczeństwa tureckiego. Pozostali dwaj inni kandydaci do korony węgierskiej, z których jeden, obejmując tron, miał poślubić królową-wdowę Elżbietę. Byli to syn księcia Serbii Jerzego Brankowicza — zapewne Lazar, przebywający wówczas z ojcem na Węgrzech, oraz król polski Władysław. W dyskusjach sejmowych zwyciężyło stronnictwo narodowe nad habsburskim, z którym związani byli Brankowicze. Za wyborem Władysława Jagiellończyka opowiedziała się grupa panów węgierskich i szlachty na czele z biskupem Egeru Szymonem Rozgonyim. Później dołączył do nich Jan Hunyadi — główny rzecznik idei walki z Turkami. Panom węgierskim — j a k napisał z pewną

Rycerz w pełnej z b r o i p ł y t o w e i . XV w.

Rycerz węgierski połowy XV w.

z

pierwszej

Zbroja płytowa z lat 1430 - 1440

Rycerz polski z połowy XV w.

Uzbrojenie XV-wiecznego rycerza

Król polski w stroju turniejowym

Tablica erekcyjna kościoła wpiotrawinie, 1440 r. Z lewej: klęcząca po siać biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego z modelem koś ciola w dłoniach, obok tarcza z herbem rodowym Dębno

Pieczęć Zbigniewa Oleśnickiego z dokumentu z 1438 r. Na pieczęci patroni kościoła krakowskiego: św. Stanisław biskup, św. Wacław król i św. Florian rycerz; u stóp świętych klęczy biskup Oleśnicki, obok tarcza z herbem Dębno

Filip Kallimach (Buonaccorsi), autor Historii o królu Władysławie

emfazą Kallimach w swej Historii o królu Władysławie — „związek mający połączyć niezwyciężoną potęgę państwa polskiego z losami Węgier wydawał się jedynym ratunkiem w obliczu grożących od wewnątrz i z zewnątrz niebezpieczeństw" 27 . Na Węgrzech myśl osadzenia władcy z rodu Jagiellonów na tronie nie była czymś nowym. Teraz jednak inicjatywa powołania na króla Władysława Jagiellończyka wyszła z Polski — od Zbigniewa Oleśnickiego 2 8 . U schyłku 1439 r. z Krakowa ruszyło poselstwo polskie do sejmu węgierskiego, żegnane uroczystymi modłami, które zarządził Oleśnicki na intencję „unii królestw Polski i Węgier". W imieniu króla i rady królewskiej posłowali wówczas do Budy kanclerz koronny Jan Koniecpolski, bliski współpracownik Oleśnickiego i krewny Oleśnickich przez żonę, oraz kasztelan sądecki Piotr Kurowski. Sejm węgierski przyjął kandydaturę jagiellońską i skłonił Elżbietę do wyrażenia zgody na małżeństwo z królem polskim Władysławem. Uroczyste poselstwo węgierskie, którego członkowie zostali wybrani przez sejm, ruszyło do Polski, by ofiarować królowi Władysławowi koronę. Tymczasem Elżbieta, która wyjechała z Budy do Wyszehradu, wykradła przy pomocy zaufanych dworzan znajdującą się w skarbcu tego zamku koronę królewską św. Stefana. K o r o n a była wówczas czymś więcej niż prostym tylko symbolem władzy królewskiej. Była przedmiotem sakralnym o działaniu niemal magicznym, za pośrednictwem którego spływała na władcę moc królewska. Po wykradzeniu korony Elżbieta ruszyła dalej na północ, w kierunku Pożonia (Bratysławy), by znaleźć się jak najdalej od swych przeciwników, zgromadzonych jeszcze w Budzie. W drodze, w mieście Gyór, urodziła 27 Philippi Callimachi Historia de rege Vladislao (dalej cyt.: Philippi Caltimachi Historia...), Iłum. A. K o m o r n i c k a . W a r s z a w a 1961, s. 23. 28 D o w i ó d ł tego J a n D ą b r o w s k i (op.cit., s. 19).

22 lutego 1440 r. syna. Nadano mu imię Władysław; później zwano go Pogrobowcem. Około 1 marca 1437 r. do Krakowa dotarł okazały orszak poselstwa węgierskiego, składający się z 1000 jezdnych. Wśród przybyłych byli delegaci sejmu: biskup Jan Dominis, ban Chorwacji i Dalmacji Matko Thalloczi, skarbnik królestwa Jan Perenyi, marszałek Władysław Paloczi i stolnik koronny Emeryk Marczali. Dołączyło do nich po drodze wielu panów węgierskich, by uświetnić to poselstwo. Wśród obecnych nie zabrakło też posłów hrabiego Ulryka Cylejskiego, wysłanych zapewne dla dopilnowania interesów Elżbiety i zorientowania się w sytuacji. Byli wreszcie reprezentanci miast północnowęgierskich (słowackich): Koszyc, Bardiowa, Lewoczy i Preszowa. Utrzymywały one bliskie kontakty handlowe z Polską. Rozpoczęte w Krakowie pertraktacje ciągnęły się długo i nie były wcale łatwe. Węgrzy zażądali wysokiej ceny za tron dla Władysława. Prócz potwierdzenia praw i przywilejów Królestwa Węgierskiego Władysław zobowiązał się do obrony Węgier przed Turkami siłami Polski. Spisz po koronacji miał bez wykupu wrócić do Węgier, a o przynależności do Polski Rusi Halickiej, Podola oraz Mołdawii zadecydowałby w przyszłości sąd polubowny. Jak pisał zgryźliwie Ludwik Kolankowski: „za zaszczyt bronienia Węgier zasobami króla Polski przed Turkami" stracili Polacy jedne ziemie, a przynależność do Polski innych zakwestionowano. Czy młody, 15-letni król Władysław odgrywał w tych układach jakąś rolę? Długosz pisze, że władcy żal było „opuszczać własne i ojczyste królestwo, a w obcym przyjmować rządy, tym bardziej, gdy zważył, że będąc młodzieńcem w pierwszej życia wiośnie zaślubiać miał Elżbietę, niewiastę już podstarzałą" 2 9 . Sądzić należy, iż młody król 29

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 571.

szedł za zdaniem opozycji w radzie królewskiej, która posługiwała się argumentami przemawiającymi do Władysława. Oleśnicki j e d n a k przeprowadził przyjęcie oferty i warunków węgierskich. Przekonywał, iż walka z Turkami jest także obroną Królestwa Polskiego i że lepiej jest bić się z nimi już teraz na terenie Węgier, aniżeli czekać, aż wtargną w granice Polski. J a k o rekompensata za Spisz w ręce polskie miał przejść Śląsk. Zawarto więc układ z wysłannikami sejmu węgierskiego, który był szczytem bezinteresowności i politycznego altruizmu — j a k ocenił go Ludwik Kolankowski 3 0 . 8 marca 1440 r. w katedrze na Wawelu ogłoszono uroczyście prośbę Węgrów o przyjęcie ich korony przez Władysława i zgodę na to króla polskiego. Wśród osób obserwujących tę uroczystość znajdował się także poseł sułtana, przebywający jeszcze w Krakowie. Po tej ceremonii Oleśnicki odśpiewał z całym duchowieństwem i zgromadzonym w katedrze ludem uroczysty hymn kościelny Te Deum i Bogurodzicę — j a k pisał kanclerz Jan Koniecpolski - „przy ogromnej radości l u d u " . Uczta królewska dla posłów węgierskich i panów polskich zakończyła te uroczystości. Wieczorem oświetlono miasto na znak radości, a dzwony biły całą noc — relacjonuje Jan Długosz, który zapewne sam j a k o wierny stronnik Oleśnickiego przeżywał również m o c n o ten triumf polityki biskupa krakowskiego. Uroczystości krakowskie z marca 1440 r. wykorzystała polska p r o p a g a n d a polityczna. W rozsyłanych wówczas z Krakowa po Europie listach pisano, że król polski przyjął koronę węgierską tylko po to, by walczyć z niebezpieczeństwem tureckim, powstrzymać najazdy wrogów wiary i odeprzeć ich. Podkreślano, że decyzja młodego władcy ma wielkie znaczenie dla całego chrześcijaństwa. 30 K o l a n k o w s k i , op.cil., s. 83. Sprawę pertraktacji krakowskich z posłami węgierskimi i warunki ugody polsko-węgierskiej przedstawia dokładnie Jan Dąbrowski (op.cit., s. 21—24).

„Spodziewamy się czcigodny ojcze — pisał wówczas z Krakowa pewien korespondent do jednego z biskupów — że król (polski), kierowany pomagającą mu prawicą boską, ze swymi siłami zbrojnymi i pomocą innych władców katolickich będzie mógł oprzeć się ludom barbarzyńskim, najbardziej wojowniczym i sąsiadującym z tym królestwem (węgierskim) i wściekłość ich ujarzmić oraz odeprzeć". W liście do książąt śląskich zaś — przygotowanym w kancelarii królewskiej — Władysław Warneńczyk stwierdził, że obejmuje tron węgierski po to, by walczyć przeciw „nieprzyjaciołom wiary", by dać „pokój i pociechę wiernym wyznawcom Chrystusa, a świętej wierze obronę i pomnożenie". Tylko kierując się tymi motywami — czytamy we wspomnianym liście — król chce rządzić w „tych dwóch najbardziej rozległych królestwach (polskim i węgierskim), które w tej części Europy są murem i tarczą dla chrześcijan przeciw barbarzyńskim n a r o d o m " . Odpisy tych listów krążyły również po Polsce. W aktach kapituły płockiej zachowała się kopia listu kanclerza Jana Koniecpolskiego do pewnego kardynała, w którym opisano przybycie posłów węgierskich do Krakowa i ceremonię powołania na tron węgierski króla polskiego Władysława III 3 1 . Elżbieta tymczasem przy pomocy swoich zwolenników (przede wszystkim Ulryka Cylejskiego) przystąpiła na Węgrzech do kontrakcji. Postanowiono przede wszystkim nie dopuścić Władysława na Węgry. Wezwano zatem ważniejsze miasta nadgraniczne, takie j a k : Koszyce, Preszów, Bardiów, Lewocza, Keżmark, do wierności królowej. Rozpoczęto także organizowanie sił zbrojnych. 15 maja 1440 r. , tj. w dzień Zielonych Świątek, wierny Elżbiecie arcybiskup Dionizy Szecsi koronował na króla Władysława Pogrobowca, kilkumiesięczne zaledwie dziecię. Mikołaj Ujlaki przypasał niemowlęciu miecz koronacyjny, 31 Codexepistolarissaeculiąuintidecimi, wyd. A. 1891, t. II, nr 269, 270, 273.

Lewicki,

Kraków

Elżbieta zaś złożyła w jego imieniu wymaganą przy takich ceremoniach przysięgę. Koronacja odbyła się z zachowaniem wszystkich elementów tradycji. Dokonał jej bowiem prymas węgierski koroną św. Stefana w Białogrodzie (Szekesfehervar) — tradycyjnym miejscu koronacji królów węgierskich. Zabrakło tylko zgody sejmu węgierskiego. Elżbieta zresztą i jej stronnicy nie próbowali nawet zwołać go. Król Władysław ruszył na Węgry dopiero w drugiej połowie kwietnia, wsparty finansowo przez Oleśnickiego pożyczką 3000 florenów, za które biskup krakowski otrzymał w zastaw Spisz. Jednocześnie jego młodszy brat Kazimierz Jagiellończyk zwany oficjalnie w Polsce ciągle jeszcze „wybranym królem czeskim", udał się z kilkutysięcznym hufcem rycerstwa na Litwę, by objąć tron wielkoksiążęcy po zamordowanym 20 marca 1440 r. Zygmuncie Kiejstutowiczu. Wbrew intencjom panów polskich i interesom Polski Kazimierz został obwołany przez kniaziów litewskich (z inicjatywy właściwego odtąd rządcy Litwy Jana Gasztołda) samodzielnym wielkim księciem. Oznaczało to praktycznie zerwanie unii Korony z Litwą i „reinkorporację" Litwy ze składu Korony — jak pisał Kolankowski. Król i Polacy nie uznali tego aktu i godności wielkoksiążęcej Kazimierza. Jednakże wskutek zaangażowania wszystkich sił w realizację planów węgierskich strona polska nie mogła czynnie przeciwstawić się temu posunięciu Litwinów. Król Władysław ruszył na Węgry ze świetnym orszakiem dygnitarzy i panów polskich. Byli wśród nich: biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, dziekan krakowski Mikołaj Lasocki, wojewoda krakowski Jan Tęczyński, kasztelan rozperski Przedbór Koniecpolski, kasztelan międzyrzecki Wincenty z Szamotuł, kasztelan inowrocławski Mikołaj Szarlejski — krewniak znanego na Węgrzech Scibora ze Ściborzyc, uposażonego dobrami ziemskimi przez Zyg-

munta Luksemburskiego, podkanclerzy Piotr Woda ze Szczekocin, podskarbi Andrzej Wojeński i marszałek koronny Piotr z Brzezia. W kraju w zastępstwie króla władzę i opiekę nad Małopolską i Rusią sprawował Jan z Czyżowa, a nad Wielkopolską — Wojciech Malski. W Kieżmarku z orszakiem królewskim połączyli się wysłani wcześniej kanclerz Jan Koniecpolski i wojewoda poznański Sędziwój z Ostroroga. Towarzyszyło temu orszakowi parę tysięcy wojska. Były to oddziały zaciężne polskie dowodzone przez Dziersława Włostowskiego i czeskie pod wodzą Jana Czapka. Poza tym — j a k pisze Długosz — panowie polscy „prowadzili swoje poczty i zabrali z sobą naczynia srebrne, surmy, czeladź suto ubraną i sprzęty najkosztowniejsze". Był to naprawdę imponujący poczet dostojników i wojska, liczący około 5000 ludzi, który wspaniałością i postawą zachwycił Węgrów. Król Władysław zaraz po przekroczeniu granicy węgierskiej napotkał znaczne trudności. Węgrzy bowiem podzielili się na dwa stronnictwa: narodowe, które chciało polskiego króla na tronie i pragnęło przede wszystkim walki z Turkami, oraz habsburskie, które broniło praw do korony Elżbiety i jej syna, Władysława Pogrobowca. Po pokonaniu wielu przeszkód orszak polski dotarł wreszcie do Egeru, miasta położonego niecałe 150 km od stolicy o imponującym dziś jeszcze, potężnym zamczysku. Biskup tego miasta, Szymon Rozgonyi, należał do grona stronników króla polskiego. Władysław zatrzymał się w Egerze, skąd wysłał do Budy oddział wojska (500 Polaków i 500 Węgrów), prowadzony przez biskupa Szymona Rozgonyiego. Towarzyszyli mu panowie polscy: Wincenty z Szamotuł, Andrzej Tęczyński i Jan Wojnicki. Oddział ten szybkim pochodem dotarł do Budy i bez większych przeszkód obsadził mury, bramy i wieże miasta, mimo iż część mieszczan sprzyjała Elżbiecie.

22 maja 1440 r. do stolicy Węgier wjechał sam król Władysław, otoczony rycerstwem i dostojnikami obu narodów, wśród których byli m.in.:Zbigniew Oleśnicki, Szymon Rozgonyi i palatyn królestwa, dowódca zamku budzińskiego, Wawrzyniec Hedervary. U bram miasta powitało króla duchowieństwo ze świętymi relikwiami. „Roje mieszkańców — pisze Długosz, naoczny świadek tych wydarzeń — wyległy zewsząd po ulicach i domach, aby widzieć twarz i postać króla, monarchy tak znakomitego i świetny pochód jego rycerstwa. Niewiasty i dziewice wywieszały się tłumnie z okien i g a n k ó w " 3 2 . Królewski orszak przeciągnął ulicami stolicy do zamku, potężnej budowli wznoszącej się na skale górującej nad miastem, który Polakom wydawał się „drugą Troją" — j a k czytamy w jednej z relacji, być może pióra samego Długosza 3 3 . Zwołany w ostatnich dniach czerwca do Budy sejm węgierski okazał się dużym sukcesem Władysława. W obradach wzięli udział prawie wszyscy biskupi węgierscy, razem z prymasem Dionizym Szecsim, arcybiskupem ostrzyhomskim. Była też obecna na tym sejmie większość szlachty i magnatów węgierskich, a wśród nich nawet niedawni jeszcze zwolennicy królowej-wdowy Elżbiety, jak choćby Mikołaj Ujlaki i Stefan Rozgonyi. Istotne dla węgierskiej opinii publicznej było również pojawienie się w Budzie Jana Hunyadiego, wsławionego zwycięstwami w walkach z tureckim najeźdźcą. Świeża wyprawa wojsk osmańskich na Belgrad i oblężenie tej naddunajskiej twierdzy przez Turków zwiększyły jeszcze szanse Władysława. Teraz Węgrom tym bardziej zależało na królu, który mógłby odeprzeć Turków. Sejm potwierdził krakowską elekcję Władysława na tron węgierski. Ogłosił także koronację Pogrobowca za 32

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 587-588. Epistoła de sucessibus domini regis Poloniae in primo ingressu in regnum Hungariae, w: Codexepistolaris..., t. II, nr 275, s. 418. 33

nieważną. W obecności samego Władysława prymas Węgier, biskupi, palatyn Hedervary, magnaci oraz cały sejm węgierski złożyli królowi przysięgę wierności. „A gdy ją wszyscy wykonali — pisze Długosz w swych Rocznikach — wyprowadzono króla Władysława w pośrodek izby, prałaci i panowie węgierscy podnieśli go na swych rękach w górę i z całym ludem głośno okrzyknęli królem węgierskim" 3 4 . Kilkanaście dni później (17 lipca 1440 r.) odbyła się w Białogrodzie koronacja królewska Władysława. Ponieważ korona św. Stefana znajdowała się w rękach Elżbiety, na głowę Władysława nałożono złotą koronę zdjętą z relikwiarza w kształcie popiersia, zawierającego szczątki św. Stefana. Obrzędu koronacji dokonał prymas Dionizy z Esztergom, który niedawno jeszcze koronował w tym samym miejscu Pogrobowca, w asyście dziewięciu biskupów węgierskich i biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. W dniu koronacji sejm węgierski wydał dokument, który — jak pisze Długosz — Zbigniew Oleśnicki przywiózł do Polski i złożył w skarbcu królewskim. W dokumencie tym ponownie stwierdzono nieważność koronacji Pogrobowca, dokonanej nie tylko bez insygniów królewskich (poza wykradzioną koroną), ale przede wszystkim bez zgody sejmu węgierskiego. Podkreślono przy tym wyraźnie elekcyjność tronu węgierskiego, stwierdzając, że „koronacja królów zawsze zależała od woli mieszkańców królestwa, a działanie i moc korony opiera się na ich zatwierdzeniu". Wezwano też całą ludność Królestwa Węgierskiego do posłuszeństwa Władysławowi pod groźbą konfiskaty majątków, utraty „wszelakich zaszczytów, godności, czci, szlachectwa, bez nadziei łaski i przebaczenia". Po koronacji Władysław powrócił do Budy. Uważał się za prawowitego króla Węgier, choć Elżbieta miała jeszcze swych zwolenników, a za Pogrobowcem opowiedział się 34

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 593-594.

ponownie prymas Dionizy Szecsi. Większość panów polskich, towarzyszących wyprawie królewskiej na Węgry, powróciła do kraju. Opuścił Węgry także Zbigniew Oleśnicki, który udał się do Krakowa, by dalej kierować polityką Królestwa Polskiego. Pozostali przy królu Polacy objęli różne urzędy i funkcje. Z duchownych ważną rolę w otoczeniu króla odgrywał Mikołaj Lasocki, człowiek wykształcony i mądry, wybitny mówca, polityk i dyplomata, entuzjasta idei krucjaty antytureckiej. Był on bliskim współpracownikiem Oleśnickiego, uczestniczył w soborze bazylejskim i został wysłany z delegacją soborową na rokowania pokojowe między królami Francji i Anglii do Arras 3 5 . Jeszcze w 1448 r. Lasocki posłował od Jana Hunyadiego do Rzymu, gdzie wygłosił przed papieżem mowę o niebezpieczeństwie tureckim. Na Węgrzech pozostali również znany humanista Grzegorz z Sanoka i kasztelan międzyrzecki Wincenty z Szamotuł. Jemu to powierzył król zarząd nad ważnym zamkiem wyszehradzkim, gdzie przechowywano insygnia koronacyjne. Wincenty z Szamotuł — jak pisze Długosz — był rycerzem dzielnym i znakomitym, „który z przyrodzenia wielce pochopnym był do żartów i uciesznych gadek". Przy królu pozostały także polskie oddziały wojskowe, które niebawem zostały użyte do walki z opozycją węgierską, zwolennikami Habsburgów.

W O J N A D O M O W A N A WĘGRZECH Węgry w pierwszej połowie XV w. znajdowały się praktycznie w rękach kilkunastu rodzin magnackich i wybitnych rodów szlacheckich. Od ich decyzji zależało uznanie Władysława za króla. I choć większość magnatów z całą prawie 35 Zob. E. P o t k o w s k i , Crecy — Orlean 1346—1429, Warszawa 1986, s. 174.

średnią szlachtą opowiedziała się za Władysławem, to jednak nie został on powszechnie zaakceptowany jako władca Węgier. Magnaci popierający królową-wdowę Elżbietę i jej syna, Władysława Pogrobowca, nie byli liczni. Wśród zwo/enników Habsburgów na wymienienie zasługują: przedstawiciele rodów Szecsich i Garaiów, członkowie rodziny Frangepanich, hrabiowie Cylei — Ulryk i Fryderyk, i początkowo również Jerzy Brankowicz. Elżbieta mogła także liczyć na poparcie części miast, zwłaszcza leżących na zachodzie i północy Węgier. I wreszcie politycznego i materialnego wsparcia udzielał jej Fryderyk III Habsburg, król, a później także cesarz Niemiec. G r u p a zwolenników Elżbiety i Habsburgów na Węgrzech była za mała, by pozbawić Władysława tronu. Dysponowała j e d n a k dostatecznymi środkami materialnymi i militarnymi, by opierać się Władysławowi z powodzeniem nawet latami i w ten sposów utrudnić j e m u i jego zwolennikom wykonanie głównego zadania, j a k i m była walka z naporem tureckim. Pacyfikację kraju i walkę ze stronnikami Elżbiety utrudniała Władysławowi specyfika militarna Węgier. Cały bowiem kraj pokryty był dużą liczbą zamków i grodów obronnych, znajdujących się w większości w rękach magnatów i znaczniejszej szlachty. Wielkie rody magnackie dzierżyły kilkanaście, często kilkadziesiąt zamków, położonych w różnych częściach kraju. Obok zamków spotykało się wówczas często również obronne gródki szlacheckie, należące do rodzin związanych z magnatami. Istniały wreszcie na Węgrzech warowne, dobrze ufortyfikowane miasta. Część z tych zamków, grodów i miast warownych zwolennicy Elżbiety przekształcili w punkty oporu przeciw Władysławowi i obsadziwszy je wojskiem własnym lub najemnikami czeskimi kontrolowali całe prowincje kraju. Władysławowi zatem pozostało albo zdobywanie kolejno zamków i miast obsadzonych przez stronników Elżbiety,

a to wymagało czasu i przede wszystkim pieniędzy na opłacenie wojska i kosztów działań militarnych, albo dążenie do ugody i pertraktowanie z poszczególnymi magnatami, szlachtą i przedstawicielami miast. Wszystko to jednak przeszkadzało w realizacji głównego celu króla, jakim była walka z Turkami. Wojna domowa między Władysławem a Elżbietą toczyła się przez dwa lata, na kilku frontach. Na obszarze Górnych Węgier (Słowacja) po stronie Elżbiety walczyły najemne wojska czeskie, których dowódcą był husyta Jan Giskra z Brandysu, doskonały żołnierz, dobry wódz i polityk. Jego bazami operacyjnymi były wierne Elżbiecie miasta: Koszyce, Kremnica, Bardiów i Lewocza. Jak słusznie pisał Jan Dąbrowski, Jan Giskra nie walczył tu wcale o sprawę husycką czy interesy słowackie, a takie właśnie motywy działań przypisywali mu niektórzy historycy, szczególnie czescy i słowaccy. Był on po prostu najemnym żołnierzem Elżbiety, który, wypełniając swoje zobowiązania, walczył w obozie habsburskiego Pogrobowca przeciwko polskiemu Władysławowi 3 6 . Elżbieta mianowała Giskrę starostą koszyckim, później także starostą Kremnicy i hrabią Zwolińskim (Zolyom). Opanowanie Górnych Węgier przez wojska podlegle Elżbiecie miało szczególne znaczenie. Tędy bowiem wiodła najkrótsza droga, którą Władysław mógł otrzymywać posiłki z Polski. Do końca też Władysławowi nie udało się tego obszaru całkowicie spacyfikować. W centrum Królestwa Węgierskiego po strome Elżbiety opowiedziała się większość miast. Władzy Władysława nie uznawano również na obszarach ciągnących się wzdłuż Dunaju od Pożonia (Bratysławy) przez Gyór i Komarno aż do siedziby prymasa — Esztergom, oraz na południu Węgier. Szczególnie niebezpieczna sytuacja powstała na południu kraju, gdzie zwolennicy Elżbiety ugrupowali D ą b r o w s k i , op.cit., s. 43.

wojska, by wykonać decydujące uderzenie na Budę. Na ich czele stanął ban Maczwy Władysław Garai „i ze wszystkich niemal stron Sławonii — pisze Długosz — panów i szlachtę do swego zamiaru wciągnął". Zebrał w ten sposób Garai „dość znaczne i silne wojsko, opatrzył w wojenne rynsztunki" i ruszył ku Budzie. Sytuacja była poważna. Jednakże ściągnięte znad granicy tureckiej wojska pod dowództwem Jana Hunyadiego i Mikołaja Ujlakiego, wzmocnione oddziałem rycerzy węgierskich i polskich wysłanych przez króla („wszystek lud nadworny Węgrów i Polaków" — pisze o nich Długosz) rozbiły w końcu grudnia 1440 r. oddziały rokoszan. Po tym zwycięstwie Hunyadi i Ujlaki pomaszerowali na południe Węgier i złamali tam opór zwolenników Elżbiety. Na terenach tych zbrojna opozycja antyjagiellońska nie odrodziła się już nigdy. Było to nie tylko rezultatem rozbicia wojsk przeciwnika, ale również zasługą Mikołaja Lasockiego. Po zwycięstwie wojsk królewskich ruszył on na południe, by rokowaniami i perswazją pozyskać dla Władysława niedawnych jego przeciwników. Kallimach dodaje, że razem z Lasockim na południe udał się Grzegorz z Sanoka i stwierdza, iż obaj „wspólnie objechali miasta i namawiali mieszkańców do odstąpienia od królowej i połączenia się z Władysławem. W niedługim czasie przekonali oni prawie wszystkich, stosując po większej części tę samą taktykę, to znaczy powołując się na 37 wspólne pochodzenie i węzły krwi" . Grudniowe zwycięstwo nad oddziałami Garaia uratowało panowanie króla Władysława i Jagiellonów na Węgrzech. Jednakże pozostały jeszcze wojska Jana Giskry operujące na terenie Górnych Węgier. Problemem była także zachodnia część królestwa, gdzie Elżbieta miała potężnych zwolenników. Przeciwników króla Władysława nie brakło również w Siedmiogrodzie. PhilippiCallimachiHistoria...,

s.

99.

W styczniu 1441 r. na Węgry dotarły posiłki polskie, przysłane Władysławowi dzięki zabiegom biskupa Oleśnickiego. Były to silne oddziały wojsk małopolskich, liczące około 5000 ludzi, dobrze uzbrojonych i wyposażonych. Dowodzili nimi wojewoda krakowski Jan Tęczyński, kasztelan sandomierski Jan Oleśnicki, wojewoda podolski Hrycko Kierdejowicz, starosta sandomierski Jan Wojnicki i starosta chełmski Dziersław z Rytwian. Po otrzymaniu posiłków król osobiście wyruszy! na czele armii węgiersko-polskiej do zachodniej i południowej części królestwa. W stolicy pozostał dla kierowania sprawami państwa palatyn Wawrzyniec Hedervary wraz z przydzielonymi mu polskimi doradcami — wspomnianym już Mikołajem Lasockim i sekretarzem królewskim Pawłem Wojnickim, który był stryjecznym bratem biskupa Oleśnickiego. Wyprawa ta była sukcesem stronnictwa królewskiego. Przyniosła ona pacyfikację całego prawie obszaru zachodnich i południowych Węgier. Sukcesem była też zawarta w kwietniu 1441 r. ugoda z hrabiami Cylei — głównymi dotąd doradcami Elżbiety, inspiratorami i kierownikami wielu działań. Motywy ich przejścia do obozu królewskiego były dość proste. Hrabiom Cylei zagrażały wojska Władysława, a p o n a d t o byli oni obrażeni na sprzymierzeńca Elżbiety Fryderyka III Habsburga, który nie chciał przyznać im tytułu książęcego. Na mocy ugody kwietniowej Fryderyk i Ulryk Cylejscy uznali Władysława za prawowitego króla Węgier, złożyli mu przysięgę wierności i zobowiązali się na przyszłość wspomagać króla orężnie. Ponadto mieli uwolnić jeńców — stronników królewskich, wydać zajęte zamki królewskie i zamki należące do stronników Władysława. Wreszcie zobowiązali się nakłonić królową Elżbietę do ugody z Władysławem. Pod wpływem kroku hrabiów Cylei wielu zwolenników Habsburgów na Węgrzech przeszło wówczas ostatecznie do obozu króla. Jednocześnie we wschodniej części kraju, tj. w Siedmio-

grodzie, Jan Hunyadi — mianowany przez króla wojewodą siedmiogrodzkim — pokonał zwolenników Elżbiety. Poprzedni wojewoda siedmiogrodzki, Dezydery Losoncsi — razem z wieloma innymi stronnikami habsburskimi — przeszedł do obozu królewskiego. Zwycięstwo króla Władysława nie było j e d n a k całkowite. Najwięcej kłopotu sprawiały Górne Węgry, gdzie działały ciągle jeszcze wojska najemne Elżbiety, dowodzone przez Jana Giskrę, wspomagane materialnie przez bogate miasta tej części królestwa. Konieczne było zatem prowadzenie dalej działań wojennych, a na to król nie miał wystarczających środków finansowych. Brakowało też wojska do pacyfikacji kraju, większość bowiem węgierskich sił militarnych zajętych było obroną granic przed Turkami. Liczono więc na pomoc Polski. Już w październiku 1441 r. król Władysław pisał do Ziemowita księcia mazowieckiego, prosząc go o przybycie osobiste z posiłkami zbrojnymi. Obiecał w zamian Ziemowitowi pozostawienie w jego rękach wszystkich zdobytych na Węgrzech miast, zamków i ziem do czasu, 38 aż król pokryje koszty wyprawy . Mazowszanie jednak nie przybyli królowi z pomocą. Jednocześnie Władysław wysyłał wezwania o pomoc do panów polskich. Jednakże efekty tych wezwań i próśb były niewielkie. Jesienią 1441 r. dotarły jeszcze na Węgry posiłki wojskowe z Wielkopolski, przyprowadzone przez kasztelana sieradzkiego Wawrzyńca Zarembę i sędziego poznańskiego Mikołaja Skórę. Zostały one wysłane na koszt publiczny, a pieniądze na ich zaciąg pochodziły z uchwalonego specjalnie w tym celu podatku. Już j e d n a k wojska małopolskie i ruskie, które w końcu listopada 1441 r. przyprowadził królowi wojewoda lwowski Piotr Odrowąż ze Sprowy, ruszyły „bez żadnego zasiłku ze skarbu 41

Codexepistolaris..., t. II, nr 280.

publicznego" — j a k pisał Długosz. Ciężar utrzymania tych wojsk spadł więc na króla. Koszty wojny domowej i posiłków wojskowych z Polski, ponoszone przez króla, były coraz większe i doprowadziły z czasem do ruiny skarbu królewskiego. Za zasługi wojenne na Węgrzech i zaciągane przez króla pożyczki zapisywano królewszczyzny w Polsce. Król był ciągle zadłużony i pożyczał nawet na podarki. Jak pisze Długosz w swych Rocznikach: „król Władysław przez czas pobytu swego na Węgrzech prawie wszystkie miasta, zamki, ziemie, miasteczka, wsie, tudzież cła i dochody królewskie krociami długów obciążył i p o z a s t a w i a ł " 3 9 . Kancelaria królewska na Węgrzech wydawała stosy dokumentów, które obciążały posiadłości i dochody królewskie w Polsce. Kanclerz Jan Koniecpolski i podkanclerzy Piotr Woda ze Szczekocin nie potrafili lub może raczej nie chcieli zapobiec tej lekkomyślnej rozrzutności młodego króla. W ciągu czterech lat panowania na Węgrzech — pisze Jan Dąbrowski — rozdał król Władysław kilkakroć więcej aniżeli 40 w ciągu sześciu poprzednich lat jego rządów w Polsce . Przeciągające się walki wewnętrzne na Węgrzech i ruina skarbu królewskiego zaniepokoiły polską opinię szlachecką. Również stronnictwo Oleśnickiego było zniecierpliwione węgierską wojną domową. Zamiast realizacji wielkich planów walki z Turkami, rozciągnięcia wpływów polskich na Bałkanach i umocnienia pozycji Polski w świecie chrześcijańskim siły militarne i środki finansowe były zużywane na zwalczanie opozycji antyjagiellońskiej na Węgrzech. Nastroje panujące w Polsce znalazły swój wyraz na zjeździe p a n ó w i szlachty królestwa w Sieradzu, który odbył się w kwietniu 1442 r. Wystosowano wówczas do panów węgierskich pismo, które na Węgry zawiózł kanonik Jakub, syn Dobiesława z Oleśnicy i zarazem brat stryjeczny D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 632. D ą b r o w s k i , op.cit., s. 78.

biskupa Oleśnickiego. Zgromadzeni na zjeździe sieradzkim panowie polscy i szlachta domagali się stanowczo przerwania bezcelowych walk wewnętrznych i zakończenia wojny domowej, choćby na drodze ugody z Elżbietą. Siły węgierskie i polskie powinny być użyte „przeciw barbarzyńskim, wierze naszej i królestwu waszemu najbardziej wrogim T u r k o m " 4 1 . Oba walczące na Węgrzech stronnictwa były wyczerpane przeciągającą się wojną domową. Rozpoczęte za pośrednictwem legata papieskiego, kardynała Juliana Cesariniego, układy Władysława z Elżbietą zostały zakończone 14 grudnia 1442 r. zawarciem ugody w Gyór. Ugoda ta nie dawała żadnych korzyści ani Polakom, ani węgierskim stronnikom króla Władysława. Dzięki niej j e d n a k zaprzestano na pewien czas walk wewnętrznych, a to z kolei umożliwiło podjęcie przygotowań do wojny z Turkami. Przy okazji zawarcia ugody w Gyór doszło do osobistego spotkania Władysława z królową Elżbietą. Król ofiarował Elżbiecie czarną szubę, przetykaną złotem i podbitą sobolami, wartości 260 florenów złotych (kupił ją na kredyt od Mikołaja Szarlejskiego). Królowa zaś darowała Władysławowi kilka wierzchowców. Król zaprosił też Elżbietę na zapusty do stolicy. Na drugi dzień po zawarciu ugody Władysław powrócił do Budy. Przy Elżbiecie pozostawił Mikołaja Lasockiego, „najzaufańszego doradcę swego i powiernika — j a k pisze Długosz — ażeby z nim mogła się (Elżbieta) śmiało znosić we wszystkim i sprawy swoje układać". Dwa dni po wyjeździe Władysława królowa Elżbieta zachorowała, a trzeciego dnia choroby, tj. 19 grudnia 1442 r., zmarła. Według Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, pisarza i humanisty, późniejszego papieża Piusa II, przez długi czas przebywającego na dworze wiedeńskim, przyczyną śmierci królowej Elżbiety była biegunka i zadawniona choroba kobieca. Podobną przy41

Codexepistolaris..., t. II, nr 286.

czynę śmierci podaje Długosz. Natomiast kroniki austriackie mówią o otruciu królowej Elżbiety za pomocą owej szuby sobolowej, darowanej przez Władysława. Były to jednak kłamliwe oskarżenia. Śmierć królowej Elżbiety unieważniła układ zawarty w Gyór. Wybuchła więc na nowo wojna domowa. Jan Giskra, nie czując się j u ż teraz związany postanowieniami układu gyorskiego, wznowił niebawem działania wojenne na terenie Górnych Węgier. Dawni zwolennicy Elżbiety, wśród których był prymas Dionizy Szecsi, odmówili uznania Władysława za króla i zwrócili się o pomoc do Fryderyka III H a b s b u r g a j a k o opiekuna osieroconego Pogrobowca. Rosnące wpływy nieugiętego zwolennika krucjaty, kardynała Juliana Cesariniego, na dworze węgierskim sprawiły, że zamiast ostatecznego rozgromienia stronnictwa habsburskiego przygotowano wielką wyprawę wojenną przeciw Turkom. Rozwiązanie zaś wewnętrznego konfliktu węgierskiego odłożono na później. Taki obrót sprawy był ciosem dla planów politycznych biskupa Oleśnickiego. Wyprawa turecka miała bowiem służyć jedynie interesom papieża Eugeniusza IV i wzmocnić jego autorytet. Tymczasem Polska znajdowała się w obozie przeciwników papieża — wśród zwolenników soboru bazylejskiego. Sam Oleśnicki zresztą opowiadał się za ideą wyższości soboru nad papieżem. W 1441 r. biskup krakowski poparł wybranego przez sobór papieża Feliksa V i przyjął od niego kapelusz kardynalski. Nic więc dziwnego, że cele wojenne kardynała Cesariniego były zupełnie inne niż plany polityczne Oleśnickiego. W o j n a z Turkami zamiast realizacji programu Polski mocarstwowej miała przynieść tylko korzyści Węgrom i rozstrzygnięcie konfliktu kościelnego. Sukces wyprawy antytureckiej Władysława mógł także przyczynić się do zwycięstwa Eugeniusza IV nad soborem bazylejskim, do triumfu zasady wyższości papieża nad soborem.

WALKI Z T U R K A M I KLĘSKA POD W A R N Ą

Król Władysław Jagiellończyk dopiero po dwóch z górą latach od objęcia tronu węgierskiego mógł wreszcie podjąć wyprawę przeciw Turkom. Czy miała ona szanse powodzenia? Czy wówczas jeszcze można było wyprzeć Turków z Bałkanów, zepchnąć ich do Azji Mniejszej? Czy można było przynajmniej ograniczyć ekspansję i rozwój państwa Osmanów na Bałkanach? Odpowiedź na te pytania nie jest prosta. Z pewnością państwo Osmanów nie było jeszcze w pierwszej połowie XV w. ostatecznie ukształtowanym mocarstwem. Było to jeszcze ciągle imperium w stadium powstawania. Turcy wprawdzie stanowili już wówczas na Bałkanach trwały element etniczny, jednakże ich ekspansję polityczną i militarną można było zahamować. Patrząc na rzecz całą z punktu widzenia wojskowego należy stwierdzić, że Turcy byli do pokonania. Wielka krucjata, dobrze zorganizowana, oparta na pomocy i siłach kilku największych państw europejskich mogła złamać potęgę Osmanów. Jednakże tego, co było możliwe teoretycznie, nie dało się zrealizować w praktyce. Z punktu widzenia politycznego

bowiem niemożliwe było zjednoczenie sił skłóconych ze sobą państw chrześcijańskiej Europy do wspólnego działania przeciw Turkom. Nawet papiestwo nie potrafiło doprowadzić za pomocą idei krucjatowej do trwałego współdziałania chrześcijańskiej Europy.

POLSKA, W Ę G R Y A NIEBEZPIECZEŃSTWO TURECKIE Z problemem tureckim Polacy zetknęli się już w XTV w. Zapewne przez Ruś i Polskę wiodła droga dwóch przybyszów ze Wschodu, arcybiskupa ormiańskiego Stefana i opata Cyriaka z zakonu bazylianów, którzy w 1348 r. przybyli na Pomorze po to, by — j a k podaje kronika klasztoru cystersów w Oliwie — prosić Krzyżaków o pomoc przeciw Turkom. Kronikarz oliwski wspomina, że obaj dostojnicy Kościoła wschodniego opowiadali o zajęciu Armenii przez Turków, o wymordowaniu przez nich wielu tysięcy ludzi i ucisku, jakiego doznawali pozostali przy życiu chrześcijanie. W drodze na Pomorze obaj dostojnicy zatrzymali się prawdopodobnie również na dworze Kazimierza Wielkiego, przynosząc wieści o Turkach osmańskich i wydarzeniach w Azji Mniejszej. Później (w 1364 r.) Kazimierz Wielki gościł w Krakowie króla Cypru Piotra Lusignan, który objeżdżał dwory europejskie zabiegając o pomoc w zorganizowaniu krucjaty. Dość tajemniczo brzmi pismo papieża Bonifacego IX z 1399 r., skierowane do biskupa krakowskiego Piotra Wysza. Papież polecał w nim biskupowi ogłoszenie w Polsce krucjaty przeciw Tatarom i Turkom. Jak czytamy w piśmie Bonifacego IX, papież dowiedział się od posła polskiego Wojciecha Jastrzębca, że ci poganie oraz inni jeszcze barbarzyńcy niszczą ziemie chrześcijańskiego Królestwa Polskiego i Księstwa Litewskiego, a król przygotowuje

przeciw nim wyprawę wojenną 1 . Było to przed wielką wyprawą księcia Litwy Witolda na Tatarów, zakończoną klęską wojsk litewskich nad rzeką Worsklą (12 lipca 1399 r.). Możliwe więc, że papieżowi chodziło o tę właśnie wyprawę litewską. Za panowania Władysława Jagiełły Królestwo Polskie unikało konfliktów politycznych i starć zbrojnych z Turkami. Osmanowie zaś respektowali zwierzchnictwo Polski nad Mołdawią. Antypolska polityka Zygmunta Luksemburskiego, popierającego Krzyżaków, zniechęcała skutecznie Jagiełłę do udzielania pomocy Węgrom w ich antytureckiej polityce bałkańskiej. Jednakże kiedy w 1415 r. Turcy wyparli Węgrów z Bośni i zapuścili się niszczycielskim najazdem na ich ziemie, obradujący wówczas sobór w Konstancji — jeden z wielkich soborów XV w. — wezwał Jagiełłę do udzielenia zbrojnej pomocy Węgrom. Podobne wezwanie zostało skierowane do Krzyżaków 2 . Jagiełło, zachowując neutralność, wysłał do Turków poselstwo z bogatymi darami, które miało zawiadomić sułtana o sojuszu między Polską a Węgrami, nakłonić go do rozejmu z Węgrami i wyjednać uwolnienie wziętych do niewoli panów i rycerzy węgierskich. W a r t o powtórzyć za Długoszem nazwiska owych pierwszych znanych posłów polskich do sułtana. Byli nimi rycerz Skarbek z Góry i Grzegorz Ormianin, służący zapewne za tłumacza. Jak pisze dalej Długosz w swych Rocznikach, sułtan podejmował posłów polskich „łaskawie i z uprzejmością, zarządził dla nich hojne opatrzenie wszelakich potrzeb i często ich do stołu swego zapraszał". Przyjął też propozycję Jagiełły i „przyrzekł zaprzestać wojny i zawrzeć z Węgrami rozejm na lat sześć". Wysłał także z powracającymi posłami polskimi własne poselstwo, które miało prowadzić dalsze 1

A. T h e i n e r, Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentium que flnitimarum historiom illustrantia, Romae 1860, t. I, nr 1041. 2 Codexepistolaris..., t. II, nr 63 i 64.

rokowania z Polską i Węgrami. Posłowie tureccy jednak przezornie zatrzymali się na granicy, wysyłając naprzód jednego z posłów polskich, Grzegorza Ormianina, by załatwił im bezpieczny przejazd. Podejrzliwi Węgrzy — być może rozdrażnieni niedawnym najazdem tureckim — uwięzili posła polskiego, uważając go za zdrajcę i szpiega. Przetrząsnęli „wszystkie jego rzeczy, ubrania, tłumoki, aż do rzemyków u obuwia" w poszukiwaniu tajemnych listów tureckich. Posłowie sułtana, oczywiście, zawrócili, a Grzegorza Ormianina Węgrzy uwolnili dopiero po jakimś czasie 3 . Według Długosza Jagiełło nie ruszał z pomocą zbrojną, „aby wstrzymać klęski i spustoszenia, jakich Węgrzy później od Turków doznawali", ponieważ był „rozgniewany sromotną obelgą, sobie i posłowi swemu Grzegorzowi wyrządzoną". Jednakże rzeczywiste powody neutralności Jagiełły były z pewnością poważniejsze. Turcy niewątpliwie zainteresowani byli pokojowymi stosunkami z potężnym państwem polsko-litewskim. Jagiełło zaś, zmuszony do walki politycznej z Zygmuntem Luksemburskim, z pewnością chętnie widział kłopoty tureckie króla węgierskiego. Na jawne przymierze z państwem Osmanów jednak Polska nie mogła sobie pozwolić, zmuszona ciągle do odpierania oskarżeń rozpowszechnianych w Europie przez Krzyżaków oraz Luksemburczyka, iż jest krajem pogańskim i heretyckim i że namawia Turków do najazdów na kraje chrześcijańskie, w tym szczególnie na Węgry. Kiedy w 1417 lub 1418 r. do Polski przybyło poselstwo tureckie z propozycją sojuszu, Jagiełło nie przyjął oferty sułtana Mehmeda I. Więcej nawet, król polski zgodził się wówczas na prośbę Zygmunta Luksemburczyka pośredniczyć w uregulowaniu 3

Całą tę historię opisuje Długosz (Dzieje..., t. IV, s. 167—168). Z listu Jagiełły i Witolda do soboru wynika, że ruszyły wówczas z Polski dwa poselstwa — jedno do sułtana, drugie do władcy Bośni. Zob. S t a c h o ń , op. cit., s. 40.

stosunków węgiersko-tureckich czy to przez zawarcie pokoju wieczystego, czy choćby kilkuletniego rozejmu 4 . Do pierwszego zbrojnego starcia polsko-tureckiego mogło dojść w 1426 r., kiedy to Zygmunt Luksemburski przygotowywał wyprawę, która miała uprzedzić spodziewany najazd turecki. Wówczas to Jagiełło, pod wpływem kilkakrotnych próśb Luksemburczyka, nakazał hospodarowi Mołdawii — j a k o jego zwierzchnik — ruszyć z pomocą królowi węgierskiemu. Ponadto wysłał na wyznaczony punkt zborny do Braiły (Braila) nad Dunajem silny oddział szlachty ruskiej, liczący 5000 ludzi, którym dowodził starosta sanocki Janusz Kobylański. Wojska polskie jednak na próżno czekały przez dwa miesiące na przybycie armii węgierskiej. Zygmunt Luksemburski zajęty innymi sprawami (głównie czeskimi) ruszył dopiero wiosną roku następnego. Po długim oczekiwaniu i „daremnych trudach — jak pisze Długosz — wojsko polskie od brzegów Dunaju wróciło szczęśliwie do swego królestwa". Zastanawia ta decyzja Jagiełły zerwania pokoju z Turcją Może królowi polskiemu chodziło o to, by czynem zbrojnym pokazać Europie, że „stoi w obronie chrześcijaństwa" właśnie wówczas, kiedy siły litewsko-polskie walczyły w Czechach po stronie husytów? Niewykluczone, że Jagiełło zamierzał odepchnąć Turków od granic Mołdawii i wyprzeć ich wspólnie z Zygmuntem Luksemburskim za Dunaj. Wszystkie te rachuby zawiodły, albowiem węgiersko-polska wyprawa na Turków w 1426 r. nie doszła do skutku. Nie cieszyła się ona zresztą zbytnią popularnością wśród szlachty. Długosz pisze o ostrych represjach, jakie spadły na tych, którzy nie usłuchali wezwania królewskiego i nie stawili się na wyznaczone miejsce koncentracji. Rozgniewany Jagiełło „kazał wszystkich j a k o buntowników pochwytać i bez różnicy stanu i godności zamknąć w więzie4

S t a c h o ń, op. cit., s. 48—49.

niu". Później dopiero, na „prośby i wstawienia prałatów i panów polskich, przebaczył im (król) wspaniałomyślnie popełnioną winę i wrócił zabrane dziedzictwo i włości". Zajęcie przez sułtana M u r a d a II serbskiego Gołubca, potężnej twierdzy naddunajskiej leżącej u bram Węgier, było powodem zorganizowania przez Zygmunta Luksemburskiego wyprawy antytureckiej, która ruszyła wiosną 1428 r. Wyprawa ta zakończyła się niepowodzeniem. Król Zygmunt ze swym wojskiem, po niefortunnych utarczkach z oddziałami tureckimi w Serbii, dotarł wprawdzie pod Gołubiec, ale wycofał się niebawem na wieść o zbliżającej się armii sułtanskiej. U boku wojsk węgierskich walczył wówczas także oddział Polaków. Nie byli to jednak żołnierze wysłani na p o m o c przez Jagiełłę, lecz rycerze polscy, którzy zaciągnęli się na służbę węgierską. Broniąc przeprawy wojsk Luksemburczyka przez Dunaj zginął pod Gołubcem sławny rycerz polski Zawisza Czarny z Garbowa. Długosz w swoich Rocznikach zamieścił obszerny fragment poświęcony ostatnim chwilom tego dzielnego rycerza: „Jako rycerz przestrzegający gorliwie swej sławy, uważając to za rzecz niegodną, aby towarzyszów swoich w chwili ostatecznej miał odstępować, wolał wraz z nimi poddać się niebezpieczeństwu. Nie dbając zatem o własne ocalenie, odprawił łódź przysłaną przez króla Zygmunta, a przywdział zbroję błyszczącą. Poczem siadłszy na konia niedużego wzrostu i wziąwszy z sobą dwóch tylko pachołków z kopią podniesioną wybiegł przeciw wojskom tureckim. Niebawem obskoczony przez Turków, którzy wzięli go za króla lub jakiego książęcia, dla zbroi świecącej i połowy czarnego orła, którego miał w herbie na płaszczu rycerskim okrywającym zbroję, dostał się w niewolę". Powstał wówczas — powiada Długosz — spór między dwoma żołnierzami tureckimi o tak znakomitego jeńca. W czasie tej sprzeczki jeden z Turków „dobywszy kindżała uciął głowę Zawiszy". Swoją relację Długosz kończy stwierdzeniem: „Tak mąż

znakomity, który w wieku swoim nie miał równego, życia nędznie dokonał" 5 . Do niewoli tureckiej dostało się wówczas także wielu innych rycerzy polskich, „którzy brzydzili się podobnież (jak Zawisza Czarny) ucieczką" — pisze Długosz. Wykupił ich król Zygmunt. Wśród tych jeńców był również Piotr Woda ze Szczekocin, herbu Odrowąż. Później odegrał on znaczną rolę polityczną w czasach Władysława Warneńczyka. Piotr ze Szczekocin był postacią nieprzeciętną. Syn kasztelana lubelskiego, studiował w młodości na uniwersytecie krakowskim (zdobył tu stopień bakałarza sztuk wyzwolonych) i odbył dalsze studia zapewne we Włoszech. Otwierała się przed nim kariera kościelna, do której wstępem było uzyskanie przez Piotra godności kanonika kruszwickiego. Szybko jednak Piotr ze Szczekocin zrezygnował z kariery kościelnej i rozpoczął służbę na dworze królewskim. W 1427 r., posądzony o romans z królową Zofią, ucieka przed gniewem Jagiełły. Rok później spotykamy go w wojskach Zygmunta Luksemburskiego pod Gołubcem. Pojmany w niewolę turecką i wykupiony przez Zygmunta, wraca do Polski. Odzyskuje łaskę królewską i zostaje wyznaczony przez Jagiełłę na starostę w Olsztynie (w pobliżu Częstochowy). Piotr ze Szczekocin należał do stronników biskupa Oleśnickiego. W 1437 r. został podkanclerzym królestwa. Przebywał z młodym królem Władysławem Jagiellończykiem na Węgrzech, nie tylko jako wysoki urzędnik kancelarii królewskiej, ale również służąc władcy „zbrojną piersią i mieczem" wraz ze 100 żołnierzami wystawionymi własnym kosztem. Otrzymał zresztą wówczas za swą służbę od króla — j a k wielu innych Polaków — hojne zapisy. Król ofiarował mu także płaszcz aksamitny podbity sobolami za szuby, które zostały rozdane gościom węgierskim w 1440 r. Wybiegając naprzód trzeba tu jeszcze 18

D ł u g o s z , Dzieje..., t.

IV, s.

638-639.

dodać, że Piotr ze Szczekocin odznaczył się w czasie wyprawy przeciw Turkom w 1443 r. W nagrodę król Władysław kazał jego tarczę herbową zawiesić w kościele parafialnym Panny Marii na wzgórzu zamkowym w Budzie. Piotr wyjeżdżał często w sprawach państwowych z Węgier do Polski. W bitwie pod Warną nie brał udziału. Za panowania Kazimierza Jagiellończyka ponownie sprawował urząd podkanclerzego. Zginął w bitwie z Krzyżakami pod Chojnicami w 1454 r. Jego syn Paweł przejął po ojcu starostwo łukowskie. Czasy panowania Zygmunta Luksemburskiego (1387— 1437) były okresem nieustannego kurczenia się obszarów podlegających wpływom węgierskim na Bałkanach. Pod naporem Turków Węgry utraciły zwierzchnictwo nad Bośnią Serbią i Wołoszczyzną. Wreszcie Osmanowie zagrozili samym Węgrom. Zygmunt próbował zorganizować obronę kraju. Wzmocnił linię zamków i twierdz nadgranicznych. Rozbudował także sieć szpiegów, którzy informowali dwór węgierski o wszystkich wydarzeniach na Bałkanach, zwłaszcza o sprawach tureckich. Jednakże zamki i twierdze nadgraniczne nie chroniły Węgier przed coraz częstszymi wypadami rabunkowymi wojsk tureckich, zwłaszcza oddziałów akyndżych (zagończyków), wysyłanych przez pogranicznych sandżakbejów. Zygmunt Luksemburski próbował dokonać w latach 1433—1435 reformy wojsk węgierskich 6 . Pierwsza zmiana polegała na utworzeniu oddziałów wojsk terytorialnych, opartych na poborze prowadzonym wśród ludności chłopskiej. Według królewskiego nakazu z każdych 33 zagród chłopskich miał być wystawiony jeden żołnierz pieszy i jeden lekkozbrojny jeździec. Żołnierze ci walczyć mieli w oddziałach komitatów (jednostek administracyjnych królestwa). Pobór ' L. El e k e §, Armija Guniadi, „Acta Histórica Academiae Scientiamrn Hungaricae" I (1951), s. 14—20; C w e t k o w a , op. cit., s. 227-229.

do tych oddziałów przeprowadzano zarówno w dobrach królewskich, jak i panów oraz szlachty węgierskiej. W dobrach prywatnych jednak ów nakaz królewski nie zawsze był respektowany. Wynikało to z niechęci panów i szlachty do pozbywania się siły roboczej lub — j a k sugerują niektórzy historycy — z obawy przed skutkami uzbrojenia poddanych. Efektem reform Zygmunta Luksemburskiego było przede wszystkim utworzenie lekkozbrojnej jazdy. Ta nowa formacja mogła skuteczniej niż inne rodzaje wojska odpierać ataki tureckich akyndżych. Szczególnie użyteczne okazały się oddziały lekkiej jazdy serbskiej, które rekrutowały się spośród Serbów chroniących się na Węgrzech przed Turkami. Żołnierze tych oddziałów znali dobrze tereny nadgraniczne zajęte przez Osmanów. Nie tylko więc bronili granicy, ale także nagłymi wypadami zapuszczali się na ziemie opanowane przez Turków, rozbijając ich mniejsze oddziały i garnizony. Jednakże owe zmiany w armii węgierskiej praktycznie niewiele wzmocniły siły militarne Węgier. W dalszym ciągu brakowało wojska stałego, niezależnego od dobrej woli panów i szlachty węgierskiej, bezpośrednio podlegającego władzy króla. Taką właśnie stałą armię królewską można było utworzyć z oddziałów wojsk zaciężnych. Jednakże Zygmunt Luksemburski nie dysponował środkami finansowymi umożliwiającymi wystawienie silnej armii zaciężnej. Ziemie i dochody królewskie znajdowały się często w rękach panów węgierskich, duże środki finansowe pochłaniała polityka europejska Zygmunta Luksemburskiego, wojny czeskie, wreszcie utrzymywanie dworu królewskiego. Na wojska zaciężne zatem pozostawało niewiele pieniędzy. Zygmunt Luksemburski powierzał zadanie tworzenia i utrzymywania takich właśnie oddziałów wojsk zaciężnych doświadczonym dowódcom, przekazując im na ten cel dobra ziemskie, dochody z salin, kopalń i innych źródeł. Tymczasem nacisk turecki na granice węgierskie był

coraz silniejszy. W 1438 r. Turcy najechali Siedmiogród, zlupili go i uprowadzili wielu ludzi. W roku następnym nowy król węgierski Albrecht Habsburg wyruszył przeciw Turkom do Serbii, ale wyprawa ta zakończyła się haniebnym odwrotem. Turcy zajęli wówczas kolejną twierdzę naddunąjską, Semendrię. W czasie odwrotu wojsk węgierskich król Albrecht Habsburg „zatruwszy się melonami, które — j a k powiada Długosz — do zbytku jadać lubił, zapadł na krwawą biegunkę" i zmarł 27 października 1439 r. w pewnej wsi naddunajskiej. Po objęciu tronu węgierskiego przez Władysława Jagiellończyka sytuacja na pograniczu węgiersko-tureckim była bardzo trudna. Pogarszał ją jeszcze konflikt nowego króla z dotychczasowym sprzymierzeńcem Węgier, księciem serbskim Jerzym Brankowiczem. Był on spokrewniony z hrabiami Cylei 7 i, j a k wiemy, opowiedział się po stronie królowej-wdowy Elżbiety przeciw Władysławowi. W dodatku, zabiegając o powrót do Serbii, Brankowicz próbował nawet porozumienia z Turkami, choć bezskutecznie. Wszystko to spowodowało decyzję skonfiskowania rozległych dóbr tego księcia serbskiego na Węgrzech. Zostały one podzielone między zwolenników króla Władysława. Niebawem zresztą Jerzy Brankowicz przeszedł na stronę Władysława, odzyskał większość swych dóbr węgierskich i służył królowi radą j a k o człowiek doświadczony w sprawach tureckich i bałkańskich. Wiosną 1440 r. sułtan Murad II ruszył osobiście z dużą armią, by ostatecznie zakończyć podbój ziem nad Dunajem. W końcu kwietnia wojska tureckie przystąpiły do oblężenia węgierskiego wówczas Belgradu, „który - powiada Długosz — jest j a k b y portem i wrotami do Węgier". Znany humanista, Kallimach, autor Historii o królu Władysławie, tak opisał położenie tej twierdzy: 7 Jedna z córek Brankowicza, Katarzyna, była żoną hrabiego Ulryka Cylejskiego.

„Belgrad leży na wzgórzu, w miejscu gdzie Sawa wpada do Dunaju, tak że obie rzeki oblewają część niższą miasta; od wschodu patrząc, na dużej przestrzeni miasto stromo opada ku Dunajowi, a od południa okrąża je Sawa. Reszta miasta z dala od brzegu jest jakby odgrodzona od lądu murami i fosą". Według słów Kallimacha na początku oblężenia „Turcy wybudowali okręty i postawili je na straży obu rzek, aby móc przejmować wszelkie dostawy ludzi i żywności i nie dopuszczać ich do miasta. Sami zaś rozłożyli się po drugiej stronie obozem w ten sposób, że w ogóle nikt z oblężonych nie mógł ani wyjść, ani wejść do miasta. Oni za to mogli dowolnie, kiedy tylko chcieli, podchodzić pod mury i wypróbowywać ich siłę. I odtąd bez przerwy to zasypywali fosy, to machinami rozwalali mury, a wreszcie zbudowali od ufortyfikowanej strony zamku drewniane wieże, by przy ich pomocy spędzać obrońców z m u r ó w " 8 . Belgradu bronił przeor joannitów z Vrany, Jan Thalloczi, „człowiek — jak powiada Kallimach — wielkiej odwagi i doświadczony żołnierz", pochodzący ze znanego na Węgrzech rodu magnackiego. Mimo ścisłej blokady, burzenia murów i wież miasta obrońcy Belgradu dzielnie wytrzymywali napór Turków, a nocą naprawiali zniszczone części murów. Turcy nie potrafili złamać oporu ani siłą, ani obietnicami, „które po bułgarsku (może serbsku) wypisane — jak relacjonuje Długosz — obwijać kazał (sułtan) na strzałach i rzucać do zamku". Sytuacja była poważna. Król Władysław po przybyciu do Budy (jeszcze przed swoją koronacją) zaczął ściągać podatki na obronę zagrożonych przez Turków zamków, szczególnie Belgradu. Po koronacji zaś ogłosił wyprawę przeciw królowej Elżbiecie i Turkom. Jednakże walki wewnętrzne skłoniły Władysława i jego doradców do Ph ilippi Callimach i Historia..., s. 73.

układów z Osmanami. Pod koniec lipca 1440 r. został wysłany poseł do sułtana. Był nim polski rycerz Piotr Łęczycki z Łękocina. Poseł wiózł wiadomość o objęciu tronu węgierskiego przez Władysława i żądanie zaprzestania walki oraz odstąpienia od Belgradu. Sułtan jednak, orientując się dobrze w trudnej sytuacji Węgier dzięki szpiegom i informatorom, odesłał posła królewskiego do Semendrii, każąc mu tam czekać przez trzy miesiące na odpowiedź. Tymczasem Turcy nasilili ataki na Belgrad i ziemie naddunajskie. Thalloczi mimo naporu wojsk Murada II skutecznie bronił Belgradu. Podczas jednego ze szturmów udało się nawet obrońcom zadać Turkom ciężkie straty. Według opisu Długosza, który cytuje relacje węgierskie, Turcy przygotowując szturm zasypali fosę chrustem, słomą i drewnem, by łatwiej dotrzeć do murów. Obrońcy nie przeszkadzali im w tym, ale w nocy posypali wszystko „prochem do strzelania z dział używanym". Kiedy wczesnym rankiem Turcy zaatakowali Belgrad i zaczęli wdzierać się na mury, obrońcy „poczęli z murów rzucać głownie, węgle żarzące i inne podpały, od których wnet zapalone prochy buchnęły w różnych miejscach płomieniami, a Turcy częścią od płonącego drzewa, którego sami nawieźli, częścią od dymu dławiącego padali i ginęli" 9 . Kallimach do opisu Długosza dodaje: „Do tego jeszcze i wieże stanęły w płomieniach, a w obozie wszczął się popłoch, gdyż wiatry ciągnące ranną porą od rzeki niosły tam dym i żar ognia. Dzięki temu zresztą, że wiatr dął w odwrotnym kierunku, 10 całe miasto ocalało od pożaru" . Jednocześnie została zniszczona turecka flotylla statków rzecznych. Oddajmy głos Kallimachowi: „Nie lepiej wiodło się tam, gdzie walczyły okręty. Jedne z nich pogruchotał grad kamieni lecących z machin wojennych, inne zniszczył ogień. Reszta okrętów poszła na dno, gdyż sternicy i ma' D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 603—604. Philippi CallimachiHistoria..., s. 73.

10

rynarze zupełnie potracili głowy, a fala niedobitków runęła na te okręty, które jeszcze stały nietknięte, chcąc uciec jak najdalej od miasta" ". Kronikarze uważają, że odparcie tego szturmu tureckiego wpłynęło na decyzję sułtana, który postanowił odstąpić od oblężenia Belgradu. Faktem jest, że Murad rzeczywiście po sześciu miesiącach zwinął oblężenie i zarządził odwrót wojsk tureckich. Przez posła królewskiego Piotra Łęczyckiego oświadczył Władysławowi, że gotów jest zawrzeć pokój pod warunkiem wydania Belgradu i rezygnacji Węgier z wpływów politycznych w Serbii. Warunki takie były jednak nie do przyjęcia dla Węgrów. i JAN HUNYADI Wojna domowa na Węgrzech w latach 1441—1442 spowodowała konieczność ograniczenia działań na froncie tureckim do obrony. Kierował nią przede wszystkim Jan Hunyadi. Jak pisała nieco patetycznie współczesna badaczka bułgarska Bistra Cwetkowa, Hunyadi podjął zadanie „nie tylko obrony Węgier, ale również świata chrześcijańskiego przeciw najeźdźcom osmańskim". Słowianie bałkańscy sławili go w swych pieśniach epickich j a k o dzielnego i niezwyciężonego wojewodę Jankula. Pamięć o nim „budziła przez wieki w sercach podbitych ludów bałkańskich wspomnienia heroicznych walk przeciw ich wspólnemu ciemięzcy i wiarę w ich nieuchronne wyzwolenie" u . Ojciec Hunyadiego pochodził z Wołoszczyzny. Za służbę wojskową otrzymał on od króla Zygmunta Luksemburskiego posiadłość ziemską w Siedmiogrodzie. Syn jego, Jan 11

Tamże, s. 83. C w e t k o w a , op. cit., s. 229. Współcześni badacze tuieccy określają takie opinie jako „nacjonalistyczne", choć sami nie są wolni od nacjonalizmu. 12

(Janosz), został j u ż zaliczony w poczet szlachty węgierskiej. Odważny i silny, o żelaznym zdrowiu, a przy tym bystry i inteligentny, wybrał Jan Hunyadi karierę wojskową. Już w 1431 r. spotykamy go we Włoszech, w otoczeniu przebywającego tam wówczas króla węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego. Król pozostawił go w Italii razem z oddziałem rycerzy węgierskich, który miał wspierać jego sprzymierzeńca, księcia Mediolanu, Filipa Viscontiego. We Włoszech Hunyadi przebywał dwa lata j a k o dowódca oddziału wojsk zaciężnych. Tutaj zapewne, pod okiem najlepszych w tym czasie zawodowych żołnierzy i dowódców-kondotierów — Franciszka Sforzy i florentyńczyka Filipa Scolariego, nabył Hunyadi biegłości w sztuce wojennej i nauczył się dowodzić wojskami zaciężnymi. Po powrocie na Węgry Hunyadi został dowódcą przybocznego oddziału jazdy królewskiej. W 1436 r. walczył w Czechach. Poznał tu z pewnością sztukę wojenną husytów - nowy sposób walki, oparty na działaniach piechoty i wozów bojowych, z których formowano obronny tabor. Podczas krótkiego panowania króla Albrechta Habsburga Hunyadi bronił najważniejszych twierdz w rejonie naddunajskim. Uzyskał też wysoki urząd państwowy, został bowiem banem (namiestnikiem królewskim) jednej z nadgranicznych prowincji. Król Władysław Jagiellończyk mianował go wojewodą Siedmiogrodu. Latem 1441 r. Hunyadi razem z Mikołajem Ujlakim otrzymał zadanie obrony południowej granicy i Belgradu przed Turkami. Szybkie i skuteczne działania Hunyadiego na pograniczu węgiersko-tureckim, prowadzone za pomocą lekkozbrojnej jazdy, oddziałów wojsk zaciężnych i własnej armii lennej, zmieniły sytuację wojenną. We wrześniu 1441 r. Hunyadi wpadł na zajęte przez Turków ziemie serbskie. Trzy dni działał na obcym terenie zdobywając niemałe łupy. W drodze powrotnej zastąpił mu drogę oddział wojsk tureckich, na czele którego stał Ishak beg, dowódca

Semendrii. Hunyadi rozbił Turków i zmusił ich do ucieczki. Nie było to wielkie zwycięstwo, ale dodało ono Węgrom ducha. Turcy jednak planowali wielką wyprawę przeciw Węgrom na rok następny. Z Raguzy informowano dwór w Budzie o przygotowaniach do tej wyprawy. Wczesną wiosną 1442 r. wyprawa turecka ruszyła z Widynia przez Wołoszczyznę na Siedmiogród. Plan nieprzyjaciela był prosty. Turcy zamierzali dokonać najazdu na Węgry od strony Siedmiogrodu, bez zdobywania obronnej linii granicznej na Dunaju i Sawie, a zwłaszcza twierdzy belgradzkiej. Wyprawą turecką dowodził doświadczony żołnierz i wódz, Mesid beg, wielki koniuszy sułtana. Wspierał go swymi wojskami hospodar wołoski Wład Drakul. Łącznie siły tureckie liczyły około 16000 ludzi. Hunyadi na wieść o wkroczeniu nieprzyjaciela do Siedmiogrodu ruszył szybko spod Belgradu na spotkanie armii Mesid bega, połączył się z siłami zebranymi przez biskupa siedmiogrodzkiego Jerzego Lepesa i uderzył na Turków. Został jednak pobity, a biskup Lepes i brat Hunyadiego zginęli w bitwie. Jednakże klęska ta nie była zbyt dotkliwa, bo w pięć dni później (23 marca 1442 r.) Hunyadi zaatakował ponownie część sił nieprzyjaciela pod wodzą samego Mesid bega, rozbił Turków i zmusił ich do ucieczki oraz porzuceniajeńców i łupów. Mesid beg poległ, razem ze swym synem, kiedy próbował ratować się ucieczką. Hunyadi zaś, w pościgu za wojskami tureckimi, wkroczył do Wołoszczyzny i przywrócił ponownie zwierzchność węgierską nad tym krajem. Turcy przygotowali tego roku jeszcze jedną wyprawę wojenną. Miała to być wyprawa odwetowa, mająca jednak na celu także likwidację wpływów węgierskich na Wołoszczyźnie. Hunyadi spodziewał się tej wyprawy tureckiej i przygotował obronę. Wojska nieprzyjaciela ruszyły latem 1442 r., dowodzone przez samego namiestnika Rumelii

Szahabeddina paszę, który chełpliwie zapewniał, że niewierni uciekną w popłochu na sam widok jego turbanu. Turcy przekroczyli Dunaj pod Nikopolis, wtargnęli na ziemie wołoskie i zapuścili się aż do Siedmiogrodu, rabując i niszcząc ten kraj. 6 września 1442 r. Hunyadi uderzył na oddziały nieprzyjaciela nad rzeką Jałomicą (Wołoszczyzna), zaskoczył Szahabeddina paszę i rozbił całkowicie jego wojska. Sam wódz turecki zdołał umknąć z pola bitwy, ale poległo lub dostało się do niewoli wielu Turków ze znakomitych rodów i prostych żołnierzy. Węgrzy zagarnęli też ogromne łupy. W ich ręce wpadł tabor turecki razem z egzotycznymi wielbłądami. Zdobyte na Turkach sztandary i znaki wojskowe rozdzielono między kościoły węgierskie jako symbol zwycięstwa krzyża nad półksiężycem. Zwycięstwo to ukazało walory bojowe zorganizowanych przez Hunyadiego sił wojskowych oraz jego talent nieprzeciętnego dowódcy. Jesienią ruszyła jeszcze jedna, trzecia już w tym roku wyprawa turecka w okolice Belgradu. Niezbyt licznymi tym razem wojskami Osmanów dowodził Turachan beg, pochodzący ze starego arystokratycznego rodu tureckiego. Hunyadi połączył swe siły z wojskami Mikołaja Ujlakiego i raz jeszcze rozbił Turków. Następnie obaj dowódcy węgierscy wtargnęli do zajętej przez Osmanów Serbii, niszcząc tureckie garnizony, osiedla i miasta. Wieść o zwycięstwach Hunyadiego wywołała entuzjazm na Węgrzech i wywarła duże wrażenie w Europie. W Budzie od końca września przebywało poselstwo sułtana, które przywiozło propozycję zawarcia pokoju za cenę odstąpienia Belgradu. Żądanie tureckie zostało przez dwór węgierski odrzucone, kiedy w stolicy dowiedziano się o sukcesach wojennych Hunyadiego. Nie wiadomo zresztą, czy sam sułtan Murad II liczył na przyjęcie tego żądania przez Węgrów. Niewykluczone, że zadaniem poselstwa tureckiego w Budzie — j a k sądził Franz Babinger — było raczej

zdobycie dokładniejszych informacji o wewnętrznych stosunkach węgierskich i pozycji króla Władysława lub też potwierdzenie wiadomości dostarczanych przez szpiegów tureckich, których sułtan miał w całej Europie PołudniowoWschodniej. Sułtan i jego doradcy nie wątpili, że po tych sukcesach Węgrzy przejdą do poważniejszych działań ofensywnych. Na Węgrzech zaś budziły się nadzieje, że większa wyprawa w głąb Bałkanów mogłaby złamać potęgę turecką i przywrócić wpływy polityczne Węgier na tych obszarach. Już przecież dzięki zwycięstwom Hunyadiego zostało przywrócone zwierzchnictwo węgierskie nad Wołoszczyzną. Dwór węgierski umiejętnie rozpropagował sukcesy wojenne Hunyadiego. Wieści o zwycięstwach nad Turkami zostały przekazane przez specjalnych wysłanników papieżowi, dotarły one również do uczestników soboru bazylejskiego. „Dzięki składam wszechmogącemu Bogu — pisał jeden z uczestników soboru do jakiegoś dostojnika kościelnego w Polsce — za szczęśliwe zwycięstwa odniesione nad niewiernymi Turkami. Wywołały one słusznie radość w całym świecie chrześcijańskim" 1 3 . W Wenecji uczczono te zwycięstwa uroczystą procesją na placu św. Marka, z udziałem samego doży Franciszka Foscariego, duchowieństwa, tłumu mieszkańców i cudzoziemskich kupców. Senat wenecki poinformował interesującego się walką z Turkami księcia Burgundii Filipa Dobrego o pokonaniu wojsk osmańskich i przesłał mu kopie otrzymanych z Węgier pism, które były poświęcone zwycięstwom Hunyadiego. Wysłano też posła do króla Władysława, by pogratulował mu w imieniu Republiki Weneckiej zwycięstwa, a przy okazji zebrał wszystkie informacje o kampanii tureckiej 13

Codexepistolaris..., t. II, nr 290, s. 438.

króla Polski i Węgier. Sam papież Eugeniusz IV poprowadził we Florencji, w otoczeniu licznych kardynałów, procesję dziękczynną za zwycięstwa nad Turkami 1 4 . WĘGIERSKA W Y P R A W A W O J E N N A

NA

BAŁKANY 1443 ROKU

Węgierskie zwycięstwa nad Turkami stworzyły w Europie atmosferę sprzyjającą podjęciu wyprawy anty tureckiej. Wpłynęły też na zwiększenie się aktywności politycznej papieża Eugeniusza IV i jego legata na Węgrzech, Juliana Cesariniego. Słusznie sądzili oni, że sukces w walce z Turkami, osiągnięty dzięki ogłoszonej przez papieża krucjacie, byłby ważnym argumentem w zaostrzającym się wówczas konflikcie soborowym. Przypomnijmy tu raz jeszcze sytuację panującą w Kościele zachodnim słowami świetnego pisarza i humanisty, Filipa Kallimacha, który sporą część swego dojrzałego życia spędził w Polsce i zmarł w Krakowie w 1496 r. „W tym czasie wśród chrześcijan — pisał Kallimach — wybuchły liczne spory na temat głowy Kościoła. Jedni za ojca świętego uznawali Eugeniusza, wybranego przez kolegium kardynalskie, inni opowiadali się za Feliksem, którego w Niemczech wybrał sobór bazylejski... I Feliks, i Eugeniusz różnymi sposobami usilnie starali się o to, by przeciągnąć na swą stronę nie tylko swych przeciwników, ale i niezdecydowanych, którzy kryjąc się ze swymi myślami trwali w wyczekującej postawie, żadnemu pierwszeństwa nie przyznając. Wnet od obu papieży równocześnie przybyły poselstwa do króla. Feliks wysłał biskupa trydenckiego Aleksandra, mianowanego niedawno przezeń kardynałem, 14 C w e t k o w a, op. cit., s. 256; A. F. G r a b s k i, Polska w opiniach Europy Zachodniej XIV—XV w., Warszawa 1968, s. 394—395; F. T h i r i e t , Regestes des deliberations du Senat de Venis concernant la Romanie, Paris 1961, t. III, nr 2624.

z rodu książąt mazowieckich, licząc na jego pokrewieństwo z Władysławem. Uważał go za człowieka najbardziej odpowiedniego do reprezentowania jego interesów, bo nawet jeśliby do samej sprawy król nie przywiązywał wagi, to jednak fakt pokrewieństwa mógł mieć swe znaczenie. Ze strony Eugeniusza przybył również kardynał Julian Cesarini. Ten znów dowodził, że jedynie miasto Rzym jest z woli Bożej tym miejscem, gdzie wybiera się papieża i skąd rządzi ów najwyższy arcykapłan, ponadto zaś jest uświęcone krwią Piotra i Pawła i niezliczonych wyznawców wiary. Prześwietne kolegium kardynalskie dokonało tradycyjnego wyboru prawowitego następcy przez osoby do tego powołane" 1 5 . Jednakże chyba nie tyle argumentacja teologiczna i prawnicza, ile większa energia, ruchliwość i upór, doświadczenie polityczne i dyplomatyczne Cesariniego sprawiły, że legat papieża Eugeniusza IV, a nie jego rywal, biskup Trydentu Aleksander Mazowiecki, zdobył wpływy na dworze królewskim w Budzie. Do wielkich sojuszników Cesariniego należał wspomniany już Mikołaj Lasocki, dyplomata i najbliższy doradca króla Władysława. Niestrudzone zabiegi wokół zorganizowania krucjaty antytureckiej zjednały Cesariniemu życzliwość wielu panów węgierskich. Wyprawa wojsk zjednoczonej Europy chrześcijańskiej leżała bowiem nie tylko w interesie Eugeniusza IV, ale również Węgier. Mogła ona odsunąć niebezpieczeństwo tureckie od granic węgierskich, a ponadto przywrócić wpływy polityczne Węgier na Bałkanach. Już 1 stycznia 1443 r. papież Eugeniusz IV ogłosił bullę krucjatową, w której wezwał świat chrześcijański do świętej wojny przeciw Turkom. Na potrzeby krucjaty papież przeznaczył dziesiątą część wszystkich dochodów kościelnych. Ponadto obiecał ofiarować piątą część swoich dochodów osobistych na wyposażenie armii i floty. Na b

PhilippiCallimachiHistoria...,

s.

119.

polecenie papieża dwaj dostojnicy kościelni: kardynał Julian Cesarini i biskup Krzysztof Garatonius, mieli ogłosić krucjatę wśród ludności państw sąsiadujących z Turkami. Sejm węgierski, który zebrał się w pierwszych tygodniach 1443 r. w Budzie, podjął decyzję o zorganizowaniu wielkiej wyprawy przeciw Turkom i uchwalił na ten cel środki finansowe w postaci specjalnych podatków. Postanowiono też zwrócić się o pomoc zbrojną do krajów europejskich. Legat papieski, kardynał Julian Cesarini, obiecywał wsparcie floty papieskiej i państw włoskich. Miała ona współdziałać z armią lądową krzyżowców. Z relacji kronikarskich Długosza i Kallimacha wynika, że najbardziej gorącymi zwolennikami krucjaty w czasie debaty sejmu budzińskiego byli Jerzy Brankowicz i Cesarini. Pierwszy chciał odzyskać księstwo serbskie i synów pozostających w niewoli tureckiej, drugi zaś pragnął umocnić autorytet papieski i ułatwić realizację unii florenckiej z Kościołem wschodnim. Wyprawa na Turków była również po myśli króla Władysława i stronnictwa jagiellońskiego na Węgrzech. Walka z zagrażającym krajowi wrogiem zewnętrznym mogła skupić społeczeństwo wokół króla i utwierdzić jego władzę na Węgrzech. P o n a d t o fakt zorganizowania wyprawy krzyżowej przez młodego Władysława mógł podnieść jego autorytet w całej chrześcijańskiej Europie. Krucjata antyturecka nie wzbudziła jednak entuzjazmu wśród państw Europy. Najbliższy sąsiad, król niemiecki Fryderyk III Habsburg (od 1452 r. cesarz), rezydujący w Wiedniu, odniósł się do wyprawy tureckiej z rezerwą. W czasie walk domowych na Węgrzech Fryderyk występował j a k o obrońca i opiekun młodego Pogrobowca; dzięki niemu chciał zachować koronę węgierską dla rodu Habsburgów. Tymczasem wyprawa na Turków mogła umocnić pozycję Władysława. Niepokoiło to dwór wiedeński. Fryderyk obawiał się wzrostu potęgi sąsiedniego kraju, który na dodatek wymykał się z rąk Habsburgów. Za

namową Cesariniego król Władysław wysłał poselstwo do Wiednia. Do króla niemieckiego udali się wówczas znany nam już Mikołaj Lasocki, jeden z biskupów węgierskich i sam Cesarini. Fryderyk Habsburg jednak stanowczo odmówił wzięcia udziału w wyprawie anty tureckiej. Zgodził się jedynie na zawieszenie broni z Władysławem na czas krucjaty. Długosz i Eneasz Sylwiusz Piccolomini zgodnie stwierdzają, że władca niemiecki obawiał się ewentualnego sukcesu wojennego Władysława w kampanii tureckiej. Mając zapewnioną neutralność Fryderyka Habsburga Władysław musiał jeszcze przed wyprawą turecką opanować sytuację na terenie Górnych Węgier, gdzie w dalszym ciągu przeciw królowi walczył Jan Giskra. Kanclerzowi królestwa biskupowi Szymonowi Rozgonyiemu z trudem udało się za pomocą wojska i układów skłonić Giskrę do zawarcia zawieszenia broni na okres jednego roku, na warunkach dla króla Władysława niekorzystnych. Giskra bowiem miał zatrzymać wszystkie zdobyte posiadłości i pobierać z nich prawnie królewskie dochody. Wezwanie o pomoc zbrojną Władysław skierował także do Krzyżaków „sprowadzonych — j a k pisze Długosz — przez królów i książąt polskich dla obrony wiernych od napaści barbarzyńców". Krzyżacy jednak odmówili wzięcia udziału w planowanej krucjacie. Wyprawa turecka Władysława, do której jeszcze przed rokiem zachęcał króla zjazd panów polskich w Sieradzu, nie zyskała poparcia grupy rządzącej w Polsce z biskupem Oleśnickim na czele. Nic nie wiadomo o podatkach ani zaciągach na tę wyprawę uchwalanych przez zjazdy możnych i szlachty polskiej, jak to było w 1440 r. Poza pomocą pieniężną, którą Władysław otrzymał wówczas z rąk prywatnych (za cenę zastawienia nowych królewszczyzn), i dużą grupą ochotników Polska j a k o państwo nie wzięła udziału w krucjacie. Czym należy tłumaczyć negatywny stosunek grupy

rządzącej i biskupa Oleśnickiego do przygotowywanej wyprawy na Turków? Przyczyn było kilka i to różnych. Z pewnością istniało j u ż wtedy w Polsce pewne zniechęcenie do wszelkich przedsięwzięć węgierskich, wywołane długotrwałą wojną domową i jej kosztami, które ponosiła również Polska. Ponadto warunki ugody Władysława z Habsburgami rozwiewały nadzieje Polski na uregulowanie sprawy Spiszą, Rusi, Mołdawii oraz ewentualne uzyskanie Śląska. Silna była również w Polsce niechęć do organizatorów krucjaty anty tureckiej: kardynała Juliana Cesariniego i papieża Eugeniusza IV. Niechęć ta wywołana była prosoborowym stanowiskiem biskupa Oleśnickiego, uniwersytetu krakowskiego i większości polskich dostojników kościelnych. Warto podkreślić fakt, że król Władysław i biskup Oleśnicki w okresie rozdwojenia Kościoła zachodniego stanęli po przeciwnych stronach. Król opowiedział się za papieżem, biskup zaś za soborem. Być może, takie stanowisko młodego władcy wynikało z chęci przeciwstawienia się biskupowi Oleśnickiemu, kierującemu polityką Królestwa w czasie małoletności Władysława i pierwszych lat jego rządów w Polsce. Możliwe, że była to pierwsza samodzielna decyzja młodego króla, podjęta wbrew biskupowi Oleśnickiemu. Może upór Władysława wykazany w czasie realizacji planów antytureckich papieża Eugeniusza IV wynikał także z chęci storpedowania zamierzeń politycznych Oleśnickiego. Na początku 1443 r. papież zwrócił się do Wenecji, która była jedną z największych potęg morskich w ówczesnej Europie, z prośbą o dostarczenie dziesięciu galer, mających wesprzeć armię krzyżowców. Eugeniusz IV obiecał wyposażyć je i uzbroić własnym sumptem. Jednakże w rzeczywistości koszta te papież chciał przerzucić na kler wenecki i florencki. Senat Wenecji nie wyraził zgody na proponowane przez Eugeniusza IV rozwiązanie sprawy finansowania floty twierdząc, że podatek taki powinno

zapłacić również duchowieństwo innych krajów. Wenecjanie zażądali od papieża dużej sumy 20 000 dukatów złotych na pokrycie kosztów wyposażenia galer, a ponadto domagali się zaprowadzenia porządku we Włoszech. W tym ostatnim żądaniu chodziło o to, by papież przestał wspierać włoskich przeciwników Wenecji. Przetargi między papieżem a Wenecją trwały długo i nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Wenecja ostatecznie nie wysłała w 1443 r. galer, które mogłyby poważnie wesprzeć działania antytureckiej koalicji chrześcijańskiej. W rzeczywistości nie widziała ona w organizowanej krucjacie żadnych korzyści dla siebie, a ponadto nie chciała psuć swych dobrych stosunków z państwem osmańskim. Niewielkie rezultaty przyniosły też zabiegi papieża, by uzyskać pomoc Genui, innej ówczesnej potęgi morskiej. Papież zażądał dwóch galer, uzbrojonych na koszt Genui. Jednakże i to miasto-państwo włoskie tradycyjnie prowadziło politykę unikania konfliktów z Osmanami, by nie zaszkodzić swoim interesom handlowym i swej pozycji na Wschodzie. Genua obiecała jedynie pomóc Burgundczykom w wyekwipowaniu okrętów, które miały wziąć udział w planowanej wyprawie przeciw Turkom. Król Aragonu Alfons V Mądry, który w wyniku walki 0 Królestwo Neapolu zdołał opanować tę monarchię włoską 1 został uznany przez papieża Eugeniusza IV z a j e j władcę, obiecał wysłać na wyprawę turecką sześć galer. W rzeczywistości okręty te nigdy nie zostały użyte przeciw Turkom. Raguza (Dubrownik), miasto portowe formalnie należące do Węgier, faktycznie niezależne, zmuszone od 1440 r. do płacenia sułtanowi trybutu, zachowała wobec papieskich planów krucjatowych rezerwę, niepewna powodzenia organizowanej wyprawy. Zgodziła się wprawdzie dać jedną galerę, ale pod warunkiem, że inne kraje chrześcijańskie dostarczą ich 30. Nie broniono jednak w Raguzie — j a k to było w Wenecji — zbierania dziesięciny od duchowieństwa

na wojnę przeciw Turkom. Zebraną w ten sposób znaczną sumę pieniędzy przekazano kardynałowi Franciszkowi Condulmerowi, któremu papież zlecił organizację floty krzyżowców. Kiedy wreszcie ruszyła wyprawa przeciw Turkom, pora roku uniemożliwiła prowadzenie skutecznych operacji morskich. Na wieść o wymarszu wojska Władysława Wenecja i Raguza ograniczyły się tylko do dostarczenia prochu „dla oddziałów maszerujących przeciw T u r k o m " . Przygotowania do wyprawy przeciw Turkom zajęły całą wiosnę i lato 1443 r. Tymczasem na dwór węgierski docierały pomyślne wieści. Z Raguzy doniesiono o powstaniu przeciw Osmanom zorganizowanym przez emira Karamanii i klęsce sułtana. Hunyadi, który przebywał poza stolicą, nadzorując przygotowania do wyprawy, pisał do księcia Jerzego Brankowicza, iż sułtan Murad został pobity przez emira Karamanii i zakończył życie na jakiejś wyspie i że całe państwo Osmanów rozpada się, a Serbowie wypędzają najeźdźców tureckich. Sądził też Hunyadi, iż wystarczy 30 000 wojska, by zagarnąć wszystkie posiadłości Osmanów w Europie i wyprzeć Turków do Azji Mniejszej. Wierzono powszechnie, że wystarczy przejść z wojskiem przez Półwysep Bałkański i dotrzeć do morza, by Turcy ustąpili z Europy. Sytuacja na Bałkanach rzeczywiście sprzyjała podjęciu kampanii antytureckiej. Wiosną 1443 r. sułtan Murad II zmuszony był ściągnąć swe wojska z Rumelii do Adrianopola i skierować je do Azji Mniejszej. Tutaj bowiem szwagier sułtana i jednocześnie niebezpieczny przeciwnik, Ibrahim beg, emir Karamanii, wystąpił przeciw Muradowi II, grabiąc i niszcząc posiadłości Turków osmańskich w Anatolii. Nie ulega wątpliwości, że Ibrahim beg, jak napisał o nim Franz Babinger, „jedna z najwybitniejszych i najosobliwszych postaci wśród muzułmańskich władców schyłku średniowiecza", działał w porozumieniu z królem

Węgier i chrześcijańską koalicją antyturecką. Stare kroniki tureckie mówią nawet o planowanym wówczas podziale państwa Osmanów: Anatolia miała przypaść Karamanii, Rumelia królowi węgierskiemu, a Serbia księciu Jerzemu Brankowiczowi '*. Murad II pokonał jednak emira Karamanii w bitwie pod Konya, w wyniku czego Ibrahim beg zmuszony był prosić o łaskę sułtana za pośrednictwem swej żony, siostry zwycięskiego Murada II. Sułtanowi zależało na szybkim zakończeniu konfliktu azjatyckiego. Zaniepokoiły go bowiem wiadomości o przygotowaniach do krucjaty anty tureckiej. Dostarczali je szpiedzy i informatorzy, których Murad miał nie tylko na Bałkanach, ale również na Węgrzech, we Włoszech, a nawet w Niemczech. Sułtan zgodził się na pozostawienie Ibrahima bega u władzy w Karamanii, ten zaś uznał zwierzchność Osmanów i został wasalem sułtana. Wtedy to doszło do tragedii w rodzinie sułtana, której przyczyny nie są dokładnie znane. Najstarszy syn M u r a d a II, ukochany przez niego Ali Czelebi, został zamordowany razem z dwoma swymi synami, z których jeden miał sześć miesięcy, a drugi rok. Sprawcą tego czynu był Kara Chyzyr pasza, który udusił w czasie snu syna sułtana i jego wnuki. Jak piszą kronikarze tureccy, po śmierci ukochanego syna Murad II pogrążył się w głębokiej rozpaczy i apatii. To właśnie było powodem — według starych kronik tureckich — że sułtan zaniedbał przygotowań do odparcia wyprawy koalicji chrześcijańskiej, a krzyżowcy początkowo odnosili suki? cesy . Tymczasem na Węgrzech zbierały się wojska, które miały ruszyć przeciw Turkom. Długosz pisze o „krzyżowcach różnych narodów", ale przede wszystkim armia ta składała się z Węgrów — oddziałów siedmiogrodzkich i znacznych pocztów takich magnatów, jak: Szymon Czu16 17

C w e t k o w a , o p . cit., s. 273—274; B ab i n g e r, op. cit., s. 32—33. C w e t k o w a , op. cit., s. 274.

dar, Szymon Paloczi, Jan Hunyadi i Mikołaj Ujlaki. Znaczną siłę stanowili też czescy najemnicy, którzy od dawna byli w służbie królewskiej. Dowodził nimi Jan Czapek z Sanu, doświadczony wódz husycki, który już w 1433 r. brał udział w polsko-czeskiej wyprawie przeciw Krzyżakom. Czesi obsługiwali też wozy bojowe, które zabierano na wyprawę. Było ich 600, uzbrojonych w bombardy, arkebuzy i inną broń. Po przekroczeniu Dunaju do armii tej dołączyło 8000 Serbów (jeźdźców i pieszych) oraz 600—700 jazdy wojewody bośniackiego Piotra Kowaczewicza. Były jeszcze posiłki wołoskie i zbieranina różnych ludzi, „golców i hołyszy", którzy zewsząd ściągali na Węgry w nadziei, że j a k o krzyżowcy przeżyją przygodę wojenną i napełnią puste mieszki. Oddziały polskie, które wzięły udział w wyprawie 1443 r., nie były liczne. Większe poczty rycerskie przyprowadzili (na koszt króla) tylko Piotr z Szamotuł, marszałek koronny Mikołaj z Brzezia oraz Jan z Tarnowa. Długosz w swoich Rocznikach zanotował kilkanaście nazwisk wybitniejszych Polaków, którzy wyróżnili się w tej wyprawie. Byli to prócz wymienionych wyżej: podkanclerzy Piotr ze Szczekocin, Paweł Wojnicki z Sienna, Mikołaj z Chrząstowa, Mikołaj z Zakrzowa, Hinko z Balic, Michał Lasocki, Stanisław z Pleszowa, Tomasz Warzymowski, Jan 18 Ligęza z Bobrku i Piotr Kamieniecki . Zabrakło natomiast Andrzeja Tęczyńskiego, J a n a Oleśnickiego i Sędziwoja z Ostroroga, a więc ludzi towarzyszących królowi Władysławowi w dwóch pierwszych latach jego rządów i walk na Węgrzech. W sumie wojska te liczyły około 25 000 żołnierzy oraz 600 wozów bojowych. Było to znacznie mniej, niż spodziewano się zebrać. Jeszcze w lipcu 1443 r. kardynał Cesarini liczył na to, że na Węgrzech uda się zgromadzić 100 000 18

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 638-639.

żołnierzy z różnych krajów chrześcijańskiej Europy. Wojska, które zdołano zebrać, były zbyt słabe, aby osiągnąć generalny cel wyprawy — wyparcie Turków z Europy. W dodatku brak floty nie pozwalał krzyżowcom na przerwanie połączenia między Rumelią i Anatolią i odcięcie dróg posiłkom wojskowym, które mogły przybyć z Azji Mniejszej. Tytularnym zwierzchnikiem całej wyprawy został 19letni król Władysław Jagiellończyk. Jednakże faktycznym wodzem był doświadczony Jan Hunyadi, który nosił tytuł „generalnego kapitana wojska" („capitaneus exercitus generalis"). Celem wyprawy było zdobycie Adrianopola, europejskiej stolicy państwa Osmanów, a potem dotarcie do Konstantynopola. Wyznaczono też marszrutę wyprawy. Spod Belgradu armia królewska miała iść znaną od czasów rzymskich drogą, której w średniowieczu używali też krzyżowcy. Wiodła ona wzdłuż prawego brzegu Dunaju ku Semendrii, potem doliną Morawy przez górzyste, pokryte lasami okolice aż do miasta Nisz. Tu zaczynała się droga trudniejsza, prowadząca przez liczne wąwozy. Od Niszu poprzez Pirot dochodziło się do Sofii, leżącej w kotlinie zamkniętej od wschodu łańcuchem Starej Płaniny (Bałkanu), od zachodu — górami Witosza , a od południa — śnieżnym masywem Riła. Dalsza droga wiodła przez góry i najważniejszy punkt strategiczny — wąwóz zwany Bramą Trajana. Stąd droga prowadziła ku Filipopolis (Płowdiw) i dalej do Adrianopola (Edirne), od którego j u ż stosunkowo blisko było do Konstantynopola i wybrzeży morza Marmara 1 9 . Nie była to droga łatwa, zwłaszcza jesienią i zimą, kiedy to warunki naturalne mogły znacznie ułatwić Turkom 19

Opis tej drogi podaję za Saturninem Kwiatkowskim (Ostatnie lata Warneńczyka, „Przewodnik Naukowy i Literacki", 11 (1883), s. 67). Zob. też O. Z i r o j e w i ć , Zur historischen Topographie der Heerstras se nach KonstantinopolzurZeitderosmanischen Herrschaft, „Etudesbalkaniques" 23 (1987), s. 81-106.

stawianie oporu i utrudnić wojskom królewskim posuwanie się naprzód. Długo przygotowywana wyprawa przeciw Turkom ruszyła wreszcie pod koniec września lub na początku października 1443 r., a więc wówczas, gdy minęła już najlepsza pora roku na marsz przez Bałkany. Królowi Władysławowi towarzyszyli Jan Hunyadi, będący rzeczywistym wodzem armii, legat papieski kardynał Julian Cesarini i książę Jerzy Brankowicz, „władca bez ziemi". Wojska królewskie przekroczyły Dunaj pod Belgradem i omijając Semendrię, pozostającą w rękach Turków, ruszyły wzdłuż rzeki Morawy. Armia Władysława zdobyła dwa znaczniejsze miasta — Kruszewacz i Nisz. Była to taktyka stosowana w tej kampanii przez Hunyadiego, któremu chodziło o zniszczenie punktów oparcia Osmanów na Bałkanach. Wojska tureckie broniące europejskiej części państwa Osmanów były niezbyt liczne i w dodatku rozproszone. Mogły one liczyć najwyżej około 30 000 ludzi. Turcy cofali się przed armią króla Władysława. Zamierzali zaatakować wojska chrześcijańskie połączonymi siłami dopiero w Kotlinie Niszańskiej. Z trzech stron maszerowały w kierunku tej kotliny wojska tureckie prowadzone przez Izhak bega działającego w Serbii, Turachan bega, który był dowódcą wojsk posiłkowych (akyndżych), i samego namiestnika Rumelii, bejlerbeja Kassima paszę. Tymczasem Hunyadi przekroczył rzekę Morawę na czele 12 000 wyborowej jazdy, pozostawiając króla Władysława z resztą wojska i całym obozem na lewym brzegu rzeki. Następnie wódz węgierski kolejno rozbił zdążające pod Nisz oddziały tureckie. 3 listopada 1443 r. (była to niedziela) doszło do bitwy wojsk Hunyadiego z głównymi siłami armii tureckiej. Stoczono ją nad rzeką Morawą, niedaleko Niszu (może pod miejscowością Aleksinac). Armia turecka po dołączeniu do niej resztek pobitych wcześniej przez wojska chrześ-

cijańskie oddziałów liczyła około 20 000 ludzi, a więc miała prawie dwukrotną przewagę nad jazdą Hunyadiego 2 0 . Bitwa rozpoczęła się po południu, w krótki listopadowy dzień, i trwała do zmierzchu. Obie strony walczyły z dużą zaciętością. Zwycięstwo jednak odniósł Hunyadi. Na polu bitwy legło około 2000 Turków, a około 4000 wzięto do niewoli, w tym kilku dowódców. W ręce zwycięzców wpadły cenne łupy. Między jeńcami tureckimi był też — j a k pisze Kallimach — duchowny muzułmański „znany wśród swoich z wiedzy i pobożności". Biorący udział w tej wyprawie Grzegorz z Sanoka, jeden z pierwszych humanistów w Polsce, „ciekawy badacz cudzoziemskich zwyczajów i obrzędów", próbował z tym jeńcem tureckim dyskutować o sprawach religii 21 . Straty oddziałów Hunyadiego były niewielkie. Po zwycięskiej bitwie wróciły one do obozu królewskiego i połączyły się z resztą wojska. Zwycięstwo Hunyadiego nad Morawą wywołało entuzjazm w wojsku chrześcijańskim i otoczeniu króla. Listy zawierające informacje o tym triumfie wysłano na Węgry, do Włoch, Austrii i Polski. Kopie tych listów dotarły również do innych krajów Europy j a k o świadectwo wielkiego zwycięstwa chrześcijan nad niewiernymi. Powtarzane wieści wyolbrzymiały często triumf wojsk króla Władysława. Eneasz Sylwiusz Piccolomini z irytacją pisał o właściwej rzekomo Polakom przesadzie przy podawaniu liczby zabitych nieprzyjaciół. Wieściom wyolbrzymiającym straty nieprzyjaciela dał wiarę m.in. Długosz, który stwierdził: „W tej bitwie trzydzieści tysięcy głów poległo, cztery tysiące dostało się w niewolę, zdobyto dziewięć chorągwi" 2 2 . Informacje o klęsce Turków i podobnej liczbie poległych 20

Dane na temat liczebności wojsk osmańskich podaje Cesarini, który też zaznacza, że Turków było dwa razy więcej od wojsk Hunyadiego. Zob. N. I o r g a, Notes et extraits pour servir a l'histoire des croisades au XVsiecle, Paris 1900, t. II, s. 108-109. 21 PhilippiCallimachiHistoria..., s. 135. 22 D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 636.

„wrogów krzyża" dotarły za pośrednictwem Wenecji również do Bolonii, gdzie zanotował je miejscowy kronikarz 2 3 . Zwycięstwo Hunyadiego pod Niszem wywarło również duże wrażenie na podbitych przez Turków narodach bałkańskich. Do armii królewskiej dołączali miejscowi ochotnicy. Hunyadi pisał niedługo po swym zwycięstwie w jednym z listów: „Nasza armia jest w dobrym stanie, oczekuje z niecierpliwością walki i rośnie z każdym dniem, powiększana przez Bułgarów, Bośniaków, Albańczyków i Serbów, którzy przychodzą do nas z podarkami i cieszą się bardzo naszym przybyciem". Kallimach zaś zanotował: „Po tym zwycięstwie wiele miast bułgarskich przepędziło załogi tureckie i przystąpiło do króla, znieść j u ż bowiem nie mogli bezbożnych muzułmanów, a do wiary chrześcijańskiej odnosili się z wielką życzliwością, zwłaszcza że z Polakami łączyła ich p o d o b n a mowa i wspólne pochodzenie obu p l e m i o n " 2 4 . Po zwycięstwie nad Morawą wojska królewskie pomaszerowały ku Sofii. Po drodze zdobyły i spaliły Pirot. Dziś jest to piękna miejscowość turystyczna w Jugosławii, wówczas była ona zamieszkała przez Turków. Około 1 grudnia 1443 r. armia chrześcijańska zajęła Sofię. Miasto częściowo spalono, ludność turecką zaś wycięto. I znowu, tak j a k to było po zwycięstwie Hunyadiego nad Morawą, z obozu królewskiego wysłano na dwory europejskie gońców z doniesieniami o nowym triumfie nad Turkami. Wieści o zdobyciu Sofii i ucieczce Turków dotarły do Rzymu. Zanotował je w swojej Historii sekretarz papieski Flavio Biondo, a papież polecił uczcić siikces uroczystymi procesjami. Cieszono się z tego zwycięstwa armii królewskiej nad Turkami również w Raguzie. Wiadomość o sukcesie króla Władysława dotarła też na dwór neapolitański króla 23 24

s. 139.

D ą b r o w s k i , op. cit., s. 124; G r a b s k i , op. cit., s. 397. C w e t k o w a , op. cit., s. 277—278; PhilippiCallimachiHistoria...,

Alfonsa Mądrego. Król Władysław wysłał także odpowiednie sprawozdanie wojenne na Węgry i do Polski. Pismo to zaczynało się następującymi słowami: „Władysław z łaski bożej Węgier, Polski, Dalmacji, Chorwacji itd. król, wielki książę litewski i dziedzic Rusi wszystkim naszym poddanym, prałatom, baronom i wszystkim ludziom jakiegokolwiek stanu, do których dotarło to pismo, w naszych królestwach Węgier i Polski żyjących, pozdrowienia i łaski". Następnie król donosił o pokonaniu wielkiej liczby Turków pod Sofią Zabitych zostało 40 000 (!) Turków, a dwóch wodzów wzięto do niewoli. Władysław nakazał odprawić na Węgrzech i w Polsce dziękczynne procesje. W zakończeniu pisał, że armia kieruje się teraz do Adrianopola, europejskiej stolicy Osmanów. Kopie tego pisma królewskiego rozesłano po Polsce. Jedna dotarła do Płocka, gdzie wciągnięto ją do akt kapituły płockiej. Notatka o zwycięstwie króla Władysława „na ziemi T u r k ó w " i zabiciu około 40 000 niewiernych znalazła się też w Kalendarzu płockim25. Po zwycięstwie nad Morawą i zajęciu Sofii dowódcy armii królewskiej byli pełni optymizmu. Uważano, że siły tureckie zostały j u ż rozbite i nie mogą powstrzymać wojsk chrześcijańskich. Na początku grudnia Hunyadi pisał w jednym z listów, że sułtan uciekł z wojskiem w stronę morza, a armia królewska wkroczy niebawem do Ad26 rianopola . Plan dalszych działań był prosty. Z Sofii armia królewska miała szybkim marszem dojść do Adrianopola, a stąd do Konstantynopola. A b y j e d n a k zrealizować ten plan, trzeba było przebyć pasmo gór bałkańskich. A nie była to sprawa łatwa. Rozpoczęła się j u ż mroźna i śnieżna zima, która utrudniała marsz w górach i wyżywienie armii. Turcy wycofując się niszczyli paszę i żywność. Na domiar złego nieprzyjaciel wzmocnił swoje siły wojskami 25

G r a b s k i , op. cit., s. 397—398; Codex epistolaris..., t. II, nr 295. E. de H u r m u z a k i (ed.), Documente privitore la Istoria Romaniior, XV/1, Bucuresti 1911, nr 48. 26

sprowadzonymi z Anatolii. I choć Turcy unikali walki w otwartym polu, na polecenie sułtana obsadzili wąwozy bałkańskie (przede wszystkim Bramę Trajana) i umocnili je zasiekami. Dowódcy armii królewskiej postanowili ominąć Bramę Trajana, strzeżoną przez oddziały osmańskie. Wojska chrześcijańskie skierowały się nieco na wschód, do kotliny Zlaticy, lecz i to przejście Turcy obsadzili silnie. 12 grudnia doszło tu do ponownej bitwy wojsk królewskich z osmańskimi. Kroniki tureckie piszą o klęsce chrześcijan, relacje europejskie natomiast utrzymują, że wojska Władysława odniosły kolejne zwycięstwo nad Turkami. Faktem jest, że armia królewska po tej bitwie próbowała posunąć się naprzód. Jednakże po kilku dniach (zapewne 15 grudnia) doszło do nowej bitwy z Turkami. Mimo kilkakrotnych szturmów na stanowiska nieprzyjaciela wojskom królewskim nie udało się opanować przejścia przez góry. Silne mrozy oraz głód dokuczały coraz bardziej ludziom i koniom. To przede wszystkim zadecydowało o odwrocie, który rozpoczął się najpóźniej 16 grudnia 1443 r. Odwrót wojsk królewskich nie był bezładną ucieczką, lecz sprawnym marszem powrotnym na Węgry. Król Władysław w liście do signiorii Florencji wyjaśnił, że wojska chrześcijańskie musiały zawrócić, bo nie można było przebyć wąwozów i przełęczy górskich „nie tylko z powodu wysokich gór, które były j u ż obsadzone przez nieprzyjaciela, ale na skutek zimy ciężkiej i ostrej, a zwłaszcza z powodu braku żywności i karmy dla koni, które wojska nieprzyjaciół zużyły lub spaliły" 2 7 . Turcy nękali wycofującą się armię chrześcijańską ciągłymi napadami. W starciu pod Melsticą, do którego doszło w wigilię Bożego Narodzenia, Hunyadi rozbił jeden z oddziałów tureckich, próbujących okrążyć wojska chrześcijańs" I o r g a , op. cit., t. II, s. 404.

kie. Pościg prowadził namiestnik (bejlerbej) Rumelii Kassim pasza, a wśród jego dowódców byli też Turachan beg ze swymi zagończykami i Mahmud Czelebi, szwagier sułtana stojący na czele części wojsk azjatyckich. Sam sułtan Murad II pozostał w Sofii. W lesistym wąwozie Kunowicy, między Pirotem a Niszem, 2 stycznia 1444 r. wojska królewskie zawróciły i zaatakowały posuwające się za nimi oddziały wroga. W zaciętej bitwie raz jeszcze p o k o n a n o i rozbito Turków. Wielu dowódców tureckich wzięto do niewoli, a wśród nich M a h m u d a Czelebiego. Kronikarze tureccy oskarżali Turachan bega i jego akyndżych o tchórzostwo i nieudzielenie wsparcia walczącym z chrześcijanami wojskom osmańskim. Kronikarz bizantyjski Laonikos Chalkokondyles pisał nawet, że Turachan beg wyjawił księciu Serbii wojenne plany Turków. Po klęsce pod Kunowicą wojska nieprzyjaciela zaprzestały pościgu. Mimo zwycięstwa sytuacja wojsk królewskich była zła. Sroga zima dokuczała wszystkim, utrudniała marsz przez zaśnieżone drogi i pola. Brakowało żywności i paszy, z głodu umierali ludzie i padały zwierzęta. By przyspieszyć marsz powrotny, palono wozy, zabijano chore zwierzęta, zakopywano zdobytą broń i łupy. Król — j a k relacjonuje Długosz — „rozkazał pousuwać wszelkie przeszkody opóźniające wojsko w pochodzie: pozabijano konie słabe i głodem zniszczone, spalono wiele wozów z kosztownymi namiotami, zbroje i rozmaite rynsztunki pozakopywano w piasku, i wszystko, co raczej było ciężarem, niźli służyło do użytku, ogniem zniszczono, ażeby Turkom, gdyby je zabrali, przeciw sobie samym nie dostarczyć pomocy" 2 8 . Jerzy Brankowicz chciał, by armia królewska przezimowała w Serbii i stąd wiosną rozpoczęła dalsze działania wojenne. Zdecydowano jednak wrócić na Węgry. Długosz pisał: „wielu z rycerzy chwiejąc się na nogach zaledwie mogło iść, 18

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 638-639.

niektórzy zaś tak byli osłabieni, że podobniejszymi zdawali się do szkieletów aniżeli do ludzi, twarze ich poczerniały i oczy w dół z a p a d ł y " 2 9 . Nie można było powstrzymać znękanych mrozami i wyczerpanych głodem ludzi od powrotu do domów. W połowie lutego król z wojskiem powrócił do Budy. W stolicy witano go uroczystą procesją, „głośnymi śpiewami i okrzykami" — powiada Długosz. Wojsko prowadziło 4000 jeńców tureckich z ich dowódcami. Zdobyte na Turkach chorągwie zawieszono w kościele Panny Marii na wzgórzu zamkowym w Budzie. Obok nich umieszczono również tarcze herbowe dwunastu polskich i dwunastu węgierskich rycerzy, którzy odznaczyli się w czasie wyprawy. Tak oto zakończyła się owa krucjata antyturecka, która w planach miała być akcją zjednoczonych sił chrześcijańskiej Europy, a w rzeczywistości była wyprawą wojenną króla węgierskiego Władysława Jagiellończyka. Jej cel nie został osiągnięty, nie wypędzono bowiem Turków z Europy i nie rozbito państwa Osmanów. Mimo to jednak owa węgierska wyprawa wojenna przeciw T u r k o m była sukcesem i można ją uznać za zwycięską. Sukcesem było przede wszystkim dotarcie tak daleko w głąb Bałkanów, na obszary zajęte przez Osmanów, czego nie dokonała dotąd żadna wyprawa antyturecka. W kampanii 1443 r. odniesiono p o n a d t o kilka zwycięstw nad armią turecką. W wyniku wyprawy wyzwolono Serbię i odepchnięto Turków od Belgradu i granic węgierskich. Kampania ta przywróciła też autorytet Królestwa Węgierskiego wśród ludów bałkańskich. Można teraz było spodziewać się utrzymania zwierzchności węgierskiej nad Wołoszczyzną oraz wpływów węgierskich w Serbii i Bośni. Władcom Europy chrześcijańskiej i narodom bałkańskim kampania 1443 r. uświadomiła, że siły tureckie nie są Tamże.

niezwyciężone. Obaliła ona mit o potężnych i nieustraszonych akyndżych, sipahiach, jan- 'arach i innych formacjach wojsk tureckich. Pokazała też słabe przygotowanie Osmanów do odparcia ataku większej, dobrze zorganizowanej armii i rozproszenie sił militarnych Turków, które musiały strzec zarówno Rumelii, j a k i Anatolii. Obudziła wreszcie nadzieje chrześcijańskich narodów bałkańskich na wyzwolenie spod panowania tureckiego i zrodziła w nich wolę oporu i walki. To właśnie dzięki tej wyprawie i zwycięstwom nad wojskami osmańskimi w Albanii wybuchło powstanie antytureckie, na czele którego stanął Jerzy Kastriota, zwany Skanderbegiem. Skanderbeg pochodził z możnego rodu albańskiego. Jego ojciec, Jan Kastriota, książę Amathii, małego okręgu położonego w górach, musiał uznać zwierzchność Turków i jako gwarancję swej uległości oddać sułtanowi czterech synów w charakterze zakładników. Wśród nich był Jerzy. Przebywając wśród Turków Jerzy przyjął islam (stąd jego nazwisko Skanderbeg) i został wcielony do wojska. Z czasem awansował na d o w ó d c ę j e d n e g o z korpusów tureckich. Na wieść o zwycięskim pochodzie armii chrześcijańskiej opuścił wojska osmańskie i powrócił do kraju ojczystego na czele oddziału jazdy liczącego 300 konnych. Wrócił też do religii ojców. Pod koniec listopada 1443 r. opanował rodzinny zamek Kruja, na którego wieży zatknięto znów czerwoną chorągiew z czarnym dwugłowym orłem — herbem rodu Kastriotów. Jego wezwanie do walki z tureckim najeźdźcą wywołało ogólne powstanie ludności albańskiej. Coraz więcej Albańczyków zgłaszało się pod rozkazy Jerzego Kastrioty. Pod koniec zimy 1444 r. stał on j u ż na czele wojska liczącego około 12000 ludzi. Dzięki tym siłom wyparł Osmanów ze znacznej części górzystego wybrzeża Adriatyku. Latem 1444 r. powstanie antytureckie objęło dalsze obszary. Do Kastrioty dołączyło wielu wodzów albańskich i możnowładców serbskich. Wspierała go rów-

nież dyskretnie Wenecja dostawami broni i znacznymi sumami pieniędzy. Jako „kapitan Albanii" Jerzy Kastriota prowadził z Turkami walkę przez dwadzieścia pięć lat, nim wreszcie uległ przewadze wroga 3 0 .

POKÓJ SZEGEDYŃSKI Weść o powrocie króla Władysława na Węgry i pomyślnym wyniku krucjaty antytureckiej szybko obiegła całą Europę. Postarała się o to zresztą kancelaria królewska. Jak już wspominano, jeszcze w czasie wyprawy rozsyłano gońców i pisma do krajów chrześcijańskiej Europy z wiadomościami (często przesadzonymi) o każdym sukcesie. Wiadomości te, powtarzane dalej, komentowane i zniekształcane, stały się źródłem fantastycznych legend. Jedną z nich zanotował w swej Kronice kupiec włoski z Viterbo, Niccolo delia Tuccia. Według jego słów od legata Cesariniego nadeszły do kurii papieskiej wieści, że w końcu 1443 r. krzyżowcy stoczyli wielką bitwę, w której poległo 300000 (!) Turków. Sam „Wielki Turek" (tak często nazywano w ówczesnych relacjach sułtana) uciekł przed armią chrześcijańską, która wkroczyła do nieprzyjacielskiego kraju. Na jej czele stali Fryderyk III Habsburg, król czeski i Hunyadi. Inną legendę o sukcesach krzyżowców zanotował włoski kronikarz z Rimini. Według niego w grudniu 1443 r. wojska chrześcijańskie prowadzone przez cesarza, króla polskiego i kardynała Cesariniego pobiły Turków, których zginęło 100000 (!). Krzyżowcy przeszli przez cały kraj nieprzyjacielski i doszli aż do jego europejskich krańców, zajmując półwysep Galipolis 3 1 . 30 Podstawowymi pracami na temat powstania Jerzego Kastrioty są: A. G e g a y , L'Albanie et l'invasion turque au XV siec le, Louvain-Paris 1937; J. R a d o n i e , Djuradj Kastriot Skanderbeg i Albanija u XVveka, Beograd 1942. 31 G r a b s k i , op. cit., s. 398—400; K w i a t k o w s k i , op. cit., s. 72.

Długosz pisze, iż na wieść o zwycięskim powrocie wojsk królewskich do Budy przybywały liczne poselstwa z listami, w których papież Eugeniusz IV, królowie Francji, Anglii, Hiszpanii, Aragonu, książęta Burgundii i Mediolanu oraz władze republik włoskich — Wenecji, Florencji i Genui „wielbiwszy wojenne czyny Władysława namawiali go i błagali j a k najusilniej, aby niezwłocznie przedsięwziął drugą wyprawę przeciw Turkom, zapewniając, że mu lądem i morzem dostarczać będą p o m o c y " 3 2 . Kallimach zaś dodaje: „Zwłaszcza papież Eugeniusz, Wenecjanie i Genueńczycy z Filipem księciem Burgundii na czele wychwalali odniesione zwycięstwo i namawiali do rozpoczęcia nowej wyprawy, obiecując dostarczyć posiłki" 3 3 . Szczególnie papież liczył na to, że następna wyprawa usunie Turków z Europy, a wojska Władysława wkroczą do Konstantynopola. Eugeniusz IV przesłał nawet królowi, jako obrońcy wiary i Kościoła, poświęcony miecz i czapkę 3 4 . Do nowej wyprawy dążyła przede wszystkim kuria rzymska. Również Wenecja była zainteresowana walką z Osmanami, ale po doświadczeniach wyprawy 1443 r. przyjęła postawę wyczekującą, pilnie obserwując działania innych państw chrześcijańskich, a zwłaszcza Węgier. Wenecjanie wysłali nawet do Budy swego posła Jana dei Riguardatiego, który miał się skontaktować przede wszystkim z legatem Cesarinim, Hunyadim i Brankowiczem. Zapewnił on Węgrów, że w chwili podjęcia nowej wyprawy przeciw Turkom Wenecja w porozumieniu z papieżem i księciem Burgundii wesprze swą flotą armię lądową krzyżowców. Uważano, że 10 galer weneckich, uzbrojonych i wyposażonych na koszt papieża, oraz 4 galery burgundzkie wystarczą zupełnie do zablokowania cieśnin i przeszkodzenia Turkom w przerzuceniu wojska z Anatolii do Europy. 32 33 34

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 640. PhilippiCallimachiHistoria..., s. 155. D ą b r o w s k i , o/i. cit., s. 133.

Tymczasem na Węgrzech pilnego uregulowania wymagały sprawy wewnętrzne. Ciągle jeszcze działała tu opozycja antyjagiellońska, popierająca Habsburgów i nieletniego Władysława Pogrobowca, syna króla Albrechta Habsburga i Elżbiety. Kraj był wyczerpany kilkuletnią wojną domową, najazdami tureckimi i utrzymywaniem wojsk najemnych. Panował zamęt, ludność nie miała poczucia bezpieczeństwa, nawet sądy zawiesiły swe czynności. Zwołany w kwietniu 1444 r. do Budy sejm węgierski miał uporządkować sprawy wewnętrzne kraju, przywrócić powagę władzy królewskiej i zadecydować o ponownej wyprawie przeciw Turkom. Sejm kwietniowy w Budzie, który zgromadził licznych przedstawicieli szlachty i możnowładztwa ze wszystkich części kraju, podjął przede wszystkim szereg uchwał dotyczących przywrócenia pokoju wewnętrznego w państwie i wzmocnienia władzy królewskiej. Zebrani panowie węgierscy odnieśli się z powściągliwością do planów nowej wyprawy przeciw Turkom, ważniejsza bowiem wydawała się im konieczność uporządkowania spraw wewnętrznych. Sejm jednak uchwalił podatek na cele wojenne, a Hunyadiemu zlecono podjęcie przygotowań militarnych do tej wyprawy. Król Władysław złożył na ręce kardynała Cesariniego uroczystą przysięgę krucjatową przyrzekając, że tego jeszcze lata ruszy na wyprawę przeciw T u r k o m 3 5 . W otoczeniu Władysława, j a k wykazały to późniejsze wydarzenia, istniały dwa przeciwstawne ugrupowania. Jedno z nich skupiało tych, którzy opowiadali się za pokojem, drugie zaś składało się ze zwolenników wojny. Do zwolenników pokoju, kierujących się przede wszystkim interesami Węgier, a więc koniecznością zaprowadzenia porządku w kraju, należała większość biskupów węgierskich i wielu dostojników królestwa, takich j a k : palatyn Waw3S

A. C i e s z k o w s k i , Materiały do historii Jagiellonów z archiwów weneckich, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego", 16 (1889), nr 19, s. 836.

rzyniec Hedervary, sędzia nadworny Jerzy Rozgonyi, skarbnik koronny Michał Orszag i dwaj wybitni uczestnicy wyprawy 1443 r. — koniuszy koronny Szymon Paloczi i cześnik koronny Szymon Czudar. Zwolennicy wojny z Turkami kierowali się interesami ogólnochrześcijańskimi, a więc koniecznością obrony Europy przed Turkami i chrześcijaństwa przed islamem. Na ich czele stał legat papieski, kardynał Julian Cesarini. Wśród Węgrów zwolennikami krucjaty byli przede wszystkim kanclerz królestwa biskup Szymon Rozgonyi i biskup Waradynu Jan Dominis. Za wojną byli również Polacy przebywający przy królu, przede wszystkim zaś Mikołaj Lasocki, po Cesarinim najżarliwszy chyba zwolennik krucjaty anty tureckiej. Za kontynuacją walki z Turkami opowiedział się też Jan Hunyadi, rzeczywisty wódz ubiegłorocznej wyprawy 3 6 . Przeciwny dalszej wojnie z Turkami był książę Serbii Jerzy Brankowicz. Sułtan Murad II nawiązał z nim kontakt za pośrednictwem swej żony Mary, która była córką Brankowicza. Ofiarował mu zwrot Serbii i obiecał uwolnić jego synów, oślepionych już na rozkaz sułtana. Możliwe, że Muradowi chodziło o rozbicie sił chrześcijańskich przez odciągnięcie jednego z najważniejszych członków koalicji antytureckiej, jakim był książę Serbii, „władca bez ziemi". Może także sułtanowi zależało na nawiązaniu rozmów z królem za pośrednictwem Brankowicza. W czasie trwania sejmu kwietniowego w Budzie do Brankowicza przybył z propozycjami Murada jakiś mnich grecki, wysłany przez żonę sułtana, Marę. Oficjalnie starał się on o wykup Mahmuda Czelebiego, dowódcy tureckiego i szwagra sułtana, wziętego do niewoli w bitwie pod Kunowicą, który był jeńcem księcia Serbii. Mało życzliwy Hunyadiemu Długosz pisał, że Brankowicz próbował pozyskać tego wodza węgierskiego dla D ą b r o w s k i , op. cit., s. 148—149.

sprawy pokoju z Turkami i odstąpił mu „wszystkie zamki, miasta i włości, które książę na Węgrzech z daru Albrechta i Władysława króla p o s i a d a ł " 3 7 . Darowizna taka jest faktem. Świadczy o tym dokument z 3 lipca 1444 r., na mocy którego Jerzy Brankowicz odstąpił Hunyadiemu swe ogromne dobra węgierskie. Darowizna ta nie wynikała jednak z chęci przekupienia Hunyadiego, ale — jak stwierdza to wyraźnie dokument — była formą odszkodowania za poniesione przez dowódcę węgierskiego koszty wyprawy 1443 r., dzięki której Brankowicz odzyskał wszak swe księstwo. Pokrywała też ona część wydatków związanych z nową wyprawą. Stanowczo przeciwna kolejnej wyprawie przeciw Turkom była również Polska. Polacy wzywali Władysława do powrotu, wiele spraw bowiem wymagało obecności króla w kraju. Trwały nieustanne walki pograniczne z książętami śląskimi, stosunki z Krzyżakami były ciągle napięte, zatarg litewsko-mazowiecki o Podlasie groził wybuchem wojny, a napady tatarskie na Podole i Ruś niszczyły kraj. Rozstrzygnięcia wymagał spór szlachty z duchownymi o dziesięciny, sądownictwo było w stanie upadku, szerzyły się rozboje, zajazdy, gwałty i grabieże. Co więcej, po obwołaniu przez panów litewskich wielkiem księciem Kazimierza Jagiellończyka, młodszego brata króla Władysława, praktycznie została zerwana unia Polski z Litwą. W Polsce pogłębił się też chaos gospodarczo-finansowy, do czego przyczynił się nieobecny w kraju król, hojną ręką zastawiający królewszczyzny za zasługi na Węgrzech. Dobrze nakreślił tę sytuację piszący przed stu laty historyk Saturnin Kwiatkowski: „Król nie ma nigdy gotówki: kupuje konie, ubiera się, podróżuje, walczy, robi podarunki — wszystko za długi. Jednym z najważniejszych wierzycieli króla był kasztelan Ściborski (Mikołaj ze Ściborzyc Szarlej18

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 638-639.

ski, kasztelan inowrocławski — przyp. E. /'.), a najumiejętniej korzystał z królewskich kłopotów finansowych wojewoda Piotr Odrowąż ze Sprowy, który potrafił zjednoczyć w swym ręku ziemie lwowską, Samborską i halicką. Tam jest on j a k b y udzielnym księciem, wybiera z nich dochody królewskie, sam wolny od ceł i podatków, sądzi i rządzi we własnym i króla imieniu, a w końcu oddaje krainy te swemu synowi Andrzejowi... Za przykładem wielmożów szła i drobna szlachta. Starano się zwykle otrzymywać zapisy na jedną i tę samą posiadłość, którą następnie od królewszczyzn o d r y w a n o " 3 8 . Sukcesy w walce z Turkami, którą podejmował król Władysław z inspiracji legata papieskiego Cesariniego, mogły także pogorszyć sytuację zwolenników soboru w Polsce. Zapowiedzią tego było polecenie z Rzymu, jakie otrzymali dwaj polscy dostojnicy kościelni, którzy byli stronnikami papieża, i Mikołaj Lasocki, by wskazanym przez króla osobom przekazali beneficja kościelne, które dotąd pozostawały w rękach zwolenników soboru. Nic więc dziwnego, że liczni i wpływowi zwolennicy soboru w Polsce niechętnie odnosili się do planów nowej wyprawy przeciw Turkom. Był jej przeciwny także biskup Oleśnicki, obawiający się wzrostu wpływów papieża Eugeniusza IV. Wszystkie wymienione powody sprawiły, że Polacy starali się ściągnąć króla do kraju. Mimo czynionych obietnic powrotu Władysław p o z o s t a ł j e d n a k na Węgrzech. Młody król wyzwolił się spod wpływów potężnego biskupa Oleśnickiego, ale coraz bardziej ulegał Cesariniemu, którego plany porwały zapewne Władysława wielkością zamierzenia. Ratunek dla chrześcijan bałkańskich, ocalenie cesarstwa bizantyjskiego, nowa wyprawa floty i armii krzyżowców, na czele której miał stanąć — wszystko to musiało działać na wyobraźnię monarchy. Oszołomiły go też z pewnością 38

K w i a t k o w s k i , op. cit., s. 137.

gratulacje władców europejskich składane po ostatniej wyprawie. W j e d n y m ze swych listów Władysław napisał, że pragnie „do dawnych nowe przyłączyć zwycięstwa". Wiosna 1444 r. upłynęła na przygotowaniach do nowej wyprawy anty tureckiej. Działania króla Władysława w tym czasie nie są w pełni zrozumiałe i historycy współcześni różnie p r ó b u j ą j e wyjaśnić. Wiosną 1444 r. Węgrzy wsparli działania przeciw T u r k o m w Bośni podjęte przez Stefana Tomaszewicza, a Władysław potwierdził jego tytuł królewski. 15 kwietnia młody władca złożył w sejmie budzińskim uroczystą obietnicę legatowi papieskiemu kardynałowi Cesariniemu, iż jeszcze tego lata wznowi wojnę przeciw nieprzyjaciołom krzyża. Prawie jednocześnie, bo 10 dni później, król wysłał posłów do sułtana, którzy mieli rozpocząć rokowania o pokój. Czy tę sprzeczność w działaniach młodego króla należy tłumaczyć presją wywieraną na przemian przez dwa przeciwstawne ugrupowania — zwolenników wojny i zwolenników pokoju? Wskazywałoby to na chwiejność poglądów i niestałość decyzji młodego króla. Jednakże, j a k pokazują inne jego działania, Władysław odziedziczył z pewnością po ojcu jedną cechę — upór. Może więc rozmowy z sułtanem były tylko manewrem taktycznym? Możliwe, że chodziło o to, by zobaczyć, na jakie ustępstwa gotów jest zgodzić się sułtan? A może celem Władysława było uśpienie czujności Murada i skierowanie jego uwagi na problemy Azji Mniejszej? Tutaj niebezpieczny Ibrahim beg, emir Karamanii, przygotowywał nową ofensywę przeciw Osmanom. Jak piszą kroniki tureckie, działał on w porozumieniu z cesarzem Bizancjum, a więc zapewne i z chrześcijańską koalicją antyturecką. Takie wyjaśnienie poczynań króla Władysława wydaje się najbardziej prawdopodobne. Poselstwo z Węgier do sułtana zostało wysłane w wielkiej tajemnicy. Nie wspominają o nim żadne kroniki i ówczesne relacje. Rokowania z sułtanem zostały ujawnione

dopiero dzięki odnalezieniu i opublikowaniu przez rumuńskiego historyka Franciszka Palla listów, których autorem był Cyriak Pizzicolli z Ankony (1391 — 1 4 5 2 ) 3 9 . Postać to ciekawa i tajemnicza zarazem. Był on kupcem, podróżnikiem, a jednocześnie humanistą i kolekcjonerem. Podejmował liczne podróże na Bałkany i Bliski Wschód. Bywał w Raguzie i Konstantynopolu, w Adrianopolu na dworze sułtana i na wyspach Morza Egejskiego, na Krecie i w Egipcie, w Tesalii i Macedonii. Utrzymywał kontakty z dworem bizantyjskim, a sułtan Murad II dał mu list żelazny, dzięki któremu mógł podróżować bez przeszkód po całym państwie Osmanów. Cyriak z Ankony podejmował te podróże nie tylko po to, by poznawać zabytki starożytności. Był on przede wszystkim agentem dyplomatycznym i szpiegiem papieża Eugeniusza IV. Pośredniczył w kontaktach między sojusznikami papieża, zbierał informacje na temat sytuacji panującej na dworze sułtana i w państwie Osmanów, a także w Bizancjum i krajach bałkańskich podbitych przez Turków. Wysyłano go wszędzie tam, gdzie nie mogli dotrzeć oficjalni wysłannicy kurii papieskiej. Na początku kampanii antytureckiej Władysława Cyriak z Ankony wyruszył na Wschód, zapewne po to, by zebrać informacje na temat sytuacji na Bałkanach. W marcu 1444 r. przebywał na wyspie Chios i planował podróż do Konstantynopola, ale zamiar ten zmienił, kiedy nadarzyła się lepsza okazja. Skorzystał mianowicie z pomocy bogatego kupca genueńskiego Franciszka Drapperia, właściciela kopalni ałunu w Azji Mniejszej, który z ramienia Genui posłował do sułtana, i razem z nim dotarł do Adrianopola, 39 F. P a 11, Ciriaco d'Ancona e la crociata contro i Turchi, „Bulletin de la Section Historiąue de PAcademie Roumaine" XX, 1937; t e n ż e , Autour de la croisade de Varna: la question de la paix de Szeged et desa rupture (1444), „Bulletin de la Section Historiąue de lAcademie Roumaine" XXII, 1941; O. H a l e c k i , Nowe uwagi krytyczne o wyprawie warneńskiej, Kraków 1939. W Dodatku do pracy Haleckiego (s. 70—80) został zamieszczony przedruk tekstów Cyriaka z Ankony.

,europejskiej stolicy Osmanów. Nasz amator starożytności, humanista-agent, był w rzeczywistości niemałym spryciarzem. Udało mu się pozyskać zaufanie posła i wziąć udział w audiencji udzielonej Genueńczykowi przez sułtana Murada II. W Adrianopolu Cyriak dowiedział się o poselstwie węgierskim wysłanym do sułtana. Zdołał on uzyskać informacje na temat celu tego poselstwa, a nawet zdobyć - zapewne od jakiegoś Turka — dwa ważne dokumenty (lub raczej ich kopie): list króla Władysława do Murada II z pełnomocnictwami dla poselstwa oraz odpowiedź sułtana. 0 wszystkim tym Cyriak poinformował swego przyjaciela, przebywającego stale na Chios, humanistę włoskiego Andrzeja Giustinianiego-Banca, który być może również był agentem papieskim. Wysłał także listy do Hunyadiego 1 Cesariniego. Po zebraniu interesujących go informacji Cyriak udał się do Konstantynopola, wioząc zapewne cesarzowi wieści o pokoju turecko-węgierskim. Przebywał tu długo, goszczony przez cesarza Jana VIII. Tutaj dotarła do niego wiadomość o klęsce warneńskiej. Poselstwo węgierskie, o którym dowiadujemy się z informacji zawartych w listach Cyriaka z Ankony, potwierdzonych przez nie tak dawno odkrytą kronikę osmańską Gazavaf, wyruszyło pod koniec kwietnia, a na początku czerwca dotarło do Adrianopola. Czterem posłom towarzyszyło sześćdziesięciu konnych. Władysław wyznaczył do rokowań Stojka Gisdanicza (Stoyka Gisdanich — w łacińskim zapisie), zapewne dobrego znawcę spraw tureckich, o którym król pisał do sułtana, że jest „naszym człowiekiem niezawodnym w działaniach i rokowaniach". Witisław (Vitislaus) był posłem Hunyadiego, księcia Serbii zaś reprezentowali metropolita Semendrii Atanazy Fraszak (od 1439 r. przebywał na Węgrzech) i kanclerz Bogdan. Posłom towarzyszył M a h m u d Czelebi, wódz turecki wzięty C w e t k o w a, op. cit., s. 303.

do niewoli pod Kunowicą, a teraz uwolniony. Przyjętym wówczas zwyczajem posłowie wieźli bogate dary dla sułtana. Rokowania z sułtanem szybko zakończono. Już 12 czerwca 1444 r. Murad II podpisał pokój z Węgrami na lat 10, na korzystnych dla Węgier i Serbii warunkach (o nich powiemy jeszcze niżej) i zatwierdził go uroczystą przysięgą sułtańskąw obecności posła królewskiego 4 1 . Sułtan zapowiedział też wysłanie do króla Władysława swego posła, Sulejmana bega. W j e g o obecności miał król — podobnie jak to zrobił sułtan — zaprzysiąc warunki traktatu pokojowego — według zwyczaju swego kraju i zasad religii chrześcijańskiej, „prawowicie i rzetelnie, bez żadnego podstępu i zdrady". Po podpisaniu przez M u r a d a pokoju poselstwo węgierskie wraz z towarzyszącymi mu wysłannikami sułtana, wśród których był Grek Vrana, pełniący zapewne funkcję tłumacza, ruszyło w drogę powrotną i po sześciu tygodniach dotarło na Węgry. Sprostowania wymagają sądy niektórych historyków (jak np. Antoni Prochaska i Oskar Halecki), oparte na relacji kolektora papieskiego Andrzeja de Palatio — uczestnika wyprawy i bitwy warneńskiej, którzy twierdzili, że Hunyadi i książę serbski Brankowicz zawarli traktat pokojowy z sułtanem bez wiedzy i zgody króla Władysława. W świetle materiałów Cyriaka z Ankony sprawa wyglądała zupełnie inaczej. Król i jego najbliżsi doradcy oraz współpracownicy wiedzieli o rokowaniach z sułtanem. Główną przecież rolę wśród członków poselstwa odgrywał wysłannik królewski Gisdanicz i z nim to przede wszystkim pertraktował sułtan Murad IL Gotowość sułtana do zawarcia pokoju z Węgrami 41 Zawarcie pokoju w Adrianopolu wyjaśnia wspomnianą wyżej darowiznę Brankowicza na rzecz Hunyadiego z 3 lipca 1444 r. Gdyby wyprawa, którą w dużej mierze z własnych funduszów przygotowywał Hunyadi, została odwołana, byłby on zrujnowany. Brankowicz zapłacił mu swoimi dobrami węgierskimi, albowiem dzięki kampanii 1443 r. i pokojowi w Adrianopolu odzyskał z rąk tureckich Serbię.

i to na korzystnych dla Węgrów i Serbów warunkach — świadczy o tym, że Turcja chciała i potrzebowała tego układu. Z pewnością M u r a d II nie brał poważnie powtarzanych w Europie gróźb usunięcia Turków z Bałkanów. Jednakże po doświadczeniach kampanii 1443 r. zaczął traktować Węgrów j a k o niebezpiecznego przeciwnika. Wszak wyprawa wojsk królewskich dotarła aż poza Sofię, daleko w głąb władztwa Osmanów, i gdyby nie trudne warunki klimatyczne mogłaby nawet osiągnąć centrum posiadłości tureckich w Rumelii. Ponadto sytuacja Osmanów na Bałkanach wiosną 1444 r. nie była łatwa. Zjednoczeni przez Skanderbega-Kastriotę Albańczycy wyparli Turków z kolejnych ziem i pobili wysłane przeciw nim wojska osmańskie. W Grecji książę Morei Konstantyn Paleolog zajął Ateny i Teby, zmuszając księcia Nerio II Acciaiuoliego, który był lennikiem sułtana, do uznania swej zwierzchności. Konstantyn budował flotę, utrzymywał kontakty ze wszystkimi przeciwnikami Osmanów, a jego wyprawy — j ak pisze Cyriak z Ankony — docierały aż pod Tesaloniki. Również cesarz bizantyjski Jan VIII rozwijał ożywioną działalność dyplomatyczną skierowaną przeciwko sułtanowi. Przede wszystkim j e d n a k do szybkiego uregulowania stosunków z Węgrami zmuszała Murada sytuacja w Azji Mniejszej. Oto bowiem niespokojny Ibrahim beg, emir Karamanii — „Wielki K a r a m a n " , j a k nazywano go w Europie, raz jeszcze zbuntował się przeciwko swemu szwagrowi, sułtanowi Murad owi II. Istnieją podstawy, by stwierdzić, że emir Karamanii pozostawał w kontaktach z cesarzem bizantyjskim. Jego nowe wystąpienie przeciw Osmanom mogło być inspirowane przez organizatorów kolejnej wyprawy anty tureckiej, która miała wyruszyć w 1444 r. Dla sułtana M u r a d a II wszelkie niepokoje i walki osłabiające pozycję Osmanów w Anatolu były groźne, kraj ten bowiem stanowił ciągle jeszcze najważniejszą prowincję

państwa. Sułtan więc, nie chcąc walczyć na dwa fronty, zaproponował Węgrom tak korzystne warunki pokoju, by zrozumieli, że dalsza wojna nie da im nic więcej. Zaraz po podpisaniu pokoju z Węgrami w Adrianopolu Murad II przeprawił się z dużą armią przez Dardanele do Anatolii, o czym poinformował Hunyadiego Cyriak z Ankony w liście z 24 czerwca 1444 r. W Adrianopolu sułtan pozostawił tylko z częścią wojska swego syna Mehmeda (późniejszego sułtana Mehmeda II Zdobywcę) i wielkiego wezyra Chalila paszę. Równolegle do tych działań dyplomatycznych — prowadzonych na razie w tajemnicy — na Węgrzech trwały przygotowania wojenne. Jeśli nawet politycy skupieni wokół króla i Hunyadiego rzeczywiście planowali pokój z Turkami, to i tak nie mogli nagle przerwać przygotowań do nowej wyprawy. Gotowość Węgier do wojny mogła być bowiem środkiem nacisku na sułtana. Wydaje się jednak, że dwór węgierski prowadził podwójną grę i brał pod uwagę (w wypadku zgromadzenia odpowiednich sił i środków) ewentualność wojny z Osmanami. Król Władysław zawiadamiał Florencję, iż niebawem ruszy na Turków, by wypędzić ich z Europy. Do króla Bośni zaś pisał w czerwcu 1444 r., że jest gotowy do „zniszczenia zła tureckiego". Trwały też przygotowania do wojny z Turkami poza Węgrami. Przybyły do Budy poseł z Konstantynopola zapewniał o pomocy floty bizantyjskiej. Przedstawiciela Wenecji na dworze węgierskim, wspomnianego j u ż Jana dei Riguardatiego, oburzało to, że poseł bizantyjski mówił o galerach papieskich, burgundzkich i bizantyjskich, gotowych do pomocy krzyżowcom, a nie wspominał o galerach weneckich, choć Wenecja wydała na ich przygotowanie już 30 000 dukatów złotych z dziesięcin swego duchowieństwa. Dzielono też europejskie posiadłości Osmanów, choć ich jeszcze nie zdobyto. Dyplomata królewski Mikołaj Lasocki ofiarował Wenecji półwysep Galipolis i Tesaloniki. Jan dei

Janczar

S i pah ¡

Konni łucznicy — lekka jazda turecka z XV w.

Jeźdźcy tureccy

Zamek w Budzie i obóz wojsk tureckich w 1541 r.

Kusznik niemiecki, ok. 1430 r.

Kusznik z tarczą (pawęzem) na plecach, XV w.

Kusznicy z XV w.

Wozy bojowe z zawieszonymi płytami ochronnymi, XV w.

Riguardati odpowiedział na tę węgierską ofertę, że utrzymanie i obrona tych obszarów będzie kosztowała republikę dużo pieniędzy i wysiłku, ale m i m o to Wenecja przyjmie je „dla chwały i czci pana naszego Jezusa Chrystusa i dla pożytku chrześcijaństwa". Senat republiki dodał jeszcze do tych posiadłości dwa porty na wybrzeżu Tracji — Panidę i Maroneę, a p o n a d t o chciał zająć miasta leżące na wybrzeżu albańskim, takie j a k Awalona, Kanina, Janina i Argyrocastro. Dwóch z tych miast (Awalony i Janiny) domagała się również Raguza za dwa okręty, które miała zamiar wysłać na wyprawę. Nawet Alfons V Mądry, król Aragonu i Neapolu, choć nie wysłał obiecanych okrętów, żądał przez swego posła na dworze węgierskim przyznania Aten i Patras na Peloponezie 4 2 . Przygotowania do nowej wyprawy przeciw Turkom nie były tajemnicą dla sułtana. Jak wynika z listu Cyriaka z Ankony do Hunyadiego, krótko po podpisaniu pokoju węgiersko-tureckiego w Adrianopolu rozpoczęto przygotowania na wypadek wojny — naprawiano mury obronne i wieże, uzupełniano zapasy broni i żywności. 22 czerwca 1444 r. wypłynęła z Wenecji, kierując się na wschód, flota krzyżowców, wystawiona głównie dzięki zabiegom i staraniom papieża Eugeniusza IV. Galerami weneckimi dowodził Alvise (Alojzy) Loredan. Nieco później ruszyły galery księcia Burgundii, którymi dowodził Valerand de Wavrin. Całością floty krzyżowców kierował legat papieski, kardynał Franciszek Condulmer, krewny papieża. Flota miała przede wszystkim blokować cieśniny i przeszkodzić w przeprawie wojskom sułtana M u r a d a II, gdyby ten chciał wracać do Europy po wyprawie przeciw emirowi Karamanii. W czasie tych wszystkich przygotowań na Węgry przybyło poselstwo tureckie w sto koni, z bogatymi darami („w naczyniach złotych i srebrnych" — pisze 42 Cieszkowski, op. cit., nr 26, s. 853—854; I o r g a , op. cii., t. III, s. 176-179.

Długosz), by odebrać królewską przysięgę zatwierdzającą węgiersko-turecki traktat pokojowy z Adrianopola. Poselstwo to zostało przyjęte przez Władysława w Szegedynie (Szeged), dokąd król udał się na spotkanie posłów tureckich w otoczeniu dyplomatów, panów węgierskich i wielu dostojników państwowych. Ich obecności wymagała uroczysta ratyfikacja pokoju. W czasie posłuchania posłowie sułtana raz jeszcze przedstawili królowi Władysławowi oraz zgromadzonym p a n o m węgierskim warunki pokoju turecko-węgierskiego. Warunki te — sformułowane dość ogólnie w piśmie sułtana Murada II do króla Władysława, zachowanym w materiałach Cyriaka z Ankony — dokładnie podaje dokument zjazdu piotrkowskiego z 26 sierpnia 1444 r. i historyk polski Jan Długosz, pilny obserwator omawianych wydarzeń. Wiadomości uzyskane przez Długosza i panów polskich zgromadzonych na sejmie w Piotrkowie pochodziły z listu samego króla Władysława, przysłanego do Polski po zawarciu pokoju szegedyńskiego. „Tego wszystkiego z listu i zawiadomienia W. K. M. dokładnie dowiedzieliśmy się" — czytamy w dokumencie piotrkowskim 4 3 . Przedstawione przez poselstwo tureckie warunki pokoju były bardzo korzystne dla Węgier i Serbii. Sułtan proponował zawarcie pokoju wieczystego lub czasowego, zależnie od woli króla. Zobowiązywał się także zwrócić całą Serbię i część Albanii, zabrane Jerzemu Brankowiczowi. Szczególne znaczenie miała obietnica wydania 24 twierdz i zamków za Dunajem, zdobytych w ostatnich latach przez Osmanów, które decydowały o bezpieczeństwie granicy węgierskiej. Były wśród nich Semendria i Gołubiec, dwie ważne twierdze naddunajskie, których nie zdołano odebrać Turkom w kampanii 1443 r. Obiecywał nadto sułtan uwolnić jeńców, w tym również dwóch synów księcia Serbii, oraz godził się 43

H a l e c k i , op. cit., s. 75—77; D ł u g o s z , Dzieje..., t. V, s. 649-651; Codex epistolaris..., t. 1/2, nr 125.

na zapłacenie 100000 dukatów tytułem odszkodowań wojennych i okupu za uwolnienie Mahmuda Czelebiego. Wreszcie, Murad II przyrzekał udzielać Władysławowi pomocy w sile 25 000 zbrojnych, którzy mieli brać udział w każdej wyprawie króla węgierskiego. Warunki te były powtórzeniem układu zawartego w Adrianopolu 12 czerwca 1444 r. Nie tylko sprzymierzona z Węgrami Serbia, ale również same Węgry mogły wiele zyskać dzięki temu traktatowi. Turcy bowiem decydowali się na oddanie wszystkich zdobyczy ostatnich lat. Węgry odzyskiwały więc swoją silną pozycję na Bałkanach, utraconą w czasach króla Zygmunta Luksemburskiego i króla Albrechta Habsburga. W Polsce z zadowoleniem przyjęto pokój węgiersko-turecki, a przedstawiciele panów i szlachty obradujący na zjeździe w Piotrkowie uznali warunki traktatu pokojowego za bardzo dobre. W liście do króla pisali, że są to „warunki pokoju nie do uwierzenia (korzystne)". Również zgromadzeni przy królu Władysławie w Szegedynie panowie węgierscy uważali warunki pokoju za bardzo korzystne. Król, zapewne pod wpływem ogromnej większości doradców węgierskich, przyjął ów traktat pokojowy. Kallimach pisał: „nie opierał się temu nawet Julian (Cesarini), choć był temu szczerze przeciwny, lecz nie potrafił wymyślić żadnej propozycji, która by mogła budzić nadzieję i dorównać tylu tak wielkim korzyściom oraz skłonić panów do odrzucenia obecnych warunków" 4 4 . Zwolennicy wojny uzyskali tylko tyle, że zamiast pokoju wieczystego zawarto pokój na lat 10, „ażeby król Władysław — powiada Długosz — uśmierzywszy przez ten czas wojnę domową i tron swój w Węgrzech ustaliwszy mógł po upływie lat dziesięciu z potężniejszą siłą rozpocząć na nowo wojnę przeciw T u r k o m " 4 5 . 1 sierpnia 1444 r. w Szegedynie podpisano pokój z Turkami, który, j a k wskazują na to źródła, został zaprzysiężony 44 45

PhilippiCallimachiHistoria..., s. 169. D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 650.

przez króla Władysława. Tekst traktatu pokojowego spisano w dwóch egzemplarzach. Egzemplarz przeznaczony dla strony węgierskiej nie zachował się. Został on z pewnością zniszczony kilka dni później. Mógł ocaleć dokument wydany poselstwu Murada II, ale dotąd nie odnaleziono go w archiwach tureckich, mało jeszcze zbadanych. Posłowie sułtana po podpisaniu i zaprzysiężeniu pokoju przez króla wyjechali z Szegedynu. Razem z nimi opuścił to miasto również książę Jerzy Brankowicz, by przejąć władzę w Serbii i przyrzeczone przez Turków miasta, twierdze i zamki. Wydarzenia następnych dni przyniosły zaskakującą zmianę sytuacji. Oto bowiem traktat pokojowy węgierskoturecki, uroczyście potwierdzony w Szegedynie, został w trzy dni później zerwany przez króla Władysława. Stało się to w momencie, kiedy na Węgry dotarła wiadomość, że okręty papieskie i weneckie ruszyły na Wschód przeciw Turkom, a galery księcia Burgundii gotowe są j u ż do drogi w tym samym kierunku. 4 sierpnia 1444 r. król Władysław wydał tzw. Manifest szegedyński, w którym ogłosił wyprawę antyturecką, i oświadczył, iż 1 września tego roku przekroczy Dunaj, „nie zważając — j a k pisał — na żadne układy, rokowania i warunki rozejmów zawartych lub zawrzeć się mających z cesarzem tureckim lub działającymi w j e g o imieniu posłami i pełnomocnikami, wjakimkolwiek brzmieniu wyrazów, chociażby te przysięgą były lub być miały stwierdzone. Takowe owszem układy, bez żadnego wyjątku, niniejszym przyrzeczeniem, ślubem i przysięgą wyraźnie i stanowczo uchylamy, znosimy i za nieważne 46 ogłaszamy" . Wyjaśnieniem tej nagłej zmiany stanowiska króla Władysława zajmiemy się później. Teraz spróbujmy jedynie odpowiedzieć na pytanie: czy król Władysław przyjął i zaprzysiągł w Szegedynie traktat pokojowy zawarty 46

Tamie, s. 656.

w Adrianopolu? Antoni Prochaska i Oskar Halecki utrzymywali, iż król Władysław nie zawarł w Szegedynie w 1444 r. żadnego układu z Turkami, nie składał przysięgi ani nie ratyfikował traktatu pokojowego z Osmanami. Opierając się głównie na relacji poborcy papieskiego, uczestnika wyprawy i bitwy warneńskiej, Andrzeja de Palatio, historycy ci uważali, że pokój z Turkami został zawarty przez Jana Hunyadiego i Jerzego Brankowicza bez wiedzy i zgody króla. Natomiast Jan Dąbrowski w swoich pracach poświęconych Władysławowi Warneńczykowi i pokojowi szegedyńskiemu wykorzystał świadectwa źródłowe, które wskazują na to, iż król zatwierdził w Szegedynie traktat pokojowy z sułtanem Muradem II zawarty w Adrianopolu. Według ówczesnych zasad zresztą nie mógł tego zrobić nikt inny prócz króla węgierskiego. Już Jan Długosz pisał o zawarciu przez króla Władysława pokoju z Turkami i potwierdzeniu go przysięgą. Za Długoszem przedstawiał podobnie sprawę pokoju z sułtanem Filip Kallimach w swej Historii o królu Władysławie. Długosz zresztą raz jeszcze pisze o tym fakcie, gdy przytacza mowę arcybiskupa gnieźnieńskiego Wincentego Kota z 1445 r., w której dostojnik ten wspomina 0 zawarciu pokoju z Turkami i jego zerwaniu. Można by wprawdzie powiedzieć, że były to prawdopodobnie opinie niechętne Jagiellonom. Długosz, j a k wiadomo, był bliskim współpracownikiem Oleśnickiego, z którym nie zawsze zgadzali się Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk, a i Władysław Warneńczyk postępował czasem wbrew planom biskupa krakowskiego. Jednakże informacje o pokoju z sułtanem (potwierdzonym przysięgą) i złamaniu tego traktatu przez Węgrów zamieszczają także inne ówczesne relacje. Mówią o tym kronikarze bizantyjscy Dukas 1 Laonikos Chalkokondyles, dobrze poinformowani o sprawach turecko-bałkańskich. Również wspomniany już kilkakrotnie Eneasz Sylwiusz Piccolomini w swych dziełach

Historia Fryderyka III i Europa pisze, że Węgrzy i Turcy zatwierdzili przysięgą traktat pokojowy, ale papież przez swego legata zwolnił króla Władysława od tej przysięgi i skłonił go do podjęcia wojny. Podobnych relacji ówczesnych Jan Dąbrowski przytacza więcej. O zawartym przez króla Władysława pokoju z Turkami pisali też w sierpniu 1444 r. panowie polscy obradujący na zjeździe piotrkowskim. Sam król Władysław oraz jego m a t k a Zofia mówią zresztą o zawartym z Turkami traktacie pokojowym. Król bowiem w Manifeście szegedyńskim nie zaprzecza, że pokój został zawarty, stwierdza tylko, iż uważa go za nieważny i nie wiążący. Królowa Zofia zaś wspomina w 1445 r. o „pokoju i przymierzu z Turkami d o k o n a n y m " i podkreśla, że Władysław zdecydował się „zlekceważyć swą dobrą sławę (zrywając traktat) i życie" 4 7 . Wypada jeszcze wrócić do relacji Andrzeja de Palatio, kolektora papieskiego, tj. poborcy sum kościelnych należnych kurii. Relacja ta, powstała w pół roku po klęsce warneńskiej, zawiera opis przebiegu wyprawy i samej bitwy pod Warną. Andrzej de Palatio pisze, że Władysław opóźnił wyprawę „z powodu traktatu pokojowego", zawartego przez Brankowicza i Hunyadiego „bez wiedzy króla". Trudno jest odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Palatio nie wspomina nic o zatwierdzeniu przez króla pokoju w Szegedynie. Może uważał, że po uwolnieniu króla od przysięgi przez Cesariniego pokój ten stracił jakiekolwiek znaczenie. A może też, j a k przypuszczał Jan Dąbrowski, Andrzej de Palatio, piszący już po klęsce warneńskiej, j a k o współpracownik papieża Eugeniusza IV pominął w swej relacji sprawę pokoju szegedyńskiego, by nie wywoływać komentarzy, że zachowanie tego pokoju uchroniłoby Węgry i całe chrześcijaństwo od klęski. 47 D ą b r o w s k i , Władysław l Jagiellończyk..., s. 154—155; T e n że, Rok 1444. Spór o traktat sz,egedyński (dalej cyt.: Rok 1444...), Wrocław 1966, s. 4 3 - 5 9 .

V W P R A W A 1444 ROKU Zaledwie w Szegedynie zatwierdzono 10-letni pokój z Turkami 4 8 , a już do króla Władysława dotarł list legata papieskiego, kardynała Franciszka Condulmera, dowódcy floty krzyżowców. Kardynał informował, że galery papieskie, weneckie, genueńskie i burgundzkie stanęły w pobliżu cieśniny Dardanele, by odciąć przebywającego z wojskiem w Anatolii sułtana od Europy. Legat papieski, nie wiedząc zapewne nic jeszcze o pokoju szegedyńskim, wzywał króla, żeby szybko ruszył z wojskiem na Bałkany, sułtan bowiem ze swą armią zajęty jest w Azji Mniejszej tłumieniem buntu emira Karamanii. Nadszedł także do króla Władysława list z Bizancjum, którego autorem był cesarz Jan III Paleolog, jak twierdził Długosz przytaczający w swych Rocznikach treść tego pisma, a za Długoszem większość historyków. Prawdopodobnie jednak nadawcą tego listu był książę Mistry Konstantyn Paleolog, który przygotowywał się do walki z Turkami 49 . Autor listu był pod wrażeniem wiadomości o węgiersko-tureckim układzie pokojowym podpisanym w Adrianopolu. Dziwił się i nie wierzył tym wieściom (król bowiem obiecał uroczyście zorganizować krucjatę) i stwierdzał, że, aby pomóc wyprawie węgierskiej, zebrał wszystkie swe siły do walki z Turkami, czym naraził się już sułtanowi. Pisał też o złym stanie państwa Osmanów. Zawiadamiał, iż 48

Był to pokój a nie zawieszenie broni lub rozejm — jak przypuszczają niektórzy badacze. Termin „pokój" („pax") został użyty w piśmie sułtana do króla i w liście Cyriaka z Ankony do Hunyadiego, a także w piśmie sejmu piotrkowskiego i w liście cesarza bizantyjskiego ( czy raczej księcia Konstantyna Paleologa) do Władysława. Tylko w Manifeście szegedyńskim, unieważniającym traktat pokojowy z Turkami, dla pomniejszenia wagi tego traktatu nazwano go „rozejmem na pewien czas" (treuga ad certum tempus"). Zob. D ą b r o w s k i , Rok 1444..., s. 43. 49 A. H o h l w e g , Kaiser Johannes VIII. Palaiologos undder Kreuzzug des Jahres 1444, „Byzantinische Zeitschrift" 73 (1980), s. 14—24.

Murad z wojskiem przeprawił się 12 lipca do Azji Mniejszej i że w związku z tym łatwo będzie p o k o n a ć Turków w Europie, siły ich bowiem są rozproszone, a najwyżsi urzędnicy przekupni. Taka była treść listu z Bizancjum, pełnego nie tylko pochlebstw, ale również gorzkich wyrzutów. O kampanii 1443 r. autor listu pisał, że było to przedsięwzięcie „wielkie i sławne, które w całym świecie stało się już głośnym i Waszą Królewską Wysokość z Justynianem albo Tytusem, największymi cesarzami, zrównało". W dalszej części tego listu jego autor stwierdzał jednak: „Niemałe zatem ogarnia nas zdziwienie, że W. K. M. po zwycięstwach tak świetnych nad tymi, którzy na samo imię wasze nikną j a k śnieg od słońca, j a k mgła od wiatru i j a k wosk od ognia, przychyliłeś j e d n a k ucha podszeptom, bez względu na to, że tylu pismami własnoręcznymi oznajmiłeś swoje do tych krajów przybycie. Z obawy więc największej sromoty, z uwagi na niebezpieczeństwo i zgubę tych, którzy za waszą namową przyjęli udział w tej wojnie, nie śmiemy wierzyć, abyś nie tylko Wasza Królewska Miłość, ale najnikczemniejszy nawet ^człowiek chciał przedsięwzięcie tak sławne poniżyć i znie50 sławić" . O ile Długosz mylił się prawdopodobnie przypisując autorstwo omawianego listu Janowi VIII, o tyle prawdziwe są informacje tego kronikarza o pismach i gońcach wysyłanych na dwór węgierski przez cesarza bizantyjskiego. Kroniki i relacje greckie, j a k np.: poemat o bitwie warneńskiej Paraspondylosa Zotikosa, Kronika panowania Turków Hieraksa, Historia polityczna Konstantynopola czy zapiski kronikarskie w kodeksie z Chios, wspominają o wezwaniach słanych przez cesarza do króla Węgier, by ten ruszył na Turków. Źródła greckie mówią nawet o tym, że Jan VIII ofiarował Władysławowi koronę królewską (!) i z taką 18

Długosz,

Dzieje...,

t.

IV,

s.

638-639.

propozycją zwracał się również do Hunyadiego. Wspomniana j u ż kronika Gazavat informuje o energicznych działaniach cesarza bizantyjskiego podejmowanych przeciw Osmanom w 1444 r. Nie tylko kontaktował się on z buntowniczym emirem Karamanii, ale również usilnie nakłaniał króla węgierskiego do walki z sułtanem 5 1 . Dodajmy tutaj — wyprzedzając wypadki — że w decydującym momencie kampanii 1444 r. cesarz bizantyjski nie tylko nie podjął energiczniejszych działań militarnych, ale prawdopodobnie nawet pomagał sułtanowi Muradowi II. Wiadomość o wyruszeniu floty krzyżowców na Wschód, w stronę cieśnin, która nadeszła po zawarciu pokoju szegedyńskiego, zaskoczyła dwór węgierski i samego króla Władysława. Była to informacja niezwykle ważna z punktu widzenia strategicznego i politycznego. Przede wszystkim flota krzyżowców mogła ubezpieczać działania wojsk chrześcijańskich na Bałkanach. Zamykała bowiem sułtanowi i jego armii drogę powrotną z Azji Mniejszej do Europy i stwarzała możliwość rozgromienia sił tureckich na Bałkanach oraz dotarcia do Konstantynopola. Ponadto wyprawa floty krzyżowców — tak długo przygotowywana, że na dworze węgierskim zwątpiono j u ż chyba w jej wypłynięcie — stawiała króla i Węgry w niezręcznej sytuacji wobec sprzymierzeńców europejskich. W kwietniu król na sejmie budzińskim złożył uroczyste przyrzeczenie zorganizowania wyprawy wojennej przeciwko Turkom. Tymczasem teraz, kiedy okazało się, że papież i państwa europejskie wysłały flotę, nie tylko łożąc na ten cel pieniądze, ale narażając się też sułtanowi, Węgrzy zawarli pokój z Turkami bez wiedzy sprzymierzeńców, zaangażowanych wszak w sprawę wojny z Osmanami. W kłopotliwej sytuacji znalazł się przede wszystkim 51

I. T h e o c h a r i d e s , The Standof the Byzantine Emperor on the Battle ofVarna (1444) According to Greek Sources, „Etudes balkaniąues" 23(1987), s. 107-119.

młody król Władysław. Trafnie scharakteryzował ją historyk Saturnin Kwiatkowski: „Łatwo pojąć w j a k przykrym znalazł się król położeniu. Sam rozgłosił światu, że podejmie wyprawę, bo celemjego życia — wierzymy mu tym chętniej, że słowa te poparł bohaterską śmiercią — jest walka w obronie krzyża, że dlatego i tylko dlatego przyjął koronę węgierską, rozpisywał listy głosząc w nich stały zamiar rozpoczęcia w bardzo krótkim czasie wyprawy — a teraz, gdy świat chrześcijański zdawał się żywo zajmować wyprawą... teraz on — król, przez świat podziwiany bohater, zawarł wbrew własnym zapewnieniom rozejm — schował miecz do pochwy" 5 2 . Te nastroje zakłopotania i wahania, wynikające z poczucia zrobienia fałszywego kroku, potrafił wykorzystać, jak pisze Długosz, a za nim Kallimach i inne źródła, kardynał Julian Cesarini i zapewne Mikołaj Lasocki, bliski doradca króla i gorący zwolennik krucjaty antytureckiej. Kardynał Cesarini przekonał króla, że traktat pokojowy z sułtanem nie obowiązuje go, a jego przysięga złożona niewiernymjest nieważna. Długosz pisze: „przysięga i umówione z Turkami przymierze, które Julian kardynał dla uspokojenia w nim (tj. królu) sumienia osądził za nieważne, i jako bez wiedzy i zezwolenia Stolicy Apostolskiej z nieprzyjaciółmi chrześcijan zawarte rozwiązał" 5 3 . Kallimach natomiast przytacza obszerne, zapewne przez siebie samego skomponowane przemówienie kardynała Cesariniego i dodaje: „Następnie Julian (Cesarini) mówił jeszcze wiele 0 prawach, potędze i znaczeniu papieża i na zakończenie oznajmił, że papież mocą swej władzy rozwiązuje i unieważnia to przymierze, jakimkolwiek by ono nie było, i zwalnia króla i wszystkich, którzy w nim brali udział, od przysięgi 1 obietnic uczynionych T u r k o m " 5 4 . Eneasz Sylwiusz Pic52 53 54

K w i a t k o w s k i, op. cit., s. 147. D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 655. Phitippi Callimachi Historia..., s. 176—183.

colomini w swoim dziele Europa również informował, że Eugeniusz IV „napisał kardynałowi, iż nieważne jest przymierze, które bez porozumienia z papieżem zostało zawarte z wrogami religii" 5 5 . W otoczeniu króla nie było j u ż wpływowego zwolennika pokoju, księcia Jerzego Brankowicza, który wyjechał z Szegedynu razem z poselstwem tureckim. Po zerwaniu przez Węgry pokoju szegedyńskiego Brankowicz zawarł 15 sierpnia 1444 r. jeszcze j e d n o porozumienie czy raczej układ pokojowy z sułtanem, zapewne z obawy, że nowa wyprawa węgierska może spowodować ponowne pozbawienie go przez Turków księstwa Serbii. Ten układ „separatystyczny" z Brankowiczem był niewątpliwie sukcesem dyplomacji osmańskiej. Rozbijał on sojusz węgiersko-serbski, który w niemałym stopniu przyczynił się do sukcesu wyprawy 1443 r. Posiłki serbskie w tej wyprawie tworzyły sporą część armii chrześcijańskiej (może nawet 1/3 całego wojska), a ponadto współdziałanie z Jerzym Brankowiczem ułatwiało marsz przez terytorium serbskie. Teraz j u ż na pomoc wojskową i współdziałanie księcia Serbii nie można było liczyć. Wróćmy j e d n a k do sytuacji na Węgrzech w pierwszych dniach sierpnia 1444 r. Nie wiadomo, jakimi argumentami udało się skłonić J a n a Hunyadiego do zgody na zerwanie traktatu pokojowego z sułtanem i wojnę z Turkami. Jego udział w wyprawie tureckiej j a k o doświadczonego wodza, a także wojsk siedmiogrodzkich, którymi dowodził, był niezbędny. Być może argumentem tym było nadanie Hunyadiemu Bułgarii w razie pomyślnego wyniku wyprawy — o czym piszą Długosz i Kallimach. Przytoczone wyżej relacje greckie zdają się to potwierdzać. Mówią bowiem o jakiejś koronie królewskiej, którą Hunyadiemu proponował cesarz bizantyjski. W każdym razie Hunyadi zdecydował się na udział w nowej wyprawie przeciw Turkom. Cyt. za: K w i a t k o w s k i , op. cit., s. 148.

Zastanawia niezwykły pośpiech w działaniu zwolenników wojny z Turkami. Zaledwie trzy dni po ratyfikacji układu pokojowego została ogłoszona decyzja króla Władysława o nowej wyprawie wojennej. Może chodziło o to, by wieść o zawartym z sułtanem pokoju nie rozeszła się po Europie, wśród sojuszników Węgier. Zapewne też w tym celu potrzebny był jakiś uroczysty akt królewski. Stał się nim dokument króla Władysława, zwany Manifestem szegedyńskim, wydany 4 sierpnia 1444 r. Król oświadcza! w nim, iż pragnie dotrzymać zobowiązań złożonych w sejmie budzińskim i nową przysięgą potwierdza swój zamiar wyruszenia zbrojnie przeciw Turkom, nie zważając na zawarty, a nieważny pokój z sułtanem. Oświadczenie to, jak czytamy w manifeście, którego tekst Długosz przytacza w swoich Rocznikach, król złożył dlatego, by usunąć wątpliwości wynikające z powodu rokowań z sułtanem i uspokoić papieża, królów i książąt chrześcijańskich oraz dowódców floty wysłanej przeciw T u r k o m 5 6 . Czy można oskarżać króla Władysława o dwulicowość i krzywoprzysięstwo, j a k robili to j u ż współcześni; a i potem wielu historyków, polityków, publicystów i moralistów czyniło królowi takie zarzuty. Wyjaśnienia postępowania monarchy w pierwszej połowie 1444 r. należy szukać nie w osobowości i psychice Władysława, ale w naciskach wywieranych na niedoświadczonego jeszcze młodego władcę przez zwolenników i przeciwników pokoju z Turkami. Bądźmy zresztą sprawiedliwi. Gdyby wyprawa na Turków powiodła się, a nie zakończyła klęską warneńską, nie zastanawiano by się nad sprawą złamania przysięgi pokojowej, nad winą króla Władysława czy kardynała Cesariniego. Gdyby nie klęska warneńską Eneasz Sylwiusz Piccolomini nie napisałby, że „Turcy zostali zwycięzcami okazując, iż przysięgi należy dochowywać nie tylko współ18

Długosz,

Dzieje...,

t.

IV,

s.

638-639.

wyznawcom, ale także w r o g o m " . Jeśliby król odniósł zwycięstwo, autor Spominków sochaczewskich nie zanotowałby, że „Władysław... zwyciężony został przez pogan z powodu zbezczeszczenia przysięgi, którą obiecał zachować pokój przez lat dziesięć, ale zniszczył go z polecenia i absolucji p a p i e ż a " 5 7 . To właśnie klęska warneńską dała dopiero okazję moralistom i politykom do uwag na temat kary za grzech krzywoprzysięstwa, stosunku moralności do polityki, przewrotności kurii papieskiej. Zwolennicy soboru w XV w. mieli jeszcze j e d e n powód do wysuwania oskarżeń wobec papieża Eugeniusza IV i jego legata. W XVI w. sprawę Warneńczyka wykorzystali zwolennicy reformacji do ataków na papiestwo 5 8 . Zapewne ani Węgrzy, ani Turcy nie zamierzali trwale przestrzegać t r a k t a t u szegedyńskiego. Obie strony prowadziły grę polityczną, mającą na celu zmylenie przeciwnika i uśpienie j e g o czujności. Jak napisała bułgarska badaczka Bistra Cwetkowa, traktat szegedyński był tylko częścią taktyki koalicji chrześcijańskiej, która odroczyła działania zmierzające do wyparcia Osmanów z Europy, ale nie 59 wyrzekła się ich . Winą doradców i współpracowników młodego króla było to, że nakłonili Władysława do zerwania traktatu pokojowego w nieodpowiednim czasie, że niewłaściwie ocenili sytuację militarną i polityczną Węgier oraz szanse powodzenia wyprawy przeciw Osmanom. Jednakże czy wszystko można było przewidzieć w momencie podjęcia takiej decyzji? Czy sytuacja na Bałkanach i w państwie Osmanów nie wskazywała raczej na to, iż właśnie teraz należy uderzyć na Turków? Większość Węgrów odniosła się z niechęcią do nowej wyprawy przeciw T u r k o m , ogłoszonej przez króla Włady57

Monumento Poloniae Histórica, Lwów 1878, t. III, s. 120. J. T a z b i r , „Krzywoprzysięzca Władysław" w opinii potomnych, „Kwartalnik Historyczny" 92 (1985), s. 511-532. 59 C w e t k o w a , op. cii., s. 306. 58

sława w Szegedynie 4 sierpnia 1444 r. Wśród przebywających wówczas w otoczeniu króla panów węgierskich i dostojników królestwa tylko czterech wyraziło gotowość wzięcia udziału w nowej wyprawie i przysięgą zobowiązało się do wojny z Osmanami. Byli to — według kolejności podpisania Manifestu szegedyńskiego — Szymon Rozgonyi, biskup Egeru i kanclerz wielki królestwa, j e d e n z najbliższych współpracowników węgierskich Władysława, biskup Waradynu Jan Dominis, biskup-nominat bośniacki Rafał Herczeg i wojewoda siedmiogrodzki Jan Hunyadi. Pozostali panowie duchowni i świeccy, a byli wśród nich tacy dostojnicy królestwa, j a k palatyn Wawrzyniec Hedervary, sędzia nadworny Jerzy Rozgonyi, skarbnik wielki koronny Michał Orszag, zgodzili się wprawdzie na zerwanie pokoju z Turkami, ale Manifestu szegedyńskiego króla Władysława nie zaprzysięgli. Oświadczyli też, że na wyprawę nie pójdą („i my..., którzy w kraju zostajemy" — napisali pod aktem królewskim). Przeciw nowej wyprawie antytureckiej wypowiedziała się również Polska. Panowie i szlachta, zgromadzeni na sejmie w Piotrkowie, wystosowali 26 sierpnia 1444 r. do króla Władysława orędzie, które było wyrazem nastrojów panujących w Polsce. Proszono w nim króla o zachowanie „nieprawdopodobnie korzystnego" pokoju z Turkami i błagano go o powrót do kraju. Wyliczono wszystkie ważniejsze problemy wewnętrzne i zewnętrzne Królestwa Polskiego, które wymagały obecności władcy w kraju. W zakończeniu orędzia domagano się, by król nie rozstrzygał samowolnie z Węgier o sprawach Królestwa Polskiego, lecz za przykładem swego ojca zasięgał rady panów i w tym celu powołał do siebie jednego lub kilku doradców z Polski 6 0 . To ostatnie żądanie wiązało się zapewne z poleceniem Władysława, przywiezionym przez kanonika krakowskiego Codexepistolaris..., 1.1, nr 125.

Jana Gruszczyńskiego, by episkopat polski złożył obediencję papieżowi Eugeniuszowi IV. Orędzie piotrkowskie z sierpnia 1444 r. jest więc wyrazem narastającego konfliktu między królem Władysławem a polską ekipą rządzącą, kierowaną przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego. Na orędzie panów polskich Władysław odpowiedział krótko w liście z 22 września, napisanym po przekroczeniu Dunaju pod Orsową. Pismo królewskie, adresowane do „najczcigodniejszego w Chrystusie ojca (tj. biskupa Oleśnickiego) i dostojnych wiernych nam umiłowanych", tłumaczyło podjęcie wyprawy przeciw Turkom niedotrzymaniem przez nich warunków zawartego pokoju. Władysław pisał, iż musiał podjąć walkę z Turkami, aby uwolnić chrześcijan z „barbarzyńskiej niewoli", a Osmanów wypędzić z Europy. Podkreślił, że w dziele tym wspomagają go liczni władcy chrześcijańscy. Stwierdził także, że do Polski przyjedzie wkrótce po odbyciu wyprawy. Był to ostatni znany list przysłany do Polski przez króla Władysława. 6 1 Tymczasem na Węgrzech trwały przygotowania do nowej wyprawy. Wojska gromadziły się wolno, a zebrane wreszcie oddziały były jeszcze mniej liczne niż w roku poprzednim. Podstawową siłą armii, która ruszyć miała przeciw Turkom, było rycerstwo królewskie i wojska siedmiogrodzkie, przyprowadzone przez Hunyadiego. Przybyły także oddziały kilku magnatów oraz trzech biskupów, którzy w Szegedynie przyrzekli ruszyć na wyprawę. Mały udział panów węgierskich w kampanii 1444 r. dowodzi, iż wyprawę tę uważano za osobistą akcję króla Władysława, Hunyadiego i idących z Cesarinim biskupów węgierskich. Zgromadzono także niedużą ilość wojsk najemnych, a ponadto przybyło trochę krzyżowców z różnych krajów. 61 Tekst listu króla Władysława opublikował Saturnin Kwiatkowski (Urzędnicy kancelaryjni, koronni i dworscy z czasów Władysława III Warneńczyka, „Rozprawy i Sprawozdania AU. Wydz. Histor.-Filozof." 17 (1884), s. 130-131).

Z Polski w wyprawie wzięła udział grupa rycerzy nadwornych, licząca około 300 ludzi. Król ponadto wysłał do Polski swego dworzanina, Piotra z Radochonic Wapowskiego, by zaciągnął 2000 kopijników. Oddział ten przybył jednak na Węgry za późno, gdy nadeszła już wiadomość o klęsce warneńskiej 6 2 . Dotkliwą stratą był brak w tej wyprawie bitnych wojsk serbskich. W kampanii ubiegłorocznej Serbowie odegrali ważną rolę. Natomiast już w trakcie wyprawy do armii królewskiej przyłączyły się pod Nikopolis wojska wołoskie, przyprowadzone przez hospodara Włada Drakula. W sumie armia królewska, która jesienią 1444 r. ruszyła na Bałkany, liczyła około 16000 ludzi. Taką liczbę podaje uczestnik tej wyprawy Andrzej de Palatio, a przyjmuje ją też większość historyków 6 3 . Pod Nikopolis do wojsk królewskich dołączyło około 4000 Wołochów. Ponadto armia Władysława miała około 2000 wozów bojowych i niewielką liczbę lekkich armat. W czasie przemarszu przez Bałkany do wojsk królewskich dołączali również Bułgarzy. Nie była to jednak krucjata całego świata chrześcijańskiego przeciw Turkom, jaką planował papież i kardynał Cesarini. Aby osiągnąć cel główny wyprawy — wyparcie Osmanów z Europy, potrzebna była armia co najmniej dwukrotnie większa. Liczbę wojsk tureckich trudno jest ustalić. Z pewnością w chwili wyruszenia wyprawy węgierskiej główne siły Osmanów znajdowały się razem z sułtanem Muradem II 52

Wiadomość o tym podaje Bernard Wapowski w swoich Dziejach Korony Polskiej (wyd. M. M a l i n o w s k i , Wilno 1847—1848, cz. II, s. 515), który znał ją z przekazów rodzinnych. 63 Datowana 16 maja 1445 r. relacja Andrzeja de Palatio, kolektora papieskiego w Polsce, uczestnika wyprawy i bitwy warneńskiej, jest jednym z najważniejszych źródeł do poznania tych wydarzeń. Długosz włączył ją niemal dosłownie do swoich Roczników. Wydana została dwukrotnie: A. P r o c h a s k a , List Andrzeja de Palatio o klęsce warneńskiej, Lwów 1882 (tekst na podstawie Kodeksu kórnickiego) i Codex epistolaris..., t. II, nr 308.

w Azji Mniejszej, tłumiąc rebelię emira Karamanii. Pozostawiony w Europie razem z wielkim wezyrem Chalilem paszą syn sułtana Mehmed miał do dyspozycji prawdopodobnie około 7000 — 8000 ludzi, prócz załóg rozrzuconych w różnych twierdzach i zamkach. Taką liczbę wojska tureckiego w Europie podaje kronika Jana de Wavrin. Gdyby więc flocie chrześcijańskiej udało się zatrzymać armię sułtana w Anatolii, wyprawa zorganizowana w 1444 r. mogłaby przynajmniej odnieść sukcesy podobne do tych, jakimi zakończyły się działania wojsk węgierskich w roku ubiegłym. Armia królewska ruszyła na Bałkany późno, bo dopiero w połowie września 1444 r. Dowódcą wyprawy został ponownie Jan Hunyadi, który nosił tytuł „najwyższego kapitana sił zbrojnych i wodza armii najbardziej chrześcijańskiego króla Węgier". Królowi i Hunyadi emu towarzyszył legat papieski, kardynał Julian Cesarini. Udział w wyprawie wzięli też — obok innych Polaków z otoczenia króla — Mikołaj Lasocki i Grzegorz z Sanoka. Hunyadi wybrał inną trasę przemarszu aniżeli w roku ubiegłym. Armia nie szła tym razem drogą najkrótszą z Belgradu przez Serbię do Adrianopola, lecz dłuższą — wzdłuż Dunaju, przez obszary wschodniej Bułgarii, by potem, jak pisze Palatio, skierować się do Adrianopola, a stamtąd na półwysep Galipoli, gdzie miało nastąpić połączenie wojsk królewskich z flotą krzyżowców. Ten plan marszu miał swoje zalety. Pozwalał uniknąć przejścia przez góry, trudnego zwłaszcza dla wozów bojowych — ważnej części armii królewskiej. Umożliwił także ominięcie Serbii, której władcą był sprzymierzony z sułtanem książę Jerzy Brankowicz. 18 września rozpoczęto pod Orsową przeprawę przez Dunaj, która na skutek oporu Turków trwała cztery dni. Następnie armia królewska ruszyła wzdłuż prawego brzegu Dunaju i po ośmiu dniach stanęła pod Widyniem, starą twierdzą bułgarską, obsadzoną przez Turków. Po dwóch

dniach szturmu miasto zdobyto i spalono; nie próbowano tylko opanować samego zamku, z powodu braku ciężkich armat i machin oblężniczych. Pod Widyniem, jak pisze Palatio, odbyła się narada wojenna. Postanowiono wówczas nie zdobywać zamków i twierdz bronionych przez załogi tureckie, by nie opóźniać marszu. W czasie tej narady zastanawiano się także nad dalszą drogą. Zrezygnowano z marszu bezpośrednio na południe ku Adrianopolowi drogą wprawdzie krótszą, ale wiodącą przez góry i nie zamieszkane okolice. Obawiano się kłopotów związanych z przeprowadzeniem wozów bojowych. Król — j a k powiada Kallimach — „nie chciał pozbawiać się obronnych taborów, które osłaniały go od ataków wroga i stanowiły dogodną ochronę dla niego i armii, którą należało całą i nienaruszoną doprowadzić do Galipoli" M . Postanowiono zatem iść dalej drogą wzdłuż Dunaju, wygodniejszą, choć dłuższą, która wiodła przez okolice obfitujące w żywność. Po 26 dniach marszu, jakie upłynęły od przekroczenia Dunaju, armia królewska dotarła pod Nikopolis, twierdzy nad Dunajem bronionej przez silną załogę turecką. Zajęto i spalono przedmieście, ale samego miasta nie zdobywano — zgodnie z powziętą pod Widyniem uchwałą rady wojennej. Ze względu na zmęczenie wojsk dowództwo wyprawy zarządziło kilkudniowy wypoczynek w rejonie Nikopolis. Jak pisał Kallimach: „cała okolica, a więc żyzne dokoła pola i pagórki obiecywały pod dostatkiem wszystkiego, co trzeba dla wzmocnienia żołnierzy i zwierząt jucznych" 6 5 . Tutaj również przybył do króla hospodar wołoski Wład Drakul. Był to dzielny książę i doświadczony wódz („człowiek tak wielkiego ducha i urodzony wojownik" — pisze 0 nim Kallimach), z którego legenda zrobiła okrutnika 1 sadystę. Hospodar wołoski należał do tych władców bałkańskich, którzy, podobnie j a k cesarz bizantyjski czy PhilippiCallimachiHistoria..., Tamie, s. 189.

s.

187.

książę Serbii Jerzy Brankowicz, z powodu sytuacji politycznej panującej w tej części Europy zmuszeni byli ciągle do lawirowania i wyboru między Osmanami a Węgrami czy też państwami Europy łacińskiej. Wład Drakul usprawiedliwiał się przed królem i panami węgierskimi, stwierdzając, że ponieważ państwa chrześcijańskie pozostawiły go bez pomocy, musiał się poddać Turkom. Do dyspozycji Władysława oddał 4000 lekkozbrojnych jeźdźców, dowodzonych przez swego syna. Hospodar odradzał dalszy pochód, stwierdzając, że wojska chrześcijańskie są zbyt słabe, by mogły odnieść zwycięstwo nad Osmanami i osiągnąć zamierzony cel. Przestrogi i rady doświadczonego Włada Drakula posiały zwątpienie wśród dowódców wyprawy. Jednakże wahających się panów węgierskich zdołał przekonać Cesarini, który nakłonił ich do kontynuowania marszu. Armia królewska ruszyła zatem dalej (zapewne 20 października), opuszczając brzegi Dunaju i kierując się na południowy wschód. Przechodzono przez żyzne tereny starożytnej Tracji. Długosz pisze — idąc tu za relacją naocznego świadka, Andrzeja de Palatio — iż wojska chrześcijańskie napotykały „jeszcze liczne i wspaniałe dawnych cesarzów rzymskich budowy i marmurowe pomniki z greckimi i łacińskimi napisami, łuki triumfalne i kolumny wzniosłe, których większość powywracała już to dawność czasu, już złośliwość Turków. 6 6 W drodze zniszczono ukrytą w jednej z rzek flotyllę 28 stateczków, którą Turcy przygotowali do działań na Dunaju przeciw Węgrom. Wojsko paliło wsie i niszczyło wszystko, co się dało, nawet bułgarskie cerkwie. Zabijano Turków, ale nie oszczędzano też chrześcijańskiej ludności słowiańskiej. Andrzej de Palatio (a za nim Długosz i Kallimach oraz inne relacje) opisuje zniszczenia i rzezie, jakich dopuszczały się wojska. Król Władysław wydał odezwę do załóg tureckich zamków i twierdz, wzywając je do poddania się i opuszczenia 18

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 638-639.

Europy. Zapewniał T u r k o m swobodny odwrót przez półwysep Galipoli do Azji Mniejszej. „Jeśli zaś temu pismu okazalibyście się oporni — pisał król — wyprowadzimy wojska nasze przeciw w a m i wydamy was na łupiestwo i zgubę naszym żołnierzom. Poprzysięgliśmy bowiem Bogu Wszechmogącemu i Synowi jego Panu naszemu Jezusowi Chrystusowi, na was i na władcę waszego Murada bega, którego cesarzem zowiecie, przy pomocy boskiej zbrojnie najechać i, j a k o naszych i całego świata chrześcijańskiego nieprzyjaciół, wszystkimi siłami ścigać, nękać i zwalczać" 6 7 . W ostatnich dniach października armia królewska dotarła w okolice Szumenu. Zdobyto ten zamek, a załogę turecką wycięto. Kilka dni później, 6 listopada, wojska Władysława opanowały twierdzę Prowadia, potężną i niedostępną, wzniesioną na skale, opasaną potrójnym murem i głębokim rowem. „W tych zwycięskich walkach — pisał Kallimach — wsławiło się wielu rycerzy, jedni sztuką wojskową, inni odwagą swych czynów, ale najbardziej Jan Tarnowski i Leszek Bobrzycki. Tarnowskiego dwa razy raniono przy wyłamywaniu bram w Szumenie, a Bobrzycki pierwszy wdarł się na mury Prowadii i tym samym ułatwił wejście innym. Mówią, iż padło tam około pięciu tysięcy Turków, z tego większość zginęła od miecza w czasie rabunku, a innych postrącano dla postrachu w przepaść ze skał, na których czuli się tak bezpieczni" 6 8 . Okrucieństwo wobec wroga, który nie chciał się poddać, należało wówczas do taktyki wojennej, stosowanej przez obie walczące strony. 67 Odezwę króla Władysława zamieścił w swej relacji Andrzej de Palatio. Przytaczają też Długosz (Dzieje..., t. IV, s. 663—664.) 68 Philippi Callimachi Historia..., s. 195. Wspomnianego tu Leszka Bobrzyckiego nie wymienia Długosz wśród uczestników wyprawy warneńskiej. Kallimach pisze o nim w innym miejscu swego dzieła (s. 43): „Leszek słynął ze swej siły, a odwaga jego była przedmiotem pochwał całego społeczeństwa... Ów Leszek był dziadkiem boskiej Fanii, opiewanej w mych wierszach". Czyny wojenne Leszka Bobrzyckiego znał więc Kallimach z pewnością z opowieści swej ukochanej.

Prowadia broniła najważniejszego przejścia przez Bałkan we wschodniej jego części. Zdobycie tej twierdzy otwierało więc wojskom chrześcijańskim drogę na południe. Mimo to nie przekroczono Bałkanu, albowiem niespodziewanie po drugiej stronie przełęczy pojawiła się armia sułtana. Aż do tej chwili wojska chrześcijańskie nie napotykały nigdzie znaczniejszych sił nieprzyjacielskich. Maszerując w głąb państwa Osmanów armia królewska pozostawiała za sobą nie zdobyte twierdze tureckie, a te, które udało się opanować, burzyła, nie mogąc obsadzić ich własnymi załogami. Siły militarne Turków w Europie były zbyt słabe, by mogły stawić czoło wojskom królewskim w otwartej bitwie. Jedynie sandżakbej z Nikopolis próbował niepokoić armię chrześcijańską. Zebrał on pewną ilość nieregularnej jazdy swej prowincji i szedł od Nikopolis za wojskiem królewskim, szarpiąc pojedyncze oddziały. Odniósł nawet pewien sukces. Oto w pobliżu Tyrnowa udało mu się rozbić oddział złożony z 500 rycerzy, wysłanych z obozu królewskiego spod Szumenu. Część rycerzy wziął do niewoli i odesłał ich do Adrianopola w zbrojach, które Turcy bardzo podziwiali. Wszystko to jednak nie mogło powstrzymać pochodu armii królewskiej. Sytuacja zmieniła się radykalnie, kiedy sułtan Murad II po stłumieniu rebelii Ibrahima bega, emira Karamanii, przeprawił się z głównymi siłami do Europy. Był on informowany o pochodzie wojsk węgierskich przez dowódców pogranicznych zamków i szpiegów. Listowną wiadomość o tym, że Turcy przebyli Bosfor, Cesarini otrzymał od dowódcy floty krzyżowców, kardynała Condulmera, po zdobyciu Szumenu. Kilka dni później zwiadowcy wojsk królewskich, stojących pod Prowadia, donieśli o zbliżającej się od południa armii sułtana. Przeprawa wojsk Murada II z Azji Mniejszej do Europy przesądziła o losach wyprawy króla Władysława. Główne założenie planu kampanii 1444 r., j a k i m było niedopusz-

czenie do połączenia się sił tureckich, nie zostało zrealizowane, albowiem flota chrześcijańska, która miała strzec cieśnin i przeszkodzić przeprawie sułtana z wojskiem, nie wypełniła swego zadania. Dlaczego tak się stało? Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa. Już w XV w. toczył się na ten temat spór. Nie ulega wątpliwości, że flota chrześcijańska, która miała przeszkodzić przeprawie wojsk tureckich, była zbyt mała, składała się bowiem zaledwie z 22 galer. Na domiar złego galery te były niedostatecznie wyposażone. Zawiodła także koordynacja działań, utrudniona zresztą przez warunki naturalne. Cieśniny Dardanele o długości 65 km i szerokości od 1,3 do 18,5 km strzegło 18 galer, cieśniny Bosfor zaś o długości 30 km i szerokości do 3 km — tylko 4 galery. Ponadto silne prądy w cieśninach sprawiały, że galery (okręty głównie wiosłowe) poruszały się w nich z trudem. Andrzej de Palatio opowiada na podstawie listu kardynała Condulmera, przesłanego do obozu królewskiego, że Turcy przeprawili się „ukradkiem nocą" na małych łodziach rybackich. Jednakże j u ż współcześni nie wierzyli temu, by 40-tysięczna armia turecka (a o takiej liczbie mówią źródła) mogła się w ten sposób przeprawić. Długosz zanotował krążące w XV w. wieści, iż przeprawa armii sułtana stała się możliwa na skutek zdrady Genueńczyków i Wenecjan, których Turcy przekupili. Inni autorzy piszą, że Włosi za każdego Turka przetransportowanego przez cieśniny dostali po sztuce złota. Ciekawe, że również niektóre kroniki osmańskie mówią o tym, iż wojska sułtana przekroczyły wówczas cieśniny na pokładach okrętów „ Franków" (tak nazywano na Wschodzie wszystkich ludzi z Europy Zachodniej). Natomiast niektóre kroniki greckie oskarżają cesarza bizantyjskiego Jana VIII o to, że pomógł 69 w przeprawie sułtanowi M u r a d o w i . Jeszcze inną wersję " T h e o c h o r i d e s , op. cit., s. 109-110.

przytacza kronikarz bizantyjski Chalkokondylas. Jego zdaniem sułtan przeprawił się przez cieśniny dzięki temu, że kilkudniowa silna burza spędziła ze stanowiska galery chrześcijańskie i nie pozwoliła im wejść na powrót do cieśnin, by przeszkodzić transportowi wojsk tureckich. Wenecjanie tłumaczyli się później przed papieżem, że ich galery, których załogi trapione były zimnem, głodem i pragnieniem, opuściły na pewien czas Dardanele, by zaopatrzyć się w żywność i słodką wodę. Natomiast z kroniki Jana de Wavrin wynika, iż galery burgundzkie patrolujące Bosfor zostały unieruchomione przez sztorm i wysoką falę, a ponadto były ostrzeliwane przez Turków. W tym czasie wojska sułtana, przez dwa dni i dwie noce, przeprawiały się przez Bosfor na barkach, które były pchane przez fale i wiatr w kierunku brzegu europejskiego. Niewielka liczba okrętów chrześcijańskich, niedostateczne ich zaopatrzenie, brak koordynacji działań floty i nieostrożność kapitanów, może też pomoc włoska dla sułtana, wreszcie nie sprzyjające warunki atmosferyczne — wszystko to zapewne przeszkodziło w wykonaniu podstawowego celu morskiej wyprawy krzyżowej 1444 r., jakim było powstrzymanie wojsk sułtana w Azji Mniejszej, „Jakkolwiek było — powtórzmy tu za Eneaszem Sylwiuszem Piccolominim — morze było dla Turków dostępne". Po przebyciu cieśnin sułtan Murad II połączył swe wojska z siłami europejskimi, które pod wodzą wielkiego wezyra Chalila paszy oczekiwały go na wybrzeżu. Następnie szybkim marszem dotarł do Adrianopola, bez żadnych przeszkód ze strony wojsk bizantyjskich. W Adrianopolu sułtan uzupełnił swe wojska i zebrał wiadomości o armii węgierskiej, przesłuchując jeńców chrześcijańskich przysłanych tu przez sandżakbeja Nikopolis. Już około 1 listopada wojska sułtana ruszyły pospiesznie z Adrianopola na północ, na spotkanie z armią węgierską. Położenie wojsk króla Władysława było trudne. Znalazły

się one daleko od granic kraju, a przed sobą miały całą potęgę militarną Osmanów. Góry i wąskie doliny w okolicy Prowadii groziły zamknięciem armii królewskiej w pułapce. Postanowiono zatem dojść do wybrzeża morskiego, na równinę w okolicach Warny i jeziora Dewnia, gdzie zająwszy stanowiska obronne można było oczekiwać na pomoc floty krzyżowców lub Bizantyjczyków, wycofać się przez pustkowia Dobrudży albo spróbować rozwiązania tej fatalnej sytuacji w bitwie z armią sułtana. 9 listopada wojska królewskie stanęły w okolicy Warny, Galaczu i Kaliakry. Załogi tureckie tych miast uciekły, a ich mieszkańcy, bardziej chyba przerażeni wieściami o losie poprzednio zdobytych twierdz, aniżeli powodowani silnym pragnieniem wyzwolenia spod tureckiego panowania — jak sądzi Bistra Cwetkowa — poddali się natychmiast armii króla i otwarli przed nią bramy. Był to ostatni sukces w tej wyprawie wojsk chrześcijańskich. Wieczorem tego samego dnia, tj. 9 listopada, wojska sułtana zbliżyły się do armii królewskiej na odległość około 4 km. Turcy zwyczajem azjatyckim rozpalili liczne ognie, by pokazać wielkość swego wojska i przerazić tym nieprzyjaciół. Nazajutrz losy całej kampanii, planów kardynała Cesariniego i młodego 20-letniego króla Władysława rozstrzygnąć miała bitwa.

B I T W A POD W A R N Ą Obszerną relację o bitwie warneńskiej zostawił jej naoczny świadek, Andrzej de Palatio, poborca dziesięciny papieskiej w Polsce. Relacja ta — przesłana do Rzymu — pisana była w Poznaniu pół roku po bitwie, 16 maja 1445 r. Nie jest ona pozbawiona nieścisłości i pewnej stronniczości. Palatio sławi rycerskie czyny króla Władysława, ale wyraźnie nie lubi Węgrów i pomniejsza rolę odegraną w bitwie przez

Jana Hunyadiego. Podaje m.in., że Turków było 120000, a król Władysław zabił własnoręcznie sułtana Murada! Z uznaniem pisze Palatio o udziale Polaków w bitwie warneńskiej: „Z wojska Polaków nikt nie ratował się ucieczką i nikt o tym nawet nie pomyślał: jest to bowiem najbardziej waleczny rodzaj ludzi i nie odstąpili na krok od swego króla, dopóki nie zginęli" 7 0 . Relacja Andrzeja de Palatio — mimo nieścisłości i pomyłek — jest najpełniejszym opisem bitwy warneńskiej. Nasz wielki historyk XV w., Jan Długosz, oparł się na tej relacji przedstawiając opis bitwy warneńskiej, który zamieścił w swoich Rocznikach, czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego. Za Długoszem zaś powtórzył ją Kallimach w swej Historii 0 królu Władysławie, dodając od siebie szczegóły, które znał zapewne od Grzegorza z Sanoka, uczestnika bitwy, 1 upiększając opis bitwy warneńskiej literackimi dodatkami, według panującej wówczas wśród humanistów mody. Inną relację o bitwie warneńskiej (niezbyt zresztą dokładną) zostawił niemiecki poeta Michał Beheim, związany z dworem Fryderyka III Habsburga. Relacja ta — w formie wierszowanej — została oparta na informacjach pewnego Niemca uczestniczącego w bitwie warneńskiej. Jest ona mało precyzyjna i jak wszystkie ówczesne relacje tendencyjna. Stanowi raczej świadectwo opinii o bitwie warneńskiej krążących w Austrii i w Niemczech, choć w różnych szczegółach pomaga zrekonstruować przebieg boju. Podobny charakter mają stare kroniki tureckie, które piszą o bitwie warneńskiej. Nie oddają one precyzyjnie obrazu wydarzeń, ale różne szczegóły w nich zamieszczone mogą być prawdziwe. O bitwie warneńskiej piszą też źródła greckie, jak wspomniany j u ż kilkakrotnie XV-wieczny kronikarz bizantyjski, Laonikos Chalkokondyles, humanista pochodzący z Aten, który mimo chaotycznej często Codexepistolaris..., Ł II, nr 308, s. 468.

chronologii podaje dokładne informacje na temat państwa Osmanów i wydarzeń bałkańskich. Natomiast poemat grecki poświęcony bitwie warneńskiej Paraspondylosa Zotikosa potwierdza w większości relacje zamieszczone w źródłach łacińskich. Prezentuje on głównie opinie antyunionistów, tj. przeciwników cesarza Jana VIII, który zawarł unię kościelną z Rzymem i poddał prawosławie papiestwu. Wspomnieć tu jeszcze trzeba dwóch kronikarzy węgierskich, współczesnych Janowi Długoszowi: Jana z Thurocza, autora Kroniki Węgrów, i humanistę włoskiego Antoniego Bonfiniego, nadwornego historyka króla węgierskiego Macieja Korwina, autora Dekad dziejów węgierskich. Informacje znane w większości z innych relacji potwierdza także kronika Jana de Wavrin, dworzanina księcia Burgundii, który o wydarzeniach kampanii 1444 r. czerpał wiadomości od swego bratanka, dowódcy floty burgundzkiej wysłanej na Wschód 7 1 . Na takich to przede wszystkim relacjach — źródłach historycznych badacze nowożytni oparli rekonstrukcję przebiegu bitwy pod Warną. Jedną z pierwszych prac krytyczno-historycznych, poświęconych tej bitwie, była książka pruskiego generała G. Kohlera (1882). Autor ten jednak zbytnio zaufał źródłom, jeśli chodzi o liczbę wojsk uczestniczących w bitwie. Kolejnym mankamentem pracy Kohlera jest fakt, że przedstawiono w niej takie manewry walczących pod Warną armii, o których nie wspominają relacje z tej bitwy. Najpełniejszy opis bitwy pod Warną 71

O relacji Andrzeja de Palatio zob. przypis 63. Wydania dziel wymienionych tu autorów podaję w bibliografii zamieszczonej na końcu książki. Wiersz o bitwie warneńskiej Michała Beheima opublikował T. G. von Karajan (Zehn Gedichte Michael Beheims zur Geschichte Österreichs und Ungarns, Wien 1849, nr 5, s. 35—46). Grecki poemat o bitwie warneńskiej zachował się w dwóch wersjach; autorem wersji dłuższej jest mnich Paraspondylos Zotikos, który —jak sam twierdził — był naocznym świadkiem bitwy. Zob. G. M o r a v c s i k , Hellenikon poiema peri tes maches tes Yarnes, Budapest 1935 (po grecku).

zawierają prace Jana Dąbrowskiego i Bistry Cwetkowej 7 2 . Armia króla Władysława stanęła na równinie pod Warną, nieco pofałdowanej i poprzecinanej strumykami. Od południa równinę tę zamykało jezioro Dewnia, z bagnistym brzegiem i bagnistym ujściem do morza. Zajeziorem wznosiły się góry. Z drugiej strony równinę otaczały tereny górzyste, za którymi rozciągały się pustkowia Dobrudży — jak pisze Długosz — „najmniej na osiem dni drogi". Natomiast armia sułtana zajęła lepsze pozycje. Stanęła bowiem na wyżynie, której dość urwiste zbocza opadały w kierunku pozycji zajmowanych przez wojska królewskie. W nocy z 9 na 10 listopada dowódcy wojsk chrześcijańskich odbyli naradę wojenną. Bitwa z Turkami była nieunikniona. Kallimach (może na podstawie relacji Grzegorza z Sanoka lub innego uczestnika bitwy) pisze, iż kardynał Cesarini, poparty przez niektórych magnatów węgierskich, proponował przyjąć obronę w taborze utworzonym z wozów bojowych i oczekiwać nadejścia floty chrześcijańskiej, która uratuje armię królewską z tureckiej pułapki. Natomiast Hunyadi, doświadczony dowódca, sprzeciwił się propozycji Cesariniego. Radził, by stoczyć bitwę w otwartym polu. Jego zdaniem ograniczenie się do obrony i wyczekiwanie na flotę wobec panującego zimna i głodu osłabi morale wojsk królewskich. Jedynym wyjściem było odważne uderzenie na armię sułtana. Jeśli nawet Kallimach, ze względów literackich, wymyślił ten spór między kardynałem a wodzem węgierskim, to trafnie ocenił dwie możliwości, jakie miała armia chrześcijańska. Jej dowództwo mogło się zdecydować albo na obronę, która praktycznie nie dawała żadnych szans uniknięcia klęski, albo na otwartą bitwę. Ostatecznie wybrano drugie rozwiązanie. Do bitwy przygotowywali się również Turcy, jak 72 Zob.: bibliografia na końcu książki. Krótki opis bitwy pod Warną przedstawił też F. Lot (op. cit., s. 228—232).

donieśli chrześcijańscy zwiadowcy, którzy obserwowali ruchy nieprzyjaciela. Wojska królewskie Hunyadi ustawił szerokim łukiem, od brzegu jeziora aż do wzgórz po drugiej stronie równiny. Chciał w ten sposób zabezpieczyć armię przed oskrzydleniem jej przez nieprzyjaciela. Jednakże skutkiem tego było zbytnie rozciągnięcie wojska, prawie na 4 km, co utrudniało znacznie dowodzenie, a także skupienie sił w razie potrzeby lub przerzucenie ich w inne miejsce. Za sobą wojska chrześcijańskie miały mury Warny i morze. Armia królewska została podzielona na trzy korpusy. Korpus pierwszy, stojący na lewym skrzydle, które stykało się z jeziorem, tworzyło pięć chorągwi węgiersko-siedmiogrodzkich i chorągwie magnatów węgierskich. Były to oddziały najliczniejsze, złożone z najlepszych żołnierzy, ustawione na wprost głównych sił tureckich. Miały one według planu Hunyadiego odegrać decydującą rolę w bitwie. Lewym skrzydłem wojsk królewskich dowodził szwagier Hunyadiego, Michał Szilagy. Drugi korpus, ustawiony w centrum, dowodzony przez samego króla Władysława, składał się z dwóch chorągwi rycerzy polskich i węgierskich. Według Beheima każda z tych chorągwi miała po 2000 jeźdźców, a więc były one bardzo liczne. Nad tym korpusem powiewała chorągiew królewska i chorągiew św. Jerzego. Oddziałem węgierskim dowodził tu Stefan Bathory. Naprzeciw centrum armii królewskiej znajdowało się lewe skrzydło wojsk tureckich. Trzeci korpus, tworzący prawe skrzydło armii królewskiej, składał się z lekkiej jazdy wołoskiej 7 3 i pięciu chorągwi ciężkozbrojnego rycerstwa. Były to chorągwie biskupa Bośni Rafała Herczega, biskupa Szymona Rozgonyiego, bana Kroacji F r a n k a Thallocziego, krzyżowców kardynała 73 Jan Dąbrowski słusznie poprawia błąd G. Kohlera, popełniony również przez innych historyków, który twierdził, że Wołosi stali w rezerwie za linią frontu.

Cesariniego i biskupa waradyńskiego Jana Dominisa, który dowodził również całym tym korpusem. Pozycja wojsk znajdujących się na prawym skrzydle była trudna. Stanęły one w dolinie przed stokami wzgórz i w razie ataku musiałyby posuwać się pod górę. Dlatego zapewne w planie taktycznym bitwy trzeci korpus przeznaczony był do działań obronnych. Miał on ochraniać resztę armii królewskiej przed oskrzydleniem. Wojska królewskie były armią wielonarodowościową i wielojęzyczną. W ich skład wchodzili: Węgrzy, Wołosi, Polacy, Sasi i Rumuni z Siedmiogrodu, zaciężni Czesi, wreszcie rycerze z krajów Europy Zachodniej, którzy wzięli udział w wyprawie j a k o krzyżowcy lub żołnierze najemni. Ponadto — jak podkreślają badacze bułgarscy — w armii króla Władysława walczyli też Bułgarzy, którzy dołączyli do przeciągających przez ich kraj wojsk chrześcijańskich. Za frontem wojsk królewskich były ustawione wozy bojowe. Palatio pisze, że nie utworzono z nich taboru. Widocznie wozy te miały osłaniać tyły poszczególnych chorągwi. Za frontem też znajdowały się tabory armii królewskiej. Wozy bojowe uzbrojone były w lekkie armaty. Żadna jednak z relacji nie wspomina nic o użyciu artylerii w bitwie warneńskiej ani po stronie wojsk chrześcijańskich, ani tureckich. Armia królewska składała się przede wszystkim z ciężkozbrojnej jazdy rycerskiej, lekkiej jazdy wołoskiej i pewnej liczby piechoty obsługującej wozy bojowe. Andrzej de Palatio podaje, że w armii tej było około 16 000 konnych, nie licząc 4000 jazdy wołoskiej. Większość historyków opierając się na tych danych uważa, że król i Hunyadi do bitwy pod Warną prowadzili około 20000 ludzi. Tylko F. Lot zakwestionował podaną przez Palatia liczbę 16000 jeźdźców. Takiej, liczby koni — twierdził ten historyk francuski — nie potrafił w następnym stuleciu zgromadzić

nawet król Francji ani cesarz 7 4 . Jednakże Lot zapomniał, iż nie mieli oni ani takich stadnin, ani takich terenów do hodowli koni, jakie były w środkowej i wschodniej Europie. Armia turecka składała się z kilku rodzajów wojsk: jazdy lennej (sipahiów) z Rumelii i Anatolii, dowodzonej przez dwóch bejlerbejów, janczarów i konnej gwardii sułtana. Ponadto tworzyłyją oddziały wojsk nieregularnych, nie wynagradzanych żołdem lub lennami, lecz walczących dla rabunku i utrzymujących się ze zdobytych łupów. W skład tych wojsk wchodziła konnica (akyndży) i piechota (azabowie). Uzupełnieniem armii sułtana były oddziały pomocnicze, używane do różnych prac w czasie pochodu wojska, przygotowywania obozu i pola bitwy, oblegania miast i twierdz. Oddziały te składały się najczęściej z chrześcijan bałkańskich 7 5 . Wojska tureckie rozmieszczone były inaczej niż armia króla Władysława. Zgodnie ze zwyczajem sułtan ustawił w pierwszej linii lekką jazdę lenną (sipahiów), która stanowiła główną siłę regularnej armii tureckiej. Na prawym skrzydle, w dolinie, stanęła j a z d a z Rumelii, dowodzona przez Dawuda paszę. Na lewym skrzydle zaś, na stokach wyżyny, ustawiono jazdę z Anatolii pod dowództwem Karadża bega. Dla łatwiejszych manewrów w czasie bitwy jazda była podzielona na mniejsze kolumny, które walczyły w pewnej odległości od siebie. Za jazdą, w drugiej linii, w centrum frontu tureckiego, stanęli janczarzy — piechota zbrojna w łuki i szable. Janczarzy sformowali się w czworobok, wzmocniony palisadą, może także wykopanym rowem. Przed nimi ustawiono jeszcze wielbłądy, których bały się konie. Wszystkie te przeszkody miały zatrzymać impet natarcia jazdy i umożliwić janczarom użycie łuków. Wśród janczarów, w otoczeniu nadwornej konnicy i swej 74 75

L o t , op. cit., s. 229—230. C w e t k o w a, op. cit., s. 335.

gwardii osobistej stał sułtan Murad II. Za janczarami i osobistym wojskiem sułtana znajdował się w pewnej odległości obóz turecki, ze służącymi do transportu wielbłądami, obładowanymi — j a k pisze Długosz — Jedwabiami, zasobem strzał i innych rzeczy do życia i wyprawy wojennej potrzebnych; widziano niektóre (wielbłądy) obładowane pieniędzmi złotymi i srebrnymi, które Turcy — zwyczajem z dawna u Tatarów używanym — widząc się w niebezpieczeństwie, a zwłaszcza uciekając przed nieprzyjacielem, naumyślnie z worów rozsypywali po ziemi, aby żołnierzy zatrudnić i opóźnić w p o g o n i " 7 6 . Front wojsk tureckich został rozmieszczony naprzeciw centrum i lewego skrzydła armii królewskiej, w odległości około 1,5 km. Zupełnie z boku, oddalone od lewego skrzydła tureckiego, na wzgórzach wznoszących się na północ od Warny, stanęły nieregularne oddziały wojsk tureckich — akyndży i azabowie, w liczbie kilkunastu tysięcy. Ukryci za zalesionymi pagórkami, mieli niespodziewanie uderzyć z góry na wojska królewskie. Przyjmuje się, że wojska sułtana przewyższały trzykrotnie armię króla Władysława, a więc liczyły około 60000 ludzi. Według współczesnych relacji siły osmańskie składały się ze 100000 — 200000 żołnierzy. Hunyadi w liście do Michała Orszaga wspomina o 105-tysięcznej armii tureckiej. Zdaniem Palatia natomiast sułtan miał do swej dyspozycji 120000 żołnierzy. Jeszcze większe trudności sprawia ocenienie liczebności poszczególnych formacji wojsk tureckich. Np. Beheim podaje, że janczarów było 12000, natomiast Palatio wymienia liczbę bardziej prawdopodobną — 5000 ludzi. Jak to zwykle w ówczesnych relacjach bywało, liczbę nieprzyjaciół podawało się bardzo wygórowaną, by usprawiedliwić tym własną klęskę lub podkreślić świetność odniesionego zwycięstwa. Może więc liczba 50000 — 60000 18

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 638-639.

żołnierzy tureckich w bitwie pod Warną zbliżona jest do rzeczywistości. Wstał ranek 10 listopada 1444 r., w kalendarzu chrześcijańskim dzień św. Marcina, papieża i męczennika. Przed starą twierdzą warneńską przygotowywano się do bitwy. W szeregach tureckich słychać było dudnienie kotłów i ostre dźwięki piszczałek, zmieszane z chrzęstem broni i poranną modlitwą muzułmanów: „la ilaha illa llahu M u h a m m a d u n rasulifllah" („nie ma Boga prócz Allacha, a M a h o m e t jest jego prorokiem"). Jesienny świt odsłaniał także stopniowo szeregi wojsk chrześcijańskich, ustawione przez wodza naczelnego, Jana Hunyadiego. Król objeżdżał chorągwie z kardynałem Cesarinim, który — j a k pisze Beheim — udzielał odpustów przed bitwą, przysługujących krzyżowcom. Trzy godziny stały wojska w szyku bitewnym naprzeciw siebie. Armia królewska nie rozpoczynała bitwy, by zmusić Turków do zejścia ze zboczy w dolinę. Turcy zaś czekali, by przeciwnik rozpoczął atak na ich pozycje. W tym czasie zerwała się nagle gwałtowna wichura i ulewa, która spadła na szeregi armii chrześcijańskiej. Szybko zresztą minęła, ale pozostawiła niepokój w sercach rycerzy królewskich „A tak nie tylko rzekłbyś niebo — pisze Długosz — ale same nawet żywioły barbarzyńcom pomagały do zwycięstwa". Wreszcie do ataku ruszyły nieregularne oddziały tureckie, które ukrywały się za zalesionymi pagórkami, oddalone nieco od lewego skrzydła wojsk osmańskich. Oddziały te zaatakowały chorągwie prawego skrzydła. Jazda węgierska odrzucała dwa razy wojska tureckie. Jednakże odpierając ataki nieprzyjaciela chorągwie chrześcijańskie wysunęły się poza linię frontu i rozluźniły swoje szyki. Wtedy zostały niespodziewanie zaatakowane przez oddziały sipahiów anatolijskich, które podczas uderzenia wojsk nieregularnych zbliżyły się do prawego skrzydła armii królewskiej. Chorągwie chrześcijańskie nie wytrzymały tego gwał-

townego uderzenia jazdy tureckiej. Rozpoczęła się bezładna ucieczka oddziałów biskupa waradyńskiego i egerskiego, bana Thallocziego i krzyżowców kardynała Cesariniego, wreszcie Wołochów. Część żołnierzy uciekała wzdłuż morza na południe, w kierunku Galaty. Wielu potonęło w bagnach nad jeziorem; wśród nich był również biskup waradyński Jan Dominis, dowódca prawego skrzydła armii. Inni —jak biskup Szymon Rozgonyi — próbowali schronić się w Warnie, pozostawionej bez załogi chrześcijańskiej. Nie wpuszczono ich jednak do miasta, obawiano się bowiem zwycięskich Turków. Biskup Rozgonyi, kanclerz królestwa, wrócił wówczas na pole bitwy i tam poległ. Sipahiowie Anatolii ścigali uciekających, zabijając wielu żołnierzy chrześcijańskich. Inni Turcy, którzy przedostali się na tyły wojsk królewskich, zaatakowali wozy bojowe, jeszcze inni rabowali tabory. Jedynie garstka rycerzy, licząca około 200 ludzi, zebrana przez bana Thallocziego i kardynała Cesariniego wokół chorągwi Sw. Władysława, państwowego sztandaru węgierskiego, broniła się jeszcze pod osłoną wozów bojowych. Był to jeden z krytycznych momentów bitwy. Uderzenie tureckie na prawe skrzydło armii królewskiej rozbiło je i zniszczyło prawie całkowicie. I w tym właśnie momencie na zwycięskich sipahiów Anatolii, zajętych pościgiem i rabunkiem, uderzyły dwie silne chorągwie królewskie stojące w centrum. Relacje z bitwy nie przekazały żadnych szczegółów tego potężnego starcia dwóch olbrzymich mas konnicy. Wiadomo tylko, że uderzenie to zmieniło obraz bitwy. Pod naporem ciężkozbrojnej jazdy rycerskiej, prowadzonej przez króla Władysława i Hunyadiego, oddziały konnicy anatolijskiej zostały zupełnie rozbite i zmuszone do ucieczki. Poległ dowódca sipahiów Anatolii, Karadża beg. W pościg za uciekającymi Turkami ruszyli teraz Wołosi, którzy powrócili na pole bitwy. Jazda wołoska przerwała szeregi osmańskie, przeszła obok czworoboku

janczarów, wdarła się do obozu tureckiego i rozpoczęła jego rabunek. „Wołosi okazali się żołnierzami silnymi i odważnymi" — pisał Palatio. Mimo tego sukcesu armia królewska nie złamała oporu Turków, którzy przewyższali ją swą liczebnością. „Nacierały na nas ciągle nowe i świeże wojska — pisał Palatio — a ruchów ich nie mogę dokładnie opowiedzieć; powiem tylko, że od początku bitwy aż do nocy nie mogliśmy ani chwili spocząć" v . Zaledwie chorągwie królewskie wróciły na dawne miejsce w linii frontu wojsk chrześcijańskich, gdy nowe niebezpieczeństwo zagroziło armii Władysława. Tym razem na lewym skrzydle, gdzie na chorągwie węgiersko-siedmiogrodzkie uderzyła konnica turecka z Rumelii. Pierwszy atak sipahiów Rumelii odparł Michał Szilagy, dowodzący lewym skrzydłem wojsk królewskich. Jednakże Turcy ponawiali ataki, uporczywie dążąc do rozbicia wojsk chrześcijańskich. W czasie jednego z ataków sipahiów na pomoc chorągwiom lewego skrzydła ruszył z posiłkami Hunyadi. Natarcie tureckie odparto, a konnica Rumelii została częściowo rozbita i rozproszona. W armii nieprzyjacielskiej, mimo że w odwodzie byli jeszcze janczarzy i gwardia sułtana, nastąpiło wyraźne załamanie. Stare kroniki tureckie utrzymują, że w tym krytycznym dla wojsk osmańskich momencie pomogła im interwencja Allacha. Kronika Anonima tureckiego z XV w. wspomina, iż sułtan Murad widząc ucieczkę sipahiów Anatolii i Rumelii począł modlić się do Boga o pomoc. „Modlitwa jego — dodaje kronikarz — zaraz została wysłuchana i wielki Bóg dał zwycięstwo wojskom Islamu". Rozbicie obu skrzydeł armii osmańskiej stawiało rzeczywiście Turków w trudnej sytuacji, a wojskom króla Władysława dawało szansę pomyślnego rozstrzygnięcia bitwy. Jednak13

Codexepistolaris..., t. II, nr 308, s. 438.

że by odnieść ostateczne zwycięstwo, a przynajmniej wywalczyć sobie drogę odwrotu, trzeba było jeszcze pokonać centrum armii sułtańskiej — głównie janczarów. Rozbicie janczarów nie było sprawą prostą nawet dla ciężkozbrojnej jazdy rycerskiej. Było to wojsko zawodowe, ćwiczone do stawiania czoła konnicy. Janczarzy zajmowali dogodne stanowisko na wzgórzach, a pozycję tę umocnili jeszcze palisadą, małym wałem i prawdopodobnie rowem. Atak na nich wymagał więc odpowiedniego przygotowania i taktyki. Hunyadi zapewne miał zamiar uderzyć na janczarów z lewego skrzydła chorągwiami siedmiogrodzko-węgierskimi, najliczniejszymi w całym wojsku królewskim i złożonymi z najlepszych żołnierzy, doświadczonych i zdyscyplinowanych. Wojska stojące w centrum, przy których znajdował się król Władysław, Hunyadi pozostawił j a k o rezerwę. Władysław miał ruszyć na skupione przy sułtanie oddziały dopiero wówczas, gdyby udało się złamać opór janczarów i rozproszyć ich. Tymczasem stało się inaczej. Król Władysław, nie czekają: na uderzenie chorągwi siedmiogrodzko-węgierskich, nie koordynując swych działań z walczącym na lewym skrzydle Hunyadim, ruszył do natarcia. Zaatakował janczarów na czele tylko 500 rycerzy, j a k podaje Beheim i bizantyjski kronikarz Dukas, czy może raczej ze swymi dwoma chorągwiami, j a k zdaje się wskazywać relacja Andrzeja de Palatio i Kallimacha. Możliwe, że młody król był j u ż zniecierpliwiony oczekiwaniem na atak. Może uważał, że dzięki rozproszeniu sipahiów rumelijskich bitwa zbliża się do końca, a zwycięstwo jest już pewne. Może też dygnitarze z otoczenia królewskiego, zazdrośni o zwycięstwa Hunyadiego, chcieli sami wykazać się odwagą i sukcesem w postaci rozbicia wojsk otaczających sułtana i namówili króla do natarcia. Wszystkie te powody ataku króla Władysława na janczarów są prawdopodobne. Był to j e d n a k poważny błąd

taktyczny. Pomijając brak odpowiedniego przygotowania tego ataku, wojska chrześcijańskie zużywały w ten sposób rezerwy w momencie, kiedy losy bitwy nie były jeszcze rozstrzygnięte. Siła poprowadzonego przez króla natarcia rycerstwa węgierskiego i polskiego była znaczna. Władysławowi i pewnej liczbie jego rycerzy udało się rozerwać szyki janczarów i wbić w ich czworobok. Walka musiała być krwawa i nie przesadza Długosz, gdy pisze, że janczarzy „straszliwą na wojsko królewskie wypuścili strzał chmurę, że się niebo od nich zaćmiło. A gdy gęste j a k grad spadły na ziemię pociski, wiele od nich zginęło ludzi, konie pokaleczone wydawały jęk okropny". I dodaje nasz historyk, że w tym starciu „dużo ucierpiało

wojsko królewskie, a król stracił wielu znakomitych rycerzy Janczarzy zdołali powstrzymać dowodzony przez króla oddział rycerstwa, otoczyć go i wybić co do jednego. Zginął także król. Zraniony pod Władysławem koń upadając przygniótł króla. Wówczas jeden z janczarów, Kodża Hidir (kroniki tureckie przekazały jego imię), odciął królowi głowę i zatkniętą na włóczni zaniósł sułtanowi. Murad podobno — według relacji jednej z kronik tureckich — by się upewnić, że jest to rzeczywiście głowa króla Władysława, polecił pokazać ją jeńcom wziętym w bitwie. Rozpoznali oni króla. Wbitą na pikę królewską głowę podniesiono więc nad szeregami wojsk sułtana. Wydarzenia te, jak wynika z kronik tureckich, potwierdzonych przez relacje greckie, rozegrały się szybko. Atak chorągwi królewskich na janczarów, walka i śmierć króla otoczonego przez piechotę turecką — wszystko to nie trwało długo. Myli się zatem Andrzej de Palatio (a za nim Długosz) informując, iż król walczył aż do nocy i zachęcał uciekających Węgrów do wytrwania. Nie było też czasu na to, by Hunyadi — j a k piszą Długosz i Kallimach — namawiał władcę do ucieczki. Klęska chorągwi królewskich i śmierć samego Władysława nastąpiły w tak krótkim czasie, że Hunyadi nie zdążył nawet wrócić z lewego skrzydła i zorganizować pomocy. Wiadomość o śmierci króla Władysława nie dotarła do wielu oddziałów armii chrześcijańskiej. Uczestnicy bitwy warneńskiej — w tym sam Andrzej de Palatio — długo jeszcze byli przekonani, że król żyje, znajduje się w niewoli tureckiej lub uratował się ucieczką. Natomiast wśród Turków wieść o śmierci króla rozeszła się szybko i była z pewnością ważnym czynnikiem psychologicznym, mobilizującym ich do dalszej walki. Zawróciły wówczas ucieka18

D ł u g o s z , Dzieje..., t. IV, s. 638-639.

jące oddziały sipahiów i akyndżych i włączyły się ponownie do walki. Jak więc widzimy, niefortunny atak chorągwi węgierskopolskich, dowodzonych osobiście przez króla Władysława, przeprowadzony w momencie, kiedy Hunyadi przechodził do ofensywy, zmienił raz jeszcze sytuację na polu walki. Po wyłączeniu z boju na początku bitwy prawego skrzydła wojsk królewskich, teraz zostało rozbite centrum, które stanowiło jedyną rezerwę, a ponadto poległ sam król. Hunyadi podjął jeszcze próbę uratowania armii królewskiej i przedarcia się przez szeregi wojsk osmańskich. Skupił i uporządkował pozostałe jeszcze na polu bitwy oddziały i skierował je na Turków. Relacje Beheima, Wavrina i kronik tureckich mówią wyraźnie o tym, że walczono jeszcze po śmierci króla Władysława. Kiedy jednak wojska tureckie, wzmocnione oddziałami sipahiów i akyndżych, które powróciły na pole bitwy, nasiliły ataki, opór armii chrześcijańskiej został złamany. Hunyadi z kilkoma tysiącami rycerzy wycofywał się w szyku na północ, w stronę Dunaju, przez wzgórza i pustkowia Dobrudży. Wielu jednak żołnierzy uciekało w popłochu i zginęło z głodu i wycieńczenia lub zostało zabitych przez ścigających resztki armii królewskiej sipahiów Rumelii, dowodzonych przez Dawuda paszę. „Z wyjątkiem Wołochów nikt z nas nie wiedział, gdzie idzie — pisał Palatio — każdy szedł w kierunku, gdzie gnał go strach lub raczej prowadziło przeznaczenie... I tak długotrwałe głodowanie, częste zimno i błądzenie było przyczyną śmierci więcej naszych ludzi aniżeli miecz T u r k ó w " 7 9 . Wozy bojowe i tabory zostały zdobyte przez azabów i janczarów następnego dnia. Resztki wojsk królewskich, które się tutaj schroniły, wycięto w pień. Różne zapasy, broń, kosztowności, dokumenty, a nawet królewską pieczęć 13

Codexepistolaris..., t. II, nr 308, s. 438.

węgierską Turcy zabrali lub zniszczyli. Sułtan Murad II, na znak swego triumfu nad chrześcijanami, posłał zakonserwowaną w miodzie głowę króla Władysława do Anatolii. W Brusie, starej stolicy Osmanów, obnoszono ją po mieście święcąc zwycięstwo sułtana. Nie wiadomo dokładnie, co stało się ze zwłokami poległego króla. Beheim pisze, że pochowano Władysława na miejscu, w greckiej kaplicy. Kallimach zaś około 1478 r. zanotował: „Turcy znalazłszy ciało króla postawili w tym miejscu na niewielkim wzniesieniu pomnik z opisem bitwy, który i dziś można oglądać" 8 0 . Współczesne poszukiwania nie doprowadziły do odnalezienia grobu króla Władysława pod Warną. Zginął także legat papieski, kardynał Julian Cesarini. Ranny w bitwie wycofywał się razem z Hunyadim — jak pisze Palatio — a potem prawdopodobnie zagubił się. Został zabity — według Długosza — podczas przeprawy przez Dunaj przez przewoźnika, skuszonego złotem, „które, jak mówią, kardynał Julian zawsze woził przy sobie". Kallimach przekazał nieco inną wersję śmierci legata papieskiego: „Juliana zabito w czasie ucieczki, zapewne z chciwości lub dla łupu, a może dlatego, że był powszechnie znienawidzony jako ten, który doprowadził do złamania przymierza. Wiemy o tym od Grzegorza z Sanoka, który przejeżdżając konno ujrzał go w chwili, gdy ranny i obdarty 81 konał na rozstajach" . Nieprawdziwy jest natomiast przekaz Beheima, według którego kardynała Cesariniego Turcy mieli wziąć do niewoli i obedrzeć ze skóry w Adrianopolu. Razem z królem Władysławem w bitwie pod Warną zginęło wielu Polaków. Nazwiska znaczniejszych z nich podaje Długosz w swoich Rocznikach i Kalendarz katedry krakowskiej pod datą 10 listopada w notatce zapisanej 80

81

PhilippiCallimachiHistoria..., 71 lamze.

s.

209.

zresztą również ręką Długosza. Wśród poległych byli m.in. dwaj bracia Janowie Tarnowscy, Stanisław syn Zawiszy z Garbowa (drugi jego syn, Marcin, również uczestnik bitwy warneńskiej, powrócił do kraju w połowie 1446 r.), Marcin i Stanisław Rożnowscy, starosta lwowski Spytek Jarosławski, sekretarz i dworzanin królewski Paweł Wojnicki z Sienna, starosta kamieniecki Dziersław Włostowski. Na polu bitwy pod Warną znalazło śmierć również wielu rycerzy węgierskich. Ze znaczniejszych panów polegli: biskup egerski i kanclerz królestwa Szymon Rozgonyi, który był bliskim współpracownikiem Władysława, biskup waradyński Jan Dominis i Stefan Bathory, dowódca walczącej pod bezpośrednimi rozkazami króla węgierskiej chorągwi św. Jerzego, zabity zapewne u boku monarchy. Wielu Węgrów i Polaków dostało się również do niewoli tureckiej. Jan de Wavrin pisze, że pewną liczbę tychjeńców kupili w Adrianopolu Genueńczycy. Od nich flota chrześcijańska stojąca w pobliżu cieśnin dowiedziała się szczegółów o wyprawie armii królewskiej i bitwie pod Warną. Tylko niewielu spośród tych, którzy dostali się do niewoli tureckiej, powróciło do kraju. Długosz podaje nazwiska czterech rycerzy polskich uczestniczących w bitwie, którzy „w przedziwny sposób umknęli z tureckiej niewoli". Byli to Andrzej z Sienna herbu Dębno, krewniak biskupa Oleśnickiego, Jan z Borowna herbu Szreniawa, Marcin Chorążyc herbu Półkozy i Piotr z Latoszyna herbu Gryf. Wiadomo także o tym, że król Kazimierz Jagiellończyk podejmował za pośrednictwem Hunyadiego starania o wykup jeńców 82 polskich z tureckiej niewoli . Jeszcze kilkadziesiąt lat później papież Paweł II pisał do pewnego biskupa, by uwolnił od klątwy Mikołaja z Lipnicy, subdiakona krakow82

Codexepistolaris..., t. 1/2, nr 11.

skiego. Duchowny ten zasłużył na wyklęcie, wzięty bowiem do niewoli w bitwie warneńskiej, przeszedł na islam. Bitwa warneńska przyniosła duże straty wojskom obu walczących stron, chociaż z pewnością nie były one aż tak ogromne, jak powtarzano to sobie w ówczesnej Europie i zanotowali kronikarze. Palatio — a za nim Długosz — pisze, że z armii króla Władysława „czwarta część zginęła albo dostała się w niewolę". Jeśli przyjmiemy, że armia ta liczyła około 20000 ludzi, to straty jej wynosiłyby według Andrzeja de Palatio około 5000 ludzi. Podobnie ocenia straty wojsk chrześcijańskich Beheim, który szacuje liczbę jeńców i zabitych na 6000 ludzi. Wspomniany kilkakrotnie Eneasz Sylwiusz Piccolomini, śledzący pilnie wydarzenia w Europie Środkowej i na Bałkanach, powtarzajuż bardziej fantastyczne wieści, krążące wówczas po Europie, i podaje nieprawdopodobną liczbę zabitych w bitwie warneńskiej: 80 000 ludzi łącznie z armii sułtana i armii króla. Te wieści dotarły również do Długosza, który w innym miejscu swego dzieła wspomina o 40 000 zabitych. Beheim zaś pisze 0 70000 zabitych po stronie tureckiej, a Bonfini zmniejsza tę liczbę do 30000. Historycy współcześni — j a k Franz Babinger i Bistra Cwetkowa — przyjmują tę fantastyczną, wyolbrzymioną liczbę zabitych i piszą o 30000 poległych pod Warną żołnierzy osmańskich. Bliższy prawdy jest Jan Dąbrowski, który twierdzi, iż straty tureckie w bitwie warneńskiej były zapewne dwukrotnie większe niż armii królewskiej. Kto winien był klęski warneńskiej — zadaje pytanie w swej książce o Władysławie Warneńczyku Jan Dąbrowski, znakomity znawca dziejów średniowiecznej Polski i Węgier. 1 odpowiada ten historyk: wszyscy. I król Władysław przez swój nierozważny atak na janczarów, i Hunyadi, bo zgodził się kierować działaniami wojsk chrześcijańskich i nie zarządził w porę odwrotu, i kardynał Cesarini, nakłaniając króla i Węgrów do wyprawy przerastającej ich siły, i wresz-

cie Polacy — współpracownicy i doradcy króla na Węgrzech, którzy namawiali władcę do tej ryzykownej wyprawy 83 . Istotnie, wiele przyczyn złożyło się na klęskę armii chrześcijańskiej pod Warną i niepowodzenie drugiej wyprawy króla Władysława przeciw Turkom. Brak współdziałania państw europejskich (nawet tych, które deklarowały udzielenie pomocy organizatorom wyprawy) nie pozwolił na zebranie licznej armii i spowodował opóźnienie jej wymarszu na Bałkany. Wyprawa rozpoczęła się jesienią, w porze roku nie nadającej się do prowadzenia działań militarnych. Brak współdziałania i pomocy państw europejskich, przede wszystkim krajów śródziemnomorskich, był też powodem zebrania zbyt szczupłej floty, która nie wykonała swego zadania i dopuściła do przeprawy wojsk sułtana. Sam plan działania armii królewskiej zawierał elementy niedokładnie przemyślane. Wyznaczono tej armii długą drogę, usianą gęsto zamkami i twierdzami oraz garnizonami tureckimi. Błędem też było pozostawianie nie zdobytych twierdz na tyłach wojska. W armii królewskiej brak było jedności, szwankowały współdziałanie i dyscyplina. Niemały wpływ na to miał fakt, że armia ta stanowiła istną mozaikę ludów. Wyprawie potrzebny był energiczny i doświadczony wódz. Nie spełniał tych warunków młody król Władysław. Natomiast wiedza i doświadczenie militarne oraz talent strategiczny Hunyadiego nie zdołały zapanować nad aspiracjami i ambicjami magnatów węgierskich, Cesariniego, Polaków z otoczenia króla, wreszcie samego Władysława. Brak współdziałania poszczególnych dowódców był przyczyną najpoważniejszych błędów taktycznych popełnionych w czasie bitwy warneńskiej: nierozważnego ataku i wysunięcia się poza linię frontu chorągwi prawego skrzydła 83

D ą b r o w s k i , Władysław 1 Jagiellończyk..., s. 197.

armii królewskiej, co w rezultacie doprowadziło do rozbicia i wyłączenia z walki tej części wojsk chrześcijańskich, natarcia stojących w centrum chorągwi króla Władysława, które nie zostało skoordynowane z działaniami Hunyadiego. Nie bez winy są także Wołosi, którzy, choć odważni i szybcy, na skutek rabunku obozu tureckiego wyłączyli się z walki, co także miało ujemny wpływ na przebieg bitwy. Zastanawia tu opinia kronikarzy osmańskich XV w., którzy twierdzili, że zwycięstwo sułtan osiągnął dzięki pomocy Allacha, ale również na skutek błędów popełnionych przez dowódców armii chrześcijańskiej 8 4 . Inaczej było w armii osmańskiej. Jej podstawową siłę stanowiły wojska regularne, składające się nie tylko z konnicy (sipahiów), ale także z piechoty (janczarów), która w czasie bitwy powstrzymała natarcie ciężkozbrojnej jazdy rycerskiej. Sprawne dowodzenie tymi wojskami sprawiło, że w momencie krytycznym, kiedy armii osmańskiej groziła klęska, sułtan Murad II zdołał skupić rozproszone siły i pokierować nimi tak, że ostatecznie odniósł zwycięstwo. Czynnikiem sprzyjającym Osmanom była z pewnością również dogodniejsza pozycja, jaką wojska tureckie zajęły przed bitwą. Działania armii nieprzyjaciela ułatwiało także to, że walczyła ona w kraju przez siebie opanowanym, gdzie mogła liczyć na wsparcie oddziałów pomocniczych i uzupełnienie zaopatrzenia. Wojska królewskie natomiast stanęły do decydującej bitwy z dala od granic swych krajów. O losach kampanii zadecydował jednak przede wszystkim fakt, że Murad zdołał przerzucić swe wojska z Agi Mniejszej do Europy. W tej sytuacji nawet zwycięstwo w bitwie pod Warną nie umożliwiłoby armii królewskiej osiągnięcia podstawowego celu wyprawy, jakim było dojście do Konstantynopola i wyparcie Osmanów z Europy. 84

C w e t k o w a, op. cit., s. 349.

PO KLĘSCE

Na temat przebiegu kampanii 1444 r. i bitwy pod Warną krążyły w Europie różne sprzeczne wieści. Ani kancelaria królewska, ani Cesarini, ani też inni uczestnicy kampanii nie rozsyłali, jak to było w roku ubiegłym, listów-biuletynów wojennych zawierających opis przebiegu wyprawy, jej sukcesów i osiągnięć. Długo więc Europa chrześcijańska nie mogła uwierzyć w klęskę armii królewskiej i śmierć króla Władysława. Zbiegowie z pola bitwy warneńskiej przynosili różne wieści. Mówili, że król nie poległ pod Warną, ale ukrywa się lub został wzięty do niewoli. Pewien Wenecjanin informował w końcu lutego 1445 r., iż kardynał Condulmer i Loredano — dwaj dowódcy floty papiesko-weneckiej, która miała wspierać działania armii królewskiej, są w Konstantynopolu i tu dotarły do nich wiadomości od króla Władysława i legata Cesariniego, którzy przebywali gdzieś na Wołoszczyźnie'. Węgrzy, którzy po bitwie dotarli do Konstantynopola, przynieśli także wieści o ocaleniu króla i skłonili Waleranda de Wavrin do podjęcia poszukiwań. 1

I o r g a , op. cii., t. III, s. 192, 198.

W tym celu w górę Dunaju ruszyła wyprawa floty burgundzkiej, dowodzonej przez Waleranda de Wavrin. Nie odnalazła ona króla Władysława (bo nie mogła), ale wypytywani Wołosi twierdzili, iż król jest już na Węgrzech 2 . Jeszcze pod koniec maja 1445 r. signioria Florencji wysłała do króla Władysława list z gratulacjami z powodu jego ocalenia 3 . Pojawiły się też różne listy i pisma, które zapewniały o ocaleniu króla Władysława. Długosz tak o nich pisał: „wielu poważnych ludzi upewniało w listach, że (Władysław) udał się do Konstantynopola, to do Wenecji, do Włoch, Siedmiogrodu, na koniec do Albanii i Raszki, a im pożądańsze były te wieści, tym łatwiej zyskiwały wiarę" 4 . Zachował się jeden z takich apokryficznych listów krążących po Polsce i innych krajach. Jego autorem miał być niejaki brat Ambroży z Moraw, który pisał go w Perugii. List ten — z wieloma akcentami antypapieskimi i wyraźnymi śladami husyckimi — zawiera opis wydarzeń przedstawionych w formie zbliżonej do powieści historycznej. Jeden z badaczy polskich (R. Ganszyniec) uznał, że tekst ten zapoczątkował rozwój twórczości epickiej poświęconej bitwie warneńskiej. Król Władysław — czytamy w liście — opuszczony przez wszystkich, walczący jedynie z garścią wiernych mu 30 rycerzy, został w cudowny sposób uratowany. Władcę ocalił Jakub „dostojny hrabia, baron Anatolii, przepasany szarfą jerozolimską", który przybył zza morza z tysiącem zbrojnych i uwiózł na swym okręcie Władysława w bezpieczne miejsce. Król jednak wróci do swoich poddanych, w dniu nikomu nieznanym, a wówczas „żyjący w dostatku będą w strachu, cisi i strapieni zostaną 2

Jean de W a v r i n, La campagne des croises sur le Danube (1445), wyd. N. I o r g a , Paris 1927. 3 I o r g a , op. cit., t. II, s. 408 — 410. 4 D ł u g o s z , Dzieje..., t. V, s. 1—2.

pocieszeni, grubi (bogaci) stracą swe siły, a cierpiący będą się weselić" 5 . Na Węgrzech po powrocie Hunyadiego wiedziano już z całą pewnością o klęsce i śmierci króla Władysława. Trzymano to jednak długo w tajemnicy, by nie dopuścić Habsburgów do tronu węgierskiego. Dozwalano na szerzenie się wieści przynoszonych przez ocalałych z pogromu warnenskiego Węgrów, iż król nie zginął. I oczekiwano jego powrotu. Na dworze wiedeńskim Fryderyka III Habsburga podejrzewano, że węgierscy dostojnicy państwowi ze stronnictwa antyhabsburskiego produkują nawet listy, które świadczyć miały o tym, że król Władysław żyje w Turcji lub Polsce. Znany nam j u ż Eneasz Sylwiusz Piccolomini oskarżał o fabrykowanie takich listów palatyna węgierskiego Wawrzyńca Hedervaryego. Dopiero na mocy uchwały sejmu węgierskiego z maja 1455 r. powołano na tron Władysława Pogrobowca, syna Albrechta Habsburga i Elżbiety. Tym samym uznano oficjalnie na Węgrzech śmierć króla Władysława Jagiellończyka. „Po kilkuletnich zapasach i rozdarciu kraju między dwa obozy i dwu panujących — pisał Jan Dąbrowski — po całkowitym wyniszczeniu i wyczerpaniu sił państwa, wkroczyć miał triumfalnie w bramy budzińskiego zamku syn Albrechta i Elżbiety" 6 . Powołanie na tron Władysława Pogrobowca nie oznaczało zakończenia konfliktu między stronnictwem narodowym a prohabsburskim. Na Węgrzech w dalszym ciągu trwały walki wewnętrzne, choć toczyły się one już bez udziału Jagiellonów. Zarządcą królestwa w imieniu małoletniego króla został Jan Hunyadi. A kiedy w 1457 r. zmarł 5 Tekst ten wydali: Antoni Prochaska (Uwagi krytyczne o klęsce warneńskiej, Kraków 1900, s. 54—60) i R. Ganszyniec (Fr. Ambrosius O. S. Aug. Epistula de clade Yarnensi, „Kwartalnik Historyczny" 39(1925), s. 517—521). Por. też: G r a b s k i , op. cit., s. 4 3 0 - 4 3 1 . ' D ą b r o w s k i , Władysław IJagiellończyk..., s. 195.

przedwcześnie Władysław Pogrobowiec, tron węgierski objął Maciej Korwin (1458—1490), syn" Jana Hunyadiego. Jego panowanie było okresem wspaniałego rozkwitu politycznego i kulturalnego Królestwa Węgierskiego, po którym jednak nastąpił upadek tej potężnej monarchii. W Polsce długo oczekiwano powrotu króla Władysława. Przyjmowano i rozważano wszystkie informacje, mówiące o ocaleniu władcy. Biskup Oleśnicki pisał jeszcze w sierpniu 1445 r. do biskupa wileńskiego, że nadchodzą wieści o tym, iż król Władysław jest w Konstantynopolu lub w jednym z zamków w dalekim kraju. Być może ta ostatnia wiadomość jest śladem lektury wspomnianego wyżej listu apokryficznego brata Ambrożego z Moraw. Sam Oleśnicki nie bardzo już wierzył wiadomościom o ocaleniu króla. Te powtarzane z ust do ust wieści docierały do Polski i później. W 1448 r. Oleśnicki pisał do Mikołaja Lasockiego, że pojawił się jakiś Litwin, który twierdzi, iż król Władysław żyje u pewnego księcia greckiego 7 . Dopiero 25 czerwca 1447 r. został koronowany na króla Polski następca Władysława i jego młodszy brat — Kazimierz Jagiellończyk. Oczekiwanie na powrót króla Władysława — silne zwłaszcza w niższych warstwach społeczeństwa polskiego, które wiązały z nim jakieś nadzieje na poprawę swego losu — było powodem pojawienia się w Polsce samozwańców, podających się za zaginionego w bitwie warneńskiej i wracającego z tułaczki monarchę. W 1451 r. przybył na Śląsk z Nadrenii, a potem udał się do Wielkopolski oszust, podający się za Warneńczyka. Uwierzyli mu mieszkańcy Międzyrzecza, wzbudził on też wcześniej zaufanie wrocławian i księcia Henryka Głogowskiego. Samozwaniec został wreszcie zdemaskowany przez panów polskich, którzy osobiście znali króla Władysława. Nie przypominał on 7

Codex epistolaris..., t. 1/2, nr 5 i nr 45.

z rysów i postaci króla, który był wysoki, „ten zaś łgarz był chudy i mały". Oszustem okazał się niejaki Jan z Wilczyny, koło Ryczywołu w Sandomierskiem, który już wcześniej udawał znane osobistości, j a k choćby księcia Ostrogskiego czy księcia Leona, siostrzeńca Anny mazowieckiej. Jeszcze w 15 lat po bitwie warneńskiej pojawił się w Poznaniu inny samozwaniec, imieniem Rychlik. Został on szybko zdemaskowany, ale nie skazano go na śmierć, j a k należało według prawa postąpić z oszustem podającym się za króla, lecz na inną karę, „aby nikt o Polakach nie mówił, że króla swego umorzyli" — kończy relację o tym pseudo-Warneńczyku jeden z czeskich kronikarzy 8 . Również w innych krajach Europy od czasu do czasu pojawiali się samozwańczy Warneńczycy. Oto według Starych latopisów czeskich we wsi Stadice, uchodzącej w tradycji za miejsce pochodzenia dynastii Przemyślidów, pojawił się niejaki J a k u b , podający się za króla Czech. Uważał on siebie za króla-odnowiciela nowych, sprawiedliwych Czech i utrzymywał, że jest także królem Włady9 sławem Jagiellończykiem . Jeszcze innego Warneńczyka znajdujemy w opisie podróży po krajach Europy Zachodniej czeskiego magnata Lwa z Rożmitalu, który to opis po raz pierwszy wydał drukiem w 1577 r. Stanisław Pawłowski, kanonik i późniejszy biskup w Ołomuńcu. Oto w 1466 r. Lew z Rożmitalu miał spotkać w Hiszpanii pustelnika, którego uważano powszechnie za króla Władysława, pokutującego za złamanie przysięgi. Jako króla Polski i Węgier Władysława rozpoznał go też jakiś Polak z orszaku magnata czeskiego po jednym znaku charakterystycznym — 6 palcach u nogi 1 0 . 8 A. L e w i c k i , Pseudo-Warneńczyk, „Kwartalnik Historyczny" 9(1895), s. 239-245. ' H e c k, op. cit., s. 246. 10 L e w i c k i , op. cit., s. 240—241; G r a b s k i , op. cit., s. 439.

Klęska warneńska i śmierć króla Władysława była końcem polskiej polityki mocarstwowej, prowadzonej przez biskupa Oleśnickiego z grupą panów małopolskich. Rozpadła się unia z Węgrami, przekreślone zostały ostatecznie plany rozciągnięcia wpływów politycznych Polski na cały obszar południowo-wschodniej Europy. Nowy król Polski, Kazimierz Jagiellończyk, zajął się głównie porządkowaniem spraw wewnętrznych Królestwa i stosunków z najbliższymi sąsiadami. Polska źle wyszła na tym przedsięwzięciu węgierskim. Kraj był rozbity wewnętrznie. Zaostrzał się konflikt z Litwą, a unia budowana przez Jagiełłę praktycznie przestała istnieć. Zmarnowano też szansę odzyskania Śląska. Skarb państwa został zrujnowany długami, zaciąganymi przez króla na węgierską wojnę domową i wyprawy bałkańskie. Wiele zastawionych dóbr królewskich znalazło się w rękach panów polskich i szlachty. Śmierć poniósł król Polski, pierworodny syn Jagiełły, dwudziestoletni Władysław, „pokonany naszą nikczemnością" (scelere nostro victus) — j a k napisał później biskup Zbigniew Oleśnicki. Korzyścią natomiast (chyba jedyną) była zmiana opinii europejskiej o Polsce i Polakach. Jak wykazał Andrzej Feliks Grabski, kampanie antytureckie króla Władysława, a potem bitwa i klęska warneńska znane były w całej Europie Zachodniej. Powtarzano szeroko wieści o tych wydarzeniach, komentowano je w kronikach i wykorzystywano do celów literackich. Dopiero po bitwie pod Warną nastąpiło przezwyciężenie negatywnych opinii, które rozpowszechniali w świecie chrześcijańskim Krzyżacy, o Polsce barbarzyńskiej, o pogańskich i schizmatyckich Jagiellonach". Klęska warneńska przekreśliła sukcesy kampanii roku 1443. Co więcej, wyeliminowała ostatecznie Węgry jako " G r a b s k i , op. cit., s. 389—448.

najgroźniejszego przeciwnika ekspansji Osmanów na Bałkanach. Wprawdzie Hunyadi, w porozumieniu z Janem Kastriotą-Skanderbegiem, próbował raz jeszcze zorganizować wyprawę na Turków, ale połączone siły węgierskoalbańskie zostały całkowicie rozgromione przez wojska osmańskie w drugiej bitwie na Kosowym Polu, stoczonej w październiku 1448 r. Klęska pod Warną przekreśliła ostatecznie nadzieje na wyparcie Turków z Europy. Zadecydowała o losie wielu narodów bałkańskich, które na okres kilkuset lat znalazły się w niewoli tureckiej. Władza Osmanów utwierdziła się na Bałkanach. W niecałe 10 lat po Warnie (29 maja 1453 r.) sułtan Mehmed II zdobył Konstantynopol. Zlikwidowane zostało istniejące przez 10 wieków cesarstwo bizantyjskie. Państwo Turków osmańskich stało się potęgą europejską, a Włosi na służbie sułtana głosili, że imperium Osmanów jest spadkobiercą cesarstwa rzymskiego i Bizancjum.

WYKAZY WŁADCÓW XIV

XV WIEKU

(WYBRANE PAŃSTWA)

SUŁTANOWIE TURECCY Osman I Orchan Murad I (Amurat) Bajezid I Błyskawica Mehmed I Sulejman I Musa Murad II (Amurat) Mehmed II Zdobywca Bajezid II

1280-1324 1324-1359 1360-1389 1389-1402 1402-1421 ^02-1410 1411-1413 1421-1451 1451-1481 1481-1512

CESARZE BIZANCJUM Dynastia Paleologów (1261—1453) Andronik II 1282—1328 Michał IX, współcesarz 1294 1320 Andronik III 1328-1341 Jan V 1341-1391 Jan VI Kantakuzen 1347-1354 Andronik IV 1371-1379 Manuel II 1391-1425 Jan VII, cesarz 1390 i 1400-1402 (podczas podróży cesarza Manuela II na Zachód) Jan VIII 1425-1448 Konstantyn XI 1449-1453

KROLOWIE WĘGIERSCY Karol I Robert Andegaweński Ludwik I Wielki i król polski (Ludwik Węgierski) Maria ślub z Zygmuntem Luksemburskim Zygmunt Luksemburski i król czeski Albrecht Habsburg i król czeski Władysław I Jagiellończyk (Warneńczyk) i król polski Jan Hunyadi, gubernator Węgier Władysław Pogrobowiec (Habsburg) i król czeski Maciej Korwin (syn Jana Hunyadiego) Władysław II Jagiellończyk i król czeski WŁADCY SERBII Stefan Urosz III Deczański Stefan Duszan (car od 1345) Stefan Urosz, car Wukaszyn, król Lazar, książę Stefan Lazarowicz Jerzy Brankowicz Lazar Brankowicz

1308—1342 1342—1382 1370—1382 1382 1385 1387 1437 1436-1437 143y 1439 1437-1439 1440-1444 1434-1444 1446-1453 1453-1457 1453-1457 1458-1490 1490-1516 1471-1516 1321—1331 1331—1355 1355—1371 1366—1371 1371—1389 1389—1427 1427—1456 1456—1458

PAPIEŻE X I V - X V WIEKU WAwinionie (od 1309 r.) Klemens V (Raimond Bertrand de Goth) 1305—1314 Jan XXII (Jacąues Dueze) 1316—1334 BanedyktXII (Jacąues Fournier) 1334—1342 Klemens VI (Pierre Roger de Beaufort) 1342—1352 Innocenty VI (Etienne Aubert) 1352—1362 Urban V (Guillaume de Grimoard) 1362-1370 Grzegorz XI (Pierre Roger de Beaufort) 1370—1378 Klemens VII (Robert de Gebennis) 1378-1394 Benedykt XIII (Piętro de Luna) 1394—zm. 1424 pozbawiony tiary papieskiej przez sobór w Pizie (1409) i sobór w Konstancji (1417)

W Rzymie Urban VI (Bartolomeo Prignano) 1378—1389 Bonifacy IX (Piętro Tomacelli) 1389-1404 Innocenty VII (Cosimo de Migliorati) 1404—1406 Grzegorz XII (Angelo Correr) 1406—zm. 1419 pozbawiony tiary papieskiej przez sobór w Pizie (1409) W Pizie Aleksander V (Piętro Philargi) 1409-1410 Jan XXIII (Baldassare Cossa) 1410—zm. 1419 pozbawiony tiary papieskiej przez sobór w Konstancji (1415) W Rzymie Marcin V (Oddone Colonna) 1417-1431 Eugeniusz IV (Gabriele Condulmer) 1431—1447 pozbawiony tiary papieskiej przez sobór w Bazylei (1439) Feliks V (Amadeusz ks. Sabaudii), wybrany przez sobór w Bazylei (1439), zrezygnował z tiary papieskiej (1449) Mikołaj V (Tommaso Parentucelli) 1447—1455 Kalikst III (Alonso de Borgia) 1455-1458 Pius II (Enea Silvio de Piccolomini) 1458—1464 Paweł II (Piętro Barbo) 1464-1471 Sykstus IV (Francesco delia Rovere) 1471—1484 Innocenty VIII (Giovanni Battista Cibo) 1484—1492 Aleksander VI (Rodrigo de Borgia) 1492—1503

BIBLIOGRAFIA (WYBÓR WAŻNIEJSZYCH

POZYCJI)

1. Ź R Ó D Ł A D R U K O W A N E C i e s z k o w s k i A., Materiały do historii Jagiellonów z archiwów weneckich, cz. II „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego" 16 (1889). Codex epistolaris saeculi auinti decimi, wyd. A. Le w i c k i, Kraków 1876-1891, t. I - I I . I o g r a N,, Notes et extraites pour servir d l'histoire des croisades au XV siecle, Paris 1899- 1902, t. I III. Jana Długosza kanonika krakowskiego dziejów polskich ksiąg dwanaście, tłum. K. M e c h e r z y ń s k i , Kraków 1869, t. IV. Jana Długosza Roczniki, czyli kromki sławnego Królestwa Polskiego, tłum. J. M r u k ó w n a , Warszawa 1981, ks. 10. Pamiętniki janczara, czyli kronika turecka Konstantego zOstrowicy, wyd. J. Ł o ś , Kraków 1912. Philippi Callimachi Historia de rege Yladislao, wyd. I. Li c h o ń s k a , T . K o w a l e w s k i , tłum. A . K o m o r n i c k a , Warszawa 1961. P r o c h a s k a A.. List Andrzeja de Palatio o klęsce warneńskiej, Lwów 1882. T h i r i e t F., Regestes des délibérations du Senat de Venis concernant la Romanie, Paris 1959—1961, t. II — III. W a vr i n Jean de, La campagne des croises sur le Danube (1445), wyd. N. l o r g a , Paris 1927.

2. OPRACOWANIA A l d e r s o n A. D., The Structure of the Ottoman Dynasty, London 1956. A n g e l o w D., Certains aspects de la conąuete des peuples balkaniques par les Turcs, „Byzantinoslavica" 17(1956). A t i y a A . S., The Crusade in the Later Middle Ages, London 1938. A t i y a A . S., The Crusade ofNikopolis, London 1934. B a b i n g e r F., Von Amurath zu Amurath. Vor — und Nachspiel der Schlacht bei Varna, „Oriens" 3 (1950). B a b i n g e r F., Z dziejów imperium Osmanów. Sułtan Mehmed Zdobywca i jego czasy, Warszawa 1977. C w e t k o w a B., La Bataille memorable des peuples. Le sud-est europeen et la conąuete ottomane, Sofia 1971. D ą b r o w s k i J., Rok 1444. Spór o traktat szegedyński, Wrocław 1966. D ą b r o w s k i J., Władysław L Jagiellończyk na Węgrzech (1440—1444), Warszawa 1922. D e l b r ü c k H., Geschichte der Kriegskunst, Berlin 1907, t. III. E l e k e s L., Hunyadi, Budapest 1952. G e g a y A, L' Albanie et l'invasion turque au XV" siecle, Louvain — Paris 1937. G 611 n e r C, Turcica. Die Turkenfrage in der öffentlichen Meinung Europas im 16. Jahrhundert, Bucuresti — Baden-Baden 1978, t. III. G r a b s k i A. F., Polska w opiniach Europy Zachodniej XLV—XV w., Warszawa 1968. G r ó d e c k i R., Kongres krakowski w roku 1364, Warszawa 1939. G r o t h u s e n K. D., Die Türken in Europa, Güttingen 1979. H a l e c k i O., Nowe uwagi krytyczne o wyprawie warneńskiej, Kraków 1939. H a l e c ki O., Spór o Warneńczyka, „Teki Historyczne" (Londyn 1958). H a l e c k i O., Un empereur de Byzance a Romę, Warszawa 1930. H e c k R., Tabor a kandydatura jagiellońska w Czechach (1438— 1444), Wrocław 1964. H e l d J., Hunyadi: Legend and Reality, New York 1985. H o h l w e g A., Kaiser Johannes VLLL Palaiologos und der Kreuzzug des Jahres 1444, „Byzantinische Zeitschrift" 72 (1980). In a l e i k H., Byzantium and the Origins of the Crisis of 1444 under the Light of Turkish Sources, w: Actes du XLT Congres Lnternationald'Etudes Byzantines, Beograde 1964, t. II.

I n a 1 c i k H., The Ottoman Empire, London 1973. I n a l c i k H . , The Ottoman Methods of Conquest, „Studia Islamica" 2 (1954). I o r g a N., Geschichte des osmanischen Reiches, Gotha 1908, t. I. I o r g a N., Rapports entre TEtat des osmanlis et les nations des Balkans, „Revue internationale des etudes balkaniąues" 1 (1935). K i s s l i n g H. J., Die Turkenfrage ais europaisches Problem, „Siidostdeutsches Archiv" 7 (1964). Kiss ling H. J., Militärisch-politische Problematik zur Turkenfrage im 15. Jahrhundert, „Bohemia" 5 (1964). K i s s 1 i n g H. J., Turkenfurcht und Tiirkenhojfnung im 15. und 16. Jahrhundert. Zur Geschichte eines „Komplexes", „SudostForschungen" 23 (1964). K o l a n k o w s k i L . , Polska Jagiellonów, Lwów 1936. K r e k i ć B., Dubrovnik (Ragusę) et le Levant au moyen dge, Paris 1961. K u c z y ń s k i S. M., Król Jagiełło, ok. 1351—1434, Warszawa 1985. K w i a t k o w s k i S., Ostatnie lata Warneńczyka, „Przewodnik Naukowy i Literacki" 11 (1883). K w i a t k o w s k i S., Urzędnicy kancelaryjni, koronni i dworscy z czasów Władysława Warneńczyka (1434—1444), „Rozprawy i Sprawozdania z posiedzeń Wy dz. Hist.-Filoz. A U " 17(1884). L e w i c k i A., Pseudo-Warneńczyk, „Kwartalnik Historyczny" 9 (1895). L o t F., L'art militaire et les armees au moyen age en Europę et dans le Proche Orient, Paris 1946, t. I — I I . M e n z e 1 T., Das Korps der Janitscharen, w: Beiträge zur Kenntnis des Orients, Berlin 1902—1903. O m a n C. W. C., The Art of War in the Middle Ages, A. D. 1378—1515, revised and edited by J. H. Beeler, Ithaca —New York 1953. O s t r o g o r s k i G . , Dzieje Bizancjum, Warszawa 1968. P a l l F., Autour de la croisade de Varna. La question de la paix de Szeged, „Bulletin de la Section Historique de l'Academie Roumaine" 23/1941/. P a l l F., Ciriaco d'Ancona e la crociata contro i Turchi, „Bulletin de la Section Historiąue de FAcademie R o u m a i n e " 20/1938/. P a l l F., Un moment décisif de l'histoire du Sud-Est europeen: la croisade de Varna (1444), „Balcania" 7/1944/.

P a 1 m e r J. A. B., The Origins of the Janissaries, „Bulletin 0f the John Rylands Library" 35/1953/. P a p o uli a B. D., Ursprung und Wesen der ,,Knabenlese" im osmanischen Reich, Miinchen 1963. P r o c h a s k a A., Uwagi krytyczne o klęsce warneńskiej, „Rozprawy AU. Wydz. Hist.-Filoz." 39/1900/. R a d o n i e J., Djuradj Kastriot Skanderbeg i Albanija u XVveka. Beograd 1942. Ru n c i m a n S., Upadek Konstantynopola 1453, Warszawa 1968. S k r z y p e k J., Bitwa pod Nikopolis, „Przegląd HistorycznoWojskowy" 9 (1936). Sou lis G. Ch., The Serbs and Byzantium during the Reign of Tsar Stephen Dus'an (1331—1355) and his Successors, Washington 1966. S t a c h o ń B., Polityka Polski wobec Turcji i akcji antytureckiej w wieku XV, Lwów 1930. S u g a r P. F., Southeastern Europę under Ottoman Rule 1354— 1804, Seattle 1977. T a z b i r J., „Krzywoprzysięzca Władysław" w opinii potomnych, „Kwartalnik Historyczny" 92 (1985). T h e o c h a r i d e s l . , The Stand of the Byzantine Emperor on the Battle of Varna (1444) according to Greek Sources, „Etudes balkaniques" 23 (1987). T h i r i e t F., La Romanie Venitienne au moyen age. Le dewloppment et Texploatation du domaine colonial venitien (XIT—XV siecle), Paris 1959. U r b a n e k R., Vladislav Varnen£ik. Skutecnost a legenda, Praha 1937. V a r g a D., Hungary in Greatness and Decline. The l4h and 15h Centuries, Atlanta 1982. Warna 14 44. Sbornik ot izsledowanijtt i dokumenti w ćest na 525-ta godiśnina ot bitkata kraj gr. Warna, Sofia 1969. V a u g h a n D. M., Europę and the Turk. A Pat tern of Alliances, 1350-1800, Liverpool 1954. W e r n e r E., Die Geburt einer Grossmacht — die Osmanen (1300-1481), Berlin 1966.

WYKAZ

ILUSTRACJI

Orzeł polski z nagrobka króla Władysława Jagiełły, XV w. Pieczęć majestatyczna Władysława Warneńczyka — postać króla w stroju uroczystym na tronie, wokół herby ziem polskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Według ryciny z XIX w. Podpis króla Władysława Warneńczyka pod dokumentem z 1442 r. Pieczęć węgierska Władysława Warneńczyka — na tarczy: Orzeł polski, Pogoń litewska, herb Węgier (cztery belki) i podwójny krzyż Jagiellonów. Według ryciny z XIX w. Buda. Rycina z Kroniki świata Hartmanna Schedla. Rycerz polski z połowy XV w. Fragment epitafium Jana z Ujazdu herbu Szreniawa. Rycerz polski z połowy XV w. Repr. z: E. W a g n e r , Z. D r o b n a , J. D u r d i k , Tracht, Wehr und Waffen, Praha 1953. Rycerz polski z pierwszej połowy XV w. Fragment epitafium Wierzbięty z Branic. Rycerz w pełnej zbroi płytowej, XV w. Repr. z: W a g n e r , D r o b n a , D u r d i k , op. cit. Polskie zbroje rycerskie z XV w. Obraz malarza krakowskiego z ok. 1470 r. przedstawiający Sw. Floriana i Sw. Jerzego. Rycerz w pełnej zbroi płytowej, XV w. Repr. z: W a g n e r , D r o b n a , D u r d i k , op. cit. Rycerz węgierski z pierwszej połowy XV w. Nagrobek Scibora ze Ściborzyc z kościoła Panny Marii na zamku w Budzie, ok. 1430 r.

Zbroja płytowa z lat 1430—1440. Repr. z: W a g n e r , D r o b n a , D u r d i k, op. cit. Rycerz polski z połowy XV w. Fragment tryptyku z Jurkowa, postać fundatora. Uzbrojenie XV-wiecznego rycerza. Fragment siodła z kości wykonanego w warsztacie króla Zygmunta Luksemburskiego w Budzie na początku XV w. Król polski w stroju turniejowym. Rysunek z Herbarza Złotego Runa. Tablica erekcyjna kościoła w Piotrawinie, 1440 r. Z lewej: klęcząca postać biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego z modelem kościoła w dłoniach, obok tarcza z herbem rodowym Dębno. Pieczęć Zbigniewa Oleśnickiego z dokumentu z 1438 r. Na pieczęci patroni Kościoła krakowskiego: św. Stanisław biskup, św. Wacław król i św. Florian rycerz; u stóp świętych klęczy biskup Oleśnicki, obok tarcza z herbem Dębno. Filip Kallimach (Buonaccorsi), autor Historii o królu Władysławie. Epitafium w kościele Dominikanów w Krakowie będące dziełem Wita Stwosza, ok. 1496. Dobiesław z Oleśnicy i jego żona Katarzyna z Goraja. Tablica erekcyjna kościoła w Siennie, 1432. Janczar. Rysunek Gentile Belliniego z XV w. Sipahi. Według starego drzeworytu. Konni łucznicy — lekka jazda turecka z XV w. Repr. z: W a g n e r , D r o b n a , D u r d i k , op. cit. Jeźdźcy tureccy. Fragment obrazu Pokłon Trzech Króli. Anonimowy malarz polski z początku XV w. Zamek w Budzie i obóz wojsk tureckich w 1541 r. Fragment drzeworytu Erharda Schóna. Kusznik niemiecki, ok. 1430 r. Repr. z: W a g n e r , D r o b n a , Durdik,op. cit. Kusznik z tarczą (pawężem) na plecach, XV w. Repr. z: j.w. Kusznicy z XV w. Repr. z: j.w. Wozy bojowe z zawieszonymi płytami ochronnymi, XV w. Repr. z: j.w.

SPIS

TREŚCI

Od autora Turcy na Bałkanach. Początki i rozwój państwa Turków osmańskich . . Przyczyny sukcesu. Ekspansja na Bałkany. . Reakcja Europy na podboje tureckie Przemiany w organizacji państwa i armii Osmanów Podboje sułtana Bąjezida L Upadek państwa Osmanów i jego wskrzeszenie , , Odrodzenie się potęgi Osmanów. Władysław III Jagiellończyk król Polski i Węgier . . . Polityka zagraniczna Polski w okresie pierwszych lat rządów króla Władysława III . . . . Korona Świętego Stefana Wojna domowa na Węgrzech Walki z Turkami klęska pod Warną Polska, Węgry a niebezpieczeństwo tureckie . . . . Jan Hunyadi, Węgierska wyprawa wojenna na Bałkany 1443 roku Pokój szegedyński Wyprawa 1444 roku Bitwa pod Warną Po klęsce Wykaz władców XIV—XV wieku. Bibliografia. Wykaz ilustracji.

7 9 10 17 20 28 35 48 56 62 77 79 92 105 114 115 126 131 149 167 185 205 212 215 .219