Aleksander Niekricz i Michal Heller - Utopia u wladzy 1

Michał Heller Aleksander Niekricz

UTOPIA U WŁADZY HISTORIA ZWIĄZKU SOW IECKIEGO

Od narodzin do wielkości 1917-1939

Tłumaczył Andrzej Mietkowski

ZYSK I S-KA WYDAWNICTWO

Tytuł oryginalny: Utopija u własti. Istorija Sowietskogo Sojuza s 1917 goda do naszych dniej Copyright © by Leonid Heller, 2016 Copyright © by Estate of Aleksander Niekricz, 2016 Rozdziały I-VI napisał Michał Heller, rozdziały VII-X Aleksander Niekricz, rozdziały XI-XII autorzy napisali wspólnie Redakcja i adiustacja tekstu Izabela Baran, Grażyna Kurkowska, Marta Stołowska Projekt okładki Grzegorz Kalisiak, Pracownia Liternictwa i Grafiki Opracowanie graficzne i techniczne Barbara i Przemysław Kida

Zysk i S-ka Wydawnictwo oświadcza, że dołożyło należytej staranności w celu odnalezienia aktualnych dysponentów autorskich praw majątkowych do tekstu autorstwa Aleksandra Niekricza. Spadkobierców prosimy o kontakt z wydawnictwem.

Wydanie I w tej edycji, uzupełnione i poprawione ISBN 978-83-7785-784-7

Zysk i S-ka Wydawnictwo ul. Wielka 10, 61-774 Poznań tel. 61 853 27 51, 61 853 27 67 dział handlowy, tel./faks 61 855 06 90 [email protected] www.zysk.com.pl

SPIS TREŚCI

Od tłumacza .................................................................................. Przedmowa do III wydania rosyjskiego (Londyn 1989) ............. Ważniejsze skróty i akronimy ..................................................... Wprowadzenie ..............................................................................

7 11 17 21

Rozdział I: W PRZEDEDNIU 1 .1wojna światowa ...................................................................... 2. Wiosna 1917 ............................................................................. 3. Jesień 1917 ...............................................................................

25 40 58

Rozdział II: Z KRÓLESTWA KONIECZNOŚCI DO KRÓLESTWA WOLNOŚCI (1918-1920) 1. Haniebny pokój ........................................................................ 79 2. Duch zniszczenia ...................................................................... 83 3. Narodziny dyktatury ................................................................ 96 4. Do oderwania się włącznie........................................................... 110 5. Czerwoni i Biali ........................................................................... 121 6. Interwencja ............................................................................... 138 7. Na Warszawę! ........................................................................... 144 8. Wojna chłopska ........................................................................ 153 9. Kronsztad ................................................................................. 167

Rozdział III: POSZUKIWANIA GENERALNEJ LINII (1921-1925) 1. Krok wstecz ............................................................................... 171 2. Dwupiętrowa polityka ............................................................. 187 3. Ryże czasy ................................................................................. 191

6

4. Na podbój ducha ...................................................................... 5. Przestawianie drogowskazów ................................................. 6. Związek niezłomny .................................................................. 7. Kaftan Lenina ........................................................................... 8. Lata wyczekiwania ................................................................... 9. Emigracja ............ 10. Kto kogo .................................................................................... 11. Co z kulturą? .............................................................................

205 217 228 238 250 266 273 286

Rozdział IV: POSZUKIWANIA KONFLIKTÓW (1926-1928) 1. Zmierzch NEP .......................................................................... 299 2. Polityka zagraniczna ................................................................ 310 3. Jutrzenka nowej cywilizacji .................................................... 321

RozdziałV: WIELKI PRZEŁOM (1929-1934) 1. Pięć w cztery ............................................................................. 2. Pełną parą przez bagno ............................................................ 3. Józefa Stalina niepowstrzymana droga ku szczytom ....... 4. Spokój na wszystkich granicach .............................................. 5. „Żyje się weselej...” ...................................................................

329 344 362 371 381

Rozdział VI: SOCJALIZM ZDOBYTY (1935-1938) 1. Zabójstwo Kirowa .................................................................... 2. „Stalinowska demokratyczna” ................................................ 3. Zwyczajny terror ...................................................................... 4. Ku wojnie ..................................................................................

409 422 448 459

Kalendarium ................................................................................. Przypisy ......................................................................................... Indeks osobowy ............................................................................ O autorach ....................................................................................

471 485 517 533

OD TŁUMACZA

Utopia u władzy ukazała się po raz pierwszy w 1982 roku w wersji francuskiej nakładem Calmann-Levy, a równocześnie po rosyjsku w londyńskiej oficynie emigracyjnej OPI. Recenzje były mocne: „porażający, precyzyjny, wyczerpujący obrachunek z historią naj­ bardziej morderczego reżimu w dziejach ludzkości”, „epicki roz­ mach, drobiazgowa szczegółowość”, „manichejska wizja historii, litania zarzutów i aktów oskarżycielskich”, „dzieło monumental­ ne, najlepiej napisana historia Związku Sowieckiego”. W Polsce stanu wojennego taka książka musiała być zakaza­ na. Ale byliśmy pewni, że nielegalnie przemycana, przedrukowy­ wana w podziemiu, spotka się z entuzjazmem pasjonatów zakaza­ nej historii najnowszej. I tak się miało stać. Do upadku PRL Utopia u władzy doczekała się ponad 20 wydań w krajowym tak zwanym drugim obiegu, co wypada uznać za najlepszą ocenę klasy dzieła. Tymczasem jednak w latach osiemdziesiątych, na nieplano­ wanej emigracji w Paryżu, tłumaczyłem Utopię dla londyńskiego wydawnictwa Polonia. Profesor Heller mieszkał po sąsiedzku, na avenue de Saint-Ouen, zaglądałem do niego czasem, żeby omó­ wić wątpliwości, ustalić źródło cytatu — bo też w przypisach do pierwszych wydań panował nieopisany bałagan. Powód był proza­ iczny, w imponującym księgozbiorze Hellera klasyków sowieckie­ go diamatu reprezentowały tomy z różnych zdekompletowanych wydań. Ot, typowa biblioteka parokrotnego emigranta — wpierw

8

ze Związku Sowieckiego do Polski, a w 1968 roku z Warszawy do Paryża. W efekcie, cytując na przykład Lenina, autor sięgał po egzemplarze z pięciu różnych wydań, liczących łącznie 180 ksiąg — i tak stopniowo zamieszanie w księgozbiorze autora przenikało do aparatu naukowego. Ponadto od chwili ukończenia Utopii myś­ lami był już w innych projektach — felietonach Adama Kruczka1, zajęciach ze studentami Sorbony... Dlatego konsultacje najczę­ ściej przebiegały ekspresowo: — Z którego wydania Lenina po­ chodzi ten fragment? — Nie mam pojęcia. Podjąłem desperacką w warunkach emigracyjnych próbę, by wszystkich klasyków cytowanych za rozproszonymi edycjami ro­ syjskimi sprowadzić do jednego kanonicznego wydania polskiego. Zamówiłem z Warszawy komplety Lenina i Stalina, wielotomową Historię KPZR, Uchwały i rezolucje KPZR i inne równie atrakcyjne pozycje. Antykwariusze piali z radości, pozbywając się tych cegieł w cenie makulatury. Na warszawskiej poczcie uznano, że to naj­ bardziej oryginalna przesyłka stanu wojennego. Z plecakiem tych „skarbów” udałem się do podparyskiego Nanterre, do Biblioteki Współczesnej Dokumentacji Międzynarodowej. Tam — cud: w katalogu znajduję wszystkie pięć rosyjskich edycji Lenina, na dodatek 13-tomowy Stalin w oryginale. Usadzono mnie wprost w magazynie, a na zestawione biurka zrzucono ponad 200 to­ mów klasyków współczesnej myśli totalitarnej. Spędziłem tam kilka tygodni, zanurzając się w meandrach intelektualnych ojców założy­ cieli Utopii. Po latach dowiedziałem się, że wśród pracowników bi­ blioteki rozeszła się pogłoska, jakoby pod osłoną stanu wojennego z PRL przybył „ich człowiek”, żeby w dyskretnym odosobnieniu szczegółowo analizować polskie przekłady Lenina pod kątem ewen­ tualnych konsekwencji wobec niestarannych translatorów... ' Pseudonim Michała Hellera w paryskiej Kulturze jako autora ru­ bryk Wsowieckiej prasie oraz Notatki rosyjskie. Przypisy u dołu stron, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą od tłumacza.

9

Po 1989 roku kilkakrotnie zabierano się za wznowienie, raz było na tyle blisko, że wstępnie udało mi się namówić Jerzego Giedroycia na kilka słów wprowadzenia. Michał Heller należał do naj­ ważniejszych publicystów Redaktora. Nie zdążyliśmy, niestety. Autorów pytano, zwłaszcza po upadku Związku Sowieckiego, czy nie planują pociągnąć swojej pracy dalej, do końca. Heller od­ powiadał, że kontynuacją są jego opublikowane dzieła: Maszyna i śrubki: jak hartował się człowiek sowiecki oraz przede wszystkim Siódmy sekretarz: blask i nędza Michaiła Gorbaczowa. Wydanie, które oddajemy do rąk czytelnika, przejrzane i po­ prawione, doprowadza nas zgodnie z oryginałem do momentu ob­ jęcia władzy w Związku Sowieckim przez Michaiła Gorbaczowa. Dwa późniejsze posłowia dopełniają dzieła. Kalendarium zostało rozszerzone do końca 1991 roku — a zarazem końca ZSRS. Rozmiar prac nad przygotowaniem tej edycji Utopii u władzy przerósł wszelkie moje przewidywania. Dziękuję Wydawcy za wy­ rozumiałość, dziękuję redaktorom. Dziękuję za cierpliwość mojej żonie Edycie i dzieciom: Natalii, Tolkowi, Poldkowi. Poldi, speł­ niam Twoje marzenie — odrywam się od komputera. Andrzej M ietkowski

PRZEDMOWA DO III WYDANIA ROSYJSKIEGO (LONDYN 1989)

Utopia u władzy ma już własną historię. Opublikowana po raz pierwszy w 1982 roku, wznowiona w 1986, miała w tym czasie kilkanaście edycji w różnych krajach*. Drugie wydanie kończyło się objawieniem Konstantina Czernienki. Nie planujemy ciągnąć opowieści o kolejnych wypadkach, które dopiero nabierają ran­ gi historycznej. Warto natomiast odnotować, że najważniejszym problemem nowej ery, epoki pieriestrojki, stała się sowiecka prze­ szłość, historia ZSRS. Przede wszystkim okazało się, że historii zwyczajnie nie ma. W szkołach zniesiono egzaminy, nauczyciele nie wiedzieli bowiem, 0 co pytać, a uczniowie, co zrozumiałe, nie mieli pojęcia, jak od­ powiadać. Następnie trzeba było przyznać, że sowiecka historia jak dawna mapa świata zawiera więcej białych plam niż zbadanych 1oznaczonych terytoriów. Na starych mapach białe plamy^symbolizowały obszary, gdzie nigdy nie stanęła stopa podróżnika. Średnio­ wieczni kartografowie, nie wiedząc, co kryją, opisywali je łacińską sentencją hic sunt leones — tu są lwy. Na białych plamach sowiec­ kiej historii pisze się dzisiaj: tu jest krew, tu są niepoliczalne ofiary. 1 Pierwsze wydanie polskie nakładem londyńskiego wydawnictwa Polonia, tom 1 — 1985, tom 2 — 1987. W Polsce w latach osiemdziesiątych Utopia u władzy ukazała się w ponad 20 wydaniach podziemnych.

12

Sowieccy przywódcy odkryli zniknięcie sowieckiej przeszłości całkiem niespodziewanie. Prawie jak w pieśni Aleksandra Galicza1: „Aż wreszcie palacz otworzył nam oczy, na historię naszą, co krwią broczy...”. Jeszcze onegdaj wszystko było wspaniałe: „triumfalny marsz”, „od zwycięstwa do zwycięstwa”, „rozwinięty socjalizm”. A dzisiaj — kryzys, deficyt mięsa, deficyt sumienia. Deficyt wszystkiego. Członek Akademii Nauk Leonid Abałkin oznajmia: „U nas w s z y s t k o jest nie w porządku”. Dziennikarz prowa­ dzący rozmowę puszcza wodze wyobraźni: „Za jakieś dwadzieścia lat uświadomimy sobie prawdopodobnie, że nasze spiżowe zwy­ cięstwa nie były niczym więcej jak tylko ekskrementem cywiliza­ cji”1. Michaił Gorbaczow stara się przekonywać Zachód, że mylą się ci, którzy „uznają socjalizm za niewydarzone dziecię cywiliza­ cji”2 — jednak jego wystąpieniom brak wiarygodności. Oczywiste wydaje się odwieczne pytanie: kto zawinił? Za natu­ ralne uznajemy rozważania: jak to wszystko mogło się w ogóle zda­ rzyć? A także: co w ogóle się wydarzyło? Jeszcze kilka innych krajów szamocze się z własną historią: Niemcy, Włochy, Japonia. To kraje, które przegrały II wojnę światową. Związek Sowiecki jest jedynym pośród zwycięzców, który musi zmagać się z własną przeszłością. I oto ogłasza się panaceum: likwidujemy białe plamy! Potrze­ bujemy prawdy historycznej! Likwidacja białych plam nie wywołuje kontrowersji. Pewne wątpliwości budzi hasło prawdy historycznej. Zrozumiałe, w jakim celu się pojawiło. Tak zafałszowanej historii jak sowiecka nie zna żaden kraj na świecie. Nikt nie podważa tej diagnozy. Ale gdy słyszymy żądania prawdy h i s t o r y c z n e j , nasuwa się stary aforyzm Wiktora Szkłowskiego11: nie ma prawdy o kwiatach, jest botanika. Historia nie zna jednej prawdy — uzna' Aleksander Galicz (1918-1977) — poeta, dramaturg, bard. W 1971 roku wyrzucony ze Związku Pisarzy, w i 974 roku zmuszony do emigracji, w ZSRS objęty całkowitym zakazem druku. i; Wiktor Szkłowski (1893-1984) — pisarz, literaturoznawca, filmoznawca, przedstawiciel rosyjskiej szkoły formalnej.

13

nego, oficjalnego punktu widzenia na przeszłość. Historia, jak po­ wiada Leopold von Rankę1, to opowieść o przeszłości „tak jak to istotnie było”. 0 ile prawda historyczna nie istnieje, o tyle kłamstwo — jak najbardziej. Wcześniej, w kwietniu 1938 roku, Boris Souvarinellpo kolejnym procesie moskiewskim notował: „ZSRS — to kraj kłam­ stwa, kłamstwa absolutnego, kłamstwa integralnego. Stalin i jego poddani kłamią zawsze, w każdym momencie, w każdych oko­ licznościach, zakłamali się tak, że sami nie wiedzą, kiedy kłamią. Wdychają powietrze przesiąknięte kłamstwem. A gdy wszyscy kłamią — to nikt nie kłamie, kiedy kłamie. ZSRS — to kłamstwo od fundamentów aż po strop. W tych czterech słowach, symbo­ lizowanych przez cztery litery — cztery kłamstwa. Każdy arty­ kuł konstytucji zawiera wielopiętrowe oszustwa... Prawa naro­ dów, demokracja, prawa konstytucyjne: jedno wielkie kłamstwo. Plany pięcioletnie, statystyki, wyniki: kłamstwo... Dowody: kłam­ stwo. Fotografie: kłamstwo. Świadkowie i ich zeznania: kłamstwo. Zebrania, zjazdy: reżyserowane przedstawienia. Dyktatura prole­ tariatu: monstrualne oszustwo. Entuzjazm mas: drobiazgowa or­ ganizacja... Stachanow111: oszust. Ruch stachanowski: mistyfikacja. Radosne życie: ponura farsa... Kultura: prostactwo. Genialny wódz: zaślepiony despota...”3. To, co pół wieku temu opisywał, 1 Leopold von Rankę vel Rung (1795-1886) — niemiecki historyk, twórca doktryny „indywidualistycznego historyzmu”. 11 Boris Souvarine (1895-1984) — dziennikarz, historyk,’ w młodo­ ści działacz francuskiej partii komunistycznej, w 1924 roku wyrzucony z FPK. Zagorzały krytyk stalinizmu, jego biografia Stalin (1935) uchodzi za prekursorską analizę sowietologiczną. Aleksiej Stachanow (1906-1977) — górnik dołowy kopalni „Centralnaja-Irmino” (Donbas, Ukraina). W 1935 roku podczas jednej zmiany wydobył 102 tony węgla (1475% normy) — oczywiście, nie sam, w tym więc sensie wynik był manipulacją. Był to początek ruchu stachanowskiego, jego polski wariant przedstawił Andrzej Wajda w filmie Człowiek z marmuru.

14

dzisiaj znajduje potwierdzenie w sowieckich środkach przekazu. Jego artykuł nie zaskoczyłby czytelnika dzisiejszej moskiewskiej gazety. Prasa sowiecka obfituje w sensacyjne odkrycia, demaskacje, rehabilitacje. Ale białych plam, jak na razie, nie wypełniają opracowania historyków, lecz wspomnienia ocalonych z zagłady, bliskich ofiar Wielkiego Terroru, świadectwa i dokumenty wy­ szperane przez współpracowników organizacji pozarządowych. Odnaleziono miejsca pochówku dziesiątków tysięcy pomordo­ wanych przez NKWD na Białorusi i Ukrainie. Osobliwe, często subiektywne relacje na temat zdarzeń historycznych można od­ naleźć w utworach literackich, opracowaniach dziennikarskich, w wypowiedziach sowieckich przywódców. A zawodowi historycy korzystają z podarowanej im głasnosti na tyle tylko, by dostarczać czytelnikom faktów i opinii znanych od dawna z zagranicznych publikacji, w szczególności Utopii u władzy. Tyle że teraz nada­ je się im pozory objawienia. Powody są zrozumiałe. Kiedy czy­ telnik uświadomi sobie z osłupieniem, że kolektywizacja kosz­ towała życie 10 milionów ludzi, można próbować łagodzić szok poznawczy: nie wiedzieliśmy o tym, to robota Stalina i jego po­ pleczników. Co innego, gdy trzeba powoływać się na opubliko­ wane na Zachodzie materiały, badania, książki. Raptem staje się oczywiste, że nie tylko popełniono zbrodnię ludobójstwa, ale też że wiedziano o tym — i milczano. Sowieccy historycy, podobnie jak politycy czy ekonomiści, nie pierwszy raz biją się w piersi, kajając się i obiecując reformy. An­ gielski pisarz Samuel Johnson powiedział: ponowne małżeństwo — to triumf nadziei nad doświadczeniem. Zdarza się, oczywiście, że decydujemy się na małżeństwo po raz trzeci, a nawet czwarty. To świadczy o potędze nadziei i słabym oddziaływaniu doświad­ czenia. Ale nawet jeśli się z tym godzimy, nie wolno negować roli doświadczenia, znaczenia pamięci. Trwa przywracanie narodom skonfiskowanej pamięci. Bardzo ważne, by pamięci tej po drodze nie sfałszowano. Dostrzegamy ta­

15

kie zagrożenie. Utopia, która pochłonęła miliony istnień ludzkich, zagubiła swój cel i zabrnęła w ślepy zaułek, jest gotowa po części uznać przestępstwa i błędy czasów minionych w imię ratowania swej racji bytu na przyszłość. Ale nowe pokolenia obywateli wkra­ czają w życie. Wraz z nimi powraca nadzieja. M ichał Heller Aleksander Niekricz marzec 1989

WAŻNIEJSZE SKRÓTY I AKRONIMY

Agitprop — Wydział Agitacji i Propagandy przy KC KPZS ARA — American Relief Administration AVH — Urząd Bezpieczeństwa Państwowego (Węgry) CIK (WCIK) — (Wszechrosyjski) Centralny Komitet Wykonawczy Czekwałap — Nadzwyczajna Komisja ds. Walonek, Łapci i Półkożuszków CzK (WCzK) — (Wszechrosyjska) Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy Dalstroj — Główny Zarząd Budownictwa na Dalekiej Północy Eserowcy, eserzy — Partia Socjalistów-Rewolucjonistów GKO — Państwowy Komitet Obrony Gławlit — Główny Zarząd ds. Literatury i Sztuki, tj. urząd cenzury GOEŁRO — Narodowy Plan Elektryfikacji Rosji Gosizdat — Wydawnictwo Państwowe Gospłan — Państwowy Komitet Planowania GPU (OGPU) — (Zjednoczony) Państwowy Zarząd Polityczny przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych GubCzK — gubernialny oddział CzK GubKom — gubernialny komitet partii GUŁag — Główny Zarząd Obozów Guszossdor — Główny Zarząd Budowy Szos przy NKWD ICBM — międzykontynentalne balistyczne pociski rakietowe IRBM — pociski rakietowe balistyczne pośredniego zasięgu ITŁ — poprawcze obozy pracy Kadeci — Partia Konstytucyjno-Demokratyczna Kawbiuro — Biuro Kaukaskie Komitetu Centralnego RKP(b) KBW — Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (PRL)

18

KBWE — Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie KGB — Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRS

Komandami — stopień wojskowy: dowódca armii Kombiedy — komitety biedoty Kominform — Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych Komintem — Międzynarodówka Komunistyczna Komsomoł — patrz: WLKSM Komucz — Komitet Członków Konstytuanty KONR — Komitet Wyzwolenia Narodów Rosji KPCz — Komunistyczna Partia Czechosłowacji KPD — Komunistyczna Partia Niemiec KPP — Komunistyczna Partia Polski KPZS — Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego KWŻD — Wschodniochińska Kolej Żelazna LEE — Lewicowy Front Sztuki MChAT — Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki MGB — Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego MOPR — Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom MRBM — rakietowy pocisk balistyczny średniego zasięgu MTS — stacja maszynowo-traktorowa Musawat — Muzułmańska Partia Demokratyczna (Azerbejdżan) MWD — Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Narkom — ludowy komisarz Narkomat — ludowy komisariat Narkomindieł — ludowy komisarz/komisariat spraw zagranicznych Narkompros — ludowy komisarz/komisariat oświaty Narkomsobies — ludowy komisarz /komisariat opieki społecznej Narkomwojenmor — ludowy komisarz/komisariat ds. wojskowych i marynarki

Narkomzdraw — ludowy komisarz/komisariat zdrowia NEP — nowa polityka ekonomiczna NEWZ — Nowoczerkaskie Zakłady Budowy Elektrowozów NKWD — Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych NSDAP — Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników NTS — Ludowy Związek Solidarystów Rosyjskich Obkoisi — obwodowy komitet partii Ochrana — Oddział Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Publicznego OGPU — patrz: GPU

19

OKW — Oberkommando der Wehrmacht, naczelne dowództwo niemieckich sił zbrojnych

Orgbiuro — Biuro Organizacyjne WKP(b) ORI — kubańskie Połączone Organizacje Robotnicze OUN — Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów PKWN — Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego Politbiuro — Biuro Polityczne Komitetu Centralnego partii Politproswiet — instruktor polityczny Polrewkom — Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski Prodarmia — armia żywnościowa, aprowizacyjna Prodnałog — podatek żywnościowy Prodotriad — oddział zaopatrzeniowy Prodrazwiorstka — kontyngent Profintern — Czerwona Międzynarodówka Związkowa Proletkult — organizacja kulturalno-oświatowa Prompartia — Partia Przemysłowa Rajispołkom — rejonowy komitet wykonawczy Rajkom — rejonowy komitet partii RAPP — Rosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich Rewkom — Komitet Rewolucyjny Rewwojensowiet — Rewolucyjny Sowiet (Rada) Wojskowy RFSRS — Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Sowiecka RKKA — Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona RKP(b) — Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) ROA — Rosyjska Armia Wyzwoleńcza ROWS — Rosyjski Wszechwojskowy Związek RSChD — Rosyjski Ruch Chrześcijański RSDPR— Rosyjska Socjal-Demokratyczna Partia Robotnicza RWPG — Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej SA — Oddziały Szturmowe NSDAP SAM — pocisk rakietowy ziemia-powietrze Samizdat — publikacje zakazane, wydawane nieoficjalnie, bez cenzury SED — Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec (NRD) SMIERSZ — sowiecki kontrwywiad wojskowy SMOT — Wolne Międzyzwiązkowe Zjednoczenie Ludzi Pracy SNK (Sownarkom) — Sowiet Komisarzy Ludowych Sowinformbiuro — Sowieckie Biuro Informacyjne Sownarchoz — Sowiet (Rada) Gospodarki Ludowej Sownarkom — patrz: SNK

20

Sybrewkom — Biuro Syberyjskie KC RKP(b) Szkrab — pracownik szkolny Tamizdat — publikacje zakazane, drukowane przez wydawnictwa emigracyjne

Uczraspried — Wydział Ewidencji i Rozmieszczenia Kadr WAPP — Wszechrosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich WASCHNIŁ — Wszechzwiązkowa Akademia Nauk Rolniczych im. W.I. Lenina

WCIK — patrz: CIK WCSPS — Wszechrosyjska Centralna Rada Związków Zawodowych WCzK — patrz: CzK Wikżel — Ogólnorosyjski Komitet Wykonawczy Związku Zawodowego Kolejarzy

WKP(b) — Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) WLKSM (Komsomoł) — Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży

Wojenruk — kierownik wojskowy WRK — Komitet Wojskowo-Rewolucyjny WSChSON — Wszechrosyjski Społeczno-Chrześcijański Związek Wyzwolenia Narodu

WSNCh — Najwyższa Rada Gospodarki Ludowej Zakbiuro — Zakaukaskie Biuro WKP(b) Zek — więzień GUŁagu w ZSRS

WPROWADZENIE

Przyszłość należy do ludzi, którzy będą mieli najlepszą pamięć Fryderyk Nietzsche

„Biada zwyciężonym” — mawiali starożytni Rzymianie. Biada zwyciężonym oznaczało i oznacza nie tylko zniewolenie czy wytę­ pienie zwyciężonych. Oznaczało i oznacza, że to zwycięzca pisze historię wygranej wojny, kontroluje przeszłość, panuje nad pa­ mięcią. George Orwell, jedyny chyba pisarz zachodni, który zro­ zumiał prawdziwą naturę świata sowieckiego, stworzył formu­ łę precyzyjną i bezlitosną: kto kontroluje przeszłość, kontroluje też przyszłość. Ale angielski pisarz nie był prekursorem. Jeszcze przed nim pierwszy rosyjski historyk marksista Michaił Pokrowski stwierdził: historia to polityka projektowana wstecz. Od najdawniejszych czasów historię pisali zwycięzcy. Jednak dzieje Związku Sowieckiego nie są tylko kolejnym przykładem potwierdzającym regułę. Historia została tu świadomie i konse­ kwentnie zaprzęgnięta w służbę władzy. Po przewrocie paździer­ nikowym znacjonalizowano nie tylko środki produkcji — znacjonalizowano wszelkie dziedziny życia. A przede wszystkim pamięć, historię. Pamięć czyni człowieka. Pozbawiony pamięci, przekształca się on w amorficzne ciało, z którego strażnicy przeszłości mogą formo­ wać, co im się żywnie podoba. Hrabia Benckendorff pisał: „Prze­

22

szłość Rosji była zdumiewająca, jej teraźniejszość jest więcej niż wspaniała, a co się tyczy przyszłości, to przekracza ona wszystko, co może wyśnić najśmielsza wyobraźnia”. Z takiego właśnie punktu widzenia „winno się rozpatrywać i pisać historię Rosji”. Pierwszy szef Korpusu Żandarmów był święcie przekonany o słuszności tego stanowiska. Maksym Gorki pouczał: „Musimy wiedzieć o wszyst­ kim, co działo się w przeszłości, ale nie tak, jak to zostało opowie­ dziane, lecz w naświetleniu nauki Marksa-Lenina-Stalina”1— i był pewien swojej racji. Fundamentalna teoria Marksa-Engelsa-Lenina-Stalina, jakby zainspirowana pobożnymi życzeniami hrabiego Benckendorffa, zdołała pozbawić naród pamięci. Na przestrzeni kilku porewolucyjnych lat wypracowano techniki manipulowania przeszłością i kontroli nad historią, jakich ludzkość dotąd nie zna­ ła. Manipulacja i kontrola obejmują zarówno rosyjską przeszłość — historię Rosji i narodów wchodzących w skład imperium, jak i przeszłość sowiecką. Zresztą dzieje ZSRS, państwa powstałego w 1922 roku, w podręcznikach sowieckich wywodzą swój początek od państwa Urartu1. W świetle tej historiozofii triumfalny pochód ku lśniącym szczytom dojrzałego socjalizmu rozpoczął się nad brzegami jeziora Wan w IX wieku przed naszą erą. Wielu zachodnich historyków deklarujących niezgodę wobec oficjalnej sowieckiej historiografii w rzeczywistości ją akceptuje. Źródeł 1917 roku dopatrują się oni w waśniach książąt kijowskich, w tatarskim jarzmie, w okrucieństwie Iwana IV i bezwzględności Piotra I, w podeptanych w 1730 roku przez carycę Annę Iwanowną kondycjach ograniczających władzę monarszą, wreszcie w pod­ pisaniu przez Piotra III w 1761 roku manifestu o przywilejach 1 Starożytne państwo na Bliskim Wschodzie w granicach dzisiejszej Armenii, Turcji i Iranu. ” Kondycje — warunki wstąpienia na tron, wysunięte w 1730 roku przez tajną Radę Najwyższą w celu ograniczenia monarchii na korzyść arystokratycznej oligarchii. Imperatorowa przyjęła warunki, a następnie odrzuciła je i rozwiązała Radę Najwyższą.

23

bojarskich. Skok w odległą przeszłość pozwala historykom so­ wieckim dowodzić, że o socjalizmie śnili już smerdowie Jurija Dołgorukiego, a moskiewski kniaź Iwan Kalita kładł podwaliny pod przyszły rozkwit stolicy pierwszego na świecie państwa triumfu­ jącego socjalizmu. Odwoływanie się do zamierzchłej przeszłości pozwala historykom zachodnim wyprowadzić prostą linię od Iwa­ na Wasiljewicza do Józefa Wissarionowicza, od Maluty Skuratowa do Jurija Andropowa1— i z łatwością wykazywać, że Rosja od czasów scytyjskich niepowstrzymanie zmierzała ku rewolucji paź­ dziernikowej i władzy sowieckiej, ponieważ taki właśnie jest naro­ dowy charakter rosyjskiego ludu. Zdaniem tych uczonych nigdzie indziej nic podobnego nie mogłoby się wydarzyć. Niewątpliwie wydarzenia historyczne odbijają się na życiu naro­ dów nie tylko w chwili bieżącej, ale też niekiedy po paru stuleciach. Jest oczywiste, że badacz dziejów powinien uwzględniać geografię, klimat, geologię, socjologię ludności, formy rządów. We wszystkich współczesnych społeczeństwach pewne stałe czynniki, jak uprzemy­ słowienie, urbanizacja czy cykle demograficzne, są zbieżne. W przypadku państwa sowieckiego uwzględnienie tych wszyst­ kich elementów okazuje się jednak niewystarczające. Specyficzna jego cecha — totalne oddziaływanie rządzącej partii na każdą sfe­ rę życia w skali dotąd niespotykanej — zdeterminowała charakter wszystkich sowieckich instytucji i charakter homo sovieticus. Ten totalny nacisk zdeformował przebieg normalnych procesów właści­ wych współczesnym społeczeństwom i doprowadził do wykształce­ nia nowej, nieznanej dotąd formy społeczeństwa i państwa. Przejście od popaździernikowej Rosji do ZSRS było, cytując Aleksandra Sołżenicyna, „nie kontynuacją, lecz śmiertelnym prze­ 1 Iwan IV Wasiljewicz (Groźny) — pierwszy koronowany car Rosji. Józef Wissarionowicz Dżugaszwili (Stalin) — sowiecki dyktator. Maluta Skuratow — jeden z przywódców opryczników, zaufany Iwana Groźne­ go. Jurij Andropow — szef KGB, pod koniec życia sekretarz generalny sowieckiej kompartii.

24

trąceniem kręgosłupa, które omal nie doprowadziło do całkowi­ tej zguby narodu”'. Historia Związku Sowieckiego to dzieje prze­ kształcenia Rosji — państwa ani lepszego, ani gorszego niż inne, mającego własne cechy szczególne, ale pod każdym względem po­ równywalnego z innymi państwami europejskimi — w ZSRS, czyli zjawisko, jak powiedzieliśmy, nieznane dotąd ludzkości. 25 października 1917 roku historia Rosji dobiega końca. Za­ stępuje ją Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich. Zaczyna się nowa epoka, a skutki przewrotu październikowego odczuł — i wciąż odczuwa — cały świat. „Historia homo sapiens — napisze Arthur Koestler — zaczęła się od zera”. Można by dodać: od zera zaczęła się też historia homo sovieticus.

' Wystąpienie w Instytucie Hoovera, Pało Alto, 24 maj 1976.

ROZDZIAŁ I

W przededniu

1 .1wojna światowa Rewolucja październikowa jest dziecięciem I wojny światowej. Przedwojenne dziesięciolecie było w Rosji okresem gwałtownego rozwoju gospodarczego. Ten zapoczątkowany po uwłaszczeniu chłopów rozwój nabiera szczególnej dynamiki po klęsce w woj­ nie z Japonią. Konieczność odtworzenia rozbitej floty i potrzeba przezbrojenia armii zmuszają rząd do wyasygnowania znacznych sum, przeznaczonych w pierwszej kolejności na przemysł. Francuski ekonomista Edmond Thery, który pół roku przed wojną opublikował książkę La transformation economiąue de la Russie, przytacza wymowne liczby: w okresie 1908-1912 w po­ równaniu z poprzednim pięcioleciem wydobycie węgla wzrosło o 79,3%, produkcja surówki — o 24,8%, żelaza i wyrobów żelaz­ nych — o 45,9%1. Przyrost produkcji w przemyśle ciężkim w cią­ gu 13 lat (1900-1913) — uwzględniając zwyżkę cen — wyniósł 74,1%2. W 1890 roku w kraju było ogółem 26,6 tysiąca wiorst torów kolejowych, w 1915 roku — 64,5 tysiąca3. Osiągnięcia rosyj skiego przemysłu owocowały znaczącym zmniej szeniem zależ­ ności od zagranicznego kapitału. Co prawda Historia ZSRS, pod­

26

ręcznik dla studentów uniwersytetów państwowych i szkół pe­ dagogicznych, utrzymuje, że do 1914 roku udział zagranicznych kapitałów stanowił 47%4,- ale z kolei sowiecki historyk Leonid Spirin stwierdza, że zagraniczne inwestycje stanowiły „około jednej trzeciej”5. Brytyjski historyk Norman Stone odnotowuje ich spadek z 50% w latach 1904-1905 do 12,5% w przededniu I wojny światowej6. Edmond Thery podkreśla, że rosyjskie rolnictwo nie pozosta­ wało w tyle za przemysłem. W pięciolatce 1908-1912 produkcja pszenicy wzrosła w porównaniu z poprzednią pięciolatką o 37,5%, żyta — o 2,4%, jęczmienia — o 62,2%, owsa — o 20,9%, kukury­ dzy — o 44,8%7. Francuski ekonomista komentuje: „Odnotujmy, że żaden z narodów europejskich nie może pochwalić się podob­ nymi wynikami. Ten wzrost produkcji rolnej [...] nie tylko umoż­ liwia zaspokojenie nowych potrzeb ludności, której liczba wzra­ sta co roku o 2,7% i która odżywia się lepiej niż dotychczas, ale też pozwala znacznie zwiększyć eksport”. W latach dobrych urodza­ jów (na przykład 1909-1910) rosyjski eksport pszenicy stanowił 40% eksportu światowego; w latach nieurodzajów (na przykład 1908 i 1912) odsetek ten spadał do 11,5. Ludność rosyjskiego imperium stanowi w 1900 roku 135,6 mi­ liona, w 1912 roku — 171,1 miliona. Opierając się na tym wzroście, Thery założył, że w 1948 roku ludność Rosji osiągnie 343,9 miliona mieszkańców8. Burzliwemu rozwojowi gospodarczemu towarzyszyły zasad­ nicze przemiany społeczne. Liczba ludności rosyjskich miast przez ostatnie półwiecze istnienia imperium wzrosła z 7 do 20 milionów. Rozsypywała się jego hierarchiczna struktura. Kruszyły się i pada­ ły bariery rozdzielające poszczególne stany. Traciło swe znaczenie bojarstwo — dawna podstawa rosyjskiego państwa. Wasilij Szulgin z właściwą sobie lakonicznością i dosadnością zawyrokował: „Kla­ sa dostarczająca władców [...] już ich nie dostarcza. [...] Klasa była, ale się zmyła”9. Znaczne sukcesy osiągała oświata powszechna.

27

W 1908 roku przyjęto ustawę o obowiązkowym nauczaniu pod­ stawowym. Rewolucja przerwała jej realizację (władza sowiecka zaczęła wprowadzać ją w życie dopiero w roku 1930). O wysiłkach państwa świadczył wzrost kwot asygnowanych na oświatę: od 1902 do 1912 roku zwiększyły się o 216,2%10. W 1915 roku 51% wszyst­ kich dzieci w wieku 8-11 lat otrzymało podstawowe wykształcenie, a 68% rekrutów powołanych do służby wojskowej umiało czytać i pisać11. W porównaniu z czołowymi państwami zachodnimi Rosja wciąż pozostawała w tyle. Jednak wskaźniki wzrostu liczby szkół i zwiększanie nakładów na oświatę świadczyły o znacznych wysił­ kach państwa i niemałych sukcesach. Angielski obserwator podkre­ śla istotną specyfikę szkoły rosyjskiej — wysoki moralny i zawodo­ wy poziom nauczycieli. „Najbardziej rozpowszechniony typ wśród rosyjskich wykładowców to idealista. Oddany sprawie i niestrudzony, gdy trzeba pomagać uczniom, jest autentycznym nauczycielem młodzieży. I chociaż pensja jego jest niższa niż w większości krajów zachodnich, swoim entuzjazmem znacznie przewyższa wykładow­ ców w przodujących państwach”12. Pierwsza dekada XX stulecia to okres wspaniałego rozkwitu rosyjskiej kultury, jej srebrny wiek. Struktura państwowa Rosji zmieniała się bez porównania wolniej niż jej struktury ekonomiczne, społeczne i kultural­ ne. Rewolucja 1905 roku — rezultat fatalnej wojny z Japonią — zmusiła cara do wyrażenia zgody na liczne reformy państwo­ we, na wprowadzenie konstytucji. Rosja stała się monarchią konstytucyjną ze zgromadzeniem przedstawicielskim — Dumą Państwową, z zagwarantowaną wolnością druku, zgromadzeń i zrzeszania się. Zarówno te prawa, jak i prawa Dumy były znacz­ nie bardziej ograniczone niż w europejskich państwach demo­ kratycznych, ale istniały. W Dumie miały swoją reprezentację najróżniejsze prądy polityczne — od zwolenników nieograni­ czonego samowładztwa do bolszewików, ale wybory do niej były wielostopniowe i kurialne. W 1906 roku przewodniczący Rady

28

Ministrów Piotr Stołypin wydał dekret dający każdemu chło­ pu (głowie rodziny chłopskiej) prawo do przejęcia na własność przypadającej nań działki ziemi gminnej. Znaczenie tej refor­ my agrarnej krótko i dobitnie określił Trocki: gdyby została do­ prowadzona do końca, „proletariat rosyjski nigdy by nie uzyskał władzy w roku 1917”13. W krótkim okresie między rewolucją 1905 roku i początkiem I wojny światowej Rosja przeżywa polityczną ewolucję, jakiej do­ tąd w swej historii nie zaznała. Jednak wszystkie warstwy lud­ ności pozostają niezadowolone. Chłopi, nie bacząc na znaczną poprawę swej sytuacji, nie przestają marzyć o ziemi, wierząc upar­ cie, że likwidacja obszarnictwa rozwiąże wszystkie ich proble­ my. Robotnicy, których sytuacja z wolna się polepsza, a którym przyznano (z pewnymi zastrzeżeniami) prawo do strajków eko­ nomicznych oraz — od 1912 roku — ubezpieczenia zdrowotne i od wypadków przy pracy, walczą o krótszy dzień pracy i podnie­ sienie stopy życiowej. Rozszerzenia praw politycznych domaga się młoda burżuazja, żądając udziału w politycznym aparacie państwowym. Rosyjska inteligencja marzy o rewolucji, która przyniesie wolność. Ona też stanowi trzon licznych partii rewo­ lucyjnych. W opozycji wobec władzy pozostają wszystkie nierosyjskie narody wchodzące w skład imperium. Szczególnie ostro okazują swe niezadowolenie Polacy, Finowie i Żydzi. W Rosji tamtego okresu potwierdza się spostrzeżenie wiel­ kiego francuskiego historyka Alexisa de Tocquevillea, cytowane w jego analizie przyczyn rewolucji francuskiej. „Bardzo często — zauważył historyk — naród, który bez szemrania znosi naj­ surowsze prawa, siłą uwalnia się od nich, gdy tylko łagodnieją. [...] Feudalizm w okresie swego rozkwitu nigdy nie budził we Francuzach takiej nienawiści jak w przededniu swego zniknięcia. Najdrobniejszy przejaw autokratyzmu ze strony Ludwika XVI zdawał się znacznie trudniejszy do zniesienia niż absolutny de­ spotyzm Ludwika XIV”.

29

Sytuację w kraju doskonale odzwierciedla sprawa Menachema Bejlisa, Żyda pomówionego o rytualne zabójstwo chrze­ ścijańskiego chłopca. Nie zważając na otwarcie wyrażoną wolę carskiego rządu i sądu, by wydać wyrok skazujący, ławnicy przy­ sięgli — ukraińscy chłopi, półanalfabeci — uniewinnili go. Pro­ ces stał się niejako sprawdzianem sił — anty- i prorządowych. Wyrok uniewinniający dowiódł słabości tych ostatnich1. 17 stycznia 1906 roku minister rolnictwa Aleksiej Jermołow, zaniepokojony rewolucyjnymi wypadkami, a przede wszystkim rozstrzelaniem 9 stycznia petersburskich robotników, odbył bar­ dzo szczerą rozmowę z Mikołajem II. „Należy myśleć o fundamen­ cie, na którym może się oprzeć samowładztwo. Nie może opierać się ono wyłącznie na zbrojnej sile, jedynie na wojsku” — powie­ dział minister. „Rozumiem, że to niemożliwa sytuacja” — odparł car. „Kilka lat temu — dorzucił minister — podwaliną rządu była szlachta. Ale sytuacja zmieniła się radykalnie”. Rosja wkroczyła w wojnę światową w okresie burzliwego, niezwykle szybkiego rozwoju, w latach burzenia i budowy, po­ wszechnego niezadowolenia i powszechnej nadziei, ze słabym rządem niepotrafiącym zapewnić sobie poparcia ze strony ludu. Przestróg o niebezpieczeństwach wojny dla dynastii i kraju było aż nadto. Hrabia Kokowcow, zdolny i energiczny działacz pań­ stwowy, w styczniu 1914 roku zwolniony przez cara ze stano­ wiska przewodniczącego Rady Ministrów, po swej podróży do

1 Władimir Nabokow, rosyjski liberalny polityk, ojciec pisarza Vladimira Nabokova, pisał w 1914 roku w gazecie „Riecz” („Mowa”): „Można śmiało stwierdzić, że jeszcze 10-15 lat temu taki proces byłby niemożli­ wy”. W opinii deputowanego do Dumy z ramienia partii kadeckiej proces Bejlisa był złamaniem norm praworządności, niedopuszczalnym po re­ formach sądownictwa lat sześćdziesiątych XIX wieku. Minie niecałe dzie­ sięć lat — i proces Bejlisa wydawać się będzie wzorcem praworządności (przyp. autora).

30

Niemiec jesienią 1913 uprzedzał Mikołaja II, że wojna skoń­ czy się dla dynastii katastrofą. „Woła Boża” — odrzekł impe­ rator14. Piotr Durnowo, minister spraw wewnętrznych w rządzie Siergieja Wittego, a następnie członek Rady Państwa, skierował do Mikołaja II prorocze memorandum, w którym przepowiadał: „Powszechna europejska wojna jest dla Rosji i Niemiec śmiertel­ nie niebezpieczna, niezależnie od tego, kto ją wygra. [...] W razie klęski — której prawdopodobieństwa, w obliczu takiego wroga jak Niemcy, nie można wykluczyć — rewolucja społeczna w jej naj­ skrajniejszej formie jest nieuchronna”. Memorandum Durnowo odnaleziono po rewolucji wśród carskich dokumentów. Nie było na nim żadnych adnotacji. Być może nie zostało nawet przeczyta­ ne15. Przed groźbą wojny przestrzegał również Grigorij Rasputin, zły duch carskiej rodziny, którego wpływ na los kraju stale rósł, poczynając od 1906 roku. Historycy do dziś spierają się o przyczyny i winowajców I wojny światowej. Najczęściej zapominają o tym, co latem 1914 roku było w Europie odczuciem dominującym: o przeświadczeniu, że wojna między cywilizowanymi państwami jest niemożliwa. Europa wdała się w tę wojnę po 45 latach pokoju, o ile uznamy konflikt francusko-pruski za ostatnią wojnę „białych ludzi”. Kolejna wydawała się nieprawdopodobna. A mimo to wybuchła. Szykowano się do niej, ale zaskoczyła wszystkie państwa. Dla Rosji stała się sprawdzianem wytrzymałości każdej części składowej jej gigantycznego organi­ zmu państwowego, gospodarczego i społecznego. Porażka rosyjskiej armii już w pierwszym starciu w sierpniu 1914 ujawniła stan państwa rosyjskiego: to w niej należy szukać przyczyn zagłady Rosji carskiej wiosną roku 1917. Kronikarze bitwy w Prusach Wschodnich, historycy I wojny światowej — rosyj­ scy i sowieccy — tłumaczyli klęskę armii rosyjskiej jej przedwczes­ nym zaangażowaniem w ratowanie Francji. Ruszyła w bój nieprzy­ gotowana.

31

W rzeczywistości już w sierpniu 1911 roku ówczesny szef sztabu generalnego generał Żyliński złożył sojuszniczej Fran­ cji obietnicę rzucenia przeciw Niemcom 800-tysięcznej armii „w piętnastym dniu od ogłoszenia mobilizacji”16. Po przystą­ pieniu do wojny armia francuska ruszyła do natarcia i ponosi­ ła dotkliwe straty. Rosyjski attache wojskowy w Paryżu, hrabia Aleksiej Ignatjew, donosił, że w niektórych francuskich pułkach straty dochodzą do 50% stanu osobowego: „Teraz jest jasne, że wynik wojny zależeć będzie od tego, co zdołamy uczynić, by od­ ciągnąć niemieckie wojska”17. Klęska Francji nieuchronnie po­ ciągnęłaby za sobą klęskę Rosji. Wyposażenie armii rosyjskiej było niewystarczające, ale ujawniło się to dopiero z czasem. W 12. dniu mobilizacji 1. Armia generała Rennenkampfa dyspo­ nowała 785 pociskami na każde działo, a 2. Armia generała Samsonowa — 737 pociskami. Były to ilości znikome. Nikt w owym czasie nie przewidywał skali I wojny światowej. W jej począt­ kowej fazie wszystkie walczące armie opierały się na doświad­ czeniach wojny rosyjsko-japońskiej (w ciągu roku owej wojny 1. Armia Mandżurska użyła po tysiącu pocisków na działo, dwie inne armie — po 708 i 944 pociski). Główną przyczyną klęski armii rosyjskich w Prusach Wschodnich była nieudolność do­ wództwa, w szczególności sztabu generalnego. Wszystkie walczące państwa były przeświadczone, że wojna potrwa jakieś pięć-sześć tygodni, a „kiedy liście opadną z drzew”, żołnierze powrócą do domów. Nadzieje te rozwiały się dość pręd­ ko. Walczące strony poczęły się przestawiać, technicznie i psycho­ logicznie, na długą wojnę pozycyjną. Już po pierwszych bojach armia rosyjska zaczęła odczuwać brak broni i amunicji. Podobnie jak w innych krajach wynikało to głównie z przekonania, że wojna będzie trwała krótko. W Wielkim programie rozwoju rosyjskiego przemysłu zbrojeniowego i wojska mówiło się wręcz, że polityczna i gospodarcza sytuacja w Europie wyklucza możliwość długotrwałej wojny18.

32

W 1915 roku brak amunicji był jedną z przyczyn druzgocą­ cej klęski wojsk rosyjskich, spowodował ogromny uszczerbek w ludziach, w konsekwencji zmusił je do odwrotu z Polski. Zaopa­ trzenie wojska, czyli problem techniczny, logistyczny — stało się zagadnieniem państwowym. Konieczność przebudowy gospodar­ ki pod kątem zaspokojenia potrzeb militarnych spowoduje nawał­ nicę trudności ekonomicznych i politycznych, dotykających samej istoty carskiej Rosji. Brak amunicji artyleryjskiej nie był jedyną ani najważniej­ szą przyczyną klęski w 1915 roku, jak to próbowała przedstawiać Kwatera Główna. Historycy utrzymują, że Rosja na ówczesnym poziomie rozwoju przemysłowego nie była w stanie sprostać potrzebom nowoczesnej wojny19. Ale przeczą tym argumentom wydarzenia 1916 roku. Mimo obfitości amunicji, dostarczanej w odpowiednich ilościach przez rosyjski przemysł, który zdo­ łał przestawić się na warunki wojenne, armia rosyjska raz tylko osiąga sukces — latem 1916 roku w ofensywie generała Aleksieja Brusiłowa na wojska austro-węgierskie w Galicji. Rzekomy niedo­ statek amunicji był w istocie zewnętrznym przejawem głębokiej choroby organizmu państwowego. Ledwie minął patriotyczny entuzjazm pierwszych tygodni wojny, kiedy w armii począł narastać niepohamowany kryzys władzy. Machina administracyjna przestała panować nad sytua­ cją. Do lipca 1915 roku powołano pod broń 9 milionów ludzi. Liczba oficerów, niewystarczająca nawet dla dwumilionowej armii w czasie pokoju, zmalała dodatkowo w wyniku strat poniesionych w pierwszym roku wojny: straty wśród kadry oficerskiej wyniosły 60 tysięcy ludzi. Oznacza to, że spośród 40 tysięcy przedwojen­ nych oficerów nie ostał się niemal nikt. Szkoły oficerskie opusz­ czało rocznie 35 tysięcy absolwentów. Do września 1915 roku tylko nieliczne pułki frontowe, liczące po 3 tysiące żołnierzy, mia­ ły na stanie przynajmniej 12 oficerów. Dopiero na przełomie lat 1915 i 1916 zaczęto powszechnie promować na oficerów wyróż­

33

niających się żołnierzy. W jeszcze większym stopniu dawały się we znaki niedobory kadry podoficerskiej. Kryzys władzy w wojsku był jaskrawym przejawem uwiądu władzy w państwie. Zdeklarowany monarchista Wasilij Szulgin, je­ den z najwybitniejszych kronikarzy rewolucji, zarzucał władzy naj­ wyższej: „Nie może przecież, na Boga, kompletnie zramolały Goriemykin stać na czele rządu w czasie wojny światowej. [...] Nie może, ponieważ organicznie, z powodu starości i skostnienia, nie jest w stanie sprostać niezbędnym wymaganiom”20. Na miejsce Goriemykina car Mikołaj II mianuje w styczniu 1916 roku nowego pre­ miera — Borysa Sturmera. Pisze o nim wspomniany już Szulgin: „Rzecz w tym, że Sturmer jest miernotą, a Rosja prowadzi wojnę światową. Rzecz w tym, że wszystkie mocarstwa zmobilizowały swe najlepsze siły, tymczasem u nas — »Dziadek Mróz« za premiera. Przerażające... Oto dlaczego kraj dygoce z wściekłości”21. Kraj dygotał z wściekłości, ponieważ armie rosyjskie ponosiły porażki, cofały się. Ceny rosły. W miastach zaczęły się perturbacje w dostawach żywności, choć było jej w Rosji pod dostatkiem. Kraj dygotał z wściekłości, gdyż był wymęczony wojną, zaś w świado­ mości wszystkich warstw uosobieniem owych nieszczęść stawali się car, caryca i Rasputin. Można by skompletować solidny księgozbiór z woluminów poświęconych Grigorijowi Rasputinowi, jego niewytłumaczalne­ mu wpływowi na imperatorową, a za jej pośrednictwem — na Mi­ kołaja II. Korespondencja carskich małżonków dostarcza obfitego materiału dla najróżniejszych hipotez, przypuszczeń, wyjaśnień: mistycyzm carycy, cudotwórcze zdolności starca Grigorija, trzy­ krotnie ratującego następcę tronu przed śmiercią (cierpiał na he­ mofilię), hipnotyzm, czary... Ale nie to jest najważniejsze. Jak pi­ sze Szulgin: „któż nie znał powiedzenia: lepszy jeden Rasputin niż dziesięć ataków histerii dziennie”. Kronikarz rewolucji całkiem zasadnie dodaje: „Nie wiem, czy takie zdanie naprawdę padło, ale nie ma to żadnego znaczenia, gdyż powtarza je cała Rosja”22.

34

Mit o Rasputinie — sybirskim muzyku1, który rzucił urok na całą carską rodzinę i bezwstydnie panuje w Petersburgu — roz­ przestrzenił się mimo braku współczesnych środków łączności po całej Rosji. I zadał śmiertelny cios prestiżowi imperatora. Rozbrat między władzą i społeczeństwem stopniowo sta­ je się faktem. W sierpniu 1915 roku Mikołaj II osobiście obej­ muje naczelne dowództwo. Stały pobyt w Kwaterze Głównej w Mohylewie oddala go od stolicy. Skutki tego staną się oczywiste w lutym 1917 roku, gdy car, znalazłszy się niejako w potrzasku, nie będzie nawet w stanie dotrzeć do Piotrogrodu. Jednocześnie zwiększa się wpływ carycy na życie polityczne Rosji. Oznacza to w konsekwencji wzrost wpływów Rasputina. Obejmując funkcję Naczelnego Wodza, Mikołaj II wziął na siebie całkowitą, niepodzielną odpowiedzialność za to, co się dzia­ ło w kraju. Wina za wszystkie porażki, klęski, nieszczęścia spada teraz wyłącznie na niego i jego świtę. Kraj żyje własnym życiem, a władza własnym — w próżni. Mimo wojny — a można by rzec, dzięki wojnie — trwa szybki rozwój gospodarczy Rosji. W 1914 poziom produkcji rosyjskiej wyniósł — w porównaniu z rokiem 1913 — 101,2%, w 1915 — 113,7%, w 1916 — 121,5%23. Wydobycie węgla skoczyło w tym czasie o 30%, wzrosło wydobycie nafty, znacznie zwiększyła się produkcja przemy­ słu maszynowego i chemicznego. Gwałtowny spadek importu zmu­ sił przemysłowców rosyjskich do rozpoczęcia rodzimej produkcji maszyn. Według danych na 1 stycznia 1917 roku fabryki rosyjskie produkowały więcej pocisków niż francuskie w sierpniu 1916 i dwu­ krotnie więcej niż angielskie. W 1916 roku Rosja zbudowała 20 tysię­ cy lekkich armat, a 5625 sprowadziła z zagranicy. Produkcja haubic była w stu procentach krajowa, a ciężkich dział — w 75%24. Zapasów carskiej Rosji wystarczyło na ponad trzy lata wojny domowej.

1 Muzyk — zacofany chłop w dawnej Rosji.

35

Aby zapanować nad gwałtownym, żywiołowym rozwojem go­ spodarki i odblokować tworzące się wąskie gardła, konieczne były zmiany strukturalne, reformy. Tymczasem Mikołaj II pragnął tyl­ ko jednego: zachować kraj w takim stanie, w jakim go zastał, wstę­ pując na tron po śmierci ojca. Zmierzały do tego celu wszystkie inicjatywy cara, a zwłaszcza jego brak inicjatyw. Szulgin lapidar­ nie i wymownie scharakteryzował stan, w jakim Znalazła się Rosja w szczytowym momencie niezwykle ciężkiej wojny: „samowładztwo bez samowładcy”25. „Władza — pisał Aleksander Błok — roz­ dzierana przez różne prądy i ubezwłasnowolniona, sama zamar­ ła w bezruchu”26. Nawet sowiecki historyk zmuszony był przyznać, że „w 1917 roku w Rosji niemal wszystkie klasy posiadały swoje partie”27. Na­ leżałoby dodać, że partie te powstały na długo przed rokiem 1917 i że większość z nich działała legalnie i miała swych reprezentantów w Dumie. Dopiero w listopadzie 1914 roku przedstawiciele partii bolszewików w Dumie, którzy otwarcie opowiedzieli się za militar­ ną kapitulacją Rosji, zostali aresztowani i po procesie zesłani. W połowie 1915 roku wszystkie reprezentowane w Dumie par­ tie znalazły się w opozycji wobec cara. Trzonem opozycji parlamen­ tarnej stał się utworzony w sierpniu 1915 roku Blok Postępowy. W jego skład weszli kadeci (Partia Konstytucyjno-Demokratyczna), Związek 17 Października1, progresiści11 i nacjonaliści. Głów­ ną siłę tej konfederacji, obejmującej liberałów, centrum i prawicę (z wyjątkiem skrajnej prawicy), stanowiła jedyna w historii Rosji

I Związek 17 Października, oktiabryści — partia zwolenników stopniowej ewolucji Rosji w kierunku monarchii konstytucyjnej. Nazwa wywodzi się od manifestu Mikołaja II z października 1905 roku między innymi o nadaniu ludności imperium swobód obywatelskich. II Progresiści — Partia Postępowa powstała z połączenia Partii Od­ nowy Pokojowej i Partii Reform Demokratycznych — zajmowali pozycję pośrednią między oktiabrystami i kadetami.

36

partia liberalna — kadeci. Program owej partii mocno akcentował jej pozaklasowy i ogólnonarodowy charakter. Za wartość najwyż­ szą kadeci uznawali Rosję, silne rosyjskie państwo. Swoją opo­ zycję wobec władzy carskiej uzasadniali wolą wzmocnienia pań­ stwa rosyjskiego. Miarą postępu była dla nich w znacznym stopniu zdolność Rosji do obrony własnej pozycji na arenie międzynarodo­ wej. Głosili oni, że „wszyscy bez wyjątku” winni podporządkować się prawu, że każdy obywatel powinien mieć zagwarantowane „podsta­ wowe swobody obywatelskie”, domagali się wprowadzenia ośmio­ godzinnego dnia pracy, nieskrępowanej działalności związkowej, obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych i emerytalnych, rozdzia­ łu między chłopów gruntów państwowych i klasztornych oraz wy­ kupu ziemi obszarniczej. Kadeci kategorycznie sprzeciwiali się pla­ nom federacyjnym i wszelkim innym zmianom struktury państwa, które mogłyby osłabić imperium. Za swoje zadanie uważali przygo­ towanie Rosji do wprowadzenia „parlamentaryzmu i państwa pra­ wa”28. Główną bazą Partii Konstytucyjno-Demokratycznej był ruch ziemstw1, instytucji, które powstały w Rosji w wyniku reform z lat sześćdziesiątych XIX wieku. Zaraz po wybuchu wojny tworzą się wszechrosyjskie związki — ziemski i miejski — stawiające sobie za cel zaangażowanie społeczeństwa do wspólnej z rządem działalno­ ści na rzecz umacniania państwa. Związki te znacznie rozszerzyły sferę wpływów partii kadetów. Oktiabryści i progresiści, którzy weszli w skład Bloku Postę­ powego, wyznawali poglądy liberalno-monarchistyczne. Liczyli na to, że przystając do opozycji parlamentarnej, z jednej strony da­

1 Ziemstwa — wprowadzone w 1863 roku w guberniach i powiatach Rosji centralnej instytucje samorządu lokalnego. Zasiadali w nich wybie­ rani przedstawiciele ziemiaństwa, mieszczan i zamożnych chłopów. Or­ ganami wykonawczymi były powiatowe i gubernialne zarządy ziemskie, budżet opierał się na podatkach od ziemi i nieruchomości. Dużą rolę od­ grywali w ziemstwach liberalni właściciele ziemscy i inteligencja.

37

dzą upust niezadowoleniu, a z drugiej — zachęcą Mikołaja II, by wysłuchał głosów przestrogi, zmienił skład rządu, stworzył „mi­ nisterstwo społecznego zaufania”. Partie rewolucyjne — socjaliści-rewolucjoniści, socjaldemo­ kraci (bolszewicy i mienszewicy) — starały się godzić działalność rewolucyjną z legalną opozycją w parlamencie. W pierwszych la­ tach wojny agitacja rewolucyjna nie znajdowała specjalnego od­ dźwięku w narodzie. Szczególnie niepopularne były kapitulanckie hasła bolszewików. Aresztowanie uczestników bolszewickiej konferencji, zorganizowanej w listopadzie 1914 roku w Finlandii pod przewodnictwem Kamieniewa z udziałem delegatów Dumy, pozbawiło krajowe organizacje bolszewickie kierownictwa. Kierowanie z zagranicy natrafiało z kolei na duże trudności, odbywało się na oczach ochrany1, która naszpikowała partię pro­ wokatorami. Siergiej Gusiew vel Jaków Drabkin wspominał, że w latach 1908-1909 petersburska organizacja bolszewików roz­ padła się niemal doszczętnie: „Na ten czas przypada niezwykły rozkwit prowokacji. Swierdłow był w leningradzkim komitecie z czterema — poza nim — członkami komitetu i podejrzewał wówczas, że jeden spośród nich to prowokator. Kiedy po re­ wolucji lutowej otwarto archiwa Departamentu Policji, wyszło na jaw, że wszyscy czterej byli prowokatorami, a Swierdłow był w tym komitecie jedynym bolszewikiem”29. Podobnie rzecz się miała w innych miastach: „W domenie prowokacji Moskwa w latach 1912-1914 biła, można by rzec, wszelkie rekordy. [...] Ktokolwiek podejmował próbę zrekonstruowania Komitetu Mo­ skiewskiego naszej partii, nieuchronnie obijał się pomiędzy trze­ ma głównymi moskiewskimi prowokatorami, jak między trzema sosnami: Romanow, Poskriebuchin, Marakuszew, nie wspomina' Ochrana — Oddział Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Publiczne­ go, tajna policja polityczna, utworzona po zabójstwie cara Aleksandra II, zlikwidowana podczas rewolucji lutowej w 1917 roku.

38

jąc o Malinowskim”30. Roman Malinowski, przywódca frakcji bol­ szewickiej w Dumie, faktycznie przywódca partii w Rosji, pupil Lenina1— był jednym z najcenniejszych agentów ochrany31. Prowokacje i infiltracja partii rewolucyjnych były ulubionym chwytem tajnej policji politycznej. Przy pomocy Azefa11 ochrana zdołała zadać potężny cios partii eserowców111. Ale stosunek tajnej policji do partii bolszewików był szczególny. Stawała ona mianowi­ cie na głowie, by nie dopuścić do zjednoczenia socjaldemokratów w jednolitą organizację. Taki związek stanowił w jej oczach realne zagrożenie dla reżimu. Frakcja Lenina, która od 1912 roku prze­ kształciła się w partię, robiła wszystko, by do zjednoczenia nie do­ puścić — dlatego też bardzo cenił ją Departament Policji. Lanso­ wana przez Lenina polityka permanentnego rozłamu w pełni była zbieżna z planami ochrany. W specjalnym okólniku zalecano na­ czelnikom wszystkich „komisariatów policji, by niezwłocznie po­ uczyli podległych im tajnych współpracowników, że uczestnicząc w różnego rodzaju naradach partyjnych, mają nieugięcie i przeko­ nująco bronić idei absolutnej niemożliwości jakiegokolwiek orga­ nicznego połączenia się tych nurtów w łonie RSDPR (Rosyjskiej Socjal-Demokratycznej Partii Robotniczej), a w szczególności bol­ szewików z mienszewikami”32. Na tym stanowisku trwał, począw­ szy od 1903 roku, Włodzimierz Lenin.

I W styczniu 1913 roku Lenin pisze do Maksyma Gorkiego: „Malinow­ ski, Pietrowski i Badajew przesyłają Wam najserdeczniejsze pozdrowienia i najlepsze życzenia. Dobre chłopaki, zwłaszcza pierwszy” (przyp. autora). II Jewno Azef — przywódca rosyjskiej Organizacji Bojowej eserow­ ców i zamachowiec, jednocześnie wieloletni agent ochrany i prowokator. Miał na koncie udane zamachy, między innymi na wielkiego księcia Sergiu­ sza i ministra spraw wewnętrznych generała Wiaczesława Plehwego. III Eserowcy, eserzy— członkowie rosyjskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów, założonej w 1901 roku przez tak zwanych narodników. Pro­ gram partii, początkowo nielegalnej, przewidywał przekształcenie Rosji w republikę demokratyczną, w której dominowałaby klasa chłopska.

39

Szczególny stosunek do partii bolszewickiej wyraża się rów­ nież w charakterystyce Lenina przechowanej w aktach Departa­ mentu Policji, a kończącej się słowami: „z wyglądu sprawia ko­ rzystne wrażenie”. Tajna policja tak się przejmuje duchem walki rewolucyjnej, że przyswaja sobie partyjny żargon. O jednej z frakcji RSDPR Departament Policji wypowiada się nieprzy­ chylnie: „skłonna do oportunizmu”. Niezadowolenie policji po­ wodują również naruszenia dyscypliny partyjnej. 24 czerwca 1909 roku Departament Policji komunikuje naczelnikowi mo­ skiewskiego oddziału ochrany: „Członkowie bolszewickiego cen­ trum — Bogdanów, Marat i Nikiticz (Krasin) przeszli do krytyki centrum bolszewickiego, skłaniają się ku otzowizmowi1, ultymatyzmowi i zagarnąwszy pokaźną sumę zdobytych w Tyflisie11 pieniędzy, zaczęli uprawiać tajną agitację przeciw centrum bol­ szewickiemu w ogóle i niektórym jego członkom w szczególno­ ści. Na przykład założyli szkołę na wyspie Capri, u Gorkiego”33. Wydaje się, że rabunek pieniędzy w Tyflisie niepokoił Depar­ tament Policji w stopniu znacznie mniejszym niż otzowizm i ultymatyzm oraz „krytyka centrum bolszewickiego”, to zna­ czy samego Lenina. Generał żandarmerii Aleksander Spiridowicz, podkreślając pożyteczną rolę tajnych agentów, przyznawał jednak, że praca ich „służy często partii, a szkodzi rządowi”34.

1 Otzowiści (od otozwat’ — odwołać), ultymatyści — odłamy RSDPR nawołujące między innymi do bojkotu władz państwowych w proteście przeciw represjom po rewolucji 1905-1907. Otzowiści uważali, że RSDPR powinna wycofać swoich posłów z Dumy Państwowej. " Tak zwana mokra robota w Tyflisie: w 1907 roku napad na konwo­ jentów Banku Państwowego w centrum dzisiejszego Tbilisi zorganizował 29-letni Jo sif Dżugaszwili, znany później jako Józef Stalin. Napastnicy ukradli 341 tysięcy rubli (około 3,5 miliona dolarów). Większość zrabo­ wanych pieniędzy przerzucono za granicę, do dyspozycji Włodzimierza Lenina, banknoty były jednak w dużych nominałach i bolszewicy mieli trudności z ich realizowaniem.

40

26 maja 1917 roku Lenin, składając zeznania w sprawie Mali­ nowskiego przed śledczym Nadzwyczajnej Komisji, utrzymy­ wał, że prowokator więcej przyniósł partii pożytku niż szkody35. Lenin miał bez wątpienia rację. Malinowski wygłaszał w Dumie antyrządowe przemówienia pisane przez Lenina, a redagowane przez wicedyrektora Departamentu Policji Wissarionowa36.

2. Wiosna 1917 Pod koniec roku 1916 w kraju narasta niezadowolenie. Jest spo­ wodowane zmęczeniem wojną, niepowodzeniami na froncie i wzrostem cen, a dodatkowo zmniejszeniem dostaw żywności do Petersburga i Moskwy. 19 stycznia 1917 roku Wydział ds. Ochro­ ny Bezpieczeństwa Publicznego i Porządku w stolicy donosi w ściśle tajnym raporcie: „Wzrost cen oraz kolejne fiasko inicja­ tyw rządu walczącego z zakłóceniami dostaw artykułów spożyw­ czych wywołały przed Bożym Narodzeniem gwałtowną falę nie­ zadowolenia”37. Trudności zaopatrzeniowe, jakie miasta zaczęły odczuwać w roku 1916, wynikały głównie z nieudolności władzy w organi­ zacji skupu i transportu produktów rolnych. W latach wojny żni­ wa przynosiły więcej zboża niż w czasach pokoju, mimo że część powierzchni użytków rolnych znajdowała się pod niemiecką oku­ pacją. W 1914 roku — 4,304 miliarda pudów1, w l9 1 5 — 4,659 miliarda, w 1916 — 3,916 miliarda38. Armia zabierała więcej niż przed wojną: 85 milionów pudów w latach 1913-1914, 485 mi­ lionów w 1916-1917. Ale zarazem eksport zboża, w latach 19131914 wynoszący 640 milionów pudów, zmalał w latach 19161917 do 3 milionów. Sytuacja żywnościowa w mieście była trud­

1 Jeden pud — około 16,4 kilograma.

41

na, chłopi nie chcieli sprzedawać zboża po cenach, które mimo po­ stępującej inflacji gwałtownie spadły. Rząd nie rozumiał przyczyn trudności. System kontroli cen sprowadzał się nierzadko do środków stosowanych przez owego taszkenckiego generała-gubernatora, który chodził co sobota po bazarze i polecał chłostać handlarzy zawyżających „normalne” według niego ceny. Próby organizowania dostaw przez pełnomocników spaliły na panewce. Rząd nie miał po­ mysłu, co przedsięwziąć, zmieniał politykę, wahał się. Również politycy nie rozumieli przyczyn trudności. Prawica tłumaczyła je knowaniami Żydów i Niemców (Związek Ludu Rosyjskiego otworzył własne, „rosyjskie piekarnie”), lewica upatrywała ich w knowaniach obszarników i kułaków. Wszyscy zgadzali się, że winne są koleje żelazne nienadążające z przewozem zboża. W rzeczywistości problem nie polegał na braku taboru kolejo­ wego (18 757 parowozów i 444 tysiące wagonów w 1918 roku w porównaniu z 17 036 parowozami i 402 tysiącami wagonów w 1914), lecz na braku zboża39. Raport ochrany o sytuacji w stolicy z 19 stycznia 1917 roku diagnozował: społeczeństwo pragnie „znaleźć wyjście z nienor­ malnej sytuacji politycznej, która z każdym dniem staje się coraz bardziej nienormalna i napięta”40. Opozycja parlamentarna umacnia się w przekonaniu, że trze­ ba nakłonić cara do powołania „odpowiedzialnego ministerstwa”, w którym kluczowe stanowiska zajęliby przedstawiciele Bloku Postępowego. Grupa deputowanych do Dumy, na której czele stał Aleksander Guczkow, zdeklarowany monarchista, przywód­ ca umiarkowanych liberałów, zaczyna organizować spisek w celu obalenia Mikołaja II w imię ocalenia dynastii. Partie rewolucyjne oceniają sytuację jako jeszcze niedojrzałą do przewrotu, mimo że ich antywojenne i antycarskie hasła znaj­ dują coraz większy oddźwięk w społeczeństwie. Członek Dumy, jeden z mienszewickich przywódców Nikola Czcheidze, zwolennik

42

Zimmerwaldu i Kientalu1, twierdzi na początku stycznia 1917 roku: „W chwili obecnej nie ma żadnej szansy, by rewolucja się powiodła. Wiem, że policja usiłuje inscenizować wybuchy rewolucyjne i wycią­ gać robotników na ulice, aby się z nimi rozprawić”41. Przebywający w Zurychu, całkowicie oderwany od Rosji Lenin, dysponując frag­ mentarycznymi i mętnymi doniesieniami z kraju, mówi w styczniu to samo: „My, stare pokolenie, nie ujrzymy przyszłej rewolucji”. Przedstawiciel Lenina w Petersburgu, kierownik krajowego Biu­ ra KC Aleksander Szlapnikow, konstatuje: „Wszystkie polityczne ugrupowania i organizacje podziemia sprzeciwiały się organizowa­ niu powstania w najbliższych miesiącach 1917 roku”42. Wszyscy w kraju oczekują niechybnych przemian. Wszyscy — prócz rewolucjonistów. Jak powie Szulgin, rewolucjoniści nie są jeszcze gotowi, ale rewolucja jest gotowa. 19 lutego przewodniczący Dumy Michaił Rodzianko przyjeżdża do Carskiego Sioła z raportem o sytuacji w kraju i z ostrzeżeniem, że w razie rozwiązania Dumy, co planował Mikołaj II, wybuchnie re­ wolucja. Rewolucja ta — uprzedzał cara Rodzianko — „zmiecie Was i skończy się Wasze panowanie”. „No, Bóg da” — odparł ostatni rosyj­ ski samowładca. Na co Rodzianko: „Bóg niczego nie da. Wasza Wyso­ kość i rząd zepsuliście wszystko. Rewolucja jest nieuchronna”43. Rozruchy w Petersburgu zaczęły się nawet wcześniej, niż przewidywał przewodniczący Dumy Państwowej, mianowicie dwa 1 Szwajcarskie miejscowości, w których odbyły się konferencje dele­ gatów partii socjalistycznych i socjaldemokratycznych. Zimmerwald — antywojenny zjazd w 1915 roku europejskich dzia­ łaczy socjalistycznych nurtu rewolucyjnego i socjaldemokratów w sprawie taktyki organizacji robotniczych w okresie I wojny światowej. Manifest końcowy wzywał do walki z imperializmem i do jedności robotniczej, uzna­ wał ostatnich przywódców II Międzynarodówki za zdrajców socjalizmu. Kiental — w 1916 roku druga od wybuchu wojny konferencja so­ cjalistyczna, początkująca proces formowania się III Międzynarodówki Komunistycznej.

43

tygodnie po jego raporcie. 23 lutego w kilku dzielnicach miasta za­ czynają się gromadzić ludzie, żądając chleba. Robotnicy porzucają pracę i przyłączają się do demonstrantów. 26 lutego 4. kompania Pułku Pawłowskiego otwiera ogień do konnej policji. Żołnierze zaczynają przechodzić na stronę rebelii. Opozycja parlamentarna wciąż liczy, że powołanie „odpo­ wiedzialnego ministerstwa” może uratować sytuację. „W stolicy anarchia — telegrafuje Rodzianko do cara. — Rząd sparaliżo­ wany. Transport żywności i paliwa całkowicie zdezorganizowa­ ny. Niezadowolenie społeczeństwa narasta. Ulice stają się sceną chaotycznej kanonady. Oddziały wojska strzelają do siebie. Na­ leży niezwłocznie powierzyć osobie cieszącej się powszechnym zaufaniem stworzenie nowego rządu. Nie wolno zwlekać. Każda zwłoka równoznaczna jest śmierci. Modlę się do Boga, by w tej godzinie odpowiedzialność nie spadła na głowę Monarchy”. Miko­ łaj II, zapoznawszy się z treścią depeszy, rzekł do ministra dworu Frederiksa: „Ten tłuścioch Rodzianko znowu nawypisywał mi tu różnych bzdur, na które nie mam nawet zamiaru odpowiadać”44. Jedyną reakcją cara na ostrzeżenia opozycji parlamentarnej była decyzja o rozwiązaniu Dumy na okres dwóch miesięcy. Opozycja rewolucyjna, zaskoczona narastającym, żywio­ łowym ruchem, nie wie, co zrobić, i ogranicza się do rozmów. W mieszkaniu Kierenskiego, gdzie zebrali się przedstawicie­ le partii rewolucyjnych — mienszewicy wszystkich odmian, eserowcy, ludowi socjaliści (trudowiki), bolszewicy (reprezentował ich Aleksander Szlapnikow) — entuzjazm zebranych ostu­ dził zbliżony do bolszewików Konstantin Jurieniow. „Rewolu­ cji nie ma i nie będzie — oświadczył. — Reakcja rośnie w siłę. Robotnicy i żołnierze mają odmienne cele. Trzeba nastawić się na długi okres reakcji. Musimy pilnie śledzić sytuację — i prze­ czekać”45. Dla wszystkich zebranych było oczywiste, że Jurie­ niow wyraża punkt widzenia partii bolszewickiej. Wspomnienia petersburskiego robotnika Wasilija Kajurowa, członka komitetu

44

miejskiego, świadczą o zupełnym zaskoczeniu partii. „Nie było żadnych wskazówek z partyjnego centrum — wspomina Kajurow. — Komitet Petersburski został aresztowany. Okazało się, że przedstawiciel KC Szlapnikow nie potrafi przekazać dyrektyw na następny dzień”. Wieczorem 26 lutego Kajurow nie miał już wąt­ pliwości: rewolucji nie będzie. Manifestanci rozbrojeni, nikt już nie jest w stanie stawić czoła rządowi, podejmującemu radykalne kroki46. Bolszewicy trwali bezczynnie na pozycjach obserwatorów nie tylko dlatego, że demonstracje w Petersburgu ich zaskoczyły, nie tylko dlatego, że aresztowano Komitet Petersburski. Przede wszystkim dlatego, że Lenin już jesienią 1916 roku surowo zaka­ zał Szlapnikowowi jakiejkolwiek współpracy z innymi partiami socjalistycznymi. Ruch rewolucyjny w stolicy rosyjskiego imperium narastał bez kierownictwa. Narastał nie dlatego, że był tak silny — za­ wodowym rewolucjonistom zdawał się wątły i skazany na fiasko — ale dlatego, że przeciwnik, ustrój carski, był tak słaby. „Rzecz w tym — tłumaczy Szulgin — że w całym tym ogromnym mieście nie sposób było znaleźć kilkuset ludzi przychylnych władzy...”47. Do południa 27 lutego na stronę demonstrantów przeszło około 25 tysięcy żołnierzy, niewiele ponad 5% ogólnej liczby woj­ ska i policji, skoncentrowanych w Piotrogrodzie i okolicy. Ale to wystarczyło, aby bunt przekształcił się w rewolucję. Co prawda, zwycięzcy nie wiedzą jeszcze, że zwyciężyli, a pokonani — że przegrali. Wieczorem 27 lutego około 30 tysięcy żołnierzy uda­ je się do Dumy na poszukiwania rządu. Konstytuanta, która tak bardzo marzyła o władzy, ledwie odważa się powołać Tymczasowy Komitet Dumy. Ten oświadcza, że bierze na siebie „przywrócenie porządku rządowego i publicznego”. 28 lutego manifest tej treści rozklejono w całym mieście. Kilka godzin przed powołaniem Komitetu Dumy powsta­ je pierwszy Sowiet (rada). Zwraca się do robotników Piotrogrodu z odezwą, by pod wieczór przysłali delegatów, po jednym na

45

tysiąc ludzi pracy. Wieczorem Sowiet wybiera przewodniczące­ go — mienszewika Nikolę Czcheidzego — oraz zastępców, lewi­ cowych deputowanych Dumy, Aleksandra Kierenskiego i Matwie­ ja Skobielewa. Bolszewików w sowiecie jest tak niewielu, że nie mogą zorganizować frakcji. Wybrany do Komitetu Wykonawcze­ go Szlapnikow opowiada, że na pierwszym posiedzeniu Sowietu przedstawiono komunikat o stanie zaopatrzenia w Piotrogrodzie. Wyjaśniło się, że „bynajmniej nie był katastrofalny”48. A więc przyczyna rozruchów, które doprowadziły do detronizacji cara, nie istniała. Podczas gdy w Piotrogrodzie powstają dwie władze — Komi­ tet Dumy i Komitet Wykonawczy Sowietu — rosyjski imperator wyrusza z kwatery w Mohylewie do stolicy. Zatrzymany 2 marca na stacji Dno przez zbuntowanych żołnierzy Mikołaj II podpisuje akt abdykacji. Podejmuje tę decyzję po tym, jak generał Aleksiejew w imieniu dowódców wszystkich pięciu frontów oświadcza caro­ wi, że abdykacja otworzy jedyną możliwość kontynuowania wojny z Niemcami. Komitet Dumy wysłał na stację Dno dwóch monar­ chistów, Guczkowa i Szulgina, aby przyjęli abdykację. Tylko dwaj dowódcy korpusów — pułkownik hrabia Keller i Husajn Chan Nachiczewanski — zadeklarowali poparcie dla Mikołaja II. W ten sposób, za porozumieniem rewolucjonistów, liberałów i monarchistów, upadła w Rosji monarchia. Kraj stał się republiką demokratyczną. Odbyło się to bardzo szybko, w sposób niepoję­ ty dla uczestników, z niewielką, w porównaniu do późniejszych zdarzeń, liczbą ofiar. W sumie w lutym zginęło 169 osób, rannych było około tysiąca49. Począwszy od 1916 roku, w Rosji, a zwłaszcza w stolicy, nie milkły rozmowy o różnego rodzaju spiskach — rewolucyjnych, li­ beralnych, monarchistycznych — które miałyby spowodować po­ prawę sytuacji. Jedynym, można by rzec, udanym spiskiem było zamordowanie Rasputina w grudniu 1916 roku. Nie bez kłopotów starzec Grigorij został wyeliminowany. Skutki tego okazały się dla

46

monarchii katastrofalne. Zabójstwo żyjącego w komitywie z rodzi­ ną carską Rasputina uznano za znak, że wszystko jest dozwolone. Rewolucja przekazała władzę w ręce tak zwanych wywrotow­ ców, którzy istotnie, świadomie lub nieświadomie, burzyli carski ustrój. Wtedy okazało się, że nie mają oni żadnego programu. Komitet Dumy powołał Rząd Tymczasowy z byłym przewod­ niczącym Związku Ziemskiego księciem Gieorgijem Lwowem na czele, w którego skład weszli przedstawiciele dawnej opozycji par­ lamentarnej. Rząd zapowiedział kontynuowanie wojny i zwołanie Konstytuanty mającej zadecydować o przyszłym kształcie Rosji. Partie rewolucyjne, przekonane, że zgodnie z teorią Karola Marksa w Rosji nadeszła pora rewolucji burżuazyjno-demokratycznej, nie pretendowały do władzy. Burżuazja miała wypełnić wyznaczoną jej historycznie rolę, dopiero potem miała przyjść kolej na socjalistów. Również tkwiący w Zurychu Lenin nie uwierzył w „rewolucję lutową, upatrując w piotrogrodzkich wydarzeniach spisku angielsko-francuskich imperialistów”50. Jego pierwsza dyrektywa brzmiała dziwnie znajomo: żadnego zbliżenia z innymi partiami socjalistycznymi51. Słabość Rządu Tymczasowego, widoczna od pierwszych dni jego istnienia, jego chwiejność i brak jasno sprecyzowanego pro­ gramu spowodowały, że drugą władzą w kraju stał się Sowiet. Ale Sowiet też nie miał wyraźnej linii postępowania. 1 marca podpisał słynny „Rozkaz nr 1”, wprowadzający w jednostkach piotrogrodzkiego garnizonu komitety wyborcze rozporządzające bronią, któ­ rej nie wydaje się oficerom, i znoszący tradycyjne wojskowe formy dyscypliny. Rozkaz ten niezwłocznie rozciągnięto na całą armię rosyjską, nie zważając na wyjaśnienia, że dotyczy on wyłącznie oddziałów na tyłach. „Rozkaz nr 1” stał się głównym czynnikiem rozkładu armii. Tymczasem Sowiet bardzo liczył na armię w obli­ czu dalszej wojny z Niemcami, które nie odpowiedziały na propo­ zycję zawarcia „pokoju bez aneksji i kontrybucji”. Wahali się również bolszewicy. 12 marca z zesłania przybyli do Petersburga były deputowany Dumy Matwiej Muranów, czło­

47

nek starej redakcji „Prawdy” Lew Kamieniew i członek KC Józef Stalin. Niezwłocznie opanowali oni kierownictwo gazety. 15 mar­ ca ukazał się artykuł Kamieniewa, głoszący między innymi: „Gdy armia stoi naprzeciw armii, najgłupszą polityką byłoby zapropo­ nować jednej z nich, aby złożyła broń i rozeszła się do domów. [...] Wolny naród będzie niezłomnie stał na swym posterunku, na kulę odpowie kulą”52. 3 kwietnia do Rosji przyjeżdża Lenin. Znaczenia tego faktu dla losów państwa i świata nikt jeszcze nie podejrzewa. Przywód­ ca partii bolszewickiej jest zdumiony, że wracając do kraju z pomo­ cą władz niemieckich, nie zostaje aresztowany, wręcz przeciwnie, jest uroczyście witany także przez przedstawicieli nowej władzy. Wszystkich, w tym członków partii bolszewickiej, zdumiewa prze­ mówienie Lenina głoszącego, że trzeba koniecznie rozpocząć walkę o władzę. Spór na temat stosunków Lenina z Niemcami w latach wojny trwa do dziś, a rozpoczął się w kwietniu 1917 roku. „Wówczas — pisał Władimir Boncz-Brujewicz, bliski współpracownik Lenina — ten sposób podróżowania (w tak zwanym zaplombowanym wa­ gonie) wywołał dzikie ujadanie wściekłej burżuazji, a także jej po­ pleczników — eserowców i mienszewików. Nawet w naszej partii bardzo wielu uważało ten sposób za niegodny, niewłaściwy”53. Siła Lenina polegała na tym, że każdy sposób przybliżający zwycięstwo rewolucji, którą on sam kierował, uważał za godny i właściwy. Na­ leży — nauczał bolszewików — umieć stosować wszelkie fortele, podstępy, nielegalne chwyty, przemilczenia, zatajanie prawdy. Le­ nin zdawał sobie doskonale sprawę, że Niemcy są zainteresowane pomocą rosyjskim rewolucjonistom liczącym na porażkę swego kraju. Ludendorff napisze po wojnie, że rewolucja rosyjska już od dawna była jego namiętnym pragnieniem: „Ileż razy marzyłem 0 jego urzeczywistnieniu... Odwieczna chimera”. Chimera całkiem niespodziewanie staje się faktem, zbawczym cudem. „W kwietniu 1 maju 1917 roku — pisze niemiecki generał — mimo naszych

48

zwycięstw nad Aisne i w Szampanii uratowała nas wyłącznie ro­ syjska rewolucja”54. Zbawianie kajzerowskich Niemiec nie było ce­ lem Lenina, ale wodza partii bolszewickiej, dążącego za wszelką cenę do objęcia władzy, bynajmniej nie krępował fakt, że rewolu­ cja w Rosji uratowała Niemcy przed klęską. Tezy kwietniowe — program, z którym Lenin wystąpił 4 kwiet­ nia na posiedzeniu Piotrogrodzkiego Sowietu — wprawiły w osłu­ pienie obecnych, nie wyłączając bolszewików55. Być może członko­ wie partii byliby mniej zdumieni, gdyby mieli możność przeczytać Listy z daleka, wysyłane przez Lenina ze Szwajcarii. Jednak „Praw­ da” opublikowała pierwszy list z cięciami, a następnych trzech nie wydrukowała w ogóle. Redaktorzy „Prawdy” — Kamieniew i Stalin — mieli własny plan: zjednoczenie z mienszewikami i współpra­ cę na określonych zasadach z Rządem Tymczasowym. Plechanow uznał wystąpienie Lenina za majaczenia, sądził, że „tezy te napi­ sane zostały dokładnie w takich okolicznościach, w jakich naskrobał jedną ze stronic swego pamiętnika Aksencjusz Iwanowicz Popryszczyn1: »Daty nie pamiętam. Miesiąca również nie było. Co to było — diabli wiedzą.«”56. „Prawda” opublikowała Tezy w wydaniu z 7 kwietnia, a nazajutrz wydrukowała komentarz redakcyjny, któ­ rego sens był zbieżny z oceną Plechanowa: „Co zaś się tyczy ogól­ nego schematu tow. Lenina, to wydaje się nam on nie do przyjęcia, jako że wychodzi z założenia, iż rewolucja burżuazyjno-demokratyczna już jest zakończona, i liczy na niezwłoczne przekształcenie jej w rewolucję socjalistyczną”. Doskonale uwidacznia to różnice między redaktorami „Praw­ dy”, faktycznymi przywódcami partii pod nieobecność wodza, a Le­ ninem. Dla Kamieniewa, Stalina i pozostałych bolszewików mark­ sizm był teorią, od której nie wolno odstępować. Dla Lenina nie istniały żadne prawdy doktrynalne. Opętany był tylko jedną ideą. 1 Bohater opowiadania N. Gogola Pamiętnik wariata, tłum. J. Wyszomirski.

49

Ideą władzy. 4 kwietnia na posiedzeniu w Pałacu Taurydzkim Le­ nin wzbudził — podług świadectwa Władimira Boncz-Brujewicza — „jadowite uśmieszki” i „wyraźne kpiny” ze strony słucha­ czy, gdy „otwarcie przyznał, że miał bardzo mało czasu i bardzo mało materiału do obserwacji”. Jeśli nie liczyć paru tygodni w 1905 roku, Lenin nie był w Rosji od 1900. W kwietniu 1917 roku, w dro­ dze do Petersburga, „tylko jeden robotnik trafił mi się w pociągu” — wyznał wódz partii bolszewickiej. Ale to mu „w zupełności wy­ starczyło”. „Rozważania moje — oświadczył — będą w pewnym sensie teoretyczne, lecz sądzę, że ogólnie biorąc, są słuszne, odpo­ wiadają całej sytuacji politycznej w kraju”57. Leninowi mogło się nie poszczęścić, mógł mu się nie trafić robotnik w pociągu. Ale i bez robotnika Lenin zrozumiał to, co najistotniejsze. Rosja stała się — jak twierdził — najbardziej wol­ nym krajem na świecie, a władza była słaba i niezdecydowana. Tezy kwietniowe były programem zarazem konkretnym i uto­ pijnym. Padały konkretne żądania: zaprzestania imperialistycznej wojny, zbratania się z przeciwnikiem, konfiskaty gruntów obszarniczych i nacjonalizacji całej ziemi z przekazaniem jej do dyspozycji lokalnych sowietów. Były one skierowane pod adresem Rządu Tym­ czasowego, który — o czym Lenin dobrze wiedział — nie miał żad­ nych szans ich zrealizować. A zatem konieczne było obalenie rzą­ du. Utopijną część programu — rozwiązanie policji, wojska, kasty urzędniczej, wybieralność i możliwość odwołania w każdej chwili urzędnika przy wynagrodzeniu nieprzewyższającym płacy dpbrego robotnika — obiecywała urzeczywistnić przyszła władza. Nikołaj Suchanów nazywa program Lenina „hurralewicowym, nieokiełzna­ nym radykalizmem, prymitywną demagogią”58. Program leninowski był „nieokiełznanym radykalizmem i prymitywną demagogią”, ale też uwzględniał dwa główne żądania chłopów stanowiących przy­ tłaczającą większość ludności. Żądania pokoju i ziemi. Po rewolucji lutowej do Piotrogrodzkiego Sowietu zaczę­ ły napływać „nakazy” — skargi i wnioski, przede wszystkim od

50

chłopów i robotników. Analiza pierwszej setki chłopskich „naka­ zów” wskazuje, że domagają się oni najczęściej konfiskaty obszarniczych, państwowych i innych gruntów i rozdania ich chłopom, a następnie rychłego zawarcia „sprawiedliwego pokoju”. Robot­ nicy usposobieni byli mniej rewolucyjnie. Ich żądania dotyczyły w pierwszej kolejności poprawy warunków zatrudnienia (ośmio­ godzinny dzień pracy, podwyżka płac itp.), ale nie radykalnej ich zmiany. Jest rzeczą charakterystyczną, że żądanie pokoju zawiera 23% chłopskich „nakazów”, a tylko 2% robotniczych59. Chłopskie żądania zawarcia pokoju zbieżne były po części z kapitulanckimi hasłami Lenina; ich żądania ziemi były sprzecz­ ne z programem bolszewików. Wódz partii z miejsca puścił w niepamięć wszystkie ciągnące się latami scholastyczne spo­ ry rozdzierające socjaldemokratów, a dotyczące kwestii agrarnej, „municypalizacji”, „socjalizacji”, „nacjonalizacji” — i przywłasz­ czył sobie program partii eserowców: ziemia — chłopom. Kwiecień 1917 roku można uznać za datę narodzin sowieckiej ideologii, która wkrótce zapanuje nad krajem. Po raz pierwszy za­ demonstrowano na skalę państwową główną cechę tej ideologii: elastyczność, niezrównaną giętkość, zdolność do natychmiastowej akceptacji tego, co wczoraj jeszcze było potępiane, do potępienia tego, co wczoraj akceptowano. Najistotniejsze cechy tej ideologii to, po pierwsze, fakt, że decyzję o radykalnym i niespodziewanym zwrocie o 180 stopni podejmuje szef partii, a po drugie, że partia niezwłocznie, choć z pewnymi wahaniami, zgadza się z szefem. Nieposkromionemu, opętanemu żądzą władzy Leninowi, za którym w kwietniu 1917 roku stoi 77-tysięczna partia60, prze­ ciwstawia się osłabiony Rząd Tymczasowy. Ma związane ręce, reprezentuje bowiem tylko połowę władzy. Druga połowa to So­ wiet. Brakuje aparatu państwowego. Stary aparat został zniszczo­ ny i odrzucony jako przeżytek caratu. Proces tworzenia nowego z góry do dołu hamuje dwuwładza. Lokalne sowiety z powodze­ niem konkurują z rodzącą się administracją Rządu Tymczaso­

51

wego. Wreszcie Rząd Tymczasowy krępują normy i sentymen­ ty, które niebawem zyskają miano przeżytków kapitalizmu: wier­ ność słowu, wierność sojusznikom, wiara w demokrację, wiara w lud. Przedstawicieli partii socjalistycznych (eserowców i socjaldemokratów-mienszewików), którzy począwszy od pierwszej ko­ alicji (maj 1917), odgrywają coraz większą rolę w Rządzie Tym­ czasowym, paraliżują teoretyczne poglądy na rewolucję i historię, teoretyczne pojęcie „sił napędowych”, przekonanie, że klasy ko­ lejno dochodzą do władzy na mocy historycznej prawidłowości. Władza jakby parzyła ręce członków Rządu Tymczasowego, a oni jakby tylko czekali na odpowiedni moment, żeby się jej pozbyć. „20 kwietnia — opowiada Aleksander Szlapnikow — Lew Kamieniew na posiedzeniu Komitetu Wykonawczego Sowietu, kryty­ kując Rząd Tymczasowy, rzuca: »Rozwiązaniem byłoby przejście władzy w ręce innej klasy«”. Z miejsc ministerialnych odzywają się głosy: „Więc weźcie władzę”61. W czerwcu na zjeździe sowietów Iraklij Cereteli wykrzykuje z pewnym żalem: „Nie ma dziś takiej partii politycznej, która byłaby gotowa powiedzieć: dajcie nam władzę. Nie ma w Rosji takiej partii”. Następuje słynna replika Le­ nina: „Jest taka partia”. Po czym Lenin dodaje: „Żadna partia nie ma prawa wyrzekać się władzy i nasza partia się jej nie wyrzeka”. Rząd Tymczasowy był przekonany, że nie ma w Rosji chęt­ nych do objęcia władzy. Słów Lenina nie traktowano serio. Przy­ wódcom politycznym zarzuca się zazwyczaj, że kłamią, ukrywają swe plany. Historia wszak pokazuje, że kiedy działacze politycz­ ni — Lenin, Stalin, Hitler — mówili prawdę, nikt im nie wierzył. Słabość władzy usunęła wszystkie przeszkody na drodze rewolucyjnej fali, zalewającej Rosję. Rewolucja przekształca się w bunt dający ujście gromadzonej od wieków nienawiści. Inte­ ligencja, która od dziesięcioleci przygotowywała rewolucję, jest skonsternowana. „Jesteśm y jak zakochani romantycy — Mak­ sym Gorki zapisuje w swym pamiętniku słowa inteligenta — uwielbialiśmy ją, ale przyszedł cham i brutalnie zgwałcił

52

naszą ukochaną”62. Rząd Tymczasowy, rząd rosyjskiej inteligencji, nieodparcie zbacza w lewo, pragnąc nadążyć za zbuntowanym lu­ dem, ale wciąż zostaje w tyle, gdyż lud, podpuszczony arcyekstremistycznymi hasłami Lenina, marzy o pełnym bezkrólewiu. Le­ nin — mistrz rewolucyjnych sloganów — wzywa do ekspropriacji ekspropriatorów, co w tłumaczeniu na zwykły język brzmiało nie­ zwykle kusząco: rabuj zrabowane1,63. W czerwcu ministrowi wojny Kierenskiemu udaje się prze­ konać armię, że natarcie jest możliwe. 18 czerwca wojska rosyj­ skie rozpoczynają ofensywę i osiągają znaczne sukcesy. Pogłoski 0 wzmocnieniu dyscypliny w wojsku wywołują niepokój żołnierzy garnizonu petersburskiego, którzy obawiają się, że mogą zostać wysłani na front. Hasła wzywające do obalenia Rządu Tymczaso­ wego znajdują podatny grunt przede wszystkim w 1. Pułku Ka­ rabinów Maszynowych, gdzie wpływ mają bolszewicy i anarchokomuniści. W czasie przygotowań do zbrojnego wystąpienia żołnierzy 1 robotników Petersburga, do których 4 lipca przyłącza się 10 ty­ sięcy kronsztadzkich marynarzy, Lenin wyjeżdża ze stolicy na wy­ poczynek do domku letniskowego Boncz-Brujewicza w Finlandii. Powraca 4 lipca, przemawia do demonstrantów z balkonu pałacu Krzesińskiej, ale bez entuzjazmu. Jasne jest dlań, że tym razem nie uda się przechwycić władzy. Historycy spierają się do dziś, czy lipcowe wystąpienie było spiskiem bolszewików, czy też żywiołowym zrywem żołnierzy, 1 Trocki opowiada, że kilka dni po dojściu do władzy Lenin „w grotes­ kowej rozpaczy” użalał się na istniejącą jeszcze wolną prasę, powtarzającą bezustannie bolszewickie hasło „rabuj zrabowane”. „Ale któż coś takie­ go powiedział? — zapytał z udawanym zdumieniem Trocki. — Czy to wy­ mysł?”. — „Nie — odparł Lenin. — Istotnie powiedziałem kiedyś »rabuj zrabowane«, ale z miejsca o tym zapomniałem”. Lecz burżuazyjna prasa pa­ miętała. A i lud żadnego innego hasła Lenina nie przyjął z takim zadowole­ niem (przyp. autora).

53

marynarzy i robotników. Również oficjalni historycy Komuni­ stycznej Partii Związku Sowieckiego nie potrafią uzgodnić wią­ żącej wykładni. W stalinowskim Krótkim kursie powiedziano, że „partia bolszewicka była przeciwna wystąpieniu zbrojnemu w owej chwili, ponieważ uważała, że kryzys rewolucyjny jeszcze nie dojrzał, że armia i prowincja nie są jeszcze gotowe do poparcia powstania w stolicy”64, zaś postalinowski Krótki kurs twierdzi, że „robotnicy i żołnierze Piotrogrodu mieli dość sił, żeby obalić Rząd Tymczasowy i wziąć władzę państwową w swoje ręce”65, ale na przejmowanie władzy było jeszcze za wcześnie, jako że „większość ludności kraju nadal szła za eserowcami i mienszewikami”. Lenin nie oponował przeciw lipcowemu wystąpieniu i nie nale­ gał na jego kontynuację, kiedy wierne rządowi i Sowietowi oddzia­ ły wojska weszły do Petersburga. Dla Lenina wystąpienie lipcowe było przygrywką, próbą sił, sprawdzianem gotowości przeciwnika do oporu. Zinowjew wspomina, że „w lipcowych dniach cały nasz KC był przeciwny natychmiastowemu przejęciu władzy. Tak samo myślał Lenin. Ale kiedy 3 lipca podniosła się fala ludowego oburze­ nia, towarzysz Lenin ocknął się. I tu, na piętrze, w bufecie Pałacu Taurydzkiego odbyła się niewielka narada, w której uczestniczyli Trocki, Lenin i ja. Lenin, roześmiany, mówił: a może byśmy teraz spróbowali? Ale z miejsca dorzucał: nie, nie można teraz przejmo­ wać władzy; nic z tego nie wyjdzie, bo ci z frontu jeszcze nie wszy­ scy są nasi”66. Zinowjew odrobinę miesza, gdyż 3 lipca Lenina nie było w Piotrogrodzie, ale sedno stosunku Lenina do owych wydarzeń przeka­ zał trafnie. Jeśli się uda — wtedy „roześmiani” przejmiemy władzę. Gdy się nie uda — ponowimy próbę. Lipcowa próba zakończyła się fiaskiem bolszewików przede wszystkim dlatego, że Piotrogrodzki Sowiet udzielił poparcia Rzą­ dowi Tymczasowemu. „Cóż więc dalej? — zapytałem Włodzimie­ rza Iljicza — pisze Boncz-Brujewicz po rozmowie, jaka miała miej­ sce po lipcowym niepowodzeniu. — Zbrojne powstanie, nie ma

54

innego wyjścia. — Kiedy? — Gdy tylko podyktują je okoliczności, ale nie później niż jesienią”67. Możliwe, że Boncz-Brujewicz, pisząc swe wspomnienia już po zwycięstwie partii Lenina, wyolbrzymił nieco optymizm rozmówcy. 5 lipca, gdy Trocki spotkał się z wo­ dzem partii, Lenin był w panice. „Wszystkich nas teraz wystrzelają — mówił — to dla nich najlepszy moment”. „Ale — dodaje Trocki — Lenin przecenił przeciwnika — nie jego złą wolę, lecz zdecydo­ wanie i zdolność do działania”68. ' Lenin miał podstawy do obaw. Argumentem, który przekonał wierne Rządowi Tymczasowemu i Sowietowi oddziały wojskowe do walki z demonstrantami, było ujawnienie dokumentów pre­ zentujących Lenina i bolszewików jako niemiecką agenturę. Trocki w swej Historii rewolucji rosyjskiej uznaje lipiec 1917 roku za „mie­ siąc największych w historii świata oszczerstw”. Zarzut otrzymy­ wania pieniędzy od Niemców służy Rządowi Tymczasowemu za podstawę do postanowienia o aresztowaniu kierownictwa partii bolszewickiej. Lenin wie doskonale, że gdyby to on był na miej­ scu ministrów Rządu Tymczasowego, aresztowani z oskarżenia o przygotowywanie spisku przeciw władzy, w dodatku za obce pieniądze, nie doczekaliby rozprawy. Ucieka więc do Finlandii. Zatrzymani przywódcy bolszewiccy: Lew Kamieniew, Aleksandra Kołłontaj, Anatolij Łunaczarski i Lew Trocki, zostali w niedługim czasie zwolnieni. Polemika na temat „niemieckich pieniędzy” trwa do dziś. Sprowadza się do dwóch punktów: czy Lenin był niemieckim agentem?, czy bolszewicy otrzymywali pieniądze od Niemców? Rzecz to nienowa, że przeciwnicy wodzów rewolucji ogła­ szali ich agentami obcych mocarstw, aby znaleźć najprostsze wytłumaczenie własnej porażki. Pojęcie „agent obcego mocar­ stwa” piętnuje osobnika wypełniającego cudzą wolę. Nie ulega wątpliwości, że Lenin miał własną wolę i własne cele, które na jakimś etapie były zbieżne z celami Niemiec. Minie rok i wielu spośród tych, którzy oskarżali Lenina o kolaborację z kajzerow-

55

skimi Niemcami, zacznie korzystać z ich pomocy w walce z wła­ dzą Lenina. Wodzów wszystkich rewolucji oskarżano o to, że otrzymy­ wali pieniądze od obcych. W większości przypadków było to zgodne z prawdą. W lipcu 1917 roku opublikowano dokumen­ ty świadczące o powiązaniach bolszewików, Jakuba Haneckiego i Mieczysława Kozłowskiego, z Israelem Helphandem alias Alexandrem Parvusem, niemieckim socjaldemokratą, nieukrywającym swych związków z niemieckim MSZ. Lenin zaciekle zaprze­ czał tym oskarżeniom. Ale zaprzeczał dziwnie i nieprzekonująco. Pisał na przykład, że Hanecki prowadził jedynie sprawy handlo­ we jako pracownik firmy, której udziałowcem był Parvus69. Partia — utrzymywał — nie mogła mieć z Parvusem do czynienia, gdyż już w roku 1915 Lenin określił go jako „niemieckiego Plechanowa” i „renegata, liżącego but Hindenburga”70. Wreszcie Lenin oświad­ czył kategorycznie: „Jest nikczemnym kłamstwem, że pozosta­ wałem w stosunkach z Parvusem”71. To prawda, Lenin nie miał powiązań z Parvusem, mieli je jego wysłannicy. Mimo wszystkich zaprzeczeń Lenina, Trockiego i innych przywódców partii żaden z nich nie wyjaśnił, w jaki sposób w kwietniu 1917 roku partia była w stanie wydawać 17 dzienników o łącznym tygodniowym nakładzie 1,415 miliona egzemplarzy72. Mark Ałdanow wspominał, że niewielka partia polityczna, która nie zajmowała się prawie w ogóle agitacją, publikowała w 1917 roku niewielką gazetkę i wydatkowała rocznie około 300 tysięcy rubli, otrzymanych od jej paru bogatych członków73. Aleksander Szlapnikow, w którego rzetelność nie ma podstaw wątpić, informuje, że od 1 grudnia 1916 do 1 lutego 1917 roku do kasy bolszewickiej wpłynęło 1117 rubli i 50 kopiejek74. W marcu hojność okazał Maksym Gorki i ofiarował 3 tysiące ru­ bli75. Trocki, demaskując „najnikczemniejsze oszczerstwo w hi­ storii świata”, twierdzi, że pieniądze na prasę bolszewicką dawa­ li robotnicy. Jednak trudno sobie wyobrazić, żeby w warunkach

56

ostrej inflacji, gdy pieniądze traciły na wartości, a koszty dru­ ku niebotycznie rosły, robotnicy byli w stanie zbierać co tydzień setki tysięcy rubli dla partii, która bynajmniej nie była ani je­ dyną partią robotniczą, ani najważniejszą partią socjalistyczną. Mark Ałdanow, świadek rewolucji, znakomity autor powieści hi­ storycznych i przenikliwy historyk, marzył w 1935 roku: „Grube księgi z Wilhelmstrasse1mogłyby okazać się cennym dokumen­ tem historii rewolucji październikowej, ale historia nieprędko się do nich dobierze. Ponadto teksty w tych księgach mają naj­ prawdopodobniej charakter jednostronnych dokumentów: w ta­ kich wypadkach nie wydaje się pokwitowań”76. Ałdanow pomylił się: historia dobrała się do grubych ksiąg niemieckiego MSZ bar­ dzo prędko, już po dziesięciu latach. Ale Ałdanow miał też rację — rewersów Lenina tam nie było, były jedynie niemieckie doku­ menty o przekazaniu określonych kwot bolszewikom. Mark Ał­ danow, który w 1919 roku pierwszy napisał biografię Lenina, przytacza najbardziej przekonujący, psychologiczny argument: „Lenin nie był zażenowany ani sprawą Taratuty11, ani fałszywy­ mi asygnatami, ani mokrą robotą w Tyflisie. Nie miał też powo­ du wstydzić się niemieckich pieniędzy, bardzo pomyślnie wyko­ rzystanych przezeń w interesie partii bolszewickiej”. Nurtująca historyków kwestia „niemieckich pieniędzy” jest kwestią etycz­ ną. Dla Lenina nieuznającego burżuazyjnej moralności problem „brać czy nie brać?” nie istniał. Niemieckie pieniądze nie tłumaczą jednak sukcesu bolszewic­ kiej propagandy. Wprawdzie umożliwiły prowadzenie jej na sze­

1 Wilhelmstrasse — berlińska lokalizacja najważniejszych instytucji rządowych Królestwa Prus, później Rzeszy Niemieckiej. Łi Wiktor Taratuta — bolszewik, który na polecenie partii poślubił szpetną siostrę bogatego przemysłowca Nikołaja Szmita (również człon­ ka partii). Szmit jej właśnie i drugiej siostrze zapisał cały majątek (zmarł w 1905 roku). Fortuna trafiła do kasy bolszewików.

57

roką skalę, ale rząd dysponował środkami nie mniej poważnymi. Co było kluczowe, to umiejętność wykorzystania tych środków. Lipcowe niepowodzenie bolszewików i powszechne przeko­ nanie, że są niemieckimi agentami, powstrzymują na krótko le­ ninowski pęd do władzy. Jednak sytuacja w kraju staje się z każ­ dym dniem coraz bardziej krytyczna. Niepowodzenia na froncie: niemieckie oddziały zagrażają Rydze i Narwie, na południu w stre­ fie zagrożenia znajdują się Mołdawia i Besarabia. Inflacja. Rosnące bezrobocie. Trudności zaopatrzeniowe. Utworzony w lipcu drugi rząd koalicyjny z Kierenskim na czele nadal odkłada rozwiązywanie najbardziej palących problemów do czasu zakończenia wojny i zwo­ łania Konstytuanty. 26 sierpnia Naczelny Dowódca, generał Ławr Korniłow, postanawia działać i kieruje 3. Korpus Kawalerii gene­ rała Aleksandra Krymowa na Piotrogród. Zamierza powstrzymać rozpad państwa, zaprowadzić porządek, zadać cios bolszewikom — głównej, w jego opinii, przyczynie rozruchów. Działania te odno­ szą jednak skutek przeciwny do zamierzonego. Generał Korniłow, człowiek o demokratycznych przekonaniach, cieszący się chwałą odważnego żołnierza w latach wojny światowej, był całkowicie nieobeznany z polityką. To, co określa się mianem „puczu Korniłowa”, było zwyczajnym nieporozumieniem. Nie posiadając odpowied­ nich sił, nie mając sojuszników, Naczelny Dowódca rzucił wyzwa­ nie Piotrogrodzkiemu Sowietowi, który w obliczu zagrożenia swej władzy zwrócił się o pomoc do bolszewików. Korniłow nie stanowił większego niebezpieczeństwa. Komisarz Frontu Północnego Wła­ dimir Wojtynski zapewnił przywódców Sowietu: „Żaden pułk, żad­ na kompania Frontu Północnego nie będzie wykonywać rozkazów Korniłowa, jeśli nie potwierdzi ich komitet armii albo ja osobiście. Oddziały nie podporządkują się Korniłowowi, jeśli ten rozkaże wy­ stąpić przeciw Sowietowi albo rządowi. Wojska Korniłowa to wid­ mo. Znikną, zanim padnie pierwszy strzał”77. Wojska Korniłowa rozwiały się jak widmo, nim dotarły do Piotrogrodu. Ale partia bolszewicka została oczyszczona z wszel­

58

kich zarzutów, przedstawionych zaledwie parę tygodni wcześniej. Teraz ten sam Sowiet i ten sam rząd dawały jej certyfikat wier­ ności rewolucji i sprawie wolności. Do powołanego przez Sowiet Komitetu Ludowej Walki z Kontrrewolucją przydzielono przy­ wódcę bolszewickiej Organizacji Wojskowej (tak zwanej wojenki) Władimira Newskiego. W tym momencie wojenka liczyła 26 tysię­ cy członków, działających w 43 grupach frontowych i 17 grupach zaplecza78. Na wieść o wymarszu Korniłowa Lenin błyskawicznie wydał dyrektywę: walczyć z Korniłowem, ale nie popierać Kierenskiego; wykorzystać sytuację i wyrwać od Kierenskiego tyle ustępstw, ile się da, w pierwszej kolejności na rzecz robotników. „Rozwój tej wojny — pisze Lenin — może nas doprowadzić do władzy, mówić zaś o tym w agitacji należy jak najmniej”79. W pędzie ku władzy partia wyszła na ostatnią prostą.

3. Jesień 1917 Jeżeli obalenie carskiego samowładztwa jakkolwiek zmieniło sytuację w kraju, to tylko na gorsze. Gospodarka znajdowała się w stadium rozpadu. Stawały fabryki, dostawy żywności zmniej­ szały się bezustannie, spadała wartość pieniądza. Trwała wojna. Jedyną realną zdobyczą rewolucji była pełna swoboda wypowie­ dzi. Ta upajająca wolność przemienia się w potężną broń bolszewi­ ków. Obiecują oni wszystko i niezwłocznie (pokój, ziemię, chleb), podczas gdy wszystkie inne partie każą cierpliwie czekać (zwy­ cięstwa, Konstytuanty, końca chaosu). W nocy z 1 na 2 wrześ­ nia bolszewicy uzyskują większość w Piotrogrodzkim Sowiecie, Trocki zostaje wybrany na przewodniczącego. Od czasu powrotu ze Stanów Zjednoczonych w maju 1917 roku Trocki popiera Lenina. W lipcu wstępuje do partii bol­ szewików, gdzie od razu zajmuje miejsce wśród przywódców.

59

Aresztowany po wydarzeniach lipcowych, zwolniony za kaucją z więzienia Kriesty po krachu ekspedycji Korniłowa Trocki w roli przewodniczącego Sowietu Piotrogrodzkiego staje się nie tylko pierwszym tenorem rewolucji (jego przemówienia zapełniają po brzegi namiot Cyrku Medrano), ale też faktycznym przywódcą szykującego się przewrotu. 5 września bolszewicy uzyskują więk­ szość w Moskiewskim Sowiecie. Dla Lenina jest to sygnał — ro­ zumie on, że władza leży na wyciągnięcie ręki. Teraz albo nigdy! W połowie września Lenin posyła ze swej fińskiej kryjówki dwa listy, w których nalega, by władzę przejąć natychmiast. Ale Ko­ mitet Centralny każe się prosić. Przywódcy partii — Kamieniew, Zinowjew, Stalin — prezentują dużo bardziej umiarkowane stano­ wisko niż Lenin. Są przekonani, że wszechrosyjski zjazd Sowietów, wyznaczony na 25 października, przekaże władzę bolszewikom drogą pokojową. Lenin nie wytrzymuje i wraca do Piotrogrodu'. Historycy partyjni do dziś toczą spory, kiedy wódz partii powró­ cił z Finlandii. Stalinowski Krótki kurs utrzymuje, że stało się to 7 października80. Margarita Fofanowa, u której Lenin zamieszkał po przyjeździe do Piotrogrodu, twierdziła, że przybył 22 wrześ­ nia81. Tak czy owak, wiadomo, że wróciwszy między 22 września a 7 października do Petersburga, Lenin 10 października brał udział w obradach KC. Oprócz Lenina obecni byli Andriej Bubnow, Feliks Dzierżyński, Grigorij Zinowjew, Lew Kamieniew, Aleksandra Kołłontaj, A. Łomow, Grigorij Sokolników, Jaków Swierdłow, Józef Stalin, Lew Trocki i Moisiej Uricki. Niemałych zabiegów ze strony Lenina wymagało przekonanie jego towarzyszy o konieczności po-1

1 Amerykański dziennikarz Harrison Salisbury uważa, że Lenin w tym okresie znajdował się w stanie podniecenia właściwego osobnikom cierpiącym na psychozę maniakalno-depresyjną. Taki stan opisał w książ­ ce Spotkania z Leninem (Wstrieczi z Leninym) Nikołaj Walentinow, który w 1904 roku często widywał się w Szwajcarii z przyszłym wodzem rewo­ lucji (przyp. autora).

60

wstania. Ale miał on w garści koronny argument: już 29 września wysłał list-ultimatum, w którym groził opuszczeniem Komitetu Centralnego, pozostawiając sobie „swobodę agitacji w dołach par­ tii oraz na zjeździe bolszewików”82. Nikołaj Bucharin1wspominał w 1921 roku, jeszcze za życia Lenina, że „list był napisany w bardzo stanowczym tonie i groził nam wszelkiego rodzaju karami. Byliśmy wszyscy oszołomieni. [...] KC jednogłośnie postanowił list Lenina spalić”. Dokument można było spalić. Ale kiedy Lenin osobiście za­ żądał, by zagłosować za powstaniem, tylko dwaj członkowie KC zdobyli się na odwagę, głosując przeciw: Zinowjew i Kamieniew. Argumenty Lenina sprowadzały się do pięciu punktów: 1. w całej Europie narasta ruch rewolucyjny; 2. imperialiści (Niem­ cy i sojusznicy) gotowi są zawrzeć pokój, by wspólnie zdławić re­ wolucję w Rosji; 3. oczywista jest „niewątpliwa decyzja Kierenskiego i towarzystwa, by oddać Piter [Piotrogród — dop. tłum.] Niemcom”; 4. zbliża się chłopskie powstanie i bolszewicy cieszą się już zaufaniem ludu; 5. trwa jawne przygotowywanie „drugiej korniłowszczyzny”. Zinowjew oponował: „Powiada się: 1. po naszej stronie jest już większość rosyjskiego ludu i 2. po naszej stronie jest już więk­ szość międzynarodowego proletariatu. Niestety! — ani jedno, ani drugie nie odpowiada prawdzie. W tym sęk”. Sęk jednak tkwił gdzie indziej. Wszystkie argumenty Lenina okazały się błędne. Pomylił się w rachubach co do światowej rewo­ lucji; jeszcze rok walczyć będą Niemcy z sojusznikami. Kierenski nie miał zamiaru oddawać Piotrogrodu. Chłopi zaczęli dzielić zie-1

1 Nikołaj Bucharin (1888-1938) — działacz partii bolszewickiej, członek Biura Politycznego, szef Komitetu Wykonawczego Kominternu, ofiara wielkiego terroru w ZSRS. Główny oskarżony w procesie „antyra­ dzieckiego bloku prawicowo-trockistowskiego”, skazany na karę śmierci i rozstrzelany.

61

mię, ale do powstania było jeszcze daleko. Nikt nie myślał o żad­ nej „drugiej korniłowszczyźnie”. Miał rację tylko w jednym punk­ cie: władzę można było przechwycić, ponieważ nikt nie chciał jej bronić. Kierenski i jego ministrowie nadal uparcie wierzyli, że wróg jest tylko z prawej strony i, naturalnie, nie mogli się spodzie­ wać poparcia prawicy. Słabość i chwiejność Rządu Tymczasowe­ go irytowały „umiarkowanych” i „centrum”. Bucharin wspominał z dumą: „Na drzwiach mojego mieszkania było napisane: »Bucharin, bolszewik«. Ale nikt nie ważył się kiwnąć palcem. Oczywi­ ście ze strony burżuazji było skrajną głupotą, że wówczas z nami nie skończyła”83. Mówiąc o głupocie, Bucharin miał rację, z drob­ ną tylko poprawką: jesienią 1917 roku władza nie znajdowała się w rękach burżuazji. Władza leżała na ulicy. Wszyscy, poza bolsze­ wikami, pragnęli zmian, wszyscy zgadzali się: niechby było gorzej, byle inaczej. Pierre Pascal, członek francuskiej misji wojskowej, notował we wrześniu w swym dzienniku: „Korpus Paziów głoso­ wał na bolszewików”84, w październiku: „Wczoraj pan Putiłow1po­ wiedział mi, że głosował na bolszewików”85. Najpoważniejszy opór Lenin napotyka w KC partii. Towarzy­ sze obawiają się fiaska, zapytują, co robić po przechwyceniu wła­ dzy. Lenin odpowiada: zdobycie władzy jest celem powstania. Za­ dania polityczne określimy, gdy władza będzie w naszych rękach. Lenin chętnie cytuje Napoleona: On sengage etpuis on voit — wda­ my się w bój, a potem zobaczymy. Kultywowana z uporem przez sowiecką historiografię legenda przedstawia — wbrew faktom — przewrót październikowy jako operację realizowaną według dokładnego, precyzyjnie rozpisane­ go planu, jako modelowy przykład „sztuki powstańczej”. Zmienia­

1 Aleksiej Putiłow (1856-1940) — rosyjski milioner, przedsiębior­ ca, wpływowy finansista, dyrektor Banku Rosyjsko-Chińskiego. Wspierał generała Korniłowa. Po przewrocie bolszewickim cały jego majątek skon­ fiskowano.

62

ją się — w legendzie —- przywódcy powstania. Na początku byli to Lenin i Trocki. Stalin w pierwszą rocznicę rewolucji wymienił jako inspiratora przewrotu „KC partii z tow. Leninem na czele”, podkreślając, że „cała działalność dotycząca praktycznej organi­ zacji powstania odbywała się pod bezpośrednim kierownictwem przewodniczącego Piotrogrodzkiego Sowietu, Trockiego”86. Sam Trocki w niemałym stopniu przyczynił się do rozpowszechnienia legendy o wspaniałej organizacji rewolty i własnym kierownic­ twie. Następnie Stalin mianował wodzem powstania samego sie­ bie, przyznając, że Lenin udzielał mu pewnej pomocy. Od połowy lat pięćdziesiątych tytuł Wodza przypisany jest Leninowi. Legenda ta od dawna budzi kontrowersje. „Jeśli komuś spo­ za naszego ruchu wydaje się, że rewolucja październikowa — czy też, jak nierzadko przyjęło się ją u nas nazywać, przewrót paź­ dziernikowy — przeprowadzona została tak jak wszystkie do­ tychczasowe przewroty, niemal bez przygotowania, bez skrupu­ latnej organizacji, a jedynie przez przypadkowy korzystny zbieg okoliczności — to głęboko się on myli” — upierał się Boncz-Brujewicz87. Wątpliwości co do legendy były jak najbardziej uzasad­ nione. Dość powiedzieć, że historycy sowieccy do dziś nie uzgod­ nili stanowiska w kwestii samej daty przewrotu. A więc, kiedyż to zaczęła się rewolucja październikowa? Jedni twierdzą, że ran­ kiem 24 października, inni — że wieczorem tego samego dnia, jeszcze inni, że 22 października. 10 października 12 przebranych nie do poznania członków Komitetu Centralnego postanawia rozpocząć powstanie. Ale na kolejnym posiedzeniu KC 16 października wszyscy uważają, że trzeba czekać, gdyż delegaci poszczególnych rejonów Piotrogrodu donoszą o braku „ducha bojowego” w dzielnicy Wyborskiej, Narwskiej na Wyspie Wasilewskiej. Przedstawiciel Organizacji Woj­ skowej Nikołaj Krylenko melduje o braku zaangażowania wśród żołnierzy. I tylko Lenin wciąż nalega, namawia, popycha członków KC ku władzy.

63

Trocki dwoi się i troi, występuje na licznych wiecach, zagrze­ wając rewolucyjnymi hasłami żołnierzy i robotników. Nieprze­ rwanie wygłaszają przemówienia najpopularniejsi bolszewiccy oratorzy — Anatolij Łunaczarski, Aleksandra Kołłontaj, W. Wołodarski. Członkowie KC czekają, aż władza sama wpadnie im w ręce. Lenin jest zdania, że należy ją zagarnąć nie później niż 20 października. Władza się sypie. Garnizon piotrogrodzki pragnie tylko jed­ nego: udać się do domów i wziąć udział w rozdzielaniu ziemi. Rząd nie wie, czego chce, nie wie nawet, jakimi siłami dysponuje, a co najważniejsze — nie wie, kto jest jego wrogiem. Krążące po Pe­ tersburgu pogłoski o gotującym się bolszewickim spisku osiąga­ ją apogeum w październiku. 17 października gazeta Maksyma Gorkiego „Nowaja Zyzn”, kolportowana wśród stołecznych ro­ botników w dziesięciotysięcznym nakładzie i bardzo zbliżona do bolszewików1, publikuje artykuł wstępny, w którym ostrzega bol­ szewików przed przewrotem mogącym doprowadzić do zagłady partii, klasy robotniczej i rewolucji. 18 października pojawia się w niej słynny list Kamieniewa i Zinowjewa, w którym najbliżsi to­ warzysze Lenina oświadczają, że zbrojne powstanie na parę dni przed zjazdem sowietów stanowi krok niedopuszczalny, grożący katastrofą proletariatowi i rewolucji. Wiadomo, z jakim oburze­ niem zareagował na ten list Lenin. Zwymyślał swych towarzyszy od zdrajców i przeniewierców, którzy wydali burżuazji tajny plan powstania. W rzeczywistości od dawna nie było to żadną tajemni­ cą. Odsłonił ją przede wszystkim sam Lenin w swych listach, arty­ kułach i odezwach, drukowanych w prasie bolszewickiej.

* Kiedy w lipcu 1917 roku prasa publikuje artykuły o współpracy bolszewików z Niemcami, Lenin zwraca się o pomoc do pisma „Nowaja Zyzn”, prosząc o wydrukowanie jego listu, zaczynającego się słowami: „Pozwólcie, towarzysze, że odwołamy się do waszej gościnności...” (W. Le­ nin, Dzieła, t. 25, s. 186-188) (przyp. autora).

64

Przejawem kompletnego rozkładu aparatu państwowego nie było to, że powstanie zbrojne otwarcie analizowano w legalnej prasie, lecz to, że władza nie przywiązywała do tego żadnej wagi. Kierenski oświadczał: dysponujemy większymi siłami, niż po­ trzeba. Odmawiał ściągnięcia do Piotrogrodu posiłków z frontu. Kiedy urzędnik miejski zadzwonił przez ciekawość do mieszkania Marii Uljanowej i dowiedział się, że Lenin jest w Piotrogrodzie, nikt nie poważył się aresztować szefa szykującego się przewrotu. ' Atmosferę panującą w rządzie w październiku 1917 roku wyraził z rozpaczliwą szczerością minister spraw zagranicznych Michaił Tereszczenko podczas rozmowy z amerykańskim amba­ sadorem Davidem Francisem. Spotkanie miało miejsce 24 paź­ dziernika. „Spodziewam się bolszewickiego wystąpienia tej nocy — zakomunikował Tereszczenko. — Jeśli zdołacie je stłumić — odrzekł ambasador — to mam nadzieję, że ono nastąpi. — Są­ dzę, że zdołamy je stłumić — powiedział Tereszczenko — ale mam nadzieję, że odbędzie się ono niezależnie od tego, czyje zdławimy, czy też nie. Jestem już zmęczony niepewnością i napięciem”88. Bolszewicy nie byli pewni sukcesu, ale jakby pociągani siłą bezwładu rozpadającego się aparatu państwowego — parli ku władzy, choć nie tak szybko, jak tego pragnął Lenin. Utworzo­ ny przez Piotrogrodzki Sowiet Komitet Wojskowo-Rewolucyjny (WRK) staje się głównym organem kierowniczym powstania. Zagarnięcie władzy odbywa się niejako w imieniu Sowietu, a nie w imieniu partii bolszewików, mimo że w skład Biura WRK wcho­ dzą wyłącznie bolszewicy i popierające ich lewe skrzydło eserowców. 21 października władza faktycznie przechodzi w ręce Biu­ ra WRK. Tego dnia Biuro postanawia zakazać wydawania broni komukolwiek bez swego zezwolenia i wysyła komisarzy do jed­ nostek wojskowych, by nadzorowali wykonanie rozkazu. Ran­ kiem 22 października garnizon zostaje powiadomiony telefonem o tym postanowieniu, w którym podkreśla się, że żadne rozka­ zy nie mają mocy obowiązującej bez podpisu WRK. W mieście od­

65

bywają się wiece i manifestacje. Trocki występuje z płomiennym przemówieniem w Domu Ludowym w dzielnicy Piotrogrodzkiej. Obiecuje złote góry: rząd sowiecki rozda biedocie i tym, którzy tkwią w okopach, wszystko, czym kraj bogaty. Obsypuje pochwa­ łami Piotrogrodzki Sowiet, który wziął na swe barki trudne za­ danie doprowadzenia rewolucji do zwycięskiego końca. Rewolucji, która przyniesie ludowi chleb, ziemię i pokój. Rewolucja już nastąpiła, ale nikt jeszcze tego nie widzi. Nie widzą wypełniający teatry mieszkańcy Petersburga: Fiodor Szalapin śpiewa w Don Carlosie, w tej roli rzadko występował w Ro­ sji, primabalerina Teatru Maryjskiego Tamara Karsawina tańczy premierowo w jednoaktówce Wieszczka lalek. Licznych słuchaczy ściągają najróżniejsze wykłady: filozoficzne, literackie, społeczno-polityczne. Członkowie Rządu Tymczasowego nie dostrzegają, że władza już wyślizgnęła im się z rąk, podobnie jak bolszewicy nie zdają sobie sprawy, że trzymają ją w rękach. Jedną z nierozstrzygniętych zagadek przewrotu październi­ kowego pozostaje zachowanie Lenina podczas tych decydujących dni. Poczynając od 20 października, znika on jakby z obiegu. Na­ dal się ukrywa, ale do wieczora 24 października brak jakichkol­ wiek informacji na jego temat — żadnych listów, notatek, wska­ zówek. Słynne posiedzenie Komitetu Centralnego wieczorem 21 października, podczas którego Lenin wygłasza równie słyn­ ne słowa: „wczoraj było za wcześnie, a pojutrze będzie za późno” — to legenda stworzona przez Johna Reeda1 i niepotwierdzona w żadnym dokumencie, przez żadnego świadka. Legenda ta wy­ dała się zresztą Leninowi tak dobrze wymyślona, że wychwalając książkę Reeda, nie zdementował jej.

1 John Reed — amerykański dziennikarz i komunista, autor relacji z Rosji w 1917 roku Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem. Reed założył Komunistyczną Partię Stanów Zjednoczonych, należał do kierownictwa Międzynarodówki Komunistycznej. Został pochowany pod murami Kremla.

66

Lenin ukrywa się cały dzień 24 października, kiedy to WRK zaczyna rozsyłać komisarzy i niewielkie oddziały zbrojne w celu zajęcia budynków rządowych. Dwaj nieuzbrojeni komisa­ rze wchodzą do gmachu Centralnego Telegrafu i umawiają się, że od tej chwili telegraf będzie uznany za obiekt pod bolszewic­ ką kontrolą. Oddział Pułku Izmajłowskiego zjawia się na Dworcu Bałtyckim i pozostaje tam „dla ochrony porządku”. Oddzia­ ły Czerwonej Gwardii zajmują niektóre mosty, zostawiając inne w rękach wojsk rządowych, jeśli te odmawiają wycofania się. Nikt nie chce strzelać, ale stopniowo w mieście zmienia się władza. W tym czasie — 24 października, około godziny 18.00 — Lenin jeszcze o niczym nie wie, nic nie podejrzewa. Pisze list: „Sytuacja jest w najwyższym stopniu krytyczna. [...] Czekać nie wolno!!! Można stracić wszystko!!! [...] Rząd się chwieje. Trzeba go dobić za wszelką cenę! Zwlekanie z wystąpieniem równa się śmierci”. W czwartym i piątym wydaniu Dzieł Lenina pismo to zatytułowa­ ne jest List do członków KC. W rzeczywistości tytuł dodali sowiec­ cy historycy, a list adresowany był do dzielnicowych komitetów partii. Lenin za ich pośrednictwem pragnął wywrzeć presję na KC. Przywódca rewolucji jeszcze wieczorem 24 października, z dala od Smolnego1, obawiał się Rządu Tymczasowego, który nie miał już władzy. Ponaglał KC, by zaczął powstanie, które w rzeczywistości już się skończyło. Zagadkę nieobecności Lenina w gronie przywódców prze­ wrotu od 20 do 24 października komplikuje niezrozumiałe zacho­ wanie samych przywódców. Przez cały dzień 24 października nie wzywają Lenina do Smolnego, a Lenin — rzecz nie mniej dziwna

1 Pałac Smolny — w XIX wieku Instytut Szlachetnie Urodzonych Pa­ nien przy Smolnym Nabrzeżu Newy. Podczas przewrotu bolszewickiego w 1917 roku siedziba Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego, później sie­ dziba Włodzimierza Lenina. Od 1996 roku siedziba gubernatora Peters­ burga.

67

— czeka na zaproszenie. 6 listopada 1918 roku w jubileuszowym artykule Stalin pisał: „24 października wieczorem został (Lenin) wezwany do Smolnego, by kierować ruchem”. Zanim jednak KC uznał za stosowne ściągnąć wodza, „by kierował ruchem”, Lenin nie wytrzymał i sam, z własnej inicjatywy, wyruszył — tramwa­ jem — z dzielnicy Wyborskiej do Smolnego. Trocki w swojej Historii rewolucji rosyjskiej utrzymuje, że Le­ nin po przybyciu do Smolnego zatwierdził działania przewodni­ czącego Piotrogrodzkiego Sowietu: „Lenin był zachwycony, co wi­ dać było po okrzykach, śmiechu, zacieraniu rąk, potem stał się bardziej milczący, zamyślił się i rzekł: — Cóż, można i tak, byleby tylko wziąć władzę”89. Nikołaj Podwojski, który razem z Władimi­ rem Antonowem-Owsiejenką i Grigorijem Czudnowskim kierował bezpośrednio opanowaniem miasta, wspomina, że po przybyciu do Smolnego Lenin począł zasypywać go lawiną pytań: czy zaję­ to Centralny Telegraf, Telefon? czy zdobyto mosty?90 Ponaglanie ze strony Lenina wywiera niewielki wpływ na bieg wydarzeń: mia­ sto powoli, ale nieuchronnie przechodzi w ręce nienapotykających żadnego oporu rebeliantów. Walka o miasto — nikt nie uświada­ mia sobie jeszcze, że jest to walka o kraj — odbywa się między 6-7 tysiącami zwolenników bolszewików (2,5 tysiąca żołnierzy z regimentów Pawłowskiego i Keksholmskiego, 2,5 tysiąca ma­ rynarzy z Kronsztadu i około 2 tysięcy czerwonogwardzistów) z jednej strony a 1,5-2 tysiącami obrońców Rządu Tymczasowego. Potężny garnizon piotrogrodzki ogłosił neutralność i nie interwe­ niował. O godzinie 3.30 nad ranem krążownik „Aurora” rzucił ko­ twicę koło mostu Mikołajewskiego i oddział marynarzy, przepę­ dziwszy patrol Rządu Tymczasowego, zajął most. Pałac Zimowy, w którym zasiadał Rząd Tymczasowy, został odcięty od miasta. Nad ranem ministrowie nie wiedzieli jeszcze, że utracili wła­ dzę. Nie mogli dowiedzieć się tego z gazet, które ukazały się z bez­ nadziejnie nieaktualnymi artykułami. „Izwiestia” uprzedzały bol­ szewików, by nie wdawali się w „bezsensowną awanturę”. „Nowaja

68

Żyzn” doradzała im, by „nie zaczynali pierwsi strzelać”. Mienszewicka „Raboczaja Gazieta” wierzyła w możliwość kompromisu. W tym momencie Lenin już wie, że zwyciężył. O godzinie 10.00 zwraca się „do obywateli Rosji” z odezwą: „Rząd Tymczaso­ wy został obalony. Sprawa, o którą walczył lud — niezwłoczne za­ proponowanie demokratycznego pokoju, zniesienie obszarniczej własności ziemi, kontrola robotnicza nad produkcją, utworzenie Rządu Sowieckiego — ta sprawa jest zapewniona”. Lenin wie, że władzę, o którą tak długo walczył, trzyma teraz w garści. Trocki wspomina, jak po napisaniu odezwy Lenin odwrócił się „ze zmę­ czonym uśmiechem i powiedział: Oto przejście od podziemia i re­ żimu Pieriewierziewa1do władzy... Es schwindelt”91. Lenin gestem pokazał, jak bardzo kręci mu się w głowie od pochwyconej wresz­ cie władzy. Nie zdobyto jeszcze, co prawda, Pałacu Zimowego, ale wódz rewolucji chce za wszelką cenę ogłosić wieść o zwycięstwie na pierwszym posiedzeniu zjazdu sowietów. I Lenin znów śle karteczki do członków WRK, domagając się niezwłocznego sztur­ mu. W razie niepodporządkowania się rozkazowi grozi członkom WRK... egzekucją92. Nadciągają nowe czasy. Groźby rozstrzelania, a niebawem same egzekucje, staną się jednym z ważniejszych elementów po­ lityki. Zdobycie Pałacu Zimowego opóźnia się: czerwonogwardziści i żołnierze, formujący siły zbrojne rebeliantów, nie wykazują szczególnego zapału do atakowania Pałacu, zwłaszcza że liczba jego obrońców maleje z każdą godziną. Powstańcy pojedynczo i w małych grupach przedostają się do wewnątrz przez niepilnowane wejście służbowe. Krążownik „Aurora” ślepą salwą daje sygnał Twierdzy Pietropawłowskiej do rozpoczęcia ostrzału artyleryjskie­ go. Wystrzeliwszy blisko 30 pocisków, artylerzyści zdołali trafić 1 Paweł Pieriewierziew — minister sprawiedliwości w Rządzie Tym­ czasowym. Jego „reżim” trudno było uznać za despotyczny (przyp. autora).

69

w Pałac zaledwie dwa-trzy razy. Obrońcy Rządu Tymczasowego początkowo brali do niewoli przedostających się do Pałacu czerwonogwardzistów. Kiedy jeńców zebrała się pokaźna gromada, ci z kolei wzięli do niewoli i rozbroili junkrów. Antonow-Owsiejenko wdarł się do Pałacu, aresztował członków Rządu Tymczasowego i wysłał depeszę do Lenina: „O godzinie 14.04 Pałac Zimowy zo­ stał zdobyty”. Zjazd sowietów, po odejściu prawego skrzydła eserowców i mienszewików, odmawiających uznania przewrotu bolszewic­ kiego, składa się z bolszewików i lewicowych eserowców. Za­ twierdza on „tymczasowy rząd robotniczo-chłopski” — Sowiet Komisarzy Ludowych, Sownarkom, w skrócie SNK. Ma on rzą­ dzić państwem „do czasu zwołania Konstytuanty”. W skład rządu wchodzą wyłącznie bolszewicy. Przewodniczącym Sownarkomu zostaje Lenin, ludowym komisarzem spraw zagranicznych — Lew Trocki, sprawy wewnętrzne obejmuje Aleksiej Ryków, rolnictwo — Władimir Milutin, sądownictwo — Gieorgij Oppokow, handel i przemysł — Wiktor Nogin, resort pracy — Aleksander Szlapnikow, zaopatrzenie — Iwan Teodorowicz, oświatę — Anatolij Łunaczarski, Ludowy Komisariat ds. Narodowości — Józef Stalin. Przewrót październikowy dobiegł końca. „Rewolucja — pisał o Październiku Lenin — w pewnych wypadkach równa jest cudo­ wi. [...] Stał się cud”93. Dwukrotnie w ciągu 1917 roku porażona niemocą władza zawaliła się w Rosji od jednego szturchnięcia. W październiku, podobnie jak w lutym, w krytycznej cłnyili rząd odkrył raptem, że nie ma żadnego poparcia, nie ma obrońców. Różnica między dwiema rewolucjami polegała na tym, że w lutym władzę carską zdmuchnął żywiołowy wybuch niezadowolenia, a w październiku Rząd Tymczasowy obalony został przez partię, na której czele stał człowiek wiedzący, czego chce, niezłomnie przekonany, że ucieleśnia prawa historii, wierzący, że tylko on ro­ zumie, co należy robić i w jakim kierunku podążać, gdyż tylko on przyswoił sobie w całości naukę Marksa-Engelsa.

70

Lenin osiąga swój cel: partia bolszewików stawia się na zjazd sowietów po przejęciu władzy. W drodze do tego celu jej wódz mu­ siał pokonać opór towarzyszy, opór znacznie silniejszy niż ten, który stawiał Rząd Tymczasowy. Przeciwnicy Rządu Tymczaso­ wego z prawa — generalicja i korpus oficerski — byli przekonani, że nawet jeśli bolszewikom uda się dojść do władzy, to i tak nie zdołają utrzymać jej dłużej niż parę tygodni, ale przy okazji obalą Kierenskiego. Szef Rządu Tymczasowego mówił później o obale­ niu go „rękami bolszewików”. Na pierwszym posiedzeniu zjazdu sowietów na wniosek Le­ nina przyjęto dwa dekrety: o pokoju i o ziemi. Po raz pierwszy i ostatni wódz bolszewików dotrzymuje słowa: daje krajowi po­ kój i ziemię. Bardzo prędko zacznie się nowa wojna, tym razem domowa, która potrwa jeszcze z górą trzy lata; ziemia okaże się mitem, jako że wyjdzie na jaw, iż obszarnicy mieli jej mniej, niż się spodziewano, a państwo zagarnie wszystko, co na niej wyrośnie. Ale 25 października Lenin odczytuje dekret o pokoju, proponując wszystkim wojującym narodom i ich rządom zawarcie demokra­ tycznego pokoju bez aneksji i kontrybucji; nakłania do niezwłocz­ nego zawarcia trzymiesięcznego rozejmu w celu pertraktacji; od­ czytuje dekret o ziemi, proklamujący, że od tej chwili ziemia bez żadnego (jawnego czy ukrytego) wykupu przechodzi w użytkowa­ nie całego ludu pracującego. Nadieżda Krupska1wspomina, że Lenin wziął dekret o ziemi z „Kriestjanskich Izwiestij”, wydawanych przez lewicowych eserowców. Przywódca rewolucji październikowej nigdy nie ukrywał, że zapożyczył dekret o ziemi od eserowców. Jeszcze w sierpniu pisał: „Chłopi pragną zachować swą drobną własność. Żaden rozsądny socjalista nie zerwie z tego względu z chłopską biedotą”. Po czym 1 Nadieżda Krupska (1869-1939) — działaczka komunistyczna, od 1897 roku żona Włodzimierza Lenina. Po śmierci męża współpracowała z Trockim, Zinowjewem i Kamieniewem — antystalinowską opozycją.

71

dodał: „a po przejściu władzy politycznej w ręce proletariatu dalszą strategię wskaże praktyka”. Lenin mógł spokojnie wysłuchać, jak krzyczeli na zjeździe oburzeni „rabunkiem w biały dzień” ich włas­ nego programu eserowcy: „Dobry sobie marksista: przez 15 lat z wyżyn swej wielkości gnębił nas za nasze drobnomieszczaństwo i ignorancję po to, by zrealizować nasz program zaraz po dojściu do władzy”. Mógł im spokojnie odpowiedzieć: „Ładna mi partia, któ­ rą trzeba było przepędzić od władzy, żeby urzeczywistnić jej pro­ gram”94. Lenin zachowywał spokój, ponieważ tylko on rozumiał, że nie da się utrzymać władzy w Rosji bez poparcia chłopstwa. I tylko on wiedział, że mając władzę, bez trudu można odebrać wszystko, co zostało przyznane, i wszystko, co zostało obiecane. Opieszałe, nieskoordynowane próby przeciwstawienia się nowej władzy zakończyły się całkowitym niepowodzeniem już w pierwszym tygodniu po przewrocie. Rankiem 25 października Kierenski opuścił Pałac Zimowy i udał się po pomoc do Pskowa, gdzie znajdowała się kwatera dowództwa Frontu Północnego. Tyl­ ko generał Krasnow, dowódca 3. Korpusu Kawalerii, zgodził się bronić Rządu Tymczasowego. Ten sam Krasnow, który w sierp­ niu pod dowództwem generała Krymowa szedł na Piotrogród, by obalić rząd Kierenskiego. Jego 3. Korpus zgromadził nie więcej niż 700 kawalerzystów, „mniej, niż liczy stan regularnego puł­ ku”95, ale nawet tak skromnymi siłami zdołał zająć Gatczynę, a na­ stępnie Carskie Sioło. 30 października pod Wzgórzami Pułkowskimi oddziały Czerwonej Gwardii, wzmocnione przez marynarzy, powstrzymują dalszy marsz Kozaków. Trocki wspominał, że czerwonogwardziści zawdzięczali zwycięstwo pułkownikowi Waldenowi. Pułkownik zgodził się dowodzić czerwonogwardzistami „nie dlatego, że nas lubił. [...] Najwidoczniej tak bardzo nienawi­ dził Kierenskiego, że nienawiść ta zrodziła w nim pewną sympatię do nas”96. Krasnow zarządził odwrót do Gatczyny. Tam też został aresztowany. Kierenski zdołał zbiec, wieńcząc w ten sposób swoją obecność w rosyjskiej historii.

72

Podczas gdy generał Krasnow w dziwnym przymierzu z so­ cjalistą Kierenskim prowadził kilkuset Kozaków na Piotrogród, dowodzący Frontem Północnym generał Władimir Czeremisów uważał, że główne zagrożenie dla kraju stanowią „berlińscy Niem­ cy”, przeciw którym trzeba utrzymywać front, bolszewicy zaś (to znaczy „piotrogrodzcy Niemcy”) tak czy owak nie zdołają utrzy­ mać władzy. W tym czasie w stolicy przedstawiciele „rewolucyjnej demokracji” — mienszewicy i prawe skrzydło eserowców — two­ rzą Komitet Ocalenia Ojczyzny i Rewolucji. Ich walka z bolszewi­ kami ogranicza się do słów. Socjaliści wciąż nie dają wiary, że bol­ szewicy całkiem serio postanowili rządzić samodzielnie. W pierwszych dniach po dojściu do władzy Lenin napotyka najpoważniejszą opozycję pośród najbliższych towarzyszy w KC i rządzie. 29 października Ogólnorosyjski Komitet Wykonawczy Związku Zawodowego Kolejarzy (Wikżel) żąda od bolszewików utworzenia „jednolitego rządu socjalistycznego” wszystkich so­ cjalistycznych partii i grozi powszechnym strajkiem kolejarzy. W KC partii bolszewickiej i w rządzie dochodzi do rozłamu. „Wik­ żel dłońmi czarnymi rozbierał torowiska” — pisał Aleksander Błok. Mylił się. „Dłonie” egzekutywy związku zawodowego kolejarzy nie były „czarne”, a więc reakcyjne. Były różowe. W dniach prze­ wrotu październikowego neutralny Wikżel, odmawiając przepusz­ czenia do Petersburga wojskowych eszelonów z frontu, sprzyjał zwycięstwu bolszewików. Wikżel przedstawił swoje ultimatum Komitetowi Centralnemu bez udziału Lenina i Trockiego: pierw­ szy koordynował tłumienie desperackich prób junkrów usiłujących wzniecić w mieście rebelię, drugi mobilizował siły przeciw Krasnowowi. Delegacja KC, która stawiła się na naradę zwołaną przez Wik­ żel pod nieobecność swych liderów, zgodziła się na „rozszerzenie bazy rządowej i możliwość zmiany składu gabinetu”. Zaakcepto­ wała przy tym utworzenie rządu koalicyjnego w składzie 18 człon­ ków, w tym pięciu bolszewików — bez udziału Lenina i Trockiego.

73

Obecna na naradzie delegacja robotników z Zakładów Putiłowskich oświadczyła: nie dopuścimy do rozlewu krwi między partiami rewo­ lucyjnymi, nie dopuścimy do wojny domowej. Jeden z robotników podsumował opinię petersburskiego proletariatu: do diabła z Leni­ nem i Czernoweml Powiesić obu!97 Lenin popierany przez Trockiego odrzucał samą myśl o koali­ cji. Jeśli macie większość — oświadczył zwolennikom wielopartyjnego rządu — bierzcie władzę w KC. Ale my pójdziemy do mary­ narzy! W odpowiedzi na to Kamieniew, Ryków, Milutin, Zinowjew i Nogin ustąpili z KC; Ryków, Teodorowicz, Milutin i Nogin wyco­ fali się z Sownarkomu. W swoim oświadczeniu podkreślili, że „jest jeden tylko sposób na zachowanie czysto bolszewickiego rządu: terror polityczny”98. Leninowi udaje się stłumić bunt we własnych szeregach — jak zawsze szantażuje dymisją, groźbą odwołania się do „do­ łów”. Lew Kamieniew i jego zwolennicy wyrażają skruchę i wra­ cają na łono KC i Sownarkomu. Kamieniew, zapoznany ojciec przyszłego „eurokomunizmu”, niejednokrotnie za życia Lenina proponował środki, które miałyby złagodzić charakter władzy bolszewickiej. Zawsze jednak szybko się ze swych propozycji wy­ cofywał. Historycy nie bez racji zarzucają towarzyszowi Lenina słabość, brak zdecydowania i wytrwałości w obronie własnych po­ glądów. Bo też Kamieniew przy każdej dyskusji z Leninem bardzo prędko dawał się przekonać, że złagodzenie charakteru władzy bolszewickiej zagraża fundamentom partii. Na zmianę charak­ teru partii stary bolszewik Kamieniew nie chciał się zgodzić.

1 Wiktor Czernow (1873-1952) — pisarz, rewolucjonista, dzia­ łacz państwowy. Jeden z przywódców partii socjalistów-rewolucjonistów (eserowców), minister rolnictwa w Rządzie Tymczasowym, w 1918 prze­ wodniczący Konstytuanty, w czasie wojny domowej w Rosji przewodni­ czący antybolszewickiego Komitetu Członków Zgromadzenia Ustawo­ dawczego (Komucz).

74

Odrzucając wszelkie próby kompromisu, wszelkie roszczenia choćby do cząstki władzy ze strony innych partii socjalistycznych, Lenin raz jeszcze potwierdził to, co niedwuznacznie zostało po­ wiedziane w „Prawdzie” nazajutrz po zdobyciu Pałacu Zimowe­ go: „Bierzemy władzę sami, opierając się na głosie kraju i licząc na przyjacielską pomoc europejskiego proletariatu. Ale objąwszy władzę, będziemy żelazną ręką rozprawiać się z wrogami rewolu­ cji i sabotażystami... Marzyli o dyktaturze Korniłowa. [...] Damy im dyktaturę proletariatu”99. Dla Lenina „dyktatura proletariatu” oznaczała dyktaturę partii bolszewików, jego partii. Władza sowiecka, jak zaczęła określać swe rządy partia bol­ szewików, rozprzestrzeniała się po kraju, nie napotykając po­ ważniejszego oporu. Jedynie w Moskwie, o której Lenin mówił, że „zwycięstwo jest zapewnione i nie ma tam z kim walczyć”100, walki trwały osiem dni101. Lokalne garnizony i uzbrojone oddzia­ ły robotnicze z reguły łatwo przełamywały wszelkie próby oporu. Likwidację starej armii przypieczętowało zabójstwo w Mohylewie jej naczelnego dowódcy, generała Nikołaja Duchonina, dokonane przez czerwonogwardzistów z oddziału nowego głównodowodzą­ cego Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, chorążego Krylenki. Wyrażenie „do sztabu Duchonina” wzbogaciło niewyczerpany zasób metonimii zastępujących w języku rosyjskim słowo „zabój­ stwo”. Maksymilian Wołoszyn w wierszu Terminologia wymienił tylko kilka z nich: „brali na muszkę”, „stawiali pod ścianą”, „spi­ sywali na straty”, „rąbnąć”, „w czapę”, „na rozwałkę”, „w sztab do Duchonina”, „rozmienić gości”, „do piachu”102. Konsolidacja władzy sowieckiej nie mogła być uważana za za­ kończoną, dopóki nie rozstrzygnięto sprawy Zgromadzenia Usta­ wodawczego. Decyzję o zwołaniu Konstytuanty, swobodnie wybra­ nej przez wszystkich obywateli kraju w celu określenia przyszłego ustroju politycznego Rosji, podjął Rząd Tymczasowy. „Najlepsi synowie Rosji — pisał Gorki — niemal sto lat żyli ideą Zgromadze­ nia Ustawodawczego”103. Kampanię wymierzoną w Rząd Tymcza­

75

sowy bolszewicy prowadzili w szczególności pod hasłem obrony Konstytuanty, oskarżając rząd o to, że „nie pozwala gospodarzowi rosyjskiej ziemi rzec swego suwerennego słowa”. 4 kwietnia, led­ wie zdążywszy przyjechać do Rosji, Lenin oświadcza z oburzeniem: „Przypisuje mi się pogląd, jakobym był przeciwny rychłemu zwo­ łaniu Zgromadzenia Ustawodawczego!!! Nazwałbym te brednie majaczeniem, gdyby dziesięciolecia walki politycznej nie nauczyły mnie uważać rzetelności oponentów za rzecz wyjątkową”104. Wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego — najbardziej wolna elekcja w historii Rosji — odbyły się już po przewrocie październikowym. Skład Zgromadzenia — partie socjalistyczne 59,6% (w tym eserowcy 40,4%, mienszewicy 2,7%), bolszewicy 24%, partie burżuazyjne 16,4%105 — określił stosunek do niego partii rządzącej. Stosunek stanowczo negatywny. Niemniej 5 stycz­ nia 1918 roku Konstytuanta została zwołana. Władimir Boncz-Brujewicz, przyjaciel Lenina zarządzający sprawami Sownarkomu i zarazem szef tak zwanego Gabinetu nr 75 (zarodka sowieckich organów karnych), opowiada o „wesołej pogawędce” w „zawczasu przygotowanych dla Włodzimierza Iljicza” komnatach Pałacu Taurydzkiego w przeddzień pierwszego posiedzenia Zgromadzenia Ustawodawczego. „»Skoro już popełniliśmy to głupstwo, że obie­ caliśmy wszystkim zebrać ten przybytek gadulstwa, musimy dziś dokonać jego otwarcia, ale kiedy go zamkniemy — o tym histo­ ria na razie milczy« — śmiejąc się, odparł Włodzimierz Iljicz jed­ nemu z towarzyszy, który natarczywie dopytywał, kiedyż to, ach kiedyż otwarte zostanie Zgromadzenie Ustawodawcze”1,106. Aby delegaci rosyjskiego parlamentu wiedzieli, kto tu rządzi, Boncz-Brujewicz wprowadził do Pałacu Taurydzkiego „oddział szczegól-

1 Biografowie Lenina nie zwrócili należytej uwagi na fakt, że o naj­ poważniejszych sprawach Lenin zawsze mówił, „śmiejąc się”. Był wi­ dać bardzo wesołym człowiekiem, choć o osobliwym poczuciu humoru (przyp. autora).

76

nie oddanych marynarzy” — 200 chwatów107. Wypadało z grubsza po jednym marynarzu na dwóch delegatów, co całkowicie kompen­ sowało brak większości bolszewików. „Zauważyłem — opowiada Boncz-Brujewicz, stojący wraz z marynarzami na sali — że dwaj z nich, otoczeni przez swych towarzyszy, brali Czernowa na celow­ nik, mierząc doń z karabinu”. Boncz-Brujewicz poradził, by nie za­ bijali przewodniczącego Zgromadzenia Ustawodawczego, i dodał, że Lenin na to nie pozwala. „No cóż? Skoro ojczulek mówi, że nie wolno' to nie wolno” — oświadczył w imieniu pozostałych jeden z marynarzy108. „Ojczulek”, jak pieszczotliwie nazywali maryna­ rze Lenina, uznał w tym momencie rozpędzenie Konstytuanty za wystarczające. Lenin zebrał członków rządu, „po szybkiej wymia­ nie poglądów wszyscy doszli do jednomyślnego wniosku, że ten przybytek gadulstwa zdecydowanie nie jest nikomu potrzebny... Postanowili zebrania nie przerywać, wszystkim pozwolić nagadać się do woli, ale następnego dnia nie wznawiać posiedzenia, ogłosić rozwiązanie Zgromadzenia Ustawodawczego, a delegatom zapro­ ponować, by wrócili do domów”109. Lenin stracił ostatecznie wszelkie zainteresowanie Zgroma­ dzeniem Ustawodawczym po tym, jak odmówiło ono przekazania swych pełnomocnictw rządowi bolszewickiemu. Historyczne słowa dowódcy oddziału marynarzy Anatolija Żelezniakowa — „warta jest zmęczona” (karauł ustał) — zamknęły krótką historię wolnego rosyjskiego parlamentu. Wola wartowników staje się najwyższym prawem. Wielką pomoc w rozpędzeniu Zgromadzenia Ustawodaw­ czego i umocnieniu władzy bolszewików odegrało lewe skrzydło eserowców, frakcja, która odłączyła się od partii socjalistów-rewolucjonistów. Po przewrocie październikowym lewicowi eserowcy kierowani przez Marię Spiridonową, Borysa Kamkowa i Władimi­ ra Karelina przez jakiś czas przestrzegają przychylnej neutralności w stosunku do nowej władzy, następnie wchodzą w skład rządu, otrzymują trzy stanowiska ministerialne, co pozwala przedstawić

77

rząd Lenina jako wielopartyjny. W Zgromadzeniu Ustawodaw­ czym lewicowi eserowcy tworzą z bolszewikami jednolity blok. W przededniu zwołania Konstytuanty Lenin po raz pierwszy występuje w roli śledczego, sędziego i wykonawcy wyroku. Boncz-Brujewicz dostarcza mu „pierwszych doniesień o sabotażu” ze­ branych w „Gabinecie nr 75”. Lenin, „wnikliwie sprawdziwszy i przeczytawszy wszystko, zbadawszy pochodzenie dokumentów, porównawszy charaktery pisma itp.”, dochodzi do wniosku, że „istotnie sabotaż ma miejsce, że kierowany jest przeważnie z jed­ nego ośrodka i że ośrodkiem tym jest w większości przypadków partia kadetów”, po czym postanawia ogłosić ją za „wyjętą spod prawa”, a jej członków — jako wrogów ludu110. Po kilku dniach, jako przewodniczący Sownarkomu, podpisuje stosowny dekret. Usunąwszy ze Zgromadzenia Ustawodawczego partię kadetów i korzystając z poparcia lewicowych eserowców, Lenin bez trudu mógł rozpędzić parlament. Ubocznym skutkiem dekretu o „wy­ jęciu spod prawa partii kadetów” było zamordowanie w szpitalu dwóch przywódców tej partii, delegatów Zgromadzenia Ustawo­ dawczego: Andrieja Szyngariowa i Fiodora Kokoszkina. Demonstrację, która miała miejsce w Piotrogrodzie po rozpę­ dzeniu Konstytuanty, powitały salwy Czerwonej Gwardii. W de­ monstracji tej wzięli udział między innymi robotnicy z fabryki Obu­ chowa i Fabryki Amunicji. Pod czerwonymi sztandarami rosyjskiej partii socjaldemokratycznej do Pałacu Taurydzkiego szli robotnicy z Wyspy Wasilewskiej, dzielnicy Wyborskiej i innych. Tych właśnie robotników rozstrzeliwano i „żadne kłamstwa »Prawdy«, nie ukryją tego haniebnego faktu” — pisał Maksym Gorki w artykule 9 stycz­ nia — 5 stycznia, w jednym szeregu stawiając rozstrzelanie robot­ ników przez carskich żołnierzy w 1905 i rozstrzelanie robotników przez czerwonogwardzistów w roku 1918111.

ROZDZIAŁ II

Z królestwa konieczności do królestwa wolności ( 1918- 1920)

1. Haniebny pokój Nikołaj Bierdiajew mylił się, sądząc, że bolszewizm „okazał się naj­ mniej utopijny i najbardziej realistyczny, najbardziej odpowiadał sytuacji, jaka wytworzyła się w Rosji w 1917 roku”1. Bolszewizm zwyciężył z łatwością, niemal bez oporu, ponieważ proponował utopię: wszystko, wszystkim, na poczekaniu. „Oblicze prawdy jest groźne — pisał hiszpański filozof Miguel de Unamuno — lud po­ trzebuje mitów, złudzeń, potrzebuje, by go oszukiwano. Prawda jest straszliwa, nie do zniesienia, śmiertelna”. Bolszewicy propo­ nowali złudzenie pokoju, ziemi, chleba. Tymczasem rzeczywisto­ ścią była kolejna wojna, konfiskaty zboża, głód. I niebywały terror. Niedługo przed październikowym przewrotem Lenin spisuje w fińskiej ciszy projekt zreformowania Rosji, tworzy swoją utopię: Państwo a rewolucja. Przywiązywał do tej pracy tak wielką wagę, że wysłał do Kamieniewa rozporządzenie: na wypadek zamordowa­

80

nia autora obowiązkowo opublikować tę broszurę. Na podstawie teorii Marksa-Engelsa i praktycznego wzorca Komuny Paryskiej Lenin szkicuje państwo komunistyczne, które miałoby powstać po rewolucji proletariackiej. Nie będzie w nim wojska ani policji, wszyscy urzędnicy będą wybierani, a kierowanie państwem sta­ nie się tak proste, że rządzić będzie mógł każdy, nawet kucharka. Urzędnik — Lenin przykłada do tego wielką wagę — nie będzie zarabiać więcej niż wykwalifikowany robotnik. Autor Państwa a rewolucji przyznaje, że zwycięstwo proletariatu nie będzie rów­ noznaczne z utworzeniem społeczeństwa komunistycznego: nie­ zbędny będzie jakiś okres przejściowy. W tym czasie państwo burżuazyjne zastąpi dyktatura proletariatu. Jest ona niezbędna, podkreśla Lenin, „nie w interesie wolności, lecz w interesie zdru­ zgotania wrogów”. Ale dyktatura proletariatu łączy dwie funkcje: „zdławienie oporu wyzyskiwaczy i kierowanie masami ludności”. Pierwsza funkcja zdawała się Leninowi bardzo prosta: ujarzmie­ nia znikomej mniejszości wyzyskiwaczy dokona przytłaczająca większość, czyli lud pracujący. Druga też nie nastręczała trudno­ ści — lud pracujący winien „podporządkować się zbrojnej awan­ gardzie, [...] dopóki nie nauczy się przestrzegania elementarnych wymogów życia społecznego bez przemocy i bez uległości”. Zaraz po dojściu do władzy Lenin konfrontuje się z rzeczy­ wistością. Utopia zostaje wystawiona na próbę. Nowa władza musi w pierwszej kolejności rozwiązać problem wojny, który dla Rządu Tymczasowego okazał się tak fatalny w skutkach. W grud­ niu 1917 roku rozpoczęły się w Brześciu Litewskim pertraktacje z Niemcami. Przy stole dyplomatycznym po raz pierwszy zajęli miejsca przedstawiciele dwóch cywilizacji, starego i nowego po­ rządku. Książę Max von Baden napisze w swych pamiętnikach — jest to dla niego symbol nadchodzących czasów — że jego ku­ zyn, książę Ernst von Hohenlohe, członek niemieckiej delegacji, został podczas obiadu usadzony u boku madame Bicenko: „Zasłu­ żyła, zabijając ministra”. Anastazja Bicenko rzeczywiście dokonała

81

w 1905 roku zamachu na ministra i jako zasłużona terrorystka reprezentowała w delegacji partię lewicowych eserowców. Ksią­ żę von Hohenlohe i madame Bicenko przy stole bankietowym, Lew Trocki i generał Hoffmann przy stole dyplomatycznym — to zderzenia utopii i świata realnego. Większość w KC partii uwa­ żała, że wystarczy ogłosić zakończenie wojny i można spokojnie zająć się budową komunizmu. Niemcy zażądali konkretów: tery­ torium Polski, Litwy, części Łotwy i Białorusi. Nikołaj Bucharin, który wyraża poglądy „lewych komunistów”, stanowiących w KC znaczące ugrupowanie, pryncypialnie odrzuca kompromis z im­ perialistami i nalega na „wojnę rewolucyjną” z Niemcami, prze­ konany, że rozpali ona „światowy pożar”. Trocki wysuwa słynną formułę „ani wojny, ani pokoju”, popartą przez większość Komi­ tetu Centralnego. Lenin, który znalazł się w mniejszości, argu­ mentuje realiami: nie mamy wojska, jesteśmy bezsilni, musimy bezwzględnie podpisać pokój. Jego towarzysze, jego uczniowie są zaślepieni utopią. Nie pojmują tego, co dla Lenina jest oczywiste: utopię można urzeczywistnić, tylko mając władzę. Jest to dla nie­ go decydujący, najbardziej przekonujący argument. Gdy Niemcy, korzystając z oświadczenia Trockiego, „wojny nie prowadzimy”, ruszyli w głąb Rosji, a następnie przedłożyli ultimatum, Lenin nalega na jego niezwłoczne przyjęcie: „Gdyby Niemcy powiedzie­ li, że domagają się obalenia władzy bolszewickiej, wtedy oczywi­ ście trzeba by było wojować”2. Niemcom należy stawić czoła tylko w wypadku, gdyby targnęli się na władzę bolszewików. ^Jedynie w obronie władzy. W żadnym razie w obronie terytorium czy in­ nych anachronicznych pojęć. Władimir Boncz-Brujewicz, opo­ wiadając, jak Trocki odmawiał podpisania traktatu pokojowego, zapytuje: „Czym można było wytłumaczyć taką niedorzeczność?”. I odpowiada: „Najczęściej mówiono, że kiepskiego figla spłatały pseudopatriotyczne i narodowe przesądy: nikt z komisji, łącznie z Lwem Trockim, nie chciał wziąć na siebie przykrej odpowiedzial­ ności za przyłożenie ręki do upokarzającego traktatu pokojowe­

82

go, który przez głupich pleciuchów mógłby być interpretowany jako zdrada ojczyzny, jako wyrządzenie oczywistej i bezpośred­ niej szkody Rosji jako państwu”3. Fanatyczne przekonanie Lenina 0 własnej racji i wiara w utopię sprawiały, że w „głębokim poważa­ niu” miał on wszelkie „pseudopatriotyczne i narodowe przesądy”. 3 marca 1918 roku sowiecka delegacja podpisała w Brześciu Litewskim traktat pokojowy, „haniebny” według wyrażenia Le­ nina, godząc się na niemiecką okupację krajów bałtyckich, części Białorusi, całej Ukrainy. Republika sowiecka zobowiązała się do wypłacenia Niemcom ogromnej kontrybucji: w żywności, surow­ cach, złocie. Ale Lenin ocalił władzę. „Pokój brzeski — konkluduje Mała encyklopedia sowiecka — spełnił swą podstawową rolę: utrzy­ mał dyktaturę proletariatu”4. I znów to przede wszystkim wśród swoich współtowarzy­ szy Lenin napotyka opór przeciw polityce pokoju z Niemcami. Ale opór ten nie potrwał długo. Lewicowi eserowcy na znak pro­ testu opuścili rząd, choć nadal popierali bolszewików. Część ge­ nerałów i kadry oficerskiej odmówiła uznania separatystycznego pokoju, ale żołnierze byli przeciwni wojnie, podobnie jak chłopi. Ich poparcie pozwala Leninowi zachować władzę. Zawarcie „ha­ niebnego” pokoju nie rozwiązało żadnego z wewnętrznych pro­ blemów, przeciwnie, wszystkie konflikty się zaostrzyły. Rzeczy­ wistość nie chciała upodabniać się do utopii. 8 kwietnia Lenin w rozmowie z narkomproserri Anatolijem Łunaczarskim przedsta­ wia pomysł, który „od dawna chodził mu po głowie”. WMieście Słoń­ ca Campanelli na fasadach domów malowane są freski, które uczą 1 wychowują obywateli utopijnego miasta. Lenin proponuje Łunaczarskiemu, by ten dobrał hasła właściwe dla „monumentalnej propagandy”. Przewodniczący Sownarkomu wybiera te z zapropo1 Narkom (narodnyj komissar) — ludowy komisarz, określenie funkcji ministra kierującego narkomatem, to jest komisariatem ludowym, odpo­ wiednikiem ministerstwa. Narkompros — ludowy komisarz oświaty.

83

nowanych haseł, które mu najbardziej odpowiadają. Przede wszyst­ kim: „Nadejdzie złoty wiek, ludzie żyć będą bez ustaw, bez kar, sami z siebie czyniąc to, co dobre i sprawiedliwe”. Możliwe, że te słowa Owidiusza inspirowały Lenina, gdy pisał Państwo a rewolucją. Po przewrocie październikowym nie nastał złoty wiek. Ludzie zaczęli żyć w bezprawiu, a sami z siebie nie czynili nic dobrego ani sprawie­ dliwego.

1. Duch zniszczenia Najważniejszym zadaniem, jakie Lenin stawiał przed rewolucją pro­ letariacką, było zburzenie państwa, złamanie machiny państwowej, jak to określali marksiści. „Łamanie” rozpoczęło się jeszcze przed przewrotem — po październiku 1917 roku całkowicie zniszczono armię. Bardzo szybko zlikwidowano sądownictwo i cały system prawny. Na ich miejscu pojawiają się trybunały rewolucyjne, które ferują wyroki na podstawie „proletariackiego sumienia i świadomo­ ści rewolucyjnej”, oraz samosądy. Grabieże, włamania, morderstwa stają się chlebem powszednim stolicy zrewoltowanej Rosji. Mak­ sym Gorki w Myślach nie na czasie na łamach pisma „Nowaja Żyzn”, aż do jego zamknięcia w lipcu 1918 roku, bezustannie przytacza ta­ kie fakty, oburza się i piętnuje „komisarzy ludowych”, bo ci, afiszując swe „oddanie ludowi”, bezwstydnie posługują się „rozstrzelaniami, morderstwami i aresztowaniami wobec niezgadzających się z nimi, nie wahając się rzucać na wroga wszelkich oszczerstw, nie lękając się kłamstwa”5. Gorki cytuje „marynarza Żelezniakowa”, który „prze­ kładając srogie przemowy swych wodzów na prostacki język czło­ wieka gminu, rzekł »dla dobra ludu rosyjskiego można zabić choć­ by milion ludzi«”6. Władimir Boncz-Brujewicz, odpowiedzialny za bezpieczeństwo w Piotrogrodzie, wspomina, że „w celu utrzymania w mieście porządku od końca października 1917 do lutego 1918 roku, gdy coraz szersze kręgi zataczała agitacja pijacko-pogromowa,

84

można było liczyć tylko na łotewski oddział strzelców ze Smolnego, niektóre jednostki pułków Preobrażeńskiego i Siemionowskiego, oddziały wartownicze w Banku Państwowym i wybrane brzegowe jednostki marynarki wojennej”7. Parę stron dalej szef kancelarii Sownarkomu relacjonuje swoją wizytę u „wiernych marynarzy” II Floty. Dowodzą nimi „uświadomieni anarchiści”, Anatolij Żeleź­ niaków, wspomniany przez Gorkiego — ten sam, który rozpędził Konstytuantę i gotów był zlikwidować milion ludzi — oraz jego brat, alkoholik i morderca. Z pewną domieszką lęku, ale też z wyraź­ ną satysfakcją na myśl, że to „jego ludzie”, Boncz-Brujewicz opowia­ da o niezwykłych czynach „ozdoby i chluby rosyjskiej rewolucji”. Je­ den z rozmówców relacjonuje, jak rozstrzelał 43 oficerów, po czym: „wiecie, przyjemnie, ciepło się robi, i w duszy spokojnie, cicho, jakby aniołowie grali”8. Kiedy „uświadomieni anarchiści” braci Żelezniakowów poczęli rabować i mordować na skalę niespotykaną nawet w rewolucyjnym Piotrogrodzie, rozbrojono ich i wysłano na front, aby bronili władzy sowieckiej. Do rozbrajania wyznaczono „krzep­ ki, gotowy do akcji oddział Łotyszów-bolszewików” i „na wszelki wypadek przygotowaliśmy Pułk Wołyński oraz Pułk Jegierski, wy­ różniające się w tym czasie trzeźwością, a może raczej pijaństwem w granicach rozsądku”9. Oczyszczanie miasta z „uświadomionych”, „żywiołowych”, „czystych” anarchistów nie oznaczało kresu samosądów. Rozpra­ wa z wrogami rewolucji przybiera zorganizowaną formę. „Gabi­ net nr 75” w Smolnym — zalążek policji politycznej — już nie wystarcza, by zapewnić ochronę, choć działa pełną parą. Na po­ siedzeniu Piotrogrodzkiego Sowietu Boncz-Brujewicz opowia­ da, jak wyciąga zeznania z aresztowanych, grożąc im rozstrzela­ niem10, mimo że zaledwie kilka dni wcześniej uchwalono dekret o zniesieniu kary śmierci. 7 grudnia, pięć tygodni po Październiku, „Gabinet nr 75” zastępuje nowy organ władzy sowieckiej: Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją, Spe­ kulacją i Nadużyciami Władzy, w skrócie WCzK. Idea powołania

85

tej instytucji zrodziła się w głowie Lenina zaraz po przewrocie, szukał on tylko odpowiedniego człowieka, właściwej kandydatu­ ry: „Czyżby nie znalazł się nasz własny Fouquier-Tinville, który uczyniłby porządek z rozpasaną kontrrewolucją?”11. W pierw­ szych dniach grudnia znalazł się wreszcie „nasz własny Fouąuier-Tinville” — bolszewik stworzony na podobieństwo krwiożercze­ go oskarżyciela przy trybunale rewolucyjnym w okresie rewolucji francuskiej, znającego tylko jeden wyrok — gilotynę. Feliks Dzier­ żyński, niedoszły ksiądz, który został rewolucjonistą, wyłożył swoje credo na posiedzeniu Sownarkomu: „Nie myślcie, że szukam form rewolucyjnej praworządności. Praworządność jest nam dziś zbędna. Dziś toczy się walka wręcz, walka na śmierć i życie — kto kogo! Proponuję, domagam się zorganizowanej rewolucyjnej roz­ prawy z działaczami kontrrewolucji”12. Nowy organ „rewolucyjnej rozprawy”, podporządkowany bezpośrednio Sownarkomowi, to jest jego przewodniczącemu Włodzimierzowi Uljanowowi (Leninowi), przede wszystkim zajął się walką z sabotażem. Od pierwszych dni nowa władza demonstrowała doskonałe opanowanie słownictwa. Rodzi się nowa sztuka — sztuka propa­ gandy, sztuka zmieniania sensu rzeczy poprzez zmianę ich na­ zewnictwa. Ponieważ po rewolucji proletariackiej strajki — oręż proletariatu — stały się niepożądane, otrzymały nową definicję. Strajk powszechny urzędników uzyskał nowe określenie: „sabo­ taż”1. Złowieszcze słowo, samo przez się sugerujące surową karę. Wśród myśli Engelsa, które do dziś zachowały swoje znacze­ nie, proroczo brzmi wypowiedź na temat rewolucji: „Narody cheł­ piące się, że dokonały rewolucji, zawsze odkrywały poniewcza­ sie, że nie mają pojęcia, co się wydarzyło. Ze rewolucja, która się właśnie dokonała, w niczym nie przypomina tej, której pragnęli 1 Protestów robotniczych nie nazywano strajkami, określano je jako „bumelki”, „burdy” (przyp. autora).

86

jej twórcy”. Jako pierwsi — zbyt późno — odkryli to rosyjscy in­ teligenci. Sto lat z okładem wyczekiwali rewolucji, parli ku niej, pracowali na jej rzecz. Im słabsza stawała się monarchia, tym ak­ tywniej działali. Na początku stulecia, wyczuwając już podskórne wstrząsy zbliżającej się katastrofy, składają hołd „nadciągającym Hunom”, wznoszą modły o „żywioł ognia”, który ich pochłonie, godząc się na własną zagładę w imię odrodzenia Rosji. Rewolucja lutowa przyniosła swobody obywatelskie, udzieliła głosu „wiel­ kiemu niemowie” — rosyjskiemu ludowi. Zrazu wydała się urze­ czywistnionym marzeniem. Ale lud nie bardzo przypominał udu­ chowiony wzorzec, przed którym należało chylić czoła, a Rząd Tymczasowy w rękach inteligentów niejasno wyobrażał sobie, co począć z władzą. Maksym Gorki notował w dzienniku żale ano­ nimowego inteligenta, odzwierciedlające nastroje większości ro­ syjskiej inteligencji: „Jest mi niedobrze. Jakby Kolumb sięgnął wreszcie wybrzeży Ameryki, ale Ameryka budziła w nim wstręt...”. Inteligencja rosyjska jest wstrząśnięta faktem, że rewolucja okazała się niepodobna do sennych marzeń, które roiła przez sto lat. Znajduje jednak dość sił, by wystąpić przeciw „brutalnemu gwałcicielowi”. Strajk pracowników urzędów państwowych i miej­ skich w Piotrogrodzie, a później w Moskwie, rozlewa się na inne miasta. Staje komunikacja miejska, elektrownie. Do strajkują­ cych dołączają nauczyciele Moskwy (będą strajkować trzy miesią­ ce), Petersburga, Ufy, Jekaterynburga, Astrachania. Ostro potępia bolszewicki zamach stanu Stowarzyszenie Medyków im. Nikoła­ ja Pirogowa. Strajkują lekarze, felczerzy, pielęgniarki, aptekarze. Uznania nowej władzy odmawia profesura wyższych uczelni. Sta­ wia opór znaczna część inteligencji technicznej, jej poglądy repre­ zentuje przede wszystkim Wszechrosyjski Związek Inżynierów. Tydzień po przewrocie październikowym Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy (WCIK) zaprosił do Smolnego inteligencję twórczą Petersburga. O godzinie 19.00 wszyscy zgro­ madzeni mogli usadowić się na jednej kanapie. Oprócz członków

87

partii: Ruryka Iwniewa i Larysy Reisner, na spotkanie z nową władzą przyszli Włodzimierz Majakowski, Wsiewołod Meyerhold i Aleksander Błok. Majakowski, który w marcu 1917 roku oświadczył: „niech żyje sztuka wolna od polityki”, i Meyerhold, inscenizator wystawionego z wielkim przepychem w imperatorskim Teatrze Aleksandryjskim spektaklu Bal maskowy (premiera 25 lutego 1917 roku), reprezentowali nową, rewolucyjną sztukę. 0 nadziejach nowatorów sztuki powie z czasem aktor i reżyser Aleksander Tairow: „Jak rozumowaliśmy? Rewolucja burzy stare formy życia. A my burzymy stare formy w sztuce. Zatem jesteśmy rewolucjonistami i możemy maszerować w nogę z rewolucją”13. Rewolucjoniści-artyści bardzo się pomylili, licząc na długotrwałą sympatię rewolucjonistów-polityków. Jednak w pierwszym okre­ sie nowa władza wykorzystuje „burzycieli”, tych, których Jew ­ gienij Zamiatin1 określi jako „cwaniacką szkołę”, „cwaniackich autorów” — wiedzących, „kiedy przywdziać czerwony kołpak 1 kiedy go zdjąć, kiedy sławić cara, a kiedy młot i sierp”. Zamia­ tin konstatuje, wyodrębniwszy autentycznego poetę — Włodzi­ mierza Majakowskiego — iż „najobrotniejsi okazali się futuryści: nie tracąc chwili, oznajmili, że szkoła nadworna — to, naturalnie, »oni« ” 14 . Aleksander Błok zasiadający na kanapie w Smolnym wydawał się kimś obcym. Widział w rewolucji oczyszczający Rosję ogień, z przymkniętymi powiekami słuchał „muzyki i rewolucji”. Z przy­ mkniętymi powiekami pisze Błok Dwunastu i Scytów. Przejrzał na oczy bardzo prędko, był to straszny moment prawdy: „Kiedy na­ stał czas Armii Czerwonej i socjalistycznego budownictwa, [...] ja już nie mogłem” — zanotuje w swym dzienniku. •

•

1 Jewgienij Zamiatin (1884-1937) — rosyjski pisarz, autor antyutopii My, uznawanej za pierwowzór Roku 1984 Orwella, którą opublikował na Zachodzie. Wyrzucony ze Związku Pisarzy ZSRS, od 1931 roku na emigracji.

88

Rozczarowanie rewolucją przeważającej części rosyjskiej inte­ ligencji nie było dla Lenina zaskoczeniem. Nauczał wprawdzie, że tylko inteligencja może przekazać klasie robotniczej „świadomość rewolucyjną”, ale zawsze odnosił się do niej nieufnie i nieżyczliwie. Niespodzianką było rozczarowanie rewolucją klasy robotniczej, w której imieniu i dla której rewolucja proletariacka się dokonała. Z trzech haseł, które pozwoliły bolszewikom zagarnąć wła­ dzę, dwa — pokój i ziemia — wyrażały przede wszystkim interesy chłopstwa. Trzecie hasło, odzwierciedlające interesy proletariatu, było mniej klarowne i zrozumiałe. Co miała oznaczać robotnicza kontrola produkcji? Nie było to jasne. Warto odnotować, że de­ kret o kontroli robotniczej przyjęto nie w nocy z 25 na 26 paź­ dziernika, jak dwa pierwsze, lecz po trzech tygodniach, 14 listo­ pada 1917 roku. Dekret przewidywał „robotniczą kontrolę produkcji, kup­ na i sprzedaży produktów i surowców, magazynowania, a także kontrolę finansowej strony działalności przedsiębiorstwa”15. Cóż prostszego? — mogłoby się wydawać. Robotnicy-producenci sa­ modzielnie wszystko kontrolują i wszelkie problemy ekonomiczne same się rozwiązują. W styczniu 1918 roku Lenin zachęca proleta­ riat: „Wy jesteście władzą, róbcie wszystko, co chcecie robić, bierz­ cie wszystko, czego wam trzeba, my was poprzemy. [...] Będziecie robili błędy, ale nauczycie się”16. Gigantyczny eksperyment, na ska­ lę całej rosyjskiej gospodarki, daje natychmiastowy rezultat. „Robotniczą kontrolę produkcji” robotnicy najczęściej poj­ mowali bardzo prosto. „Stawiłem się do fabryki i zacząłem reali­ zować kontrolę — opowiadał robotnik komunista. — Otworzy­ łem szafę pancerną, żeby przeliczyć pieniądze na stanie w ramach remanentu. Ale pieniędzy tam nie było”17. „Wiestnik Truda”, or­ gan Wszechrosyjskiej Centralnej Rady Związków Zawodowych (WCSPS), użalał się, że proletariusze traktują „przekazany w ich ręce przemysł” jak „studnię bez dna, z której bez uszczerbku moż­ na wypompowywać nieskończone pokłady zasobów”18.

89

Środki zastosowane przez rząd skutecznie dezorganizują pro­ dukcję przemysłową. W maju 1918 roku przewodniczący związ­ ków zawodowych Michaił Tomski stwierdza: „Spadek wydajno­ ści pracy osiągnął w chwili obecnej punkt krytyczny, po którym (dokładnie mówiąc, w którym) grozi całkowity rozkład i krach”19. Obniżenie wydajności pracy było jednym z przejawów rosnące­ go niezadowolenia robotników. Polski anarchista Jan Wacław Machajski (ps. A. Wolski) w piśmie „Raboczaja Riewolucyja”, którego jedyny numer ukazał się na przełomie czerwca i lipca 1918 roku, porównuje rewolucje lutową i październikową z punktu widzenia interesów proletariatu i zauważa: „po lutowym przewrocie burżuazyjnym płace robotnicze wyraźnie wzrosły i wywalczono ośmio­ godzinny dzień pracy, po październikowej rewolucji proletariac­ kiej robotnicy nie uzyskali niczego”20. Była jeszcze jedna różnica: po rewolucji proletariackiej klasa robotnicza traci możliwość wal­ ki o swe prawa. „Kontrola produkcji” od początku okazuje się fik­ cją. Rozpad istniejącego systemu kierowania przemysłem drama­ tycznie pogarsza sytuację robotników. W marcu 1918 roku obraduje w Petersburgu Nadzwyczaj­ ne Zgromadzenie Pełnomocników Fabryk i Zakładów Miejskich: „Związki zawodowe utraciły samodzielność i niezależność i nie or­ ganizują już walki w obronie praw robotników. Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich dosłownie boją się robotników: nie dopuszczają do ponownych wyborów, obwarowały się, przekształ­ ciły się jedynie w organizacje rządowe i nie wyrażają już opifiii mas robotniczych”1. Deklaracja uchwalona przez pełnomocników naj­

1 Sprawozdanie z Nadzwyczajnego Zgromadzenia Pełnomocników opublikowano w marcu 1918 roku. Aleksander Sołżenicyn podał je do druku w rosyjskim kwartalniku emigracyjnym „Kontynent”, nr 2, Paryż 1975. Polski przekład ukazał się w kwartalniku emigracyjnym „Aneks”, nr 11, Uppsala 1976, s. 108-134. Stąd pochodzą fragmenty wykorzysta­ ne w tym wydaniu. Autora przekładu nie podano.

90

większych piotrogrodzkich fabryk i zakładów — Putiłowskiego, Siemianikowskiego, Obuchowskiego, Bałtyckiego i innych, warsz­ tatów kolejowych, elektrowni, drukarń — zwracała się do Wszechrosyjskiego Zjazdu Sowietów z bilansem pierwszych porewolucyjnych miesięcy: „25 października 1917 roku partia bolszewicka w sojuszu z partią lewicowych eserowców oraz w oparciu o uzbrojonych żołnierzy i marynarzy obaliła Rząd Tymczasowy i wzięła władzę w swoje ręce. My, robotnicy piotrogrodzcy, uznaliśmy w swej większości ten przewrót, dokonany w naszym imieniu, a bez naszej wiedzy i udziału [...]. Więcej nawet. Robotnicy okazali poparcie nowej władzy, któ­ ra obwieściła się rządem robotników i chłopów, obiecała wcielać w życie naszą wolę i strzec naszych interesów. Do jej służby sta­ nęły wszystkie nasze organizacje, przelana została za nią krew naszych synów i braci, znosiliśmy wytrwale biedę i głód, w na­ szym imieniu rozprawiano się surowo ze wszystkimi, na których nowa władza wskazywała, jako na swych wrogów; i godziliśmy się z okrojeniem naszej wolności i naszych praw w imię nadziei na do­ trzymanie złożonych przez nią obietnic. Ale minęły już cztery miesiące i widzimy, że naszą wiarę okrutnie zhańbiono, a nadzieje nasze brutalnie zdeptano”21. Ruch Pełnomocników, wyrażający rozczarowanie klasy ro­ botniczej, począł rozszerzać się również na inne miasta. W Mo­ skwie powstał komitet organizacyjny, który miał się zająć zwo­ łaniem Wszechrosyjskiej Konferencji Pełnomocników Fabryk i Zakładów. Z ruchem tym, okrzykniętym mienszewickim, prawicowo-eserowskim i kontrrewolucyjnym, rozprawiono się bez skrupułów. Robotnicy wypowiadają posłuszeństwo tak zwanej władzy proletariackiej — „rękami”, powszechnie obniżając wy­ dajność pracy, oraz „nogami”, porzucając zrujnowane, wynisz­ czone fabryki. W maju 1918 roku, podczas pierwszego zjazdu

91

sownarchozów1, Aleksiej Gastiew mówi o niechęci robotników do pracy: „W istocie mamy obecnie do czynienia z potężnym, mi­ lionowym sabotażem. Zbiera mi się na śmiech, kiedy opowiada się o burżuazyjnym sabotażu, kiedy zastraszonego burżuja uwa­ ża się za sabotażystę. Mamy sabotaż narodowy, ludowy, prole­ tariacki”22. Postępujący rozkład przemysłu szybko odbija się na rolnic­ twie. Partia bolszewików, przejmując eserowski program agrar­ ny, uzyskała poparcie chłopstwa. Lenin nie krył się z tym: „Przy­ najmniej do lata 1918 [...] utrzymywaliśmy się jako władza dlatego, że opieraliśmy się na chłopstwie jako całości”23. Chłop­ stwo poparło bolszewików w październiku 1917 roku, ale szyb­ ko się rozczarowało. Popularna w pierwszych porewolucyjnych latach piosenka obiecywała: „Nasz parowóz pędzi naprzód, przy­ stanek w komunie”. Rosyjskie chłopstwo nie chciało zapędzać się tak daleko, postanowiło wysiąść na przystanku „podział zie­ mi obszarników”. Radykalna reforma rolna, o której chłopi marzyli setki lat, przewaliła się przez kraj jak tornado, przynosząc niespodziewa­ ne rezultaty: w przytłaczającej większości guberni rdzennym rol­ nikom przypadło w udziale nie więcej niż po pół dziesięciny11do­ datkowych gruntów24. Robotnicy fabryczni, rzemieślnicy, służba i ci wszyscy, którzy porzucili miasta, zażądali dla siebie nadziałów — i otrzymali je. Jednak główna przyczyna rozczarowania chłop­ stwa leżała gdzie indziej. Każdy wszak coś tam dostał, ostatecz­ nie zlikwidowano też własność obszarniczą. Niezadowolenie z no­ wej władzy zaczęło się w momencie, gdy zażądała ona od chłopów produktów rolnych, nie dając im nic w zamian.

I Sownarchoz — Sowiet (Rada) Gospodarki Ludowej. II Jedna dziesięcina (tak zwana skarbowa) — około 1,09 hektara.

Inflacja wywołała drastyczny spadek wartości pieniądza, prze­ mysł przestał wytwarzać towary niezbędne wsi. W tym momencie do „sabotażu” inteligenckiego i „sabotażu” proletariackiego dołą­ cza się „sabotaż” chłopski. W listopadzie 1917 roku zgromadzo­ ne zapasy wynosiły 641 tysięcy ton zboża, w grudniu — 136 ty­ sięcy, w styczniu 1918 — 46 tysięcy, w kwietniu — 38 tysięcy, w maju — 3 tysiące, w czerwcu — 2 tysiące ton25. Miasta przymie­ rają głodem. Wyposzczeni robotnicy zmniejszają i tak bardzo sła­ bą wydajność albo po prostu uciekają na wieś. Z władzy bolszewików niezadowoleni są nie tylko wrogowie władzy sowieckiej, kontrrewolucjoniści. Byłoby to całkiem natu­ ralne. Niezadowoleni są też ci, którzy ją popierali, w których imie­ niu dokonała się rewolucja. Ale nie mniejsze było rozczarowa­ nie samego Lenina: proletariat rosyjski go zawiódł (z chłopstwa zawsze był niezadowolony). Rosyjska klasa robotnicza, której „polityczną dojrzałość” po przewrocie październikowym oceniał bardzo wysoko, po kilku miesiącach okazuje się „niedojrzała”, „niewystarczająco przygotowana” do rządzenia państwem, nie dość „proletariacka”. Utopijne mrzonki, wyłożone w przededniu październikowe­ go przewrotu w broszurze Państwo a rewolucja, rozwiały się w ze­ tknięciu z rzeczywistością. Na przełomie kwietnia i maja Lenin konstruuje nowy utopijny program: Najbliższe zadania władzy ra­ dzieckiej. Określa w nim najważniejsze cechy „komunizmu”, który — gdy jego fiasko stanie się oczywiste — zostanie nazwany „ko­ munizmem wojennym”. Główny cel rewolucji — powiada jej Wódz — został spełnio­ ny: „Zasadniczo zadanie zdławienia oporu wyzyskiwaczy (w Ro­ sji) zostało już zrealizowane”. I wyznacza następne: „Na porzą­ dek dzienny wysuwa się obecnie [...] zadanie rządzenia Rosją”26. Drugie zadanie wydawało się równie łatwe jak pierwsze. W oczach autora utopii sprowadzało się do skutecznego ewidencjonowania i kontrolowania dwóch prostych operacji: konfiskat i redystrybucji.

93

W najpełniejszej postaci Lenin wykłada swój program w paździer­ niku 1921 roku. Przyznaje: „popełniliśmy błąd”, tym samym od­ puszczając sobie grzechy trzech z górą lat budowania komunizmu. „Na początku 1918 roku [...] postanowiliśmy przejść bezpośrednio do komunistycznego sposobu produkcji i podziału. Postanowili­ śmy, że chłopi z tytułu kontyngentów dostarczą nam potrzebną ilość zboża, my zaś rozdzielimy je między zakłady przemysłowe i fabryki — a wtedy będziemy mieli komunistyczny sposób produk­ cji i podziału”. W przybliżeniu — przyznawał Lenin — „tak właśnie działaliśmy”. Właśnie w tym okresie, na początku 1918 roku, Lenin — we­ dług świadectwa najbliższego wtedy towarzysza, Trockiego — po­ wtarzał bezustannie na posiedzeniach Sownarkomu: za sześć miesięcy zbudujemy socjalizm. Dziesięć lat później Andriej Pla­ tonów napisze powieść Czewengur o rewolucyjnych marzycielach, co to postanowili wybudować komunizm „za jednym zamachem”, „w bojowym szyku rewolucyjnych sumień i obowiązkowej służby pracy”. W odróżnieniu od bohaterów Płatonowa Lenin ma do dys­ pozycji szerokie możliwości realizacji komunistycznej utopii. W przemyśle rozpoczyna się przejście od „kontroli produkcji” do nacjonalizacji. Zakazany zostaje prywatny handel, podstawa ustroju kapitalistycznego. Wprowadza się obowiązek pracy. „Za­ cząć powinniśmy — wskazuje Lenin — od bogaczy. [...] Równo­ cześnie władza sowiecka będzie musiała postawić na porządku dziennym wprowadzenie odpowiednich zasad dla większości pra­ cujących robotników i chłopów”. Niemcy z okresu I wojny światowej wydają się Leninowi po­ twierdzeniem słuszności jego schematu. „Niemiecki imperializm, reprezentujący obecnie największy postęp nie tylko pod wzglę­ dem potencjału militarnego i techniki wojskowej, ale również or­ ganizacji wielkiego przemysłu w ramach kapitalizmu, dał wyraz swej ekonomicznej postępowości tym, że wcześniej niż inne pań­

94

stwa zrealizował przejście do obowiązku pracy”27. Plan Lenina jest genialnie prosty: kajzerowska gospodarka wojenna plus władza sowietów równa się... komunizm. Wobec chłopów obowiązek pracy wyraża się w rządowych de­ kretach, przyjętych w maju i czerwcu 1918 roku, o „monopolu zbożowym” — obowiązku oddawania państwu wszystkich nad­ wyżek po ustalonych cenach. Wprowadza się kontyngenty, o któ­ rych przewodniczący Sownarkomu mówi: „Ściąganie kontyngen­ tów zbożowych powinno tkwić u podstaw naszej działalności. [...] Ściąganie kontyngentów musi być realizowane w pełni. Dopiero kiedy wykonamy to zadanie i będziemy mieli socjalistyczny fun­ dament, będziemy mogli budować na tym socjalistycznym funda­ mencie [...] wspaniały gmach socjalizmu”28. Zakaz handlu prywatnego i brak systemu handlu państwowe­ go wywołują w miastach głód, trudny do wyobrażenia dla ludno­ ści, która — jak pamiętamy — wskutek perturbacji w dostawach chleba wywołała rewolucję. Lenin formułuje swą politykę budo­ wy „wspaniałego gmachu socjalizmu”. Są dwa sposoby walki z gło­ dem: kapitalistyczny i socjalistyczny. Pierwszy polega na dopusz­ czeniu wolnego handlu. Nasz — na monopolu handlu zbożem29. Otwarty zostaje „front chlebowy”, zaczyna się „walka o chleb”. Dla rekwizycji zboża mobilizuje się armię aprowizacyjną — prodotriady, oddziały zaopatrzeniowe, które Lenin określi jako „pierwszy i najważniejszy krok rewolucji socjalistycznej na wsi”30. Komite­ ty biedoty (komhiedy'), utworzone dekretem z 11 czerwca 1918 roku, mają „wprowadzić rewolucję na wsi”. Część znalezionego i skonfiskowanego przez komhiedy zboża szła na ich własny uży­ tek, co miało „materialnie motywować” biedotę. Władimir Boncz-Brujewicz wspomina tę epokę komunizmu: „Bieg wydarzeń rewo­ lucyjnych [...] tak dalece zmieniał nasze stosunki społeczne, że za 1 Komhiedy — organy władzy sowieckiej w latach „komunizmu wo­ jennego”. Miały zwalczać kułaków i co zamożniejszych chłopów.

95

największe dobro uchodziła bezwzględna nacjonalizacja wszyst­ kiego, od wielkich fabryk i zakładów poczynając, aż po balwiernię z jednym golibrodą, jedną maszynką i dwiema brzytwami i po ostatnią marchewkę w sklepie. Wszędzie rozstawione były czaty, by nikt nie mógł przejść ani przejechać z jakąkolwiek żywnością. Wszyscy byli skazani na przydziały”31. Szef kancelarii Sownarkomu nie pisze, że przydziały były nie tylko mocno zróżnicowane, ale wręcz niektórym kategoriom ludności w ogóle nie przysługi­ wały. Nie wspomina też o tym, że tylko spekulanci, szmuglerzy żywności uratowali ludność miast republiki sowieckiej od śmierci głodowej. W latach 1918-1919 ludność nabywała 60% artyku­ łów na czarnym rynku. Monopol zbożowy — podstawa polity­ ki żywnościowej — sprzyjał demoralizacji obywateli. Omijanie prawa staje się koniecznością, rodzą się masowa przestępczość i wszechmocny czarny rynek. Monopol zbożowy i zakaz handlu wpajały przekonanie, że handel sam w sobie jest kontrrewolucyj­ ny, że to niegodziwe zajęcie. Wszystkie dekrety rządu sowieckiego, podobnie jak monopol zbożowy, nie tylko miały konkretny cel, ale też niosły propagan­ dowy, „wychowawczy” ładunek. Niszczyły stare społeczeństwo, każdy w swojej domenie. Burzyły nie tylko administracyjne pod­ stawy obalonego społeczeństwa, ale i jego zasady moralne. 13 stycznia 1918 roku dekret o oddzieleniu Cerkwi od pań­ stwa pozbawił Kościół prawosławny całego majątku i praw, stawia­ jąc go praktycznie poza prawem. We wrześniu 1918 roku, niemal równocześnie przyjęto dekrety o ślubach i prawie rodzinnym oraz ustawę o szkole. Rodzina się rewolucjonizowała: wprowadzono wolność,związku małżeńskiego i rozwodu. Uznawano wyłącznie ślub cywilny, kościelny został zniesiony. „Rodzina — obwieściła Aleksandra Kołłontaj — przestała być niezbędna. Niepotrzebna jest państwu, ponieważ odciąga kobiety od pracy społecznie uży­ tecznej; niepotrzebna jest członkom rodziny, gdyż wychowywanie dzieci stopniowo bierze na siebie państwo”.

96

Państwo nie było jeszcze w stanie przejmować wychowania dzieci, ale mogło zamieścić — i zamieściło — w kodeksie odpo­ wiednie artykuły. Na Zjeździe Oświaty Ludowej zamiary państwa referowała Złata Lilina, domagając się wyłączenia dzieci spod bru­ talnego wpływu rodziny, by z młodej generacji ukształtować po­ kolenie komunistów. Lilina (żona Zinowjewa) kierująca oświatą ludową w Petersburgu nalegała na „upaństwowienie” dzieci, po­ nieważ „można je urabiać jak wosk” i „zrobić z nich prawdziwych, dobrych komunistów”. Ustawa o szkolnictwie rewolucjonizowała szkołę. Stawała się ona koedukacyjna, zniesiono opłaty za naukę, wszelkie egzaminy i zadawanie prac domowych. Popierając zasadę reformy szkolnic­ twa, Wszechrosyjski Związek Nauczycieli wystąpił przeciw pod­ porządkowaniu szkoły państwu. Lenin nie lękał się zburzenia wszystkich podstaw przedrewo­ lucyjnego społeczeństwa — wojska, sądownictwa, administracji, rodziny, Kościoła, partii politycznych, gospodarki. Wierzył, że jest w posiadaniu uniwersalnego środka na stworzenie na gołym, oczyszczonym miejscu nowego świata utopii. Takim środkiem była dyktatura proletariatu.

3. Narodziny dyktatury Dyktatura proletariatu była wpisana w program partii socjalde­ mokratycznej od dnia jej narodzin. Dla Lenina wzorem takiej dyk­ tatury, o której mógł znaleźć wzmianki u Marksa, była Komuna Paryska. Ale doświadczenie Komuny Paryskiej, która przetrwała zaledwie kilka tygodni, nie mogło dostarczyć wodzowi rewolucji październikowej niezbędnych wskazówek, jak i co robić po przej­ ściu władzy w ręce proletariatu. Samodzielnie opracowuje więc teorię dyktatury. Praktyka władzy oczyszcza teorię z wszelkich przypadkowości naniesionych przez XIX wiek. W broszurze Pań­

97

stwo a rewolucja twierdzi się, że tylko beznadziejny ignorant i burżuazyjny szalbierz mogą utrzymywać, iż robotnicy jako klasa, nie są w stanie bezpośrednio, rządzić państwem. W praktyce jednak prędko okazuje się, że tylko beznadziejny ignorant i burżuazyjny szalbierz mogą twierdzić, iż robotnicy są w stanie kierować prze­ mysłem i państwem. Georges Clemenceau mawiał, że wojna jest rzeczą zbyt po­ ważną, by ją powierzać generałom. Lenin zaraz po zagarnięciu władzy dochodzi do wniosku, iż dyktatura proletariatu jest rzeczą zbyt poważną, by ją powierzyć proletariatowi. Dyktatura proletariatu definiowana jest przez Lenina przede wszystkim jako system odrzucający parlamentaryzm, czyli od­ dzielenie władzy ustawodawczej i wykonawczej. Dyktatura prole­ tariatu to złączenie w jedną całość rządzenia i ustawodawstwa32. Oznacza to, że władze wprowadzają prawa, na podstawie których sprawują swą władzę bez żadnej kontroli. Aby uniknąć wszelkich fałszywych interpretacji, Lenin objaśnił naukowo słowo „dyktatu­ ra”: „Władza nieograniczona, nieskrępowana prawami, opierająca się na sile w najbezpośredniejszym znaczeniu tego wyrazu — oto jest właśnie dyktatura”33. Ponieważ proletariat okazuje się niezdolny do urzeczywist­ nienia tej dyktatury, zadanie bierze na swe barki awangarda kla­ sy robotniczej — partia. Lenin się z tym nie kryje: „Kiedy zarzuca się nam dyktaturę jednej partii, [...] odpowiadamy: »Takjest, dyk­ tatura jednej partii! Opieramy się na niej i z gruntu tego zejść nie możemy«”34. Jeszcze przed dojściem do władzy Lenin lekceważąco odrzucił burżuazyjne pojęcie „woli większości”. „Istotne jest — pi­ sał — że w decydującej chwili, w decydującym miejscu t r z e b a o k a z a ć s i ę s i l n i e j s z y m , t r z e b a z w y c i ę ż y ć ”35. Pierwsze zaś zetknięcie z władzą i jej praktyką budzi w Leni­ nie przekonanie o konieczności dyktatury partii, a w samej partii — i to stanowi jego wkład do marksizmu — dyktatury jednostki. W marcu 1918 roku Lenin tłumaczy, że dyktatura jednostki jest

98

niezbędna z punktu widzenia potrzeb współczesnej gospodarki: „Każdy wielki przemysł maszynowy — to znaczy właśnie material­ ne, produkcyjne źródło i fundament socjalizmu — wymaga bez­ względnej i jak najściślejszej jedności woli. W jaki jednak sposób można zapewnić jak najściślejszą j e d n o ś ć wo l i ? Przez podpo­ rządkowanie woli tysięcy ludzi — woli jednostki. Podporządkowanie to przy idealnym uświadomieniu i zdyscyplinowaniu uczestników wspólnej pracy może bardziej przypominać łagodne kierownictwo dyrygenta. Może ono przybierać ostre formy dyktatury... Ale tak czy owak, bezwzględne p o d p o r z ą d k o w a n i e s i ę jednej woli jest bezwarunkowo konieczne”36. W marcu 1918 roku, cztery mie­ siące po wybuchu rewolucji, Lenin mówi o konieczności — „tak czy owak” — dyktatury jednostki. Ze względów ekonomicznych. W marcu 1919 roku, w przemówieniu poświęconym pamięci Jako­ wa Swierdłowa, z naciskiem podkreśla konieczność wprowadzenia dyktatury jednostek z przyczyn politycznych: realizując robotniczą dyktaturę, „w okresie ostrej walki należy wysuwać zasadę osobiste­ go autorytetu, autorytetu moralnego jednego człowieka, którego decyzjom wszyscy podporządkowują się bez przewlekłych dysku­ sji”. Marzenie o silnej władzy drzemie w Leninie od dawna. Troc­ ki w swej broszurce Drugi zjazd Rosyjskiej Socjal-Demokratycznej Partii Robotniczej. Raport delegacji syberyjskiej, wydanej w Genewie w roku 1903, pisał o planach Lenina: „Stan oblężenia, na którym tak zależało Leninowi, wymaga twardej władzy. Praktyka zorgani­ zowanej nieufności wymaga żelaznej ręki. Lenin w myśli przepro­ wadza przegląd kadr partyjnych i dochodzi do wniosku, że żelazna ręka to on sam — tylko on”. Lenin nie ukrywał bynajmniej swych zamiarów. Trocki nie musiał ich rozszyfrowywać. W stenograficznym sprawozdaniu z II zjazdu, opublikowanym w Genewie, na stronie 241 wpisa­ no do protokołu, że w trakcie wystąpienia delegata Popowa, mó­ wiącego o wszechobecnym duchu Komitetu Centralnego, Lenin wzniósł kułak i wykrzyknął: „Pięścią!”.

99

Władza pięści, którą Lenin umacniał w partii, rozprzestrzenia się na cały kraj. Rodzi się „filozofia władzy” XX wieku. Stwierdziwszy, że rzeczywistość nie odpowiada wyobrażeniom, Lenin postanawia wpłynąć na nią siłą, zmieniając przede wszystkim jej obraz. Nieprzypadkowo pierwszym dekretem Sowietu Komisa­ rzy Ludowych był dekret o prasie, wprowadzający cenzurę, zamy­ kający gazety i pisma krytyczne wobec nowej władzy. Przyznając, że niektórym — „nawet spośród starych bolszewików” — trudno pogodzić się z faktem, iż przed rewolucją „nasz stary program” domagał się „wolności prasy”, a po dojściu do władzy tę wolność niezwłocznie zlikwidowano, Boncz-Brujewicz formułuje w sposób następujący „nowe żądania Październikowego życia”: „W czasie re­ wolucji winna istnieć wyłącznie prasa rewolucyjna”37. Hitler, pilny uczeń Lenina i Stalina, zwracał uwagę, że sła­ bość świata burżuazyjnego w zestawieniu z marksizmem pole­ ga na zasadniczym oddzieleniu ducha i siły, ideologii i terroru. W marksizmie — mówił Fuhrer — „duch i brutalna siła harmo­ nijnie się dopełniają”. I „narodowy socjalizm jest tym, czym mógł­ by być marksizm, gdyby uwolnił się z absurdalnych, sztucznych więzów porządku demokratycznego”38. Lenin pierwszy odkrywa tajemnicę współistnienia „ducha i brutalnej siły”. Siła służy re­ alizacji utopijnego programu, a utopijny program przesłania siłę. Najważniejszym elementem leninowskiej polityki utrzymania władzy mniejszości, władzy jednej partii, było rozbicie większo­ ści — rozdrabnianie, atomizacja społeczeństwa. 11 listopada 1917 roku rząd sowiecki mocą jednego z pierw­ szych aktów prawnych likwiduje podział na stany i rangi cywil­ ne, istniejące w przedrewolucyjnej Rosji. Ale w odróżnieniu od „rewolucji burżuazyjnych”, które wprowadzały „równość wszyst­ kich obywateli wobec prawa, w istocie równość formalną”, rewo­ lucja proletariacka dekretuje w kraju pryncypialną nierówność. Zatwierdza ją pierwsza konstytucja Rosyjskiej Federacyjnej So­ cjalistycznej Republiki Sowieckiej (RFSRS), uchwalona w lipcu

100

1918 roku. Część ludności zostaje pozbawiona praw obywatel­ skich. Język rosyjski wzbogaca się w słowo liszeniec, to znaczy z grubsza „ogołocony”. Do kategorii liszeńców zaliczono osoby utrzymujące się nie z własnej pracy, prywatnych handlarzy, ka­ płanów, byłych współpracowników policji, członków dawnego domu panującego, ale też „osoby wykorzystujące pracę najemną w celach zysku”. Obejmowała ona w pierwszej kolejności chło­ pów zatrudniających nawet jednego robotnika do pomocy przy wiosennych lub jesiennych pracach polowych. Takich chłopów dało się naliczyć co najmniej 5 milionów. Pozbawienie praw obywatelskich dotyczyło wszystkich człon­ ków rodziny. Wobec dzieci oznaczało w szczególności odebranie prawa do studiów i ograniczenie dostępu, w związku z brakiem miejsc, do szkół. Wszyscy inni chłopi podlegali ograniczeniu pra­ wa wyborczego, w wyborach do rad jeden głos robotnika odpowia­ dał pięciu głosom chłopskim. Całe chłopstwo zostaje podzielone na kategorie: proletariat wiejski, biedotę wiejską, ubogie średnie chłopstwo, średnie chłop­ stwo, kułaków. Ponieważ nie istniały ścisłe kryteria przynależno­ ści do jednej czy drugiej kategorii — arbitrem była samowola. Tak tworzy się system, w którym posiadanie jednej-dwóch krów, jednego-dwóch koni wyznacza pozycję człowieka w społeczeństwie i określa przyszły los jego potomstwa. Pochodzenie społeczne sta­ je się stygmatem. Przed rewolucją człowiek miał szansę odmienić swój status społeczny w drodze awansu albo wykorzystując pozycję materialną. Rewolucja likwiduje „socjalną mobilność” ludzi z nie­ właściwym pochodzeniem społecznym, na które tracą oni wszelki wpływ, tak jak nie można odmienić przynależności rasowej. Oto przykład polityki pozbawiania praw: w czerwcu 1918 roku Piotrogrodzki Komisariat Aprowizacji wprowadza „klasowe przydziały zaopatrzenia dla zróżnicowanych grup ludności pra­ cującej i niepracującej”. Na początek tworzy się cztery kategorie przydziałów: 1. dla robotników zatrudnionych przy ciężkiej pracy

101

fizycznej; 2. dla pozostałych robotników i pracowników najem­ nych; 3. dla przedstawicieli wolnych zawodów; 4. dla elementów niepracujących39. Decyzja ta spełnia leninowski postulat wpro­ wadzenia klasowych kryteriów przydziału racji żywnościowych z grudnia 1917'. 27 września 1918 roku „Prawda” informuje, że Narkomsobies'' domaga się pozbawienia przydziałów wszelkich kułackich i burżuazyjnych elementów miast i wsi. Uzyskane nad­ wyżki mają być przeznaczone na dodatkowe racje dla biedoty wiejskiej i miejskiej. Rząd najpierw z rozmysłem dezintegruje społeczeństwo, a następnie, w imię ratowania warstw wyższych, uzurpuje sobie prawo do skazania warstw niższych na śmierć głodową. Głównym instrumentem wykonawczym leninowskiej polityki staje się WCzK, nadzwyczajny organ partii bolszewickiej, podpo­ rządkowany wprost Leninowi. Już w pierwszych dniach po obję­ ciu władzy Lenin, podług świadectwa Nadieżdy Krupskiej, lękał się przede wszystkim spolegliwości swych towarzyszy. Był zbul­ wersowany decyzją II zjazdu Sowietów, który 25 października 1917 roku na wniosek Kamieniewa zniósł karę śmierci. Już re­ wolucja lutowa zawiesiła w Rosji karę śmierci, a kiedy Kierenski usiłował przywrócić ją wobec dezerterów, najgłośniej oburzali się właśnie bolszewicy. Teraz Lenin powtarzał w przypływie gniewu: „Co za głupota, co za głupota... Czyżby wyobrażali sobie, że moż­ na przeprowadzić rewolucję bez egzekucji?”. Jest to — mówił (jak utrzymuje Trocki) — „błąd, niewybaczalna słabość, pacyfistyczne złudzenie”40. Rząd bolszewicki po uchwaleniu dekretu o zniesie­ niu kary śmierci postanowił pod presją Lenina — nie zważając na1

1 Ilja Erenburg napisze o „wspaniałej drabinie przydziałów — od ćwiartek chleba do bułeczek z kawiorem” (Niezwykłe przygody Julia Jurenity i jego uczniów, Warszawa 1957, s. 304). Lenin — jak opowiada Krup­ ska — z przyjemnością czytał Julia Jurenitę (przyp. autora). “ Narkomsobies — Ludowy Komisariat Opieki Społecznej.

102

dekret — „stosować karę śmierci w sytuacjach skrajnych, gdy bę­ dzie oczywiste, że nie ma innego wyjścia”41. Republikę sowiecką pokrywa gęsta sieć komisji nadzwyczaj­ nych (CzK). Tworzy się je w miastach gubernialnych i powiato­ wych, na kolei, w portach morskich i rzecznych, w armii. Bardzo prędko WCzK zyskuje nieograniczone prawa. Jest to organ — jak pisze jeden z jego przywódców — „wykorzystujący w swej walce metody zarówno komisji śledczych, jak i sądów, trybunałów oraz sił zbrojnych”42. Czerezwyczajne komisje same aresztują, prowadzą śledztwo, skazują — i same wykonują wyroki. 30 sierpnia 1918 roku student Leonid Kannegiser zabija w Piotrogrodzie Moisieja Urickiego, przewodniczącego miejsco­ wej CzK. W Moskwie eserka Fania vel Dora Kapłan strzela do Le­ nina. Był to dzień przełomowy w historii WCzK. Właśnie wtedy zlecono jej stosowanie „bezlitosnego masowego terroru”. 5 wrześ­ nia Sowiet Komisarzy Ludowych wydaje dekret o wprowadzeniu „czerwonego terroru”1. Tegoż dnia Kapłan zostaje rozstrzelana — bez sądu, decyzją WCzK1 11. Rusza fala masowych egzekucji. „Liczba rozstrzelanych — utrzymuje zastępca przewodniczące­ go WCzK Jaków Peters — jest znacznie wyolbrzymiona. Ogólnie biorąc, w żadnym wypadku nie przekracza 600 ludzi”43. Zdaniem Petersa nie jest to liczba wygórowana, jeśli wziąć pod uwagę, że ma stanowić odpowiedź na zranienie Wodza. Lu­ dowy komisarz spraw wewnętrznych Grigorij Piętrowski wydaje specjalny rozkaz, w którym wyraża oburzenie z powodu „nik­

1 W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku więźniowie sowieckich obozów postanowili w rocznicę tej brzemiennej w skutki daty czcić pa­ mięć ofiar terroru i łagrów, istniejących od pierwszych dni sowieckiej wła­ dzy (przyp. autora). “ P. Maików, Zapiski kommiendanta Kremla, Moskwa 1962, s. 163. Autor książki z dumą oznajmia, że osobiście zastrzelił Fanię Kapłan (przyp. autora).

103

czemnie małej liczby twardych represji i masowych egzekucji bia­ łogwardzistów i burżujów”; daje instrukcję: „wziąć znaczną grupę zakładników”44. Przewodniczący WCzK Feliks Dzierżyński w sto­ sownym okólniku objaśniał, „co to znaczy zakładnik”. Na zakład­ ników — wskazywał Dzierżyński — „należy wybierać tych, któ­ rzy mają znaczenie w oczach kontrrewolucjonistów. [...] Na kim im zależy? Na wysoko postawionych dygnitarzach, wielkich ob­ szarnikach, fabrykantach, wybitnych działaczach, naukowcach, krewnych osób, które były u nich u władzy itp ”. Jednocześnie — pouczał przewodniczący WCzK — „nikt nie stanie w obronie i nie będzie niczego poświęcać za jakiegoś tam wiejskiego na­ uczyciela, leśniczego, młynarza czy drobnego sklepikarza”45. Bardzo prędko ten nieznany w przedrewolucyjnej Rosji sys­ tem zakładników zostanie uzupełniony o kolejny nowatorski in­ strument represji, mianowicie obozy koncentracyjne. Przerażająca sława, jaką zyskały hitlerowskie kacety, nie powinna odbierać pal­ my pierwszeństwa sowieckim obozom koncentracyjnym. To Troc­ kiemu przypisuje się honor pionierskiego użycia tego terminu. W rozkazie z 4 czerwca 1918 roku narkomwojenmof domaga się, by Czechów i Słowaków odmawiających złożenia broni osadzić w obo­ zach koncentracyjnych46. 26 czerwca Lew Trocki śle memorandum do Sowietu Komisarzy Ludowych, proponując, by byłych oficerów odmawiających wstąpienia w szeregi Armii Czerwonej zaliczyć do burżuazji i uwięzić w „obozach koncentracyjnych”47. 8 sierp­ nia Trocki rozkazuje utworzyć obozy w miastach Murom, Arzamas i Swijażsk i osadzić tam „agitatorów spod ciemnej gwiazdy, kontrrewolucyjnych oficerów, sabotażystów, pasożytów, spekulan­ tów”48. 9 sierpnia Lenin, zaniepokojony natężeniem chłopskiego powstania w rejonie Penzy, telegrafuje do komitetu wykonawcze­ go guberni: „Zastosować masowy bezlitosny terror wobec kuła-1

1 Narkomwojenmor — ludowy komisarz ds. wojskowych i marynarki.

104

ków, popów i białogwardzistów; niepewnych zamknąć w obozie koncentracyjnym poza miastem”49. Obozy koncentracyjne stają się uniwersalnym środkiem terro­ ru przeciw wszelkim elementom „niepewnym”. Kiedy ten środek represji znalazł już szerokie zastosowanie, wówczas, 5 września 1918 roku, został prawnie usankcjonowany decyzją Sowietu Ko­ misarzy Ludowych: „Należy nieodzownie zabezpieczyć Republikę Sowiecką przed wrogami klasowymi drogą ich izolacji w obozach koncentracyjnych”50. Następny punkt głosił: „Osoby powiązane z organizacjami białogwardyjskimi, spiskami i buntami — podle­ gają rozstrzelaniu”51. Obóz koncentracyjny jest karą, która pod względem surowo­ ści lokuje się zaraz za rozstrzelaniem. Karę śmierci, nad której zniesieniem tak ubolewał Lenin, przywrócono dekretem Sowietu Komisarzy Ludowych z 21 lutego 1918 roku. Ten sam dekret da­ wał WCzK prawo bezpośredniego rozprawiania się z aktywnymi kontrrewolucjonistami. Interpretacja kryterium „aktywni kontr­ rewolucjoniści” była bardzo szeroka. Dekret uznawał za takowych „agentów nieprzyjaciela, spekulantów, bandytów, chuliganów, agitatorów kontrrewolucyjnych, szpiegów niemieckich”. Wszyscy oni „winni być rozstrzeliwani na miejscu”52, a więc bez śledztwa i bez procesu. W „Obwieszczeniu” z 22 lutego WCzK rozszerzy­ ła tę listę, dołączając do niej „sabotażystów i innych pasożytów”. 16 czerwca Ludowy Komisariat Sprawiedliwości powiadomił try­ bunały rewolucyjne, że one również „nie są skrępowane żadnymi ograniczeniami” co do „wyboru środków walki z kontrrewolucją, sabotażem i in.”53. Dokładna liczba rozstrzelanych w pierwszym roku rewolu­ cji nie jest znana. Martyn Łacis utrzymuje, że w pierwszej po­ łowie 1918 roku komisje nadzwyczajne rozstrzelały „jedynie 22 osoby”, ale „w drugim półroczu 1918 roku rozstrzelano już po­ nad 6 tysięcy ludzi”54. Nie wiadomo jednak, ilu zabito na podsta­ wie wyroków trybunałów rewolucyjnych, lokalnych sowietów itd.

105

Nie mówiąc o tym, że podawane przez Łacisa liczby budzą poważ­ ne wątpliwości. Dość rzec, że komunikat o rozstrzelaniu byłego cara Mikołaja II donosi o wykonaniu 16 lipca 1918 roku wyroku prezydium uralskiego sowietu obwodowego — i mimochodem wspomina: „Zona i syn Mikołaja Romanowa zostali przewiezie­ ni w bezpieczne miejsce”55. W jekaterynburskim domu Nikoła­ ja Ipatiewa zamordowano cara, jego małżonkę, następcę tronu, cztery księżne, lekarza, kucharza, lokaja i służącą. Skoro Martyn Łacis, pierwszy historyk WCzK, policzył jednego rozstrzelanego tam, gdzie zabito 11 osób, trudno uznać jego statystykę za wia­ rygodną. Już w pierwszych dniach po objęciu władzy Lenin dostrzega w dyktaturze, a więc sile niekrępowanej żadnymi regułami, klucz do rozwiązania wszystkich problemów — politycznych, gospo­ darczych, społecznych. W 1902 roku Lenin zanotował w uwagach do projektu programu partii autorstwa Gieorgija Plechanowa, że jeżeli chłop nie przyjmie proletariackiego punktu widzenia, to „mając dyktaturę, powiemy: nie warto gadać po próżnicy tam, gdzie trzeba użyć władzy”. Czytając te uwagi, Wiera Zasulicz za­ notowała na marginesie: „Wobec milionów! Łatwo powiedzieć!”. Terrorystce, która nie zawahała się strzelać do jednego namiestni­ ka samodzierżawia, wydawało się nieprawdopodobne „użycie wła­ dzy” wobec milionów1. Lenin, przeciwnik terroru indywidualnego, uważał terror masowy za absolutnie niezbędną metodę budowy społeczeństwa socjalistycznego. A więc — terror wymierzony w chłopów. Postanowienie So­ wietu Obrony Robotniczo-Chłopskiej z 15 lutego 1919 roku: „Wy­ brać spośród chłopów zakładników i jeśli śnieg z torów nie zosta­ nie usunięty — rozstrzelać”56. 1 Wiera Zasulicz (1849-1919) — rosyjska marksistka i anarchistka. W 1878 roku postrzeliła generała Fiodora Trepowa, gubernatora Peters­ burga.

106

A więc — terror wymierzony w robotników. Niezadowolo­ nych z nowej władzy piętnowano jako „nierobotników”, skażo­ nych drobnomieszczańską psychologią, a nie „czystych” proleta­ riuszy. Obozy koncentracyjne uznano za „szkołę pracy”57. A więc — terror wymierzony we wszystkie pozostałe klasy. Oręż terroru, czyli „organ bezpośredniej rozprawy” WCzK, pozostawał pod bezpośrednim nadzorem Lenina i nie podlegał nikomu innemu. We wrześniu 1918 roku wszystkie gubernialne CzK otrzymały dyrektywę Dzierżyńskiego: „W swej działalno­ ści WCzK jest całkowicie samodzielna, przeprowadzając rewizje, aresztowania, egzekucje, składając później raport do Sownarkomu i WCIK”58. W uzupełnieniu do jej nieograniczonych praw WCzK uznana została za „nieomylną”. Zakazano krytyki organu, „które­ go praca odbywa się w wyjątkowo trudnych warunkach”59. W pierwszych miesiącach po rewolucji — ucieleśniając ideę Lenina i pod jego bezpośrednim kierownictwem — tworzy się państwo zupełnie nowego typu, państwo totalitarne. Jedną z jego najważniejszych cech jest nie tyle surowość prawa, ile jego całko­ wita arbitralność, wyrzucanie poza nawias społeczeństwa całych grup obywateli. Nie to jednak stanowiło o wyjątkowości sowiec­ kiego państwa. W przedrewolucyjnej Rosji też były kategorie lud­ ności o niepełnych prawach. Znacznie ograniczone były prawa chłopów (nawet po 1861 roku), również Żydzi pozbawieni byli wielu praw obywatelskich. Ale wszystkie te restrykcje były ujęte w odpowiednich kodeksach, które dodatkowo określały warun­ ki i możliwości przechodzenia do innych warstw, korzystających z pełni praw. Po rewolucji nawet ci obywatele, którzy na mocy konstytucji cieszyli się wszystkimi prawami, zostali tych praw po­ zbawieni. Zlikwidowano pojęcie winy. To państwo określa, kto jest winny. Winni wobec państwa byli robotnicy niechcący pracować za głodową pensję. Winni byli chłopi niegodzący się na oddawa­ nie bezpłatnie produktów rolnych. Winna była inteligencja, któ­ ra inaczej wyobrażała sobie rewolucję. Winni byli przedstawicie­

107

le dawnych klas rządzących, bo to oni i ich przodkowie wykorzy­ stywali lud. Łacis pisał: „Feliks Edmundowicz [Dzierżyński — dop. tłum.] nie może zaakceptować ciasnych ram dosłownie pojmowa­ nej kontrrewolucji. Czyż kontrrewolucjonistą jest tylko ten, kto z bronią w ręku występuje na rzecz obalenia władzy sowieckiej? A ten, który umyślnie albo nieumyślnie niszczy transport albo wymianę towarową? Który chociażby swą pobłażliwością zakłóca rozwój sił produkcyjnych kraju? [...] Czyżby WCzK nie miała w ich sprawie nic do powiedzenia? Nie, wszystko to jest szkodliwe, musi być wykorzenione i WCzK winna się tym zająć”60. WCzK winna niezwłocznie zająć się wszystkimi, którzy „umyślnie lub nieumyślnie” sabotują władzę sowiecką i szkodzą jej choćby „pobłażliwością”. W 1922 roku Lenin będzie domagać się włączenia do kodeksu karnego paragrafu przewidującego su­ rowe kary dla osobników, którzy „obiektywnie wspomagają lub mogą wspomagać” światową burżuazję. Pojęcie pomocy „obiek­ tywnej”, pomocy „nieumyślnej” oznacza, że to państwo głosami swych przywódców wybiera wrogów, określa, kto jest wrogiem. WCzK kierowała zatem praktycznym wprowadzaniem dyrektywy w życie, czy też — mówiąc bardziej precyzyjnie — w śmierć. Daw­ ni oficerowie armii carskiej zostali po rewolucji zakwalifikowani do kategorii aktywnych bądź potencjalnych wrogów. Kiedy przy tworzeniu Armii Czerwonej specjaliści wojskowi stali się znów niezbędni, cofnięto ich do kategorii „pożytecznych obywateli”. Gdy latem 1918 roku, po utworzeniu kombiedów, rosyjskie wsie ogarnęła wojna domowa, jedynym „pożytecznym” chłopem stali się biedak i wiejski proletariusz. Kiedy się okazało, że taka polity­ ka jednoczy wieś przeciw władzy sowieckiej, do kategorii „poży­ tecznych” dołączono też „średniaka”. Hermannowi Góringowi zwrócono kiedyś uwagę, że jeden z jego bliskich współpracowników jest Żydem. Odparł wówczas: „To ja decyduję, kto jest Żydem”. Na długo przed Góringiem w państwie sowieckim utrwala się zasada: o tym, kto jest wrogiem

108

władzy sowieckiej, decyduje władza sowiecka. Arbitralnie, według potrzeb chwili. Przedmowa do Czerwonej księgi WCzK kwieciście i precyzyj­ nie opisuje sytuację w porewolucyjnej Rosji: „Nowy dyktator, któ­ ry przyszedł na miejsce obszarników i burżuazji, zabierając się do nowej budowy, od samego początku znalazł się we wspania­ łym odosobnieniu”61. To „wspaniałe odosobnienie” nowy dyktator wybrał sam, dobrowolnie. W marcu 1918 roku, po opuszczeniu rządu przez lewicowych eserowców, jego izolacja stała się abso­ lutna. „Swym wyjściem z rządu — głosi akt oskarżenia w sprawie tak zwanego buntu lewicowo-eserowskiego — partia lewicowych eserowców uwolniła rząd od zbędnego balastu, hamującego jego działalność, jednakowoż nie przeszła jeszcze jawnie do obozu jego wrogów”62. Lewicowi eserowcy opuścili rząd, protestując przeciw podpisaniu pokoju brzeskiego, ale pozostali we WCIK i innych sowieckich instytucjach, przede wszystkim w WCzK. Zamordo­ wanie 6 lipca niemieckiego ambasadora Wilhelma von Mirbacha przez lewicowych eserowców na służbie WCzK, Jakowa Blumkina i Nikołaja Andriejewa, sowiecka historiozofia przedstawia jako sygnał do rebelii. W postanowieniu Komitetu Centralnego lewico­ wych eserowców ustąpienie z rządu określono jako przejaw „walki przeciw obecnej polityce Sowietu Komisarzy Ludowych, ale w żad­ nym wypadku walki z bolszewikami”63. Demonstracja sprzeciwu wobec polityki bolszewików zorga­ nizowana przez lewicowych eserowców ujawnia niezwykłą kru­ chość władzy Lenina. Władzą tą zachwiała garstka marynarzy Floty Czarnomorskiej wchodzących w skład oddziału WCzK pod dowództwem marynarza Popowa. Joachim Wacetis, były pułkow­ nik carskiej armii, który przeszedł na stronę Sowietów i dowodził Łotewską Dywizją Strzelców, okazał się tym człowiekiem, od któ­ rego zależał los leninowskiej władzy. 6 lipca sytuacja w Moskwie do złudzenia przypominała sytuację w poprzedniej stolicy, Piotrogrodzie, 25 października 1917 roku.

109

0 losie rządu zadecydowało kilka zbrojnych oddziałów. Wlipcu 1918 roku, podobnie jak w październiku 1917, garnizon zachował neu­ tralność. Wacetis, wezwany do komisarza moskiewskiego okręgu wojskowego Nikołaja Murałowa, usłyszał, że „wszystkie moskiew­ skie oddziały dzielą się na trzy grupy”. Pierwsza grupa: garnizon zgrupowany w obozach na Chodynce (tak zwana armia ludowo-socjalistyczna, przeznaczona do ewentualnej wojny z Niemcami) — ogłosiła neutralność. Druga grupa: „liczne oddziały »co to ni to, ni owo«”. Trzecia grupa: „łotewska piechota i jedna szkoła kursan­ tów — 80 ludzi”64. Łotewska piechota licząca 2750 karabinów oraz 80 kursantów była jedyną siłą broniącą władzy Lenina przed lewi­ cowymi eserowcami, którzy nie chcieli przejmować władzy. Zbun­ towany oddział Popowa liczył góra 600 ludzi i dwie baterie65. Wace­ tis miał zlikwidować „rebelię”, gdy jej wodzowie oddalili się na zjazd wygłaszać przemówienia. Do kierowania Wacetisem, który dowo­ dził jedyną zdolną do walki jednostką, przydzielono czterech ko­ misarzy. Po przybyciu na Kreml, dokąd udał się po instrukcje, do­ wódca łotewskiej dywizji ujrzał zdenerwowanego i wystraszonego Lenina: „Podszedł do mnie szybkim krokiem i spytał półgłosem: to­ warzyszu, wytrzymamy do rana?”66. Lenin zdawał sobie sprawę, że bunt godzi osobiście w niego. Parę armatnich strzałów w budynek WCzK w Triechswiatitielskim Pierieułku, gdzie stacjonował oddział Popowa, rozpędzi­ ło lewicowych eserowców, niezadowolonych z pokoju z Niemca­ mi i z Lenina, który postawił na swoim — a poza tym w każdym punkcie zgodnych z bolszewikami. Jaków Blumkin, który pokajał się w ukraińskiej CzK, podkreśla w swych zeznaniach: powstania nie było, wymiana strzałów była tylko „samoobroną rewolucjoni­ stów”67. Wyrok trybunału rewolucyjnego potwierdza słowa Blumkina. Rozstrzelano 12 szeregowych żołnierzy z oddziału Popowa 1 zastępcę Dzierżyńskiego — Aleksandrowicza, lewicowego eserowca, za to, że usiłował wykorzystać WCzK dla celów swojej par­ tii. Przywódcy lewicowych eserowców — Maria Spiridonowa, Bo­

110

rys Kamkow, Władimir Karelin i Jurij Sablin — zostali skazani na symboliczną karę więzienia i po jakimś czasie ułaskawieni. Blumkina amnestionowano i przyjęto do pracy w WCzK. Lipcowe wydarzenia 1918 roku pozwoliły bolszewikom po­ zbyć się balastu lewicowych eserowców w rządzie. Ponadto po raz kolejny wykazały, że WCzK i wierne jednostki wojskowe wystar­ czą do utrzymania władzy. Niedawnym sojusznikom i współtowa­ rzyszom z miejsca przyczepiono etykietkę, która odtąd stanie się rutynowym oskarżeniem. Lewicowi eserowcy zostali okrzyknię­ ci „agentami rosyjskiej burżuazji i angielsko-francuskiego impe­ rializmu”68.

4. Do oderwania się włącznie... „Czym właściwie jest nasze Imperium Rosyjskie?” — pyta Andriej Bieły we wstępie do powieści Petersburg. I odpowiada: „Rosyjskie nasze Imperium jest jednością geograficzną, czyli częścią wiado­ mej nam planety. Do Imperium Rosyjskiego przynależą: po pierw­ sze — Wielka, Mała, Biała i Czerwona Ruś; po drugie — Królestwo Gruzińskie, Polskie, Kazańskie i Astrachańskie; po trzecie, przy­ należą... No — i tak dalej, i tak dalej, i tak dalej”69. Według spisu z 1897 roku, pierwszego systematycznego spisu przeprowadzo­ nego w Rosji, imperium zamieszkiwało 122 666 500 ludzi, przy czym Rosjanie stanowili 44,32%. Rosja carska była państwem wielonarodowościowym. Poczynając od Piotra I aż do wstąpienia na tron Aleksandra III, rosyjska polityka narodowościowa miała charakter imperial­ ny, cechowała ją mianowicie względna tolerancja wobec specyfi­ ki poszczególnych zamieszkujących kraj narodów. Jedynie Polacy, których państwo zostało zlikwidowane, a terytorium podzielo­ ne między Prusy, Austrię i Rosję, nie przestawali walczyć o nie­ zależność. Aleksander III wprowadza nową politykę — nacjona­

111

listyczną, rusyfikatorską, powodując gwałtowne niezadowolenie nierosyjskich narodów. Kontynuuje ją Mikołaj II. Konstytucja z 1905 roku umożliwia narodom wchodzącym w skład imperium prezentowanie własnych żądań, formułowanie postulatów. Na tej podstawie można stwierdzić, że w przededniu 1917 roku w kra­ ju nie było tendencji separatystycznych. Mieszkańcy imperium rosyjskiego pragnęli reform, demokratyzacji, równych praw dla wszystkich obywateli, ale nie zburzenia państwa. Jednym z pierw­ szych aktów Rządu Tymczasowego było zniesienie carskich ustaw ograniczających prawa mniejszości narodowych i proklamowanie całkowitej równości wszystkich obywateli Republiki Rosyjskiej, niezależnie od religii, pochodzenia rasowego i narodowościowe­ go70. Narodził się również lokalny samorząd: generał-gubernatora na Zakaukaziu i w Turkiestanie zastąpiły kolegialne komisariaty Rządu Tymczasowego, składające się głównie z miejscowych de­ putowanych do Dumy. Ukraińcom przekazano zarządzanie południowo-zachodnimi prowincjami, a latem 1917 roku Ukraina została uznana za odręb­ ną jednostkę administracyjną. Ruchy narodowościowe w imperium nasilają się w 1917 roku z niespodziewaną szybkością. Przyczyny tej dynamiki są podob­ ne jak w przypadku ruchu rewolucyjnego: żądania ziemi i pokoju, brak niekwestionowanej władzy państwowej. Z tą tylko różnicą, że niezadowolenie chłopów, spowodowane opóźnieniem reformy rolnej, skupia się nie na obszarnikach, lecz na rosyjskich przesie­ dleńcach i przybiera narodowy, antyrosyjski charakter. Przewrót październikowy zdecydowanie przyspiesza proces rozpadu imperium. Narody, które jeszcze niedawno nawet nie ma­ rzyły o autonomii, teraz zaczynają domagać się samostanowienia. Rząd sowiecki uznaje pełną niepodległość Polski. Nie było to trud­ ne, ponieważ Polska była okupowana przez Niemców, a niezawi­ słość obiecał już Rząd Tymczasowy. Niepodległość przyznano też Finlandii. Ale 14 listopada 1917 roku, występując na zjeździe So­

112

cjaldemokratycznej Partii Finlandii, narkom ds. narodowości Józef Stalin niedwuznacznie wezwał fińskich bolszewików do przejęcia władzy, oferując przy tym: „I jeśli będzie wam potrzebna nasza pomoc, udzielimy wam jej, po bratersku wyciągając do was dłoń. Tego możecie być pewni”71. Kiedy w styczniu 1918 roku miejsco­ wi bolszewicy próbowali przechwycić władzę, stacjonujące jeszcze w Finlandii sowieckie oddziały udzieliły pomocy rebeliantom. Przed dojściem do władzy Lenin często podnosił sprawę Polski, Finlandii i Ukrainy jako narodów, których prawo do nie­ podległości ogranicza Rząd Tymczasowy. W czerwcu 1917 roku oburza się, że Rząd Tymczasowy nie chce spełnić „elementarne­ go demokratycznego obowiązku” i ogłosić pełnego prawa Ukra­ iny do autonomii i całkowitego odłączenia się. Ale po przewrocie październikowym stosunek do niezależności Ukrainy ulega zmia­ nie. Ukraiński ruch narodowościowy po rewolucji lutowej nabiera rozmachu. Jeden z jego przywódców, profesor Hruszewśki, autor Historii Ukrainy, która dała ruchowi podstawę historyczną i lite­ racką, oświadcza w marcu 1917 roku: „Problem ukraiński przestał istnieć. Istnieje wolny, wielki naród ukraiński, który buduje swój los w nowych warunkach wolności”. Mychajło Hruszewśki zostaje wybrany na przewodniczącego Centralnej Rady, reprezentującej partie rewolucyjne i mniejszości narodowe. Z czasem Centralna Rada staje się najwyższym politycznym organem narodu ukraińskiego. 13 czerwca publikuje Uniwersał Ukraińskiej Centralnej Rady. „Odtąd — głosi Uniwersał — Ukraina będzie Ukraińską Republiką Ludową. Nie oddzielając się od repu­ bliki rosyjskiej i zachowując jedność, twardo staniemy na naszej ziemi, by wszystkimi naszymi siłami udzielić pomocy całej Rosji, aby cała Republika Rosyjska stała się federacją równych i wolnych narodów”. W Uniwersale określono również granice nowej republi­ ki: „Do terytorium Ukraińskiej Republiki Ludowej należą ziemie za­ mieszkałe w większości przez Ukraińców: Kijowszczyzna, Podole, Wołyń, Czernihowszczyzna, Połtawszczyzna, Charkowszczyzna,

113

Jekaterynosławszczyzna, Chersońszczyzna, gubernia taurydzka (bez Krymu). Ostateczne ustalenie granic Ukraińskiej Republi­ ki Ludowej zarówno pod względem przyłączenia zamieszkanych głównie przez Ukraińców części Kurszczyzny, Woroneżczyzny i Chełmszczyzny, jak również innych przyległych obszarów winno nastąpić w porozumieniu ze zorganizowaną wolą narodów”72. Bolszewicy, krytykując Rząd Tymczasowy za opieszałość w spełnianiu ukraińskich żądań, byli przeciwni niepodległości Ukrainy. Jurij Piatakow, przywódca ukraińskich bolszewików, mówił po opublikowaniu Uniwersału: „Nie mamy po co popierać Ukraińców, ponieważ ruch ten nie sprzyja proletariatowi. Rosja nie może istnieć bez ukraińskiego przemysłu cukrowego, to samo można powiedzieć o węglu (Donbas), zbożu itd.”73. Ale słabość partii bolszewickiej na Ukrainie (w sierpniu 1917 roku liczyła 22 303 członków, 15 818 przypadało na Donbas, Charków i Jekaterynosław)74 skłaniają do sojuszu z Centralną Radą przeciw Rzą­ dowi Tymczasowemu. W przeddzień przewrotu październikowego Rada poparła bolszewików, sądząc, że są słabsi niż Rząd Tymcza­ sowy. 29 października w Kijowie wspólnym wysiłkiem udaje się obalić władzę Rządu Tymczasowego. Zaraz po zwycięstwie roz­ poczyna się walka między chwilowymi sojusznikami. Rada od­ mawia uznania bolszewickiego Sownarkomu za prawowity rząd Rosji. Domaga się zastąpienia go bardziej reprezentatywnym or­ ganem socjalistycznym. 4 grudnia rząd sowiecki kieruje do Rady ultimatum. Akceptując zasadę niezależności Ukrainy, Sowiet Ko­ misarzy Ludowych żąda uznania sowieckiej władzy na Ukrainie, w przeciwnym wypadku grozi wojną. Dwa dni przed wysłaniem ultimatum do Centralnej Rady rząd sowiecki ogłosił Deklarację Praw Narodów Rosji. Deklaracja ob­ wieszcza solennie: 1. równość i suwerenność narodów; 2. prawo na­ rodów do samookreślenia, z prawem do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa włącznie; 3. zniesienie wszelkich przywile­ jów narodowych i narodowo-religijnych oraz ograniczeń; 4. swobod­

114

ny rozwój mniejszości narodowych i grup etnicznych zamieszkują­ cych terytorium Rosji75. Na zwołanym w Kijowie Ogólnoukraińskim Zjeździe Sowie­ tów większość zdobyli zwolennicy Rady. Bolszewicy opuścili zjazd i zwołali własny w Charkowie. Wybrany tam Centralny Komitet Wykonawczy (CIK) proklamował się jedynym legalnym rządem Ukrainy i zatelegrafował do Piotrogrodu, że podporządkowuje się całkowicie sowieckiemu rządowi. 12 grudnia charkowscy bolszewi­ cy wypędzili z CIK wszystkie partie socjalistyczne, stając się jedyną partią rządzącą. Rozpoczęła się wojna z Radą Centralną. W styczniu 1918 roku oddziały czerwonogwardyjskie zajęły Kijów. Ruch narodowościowy na Białorusi w 1917 roku był w stadium zalążkowym. Białoruscy chłopi nie mieli poczucia samodzielności et­ nicznej w stosunku do Rosjan. Zycie polityczne rozwijało się w rosyj­ skich i żydowskich organizacjach socjalistycznych. W marcu powstał Białoruski Komitet Narodowy, złożony z przedstawicieli wszystkich grup etnicznych i klas społecznych. Komitet zażądał autonomii dla Białorusi w ramach federacji z Rosją. Stopniowo dominującą siłą w Komitecie stawała się białoruska partia socjalistyczna — Hromada. W lipcu za przykładem Ukrainy powstaje Centralna Rada Organizacji Białoruskich. Jednocześnie szerzy się wpływ partii bol­ szewickiej, przede wszystkim wśród żołnierzy, którzy nie mogą się doczekać zawarcia pokoju. Nie uznając przewrotu październikowe­ go, Hromada zwołuje w grudniu Białoruski Zjazd Narodowy, który w nocy z 17 na 18 grudnia proklamuje niepodległość Białorusi. 1 maja 1917 roku w Moskwie rozpoczął obrady I Wszechrosyjski Zjazd Muzułmanów. Około tysiąca delegatów reprezento­ wało 16 milionów muzułmanów żyjących na terytorium byłego imperium rosyjskiego. Zjazd uchwalił rezolucję o przyznaniu ko­ bietom wszystkich praw na równi z mężczyznami, łamiąc w ten sposób wielowiekowe tradycje społeczności islamskiej. Zażądał religijnej autonomii, nadając sobie prawo mianowania muftiego (wcześniej prawo to przysługiwało imperatorowi).

115

Zażarty spór wywołała kwestia narodowościowa. Grupa de­ putowanych z nadwołżańskimi Tatarami na czele występowała w obronie administracyjnej jedności imperium rosyjskiego oraz au­ tonomii narodowościowo-kulturowej. Azerbejdżańska delegacja popierana przez Baszkirów i Tatarów krymskich domagała się fe­ deracji i samorządu terytorialnego dla wszystkich narodów. Więk­ szość uczestników zjazdu zagłosowała za rezolucją federalistyczną. 21 lipca zebrał się w Kazaniu II zjazd. Biorąc pod uwagę osłabie­ nie władzy centralnej, postanowiono niezwłocznie przystąpić do tworzenia muzułmańskich organów autonomicznych. 20 listopada zwołano w Ufie Zgromadzenie Narodowe, które wybrało trzech mi­ nistrów: religii, oświaty i finansów. Mieli oni podjąć się konkretne­ go wprowadzenia w życie narodowo-kulturowej autonomii rosyj­ skich muzułmanów. W taki to sposób do października 1917 roku rosyjscy muzuł­ manie stworzyli zalążki administracji religijnej i kulturowej. Jed ­ nak wydarzenia następnych miesięcy przerwały łączność między regionami zamieszkanymi przez muzułmanów i każdy z nich szu­ kał własnej drogi wyjścia z zaczynającej się wojny domowej. Stworzona latem 1917 roku na zjeździe w Orenburgu partia polityczna Kazachów i Kirgizów — Ałasz-Orda — stawiała sobie za cel zjednoczenie wszystkich ord stepowych w jedno autono­ miczne państwo kirgiskie. Żądania autonomii wysunęli również delegaci baszkirscy. W maju I Wszechrosyjski Zjazd Muzułma­ nów w Moskwie odrzucił ich żądanie utworzenia Wielkiej, Baszki­ rii, jednoczącej wszystkich Tatarów i Baszkirów z regionu Wołgo-Uralskiego i nawet Małej Baszkirii, na terytorium zamieszkałym wyłącznie przez Baszkirów; opuścili oni wtedy zjazd. Na zjeździe w Orenburgu Baszkirowie postanowili walczyć o autonomię te­ rytorialną pospołu ze stepowymi plemionami turkijskimi i ple­ mionami Turkiestanu. Wiosną i jesienią 1917 roku coraz częściej dochodzi do starć między muzułmanami i rosyjskimi przesie­ dleńcami. We wrześniu Rząd Tymczasowy, żeby położyć kres tym

116

waśniom, wprowadza na terenie całego Siedmiorzecza stan wo­ jenny. W grudniu Baszkirowie i Kazacho-Kirgizi proklamują w Orenburgu autonomię. Nawiązują łączność z orenburskimi Kozakami. Powstaje ruch antybolszewicki pod wodzą atamana orenburskich Kozaków, generała Aleksandra Dutowa, popierany przez muzuł­ mańskich przywódców politycznych. Siły bolszewików w stepach kirgisko-kazachskich były zni­ kome. „W Aszchabadzie w październiku 1917 nie można było doliczyć się 30 bolszewików, w Kazachstanie było ich około stu. W Wiernym1przed rewolucją październikową w ogóle nie było or­ ganizacji bolszewickiej. W Kirgizji do połowy 1918 roku jedynie w poszczególnych miastach działały rozproszone grupki bolsze­ wicko nastrojonych robotników i żołnierzy”76. Hasła bolszewic­ kie znajdowały zwolenników wśród żołnierzy, pracowników kolei i przesiedleńców. Slogan „dyktatura proletariatu” pojmowali oni jako dyktaturę rosyjską. Ponieważ bolszewicy głosili władzę rad delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich, a wśród Kaza­ chów i Kirgizów nie było ani robotników, ani żołnierzy, ani chło­ pów — władzę bolszewików pojmowano jako władzę rosyjską. Lokalny ruch polityczny w Turkiestanie obejmował dwa kie­ runki: religijno-konserwatywny i liberalny, prozachodni. Oba zan­ tagonizowane ze sobą prądy zbliżają się do siebie pod koniec 1917 roku, domagają się autonomii, której odmawia im rosyjski rząd. Mniej wpływowy był muzułmański ruch socjalistyczny, zbliżony do lewicowych eserowców, ale też właśnie on odegrał decydującą rolę w okresie Października. Bolszewików w Turkiestanie można było zliczyć na palcach, podobnie jak w innych rejonach Azji Środ­ kowej. 25 października 1917 roku robotnicy kolejowi ostrzelali klub kozacki w Taszkencie. Po dwóch dniach zdominowana przez

1 Wierny — dawna nazwa Ałma Aty.

117

bolszewików Rada, przy poparciu lewicowych eserowców, zagarnę­ ła władzę w mieście. 15 listopada zwołano III Obwodowy Zjazd So­ wietów, który proklamował zwycięstwo sowieckiej władzy w całym Turkiestanie. Zjazd odrzucił wszelkie roszczenia muzułmanów do samostanowienia, które mogłyby powodować osłabienie autoryte­ tu Rosji. Zarazem wypowiedział się przeciw udziałowi muzułma­ nów w kierowniczych organach władzy sowieckiej w Azji Środko­ wej. Jak głosiła rezolucja zjazdu, stosunek miejscowej ludności do władzy sowieckiej nie jest wyraźnie określony, a ponadto brakuje lokalnej organizacji proletariackiej, którą bolszewicy mogliby za­ prosić do organów władzy w obwodzie77. Narodowa partia Tatarów krymskich, założona latem 1917 roku, wdała się w konflikt z Rządem Tymczasowym, który odmó­ wił przekazania Tatarom muzułmańskich szkół i nie dał zgody na utworzenie tatarskiej formacji wojskowej. Podstawowe siły orga­ nizacji bolszewickiej na Krymie, stworzonej 1 czerwcu 1917 roku, były skoncentrowane w Sewastopolu. W Radzie Miejskiej większość znajdowała się w rękach eserów i mienszewików. Sewastopolska Rada potępiła obalenie przez bolszewików Rządu Tymczasowego. Także I Krymska Konferencja Bolszewików nie akceptowała prze­ wrotu październikowego. Delegacja marynarzy bałtyckich, przysła­ na do Sewastopola z polecenia KC partii bolszewickiej, bardzo szyb­ ko skorygowała sytuację. Wierni Leninowi bolszewicy opuścili Radę i utworzyli Komitet Rewolucyjny — Rewkom, który dokonał maso­ wego mordu czarnomorskich oficerów, rozpędził Radę i rozstrzelał jej eserowskich i mienszewickich przywódców. Tatarscy nacjonaliści zwołali w Bachczysaraju Zgromadze­ nie Konstytucyjne (Kurułtaj), które ogłosiło się legalną admi­ nistracją w sprawach dotyczących Tatarów krymskich. Kuruł­ taj uchwalił zredagowaną według zachodnich demokratycznych wzorców konstytucję i utworzył Narodowy Dyrektoriat. Był to faktycznie tatarski rząd na Krymie, odmawiający uznania wła­ dzy bolszewickiej.

118

W 1916 roku Kaukaz zamieszkiwało około 12 milionów lu­ dzi, w tym 4 miliony Rosjan, Ukraińców i Białorusinów, około 2,5 miliona Azerów i innych muzułmanów, niecałe 2 miliony Ormian, tyle też w przybliżeniu Gruzinów, 1,5 miliona Górali1,78. Zwycięska armia kaukaska, stacjonująca na tureckim terytorium, pozostawała zdyscyplinowana przez cały rok 1917. Władza cywil­ na należała do rad, przede wszystkim w Baku i Tyflisie, a więk­ szość w nich stanowili mienszewicy i eserzy. Utworzone przed I wojną światową trzy główne partie poli­ tyczne na Kaukazie — azerbejdżańska Muzułmańska Partia De­ mokratyczna (Musawat), ormiańskie Dasznakcutiun (Związek) oraz gruzińska Partia Socjaldemokratyczna — po rewolucji luto­ wej uznają Rząd Tymczasowy. Partie te cieszą się szerokim, maso­ wym poparciem i stawiają sobie za cel autonomię w ramach Rosji federacyjnej. Przewrót październikowy, zaczynająca się demoralizacja ar­ mii kaukaskiej i turecka ofensywa na Zakaukaziu prowadzą do zmiany sytuacji. 11 listopada największe partie polityczne w tym regionie tworzą własny rząd tymczasowy — Zakaukaski Komisa­ riat — z zadaniem utrzymania porządku na Zakaukaziu do czasu, gdy wszechrosyjska Konstytuanta wybierze nowy rząd całego ro­ syjskiego państwa. Po rozpędzeniu Konstytuanty przez bolsze­ wików deputowani z Zakaukazia, wróciwszy do domu, tworzą lo­ kalną instytucję ustawodawczą — Zakaukaski Sejm. Bolszewicy, nie mając żadnego poparcia wśród mas, kierują swą propagan­ dę na wojsko. W wyborach do Konstytuanty bolszewicy uzyskali w Okręgu Zakaukaskim 4,6% głosów79. Nawet w Baku, ich głów­ nej cytadeli, około 80% głosów oddanych na bolszewików było głosami żołnierskimi. Opierając się na wojsku, bolszewicy usiłują

1 Grupę „Górali” stanowiło siedem narodowości: Czeczeni, Kabardyjczycy, Osetyjczycy, Czerkiesi, Ingusze, Karaczajowie i Bałkarcy.

119

przechwycić władzę w Tyflisie, ale gruzińscy robotnicy w listopa­ dzie 1917 roku udaremniają przewrót. W kwietniu 1918 roku Turcy, po opanowaniu Batumi, a po­ tem Karsu, postawili ultimatum: albo Zakaukazie ogłosi niezależ­ ność, albo będzie okupowane. 22 kwietnia Federacja Zakaukaska, składająca się z Gruzji, gdzie u władzy znajdowali się mienszewicy, Armenii, gdzie u władzy byli dasznacy, oraz musawatystycznego Azerbejdżanu, proklamowała się niepodległą Zakaukaską Republiką Federacyjną. „Narody Zakaukazia stoją wobec nastę­ pującej tragicznej sytuacji — mówił na posiedzeniu Sejmu przed­ stawiciel Gruzji. — Możemy ogłosić się nieodłączną częścią Rosji, a więc powtórzyć wszystkie okropności rosyjskiej wojny domowej i stać się terenem obcej inwazji, w tym przypadku tureckiej, albo proklamować niepodległość i własnymi siłami bronić fizycznego istnienia całego kraju”80. Zakaukazie dokonało wyboru. Na zachodnich rubieżach dawnego imperium rosyjskiego nie­ zależne państwa powstają bez większych problemów, ponieważ terytorium to znajduje się w rękach niemieckich. W grudniu 1917 po Finlandii ogłaszają swą niepodległość Litwa i Łotwa, w lutym 1918 roku — Estonia. Na początku 1918 roku państwo rosyjskie rozpada się. Wybu­ cha wojna domowa, która będzie się toczyć między zwolennikami różnych reżimów politycznych i społecznych, ale też między wy­ znawcami różnych narodowościowych koncepcji przyszłego pań­ stwa. Zarówno Czerwoni, jak i Biali będą prowadzić wojnę w imię zjednoczenia państwa rosyjskiego, ale każda ze stron wykłada cał­ kowicie odmienny program. Program partii bolszewickiej w kwestii narodowościowej był prawdziwie marksistowski. Zawierał dwie wzajemnie wykluczające się zasady: samostanowienia narodów i scentralizowanego państwa. Lenin — wyznawca centralizmu w partii — opowiadał się za centralizmem jako zasadą państwową. Kwestia narodowościo­

120

wa była dlań przede wszystkim zagadnieniem władzy politycznej. Mniejszości narodowe imperium rosyjskiego uważał za sojuszni­ ków w walce o władzę. W 1915 roku Lenin zachwala zdradę, mó­ wiąc, że kto sprzeciwia się zdradzie państwowej, a także rozpadowi Rosji, ten trzyma się burżuazyjnego, a nie proletariackiego punk­ tu widzenia. Od 25 października 1917 roku ogłasza się oborońcem, to znaczy zwolennikiem obrony ojczyzny i szermierzem scentrali­ zowanego, silnego państwa. Dostrzega w nim „olbrzymi historycz­ ny krok naprzód [...] do przyszłej socjalistycznej jedności całego świata”81. Dążenie Lenina do silnego, scentralizowanego państwa pły­ nie nie tylko z jego patriotyzmu, ale też z chęci posiadania potęż­ nej broni w walce o rewolucję światową, którą uważał za główny sens rewolucji październikowej. Dlatego polityka Lenina ma cha­ rakter dialektyczny. Telegram do taszkenckiego zjazdu sowietów stanowi: „Sowiet Komisarzy Ludowych popierać będzie autono­ mię waszego regionu na sowieckich zasadach”82. Autonomia, ale wyłącznie na zasadach sowieckich. W referacie na VIII konferen­ cji partyjnej w grudniu 1918 roku Lenin w imieniu bolszewików wypowiada się o niepodległości jeszcze jaśniej: borotbistom1nie „zarzucaliśmy samostijnosti11, pojmując ją w sensie narodowym, w sensie niepodległości Ukrainy. Zarzucaliśmy samostijnost’, poj­ mując ją jako niechęć do liczenia się z poglądami moskiewskimi, z poglądami Komitetu Centralnego, który znajduje się w Mo­ skwie”83. Jest on zwolennikiem niezależności, ale — podporząd­ kowanej „poglądom moskiewskim, poglądom KC”.

1 Borotbiści — do 1918 roku stanowili lewicowe skrzydło ukraińskiej partii eserów, następnie przechwycili kierownictwo w partii; jakiś czas po­ tem weszli do Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) — RKP(b) (przyp. autora). “ Samostijnost’ — ukr. niezależność; w oryginale Lenin użył słowa ukraińskiego.

121

Lenin niejednokrotnie toczył boje z bolszewikami, którzy nie rozumieli niuansów narodowościowej polityki partii. Jurij Piatakow, Feliks Dzierżyński, Nikołaj Bucharin utrzymywali, że rewo­ lucja proletariacka, likwidując klasy, zniesie też samo pojęcie na­ rodu, i domagali się zaprzestania gadaniny o „samodzielności” oraz „niezawisłości” jako kategoriach burżuazyjnych. Równie za­ żartym jak Lenin zwolennikiem władzy scentralizowanej był lu­ dowy komisarz ds. narodowości Józef Stalin. W maju 1918 roku formułował on politykę swego resortu, tłumacząc, że władza so­ wiecka uznaje autonomię jedynie wtedy, gdy znajduje się ona pod kierownictwem i kontrolą Moskwy. Autonomię uzyskuje nie na­ cja, lecz klasa robotnicza i chłopstwo pracujące, i to tylko w tym wypadku, gdy popierają one władzę sowiecką84. Lenin nie akceptował „narodowościowego nihilizmu” niektó­ rych swoich towarzyszy ze względów taktycznych. Lepiej niż inni rozumiał atrakcyjność hasła „samostanowienie”. Kiedy zapyta­ no Konfucjusza, w jaki sposób rządziłby państwem, mędrzec od­ parł: zacząłbym od przywrócenia słowom ich sensu. Lenin zaczął od tego, że je sensu pozbawił. Słowa nabierały takiego znaczenia, jakie mu w danym momencie było potrzebne. Znaczenie ich zmie­ niało się również w zależności od audytorium. Partia bolszewików wkracza w wojnę domową z programem dotyczącym kwestii narodowościowej, który równocześnie głosi prawo narodów do samookreślenia, z prawem do oderwania się włącznie, oraz utrzymuje, że „zasada samostanowienia winna być środkiem w walce o socjalizm i powinna być podporządkowana za­ sadom socjalizmu”85.

5. Czerwoni i Biali „No jak, synku, nie strach to Rosjaninowi bić Rosjanina?” — py­ tają wracający do domu żołnierze Frontu Kaukaskiego młodego

122

bolszewika, który namawia ich, by wstąpili w szeregi Czerwonej Gwardii. „Najpierw rzeczywiście jakby głupio — odrzekł czerwonogwardzista — a potem, jak się serce rozpali, to niczego już nie ma”86. Przewrót październikowy, który miał przynieść krajowi pokój, wtrąca go w najstraszniejszą ze wszystkich wojnę domową. Pierwsze strzały padają na południu Rosji, w obwodach kozac­ kich. W lutym 1917 roku Kozacy odmówili poparcia dla carskie­ go ustroju, za którego wierną podporę uchodzili. Nie poparli też Rządu Tymczasowego, a wobec bolszewików ogłosili neutralność. Z dwóch głównych haseł bolszewickich — pokój i ziemia — Kozacy wybrali pierwsze. Byli zmęczeni wojną, chcieli wracać do domów. W sprawie drugiego hasła radykalnie różnili się od po­ zostałych rosyjskich chłopów: nie pragnęli nowej ziemi, chcieli za­ chować tę, którą posiadali. Za służbę w armii do 36. roku życia przysługiwał przydział ziemi w wysokości 30 dziesięcin. Był to naj­ ważniejszy z kozackich przywilejów. W dońskim obwodzie woj­ skowym, największym z 11 kozackich obwodów na kresach Rosji, mieszkało na początku wieku 1 022 036 Kozaków i 1 200 669 nieKozaków87. Jaków Swierdłow za główne zadanie sowieckiej polity­ ki uznał podzielenie wsi na dwa wrogie obozy, podburzenie najbied­ niejszych warstw ludności przeciw „kułackim elementom”. „Dopiero gdy zdołamy rozbić wieś na dwa fronty — mówił przewodniczą­ cy WCIK — rozniecić taką samą walkę klasową jak w mieście, osią­ gniemy na wsi to, co osiągnęliśmy w mieście”88. Ale próby zwaśnie­ nia ludności wiejskiej kończą się fiaskiem. Komitety biedoty zostają zlikwidowane po kilku miesiącach działalności. W okręgach kozackich przeciwstawianie Kozaków zamiejsco­ wym podsycało zaciekłą wrogość między dwiema grupami, dwo­ ma nieprzejednanymi obozami. W nadziei na kozacką pomoc ściągają nad Don przeciwni­ cy rewolucji. Marina Cwietajewa pisze w Obozie łabędzim: „Daw­ nego świata ostatni sen: młodość — chwała — Wandea — Don”. Ale Don można nazywać Wandeą jedynie w tym sensie, że stał się

123

centrum walki z władzą bolszewicką. Nie miało to wiele wspól­ nego z mchem francuskich chłopów, marzących o restauracji mo­ narchii pod wodzą duchowieństwa i dworzan. Kozacy nad Donem nie pragnęli powrotu monarchii, zamierzali wykorzystać rewolu­ cję do wywalczenia szerokiej autonomii przy zachowaniu wszyst­ kich przywilejów. Generał Michaił Aleksiejew, ostatni szef sztabu armii carskiej, nie znajduje nad Donem pomocy ani wsparcia, na które liczył. Pod koniec listopada 1917 roku Armia Ochotnicza generała Aleksiejewa, formująca się do walki z władzą sowiecką, liczy 300 ludzi. W połowie stycznia 1918 roku ma na stanie 3 tysiące oficerów, junkrów, kadetów, gimnazjalistów. Nie spełniły się nadzieje generała Aleksiejewa oraz faktycznego dowódcy Armii Ochotniczej, generała Korniłowa, na napływ ochotników, w pierwszej kolejności oficerów. Cóż z tego, że w maju 1917 roku rosyjska armia liczyła 133 tysiące oficerów? Oficerowie, podobnie jak żołnierze, nie chcą już walczyć, wierzą, że wojna została zakończona. 29 stycznia 1918 roku ataman kozackiego Wojska Dońskiego, generał Aleksiej Kaledin, oświadcza: „Nasza sytuacja jest beznadziejna. Ludność nie tylko nas nie popie­ ra, ale wręcz nastrojona jest wobec nas wrogo” — i tego samego dnia popełnia samobójstwo. W połowie stycznia dziesięciotysięczna Armia Czerwona Rudolfa Siwiersa wkracza na terytorium Donu. 23 lutego wojska sowieckie zdobywają Rostów. Armia Ochotnicza z ogromnym taborem — towarzyszą jej działacze polityczni, dzien­ nikarze, profesorowie, żony oficerów i żołnierzy — wycęfuje się w stepy. Rozpoczyna się słynna Wyprawa Lodowa. Ochotnicy mają po kilkaset nabojów na żołnierza, po 600-700 pocisków na każde z ośmiu dział. Armia Ochotnicza w niezwykle ciężkich warunkach, okrążona ze wszystkich stron przez nieprzyjaciela, maszeruje na Kubań, licząc, że uzyska to, czego nie dał Don. 17 kwietnia w bitwie pod Jekaterynodarem ginie generał Korniłow, trafiony zbłąkaną kulą. Śmierć Korniłowa okazała się niepowetowaną stratą dla Białej Armii. Dowodzenie przejął generał Denikin, który przerwał oblę­

124

żenie Jekaterynodaru i wycofał armię w rejon Stawropola, między Donem i Kubaniem, do punktu początkowego Wyprawy Lodowej. W ciągu 80 dni marszu i bezustannych walk sytuacja na po­ łudniu Rosji uległa zasadniczej przemianie. Nad Don przyszli Niemcy, Kozacy zrezygnowali z neutralności. Na terenach opa­ nowanych przez władzę sowiecką odbywają się masowe egzeku­ cje. Siwiers wydaje rozkaz rozstrzeliwania wszystkich pojmanych ochotników. Egzekucje przeprowadza się również z innych powo­ dów. Generała Pawła Rennenkampfa na przykład stracono za od­ mowę służenia w Armii Czerwonej. Prześladowana jest Cerkiew. Wprowadza się drakoński system rekwizycji zboża. 10 kwietnia 1918 roku Kozacy rozpoczynają powstanie, gene­ rał Krasnow zostaje wybrany na atamana Wszechwielkiego Woj­ ska Dońskiego i formuje Armię Dońską. Drugie ognisko walki z władzą sowiecką powstaje na wscho­ dzie Rosji. 17 maja 1918 roku Legion Czechosłowacki, który koleją żelazną sunął na Władywostok, zdobywa Czelabińsk. Moskwa po­ leca wszystkim sowietom — od Penzy do Omska — rozbroić legio­ nistów, ale spotyka się z odmową. 25 maja zajmują oni Mariinsk, a następnie, do 8 czerwca, Nowonikołajewsk (dziś Nowosybirsk), Penzę, Syzrań, Pietropawłowsk, Kurgan, Omsk, Samarę89. W czasie wojny światowej Czesi i Słowacy, którzy nie chcie­ li walczyć w obronie monarchii austro-węgierskiej, oddawali się do niewoli całymi plutonami, kompaniami, nawet pułkami. Pod koniec wojny w rosyjskiej niewoli znajdowało się około 200 ty­ sięcy Czechów i Słowaków. Z jeńców wojennych sformowano Le­ gion Czechosłowacki, liczący około 50 tysięcy żołnierzy i ofice­ rów. W myśl traktatu brzeskiego rząd sowiecki zobowiązał się do rozbrojenia Legionu. Czesi i Słowacy oddali część broni, pozo­ stałą trzymali w ukryciu. Wyparci z Ukrainy przez Niemców, po­ pierani w swych żądaniach przez sojuszników, ruszyli koleją do Władywostoku, skąd drogą morską mieli przedostać się do Fran­ cji i na front.

125

6 sierpnia padł Kazań. Czechosłowakom pozostało tylko sforsować Wołgę — i otwierała się przed nimi droga na Moskwę. Po raz pierwszy od przewrotu październikowego władza sowiecka była rzeczywiście zagrożona. Utworzenie regularnej armii stało się oczywistą koniecznością. Poszczególne wystąpienia rozproszonych przeciwników rządu bolszewickiego na rubieżach byłego rosyjskie­ go imperium były tłumione przez oddziały Czerwonej Gwardii. Re­ gularne jednostki wojskowe, wciąż ogarnięte rewolucyjnym entu­ zjazmem, nie uznawały dyscypliny. Siły WCzK bezlitośnie tłumiły zbożowe rebelie: wiosną 1918 roku prasa sowiecka pełna była in­ formacji dotyczących buntów i powstań90. O skali represji świad­ czą dokumenty o egzekucjach po zdławieniu powstania w Jaro­ sławiu w lipcu 1918 roku: po zajęciu miasta „57 osób rozstrzelano na miejscu”, następnie „specjalna komisja dochodzeniowa wnikli­ wie przesłuchała setki aresztowanych i ustaliła”, że 350 osób „stało na czele spisku i miało łączność z Czechosłowakami. Całą tę bandę w liczbie 350 osób w myśl postanowienia Komisji rozstrzelano”. W wyniku dodatkowego dochodzenia, przeprowadzonego przez jarosławską CzK, rozstrzelano jeszcze dziesięć osób. W Czerwonej księdze WCzK zachowała się prawdziwa relacja o stłumieniu jaro­ sławskiego powstania, które trwało od 6 do 21 lipca. Martyn Łacis vel Jan is Sudrabs składa szczegółowe sprawozdanie, jak to 106 spi­ skowców i pancerny dywizjon z dwoma wozami pancernymi, który przeszedł na ich stronę, przez długi czas odpierali ataki 1. Pułku So­ wieckiego, formacji międzynarodowej i drużyny lewicowo-eserowskiej. Jak widać, fiasko w Moskwie nie przeszkadzało lewicowym eserom popierać oddziałów sowieckich. Wskutek ostrzału artyleryj­ skiego, w którym wziął udział przybyły z Moskwy pociąg pancer­ ny, „większą część miasta ogarnęło morze ognia”. Następnie odby­ ło się bombardowanie z powietrza, z użyciem „bomb o największej sile niszczenia”. Okrążonemu zwartym pierścieniem miastu przed­ stawiono ultimatum: mieszkańcy winni je opuścić, w razie niepo­ słuszeństwa „miasto zostanie ostrzelane najbardziej bezlitosnym,

126

huraganowym ogniem artyleryjskim z dział wielkiego kalibru oraz pociskami chemicznymi”91. Te formy walki okazały się nieskuteczne w zderzeniu ze zdy­ scyplinowanym, świetnie wyszkolonym Legionem Czechosło­ wackim. WCIK ogłasza stan zagrożenia republiki. Narkomwojenmor Lew Trocki przystępuje do tworzenia regularnej armii. Wcześ­ niej niż pozostali przywódcy, z Leninem włącznie, dostrzega iluzoryczńość utopijnych marzeń o „uzbrojonym ludzie”, milicji ludo­ wej zastępującej regularne wojsko. U podstaw nowej armii kładzie dwie elementarne zasady: wykorzystanie wiedzy eksperckiej woj­ skowych specjalistów oraz strach. Było jasne, że nie sposób stwo­ rzyć wojsko bez zawodowców, ale równie oczywista była niechęć oficerów dawnej armii carskiej do pójścia na służbę u bolszewi­ ków, odpowiedzialnych za rozpad starej armii. Trocki ogłasza mo­ bilizację wszystkich dawnych oficerów i podoficerów: uchylenie się od mobilizacji pociąga za sobą osadzenie w obozie koncentra­ cyjnym; rodziny stawały się zakładnikami. W teoretycznych po­ glądach Trockiego ważnym elementem było wykorzystanie stra­ chu. „Zastraszenie — pisał on — stanowi potężny środek polityki zarówno międzynarodowej, jak i wewnętrznej. Wojna, podobnie jak rewolucja, opiera się na zastraszaniu. Wojna zwycięska nisz­ czy z reguły jedynie nieznaczną część pokonanej armii, zastrasza­ jąc pozostałych, łamiąc ich wolę. Tak samo działa rewolucja: zabi­ ja jednostki, zastrasza tysiące”92. Jeśli rozważania o „jednostkach” i „tysiącach” uznać za poetycką przenośnię — w rzeczywisto­ ści mowa była w pierwszym przypadku o milionach, a w drugim o dziesiątkach milionów — to Trocki znakomicie sformułował ideę terroru, leżącą u podstaw sowieckiej polityki: zabijać po to, by złamać wolę ocalałych. Wyruszając na front po upadku Kazania, Trocki podpisuje rozkaz, w którym ostrzega: żadnej litości dla wrogów ludu, agen­ tów obcego imperializmu, najemników burżuazji. Przestrzega, że

127

w pociągu ludowego komisarza ds. wojska, gdzie pisze ten roz­ kaz, działa trybunał woj skowo-rewolucyj ny o nieograniczonych pełnomocnictwach, zaś w Muromiu, Arzamasie, Swijażsku two­ rzy się obozy koncentracyjne. Po przybyciu do Swijażska poło­ żonego na zachodnim brzegu Wołgi, naprzeciw Kazania, Trocki zarządza reorganizację 5. Armii. Demonstrując żelazną rękę, narkomwojenmor rozkazuje rozstrzelać dowódcę pułku, który wycofał się bez rozkazu, i komisarza pułku Jurija Pantelejewa. Egzekucja dowódcy pułku nie wywołała żadnych komentarzy, rozstrzelanie komisarza (prawdziwe obrazoburstwo w oczach komunistów: za­ bójstwo s w o j e g o ) przewijało się w dysputach przez wszystkie lata wojny domowej i później. Stało się też jednym z głównych do­ wodów bonapartyzmu Trockiego. A jednak jego bezwzględne działania odnoszą skutek. 10 wrześ­ nia Kazań zostaje odbity. Do pierwszych dni października cały ob­ szar Wołgi znajduje się pod kontrolą Armii Czerwonej, która w tym czasie liczy już z górą pół miliona ludzi. Pod koniec roku jej stan osią­ gnie milion. Zmienia się też charakter armii. Dowódców już się nie wybiera, lecz mianuje. Wszyscy żołnierze i dowódcy składają przysię­ gę, której autorem jest sam Trocki. Zaczyna się od słów: „Ja, syn ludu pracującego...”, a kończy słowami: „...jeżeli złamię tę przysięgę, niech mnie pokarze bezlitosna ręka prawa rewolucyjnego”. Masowa armia zawodowa jest tworzona pod hasłem pokoju na całym świecie: „Ce­ lem socjalizmu jest powszechne rozbrojenie, wieczny pokój, brater­ ska współpraca wszystkich narodów zaludniających ziemski^glob”93. Masowa armia zawodowa nie mogłaby istnieć i walczyć bez zawodowych wojskowych. Trocki tworzy armię rewolucyjną, wy­ korzystując kadrę oficerską piętnowaną mianem „wrogów rewolu­ cji”. Nieznaczna część korpusu oficerskiego i generalicji idzie do­ browolnie na służbę sowieckiej władzy. Jako jeden z pierwszych zgłasza się do Armii Czerwonej generał Michaił Boncz-Brujewicz, dowodzący Frontem Północnym brat szefa kancelarii Sownarkomu. Trocki poleca mu utworzyć Sztab Generalny. Przechodzi też

128

na stronę bolszewików — jeszcze za czasów Rządu Tymczasowe­ go — Nikołaj Potapow, pomocnik szefa Kwatery Głównej i gene­ rał wojsk kwatermistrzowskich94. Część zawodowych wojskowych traktuje służbę w Armii Czerwonej jako możliwość urzeczywist­ nienia swoich idei strategicznych i taktycznych, niezrealizowa­ nych z najróżniejszych przyczyn w okresie I wojny światowej. An­ gielski historyk zwraca uwagę, że w latach 1918-1919 centrum dowodzenia Armii Czerwonej stanowili oficerowie sztabu brusiłowśkiego z czasów słynnej ofensywy z 1916 roku. Generał Władisław Klembowski, główny inżynier frontu Konstantin Wieliczko, główny inżynier 8. Armii Dmitrij Karbyszew, liczni dowódcy dy­ wizji zdecydowali się na służbę w Armii Czerwonej, rozczarowani dowództwem carskiej Kwatery Głównej95. Przytłaczającą więk­ szość oficerów zmobilizowano i zmuszono do służenia władzy so­ wieckiej. Polityka Trockiego w sprawie powszechnego wykorzystania specjalistów wojskowych napotkała zdecydowany opór ze strony sowieckich przywódców. Przeciw Trockiemu zjednoczyli się kierow­ nik Wydziału Wojskowego KC Michaił Łaszewicz, przewodniczą­ cy Północnej Komuny, gospodarz Piotrogrodu Grigorij Zinowjew, przedstawiciel KC na Froncie Południowym Józef Stalin. Oponenci Trockiego nie przeciwstawiali się samej zasadzie wykorzystania za­ wodowych wojskowych, twierdzili jedynie, że należy ich użyć w „roli naszych ordynansów”, a gdy przestaną już być niezbędni, wyrzucić ich jak „wyciśniętą i bezużyteczną cytrynę”96. Generał Fiodor No­ wicki, który dobrowolnie zdecydował się służyć w szeregach Armii Czerwonej, w swym liście otwartym do Trockiego oświadcza, że nie chce współpracować z władzą, która zamierza „wycisnąć go jak cytrynę”, a potem wyrzucić. Trocki odpowiedział zapewnieniami o swym szacunku dla oficerów, „którzy rzetelnie pracują w trudnych warunkach”97. Lenin skłaniał się ku postawie przeciwników Troc­ kiego i w marcu 1919 roku poradził narkomwojenmorowi, by oczyścił armię z dawnych oficerów i wyznaczył Łaszewicza na głównodowo­

129

dzącego. Lenin niezmiernie się zdziwił, usłyszawszy, że w Armii Czerwonej służy z górą 30 tysięcy oficerów, bez których nie jest ona w stanie istnieć98. Jako realista niezwłocznie przyznaje słuszność Trockiemu i publicznie wyraża swój zachwyt dla oryginalnej meto­ dy budowy komunizmu z cegieł starego reżimu. Zręczność władzy sowieckiej, która zdołała wykorzystać rosyjskich generałów i ofice­ rów, chwali również generał Denikin". Metoda Trockiego polegała na masowym wykorzystaniu spe­ cjalistów wojskowych pod stałym nadzorem komisarzy. „Komi­ sarz po raz pierwszy wypłynął na scenę w charakterze sowieckiego kontrolera”100. Każdy rozkaz miał być sygnowany przez komisarza. Komisarze mieli prawo usunąć dowódcę (wojenruka, to jest we­ dług nomenklatury z 1918 roku kierownika wojskowego) albo go aresztować. Trocki z właściwym sobie patosem określił komisarzy jako „nowy komunistyczny zakon samurajów, którego członko­ wie nie korzystają z żadnych przywilejów kasty, potrafią umierać i uczą innych umierania w imię klasy robotniczej”101. Komisarze umierali i uczyli umierania, byli „okiem proletariatu” kontrolują­ cym zawodowych wojskowych, ale głównie mieli poskramiać „ży­ wioł”, strzec, by rewolucja nie przerwała wyznaczonych jej ram. Od komisarza, podobnie jak od samuraja, wymaga się przede wszystkim wierności. Kultowa opowieść o komisarzu — człowie­ ku, który nic nie umie, ale wszystko może, bo dysponuje nieogra­ niczonymi uprawnieniami — to narracja o watażce, który został dowódcą, czyli historia Wasilija Czapajewa1. Niemiecka okupacja Ukrainy daje białym generałom możliwość sformowania poważnych zgrupowań wojskowych. W połowie 1918 roku najpoważniejszą antybolszewicką siłę zbrojną stanowi Armia Dońska generała Krasnowa. Po zdobyciu Nowoczerkaska Kozacy 1 Wasilij Czapajew (1887-1919) — dowódca Armii Czerwonej, lu­ dowy bohater wojny domowej oraz niezliczonych „dowcipów o towarzy­ szu Czapajewie”.

130

przestają interesować się Moskwą i Rosją. Główną ich troską jest pacyfikacja zamiejscowej ludności. Latem 1918 roku Armia Ochot­ nicza liczy 8-9 tysięcy żołnierzy. Między dwiema antybolszewickimi armiami trwa nieprzerwany spór o charakterze politycznym i strategicznym. Kiedy Krasnow rozpoczyna natarcie na Carycyn, Denikin podejmuje drugą kampanię kubańską. Dwie antysowieckie armie nie są w stanie uzgodnić ani swojej strategii, ani nawet tak­ tyki. Z osobna i w różnym czasie odnoszą zwycięstwa — i z osobna zbierają cięgi. Jesienią 1918 roku Denikin rozbija północnokaukaską 11. Armię, ale w tym samym czasie Armia Czerwona zwycięża na Froncie Wschodnim. W styczniu 1919 roku Kozacy dońscy prze­ rywają oblężenie Carycyna. Na terytorium kontrolowanym przez Armię Ochotniczą Denikin ogłasza mobilizację wszystkich ofice­ rów poniżej 40. roku życia. Biała Armia zwiększa swoją liczebność, ale przestaje być Ochotnicza, traci jednolitość. 8 stycznia 1919 roku generał Denikin w porozumieniu z atamanami wojsk dońskiego i kubańskiego obejmuje naczelne dowództwo Sił Zbrojnych Połu­ dnia Rosji. Po raz pierwszy powstaje armia, która ma cel ogólnona­ rodowy: uwolnienie kraju od władzy bolszewickiej. Ulubiona metafora poetycka sowieckich historyków — „ogni­ sty pierścień kontrrewolucji” — nie oddaje charakteru wojny domowej. W ogniu, który zapłonął tuż po przewrocie paździer­ nikowym, stanął cały kraj. Powszechne niezadowolenie z polity­ ki rządu Lenina wybuchało ogniskami powstań na południu, na północy, na wschodzie i na zachodzie. Ale ogniska te nie mogły przemienić się w pożar powszechnego ruchu antybolszewickiego, ponieważ nie było ani jednego uznanego przywódcy, ani jednej wspólnej idei. Główne ośrodki kontrrewolucji powstają na peryferiach. Daje to rządowi sowieckiemu znaczną przewagę strategiczną. „Przewa­ ga naszej sytuacji — pisze Trocki — polegała na tym, że zajmowa­ liśmy centralne położenie i działaliśmy od wewnątrz. Skoro tylko wróg wyznaczał kierunek swego uderzenia, mogliśmy przygoto-

131

wywać kontruderzenie. Mogliśmy koncentrować nasze siły do natarcia w najważniejszych kierunkach i w najodpowiedniejszej chwili”102. Tok działań wojennych w 1919 roku jednoznacznie wykazał przewagę centralnego położenia rządu sowieckiego, utrzymujące­ go w swych rękach główne linie i węzły kolejowe. Latem 1918 roku na wschodzie Rosji powstaje kilka ośrod­ ków antybolszewickich: na Powołżu ustanowiona zostaje władza Komitetu Członków Konstytuanty (Komucz). Siłę napędową Komucza stanowią eserzy. Po zdobyciu przez Czechosłowaków Jekaterynburga powstaje Uralski Rząd Obwodowy. Omsk staje się sie­ dzibą Rządu Sybirskiego. W guberni orenburskiej rządzi kozacki ataman Dutow, formalnie podlegający Komuczowi, ale w prakty­ ce całkowicie niezależny. Różne, często wzajemnie się wyklucza­ jące poglądy na wszystkie najistotniejsze problemy — na rewo­ lucję, stosunek do chłopstwa i do robotników, na przyszły ustrój państwa — powodowały tarcia i konflikty między tymi wszyst­ kimi rządami. Bruce Lockhart, angielski przedstawiciel w Rosji, wspomina o liście, który otrzymał latem 1918 roku od genera­ ła Aleksiejewa. Generał pisał, że woli współpracować z Leninem i Trockim niż z Borysem Sawinkowem i Kierenskim103. Podobnych uczuć doznawało wielu członków rządu sybirskiego, zmuszonych do współpracy z eserowcami z Komucza. We wrześniu na naradzie w Ufie powstaje Dyrektoriat, który ma zapewnić wspólne kierownictwo wszystkim antybolszewickim siłom na wschodzie Rosji. Utworzona zostaje rada ministrów, w której tekę ministra wojska i marynarki otrzymuje admirał Aleksander Kołczak. 18 listopada 1918 roku aresztowano eserowców — członków Dyrektoriatu. Admirał Kołczak zostaje Naczel­ nym Dowódcą. Ogłasza się głównodowodzącym wszystkich lądo­ wych i morskich sił zbrojnych Rosji. W marcu 1919 roku Kołczak rozpoczyna ofensywę szerokim frontem w kierunku Wołgi. Armia Czerwona, osłabiona przez wy­

132

słanie swych najlepszych formacji na południe, nie wytrzymuje uderzenia. Ale pod koniec kwietnia dowódca Frontu Wschodniego, dawny pułkownik Sztabu Generalnego Siergiej Kamieniew, zadaje klęskę armii kołczakowskiej, odrzuca ją do Uralu, po czym ściga na Syberii. Ledwo zaczął się odwrót armii Kołczaka — ruszyła do natarcia armia Denikina. Po zajęciu Ukrainy jego wojska zdobyły Kursk, Woroneż i Orzeł, bezpośrednio zagrażając Moskwie. Nieza­ leżnie od Denikina zaczął też ofensywę na Piotrogród generał Niko­ łaj Judenicz. Wysłany do Piotrogrodu Trocki w ciągu paru dni or­ ganizuje obronę: pod koniec października armia Judenicza cofa się w nieładzie. Narkomwojenmor ostrzega republiki bałtyckie, że jeśli nie rozbroją armii Judenicza, Armia Czerwona wkroczy na ich tery­ torium. Finom zagroził rzuceniem na Helsinki dywizji baszkirskich. W tym samym czasie Armia Czerwona pokonała armię Denikinowską pod Orłem i przeszła do natarcia. Zażarte spory w Politbiurze w sprawie kierunku antydenikinowskiej ofensywy zakończyły się zaakceptowaniem planu Trockiego, który zaproponował natarcie nie przez okręgi kozackie, lecz przez Donbas. Plan ten poparł Sta­ lin, niezwłocznie przywłaszczając sobie jego autorstwo. Jesienią 1919 roku zwycięstwo Armii Czerwonej na wszyst­ kich frontach nie ulega wątpliwości. W swym historycznym dziele Szkice o rosyjskim buncie gene­ rał Denikin z bezlitosną szczerością mówi o przyczynach klęski Białej Armii, tak jak je rozumiał. Pisze o jej moralnym rozkładzie, o grabieżach, o antyżydowskich pogromach, które demoralizo­ wały żołnierzy i oficerów, osłabiały dyscyplinę104. Ale nie to było najważniejsze. Denikin konstatuje ze zdumieniem: po wyzwole­ niu przez nasze wojska ogromnego terytorium spodziewaliśmy się powstańczego zrywu wszystkich elementów przeciwnych wła­ dzy sowieckiej. Do takiego powstania nie doszło. Dowódca Bia­ łej Armii słusznie sprowadza problem wojny domowej do pytania — jak twierdzi, do „jednego pytania” — czy masy ludowe mają do­ syć bolszewizmu, czy naród pójdzie za nami?105

133

W tym pytaniu zawierały się dwa pytania, na które były dwie różne odpowiedzi. Pierwsza — tak. Druga — nie. Zasadniczo przyczyna klęski rosyjskiej kontrrewolucji pole­ gała na tym, że jej przywódcy nie rozumieli, iż wojna domowa jest wojną polityczną. Rewolucją kierowali działacze polityczni, kontrrewolucją zaś — wojskowi. W białych rządach, przy szta­ bach białych armii było niemało działaczy politycznych, przed­ stawicieli najróżniejszych partii, ale ich rola sprowadzała się w najlepszym razie do sporządzania projektów, prezentowania poglądów. Politykę określali i prowadzili wojskowi, niemający nigdy wcześniej styczności z problemami politycznymi i społecz­ nymi. W połowie maja 1918 roku Denikin we współpracy z Aleksiejewem układają dokument programowy Cele armii. Armia Ochot­ nicza — głosi dokument — walczy, by uratować Rosję: 1. tworząc silną, zdyscyplinowaną i patriotyczną armię; 2. tocząc bezlitosną wojnę z bolszewikami; 3. odbudowując jedność i prawny porzą­ dek w kraju. 4 grudnia zostaje opublikowana Konstytucja Armii Ochotniczej. Uznaje ona normy prawne obowiązujące na teryto­ rium państwa rosyjskiego przed 25 października 1917 roku, to znaczy rewolucję lutową. Konstytucja gwarantowała wolność religii, prasy, zgromadzeń, nienaruszalność własności. 18 listopada 1918 roku admirał Kołczak w pierwszej ode­ zwie do ludności oświadczył: „Za podstawowy ceł stawiam sobie stworzenie zdolnej do walki armii, zwycięstwo nad bolszewizmem i ustanowienie praworządności, aby naród mógł bez przeszkód wybrać taki rodzaj rządów, jakiego zapragnie, i urzeczywistnić wielkie idee wolności, proklamowane dziś na całym świecie”106. Zarówno generał Denikin, jak i admirał Kołczak za rzecz naj­ ważniejszą uważają „stworzenie zdolnej do walki armii”; o innych celach mówią mgliście. Fakt, że Biali nie mieli wyraźnego progra­ mu, pozwolił propagandystom Czerwonych wymyślać programy za nich, za Denikina i Kołczaka.

134

Stawką w wojnie domowej w Rosji, zresztą jak w każdej wojnie domowej, był lud. Bolszewicy przejęli władzę, ponieważ przyrzekli mu pokój i ziemię. Pierwszej obietnicy nie dotrzymali, ale winę za to przypisali kontrrewolucji. Kontyngenty oznaczały konfiskatę wszystkiego, co chłopi na swej ziemi uprawiali, ale zie­ mia pozostawała ich własnością. Życie, szczególnie w miastach, po dojściu bolszewików do władzy stało się znacznie trudniejsze. Zapanowały głód, chłód i terror. Jednej obietnicy nowa władza wszakże dotrzymała: dawne klasy posiadające utraciły wszyst­ kie przywileje, to znaczy „byli” (bywszyje) żyli nie tylko gorzej niż wcześniej, ale też gorzej niż proletariat. Ludzie pracy nie dostali satysfakcji materialnej, mieli za to satysfakcję moralną. Obietnica „Międzynarodówki” — „dziś niczym, jutro wszystkim” — urzeczywistniała się a rebours: kto był wszystkim, stawał się niczym. Był to niewątpliwy i konkretny efekt październikowego przewrotu. Przedmiotem trwającej wojny domowej był lud. Stosunek ludu do władzy zależał w owym czasie od poglądu władzy w dwóch najistotniejszych kwestiach: przyszłości narodów stanowiących imperium rosyjskie i przyszłości ziemi przejętej przez chłopów. Biali stawiali sobie za cel restaurację „jednej i niepodzielnej” Rosji. Ich rosyjski nacjonalizm zbiegł się z gwałtownie narastają­ cym lokalnym nacjonalizmem na peryferiach państwa, gdzie znaj­ dowało się centrum walki z władzą bolszewików. Partia bolszewi­ ków zasłaniała swój centralistyczny program odbudowy jedności Rosji hasłami samostanowienia. W programach Białych kwestia ziemi poruszana była mgliście, dwuznacznie. Paragraf o „nienaruszalności własności” w Konstytu­ cji Armii Ochotniczej mógł być odczytany jako unieważnienie refor­ my agrarnej. Na terytoriach zajętych przez białe armie zdarzały się przypadki zwracania chłopskiej ziemi obszarnikom. Chłopstwo było niezadowolone z polityki sowieckiego rządu, kontyngentów, sowchozów i komun. Fala powstań chłopskich na Ukrainie w 1919 roku

135

była bezpośrednią odpowiedzią na dekrety przekazujące państwu „wszystkie wielkie gospodarstwa i hodowle, należące uprzednio do obszarników”, w celu organizacji sowchozów107. Dekrety wyrażały politykę państwa z jego utopijnym celem stworzenia „fabryk chleba, mięsa, mleka, paszy itp., które uniezależniłyby ekonomicznie ustrój socjalistyczny od drobnych posiadaczy”108. Ale w porówna­ niu z polityką zwracania ziemi obszarnikom polityka rządu bolsze­ wickiego wydawała się mniejszym złem. W programie kontrrewo­ lucji lud widział powrót do dawnych porządków. Program rewolucji wydawał się nieść nadzieję. Większość mieszkańców dawnego ro­ syjskiego imperium wolała nieznane „nowe” od skompromitowa­ nego „starego”. Rewolucja — był to jeden z jej głównych atutów — miała wodza, którego autorytet uznawali wszyscy rewolucjoniści. Przy­ wódcy państwa sowieckiego kłócili się między sobą nie mniej niż przywódcy Białych, dowódcy czerwonych armii, członkowie Rewwojensowietu* republiki zwalczali się nawzajem nie mniej niż biali generałowie. Do normalnych w każdej wojnie i każdej armii kon­ fliktów ambicjonalnych dochodziła w Armii Czerwonej rywaliza­ cja między przywódcami partyjnymi i wojskowymi. „Wiele szkody wyrządzają nam ciągłe, niekończące się spory i swary wśród dzia­ łaczy partyjnych, wokół tak zwanej kwestii dowodzenia — pisał w styczniu 1919 roku do Lenina głównodowodzący Armii Czer­ wonej Jukums Vacietis. — Niektórzy opętani ambicją funkcjo­ nariusze partyjni dążą do zajęcia wysokich stanowisk w dowódz­ twie, choć nie mają do tego żadnego przygotowania wojskowego i są kompletnie niezdolni do skutecznego działania w roli dowód­ ców”109. Lenin jako przewodniczący Sownarkomu, przewodniczący Sowietu Pracy i Obrony oraz wódz partii dysponował nieograni­ czoną władzą i niekwestionowanym autorytetem, które pozwa1 Rewwojensowiet — najwyższy kolegialny organ dowodzenia i za­ rządzania politycznego Armii Czerwonej w latach 1918-1934.

136

lały mu występować w roli arbitra i rozstrzygać wszystkie spo­ ry. Dla zachowania równowagi Lenin nierzadko popierał jedną ze skłóconych stron, a po chwili wspierał tę drugą. Na przykład w lipcu 1919 roku, po zatwierdzeniu — wbrew naleganiom Troc­ kiego — decyzji o zdjęciu Vacietisa ze stanowiska głównodowo­ dzącego i wyznaczeniu na jego miejsce Kamieniewa, Lenin pocie­ szył ludowego komisarza spraw wojskowych i morskich, wręczając mu mandat in blanco, z góry zatwierdzający wszystkie rozkazy, które mógł wydać Trocki”110. Biali nie mieli wodza o powszechnie uznawanym autorytecie, nie mieli przywódcy, który rozumiałby polityczny charakter woj­ ny domowej i umiałby manewrować tak jak Lenin, stale mający na widoku cel główny. W styczniu 1919 roku Lenin, przesadzając w kwestii groźby połączenia armii Kołczaka, Denikina i Krasnowa — do którego i tak zresztą nie doszło — gotów był zgodzić się na rozejm zaproponowany przez prezydenta Wilsona. Nie ulega wąt­ pliwości, że respektowałby zawieszenie broni z białymi armiami dopóty, dopóki nie uznałby za możliwe go zerwać. Terror był jednym z czynników decydujących o zwycięstwie bolszewików. Wiele relacji opisuje przerażające wyczyny białe­ go terroru. Ale terror na terenach zajętych przez białe armie za­ wsze był sprawą jednostek, pojedynczych generałów, sadystów i zwyrodnialców, takich jak Władimir Maj-Majewski czy Jaków Słaszczow. Miał, jeśli można się tak wyrazić, charakter chałup­ niczy. Czerwony terror miał charakter państwowy. Skierowany był nie przeciw jednostkom, nawet nie przeciw poszczególnym partiom. Obiektem jego były całe grupy społeczne, całe klasy, a w pewnych okresach wojny domowej większość ludności kraju. „Zastraszanie”, które Trocki uważał za potężny środek w polityce zarówno międzynarodowej, jak i wewnętrznej, stosowano w ska­ li, o jakiej Biali nie mieli pojęcia. Podczas wojny domowej Stalin po raz pierwszy pokazał, co potrafi. „Bądźcie pewni, że ręka nam nie drgnie”111, przyrzeka Leninowi, który wysłał do specjalnego

137

pełnomocnika do Carycyna telegram z natarczywym żądaniem: „Bądźcie bezlitośni”. Stalin niezwłocznie przekazuje słowa Leni­ na dalej. Pisze do Stepana Szaumiana: „W stosunku do dagestańskich i wszelkich innych band utrudniających przejazd pociągów z Kaukazu Północnego trzeba być szczególnie bezlitosnym; trzeba oddać na pastwę ognia szereg aułów, spalić do cna, dać im naucz­ kę, by na przyszłość odeszła im ochota do napadania na pociągi” („Prawda”, 20.09.1963). 24 stycznia 1919 roku Biuro Organizacyjne KC Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików), „uwzględniając doświad­ czenie wojny domowej z kozactwem”, uznaje za „jedynie słuszną bezlitosną wojnę z całą wierchuszką kozactwa w drodze jej całkowi­ tej eksterminacji”. Postanowienie domagało się „całkowitej ekster­ minacji” bogatych Kozaków, „bezwzględnego masowego terroru w stosunku do wszystkich Kozaków, którzy w jakikolwiek bezpo­ średni czy pośredni sposób brali udział w walce z władzą sowiec­ ką”112. Stłumienie powstania Kozaków dońskich, które wybuchło na przełomie wiosny i lata 1919 roku, przybiera formy ludobój­ stwa. Według szacunków historyka wymordowano mniej więcej 70% dońskiego kozactwa113. Planowy terror wymierzony w całą ludność dotyczył również wojska. Po zniszczeniu armii bolszewicy zabrali się do budowy sił zbrojnych „na nowych zasadach”, po czym szybko wrócili do kon­ cepcji regularnego wojska, o dyscyplinie znacznie surowszej niż w armii carskiej. „Dyscyplina w Armii Czerwonej — pisał do Leni­ na głównodowodzący Vacietis — opiera się na surowych karach, w szczególności na egzekucjach. [...] Bezlitosnymi karami i egze­ kucjami wzbudziliśmy strach we wszystkich: w czerwonoarmi­ stach, w dowódcach, w komisarzach. [...] Kara śmierci [...] stoso­ wana jest na naszych frontach tak często, z tylu najróżniejszych powodów i w tylu przypadkach, że naszą dyscyplinę w Armii Czer­ wonej można nazwać w pełnym tego słowa znaczeniu dyscypli­ ną krwawą”114. Yacietis mylił się, przypuszczając, że Lenin nie

138

wie, jaki charakter ma dyscyplina w Armii Czerwonej. „W Armii Czerwonej stosowano bezwzględne, surowe kary — z egzekucja­ mi włącznie — kary, których nie stosował nawet poprzedni rząd” — tłumaczył przewodniczący Sownarkomu 17 października 1921 roku. „Mieszczuchy pisały, lamentując: Patrzcie, bolszewicy wpro­ wadzili egzekucje. Odpowiadamy na to: owszem, wprowadziliśmy, i to w pełni świadomie”115. Terror i obietnica utopii. „No, sam jestem człowiekiem prostym — zwierzał się pisarzowi Władimirowi Korolence przewodniczący połtawskiej CzK Dołgopołow. — Prawdę mówiąc, nic nie czytałem o komunizmie. Ale wiem, że chodzi o to, by nie było pieniędzy. W Rosji pieniędzy właśnie już nie ma. [...] Każdy człowiek pracy otrzymuje talonik: pracował tyle a tyle godzin. Potrzebuje ubrania. Idzie do sklepu, daje swój talon. Dają mu ubranie, które warte jest ileś tam godzin pracy. [...] Teraz — przyznaje przewodniczący CzK, a rozmowa ma miejsce 10 lipca 1919 roku — zmuszeni jesteśmy do wielu okrucieństw. [...] No, ale kiedy zwyciężymy [...]”116. Połączenie utopijnych obietnic i bezlitosnego masowego ter­ roru było mieszanką piorunującą, która umożliwiła bolszewikom zwycięstwo w wojnie domowej. Obecność wodza umiejącego do­ zować — w zależności od okoliczności — składniki tej mieszanki miała decydujące znaczenie.

6. Interwencja Ingerencja obcych mocarstw w wojnę domową w Rosji nie zmieniła układu sił. W sowieckiej historiografii błyskotliwą karierę zrobiło znane powiedzenie Winstona Churchilla o „wyprawie czternastu mocarstw”. Churchill, jeden z nielicznych zachodnich działaczy broniący idei interwencji, przyjmował życzenia za rzeczywistość. W latach 1918-1920 w Rosji nie było interwencji. Miało miej­ sce wiele ingerencji — niepowiązanych ze sobą, mających różne

139

cele, nierzadko pozbawionych w ogóle określonego celu. Interesy Rosji zawsze zajmowały w planach interwentów miejsce podrzęd­ ne. Zresztą mało który rozumiał, czym jest porewolucyjna Rosja. Pierwsza faza tak zwanej interwencji (lato 1918-listopad 1918) stanowiła dla sprzymierzonych część wojny z Niemcami. Po rewolucji lutowej państwa Ententy żyły w ciągłym strachu przed widmem separatystycznego pokoju między Rosją i Niemca­ mi. Strach ten był uzasadniony. Gdyby Rząd Tymczasowy wypro­ wadził Rosję z wojny, jej końcowy rezultat mógł być całkiem inny. Wojska niemieckie, przerzucone na Front Zachodni przed przyby­ ciem tam Amerykanów, zdołałyby, być może, wziąć odwet za Marnę. Rząd Tymczasowy utrzymał Rosję w stanie wojny, skazując siebie na zagładę i otwierając partii bolszewików drogę ku władzy. Sojusznicy zaczęli planować interwencję w Rosji zaraz po przewrocie październikowym. Nie ulegało dla nich wątpliwości, że przewrót bolszewicki był dziełem Niemiec. Korzyść płynąca dla Niemiec wydawała się bezsporna. Walka z bolszewikami jawiła się wobec tego jako przedłużenie walki z Niemcami. Przed zawarciem traktatu pokojowego z Niemcami rząd so­ wiecki utrzymywał kontakty z sojusznikami. Kiedy zimą 19171918 roku port w Murmańsku był zagrożony przez niemiecko-fińskie natarcie, Trocki, który dopiero co objął funkcję narkomwo -jenmora, rozkazał, by Murmański Sowiet współpracował z woj­ skami sojuszniczymi. W marcu Anglicy wysadzili desant w liczbie 2 tysięcy żołnierzy. Po podpisaniu pokoju brzeskiego Nięmcy za­ żądały od sowieckiego rządu wydalenia z Murmańska sojuszni­ ków, których obecność uznały za casus helli. Ponieważ sojusznicy odmówili ewakuacji Murmańska i — za zgodą lokalnego sowietu — wysadzili nowy desant, rząd sowiecki miał pretekst do wszczę­ cia działań wojennych przeciw „interwentom”. Rozpoczęły się one 28 czerwca. Strefa kontrolowana przez sprzymierzonych na pół­ nocy Rosji pozostała niezmieniona do jesieni 1919 roku, kiedy to opuścili oni zajęte terytorium i powrócili do domów.

140

Udane natarcie wojsk niemieckich na Froncie Zachodnim w marcu 1918 roku wzmaga niepokój sojuszników, którzy oba­ wiają się, że niemieccy żołnierze dojdą do Uralu. 16 marca 1918 roku Rada Wojenna w Londynie, idąc za propozycją Clemenceau, podejmuje decyzję o wysadzeniu wojsk japońskich na Dalekim Wschodzie. Pierwsze oddziały japońskie lądują we Władywostoku 5 kwietnia. W sierpniu przybywają Amerykanie. Pod koniec wrześ­ nia sprzymierzony korpus ekspedycyjny liczy 44 tysiące żołnie­ rzy: 2 tysiące Japończyków, 7,5 tysiąca Amerykanów, 4 tysiące Kanadyjczyków, 2 tysiące Włochów, 1,5 tysiąca Anglików, tysiąc Francuzów. Następnie Japończycy zwiększą swój kontyngent do 75 tysięcy osób i zdobędą niektóre węzły kolejowe do jeziora Baj­ kał i do brzegu Amuru wzdłuż granicy rosyjsko-chińskiej. Pozo­ stałe wojska sojusznicze nie ruszą się z Władywostoku. Korpus Czechosłowacki, formalnie podlegający dowódz­ twu sprzymierzonych, był jedynym cudzoziemskim oddziałem wojskowym, który czynnie uczestniczył w działaniach bojowych przeciw Armii Czerwonej. Po przewrocie Kołczaka w listopadzie 1918 roku Czechosłowacy przerwali działania bojowe. Chcieli tyl­ ko jednego: jak najszybciej opuścić Rosję. 15 stycznia 1920 roku dla ułatwienia sobie sytuacji oddali Kołczaka w ręce Centrum Po­ litycznego w Irkucku, składającego się z eserów i mienszewików. Po tygodniu Centrum przekazało władzę Komitetowi Wojskowo-Rewolucyjnemu. 7 lutego 1920 roku admirał Kołczak został roz­ strzelany1. Głównymi obiektami angielskiej interwencji były Kaukaz i Kraj Zakaspijski. W sierpniu 1918 roku na apel Rządu Zakau­

1 Egzekucję przeprowadzono na bezpośredni rozkaz Lenina, który w styczniu wysłał do Efraima Sklanskiego szyfrówkę, proponując, by po zdobyciu Irkucka Kołczaka stracono, ale żeby podano do publicznej wia­ domości, iż rozstrzelały go władze lokalne jeszcze przed wkroczeniem Ar­ mii Czerwonej (przyp. autora).

141

kaskiego Anglicy wkraczają do Baku, ale zaraz muszą się wycofać pod naporem Turków. 13 lipca 1918 roku kolejarze Aszchabadu, rozjuszeni krwawym terrorem komisarza Frołowa, obalają bolsze­ wików. Maszynista Funtikow formuje jedyny autentycznie robot­ niczy rząd w rewolucyjnej Rosji. Tylko jeden minister miał wyż­ sze wykształcenie — nauczyciel Zimin, który objął tekę ministra spraw zagranicznych. Rząd Funtikowa prosi o pomoc Anglików. Generał Malleson wysyła z Beludżystanu 2 tysiące żołnierzy, któ­ rzy zajmują linię Aszchabad-Merw-Krasnowodzk. Kapitulacja Turcji, Austro-Węgier i Niemiec w październiku i listopadzie 1918 roku zmienia sytuację. Wojska sprzymierzo­ ne w Rosji oświadczają, że ich celem jest walka z bolszewikami. Jednak podobnie jak poprzednio nie są w stanie wypracować wspólnej taktyki i nierzadko w różnych rejonach kraju prowadzą politykę wzajemnie się wykluczającą. Francja i Anglia wyrażają chęć pomocy Denikinowi i jednocześnie popierają ruchy naro­ dowościowe na Ukrainie i Kaukazie. Rada Najwyższa aliantów obiecuje w maju 1919 roku pomoc dla admirała Kołczaka, pod warunkiem, „że rządy sprzymierzone będą miały dowody na to, iż istotnie pomagają rządowi rosyjskiemu wywalczyć wolność, samostanowienie i pokój”. Rządy sojusznicze domagały się od Kołczaka zobowiązania, że zwoła on Konstytuantę, doprowa­ dzi do restauracji republiki, da niepodległość Finlandii i Polsce, a autonomię — Estonii, Łotwie, Litwie, Kaukazowi i Krajowi Zakaspijskiemu. Ale „państwo sprzymierzone” Japonia odmówiło pomocy Kołczakowi, wspierając atamanów Siemionowa i Kałmykowa — swych protegowanych. Podczas gdy minister wojny Churchill popierał interwencję, premier Wielkiej Brytanii Lloyd George nie ustawał w szukaniu dróg porozumienia z rządem sowieckim. Angielscy ministrowie prowadzili politykę, z którą nie zgadzali się angielscy przedstawi­ ciele w Rosji. Z kolei działalność tych ostatnich surowo krytyko­ wano w Wielkiej Brytanii.

142

Podobnie niezdecydowany, dwuznaczny charakter miała po­ lityka Francji. W dodatku podzieliwszy Rosję na strefy wpływów, kraje sojusznicze konkurowały między sobą, broniąc własnych in­ teresów ze szkodą dla wspólnej sprawy. Wartość bojowa wojsk sprzymierzonych wysłanych do Rosji równała się zeru. Żołnierze, którzy przeżyli straszliwe bitwy woj­ ny światowej, nie mieli ochoty umierać w obcym kraju. Nastro­ je antywojenne ogarniają całą Europę. Niezadowolenie, szczegól­ nie wyraźnie występujące w krajach zwyciężonych, doprowadza do wybuchów rewolucyjnych w Niemczech, Austrii, na Węgrzech. Hasła bolszewickie znajdują podatny grunt we Francji, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych. Niechęć do walki w Rosji naj­ mocniej dawała się odczuć we francuskich oddziałach ekspedy­ cyjnych. Na francuskich okrętach wybuchają bunty — w kwiet­ niu 1918 na torpedowcu „Protee”, a w kwietniu 1919 roku na krążownikach „France”, „Waldeck-Rousseau”. Buntownicy Mo­ rza Czarnego — Andre Marty i Charles Tillon — stali się czę­ ścią legendy proletariackiego internacjonalizmu i historii Komu­ nistycznej Partii Francji. W obawie przed demoralizacją swych wojsk alianci rozpoczy­ nają ewakuację. 27 września 1919 roku oddziały interwencyjne opuszczają Archangielsk, a następnie Murmańsk. W tym samym mniej więcej czasie zaczyna się ewakuacja Sy­ berii. Pozostają jedynie Japończycy, którzy liczą na utrzymanie swych baz na Dalekim Wschodzie. W sierpniu 1919 roku koń­ czy się ewakuacja wojsk angielskich z Azji Środkowej. Równocze­ śnie Anglicy opuszczają Kaukaz. W ich rękach pozostaje do marca 1921 roku Batumi, które w myśl traktatu brzeskiego przekazane zostało Turcji. Stamtąd obserwować będą wejście Armii Czerwo­ nej do Gruzji, Azerbejdżanu, Armenii, skąd wycofali się pod pre­ tekstem „ustabilizowania się sytuacji w republikach kaukaskich”. 17 i 18 grudnia 1918 roku francuska eskadra wysadza w Odessie jednostki francuskiej Armii Wschodniej. Pod dowództwem gene­

143

rała cTAnselmea znajduje się 40-45 tysięcy ludzi. Zajmują oni te­ ren Tyraspol-Mykołajiw-Chersoń. 5 i 6 kwietnia 1919 roku, po czterech miesiącach bezczynności, wojska sojusznicze wycofują się w pośpiechu. Okupacja Ukrainy przez wojska niemieckie umożliwiła bia­ łym armiom zorganizowanie się na południu Rosji, ale wszystkie działania Niemców miały na celu zaspokojenie własnych intere­ sów. Ich rabunkowa polityka nie mogła nie wzbudzić nienawiści ze strony ludności zarówno wobec okupantów, jak i wobec ich „obiektywnych sprzymierzeńców” — Białych. Kraje Ententy udzielały białym armiom realnej pomocy w po­ staci pieniędzy, broni, umundurowania. Pomoc ta oraz sama obec­ ność na terytorium dawnego imperium rosyjskiego obcych wojsk, zaproszonych przez tych, którzy walczyli pod sztandarami jednej i niepodzielnej Rosji, dostarczały sowieckiej propagandzie znako­ mitej pożywki, pozwalały bolszewikom przedstawiać siebie w cha­ rakterze obrońców narodowych interesów kraju. Liczebność cudzoziemców w szeregach Armii Czerwonej znacz­ nie przewyższała liczbę interwentów. Do jesieni 1918 roku inter­ nacjonaliści — Łotysze, Polacy, Chińczycy, Czesi, Finowie i inni z reguły dobrze wyszkoleni żołnierze — stanowili trzon bojowy for­ mującej się Armii Czerwonej. Jesienią 1918 roku ich liczba prze­ kraczała 50 tysięcy. Latem 1920 roku formacje międzynarodowe liczyły w sumie około 250 tysięcy żołnierzy117. Jednostki międzynarodowe należały do najbardziej ofiar­ nych w Armii Czerwonej, idea zagrzewała je do walki, a władza sowiecka była ich jedyną ojczyzną. Cudzoziemców walczących w szeregach Armii Czerwonej nie nazywano interwentami, lecz internacjonalistami. Miało to oznaczać, że są oni wyrazicielami idei postępowej, mają przez Historię nadane prawo walczyć po stronie bolszewików. Ich interwencja nazywała się „braterską pomocą w budowa­ niu nowego świata”.

144

7. Na Warszawę! Wojna sowiecko-polska zajmuje szczególne miejsce w historii wojny domowej. Stalin wpadł na osobliwy pomysł, by nazwać ją „trzecią wyprawą Ententy” — i tak już zostało w sowieckiej histo­ riografii. Adam Mickiewicz w poetyckiej i profetycznej wizji przepowie­ dział odrodzenie Polski po upadku trzech imperiów — zaborców państwa polskiego. W 1917, a następnie w 1918 roku proroctwo się spełniło. Odrodzona Polska zderzyła się na wschodniej grani­ cy ze swoim odwiecznym wrogiem. Zimą 1919 roku dochodzi do pierwszych potyczek między wojskiem polskim a wojskiem Ukra­ ińskiej i Białorusko-Litewskiej Republiki Sowieckiej. Wykorzystu­ jąc słabość armii sowieckich, walczących na innych frontach woj­ ny domowej, polska armia pod koniec sierpnia przesuwa się na kierunku Wilno-Mińsk-Lwów. Zaczynają się tajne pertraktacje rządu Piłsudskiego z rządem Lenina. 11 października 1919 ro­ ku polski komunista Julian Marchlewski jako przedstawiciel Mo­ skwy spotyka się z wysłannikami Warszawy. W dniu spotkania armia Denikina staje pod Orłem; zdobędzie miasto dwa dni póź­ niej. Osobisty delegat Piłsudskiego informuje Marchlewskiego, że wspieranie Denikina nie leży w polskim interesie. Dlatego polskie wojsko powstrzymuje się od uderzenia na Mozyrz, które przez to, że zbiegłoby się z ofensywą armii Denikina na Orzeł, mogłoby rozbić cały sowiecki Front Południowy. Piłsudski zaproponował następujące warunki zawieszenia broni: zachowanie uprzedniej li­ nii granicznej, zaprzestanie komunistycznej propagandy w armii polskiej, przerwanie działań wojennych przeciw Symonowi Petlurze118. Lenin przyjmuje warunki Piłsudskiego, z wyjątkiem ostat­ niego. Pertraktacje zostają zerwane, 14 grudnia Marchlewski wraca do Moskwy. Ale w tym czasie Armia Czerwona odbija Orzeł, za­ grożenie dla Moskwy jest zażegnane. Armia Denikina rozpoczy­ na odwrót.

145

Józef Piłsudski stanął na czele państwa polskiego w listopa­ dzie 1918 roku. Był od lat socjalistą, który — jak sam powiedział — wysiadł z czerwonego tramwaju socjalizmu na przystanku „nie­ podległość”. Przywódcy Białych nie zrobili nic, by rozwiać obawy Polaków o ich przyszłość po zwycięstwie zwolenników „jednej i niepodzielnej” Rosji. W czerwcu 1919 roku Kołczak głęboko zra­ nił polskie uczucia, oświadczając, że po ostatecznym zwycięstwie kwestia wschodniej granicy Polski zostanie rozpatrzona przez ro­ syjską Konstytuantę. Podobnego zdania był generał Denikin. Pił­ sudski liczył na to, że Rosja sowiecka będzie słabsza niż Rosja repu­ blikańska. Snuł plany stworzenia federacji Polski, Białorusi, Litwy i Ukrainy. Sympatyzował z trendami odśrodkowymi w republikach przygranicznych, od Finlandii po Kaukaz, które miałyby stać się buforem między Rosją a Polską. Z przyczyn geograficznych, gospo­ darczych i demograficznych najważniejsza rola w federacji miała przypaść Ukrainie. Lenin wierzył, że rewolucja październikowa stanie się iskrą, która rozpali płomień światowej rewolucji. Zdawał sobie sprawę, iż konfrontacja z Polską — „czerwonym pomostem” na Zachód — jest nieuchronna. Żaden z bolszewików nie kwestionował koniecz­ ności sforsowania „polskiego pomostu”, zastanawiał się tylko jak i kiedy. Trocki, który twierdził, że „droga do Londynu i Paryża wie­ dzie przez Kalkutę”, oświadczył pod koniec 1919 roku: „Gdy skończy­ my z Denikinem, przerzucimy wszystkie nasze rezerwy na front pol­ ski”119. Polska interesowała sowiecki rząd nie tylko sama prze^ się, ale też jako droga do Europy, przede wszystkim do Niemiec. Piłsudski postanawia uderzyć pierwszy. 17 kwietnia 1920 roku wydaje rozkaz natarcia na Kijów, a 21 kwietnia podpisu­ je porozumienie z atamanem Petlurą. Polska uznaje Dyrektoriat z Petlurą na czele za władzę zwierzchnią Ukraińskiej Republiki Ludowej, tym samym uznając całkowitą niezależność Ukrainy. 7 maja Kijów został zdobyty. To zwycięstwo przyszło nad­ zwyczaj łatwo, bo wojska sowieckie, przekonawszy się o własnej

146

słabości, wycofały się bez walki. Ale zdobycie Ukrainy było dużo prostsze niż zarządzanie nią. Polaków, którzy uważali się za wy­ zwolicieli, przyjęto jak okupantów. Piłsudski pomylił się, licząc, że proklamowanie niepodległości Ukrainy wyciszy uczucia nacjo­ nalistyczne. Ukraińcy nie chcieli przyjmować niepodległości z rąk Polaków. Petlura nie potrafił spełnić zadania, którym obarczył go Piłsudski: nie zdołał stworzyć struktur władzy politycznej. 12 czerwca Kijów zajmują wojska sowieckie, wzmocnione przybyłymi rezerwami. Szybkość ich zwycięstwa mogła się rów­ nać jedynie z szybkością uprzedniej klęski. Polska armia w pośpie­ chu wycofuje się pod granicę. Wtargnięcie Polaków rodzi nowy w porewolucyjnej republice sowieckiej fenomen: eksplozję koncesjonowanego przez władze patriotyzmu. Patriotyzm — uznany przez Lenina podczas I woj­ ny światowej za pojęcie burżuazyjne, po rewolucji wyśmiewany i prześladowany — wiosną 1920 roku zostaje włączony do arse­ nału partii komunistycznej. 29 kwietnia KC RKP(b), występując z wezwaniem, by bronić sowieckiej republiki, zwraca się nie tyl­ ko do „robotników i chłopów”, ale też do „szacownych obywateli Rosji”. Wskrzesza się samo pojęcie Rosji, które zniosła rewolucja. KC w swej odezwie przypomina o odwiecznej polsko-rosyjskiej wrogości, o wcześniejszych „interwencjach”: 1612, 1812, 1914 roku. Wyraża też przekonanie, że „szacowni obywatele” nie po­ zwolą, by polscy panowie narzucili swą wolę rosyjskiemu ludowi. Komuniści ukraińscy, którzy przez trzy lata nieubłaganie walczyli z ukraińskim nacjonalizmem, teraz wzywają cały naród ukraiński do walki w obronie ojczyzny. Apel do patriotycznych uczuć ludu rosyjskiego przyniósł natychmiastowe efekty. Generał Brusiłow zwrócił się za pośred­ nictwem „Prawdy” do generałów i oficerów dawnej armii carskiej z wezwaniem, by zapomnieli o wszystkich urazach i spełnili swój obowiązek: obronili ukochaną Rosję, choćby za cenę życia, przed obcym jarzmem.

147

Mark Ałdanow z właściwą sobie ironią odnotował paradoks sytuacji powstałej w wyniku najazdu Polaków: „Dyrektor banku centralnego Władysław Grabski przyrzekł solennie, że wyzwoli jednoplemienny Kijów spod odwiecznego moskiewskiego jarzma. Radek i Dzierżyński jak jeden mąż stanęli w obronie świętej Rusi przed najazdem Lachów. Generał Brusiłow nie zniósł zniewagi za­ danej komunistycznym ideałom”120. Niekontrolowany wybuch umiłowania ojczyzny zaniepokoił sowieckie kierownictwo. Podejmuje ono rozmaite kroki zmierza­ jące do okiełznania patriotyzmu, który wyrywa się z nakreślonych ram. W gazetach pojawiają się artykuły podkreślające klasowy cha­ rakter wojny sowiecko-polskiej. Narkomwojenmor Trocki zamyka na jakiś czas pismo „Wojennoje Dieło” („Sztuka Wojenna”), w któ­ rym ukazał się artykuł przeciwstawiający „wrodzony jezuityzm La­ chów uczciwej i otwartej duszy Wielkorusów”121. Karol Radek znajduje dialektyczną formułę, godząc rzeczy nie do pogodzenia: „Ponieważ Rosja jest jedynym krajem, gdzie kla­ sa robotnicza objęła władzę, odtąd robotnicy całego świata winni być rosyjskimi patriotami”122. Konkretnym efektem patriotycznej propagandy była po­ myślna mobilizacja oficerów i podoficerów do Armii Czerwonej. Do 15 sierpnia 1920 roku było ich w armii 314 180123. Wszyscy dowódcy armii pod rozkazami Michaiła Tuchaczewskiego — Au­ gust Kork, Władimir Łazariewicz, Nikołaj Sołłohub, Jewgienij Siergiejew — byli pułkownikami w armii carskiej. * „Pędem gnaliśmy do Kijowa — wspomina polski uczest­ nik kampanii — a potem pędem wracaliśmy z powrotem”124. W trakcie błyskawicznej ofensywy na Kijów polskie dowództwo nie zdołało zrealizować celu strategicznego, jakim było zniszcze­ nie żywej siły wroga. Nie doceniło też zdolności bojowych Armii Czerwonej. W lipcu 1920 roku republika sowiecka po raz pierw­ szy skoncentrowała na jednym froncie większość swych sił zbroj­ nych i była gotowa — także po raz pierwszy w swej historii — do

148

przekroczenia granicy. Dowództwo nad natarciem powierzono Michaiłowi Tuchaczewskiemu, dawnemu oficerowi carskiemu. Miał 27 lat, tyle samo co jego idol Napoleon podczas kampanii włoskiej. Czy należy przekraczać polską granicę? Tę kwestię omawia­ no na posiedzeniu Biura Politycznego. Padały różne opinie, zda­ nia ekspertów — polskich komunistów — były podzielone. Karol Radek ostrzegał przed niebezpieczeństwami, które pociągnie za sobą wtargnięcie do Polski. Interwencja Armii Czerwonej zosta­ nie przez Polaków uznana za napaść armii rosyjskiej. Większość przywódców polskiej kompartiz1gorąco popierała plany komunizacji Polski bagnetami Armii Czerwonej. Przeważył fakt, że wielkim zwolennikiem najazdu był Lenin. Pod jego naciskiem Politbiuro odrzuca propozycję rozejmu przedłożoną przez angielskiego ministra Curzona, choć poparł ją Trocki, i postanawia wprowadzić wojska do Polski. Strajk po­ wszechny w Niemczech, który w marcu 1920 roku udaremnił pró­ bę przejęcia władzy przez prawicę — tak zwany pucz Kappa — był dla Lenina bezspornym dowodem, że niemiecka klasa robotnicza dojrzała do rewolucji proletariackiej. Armia Czerwona po przej­ ściu przez Polskę miała podać niemieckiemu proletariatowi po­ mocną dłoń. Cud rewolucji październikowej miał się powtórzyć w postaci cudu rewolucji światowej. W podpisanym 2 lipca rozka­ zie dla Frontu Zachodniego generał Tuchaczewski oświadcza: „Na naszych bagnetach przyniesiemy całej pracującej ludzkości szczę­ ście i pokój. Na Zachód!”.

1 Komunistyczna Partia Polski (w latach 1918-1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski) — powstała w 1918 roku na zjeździe zjedno­ czeniowym SDKPiL i PPS-Lewicy. Od 1919 roku była w Polsce organiza­ cją nielegalną — delegalizacji dokonano przy poparciu Rosji sowieckiej w okresie wojny polsko-bolszewickiej. Komintern rozwiązał KPP w ra­ mach wielkiej czystki w ZSRS w 1938 roku.

149

23 lipca powstaje w Moskwie Tymczasowy Komitet Rewo­ lucyjny Polski — Polrewkom — z Julianem Marchlewskim na czele. Faktycznym szefem Polrewkomu jest Feliks Dzierżyński. Polrewkom stanowił pierwszą próbę wykorzystania obecnych w Moskwie zagranicznych komunistów do ustanowienia władzy sowieckiej poza granicami sowieckiej republiki. Nie było tu jesz­ cze żadnych doświadczeń. Polrewkom improwizował swoją dzia­ łalność na wzór i podobieństwo Moskwy. Jednak Stalin, przewi­ dując, że polskie doświadczenie może się powtórzyć, 16 czerwca wystosował do Lenina list, w którym uzasadniał konieczność opracowania planu szerokiej konfederacji państw sowieckich, ta­ kich jak Polska, Niemcy, Węgry. Stalin uważał, że nie można trak­ tować tych narodów jak Baszkirów czy Ukraińców i zwyczajnie włączyć w skład federacji republik sowieckich. 28 lipca Armia Czerwona zdobyła Białystok, pierwsze duże mia­ sto na terytorium Polski. Sowiecka ofensywa posuwała się na zachód. Nie były jej w stanie zatrzymać ani przeciągające się pertraktacje między polskimi i sowieckimi przedstawicielami, ani akcje zbrojne wojsk generała Piotra Wrangla, ostatniej białej armii usiłującej wy­ rwać się z krymskiego potrzasku. Lenin bagatelizował obawy człon­ ków KC, proponujących wstrzymanie natarcia na froncie polskim, żeby zająć się Wranglem. Przewodniczący SNK słusznie przewidy­ wał, że Biali i Polacy nie będą koordynować swych działań. W trakcie pertraktacji z Marchlewskim osobisty wysłannik głowy państwa pol­ skiego poinformował przedstawiciela Lenina, że Piłsudski mie chce „dopuścić do tego, aby w Rosji miała zatriumfować rosyjska reak­ cja”125. Zaś sam Wrangel nie stanowił poważnego zagrożenia. 6 sierpnia Tuchaczewski zostaje mianowany głównodowo­ dzącym całego polskiego frontu, obejmującego Front Zachodni i Południowo-Wschodni. 14 sierpnia narkomwojenmor Trocki podpisuje rozkaz, który kończy wezwaniem: „Czerwone Armie — naprzód! Bohaterowie — na Warszawę!”126. Datę wkroczenia do stolicy Polski wyznaczono na 16 sierpnia. Bojowemu zawołaniu:

150

„Na Warszawę!”, towarzyszy odtąd hasło: „Na Berlin!”. W pierw­ szych dniach sierpnia korpus kawalerii Gaja znajduje się w odległo­ ści dziesięciu dni marszu od stolicy Niemiec. Zebrani w Moskwie delegaci na II kongres Kominternu1 mogli śledzić na wywieszo­ nej w holu mapie, jak Armia Czerwona niesie Europie na szablach i bagnetach światową rewolucję. W rozmowie z francuskimi dele­ gatami Lenin był kategoryczny: „Tak, sowieckie oddziały są w War­ szawie. Wkrótce Niemcy będą nasze. Znów zdobędziemy Węgry, Bałkany powstaną przeciw kapitalizmowi. Zadrżą Włochy. Burżuazyjna Europa trzeszczy w szwach”127. Gdy 7 sierpnia kongres koń­ czył obrady, czerwone chorągiewki na mapie otaczały Warszawę. Wojska sowieckie zostały zatrzymane przy warszawskich ro­ gatkach. Angielski dyplomata lord DAbernon nazwał klęskę nad Wisłą jedną z „osiemnastu bitew decydujących o losach świata”. Armia Czerwona szybko przeszła do odwrotu. Uczestnicy wojny polsko-sowieckiej z obu stron, a także hi­ storycy wojskowości wnikliwie analizowali przebieg działań wo­ jennych, przyczyny sukcesów i klęsk Armii Czerwonej. Trocki i Tuchaczewski usprawiedliwiali przegraną poczynaniami człon­ ka Rewwojensowietu Frontu Południowo-Wschodniego Stalina, który nie podporządkował się rozkazom. Stalin winił za klęskę zdrajców — Trockiego i Tuchaczewskiego. Militarne przyczyny klęski są jasne: brak właściwej koordy­ nacji frontów, „niedocenienie sił przeciwnika i przecenianie suk­

1 Komintern (Kommunisticzeskij Internacyonał) — międzynaro­ dowa organizacja założona w 1919 roku w Moskwie z inicjatywy Lenina przez 19 partii komunistycznych, wśród nich Komunistyczną Partię Pol­ ski. Celem Kominternu było propagowanie idei komunistycznych i przy­ gotowanie światowej rewolucji. Stalin rozwiązał Komintern w 1943 roku, powołując w 1947 Kominform, czyli Biuro Informacyjne Partii Komuni­ stycznych i Robotniczych. Zadaniem Kominformu było koordynowanie działalności europejskich partii komunistycznych.

151

cesów naszych wojsk”128. Jeszcze bardziej oczywisty jest czynnik polityczny. Lenin popełnił ten sam błąd, co Piłsudski, który uwa­ żał, że można przynieść innemu narodowi niepodległość na obcych bagnetach. Lenin był przekonany, iż na obcych bagnetach można przynieść komunizm. Ale, jak powiedział pewien sowiecki histo­ ryk, „polska burżuazja i duchowieństwo katolickie zdołały zatruć świadomość polskich chłopów, rzemieślników i części robotników jadem burżuazyjnego nacjonalizmu”129. Naczelny dowódca sił zbroj­ nych Siergiej Kamieniew wyraził się jeszcze bardziej obrazowo: „Armia Czerwona wyciągnęła dłoń do polskich robotników, ale nie natrafiła na wyciągniętą dłoń proletariatu. Najpewniej znacznie po­ tężniejsze ręce polskiej burżuazji skrzętnie tę dłoń ukryły”130. Anglia i Francja zrobiły wszystko, co w ich mocy, by zapobiec napaści Polski na republikę sowiecką, po czym., udzielając umiarko­ wanej pomocy Polsce w postaci broni i środków finansowych, usiło­ wały jednostronnie osiągnąć rozejm1,131. Od stycznia 1920 roku za podstawę polityki Ententy w stosunku do Rosji sowieckiej uznano poglądy Lloyda Georgea. Premier Wielkiej Brytanii nie aprobował sowieckiego systemu, podobnie jak inni sprzymierzeni. Zarazem odrzucał możliwość ingerencji w sprawy rosyjskie, uważając taki scenariusz za marnotrawstwo czasu i pieniędzy. W swoim przemó­ wieniu z 16 kwietnia 1919 roku oświadczył, że woli widzieć Rosję bolszewicką niż Wielką Brytanię zbankrutowaną. Lloyd George formułuje zasady polityczne, które staną się obowiązującą doktryną Zachodu wobec Związku Sowieckiego: po­ konać bolszewizm dobrocią. Brytyjski premier uważa, że handel z republiką sowiecką umożliwi tej ostatniej odbudowanie gospo­ darki, likwidację chaosu i wyeliminowanie bolączek, które zrodziły1 1 Angielski historyk szacuje, że pożyczka udzielona Polsce przez Fran­ cję — 375 milionów franków — stanowiła równowartość sumy wydatko­ wanej przez francuską armię podczas wojny światowej w ciągu j e d n e g o

d ni a (przyp. autora).

152

bolszewizm. Kiedy 4 sierpnia 1920 roku Lew Kamieniew przybył do Londynu na pertraktacje, „został tak uprzedzająco grzecznie przyjęty przez Lloyda Georgea, jakby był posłańcem krwiożercze­ go cara, a nie rosyjskiej demokracji proletariackiej”132. Szef brytyj­ skiego gabinetu liczył, że zdoła przekonać przedstawiciela sowiec­ kiego rządu do zawarcia pokoju na linii Curzona. Nie uzyskawszy niczego od Moskwy, która w tym momencie wyczekiwała wieści o upadku Warszawy, Lloyd George usiłuje poskromić Polaków. Do Warszawy udaje się misja sojusznicza pod przewodnictwem lorda D’Abernona. Francję reprezentują ambasador Jean Jules Jusserand i generał Maxime Weygand. Angielski dyplomata sir Maurice Hankey, członek misji, który po sześciodniowym pobycie opu­ ścił Warszawę, komunikował w swym raporcie, że Polski nie da się uratować. Proponował, by w rokowaniach pokojowych wywal­ czyć dla niej „przyzwoite warunki” oraz skupić się na poprawianiu stosunków z Niemcami, a w konsekwencji z Rosją133. Kiedy Lloyd George, który chciał wybadać prawdziwe zamiary rządu francu­ skiego, oświadczył marszałkowi Fochowi, że Anglia jest gotowa wysłać do Polski swych żołnierzy, jeśli Francja pośle swoich, mar­ szałek odparł sucho: „Nie ma żołnierzy”134. Generał Weygand zdementował legendę, według której to on miał być „ojcem zwycięstwa nad Wisłą”. Pisał w swych wspomnie­ niach: „zwycięstwo było polskie, plan — polski, armia — polska”135. Pokój zawarty w Rydze 12 października 1920 roku na krótką metę zadowalał obie strony. Dzięki zwycięstwu pod Warszawą Po­ lacy uzyskali granicę biegnącą znacznie dalej na wschód niż linia proponowana w lipcu przez Curzona. Rząd sowiecki musiał się na to zgodzić, obawiając się jeszcze ostrzejszych warunków. Zadowo­ leni byli też sojusznicy, którzy rękami Polaków, niewielkim kosz­ tem, nie wpuścili bolszewików do Europy. Lord D’Abernon przytacza w swym dzienniku refleksję Edwarda Gibbona, że gdyby Karol Młot w bitwie pod Poitiers nie powstrzymał Maurów, to w Oksfordzie studiowano by Ko­

153

ran. Od siebie dodaje komentarz: „Jest całkiem możliwe, że bi­ twa pod Warszawą uratowała centralną i część zachodniej Europy od największego niebezpieczeństwa: fanatycznej tyranii Sowie­ tów”136. To fakt, że zwycięstwo polskich wojsk nad Wisłą odsunęło o jedno pokolenie problem obowiązkowego nauczania marksizmu-leninizmu w szkołach Europy Środkowej i Wschodniej. Rozejm z Polską pozwolił sowieckiemu dowództwu skonsoli­ dować wszystkie siły do walki z Wranglem. W połowie październi­ ka zawarto nawet umowę wojskowo-polityczną między sowieckim rządem Ukrainy i Rewolucyjną Powstańczą Armią Ukrainy (machnowcami)1. Podpisali ją ze strony sowieckiej dowódca Frontu Połu­ dniowego Michaił Frunze i członkowie Rewwojensowietu, Bela Kun oraz Siergiej Gusiew137. W tym czasie siły sowieckie przerastały ar­ mię Wrangla „w piechocie ponad czterokrotnie, a w kawalerii nie­ mal trzykrotnie”138. Pewne sukcesy wojskowe Białych latem 1920 roku nie miały szans wpłynąć na wynik walki, podobnie jak nie mia­ ły większego wpływu posunięcia polityczne rządu Wrangla. Kon­ serwatysta Wrangel godził się mianowicie na wprowadzenie re­ form, których nie odważał się rozpatrywać liberał Denikin. Ale było już za późno. W pierwszej połowie listopada wojska sowieckie zaję­ ły Krym. Resztki armii Wrangla ewakuowały się za granicę. Biali ponieśli klęskę.

8. Wojna chłopska Zbrojne zmagania Czerwonych i Białych —: regularnej Armii Czer­ wonej i regularnych białych armii — to tylko fragment wojny do­

1 Nestor Machno (1888-1934) — nauczyciel, anarchista, od 1918 roku dowódca oddziału partyzanckiego walczącego z Niemcami na Ukra­ inie, później z Białymi, wreszcie z Sowietami. W 1921 roku zmuszony do ucieczki za granicę z resztkami swej armii.

154

mowej. Osobny jej wycinek stanowiła wojna chłopska. Historia Rosji pamięta wielkie chłopskie wojny: powstanie Stiepana Razi­ na w XVII wieku, rebelię Jemieljana Pugaczowa w XVIII stuleciu. Wojna chłopska XX wieku ogarnęła znacznie większe terytorium i więcej ludności. Dekret o ziemi, zatwierdzony 25 października 1917 roku, dawał chłopom to, czego pragnęli. Ziemi okazało się wprawdzie znacznie mniej, niż marzyli, ale własność obszarnicza została zlikwidowana. Dla chłopów rewolucja dobiegła końca, za­ nim żdążyła się na dobre rozpocząć. To, co dla bolszewików było początkiem, na wsi oznaczało zakończenie, zatem konflikt był nieuchronny. Partia proletariatu, która przejęła władzę, domaga­ ła się od chłopów chleba i żołnierzy dla wspierania rewolucji. A tej chłopi już nie potrzebowali. Latem 1918 roku w wielu miastach wybuchają powstania. Przeciw bolszewikom występują nie tylko przedstawiciele byłych, ale również najbardziej uświadomiona część klasy robotniczej: kolejarze, drukarze, hutnicy. Szczególnie szeroki zasięg mają antybolszewickie wystąpienia na Uralu, jednym z największych ośrodków przemysłowych Rosji. „Lewicowi eserowcy — przyzna­ je sowiecki historyk — poderwali przeciw nam część robotników z fabryki kuwszyńskiej, rudiańskiej, jałtańskiej, jugowskiej, setkińskiej, kaslińskiej i innych”139. Pod koniec maja 1918 roku w wy­ borach do Sowietu w Iżewsku bolszewicy zdobyli zaledwie 22 man­ daty na 170. Jak zwykle w takich sytuacjach, „na znak protestu” opuścili Sowiet, uznając go za „antysowiecki”. W sierpniu w Iżewsku wybucha powstanie. „Bezpośrednią przyczyną powstania były kłopoty zaopatrzeniowe w mieście i pewne niewłaściwe posunięcia p o s z c z e g ó l n y c h [podkr. autora] odpowiedzialnych funkcjo­ nariuszy sowieckich i partyjnych organów”140. Najważniejsza jed­ nak przyczyna ma, zdaniem sowieckiego historyka, charakter spo­ łeczny. „Większość robotników iżewskich, jak wiadomo, zarażona była psychologią drobnomieszczańską”141. Do zrewoltowanych ro­ botników Iżewska dołączyli robotnicy pobliskiej fabryki wotkiń-

155

skiej. Powstańcy utworzyli Iżewską Armię Ludową w sile ponad 30 tysięcy ludzi. Po trwających sto dni walkach pod Iżewskiem i Wotkińskiem rozbici bojownicy armii ludowej wycofali się wraz z rodzinami na wschód i stali się jednym z najbardziej walecznych oddziałów armii Kołczaka. Przejawami „drobnomieszczańskiej psychologii”, którą „za­ każeni” byli robotnicy zbuntowani przeciw bolszewikom, było to, że nie chcieli głodować ani znosić samowoli „poszczególnych odpowiedzialnych funkcjonariuszy”, nie godzili się na wyzucie z praw, z których korzystali przed rewolucją, nie godzili się żyć po rewolucji gorzej niż przed dojściem do władzy partii proleta­ riatu. „Drobnomieszczańska psychologia” chłopów wyrażała się tym, że pragnęli samodzielnie pracować na roli, samodzielnie roz­ porządzać płodami, no i nie chcieli ponownie iść na wojnę. „Zie­ mię daliście, a zboże do ostatniego ziarna odbieracie! A udławcie się tą ziemią! Chłopu z tej ziemi tylko horyzont zostaje” — oznaj­ mia komuniście Dwanowowi chłop w zdobytej wiosce. Na wyja­ śnienia, że zarekwirowany chleb potrzebny jest rewolucji, chłop rozsądnie odpowiada: „Dureń jesteś, widziesz, że naród wymiera, dla kogo twoja rewolucja zostanie?”142. Przyczyną krwawej walki chłopów z bolszewikami były nie tylko kontyngenty. Chłopi wierzyli, że rewolucja przyniesie im wolność. Idea wolności rozumianej jako nieograniczona swoboda poruszyła chłopską Rosję. Sowiety uznano za formę samorządu, który miałby zastąpić ciężką rękę władz miastowych. Wieś pra­ gnie istnieć bez miasta. Miasto wypowiada jej wojnę. W celu eg­ zekwowania kontyngentów tworzy się „armię żywnościową” (prodarmią). „By złamać opór kułactwa, dyktatura proletariatu za­ stosowała nadzwyczajne środki walki — sądy, trybunały rewolu­ cyjne, więzienia, konfiskaty mienia, branie zakładników i nawet rozstrzelanie na miejscu w razie zbrojnego oporu”143.1 tak wyglą­ da sytuacja w 1918 roku po wprowadzeniu rekwizycji.

156

Każde wystąpienie przeciw władzy sowieckiej, każdy przejaw niezadowolenia z polityki bolszewików przypisuje się „kułakom”, „oporowi kułactwa”. Pojęcia „kułak” nigdy nie zdefiniowano. Przy­ puszczalnie liczba kułaków na wsi rosyjskiej w okresie rewolucji i wojny domowej zmienia się w zależności od momentu, w jakim się ją ogłasza. W 1924 roku stwierdzono: „W naszych warunkach z grubą przesadą można szacować odsetek gospodarstw kułackich na 2-3 na 100, ale nawet one nie ujawniają jednoznacznie swo­ ich cech kułackich”144. W 1964 roku uznaje się, że „kułacy stano­ wili 15% wszystkich gospodarstw rolnych”145. W sierpniu 1918 roku Lenin szacował liczbę „gospodarstw kułackich” na 2 miliony, a w kwietuiu 1920 roku na IX zjeździe mówił już o „milionie” go­ spodarstw wiejskich zajmujących się „eksploatacją cudzej pracy”. Była to liczba znikoma jak na 130,5 miliona mieszkańców (1920 rok), spośród których 110,8 miliona żyło na wsi. Hasło „kułak — to wróg” niewiele znaczyło, wciąż bowiem nie było jasne, kto jest kułakiem. Nawet oficjalna liczba tych niezdefi­ niowanych osobników była znikoma. Dlatego określenie zgrabnie zmodyfikowano: „wróg — to kułak”. W 1918 roku kraj zalała pierwsza fala powstań chłopskich. Według oficjalnych danych WCzK od lipca do listopada wybu­ chło w republice sowieckiej 108 „buntów kułackich”. W ciągu całego 1918 roku „tylko w 20 guberniach Rosji centralnej zosta­ ło wywołanych 245 dużych antysowieckich rebelii”146. Michaił Kalinin, przewodniczący WCIK, który w kierow­ nictwie partii proletariatu pełnił rolę reprezentanta chłopstwa, oświadczył w maju 1919 roku: „Uważam, że chłopi mogą się nie­ pokoić wyłącznie przez nieporozumienie, ponieważ nie sposób wymyślić dla nich władzy lepszej niż władza sowiecka”147. Wszela­ ko chłopi bez trudu potrafili sobie wyobrazić władzę znacznie lep­ szą. Władzą lepszą była dla nich przede wszystkim władza bez ko­ munistów. Powstania chłopskie bardzo rzadko miewały programy polityczne, jeśli nie brać pod uwagę żądań zniesienia kontyngen­

157

tów, wypędzenia komunistów z sowietów, zaprzestania komuni­ stycznego terroru. W jednym z najbardziej wstrząsających doku­ mentów epoki — liście dowódcy korpusu kozackiego Armii Czer­ wonej Filippa Mironowa do Lenina, noszącym datę 31 lipca 1919 roku — zebrane są najważniejsze pretensje, w pierwszej kolejno­ ści kozactwa, ale też ogółu rosyjskiego chłopstwa. Filipp Mironow oponuje w imieniu chłopstwa przede wszystkim przeciw gwałtow­ nemu skokowi w komunizm, przeciw przymusowemu łączeniu w komuny. „Myślę — pisze Mironow — że ustrój komunistycz­ ny to długi i żmudny proces, to sprawa serca, a nie przemocy”148. Mironow ostro protestuje przeciw okropnym okrucieństwom to­ warzyszącym wprowadzaniu władzy sowieckiej: „Brak mi czasu i papieru, by opowiedzieć Wam, Włodzimierzu Iljiczu, o potwor­ nościach »budowy komunizmu« w Obwodzie Donieckim. W po­ zostałych wsiach nie jest lepiej”. Filipp Mironow sprzeciwia się temu, co określa jako „szatański plan eksterminacji Kozaków, po których naturalnie przyjdzie kolej na średnie chłopstwo”. Dowód­ ca korpusu kozackiego wyraża nadzieję, że przy całej swej krwiożerczości komuniści mimo wszystko nie będą w stanie rozstrzelać całej Rosji, ale też ostrzega Lenina, że jeżeli polityka partii komu­ nistycznej się nie zmieni, trzeba będzie przerwać walkę z Krasnowem i zacząć bić się z komunistami. Filippa Mironowa, jednego z osławionych krasnych komandirow, podpułkownika armii carskiej, który zaraz po przewrocie październikowym przeszedł na stronę bolszewików, zamordowano w butyrskiej tiurmie w 1921 roku. Wyjątkowo dużą liczbę powstań chłopskich w Rosji środko­ wej tłumaczy się tym, że regiony te znajdowały się „w zasięgu ręki” i były narażone na intensywną eksploatację ze strony prodotriadów. Sytuację zaostrzał fakt, że były to tereny najmniej urodzajne w kraju. W miarę rozszerzania się konfiskat na inne regiony chło­ pi buntowali się również tam. Do walki z komunistami stają obwody kozackie. Powstaje Ukraina. „W połowie 1919 roku — zwraca uwagę sowiecki histo­

158

ryk — całe chłopstwo ukraińskie, wszystkie jego warstwy bez wy­ jątku były przeciwne władzy sowieckiej”149. „W ruchu machnowskim — użala się partyjny funkcjonariusz — trudno było odróż­ nić, gdzie biedak, a gdzie kułak. Był to masowy ruch chłopski”150. W marcu 1919 roku buntuje się skierowana na Białoruś bry­ gada Armii Czerwonej. Powstańcy zdobywają Homel i Reczycę. Tulscy chłopi, stanowiący trzon brygady, łączą się z Poleskim Ko­ mitetem Powstańczym, reprezentującym chłopstwo białoruskie. W odezwie do chłopów dowódca 1. Armii Republiki Ludowej Wła­ dimir Striekopytow ogłasza budowanie nowej władzy ludowej, zniesienie kontyngentów i podatków nadzwyczajnych, zakończe­ nie wojny. Hasła powstańców: 1. cała władza w ręce Konstytuan­ ty; 2. powiązanie inicjatywy prywatnej i państwowej w handlu i przemyśle; 3. rygorystyczne przepisy w zakresie ochrony pra­ cy; 4. wprowadzenie w życie swobód obywatelskich; 5. ziemia dla ludu; 6. przystąpienie republiki rosyjskiej do Ligi Narodów151. Na początku 1919 roku wybucha rebelia chłopska w rejonie środkowej Wołgi — powstanie czapanów1. Wzmożone rekwizycje szły w tym regionie w parze z „licznymi innymi serwitutami: obo­ wiązkowymi dostawami furmanek dla armii, dostawami drewna dla miast i dla kolei, przymusowymi pracami przy przeładunku, rekwirowaniem taborów konnych. [...] Jednocześnie zdezorganizowa­ na komunikacja i transporty wojskowe uniemożliwiały dostawy dla wsi wyrobów przemysłowych w zamian za dostarczane zboże”152. Powstańcy zdołali opanować nawet kilka miast i podejść pod Syzrań. Latem 1919 roku Armia Chłopska11, zorganizowana w Doli­ nie Fergańskiej dla obrony rosyjskiej ludności przed zbrojnymi

‘ Czapan — tradycyjny środkowoazjatycki żupan. u Muzułmańskich chłopów walczących w latach 1918-1927 z wła­ dzą sowiecką określano jako hasmaczów — rozbójników. Zbuntowani chłopi nazywali siebie beklar hareketi — ruchem wolnych ludzi (przyp. au­ tora).

159

oddziałami chłopstwa muzułmańskiego, zawiera porozumienie z Muzułmańską Białą Gwardią. Chłopska Armia Fergany pod do­ wództwem pułkownika Konstantina Monstrowa i „gwardia” mu­ zułmańskich chłopów Madamin-Beka uzgodniły wspólne działa­ nia. Impulsem do powstania, podobnie jak w innych regionach, było wprowadzenie kontyngentów i „monopolu zbożowego”, któ­ re dotarły do Turkiestanu latem 1919 roku. Gotuje się i buntuje cała chłopska Rosja. Równocześnie z po­ tężnymi insurekcjami wybucha niesłychana mnogość drobnych buntów; obok „armii chłopskich” działają setki małych oddziałów. Hasła „za władzę sowiecką, precz z komunistami” albo „moja cha­ ta z kraja” są wyrazem zawiedzionych nadziei na wolność. W latach 1918-1920 wojna domowa Czerwonych i Białych przesłania prawdziwy charakter wojny chłopskiej. Chłopi toczą walkę na dwa fronty. Śpiewają: „Ech, jabłuszko koloru dojrzałe­ go, z lewej bijem czerwonego, a z prawej białego”. W 1920 roku wojna domowa faktycznie się kończy. Armia Czerwona zwycię­ ża. Władza sowiecka kończy „triumfalny marsz” rozpoczęty w październiku 1917 roku i przerwany przez wojnę. Znika groźba powrotu obszarników. Chłopi uważają, że ziemia już na zawsze należy do nich. Sprzeciw wobec polityki partii, wobec kontyngen­ tów przybiera na sile. Wzmaga się też zaciętość władzy sowieckiej w walce z oporem chłopstwa. Partia wypowiada wojnę „kułakom” i „bandytom”, „bandom kułackim” i „kułacko-bandyckim bun­ tom”. Nadwołżański muzyk, opowiadając sąsiadom, jak to nie tyl­ ko nie wpuszczono go do wagonu (jeden był dla delegatów, drugi — sztabowy, trzeci — zarezerwowany), ale wręcz przepędzono z bufora i jeszcze zdzielono po łbie, podsumowuje: „W porządku, maszyna twoja, ziemia moja”153. Mużyk był w błędzie — ziemia należała do niego tylko na papierze. W latach 1920-1921 wojna domowa przeradza się w wojnę chłopską. Jak pisał w 1921 roku Michaił Pokrowski, „centralną część RFSRS otaczał niemal pierścień chłopskich powstań, od

160

Machny nad Dnieprem do Antonowa nad Wołgą”154. Zasięg chłop­ skiej wojny był dużo szerszy, niż przyznawał pierwszy rosyjski hi­ storyk marksista. Armia Czerwona walczyła z chłopami również na Białorusi, w Kraju Południowo-Wschodnim, na Wschodniej i Zachodniej Syberii, w Karelii, Azji Środkowej. Ruch chłopski nie tylko rozszerzał się, ale też nabierał cha­ rakteru masowego. Powstawały autentyczne chłopskie armie. Pod koniec 1920 roku wojsko atamana Nestora Machny na Ukrainie liczyło 40-50 tysięcy szabel. W styczniu 1921 roku „chłopska armia” Aleksandra Antonowa zgromadziła w rejonie Tambowa i Woroneża 50 tysięcy bojowników. W raporcie informacyjnym Kubańsko-Czarnomorskiego Komitetu Obwodowego RKP(b) wskazywano, że wiosną 1921 roku na terenie obwodu „formowały się całe armie powstańcze”. W samym tylko powiecie iszymskim (Syberia Zachodnia) armia powstańcza składała się z 60 tysięcy bojowników, ponadto chłopi bili się w guberni tiumeńskiej, czelabińskiej, jekaterynburskiej, tobolskiej i innych. Operująca na Po­ wołżu Pierwsza Czerwona Armia Prawdy Aleksandra Sapożkowa miała na stanie 1,8 tysiąca bagnetów, 900 szabel, 10 cekaemów i 4 działa1,155. Taktyka chłopskich armii i oddziałów zmieniała się w zależ­ ności od warunków lokalnych, możliwości materialnych, zdolności dowódców. Machno i Antonow stawiali na wojnę partyzancką, na­ głe ataki i błyskawiczne odwroty. Powodzenie tej taktyki zapew­ niały dobra znajomość terenu i, co najważniejsze, poparcie mas chłopskich, dzięki którym powstańcy czuli się na tych terenach jak ryba w wodzie. Przeciwnik zarzucał partyzantom, że walczą

1 Dla porównania, stan liczebny wszystkich białych armii w lutym 1919 roku: Front Południowy — 85 tysięcy, Wschodni — 140 tysię­ cy, Zachodni — 104 tysiące, Północny — 12,5 tysiąca. Por. N. Kakurin, Kak srażałas’ riewolucyja, t. 2, Moskwa-Leningrad 1926, s. 137 (przyp. autora).

161

„nie otwarcie, twarzą w twarz, ale zza węgła, po złodziejsku, po bandycku”156. W innych guberniach armie chłopskie toczyły regu­ larne bitwy, oblegały i zdobywały miasta. W lutym 1921 roku od­ działy chłopskie zajmują Kamyszyn, w marcu — Chwałyńsk157. W tym czasie na Syberii chłopskie armie zdobyły Tobolsk, Kokczetaw, zajęły wszystkie siedem powiatów guberni tiumeńskiej, cztery prowincje guberni omskiej, kurgański powiat guberni czelabińskiej. Oblegały Iszym, Jałutorowsk, Kurgan, podeszły pod Akmolińsk, Atbasar158. Operacjami przeciw chłopom kierują najwybitniejsi dowód­ cy Armii Czerwonej, poczynając od głównodowodzącego Siergieja Kamieniewa, przez dowódców frontów, Michaiła Tuchaczewskiego, Michaiła Frunzego, po dowódców armii, Siemiona Budion­ nego, Jonę Jakira, Iwana Fied’kę, Iwana Tiuleniewa, Ijeronima Uborewicza i innych. Jak za czasów Katarzyny II wybitni rosyjscy połkowodcy polowali na Pugaczowa, tak w nowej wojnie chłopskiej krasnyje komandiry polują na Antonowa, Machnę, Sapożkowa i in­ nych przywódców chłopskich. Tuchaczewski, który jeszcze niedawno pukał do bram Euro­ py Zachodniej, staje na czele wojny z „antonowszczyzną”. W maju 1921 roku ma do swej dyspozycji 35 tysięcy bagnetów, 10 tysię­ cy szabel, kilkaset cekaemów, 60 armat. Czerwoni sięgają po naj­ nowsze osiągnięcia techniki bojowej: wozy pancerne, lotnictwo. Wśród dowódców jest grupa słuchaczy Akademii Sztabu Gene­ ralnego Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej159. Instrukcja dla Tuchaczewskiego podkreśla: „Zadanie wykorzenienia band należy traktować nie jak jakąś dłuższą czy krótszą operację, ale jak znacznie poważniejsze zadanie militarne — kampanię czy nawet wojnę”160. „Antonowszczyzną” nie zostawiła po sobie historii pisanej z punktu widzenia powstańców: przywódcy ruchu zostali zlikwi­ dowani. Historię pisali zwycięzcy. Wszystko, co wiemy o tej rebelii i jej wodzach, pochodzi z oficjalnych źródeł sowieckich.

162

Aleksander Antonow, socjalrewolucjonista, który przed Paź­ dziernikiem spędził długie lata w więzieniach, po raz pierwszy występuje przeciw bolszewikom w sierpniu 1918 roku. Od wio­ sny 1919 roku prowadzi konsekwentnie walkę z lokalnymi or­ ganami władzy na Tambowszczyźnie. W 1920 roku tambowskie chłopstwo nie może ścierpieć okrutnych metod rekwizycji żywności. „Konfiskaty żywności, ciężki obowiązek państwowy, prowadzone są drogą perswazji i przymusu. Ale znane są liczne fakty stosowania przymusu w formach niedopuszczalnych i bez­ prawnych” — głosi pismo okólne prezydium WCIK z 23 lutego 1921 roku, skierowane do wszystkich gubernialnych komitetów ap ro wizacyj nych. „Łamanie rewolucyjnej praworządności” stało się stałym ele­ mentem „systemu aprowizacyjnego”161. Chłopi idą do Antonowa. „W powiecie tambowskim do band przystąpiło: we wsi Aleksandrowka — 25%, we wsi Afanasjewka — 30%, w wioskach Chitrowo i Pawłodarowo — po 40% mieszkańców. [...] W niektó­ rych wsiach powiatu kirsanowskiego w bandach znajdowało się ponad 80% mężczyzn”162. Żaden z sowieckich historyków nie sugeruje nawet, jakoby w guberni tambowskiej kułacy stanowili 25%, nie mówiąc już o 80% chłopstwa. Przeciw chłopskiej armii rzucono całą wojsko­ wą siłę republiki. Powstała Centralna Międzyresortowa Komisja do Walki z Bandytyzmem, w skład której weszli przedstawiciele Komitetu Centralnego, Rady Pracy i Obrony, WCzK czy Ludowego Komisariatu Transportu. Na czele Komisji stanął zastępca prze­ wodniczącego Rewwojensowietu republiki Efraim Sklanski1,163. Do walki z chłopami wykorzystuje się regularne oddziały woj­ ska i szeroki wachlarz prowokacji164. Nie mniej istotną rolę odgry1 Lenin śle do niego notatkę z propozycją, by w walce z powstańcami wykorzystać „pociągi pancerne, samochody pancerne, aeroplany” (W. Le­ nin, op. cit., t. 35, s. 465).

163

wają środki administracyjne. Przede wszystkim bierze się zakład­ ników, którzy w razie pojawienia się w danej miejscowości oddzia­ łów partyzanckich zostają rozstrzelani. Rozstrzeliwuje się tych, którzy „bandytom” udzielają schronienia. „Wielkie wrażenie zrobi­ ły na chłopach rozkazy Pełnomocnej Komisji WCIK nr 130 i 1711 0 zakładnikach. Osoby udzielające schronienia rodzinom bandy­ tów przyrównano w tych rozkazach do osób ukrywających bandy wraz ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami”165. Rozkaz ten nie mógł nie wywołać mocnego efektu: za po­ moc kobietom i dzieciom — krewnym „bandytów” — kula w łeb. Zaczęły się powszechne deportacje. Od marca 1921 roku wysie­ dlono rodziny „bandytów” z guberni tambowskiej. W czerwcu — „choć rozgromiono większość band w guberni tambowskiej 1 kułactwo przekonało się o potędze władzy sowieckiej” — Cen­ tralna Międzyresortowa Komisja do Walki z Bandytyzmem uznaje za konieczne deportować z guberni „wszystkie osoby zamieszane w bandytyzm, w tym również niektórych kolejarzy”. Wspomina­ jąc w 1929 roku „antonowszczyznę”, Michaił Kalinin mówił o „ko­ nieczności przesiedlenia na północ wiosek najbardziej dotknię­ tych bandytyzmem”. Deportowano zatem ludność całych wsi. A „w walce starego świata z władzą sowiecką — wspominał Kali­ nin — brało udział wielu chłopów guberni tambowskiej i woroneżskiej”1166. Przewodniczący WCIK nie bez kozery przypominał w 1929 roku o masowych represjach. Zaczynała się nowa faza wal­ ki władzy sowieckiej ze starym światem. Dowódca oddziałów karnych podsumowuje doświadczenia pacyfikacji zrewoltowanych guberni. „Sowietyzację zbuntowa-1

1 Sowiecki historyk sięgnął po trudno dostępne partyjne archiwa. Na Syberii na mocy rozkazu rewkomu z 12 lutego 1921 roku odpowiedzial­ nością za zachowanie torów kolejowych obarczono miejscową ludność, spośród której brano zakładników. Jeżeli działania zaczepne powtarzały się — zakładników rozstrzeliwano, a ich majątek był konfiskowany.

164

nych rejonów guberni tambowskiej przeprowadzano w określonej kolejności, gminami. Wprowadzając wojsko do tej czy innej gmi­ ny, grupowano na jej terenie maksymalne siły — wojskowe, czekistowskie, partyjno-sowieckie. Oddziały wojskowe zajmowały się likwidacją band w danej gminie i tworzeniem rewkomów, a CzK wyłapywała resztki bandytów. Po osadzeniu w danej gminie wła­ dzy sowieckiej wszystkie siły przerzucano do następnej”167. Doświadczenia nabyte w walkach z tambowskim chłopstwem wykorzystano też w innych regionach. Specyfiką pacyfikacji „typu tambowskiego” nie była likwidacja zbrojnych oddziałów chłop­ skich, ale likwidacja „buntowniczego ducha” po stłumieniu zbroj­ nego oporu. To zadanie zlecono CzK, która ściśle współpracowa­ ła z komitetami partii. 4 kwietnia 1921 roku KC RKP(b) kieruje list do komitetów partii w poszczególnych guberniach: „Dla zapo­ bieżenia, ew. zakończenia w określonym czasie kontrrewolucyj­ nych wystąpień Gub Ko my1i GubCzK1 11winny stanowić jedność na podległym im terenie”168. Samo sformułowanie „podległy teren” świadczyło o tym, że KC uważał „zakażone” gubernie za kraj oku­ powany, w którym władzę sprawowały partia i CzK. List KC o tym, że GubKomy i GubCzK winny stanowić „jedność”, był przypusz­ czalnie twórczym rozwinięciem myśli Lenina, że „dobry komuni­ sta jest zarazem dobrym czekistą”169. Przyczyny wojny chłopskiej tłumaczono bardzo prosto: kno­ waniami białogwardzistów i angielsko-francuskiego imperializmu. 8 września 1921 roku „Prawda” doniosła, że Antonow otrzymywał „dyrektywy z zagranicy, od KC partii kadetów”. WCzK referowała w raporcie do Sownarkomu: „Jak się okazuje, bunty w guberniach riazańskiej, tulskiej, kałuskiej, smoleńskiej, tambowskiej i twerskiej były zorganizowane według wspólnego planu przy współpra­ cy kapitału angielsko-francuskiego”170. Wystarczy rzucić okiem na 1 GubKom — gubernialny komitet partii. “ GubCzK — gubernialny oddział CzK.

165

programy i hasła zbuntowanych chłopów, aby wykluczyć koncepcję „kadeckiego” czy też „angielsko-francuskiego” spisku. W maju 1920 roku tambowski gubernialny zjazd chłopski uchwalił program powstania: obalenie władzy sowieckiej i likwi­ dację partii komunistycznej; zwołanie Konstytuanty w powszech­ nym, bezpośrednim, równym i tajnym głosowaniu; do czasu zwo­ łania Konstytuanty ustanowienie władzy tymczasowej, złożonej z przedstawicieli partii i związków zwalczających bolszewików; przekazanie ziemi w ręce tych, którzy ją uprawiają; dopuszczenie rosyjskiego i obcego kapitału w celu odbudowy życia gospodarcze­ go kraju. Nadwołżańskie oddziały chłopskie domagały się zastą­ pienia władzy sowieckiej przez Konstytuantę, wolnych wyborów powszechnych, denacjonalizacji ziemi, zniesienia kontyngentów, wolnego handlu, likwidacji kołchozów, przekazania władzy miej­ scowej „radom trzech” albo radom pięciu”, wybieranym na po­ wszechnych zgromadzeniach; uznawano wszystkie partie prócz czarnosecińców-monarchistów, a wszystkie instytucje RKP(b) miały być rozwiązane jako „destruktywne dla ludu pracującego”. Na Syberii Zachodniej chłopi zażądali ustanowienia „prawdziwego ludowładztwa” — chłopskiej dyktatury, zwołania Konstytuan­ ty, denacjonalizacji przemysłu, ponieważ „nacjonalizacja fabryk i przedsiębiorstw niszczy podstawy życia gospodarczego kraju”, użytkowania ziemi na zasadzie równości. Odezwa tobolskiego sztabu generalnego z 6 marca 1921 głosiła: „Komuniści twierdzą, że władza sowiecka nie może istnieć bez komunistów. ^Dlaczego? Czyż nie możemy wybierać do sowietów ludzi bezpartyjnych? Niech żyje ludowa władza sowiecka! Precz z komunistami! Niech żyje całkowita wolność ludu!”171. Najbardziej znany i szczegółowy był program machnowców. Wielu spośród nich spisało swe wspomnienia. Piotr Arszynów opracował Historią ruchu machnowskiego. Chłopstwo ukraińskie — pisze badacz ruchu Nestora Machny — „rozumowało w sposób następujący: »Władza sowiecka,

166

ta, która dała chłopom ziemię«, rzuciła hasło »rabuj zrabowane«. To zrobili bolszewicy. A władza, która stosuje rekwizycje, nie od­ daje całej ziemi obszarniczej chłopom, lecz buduje sowchozy i ko­ muny — to władza »komuny«, władza nie bolszewików, lecz komu­ nistów”. Nastroje chłopów znalazły wyraz w haśle: „Jesteśmy za bolszewikami, ale przeciw komunistom”172. W czerwcu 1918 roku Machno długo rozmawiał z Leninem i próbował objaśnić mu stosu­ nek chłopów ukraińskich do rewolucji. Masy chłopskie — tłuma­ czył’ — widzą w rewolucji „drogę do zrzucenia jarzma obszarnika i bogacza-kułaka, ale też wyzwolenia się spod władzy ich sługu­ sa: politycznego i administracyjnego urzędnika”. Machno pisze we wspomnieniach: „Lenin trzykrotnie powtarzał pytanie i za każ­ dym razem się dziwił”, że hasło „władza w ręce miejscowych sowie­ tów” jest przez chłopów pojmowane całkiem inaczej, niż to sobie wyobrażał wódz Października. Zdaniem chłopów władza miejsco­ wych sowietów oznaczała, iż cała władza powinna we wszystkim odpowiadać oczekiwaniom samych ludzi pracy. Lenin oponował: „Chłopstwo w waszych okolicach zarażone jest anarchizmem”173. Polityczna etykietka nie tłumaczyła rzeczy najważniejszej: chłopstwo szło za socjalrewolucjonistą Antonowem, za „anarchistą-komunistą” Machną, za bezpartyjnymi prowodyrami w nadziei na ziemię i wolność174. Chłopstwo poparło również bolszewików, gdy dali mu ziemię i wołali „rabuj zrabowane”. Ledwie bolszewicy stali się władzą — chłopi powstali przeciw nim. Chłopstwo przyję­ ło rewolucję, rozumiejąc ją na swój sposób — i odmówiło przyjęcia bolszewickiego reżimu. Morze chłopskich powstań nie wydało się Leninowi wystar­ czającym argumentem dla zmiany polityki ani wycofania się z na­ tychmiastowej budowy komunizmu. Wojna chłopska, niezagrażająca miastom, jej odosobnione, kolejno likwidowane ogniska, nie stwarzały dla władzy istotnego zagrożenia. Jak błyskawica — we­ dług słów Lenina — rozświetlił rzeczywistość bunt kronsztadzkich marynarzy.

167

9. Kronsztad Pod koniec 1920 roku robotnicy coraz głośniej wyrażają swe nie­ zadowolenie ze stale pogarszającej się sytuacji. Wybuchają straj­ ki w Moskwie i innych ośrodkach robotniczych. Szczególnego roz­ machu nabierają one w „kolebce rewolucji”, Petersburgu. Ponieważ w „państwie robotniczym” robotnicy nie mogą strajkować, władze dekretują, że strajkujący nie są robotnikami. „A czyż to robotnicy strajkują? — pyta- członek piotrogrodzkiej egzekutywy. — Praw­ dziwych robotników w Piotrogrodzie nie ma: poszli na front, do prac aprowizacyjnych itd. A to wszystko — swołocz, paskarze, sklepikarze, którzy podczas wojny wcisnęli się do fabryk”175. Sło­ wo „strajk” zostaje wykreślone ze słownika; „paskarze zatrudnieni w piotrogrodzkich fabrykach urządzają bumelki i burdy”. Dekret z 22 stycznia 1921 roku, zmniejszający przydzia­ ły chleba dla robotników o jedną trzecią176, staje się iskrą, któ­ ra spowoduje wybuch. Strajkujących robotników rozganiają kur­ sanci, ponieważ regularne oddziały przestają być pewne. Sytuacja w Piotrogrodzie w lutym 1921 roku zadziwiająco przypomina tę z lutego 1917. Strajkują i manifestują robotnicy Piotrogrodzkiej Fabryki Rur, Fabryki Amunicji, Stoczni Bałtyckiej, Zakładów Pud­ łowskich i innych. 24 lutego petersburski komitet partii powołu­ je Sowiet Obrony Miasta. W Piotrogrodzie ogłasza stan oblężenia, czerwonoarmistom nie wydaje się butów w obawie, że mogliby dołączyć do manifestantów. Przeprowadza się masowe aręsztowania, zarazem rozdając robotnikom i żołnierzom dodatkowe racje żywności: puszkę konserw i funt chleba dziennie177. Zamieszki przenoszą się z Petersburga do Kronsztadu. Naj­ aktywniejsi są marynarze okrętów liniowych, „Pietropawłowsk” i „Sewastopol”, którzy wspólnie z załogą liniowca „Republika” sta­ nowili główne oparcie bolszewików w 1917 roku. 1 marca na wiecu garnizonu i mieszkańców miasta uchwala się rezolucję przygotowaną przez marynarzy „Pietropawłowska”.

168

Domagają się oni przeprowadzenia w tajnym głosowaniu ponow­ nych wyborów do sowietów, ponieważ „obecne nie wyrażają woli robotników i chłopów”, wolności słowa i druku „dla robotników i chłopów, anarchistów i lewicowych partii socjalistycznych”, uwolnienia „więźniów politycznych z partii socjalistycznych” oraz rewizji wyroków skazujących na więzienia i obozy koncentracyj­ ne, wycofania oddziałów zaporowych, przywrócenia chłopom pra­ wa do swobodnej uprawy ziemi i posiadania trzody178. Delegacja kroiisztadzka, która udała się do Piotrogrodu, aby zapoznać z re­ zolucją tamtejszych robotników, została aresztowana. Kronsztad odpowiedział utworzeniem Tymczasowego Komitetu Rewolucyj­ nego. Przewodniczącym wybrano starszego kancelistę „Pietropawłowska” Stiepana Petriczenkę, członkami zostali marynarze i robotnicy. 2 marca Lenin i Trocki podpisują rozkaz, który pięt­ nuje kronsztadzki zryw jako „bunt zorganizowany rękami fran­ cuskiego kontrwywiadu”, „bunt byłego generała Kozłowskiego”, a rezolucję określa jako „czarnosecinno-eserowską”. Sowiet Pracy i Obrony stawia „eksgenerała Kozłowskiego i jego popleczników poza prawem, a w mieście Petersburgu i guberni petersburskiej ogłasza stan oblężenia”179. Dowodzący artylerią Kronsztadu Aleksander Kozłowski był jednym z kilkudziesięciu tysięcy specjalistów wojskowych na służ­ bie w Armii Czerwonej. Nie miał nic wspólnego z powstaniem w Kronsztadzie. Ale okazał się też jedynym byłym generałem w twierdzy, co stanowiło dobry pretekst do uznania ruchu za „białogwardyjską awanturę”. Rodzina Kozłowskiego, podobnie jak po­ zostałych kronsztadczyków, została aresztowana. 5 marca narkomwojenmor Trocki po przybyciu do Piotrogro­ du wezwał buntowników do kapitulacji: tylko ten, kto się podda, może liczyć na miłosierdzie sowieckiej republiki180. Trocki, który w 1917 roku nazwał kronsztadzkich marynarzy „ozdobą i chlu­ bą rosyjskiej rewolucji”, rozpoczyna przygotowania do szturmu na twierdzę.

169

Powstanie w Kronsztadzie — oświadcza Lenin na X zjeździe partii w marcu 1921 roku — stanowi dla władzy bolszewickiej większe zagrożenie niż Denikin, Judenicz i Kołczak razem wzię­ ci. Zagrożenie to wynikało, po pierwsze, z niewielkiej odległości między Kronsztadem a Petersburgiem, po drugie, z faktu, że po­ wstańcy, zawodowi żołnierze, dysponowali znaczną siłą wojsko­ wą, i wreszcie, po trzecie, z tego, że marynarze Kronsztadu gło­ sili hasła antybolszewickie. „Cała władza w ręce sowietów, a nie żadnych partii”, „precz z kontrrewolucją z lewa i z prawa”, „wła­ dza sowietów wyzwoli chłopstwo pracujące spod jarzma komuni­ stów” — hasła te odzwierciedlały nastroje nie tylko chłopstwa, ale też klasy robotniczej. „Tu, w Kronsztadzie — głosiła odezwa powstańców — położyliśmy pierwszy kamień pod trzecią rewo­ lucję. [...] Ta nowa rewolucja poruszy masy pracujące Wschodu i Zachodu, będąc przykładem nowej socjalistycznej budowy, prze­ ciwstawnej biurokratycznej komunistycznej twórczości, i naocz­ nie przekona masy pracujące poza granicami, że wszystko, co w imieniu robotników i chłopów czynione było u nas do tej pory, nie było socjalizmem”181. Hasło trzeciej rewolucji, wymierzonej w „komisarzokrację”, budzi niepokój Lenina. 7 marca zaczyna się artyleryjski ostrzał Kronsztadu i fortów. Operacją kierują przybyli do Piotrogrodu głównodowodzący Kamieniew i dowódca Frontu Zachodniego Tuchaczewski. To jemu powierza się bezpośrednie dowodzenie si­ łami skoncentrowanymi w celu stłumienia powstania. Obaj, jak wiadomo, są byłymi oficerami carskimi. Dla zdławienia kronsztadzkiego buntu zastosowano wypróbowaną już taktykę pacyfikacyjną: dyslokuje się przytłaczającą siłę wojskową, która zmiażdży buntowników. Przeciw 3-5,5 tysiąca marynarzy182 odpierają­ cych szturm Kronsztadu wystawiono około 50 tysięcy żołnierzy, rozdzielonych na dwa zgrupowania. Grupą Północną, nacierają­ cą po lodzie zatoki, dowodził były oficer carski Jewgienij Kazań­ ski, Grupą Południową, która atakowała od strony Oranienbau-

170

mu — eksoficer Aleksander Siediakin. Czerwone oddziały wdarły się do Kronsztadu w nocy z 17 na 18 marca. 18 marca na pierw­ szych stronach wszystkich sowieckich gazet ukazały się artyku­ ły poświęcone 50-leciu Komuny Paryskiej i piętnujące „krwawych katów, Thiersa i Galliffeta”. Ale jak pisał słynny organ kijowskich czekistów „Krasnyj Miecz”: „Nam wszystko wolno, bo pierwsi na świecie wznieśliśmy miecz nie dla zniewolenia i dławienia, ale w imię powszechnej wolności i wyzwolenia spod jarzma”183. ' Zbuntowani marynarze ograniczyli się do aresztowania miej­ scowych komunistów, którzy odmawiali przyłączenia się do po­ wstania. Zaraz po zdobyciu Kronsztadu rozstrzelano pierwszą grupę marynarzy —- 13 ludzi. Egzekucje kontynuowano w pe­ tersburskich tiurmach. Część kronsztadzkich marynarzy wysłano do obozu koncentracyjnego w Pertomińsku nad Morzem Białym. Większość z nich nigdy nie powróciła. Stiepan Petriczenko, któ­ ry zbiegł po lodzie do Finlandii, żył tam do 1945 roku, kiedy to władze fińskie wydały go sowieckim organom. Zmarł w łagrze184. Sowiecka historiografia nie ogranicza się do powtarzania oskar­ żeń pod adresem „białego generała Kozłowskiego” i „francuskie­ go kontrwywiadu”. Wśród sprawców buntu wymienia też Trockie­ go185. Powstanie kronsztadzkie przekonało Lenina, że polityka po­ spiesznej budowy komunizmu poniosła klęskę.

ROZDZIAŁ III

Poszukiwania generalnej linii ( 1921- 1925)

1. Krok wstecz Michaił Pokrowski pisał do Maksyma Gorkiego o przygotowywa­ nej przez siebie Historii wojny domowej: „Chronologiczne ramy wy­ kładu będą następujące: rewolucja lutowa — Kronsztad — antonowszczyzna”. Zdławienie buntu kronsztadzkiego i stłumienie ruchu chłopskiego w guberni tambowskiej w „chronologicznych ra­ mach” nestora sowieckich historyków były końcowymi akordami wojny domowej. W 1920 roku władza sowiecka zakotwicza na Sy­ berii, w Turkiestanie, na Ukrainie. Tam, gdzie z różnych powodów jej wprowadzenie jest niemożliwe, tworzy się formy przejściowe. Powstaje Republika Dalekowschodnia, która przetrwa od kwietnia 1920 do jesieni 1922 roku, gdy Japończycy ostatecznie opuszczą Daleki Wschód, Chorezmijska Republika Ludowa (luty 1920), Bucharska Republika Ludowa (wrzesień 1920). Utworzenie tej ostat­ niej poprzedziło pojawienie się w szeregach partii „Młoda Buchara” lewicowego, prokomunistycznego skrzydła. Następnie młodohucharcy zorganizowali powstanie w Czardżou i zwrócili się o pomoc

172

do stacjonującej w pobliżu Armii Czerwonej. Oddziały pod do­ wództwem Michaiła Frunzego niezwłocznie jej udzieliły. Mimo za­ żartego oporu oddziałów wiernych emirowi Buchara została zdo­ byta. Emir zbiegł, proklamowano republikę ludową. Według podobnego scenariusza sowietyzowano Kaukaz. W kwietniu 1920 roku KC RKP(b) powołał specjalne Biuro Kaukaskie1przy sztabie 11. Armii, operującej na Północnym Kau­ kazie. Kawbiuro rzucało myśl, 11. Armia wprowadzała ją w życie. Pod koniec stycznia ludowy komisarz spraw zagranicznych Gieorgij Cziczerin wystosował notę do rządu azerbejdżańskiego z żąda­ niem współpracy w walce z Denikinem, obiecując w zamian nie­ podległość. Ale już 17 kwietnia Lenin w tajnym rozporządzeniu wyznacza swego przedstawiciela na stanowisko dyrektora przy­ szłego sowieckiego przemysłu naftowego w Baku. Kawbiuro zale­ ca lokalnym komunistom wszcząć powstanie 27 kwietnia. Azerbejdżańscy komuniści, którzy działali ponoć w podziemiu, ale faktycznie pertraktowali z musawatystami, stawiają rządowi ul­ timatum: albo przekaże on władzę sowietom, albo wybuchnie po­ wstanie. Nim upłynął 12-godzinny termin ultimatum, 28 kwiet­ nia wjechali do Baku pociągiem pancernym Sergo Ordżonikidze i Siergiej Kirów, a wraz z nimi władza sowiecka. Przewodniczą­ cy Kawbiura Ordżonikidze koordynuje masowe represje, wymie­ rzone głównie w działaczy ruchu narodowego. Kilka miesięcy póź­ niej azerbejdżańska partia komunistyczna jako pierwsza obwieści pojawienie się na firmamencie światowej rewolucji nowej gwiaz­ dy. W listopadzie 1920 roku wydawany w Baku „Kommunist” wita gościa: „Z wizytą do Baku przybył towarzysz Stalin — przywódca robotniczy o wyjątkowej ofiarności, energii i stanowczości, jedyny uznany autorytet w sprawach taktyki rewolucyjnej, wódz rewolu­ cji proletariackiej na Wschodzie i na Kaukazie”1. ' Kawbiuro — Biuro Kaukaskie Komitetu Centralnego RKP(b), or­ gan reprezentujący władzę bolszewicką na Kaukazie.

173

Brak organizacji komunistycznych na obszarze Armenii, wy­ nikający z pro tureckiej polityki partii komunistycznej, opóźniał sowietyzację republiki. Ormiańscy komuniści żyjący poza krajem próbowali wprawdzie zorganizować przewrót, ale bez większego powodzenia. Wojna z Turcją, która wybuchła we wrześniu 1920 roku, prędko zakończyła się porażką armii ormiańskiej. 27 listopada przybyły do Baku Stalin wydaje Ordżonikidzemu rozkaz rozpoczęcia operacji przeciw Armenii. Tego same­ go dnia Ordżonikidze, w myśl instrukcji Lenina, posyła rządowi ormiańskiemu ultimatum w sprawie przekazania władzy Komi­ tetowi Rewolucyjnemu Sowieckiej Republiki Socjalistycznej, któ­ ry czeka gdzieś w Azerbejdżanie2. Przed upływem terminu ulti­ matum 11. Armia przekracza granicę Armenii. 6 grudnia rewkom przybywa do Erewania. Powstaje rząd koalicyjny, w którego skład weszli komuniści i dasznacy. 21 grudnia 1920 roku ogłoszono, że wszystkie prawa obowiązujące w RFSRS obowiązują też w Arme­ nii. Rozpoczyna się polowanie na dasznaków, których wyrzuco­ no z rządu. Gruzja, największa z republik zakaukaskich, z rządem cieszą­ cym się poparciem ludności i dość silną armią, wydawała się Leninowi poważnym przeciwnikiem. Oszołomiony bakijskim sukce­ sem Ordżonikidze zwrócił się o pozwolenie na inwazję na Gruzję, ale czekała go odmowa. Właśnie zaczęła się wojna z Polską i Lenin nie chciał walczyć na dwa fronty. 7 maja 1920 roku podpisano w Moskwie porozumienie z przedstawicielem Gruzji. W preambule RFSRS uznawała nieza­ leżność i suwerenność państwa gruzińskiego, zrzekając się wszyst­ kich przywilejów, jakie carska Rosja miała wobec Gruzji. W tajnej klauzuli Gruzja zobowiązała się do zalegalizowania partii komu­ nistycznej i umożliwienia jej działania. Sowieckim ambasadorem w Gruzji mianowany został Kirów — zastępca przewodniczące­ go Kawbiura. „Dla nikogo nie stanowiło tajemnicy — wspomina przywódca gruzińskich komunistów Filip Macharadze — że dzia­

174

łalność partii komunistycznej w ówczesnych warunkach (1920) polegała wyłącznie na przygotowywaniu zbrojnego powstania przeciw istniejącemu rządowi”3. Po ustanowieniu władzy sowieckiej w Azerbejdżanie i Armenii Gruzja była otoczona z trzech stron. Ale Lenin wciąż uważał, że na zagarnięcie Gruzji jest za wcześnie: głównodowodzący Siergiej Kamieniew trzykrotnie meldował mu, iż natarcie na Gruzję może do­ prowadzić do przewlekłej wojny na Kaukazie4. Zajęcie Gruzji mog­ ło •— tak się wydawało — doprowadzić do zerwania pertraktacji z Wielką Brytanią. Obaw Lenina nie rozwiał nawet raport sowiec­ kiego przedstawiciela w Londynie Leonida Krasina o tym, że zgod­ nie z deklaracją Lloyda Georgea Anglia uznała Kaukaz za należący do sowieckiej strefy wpływów. Szef gruzińskiego rządu Noe Żordania pisał w 1939 roku w swych wspomnieniach, że w Moskwie „za­ rysowały się dwie tendencje. Jedna — polityczna, dobrosąsiedzka; druga — imperialistyczna. Rzecznikami tej ostatniej byli mini­ ster wojny Trocki oraz minister ds. narodowości Stalin, pierwszej zaś przewodził Lenin”5. W rzeczywistości istniała tylko jedna linia — sowietyzacja Kaukazu, konieczna z powodów gospodarczych i strategicznych. Różnice zdań dotyczyły wyłącznie taktyki. W styczniu 1921 roku Politbiuro decyduje, że należy obalić rząd gruziński, ale Lenin domaga się, by zamach stanu miał po­ zory powstania, któremu Armia Czerwona pospieszy z pomocą. Gruzińscy komuniści otrzymują dyrektywę: zorganizować po­ wstanie6. 16 lutego 11. Armia przekracza granicę, by wesprzeć Komitet Wojskowo-Rewolucyjny, utworzony dwa dni wcześniej w wiosce Szulaweri, który zwrócił się z prośbą o bratnią pomoc. Armia gruzińska pilnie potrzebowała broni. „Najważniejsze było zdobycie karabinów i amunicji. We wszystkie strony rozesła­ no telegramy — znikąd nie nadeszła żadna obietnica. Tylko z Lon­ dynu otrzymano kategoryczną odmowę”7. 18 marca rząd gruziński skapitulował. Lenin w obawie przed ludowym oporem w razie powtórzenia w Gruzji metod stosowa­

175

nych w Azerbejdżanie domagał się od Ordżonikidzego „taktycz­ nej elastyczności”. Ostrzegał, że zastosowanie rosyjskiego modelu jest ryzykowne i zalecał opracowanie specjalnej taktyki, opar­ tej na większej ustępliwości wobec żywiołów drobnomieszczańskich8. Kaukaz, zdaniem Lenina, wymagał — w odróżnieniu od RFSRS —- „bardziej powolnego, bardziej ostrożnego, bardziej sys­ tematycznego przechodzenia do socjalizmu”9. Ordżonikidze zlekceważył zalecenia i zabrał się do sowietyzacji Gruzji metodami sprawdzonymi w pozostałych republikach kaukaskich, wypróbowanymi w ciągu trzech lat istnienia RFSRS. Powstanie w Kronsztadzie zmusiło wreszcie Lenina do zrewi­ dowania polityki wobec chłopstwa. Jeszcze na początku 1921 roku odrzucał on wszelkie propozycje zmniejszenia kontyngentów, zmiany ich charakteru. Kronsztad przekonał go, że nie da się dłu­ żej utrzymać pozycji okupanta w podbitym kraju, skoro ludność w zdecydowanej większości występuje przeciw polityce władzy. Lenin przyznaje się do pomyłki. W rozmowie z Klarą Zetkin pod koniec 1920 roku stwierdza, że się przeliczył, nalegając na wtargnięcie do Polski, które miało stać się początkiem rewolucji. Według słów niemieckiej komunistki na twarzy Lenina odmalo­ wała się przy tych słowach niewypowiedziana męka. Miłośniczce sztuki Klarze Zetkin wygląd cierpiącego przywódcy Października kojarzy się z ukrzyżowanym Chrystusem z obrazu Griinewalda. Nikt nie namalował oblicza Lenina, kiedy ten stwierdzał, że się pomylił, licząc na niezwłoczną budowę komunizmu w Rosji: „Po­ stanowiliśmy, że chłopi z tytułu kontyngentów dostarczą nam potrzebną ilość zboża, my zaś rozdzielimy je między zakłady prze­ mysłowe i fabryki — a wtedy będziemy mieli komunistyczny spo­ sób produkcji i podziału”. Lenin dorzuca nie całkiem szczerze: „Do­ świadczenie rychło uświadomiło nam błędność tej koncepcji”. „Doświadczenie” trwało cztery lata, od 25 października 1917 do 17 października 1921 roku, kiedy to Lenin przyznał się do „po­ myłki”. Próba była bolesna i kosztowała bardzo wiele istnień ludz­

176

kich. Jednak swym „przyznaniem się do pomyłki” Lenin wnosi po­ ważny wkład w naukę politycznego kierowania krajem: przyzna­ nie się wodza do pomyłki niejako ją unieważnia, skreśla. A wódz pozostaje nieomylny. 15 marca 1921 roku na X zjeździe partii Lenin przedstawia program nowej polityki gospodarczej. Zjazd zatwierdza projekt, zaczyna się epoka NEP. Nowa polityka gospodarcza była przede wszystkim polityką rolną. „Chłopstwo jest niezadowolone z formy stosunków, jakie się między nami a nim wytworzyły — tłumaczy Lenin na X zjeź­ dzie — nie chce ono tej formy stosunków i dalej tak egzystować nie będzie. Jego wola wyraziła się w sposób jasny. Jest to wola potężnej masy ludu pracującego”. Zjazd na wniosek Lenina zmie­ nia formę stosunków. Kontyngenty — prodrazwiorstka — zostają zastąpione przez podatek żywnościowy — prodnałog. Na lata 1921 i 1922 ustalono podatek w wysokości 240 milio­ nów pudów, niemal dwukrotnie mniej niż wielkość zatwierdzona wcześniej na ten rok kontyngentów. Można by to uznać za znacz­ ne zmniejszenie obciążeń podatkowych, gdyby nie fakt, że kon­ tyngenty ściągnięte w 1920/1921 roku faktycznie przyniosły wła­ śnie około 240 milionów pudów. Ten „ulgowy” — w porównaniu z kontyngentami — podatek żywnościowy stanowił 339% przed­ wojennego (sprzed 1914 roku) podatku bezpośredniego!10 Zna­ czenie reformy polegało nie na zmniejszeniu podatków, lecz na ograniczeniu państwowej samowoli. 8 marca 1921 roku chłopi z gminy panfiłowskiej powiatu griazowieckiego w obwodzie wołogodzkim zwrócili się z listem „do naszego szanownego wodza i wielkiego geniusza tow. Lenina”: „Obecnie chłopom z naszej gmi­ ny zabrano niemal wszystko: zboże, bydło, siano, surowiznę. [...] W 1920 roku z powodu suszy tylko miejscami uzyskaliśmy 400% wydajności zasiewów. Ale agenci komitetu aprowizacyjnego brali z rozliczenia 600-procentowego”. Wołogodzcy chłopi proszą: „Nie uważajcie nas za wrogi element, działający na szkodę władzy so­

177

wieckiej, ale przeciwnie, za ludzi pragnących owocnej pracy dla za­ pewnienia chłopom i robotnikom wolności” — i proponują wpro­ wadzić zamiast kontyngentów podatek żywnościowy, by chłop „znał swą normę podatkową i termin jej dostawy”11. Niedługo po­ tem dekret ustanowi normę i termin dostawy podatku. Nowa polityka rolna zakładała, że chłopi, nie bojąc się już konfiskat, będą zwiększać produkcję. Miałoby to jednak uzasad­ nienie tylko w przypadku, gdyby nadwyżki można było legalnie sprzedawać. Lenin do ostatniej chwili nie chciał zrezygnować z marzeń o natychmiastowym skoku w komunizm. Na tym samym X zjeździe partii Trocki przypomniał, że rok wcześniej, w lutym 1920, zaproponował wprowadzenie podatku zamiast kontyngentów. W grudniu 1920 roku, na VIII zjeździe Sowietów, podczas którego po raz ostatni mogli swobodnie prze­ mawiać mienszewicy i eserowcy, domagali się oni zniesienia kon­ tyngentów. Lenin odrzucał wszystkie te propozycje jako „powrót do kapitalizmu”. Kapitalizm — to handel, zatem „wolność handlu oznacza cofanie się do kapitalizmu”. Pod koniec 1920 roku wy­ dano dekret o nieodpłatności wszystkich artykułów spożywczych z przydziałów państwowych. Produktów tych wprawdzie nie było, ale komunizm, jak się wydawało, czekał za rogiem. Rezygnując z kontyngentów, Lenin kurczowo trzyma się nadziei, że nie do­ puści do handlu, do wolnego rynku, który zmąciłby czystość sto­ sunków komunistycznych. W myśl jego projektu wymiana między gospodarstwami chłopskimi miała mieć charakter czysto, lokalny (warunkiem było przewożenie towarów końmi, nie koleją), bliższy wymiany naturalnej niż kupna-sprzedaży. Utopia umierała w wielkich mękach. Rzeczywistość oka­ zała się silniejsza. Jesienią 1921 roku wódz rewolucji był zmu­ szony przyznać: „Z wymiany towarowej nic nie wyszło, okazało się, że rynek prywatny jest silniejszy od nas, i zamiast wymiany towarowej otrzymaliśmy zwykłe transakcje kupna-sprzedaży, handel”12.

178

Nowa polityka gospodarcza oznaczała zwrot o 180 stopni również w przemyśle. Zezwolono na działalność drobnych przed­ siębiorstw prywatnych, osobom prywatnym umożliwiono branie w dzierżawę dużych przedsiębiorstw, a cudzoziemcom wydawano koncesje na prowadzenie zakładów przemysłowych i wydobywanie surowców naturalnych. Jeszcze ważniejsza była zmiana stosun­ ku do pracy. Robotnicy brali udział we wszystkich wystąpieniach przeciw władzy sowieckiej, ale główną formą, w jakiej wyrażało się ich niezadowolenie ze skutków rewolucji, był gwałtowny spadek wydajności pracy. „W latach 1919-1920 średnia roczna wydajność robotnika stanowiła jedynie 45% tego, co było efektem jego pra­ cy przed wojną”13. Program „wielkiego skoku” w komunizm wziął się stąd, że trzeba było zmusić robotnika do pracy. Dzierżyński nazwał obozy koncentracyjne „szkołą pracy”, a Trocki wysunął program „militaryzacji pracy”, tworzenia „armii pracy”14. Narkomwojenmor nie uważał, by praca niewolnicza była mało wydaj­ na. „Czyżby to była prawda, że praca pod przymusem jest zawsze nieproduktywna? Moja odpowiedź brzmi: jest to najnędzniejszy i najwulgarniejszy przesąd liberalizmu”15. Człowiek nie chce pra­ cować — rozumował Trocki. — Ale organizacja społeczna zmusza go i popycha w tym kierunku. Wniosek — robotnika trzeba zmu­ szać i popychać. Gdyby się okazało, że i przymusowa praca nie jest produktywna, to „całą gospodarkę socjalistyczną można spisać na straty, ponieważ nie ma innych dróg do socjalizmu poza autory­ tatywnym rozdziałem całej siły roboczej przez centrum gospodar­ cze zgodnie z potrzebami planu ogólnopaństwowego”16. NEP był równoznaczny z przyznaniem, że praca przymuso­ wa jest mało wydajna. Był próbą znalezienia „innej drogi do socja­ lizmu”. Zrehabilitowano pojęcie „bodźca materialnego”, za drobnomieszczański przesąd uznano żądanie równej płacy dla wszystkich robotników, wprowadzono zasadę koncentracji, jednoczenia przed­ siębiorstw w „trusty” i zasadę rozrachunku gospodarczego, to jest samoopłacalności przedsiębiorstwa. Od 1 stycznia 1922 roku na

179

„rozrachunek własny” przestawiono nawet „obozy pracy przymu­ sowej”. Jak pisała „Prawda”: „Doświadczenie pierwszych miesię­ cy funkcjonowania obozów pracy przymusowej na własnym roz­ rachunku przyniosło pozytywne wyniki”17. W tak szybkim tempie nowa polityka gospodarcza dawała zadowalające wyniki jedynie w łagrach. Po wojnie światowej, rewolucji i wojnie domowej na kraj zwa­ liła się kolejna niezwykle ciężka próba: głód, jakiego nie zaznał on w swej historii. Początkowo rząd usiłował pomniejszać skalę kataklizmu. Groźba głodu stała się oczywista na początku lata. 6 sierpnia w odezwie do światowego proletariatu Lenin oznajmia, że „kilka guberni” Rosji porażonych jest głodem nie mniej strasz­ nym niż w roku 1891. Liczbę głodujących na Powołżu w 1891 roku oceniono na 964 627 osób. W 1921 roku liczby szły w miliony. Głodowało nie mniej niż 20% ludności kraju, ponad 25% ludności wiejskiej18. Głód był śmiertelny. Pisarz Michaił Osorgin, redaktor biuletynu „Pomoszcz”, organu Wszechrosyjskiego Komitetu Po­ mocy Głodującym, znał sytuację w głodujących obwodach z setek listów. Pisze on, że ludożerstwo stało się „zjawiskiem pospolitym”: „Jedli przeważnie krewnych, w kolejności umierania, karmiąc dzieci starsze, ale nie ratując niewinnych niemowląt, choć pożyt­ ku było z nich niewiele. Jedli na osobności, nie przy wspólnym stole, i nie rozmawiano na ten temat”19. Głód był sprawdzianem możliwości nowego ustroju. Ustrój ten po raz pierwszy stanął wobec problemu, którego nię można było rozwiązać siłą. Triumf przewrotu październikowego, sukcesy w wojnie domowej wykształciły w bolszewikach mentalność zwy­ cięzców, przekonanie, że wszystko da się załatwić żołnierskim ka­ rabinem albo naganem czekisty. Jekatierina Kuskowa wspomi­ nała opowieść Boncz-Brujewieża o wizycie Gorkiego na Kremlu w 1919 roku. „Weszliśmy do gabinetu, gdzie nad jakimiś doku­ mentami siedział w skupieniu Lenin. — Co robicie? — spytał go Gorki. — Myślę, jak by tu lepiej powyrzynać kułaków, którzy nie

180

dają ludowi zboża. — Ot, oryginalne zajęcie! — wykrzyknął Gor­ ki. — Tak, przystępujemy do walki wręcz o chleb, o najzwyklejszą ludzką egzystencję”20. Walka o ludzki byt jednych była dla Lenina nierozerwalnie związana z eksterminacją innych. Najlepszym sposobem na zdoby­ cie chleba dla ludu wydawała mu się „rzeź kułaków”. W 1921 roku nie mogła pomóc żadna rzeź: chłopi nie mieli zapasów. Skonfisko­ wano nawet ziarno przeznaczone na siew. „Prawidłowa kalkula­ cja chłopa z tych okolic (Powołża), wystawianych na straszliwe su­ sze — mieć zboże na karmę i na siew na co najmniej dwa-trzy lata — została pogwałcona przez nasze bezlitosne czasy” — melancho­ lijnie odnotowywał Boncz-Brujewicz21. Przywódcy państwa jak je­ den mąż winą za głód obarczali suszę. „W 1891 roku Włodzimierz Iljicz stwierdził bez ogródek, że rząd jest wyłącznym winowajcą gło­ du i »wszechrosyjskiego spustoszenia«”22. Głód w 1921 roku był wy­ nikiem suszy i wojny domowej. Na IX zjeździe partii Trocki krótko podsumował bilans wojny: „Zrujnowaliśmy kraj, by rozbić Białych”. Główną jednak przyczyną głodu była polityka kontyngentów, poli­ tyka natychmiastowego skoku w komunizm. Brak rezerw, głód wdzierający się nawet do miast (tego nie było w 1891 roku), zniszczony transport, powstania chłopskie, niezadowolenie robotników — wszystko to stwarzało sytuację krytyczną. Natychmiastowej pomocy mogły udzielić państwa ka­ pitalistyczne, a właściwie tylko Stany Zjednoczone, ponieważ wy­ czerpana wojną Europa z trudem żywiła samą siebie. Ale rząd so­ wiecki ociągał się z poproszeniem o pomoc kapitalistów, obawiając się kategorycznej odmowy. Odmowa kapitalistów okazania pomo­ cy państwu, które otwarcie stawiało sobie za cel rewolucję świato­ wą, w pierwszej połowie 1921 roku wydawała się Leninowi jak naj­ bardziej naturalna. Jednak wobec beznadziejnej sytuacji Lenin, po długich namysłach, wyraża zgodę na utworzenie Wszechrosyjskiego Komitetu Pomocy Głodującym. 21 lipca 1921 roku Kalinin pod­ pisuje dekret WCIK o powołaniu Komitetu. W jego skład wchodzą

181

wybitni przedstawiciele rosyjskiej nauki, literatury, kultury, przed­ rewolucyjni działacze polityczni i społeczni. Wielu z nich długo się wahało, nim poszli na współpracę z władzą sowiecką. Konieczność pomocy umierającym z głodu wzięła górę nad wątpliwościami. Lenin wyraźnie określa granice tej pierwszej i zarazem ostat­ niej próby współpracy władzy sowieckiej i inteligencji: „Dzisiej­ sza dyrektywa w Biurze Politycznym: stanowczo unieszkodliwić Kuskową. Jesteście w »komórce komunistów« i nie zbijajcie bą­ ków, m i e j c i e t o s t a n o w c z o n a o k u [podkr. Lenina — dop. autora] . Od Kuskowej weźmiemy nazwisko, podpis, p a r ę w a g o n ó w od takich, którzy z nią (i z j e j p o d o b n y m i ) sympatyzują. Ale nic więcej”23. Jekatierina Kuskowa, publicystka, działaczka społeczna o so­ cjaldemokratycznych, a później liberalnych poglądach, była jed­ ną z inicjatorek utworzenia Komitetu. Tłumaczyła Kamieniewowi: „Tylko zagranica jest w stanie pomóc. Ale pomoc nie nadejdzie: będą uważać, że wspierają was, Armię Czerwoną, a nie głodują­ cych”24. Konieczne były gwarancje. Taką gwarancję daje Wszechrosyjski Komitet Pomocy Głodującym. Maksym Gorki, członek Komitetu, zwraca się do światowej opinii z prośbą o pomoc. Zwra­ ca się też sam Komitet. Główną troską Lenina w tym okresie jest zapewnienie zaopa­ trzenia w ośrodkach robotniczych, przede wszystkim w Moskwie i Petersburgu. Codziennie śle telegramy na południe i wschód, do­ magając się zboża. „Wobec niezwykle ciężkiej sytuacji aprowizacyjnej ośrodków centralnych — telegramuje do przewodniczące­ go Sownarkomu Ukrainy — proponuję: trzy czwarte wziąć tutaj, ćwierć pozostawić dla miast i robotników Ukrainy. [...] Pamiętaj­ cie, że kryzys aprowizacyjny, jaki przeżywamy obecnie, jest strasz­ liwy i wręcz niebezpieczny”25. Od Sybrewkomu1domaga się: w cią-

’ Sybrewkom — Biuro Syberyjskie KC RKP(b).

182

gu maja wysłać do centrum 3 miliony pudów zboża26. Telegram do Turkiestanu: „Pilne zadanie bojowe o znaczeniu politycznym: niezwłocznie załadować transporty i skierować do Moskwy [...] 250 tysięcy pudów zboża”27. Lekcja rewolucji lutowej była jeszcze w pamięci. By zapobiec buntom głodowym w ośrodkach robotni­ czych, zboże konfiskuje się wszędzie, gdzie się da. Dochodzi do za­ warcia „haniebnego” pokoju z inteligencją. Lenin czeka na rezul­ taty nowej polityki gospodarczej. Nim jednak te rezultaty dadzą o sobie znać, z odsieczą przybywają imperialiści. 21 sierpnia 1921 roku reprezentant rządu sowieckiego Mak­ sym Litwinow podpisuje w Rydze umowę z przedstawicielem fi­ lantropijnej Amerykańskiej Organizacji Pomocy ARA (Ameri­ can Relief Administration), kierowanej przez Herberta Hoovera. Dowiedziawszy się o podpisaniu porozumienia, Nikołaj Kutler, członek Komitetu Pomocy Głodującym, podsumował: „No to mo­ żemy się rozejść. [...] Swoje zrobiliśmy. Teraz umrze 35% miesz­ kańców głodujących regionów, a nie 50 czy 70%”28. Kutler tylko po części miał rację: pomoc z zagranicy rzeczywiście uratowała milio­ ny ludzi, ale członkowie Komitetu nie rozeszli się. Zostali areszto­ wani zaraz po zawarciu porozumienia z ARA, kiedy tylko można się było bez nich obejść. 31 sierpnia „Prawda” doniosła o nadzwyczajnym posiedzeniu plenum Moskiewskiego Sowietu, w którego trakcie przewodniczą­ cy Lew Kamienie w z zadowoleniem oznajmia, że zawarto umo­ wę między rządem sowieckim i organizacją Hoovera. „Umowa ta już przyniosła konkretne rezultaty”. Kamieniew informował, że „już dziś” przybył do Petersburga pierwszy statek z żywnością dla dzieci, a oczekiwane są dalsze regularne dostawy. Podsumowania działalności ARA i innych organizacji pomo­ cy głodującym dokonał Aleksander Ejduk, stary czekista, repre­ zentujący sowiecki rząd przy ARA. W maju 1922 roku ARA ży­ wiła 6 099 574 ludzi, amerykańskie stowarzyszenie kwakrów — 265 tysięcy, Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom

183

— 259 751 ludzi, Komitet Nansenowski — 138 tysięcy, szwedz­ ki Czerwony Krzyż — 87 tysięcy, niemiecki Czerwony Krzyż — 7 tysięcy, angielskie związki zawodowe — 92 tysiące, Mię­ dzynarodowa Pomoc Robotnicza — 78 011 osób29. Hasło „ARA” w Wielkiej encyklopedii sowieckiej (1926) przynosi dodatkowe in­ formacje: ARA działała w RFSRS w latach głodu od 1 października 1921 do 1 czerwca 1923 roku. W okresie największego nasilenia działalności żywiła około 10 milionów ludzi. Jej łączny budżet wyniósł około 137 milionów rubli w złocie. Rząd sowiecki wydał na obsługę ARA w przybliżeniu 15 milionów rubli w złocie. Mała encyklopedia sowiecka (1930) zmienia ton: „Pod pozorem dobroczynności ARA mogła przyczyniać się do łagodzenia skut­ ków spadku popytu towarów w Ameryce”. W 1950 roku Wielka en­ cyklopedia sowiecka (wyd. 2) informuje: „Zaoferowaną możliwość zbudowania własnej sieci w Rosji Sowieckiej ARA wykorzystywa­ ła do prowadzenia działalności szpiegowsko-dywersyjnej i wspie­ rania elementów kontrrewolucyjnych. Kontrrewolucyjne operacje ARA wywołały zdecydowany protest szerokich mas ludu pracujące­ go”. Encyklopedia nie podaje przyczyn, dla których ARA rozpoczę­ ła działalność w Rosji sowieckiej, nie mówi też, czym prócz „dzia­ łalności szpiegowsko-dywersyjnej” się tam zajmowała. Kolejne wydanie Wielkiej encyklopedii sowieckiej (1970) przyznaje, że ARA „udzielała pewnej pomocy w walce z głodem”, ale „równocześnie kręgi rządowe USA starały się wykorzystać ją do wspierania ele­ mentów kontrrewolucyjnych i działalności szpiegowsko-dywer­ syjnej, do walki z ruchem rewolucyjnym i umocnienia pozycji amerykańskiego imperializmu w krajach europejskich”. Według danych Centralnego Urzędu Statystycznego kraj stracił w latach 1921-1922 wskutek głodu 5,053 miliona ludzi30. Straty te, powiększone o 10,18 miliona ofiar wojny domowej z lat 1918-1920, wyniosły łącznie ponad 15 milionów, około 10% ludności. Sowiecki demograf Borys Urłanis wyliczył, że straty w wojnach domowych w stosunku do liczby ludności wyniosły:

184

w Hiszpanii 1936-1939 — 1,8%, w Stanach Zjednoczonych (woj­ na secesyjna) — 1,6%. Porównanie tych wskaźników daje pojęcie o potworności sowieckiej wojny domowej. Należy jeszcze dodać około 2 milionów zabitych na frontach I wojny światowej i co naj­ mniej milion emigrantów31. Dla młodej władzy sowieckiej głód był wielką próbą. W tym czasie zademonstrowała ona swoje prawdziwe cechy: okrucień­ stwo, mściwość, nieugiętość. Lenin był gotów poświęcić znaczną część chłopstwa, byle tylko wyżywić ośrodki robotnicze. Maksym Gorki, zmuszony przez niego do opuszczenia sowieckiej republi­ ki, w wywiadzie udzielonym zagranicznym dziennikarzom wyra­ ża swój stosunek do chłopstwa. Opinia Gorkiego była pod tym względem niewątpliwie zbieżna z poglądami Lenina i innych bol­ szewików. „Sądzę, że większość spośród 35 milionów głodujących umrze” — oświadczył pisarz w Berlinie32. Wielki humanista opty­ mistycznie patrzył w przyszłość: „Wymrą półdzikie, bezrozumne, ponure indywidua z rosyjskich wsi i zaścianków. [...] Na ich miejsce przyjdzie nowe plemię — ludzi wykształconych, rozumnych, śmia­ łych”33. Miraż pisarskiej wyobraźni zrealizował się już po dziesię­ ciu latach, przynajmniej jego pierwsza część. Ci, którzy utrudniali jego pełne i natychmiastowe urzeczywistnienie, głównie działacze Wszechrosyjskiego Komitetu Pomocy Głodującym, zapłacili wię­ zieniem, zesłaniem, wielu z nich wygnaniem z kraju w 1922 roku. Perypetie tego Komitetu oraz koleje współpracy z ARA będą dla władzy sowieckiej wzorcem postępowania wobec tych, którzy spie­ szą jej z pomocą, próbując jednak zachować pewną samodzielność: 1. ustępstwa, jeśli nie ma innego wyjścia; 2. odmowa ustępstw, gdy tylko konieczność minęła; 3. zemsta. Głód pokazał też, że nowa władza pozostaje twarda i nie­ ugięta, oparta na autorytarnej partii, zespolonej poczuciem wła­ snej izolacji, elitarności i absolutnej wszechwładzy. O ile partia była szkieletem machiny państwowej, o tyle jej muskulaturę sta­ nowiły komisje nadzwyczajne. Partia dostarczała ideę: wszystko

185

jest dozwolone, ponieważ działamy w imieniu i na rzecz Historii. CzK wcielała tę ideę w życie. Maksym Gorki kategorycznie oświad­ czył: „Okrucieństwo form rewolucji tłumaczę wyjątkowym okru­ cieństwem rosyjskiego ludu”34. Padające pod adresem wodzów rewolucji oskarżenia o „bestialstwo” uważał za „kłamstwo i oszczer­ stwo”. Gorki reprezentuje dość powszechne niezrozumienie natu­ ry rodzącego się systemu, w którym fundamentalną rolę odgrywa­ ją organa represji. Ich wszechobecność i wszechwładza wytwarzały paraliżującą atmosferę strachu. Oprócz strachu ważnym elemen­ tem utrwalającym władzę sowiecką było kuszenie nadzieją. Nowa polityka gospodarcza obiecywała poprawę sytuacji. Od tego czasu obywatele sowieccy nawet w najstraszniejszych latach swej histo­ rii będą uważać, że skoro gorzej już być nie może, to trzeba mieć nadzieję, że będzie lepiej. Brak alternatywy był kolejnym czynni­ kiem wzmacniającym system. Ideologia Białych poniosła klęskę, a socjalistom — przeciwnikom bolszewików — wprowadzenie NEP wytrąciło z rąk wszelkie argumenty. Wyniszczonemu przez wojny, zagłodzonemu ludowi pozostawa­ ła tylko nadzieja na przyszłość. Albo — na hinduskiego cara. „A hin­ duski car nakarmi naszych? — pytała Tańka Wańkę. — Bez gadania, nakarmi, jak tylko nasi przejdą na jego wiarę. — A przejdą? — Ja ­ sne, że przejdą. Wyboru nie ma: z głodu zdychać albo przechodzić”35. Hinduski car był za siedmioma górami, kremlowski znajdo­ wał się pod ręką. I żądał w tym czasie niewiele: zaakceptowania swego istnienia. Jeszcze nie trzeba było „przechodzić na jego wia­ rę”, wystarczyło się podporządkować. Leonid Krasin1, zaproszony do Londynu przez premiera Lloy­ da George a na pertraktacje w sprawie normalizacji stosunków so-

' Leonid Krasin (1870-1926) — inżynier, działacz bolszewicki, ludo­ wy komisarz przemysłu i handlu, ludowy komisarz transportu, ludowy ko­ misarz handlu zagranicznego, członek KC WKP(b); dyplomata, negocjator uznania rządu sowieckiego przez Wielką Brytanię i Francję.

186

wiecko-brytyjskich, udziela pismu „Observer” wywiadu zatytuło­ wanego Jak głód pomaga władzy sowieckiej. Stosunek Zachodu do głodującej Rosji w pewnym sensie otworzył Leninowi oczy: zoba­ czył on, że świat kapitalistyczny nie rozumie celów rewolucji, nie dostrzega niebezpieczeństwa, jakie ona niesie, a co najważniejsze — w imię zysku dziś jest gotów nie myśleć o dniu jutrzejszym. Zdejmując blokadę w styczniu 1920 roku, sprzymierzeni fak­ tycznie odstąpili od wojny z Rosją sowiecką. Za tym aktem nastą­ piły traktaty pokojowe z państwami ościennymi: Estonią, Litwą, Łotwą. W maju 1920 roku Krasin negocjował w Londynie warun­ ki umowy handlowej. W lipcu rząd sowiecki przyjął trzy angiel­ skie zalecenia: przerwanie wrogich działań i wrogiej propagan­ dy, powrót jeńców wojennych, uznanie — zasadniczo — długów u osób prywatnych. Umowę podpisano w szczytowym momen­ cie wojny sowiecko-polskiej. Po powrocie do ojczyzny Krasin rela­ cjonował komunistom Petersburga, jak naciskał na rząd Wielkiej Brytanii: „Wszelkimi sposobami staraliśmy się zainteresować an­ gielski świat interesu. Gdy uczciwe kupiectwo robiło unik, zwra­ caliśmy się do elementów mniej lub bardziej spekulanckich. Z fa­ bryką zbrojeniową Armstronga zawarliśmy umowę na remont 1,5 tysiąca parowozów. Armstrong podkręcał swych robotników, ci z kolei naciskali na Lloyda Georgea, wskazując, że rosyjskie za­ mówienia zmniejszą bezrobocie. Angielska burżuazja przestraszy­ ła się konkurencji Niemiec i umowa została zawarta”. Następnie Krasin zakomunikował o planowanym podpisaniu umowy z Nor­ wegią i Włochami. Szwecja w tym czasie zgodziła się jako pierwsza na przyjęcie sowieckiego złota. „Jesteśmy bardzo blisko uzyska­ nia wielkiej pożyczki finansowej — kontynuował ludowy komi­ sarz handlu zagranicznego — i tej wielkiej pożyczki udzieli nam nie kto inny, tylko Francja”36. Latem 1921 roku przeciwnicy ostre­ go kursu Lenina wobec Komitetu Pomocy Głodującym ostrzegali przed aresztowaniami jego członków, uważając, że może się to od­ bić na stosunkach z Francją, będącą w latach wojny domowej pod­

187

porą Białych. Lenin — już bardzo pewny siebie — odparł: „Nasza polityka nie doprowadzi do zerwania stosunków (handlowych) z Francją, lecz je przyspieszy. [...] Mamy sposoby doprowadze­ nia do pertraktacji handlowych z Francją”37. Umowa z ARA osta­ tecznie przekonuje Lenina o możliwości nawiązania normalnych, handlowych i dyplomatycznych, kontaktów ze światem kapitali­ stycznym, z jednoczesnym wykorzystaniem interesów przemy­ słowców i handlowców przeciw dyplomatom i vice versa. A co naj­ ważniejsze, sowieccy politycy przekonują, się, że można nawiązać normalne stosunki ze światem kapitalistycznym, nie rezygnując ze wzniecania światowej rewolucji. Bolszewicka Rosja kładzie fun­ damenty pod dwupiętrową politykę zagraniczną.

2. Dwupiętrowa polityka Wiosną 1919 roku przybyła do Moskwy nieoficjalna misja Lloy­ da Georgea i prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona. Przewod­ niczył jej Amerykanin William Bullitt, który miał się zoriento­ wać, jaki byłby stosunek bolszewików do ewentualnego rozejmu między armiami Czerwonych i Białych. Bullitt w szczegółowych raportach z Moskwy nie wspomniał nawet o otwarciu w stolicy pierwszego kongresu III Międzynarodówki, o utworzeniu Kominternu. „Prawda” poświęcała temu wydarzeniu sporo uwagi, ale przedstawiciel sprzymierzonych uznał tę nowość za mało istotną. Trzydziestu spośród 34 delegatów na pierwszy kongres Kominternu mieszkało w Moskwie, pracując w Ludowym Komisaria­ cie Spraw Zagranicznych, dwaj byli przypadkowymi gośćmi z Nor­ wegii i Szwecji, gdzie nie istniały partie komunistyczne, a tylko dwaj posiadali mandaty. Jeden z nich, Hugo Eberlein, przedsta­ wiciel utworzonej dwa miesiące wcześniej Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), przybył do Moskwy, żeby oświadczyć, że jego par­ tia nie zgadza się na stworzenie Kominternu. Róża Luksemburg,

188

założycielka KPD, była przeciwna powoływaniu III Międzynaro­ dówki, dopóki „zacofanie zachodnich partii rewolucyjnych pozo­ stawia inicjatywę w rękach bolszewików”. Nie zważając na sprze­ ciw delegatów KPD, Lenin przeforsował ogłoszenie w marcu 1919 roku narodzin III Międzynarodówki. Nowa międzynarodowa organizacja z centralą w Moskwie, stworzona dzięki funduszom partii bolszewickiej, owianej chwa­ łą zwycięskiej rewolucji, nie ukrywała swoich celów. W pierwszym numerze pisma „Kommunisticzeskij Intiernacyonał” Grigorij Zinowjew ogłasza artykuł Perspektywy rewolucji proletariackiej: „Woj­ na domowa wybuchła w całej Europie. Zwycięstwo komunizmu w Niemczech jest absolutnie nieuchronne. Za rok Europa zapo­ mni o walce o komunizm, albowiem cała będzie komunistyczna. Potem rozpocznie się walka o komunizm w Ameryce, być może w Azji i na innych kontynentach”. Na drugim kongresie, latem 1920 roku, uchwalono 21 warunków, które miały obowiązywać każdą partię pragnącą zostać członkiem Kominternu, to jest sek­ cją III Międzynarodówki. Tworzy się model partii komunistycznej jako oddziału internacjonalistycznej armii walczącej o zdobycie władzy. Wśród tych warunków widnieje: obowiązek wspierania sowieckiej republiki w jej walce z kontrrewolucją wszelkimi legal­ nymi i nielegalnymi metodami (warunek 13); obowiązek stoso­ wania legalnych i nielegalnych metod w walce z rządami w swoich krajach, tworzenia podziemnych organizacji (warunki 3 i 4). Wzorcem dwupiętrowej polityki zagranicznej (jawnej — za pośrednictwem Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych, oraz tajnej — poprzez Komintern) była polityka wobec Niemiec. Nadzieje na niechybną rewolucję w tym kraju były jednym z głównych argumentów Lenina w dniach przygotowań do przewro­ tu październikowego. Listopad 1918 roku, kiedy to Niemcy mog­ ły stać się — ale się nie stały — komunistyczne, trochę bolszewi­ ków rozczarował, lecz nie odebrał im nadziei. Nawiązali współpracę z Republiką Weimarską, nie zaprzestając wszak działań na rzecz so-

189

wietyzacji Niemiec. Działalność ta ożywiła się gwałtownie po utwo­ rzeniu Kominternu. Specjaliści-rewolucjoniści — Radek, Zinowjew, Bela Kun, Rakosi — przygotowują w Niemczech przejęcie wła­ dzy przez partię komunistyczną. W kwietniu 1922 roku republika sowiecka i Niemcy podpisują traktat we włoskim mieście Rapallo. Umowa przewidywała nawiązanie stosunków dyplomatycznych, dwustronną rezygnację z roszczeń wojennych, stworzenie frontu ekonomicznego obejmującego mieszane kompanie handlowo-przemysłowe. Traktat z Rapallo rozbijał jedność państw kapitalistycz­ nych i wyciągał Rosję sowiecką i Niemcy z dyplomatycznej izolacji. Oczywiste korzyści z traktatu sowiecko-niemieckiego, którego ini­ cjatorem był rząd w Moskwie, nie przeszkadzają temu ostatniemu poprzez Komintern i KPD szykować w Niemczech rewolucji. Jesienią 1923 roku wydawało się, że tym razem nic nie jest w stanie zatrzymać potężnego marszu historii. „Na początku sierpnia 1923 roku — wspomina sowiecki dyplomata — jechałem do Warszawy przez Moskwę. W Moskwie wszyscy jakby siedzieli na rozżarzonych węglach. Ruch rewolucyjny w Niemczech rozwi­ jał się z każdym dniem coraz szybciej. [...] W Kominternie robota szła pełną parą. Wyznaczano przyszłych członków rządu sowiec­ kich Niemiec. Spośród rosyjskich działaczy sowieckich wybrano mocną grupę, która miała stanowić jądro przyszłego niemieckie­ go Sowietu Komisarzy Ludowych. Byli tu działacze gospodarczy, wojskowi [...], kominternowcy [...] i paru odpowiedzialnych funk­ cjonariuszy GPU”1,38. 1 GPU — Państwowy Zarząd Polityczny przy Ludowym Komisa­ riacie Spraw Wewnętrznych, polityczna specsłużba utworzona w 1922 roku dla „koordynacji rewolucyjnych działań republik związkowych w walce z kontrrewolucją polityczną i gospodarczą, szpiegostwem i bandytyzmem” (za: konstytucja ZSRS z 1924 roku). Przedłuże­ nie WCzK, kierowane przez Feliksa Dzierżyńskiego. Po utworzeniu Związku Sowieckiego (1922) przekształcono je w OGPU (Objedinionnoje, Zjednoczone GPU) — z Dzierżyńskim, a potem Wiaczesła-

190

W tym czasie „Prawda” publikuje wiersze o płonących Niem­ czech: „Wicher niesie okrzyk: już czas! W zawiei pada rozkaz: pal!”. Stosunki między rządami sowieckim i niemieckim były w tym okresie znakomite. W 1920 roku Anglia zaczyna szukać porozumienia z Rosją so­ wiecką. Przy okazji pertraktacji na temat kontaktów gospodarczych prowadzi się handel „za pośrednictwem rozlicznych krajów neutral­ nych, które ze swej strony również nawiązały stosunki handlowe z Rosją sowiecką”39. Karol Radek twierdzi, że wpływa to korzystnie na sytuację w kraju. Ale tenże Radek na zwołanym we wrześniu 1920 roku w Baku Kongresie Narodów Wschodu nawołuje robotników i chłopów Persji, Turcji i Indii, by stanęli do walki z angielskim im­ perializmem, obiecując w imieniu Rosji sowieckiej broń dla „wspól­ nych zwycięstw”40. Przewodniczący Kominternu Grigorij Zinowjew wzywa na kongresie ludy muzułmańskie do dżihadu, świętej wojny z Wielką Brytanią. Zinowjew był w tym czasie członkiem Politbiura, organu rządzącego państwem sowieckim. „Nie jest dla nikogo tajem­ nicą — przyznawał inny członek Politbiura, Lew Kamieniew — że KC i Biuro Polityczne naszej partii kierują Kominternem”41. Młoda dyplomacja młodego państwa sowieckiego kierowała się zasadą sformułowaną przez Lenina w grudniu 1920 roku: do­ póki istnieją obok siebie kapitalizm i socjalizm, dopóty nie mogą one żyć w pokoju42. Lenin w kulminacyjnym momencie sporów o Brześć przedłożył VII zjazdowi partii rezolucję głoszącą: „Zjazd upoważnia KC partii zarówno do zerwania wszystkich traktatów pokojowych, jak i do wypowiedzenia wojny każdemu państwu im­ perialistycznemu i całemu światu, gdy KC partii uzna, że nasta­ ła po temu odpowiednia chwila”43. Rezolucja miała uspokoić prze­ ciwników pokoju brzeskiego, ale w rzeczywistości wyrażała sedno wem Mienżynskim na czele. W 1934 roku, po śmierci Mienżynskiego, OGPU przekształciło się w NKWD (Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł), Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych kierowany przez Gienricha Jagodę.

191

leninowskiej doktryny w dziedzinie polityki zagranicznej: pań­ stwo proletariacke, ucieleśnienie postępu, ma zawsze rację w swo­ ich stosunkach z państwami kapitalistycznymi, ucieleśnieniem reakcji. Wszystko, co czyni, jest zgodne z prawami historii. A więc w zupełności usprawiedliwione.

3. Ryże czasy Odwrót z marca 1921 roku, czyli leninowska nowa polityka gospo­ darcza, był manewrem wymuszonym. Przeprowadzono go błyska­ wicznie, zaskakując szeregowych członków partii bolszewickiej. Stalin uważał wręcz, że manewr był spóźniony: „Czyż nie spóźnili­ śmy się ze zniesieniem prodrazwiorstki? Czyż nie trzeba było takich faktów jak Kronsztad i Tambów, abyśmy zrozumieli, że nie można dłużej żyć w warunkach komunizmu wojennego?”44. Świadomość, że „nie można dłużej żyć w warunkach komunizmu wojennego”, zmusiła Lenina do zmiany linii, chwilowego wyrzeczenia się utopii, powrotu do rzeczywistości. Ale o utopii nie zapomniano i nadzie­ je na cud światowej rewolucji wciąż były żywe. Koniecznie jednak należało znaleźć jakiś modus współistnienia rzeczywistości z fik­ cją, oparty na przeświadczeniu, że lada dzień można będzie wyko­ nać dwa-trzy kroki naprzód, do celu. Szczególna atmosfera pierw­ szej połowy lat dwudziestych polegała właśnie na współistnieniu rzeczywistości i fikcji. Poeta nazwie ów czas ryżym: „Na ryży kolor malowany, a nie czerwony — czas”45. Po raz drugi w ciągu kilku zaledwie lat dochodzi do gwał­ townej przeceny ideałów. Zasady rewolucyjne, niepodzielnie pa­ nujące w republice sowieckiej od października 1917 roku, wrogie wszelkim kompromisom, jakimkolwiek odchyleniom od komuni­ stycznego ideału, okazują się przestarzałe, nie całkiem właściwe. Przywraca się rację ludziom i pojęciom, które do marca 1921 roku uważano za unicestwione lub przeznaczone do likwidacji.

192

Nowa polityka gospodarcza zrzuca pęta, które krępowały krwiobieg państwa. Denacjonalizacja drobnego i części średniego przemysłu, dopuszczenie prywatnego handlu, kiełkująca wymia­ na gospodarcza z zagranicą — przywracają krajowi życie. Współ­ cześni odnotowali zakrawające na cud otwarcie sklepów, poja­ wienie się w nich towarów, których wyglądu nawet nie pamiętali. Wracający do rodzinnego miasta bohater powieści Czewengur „w pierwszej chwili pomyślał, że w mieście są biali. Na dworcu był otwarty bufet, gdzie bez kolejki i bez kartek sprzedawano biały chleb. Koło stacji [...] wisiał wilgotny szyld z rozpływającymi się z powodu złej farby literami. Na szyldzie widniał krótki, nieudol­ ny napis: »Sprzedaż wszystkiego wszystkim obywatelom. Przed­ wojenny chleb, przedwojenne ryby, świeże mięso, domowe ma-’ rynaty«”46. Subiekt w sklepiku rzeczowo i lakonicznie tłumaczył klientce staruszce sens przemian: „Doczekaliśmy się: Lenin wziął i Lenin dał”47. Nowa polityka gospodarcza uchyla wrota nieśmiałym ru­ chom gospodarki kapitalistycznej. Teraz sąsiadują z socjalistycz­ nymi, można porównać i wybrać. Pojawia się konkurencja. Spis powszechny z 1923 roku wykazał, że o ile handel hurtowy w 77% znajdował się w rękach państwa, w 8% — spółdzielców, w 15% — osób prywatnych, o tyle detaliczny był w 83% w rękach prywat­ nych i jedynie 7% kontrolowało państwo48. Klient może wybierać: kupować od prywaciarza albo od państwa. Powraca pieniądz, który w latach rewolucji i wojny domowej stracił na wartości. Zakładało się, że w ogóle zaniknie. Zresztą wszyscy wypuszczali własną wa­ lutę: władza sowiecka, biali generałowie, miasta, fabryki. W kata­ logu numizmatycznym wydanym w 1927 roku wymienia się 2181 jednostek monetarnych kursujących w czasie wojny domowej. Mi­ chaił Bułhakow pisał, że pod koniec 1921 roku pojawili się w Mo­ skwie trylionerzy: osobnicy posiadający tryliony rubli49. Astrono­ miczne nominały na banknotach przed marcem 1921 śmieszyły sowieckich obywateli. Teraz nabrały rzeczywistej wartości, poją-

193

wiła się bowiem możliwość nabycia za nie towarów. Reforma pie­ niężna z 15 lutego 1924 roku wprowadza nową sowiecką jednostkę monetarną — twardego rubla. Nowy nominał, zwany czerwońcem, odpowiada dziesięciu przedwojennym rublom w złocie i ma pokrycie w tym kruszcu. Ma także tradycję historyczną: czerwo­ niec istniał za Piotra I. Czasy stają się „ryże”, ponieważ obok nowej skali warto­ ści, stworzonej przez rewolucję, widoczna jest też stara hierar­ chia. Tak zwani nepmani1nie rządzą państwem, żyją jak na wul­ kanie, niepewni jutra, ale dziś mają pieniądze i mogą nabyć za nie wszystko, czego dusza zapragnie. W sowieckich miastach otwiera­ ne są kasyna i kabarety, pojawiają się luksusowe dorożki, eleganc­ kie automobile, futra i kosztowności. Nowa polityka gospodarcza nie mogła nie wzbudzić niezado­ wolenia w rządzącej partii komunistycznej. Wydawała się zdra­ dą ideałów rewolucji. Coraz częściej daje się słyszeć pełne urazy pytanie: czy o to walczyliśmy? Przed Październikiem i po rewolu­ cji spory w partyjnym kierownictwie sprowadzały się do kwestii, jak zdobyć i utrzymać władzę. Po wygranej wojnie domowej szło 0 to, co robić z władzą. To pytanie pociągało następne: kto spra­ wuje władzę? Najprostsza odpowiedź brzmiała: proletariat. Taka była odpowiedź oficjalna. Lenin miał inną: dyktatura partii, gdyż partia stanowi awangardę proletariatu50. Ponadto proletariat po zwycięstwie w wojnie domowej coraz natarczywiej wyrażał nie­ zadowolenie ze swej sytuacji. Karol Radek z oburzeniem cytuje komunistycznego agitatora: „Nie, nie o wolność dla kapitalistów 1 obszarników walczymy, ale o wolność dla nas — robotników i chłopów, o swobodę kupowania, czego nam potrzeba, swobodę przejazdu z miasta do miasta, przejścia z fabryki na wieś — oto, 1 Nepmani (od NEP) — pogardliwe określenie drobnych właścicie­ li, kupców, rzemieślników; w oczach bolszewików — uosobienia drobnomieszczańskiej żądzy posiadania, zysku.

194

jakiej wolności nam potrzeba”51. Dla Lenina wymowa tych żądań była oczywista: hasło „więcej wiary w siły klasy robotniczej” przy­ czynia się w rzeczywistości do wzmożenia wpływów mienszewickich i anarchistycznych52. Lenin dorzuca: dobitnie pokazał to Kronsztad wiosną 1921 roku. Władzę w kraju sprawuje partia. Partia bolszewików została pomyślana i uformowana jak armia zawodowych rewolucjonistów. Po osiągnięciu celu, a więc po przejęciu rządów, partia nie chce za­ dowolić się tylko cząstką władzy, drugą część zostawiając do dys­ pozycji aparatowi państwowemu. Pragnie b y ć p a ń s t w e m . „Twierdzimy, że ten, kto występuje przeciwko partii, kto doma­ ga się podziału funkcji aparatu radzieckiego i partii, pragnie nam narzucić taki sam podział władz, jaki istnieje w innych państwach [...] — oświadcza Lew Kamieniew. — Niechby radziecki apa­ rat państwowy zajmował się agitacją, propagandą, pogłębianiem świadomości komunistycznej itd. Nie, towarzysze, byłaby to zbyt wielka radość dla naszych wrogów”53. Kamieniew postawił krop­ kę nad „i”. Partia nie chce, żeby państwo sowieckie było takie jak inne. Chce skupić pełnię władzy w swoich rękach. I to się udało. „Dysponujemy dostateczną, najzupełniej do­ stateczną władzą polityczną [...] — mówił Lenin na XI zjeździe w 1922 roku. — Państwo proletariackie w Rosji ma w swoich rę­ kach dość siły ekonomicznej, by zapewnić przejście do komuni­ zmu. Czegóż więc brak? Na XI zjazd partia stawiła się „oczysz­ czona”. W wyniku czystki zatwierdzonej na X zjeździe usunięto 23,3% jej pierwotnego składu. Ale nawet tak oczyszczona partia nie zadowala wodza. Lenin zarzuca rządzącym krajem komuni­ stom „brak kultury”. Twierdzi, że „im się tylko wydaje, iż to oni kierują, w rzeczywistości to nimi kierują”. Lenin odwołuje się do historii. „Jeżeli naród, który dokonał podboju, ma wyższą kultu­ rę niż naród pokonany, to narzuca mu swoją kulturę, jeżeli zaś jest na odwrót, to zdarza się, że pokonany narzuca swoją kulturę zdo­ bywcy”. Lenin obawia się, że tak jak barbarzyńcy po podbiciu cy-

195

wilizowanego państwa sami się cywilizowali, tak komuniści, któ­ rzy podbili Rosję, przejmą kulturę zwyciężonych. Jednocześnie obrusza się na „brak kultury” u komunistów. Sprzeczność jest tylko pozorna. Wódz partii i szef rządu, mó­ wiąc o „kulturze”, ma na myśli technikę kierowania państwem i gospodarką. Przyczyn złego zarządzania, potwierdzonych przez wyniki gospodarcze jednego roku, między X i XI zjazdem, Lenin doszukuje się w komunistycznej bucie, komczwanstwie, jak bę­ dzie się określać ten kolejny dopust boży. Komczwanstwo — to py­ cha zwycięzców, pewnych, że wszystko, co czynią, jest słuszne i że siła rozwiązuje wszelkie problemy. Dla Lenina komczwanstwo było grzechem przede wszystkim dlatego, że pycha zwycięzców pod­ rywała dyscyplinę partyjną. Bohaterowie wojny domowej czeka­ li na nagrody, zachowywali się jak udzielni książęta, jednoczyli się w klany towarzyszy frontowych, rzucających wyzwanie KC. Tak­ tyka Lenina polega na wygrywaniu jednego klanu przeciw drugie­ mu, aby wszystkie je osłabić — i umocnić KC. W listopadzie 1920 roku Trocki na wszechrosyjskiej konfe­ rencji związków zawodowych zażądał „militaryzacji” gospodar­ ki i związków. Tymczasem Lenin poparł Zinowjewa występujące­ go z hasłami demokratyzacji życia wewnątrzpartyjnego i swobody krytyki wewnątrzpartyjnej. Trocki, kierujący w tym czasie Ludo­ wym Komisariatem Spraw Wojskowych i Marynarki, a także trans­ portem kolejowym i wodnym, skupił w swych rękach zbyt wielką władzę. Respektując fundamentalną zasadę („partia bez wątpie­ nia kieruje całą pracą związków zawodowych”), Lenin złagodził naj­ ostrzejsze sformułowania Trockiego i znacznie osłabił jego wpływy. Ale gdy w styczniu 1921 roku przywódcy największych związków zawodowych — Aleksander Szlapnikow, Jurij Łutowinow, Aleksiej Kisielew — opublikowali tezy, w których wysunęli niesłychany, zda­ niem Lenina, pomysł przekazania kierownictwa całej gospodarki w ręce „ogólnorosyjskiego zjazdu wytwórców”54, szef państwa so­ wieckiego bez chwili zwłoki odnowił przymierze z Trockim.

196

Aleksie] Ryków opowiadał Siemionowi Libermanowi, jedne­ mu z największych specjalistów w dziedzinie leśnictwa, które­ mu powierzono pieczę nad znacjonalizowanym przemysłem leś­ nym: „Ot, siedzę ja przy sterze budownictwa socjalistycznego, w WSNCh1. Iljicz ma do mnie pełne zufanie — ale mimo to jakże z nim niełatwo! W żadnym wypadku nie można mu bezkrytycz­ nie zawierzyć. Przyjdziesz, omówicie sprawę, uzgodnicie detale. Powiada: zabierz głos, poprę ciebie. Lecz kiedy tylko poczuje, że większość jest przeciwna twojej propozycji, z miejsca cię zdradzi... Włodzimierz Iljicz wszystko zdradzi, wszystkiego się wyprze, ale zawsze w imię rewolucji i socjalizmu, wierny jedynej idei — idei socjalizmu, komunizmu”55. Ucieleśnieniem „jedynej idei” jest dla Lenina partia. Jej bę­ dzie zawsze wierny. Walkę z „opozycją robotniczą”, która na X zjeździe występuje przeciw jego polityce, prowadzi pod hasłem umacniania jedności partii. Główny, śmiertelny grzech „opozy­ cji robotniczej” polegał na tym, że sprzeciwiała się utożsamieniu partii z klasą robotniczą, odrzucała pretensje partii do dyktatu­ ry w imieniu „awangardy proletariatu”. Stwierdzając, że w RFSRS „klasa robotnicza jako jedyna wiedzie katorżniczy, haniebnie nędzny żywot”56, „opozycja robotnicza” domagała się przekaza­ nia związkom zawodowym obrony interesów robotników i za­ rządzania gospodarką. Był to zamach na „jedyną ideę”: monopol partii. Ale monopol partii nie oznaczał monopolu jej członków. Z członków partii Lenin nie był zadowolony. Jego przemówie­ nie na XI zjeździe kończy się słowami: „Trzeba sobie uświadomić — i nie obawiać się uświadomienia sobie tej prawdy — że w 99 wypadkach na 100 odpowiedzialni komuniści znajdują się nie na tych stanowiskach, na które się obecnie nadają, nie umieją prowadzić swej pracy i powinni się teraz uczyć”. 1 WSNCh — Najwyższy Sowiet (Rada) Gospodarki Ludowej.

197

W 1919 roku Trocki głosił, że „nasi komisarze to nowy za­ kon samurajów”57. W 1921 roku Stalin zapożycza, jak zwykle, po­ mysł Trockiego, ale łagodzi patos, precyzuje i rozwija jego myśl. W jego wersji kompartia jest „swoistym zakonem k a w a l e r ó w m i e c z o w y c h wewnątrz państwa sowieckiego, sterem i na­ tchnieniem jego organów”. Trocki i Stalin widzą w partii — a komi­ sarze Trockiego stanowili jej najlepszą część — zakon wybrańców, uduchowionych wspólną ideą. Jednak wzorce do naśladowania każdy z towarzyszy Lenina wybiera według osobistego gustu. Za­ sadnicza różnica między samurajami i zakonem teutońskim pole­ gała na tym, że Krzyżacy — „rycerze-psy”, jak ich określał Marks — nawracali ludność w podbitych krajach, a samuraje żyli w swo­ jej ojczyźnie. Rozwijając dalej analogię między zakonem kawalerów mieczo­ wych a partią, Stalin podkreśla „znaczenie s t a r e j g w a r d i i w łonie tego potężnego zakonu, zasilania s t a r e j g w a r d i i nowymi działaczami, którzy zahartowali się w ciągu ostatnich trzech-czterech lat”58. Niecały rok przed objęciem stanowiska se­ kretarza generalnego KC Stalin wyobraża sobie partię jako zakon zdobywców w okupowanym kraju, zorganizowany według ściśle hierarchicznych reguł. Rządząca partia, ów zhierarchizowany zakon, miała stanowić zwieńczenie piramidy sowieckiego państwa: na dole — chłopstwo, wyżej — użyteczna inteligencja, jeszcze wyżej — klasa robotni­ cza, na szczycie — partia-hegemon. W jednej z najwcześniejszych sowieckich powieści Tydzień, pióra komunisty Jurija Libiedinskiego, czekista Klimin opowiada o swym sporze z pewnym inteligen­ tem na temat stołówki dla wyższych funkcjonariuszy. „Inteligent przekonuje, że stołówkę należy zamknąć i argumentuje: rewolu­ cja nakazuje nam, żebyśmy nie przekraczali racji żywnościowej ro­ botnika wykwalifikowanego. A ja uważam, że rewolucja to my, ci, których na wiecach nazywamy przodującą awangardą. Jeśli każdy z nas, narażonych na męki i znoje, będzie głodował, słabnął, wy­

198

pruwał z siebie żyły, to nasza awangarda długo nie pociągnie. To takie proste! Dla nich, dla rewolucjonistów, sama rewolucja to coś abstrakcyjnego, bożek zasługujący na składanie ofiar. A dla mnie... Mógłbym zawołać za jakimś tam królem: »Państwo to ja!«”59. Młodą komunistkę, która proponuje, żeby zamiast siły używać słowa i wyjaśniać chłopom sens partyjnej polityki — tenże czekista-filozof przekonuje: „Wyjaśniać?... Oni nie pojmą. A bo to mało naszych agitatorów i pracowników politycznych zabili ci chłopi tylko za to, że otwarcie głosili komunizm? Naszych książek nie czytają, nasze gazety biorą na skręty. Nie, Aniuta, to wszyst­ ko jest dużo bardziej złożone. My musimy przebudować ich ży­ cie. Przecież to dzikusy, żyją obok nas, ale sami tkwią w średnio­ wieczu, wierzą w czarnoksiężników. My dla nich jesteśmy tylko szczególnym gatunkiem czarnoksiężników. Można jedynie mieć nadzieję, że tych dobrych”60. Młoda, niezahartowana komunistka wymaga pracy ideolo­ gicznej. Pojechała do Moskwy: „Na jednym z dworców są takie wielkie schody [...] od góry do dołu zasłane ludźmi. Mężczyźni, kobiety, dzieci leżą na schodach obok swego brudnego i żałosne­ go dobytku... I po tych straszliwych schodach, stąpając z odrazą i delikatnie, schodzi jakiś fircykowaty komisarz, gwiazda komisarska lśni mu na piersi, a on sam ostrożnie, pośród umęczonych, brudnych ciał stawia swe buciki, schodzi w dół”1,61. Owe schody, realistycznie odmalowane piórem proletariackiego pisarza, który jeszcze nie podejrzewa, że należy pisać inaczej, mogłyby posłużyć za symbol młodego państwa sowieckiego. Partia — zakon kawalerów mieczowych w podbitym kraju, szamani pośród dzikusów — mogła pełnić funkcję hegemona, ale pod warunkiem, że była zwartym, posłusznym instrumentem w rękach przywódców. Dla Lenina owa potrzeba jedności w okre' W kolejnych wydaniach Jurij Libiedinski wyczyścił powieść z wszelkich realistycznych szczegółów sowieckiego życia w 1921 roku.

199

sie przechodzenia do NEP była bardziej oczywista niż kiedykol­ wiek. Armia wymaga dyscypliny szczególnie podczas odwrotu. X zjazd uchwala rezolucję O syndykalistycznym i anarchistycznym odchyleniu w naszej partii, wymierzoną w „opozycję robotniczą”, oraz rezolucję O jedności partii, zakazującą działalności frakcyjnej pod groźbą wykluczenia. Rezolucja O jedności partii otwiera nowy rozdział w jej histo­ rii. Rzecz znamienna, zjazd uchwala ją pod nieobecność 200 de­ legatów, którzy ruszyli tłumić powstanie w Kronsztadzie i „antonowszczyznę”. Rezolucja przez wiele lat pozostawała tajna. Jej autorzy i wszyscy, którzy za nią głosowali, dostrzegali intuicyjnie, że charakter partii ulega zmianie. Jedynie Radek coś przeczuwał, ostrzegał, że zwolennicy rezolucji mogą doświadczyć jej skutków na własnej skórze. Jednak sam też zagłosował „za”. Rezolucja O jedności partii usuwała ostatnie przeżytki tra­ dycyjnych partii socjaldemokratycznych i socjalistycznych. WKP(b) staje się partią totalitarną, w której niedopuszczalna jest wierność ideom, a wymaga się jedynie wierności wobec Wyż­ szej Instancji podejmującej decyzje. Gwałtowny zwrot, jakim był NEP, stał się sprawdzianem wierności przywódcom. Kto nadal wierzył w Ideę, w ideowość, kto nie akceptował „ryżej epoki” — tego wyrzucano z partii, odchodził sam, albo popełniał sa­ mobójstwo. 20 maja 1922 roku „Prawda” wydrukowała nekrolog zmarłego samobójczą śmiercią 17-letniego komsomolca: „Często mawiał, że należy przede wszystkim być komunistą, a dępiero potem człowiekiem”. Młodzieniec najwidoczniej nie wytrzymał: komunista w jego duszy nie zdołał pokonać człowieka i zabił go. Ale bardzo wielu zwycięstwo nad człowiekiem przychodziło z ła­ twością. Maksym Gorki pisał dwa tygodnie po przewrocie październi­ kowym: „Lenin, Trocki i ich kompani już zatruli się zgniłym jadem władzy, o czym świadczy ich haniebny stosunek do wolności sło­ wa, jednostki i całej sumy tych spraw, o triumf których walczyła

200

demokracja”62. Na początku 1921 roku, dwa i pół roku po zdoby­ ciu władzy, Aron Solc, zwany sumieniem partii, stwierdza: „Długie przebywanie u władzy w okresie dyktatury proletariatu wywarło demoralizujący wpływ również na znaczną część starych działaczy partyjnych. Stąd biurokracja, stąd niesłychanie wyniosły stosu­ nek do szeregowych członków partii i bezpartyjnych mas pracują­ cych, stąd niebywałe nadużywanie swej uprzywilejowanej pozycji w kwestiach zaopatrzenia. Wytworzyła się komunistyczna hie­ rarchiczna kasta”63. Dla starego partyjnego działacza ta „komuni­ styczna hierarchiczna kasta”, ten „zakon kawalerów mieczowych”, jakoś sama „wytworzyła się, powstała w wyniku długiego przeby­ wania u władzy”. Najpoważniejszy teoretyk partii Nikołaj Bucharin dostrzegał głębsze przyczyny: „Część kadr komunistycznych może się zdegenerować wskutek samowładztwa. [...] Nasza wła­ dza jest formą władzy dyktatorskiej, nasza partia jest partią, któ­ ra rządzi krajem”64. Nie wiedząc, co mu przyszłość szykuje, Grigorij Zinowjew z dumą obwieszcza na XI zjeździe: „Mamy monopol na legalne działanie, odmówiliśmy naszym przeciwnikom swobód politycz­ nych. Nie pozwalamy legalnie działać tym, którzy pretendują do rywalizacji z nami. [...] Dyktatura proletariatu, jak mówi to­ warzysz Lenin, jest bardzo okrutna. Aby zapewnić zwycięstwo dyktatury proletariatu, nieuchronnie należy przetrącić grzbiet wszystkim przeciwnikom tej dyktatury. [...] Nikt nie jest w sta­ nie przewidzieć, kiedy będziemy mogli zrewidować nasz pogląd w tej sprawie”. Monopol partii dysponującej nieograniczoną władzą dyk­ tatorską był głównym powodem jej rozkładu: przemienienia się rewolucjonistów w wielmoży, napływu karierowiczów i szuj. Le­ nin w bezsilnym gniewie domagał się „sądzenia na miejscu i bez­ względnego rozstrzeliwania komunistów-dekowników”, ale to właśnie oni — ludzie bez wiary, bez przekonań — stawali się ide­ alnymi członkami monopolistycznej, dyktatorskiej partii.

201

Ziściła się przepowiednia Róży Luksemburg, która kilka mie­ sięcy po przewrocie październikowym pisała: „Wraz ze zdławieniem wszelkich swobód politycznych w Sowietach w całym kraju zamiera również życie. Bez wolnych wyborów, bez nieograniczonej wolności druku i zgromadzeń, bez nieskrępowanej walki poglądów życie za­ nika we wszystkich instytucjach społecznych, staje się jedynie po­ zorem życia, a jedynym elementem czynnym pozostaje biurokracja. [...] Panuje i rządzi kilkudziesięciu energicznych i doświadczonych partyjnych przywódców. Spośród nich w istocie rządzi tuzin najwy­ bitniejszych. Tylko wyselekcjonowana garstka członków klasy ro­ botniczej od czasu do czasu spotyka się na zebraniach, by oklaskiwać przemówienia wodzów i jednogłośnie zatwierdzać proponowane rezolucje. Jest to dyktatura kliki, niewątpliwa dyktatura, tyle że nie proletariatu, lecz grupki politykierów”65. Rok po wprowadzeniu NEP Lenin składa na XI zjeździe zadzi­ wiające wyznanie. Przyrównując kraj do automobilu, wódz rewolu­ cji zauważa ze zdumieniem: „Kierownica samochodu wymyka się z rąk: niby siedzi człowiek za kierownicą, ale samochód jedzie nie tam, dokąd go ten człowiek kieruje, lecz tam, dokąd go kieruje ktoś inny. [...] W każdym razie samochód jedzie niezupełnie tak, bar­ dzo często zaś zupełnie nie tak, jak wyobraża sobie ten, kto siedzi za kierownicą”. Pobrzmiewa w tych słowach jakaś tragiczna nuta. Oto człowiek przekonany, że pojął zasady, jakimi kieruje się pojazd, i poznał cel, do którego zmierza, raptem stwierdza, iż kieruje nim sekretna, nieuprawniona ręka. Jak w legendzie o Golemie twórca sztucznego człowieka stwierdził nagle, że potwór wymknął się jego władzy, tak Lenin raptem ujrzał, iż zbudowany przezeń „pojazd” posuwa się nie w tym kierunku, w jakim go ustawił. Twórca Gole­ ma zniszczył swe dzieło, Lenin postanowił wzmocnić dłoń szofera. Komitet Centralny, który zebrał się po XI zjeździe, na wnio­ sek Lenina wybrał na nowe stanowisko sekretarza generalnego KC Józefa Stalina. Lenin był pewien jego zalet „szofera”, zosta­ ły one poddane próbie w latach wojny domowej. Latem 1918 roku

202

Stalin śle na ręce przewodniczącego Sownarkomu depeszę, w któ­ rej wykłada swoje credo: „Możecie być pewni, że nie pożałujemy nikogo. [...] Bądźcie pewni, że ręka nam nie drgnie”66. Takiej wła­ śnie ręki, takiego człowieka za sterami sowieckiego państwa po­ trzebowała — zdaniem Lenina — partia. W 1920 roku w swej broszurze Dziecięca choroba „lewicowości” w komunizmie Lenin ironizuje nad sporami o charakterze dyk­ tatury w państwie sowieckim. Dyskutowanie o tym, czy jest to dyktatura partii, czy klasy, przywódców, czy mas, jest „śmieszną, dziecinną bzdurą, sporem typu: czy człowiekowi bardziej potrzeb­ na jest lewa noga, czy prawa ręka?”. Lenin odgrywał komedię. Doskonale wiedział, że prawa ręka jest ważniejsza, sam przecież przyznawał, że „nie wolno podawać w wątpliwość konieczności centralnej władzy, dyktatury i jedności woli”. Żelazna ręka staje się szczególnie potrzebna po zakończe­ niu wojny domowej. Walka z licznymi wrogami nie tylko trwa, ale wręcz przybiera na sile. Liberalizacji gospodarki towarzyszy nowa fala terroru, to też cecha szczególna „ryżej epoki”. W krainie NEP i CzK — zatytułował swe wspomnienia Borys Cederholm, jeden z pierwszych świadków, którzy wydostali się z sołowieckiego ła­ gru na Zachód. NEP i CzK to dwie strony sowieckiego medalu pierwszej połowy lat dwudziestych. Pierwszym rezultatem nowej polityki gospodarczej było po­ gorszenie sytuacji klasy robotniczej, klasy-hegemona, jak lubili ją nazywać agitatorzy. Robotnicy, kierując się niewykorzenionym jeszcze przedrewolucyjnym nawykiem, strajkują. Występu­ jąc 2 grudnia 1923 roku przed moskiewskimi komunistami, Stalin mówi o „fali fermentu i strajków, która nawiedziła pewne okręgi republiki w sierpniu bieżącego roku”67. Ale robotnicy strajkowali również w latach 1921 i 1922. W Archiwum Smoleńskim1 znala­ 1 Archiwum Obwodowego Komitetu WKP(b) w Smoleńsku to jedyny tak obszerny zbiór wewnętrznych sowieckich dokumentów, dający wgląd

203

zły się liczne doniesienia agentów GPU o niezadowoleniu robotni­ ków z mizernej płacy, opóźnionych wypłat, braku artykułów żyw­ nościowych i z drożyzny, o strajkach w fabrykach, warsztatach, na kolei68. Smoleńscy czekiści tłumaczyli strajki knowaniami anarchi­ stów. W Moskwie za winowajców uznano mienszewików. Notatka w „Prawdzie” poświęcona strajkom w drukarni Najwyższego Woj­ skowego Sowietu Redakcyjnego była zatytułowana Musimy wydać bitwą mienszewikom. Robotnicy — głosiła notatka — idą na pasku mienszewików. „Strajki” w „mienszewickiej twierdzy” wybuchają bardzo często i z byle powodu. Wystarczy spóźniona wypłata pen­ sji albo jakieś inne niedociągnięcie, których w 27. drukarni nieste­ ty nie brakuje — i mienszewicy mają szerokie pole do działania69. Autor notatki, podpisujący się Alosza Upriamyj (Alosza Uparty), nie proponuje diagnozowania „niedociągnięć”, lecz chce ukrócić „nik­ czemną robotę mienszewików”. Aleksander Szlapnikow opowiadał na XI zjeździe, że strajki robotników Złatousta i Zriańska uzna­ no za „sprawkę monarchistów”. Winę za strajki ponosili wszyscy: anarchiści, mienszewicy, monarchiści, a przede wszystkim — ro­ botnicy. Odpowiedzialność rosyjskiego proletariatu teoretycznie uzasadniał na XI zjeździe Lenin, oświadczając, że skoro w republi­ ce sowieckiej „wielki przemysł kapitalistyczny został zlikwidowany i skoro fabryki i zakłady stanęły, p r o l e t a r i a t z n i k n ą ł ”. Lenin nie waha się poddać rewizji Marksa. Marks pisał, co prawda, że do fabryk i zakładów udaje się autentyczny proletariat i było to słusz­ ne w ciągu 600 lat w odniesieniu do „kapitalizmu jako takiego”, lecz w realia sowieckiej władzy komunistycznej i jej terrorystycznej polityki, nazwany „zwierciadłem bolszewickiego reżimu totalitarnego”. W przede­ dniu II wojny światowej Archiwum Smoleńskie szykowano do przeniesie­ nia w głąb kraju, jednak w lipcu 1941 roku, w chwili zajęcia miasta przez wojska niemieckie, materiały wpadły w ich ręce. Część akt wywieziono do Rzeszy, pod koniec działań wojennych dostały się w ręce Amerykanów. Wywiezione do Stanów Zjednoczonych Archiwum Smoleńskie pozostaje zdeponowane w Military Record Branch, Federal Record Centre.

204

— stwierdza Lenin — „nie dotyczy to dzisiejszej Rosji”. Leninowi wtóruje na tymże zjeździe Zinowjew, utrzymując, że „wskutek po­ wikłań rewolucyjnych klasa robotnicza została z d e k l a s o w a n a”. Aleksander Szlapnikow zwraca się do Lenina słowami: „Proszę więc przyjąć moje gratulacje — jesteście awangardą nieistniejącej klasy”. Szlapnikow proponował, by raz na zawsze zapamiętać, że „innej, »lepszej« klasy robotniczej mieć nie będziemy i trzeba się zadowolić tym, co jest”. Szlapnikow naturalnie się mylił. Lenin, a po nim Stalin w żad­ nym wypadku nie chcieli zadowolić się tą klasą robotniczą, któ­ rą dysponowali i której odmawiano miana „robotniczej”. Pragnę­ li stworzyć — i stworzyli — inną, lepszą klasę robotniczą, która nigdy by nie strajkowała i zawsze była zadowolona z warunków życia i pracy. Gdy w czerwcu 1953 roku robotnicy Berlina Wschod­ niego porzucili swoje warsztaty i wyszli na ulicę, protestując prze­ ciw niskim płacom i wysokim cenom, partia oświadczyła, że na­ ród zawiódł jej zaufanie. Bertolt Brecht napisał wówczas wiersz, w którym doradzał partii, by rozwiązała naród i wybrała sobie inny. Sowieccy wodzowie wymyślili tę receptę na długo przed Brechtem. Przeprowadziwszy rewolucję w imieniu nieistniejącej klasy, partia zabrała się do formowania klasy, jakiej potrzebowała. Lekceważe­ nie interesów „nieprawdziwych proletariuszy”, „teoretycznie” uza­ sadnione170, staje się komunistyczną cnotą. Podczas dyskusji o sy­ tuacji w partii, na którą zezwolono na krótko w 1923 roku, wielu uczestników użalało się, że „komórki partyjne i poszczególni członkowie partii są w oczach robotników zawsze rzecznikami ad­ ministracji, zwiększenia norm wydajności, najróżniejszych potrą­ ceń. Każdy komunista uznaje za swój obowiązek usprawiedliwiać w oczach robotnika za wszelką cenę każdą, nawet rażącą niespra­ wiedliwość”71. Jeżeli zaś pojedynczy komuniści wspólnie z robot1 Historycy w Związku Sowieckim doszli do wniosku, że również przedre­ wolucyjny rosyjski proletariat „niebył »czystymproletariatem«” (przyp. autora).

205

nikami protestują niekiedy przeciw administracji, „wówczas nasze organa partyjne uważają [ich] za niepewnych”72. Najpopularniejszym słowem czasów NEP, wręcz synonimem NEP, była smyczka, sojusz robotników i chłopów. Przewodnią rolę w tym sojuszu odgrywają robotnicy, proletariat, nosiciel dykta­ tury i postępu. Jego sytuacja w tym okresie gwałtownie się po­ gorszyła. Podrzędną rolę odgrywa chłopstwo, wyrażające żywio­ ły drobnomieszczańskie. Jego położenie się poprawiło, ponieważ produkty rolne stają się bazą odbudowy gospodarki. „1922 rok — stwierdza Anastas Mikojan — był pierwszym rokiem po rewo­ lucji, gdy zaspokojono nie tylko wewnętrzne zapotrzebowanie na zboże, ale też ruszył jego eksport w znacznych ilościach”73. Miko­ jan nie wspomina, że eksport zboża zaczął się wówczas, gdy ARA karmiła miliony głodujących, ale nie ulega wątpliwości, że eksport zboża i drewna stanowił na początku lat dwudziestych jedyne źró­ dło dewiz, niezbędnych w handlu z zagranicą. Chłopom, najważniejszej sile gospodarczej kraju, ogranicza się prawa polityczne. Zaczyna się ich namawiać plakatami: „Oddaj swo­ je oszczędności na pożyczkę w złocie, z czasem się wzbogacisz”, ale są obywatelami drugiej kategorii i zdają sobie z tego sprawę. Donie­ sienia agentów GPU, przechowywane w Archiwum Smoleńskim, re­ jestrują nastroje wsi. W doniesieniu z okresu 15-31 maja 1922 roku mowa jest o tym, że „niezadowolenie chłopów z sowieckiego rządu i komunistów jest bezgraniczne. W rozmowach biednych chłopów, średniaków, nie wspominając już o kułakach, słyszy się stwierdze­ nia w rodzaju: »Nie wolność nam szykują, ale pańszczyznę. Żyjemy dziś jak za Godunowa, kiedy obszarnicy ujarzmili chłopów«”74.

4. Na podbój ducha Niezadowolenie chłopów z władzy sowieckiej i polityki partii ko­ munistycznej dodatkowo zwiększały prześladowania Cerkwi.

206

„Jakkolwiek dziwne się to wydaje — pisze historyk — Cer­ kiew lepiej była przygotowana do rewolucji niż państwo”75. Przy­ gotowania do reform, trwające od 1905 roku, zwieńczyło zwołanie w 1917 roku synodu, który wybrał na patriarchę metropolitę mo­ skiewskiego Tichona. Konflikt między Cerkwią a państwem so­ wieckim był nieuchronny, gdyż partia komunistyczna po dojściu do władzy stawiała sobie za zadanie nie tylko gospodarcze, poli­ tyczne i społeczne przekształcenie kraju. Jej celem było stworze­ nie nowego człowieka, rząd dusz. Dekret z 23 stycznia 1918 ro­ ku proklamował oddzielenie Cerkwi od państwa, pozbawienie jej majątku i osobowości prawnej. Faktycznie Cerkiew wyjęto spod prawa. Patriarcha Tichon odpowiedział nałożeniem ekskomuni­ ki na jawnych i tajnych wrogów Cerkwi i wezwaniem wiernych do obrony Kościoła. W marcu 1918 roku ostro potępił podpisa­ nie pokoju brzeskiego, jako zdradę obietnicy złożonej narodo­ wi rosyjskiemu i sojusznikom. Z okazji pierwszej rocznicy rewo­ lucji patriarcha zwrócił się do Sownarkomu z listem, w którym wyliczając przestępstwa nowej władzy, wzywał do zaprzesta­ nia rozlewu krwi, gwałtów i prześladowania wiary, do uwolnie­ nia więźniów. Trudna sytuacja władzy sowieckiej zmusiła ją do złagodzenia antycerkiewnej polityki. Okólnik ludowego komisa­ rza sprawiedliwości z grudnia 1918 roku wymienia, czego nie należy więcej czynić, a co stanowiło powszechną praktykę: sa­ mowolne zamykanie cerkwi, konfiskaty przedmiotów kultu na potrzeby rewolucji, aresztowania kapłanów, rewizje w czasie na­ bożeństw czy wysyłanie duchownych na prace przymusowe. Lo­ kalnym sowietom zaleca się nie obrażać uczuć religijnych ludzi wierzących76. Złagodzenie podejścia wobec Cerkwi trwało bardzo krót­ ko. W marcu 1919 roku ludowy komisarz sprawiedliwości za­ leca władzom lokalnym „rozwinąć walkę z zabobonami”: otwo­ rzyć świątynie, przeprowadzić inwentaryzację, poddać relikwie ekspertyzie. Bardzo popularny „demaskator religii” Michaił

207

Goriew1,77 opisał odsłonięcie relikwii Siergieja Radoneżskiego w Ławrze Troicko-Siergiejewskiej w 1919 roku: „»Wierni« już nie płaczą, nie wydają histerycznych okrzyków i nawet nie srożą się na władzę sowiecką. Rozumieją, że nie popełniono żadnego bluźnierstwa, a tym bardziej »świętokradztwa«”78. Patriarcha Tichon w okresie wojny domowej powstrzymuje się od opowiedzenia się po którejkolwiek ze stron. Pozostawia au­ tonomię biskupom, których diecezje znalazły się pod władzą Bia­ łych, ale odmawia Białym wsparcia ich autorytetem Kościoła. Głód w 1921 roku komuniści wykorzystują dla zadania Cer­ kwi okrutnego ciosu. W sierpniu patriarcha Tichon zwraca się do głów Kościołów chrześcijańskich z wezwaniem o pomoc dla gło­ dujących. Powstaje Cerkiewny Komitet Pomocy Głodującym, w świątyniach zbiera się datki. Rząd odmawia uznania komite­ tu cerkiewnego i rozwiązuje go. Jekatierina Kuskowa wspomina „wielką energię” patriarchy, „który poderwał na ratunek całą wie­ rzącą Rosję i zagranicę”, i uważa, że energia ta bardzo przestraszy­ ła bolszewików, dla których „przejawy jego i naszej energii były oczywistym organizowaniem kontrrewolucji”79. 19 lutego 1922 roku patriarcha zaproponował radom die­ cezjalnym, by przekazały na fundusz pomocy głodującym cer­ kiewne kosztowności z wyłączeniem przedmiotów liturgicznych. 26 lutego na mocy rządowego dekretu skonfiskowano wszyst­ kie te kosztowności, z przedmiotami sakralnymi włącznie. Wier­ ni usiłowali przeciwstawić się konfiskacie. W ciągu pierwszych trzech miesięcy po uchwaleniu dekretu odnotowano 1414 krwa­ wych starć wiernych z wojskiem80. Opór mieszkańców Szui, w trakcie którego zabito cztery osoby i zraniono dziesięć, z miej­ sca został wykorzystany przez Lenina do wydania ściśle tajnej in­ strukcji dla członków Politbiura. „Teraz właśnie trzeba dać temu 1 Tak podpisywał się pozbawiony habitu duchowny o. Michaił Gałkin, przed bolszewickim przewrotem jeden ze stałych gości Rasputina.

208

towarzystwu nauczkę, i to taką, by przez kilka lat nie odważyło się nawet myśleć o oporze”81. Wytyczne Lenina: aresztować jak naj­ więcej „przedstawicieli reakcyjnej burżuazji i reakcyjnego ducho­ wieństwa”, przeprowadzić proces pokazowy, rozstrzelać „bardzo dużą liczbę”82. Proces zorganizowano w Moskwie na przełomie kwietnia i maja 1922 roku. Jedenastu oskarżonych skazano na śmierć. W pięciu przypadkach wyrok został wykonany. W charakterze świadka, a następnie oskarżonego był pozwany patriarcha Tichon. Osadzono go w areszcie domowym i pozbawiono możliwo­ ści wykonywania jego funkcji. W Petersburgu w lipcu 1922 roku sądzono 86 osób. Na śmierć skazano dziesięciu oskarżonych, wy­ rok wykonano na czterech, w tym na metropolicie Beniaminie. W sumie w 1922 roku stracono 8,1 tysiąca kapłanów, mnichów i zakonnic83. Nieprzerwanie trwa „kampania antyreligijna”, w szczegól­ ności „demaskowanie przesądów”. W gazetach pojawiają się do­ niesienia: „Petersburg. 2 sierpnia w obecności duchowieństwa i ekspertów, profesorów Petersburskiego Instytutu Medycznego śledczy ds. szczególnej wagi dokonał odsłonięcia relikwii Aleksan­ dra Newskiego. Zamiast relikwii znaleziono w relikwiarzu kawał­ ki kości zmieszane ze śmieciami”84. Walkę z Kościołem znacznie ułatwiła schizma w jego łonie. Grupa piotrogrodzkich duchownych z Aleksandrem Wwiedenskim na czele zjawiła się u aresztowanego Tichona i zażądała wy­ dania im patriarchalnej kancelarii, by Cerkiew „nie pozostała w ogóle bez zwierzchnictwa”. Patriarcha przekazał władzę znaj­ dującemu się w Jarosławiu metropolicie Agafangełowi, a do czasu jego przybycia powierzył kancelarię Aleksandrowi Wwiedenskiemu i jego zwolennikom. 18 maja 1922 roku dokonują oni prze­ wrotu, likwidują patriarchat, ogłaszają utworzenie Najwyższego Zarządu Cerkiewnego. Rodzi się „Żywa Cerkiew”, której „władza sowiecka udziela swego moralnego, materialnego i zwłaszcza poli­

209

cyjnego poparcia”85. Komuniści pokładają wielkie nadzieje w „Ży­ wej Cerkwi”. Wydaje mi się — mówił Grigorij Zinowjew Aleksan­ drowi Wwiedenskiemu — że „wasza grupa mogłaby zainicjować wielki ruch w skali międzynarodowej”86. Szef Kominternu, który w 1921 roku brał udział w powołaniu Czerwonej Międzynarodówki Związkowej — Profinternu — prze­ widywał, być może, stworzenie w przyszłości międzynarodów­ ki cerkiewnej pod kierownictwem partii bolszewików. Udziela­ jąc pomocy „Żywej Cerkwi”, roztaczając przed jej zwierzchnikami świetlane perspektywy, władza sowiecka przypominała również 0 drugiej stronie medalu. Zatwierdzenie wyroku śmierci na pię­ ciu skazanych w procesie moskiewskim — pisał Michaił Goriew — „powinno nie tylko otrzeźwić gorące kontrrewolucyjne gło­ wy popów, ale też udzielić nowemu Najwyższemu Zarządowi Cer­ kiewnemu lekcji elementarnego politycznego abecadła”87. Lew Kamieniew podkreślał po procesie piotrogrodzkim „skrajną po­ błażliwość” WCIK, który sześciu oskarżonym zamienił „najwyż­ szy wymiar kary na długoletnie więzienie” — i przypomniał: „Nie może być i nie będzie litości w stosunku do tych książąt Cerkwi, a także świeckich wywodzących się z arcyburżuazyjnych środo­ wisk, którzy dziś za parawanem świątyni agitują najbardziej ciem­ ne i zdemoralizowane elementy ludności przeciw władzy robotni­ czo-chłopskiej ”88. Od pierwszego dnia rewolucji Lenin upatruje głównego wroga w inteligencji. Widzi w niej siłę, która nie chce „podporządkować się bez długich debat” „osobistemu autorytetowi jednego człowie­ ka” i jednej partii. Walka ze sprzeciwiającym się władzy sowiec­ kiej odłamem inteligencji nie wymagała uzasadnienia. Prześlado­ wania, którym poddano neutralną część inteligencji, tłumaczono właściwym jej humanitaryzmem, dobrocią rodzącą współczucie 1 solidarność z prześladowanymi. W odpowiedzi na list Gorkiego wystosowany z powodu masowych aresztowań w Petersburgu Le­ nin wykłada 15 listopada 1919 roku swoje credo: „W ogóle zasto­

210

sowanie aresztu wobec publiczności kadeckiej (i obokkadeckiej) było konieczne i słuszne. [...] Używacie niezwykle ostrych słów, ale z jakiego powodu? Z powodu tego, że kilkudziesięciu (czy choć­ by kilkuset) kadeckich i obokkadeckich paniczyków posiedzi kilka dni w więzieniu ze względu na to, by zapobiec spiskom”89. Trzy dni potem Lenin niemal dosłownie powtarza swą argu­ mentację — była nieźle wymyślona — w liście do Marii Andriejewej: „Aby zapobiec spiskom, nie sposób nie aresztować c a ł e j kadeckiej i powiązanej z kadetami publiki. Cała ta publika jest go­ towa pomagać spiskowcom. Nie aresztować jej to przestępstwo”90. Odwołując się do terminologii słowianofilów, odróżniających „na­ ród” od „publiki”, to jest inteligencji, Lenin wzbogaca słownictwo w określenie „obokkadecka”. Słowo to pozwalało nie troszczyć się o przynależność partyjną aresztowanych: do grona obwinionych za­ licza się całą rosyjską inteligencję jako taką. Wielu aresztowanych inteligentów obciąża to, że przed rewolucją pomagali oni bolszewi­ kom. Skoro są tak dobrzy, że wówczas pomagali prześladowanym, to kto może zagwarantować, że i teraz nie będą tego robić? Ważne odkrycie Lenina polega na tym, że uważa on za konieczne areszto­ wać — podkreśla: „nie wolno nie aresztować”, „przestępstwem jest nie aresztować” — ludzi, którzy są zdolni pomagać spiskowcom. Należy aresztować ludzi potencjalnie niebezpiecznych. Kolejny cios będzie zadany inteligencji w sierpniu 1922 roku. 28 sierpnia „Izwiestia” publikują równocześnie postanowienie WCIK o rozwiązaniu Wszechrosyjskiego Komitetu Pomocy Gło­ dującym i sensacyjne materiały o ujawnieniu tak zwanej Peters­ burskiej Organizacji Bojowej (POB). W sprawie POB aresztowano „ponad 200 osób”91. WCzK połączyła w jedną całość grupę kronsztadzkich marynarzy, grupę oficerów marynarki i grupę profesor­ ską. Istnieją wszelkie podstawy, by twierdzić, że sprawa POB była od początku do końca sfabrykowana. Nawet sowieccy historycy nie potrafią uzgodnić, na czym polegała wina aresztowanych. Je ­ den mówi jasno i wyraźnie: „Petersburska Organizacja Bojowa

211

Tagancewa przygotowywała krwawy przewrót na przełomie sier­ pnia i września 1921 roku”92. Inny ogranicza się do deklaracji: „POB szykowała w 1921 roku spisek przeciw władzy sowieckiej”. Trzeci szczegółowo wymienia „przestępstwa”: opracowywali „pro­ jekty państwowej i gospodarczej przebudowy Rosji, zakładając, że obalenie sowieckiego rządu jest tylko kwestią czasu”93. „Kadet Tagancew nosił się z ideą stworzenia »masowej bazy«, [...] nawią­ zał kontakt z grupą tak zwanych pełnomocników zgromadzenia przedstawicieli fabryk i zakładów m. Petersburga”94. Podczas gdy profesorowie „ideowo” kierowali organizacją, marynarze kronsztadzcy dopuścili się „zamachu terrorystycznego”: „grupa złoczyń­ ców wysadziła w Piotrogrodzie pomnik Wołodarskiego”95. Przygotowania do procesu i sam proces toczyły się pod oso­ bistym nadzorem Lenina. Na początku aresztowano grupę wybit­ nych rosyjskich uczonych i ludzi kultury, kwiat rosyjskiej profesu­ ry — geografa Władimira Tagancewa, konstytucjonalistę Nikołaja Łazariewskiego, rzeźbiarza księcia Siergieja Uchtomskiego, geo­ loga Wiktora Kozłowskiego, a także wybitnego finansistę księcia Dmitrija Szachowskoja i wielu innych96. O ich uwolnienie zabiega­ li u Lenina między innymi rosyjscy geolodzy i Rosyjskie Towarzy­ stwo Fizyczno-Chemiczne. Wśród rozstrzelanych, których uzna­ no za „najbardziej niebezpiecznych” i „przywódców spisku”, byli profesor Michaił Tichwinski i poeta Nikołaj Gumilow. O ich uwol­ nienie zabiegano szczególnie. Tichwinskiego broniono — gdyż był wybitnym chemikiem i zarazem starym bolszewikienj, które­ go drogi z partią rozeszły się jeszcze przed rewolucją, a Nikołaja Gumilowa — bo należał do największych poetów Rosji. Po egzekucji narodziły się legendy o interwencji Lenina na rzecz Tichwińskiego i Gumilowa, o dyspozycjach, które nie dotar­ ły na czas, o samowoli czekistów. Liberman opowiada, że Leonid Krasin był przerażony, gdy dowiedział się o rozstrzelaniu profesora Tichwińskiego: „Zabili go wbrew obietnicy Lenina — wykrzyknął Krasin. — Ale to przecież niemożliwe! A może on wszystko wie­

212

dział? [...] Może rewolucja ma swoje niewzruszone reguły? W takim razie dokąd nas to wszystko zaprowadzi? Przecież Włodzimierz IIjicz bardzo lubił Tichwińskiego. Był z nim po imieniu”97. Krasin do­ brze znał Lenina, więc podejrzewał, że ten „o wszystkim wiedział”. W opublikowanej korespondencji Lenina znajduje się jego notatka w tej sprawie: „Tichwińskiego aresztowano nieprzypadkowo: che­ mia i kontrrewolucja nie wykluczają się wzajemnie”98. Człowiek, który przyszedł do Dzierżyńskiego prosić o zmiło­ wanie dla Gumilowa i zapytał: „Czyż można rozstrzelać jednego z kilku największych poetów Rosji?”, usłyszał w odpowiedzi: „Czy należy czynić wyjątek dla poety, gdy rozstrzeliwuje się innych?”99. Ani chemia, ani poezja nie wykluczały kontrrewolucji. Co wię­ cej, zdawały się z natury kontrrewolucyjne. Nauka, poezja, inteli­ gencja — były kontrrewolucją. Proces Petersburskiej Organizacji Bojowej był ostatnim wiel­ kim procesem zorganizowanym przez WCzK. Na mocy dekretu z 6 lutego 1922 roku WCzK i jej organy terenowe „uległy likwi­ dacji”. Ich zadania przekazano Państwowemu Zarządowi Politycz­ nemu, wchodzącemu w skład Ludowego Komisariatu Spraw We­ wnętrznych RFSRS. Po utworzeniu Związku Sowieckiego GPU przekształca się w Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU). „Były to dwie straszliwe sylaby, pełne znamiennego pa­ tosu dla każdego obywatela, który przetrwał okres rewolucji, dwie zgłoski wcześniejsze jeszcze od słowa »mama«, albowiem zgłoska­ mi tymi straszono już dziecko w kołysce, jak ongi diabłem; były to dwie zwykłe sylaby, które nawet po śmierci towarzyszyły ska­ zańcom, bo aż do dołu kloacznego, dwie najstraszniejsze sylaby, których nikt nie zdoła zapomnieć”100. Te dwie sylaby: CZE-KA — zamieniono teraz na trzy: GE-PE-U. Niedługo potem również te trzy sylaby zaczną budzić strach nie mniejszy niż poprzednie dwie. Mianowanie przewodniczącego WCzK Feliksa Dzierżyń­ skiego na przewodniczącego GPU, a później OGPU, podkreślało ciągłość roli i charakteru „organów”.

213

Proces eserów, który zaczął się w czerwcu 1922 roku, był pierwszym wielkim procesem pokazowym zorganizowanym przez GPU. Przebywający na Zachodzie Maksym Gorki uważał postępo­ wanie w sprawie socjalistów-rewolucjonistów za akt walki z inteli­ gencją. W liście do Rykowa (Lenin powie: „ohydny list Gorkiego”) stawia ten proces w jednym szeregu z działaniami zmierzający­ mi do „wyniszczenia inteligencji w naszym kraju ciemnoty”. Gdy zaczynał się proces eserów, zapadł wyrok w sprawie „o ukrywa­ nie kosztowności cerkiewnych”. W procesie eserowców wszystkie oskarżenia dotyczyły działalności przed 1919 rokiem, podpada­ jącej pod amnestię z 27 lutego 1919. Dwanaście osób skazano na śmierć, ale sąd zawiesił wykonanie wyroku. Procesy polityczne to tylko część wojny z inteligencją, co­ raz bardziej zażartej, gdyż — jak twierdził Komitet Centralny —- „w pierwszych miesiącach 1922 roku ożywiła się działalność resztek starej, burżuazyjnej inteligencji”101. „Ożywienie ideologii burżuazyjnej” sprowadzało się do uruchomienia całkowicie legal­ nych, prywatnych wydawnictw, wznowieniu pism „Byłoje”, „Gołos Minuwszego”, „Ekonomist”, „Prawo i Żyzn”. „Szkodliwe tendencje” dają o sobie znać w marcu 1922 roku na zjeździe agronomów. Profesorowie agronomii i ekonomiści wy­ stępują na rzecz „abstrakcyjnej ponadklasowej praworządności”. Ludowy komisarz zdrowia, narkomzdraw Nikołaj Siemaszko, do­ nosi Leninowi, że lekarze na swoim zjeździe „wynosili pod nie­ biosa medycynę w ziemstwach”, domagali się demokracji i prawa do wydawania własnego organu prasowego. „Partie antysowieckie — pisze o tym okresie historyk WCzK-GPU — działając za pośrednictwem inteligencji (profesury, specjalistów, literatów), agitowały młodzież szkolną, studentów, elementy drobnomieszczańskie i mieszczańskie, tworzyły przyczółki na wyższych uczel­ niach, w prasie, w kręgach literackich, w spółdzielczości”102. W marcu 1922 roku Lenin pisze artykuł O znaczeniu wojującego materializmu, w którym za „bezwzględny obowiązek” komunisty

214

uznaje „walkę z reakcją filozoficzną i z przesądami filozoficzny­ mi tak zwanych sfer oświeconych”. W liście do przewodniczące­ go GPU Dzierżyńskiego z 19 maja przekłada terminy filozoficzne na język potoczny: inteligentów, profesorów i pisarzy nazywa jaw­ nymi kontrrewolucjonistami, poplecznikami Ententy, szpiegami, demoralizatorami młodzieży103. „Profesorów i pisarzy” aresztowano, sądzono, rozstrzeliwa­ no, umierali z głodu. „W historii Akademii Nauk — zauważa ba­ dacz — były, zdaje się, trzy główne okresy morowe: 1918-1923, 1929-1931,1936-1938”104. Wyjątkowy charakter pierwszego po­ lega na tym, że najwięksi rosyjscy uczeni umierali z głodu i chłodu. Historyk przywołuje nekrologi publikowane w „Izwiestijach Rossijskoj Akademii Nauk”. Nekrolog historyka Aleksandra Łappo-Danilewskiego, zmarłego 7 lutego 1919 roku, notuje, że „od maja 1918 roku jest to siódma ofiara, wyrwana przez śmierć ze środo­ wiska członków rzeczywistych Akademii”. Skoro Akademia Nauk liczyła w owym czasie niewiele ponad 40 członków, rozmiar kata­ strofy staje się oczywisty. Tym bardziej że uczeni ginęli nadal. Umierają twórca hydroi aerodynamiki Nikołaj Żukowski, najwybitniejszy orientalista Bo­ rys Turajew, znakomity matematyk Aleksander Lapunow, świet­ ny lingwista Aleksiej Szachmatow, wybitny teolog Iwan Palmow i wielu innych. Dekret o „stworzeniu warunków sprzyjających działalności naukowej” członkowi Akademii Iwanowi Pawłowo­ wi, podpisany przez Lenina w 1921 roku, miał na celu uratowanie jedynego rosyjskiego laureata Nagrody Nobla — i tym bardziej podkreślał tragiczną sytuację rosyjskiej nauki. 10 maja w liście do Dzierżyńskiego Lenin zaleca „starannie przygotować” nowy, wymierzony w inteligencję środek represji: pisarzy i profesorów pomagających kontrrewolucji „wyłapywać stale i systematycznie i deportować za granicę”105. W maju 1922 roku Lenin zapoznaje się z projektem pierwsze­ go rosyjskiego kodeksu karnego. Podkreśla przy tym, że należy

215

„otwarcie postawić pryncypialną i pod względem politycznym słuszną (a nie tylko ściśle prawną) tezę, uzasadniającą i s t o t ę i s ł u s z n o ś ć terroru, jego konieczność, jego granice. Sąd nie powinien wyrzec się stosowania terroru — obiecywanie tego byłoby oszukiwaniem siebie lub oszukiwaniem innych — powi­ nien natomiast uzasadnić i zalegalizować go pryncypialnie, ja­ sno, bez fałszu”106. Lenin nalega: „rozszerzyć stosowanie kary śmierci przez rozstrzelanie [...] odnośnie do wszystkich rodza­ jów działalności mienszewików, eserowców itp.”107. Jednak głów­ ny wkład wodza rewolucji polegał na sformułowaniu paragrafu o „propagandzie lub agitacji”. Lenin proponuje wprowadzić zasa­ dę nieznaną dotąd w prawodawstwie: „Propaganda lub agitacja, obiektywnie pomagająca tej części międzynarodowej burżuazji, która nie uznaje równouprawnienia komunistycznego systemu własności, zajmującego miejsce kapitalizmu, dąży do obalenia go przemocą, czy to poprzez interwencję, czy też blokadę, szpiego­ stwo, finansowanie prasy i tym podobne środki, pociąga za sobą najwyższy wymiar kary, z zamianą — w razie istnienia okoliczno­ ści łagodzących — na pozbawienie wolności lub wydalenie z gra­ nic państwa”108. Lenin wprowadza pojęcie „obiektywnej pomocy” międzyna­ rodowej burżuazji. Tym samym — pisze profesor Leszek Koła­ kowski — wódz rewolucji „położył podwaliny pod prawodawstwo, które jest właściwe systemowi totalitarnemu w odróżnieniu od systemu tylko despotycznego”109. Charakterystyczną cechą de­ spotyzmu jest surowe prawo; cechą charakterystyczną totali­ taryzmu — prawo fikcyjne. Lenin włącza do kodeksu karnego paragraf nakazujący karę śmierci (przy braku okoliczności łago­ dzących) za głoszenie poglądów, które mogą „obiektywnie poma­ gać” burżuazji. Oznacza to, że władza może zabijać, kogo chce, kto nie przypadł jej do gustu — lub, uwzględniając okoliczności ła­ godzące, ograniczać się do więzień, łagrów, deportacji. A zatem — prawo nie istnieje, kodeks karny nie istnieje.

216

Pierwszą próbą zastosowania nowej zasady było deportowa­ nie z republiki sowieckiej dużej grupy naukowców, lekarzy, lite­ ratów, agronomów. 31 sierpnia 1922 roku „Prawda” publikuje komunikat zatytułowany Pierwsze ostrzeżenie. Stwierdzając, że „określone warstwy inteligencji burżuazyjnej nie pogodziły się z władzą sowiecką”, organ KC wylicza „przyczółki działalności antysowieckiej”: wyższe uczelnie, publicystykę, literaturę piękną, filozofię, medycynę, agronomię, spółdzielczość. Następnie komu­ nikuje, że „na mocy rozporządzenia GPU [...] najaktywniejsze ele­ menty kontrrewolucyjne” ze środowisk inteligenckich zostaną wysłane „do północnych guberni, część za granicę”. Obrzuciwszy tych, którzy „mają być wyrzuceni z terytorium RFSRS”, epitetem „ideologicznych wranglowców i kołczakowców”, „Prawda” pod­ kreślała, że deportacja „jest pierwszym ostrzeżeniem władzy so­ wieckiej” skierowanym pod adresem inteligencji. Profesjonalny skład deportowanych — „160 najbardziej ak­ tywnych burżuazyjnych ideologów”110 — jest bardzo zróżnico­ wany. Znajduje się wśród nich rektor Uniwersytetu Moskiew­ skiego, zoolog profesor Michaił Nowikow, rektor Uniwersytetu Petersburskiego, filozof profesor Lew Karsawin, duża grupa mate­ matyków z dziekanem Wydziału Matematyki Uniwersytetu Mo­ skiewskiego profesorem Wsiewołodem Stratonowem na czele, ekonomiści — profesorowie: Borys Bruckus, Nikołaj Zworykin, Konstantin Łodyżenski, Siergiej Prokopowicz, spółdzielcy: Alek­ sander Iziumow, Wasilij Kudriawcew, Aleksiej Bułatów, historycy: Aleksander Kizewetter, Antonij Fłorowski, Wieniedikt Miakotin, Aleksander Bogolepow, socjolog Pitirim Sorokin, członkowie Ko­ mitetu Pomocy Głodującym: Jekatierina Kuskowa, Michaił Osorgin, Walentin Bułhakow, profesorowie Paweł Wielichow, Wsiewołod Jasiński, Aleksander Ugrimow. Komunikat GPU podkreśla: „Wśród deportowanych nie ma prawie w ogóle wybitnych nazwisk”. Ale wystarczy do wymie­ nionych dorzucić nazwiska deportowanych filozofów, by przeko­

217

nać się o kłamliwości tego twierdzenia: za granicę zostali wysła­ ni Nikołaj Bierdiajew, Siemion Frank, Lew Szestow, Nikołaj Łosski, Siergiej Bułhakow, Fiodor Stepun, Borys Wyszesławcew, Iwan Łapszyn, Iwan Iljin, Aleksander Izgojew, Nikołaj Trubieckoj. Na podstawie nielicznych ocalałych dokumentów i wspo­ mnień można przypuszczać, że Politbiuro, działając z inicjatywy Lenina, zdecydowało się zadać cios inteligencji i wyznaczyło naj­ ważniejsze ośrodki myśli niezależnej, które zamierzano sparaliżo­ wać. Wymienione zostały pewne nazwiska (listę filozofów prawie w całości ułożył sam Lenin), w pozostałych przypadkach inicja­ tywę zostawiono w rękach GPU, a także wpływowych działaczy partyjnych i ich zaufanych, załatwiających różne osobiste pora­ chunki. Przy układaniu listy proskrypcyjnej ważny był jeden cel: udzielić przestrogi inteligencji, deportować podżegaczy, zastra­ szyć całą resztę. W związku z tym na listę trafili też ci, którzy nie mieli nic na koncie, a nie znaleźli się na niej ci, których — wyda­ wać by się mogło — należałoby bezwzględnie deportować.

5. Przestawianie drogowskazów Banicja była radykalnym posunięciem, ale w porównaniu z wyro­ kami śmierci zapadającymi podczas publicznych procesów wyda­ wała się środkiem „humanitarnym”. Ponadto rząd sowiecki nie mógł w 1922 roku ryzykować egzekucji 100 czy 200 najwybitniej­ szych przedstawicieli rosyjskiej inteligencji. Mogłoby to wywołać nie najlepsze wrażenie za granicą. Poza tym niska liczebność kadr naukowych i kulturalnych, bardzo państwu potrzebnych, nie po­ zwalała na dalsze ich przetrzebianie masowymi egzekucjami. W lipcu 1921 roku otworzyły się przed partią komunistyczną nowe możliwości walki na froncie ideologicznym. W Pradze uka­ zał się mianowicie zbiór artykułów Przestawienie drogowskazów (Smiena wiech), poświęcony smienowiechowstwu — ruchowi, któ­

218

ry rozpoczął się w Rosji i został czynnie poparty przez partię, po czym wyniósł się na emigrację. Po rewolucji październikowej Rosję opuściło ponad milion jej obywateli. Ich dokładna liczba nie jest znana. Lenin wspominał 0 „emigracji liczącej prawdopodobnie 1,5 do 2 milionów osób”111. Zachodni historyk pisze o około milionie emigrantów112. Sowiecki historyk przytacza liczbę 860 tysięcy113. Według danych Ligi Na­ rodów opublikowanych w 1926 roku po rewolucji Rosję opuściło 1,6 miliona ludzi. Mniej więcej jedną czwartą stanowili oficerowie 1 żołnierze białych armii, wśród nich około 100 tysięcy żołnierzy i oficerów armii Wrangla, ewakuowanych z Krymu do Konstan­ tynopola. Pośród ludności cywilnej znajdowali się przedstawicie­ le wszystkich stanów i zawodów, w większości jednak — co łatwo zrozumieć — ci, którzy uważali władzę sowiecką za wroga, oraz ci, których ona uznawała za wrogów. Znaczny odsetek emigrantów stanowili inteligenci. Na emigracji były reprezentowane wszystkie partie: od skrajnie prawicowych do skrajnie lewicowych, od mo­ narchistów do socjalistów-rewolucjonistów i anarchistów. Skład polityczny emigracji był dobitnym świadectwem likwidacji życia politycznego w Rosji sowieckiej. Wszystkie partie — z wyjątkiem RKP(b) — znalazły się w obozie przeciwników władzy sowieckiej z własnej woli lub wy­ rzucone przez partię-dyktatora. Znaczna część emigrantów roz­ sianych po świecie — w Czechosłowacji, Jugosławii, Francji, Buł­ garii, Polsce, Niemczech, Chinach, na Łotwie — jest przekonana, że rychło wróci do ojczyzny, że bolszewicy upadną lada moment. Ich stosunek do władzy sowieckiej jest zdecydowanie wrogi. Rów­ nocześnie pojawiają się wśród emigrantów nastroje kapitulanckie, rozlegają się sporadyczne, nieśmiałe głosy: jesteśmy pokonani. Opinie te odnajdują poparcie w samej Rosji sowieckiej. „Smienowiechowstwo jako prąd wśród starej inteligencji zrodziło się w Ro­ sji Sowieckiej mniej więcej w 1918 roku” — odnotowuje sowiecki historyk114. Istnieje niemałe podobieństwo między polityką so­

219

wieckiej władzy wobec duchowieństwa szukającego dróg ugody z państwem i decydującego się na rozłam w łonie Cerkwi a jej po­ lityką wobec inteligencji szukającej porozumienia ze zwycięzcami. Po napaści Polski na republikę sowiecką wiosną 1920 roku następuje rehabilitacja patriotyzmu. On właśnie jest bazą, na któ­ rej zaczyna kiełkować koncepcja smienowiechowstwa. Latem 1920 roku znany prawnik, profesor Nikołaj Gredeskuł, jeden z byłych przywódców partii kadetów, rusza na tournee po kraju. Wygłasza odczyty, publikuje serię artykułów w „Izwiestiach”. Cieszy się nie tylko pełną aprobatą władz, ale nawet ich poparciem. Najważniej­ sza teza Gredeskuła: „Z każdym dniem widać coraz wyraźniej, że nie stanęliśmy przed ślepym zaułkiem historii czy akcydentalnym epizodem, lecz przed szeroką, wytyczoną, jasną drogą, którą po­ stępuje proces historyczny, i tym razem, kierowany świadomym wysiłkiem przenikliwych działaczy, wiedzie nas ku największemu przełomowi w całej historii ludzkości”115. Idea smienowiechowstwa spontanicznie oraz pod wpływem Gredeskuła i jego zwolenników pojawia się na emigracji. Wiosną 1920 roku redaktor wydawanej w Pradze gazety „Słowiańska Zo­ rza” Jewgienij Jefimowski występuje z tezą, że to właśnie bolsze­ wicy są obrońcami narodowych i państwowych interesów rosyj­ skich. W jednym z artykułów o nieuchronnym — jego zdaniem — sporze Europy z Rosją sowiecką, pisze: „W tym sporze będzie­ my po stronie Rosji sowieckiej. Nie dlatego, że jest sowiecka, lecz dlatego, że jest Rosją”116. W Paryżu Jurij Kluczników czyta swo­ ją sztukę Jeden krzew. Wśród zaproszonych są „Bunin, Kuprin, Tołstoj, Ałdanow, zbiegły niedawno z Krymu Ilja Erenburg, Wietługin i autor tej kroniki”117. Obecni są zgodni w ocenie sztuki: zdaniem Kuprina — nudna jak żołdackie sukno, według Aleksego Tołstoj a — tępa j ak zardzewiały gwóźdź. Ważna j es t j ednak, powia­ da Tołstoj, jej idea, myśl przewodnia. A myśl jest taka, że „ojczyzna to jeden krzew i wszystkie jego gałęzie, nawet te, które rosną krzy­ wo czy na boki, żywią się tymi samymi sokami...”. Tołstoj wysnuwa

220

wniosek: „Tam, w Rosji, wieje surowy duch abnegacji, a tu, na Za­ chodzie, sama zgnilizna, beznadziejny, ograniczony materializm i całkowity rozkład”118. Jesienią 1920 roku ukazuje się w Harbinie zbiór artyku­ łów Nikołaja Ustriałowa W walce o Rosję. W książce zawiera się cała ideologia smienowiechowstwa. Praski zbiór tekstów Smiena wiech, który dał nazwę ruchowi, nie wniesie nic nowego do zbio­ ru Ustriałowa. Główny ideolog ruchu smienowiechowców, utalentowany pu­ blicysta Nikołaj Ustriałow, poświęcił swoją książkę „generało­ wi Aleksiejowi Brusiłowowi, dzielnemu i wiernemu słudze Wiel­ kiej Rosji w godzinie jej sławy oraz w ciężkich dniach męki i nie­ szczęścia”. Postawa generała Brusiłowa, który w okresie polskiej ofensywy wezwał, by zapomnieć o „egoistycznym poczuciu walki klasowej”, a pamiętać o „swym narodzie rosyjskim” i „Mateczce-Rosji”, jest, według Ustriałowa, wzorem prawdziwego patrioty­ zmu119. W swoich pismach Ustriałow apeluje do Białych, aby uznali swoją klęskę i udali się do Canossy. Co więcej, wzywa broniącego się wciąż na Krymie Wrangla, aby się dobrowolnie „nawrócił”, to znaczy przyjął „inną wiarę” i złożył hołd Brusiłowowi120. Rosyjska inteligencja — tłumaczy Ustriałow swą odezwę — walczyła z bolszewizmem z wielu przyczyn, „ale najważniejsze, kluczowe były w jej oczach względy narodowe”121. Inteligencja dlatego stała się wrogiem rewolucji, że rewolucja niszczyła państwo, rozkładała ar­ mię, poniżała ojczyznę. Według Ustriałowa walka z bolszewikami byłaby pozbawiona sensu, w ogóle by jej nie było, gdyby nie wzglę­ dy narodowe. Klęski białych armii pozwoliły Ustriałowowi przejrzeć. Przy­ znaje, że razem z większą częścią rosyjskiej inteligencji mylił się w ocenie bolszewizmu. Nowy pogląd Ustriałowa na bolszewizm można sprowadzić do trzech punktów. Przede wszystkim — re­ wolucja w Rosji miała charakter narodowy, wyrastała ze słowianofilstwa, czaadajewowskiego pesymizmu, hercenowskiego rewo­

221

lucyjnego romantyzmu, pisariewowskiego utylitaryzmu. Wśród jej prekursorów byli Czernyszewski, jakobinizm Tkaczowa, do­ stojewszczyzna — od Piotra Wierchowieńskiego do Aloszy Karamazowa, rosyjski marksizm lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, „kierowany przez tych, których uważamy obecnie za nosicieli prawdziwej rosyjskiej myśli — Bułhakowa, Bierdiajewa, Struwego”122, Maksym Gorki, „sołowiowcy”, Andriej Bieły i Aleksander Błok. Rewolucja rosyjska była rewolucją narodową, typowym ro­ syjskim buntem, „bezmyślnym i bezlitosnym”. Ustriałow dostrze­ ga w niej pewną „słuszność”, ale zakłada, że zrobiła swoje i że czas już ją „pohamować”. Tylko bolszewizm „przy wszystkich ułomno­ ściach swej ciężkiej i ponurej codzienności” byłby zdolny „zamro­ zić” — według słów Konstantina Leontjewa — „gnijące wody re­ wolucyjnego rozlewiska”123. „Zamroziwszy” rewolucję, władza sowiecka zabrała się — we­ dług Ustriałowa — do zrealizowania narodowych zadań stojących przed krajem. I to jest drugi punkt koncepcji Ustriałowa: bolsze­ wicy nie okazali się anarchistami, czego się wszyscy obawiali, ale „państwowcami”, zwolennikami i budowniczymi silnego państwa. Właśnie bolszewicy — utrzymuje Ustriałow (i to jest kolejny punkt jego programu) — „zdolni są odbudować rosyjskie wielkodzierżawie”124, odbudować rosyjskie imperium. Ustriałow, beza­ pelacyjny zwolennik Rosji jednej i niepodzielnej1, wierzy, że „bol­ szewicki centralizm” jest tylko „pozornie zabarwiony demagogią »swobodnego samostanowienia narodów«”125. To właśnie^ w inte­ resie rosyjskiego imperium należy, zdaniem Ustriałowa, zaprze­ stać walki z bolszewizmem. W imię imperium potępia on ruch chłopski, chłopskie bunty, „pogromową, anarchiczną falę”, która w razie zwycięstwa może zamienić „Wielką Rosję w magmę wy­ zwolonych narodowości z »niezależną Syberią« na wschodzie, 1 Rossija jedinaja i niedielimaja — hasło Białych w latach wojny do­ mowej.

222

»niepodległą Ukrainą« i »wolnym Kaukazem« na południu, »Wielką Polską« i dziesiątkiem »mniejszych« narodowości na Zacho­ dzie”126. Narodowa funkcja rosyjskiej rewolucji jest dla Ustriałowa tak oczywista, że zdecydowanie odrzuca jej „obcoplemienny” (inorodczeskij) charakter. „Jeśli nawet zostanie matematycznie udo­ wodnione, że 90% rosyjskich rewolucjonistów to obcoplemieńcy, przede wszystkim Żydzi — bynajmniej nie przeczy to czysto rosyjskiemu charakterowi ruchu. Jeśli nawet przykładają się doń »cudze« ręce, to jego dusza, jego »istota«, dobra lub zła, jest jed­ nak prawdziwie rosyjska, inteligencka, przepuszczona przez filtr narodowej psychiki”127. Przenikliwość Nikołaja Ustriałowa, który w leninowskim pań­ stwie dostrzegł liczne cechy stalinowskiego Związku Sowieckie­ go, czyli to, czego nie widziało wielu przywódców partii bolszewic­ kiej, bierze się stąd, że ideolog smienowiechowstwa był przekonany 0 zbieżności między rewolucją rosyjską i francuską. „Przejście od stanu rewolucyjnego do normalnego stanu państwowego nastąpi — pisze on — nie wbrew i przeciw rewolucji, lecz poprzez nią”128. Rosję czeka, zdaniem Ustriałowa, nieunikniona ewolucja. Latem 1920 roku widzi mu się nadejście Konsulatu, bitwy z Polską zdają mu się „mostem z Arcole i Marengo”129. A potem — Napoleon zo­ stanie imperatorem. Ścieżka historycznych analogii pozwala Ustriałowowi prze­ widzieć pewne cechy rodzącego się państwa sowieckiego i zara­ zem doprowadza go do okrutnych błędów. W rewolucji dostrze­ ga on „odnowicielską” siłę i głęboko wierzy, że „genialnie” ożywi ona (rewolucja) tradycje Bielińskiego. Zmusi Rosję, by „ze wstrzą­ sającą mocą przeżyła też prawdę Tiutczewa, Dostojewskiego, Sołowjowa”130. W zakończeniu swojej książki o klęsce Białych Wasilij Szulgin pocieszał się myślą, w wielu miejscach zbieżną z przemyślenia­ mi Ustriałowa. „Nasze idee — pisze Szulgin — sforsowały front 1 opanowały ich (Czerwonych) umysły. [...] Przypuśćmy, że Czer­

223

wonym w y d a j e s i ę tylko, że biją się ku chwale Międzynaro­ dówki. [...] W rzeczywistości, choć n i e ś w i a d o m i e , prze­ lewają krew tylko po to, by odbudować chronione przez Boga mocarstwo rosyjskie. [...] Jeśli tak, znaczy to, że myśl Białych, przekradłszy się przez front, zajęła ich podświadomość. [...] Zmu­ siliśmy ich, by czerwonymi rękami dokonywali dzieła Białych. [...] Zwyciężyliśmy. [...] Myśl Białych zatriumfowała”131. Smienowiechowstwo rodzi się w środowisku konserwatywne­ go, prawicowego odłamu inteligencji rosyjskiej. Monarchista Jefimowski, zwolennicy admirała Kołczaka, Kluczników i Ustriałow, monarchista Szulgin, prawicowy kadet Gredeskuł „przestawiają drogowskazy”, gdy dochodzą do wniosku, że „czerwonymi ręka­ mi” realizuje się „sprawa Rosji”. Ideolodzy smienowiechowstwa, ludzie o prawicowych przekonaniach, zwolennicy — podobnie jak Ustriałow — Konstantina Leontjewa i Josepha de Maistrea, przyjmują bolszewizm, gdyż idee wolności, tak bliskie lewicowej inteligencji, wydają im się drugorzędne. Zatwierdzona przez X zjazd nowa polityka gospodarcza wyda­ je się smienowiechowcom potwierdzeniem ich prognoz. „Na naszych oczach — pisze Ustriałow w listopadzie 1921 roku — odbywa się taktyczne »przeistoczenie bolszewizmu«, które z uporem przepo­ wiadamy już od ponad półtora roku”132. Dla Ustriałowa i jego zwo­ lenników nie ulega wątpliwości, że bolszewizm się przeistacza. W artykule Rzodkiewka Ustriałow utrzymuje, że sowiecka Rosja „z zewnątrz jest czerwona, a wewnątrz — biała”. Tę cechę ustroju sowieckiego symbolizują, zdaniem ideologa smienowiechowstwa, „czerwona flaga na Pałacu Zimowym i dźwięki Międzynarodówki z kremlowskich kurantów”133. Smienowiechowcy wciągają do swe­ go arsenału zwrot nacjonał-bolszewizm (narodowy bolszewizm), który po raz pierwszy usłyszano w Niemczech w 1919 roku. Nacjonał-bolszewizm ma się stać ideologią rosyjskiej inteligencji po „likwidacji ruchu Białych w jego jedynej poważnej i obiecującej z państwowego punktu widzenia formie (Kołczak-Denikin)”134.

224

Zasadniczym błędem Piotra Struwego, przeciwstawiającego się zwolennikom nacjonał-bolszewizmu, jest według Ustriałowa „my­ lenie bolszewizmu z komunizmem”. Bolszewizm — uważa on — jest zjawiskiem rosyjskim, komunizm zaś światowym, obcym Rosji. Prawnik i publicysta polityczny Ustriałow rozważa mniej więcej tak jak znachor Jegorka w powieści Borysa Pilniaka Nagi rok: „Powiadam na zebraniu — nie ma żadnego internacyjonału, jest tylko ludowa rewolucja rosyjska, bunt — i tyle. Na wzór Stiepana Timofiejewicza1. — A Karła Marksów? — pytają. — Niemiec, powiadam, to znaczy dureń. — A Lenin? — Lenin, powiadam, z chłopów, bolszewików, a wy pewnieście komunisty”135. Program znachora Jegorki — komunistów precz, bolszewicy obejdą się bez nich — wyrażał nadzieje smienowiechowców. Smienowiechowcy wierzyli — a zdarzenia, jak sądzili, potwier­ dzały te nadzieje — że rewolucja dostosuje się do narodowych interesów kraju. Innymi słowy, zrobi to, czego nie był w stanie dokonać słaby reżim carski. „Ideologia ugody — twierdził Nikołaj Ustriałow — trwale wchodzi w historię rosyjskiej rewolucji”136. Na początku lat dwu­ dziestych ugodowa ideologia smienowiechowstwa spotykała się na emigracji z ostrą krytyką, nierzadko z oburzeniem i potępieniem, jako zdrada. Ta ideologia będzie — w najróżniejszych formach — trawić emigrację. Mimo krytyk i potępienia przynosi prak­ tyczne skutki. Według oficjalnych danych w ciągu dziesięciu lat (1921-1931) wróciło z emigracji do ojczyzny 181 432 ludzi, to znaczy 10-12% emigrantów, z czego zdecydowana większość, bo 121843 osoby — przypada na rok 1921, pierwszy rok NEP i smie­ nowiechowstwa137. Ale najważniejsze praktyczne znaczenie smie­ nowiechowstwa dla władzy sowieckiej polegało na czymś innym: 1 Stiepan Timofiejewicz Razin (ok. 1630-1671) — Kozak doński, przywódca powstania przeciw carskiemu samowładztwu w 1670 roku. Po klęsce buntu ścięty w Moskwie.

225

inteligencja została rozbita, przynajmniej jej większa część, któ­ ra albo aktywnie występowała przeciw przewrotowi październi­ kowemu, albo biernie mu się opierała. Smienowiechowstwo stało się „Żywą Cerkwią” inteligencji. W obu przypadkach obok zwy­ czajnych agentów aktywni byli ludzie przekonani, że działają w interesie Rosji, że kremlowskie baszty przetrawią i wyplują po­ wiewającą na nich czerwoną flagę. „Szkarłatny sztandar — powie Ustriałow — rozkwita w narodowych barwach”138. Tomik artykułów Smiena wiech spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem sowieckiej prasy. „Sens wszystkich artykułów tomiku — głosił artykuł Przełom psychologiczny zamieszczony w »Izwiestiach« — sprowadza się do z a a k c e p t o w a n i a r e w o ­ l u c j i p a ź d z i e r n i k o w e j i wyrzeczenia się wszelkiej walki z jej skutkami”139. „Izwiestia” nie mogą się nadziwić, „jak dalece ludziom, którzy jeszcze wczoraj z bronią w ręku walczyli przeciw robotniczej Rosji, udało się pojąć jej ducha i historyczne posłannictwo”. Składając hołd smienowiechowcom, „Prawda” po­ święca tomikowi artykuł wstępny zatytułowany Znak czasów140. Tomik przedrukowują sowieckie drukarnie. Mówi o nim Lenin. Trocki w październiku 1921 roku na II zjeździe politproswietów (instruktorów politycznych) poleca: „Trzeba, by w każdej guberni był przynajmniej jeden egzemplarz książki Smiena wiech”. Smieno­ wiechowstwo jest przedmiotem dyskusji na XI i XII zjeździe partii (lata 1922 i 1923). Smienowiechowstwo służy przede wszystkim do rozbicia emigracji. W zorganizowanej i wrogiej emigracji władza sowiec­ ka przez długie lata będzie widziała poważne zagrożenie. Będzie prowadzić z nią walkę przy pomocy GPU i konfrontacji ideolo­ gicznej. Tworząc fałszywą monarchistyczną organizację TRUST, GPU od 1921 do 1927 roku poprowadzi skuteczną grę operacyj­ ną, która będzie rozsadzać od wewnątrz przede wszystkim monarchistyczne organizacje na wygnaniu i wodzić za nos zagranicz­ ne służby wywiadowcze. Smienowiechowskie idee przenikały do

226

szerokich warstw emigracji. Z czasem staną się ważnym składni­ kiem ideologii wozwraszczeńczestwa, powrotu do ojczyzny, i wejdą w skład ideologii eurazyjskief. Ustriałow był nieco zakłopotany komplementami „Prawdy”. W odpowiedzi na Znak czasów argumentował, że autorzy Smieny wiech nie są bynajmniej „komunistami z ostatniej łapanki”141. Logika ugody z władzą zmuszała jednak smienowiechowców — wierzących, że mają szansę stać się tolerowaną opozycją, part­ nerem w dialogu z bolszewikami — do akceptacji terroru i depor­ tacji z kraju pisarzy i uczonych, do powitania narodzin GPU. GPU witano życzliwie, przychodziło bowiem na miejsce owia­ nej złą sławą Czerezwyczajki. Terrorowi przyklaskiwano, gdyż „trzeba było strachem zmrozić serca, sparaliżować wolę wrogów, odbudować dyscyplinę w armii i rozpasanych masach. Dla tego celu przydatne są wszystkie środki i każde ręce”142. Deportacje usprawiedliwiano, ponieważ „w chwili obecnej w Rosji trwa natu­ ralny proces regeneracji organicznej tkanki państwa. W tym cza­ sie, siłą rzeczy przejściowym, intelekt w żadnym wypadku nie po­ winien zakłócać tego procesu”143. Być może najistotniejszym praktycznym rezultatem smienowiechowstwa było sformułowanie ideologii dla pozostałej w kraju inteligencji i gwałtownie rozrastającego się aparatu biurokratycz­ nego. W 1922 roku Lenin wraca po chorobie do pracy i z przera­ żeniem stwierdza, że Sownarkom, którego jest przewodniczącym, stworzył pod jego nieobecność 120 komisji. Tymczasem, według szacunków szefa państwa, wystarczyłoby 16. Nacjonalizacja prze­ mysłu, system kontyngentów (konfiskat i dystrybucji) prowadzi-

1 Eurazyjstwo — antyliberalny, antyzachodni kierunek filozoficzno-polityczny wśród emigracji rosyjskiej, zrodzony w latach dwudziestych ubiegłego wieku. Proponował sprzymierzenie kultury rosyjskiej z plemio­ nami koczowniczymi stepów Eurazji, przede wszystkim z imperium mon­ golskim.

227

ły do mnożenia rzesz urzędników. A że większość z nich była do zawodu całkowicie nieprzygotowana, na każdym stanowisku za­ trudniano po kilka osób. Aparat pęczniał. W 1917 roku w biurach pracowało około miliona urzędników, w 1921 roku — 2,5 milio­ na. W komunikacji i transporcie w 1913 roku zatrudnionych było 815 tysięcy pracowników, w 1921 — 1,229 miliona, choć liczba przewozów spadła pięciokrotnie. W 1913 roku urzędnicy stano­ wili 6,4% ogólnej liczby zatrudnionych, w 1920 roku — 13,5%. W większości ludzie ci szli do pracy w sowieckich instytucjach z musu, dla chleba. Smienowiechowstwo dostarczyło im ideowych uzasadnień. We wrześniu 1922 roku „Prawda” opublikowała wyniki anoni­ mowej ankiety, przeprowadzonej wśród 230 inżynierów, pracow­ ników sowieckich instytucji i przedsiębiorstw. Na pytanie: „Jaki jest wasz stosunek do władzy sowieckiej?”, 12 ankietowanych od­ powiedziało — wrogi, 46 — obojętny, 34 nie udzieliło odpowie­ dzi, 28 odpowiedziało — przychylny, a 110 określiło siebie jako smienowiechowców. Można przyjąć, że wśród tych, którzy uchyli­ li się od odpowiedzi, były osoby wrogie, ale niepodważalna jest dominacja smienowiechowców. Na pytanie o perspektywy repu­ bliki sowieckiej 34 osoby nie miały zdania, 34 nie odpowiedziały, 68 osób stwierdziło, że umocnienie państwowego kapitalizmu do­ prowadzi do zwycięstwa komunizmu, 94 ankietowanych spodzie­ wało się krachu kapitalizmu państwowego i powrotu dotychcza­ sowych stosunków kapitalistycznych144. W ten właśnie .sposób zrozumieli oni przesłanie smienowiechowców: rząd bolszewicki od­ buduje silną władzę i odejdzie. Albo ulegnie transformacji. Witając narodziny smienowiechowstwo i wykorzystując je dla własnych celów, Lenin nie przestaje powtarzać, jak niebezpieczna jest ta ideologia. Ryzyko skażenia marksizmu (który za rok stanie się leninizmem) „burżuazyjnymi” ideami niewątpliwie było realne. Smienowiechowstwo dawało uzurpatorskiej władzy bolsze­ wików nową legitymację, wynosząc ich na piedestały autentycz­

228

nych spadkobierców rosyjskiej historii i usprawiedliwiając wszel­ kie metody sprawowania rządów. W siódmą rocznicę Października Nikołaj Ustriałow z satysfakcją notuje: „Swobodnie hula po bez­ kresnych rosyjskich równinach uśpione dotąd hasło Konstantina Leontjewa: rządzić należy bezwstydnie”145. Smienowiechowstwo legitymizowało też politkę narodowo­ ściową bolszewików. Jednak usprawiedliwiało ją nadto otwarcie, zbyt bezwstydnie. Kiedy w Śmienie wiech Ustriałow pisał: „Rząd sowiecki całkiem naturalnie walczy o jak najszybsze dołączenie do »proletariackiej rewolucji« tych drobnych państewek, które jak wysypka pokryły ciało dawnego Rosyjskiego Imperium”, to nie mogło to nie bulwersować komunistów — przedstawicieli mniej­ szości narodowych. Na XI zjeździe partii Ukrainiec Mykoła Skrypnyk domagał się ukrócenia wpływów zwolenników smienowiechowstwa w aparacie państwowym: „Jedna i niepodzielna Rosja — hasło denikinowców i wranglowców — jest dziś na ustach tych wszystkich smienowiechowców. A profesor Ustriałow jest rzeczni­ kiem tego hasła”. Podczas XII zjazdu Stalin użalał się, że „wielko­ mocarstwowe idee smienowiechowstwa przenikają do partii”, która ulega hipnozie „wielkoruskiego szowinizmu”. Z punktu widzenia Lenina owo przenikanie „wielkomo­ carstwowych idei smienowiechowstwa” do aparatu państwowe­ go i do partii było w tym czasie szkodliwe. W latach 1921-1922 w kierownictwie partyjnym trwał spór o kształt przyszłego ustro­ ju państwa.

6. Związek niezłomny Po zwycięstwie w wojnie domowej nadchodzi pora konstytucyj­ nego uregulowania stosunków między sowieckimi republikami. RFSRS obejmowała 92% terytorium, na którym żyło 70% ludno­ ści przyszłego związku republik sowieckich. Pozostałe terytorium

229

zajmowały republiki sowieckie: Ukraina, Białoruś, Azerbejdżan, Gruzja, Armenia, Republika Dalekowschodnia ze stolicą w Czycie i dwie środkowoazjatyckie „republiki ludowe” — Chorezmijska i Bucharska. 20 września 1920 roku RFSRS i Azerbejdżan podpisały umo­ wę, która stanie się modelem traktatów między RFSRS i pozosta­ łymi republikami sowieckimi. Strony godziły się na ścisły związek wojskowy i ekonomiczno-gospodarczy. W bardzo krótkim czasie zostały zjednoczone siły zbrojne i ich dowództwa, organy kontro­ lujące gospodarkę i handel zagraniczny, organy aprowizacji, trans­ port kolejowy i wodny, poczta i telegraf, finanse. Azerbejdżan był najsłabszą i najbiedniejszą ze wszystkich republik sowieckich. Ukraina — najsilniejszą i najwytrwalszą w obronie swej suwerenności. Zawarta w grudniu 1920 roku umo­ wa pozostawiała Ukrainie znacznie więcej praw. Po przekazaniu w ręce rządu centralnego narkomatów wojskowo-morskich, hand­ lu zagranicznego, finansów, zatrudnienia, poczty i telegrafu, a także Najwyższego Sowietu Gospodarki Narodowej, Ukraińska Republika Sowiecka zachowała kilka narkomatów republikańskich — w tym resort spraw zagranicznych i prawo samodzielnego na­ wiązywania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami. Umowy między republikami sowieckimi i RFSRS stwarzały paradoksalną sytuację. Republiki miały formalne prawo do auto­ nomicznej polityki zagranicznej, natomiast faktycznie były pozba­ wione możliwości prowadzenia samodzielnej polityki wewnętrznej. Moskwa bezustannie łamała zawarte porozumienia i bezceremo­ nialnie wtrącała się w wewnętrzne życie republik. Przeciw tym in­ gerencjom ostro protestowali komuniści Ukrainy i Gruzji. Ciągłe konflikty Moskwy z Kijowem i Tyfłisem były przekonującym do­ wodem, że system dwustronnych umów między republikami so­ wieckimi nie jest wystarczający. Wkroczenie Rosji sowieckiej w 1922 roku na scenę międzynarodową również wymagało osta­ tecznego uregulowania stosunków między centrum i peryferiami.

230

W sierpniu 1922 roku KC tworzy komisję do opracowania projektu nowej sowieckiej konstytucji. Jedynym antysowieckim ruchem narodowościowym, któ­ ry nie został rozbity pod koniec wojny domowej, był środkowoazjatycki ruch basmaczów. Ożywił się po zdobyciu Buchary przez Armię Czerwoną we wrześniu 1920 roku, gdy po krótkim okre­ sie współpracy z komunistami wystąpiła przeciw nim partia Mło­ da Buchara. Jesienią 1921 roku pojawia się w Turkiestanie Enwer Pasza, dawny przywódca ruchu młodotureckiego, były minister wojny „krwawego sułtana” Abdulhamida. Po objęciu w Turcji wła­ dzy przez Mustafę Kemala Atatiirka, podobnie jak pozostali przy­ wódcy młodoturków Enwer zgłasza swój akces do komunizmu. W memorandum przygotowanym na Kongres Narodów Wscho­ du, który zebrał się w Baku we wrześniu 1920 roku, Enwer ofe­ ruje swoje usługi w walce z „zachodnim imperializmem”. Jesienią 1921 roku władze sowieckie wysyłają Enwera do Azji Środkowej. Jego popularność wśród muzułmanów miała pomóc w walce z basmaczami. Po przybyciu do Buchary postanawia zjednoczyć pod swym dowództwem wszystkie siły basmaczów i wystąpić przeciw władzy sowieckiej. Odnosi kilka zwycięstw nad oddziałami Armii Czerwonej, po czym wysyła do Moskwy ultimatum: domaga się wycofania wojsk sowieckich z Turkiestanu w zamian za popar­ cie dla działalności komunistycznej na Bliskim Wschodzie. Jed­ nak śmierć Enwera w boju w sierpniu 1922 roku, niesnaski wśród basmaczów, polityka reform, którą w 1922 roku wprowadza Turkiestańskie Biuro KC — zwrot muzułmanom ziem należących do Meczetu, zgoda na otwarcie szkół religijnych, uznanie prawa koranicznego, szariatu — sprzyjały w znacznej mierze likwidacji ru­ chu basmaczów. Ruchy narodowościowe w Rosji sowieckiej przyjmują po woj­ nie domowej nową postać — komunistycznego nacjonalizmu. Struktura organizacyjna partii komunistycznej, jej pryncy­ pialny centralizm wymagały scentralizowanego państwa. W od­

231

powiedzi na skargi Ukraińca Mykoły Skrypnyka na smienowiechowców w łonie partii, śniących o „jednej i niepodzielnej Rosji”, któryś z delegatów na XI zjazd wykrzyknął: „Jedna i niepodziel­ na partia”. Jedna i niepodzielna partia — taki był, można by rzec, cel Lenina. Partia według niego winna być wyrazicielem interesów klasowych, a bynajmniej nie narodowych. Jednak po dojściu do władzy Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) stała się rzecznikiem przede wszystkim państwowych interesów Rosji. Le­ nin zakładał, że Rosja stanie się pochodnią, która rozpali pożar światowy. Ale chciał też, by pochodnia była jak najpotężniejsza, żeby płonęła pełnym blaskiem. Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) była formacją wielonarodowościową, ale jej skład nie odzwierciedlał struktury narodowościowej kraju. W 1922 roku w szeregach RKP(b) było za­ ledwie 375 901 członków, w tym Rosjan — 270 409 (to jest 72%), Ukraińców — 22 078, Żydów — 19 564, Łotyszów — 9512, Gru­ zinów — 7378, Tatarów — 6534, Polaków — 5649, Białorusinów — 5534, Kirgizów — 4964, Ormian — 3828, Niemców — 2217, Uzbeków — 2043, Estończyków — 1964, Osetyjczyków — 1699, pozostałych — 12 528146. W wykazie tym rzuca się w oczy przede wszystkim absolutna dominacja Rosjan, a także znaczna licz­ ba Żydów. Równouprawnienie Żydów ze wszystkimi obywatela­ mi republiki rosyjskiej w lutym 1917 roku, a następnie ich aktyw­ ny udział w rewolucji i w wojnie domowej — zarówno po,stronie Czerwonych, jak i po stronie Białych — spowodowały gwałtow­ ny wybuch antysemityzmu. Pogromy były nieodłącznym elemen­ tem wojny domowej. Zginęło w nich co najmniej 100 tysięcy ludzi. W kwestii narodowościowej komuniści — Żydzi, ale również Łotysze, Polacy, Estończycy — zajmowali pozycje skrajnie centra­ listyczne, należeli do najaktywniej szych obrońców „Rosji jednej i niepodzielnej”. Lenin zwróci na to uwagę, oświadczając, że „zniszczeni obcoplemieńcy” (miał na myśli Gruzinów: Stalina

232

i Ordżonikidzego, oraz Polaka Dzierżyńskiego) „zawsze popadają w przesadę, gdy chodzi o rdzennie rosyjskie nastawienie”147. Przeciwnikami „wielkorosyjskiego szowinizmu” w RKP(b) stają się komuniści z republik. Opór jest tym większy, im silniej­ sza jest kompartia danej republiki. Ukraińska czy gruzińska partia komunistyczna zachowywała się jak typowa partia komunistycz­ na, to znaczy żądała dla siebie władzy całkowitej. Szczególnie ostro wyrażał poglądy nacjonał-komunistów Mykoła Skrypnyk, Ukrainiec związany z ruchem marksistowskim od 1897 roku, który w 1903 roku przyłączył się do Lenina. Od 1900 roku przebywał w Petersburgu i na Sybirze. W 1918 roku Lenin wysyła go na Ukrainę. „Potrzebujemy nie tylko Ukraińca, ale wła­ śnie Skrypnyka” — oświadcza148. Lenin jest przekonany, że sta­ ry bolszewik będzie bronić stanowiska Moskwy zarówno wobec nacjonalistów, jak i wobec „nihilistów” negujących samo pojęcie narodowości. Mykoła Skrypnyk nie zawodzi zaufania Lenina: pra­ cuje w CzK, potem w 1920 roku obejmuje funkcję narkoma spraw wewnętrznych. W latach 1922-1923 jest jednym z najostrzej­ szych krytyków narodowościowej polityki partii, a w 1923 roku występuje z krytyką poglądów Stalina w kwestii narodowościowej. Na IV naradzie KC RKP(b) z aktywem kierowniczym republik i ob­ wodów narodowych Skrypnyk mówi o załamaniu się programu narodowościowego partii komunistycznej, podkreślając przede wszystkim niemożność albo niechęć do położenia kresu wielkorosyjskiemu szowinizmowi w aparacie partyjnym i państwowym. Pierwszym „odchyleniem nacjonalistycznym” rozgromionym przez partię była omawiana na IV naradzie „sułtan-galijewszczyzna” . Mirsaid Sułtan-Galijew, z pochodzenia Tatarzyn, przyłączył się do bolszewików jeszcze przed rewolucją październikową. W 1918 roku jako członek kolegium Ludowego Komisariatu ds. Narodo­ wości zajmował się sprawami narodów muzułmańskich i kierował Centralnym Muzułmańskim Kolegium Wojskowym. Odegrał waż­ ną rolę w realizacji polityki partii bolszewickiej, starającej się pozy­

233

skać muzułmanów. Powierzono mu utworzenie Muzułmańskiej Ar­ mii Socjalistycznej, pod której „czerwone sztandary” nawołują mu­ zułmanów Lenin i Trocki. Sułtan-Galijew upatruje w rewolucji październikowej moż­ liwości urzeczywistnienia narodowych tęsknot Tatarów. Marzy o stworzeniu republiki Baszkiro-Tatarskiej, o zjednoczeniu mu­ zułmańskich narodów Rosji w jedno potężne państwo. Jesienią 1919 roku ogłasza serię artykułów w „Żyzni Nacjonalnostiej” („Życiu Narodowości”), gdzie wykłada swoje poglądy na rewolu­ cję światową. Słabym ogniwem kapitalizmu nie jest Zachód, lecz Wschód, dlatego właśnie na Wschód powinni komuniści skie­ rować swe wysiłki. Ludy wschodnie nie mają proletariatu prze­ mysłowego — dla rozbudzenia ich rewolucyjnego entuzjazmu należy zastosować inne metody niż na Zachodzie. Przede wszyst­ kim trzeba wykorzystać muzułmańskich komunistów — przy ich pomocy łatwo będzie rozpowszechnić komunizm w krajach Wschodu. Przejście do NEP, szerzące się idee smienowiechowskie — to wszystko oznaczało dla Sułtan-Galijewa kres jego nadziei. Docho­ dzi on do wniosku, że „niemiecki model” nie jest odpowiedni dla ludów kolonialnych. Tatarski komunista wykłada poglądy w serii artykułów, których zwieńczeniem stanie się po latach ideologia „muzułmańskiego socjalizmu”. Sułtan-Galijew proponuje utworzenie niezależnej od Kominternu Kolonialnej Międzynarodówki na bazie związku robotni­ ków i chłopów z drobną burżuazją narodową, a nawet z postę­ powymi elementami wielkiej burżuazji. Przewidział pięć etapów urzeczywistniania swych idei: stworzenie komunistycznego mu­ zułmańskiego państwa w rejonie środkowej Wołgi; skupienie tam najpierw wszystkich turko-tatarskich, a następnie muzułmań­ skich ludów Rosji; utworzenie najpierw Azjatyckiej, a później Ko­ lonialnej Międzynarodówki; ustanowienie politycznej hegemonii krajów kolonialnych nad metropoliami przemysłowymi.

234

Wiosną 1923 roku Sułtan-Galijew został aresztowany. Po raz pierwszy do sporu między komunistami włączają się „organa” i po raz pierwszy wybitny działacz partyjny trafia za kraty za swoje po­ glądy. W czerwcu 1923 roku na naradzie aktywu republik narodo­ wościowych i obwodów Stalin, wyjaśniając powody aresztowania swego dawnego pomocnika w Ludowym Komisariacie ds. Narodo­ wości, mówi o przechwyconych przez GPU tajnych listach Sułtan-Galijewa149. Zwolniony po pierwszym aresztowaniu i ponownie aresztowany w 1928 roku Sułtan-Galijew ginie w latach trzydzie­ stych, nie wiadomo dokładnie ani gdzie, ani kiedy. Określenie „sułtan-galijewszczyzna” służy jako broń w walce z „zagrożeniem na­ cjonalistycznym” i jako jeden z punktów oskarżenia w procesach moskiewskich z lat 1936-1938. Formuła oskarżenia — „zagro­ żenie nacjonalistyczne” — czekała gotowa od 1923 roku. W roku 1934 przypomniał ją na I zjeździe pisarzy sowieckich Kawi Nadżmi: „Sułtan-galijewcy usiłowali wykorzystać sowiecki system do burżuazyjnych, kontrrewolucyjnych celów, [...] bronili idei zjednocze­ nia wszystkich narodowości turko-tatarskich i tatarskich w jedno wielkie imperium muzułmańskie, które opierałoby się na bagne­ tach imperialistów”150. Fakt, że Sułtan-Galijew zamierzał wykorzy­ stać „imperium muzułmańskie” do walki z imperializmem, nie de­ prymował oskarżycieli w najmniejszym nawet stopniu. Aresztowanie Sułtan-Galijewa i potępienie „sułtan-galijewszczyzny” było swoistym rewanżem Stalina za porażkę w kwestii konstytucji. Przygotowany przez komisję pod przewodnictwem Stalina Projekt rezolucji o wzajemnych stosunkach RFSRS z niezależ­ nymi republikami w punkcie pierwszym głosił: „Uznać za celowe zawarcie układu między sowieckimi republikami Ukrainy, Biało­ rusi, Azerbejdżanu, Gruzji, Armenii a RFSRS o formalnym wejściu tych republik w skład RFSRS, pozostawiając otwartą kwestię Buchary, Chorezmu i Republiki Dalekowschodniej”151. Plan ów, zna­ ny pod nazwą projektu „autonomizacji”, proponował republikom sowieckim, by stały się częścią RFSRS.

235

Lenin kategorycznie sprzeciwił się „autonomizacji”. W brutal­ nym, jawnym łamaniu narodowościowej polityki partii i jej pod­ stawowej zasady — prawa narodów do samookreślenia — upa­ trywał źródła poważnych konfliktów, które mogły jedynie osłabić republikę sowiecką. 6 października 1922 roku KC zatwierdza przerobiony w myśl wskazówek Lenina projekt rezolucji O wza­ jemnych stosunkach suwerennych republik związkowych. Pierwszy jej punkt głosił: „Uznać za konieczne zawarcie układów między Ukra­ iną, Białorusią, Federacją Republik Zakaukaskich i RFSRS o zjed­ noczeniu ich w »Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich« z pozostawieniem każdej z nich prawa do swobodnego wystąpie­ nia ze Związku”152. Leninowski plan „federalizacji” odniósł zwycięstwo nad sta­ linowską „autonomizacją”. Stalinowi udało się jednakże zneutra­ lizować republiki kaukaskie, przede wszystkim Gruzję, poprzez stworzenie Federacji Zakaukaskiej, na czele której stanęło Zakbiuro (Zakaukaskie Biuro) partii, a na jego sekretarza wyznaczo­ no Sergo Ordżonikidzego — zdobywcę Gruzji i przyjaciela Stalina. Dyskusja nad decyzjami plenów KC w poszczególnych republi­ kach wykazała, że również plan „federalizacji” nie wszędzie spoty­ ka się z poparciem, bo nie gwarantuje autentycznej suwerenności. W trakcie prac nad konstytucją ZSRS rezolucję KC skrytykowano. Jak pisze sowiecki prawnik, „przeciw leninowskim zasadom so­ wieckiej federacji przypuścili wściekły atak podli wrogowie socjali­ zmu: trockiści, bucharinowcy, burżuazyjni nacjonaliści i ich agen­ ci. Przedostawszy się do kierowniczych organów poszczególnych republik, usiłowali w swoich burżuazyjno-nacjonalistycznych, tak zwanych projektach Konstytucji związkowej, »ukraińskim«, »białoruskim«, zlikwidować ugruntowane już państwo federacyjne. [...] Podle kryjąc się za hasłem walki o suwerenność państwową republik związkowych, autorzy projektu »ukraińskiego« domagali się zapew­ nienia republikom związkowym niezwykle szerokich uprawnień: prawa do utrzymywania stosunków zagranicznych, ratyfikacji za­

236

wartych traktatów międzynarodowych, samodzielnego kierowania siłami zbrojnymi, handlu zagranicznego”153. W latach 1922-1923 „podli wrogowie socjalizmu”: Bucharin, Trocki i przywódcy republi­ kańskich partii komunistycznych, wciąż należeli do czołówki kie­ rowniczej RKP(b), „burżuazyjnymi nacjonalistami i ich agentami” zostaną obwołani dopiero dziesięć lat później. Dlatego gniewna ty­ rada sowieckiego prawnika świadczy o tym, że przyjęcie konstytucji ZSRS nie obeszło się bez trudności dla jej autorów. • W kwietniu 1923 roku na XII zjeździe partii po raz ostatni swobodnie dyskutowano o kwestii narodowościowej. Chory Le­ nin szykował się do wystąpienia i ostrego napiętnowania ze zjaz­ dowej trybuny poczynań Stalina i jego popleczników. Zachowa­ nie Ordżonikidzego w Gruzji, gdzie pełnomocnik KC RKP(b) z braku przekonujących argumentów pobił członka KC gruziń­ skiej kompartii, było dla Lenina świadectwem kryzysu, jaki toczył partię w kwestii narodowościowej. Lenin nie wie, że rzeczywi­ ste przyczyny niepowodzenia polityki narodowościowej kryją się w charakterze państwa, w którym samodzierżawna władza nale­ ży do partii opartej na dyktatorskim centralizmie, dlatego uzasad­ nia konflikty „knowaniami wroga klasowego”, zanieczyszczeniem aparatu państwowego „elementem burżuazyjnym”. Środki, które zamierzał zaproponować na XII zjeździe, polegały na wzmocnieniu partyjnej kontroli nad aparatem (choć szalejący w Gruzji Ordżonikidze był właśnie przedstawicielem partkontroli), wprowadze­ niu właściwych „reguł zachowania” dla komunistów działających w środowisku nierosyjskich narodowości itp. Środki te były wy­ mierzone bezpośrednio w Stalina. Choroba uniemożliwiła Leninowi wystąpienie na zjeździe. Wszystkie materiały w kwestii narodowościowej przekazał on Trockiemu. Proponował, żeby powołując się na niego, wystąpił przeciw Stalinowi w obronie gruzińskich komunistów. Trocki nie zdecydował się wystąpić na zjeździe. Politykę naro­ dowościową Stalina poddał surowej krytyce Chrystian Rakowski,

237

jeden z najbliższych przyjaciół Trockiego. Kwestia narodowościo­ wa — ostrzegał Rakowski — grozi wojną domową, jeśli nie podej­ mie się odpowiednich kroków. Stalina niewiele kosztowało obalenie argumentów wszyst­ kich, którzy krytykowali jego politykę: i tych, którzy występowa­ li na zjeździe, i nieobecnego Lenina. Wystąpił jak zwykle z pozy­ cji marksistowskich: bronił silnego, scentralizowanego państwa, przewodniej roli partii we wszystkich dziedzinach życia, wskazy­ wał, że podstawą dyktatury proletariatu winny być przede wszyst­ kim centralne regiony przemysłowe, a nie peryferie z ich chłop­ ską ludnością, to znaczy RFSRS, a nie republiki narodowościowe. Wszystkie swoje argumenty Stalin poparł licznymi cytatami z Le­ nina. Kwestionując twierdzenie Lenina, że lepiej przesolić w po­ błażaniu mniejszościom narodowościowym, niż niedosolić, Stalin zwracał uwagę, że przesalać nie jest dobrze. 6 lipca 1923 roku WCIK formalnie zaaprobował konstytucję ZSRS, a 31 stycznia 1924 roku, dziesięć dni po śmierci Lenina, za­ twierdził ją II zjazd Sowietów. We wrześniu 1924 roku Chorezmijska Sowiecka Republi­ ka Ludowa i Bucharska Sowiecka Republika Ludowa „uległy samołikwidacji” i weszły w skład republik Uzbeckiej, Turkmeńskiej i Tadżyckiej. A jeszcze wcześniej, w listopadzie 1922 roku, „samozlikwidowała się” Republika Dalekowschodnia, wchłonięta przez RFSRS. Konstytucja ZSRS weszła w życie. Jeszcze w 1919 jo k u Zinowjew zwięźle i precyzyjnie formułował zasady sowieckiej po­ lityki narodowościowej i państwa sowieckiego: „Nie możemy się obejść bez azerbejdżańskiej ropy naftowej i turkiestańskiej baweł­ ny. Bierzemy te surowce, które są nam niezbędne, lecz nie tak, jak brali je dawni wyzyskiwacze, ale jak starsi bracia, niosący pochod­ nię cywilizacji”. „Nie możemy się obejść”, „bierzemy”, „są nam niezbędne” — podmiot oznaczał partię komunistyczną, która jak starszy brat

238

zastąpiła starych wyzyskiwaczy. Żeby ponieść „pochodnię cywili­ zacji”. Sowieckiej cywilizacji.

7. Kaftan Lenina 25 maja 1922 roku Lenin zapada na ciężką chorobę: paraliż prawej połowy ciała, utrata mowy. Dopiero 2 października zaczyna stopnio­ wo wracać do zajęć. Jeszcze nie podejrzewa, że to dopiero pierwszy dzwonek. W grudniu 1922 roku kolejny atak choroby unieruchamia go definitywnie. Do 9 marca 1923 roku, kiedy trzeci atak przemieni go w żywego trupa, który będzie umierać jeszcze 11 miesięcy, Lenin jest w stanie jedynie myśleć, dyktować kilka minut dziennie. Ma na­ dzieję, że uczniowie i współtowarzysze posłuchają jego rad. Ostatnie 80 dni świadomego życia upływa Leninowi na roz­ paczliwej próbie znalezienia środków do uleczenia ciężkich przy­ padłości partii i państwa, które dostrzega dopiero wtedy, kiedy sam zachorował. A gdy nieuchronność nadchodzącej śmierci sta­ nie się dlań oczywista, Lenin udziela ostatniej rady — jak zastąpić jego samego na czele partii i państwa. Walka o „kaftan Lenina”, według popularnego wówczas wy­ rażenia, rozpoczęła się zaraz po pierwszym ataku. Struktura kie­ rowniczych organów partii ograniczała liczbę pretendentów. Formalnie najwyższym organem partii był zjazd, zwoływany w pierwszych porewolucyjnych latach, do 1927, raz w roku. Po­ między zjazdami partią kierował Komitet Centralny. W 1919 roku po raz pierwszy wybrano Politbiuro, które skupiło w swych rękach władzę w partii. Równocześnie działa sekretariat prowadzący spra­ wy bieżące i Orgbiuro1odpowiedzialne za sprawy organizacyjne. 1 Orgbiuro — Biuro Organizacyjne WKP(b), organ wykonawczy Ko­ mitetu Centralnego, wybierany przez KC w latach 1919-1952.

239

3 kwietnia 1922 roku, po XI zjeździe, do Politbiura wybrani zostali Lenin, Kamieniew, Trocki, Stalin, Zinowjew, Ryków i Tom­ ski. Na zastępców członków wybrano Bucharina, Mołotowa i Ka­ linina. Najmłodszy, Bucharin, miał 34 lata, Stalin i Trocki po 43. Lenin, umierając, miał 53 lata. Poeta Nikołaj Asiejew składał hołd Październikowi wierszem: „Wiwat rewolucja, obala władzę starców”. „Obaleni” wcale nie byli starcami, natomiast przywódcy RKP(b) byli ludźmi w średnim wieku, wierzącymi w swoje długie życie. Krąg pretendentów do „kaftana” bądź jego części określił sam Lenin w Liście do Zjazdu, który dyktuje w dniach 23-25 grud­ nia 1922154. „Bardzo bym radził — pisze Lenin w liście nazywa­ nym »testamentem« — przedsięwziąć na tym zjeździe [to znaczy na XII zjeździe — dop. autora] szereg zmian w naszej struktu­ rze politycznej”. Za zmianę „struktury politycznej” Lenin uważa („na pierwszym miejscu stawiam”) „powiększenie liczby człon­ ków KC do kilkudziesięciu lub nawet do stu”. Wybrany na XI zjeź­ dzie Komitet Centralny składał się z 27 członków i 19 zastępców członków. Jeśli dodać do tego Komisję Kontroli, składającą się z 5 członków i 2 zastępców, dawało to w sumie 53 osoby — to znaczy „kilkudziesięciu”. Zwiększenie tej liczby do stu oznaczało podwojenie składu Komitetu Centralnego. Organ ten miałby się zwiększyć — za radą Lenina — na rzecz robotników, o których pi­ sał on nieco wcześniej: „Czyż każdy robotnik wie, jak rządzić pań­ stwem? Ludzie praktyki wiedzą, że to są bajki”155. Rozszerzenie KC miało „podnieść autorytet KC”, „usprawnić nasz aparat”. Jeśli uwzględni się, że Lenin zalecał, by do KC brano „robotników od warsztatu”, to znaczy ludzi kompletnie nieznających praktyki pracy kierowniczej, rada ta wydaje się bezsensow­ na, choć jej autor dostrzegał w niej, być może, jakieś cudowne pa­ naceum. Cud miał zmienić „polityczną strukturę” partii. Lenin wie­ dział doskonale, że jest jej faktycznym przywódcą. Starał się kiero­

240

wać „jak dyrygent” i unikał okrutnych represji wobec towarzyszy. W razie konieczności w toku rodzących się sporów wykorzystywał swój autorytet twórcy partii, wodza, który wbrew opinii współ­ towarzyszy dokonał rewolucji i dowiódł swej przenikliwości pod­ pisaniem traktatu brzeskiego. Na IX zjeździe (marzec-kwiecień 1920) grupa starych bolszewików wystąpiła z żądaniem posze­ rzenia demokracji w partii. „Demokratyczni centraliści”, decyści, zarzucali Leninowi, że „o wszystkim decyduje mała garstka par­ tyjnej oligarchii”, że KC wprowadził „biurokratyczny centralizm”. Lenin oponuje, uzasadniając teoretycznie konieczność jedno­ osobowej dyktatury: „Sowiecki centralizm socjalistyczny nie stoi w sprzeczności z władzą jednoosobową i dyktaturą, wolę klasy niekiedy urzeczywistnia dyktator, który więcej czasem zdziała sam i często bardziej jest potrzebny”. Lenin na IX zjeździe mówi o przyszłości, o socjalistycznym centralizmie. Dramat ostatnich tygodni jego świadomego życia polega na tym, że widzi kilku kandydatów na dyktatorów. Walka między nimi grozi rozłamem w partii. A tego właśnie bardzo się obawiał Lenin: sam zawsze zdecydowany na rozłam, gdy nie wszy­ scy posłusznie szli za nim, obawiał się zgubnych skutków rozłamu po swej śmierci. W „testamencie” Lenin przedstawia charakterystyki sześciu członków KC. Sobakiewicz, zapoznając Cziczikowa z mieszkań­ cami miasta gubernialnego, scharakteryzował ich lapidarnie: „Jeden tam tylko jest porządny człowiek: prokurator; ale i ten, prawdę mówiąc, Świnia”1. Według tego nieśmiertelnego wzorca Lenin ocenia „wybitnych członków KC”. Przede wszystkim mówi o dwóch wybitnych przywódcach obecnego KC, Stalinie i Trockim. W zderzeniu tych potencjalnych dyktatorów upatruje „więcej niż połowy niebezpieczeństwa roz­ łamu”. 1 N. Gogol, Martwe dusze, tłum. W. Broniewski.

241

Towarzysz Stalin — pisze Lenin — „po objęciu stanowiska sekretarza generalnego skupił w swych rękach nadmierną wła­ dzę i nie mam pewności, czy zawsze potrafi z tej władzy korzystać z należytą ostrożnością”. Z drugiej strony „tow. Trocki [...] odzna­ cza się nie tylko wybitnymi zdolnościami. Osobiście jest on bo­ daj najzdolniejszym człowiekiem w obecnym KC, a zarazem ce­ chuje go przesadna pewność siebie i przesadne pasjonowanie się czysto administracyjną stroną spraw”. Dalej rozważa kandydatu­ ry swoich najbliższych towarzyszy z czasów emigracji: Zinowjewa i Kamieniewa. I tu zauważa wieloznacznie, że „epizod październi­ kowy Zinowjewa i Kamieniewa nie był oczywiście przypadkiem, ale tak samo nie można wytykać im tego osobiście, jak Trockie­ mu jego niebolszewizmu”. Dalej „kilka słów” poświęca autor „te­ stamentu” — Listu do Zjazdu — dwóm młodym członkom KC, Bucharinowi i Piatakowowi, określając ich jako „najwybitniejsze siły (spośród najmłodszych)”. Bucharin „jest nie tylko bardzo cennym i bardzo wybitnym teoretykiem partii, słusznie uchodzi on rów­ nież za ulubieńca całej partii, jednakże jego poglądy teoretyczne mogą być tylko z bardzo dużymi zastrzeżeniami zaliczane do po­ glądów całkowicie marksistowskich”. Piatakow to „bez wątpienia człowiek o wybitnej woli i wybitnych zdolnościach, ale nazbyt go porywa administratorstwo i czysto administracyjna strona spraw, aby można było na nim polegać w poważnej sprawie politycznej”. Dziesięć dni później Lenin dyktuje uzupełnienie do Listu: „Sta­ lin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do zniesienia w na­ szym środowisku i w stosunkach między nami, komunistami, staje się nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem prze­ niesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce inne­ go człowieka, który by pod wszystkimi względami różnił się od tow. Stalina jedną tylko zaletą, mianowicie — większą tolerancyjnością, większą lojalnością, większą uprzejmością, bardziej uważnym sto­ sunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym usposobieniem itd.”156.

242

Myśl Lenina jest jasna: żaden spośród „wybitnych członków KC” nie jest godzien albo nie jest zdolny zostać „dyktatorem”, jed­ noosobowo kierować partią. Dwóch „wybitnych przywódców” — Stalina i Trockiego — Lenin dyskwalifikuje, strasząc członków KC tym, że jeden już „skupił w swych rękach nadmierną władzę” i wątpliwe jest, czy potrafi z niej „korzystać z należytą ostrożno­ ścią”, drugi zaś jest zbyt pewny siebie i przesadnie pasjonuje się „administracyjną stroną spraw”. Pamięć o rozstrzelaniu Pantelejewa wciąż była żywa wśród starych bolszewików. Ponadto au­ tor Listu nie omieszkał przypomnieć o niebolszewickiej przeszło­ ści Trockiego. Zresztą, dorzuca Lenin, nie trzeba „wytykać mu tego osobiście”, podobnie jak nie należy wytykać Zinowjewowi i Kamieniewowi „epizodu październikowego”, to znaczy ich oporu wobec przewrotu październikowego. Nie wiadomo, co miał Lenin na myśli, mówiąc, że nie trzeba im tego „wytykać”, ale wódz rewo­ lucji paździenikowej nikomu niczego nie zapominał. Uznając Bucharina za „bardzo wybitnego teoretyka partii”, Lenin niezwłocz­ nie dodaje, że jego poglądy „są nie całkiem marksistowskie”, co w przypadku najwybitniejszego teoretyka partii marksistowskiej niewątpliwie jest niedostatkiem. Nie bacząc na „wybitne zdolno­ ści” Piatakowa, „w poważnej sprawie politycznej” nie można na nim polegać — znowu sprzeczność, której Lenin nie rozwiązuje. Listu do Zjazdu nie odczytano na XII zjeździe, chociaż szefo­ wie delegacji zapoznali się z jego treścią. Później zrodziła się le­ genda, że Stalin ukrył list i nie dopuścił do jego ogłoszenia. Leni­ nowski „testament” rzeczywiście stał się w stosunkowo krótkim czasie dokumentem nielegalnym, którego przechowywanie było karane więzieniem i łagrem. Nie ulega jednak wątpliwości, że ża­ den z „wybitnych członków KC” wymienionych w tym liście nie życzył sobie jego rozpowszechniania. Do roku 1927, kiedy to List do Zjazdu opublikował w Stanach Zjednoczonych Max Eastman, a we Francji Boris Souvarine, Trocki w ogóle negował fakt jego istnienia.

243

Treść „testamentu” nie pozostawia wątpliwości: Lenin usil­ nie postuluje, aby na jego miejsce wybrano ciało kolegialne. Tylko wtedy zalety każdego z członków kierownictwa będą mogły zrów­ noważyć jego wady. Zresztą zalet nie ma aż tak wiele. Ale wódz partii nie mógł winić nikogo, prócz siebie: wyhodował i wychował swoich następców, odrzucając po drodze wszystkich, którzy wyka­ zywali choćby minimalną samodzielność. W 1920 roku Walerian Obolenski, mówiąc na IX zjeździe 0 zagrażającej partii dyktaturze, wymienia trzech potencjalnych kandydatów na dyktatorów: Lenina, Trockiego i Stalina. W latach rewolucji i wojny domowej władzę sowiecką w oczach jej zwo­ lenników i przeciwników symbolizowały dwa nazwiska: Lenina 1Trockiego. Lew Trocki, przewodniczący Piotrogrodzkiego Sowie­ tu, przywódca przewrotu październikowego, narkom spraw zagra­ nicznych, sygnatariusz płomiennych apeli radiowych — Do wszyst­ kich! Do wszystkich! Do wszystkich! — wzywających do światowej rewolucji, pierwszy przedstawiciel Nowego Świata pertraktujący z imperialistami w Brześciu Litewskim, organizator Armii Czer­ wonej, wspaniały mówca, był w oczach wielu oczywistym kan­ dydatem na następcę Lenina. On również się za takowego uwa­ żał. To przekonanie było jedną z głównych przyczyn jego klęski w batalii o „kaftan Lenina”. Na niekorzyść Trockiego działał jego spóźniony akces do partii bolszewickiej (lipiec 1917), wieloletnie spory z Leninem, żydowskie pochodzenie, głębokie przekonanie o należącej się mu sukcesji. Z kolei Józef Stalin — sekretarz ge­ neralny KC, członek Politbiura, członek Orgbiura, narkom ds. na­ rodowości, narkom Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej — znany był tylko wąskiej grupie partyjnego kierownictwa i funkcjonariuszy wojskowych, rzadko występował na wiecach i zebraniach, jego ar­ tykuły nie wyróżniały się polotem właściwym ludziom pióra, nie wspomina go John Reed w swej kronice październikowych dni. Ale gdy na początku 1919 roku Leninowi, który miał dość niekoń­ czących się dyskusji w KC, udaje się utworzyć Biuro Polityczne Ko­

244

mitetu Centralnego „dla podejmowania pilnych decyzji”, w skład Biura wchodzą Lenin, Trocki, Stalin i Swierdłow. Stalin należy też do kolegium redakcyjnego „Prawdy” — razem z Trockim, Bucharinem i Sokolnikowem. Lenin ma do niego pełne zaufanie i z wy­ rozumiałością znosi wszystkie jego humory. Z kolei Stalin, świa­ domy swego znaczenia, zachowuje się jak primadonna. I kiedy na XI zjeździe Jewgienij Preobrażenski wyliczy wszystkie obowiąz­ ki Stalina, a na końcu wyrazi wątpliwość, czy jeden człowiek może poradzić sobie z nawałem pracy w Politbiurze, Orgbiurze, narkomatach i komisjach KC — Lenin natychmiast stanie w obronie Stalina. Jego zdaniem Stalin jest niezastąpiony w Ludowym Ko­ misariacie ds. Narodowości. W Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej jest również nieodzowny: „Chodzi o sprawę olbrzymiej wagi. Po to jednak, by umieć kierować kontrolą, trzeba, by na czele stał czło­ wiek posiadający autorytet”. Po tym zjeździe Lenin wysuwa kan­ dydaturę Stalina na stanowisko sekretarza generalnego KC. Osiem miesięcy później Lenin jakby o tym zapomniał. Na­ rzeka na „nadmierną władzę”, którą skupił w swych rękach Stalin po tym, jak „stał się” sekretarzem generalnym. Raptem przewod­ niczący Sownarkomu dostrzega wady w Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej, a w Stalinie upatruje głównego źródła monstrualnie rozrastającej się biurokracji. Stalin nie „stał się” sekretarzem generalnym sam. Sekretarza generalnego zrobił zeń Lenin — jego protektor, nauczyciel i wzór. Boris Souvarine opowiada, że kiedy Victor Adler, pokpiwając z Plechanowa, wytknął mu: „Lenin to wasz syn”, Plechanow z miejsca odparł: „Jeśli to mój syn, to z nieprawego łoża”. Souvarine dodaje: „Lenin mógłby to samo powiedzieć o Stalinie”157. Pytanie, czy Lenin był prawowitym, czy nieprawowitym synem Plechanowa i Marksa, wciąż wywołuje spory wśród filozofów, historyków i specjalistów w dziedzinie prawa małżeńskiego. Tymczasem rodowód Stalina — progenitury Lenina — budzi mniej kontrowersji. Stalin był nie tylko prawowitym, ale też jedynym potomkiem Lenina. Fakt, że

245

u schyłku żywota ojciec obraża się na infanta i usiłuje go wydzie­ dziczyć — to przypadek nierzadki. Wymienia się masę przyczyn objaśniających dojście Stali­ na do władzy. Najważniejsza z nich to właśnie fakt, że Stalin był prawowitym następcą Lenina. Za takiego uważała go większość członków partii. Jak powiadają logicy, był to warunek konieczny, ale niewystarczający. W książce Strategia w pokerze, biznesie i woj­ nie John McDonald przywołuje działania Stalina w latach walki o władzę jako przykład doskonałej strategii. Zauważa przy tym: „Ludzie ci [uczestnicy walki — dop. autora] najbardziej potrzebo­ wali podstawowej choćby wiedzy o teorii gier, ale dysponował nią tylko jeden człowiek”. To raczej wątpliwe, by towarzysz Stalin znał teorię gier. Ale w walce z Trockim zachowywał się jak ktoś, kto chce zdobyć władzę, a jego przeciwnik — jak człowiek spodziewa­ jący się, że przyniosą mu ją na tacy, gdyż zasługuje na nią bardziej niż ktokolwiek inny. Stalin podkreślał przede wszystkim, że nie dąży do władzy. Po zawarciu paktu z dwoma pretendentami — Zinowjewem i Kamieniewem — zostawił im rolę starszych partnerów w triumwiracie. Trocki robił, co się da, żeby zrazić do siebie wszystkich, którzy nie byli jego wiernymi sprzymierzeńcami. W walce Cezara z Pompejuszem ten pierwszy postępował w myśl zasady: kto nie ze mną, ten jest przeciw mnie. Stalin naśladował Cezara, Trocki — Pompejusza. Bolszewicy, wpatrzeni w zwierciadło rewolucji francuskiej w nadziei, że odgadną z niej przyszłość, widzieli w narkomwojenmorze i przewodniczącym Rewwojensowietu naturalnego kandy­ data na Bonapartego. Wiedząc o tym, Trocki pisze w broszurce Lekcje Października, którą opublikuje po śmierci Lenina: „Robespierre nie zdążył poznać idei Plechanowa, łamał wszelkie prawa socjologii i miast wymieniać z żyrondystami uściski dłoni, ścinał im głowy”158. Trocki nie tylko popełnia niewybaczalny błąd, gro­ żąc szafotem, którym nie dysponuje, ale co gorsza, atakuje Zinowjewa i Kamieniewa, gdy przypomina im o ich październikowych

246

grzechach. Jak głosi przysłowie: w domu powieszonego nie mówi się o stryczku (Stanisław Jerzy Lec dodawał: „A w domu kata?”). Wspominając stanowisko Zinowjewa i Kamieniewa w paździer­ niku 1917 roku, Trocki sprowokował ich niejako do przywołania jego własnej antybolszewickiej przeszłości. 8 października 1923 roku Trocki zwraca się z listem do KC. List ten podpisał sam: bał się oskarżenia o organizowanie frakcji. Jednak po tygodniu do KC wpływa Oświadczenie 46, które rozwi­ ja tezy Trockiego. Wśród sygnatariuszy znaleźli się Jewgienij Preobrażenski, Jurij Piatakow, Władimir Antonow-Owsiejenko, Sta­ nisław Kosior, Walerian Obolenski vel N. Osiński i inni. Oba listy ostro krytykują politykę „większości Politbiura”. Pierwsza część Oświadczenia 46 piętnuje ostry kryzys gospo­ darczy: robotnicy strajkują, bezrobocie wzrasta, liczne przedsię­ biorstwa przerywają pracę, większość fabryk przemysłu ciężkiego jest nierentowna. Winą za katastrofalną sytuację gospodarczą sy­ gnatariusze obarczali „frakcję większościową w Politbiurze”. W dru­ giej części Oświadczenia mowa jest o kryzysie w partii: „Obserwu­ jemy postępujący, jawny podział partii na sekretariacką hierarchię i tłum wiernych, na zawodowych, wyznaczonych funkcjonariuszy partyjnych i partyjną masę, nieuczestniczącą w życiu partyjnym”159. Oświadczenie 46 rozwijało argumentację listu Trockiego, który uwa­ żał za przyczynę kryzysu w partii praktykę mianowania sekretarzy do organizacji lokalnych — plagę mianowańców. Trocki i jego towarzysze mieli rację. System mianowańców stał się głównym narzędziem Stalina, służącym do zdobycia wła­ dzy. Ale nie on je wymyślił, on je tylko udoskonalił i umiejętnie się nim posłużył. Boris Souvarine w monografii Stalin, analizując strukturę aparatu partyjnego, wskazuje dwa najważniejsze in­ strumenty władzy centralnej: sekretariat KC, działający łącznie z Orgbiurem, oraz komisje centralnej i lokalnej kontroli, stwo­ rzone w 1920 roku dla rejestrowania skarg i zażaleń na aparat. Te ostatnie bardzo prędko zmieniły się w oręż w walce z krytyką,

247

służący utrzymywaniu surowej dyscypliny. Znaczenie sekreta­ riatu wiązało się z tym, że w zakres jego kompetencji wchodziły sprawy kadrowe i kontrola funkcjonowania organizacji lokalnych. W 1920 roku przy sekretariacie utworzono Wydział Ewidencji i Rozmieszczenia Kadr, Uczraspried, dla koordynowania partyj­ nych mobilizacji. Kiedy ogłaszano mobilizację, wyznaczał on li­ mity dla terenowych organizacji partyjnych. Po zakończeniu woj­ ny domowej praktyka mobilizacji zanikła, a Uczraspried przejął nadzór nad rozdziałem stanowisk partyjnych. Dotąd członek par­ tii pozostawał w całkowitej dyspozycji KC. Po wojnie domowej — w dyspozycji Uczraspriedu. Do początku 1923 roku pod zarzą­ dem tej struktury pozostawały wszystkie stanowiska partyjne, łącznie z powiatowymi. Na XII zjeździe w 1923 roku w referacie 0 działalności Uczraspriedu mowa była o tym, że w 1922 roku skie­ rował on do pracy ponad 10 tysięcy ludzi, połowę z nich stanowili tak zwani odpowiedzialni funkcjonariusze160. Zjazd partii wybie­ rał Komitet Centralny, który z kolei wybierał Politbiuro, Orgbiuro 1Sekretariat. Sekretariat, a ściślej, jeden z jego wydziałów — Uczras­ pried — wskazywał gubernialnych i powiatowych sekretarzy komitetów partyjnych, którzy desygnowali delegatów na zjazd wy­ bierający Sekretariat. W 1923 roku cały ten system, zgodnie z któ­ rym Sekretariat sam siebie wybiera, funkcjonował już bez zarzutu. Stalin trzymał w swych rękach całą machinę partyjną. Trocki i jego współtowarzysze słusznie krytykowali mianowańców jako instrument w rękach „większości Politbiura” (bez wymieniania członków tej większości), ale tym samym krytyko­ wali system stworzony jeszcze za czasów Lenina, a więc naruszali przykazania wodza rewolucji. A co najważniejsze — krytykowa­ li system stworzony za ich zgodą i przy ich współudziale. Wystą­ pili przeciw temu systemowi, który według nich rozwinął się po X zjeździe, dopiero wtedy, gdy zaczął działać przeciwko nim. Wio­ dąc zażarte spory w wielu kwestiach, trockiści i ich przeciwnicy zgadzali się w jednym decydującym punkcie, mianowicie, że wal­

248

ka między Stalinem i Trockim w ostatecznym rozrachunku spro­ wadza się do walki o władzę. Jedni i drudzy aprobowali to, że całe życie kraju znajduje się w rękach partii. Chodziło właśnie o całe życie kraju: naturalnie po­ lityczne, ale też społeczne, kulturalne i, rzecz jasna, gospodarcze. Kiedy w 1918 roku specjalista Siemion Liberman odkrył skanda­ liczne fakty w zarządzaniu gospodarką leśną i zwrócił się ze skar­ gą do Lenina, przewodniczący Sownarkomu wysłuchał go, przy­ znał mu rację, ale uprzedził: „Naprawianie naszych błędów winno iść wyłącznie z góry, a nie od speców. Dlatego jeśli będziecie mieć jakieś sugestie, dzwońcie do mnie, sam będę wprowadzać niezbęd­ ne zmiany”161. U schyłku życia Lenin powie: „Winniśmy wiedzieć i pamiętać, że cała prawna i faktyczna struktura Sowieckiej Re­ publiki opiera się na tym, że partia wszystko naprawia, wyznacza i tworzy w myśl jednej zasady”. Zasadą tą było samowładztwo. W pierwszej połowie lat dwudziestych jedynie Gawrił Miasnikow, lider „Grupy Robotniczej” działającej w środowisku peters­ burskich i uralskich robotników, występował z niezwykłymi jak na komunistę hasłami. Po X zjeździe Miasnikow skierował do KC list, w którym postulował: „Po tym, jak zdławiliśmy opór wyzy­ skiwaczy i ukonstytuowaliśmy się jako jedyna władza w kraju, po­ winniśmy ogłosić wolność słowa i druku, jakiej nie miał jeszcze nikt na świecie — od monarchistów do anarchistów włącznie”162. Usunięty z partii i aresztowany Miasnikow po ucieczce ze Związ­ ku Sowieckiego w 1928 roku wyznał, że ocalił życie tylko dlatego, iż w swej „bohaterskiej przeszłości” zabił wielkiego kniazia Micha­ ła Romanowa. 16 stycznia 1924 roku, pięć dni przed śmiercią Lenina, rozpo­ częła pracę XIII konferencja partyjna, która postanowiła ogłosić pełny tekst rezolucji O jedności partii, przeforsowanej przez Le­ nina na X zjeździe. Konferencja przypominała wszystkim kryty­ kującym „większość Politbiura”, że zwalczają leninowskie idee. W maju 1924 na XIII zjeździe, pierwszym po śmierci Lenina,

249

Trocki raz jeszcze potwierdza, że jego opozycja wobec Stalina była walką o władzę: „Nigdy nie uznawałem i nie uznaję — mówi — swobody partyjnych ugrupowań, ponieważ w określonych wa­ runkach historycznych ugrupowanie jest tylko inną nazwą frak­ cji”. Przy tej okazji Trocki wypowiada słowa, które staną się wy­ rokiem śmierci dla wszystkich krytykujących Stalina z pozycji „prawdziwych leninowców”: „Partia w ostatecznym rozrachun­ ku zawsze ma rację, bo partia jest jedynym historycznym instru­ mentem danym proletariatowi. [...] Wiem, że nie można mieć racji wbrew partii. Rację można mieć tylko z partią i poprzez par­ tię, ponieważ historia nie stworzyła innych dróg dla urzeczywist­ nienia własnych racji”. Jeżeli partia ma zawsze rację, jeżeli nie można się jej sprzeci­ wiać, jeżeli nie ulega wątpliwości, że tylko ona urzeczywistnia mi­ sję powierzoną jej przez historię — pozostaje jedno wyjście: prze­ chwycić władzę w tej partii. W spektaklu o zabójstwie Trockiego pióra jugosłowiańskiego reżysera Duśana Makavejeva bohater Października — z Czekanem w głowie, po zadaniu mu śmiertel­ nego ciosu przez posłańca wodza ucieleśniającego partię — wy­ powiada ostatnią kwestię: „Partia w ostatecznym rozrachunku zawsze ma rację”. Trudno o lepszy obraz tragicznego zaślepienia człowieka wierzącego, że poznał prawa rządzące historią. 21 stycznia 1924 roku umiera Lenin. Stalin organizuje uro­ czystości żałobne na własną modłę. Nie zważając na protesty wie­ lu starych bolszewików i wdowy po Leninie, decyduje, że cjało Wo­ dza zostanie zabalsamowane i umieszczone w szklanej trumnie w drewnianym mauzoleum, wybudowanym na placu Czerwonym. 30 stycznia Krupska prosi w „Prawdzie”, by nie wyrażano żałoby po Leninie jako „pozornego hołdu dla jego osoby”, by nie stawia­ no mu pomników, nie nazywano miast jego imieniem, nie urzą­ dzano żałobnych wieców. „Jeśli chcecie uczcić imię Włodzimie­ rza Iljicza, budujcie żłobki, przedszkola, domy, szkoły i tak dalej” — prosi wdowa. Postępuje się dokładnie odwrotnie, organizuje

250

wiece, pielgrzymki do mauzoleum, Petersburg przemiano wuj e się na Leningrad, pojawiają się Lenino, Leninsk, Uljanowsk itp. Deifikacja Lenina potrzebna jest przede wszystkim jego spadkobier­ com. Każdy z nich stara się uszczknąć dla siebie fragment aureoli Wodza. Spadkobiercy czują się młodszymi bogami. Oprócz Le­ ningradu i licznych Lenino pojawiają się Zinowjewsk, Trock, Sta­ lingrad. Stalin zresztą działa głównie za kulisami, wysuwając na pierwszy plan Zinowjewa, nieukrywającego swojej żądzy władzy. 26 stycznia w Sali Kolumnowej Domu Związków Zawodowych Stalin występuje skromnie, czwarty w kolejności. Jego przemó­ wienie zatytułowane Przysięga, które uczniowie przez dziesięcio­ lecia będą wkuwać na pamięć, „Prawda” drukuje tylko w niewiel­ kich fragmentach. Pogrzeb Lenina wykazał dobitnie, że Stalin jest wybitnym uczniem Wodza rewolucji. Politbiuro po umieszczeniu ciała Leni­ na w mauzoleum, uczyniwszy z niego relikwię, przekazało mózg Nauczyciela do naukowej analizy. Badanie zwojów mózgowych Le­ nina powierzono niemieckiemu profesorowi Vogtowi, który zaraz potem wykrył tam „szczególne właściwości w strukturze tak zwa­ nych piramidalnych klatek III warstwy”163. Literatura popularna owych czasów donosiła, że te właściwości „tłumaczą genialne myś­ li, genialną taktykę Lenina na najważniejszych etapach rewolu­ cji, kiedy wielu traciło zarówno grunt pod nogami, jak i perspek­ tywę”164. Ubóstwienie Wodza odpowiadało wszelkim regułom marksizmu: mauzoleum było duchową nadbudową, a piramidalne klatki III warstwy w mózgu Lenina — bazą materialną.

8. Lata wyczekiwania Michaił Sałtykow-Szczedrin opisuje, jak mieszkańcy miasta Głupowo za rządów jednego z naczelników każdej wiosny świętowa­ li z okazji minionych nieszczęść, a jesienią — w przeczuciu nie­

251

szczęść nadchodzących. Dla obywateli republiki sowieckiej lata 1923-1926 były czasem nadziei i oczekiwań. Mimo rozmaitych przejawów niezadowolenia w różnych regionach kraju była to jed­ na ze spokojniejszych epok w sowieckiej historii. Kraj zdrowiał, nabierał sił, z przerażeniem wspominając minione lata klęsk, opłakując śmierć milionów, pokładając nadzieje w przyszłości. W jednym z nielicznych ocalałych dzienników z lat dwudzie­ stych pod datą 17 grudnia 1923 czytamy: „Zmieniła się u nas po­ lityka: zezwolono na wolny handel. Teatry, tramwaje czy prasa sta­ ły się płatne. Ale Lenin zachował w Rosji oazę socjalizmu — urzędy i ich pracowników — innym ofiarowując życie na kapitalistyczną modłę. Na ile można przewidzieć, drugie stadium naszej rewolucji upłynie pod znakiem współzawodnictwa i konfrontacji dwóch za­ sad: socjalizmu i kapitalizmu”165. „Na modłę kapitalistyczną” zaczęła żyć przede wszystkim wieś. Powrót do normalności nie przebiegał bez zakłóceń. W 1923 roku przedsiębiorstwa przemysłowe ogarnięte żądzą zysku gwał­ townie podwyższają ceny na towary. Tworzą się, według określe­ nia Trockiego, „nożyce” między cenami na artykuły przemysłowe i rolne. W roku 1924 „nożyce” się zwierają, partia rzuca hasło „frontem do wsi”. Sojusz robotników i chłopów zostaje uzna­ ny za podstawę polityki państwa. Powierzchnia zasiewów osiąga 80% przedwojennej. Bucharin wzywa chłopów: „Bogaćcie się, uprawiajcie swe pola, nie obawiajcie się restrykcji”. Stalin w dniu święta 7 listopada 1925 roku ogłasza: „Obecne zadanie pplega na zawarciu trwałego sojuszu ze średnim chłopstwem”. Odradza się też przemysł, choć przebiega to oczywiście wol­ niej niż odbudowa rolnictwa. Wprowadzona w przemyśle zasada bodźców materialnych, stworzenie zjednoczeń produkcyjnych, nazywanych na modłę kapitalistyczną trustami i funkcjonujących na zasadzie własnego rozrachunku i rentowności, sprzyja szybkiej odbudowie przedsiębiorstw. Szczególnie dynamicznie rozwija się drobny przemysł obsługujący chłopów. Nie wymaga wielkich na­

252

kładów i w krótkim czasie zwraca zainwestowany kapitał. Rozwi­ jają się fabryki towarów konsumpcyjnych produkujące artykuły powszechnego użytku. Rozszerzający się rynek sprzyja szybkiej odbudowie i rozwojowi tej gałęzi przemysłu. Stopniowo odradza się też przemysł ciężki. Odtwarzanie przemysłu na zasadach rentowności pociąga za sobą bezrobocie. W październiku 1921 roku było 150 tysięcy bez­ robotnych, a na początku 1924 roku — 1,24 miliona. Podwyższe­ nie stopy bezrobocia wynikało nie tylko ze zwalniania zbędnych robotników z przedsiębiorstw troszczących się o wzrost docho­ dów, ale również z migracji chłopów do miast. Bezrobociu towa­ rzyszył dotkliwy brak wykwalifikowanej siły roboczej. Żądania większej wydajności pracy „poprzez intensyfikację pracy robotników i w niewielkim tylko stopniu w drodze ulep­ szania organizacji produkcji albo modernizacji wyposażenia tech­ nicznego w przedsiębiorstwie”166 wywoływały żywe niezadowole­ nie robotników. Tym bardziej że podwyższenie wydajności pracy nie szło w parze ze wzrostem płac. Wiosną 1925 roku przez więk­ sze centra przemysłowe, w tym przez Moskwę i Iwanowo, przeta­ cza się fala robotniczych strajków z żądaniami podwyżek pensji. W 1925 roku narkom finansów Sokolników przyznaje, że „w ósmym roku władzy sowieckiej” płace w metalurgii, kopalniach i kolejnictwie osiągnęły poziom przedwojenny. W 1925 roku średnie wynagrodzenie wynosiło 40 czerwońców. Maksym Larsons opisuje, że w 1923 roku narkom dosta­ wał (poza mieszkaniem) 2,1 tysiąca czerwońców167. Marietta Szaginian w swoich wspomnieniach przedstawia budżet włókniarki z leningradzkiej fabryki „Czerwony Tkacz”. Jej pensja to 43 czerwońce. Wydatki z jednego miesiąca: puder — 1 rubel; grzebień — 2 ruble; piwo, papierosy, gazety, pisma, naprawa obuwia — 3 ruble; dwa razy łaźnia miejska, raz teatr — 1 ru­ bel; pięć razy kino — 2 ruble 80 kopiejek; obiady: kapuśniak albo inna zupa, makaron; śniadania: herbata, chleb. Zakupy za

253

85 rubli: palto, kożuch, buty, pantofle, sześć kompletów bielizny, chustki, szal168. Badacz budżetów robotników z Tuły podaje następujące przy­ kłady: pięcioosobowa rodzina robotnika niewykwalifikowanego z fabryki broni, dwoje dorosłych, troje dzieci, pensja według dol­ nej III kategorii. „Z powodu złego odżywiania dzieci blade, wyglą­ dają niezdrowo. W ciągu miesiąca tylko ojciec, kóry często cho­ ruje, i najmłodszy syn dostawali białe pieczywo i trochę mleka. W ciągu trzech miesięcy spożyto 6 funtów mięsa i 2 funty cu­ kru. Nawet czarnego chleba spożywano za mało: niecałe 5 fun­ tów dziennie na pięć osób1. Przez cały rok nie zakupiono żadnych przedmiotów użytku domowego, ubrań ani obuwia, z wyjątkiem 1,5 metra płótna na koszulę dla chłopca uczęszczającego do szko­ ły”. I jeszcze sąsiednia rodzina robotnika, zarabiającego według górnej VII kategorii: „sześć osób, dwoje dorosłych i czworo dzie­ ci. Ciężka sytuacja i ubogie pożywienie są wynikiem nie tyle nie­ wystarczających zarobków głowy rodziny, ile wielodzietności oraz całkowitego braku odzieży i obuwia”169. Wprowadzenie NEP powołało do życia „nową burżuazję”: nepmanów, grupę społeczną sytuującą się niejako poza granicami sowieckiego społeczeństwa. Nie mieli oni praw wyborczych, nie mogli należeć do związków zawodowych, ich dzieci nie miały pra­ wa studiować na wyższych uczelniach. Zaistnieli wskutek zwro­ tu w sowieckiej polityce i zdawali sobie doskonale sprawę, że jutro lub pojutrze inny zakręt podpisze na nich wyrok śmierci. Nowa polityka gospodarcza potrzebowała nepmanów, ale czuła do nich odrazę. Prywatnych przedsiębiorców nie opuszczało poczucie tymczasowości, wiedzieli, że żyją na tykającej bombie. I dlatego do prywatnej przedsiębiorczości zabierali się przede wszyst­ kim awanturnicy, spekulanci liczący na szybkie zgarnięcie grub­ szej fortuny, wydanie jej — i zniknięcie spod bacznego oka GPU. Jeden funt — 0,45 kilograma.

254

Wrogi stosunek sowieckiego systemu do prywatnej inicjatywy, ale też niechęć prywaciarzy do inwestowania w przemysł — długo­ terminowe zamrożenie kapitału — sprawiały, że przez cały okres NEP udział prywatnego przemysłu w globalnej produkcji pozosta­ wał znikomy. W 1925 roku stanowił 3,8%170. Dużo większą rolę odgrywali prywaciarze w handlu. Spis z 1923 roku wykazał, że handel hurtowy w 77% należy do państwa, w 8% do spółdzielni, w 14% do kupców prywatnych, detaliczny zaś — w 7% do pań­ stwa, w 10% do spółdzielczości, w 83% do prywaciarzy171. Obecność w sowieckim organizmie społecznym obcego cia­ ła kapitalistycznego tworzy szczególną atmosferę czasów NEP — z ich głośnymi procesami łapówkarzy kuszących komunistycz­ nych ascetów wystawnym życiem, z wytwornymi restauracjami i domami gier, których dochód idzie na pomoc dla bezdomnych sierot, z legendami o szlachetnym rabusiu Lońce Pantelejewie, niegdysiejszym marynarzu rewolucjoniście, który dziś łupi nepmanów. Tych ostatnich obarcza się winą za demoralizację komu­ nistów i powszechny alkoholizm. Pytanie, czy należy zezwolić, czy też zakazać produkcji alkoholu w kraju świetlanej przyszłości, było tematem długich sporów w gronie bolszewików. Przed rewo­ lucją bezlitośnie krytykowali oni „pijacki budżet” carskiego rządu. Teraz należało albo utrzymać w mocy prohibicję wprowadzoną na początku wojny światowej przez Mikołaja II, albo ją znieść. Zwo­ lennicy monopolu alkoholowego powoływali się na coraz bardziej rozpowszechniony proceder pędzenia samogonu, który pozbawiał państwo źródła poważnych dochodów. W 1920 roku Anastas Mikojan po przyjeździe do Niżnego usłyszał od Wiaczesława Mołotowa, że w guberni „wśród członków partii niemało zdarza się przypadków demoralizacji nadużywania alkoholu”. „W owym czasie obowiązywał w kraju całkowity zakaz produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych” — przypomina Mi­ kojan172. W 1922 roku „Prawda” publikuje gromkie oświadczenie Ten numer nie przejdzie. Stary bolszewik Jaków Jakowlew bezli­

255

tośnie krytykuje profesora Iwana Ozierowa, który zaproponował przywrócenie państwowej sprzedaży wódki, prognozując wpływ 250 milionów złotych rubli rocznie do skarbu państwa. Wódka miała kosztować 15 rubli za wiadro, dwa razy drożej niż przed re­ wolucją. „Władza sowiecka — grzmiał Jakowlew — która istnieje dla ludu i jego gospodarki, nie mówiąc już o innych aspektach, nie może wkraczać na tę zgubną drogę już choćby dlatego, że w goni­ twie za palcem na wodzie pisanymi albo nawet pewnymi 250 mi­ lionami nasza gospodarka narodowa poniesie takie straty, taką ru­ inę, że nie zwrócą ich żadne miliardy. Ten numer nie przejdzie!”173. Szeregowi członkowie partii i KC byli przeciwni przywróce­ niu monopolu spirytusowego, ale Politbiuro nie ustępowało. Spo­ ry ciągnęły się jeszcze w 1924 roku. Zakończył je Stalin, składa­ jąc na plenum KC deklarację (podpisaną jeszcze przez sześciu innych członków KC), w której oznajmiał, że latem i jesienią 1922 roku Lenin mówił mu (i pozostałym sześciu sygnatariuszom) o konieczności wprowadzenia monopolu alkoholowego. Tym sa­ mym Stalin dementował „wcześniejsze oświadczenia Lenina w tej sprawie”, zawarte w jego dziełach. W 1927 roku Stalin wspo­ minał minione spory: „Co jest lepsze: niewola kapitału zagranicz­ nego, czy wprowadzenie wódki — tak stało przed nami zagadnie­ nie. Rzecz oczywista, że zdecydowaliśmy się na wódkę, ponieważ uważaliśmy i w dalszym ciągu uważamy, że jeśli gwoli zwycięstwa proletariatu i chłopstwa musimy się nieco umazać w błocie — to zdecydujemy się na ten ostateczny środek dla dobra naszej spra­ wy”174. Monopol wprowadzony w styczniu 1923 roku był kompro­ misem: wyprodukowana wódka miała połowę swej „normalnej” mocy — 20%. Z miejsca zaczęto ją nazywać „rykówką”, honoru­ jąc w ten sposób zastępcę przewodniczącego Sownarkomu Aleksieja Rykowa, który podpisał dekret i sam nie stronił od kieliszka. Aron Solc, „sumienie partii”, objaśniał: „Kiedy życie wokoło zaczyna ciążyć, kiedy braknie sił i nadziei na zmianę, chciałoby się przynajmniej wyobrazić sobie inny świat. Trzeba więc uśpić ro­

256

zum, wyciszyć głos krytyki. To właśnie osiąga się za pomocą al­ koholu. Wypijesz — zapomnisz o wszystkich zmartwieniach, wszystkie trudności znikną, wszystkie kłopoty się ulotnią”175. Niewykluczone, że to wytłumaczenie działania alkoholu, brzmią­ ce jak wspaniała reklama, kryło drugą, pozafinansową przyczynę nieustannego zwiększania produkcji wódki. Pierwotny plan w la­ tach 1929-1930 przewidywał produkcję 41 milionów wiader, ale limit zwiększono o kolejne 5 milionów176. Do tego czasu „zmar­ twienia, trudności i kłopoty” wzrosły po tysiąckroć. „W roku 1927 — podsumowywał okres NEP prokurator Iwan Konduruszkin — dysponujemy: 1. odbudowanym przemysłem z przedwojennym poziomem produkcji; 2. odbudowanym, dzia­ łającym bez zakłóceń transportem; 3. mocną walutą; 4. odrodzo­ ną i zorganizowaną klasą robotniczą, o 300 tysięcy większą niż w 1922 roku; 5. przywróconą powierzchnią areałów i odbudowa­ nym rolnictwem”177. Sukcesy ekonomiczne rozpoczętej w marcu 1921 roku polity­ ki były niewątpliwe. Pozwoliła ona odbudować gospodarkę, przy­ wrócić ją — w zasadzie — do stanu przedwojennego. Ale nie po to partia bolszewicka zdobyła władzę, by wrócić do stanu sprzed wojny. Jej celem było zbudowanie nowego społeczeństwa, nowe­ go człowieka. „Lata wyczekiwania”, okres między końcem wojny domowej i początkiem „rewolucji stalinowskiej”, były czasem ofensywy na stare społeczeństwo, które szturmowano z każdej strony. Pierwszym sowieckim kodeksem był kodeks rodziny i mał­ żeństwa, wprowadzony w 1918 roku. Jego celem było „zrewo­ lucjonizowanie” rodziny. Cztery podstawowe zasady czyniły go — jak na owe czasy — awangardowym: uznawano tylko ślub cy­ wilny, kościelny znoszono; dla zawarcia małżeństwa nie była po­ trzebna zgoda osób trzecich; wprowadzono wolność rozwodów: jeśli rozwodu żądała jedna ze stron — udzielał go sąd, jeśli obie — urząd stanu cywilnego; zniesiono kategorię dzieci nieślubnych.

257

„Rewolucjonizowanie” rodziny wyrażało się przede wszystkim w burzeniu „starej”, „burżuazyjnej moralności”. Ze względu na re­ wolucyjny i postępowy charakter dużym powodzeniem cieszyły się poglądy Aleksandry Kołłontaj, wybitnej działaczki partyjnej, narkoma ubezpieczeń społecznych. Klara Zetkin opisuje w swych wspomnieniach, jak Lenin referował jej poglądy Kołłontaj: „Zna­ cie, rzecz jasna, słynną teorię, jakoby w społeczeństwie komuni­ stycznym zaspokojenie popędu płciowego czy potrzeby miłosnej było rzeczą równie prostą i nieważną jak wypicie szklanki wody”. Otóż nasza młodzież — stwierdzał Lenin — „od tej teorii »szklanki wody« po prostu dostała wścieklizny”. Teoria „szklanki wody” szybko rozprzestrzenia się w społe­ czeństwie, w którym rodzina przez siedem lat nieprzerwanych wojen i rewolucji poniosła ciężkie straty. Według spisu z 1897 roku w Rosji było 49,7% mężczyzn i 50,3% kobiet — niemal po równo. Według spisu z 1926 roku w republice sowieckiej mężczyzn było o 5 milionów mniej niż kobiet. W tych warunkach partia pro­ wadziła walkę z „burżuazyjną” rodziną. Lenin oburza się na teo­ rię „wolnej miłości” w rozmowach z Klarą Zetkin albo w listach do zwolenniczki tej teorii, Inessy Armand — ale nigdy publicz­ nie. Otwarcie głosił nową, rewolucyjną moralność. Bohater popu­ larnej w latach dwudziestych powieści o wolnej miłości ogłasza z przekonaniem, cytując niemal dosłownie Lenina: „Komsomolska moralność istnieje, komsomolska moralność jest faktem. [...] Nasza moralność jest całkowicie podporządkowana interesom walki klasowej proletariatu! Moralność komsomolska to system, który służy walce człowieka pracy z wszelkim wyzyskiem. Co jest pożyteczne dla rewolucji, to jest moralne, a co jej szkodzi — jest niemoralne i niedopuszczalne”178. Moralność jest bronią w walce klas — utrzymują partyjni teo­ retycy. Jewgienij Preobrażenski swoją pracę o „moralnych i kla­ sowych normach bolszewizmu” dedykuje wzorcowi bolszewickiej moralności — Feliksowi Dzierżyńskiemu.

258

W 1926 roku w Leningradzie toczył się jeden z najgłośniej­ szych procesów kryminalnych tej dekady. Sądzono 15 młodych robotników, którzy w Zaułku Czubarowskim zgwałcili dziewczy­ nę. Redaktor naczelny „Leningradskoj Prawdy” M. Rafaił, który przewodniczył zespołowi sędziowskiemu, zarzucał oskarżonym lekceważenie „nowej sowieckiej moralności”. „Bardziej wam pew­ nie odpowiada zagraniczna burżuazyjna moralność?” — oskarżał młodego obwinionego. „Nigdy nie byłem za granicą” — odpowie­ dział gwałciciel. „Możecie ją znać z zagranicznych gazet” — nale­ gał przewodniczący. „Nie czytam nawet sowieckich” — odciął się „czubarowiec”179. W 1926 roku wszystkie szlachetne cechy „no­ wego sowieckiego człowieka” tłumaczy się sowiecką moralnością, wszystkie wady — przeżytkami przeklętej przeszłości i „deprawu­ jącym wpływem Zachodu”. Rozkładowi rodziny sprzyjała polityka partii wobec dzie­ ci. Abecadło komunizmu Nikołaja Bucharina, najpopularniejszy podręcznik „nowego człowieka” lat dwudziestych, głosił: „Dziec­ ko należy do społeczeństwa, w którym się urodziło, a nie do ro­ dziców”180. Wybitny prawnik, jeden z twórców kodeksu rodziny i małżeństwa, wyrażał się jeszcze dobitniej: „Rodzinę musi zastą­ pić partia komunistyczna”181. 30 września 1918 roku, niemal równocześnie z kodeksem ro­ dziny, WCIK zatwierdza ustawę o jednolitym szkolnictwie dla pra­ cujących. Szkoła się rewolucjonizuje: wyrzuca się z niej wszyst­ ko, co „przestarzałe” — ławki, lekcje, prace domowe, podręczniki, oceny, egzaminy. Znosi się czesne, wprowadza zajęcia koeduka­ cyjne. Do opracowania modelu nowej szkoły sowieckiej wykorzy­ stywane są najbardziej progresywne idee pedagogów rosyjskich, w pierwszej kolejności Konstantina Wentcla, oraz zachodnich — przede wszystkim amerykańskiego filozofa Johna Deweya. Nowa szkoła sowiecka jest wolna i samorządna. Kieruje nią „szkolny kolektyw”, w którego skład wchodzą uczniowie i wszy­ scy pracownicy szkoły — od nauczycieli po woźnego. Zreszą słowo

259

„nauczyciel” też zostaje zniesione. Zastępuje je szkolnyj robotnik — w skrócie szkrab. W okresie wojny domowej państwo nie mogło realizować uto­ pijnych planów stworzenia nowej szkoły. Pod koniec 1923 roku zatwierdza się nowe zasady organizowania edukacji, nastawionej na szkolenie wykwalifikowanych specjalistów z klasowym, mark­ sistowskim światopoglądem. W pierwszej fazie utopii jedno udało się osiągnąć: złamano opór nauczycieli przeciw polityzacji szkoły. „Oświadczamy — stwierdził Lenin — że to, co zrobimy w szkol­ nictwie, jest też walką o obalenie burżuazji. Otwarcie mówimy, że szkoła poza życiem, poza polityką jest kłamstwem”. Najważniej­ sze hasło drugiego etapu w szkolnictwie brzmi: nie potrzebuje­ my alfabetyzacji bez komunizmu. Dlatego komunizm wprowadza się nawet do arytmetyki. Jako przykład na odejmowanie dawano uczniom zadanie: bunt paryskiego proletariatu wybuchł 18 mar­ ca 1871 roku, Komuna Paryska padła 22 maja tegoż roku. Jak dłu­ go przetrwała Komuna? Upolitycznianie nauczania ułatwi stoso­ wanie nowych metod — kompleksowej i projektowej. „W ZSRS — stwierdza Mała encyklopedia sowiecka — szkoła po raz pierw­ szy za jedno ze swych zadań stawia walkę z religią. Staje się szko­ łą antyreligijną”182. Nowa szkoła otwarcie głosi, że nauka to przywilej klasowy. W artykule 26 ustawy z 1923 roku o szkolnictwie czytamy: „Jed­ nolita szkoła zawodowa I i II stopnia jest dostępna dla wszystkich dzieci w wieku szkolnym od 8. do 17. roku życia. Jeżeli s^ieć pla­ cówek szkolnych nie umożliwi przyjęcia wszystkich dzieci, pierw­ szeństwo przy zapisach mają dzieci ludzi pracy”. Dzieci wstępujące do szkoły mają znać swoje pochodzenie społeczne. Od pierwszych dni nauki dowiadują się, że ludzie dzielą się na kategorię wyższą — ludzi pracy, oraz kategorię niższą — niepracujących. Szkoła klasowa stawia sobie za zadanie wychowanie interna­ cjonalistów. Wiktor Szulgin, wpływowy pedagog marksista, tak for­ mułował jej cele: „Naszym powołaniem nie jest wychowanie dziecka

260

rosyjskiego, lecz obywatela świata, internacjonalisty, dziecka, któ­ re w pełni rozumie interesy klasy robotniczej i zdolne jest walczyć o światową rewolucj ę. [...] Wychowuj emy nasze dziecko nie dla obro­ ny ojczyzny, ale dla wszechświatowych ideałów”183. Wychowanie w duchu „wszechświatowych ideałów” wyrażało się przede wszyst­ kim walką z narodowymi korzeniami. „Trochę za późno zrozumie­ liśmy — samokrytycznie przyznawał Michaił Pokrowski podczas pierwszej konferencji historyków marksistów — że termin ro sy j­ ska historia« jest określeniem kontrrewolucyjnym”. W szkole wykłada się historię ruchu rewolucyjnego, zniesio­ na zostaje natomiast historia państwa. Zaczyna się manipulowa­ nie pamięcią. Jednocześnie toczy się walka z rosyjską literaturą klasyczną. „Terminy rosyjska literatura«, »historia rosyjskiej literatury« wciąż jeszcze mają rację bytu w obiegu programów szkol­ nych, pomocy naukowych i podręczników” — oburza się proleta­ riacki krytyk184. Wielu klasyków literatury wycina się w całości ze szkolnych programów, inni prezentowani są w specyficznym so­ sie. Tak więc dzieła Puszkina, Gribojedowa i Lermontowa oma­ wiano jako przykłady „literackiego stylu rosyjskiej arystokracji z okresu narodzin kapitalizmu handlowo-przemysłowego”. Cen­ zor i krytyk teatralny w jednej osobie Osaf Litowski pozytyw­ nie wypowiadał się o inscenizacji w MChAT1powieści Lwa Tołsto­ ja Zmartwychwstanie: „Raskolnikow zrobił, co mógł, by oczyścić przedstawienie z reakcyjności tołstojowskich koncepcji filozoficz­ nych. I jeżeli mimo trafności ostrych akcentów społecznych reży­ serowi nie udało się doszczętnie wytępić tołstojowskiego ducha, to przyczyną jest ułomność samego materiału”185. Jednym z najtragiczniejszych skutków wojny i rewolucji była bezpńzomost’u. Setki tysięcy bezdomnych sierot, które straciły rodzi­ 1 MChaT — Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki. “ Bezprizorni — potoczne określenie dzieci ulicy, sierot, uciekinie­ rów z domów dziecka, bezdomnych, najczęściej pozostających w konfłik-

261

ców podczas ucieczki ze stref przyfrontowych (frontem wojny do­ mowej był cały kraj) oraz w trakcie działań wojennych, stają się mi­ lionami podczas głodu w 1921 roku. W roku 1922 według oficjal­ nych statystyk w republice sowieckiej było 7 milionów bezdomnych osieroconych dzieci186. Rozpad rodziny również prowadził do wzro­ stu tej liczby. Nadieżda Krupska przyznała w 1925 roku: „Sama pisa­ łam poprzednio, że hezpńzornost' jest wynikiem wojny i zniszczeń, ale gdy przyjrzałam się trochę tym bezdomnym sierotom, widzę, że trzeba przestać tak mówić, że trzeba przyznać, iż korzenie bezpńzornosti tkwią nie tylko w przeszłości, ale też w teraźniejszości”187. W 1921 roku, w okresie największego głodu, zlikwidowa­ no społeczną organizację Liga Ratowania Dzieci, która działa­ ła od roku 1918. Należeli do niej bezpartyjni działacze społecz­ ni, byli członkowie partii kadetów, eserzy i mienszewicy. Ludowy Komisariat Oświaty domagał się likwidacji Ligi Ratowania Dzie­ ci, ponieważ nie mógł dopuścić, by proletariackie dzieci ratowali i wychowywali przedstawiciele burżuazji. Tworzy się Komisję ds. Poprawy Życia Dzieci, której kierownictwo powierzono prze­ wodniczącemu WCzK Dzierżyńskiemu. Troska o dzieci przecho­ dzi w niezawodne ręce „organów”. Dwa miesiące po rewolucji przyjęto prawo stanowiące, że wszystkie postępowania przeciw dzieciom i młodzieży do lat 17 przekazywane będą z sądów powszechnych do rozpatrzenia spe­ cjalnej komisji ds. nieletnich, która stawiała sobie czysto peda­ gogiczne i medyczne cele. Zakazuje się nazywać niepełnęletnich przestępcami: są „winnymi naruszenia prawa”. W 1920 roku nowy dekret zezwala specjalnym komisjom na przekazywanie do sądu spraw nieletnich powyżej 14 lat. Jedną z form walki z bezprizornostią staje się ostra polityka karna. Opuszczone, bezdomne dzieci wsadza się do więzień i obocie z prawem. Zjawisko pojawiło się w Rosji po rewolucji, w tym czasie tu­ łało się kilka milionów hezprizornych.

262

z ów koncentracyjnych. Inną metodą jest umieszczanie ich w do­ mach dziecka albo jednej z ich specyficznych odmian — rzemieślniczo-rolniczych koloniach pracy. Wśród pedagogów-komunistów sporym powodzeniem cieszy się teoria głosząca, że właśnie dzie­ ci bezdomne, bez rodziców, bez rodzin, mogą stać się wspaniałym materiałem na nowego człowieka sowieckiego. Liczne domy dziec­ ka i kolonie dla nieletnich przechodzą pod zarząd GPU. Wreszcie trzeci sposób to pozostawienie bezprizornych własnemu losowi. Stawia się ich przed sądem. Tych, dla których znajdzie się miej­ sce, kieruje się na reedukację do domów dziecka, a resztę zosta­ wia na ulicy. Pod koniec lat dwudziestych dzięki odbudowie gospodarki i poprawie sytuacji materialnej obywateli liczba bezprizornych ma­ leje. Stalinowska rewolucja 1930 roku rzuci na bruk kolejne milio­ ny osieroconych dzieci. Wśród pierwszoplanowych zadań, jakie stawiał sobie rząd sowiecki, była likwidacja analfabetyzmu. W 1855 roku w Rosji było 93% analfabetów, w 1897 roku — około 77%. Amerykański badacz Daniel Lerner na podstawie zgromadzonych materiałów z 22 krajów wykazał ścisły związek poziomu alfabetyzacji z urba­ nizacją. W połowie XIX wieku w Rosji istniały tylko dwa miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańców. Na początku XX wieku, kiedy kraj pod względem tempa rozwoju przemysłowego wysuwa się na jedno z pierwszych miejsc w Europie, procent ludzi umiejących czytać i pisać szybko wzrasta. W 1908 roku rząd wprowadził usta­ wę o powszechnym obowiązku nauki podstawowej. Zmniejszenia analfabetyzmu nie uważa się jednak za zasługę rządu carskiego. Zaraz po rewolucji październikowej otwiera się — obok fron­ tu wojskowego (walki z wrogami) oraz frontu ekonomicznego (walki z upadkiem gospodarczym) — front walki z analfabety­ zmem. Jego hasło to likwidacja analfabetyzmu! Sformułowanie brzmi twardo, zdecydowanie, rodem ze słownictwa wojskowego albo policyjnego.

263

Zadanie polegało nie tylko na tym, by nauczyć niepiśmien­ nych czytania i pisania, ale też by nauczyć ich prawidłowego my­ ślenia. „Analfabeta pozostaje poza polityką — Lenin dobitnie re­ feruje zagadnienie. — Trzeba go najpierw nauczyć abecadła. Bez tego nie może być polityki”188. Nie mniej jasno wyrażał się pedagog-komunista Szulgin: „Czy trzeba walczyć z analfabetyzmem? — Tak, ale przede wszystkim z analfabetyzmem politycznym”. W elementarzu wydanym w okresie wojny domowej pierwsze 13 stron poświęcono abecadłu, a pozostałe — czytankom o kuła­ kach, burżujach i przeklętym carskim reżimie. Ideolog proletariackiej kultury Aleksander Bogdanów uwa­ żał, że likwidacja analfabetyzmu i oświecenie ludu nastąpią spon­ tanicznie, w drodze samoregulacji. Całkiem odmiennego zdania był Lenin. Podpisany przezeń dekret SNK z 26 grudnia 1919 roku O likwidacji analfabetyzmu wśród ludności RFSRS stanowił w pre­ ambule: „W celu umożliwienia całej ludności Republik świadome­ go uczestnictwa w politycznym życiu kraju SNK postanowił: cała ludność Republiki w wieku od 8 do 50 lat nieumiejąca czytać albo pisać zobowiązana jest do nauki czytania i pisania”. Dzień roboczy analfabetów skrócono o dwie godziny, nie zmniejszając wynagro­ dzenia. Ale paragraf ósmy głosił, że „osoby uchylające się od usta­ nowionej na mocy tego dekretu powinności [...] pociągnięte będą do odpowiedzialności karnej”. Nauka czytania i pisania staje się obowiązkiem, daniną wymaganą przez państwo. Odmowa speł­ nienia tego obowiązku jest przestępstwem. W 1926 roku, kiedy przeprowadzono pierwszy za władzy sowieckiej spis ludności, okazało się, że „zlikwidowano analfabe­ tyzm” wśród 5 milionów ludzi. Oznacza to, że tempo eliminowa­ nia niepiśmienności pozostawało po 1917 roku — mimo propa­ gandowego szumu i groźnego dekretu — z grubsza na poziomie sprzed rewolucji. Zwiększy się ono znacznie na początku lat trzy­ dziestych, ale będzie to związane z intensywnym uprzemysłowie­ niem i urbanizacją.

264

Pięć milionów ludzi, którzy nauczyli się pisać i czytać, nie było najważniejszym osiągnięciem szumnej kampanii walki z analfabetyzmem. Istotne było to, że wdrażano przekonanie, iż w każdej dziedzinie życia najlepszym środkiem jest siła, że oby­ watele nawet dla własnego dobra nic nie zrobią bez przymusu ze strony państwa. A zatem — za wszystko trzeba być wdzięcznym państwu. Okres rewolucyjnych zmian w prawie rodzinnym wieńczy nowy kodeks rodziny i małżeństwa, wprowadzony w 1926 roku. W myśl tego kodeksu zarówno małżeństwa zarejestrowane, jak i niezarejestrowane uznaje się za legalne. Oświadczenie o rozwią­ zaniu małżeństwa mógł złożyć jeden z członków rodziny — mąż albo żona — nawet nie zawiadamiając partnera. Oświadczenie o rozwodzie można było przekazać w formie pisemnej, wystar­ czyło wysłać kartkę do urzędu stanu cywilnego. „Rozwód kosztu­ je teraz trzy ruble — pisał w »Prawdzie« Michaił Kolcow. — Nie trzeba już żadnych formalności, dokumentów, wezwań, nawet uprzedniego zawiadomienia osoby, z którą bierzesz rozwód. Cza­ sem trudniej jest nawet zaabonować jakieś pismo. [...] Za trzy ru­ ble — czemuż się nie zabawić!”189. Nowy kodeks miał ostatecznie zniszczyć rodzinę, zadać jej śmiertelny cios, rozerwać więzi społeczne, które w warunkach NEP zaczęły się odradzać. Walka z inteligencją, zniszczenie rodzi­ ny, zniszczenie moralności miały oczyścić teren pod budowę no­ wego społeczeństwa. Państwo nie czuje się jeszcze dość silne, więc dąży do zerwania wszelkich więzi międzyludzkich, żeby człowiek pozostał z nim sam na sam. „Autorytet rodzicielski? — Nie istnie­ je. — Poczucie moralności? — Przecież stara moralność umarła, a nowa jeszcze się nie narodziła”190. Uwagi Pantelejmona Lepieszynskiego z połowy lat dwudzie­ stych były tylko po części usprawiedliwione. Wieś — a przytłacza­ jąca większość ludności żyła na wsi — wciąż była ostoją starych autorytetów i dawnej moralności. Literatura tych czasów pokazu­

265

je, że „nowa moralność”, przede wszystkim w postaci wolnej miło­ ści, przenika na wieś poprzez komórki komsomolskie. Jednak ich wpływ pozostaje w tym czasie nieznaczny. Nie umarła też religia, choć toczyła się z nią zażarta walka. Rujnuje się cerkwie, aresztuje duchownych, nasila antyreligijną propagandę. Od 1922 roku funkcjonuje wydawnictwo Ateista. Od 1923 roku co pięć dni ukazuje się pismo „Ateista”, wycho­ dzi miesięcznik „Bezbożnik u Stanka” („Bezbożnik przy Warszta­ cie”), publikujący karykatury, które swoim prymitywizmem przy­ wodzą na myśl przyszłe antysemickie karykatury z hitlerowskich gadzinówek. 7 lutego 1925 roku Jemieljan Jarosławski, szef antyreligijnej propagandy w kraju, zakłada „Związek Wojujących Bezbożników”. Organizacja ta wydaje wielkonakładowe pismo „Biezbożnik”, przeznaczone dla agitatorów. Walkę z Kościołem prawosławnym ułatwiała trwająca schi­ zma i waśnie na szczytach hierarchii cerkiewnej. W grudniu 1926 roku aresztowano metropolitę Siergija, pełniącego obowiązki pa­ triarchy, zesłano wielu biskupów. Uwolniony w marcu 1927 roku metropolita otrzymuje zgodę na kontynuowanie działalności i w lipcu publikuje Deklaracją, która zdaniem historyka „przemie­ nia Cerkiew w aktywnego sojusznika rządu sowieckiego”191. Więk­ szość kleru i wiernych zrozumiała — kontynuuje historyk — „że ten grzech był niezbędny dla uratowania Cerkwi przed śmiercią”. Zesłani na Sołowki biskupi, nie pochwalając zasad Deklaracji, we­ zwali do zachowania jedności Kościoła. Mimo „duchowo-moralnej katastrofy Rosyjskiej Cerkwi”192 religia stanowi przeszkodę na drodze do destrukcji społeczeństwa, pozostaje tradycyjnym mo­ delem, który daje możliwość porównania i wyboru. Jednak par­ tia nie składa broni. „Czy zdławiliśmy reakcyjne duchowieństwo? — pyta towarzysz Stalin w 1927 roku. I odpowiada: — Tak, zdła­ wiliśmy je. Tylko że, niestety, nie zlikwidowaliśmy go jeszcze cał­ kowicie. Propaganda antyreligijna jest owym środkiem, który musi doprowadzić do końca likwidację reakcyjnego duchowień­

266

stwa”193. Stalin wyjaśnia to na użytek amerykańskiej delegacji ro­ botniczej, ale nie dodaje, że prócz propagandy „likwidację” przy­ spieszała aktywna ingerencja „organów”.

9. Emigracja W „latach wyczekiwania” istnieje inna możliwość porównań. Na razie jeszcze otwarty jest lufcik na Zachód. Od końca 1922 roku zaczynają się upowszechniać czasowe wyjazdy za granicę. Wyjeżdżają w interesach inżynierowie, sowieccy handlowcy i nepmani, ale też literaci i artyści. Zesłanie za granicę staje się karą dla odsuniętych od łask działaczy partyjnych. Zachód zawsze był dla Rosjan światem jednocześnie pociągającym i wrogim, w tych la­ tach staje się on jednak znacznie bardziej swojski: zamieszkuje go potężna kolonia emigrantów. Dzięki poparciu władz sowieckich dla prądów smienowiechowskich ukazuje się gazeta „Nakanunie” („W Przededniu”), jej redakcja znajdowała się w Moskwie i Ber­ linie. Pisarzom sowieckim zezwala się na wydawanie książek w Moskwie, Berlinie, Pradze, Rydze. Spotkania z emigrantami nie są expressis verhis zabronione i nie podlegają karze po powrocie. Dystrybutorzy filmów dla zysku chętnie kupują zachodnie szla­ giery. Nawet „Prawda” na ostatniej stronie publikuje wśród re­ klam kinowych fotosy Asty Nielsen i Mary Pickford. Stałą atrakcją sowieckich filmów są wykreowane obrazy moralnej zgnilizny na Zachodzie, najczęściej w białogwardyjskich emigracyjnych spe­ lunkach. Zaś w kinach widzowie z przyjemnością oglądają, jak żyje „gnijąca, ale wciąż wspaniała” zagranica. Działacze partyjni wiodą ożywione polemiki z politykami emigracyjnymi, krytycy li­ teraccy recenzują książki emigracyjnych pisarzy. Ton dyskusji jest ordynarny, jadowity, szyderczy: zwycięzcy drwią ze zwyciężonych. A mimo to emigracja pozostaje, w pewnym sensie, częścią życia sowieckiej republiki. Pomstuje się na nią, kpi się z niej — lecz tak­

267

że odczuwa wobec niej niepokój. Chciwie wsłuchując się w każdy odgłos z ojczyzny, emigracja zmienia się pod wpływem sowieckich idei, ale również oddziałuje na sowiecką ideologię. Emigracja była wiernym odbiciem rosyjskiego przedrewolu­ cyjnego życia, z jego rozmaitymi partiami i ugrupowaniami poli­ tycznymi, prądami religijnymi, filozoficznymi i literackimi. Rewo­ lucja i wojna domowa, klęska i uchodźstwo wyostrzyły radykalizm postaw, nieprzejednanie, dogmatyzm. Jedna z ważniejszych lekcji wojny domowej — klęska antybolszewików wskutek braku jedno­ ści — poszła na marne. Emigracyjni działacze polityczni walczą przede wszystkim między sobą. Przykład daje Cerkiew. Jesienią 1921 roku w jugosłowiań­ skim miasteczku Karlovac zbiera się sobór Cerkwi zagranicznej. Monarchiści domagają się obwołania „prawowitego cara z Domu Romanowów”. Część obecnych protestuje, traktując to jako „in­ gerencję w politykę, niedopuszczalną na cerkiewnym zgromadze­ niu”194. Patriarcha Tichon potępił w 1922 roku sobór w Karlovacu za działalność polityczną i przekazał władzę w Cerkwi zagranicz­ nej metropolicie Jewłogijowi. Większość emigrantów uważała, że Cerkiew na uchodźstwie powinna być związana z patriarcha­ tem moskiewskim. W latach 1926-1927 dochodzi do schizmy. Większość diecezji Europy Zachodniej uznaje jurysdykcję metro­ polity Jewłogija, natomiast diecezje na Bałkanach, Bliskim i Dale­ kim Wschodzie przechodzą pod jurysdykcję metropolity Antonija, zwolennika decyzji soboru karlovackiego. Kłótnie i spory rozdzierają też ruch monarchistyczny. Wal­ czą ze sobą dwie tendencje: absolutystyczna i konstytucyjna, oraz dwaj pretendenci: Mikołaj Mikołajewicz (wuj Mikołaja II) i Cyryl Władimirowicz (wnuk Aleksandra II, brat cioteczny ostatniego cara). W sierpniu 1922 roku Cyryl Władimirowicz ogłasza się pra­ wowitym następcą tronu, ale większość monarchistów wybiera na swego przywódcę Mikołaja Mikołajewicza, odkładając rozwiąza­ nie kwestii sukcesji na przyszłość, po powrocie do Rosji. Program

268

monarchistów sprowadza się do postulatu ekspedycji do Rosji no­ wej armii ochotniczej. Rękojmią powodzenia miała być finanso­ wa, a może i militarna pomoc zagranicy. Paweł Milukow, organizator i ideolog Związku Republikańsko-Demokratycznego, odrzucał kategorycznie koncepcję obcej pomocy. „Nie wiem, w jaki sposób powrócimy do Rosji — mówił w 1925 roku — ale wiem, jak nie wrócimy”195. Miał na myśli: nie wrócimy w taborze armii cudzoziemskiej. W okresie NEP Milu­ kow dochodzi do wniosku, że w Rosji dojdzie do zmian wskutek dalekowzrocznej polityki rządu sowieckiego, który będzie zmu­ szony przejść od niszczenia do odbudowy sił produkcyjnych kra­ ju. Przywódca Związku Republikańsko-Demokratycznego nie proponował żadnego programu, pokładając nadzieję w procesie historycznym, który doprowadzi do tego, że sam lud rosyjski oba­ li przygniatający go reżim. Piotr Struwe głosił idee konserwatywnego liberalizmu i na­ rażał się na ataki zarówno z lewa, jak i z prawa. W oczach lewicy był monarchistą pragnącym rehabilitacji caratu, prawica uznawa­ ła go za liberała, w dodatku z marksistowską przeszłością. Jego program domagał się silnego rządu, który przywróci w Rosji po­ rządek i za główne zadanie postawi sobie obronę własności, sank­ cjonując prawnie przysługujące społeczeństwu swobody. Liczne partie lewicowe (ludowi socjaliści, socjal-rewolucjoniści, socjaldemokraci, mienszewicy, lewicowi eserzy, anarchiści) spierały się, czy dyktatura partii bądź klasy jest pożyteczna, czy szkodliwa, czy bolszewicy są, czy też nie są socjalistami. Od 1921 roku mienszewicy wydawali w Berlinie gazetę „Socjalisticzeskij Wiestnik” („Wiadomości Socjalistyczne”) przynoszącą obszerne in­ formacje o Związku Sowieckim. Znaczenie owego pisma odnoto­ wała Mała encyklopedia sowiecka, nazywając je „gorliwym dostaw­ cą oszczerczych wymysłów dla burżuazyjnej prasy całego świata”. Oprócz tradycyjnych rosyjskich partii powstają na emigracji nowe partie i ruchy.

269

W 1921 roku ukazuje się w Sofii zbiór artykułów Wyjście na Wschód, z podtytułem Przeczucia i dokonania. Wyznanie wia­ ry eurazyjców. Piotr Sawicki, Piotr Suwczinski, Nikołaj Trubieckoj i Gieorgij Fłorowski wykładają w nim podstawowe założenia eurazyjstwa. „Czcimy przeszłość i dzień dzisiejszy kultury zachodnio­ europejskiej, lecz nie jej wróżymy przyszłość”196 — głosi przed­ mowa Wyjścia na Wschód. Autorzy „razem z Hercenem” czują, że „dziś historia puka właśnie do naszych wrót”. W artykule Zwrot ku Wschodowi profesor Sawicki stwierdza: „Czyż wielu znajdzie się na Rusi ludzi, w których żyłach nie płynie chazarska lub poło­ wiecka, tatarska lub baszkirska krew?”197. Rosja „to nie tylko »Zachód«, ale też »Wschód«, nie tylko »Europa«, ale również »Azja«, i nawet w ogóle nie »Europa«, ale »Eurazja«”198. Rewolucja rosyj­ ska — piszą eurazyjcy — odkryła prawdę: „Tą prawdą jest odtrą­ cenie socjalizmu i utwierdzenie Cerkwi”199. Jako podstawową „świecką” ideę Wyjście na Wschód proponuje nacjonalizm, który jednak nie ma się zamknąć w „wąskich ramach narodowego szo­ winizmu”200. Idąc dalej niż słowianofile, którzy mówili nie tylko 0 narodzie rosyjskim, lecz o „słowiańszczyźnie”, eurazyjcy zwra­ cają się „ku całemu kręgowi narodów świata »eurazyjskiego«, wśród których naród rosyjski zajmuje centralne miejsce”201. W artykule O prawdziwym i fałszywym nacjonalizmie profesor Trubieckoj dowodzi, że „prawdziwego nacjonalizmu w Rosji nie było po Piotrze”202. Ci, którzy nazywali siebie „rosyjskimi nacjo­ nalistami”, w rzeczywistości starali się służalczo imitować wzor­ ce zachodnie: „Niby tak postępują Niemcy, a Niemcy to naród kulturalny”203. Książę Trubieckoj uważa, że Rosji jest potrzebny „prawdziwy nacjonalizm, oparty całkowicie na samopoznaniu 1 wymagający w imię samopoznania przekształcenia rosyjskiej kultury w duchu jej autentyzmu”204. Eurazyjstwo przeżyło w 1929 roku rozłam, który zapoczątko­ wał koniec ruchu, ale zdołało zapłodnić swymi ideami wiele poli­ tycznych ugrupowań rosyjskiej emigracji (o licznych odkryciach

270

naukowych w dziedzinie historii, lingwistyki i geografii, a także podwalinach nowej nauki — wiedzy o koczownictwie — nie wspo­ minając). Pogląd eurazyjców, że z powodu swego ducha narodowe­ go i położenia geopolitycznego Rosja nigdy nie będzie mogła stać się demokracją, w latach trzydziestych doprowadził część tego środowiska do współpracy z władzą sowiecką. W 1923 roku zebrał się w Monachium Powszechny Zjazd Na­ rodowo Myślącej Młodzieży Rosyjskiej. Zjazd założył związek Młćda Rosja, którego przewodniczącym ogłoszono Aleksandra Kazem-Beka. Młodorusowie (organizację później przekształcono w Partię Młodorosyjską) głosili restaurację monarchii i wprowa­ dzenie na tron „prawowitego cara z Domu Romanowów”. Przyjęta przez zjazd deklaracja stanowiła w szczególności, że „rozwój antynarodowych, liberalnych i demokratycznych prądów, podkopu­ jąc państwo, otworzył drogę ofensywie socjalizmu i jego logicznej konsekwencji — współczesnego komunizmu”. Za „najsilniejsze czynniki negatywne we współczesnym życiu” deklaracja uznała „masonerię i międzynarodowy kapitał, w większości skoncentro­ wany w rękach żydostwa”205. Ruch Młodej Rosji starał się łączyć monarchizm z „młodymi ideami narodowymi”, narastającymi „we wszystkich państwach”, to znaczy przede wszystkim z ideami włoskiego faszyzmu. Później zafascynuje ich hitleryzm — w szczególności jego wizualna eks­ presja (młodorusowie noszą błękitne koszule i witają swego sze­ fa Kazem-Beka okrzykami: „Wódz! Wódz!”). Historyk młodzieży emigracyjnej, tego „niezauważonego pokolenia”, odnotowuje, że patos społeczny młodorusów i innych młodzieżowych formacji nacjonalistycznych, wyrażający się w ich programie — „monar­ chia ponadklasowa, monarchia ludzi pracy” — przypisać należy nie tylko wpływom faszyzmu i narodowego socjalizmu, ale też ich własnym doświadczeniom. Niełatwy emigracyjny żywot nasilał zwątpienie w demokrację. Faszyzm zdawał się proponować pro­ gram odrodzenia narodowego i społecznego.

271

Paradoksalnym zjawiskiem była rewolucyjna aktywność w Rosji emigracyjnych partii i ruchów konserwatywnych oraz bierność programów partii, które prowadziły tam walkę rewo­ lucyjną. Aktywność partii prawicowych — kształcenie kadr dla przyszłej armii, wysyłanie do kraju agitatorów albo terrorystów — czyniła z nich łatwy łup dla GPU. Sowieccy agenci i prowoka­ torzy działali we wszystkich organizacjach emigracyjnych. Szcze­ gólnie podatne na ich podstępy stawały się ruchy, które szukały kontaktów z krajem. Ewolucja wszystkich partii i ruchów, których programy zakła­ dały odbudowę silnej rosyjskiej państwowości, nacjonalizm, antydemokratyzm, była podobna — smienowiechowcy, eurazyjcy, młodorusowie odkrywali w systemie sowieckim coraz więcej wabików, dochodzili do wniosku, że „nie należy wyolbrzymiać rozbieżności między »ideologicznymi« posunięciami komunistów i potrzebami narodu”206. W sumie godzili się na współpracę z władzą komuni­ styczną. „Przewrotna dialektyka rewolucji”207 pozwalała przymy­ kać oczy na wszystko. Partie polityczne skupiały w swoich szeregach tylko nieznacz­ ną część emigrantów, których większość należała za to do woj­ skowych, ziomkowskich, zawodowych czy literackich związków, stowarzyszeń i zrzeszeń. Gdzieś do połowy lat dwudziestych cen­ trum rosyjskiej emigracji znajdowało się w Niemczech, głównie w Berlinie. W stolicy Republiki Weimarskiej działało 40 rosyj­ skich wydawnictw, z których każde opublikowało z górą tysiąc tytułów. Ukazywały się trzy dzienniki, pisma odzwierciedlające poglądy od monarchistycznych do anarchistycznych. Funkcjo­ nowały teatry. W połowie tej dekady we Francji działało blisko 300 organizacji. W samym Paryżu, do którego przeniósł się ośro­ dek rosyjskiej emigracji, ukazywało się siedem gazet: monarchistyczne „Dwugławyj Orioł” i „Russkoje Wriemia”, „Rossija” wy­ dawana przez Piotra Struwego, „Wozrożdienije” reprezentujące umiarkowane centrum, „Dni” redagowane przez Aleksandra Kie-

272

reńskiego, „Bor’ba za Rossiju” wydawana przez Komitet Naro­ dowy (centrowa koalicja) i wreszcie najważniejsza — „Poslednije Nowosti”, organ Związku Republikańsko-Demokratycznego kie­ rowanego przez Pawła Milukowa. Wydawano też liczne pisma, w tym ukazujące się od 1920 do 1940 roku „Sowriemiennyje Za­ piski”, pozostające do dziś jednym z najcenniejszych dokumentów rosyjskiej kultury. Tragedia rozłąki z ziemią ojczystą, trudności i udręki życia na wygnaniu, troski dnia powszedniego oraz wieczne niezadowole­ nie z Zachodu przesłaniały rosyjskim emigrantom wagę wielkie­ go dzieła, które tworzyli, ich ogromny wkład w rosyjską kulturę i rosyjskie życie. Twórczość najwybitniejszych pisarzy — między innymi Iwana Bunina i Aleksieja Remizowa, poetów — choćby Władysława Chodasiewicza i Mariny Cwietajewej, historyków, fi­ lozofów, teologów, naukowców, inżynierów, artystów, malarzy — stanowi nieodłączną część rosyjskiej spuścizny. Nie napisano jeszcze historii rosyjskiej emigracji. Mało kto zdawał sobie sprawę, że jej tragedia ma odwrotną stronę medalu. Najlepiej wyraził to Vladimir Nabokov, który na emigracji stał się wielkim rosyjskim pisarzem. W rocznicę rewolucji październikowej pisał: „Świętu­ jemy dziesięć lat wolności. Takiej wolności, jaką znamy my, nie zaznał żaden być może naród. W tej szczególnej, niewidocznej Rosji, która nas otacza, karmi i podtrzymuje, ożywia dusze, upięk­ sza sny — nie ma żadnej reguły prócz nakazu miłowania jej i żad­ nej władzy prócz naszego własnego sumienia. [...] Kiedyś będzie­ my wdzięczni ślepej Klio za to, że pozwoliła nam zakosztować tej wolności i na wygnaniu przejmująco pojąć i przeżyć rodzinny kraj. [...] Nie ciskajmy więc gromów na wygnanie. Powtórzmy w te dni słowa antycznego wojownika, o którym pisze Plutarch: mocą, na pustynnych polach z dala od Rzymu rozbiłem namiot i mój na­ miot był mi Rzymem«”208. Kiedy Nabokov pisał ten hymn do wewnętrznej, duchowej wolności, w Związku Sowieckim kończyły się lata wyczekiwania.

273

10. Kto kogo Trzynasty zjazd partii w 1924 roku przypieczętował zwycięstwo triumwiratu, który postanowił kolegialnie wdziać „kaftan Le­ nina”: przewodniczył Kamieniew, sprawozdanie KC czytał Zinowjew, zjazd przygotował Stalin. Trocki uznał swoją porażkę. Ale ledwie zjazd zakończył obrady, a już Stalin zaczął podkopywać po­ zycje swych towarzyszy z triumwiratu. Zaczyna się niepowstrzy­ mana droga Józefa Stalina ku szczytom. Historycy od pół wieku wiodą spór, czy to Stalin stworzył aparat, czy aparat Stalina. To, że chce się widzieć w Stalinie twór­ cę „aparatu”, „machiny biurokratycznej”, „biurokratycznego sys­ temu”, jest zrozumiałe. Taka koncepcja pozwala dzielić sowiecką historię na okres przedstalinowski, stalinowski i postalinowski. Z pewnością aparat istniał jeszcze przed dojściem Stalina do wła­ dzy. Nie ulega też wątpliwości, że Stalin go udoskonalił i wy­ korzystał dla umocnienia swojej władzy, tak jak tego chcieli — ale nie potrafili osiągnąć — inni pretendenci. „Być wodzem-organizatorem — pisał Stalin w 1924 roku — to znaczy, po pierwsze — znać pracowników, umieć uchwycić ich zalety i wady, po drugie — umieć rozstawić pracowników”209. Technika to nie­ skomplikowana, ale skuteczna: znać zalety i wady (Stalin bardzo lubił znać wady swych współpracowników), potrafić ich rozstawić, czyli jednych nagrodzić, innych ukarać. „Teraz żyje się dostatnio — przyznawał na XIV zjeździe jeden z delegatów — a nie każdy podniesie rękę przeciw, by nie trafić do Murmańska albo Turkie­ stanu”210. Aparat partyjny — oręż Stalina — był emanacją partii, któ­ rej kształt nadał Lenin. W 1927 roku sprzymierzeni przeciwnicy Stalina — Trocki, Zinowjew, Kamieniew, Krupska, Piatakow i inni — piszą list do lipcowego plenum KC i Centralnej Komisji Kontro­ li. Piętnują panujące w partii porządki, przy których „mówi się tyl­ ko na górze, a ci na dole tylko słuchają, a myślą swoje. Niezadowo­

274

leni, niejednomyślni albo zwątpieni, boją się zabrać głos na zebra­ niach partyjnych. [...] Członkowie partii są zastraszeni”211. Opozy­ cjoniści uważają, że to skutek polityki Stalina. A przecież w czasie dyskusji na łamach „Prawdy” w 1923 roku, kiedy opozycjoniści nie byli jeszcze opozycjonistami, lecz znajdo­ wali się u władzy, sytuacja była identyczna: „Partyjni oduczają się samodzielnego myślenia, boją się chlapnąć cokolwiek bez odgórnej dyrektywy; czekają na gotowe decyzje i nawet na gotowe usprawie­ dliwienie tych decyzji”212; „wyrachowanie, serwilizm, strach przed wypowiedzeniem własnych sądów, [...] wszyscy są ogromnie zaję­ ci kwestiami nominacji i przesunięć personalnych”213; „w systemie odgórnego komenderowania masa nie żyje życiem partii. Panuje martwa rutyna, urzędowość i okólniki. [...] Rozwija się donosicielstwo, lizusostwo, i na tym gruncie — karierowiczostwo”214; „nie­ którzy funkcjonariusze używają słowa »towarzysz« tylko wtedy, gdy zwracają się do człowieka niższego rangą, wobec zwierzchni­ ków — używają z szacunkiem imienia i patronimu”215. Wszystko to opowiadano w listach do „Prawdy” przy okazji dyskusji w tym wy­ jątkowym dla członków partii czasie, kiedy wolno było mówić. Mó­ wiło się to o partii Lenina. Kiedy na XIV zjeździe partii członek leningradzkiej delegacji skarżył się na donosicielstwo „przybierające takie formy, taki charakter, że przyjaciel nie może swemu przyjacie­ lowi skrytej myśli zaufać”216, Siergiej Gusiew zbeształ go słusznie: „Kręcisz, Bakaicz, wierz mi, że kręcisz. Lenin uczył nas kiedyś, że każdy członek partii powinien być agentem CzK, to znaczy patrzeć i donosić. [...] Myślę, że każdy członek partii powinien donosić. Jeżeli coś nam naprawdę przynosi szkodę, to nie donosicielstwo, ale niedonosicielstwo”217. Po dziesięciu latach obaj oponenci będą mieli okazję wrócić do problemu donosów, siedząc — jeden i dru­ gi — w więzieniu na Łubiance. Ale Gusiew miał po stokroć rację, oskarżając „Bakaicza” — Iwana Bakajewa — o hipokryzję. Prze­ wodniczącemu petersburskiej CzK nie uchodziło skarżyć się na do­ nosy, skoro stały się normą życia partyjnego za Lenina.

275

Stalin partii nie wymyślił. Otrzymał ją w spadku po Leninie. Ale ją ulepszył. Przykroił na własną modłę, odrzucając wszyst­ ko, co było w niej przypadkowe, obce. Zgodnie z zaleceniem Le­ nina rozszerzył skład KC. W 1925 roku Komitet Centralny liczył 63 członków i 43 zastępców członków. Lenin uważał, że w ten sposób zażegna się walkę między Stalinem i Trockim. Stalin przeprowadził „leninowski nabór”. Pod koniec 1923 ro­ ku rozważano pomysł „tygodnia partyjnego” — wciągnięcia do partii stu tysięcy nowych członków. Przeważył pogląd, że „ka­ dry nie są przystosowane do przyjęcia tylu rekrutów. Nasze tygle — komórki organizacyjne — nie mają takiej zdolności przepusto­ wej, by zahartować tę partyjną młódź”218. Parę miesięcy później, od lutego do sierpnia 1924 roku, przyjęto do partii 203 tysiące no­ wych członków, co zwiększyło jej stan o 50%. Partia się odnowiła, jej nowi członkowie nie znali już tych wszystkich tępionych przez Stalina „przypadkowych i naniesionych” tradycji. „Leninowski na­ bór” miał wciągnąć do partii proletariuszy, „robotników od warsz­ tatu”. Ale napływający strumień składał się głównie z oportunistów szukających przywilejów. „Wielu ludzi patrzy na partię jak na pieróg z farszem” — użala się wiejski komunista z powiatu spaso-demieńskiego guberni kałuskiej219. Wstępujący do partii szu­ kali stanowisk i otrzymywali je. Robotnicy od warsztatu stawali się „robotnikami z teczką”, awansowali również komuniści wiej­ scy. Ale za przywileje trzeba było płacić, członkowie partii stawa­ li się niewolnikami pozbawionymi nawet tego minimum swobód, z jakich w owych latach korzystali zwyczajni obywatele. Odnowioną partią kieruje „stara gwardia”. Na początku 1925 ro­ ku ta „stara gwardia” — bolszewicy z konspiracyjnym stażem sprzed 1917 roku — liczyła 8249 ludzi na ogólną liczbę 401 481. Spośród członków partii 56,6% wstąpiło do niej między 1920 a 1924 rokiem220. O władzę walczy znikoma grupa byłych działaczy podziemia, z której wywodzą się wszyscy pretendenci. W grupie tej powstają

276

polityczne kombinacje, koalicje, bloki. Tu właśnie Stalin prezen­ tuje swoje cechy znakomitego politycznego kombinatora, zawsze potrafiącego cudzymi rękami wybierać kasztany z ognia. Główny ciężar walki z Trockim chętnie biorą na siebie Zinowjew i Kamieniew. Przeciwko nim z kolei Stalin wykorzystuje Bucharina i przy­ chylną neutralność Trockiego. W odróżnieniu od napomykającego 0 gilotynie Robespierrea-Trockiego, w odróżnieniu od ekstre­ misty Zinowjewa, żądającego aresztowania Trockiego za opubli­ kowanie artykułu, Stalin wybiera umiarkowanie. Opowiadając, jak to jego towarzysze z triumwiratu domagali się aresztowania 1 usunięcia Trockiego, Stalin wypowiada znamienne słowa: „Nie zgodziliśmy się z Zinowjewem i Kamieniewem, dlatego że wie­ dzieliśmy, iż polityka odcinania brzemienna jest w wielkie niebez­ pieczeństwa dla partii, że metoda odcinania, metoda puszczania krwi — a oni żądali krwi — jest niebezpieczna, zaraźliwa: dzisiaj odcięli jednego, jutro drugiego, pojutrze trzeciego — cóż nam zo­ stanie w partii?”221. Stalin walczy z przeciwnikami czynem. Wiele lat później zyska popularność wyrażenie „taktyka salami”. Stalin odbiera konkurentom władzę cieniutkimi plasterkami: w 1924 roku Lew Trocki zostaje pozbawiony stanowiska narkomwojenmora, a na­ stępnie poparcia aparatu wojskowego; trockista Władimir Antonow-Owsiejenko traci funkcję naczelnika Zarządu Politycznego Armii Czerwonej; z moskiewskiej organizacji partyjnej znika jej szef Lew Kamieniew. Stalin walczy z przeciwnikami także słowem. Bez trudu może udowodnić, że są bezideowymi politykierami, którzy wczo­ raj bronili jego samego, a dziś — jak Kamieniew na XIV zjeździe — oświadczają: „Jesteśm y przeciwni tworzeniu teorii »wodza«. [...] Sądzę, że nasz sekretarz generalny nie jest tą postacią, która potrafi zjednoczyć wokół siebie stary sztab bolszewicki”. Wystarczyło przypomnieć, jak kilka miesięcy wcześniej Kamieniew i Zinowjew bronili Stalina, żeby pokazać ich „niepryncypialność”.

277

W odpowiedzi na żądania „demokracji w partii” Mikojan, stając po stronie Stalina, zauważył zjadliwie, że kiedy opozycjoniści znajdo­ wali się u władzy, byli przeciwni demokracji, kiedy zaś przeszli do opozycji — raptem stali się jej zwolennikami. Zaś Stalin bez żena­ dy przypomniał przeszłość obrońcom „demokracji”: „W szeregach opozycji są tacy jak Biełoborodow, którego »demokratyzm« pozo­ stał w pamięci robotników rostowskich; Rozengolc, którego »demokratyzm« nie wyszedł na zdrowie naszym pracownikom trans­ portu wodnego i kolejarzom; Piatakow, którego »demokratyzm« wywoływał już nie krzyk, lecz lament całego Donbasu; [...] Byk, od którego »demokratyzmu« do dziś lamentuje Chorezm”222. W toku walki Stalin wypracowuje szczególny system po­ lemiki, w którym okaże się mistrzem. System ten (można go określić jako semantyczny) odgrywał niezwykle ważną rolę w rozgramianiu przeciwnika. Za ojca „systemu semantycznego” należy uznać Lenina, który już w 1903 roku nazwał swoją gru­ pę „bolszewikami”, chociaż we wszystkich (z wyjątkiem jednej) kwestiach omawianych na II zjeździe znajdowali się w mniej­ szości. W sporach partyjnych, które ciągnęły się nieprzerwanie od 1903 do 1917 roku i później, Lenin starał się doczepić swym przeciwnikom jakąś dyskredytującą ich etykietkę, bez uciekania się do argumentów. W sporach z lat 1923-1928 przeciwnicy żonglują etykiet­ kami: „prawicowy”, „lewicowy” (ta ostatnia z błogosławieństwa Lenina zyskuje obcy jej sens pejoratywny), „centrum”, „general­ na linia”. Stalin osiąga w „grze semantycznej” poziom wirtuoza. Przeciwnicy stale zmieniającej się „linii generalnej” mogą zostać oskarżeni o tendencje lewicowe z odchyleniem prawicowym albo o odchylenie prawicowe o tendencjach lewicowych. Rodzą się dwa nowe pojęcia: „leninizm” — system zawsze słusznych, albowiem naukowych poglądów, oraz „trockizm” — system poglądów za­ wsze wrogich „leninizmowi”. Jedno niewłaściwe słowo, wypowie­ dziane z rozpędu, przypadkiem — staje się przestępstwem.

278

Pierwszą salwą Stalina w zaczynającej się kampanii przeciw to­ warzyszom z triumwiratu — miesiąc po XIII zjeździe (1924), który zatwierdził ich władzę — był atak na Kamieniewa za to, że słowo „NEP-owska” zastąpił określeniem „NEP-manowska”. „Czy Kamieniew rozumie tę zasadniczą różnicę? — pytał po przyjacielsku Stalin. — Oczywiście, że rozumie. Dlaczego więc palnął wówczas to dziwne hasło? Przez zwykłą niefrasobliwość w stosunku do za­ gadnień teorii, w stosunku do ścisłych określeń teoretycznych”223. Wytykano każdy zwrot. Każde słowo przeciwnika interpretowa­ no, wypaczano, fałszowano. Wzorcem stalinowskiej „gry semantycznej” było sprowadze­ nie walki z Trockim do zderzenia dwóch haseł: „socjalizm w jed­ nym kraju” przeciw „permanentnej rewolucji”. Lenin i wszyscy inni wodzowie rewolucji wierzyli, że jej iskry rozpalą światowy po­ żar. Wtedy zacznie się budowa świetlanej przyszłości. 13 marca 1919 roku Lenin tak właśnie mówił: „Dzieło budowy jest w pełni uzależnione od tego, jak prędko zwycięży rewolucja w najważniej­ szych państwach Europy. Dopiero po tym zwycięstwie będziemy mogli na poważnie zabrać się do dzieła budownictwa”224. 6 listo­ pada 1920 roku był jeszcze bardziej stanowczy: „Takiego dzieła jak rewolucja socjalistyczna nie można dokonać w jednym kraju”225. Po niepowodzeniach rewolucji w Europie, po fiasku prób roz­ palenia rewolucyjnego pożaru w Niemczech w 1923 roku wszyscy bolszewicy rozumieli, że trzeba coś zbudować w Rosji. Pod ko­ niec 1924 roku Stalin, opierając się na jednym zdaniu znalezio­ nym w artykule Lenina z roku 1915, obwieszcza, że w Związku Sowieckim „budowa socjalizmu w jednym, osobnym państwie” jest możliwa i konieczna. Nie ograniczając się do sformułowania „programu pozytywnego” — budowy komunizmu w jednym kra­ ju — Stalin formułuje również program negatywny, nazywając go „trockistowską teorią permanentnej rewolucji”. Jeszcze przed 1917 rokiem Trocki wysunął teorię „perma­ nentnej rewolucji”, twierdząc, że rewolucja w Rosji „przerodzi się”

279

z burżuazyjno-demokratycznej w socjalistyczną, ale że jej losy będą zależały od rewolucji światowej, która również nieuchronnie nastąpi. W pełni zgodny z Leninem Trocki uważał, że tylko pomoc zwycięskiego światowego proletariatu pozwoli utrzymać zwycię­ stwo proletariatu rosyjskiego. W 1924 roku zagadnienie „przeradzania się rewolucji burżu­ azyjno-demokratycznej w socjalistyczną” miało dla Rosji charak­ ter czysto historyczny. Jednak Stalin na podstawie formuły „per­ manentnej rewolucji” konstruuje trockizm jako teorię negującą możliwość zbudowania socjalizmu w Związku Sowieckim. Konflikt między Stalinem a Trockim toczy się na dwóch płaszczyznach. Trocki prowadzi spór teoretyczny, w tradycyjnym stylu marksistowskiej scholastyki. Usiłuje udowodnić, że można b u d o w a ć socjalizm w Związku Sowieckim, ale uważa, iż nie można go w jednym kraju z b u d o w a ć . Konflikt o formę czasow­ nika „budować” miał takie samo praktyczne znaczenie jak kwestia tego, ile aniołów może zmieścić się na końcu igły. Stalin toczy spór praktyczny: broni „leninizmu” przed „trockizmem”, broni honoru rosyjskiego proletariatu przed niewierzącym w jego siły Trockim, pokazuje, że „budowa socjalizmu w jednym kraju” rokuje spokoj­ ne, pracowite życie, a „permanentna rewolucja” — kolejne rewo­ lucje i wojny Porażka Trockiego w tym konflikcie była nieuniknio­ na. Wykrwawiony, umęczony kraj pragnął spokoju. Spór o to, czy da się „budować” bądź „zbudować” socjalizm w jednym kraju, jest przykładem dyskusji w partii w latach 19231928. Przeciwnicy nie różnili się co do zasad. Świadczy o tym zarówno treść polemik, jak i łatwość, z jaką zmieniali poglądy, przechodząc z jednego obozu do drugiego. Różnili się sposobem prowadzenia dysputy, stosunkiem do dogmatu. Różnica między Stalinem a wszystkimi jego przeciwnikami — autentycznymi i potencjalnymi — była ogromna. Cała masa czynników sprzyja­ ła zwycięstwu Stalina. Najważniejszym była wewnętrzna słabość jego oponentów, niezdolnych do wyzwolenia się z krępujących

280

ich dogmatów. Przeciwnicy Stalina, w pierwszej kolejności Troc­ ki — najwybitniejszy pośród nich — nie umieli wyzbyć się wszyst­ kich przesądów staromodnego marksizmu. Stalin — najpilniejszy z uczniów Lenina — był marksistą nowego typu, marksistą XX, może nawet XXI wieku. Trocki i Stalin mieli wiele cech bliźniaczych. Jednakowy był ich stosunek do demokracji w partii. Trocki pisze: „Przez przy­ wrócenie demokracji partyjnej rozumiemy tyle, że prawdziwe, re­ wolucyjne, proletariackie jądro partii ma zdobyć prawo ukrócenia biurokracji i przeprowadzenia w partii realnej czystki”226. Dalej wylicza tych wszystkich, z których partię po dojściu do władzy oczyści. Długa to lista. Taki sam był ich stosunek do demokracji w społeczeństwie. Trocki pisze: „Ustrój dyktatury proletariatu nie może i nie chce cofać się przed naruszaniem zasad i formalnych reguł demokracji. [...] Ustrój demokratyczny natomiast musi być oceniany z punk­ tu widzenia stopnia, w jakim pozwala rozwinąć się walce klasowej w ramach demokracji”227. Wynika z tego, że dyktatury proletaria­ tu nie krępują żadne „reguły formalne”, a ustrój demokratyczny powinien umożliwiać zwalczanie go. Pryncypialnie jednakowy jest ich stosunek do kultury. W lipcu 1932 roku Trocki wtóruje z wygnania stalinowskiej poli­ tyce kulturalnej, utrzymuje, że należy zapewnić sztuce i filozofii swobodę, „eliminując bezlitośnie wszystko to, co jest skierowane przeciw rewolucyjnym zadaniom proletariatu”228. Wreszcie jednakowy jest ich stosunek do etyki. „Środek daje się uzasadnić tylko celem, któremu służy — twierdzi Trocki. — Lecz cel sam wymaga z kolei uzasadnienia. Z marksistowskiego punktu widzenia, wyrażającego historyczne interesy proletariatu, cel prowadzi do zwiększenia władzy człowieka nad przyrodą. I do zniszczenia władzy człowieka nad człowiekiem”229. W świetle tej moralności (jeżeli można ją tak nazwać) Trocki — jak zauważa Le­ szek Kołakowski — usprawiedliwiał wybicie dzieci cara jako czyn

281

politycznie uzasadniony, ale potępiał zamordowanie własnych dzieci przez Stalina, gdyż ten ostatni nie był autentycznym repre­ zentantem proletariatu230. Trocki zostawał daleko w tyle za Stalinem, gdyż wierzył na­ dal w kilka niewzruszonych prawd: w proletariat, czyli klasę obar­ czoną historyczną misją; w niezłomność praw historii, które w szczególności powinny przynieść zwycięstwo jemu, Trockie­ mu, reprezentującemu rzeczywiste interesy proletariatu; w Partię —: „jedyny instrument” dany Proletariatowi przez Historię. Wiara w te niewzruszone prawdy wiązała Trockiemu — i całej opozycji — ręce i nogi, nie pozwalała im wykorzystać wszystkich środków do walki ze Stalinem, który ich zdaniem mimo wszystko reprezen­ tował Partię, a więc — Proletariat, a więc — Prawa Historii. Stalin nie miał podobnych kompleksów. Wiedział, że ma ra­ cję, gdyż ma siłę. A więc wszystko mu wolno. Najważniejszym przedmiotem sporów była nowa polityka go­ spodarcza. Szukano odpowiedzi na pytanie: jakie mechanizmy eko­ nomiczne może wykorzystać państwo dla uzyskania środków nie­ zbędnych do rozwoju przemysłu, skoro rolnictwo niemal w całości pozostaje w rękach prywatnych? Do 1925 roku wszyscy przywódcy partii popierali politykę sojuszu ze wsią. Historyk angielski zauwa­ ża: „Gdyby w styczniu 1925 roku znalazł się człowiek tak przeni­ kliwy, że byłby w stanie przewidzieć zbliżający się rozbrat między Zinowjewem i Stalinem, to prawie na pewno dostrzegłby w Zinowjewie obrońcę ówczesnej polityki wobec chłopstwa, a w Stalinie jej przeciwnika”231. Nawet Trocki jesienią 1925 roku przyznawał, że na wsi nie dzieje się nic groźnego, i potępiał rozkułaczanie232. Głównym ideologiem NEP, jego obrońcą przed atakami Troc­ kiego, a następnie Zinowjewa i Kamieniewa, był Nikołaj Bucharin. Już w 1920 roku opowiadał się za upaństwowieniem wszystkich mechanizmów gospodarczych, za militaryzacją pracy i powszech­ nym systemem kartkowym — innymi słowy, za siłowym regulo­ waniem procesów gospodarczych.

282

Podobnie jak program Trockiego zredukowano do hasła „per­ manentnej rewolucji” — w którym zawierał się niezbędny Stali­ nowi sens — tak i program gospodarczy opozycji stosownie spre­ parowano. Jego podstawę stanowił referat Preobrażenskiego Podstawowa zasada akumulacji socjalistycznej. Autor twierdził, że rewolucja październikowa odbyła się „przedwcześnie”. Nie osiąg­ nięto jeszcze w Rosji niezbędnego poziomu kapitalistycznego, nie dokonano „pierwotnej akumulacji kapitalistycznej”, to znaczy nie stworzono bazy przemysłowej, która umożliwiałaby podział „każ­ demu według potrzeb”. Kapitaliści uzyskiwali „akumulację pier­ wotną” kosztem swoich kolonii. „Pierwotną akumulację socjali­ styczną”, niezbędną dla stworzenia socjalistycznego przemysłu, należy, według Preobrażenskiego, uzyskać kosztem niższych for­ macji gospodarczych, kosztem wewnętrznej kolonii: chłopstwa. Fakt, że Preobrażenski był powiązany z Trockim, czynił z jego teorii znakomity budulec dla „skonstruowania” opozycji. I ku tym skrajnym poglądom coraz bardziej zaczynają się skłaniać opozycjoniści, którzy — jak Zinowjew i Kamieniew — wspierali się na Petersburgu i Moskwie, gdzie robotnicy byli niezadowoleni z nowej nierówności, zrodzonej z NEP. Skłaniała ich do ekstremizmu również pozycja Stalina i jego zwolenników, występujących z programem „pokoju obywatelskiego”233 i przeciwnych roznieca­ niu walki klasowej. Czy istnieje potrzeba walki klasowej — pytał Stalin — „teraz, gdy mamy dyktaturę proletariatu i organizacje partyjne i zawodowe działają u nas zupełnie swobodnie”? „Oczy­ wiście, że nie” — odpowiadał sam sobie sekretarz generalny234. Program Bucharina, popieranego przez Stalina, głosił, że wojna z chłopstwem będzie dla państwa sowieckiego brzemienna w skutki zarówno gospodarcze, jak i polityczne. Dlatego rozwój gospodarki kraju należy oprzeć na sojuszu z chłopstwem, zapew­ niając chłopom możliwość zwiększenia wydajności, organizując kooperację, rozwijając formy wymiany rynkowej. 17 kwietnia 1925 roku Bucharin wypowiada słynne słowa: „Chłopom, wszyst­

283

kim chłopom trzeba powiedzieć — bogaćcie się, rozwijajcie swe gospodarstwa i nie bójcie się restrykcji”. Kiedy Stalin zacznie kon­ struować „odchylenie prawicowe”, cały atak oprze na tych właśnie słowach Bucharina. Odezwa Bucharina wywołuje oburzenie opozycji i nadzie­ je chłopów. Z zachwytem wita ją pilny obserwator, uważający się za nieoficjalną „opozycję Jego Królewskiej Mości”, Nikołaj Ustriałow. W jakimś sensie miał prawo do tego tytułu, skoro Stalin trzy­ krotnie nazwał go w grudniu 1926 roku na VII plenum Komite­ tu Wykonawczego Kominternu „przedstawicielem burżuazyjnych specjalistów w kraju”235. Artykuł komentujący odezwę Bucharina zaczyna się od słów: „Nareszcie!”. Ustriałow nie ma wątpliwości, że oto zaczął się nowy okres w historii sowieckiej, kolejny krok na drodze wyzwolenia jej z obcych, internacjonalistycznych idei. I nie ulega dlań wątpliwo­ ści, że ten nowy okres wiąże się z imieniem Stalina, którego uwa­ ża za „prawdziwego ucznia Lenina”, pojmującego nauki Lenina „w sposób dynamiczny”, jak właśnie należy pojmować dzieło „wy­ bitnego nauczyciela dialektyki”236. Ideolog smienowiechowstwa ogłasza „zmierzch starej gwardii leninowskiej”. Stwierdza: strąco­ no z piedestału „mistrzów i pupilów rewolucji, gwardię Paździer­ nika, filary żelaznej kohorty, chlubę i dumę proletariackiej awan­ gardy”237. W październiku 1926 roku Ustriałow oświadcza: „Dziś jesteśmy nie tylko »przeciw Zinowjewowi«, ale też stanowczo »za Stalinem«”238. Ustriałow nie ma złudzeń co do swojego bohate­ ra, lecz powołuje się na „mądre słowa Leontjewa”: „Dobrzy ludzie nierzadko bywają gorsi od marnych. Czasem się to zdarza. Osobi­ sta uczciwość może się osobiście podobać i budzić szacunek, ale w tych nietrwałych rzeczach nie ma niczego politycznego, orga­ nizującego. Bardzo dobrzy ludzie czasem ogromnie szkodzą pań­ stwu”239. W swoim spokojnym XIX wieku Leontjew nie mógł so­ bie, rzecz jasna, uzmysłowić, jak wielkie krzywdy mogą wyrządzić „ludzie niedobrzy”.

284

Ustriałow oddaje hołd zwycięstwu Stalina w walce o „leni­ nowski kaftan”. Już w 1923 roku dostrzega w Leninie i Mussolinim dwie postaci, które „przy skrajnych politycznych różnicach są równie znamienne, bo wyznaczają nowy etap ewolucji współczes­ nej Europy”240. W 1926 roku „nowy etap ewolucji współczesnej Europy” wyznacza Stalin w swoim niepowstrzymanym marszu ku samowładztwu w partii, a więc i w państwie. Na XIV zjeździe w grudniu 1925 roku kończy się era „bez­ królewia” i „kolektywnego kierownictwa”. Numerem jeden stał się, w sposób dla wszystkich oczywisty, Stalin. Trzy lata wcześ­ niej, gdy Lenin pojawia się na kongresie Kominternu, witają go: „Oklaski. Oklaski są huczne, radosne, gdyż oczekiwanie wy­ dawało się bardzo długie. [...] »Międzynarodówka«. Cała sala śpiewa: oklaski i owacja wydawały się niewystarczające dla wy­ rażenia bezgranicznej miłości do wodza i bezgranicznej weń wiary”241. W grudniu 1925 roku, po przemówieniu Stalina, na zjeździe „rozlegają się burzliwe oklaski, przechodzące w owa­ cję. Delegaci wstają i śpiewają »Międzynarodówkę«”. Stalin przy­ stępuje do konsolidacji władzy. W kwietniu 1926 roku Zinowjew zostaje usunięty z Politbiura. Do Leningradu udaje się w celu „zaprowadzenia porządku” Siergiej Kirów. W październiku Troc­ ki przestaje być członkiem Politbiura, a Kamienie w — zastęp­ cą członka. Również medycyna staje w służbie konsolidacji władzy. W październiku 1925 roku na rozkaz Politbiura na stół operacyj­ ny kładzie się narkomwojenmor Michaił Frunze. Dopiero co zastą­ pił Trockiego. Po otwarciu jamy brzusznej 40-letniego pacjenta le­ karze stwierdzają, że wrzód, który polecono wyciąć, zabliźnił się. Jednak narkomwojenmor już się ze stołu operacyjnego nie pod­ niósł. Zastępuje go bliski przyjaciel Stalina — Kliment Woroszyłow. Na pogrzebie Frunzego Stalin wypowiada tajemnicze słowa: „Być może, że tak właśnie być musi, by starzy towarzysze tak ła­ two i prosto schodzili do grobu”242.

285

Wypierani ze wszystkich pozycji Zinowjew i Kamieniew pro­ ponują sojusz swemu wczoraj najgorszemu wrogowi: Trockiemu. „Zjednoczona opozycja” krytykuje Stalina za ustępstwa wobec ku­ łactwa, za niedostateczne uprzemysłowienie kraju, za biurokratyzację aparatu państwowego. Ale nawet słuszna krytyka polityki stalinowskiej nie mogła uratować opozycji cierpiącej na wrodzoną niemoc. Na XV zjeździe, już w pełni stalinowskim, który zebrał się po dwuletniej przerwie (taka przerwa miała miejsce po raz pierwszy od czasu dojścia partii do władzy), Kamieniew mówi ze skruchą o dwóch drogach. Pierwsza z nich to utworzenie drugiej partii: „Droga ta w warunkach proletariackiej dyktatury jest dla rewo­ lucji zgubna. [...] Ta droga jest dla nas zakazana, zabroniona, wy­ kluczona przez cały system naszych poglądów, całą naukę Lenina o dyktaturze proletariatu”. Drugą drogą jest: „Całkowicie i w peł­ ni podporządkować się partii. Wybieramy tę drogę, gdyż jesteśmy głęboko przekonani, iż prawidłowa polityka leninowska może za­ triumfować tylko w naszej partii i tylko poprzez nią, a nie poza partią, wbrew niej”243. Na tych samych pozycjach niezmiennie stał Trocki, który nawet na wygnaniu twierdził: „Państwo sowieckie nadal stanowi historyczny instrument klasy robotniczej”. Kapitulacja nie uratowała opozycji: XV zjazd usuwa z partii Kamieniewa i 121 znanych opozycjonistów. Ten i ów spośród nich jest już aresztowany, a Aleksiej Ryków zamyka swe przemówienie na zjeździe słowami: „Sądzę, że nie można zaręczyć, iż lięzby lo­ katorów zakładów karnych nie trzeba będzie w najbliższym czasie nieco zwiększyć”244. Możliwe, że Ryków przypomniał sobie te sło­ wa, siedząc dziesięć lat później w więzieniu. Na zarzuty opozycjonistów, urażonych tym, że Stalin posłu­ guje się terrorem przeciw komunistom, sekretarz generalny od­ powiadał: „Tak jest, aresztujemy ich i będziemy aresztować. [...] Mówią, że historia naszej partii nie zna takich przykładów. To nie­ prawda. A grupa Miasnikowa? A grupa »prawdy robotniczej«? Któż

286

o tym nie wie, że członków tych grup aresztowano przy wyraźnym poparciu ze strony Zinowjewa, Trockiego i Kamieniewa?”245. Piętnasty zjazd zamykał spór o spuściznę po Leninie. Pro­ blem „kto kogo” został ostatecznie rozwiązany. W ciągu pięciu lat Stalin urzeczywistnił — według określenia Borisa Souvarine’a — „przewrót molekularny”246 i wdział kaftan Wodza.

11'. C o z kulturą? W kwietniu 1918 roku w mieszkaniu Gorkiego przedstawiciele za­ łożonego niedawno Związku Działaczy Sztuki spotkali się z ludo­ wym komisarzem oświaty Anatolijem Łunaczarskim, w wolnym czasie dramaturgiem i krytykiem literackim. Działacze sztuki za­ proponowali, by komitet wykonawczy ich związku uznać za organ wykonawczy ds. sztuki, zamiast istniejącego kolegium Ludowego Komisariatu Oświaty. Innymi słowy, sugerowali, by zarządzanie sztuką oddać w ręce artystów. Narkom odparł: „Byliśmy przeciwni politycznej Konstytuancie, tym bardziej przeciwni jesteśmy Kon­ stytuancie w dziedzinie sztuki”247. Partia obwieszcza, że sama będzie decydować o sprawach sztuki i kultury. Na zarządzanie kulturą składają się dwa zadania: 1. zarządca wskazuje, czego nie wolno pisać, malować, rzeźbić itd.; 2. zarządca wskazuje, co należy pisać, malować, rzeźbić itd. Pierwsza część poszła jak z płatka, cenzurę prasową wpro­ wadzono już w 1917 roku. 8 czerwca 1922 roku „w celu zjedno­ czenia wszystkich istniejących w Rosji rodzajów cenzury Sownarkom podjął decyzję o powołaniu Głównego Komitetu ds. Prasy. Wydano dekret o utworzeniu Głównego Zarządu ds. Literatury i Sztuki: Gławlit. Do zakresu obowiązków Gławlitu na mocy de­ kretu należała „prewencyjna weryfikacja wszystkich przeznaczo­ nych do druku i rozpowszechniania utworów literackich, wydaw­ nictw periodycznych, map itd. Ponadto Gławlit wydaje zezwolenia

287

na publikację wszelkiego rodzaju druków, sporządza indeksy ksią­ żek zakazanych, opracowuje postanowienia dotyczące drukarń, bibliotek, handlu książkami”248. Nietrudno było zakazywać, mimo że trzeba było cofać się ku tradycjom, które po 1905 roku zaczę­ ły zanikać. Nietrudno było ułożyć pierwsze — za nimi posypały się kolejne — indeksy książek zakazanych. Trudniej było urzeczy­ wistnić „pozytywną” stronę programu: nie było jeszcze praktyki zmuszania ludzi sztuki do robienia tego, czego wymaga partia. Partia musiała przede wszystkim zagwarantować sobie wy­ łączność w zarządzaniu kulturą. Konkurentem był Proletkult — organizacja kulturalno-oświatowa, powstała jeszcze przed re­ wolucją pod hasłami autonomicznej kultury proletariackiej. Jej promotorem był filozof Aleksander Bogdanów. Burżuazja kon­ struuje swój świat na bazie indywidualizmu, indywidualistyczne cechy ma burżuazyjna kultura. Natomiast nadrzędną zasadą pro­ letariatu jest kolektywizm. Proletariat powinien więc zweryfiko­ wać całą dotychczasową kulturę, przewartościować ją i opanować. Następnie — według Bogdanowa — proletariat przebuduje całą starą naukę i stworzy nową „powszechną naukę organizacyjną”, która pozwoli mu „konsekwentnie, harmonijnie i wszechstronnie zorganizować całe życie ludzkości”. Po rewolucji lutowej 1917 proletkultowcy ogłaszają się „nie­ zależną organizacją robotniczą”. Po Październiku powstają liczne kółka, studia i laboratoria Proletkultu dla robotników piszących, malujących, pragnących występować na scenie. Proletkult,publi­ kuje książki i broszury, otwiera w Moskwie Uniwersytet Proleta­ riacki, zwołuje konferencje. Praca na rzecz „stworzenia proleta­ riackiej kultury” — wre. Lenin wypowiada wojnę Proletkultowi. Nie dość, że kieru­ je nim jego dawny przyjaciel, a późniejszy antagonista, Bogda­ nów, którego prace filozoficzne Lenin systematycznie zwalczał, to jeszcze Proletkult próbuje „odciąć się od kierownictwa par­ tyjnego”249.

288

Bogdanów utrzymywał, że „Proletkult jest klasową kulturo­ twórczą organizacją proletariatu, podobnie jak partia jest jego or­ ganizacją polityczną, a związki zawodowe — ekonomiczną”. Le­ nin twierdził, że proletariat ma tylko jedną organizację — partię, „kierującą nie tylko polityką, ale też ekonomią i kulturą”250. W 1919 roku zamknięto moskiewski Uniwersytet Prole­ tariacki, w szczególności za to, że prowadzono na nim wykłady z „nauki organizacyjnej” Bogdanowa. Na jego miejsce powołano Uniwersytet Komunistyczny. W październiku 1920 roku Politbiuro trzykrotnie rozpatruje sprawę Proletkultu. Na posiedzeniu 9 października Lenin przemawia dziewięć razy, tyleż razy zabiera głos inny znawca kultury — Stalin251. 1 grudnia 1920 roku „Praw­ da” publikuje list KC RKP(b) O proletkultach. Jest to pierwsza z nieskończonej litanii wypowiedź KC na temat kultury. Listem tym Komitet Centralny likwidował autonomię Proletkultu. Człon­ kowie partii wchodzący w skład jego kierownictwa wykluczają Bogdanowa z władz organizacji i akceptują kierowniczą rolę par­ tii. List KC wyraził swoją opinię również w sprawie samej kultu­ ry, zarządzając, że futuryzm to „niedorzeczne, wypaczone gusta”. Niezwłocznie po liście Komitetu Centralnego Proletkult — blisko związany z futuryzmem — pospiesznie odciął się odeń i przyjął re­ zolucję stwierdzającą, iż „futuryzm i komfuturyzm są prądami ide­ ologicznymi schyłkowego okresu kultury burżuazyjnej epoki im­ perializmu”, a jako takie są „wrogie proletariatowi jako klasie”252. Śmierć Aleksandra Błoka była symbolem zagłady epoki, zała­ mania się wiary rosyjskiej inteligencji w rewolucję, upadku nadziei. „Zycie się zmieniło — notuje w dzienniku 17 kwietnia 1921 ro­ ku autor Dwunastu, poematu, w którym rewolucjonistów pro­ wadzi w przyszłość sam Chrystus. — Wesz podbiła świat i teraz zmieniać się będziemy w inną stronę niż ta, którą żyliśmy, którąśmy kochali”. Występując po raz ostatni publicznie na spotkaniu z okazji 84. rocznicy śmierci Puszkina, Błok mówił o przeznacze­ niu poety: „Ale odbierają też spokój i wolność. [...] Nie spokój ze­

289

wnętrzny, lecz twórczy. Nie dziecinną wolność, [...] lecz wolność twórczą — wewnętrzną wolność. I poeta umiera, gdyż nie ma już czym oddychać; życie utraciło sens”. Błok umrze kilka miesięcy później. Okoliczności jego śmierci też są symboliczne. 29 maja 1921 roku Gorki zwraca się listownie do narkomprosa Łunaczarskiego: „Czy nie moglibyście pilnie po­ móc w załatwieniu Błokowi wyjazdu do Finlandii?”. Po 12 dniach Łunaczarski przekazuje do KC podanie ciężko chorego Błoka. Nazajutrz sprawę wyjazdu Błoka do Finlandii rozpatruje Politbiuro i podejmuje decyzję o „polepszeniu sytuacji materialnej A. Bło­ ka”. Ten czuje się coraz gorzej. 23 lipca Politbiuro wyraża zgodę na wyjazd poety, ale bez żony. Ciężko chory Błok nie jest w sta­ nie wyjechać sam. 29 lipca Gorki śle depeszę do Łunaczarskiego na Kreml: „Pilne STOP sytuacja skrajnie groźna STOP Konieczny niezwłoczny wyjazd do Finlandii”. Łunaczarski 1 sierpnia ponow­ nie zwraca się do KC. Odpowiedź — pozytywna253. Błok umarł 7 sierpnia. Miał 40 lat. Od pierwszego listu Gor­ kiego minęło dziesięć tygodni. Wiadomo, że decyzje w sprawie wyjazdu za granicę wybitnych przedstawicieli nauki i kultury po­ dejmował osobiście Lenin. Ani sprzeciw znacznej części inteligencji wobec rewolucji październikowej, ani wygnanie sporej liczby ludzi kultury, ani też brak środków materialnych — farb, płótna i marmuru dla malarzy i rzeźbiarzy czy papieru dla pisarzy — nie powstrzy­ mały rozwoju kultury, do którego impuls dał początek stulecia. Andriej Bieły pisze, że „w swych najcięższych dniach Rosja była jak ogród słowiczy — poetów zrodziło się jak nigdy dotąd: brak sił, by żyć, a wszyscy śpiewają”254. Ale, jak tłumaczył Le­ nin Klarze Zetkin, praca nad stworzeniem nowej sztuki i kultury w Związku Sowieckim „to dobrze, bardzo dobrze”. Zadanie par­ tii polega jednak na tym, by skierować ten żywiołowy potok w łożysko budownictwa państwowego, poddać kontroli organów partyjnych255. Wiktor Szkłowski napisze w tym czasie: „Sztuka

290

powinna pulsować organicznie jak serce w piersi, tymczasem re­ guluje się ją jak rozkład jazdy”. Zadanie regulowania sztuki biorą na siebie komuniści. Legi­ tymacja partyjna dawała prawo do występowania w imieniu partii, w imieniu proletariatu i historii. Proletariaccy pisarze i malarze zmieniają się w zarządców kultury. Pismo literatów proletariac­ kich taką ma zresztą nazwę — „Na Postu”, czyli „Na Straży”. W 1923 roku Trocki nadaje wspólne imię wszystkim nieproletariackim działaczom kultury, którzy pragną żyć i pracować w re­ publice sowieckiej, ale nie są jeszcze do tego wystarczająco przy­ gotowani. Nazywa ich poputczykami. Poputczycy to wszyscy ci, których nie klasyfikuje się jako wrogów. Lecz granica jest subtel­ na: do poputczyków zalicza się Maksyma Gorkiego, który wyjechał z kraju. Za poputczyka uważa się Włodzimierza Majakowskiego. Czołowy dziennikarz „Prawdy” Lew Sosnowski bezlitośnie pięt­ nował Majakowskiego, który ośmielił się wnieść pozew przeciw „jednemu z najstarszych naszych towarzyszy, Iwanowi Skworcow-Stiepanowowi” tylko za to, że „jeden z najstarszych towarzyszy”, kierując Wydawnictwem Państwowym (Gosizdatem), „odmówił zapłacenia honorarium za jakąś futurystyczną bzdurę, opubliko­ waną w piśmie teatralnym”. Dość już majakowszczyzny\ — tytułuje swój artykuł Sosnowski i kończy niedwuznacznie: „Raczycie żar­ tować, panowie futuryści. Postaramy się ukrócić wasze niestosow­ ne i zbyt kosztowne dla republiki żarty”256. Nie było to pierwsze ostrzeżenie pod adresem poputczyków. Ostrzegano ich rozstrzelaniem Nikołaja Gumilowa, śmiercią Błoka, banicją ludzi pióra, na łamach gazet wprost grożono im „bi­ czem dyktatury”. 27 lutego 1922 roku Orgbiuro KC przyjmuje rezolucję na pod­ stawie referatu O walce z ideologią drobnomieszczańską w dziedzi­ nie literacko-wydawniczej257. Ta druga z kolei wypowiedź KC do­ tycząca kultury wskazywała, co należy drukować, a czego nie. W szczególności wolno było wydawać utwory młodych pisarzy

291

wchodzących w skład pierwszego porewolucyjnego ugrupowania literackiego „Bracia Serafińscy”, pod warunkiem „nieuczestniczenia tych ostatnich w publikacjach reakcyjnych”. O tym, które pu­ blikacje były reakcyjne, również decydowała partia. Przed niebezpieczeństwem zagrażającym kulturze i swobod­ nej twórczości ostrzega Jewgienij Zamiatin, który jako pierw­ szy dostrzegł w niej początek nowych czasów: „Przeżyliśmy epo­ kę dławienia mas — zauważa w 1920 roku — dziś przeżywamy epokę dławienia jednostki w imię mas”258. Genialna, wizjoner­ ska powieść Zamiatina My jest opisem Państwa Jedynego, pań­ stwa przyszłości, w którym istnieje tylko jedna osoba — Dobro­ czyńca, a wszyscy obywatele — to numerki. Los literatury, sztuki, kultury w Państwie Jedynym — w którym obywatelom amputu­ je się wyobraźnię, by całkowicie upodobnili się do maszyn — jest przesądzony. „Jak to się mogło stać — zapytuje bohater powie­ ści — że starożytnych nie raziła niedorzeczność ich literatury i poezji. Wspaniałą, przeogromną moc słowa — marnowano nie wiadomo na co. Śmiechu warte — każdy sobie pisał — o czym mu się spodobało”259. W Państwie Jedynym literatura jest służbą państwową i najlepsze utwory pożytecznej literatury państwowej — to Codzienne Ody do Dobroczyńcy, żarliwe Kwiaty Orzeczeń Są­ dowych, nieśmiertelna tragedia Ten, który spóźnił się do pracy. Minęło 10-15 lat i straszne proroctwo Zamiatina okazało się rze­ czywistością. Dziś wydać się to może banalne, ale w 1920 roku „literatura państwowa” była pojęciem zupełnie nowym. Zamiatin okazał się najbardziej konsekwentnym i nieustraszonym obroń­ cą swobodnej twórczości. Już nie w powieści, niedopuszczonej do publikacji, ale w artykule Boję się ostrzegał: „Prawdziwa literatu­ ra może być tylko tam, gdzie tworzą ją nie usłużni i prawomyślni urzędnicy, lecz szaleńcy, samotnicy, heretycy, marzyciele, bun­ townicy, sceptycy. A jeśli pisarz musi być rozważny, [...] wówczas nie ma literatury spiżowej, jest jedynie papierowa, którą dziś się czyta, a nazajutrz używa do zawijania szarego mydła”260.

292

Zamiatin nie był osamotniony. Niezależność sztuki głosił Ka­ zimierz Malewicz: „Wszelkie stosunki społeczne i ekonomiczne gwałcą sztukę. [...] Namalować portret jakiegoś socjalisty czy ja­ kiegoś imperatora; zbudować pałac dla kupca czy nędzny dom dla robotnika — punkt wyjścia sztuki nie zmieni się od tej różnicy. [...] Czas najwyższy zrozumieć — dorzucał malarz awangardzista — że problemy sztuki i problemy żołądka są od siebie bardzo od­ ległe”261. Użalał się stary pisarz Wikientij Wieriesajew: „Powszech­ ny jęk słychać dziś na całym froncie współczesnej rosyjskiej lite­ ratury. Nie możemy być sobą. Nasze artystyczne sumienie jest gwałcone. Nasza sztuka staje się coraz bardziej dwupoziomowa. Co innego piszemy dla siebie, a co innego do druku”262. Nawet bez reszty oddany partii komsomolski bard Aleksander Żarów zauwa­ ża z goryczą: „Wpisem do akt partyjnych grożą i tkliwych pieśni nam zakazują”. W połowie lat dwudziestych coraz rzadziej słyszy się głosy protestów, są coraz cichsze, rzadko pojawiają się drukiem. Za to donośnie i triumfalnie brzmią pochwały partyjnego ujarzmiania literatury. W swoim ostatnim wystąpieniu Aleksander Błok, jesz­ cze niezdecydowany, odnotowuje zadziwiające zjawisko: „Nad ło­ żem śmierci Puszkina roznosił się dziecinny szczebiot Bielińskie­ go. Ów szczebiot zdawał się nam całkowitym przeciwieństwem, odwrotnością uprzejmego tonu hrabiego Benckendorffa. Tak nam się wydaje również teraz. Sprawiłoby wszystkim wielki ból, gdyby okazało się, że to nie tak”263. Błok się nie mylił: sowieccy „Bieliń­ scy” przemienili się w sowieckich „Benckendorffów”, gubiąc gdzieś po drodze „uprzejmy ton” szefa żandarmerii cara Mikołaja I. No i, oczywiście, znacznie wyprzedzając go pod względem techni­ ki i represji. Czołowy krytyk literacki pierwszej połowy lat dwudziestych Piotr Kogan obwieszcza: „Rewolucja musi na długi czas zapo­ mnieć o swoim celu, skupić się na środkach doń wiodących, po­

293

rzucić marzenia o wolności, by nie osłabiać dyscypliny. Wspaniałe jarzmo, nie złocone, lecz żelazne, solidne i zorganizowane. Oto, co nowego przyniosła do tej pory rewolucja: zamiast jarzma złocone­ go — żelazne. Kto nie rozumie, że to jedyna droga ku wyzwoleniu, ten w ogóle nie rozumie zachodzących wydarzeń”264. Kogan na serio sławi „żelazne jarzmo”, nie wiedząc, że Zamiatin w powieści My wszystko już przewidział. Państwo Jedyne wysyła w kosmos statek międzyplanetarny z poleceniem: „Przed wami zadanie jeszcze chlubniejsze: narzucić dobroczynne jarz­ mo rozumu nieznanym istotom z obcych planet — być może po­ zostającym jeszcze w dzikim stanie wolności. Jeżeli nie zdołają pojąć, że przynosimy im matematycznie bezbłędne szczęście, obo­ wiązkiem naszym będzie zmusić je do szczęścia”265. Kogan z uzna­ niem odnotowuje „wyjątkowe zainteresowanie, jakie współczesna beletrystyka okazuje CzK i czekistom”266. Czekista jest symbolem nadludzkiej niemal determinacji, istotą bez prawa do jakichkol­ wiek człowieczych uczuć w rodzaju litości, miłości, wątpliwości. „To stalowy oręż w rękach historii”267. Za pomocą owego „stalo­ wego oręża” można spełnić swój historyczny obowiązek: „zmusić lud, by był szczęśliwy”. Rok 1925, upamiętniony kolejną śmiercią pisarza — samo­ bójstwem Siergieja Jesienina1 — stanowił apogeum NEP w sfe­ rze polityki, gospodarki i kultury. W sztuce wciąż dawało o sobie znać oddziaływanie potężnej fali, powstałej na początku wieku. Kataklizmy zawsze tworzyły żyzną glebę dla literatury, a trud­ no wyobrazić sobie większy kataklizm niż wojny i rewolucje lat 1917-1922. Wreszcie sprzyjającym czynnikiem były wewnątrz­ partyjne spory absorbujące przywódców, utrudniające wypraco­ wanie jednej spójnej linii ujarzmiania kultury. W efekcie działania tych wszystkich czynników sztuki plastyczne, teatr, kino, lite­ 1 Według innej wersji Jesienin miał zginąć z rąk OGPU, wplątany w intrygi polityczne na najwyższych szczeblach władzy.

294

ratura dostają możliwość rozwoju, jaka się więcej nie powtórzy. Poszukiwania formalne, eksperymenty językowe i tematyczne Andrieja Biełego czy Wielimira Chlebnikowa, nowatorski język Aleksieja Remizowa i Jewgienija Zamiatina w połączeniu z nowymi tematami przynoszą do literatury prozę Borysa Pilniaka, Izaaka Babla, Wsiewołoda Iwanowa, poezję Osipa Mandelsztama, Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Mariny Cwietajewej. W teatrze jest to epoka Wsiewołoda Meyerholda — teatralnego apologety Października, Aleksandra Tairowa — zwolennika teatru kameral­ nego, eksperymentujących Nikołaja Foreggera i jego ucznia Sier­ gieja Eisensteina. Lew Kuleszów i Dziga Wiertow kreują poetykę nowej sztuki: kina. W 1925 roku pozycja Stalina jako Głównego Wodza partii jest niepodważalna. Partia zwraca baczniejszą uwagę na kulturę. Pro­ klamuje generalną linię w dziedzinie kultury. Moskiewski komi­ tet partii zwołuje naradę poświęconą inteligencji. Było to ostatnie spotkanie, na którym przedstawiciele tej grupy społecznej mogli publicznie wypowiedzieć własne poglądy i przyjąć do wiadomo­ ści skierowany wprost do nich punkt widzenia partii. Partię re­ prezentowali Anatolij Łunaczarski i Nikołaj Bucharin, inteligen­ cję — członek Akademii Nauk Paweł Sakulin i smienowiechowiec Jurij Kluczników. Dyskusja dotyczyła losów inteligencji, inaczej mówiąc — wolności myślenia. Łunaczarski wygłosił „zasadniczy referat”, w którym przypomniał przede wszystkim, że „nie mamy żadnych ustalonych, bezdyskusyjnych, szablonowych poglądów na los inteligencji”268. Mamy cel: pozyskanie inteligencji, to zna­ czy „namówienie bądź zmuszenie” jej do pracy z proletariatem. Ludowy komisarz oświaty Łunaczarski odwołał się do Lenina, który głosił, że „jeśli namowy nie skutkują, wówczas trzeba zmu­ szać”269. Ze swej strony członek Akademii Paweł Sakulin przypo­ mniał, że po pierwsze, rewolucja nie mogła być obca najlepszej części rosyjskiej inteligencji, „wszak ona sama marzyła o poli­ tycznym wyzwoleniu i równości społecznej”270. Przypomniał też,

295

po drugie, że „w czasie gdy panował u nas komunizm wojenny — obecnie zniesiony przez bieg zdarzeń — sytuacja inteligencji była bardzo trudna”271. Sakulin nie miał na myśli sytuacji mate­ rialnej, lecz „znaną odezwę do naukowców”, odezwę KC RKP(b) proklamującą dyktaturę ideologiczną i metodologiczną, znoszącą wolność nauki i badań naukowych272. Zwracając się do przedsta­ wicieli partii i państwa, Sakulin przedstawił główne życzenie tej części inteligencji, która deklarowała gotowość współpracy z nową władzą: „Nie wolno monopolizować prawdy, [...] jej istota zakłada wolność nauki, badań i naukowego współzawodnictwa”273. Inny punkt widzenia prezentował przedstawiciel smienowiechowców: „Ponieważ władza sowiecka, osadzona w kolosalnym wrogim otoczeniu, walczy o swoje ideały i tylko przez ich zwycię­ stwo może przekształcić rozpadającą się Rosję w potężny zwią­ zek”, zatem bezpartyjnemu inteligentowi „pozostaje wyłącznie przyznać, że racja istnienia nakazuje mu podporządkować się”274. Kluczników uważał, że inteligent, „by mógł tworzyć”, winien być umieszczony „w odpowiednim środowisku, dającym szansę twór­ czości”, ale środowisko owo nie potrzebuje swobody politycznej. „Nam, bezpartyjnym inteligentom, nawet tym, którzy równo maszerują w nogę z władzą sowiecką, dawać pełnię swobód po­ litycznych jest niebezpieczne — możemy się rozbrykać”275 (ste­ nogram odnotowuje w tym miejscu: oklaski). Inteligenci zebrani w sali koncertowej konserwatorium potwierdzali, że „się rozbry­ kają”, jeśli będą mieli wolność polityczną. Wystąpienie^Bucharina świadczyło o tym, że władza sowiecka nie ma zamiaru nic dawać. Ulubieniec partii i — w tym okresie — ideolog stalinow­ skiej większości był bezpośredni i szczery: „swoboda nauczania — to sofizmat”276, a kategorie takie jak „lud”, „dobro”, „wolność” — to „tylko słowa, łupinki”277. Partia doszła do władzy, „krocząc po trupach, do tego trzeba było mieć nie tylko zahartowane ner­ wy, ale opartą na marksistowskiej analizie znajomość dróg, ja­ kie ofiarowała nam historia”278. Zwycięstwo oznacza, że ideologia

296

marksistowska jest słuszna. Partia nie wyrzeknie się „hegemonii marksizmu”, ponieważ „jest to najpotężniejszy oręż w naszych rękach, pozwalający nam budować to, co chcemy”279. W szczegól­ ności — oświadczył Nikołaj Bucharin — „jest dla nas rzeczą ko­ nieczną, żeby kadry inteligencji były wyszkolone ideowo na okre­ śloną modłę. Tak, będziemy sztancować inteligentów, będziemy ich produkować jak w fabryce”280. Powtórzywszy: „nie wypuści­ my steru”, „nie oddamy pozycji”, Bucharin zaproponował inteli­ gencji,' by „ściągała pod sztandary robotniczej dyktatury i mark­ sistowskiej ideologii”281. Kilka miesięcy po tej naradzie dotyczącej losów inteligencji Wydział Prasy KC zwołuje konferencję poświęconą polityce par­ tii w dziedzinie literatury pięknej. Od ogólnych określeń linii par­ tyjnej KC przechodzi do konkretnej polityki wobec najważniejszej formacji inteligenckiej — pisarzy. Do jedności poglądów było daleko. Pisarze proletariaccy, sku­ pieni w grupie Oktiabr’ („Październik”), od 1923 roku wydają wspomniane już „Na Straży” („Na Postu” — stąd nazywano ich napostowcami). Domagają się oni użycia wobec poputczyków polityki „grubej pałki”. Poputczycy drukują przede wszystkim w pierwszym sowieckim tak zwanym grubym piśmie (tołstyj żurnał) „Krasnaja Now” („Czerwona Wieść”), kierowanym przez starego bolszewi­ ka Aleksandra Woronskiego. Jak opowiadał Ilja Wardin, partyjny działacz z grupy napostowców, „w 1921 roku tow. Woronskiemu przekazano określone wytyczne oraz środki dla utrzymania w Ro­ sji Sowieckiej pewnej grupy literatów. [...] Musieliśmy troszczyć się wówczas, żeby »pilniaki« nie czmychnęły do »białych«”282. Woronski uważał, że ponieważ literatury proletariackiej na razie nie ma, należy — używając wyrażenia Lenina — „moralnie zniewolić” poputczyków. Tę linię popierał też Trocki. Był on zda­ nia, że literatura proletariacka nie zdąży się wykształcić, gdyż okres dyktatury proletariatu będzie zbyt krótki. Bucharin nato­ miast, akceptując linię „socjalizmu w jednym kraju”, opowiadał się

297

za rozwojem literatury proletariackiej. Jego zdaniem poputczyków należało po części „przeformować”, a po części wypędzić. Na naradzie w KC zaproponowano dwa warianty polityki partii. Z jednej strony — linia Woronskiego: partia nie przychy­ la się do konkretnego kierunku, tylko udziela poparcia wszyst­ kim grupom rewolucyjnym, ostrożnie modelując ich podejście. Z drugiej strony — linia Wardina: partia ustanawia dyktaturę także w literaturze, instrumentem dyktatury staje się zrzeszenie pisarzy proletariackich, zaś wobec poputczyków tworzy się „lite­ racką CzK”. Na naradzie odczytano list podpisany przez 37 pisarzy, mię­ dzy innymi Aleksego Tołstoja, Izaaka Babla, Michaiła Zoszczenkę, Siergieja Jesienina, Wieniamina Kawierina i Wsiewołoda Iwano­ wa. Pisarze mówili o więzi łączącej ich z „sowiecką, popaździernikową Rosją”, przyznawali się do błędów i skarżyli na szykany ze strony napostowców, którzy własne poglądy przedstawiają „jako opinie całej RKP”. List ten jest zjawiskiem wcześniej nieznanym: literaci zwracają się o obronę do partii jako najwyższego arbitra. Uchwalona rezolucja Komitetu Centralnego scala oba punkty wi­ dzenia na sposób zarządzania literaturą. Wszak w istocie wszyscy zgadzali się w sprawie najważniejszej: partia, która rozpoznaje „nienaganne społeczno-klasowe treści prądów literackich” (para­ graf 13 przyjętej rezolucji), winna nimi kierować283. Spierano się tylko o sos, w jakim należało warzyć poputczyków. Większość sowieckich pisarzy, znękanych kuratelą napostow­ ców, odebrała rezolucję KC jako „Kartę Swobód Pisarskich”. Tylko nieliczni zrozumieli jej sens. Borys Pasternak oświadczył, że kraj przeżywa nie kulturalną rewolucję, lecz „kulturalną reakcję”284, Osip Mandelsztam, jak poświadcza we wspomnieniach Nadieżda Mandelsztam, w lot pojął, że pętla na gardle literatury będzie się zaciskać coraz mocniej1. Znaleźli się tacy, którym przypadła do guN. Mandelsztam, Wspomnienia, (tłum. J. Czech), Warszawa 2015.

298

stu idea napostowców o „literackiej CzK”. Występując 2 paździer­ nika 1926 roku podczas dyskusji o „teatralnej polityce władzy so­ wieckiej”, Włodzimierz Majakowski wzywał do rozprawy z Micha­ iłem Bułhakowem, autorem wystawionej przez MChAT sztuki Dni Turbinów: „Przez przypadek daliśmy Bułhakowowi pisnąć po my­ śli burżuazyjnej — i pisnął. Ale więcej nie damy”285. Majakowski bez reszty utożsamia się z tymi, którzy „dają” albo „nie dają” pisa­ rzom „pisnąć”. Były buntownik staje się tępicielem „herezji”. Po rezolucji KC władza w literaturze, sztuce i teatrze przecho­ dzi stopniowo w ręce napostowców — „zajadłych nadgorliwców”, jak ich wtedy nazywano.

ROZDZIAŁ IV

Poszukiwania konfliktów ( 1926- 1928)

1. Zmierzch NEP Historycy spierają się o datę końca nowej polityki gospodarczej. Umierać zaczęła pod koniec 1926 roku. Widocznymi objawami fia­ ska NEP były kryzysy zaopatrzeniowe w 1927, a potem 1928 roku, kiedy to wyraźnie załamał się skup zboża przez państwo. Ale NEP tak czy owak nie miał przyszłości. System sowiecki nie był przy­ stosowany ani stworzony do rozwiązywania istotnych problemów państwa w warunkach pokoju wewnętrznego, w drodze tradycyj­ nej, „normalnej”. Dla urzeczywistnienia wielkiego skoku w utopię system zro­ dzony w wyniku rewolucji wypracował pod kierownictwem Le­ nina, w latach wojny domowej, prymitywne, ale w warunkach kryzysowych skuteczne instrumenty zarządzania: strach, terror, rozkaz. Jedynie kryzys pozwalał wymagać od obywateli całko­ witego posłuszeństwa i ofiar — i egzekwować je. System wyma­ gał ofiar — dla Celu, dla Dobra Przyszłych Pokoleń. W ten spo­ sób przerzucał pomost ze świata utopii do świata realnego. Bez

300

kryzysu ów świat fikcji, utopijny program, oddzielał od prawdzi­ wego życia mur. W drugiej połowie 1926 roku NEP zaczyna się dławić. Odbudo­ wa gospodarki została w zasadzie zakończona. Należy koniecznie zdecydować, w jakim kierunku iść dalej, jak rozwijać gospodar­ kę, w pierwszej kolejności przemysł. Program Bucharina, wyrażo­ ny w haśle „bogaćcie się”, oznaczał rozwój pokojowy, tradycyjny. Nikołaj Walentinow (Wolski), bolszewik sprzed 1905 roku, a potem mienszewik dobrze znający Lenina i innych przywódców bolszewic­ kich, który w latach NEP redagował „Gazetę Przemysłowo-Hand­ lową” (organ Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej), uważał, że „prawe skrzydło komunistów szło równolegle ze Stołypinem”1, czyli że program Bucharina, poparty w 1925 roku przez Stalina, zbieżny był z reformą Piotra Stołypina. Z jedną tylko różnicą: pre­ mier w czasach cara Mikołaja II wierzył w trwałość efektów swojej reformy, zaś „program 1925 roku” tylko czasowo zatwierdzał pry­ watną własność na ziemiach znacjonalizowanych. Jednak w roku 1925 ta różnica miała charakter wyłącznie teoretyczny, choć po­ czucie niepewności było chłopom nieobce. Program Bucharina wy­ warł pomyślny wpływ na rozwój rolnictwa. „1925 rok i pierwsza połowa roku 1926 były — pisze Walentinow — zaiste najszczę­ śliwszym okresem w życiu wsi”2. Czas ten można określić jako szczęśliwy tylko relatywnie. Na pewno był lepszy od poprzedniego i nieporównanie lepszy od nadchodzącego. Ale nawet w czasie tego „szczęśliwego okresu” chłopi nie byli pewni jutra. Uciskano ich po­ datkami. Od 250 rubli dochodu chłop płacił taki sam podatek jak drobny kupiec od 1,2 tysiąca rubli, a robotnik — od 3,8 tysiąca rubli3. Za pud żyta w 1913 roku chłop mógł zakupić 5,48 metra tkaniny, w połowie 1927 roku — 2,55 metra. Soli, odpowiednio, 103 funty i 61,9 funta. Cukru — 8,24 funta i 3,93 funta4. Sytuacja chłopów była jednak dużo lepsza niż robotników, owej klasy-hegemona, w której imieniu dokonano rewolucji. Narastało bezrobocie. „Dziewięć lat po rewolucji październikowej

301

robotnicy podstawowych gałęzi przemysłu nie mają odwagi nawet marzyć o przedwojennych wynagrodzeniach”5. Niezadowolenie robotników z polityki, która pozwala chłopom żyć lepiej od prole­ tariuszy, było całkowicie zrozumiałe. W partii, wśród szeregowych jej członków i w średnim aparacie partyjnym, coraz mocniej dawało się odczuć tęsknotę za utraconym rajem komunizmu wojennego. „Byli sobie kiedyś bracia Wright — wspomina bohater Czerwonego drzewa, siedząc w podziemiach, gdzie gromadzą się ostatni praw­ dziwi komuniści. — Postanowili wzbić się w niebiosa i zginęli, roz­ trzaskując się o ziemię, gdy spadli z nieba. [...] Towarzysz Lenin zgi­ nął jak bracia Wright. [...] Jakież idee były! [...] Dziś nikt już nie pamięta, towarzysze, nikt prócz nas. Jesteśmy jak bracia Wright”6. Tak żali się „bolszewik z zaciągu komunizmu wojennego, zdemo­ bilizowany w 1921 roku”. W 1928 roku Artiom Wiesioły publikuje opowiadanie Bosa prawda. Komuniści z Kubania, bohaterowie wojny domowej, skar­ żą się dawnemu dowódcy Michaiłowi Wasilewiczowi: „Trzeba otwarcie powiedzieć prawdę — w naszym życiu jest więcej zła niż dobra”. Utyskują na biedę, na lekceważący stosunek władz sowiec­ kich, aparatu biurokratycznego. „Nie na darmo mówi porzekadło — skarżą się weterani, z dumą wspominając swoje czyny z czasów walk z Białymi — póki Bryś szczekał, poty był dobry, a gdy szcze­ kać przestał, to fora ze dwora”. Bohaterowie wojny domowej sta­ wiają pytanie zasadnicze: „O cóż to, Michale Wasiljewiczu, walczy­ liśmy — o gabinety, czy o komitety?”7. Podobne pytania i skargi powracały nie tylko w narzekaniach bohaterów Artioma Wiesiołego. Partia musiała zareagować. Spe­ cjalne postanowienie KC WKP(b) z 8 maja 1929 roku, pierwsze tego rodzaju, udziela „surowej nagany redakcji pisma »Mołodaja Gwardija« za opublikowanie opowiadania Bosa prawda, przed­ stawiającego jednostronny, tendencyjny i przede wszystkim kary­ katuralny obraz sowieckiej rzeczywistości, obiektywnie idący na rękę tylko naszym wrogom klasowym”8.

302

Bohaterowie Bosej prawdy za przyczynę nieszczęść, za klęskę rewolucji winią biurokratyzm, struktury, to, że „gabinety zastąpi­ ły komitety”. Sowiecki aparat państwowy, gospodarczy i partyjny rozrastał się niepohamowanie. W 1928 roku liczył 4 miliony urzędników. Ale ta gigantyczna maszyna, sterowana centralnie, nie była w sta­ nie kierować krajem w normalnych warunkach. „Wiele tu się szu­ mi o aparacie! — pisał w jego obronie Demian Biedny. — Potrze­ buje on piekielnego napięcia, by wprowadzać w ruch proletariacki statek”. A ponadto „statek ciągnie za sobą wielką barkę chłopską — niechętną, oporną, ociężałą”9. W warunkach wewnętrznego pokoju aparat nie mógł wypeł­ niać stawianych przed nim zadań. Nieruchawy, niezdolny do sa­ modzielnych działań, zbudowany z dwóch wrogich segmentów: niewykwalifikowanych, często niepiśmiennych przywódców-komunistów oraz drżących ze strachu urzędników. Ten strach był podtrzymywany systematycznie i konsekwentnie. Synonimem dobrej roboty stał się jedyny organ władzy so­ wieckiej znany wszystkim obywatelom (zyskał sławę również poza granicami kraju) — CzK-OGPU. Ilekroć trzeba było coś szyb­ ko zrobić, stwarzano urząd o nazwie Nadzwyczajna Komisja, w skrócie CzK. Skojarzenie tych dwóch słów samo miało popę­ dzać. Anastas Mikojan opowiada, że w grudniu 1922 roku, gdy trzeba było zgromadzić buty i ciepłą odzież, Sowiet Pracy i Obrony utworzył Nadzwyczajną Komisję ds. Walonek, Łapci i Półkożusz­ ków, w skrócie Czekwałap10. Tam, gdzie należało dołożyć szcze­ gólnych starań — tworzono komisję nadzwyczajną, a na jej prze­ wodniczącego wyznaczano Feliksa Dzierżyńskiego. To on będzie zawiadywać Głównym Komitetem Pracy, transportem kolejo­ wym, on okaże pomoc bezdomnym dzieciom, on stanie na czele Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Zaspami Śnieżnymi, kontynu­ ując, naturalnie, kierowanie pracami WCzK, a potem — GPU. Gdy będzie się tworzyć masowe stowarzyszenie przyjaciół sowieckiej

303

kinematografii — na przewodniczącego wybrany zostanie Feliks Dzierżyński11. Kiedy wreszcie stworzone zostanie w 1924 roku Towarzystwo Badania Komunikacji Międzyplanetarnych, rów­ nież nie zapomni się o przewodniczącym GPU12. Niezachwianie spełniano wolę Lenina, który swego czasu oświadczył: „CzK win­ na stać się orężem centralnej woli proletariatu, orężem takiej dys­ cypliny, jaką zdołaliśmy stworzyć w Armii Czerwonej”13. 31 stycznia 1924 roku Dzierżyński zostaje przewodniczącym WSNCh — najwyższego organu sowieckiej gospodarki. „Dzier­ żyński — notuje jego biograf — jeszcze bardziej zbliża aparat OGPU do zadań budownictwa gospodarczego”14. Nikołaj Walentinow w swych wspomnieniach o pracy w WSNCh szkicuje po­ stać Dzierżyńskiego jako spokojnego, rozważnego zwierzchnika. Główna zaleta przewodniczącego OGPU w okresie jego pracy na czele WSNCh polegała zdaniem Walentinowa na tym, że starał się nie straszyć swych współpracowników. Po jego śmierci pracowni­ cy Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej szczerze rozpaczali: „Szkoda, umarł Dzierżyński! Dobrze się z nim pracowało. Nas, fachowców, cenił i bronił. Przy nim mogliśmy spać spokojnie. Nie baliśmy się, że pod dom zajedzie »czarny kruk«”1,15. Te biadolenia dobrze pokazują klimat „spokojnych lat” NEP. Tylko pod skrzy­ dłem wszechmocnego Dzierżyńskiego Bogu ducha winni „spece” mogą spać spokojnie. Rozwaga Żelaznego Feliksa bliska była prze­ zorności rozsądnego posiadacza niewolników, który wie, że jego raby stanowią wartość materialną. Ale przewodniczący OGPU nie omieszka przypomnieć: „Zostałem wyznaczony do WSNCh [...] i będę realizować zasady planu żelazną ręką. Niektórzy dobrze wiedzą, że mam ciężką rękę, zdolną do zadawania mocnych cio­ sów. Nie pozwolę prowadzić roboty tak, jak ją dotychczas prowa­ dzono, to znaczy anarchicznie”16. 1 Czornyj woron, woronok — powszechnie stosowana nazwa więź­ niarki do przewozu aresztantów.

304

Wyjątkowa cecha systemu zarządzania stworzonego przez partię komunistyczną polegała na tym, że wszelkie kwestie były analizowane i rozstrzygane wyłącznie pod kątem ich przydatności politycznej. Również ekonomię i problemy gospodarki narodowej rozpatrywano przez pryzmat polityki. Rozwiązywanie problemów gospodarczych w ostatnim okre­ sie NEP — podobnie jak wypracowywanie „generalnej linii” — na­ potykało trudności, których nie było w latach „komunizmu wo­ jennego”, kiedy autorytet Lenina zmiatał wszelkie przeciwności, i których nie będzie po roku 1929, kiedy każdy sprzeciw zmiecie władza Stalina. Trudności lat 1925-1927 brały się z faktu istnienia opozycji. Trockiego rozbito z łatwością, ale jego krytyka Bucharina i Stalina jako „obrońców kułactwa” mogła liczyć na odzew w par­ tii. Znajdowała poklask wśród pytających: „Czy o to żeśmy walczy­ li?”, wśród tych, którzy przywoływali szczytne „idee komunizmu”, wśród niezadowolonych ze swojej sytuacji robotników, wśród bez mała 2 milionów bezrobotnych17. Przyłączenie się do Trockiego jego dawnych przeciwników — Zinowjewa i Kamieniewa — spo­ wodowało nasilenie krytyki. Wypierani z kluczowych pozycji w aparacie partyjnym opozycjoniści mieli jeszcze możliwość pre­ zentowania swych poglądów w Kartkach polemicznych, publikowa­ nych czasem przed zjazdami przez „Prawdę”, i rozpowszechnia­ nia ich, jakby się to powiedziało później, w samizdacie. W kręgach partyjnych znane były nie tylko pochwały polityki Stalina-Bucharina ze strony Ustriałowa, ale też ostra krytyka ich polityki pro­ wadzona przez marksistów-mienszewików, twierdzących, że kraj idzie nie do komunizmu, ale „od dawnej gospodarki obszarniczo-kapitalistycznej do nowej chłopsko-kapitalistycznej”18. Przez cały okres walki wewnątrzpartyjnej tylko raz pojawi­ ła się całkiem nowa idea. Robotnik Jaków Ossowski, komunista od 1918 roku, zaproponował utworzenie w Związku Sowieckim drugiej partii i wprowadzenie systemu dwupartyjnego. Będąc or­ todoksyjnym marksistą, uważał, że funkcjonowanie dwóch sek­

305

torów gospodarczych — państwowego i prywatnego — wymaga istnienia dwóch partii. „Kierując się zasadą absolutnej jedności i wyłączności naszej partii — pisał Ossowski — nie dopuszcza się do swobodnej wymiany opinii w organizacjach i prasie partyjnej, mimo że w związku ze zróżnicowaniem gospodarki krajowej w sa­ mej partii mają miejsce różnice zdań”19. Ossowski został osądzo­ ny przez Centralną Komisję Kontroli i usunięty z partii20. Potępił go Bucharin: „Dyskusja jest niedopuszczalna, a to dlatego, że nad­ weręża ona samą podstawę dyktatury proletariatu, jedność naszej partii i jej dominującą pozycję w kraju. Jest wodą na młyn grup i grupek łaknących politycznej demokracji”21. Propozycję Ossow­ skiego skrytykowali również opozycjoniści. W Związku Sowiec­ kim nigdy nie było dwóch partii. Ale w latach 1925-1928 poglądy opozycji miały wpływ na „generalną linię”. W 1927 roku chłopi gwałtownie zmniejszają sprzedaż pań­ stwu zboża i innych produktów rolnych. Jugosłowiański komu­ nista Antę Ciliga, który przyjechał do Moskwy w 1926 roku jako przedstawiciel swojej partii w Kominternie, odnotowuje we wspo­ mnieniach: „Moskiewska jesień 1928 roku wyróżniała się nowym dla mnie zjawiskiem: w sklepach nie było masła, sera, mleka. Po­ tem zaczęły się zakłócenia w sprzedaży chleba”22. Kłopoty z żywnością, kryzys zaopatrzeniowy pozwalają Sta­ linowi zadać opozycji kolejny cios. W październiku 1927 roku Zinowjewowa i Trockiego usunięto z KC. Gdy z okazji rocznicy Października próbują zorganizować kontrmanifestację,. zostają wyrzuceni również z partii. Po usunięciu z partii przywódców opozycji Stalin zaczyna się­ gać po ich program. Dla zlikwidowania kryzysu podejmuje nad­ zwyczajne środki. Na wieś kieruje się 30 tysięcy członków partii mających wydobywać od chłopów zboże. W teren wyjeżdżają rów­ nież partyjni przywódcy. 15 stycznia 1928 roku Stalin opuszcza Moskwę i udaje się na Syberię. Będzie to jego ostatnia taka podróż po kraju. Do miejscowych działaczy kieruje dyrektywę, by wobec

306

chłopów, którzy nie dostarczają zboża, stosować wprowadzony w 1927 roku artykuł 107 kodeksu karnego. Za umyślne zawyża­ nie cen i ukrywanie towarów przewidywał on karę roku więzie­ nia z konfiskatą mienia albo bez konfiskaty. Do poszukiwania ukrytego zboża zostaje wezwana „biedota”, której — za niewielką cenę albo na kredyt — wydaje się jedną czwartą skonfiskowanego zboża. Stalinowska metoda zbierania zboża — nazywana „uralsko-syberyjską” — rozpowszechnia się w całym kraju. Chłopi mówią: „Powrócił dziewiętnasty rok”. Za niedobory w dostawach zrywa się chłopom dachy z chat. Wprowadzone do wsi oddziały wojska poszukują zboża. Wszystkiemu winien jest kułak. Jeszcze całkiem niedawno Kalinin pisał, że „kułak to postrach, to widmo starego świata. To nie żadna warstwa społeczna, nawet nie grupa, to wy­ mierające jednostki”23. Ryków użalał się: „Czort jeden wie, co my wyprawiamy! Przecież dla dogodzenia Trockiemu, Piatakowowi i Zinowjewowi nazywamy kułakiem autentycznego średniaka, cał­ kiem słusznie pragnącego być zamożnym”24. W lipcu 1926 roku na plenum KC Stalin oświadcza z dumą: „Stopniowo dławimy i wy­ pieramy kapitalistyczne elementy wsi, doprowadzając je niekiedy do ruiny”25. Sytuację na rosyjskiej wsi tych czasów lapidarnie przedstawił Borys Pilniak: „Chłopi w tych latach łamali sobie głowy z powodu następującego, niezrozumiałego dla nich dylematu. [...] Pięćdzie­ siąt procent chłopów wstawało o trzeciej nad ranem i kładło się spać o jedenastej w nocy i pracowali wszyscy, od małego do duże­ go, nie pokładając rąk, [...] izby mieli porządne, tak samo jak wozy, bydło syte i pod dachem, sami też syci i po uszy w robocie; podatki w naturze i wszelkie inne powinności regularnie spłacali państwu, władzy się bali. A mimo to uważano ich za wrogów rewolucji, ni mniej, ni więcej. Zaś pozostałe pięćdziesiąt procent miało po izbie wiatrem podszytej, po wychudzonej krowie i po parszywej owcy — nic więcej nie mieli, [...] państwo zwalniało ich z dostaw i z po­ życzki nasiennej. Tych uważano za przyjaciół rewolucji. Chłopi-

307

-»wrogowie« utrzymywali odnośnie do chłopów-»przyjaciół«, że jakieś trzydzieści pięć procent — to pijaki, [...] pięć procent — to pechowcy [...], a sześćdziesiąt procent — to nieroby, gaduły, lenie, niedorajdy. Wrogów po wsiach dociskano na całego, żeby przero­ bić na przyjaciół, tym samym pozbawiając ich możliwości płacenia podatku, a izby ich zamieniały się w wiatrem podszyte rudery”26. Ani chłopi, ani Borys Pilniak nawet nie wyobrażali sobie pod koniec NEP, co się stanie ze wsią i chłopstwem. 11 lipca dochodzi do tajnego spotkania przedstawiciela „zjed­ noczonej”, trockistowsko-zinowjewowskiej opozycji Lwa Kamieniewa z przywódcą „prawicy” Nikołajem Bucharinem. Po paru latach bliskiej współpracy, po udzielonej Stalinowi pomocy Bucharin przyznaje raptem, że „w linii Stalina upatrujemy śmier­ telnego zagrożenia dla rewolucji. [...] Rozbieżności ze Stalinem są znacznie poważniejsze niż między nami”. Bucharin nagle od­ krywa, że „Stalin to intrygant bez żadnych zasad, który wszystko podporządkowuje swej żądzy władzy. Zmienia poglądy wyłącznie po to, by się kogoś w danym momencie pozbyć”. Trockiści, w któ­ rych ręce trafia stenogram rozmowy Bucharina z Kamieniewem, złośliwie go publikują. Dla Stalina to jeszcze jeden nabój w wal­ ce przeciw „prawicy”, dla której zyskuje poparcie „lewicy”. Wielu „lewicowych” opozycjonistów, siedzących w aresztach politycz­ nych lub na zesłaniu, wysyła oświadczenia o swej „kapitulacji” i solidarności z nową polityką Stalina, która w gruncie rzeczy jest — jak im się zdaje — ich polityką. Wznowiona zostaje* książka Jewgienija Preobrażenskiego o „pierwotnej akumulacji socjali­ stycznej”; jego też Stalin przeciąga na swoją stronę. W odpowiedzi na wątpliwości Preobrażenskiego, czy Komitet Centralny aby nie stoi nadal na pozycjach „prawicowych”, sekretarz generalny — jak relacjonuje tę rozmowę Ciliga — odparł: „Jeśli zajdzie potrzeba, aresztuję cały KC, lecz plan pięcioletni wykonam”27. Aresztowanie KC nastąpi później, ale 16 stycznia 1928 roku Trocki zostaje de­ portowany do Ałma Aty, a rok później do Turcji.

308

W grudniu 1929 roku Stalin obwieścił zakończenie NEP. Jed­ nak zerwanie pokoju wewnętrznego nastąpiło już w kwietniu 1928 roku. „Mamy wrogów wewnętrznych. Mamy wrogów ze­ wnętrznych. Ani na chwilę nie wolno o tym zapominać, towarzy­ sze”28. Sygnałem obwieszczającym początek wojny ze społeczeń­ stwem był proces szachtyński, który toczył się w Moskwie latem 1928 roku. O szkodnictwo i szpiegostwo zostaje oskarżonych 53 inżynierów i techników, kierujących przemysłem węglowym Donbasu. Słowo „szkodnik” (wrieditiel) staje się jednym z najbar­ dziej rozpowszechnionych w języku rosyjskim. Od procesu eserowców w 1922 roku minęło sześć lat. Proces szachtyński był pierwszą publiczną rozprawą pokazową po cezu­ rze NEP. Robert Conąuest, autor najpełniejszej historii „wielkie­ go terroru” (wyjąwszy, naturalnie, Archipelag GUŁag Aleksandra Sołżenicyna), przypuszcza, że „sprawa szachtyńska” zrodziła się z prywatnej inicjatywy Jefima Jewdokimowa, pełnomocni­ ka OGPU na Kaukazie29. Nie należy wykluczać prywatnej, czekistowskiej inicjatywy Jewdokimowa, byłego kryminalisty, który w latach wojny domowej zrobił błyskotliwą karierę w „organach”. Za swoje pacyfikatorskie wyczyny zgarnął on więcej odznaczeń niż pozostali funkcjonariusze OGPU i został kompanem Stalina od kielicha30. Można jednak przypuszczać, że Szachty nie zostały wybrane przypadkowo. Wśród oskarżonych znajdowało się trzech niemieckich inży­ nierów, proces szachtyński został więc zaplanowany z uwzględ­ nieniem zadań zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Był poligonem doświadczalnym przyszłych procesów pokazowych. Ćwiczono rozmaite scenariusze: oskarżenie o sabotaż i szpiegostwo na rzecz tego obcego mocarstwa, z którym w danym momencie stosunki się pogorszyły; przyznawanie się oskarżonych (w trakcie procesu szachtyńskiego dwaj z nich nie stanęli przed sądem, naj­ pewniej zmarli podczas przesłuchań; kilku nie we wszystkim zga­ dzało się z oskarżycielem, prokuratorem Krylenką); gniew ludu.

309

Dwadzieścia lat później George Orwell w powieści Rok 1984 opisze państwo przyszłości, w którym codziennie organizuje się „dwie minuty nienawiści”. Obywatele zbierają się przed telewizo­ rami, na ekranach pojawia się podobizna wroga ludu Goldsteina i wszyscy go nienawidzą. W Związku Sowieckim w latach dwu­ dziestych nie było jeszcze telewizorów, wykorzystywano więc pra­ sę. Pierwszy eksperyment „zorganizowanej nienawiści” przepro­ wadzono według wskazówek Lenina latem 1922 roku w trakcie postępowania przeciwko eserowcom. Podczas procesu szachtyńskiego „organizowano nienawiść” z dużo większym rozmachem. Latem 1920 roku w Jekaterynburgu toczyła się sprawa o wymordowanie grupy „speców”, techników pracujących w jegorszyńskich kopalniach. Zabili ich „miejscowi towarzysze partyjni”, którzy uznali „speców” za kontrrewolucjonistów. Przesłuchani przez sąd świadkowie oznajmili, że „nic nie wiedzą o kontrrewo­ lucyjnej robocie zabitych techników”. Morderców bronił między innymi adwokat Nikołaj Kommodow. „W ich żyłach płynie zdro­ wa krew — mówił na rozprawie. — Poznali cały ciężar nierów­ ności społecznej i nauczyli się nienawidzić swych wrogów klaso­ wych. To właśnie to uczucie nimi kierowało”31. Osiem lat później „Prawda” w artykule wstępnym zatytułowanym Proces klasowy pisała: „Dziś w Sali Kolumnowej Domu Związków Zawodowych przed obliczem Sądu Najwyższego ZSRS stanie plejada »bohaterów« sprawy szachtyńskiej. [...] Mają zagwarantowaną śmiertel­ ną nienawiść klasową robotników i ludzi pracy całego świata”32. Adwokat Kommodow, reprezentujący jednego z oskarżonych, nie znalazł przekonujących argumentów dla obrony człowieka, w któ­ rego żyłach płynęła „chora krew” „speca”. W ramach gazetowej kampanii nienawiści opublikowano oświadczenie 12-letniego syna jednego z oskarżonych. Syn prosił, żeby ojca rozstrzelano. Zaczynała się nowa epoka.

310

2. Polityka zagraniczna Traktat z Rapallo otwiera okres normalnych stosunków dyplo­ matycznych ze światem kapitalistycznym. Rok 1924 jest czasem uznawania sowieckiej republiki. Najpierw w lutym Wielka Bry­ tania, następnie Włochy, Norwegia, Austria, Grecja, Szwecja, Chiny, Dania, w październiku — Francja. Ale sowiecka polityka zagraniczna ma charakter dwupiętrowy: tradycyjne stosunki dy­ plomatyczne stanowią jedno z tych pięter. Drugie piętro — w la­ tach dwudziestych nie mniej ważne od pierwszego — to dzia­ łalność Kominternu. Po tym, jak runęły nadzieje na rewolucję w Niemczech, głównym zadaniem partii komunistycznych staje się realizacja celów polityki zagranicznej republiki sowieckiej. Pod koniec 1924 roku przedstawiciele „robotniczej opozycji”, Siergiej Miedwiediew i Aleksander Szlapnikow, w liście otwartym Do ro­ botników Baku pisali, że cała działalność Kominternu została spro­ wadzona „do montowania materialnie słabych sekcji i utrzymy­ wania ich kosztem dobytku rosyjskich mas robotniczych, za który zapłaciły one cenę krwi i ofiar, ale którego nie są w stanie w obec­ nych warunkach wykorzystać dla siebie: w rzeczywistości mnoży się w ten sposób zgraja drobnoburżuazyjnej czeladzi, wspomaga­ nej rosyjskim złotem”33. O ile można się zgodzić z tym, że „sekcje komunistyczne” ist­ niały kosztem „rosyjskiego złota”, o tyle trudno uznać, iż do „ro­ syjskiego złota” sprowadzała się cała ich działalność. „Sekcje ko­ munistyczne” ślepo wykonują wszystkie docierające z Moskwy rozkazy. W razie niezadowolenia z mało posłusznych przywód­ ców z miejsca wymienia się ich na podporządkowanych. Ponadto zagraniczne partie komunistyczne tworzą wokół siebie mgławicę prokomunistycznych, skrycie czy też jawnie sprzyjających im ma­ sowych organizacji, stowarzyszeń i klubów, które mobilizują świa­ tową opinię publiczną w obronie Związku Sowieckiego. Mistrzem nowych metod propagandy stanie się niemiecki komunista Wil­

311

li Munzenberg — organizator MOPR1I, Ligi do Walki z Imperiali­ zmem, prokomunistycznego, to znaczy prosowieckiego, koncer­ nu mediowego Munzenberg-Konzern w Niemczech, światowych kampanii w obronie ofiar kapitalizmu: niemieckiego anarchisty Maxa Hoelza, węgierskiego komunisty Matyasa Rakosiego oraz amerykańskich anarchistów Sacca i Vanzettiego. Oba „piętra” sowieckiej polityki zagranicznej nierzadko pra­ cowały razem i trudno je rozgraniczyć. Walter Krywicki”, szef so­ wieckiej siatki wywiadu wojskowego w Europie Zachodniej, który w 1937 roku odmówił powrotu do Moskwy, gdzie — jak wiedział z całą pewnością — czekała go egzekucja, wspomina w swych memuarach: w 1923 roku, kiedy Francuzi okupowali Zagłębie Ruhry, rząd sowiecki spodziewał się rewolucji w każdej chwili. Krywic­ ki wraz z pięcioma innymi oficerami został skierowany do Nie­ miec w celu utworzenia w tamtejszej partii komunistycznej jądra przyszłej niemieckiej Armii Czerwonej, jądra przyszłej niemiec­ kiej CzK oraz oddziałów specjalizujących się w demoralizowaniu wroga. Ich zadaniem miała być działalność wywrotowa w szere­ gach armii i Reichswehry34. Jesienią 1924 roku sytuacja w Niem­ czech ustabilizowała się, ale przewodniczący Kominternu Zinowjew oświadcza, że atmosfera rewolucyjna narasta w Estonii. Szef wywiadu Armii Czerwonej Jan Berzin otrzymuje od Zinowjewa

I MOPR — Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom (tak zwana Międzynarodowa Czerwona Pomoc) założona w 1922 roku w Mo­ skwie dla niesienia pomocy rewolucjonistom w walce z kapitalizmem. Pod­ porządkowana Międzynarodówce Komunistycznej, rozwiązana w 1947 roku. Pierwszym jej przewodniczącym (1922-1925) był Julian Marchlewski. II Walter Krywicki (1899-1941) — oficer sowieckiego wywiadu woj­ skowego, w latach trzydziestych odmówił powrotu do ZSRS i wyemi­ grował do Stanów Zjednoczonych. Autor Byłem agentem Stalina (1 wyd. polskie — Instytut Literacki, Paryż 1964). W 1941 roku zastrzelonego Kry­ wickiego znaleziono w pokoju hotelowym w Waszyngtonie. Za upozorowa­ nym samobójstwem najprawdopodobniej kryła się zemsta NKWD.

312

rozkaz poparcia estońskiej rewolucji. Sześćdziesięciu oficerów niezwłocznie udaje się do Estonii. 1 grudnia 1924 roku wybucha w Rewlu „rewolucja”. Sowieccy agenci i lokalni komuniści nie znaj­ dują żadnego poparcia ze strony ludności. Pucz kończy się krwa­ wą jatką35. Jesienią 1927 roku Stalin, który w tym czasie osobiście kie­ rował Kominternem, poczuł się dotknięty zarzutami trockistów oskarżających go o zdradę światowej rewolucji. Wtedy postano­ wił, że sytuacja rewolucyjna powstała w Chinach. Stalin wysyła do Kantonu niemieckiego komunistę Heinza Neumanna i sowieckie­ go komunistę Wissariona Łominadzego. Ci dwaj agenci doprowa­ dzają w grudniu 1927 roku do wybuchu powstania w Kantonie, które zostaje natychmiast stłumione. W Rewlu rozstrzelano po­ nad 150 osób. W Kantonie egzekucje objęły z górą 5 tysięcy ludzi. Nierozłączność tradycyjnej dyplomatycznej i nowatorskiej kominternowskiej działalności przejawiała się nawet tym, że so­ wieckie przedstawicielstwa za granicą często stanowiły równo­ cześnie rezydentury Kominternu. Gieorgij Agabiekow, pracownik wysokiego szczebla OGPU, rezydent na Bliskim Wschodzie, opo­ wiadał, że „w 1926 roku sowiecki konsulat w Meszhedzie (Persja) stanowił równocześnie przedstawicielstwo III Międzynarodów­ ki, tak samo jak w latach 1924-1925 poseł ZSRS w Afganistanie Stark był zarazem tajnym przedstawicielem Kominternu w tym kraju i w północnych prowincjach Indii”36. W latach dwudziestych Związek Sowiecki skupiał swoją uwa­ gę na trzech państwach: Niemczech, Anglii i Chinach. Znakomite stosunki z Niemcami rozwijały się w sferze trady­ cyjnej dyplomacji, jednocześnie popierano Komunistyczną Partię Niemiec, a ponadto nie przestawały się rozwijać i umacniać relacje „trzeciego poziomu” — gospodarcze. Nie ograniczały się one do handlu, obejmowały również wszechstronną pomoc techniczną udzielaną przez Niemcy sowieckiej republice. Po podpisaniu trak­ tatu w Rapallo do Związku Sowieckiego przybywa ponad 2 tysiące

313

niemieckich inżynierów i techników37, którzy biorą czynny udział w odbudowie tamtejszego przemysłu. Osobny rozdział to sowiecko-niemiecka współpraca militar­ na. Traktat wersalski zabronił stutysięcznej niemieckiej Reichswehrze posiadania nowoczesnego uzbrojenia, w szczególności lotnictwa i czołgów. W połowie 1923 roku firma Junkers uzyskuje możliwość montowania samolotów w podmoskiewskiej miejsco­ wości Fili. W 1924 roku w Lipiecku zostaje otwarty ośrodek szko­ leniowy dla niemieckich lotników. Rosyjscy i niemieccy chemicy wspólnie przeprowadzają doświadczenia nad środkami toksycz­ nymi. Krupp buduje fabryki artyleryjskie w sowieckiej Azji Środ­ kowej38. Przedostające się swego czasu na łamy prasy doniesienia o niemiecko-sowieckiej współpracy wojskowej, dementowane za­ równo przez ZSRS, jak i przez Niemców, zostały w pełni potwier­ dzone przez dokumenty znalezione w niemieckich archiwach po II wojnie światowej. Raz jeszcze narzuca się pytanie: która ze stron zyskała na tej współpracy? Generał von Seeckt mógł two­ rzyć Reichswehrę, omijając traktat wersalski. Mógł wyposażyć ją w najnowocześniejszą broń, montowaną i wypróbowywaną na te­ rytorium sowieckim. Armia Czerwona też niewątpliwie na tym korzystała: wojskowi odbywali staże w Niemczech, przemysł otrzymywał nowoczesną technologię. Ale skoro Stalin zgładził wszystkich oficerów i generałów, którzy mieli okazję przebywać w Niemczech, można uważać, że korzyści z tej współpracy wycią­ gnęła jedynie strona niemiecka. Amerykański historyk Robert Conąuest wysuwa zasadne przypuszczenie, że włączenie niemieckich inżynierów do grupy oskarżonych w procesie szachtyńskim wiązało się z tym, iż pod koniec 1927 roku niemiecka pomoc techniczna stała się dominu­ jąca, a liczba niemieckich inżynierów i techników przebrała miarę. Postanowiono dać im nauczkę. W sprawie szachtyńskiej pociąg­ nięto do odpowiedzialności trzech niemieckich inżynierów, ale aresztowano 32, co daje pojęcie o znaczącej liczbie specjalistów

314

niemieckich. Po procesie szachtyńskim rząd sowiecki zwraca się o pomoc techniczną do Amerykanów. W połowie 1929 roku Zwią­ zek Sowiecki dysponował umowami technicznymi z 27 niemiecki­ mi i 15 amerykańskimi firmami. Pod koniec 1929 roku współpra­ cowało z ZSRS już 40 amerykańskich przedsiębiorstw39. Po uznaniu Związku Sowieckiego przez Wielką Brytanię obustronne stosunki normalizują się, ale Moskwa uważa Wiel­ ką Brytanię za głównego przeciwnika, przede wszystkim w Azji, w Afganistanie i Chinach. Związek Sowiecki stara się wykorzy­ stać dojście do władzy Partii Pracy — po raz pierwszy w histo­ rii laburzyści tworzą rząd i uznają ZSRS — by przekształcić bry­ tyjską partię komunistyczną w organizację masową i spenetrować związki zawodowe. W tymże 1924 roku laburzyści ponoszą klęskę w wyborach. Jedną z przyczyn porażki Partii Pracy był tak zwany List Zinowjewa. Prasa angielska opublikowała „tajny list Zinowjewa” — dyrektywę dla angielskich komunistów. Spór o to, czy list ten był fałszywy, czy autentyczny, trwa do dziś. Ale nawet jeśli był to falsyfikat, to nie zawierał nic, czego Zinowjew nie mógłby napisać. Dyrektywa, która szczególnie oburzyła angielską opinię publiczną — nakaz prowadzenia działalności wywrotowej w ar­ mii — wchodziła w skład 21 warunków obowiązujących wszystkie partie komunistyczne. W czasie strajku generalnego 1926 roku w Związku Sowieckim urządza się zbiórkę pieniędzy na rzecz an­ gielskich strajkujących. Tworzy się angielsko-rosyjski komitet związków zawodowych. Umowa podpisana w 1924 roku z Chinami przewidywała za­ chowanie prawa Związku Sowieckiego do Wschodniochińskiej Ko­ lei Żelaznej1 i faktyczny protektorat nad Mongolią Zewnętrzną,

1 Wschodniochińska Kolej Żelazna (KWŻD) — zbudowana przez rosyjski rząd w 1930 roku, przecinająca Mandżurię, część Syberyjskiej Magistrali o długości 1481 kilometrów z odnogą od Harbinu o długości 240 kilometrów (przyp. autora).

315

która ogłasza się Republiką Ludową. Jednocześnie ZSRS udziela aktywnej pomocy nacjonalistycznej partii Kuomintang pod przy­ wództwem Sun Jat-sena. W Chinach operują sowieccy doradcy wojskowi kierowani przez Wasilija Bliichera. Niewielka partia ko­ munistyczna z polecenia Moskwy wchodzi w skład Kuomintangu. Polityka dotycząca Chin staje się jednym z głównych przed­ miotów sporu między Stalinem a Trockim. Zdaniem Trockiego należy wzniecać walkę rewolucyjną w Chinach przy pomocy partii komunistycznej. Stalin optuje za polityką popierania Kuomintan­ gu i stojącego na czele partii po śmierci Sun Jat-sena Czang Kaj-szeka. Stalin i Bucharin uważają, że Kuomintang odgrywa „obiek­ tywnie postępową rolę”. Czang Kaj-szek współpracuje z Mo­ skwą, ale nie chce mieć w swej partii komunistów. W 1926 roku zostają oni wykluczeni z Kuomintangu, następnie aresztowani. W kwietniu 1927 roku Czang Kaj-szek organizuje rzeź komuni­ stów w Szanghaju. Niedługo potem Stalin, pragnąc się zrehabili­ tować, wysyła do Kantonu Heinza Neumanna i Wissariona Łominadzego. Klęskę kantońskiej rewolty nazwie „zwycięskim bojem ariergardy”. Polityce zagranicznej Związku Sowieckiego przyświecają w tym czasie następujące zasady: ZSRS jest najważniejszym czyn­ nikiem rewolucji światowej, jego umocnienie jest równoznaczne z umocnieniem światowego ruchu rewolucyjnego, w imię intere­ sów Związku Sowieckiego można poświęcać rewolucje i partie ko­ munistyczne w innych krajach; konflikt między ZSRS a .krajami kapitalistycznymi jest w bliższej czy dalszej perpektywie nie do uniknięcia, ruch rewolucyjny w krajach kapitalistycznych stano­ wi siłę rezerwową, która pomoże Moskwie; właściwość państw ka­ pitalistycznych sprawia, że prowadzenie wywrotowej działalności rewolucyjnej nie wyklucza utrzymywania z nimi normalnych sto­ sunków dyplomatycznych i handlowych. Pełny wymiar zachodniej pomocy gospodarczej i technicz­ nej udzielonej ZSRS nie będzie znany, dopóki nie zostaną otwar­

316

te sowieckie archiwa. Zachodnie firmy współpracujące z Moskwą skrywały dane na ten temat niemal równie pieczołowicie jak ich sowieccy partnerzy. Niemniej na podstawie niemieckich i amery­ kańskich archiwów amerykański historyk Antony C. Sutton wnio­ skował, że 95% sowieckich przedsiębiorstw przemysłowych było wspieranych przez Zachód poprzez dostawy maszyn, technolo­ gii, bezpośrednią pomoc techniczną40. Związek Sowiecki umie­ jętnie rozgrywał konkurencję między firmami kapitalistycznymi. „W dziedzinie pomocy technicznej — pisała »Ekonomiczeskaja Żyzn’« (»Życie Gospodarcze«) — nie trzymamy się ani angiel­ skiej, ani niemieckiej, ani amerykańskiej orientacji. Trzymamy się orientacji sowieckiej. [...] Kiedy trzeba modernizować przemysł naftowy, samochodowy czy produkcję traktorów, zwracamy się do Ameryki, bo USA są państwem w tych dziedzinach przodującym. Gdy rzecz dotyczy chemii, zwracamy się do Niemiec”41. „EkonomiczeskajaŻyzn” pisze, że z równym powodzeniem można zwra­ cać się o pomoc do Niemiec i Anglii, co do USA, choć Niemcy i Anglia uznały ZSRS i nawiązały z nim stosunki dyplomatycz­ ne, a uznanie ze strony USA przyszło dopiero w 1933 roku! Konkurujące ze sobą zażarcie firmy kapitalistyczne spieszyły z usługami: nabywały koncesje, dostarczały najnowocześniejsze wyposażenie, zaawansowane technologie, posyłały inżynierów i techników, przyjmowały sowieckich stażystów (w latach 19251926 w zachodnich przedsiębiorstwach odbywało staż 320 so­ wieckich inżynierów, w latach 1927-1928 — ponad 400, w latach 1928-1929 — z górą 500). Po bliższym zapoznaniu się z faktami takie pojęcia jak „bloka­ da”, „izolacja gospodarcza”, „wrogi stosunek rekinów kapitalizmu do socjalistycznej ojczyzny” okazują się mitem. Tylko pomoc Zachodu w latach dwudziestych pozwoliła wła­ dzy sowieckiej szybko odbudować gospodarkę: komunikację, transport, wszystkie gałęzie przemysłu, wydobycie surowców. Pomocy tej udzielały firmy kapitalistyczne, nie bacząc na polity­

317

kę sowieckiego państwa, stawiającego im wszelkie możliwe prze­ szkody, cofającego koncesje, gdy tylko zachodni sprzęt, wyposaże­ nie i technologia były już opanowane przez miejscowych specjali­ stów. Firmy kapitalistyczne w pogoni za zyskiem zawsze lądowały na słabszych pozycjach. Nigdy wcześniej nie zetknęły się z tak po­ tężnym partnerem jak państwo dysponujące monopolem na życie całego kraju. Ci właśnie goniący za zyskiem kapitaliści urabiali, na równi z Kominternem i prokomunistycznymi organizacjami, światową opinię publiczną na rzecz Związku Sowieckiego. Gdy Standard Oil, jeden z największych na świecie koncernów nafto­ wych, postanowił wybudować na sowieckie zamówienie rafinerię ropy naftowej w Batumi, wysłał do ZSRS najwybitniejszego spe­ cjalistę od reklamy. Standard Oil pragnął przekonać amerykań­ skie społeczeństwo, że kraj socjalizmu to państwo jak każde inne. „Słyszałem, że rosyjski rząd, partia komunistyczna i Międzyna­ rodówka Komunistyczna zorganizowali spisek przeciw ludzko­ ści, w pierwszej kolejności ludzkości k a p i t a l i s t y c z n e j — zaczyna swą relację o krótkiej przejażdżce po Związku Sowiec­ kim wspomniany specjalista od reklamy. — Bardzo chciałem zo­ baczyć na własne oczy, jak ten spisek wygląda i jak funkcjonuje”. Nie mówiąc ani słowa po rosyjsku, przedstawiciel Rockefellera już po kilku dniach zrozumiał wszystko. Rosjanie (mówi on cały czas o Rosjanach, nie o Sowietach) — są OK! Dlatego USA winny uznać ZSRS i udzielić mu kredytów42. Istotną rolę w rozwoju sowiecko-kapitalistycznych ^stosun­ ków odegrała działalność obcokrajowców występujących w roli przynęty. Przede wszystkim należy wymienić Armanda Hamme­ ra. Syn doktora Juliusa Hammera, jednego z założycieli amery­ kańskiej partii komunistycznej, młody lekarz Armand Hammer przyjeżdża w roku 1921 do Moskwy z rekomendacją nieoficjalne­ go sowieckiego przedstawiciela handlowego w USA Ludwiga Martensa. Przywozi ze sobą wagon leków — dar dla rządu sowieckie­ go. Spotyka się z Leninem. Lenin nabiera sympatii do młodego,

318

zaradnego Amerykanina, syna komunisty. Świadczy o tym foto­ grafia, którą mu ofiarowuje z dedykacją (w języku angielskim): „Towarzyszowi Armandowi Hammerowi od Wł. Uljanowa (Le­ nina). 10.11.1921”. Oprócz zdjęcia Lenin daje Amerykaninowi radę, by wziął koncesję na kopalnie azbestu w Ałapajewsku, i oso­ biście organizuje niezwłoczne przyznanie mu tej koncesji, choć zwykle taka procedura ciągnęła się miesiącami. Armand Hammer nie zadowala się pierwszym milionem, który przynosi mu azbest. Do roku 1930 mieszka wraz z liczną rodziną — żoną, matką, brać­ mi, wujem — w Moskwie. O moskiewskim kryzysie mieszkaniowym napisano setki stron (najlepsze z nich wyszły spod pióra Michaiła Bułhakowa). Tymczasem Hammer wynajmuje w Moskwie 24-pokojowy dom i zmienia go w nieoficjalne przedstawicielstwo USA. Bierze kon­ cesję na produkcję ołówków i piór. W 1926 roku jego fabryka pro­ dukuje 100 milionów ołówków i przynosi właścicielowi ogromne zarobki. Ten przeznacza je na zakup rosyjskich dzieł sztuki. W od­ różnieniu od pozostałych koncesjonariuszy Hammer ma prawo wymieniać swe dochody na dolary. Jego przykład działa zaraźli­ wie. Hammer pośredniczy w zawarciu umowy między rządem so­ wieckim a zażartym wrogiem komunistów — Henrym Fordem. Amerykańska Zjednoczona Kompania — 50% kapitału Hamme­ ra i 50% rządu sowieckiego — prowadzi interesy „trzech tuzinów amerykańskich firm” handlujących ze Związkiem Sowieckim43. Fenomenalne sukcesy Armanda Hammera, który w ZSRS zarobił miliony, kusiły kapitalistów. Armia Czerwona, licząca w 1929 roku 1,2 miliona ludzi, była wyposażona w przedwojenną broń rosyjską oraz broń pochodze­ nia zagranicznego. Miejscowy przemysł nie był jeszcze w stanie produkować niezbędnego uzbrojenia. Dostarczają go Niemcy, Anglicy, Amerykanie i Francuzi: ciężkie karabiny maszynowe Maxim i Colt, ręczne karabiny maszynowe Browning i Lewis. Artyleria, oprócz rosyjskiej 76-calówki, dysponuje angielską hau­

319

bicą. Czołgi — Renault, montowane z niemiecką pomocą w Fili — i tak dalej. Tak wygląda świadectwo „agresywnych kapitali­ stycznych zamiarów”. Osiągnięcia polityki zagranicznej na „trzecim poziomie”, sukcesy ekonomiczne — skrzętnie ukrywane i negowane — nie przeszkadzają w poszukiwaniach konfliktów na pierwszych dwóch piętrach. Kryzys w stosunkach brytyjsko-sowieckich był spowodowany w 1926 roku ingerencją sowieckich związków za­ wodowych — „niezależnych od państwa”, jak głosiła nota Ludo­ wego Komisariatu Spraw Zagranicznych — w wewnętrzne sprawy angielskie w trakcie strajku powszechnego. Do zerwania stosun­ ków dyplomatycznych doszło w wyniku najścia londyńskiej poli­ cji na sowieckie przedstawicielstwo handlowe. Od 1927 do 1929 roku Wielka Brytania i Związek Sowiecki nie utrzymywały kon­ taktów dyplomatycznych. W 1927 roku Francja zażądała odwoła­ nia sowieckiego ambasadora Chrystiana Rakowskiego. Trockista Rakowski „skapitulował” i napisał do KC list, w którym wyrażał skruchę i w szczególności obiecywał, że w razie wojny z imperia­ listami będzie wzywał żołnierzy imperialistycznych armii do de­ zercji. Francuzi uznali takie obietnice za sprzeczne ze statusem dyplomatycznym. Emigrant Borys Kowerda zabił sowieckiego posła w Warsza­ wie Piotra Wojkowa, który w 1918 roku brał udział w wymordo­ waniu carskiej rodziny. Fiaskiem zakończył się zaplanowany przez Stalina pucz w Kantonie. Wszystkie te pojedyncze zdarzenia Związek Sowiecki przed­ stawia jako ogniwa jednego spisku, którego ukoronowaniem mia­ łaby być nieuchronna — i rychła — wojna, agresja mocarstw im­ perialistycznych. Okres ten zapisał się w dziejach jako „alarm wojenny 1927 roku”. Historycy spierają się, czy sami przywód­ cy sowieccy, przede wszystkim Stalin, wierzyli w nieuchronność zbrojnej napaści na ZSRS. Rok 1927 był najspokojniejszym ro­ kiem na świecie od zakończenia wojny. Stosunki gospodarcze

320

z Zachodem stale się rozwijały. Ale „alarm wojenny” dawał Stali­ nowi dodatkowy argument na rzecz przyspieszenia likwidacji opo­ zycji, która „podrywa jedność” w obliczu groźby imperialistycznej interwencji. W 1929 roku Gieorgij Cziczerin, piastujący jeszcze funkcję ludowego komisarza spraw zagranicznych, a w rzeczywi­ stości już dawno odsunięty od wszystkiego, opowiadał amerykań­ skiemu dziennikarzowi Louisowi Fischerowi w Wiesbaden, gdzie przebywał na kuracji: „W czerwcu 1927 roku wróciłem z Europy Zachodniej. Wszyscy w Moskwie mówili o wojnie. Starałem się im to wyperswadować: nikt nie ma zamiaru na nas napadać. Nale­ gałem. Wówczas kolega mnie oświecił. Powiedział: »Sza. Wiemy o tym. Ale jest nam to potrzebne do rozprawy z Trockim«”44. W lipcu 1928 roku zebrał się w Moskwie VI kongres Kominternu, który określił nową linię polityczną „drugiego piętra” so­ wieckiej polityki zagranicznej. Przedostatni kongres Kominternu (ostatni odbędzie się w 1934, a w 1943 roku III Międzynarodówka zostanie rozpędzona jednym pociągnięciem pióra) zebrał się już nie na Kremlu, tak jak poprzednie, ale w Domu Związków Zawo­ dowych. Podkreślił konieczność wzmocnienia dyscypliny w par­ tiach komunistycznych i podporządkowania ich partykularnych celów interesom międzynarodowego ruchu komunistycznego, to znaczy Moskwy, oraz bezwarunkowego realizowania wszystkich decyzji Kominternu. Zgodnie ze starą bolszewicką tradycją nową linię prezentował jej przeciwnik, a więc „prawicowiec” Bucharin bronił skrajnie lewicowej linii trockistowskiej, popieranej obec­ nie przez Stalina. Partiom komunistycznym polecono za główne­ go wroga uważać ugrupowania socjalistyczne, uznane za „socjal-faszystowskie”. Na podstawie marksistowskiej analizy naukowej Stalin doszedł do wniosku, że Zachód wkroczył w okres pokojowej stabilizacji, komuniści mają więc za zadanie wyrwać klasę robot­ niczą spod wpływów „socjal-faszystów”. Następnie, gdy nadejdzie czas kryzysów i wojen, nieuchronnych w związku z narastającymi sprzecznościami między głównymi państwami kapitalistycznymi,

321

przede wszystkim między Wielką Brytanię i USA, komuniści będą mogli spróbować przechwycić władzę. W styczniu 1928 roku Trocki i jego towarzysze kierują do Kominternu list ze skargą na represje. Przyznają, że mogą one od­ grywać niezwykle pozytywną rolę — o ile podtrzymują słuszną linię i przyczyniają się do likwidacji grup reakcyjnych. Trockiści podkreślają, że jako bolszewicy dobrze znają przydatność repre­ sji, sami się wielokrotnie do nich uciekali w walce z burżuazją czy mienszewikami. Również w przyszłości nie zamierzają, nawet nie myślą, rezygnować z represji wobec wrogów proletariatu. Uważa­ ją tylko, że stosowanie represji przeciw nim jest niesprawiedliwo­ ścią. Zresztą — przypominają — represje przeciw bolszewikom zawsze okazywały się nieskuteczne, ponieważ w ostateczności o wszystkim decyduje słuszność linii politycznej. Ten, kto popie­ ra słuszną linię polityczną — zwycięży, kto popiera niesłuszną — poniesie klęskę. Niezbitym dowodem słuszności logiki trockistowsko-marksistowskiej było zwycięstwo Stalina na wszyst­ kich frontach i porażka Trockiego. A Trocki pocieszał się myślą, że w rzeczywistości to Stalin podąża jego linią.

3. Jutrzenka nowej cywilizacji W 1928 roku nadszedł kres „ryżej epoki”. Proces szachtyński skończył się latem pięcioma egzekucjami. Czasy nabierały szkar­ łatnych barw. Przez lata NEP w kraju zabliźniły się najstraszniejsze rany wojenne. Odbudowano gospodarkę, nie bacząc na trudności, szczególnie dotkliwe dla robotników i inteligencji pracującej — nauczycieli czy lekarzy. Zycie nabierało normalnych cech. To były niewątpliwe osiągnięcia. Ale przyszło zapłacić za nie strasz­ liwą cenę. Ludność żyła w niepewności, w strachu o jutro, panicz­ nie bojąc się złamać prawo. Oto paradoks życia w tamtych cza­

322

sach: ci, którzy uważali się za zwycięzców i nie mieli powodów do strachu — robotnicy — żyli źle, zaś ci, którzy wiedzieli, że są po­ konani — chłopi średniacy, nepmani, inteligencja — byli material­ nie zabezpieczeni i żyli bez lęku. Kraj funkcjonował w kilku wymiarach. Partia znała Cel, ale wodzowie prowadzili między sobą zażartą walkę o prawo popro­ wadzenia do Celu jedyną słuszną, własną drogą. Stany Zjednoczo­ ne Ameryki — amerykańska technologia, Ford, Taylor — stają się prawzorem, obiektem uwielbienia. Stalin mówi o połączeniu „rosyjskiego rozmachu rewolucyjnego i amerykańskiej rzeczo­ wości”. Proletariacki poeta i twórca „Ligi Czasu” Aleksiej Gastiew apeluje: „Weźmy rewolucyjny huragan — ZSRS. Włóżmy doń puls Ameryki. Stworzymy maszynerię wyregulowaną jak chronometr”. Lew Sosnowski oświadcza: będziemy poszukiwać „rosyjskich Amerykanów”, ludzi, którzy „umieją pracować w takim tempie i z takim uporem i wytrwałością, jakich nie znała stara Ruś”. Chłopski poeta Piotr Orieszyn woła: „I śni się każdej polnej chałupinie wspaniały kraj — stalowy Nowy Jork”. Pisarz Nikołaj Smirnow publikuje powieść Jack Wosmiorkin — Amerykanin, o Rosjani­ nie zamieszkałym w USA, który wrócił do ojczyzny, by przenieść swoje amerykańskie doświadczenia do Rosji sowieckiej. Osiedla się na wsi, a chłopi przyjmują go nieprzyjaźnie. Nie tylko dlatego, że to lud zacofany, ale też dlatego, że ledwie chłop zaczyna stoso­ wać najnowsze — choćby amerykańskie — metody, z miejsca się wzbogaca, stając się wrogiem władzy. Zycie pozornie wracało do normy, ale niepokój budziły wal­ ka z religią i narastająca kampania ateistyczna. Organizowano „czerwone Wielkanoce”, „czerwone chrzciny”, „czerwone modły”. Weszło w modę zmienianie imion oraz nadawanie nowych imion noworodkom. W urzędach stanu cywilnego wywieszano spisy instruktażowo-rekomendacyjne — dla dziewczynek proponowano: Atlantyda, Brunhilda, Industria, Oktiabrina, Fiewralina, Idea, Komuna, Majna, dla chłopców: Czerwoniec, Spartakus, Tekstyl,

323

Proporzec, Płomienny Władilen. Na czwartej stronie „Izwiestii” Demian Kasjanowicz Mironow informował, że zmienia swoje imię na Dekamiron. Jednak na wsi trzy czwarte małżeństw zawierano w cerkwi i dzieciom nadawano imiona według kalendarza chrze­ ścijańskiego. Spodziewano się zanikania nie tylko rodziny, ale również szkoły. Likwidowany był analfabetyzm. Jednak, jak zauważył pewien niemiecki historyk, który odwiedził Związek Sowiec­ ki, „bolszewicy zorganizowali oświatę ludową tak, by nikt nie mógł wykroczyć poza ramy oficjalnie dozwolonego poziomu wie­ dzy i wykształcenia, żeby nie zrodziło się w proletariackim pań­ stwie niebezpieczeństwo, że obywatele przyswoją sobie zbędną ilość wiedzy, co przekształciłoby ich w element »wywrotowy«”45. To samo mówił Bucharinowi amerykański pisarz Theodore Dreiser, który w 1927 roku spędził 77 dni w ZSRS: „Bierzecie dziecko i wbijacie mu do głowy określoną wiedzę. Oprócz tego, czego je nauczycie, nie wie ono nic. I nie będzie wiedzieć, już wasza w tym głowa! Sukces waszej rewolucji zależy wobec tego od wychowania dzieci, czyż nie tak? — Po części tak — zgodził się Bucharin”46. Od 1921 do 1928 roku literatura sowiecka przeżywa czas roz­ kwitu. Ale pojawia się szczególny, nieznany wcześniej typ pisa­ rza. „Nie rozstrzeliwałem nieszczęśników po ciemnicach” — pisze Siergiej Jesienin, poczytując sobie za zasługę to, co ledwie dziesięć lat wcześniej było rzeczą naturalną nie tylko dla literata. Wydawa­ ło się, że słowa Bucharina „będziemy sztancować inteligentów, bę­ dziemy produkować ich jak w fabryce” były poetycką metaforą. Ale pisarze, czując niezgodność tradycyjnego rosyjskiego powołania pisarskiego — obrona maluczkich i słabych — z nową rzeczywi­ stością, coraz częściej sami proszą, jak Ilja Selwinski: „Towarzy­ szu! [...] przemyśl nas, włącz nasze nerwy / I uruchom jak do­ wolną fabrykę”. Majakowski stwierdza fakt dokonany: „Czuję się fabryką sowiecką”. Komsomolski poeta Jo sif Utkin posuwa się da­ lej: „Sami gotowiśmy lec, jak surówka, do pieca hutniczego”.

324

Stalin — w powszechnym mniemaniu — jest wciąż „jednym z wielu”, znacznie mniej znanym niż na przykład Trocki. Ale za­ garnąwszy już w swe ręce aparat partyjny, coraz bardziej wnikając w gospodarkę i politykę zagraniczną, zaczyna ogłaszać swoje sądy również na temat literatury. Na razie tylko w listach, któ­ re jednak, rozpowszechniane w kręgach literacko-wydawniczo-cenzorskich, nabierają charakteru dyrektyw. Michaił Szołochow, oskarżany przez niektórych proletariackich pisarzy o plagiat i apologię białego kozactwa, zostaje nazwany przez Stalina „zna­ komitym pisarzem naszej doby”47. Poemat Aleksandra Bezymienskiego Wystrzał okrzyknięto „wzorem rewolucyjnej sztuki proletariackiej w obecnym czasie”48. Sztuka Ucieczka Michaiła Buł­ hakowa zaś to „próba uzasadnienia albo połowicznego uzasadnie­ nia białogwardyjskiej awantury”49. Wciąż jeszcze żywe są slogany rewolucyjne, nadzieje na re­ wolucję światową, na społeczeństwo bezklasowe i zanik państwa po ostatecznym pokonaniu wrogich klas. W prasie wiele się pisze o dzielnym podróżniku Kuliku, poszukiwaczu tajemniczego me­ teorytu tunguskiego. Powszechną uwagę przykuwają bohatero­ wie Arktyki — nieustraszony Norweg Roald Amundsen i włoski generał Umberto Nobile. I, rzecz zrozumiała, pierwsi niezwiązani z wojnami i rewolucją bohaterowie sowieccy: marynarze lodołamacza „Krasin” i lotnicy polarni spieszący na ratunek ginącym bo­ haterom Arktyki. Sowiecka praworządność ma rewolucyjny i klasowy charak­ ter. Nie wzdraga się przed terrorem, ponieważ oczyszcza on te­ ren pod lepszą przyszłość. W moskiewskim Muzeum Rewolucji w wydzielonej sali zgromadzono relikwie carskiej katorgi: narzę­ dzia tortur, makiety więziennych cel. „Więzienia były i są — tłu­ maczy Bucharin — system przymusu istnieje nadal, tyle że służą innym celom”50. „My odwróciliśmy jedynie sens pojęcia wolności” — dodaje. Uprzednio była wolność dla obszarników i kapitalistów, a teraz — dla robotników i chłopów. Ale liczba ludzi przetrzymy­

325

wanych w więzieniach (nie mniej niż 40% to według oficjalnych danych robotnicy i chłopi) nie przestawała wzrastać. Proste po­ równanie wskaźników dowodzi, że w dziesiątym roku po rewolu­ cji liczba więzionych w sowieckich tiurmach przewyższała najwyż­ szą liczbę więźniów, którzy kiedykolwiek odbywali karę w carskich kazamatach. W 1925 roku w sowieckich więzieniach przebywały 144 tysiące skazańców, w 1926 — 149 tysięcy, w 1927 — 185 ty­ sięcy51. W 1912 roku w carskich więzieniach znajdowało się 183 864 ludzi i liczba ta odtąd stale malała, osiągając w 1916 roku stan 142 39952. Zaludnienie sowieckich tiurm i łagrów rosnąć bę­ dzie w tempie, którego nikt nie był sobie w stanie wyobrazić. Zisz­ czą się słowa Lenina, który pisał z oburzeniem: „Wątpliwe jest, czy kiedykolwiek w przeszłości były tak przepełnione aresztowa­ nymi twierdze, zamki, więzienia, specjalne pomieszczenia przy komisariatach policji, a nawet czasowo zamienione na więzie­ nia prywatne domy i mieszkania. Nie ma miejsca, żeby pomieścić wszystkich wyłapywanych, nie ma możliwości, bez organizowa­ nia nadzwyczajnych ekspedycji, wysłania na Sybir w normalnych »transportach« wszystkich zsyłanych”53. W 1902 roku, kiedy Le­ nin ciskał gromy z powodu nieludzkiego carskiego reżimu, w wię­ zieniach przebywało 89 889 osób. Rewolucja październikowa zlikwidowała wszystkie tiurmy, które odtąd nazywają się „domami uwięzienia” (domzak). Zlikwido­ wano też — do 1943 roku — katorgę. Nadano jej nazwę „obóz kon­ centracyjny”. Wykreślono ze słownika prawniczego równięź słowo „kara”. Zastąpiło je określenie „środek ochrony społecznej”. Kara jako taka przestała istnieć. Jednostki łamiące prawo rewolucyjne należało albo likwidować, albo izolować, wyjątkowo też — w przy­ padku społecznie bliskich, robotników i chłopów, będących pod wpływem przeżytków przeklętej przeszłości — reedukować. Wobec podlegających „reedukacji” zastosowano zachodnie, postępowe metody. Więźniowie polityczni — członkowie partii socjalistycznych i późniejsi opozycjoniści — korzystają z tych sa­

326

mych praw, jakie posiadali w czasach carskich. Prawnicy marksiści mówią o rychłym „obumarciu” prawa, co miałoby prowadzić do li­ kwidacji systemu przymusu, więzień itp. Od 1926 roku prerogatywy OGPU stopniowo się poszerzają. Niemało nadziei wiązano z likwidacją WCzK. GPU — konstatu­ je niemiecki podróżnik — „pracuje w sposób bardziej wyszuka­ ny i elegancki niż WCzK. Funkcjonariusze są niezwykle uprzej­ mi, czarujący i usłużni, pragnąc zatrzeć wspomnienie o CzK”54. Innego zdania byli cudzoziemcy, którym było dane zapoznać się z robotą GPU w charakterze pensjonariuszy. Jedno z pierwszych zagranicznych świadectw o sołowieckim kacecie, książka Fina Borysa Cederholma, nosiło tytuł W potrzasku CzK55. Formalnie był to błąd: należało napisać W potrzasku GPU, ale Borys Cederholm nie dostrzega różnicy. Podobnie nie widzi jej amerykański dziennikarz George Popoff, który swoje wspomnienia z pobytu w 1924 roku „na Łubiance nr 2” zatytułował: CzK: czerwona inkwi­ zycja56. GPU otrzymało w spadku po CzK główną siedzibę — Łu­ biankę 2, której nazwa budzi przerażenie. „W nocy obudzić ko­ goś i brzęknąć: »Łubianka« — spojrzy na bose nogi, ze wszystkimi się pożegna, młody, zdrowy — byk — zapłacze jak smarkacz”57. Otrzymało też GPU w spadku przewodniczącego — Feliksa Edmundowicza Dzierżyńskiego. I nawyki pracy. W pierwszych latach NEP przeprowadzono nieśmiałe próby „utrwalenia bardzo waż­ nej, fundamentalnej zasady demokratycznej, zgodnie z którą pra­ wo wymierzania kary miałoby należeć wyłącznie do organów są­ dowych”58. Ale tych prób bardzo prędko poniechano. W październiku 1922 roku GPU otrzymuje prawo stosowania wobec bandytów pozasądowych środków przymusu, z rozstrze­ laniem włącznie. Krąg podlegających temu prawu bardzo szybko się rozszerza. 6 maja prasa centralna zamieściła na przykład ko­ munikat o egzekucji — z wyroku OGPU — trzech pracowników Ludowego Komisariatu Finansów „za spekulację złotem, obcą wa­

327

lutą i obligacjami państwowymi”. W spadku po CzK otrzymało też OGPU „własne” zakłady karne, w tym również Sołowki. Do czasu pojawienia się obozów hitlerowskich Sołowki pozostaną symbo­ lem samowoli i okrucieństwa despotycznego państwa. „Tu władza nie sowiecka, ale sołowiecka” — witał więźniów na wyspie naczel­ nik łagru. „Władza sołowiecka” była władzą OGPU, kwintesencją władzy sowieckiej. Od roku 1923 OGPU coraz bardziej aktywnie włącza się do walki partyjnej. Na dziesięciolecie „organów” „Prawda” oddaje cześć osiągnięciom OGPU w walce z wrogiem klasowym, w ochro­ nie prawa i porządku59. Przez cały 1927 rok kompetencje OGPU nieprzerwanie się rozszerzają. Po zabójstwie posła Piotra Wojkowa, zastrzelonego na dworcu kolejowym w Warszawie, w lipcu „or­ ganom” poleca się podjąć zdecydowane kroki w celu ochrony kraju przed obcymi szpiegami, prowokatorami i mordercami oraz ich so­ jusznikami monarchistycznymi i białogwardyjskimi60. Po wysadze­ niu w powietrze partyjnego klubu w Leningradzie — możliwe, że była to prowokacja — GPU ogłasza, iż dziesięciu byłych monarchi­ stów rozstrzelano za szpiegostwo. Represje zataczają coraz szersze kręgi, są coraz bardziej bezwzględne. Humanitarny system peni­ tencjarny staje się przedmiotem krytyki jako przejaw burżuazyjnej pobłażliwości i antymarksistowskiego odchylenia. W 1928 roku Bucharin, wiedząc już, co reprezentuje sobą Sta­ lin, oświadcza: „Tworzymy i stworzymy taką cywilizację, wobec której cywilizacja kapitalistyczna wyglądać będzie tak jajc »kocia muzyka« w zestawieniu z heroicznymi symfoniami Beethovena”61. Bez wdawania się w oceny tworzonej cywilizacji (istnieją, jak wiemy, zarówno wielbiciele Beethovena, jak i miłośnicy „ko­ ciej muzyki”) pod pewnym względem można zgodzić się z Bucharinem: rodziła się nowa cywilizacja. Jej niezwykłość odczuł jeden z nielicznych cudzoziemców, którzy odwiedzili Związek Sowiec­ ki w 1927 roku. Alfred Fabre-Luce zrozumiał, że miał okazję zna­ leźć się w „przyszłości albo w niemożliwości”. „Czuję się — pisze

328

na zakończenie swych podróżnych notatek — jak bohater Einstei­ na, który wraca na rodzimą planetę, osiwiały po dziesięciominutowej podróży”62. Osip Mandelsztam określił rodzącą się cywilizację mniej po­ etycko i znacznie dobitniej. Oni myślą — powiedział do swej żony, spoglądając na spieszących za swoimi sprawami mieszkań­ ców Moskwy — że wszystko jest w porządku, bo tramwaje kursu­ ją normalnie.

ROZDZIAŁ V

Wielki przełom ( 1929- 1934)

1. Pięć w cztery Już w 1918 roku nie dawało Leninowi spokoju marzenie o planie, o planowej gospodarce na wzór wojennej gospodarki Niemiec. W 1920 roku opracowano projekt GOELRO1 — pierwszy plan elektryfikacji całego kraju. Przewidywał on budowę stu elektrow­ ni. Lenin obwieszcza, że elektryfikacja jest kluczem do komuni­ zmu. W styczniu 1921 roku Zinowjew mówił o 27 elektrowniach. W efekcie ambitny projekt pozostał tylko na papierze. W 1927 roku sowieccy ekonomiści zabrali się do opracowania pierwszego kompleksowego planu pięcioletniego, przewidującego rozwój wszystkich regionów, wykorzystanie wszelkich zasobów na rzecz uprzemysłowienia kraju. Realizacja pierwszego planu pięcioletniego miała się rozpocząć w październiku 1928, ale do­ piero w kwietniu 1929 roku przedstawiono go do zatwierdzenia XVI konferencji partyjnej. 1 GOELRO — Narodowy Plan Elektryfikacji Rosji.

330

Jak doświadczony bokser, szykując przeciwnika do nokau­ tu, „zmiękcza” go ciosami w wątrobę, żołądek, nerki i serce, tak Stalin „zmiękczał” kraj w przededniu „wielkiego przełomu”. Defi­ nitywnie „zmiękczono” partię. Dobijano też „prawicę”. W lutym 1929 roku na wspólnym posiedzeniu Politbiura i Centralnej Ko­ misji Kontroli Bucharin zostaje poddany krytyce „za brak zasad” przejawiający się tajnymi rozmowami z Kamieniewem; ponadto zaatakowano Rykowa i przewodniczącego związków zawodowych Tomskiego. W kwietniu 1929 roku KC zwalnia Bucharina ze sta­ nowiska redaktora „Prawdy” i przewodniczącego Kominternu, a Tomskiego — z funkcji przewodniczącego Wszechzwiązkowej Centralnej Rady Związków Zawodowych. Zwolennik Bucharina Nikołaj Ugłanow przestaje być sekretarzem komitetu moskiew­ skiego, sekretarzem KC i zastępcą członka Biura Politycznego. W listopadzie 1929 roku Bucharina usunięto z Politbiu­ ra. „Prawicowe odchylenie” staje się przestępstwem. W kwiet­ niu XVI konferencja partyjna podejmuje decyzję o przeprowadze­ niu drugiej generalnej czystki. Pierwszej dokonano w 1921 roku. „Wyczyszczeni” zostaną wszyscy, którzy w latach 1923-1929 kie­ dykolwiek zagłosowali przeciw Stalinowi, którzy popierali — obo­ jętnie jaką — platformę opozycyjną. Decyzją konferencji czystkę rozszerza się na bezpartyjnych pracowników sowieckich urzędów. Czystkę — można rzec: „czyściec” — przechodzą wszyscy so­ wieccy urzędnicy. Do udziału w weryfikacji życiorysów, wykazów przebiegu służby i prawomyślności ściąga się „szeroki aktyw ludzi pracy”. Powstają specjalne oddziały „lekkiej kawalerii” tworzone z komsomolców, w roli sędziów występują działacze związków za­ wodowych, przodownicy pracy. Partia wciąga w działalność repre­ syjną szerokie warstwy ludności. Instrukcja Ludowego Komisariatu Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej dzieliła wszystkich „wyczyszczonych” z sowieckie­ go aparatu na trzy kategorie. W pierwszej kategorii pozbawiano wszelkich praw do zasiłków, pensji, pracy, wysiedlano z miesz­

331

kań. Druga kategoria dawała możność uzyskania pracy w urzę­ dach innego typu bądź w innej miejscowości. Trzecią kategorię degradowano, z właściwą adnotacją w aktach osobowych. Oskar­ żenia wystarczające do „czystki” w każdej kategorii były tak roz­ ległe (czyszczono z „elementów zdemoralizowanych, wypaczają­ cych sowieckie prawa, związanych z kułakiem i nepmanem, [...] defraudantów, łapówkarzy, sabotażystów, szkodników, bumelan­ tów”)1 i tak wieloznaczne, że — uwzględniając udział setek ty­ sięcy „ludowych czyścicieli” — utrzymywano w strachu cały kraj. W dodatku świeży był w pamięci proces szachtyński. Jednym z rezultatów nowej polityki były ucieczki ze Związku Sowieckiego wielu urzędników wysokiego szczebla oraz odmo­ wa powrotu do ojczyzny pracowników sowieckich misji dyplo­ matycznych, handlowych i wywiadowczych. Tam także przepro­ wadzano czystki. Na początku 1928 roku zbiegł do Persji Borys Bażanow, który od 1923 roku pracował w sekretariacie Stalina. Gieorgij Agabiekow, szef Wydziału Wschodniego Departamentu Zagranicznego OGPU, niezwłocznie otrzymał rozkaz zamordo­ wania Bażanowa. Nim zdążył przygotować zabójstwo, „z Moskwy nadszedł telegram odwołujący rozkaz »likwidacji«. [...] Wyjaśniło się, że Bażanow na swym moskiewskim stanowisku nie znał żad­ nych szczególnych sekretów”2. Po paru miesiącach uciekł też sam Agabiekow. Na Zachodzie pozostają sowieccy dyplomaci: Grigo­ rij Biesiedowski, Aleksander Barmin, Siergiej Dmitrijewski i wielu innych. Ważne miejsce w serii „zmiękczających” ataków przypada kolejnej ofensywie na Cerkiew. 8 kwietnia 1929 roku ogłoszono postanowienie zwiększające kontrolę państwa nad parafianami. 22 maja zatwierdzono poprawkę do artykułu 13 konstytucji, wprowadzającą wolność kultów religijnych i zarazem antyreligijnej propagandy. Krzewienie religii staje się faktycznie prze­ stępstwem antypaństwowym. Kapłani i ich rodziny zostają po­ zbawieni praw obywatelskich. Jako liszeńcy nie mają prawa do

332

kartek żywnościowych, opieki lekarskiej, mieszkań komunalnych. Ich dzieci nie mogą uczęszczać do szkół i na wyższe uczelnie. Aby uzyskać prawo do nauki, aby zwyczajnie móc żyć, dzieci du­ chownych muszą wyrzekać się swych ojców. Cerkwie — również zabytkowe — niszczy się setkami. W zachowanych świątyniach zdejmowane są dzwony, jakoby w celu wykorzystania metalu dla potrzeb przemysłu i żeby bicie dzwonów „nie przeszkadzało lu­ dziom pracy”. 27 sierpnia wprowadzona zostaje tak zwana nieprierywkct: likwiduje się siedmiodniowy tydzień. Zamiast niego pojawia się „pięciodniówka” — cztery dni pracy, piąty dzień wol­ ny. „Utopia stała się faktem — zachwyca się pisarz Lew Kassil. — Nieprzerwany tydzień produkcyjny wyrzucił nasz czas z ka­ lendarzowego siodła. Wraz ze zniszczeniem sennej luki, jaką był siódmy, niedzielny dzień, kraj czuwa nieprzerwanie”3. Przemysł nie był przygotowany na nieprzerwany tydzień pracy, ale ten sys­ tem likwidował niedziele. Nieprierywka przetrwała do roku 1940, kiedy to rząd sowiecki przywrócił ludziom pracy niedzielę jako dzień odpoczynku. Wyjątkowe miejsce wśród czynników składających się na spe­ cyficzną atmosferę pięciolatki, formujących nową sowiecką świa­ domość zajmują „wskaźniki kontrolne planu pięcioletniego”. Ułożenie szczegółowego planu rozwoju gospodarki narodo­ wej ZSRS na pięć lat wymagało „takiej informacji o powiązaniach międzybranżowych, jakiej w owym czasie nie było”4. Niemniej plan przygotowano, i to w dwóch wariantach — wyjściowym i optymalnym. Nawet wariant pierwotny był bardzo optymi­ styczny. „Cuda rzadko się zdarzają w życiu gospodarczym — pi­ sze angielski historyk — a bez pomocy boskiej opatrzności trudno sobie wyobrazić jednoczesny wzrost inwestycji i kon­ sumpcji, nie mówiąc już o oszałamiającym wzroście produkcji towarów przemysłowych, rolnych i wydajności pracy”5. Ale le­ dwie zatwierdzono wskaźniki optymalne, Stalin podniósł je do nowego, niespotykanego poziomu. Dopiero co, w 1926 roku,

333

Stalin wyśmiewał „fantastyczne” projekty Trockiego, jego pla­ ny „superindustrializacji”, jego ideę budowy elektrowni wodnej na Dnieprze. Dnieprostroj — twierdził wówczas sekretarz ge­ neralny — będzie wymagał ogromnych inwestycji, kilkuset mi­ lionów rubli. „To tak, jakby muzyk, który zdołał oszczędzić parę kopiejek, zamiast naprawić pług kupił sobie gramofon” — z wła­ ściwym sobie poczuciem humoru stwierdził Stalin6. Na począt­ ku 1930 roku wskaźniki Trockiego wydawały się już Stalinowi „plugawe”. Z instytutów statystycznych, ekonomicznych, na­ ukowo-badawczych wyrzuca się, „wyczyszcza” mienszewików, prawicowców, bezpartyjnych — jako „szkodników”. Ci, którzy przychodzą na ich miejsce, podają wskaźniki, jakich się od nich wymaga: astronomiczne. Zdawać by się mogło, że wszystko jest możliwe, wystarczy zapisać to na papierze. Plan optymalny przewidywał podwojenie wydobycia węgla: z 35 milionów ton w 1927-1928 roku, do 75 mi­ lionów ton w roku 1932. Stalin zarządził wydobycie 105 milionów ton. To samo z ropą: 11,7, 21,7 i 55 milionów ton. Surówka — 3,2, 10 i 16 milionów ton. I bez wyjątku ze wszystkimi wskaźnikami planu pięcioletniego7. Ale nawet to nie wystarcza. W grudniu 1929 roku zjazd przodowników pracy wzywa do wykonania pięciolatki w ciągu czterech lat. Hasłem staje się „pięć w cztery” (piat’ w czetyrie). Ale i to za mało. Stalin oświadcza: „Naj­ ważniejsze jest tempo”. 4 lutego 1931 mówi, że można — a zatem trzeba — wykonać pięciolatkę w najważniejszych branżach prze­ mysłu w ciągu... trzech lat. Wskaźniki upajają planistów. Upajają też budowniczych — obywateli kraju. Wydawać by się mogło: jeszcze jeden wysiłek, jeszcze jedna zbudowana fabryka, jeszcze jedna wzniesiona zapo­ ra — i oto już szczęście za rogiem. Jeszcze krok i uda się „dogo­ nić i przegonić” kraje kapitalistyczne. Majakowski ponagla: „Już czas, naprzód!”. Stalin twierdzi: jeżeli w ciągu dziesięciu lat nie przemierzymy odległości, na którą inne państwa potrzebowały

334

50-100 lat — zmiażdżą nas! W popularnej sztuce z początku lat trzydziestych — Strachu Aleksandra Afinogienowa — stary profe­ sor Borodin, reakcyjny, ale zreedukowany przez GPU, oświadcza, że „wspólny bodziec zachowań 80% wszystkich zbadanych [oby­ wateli sowieckich — dop. autora] stanowi strach”. Pozostałe 20% — tłumaczy profesor — to robotnicy, ludzie z awansu. „Nie mają się czego bać, są panami kraju”. „Ale — dodaje uczony — za nich boi się ich rozum. [...] Umysł ludzi trudniących się pracą fizyczną lęka się nadmiernego obciążenia, rozwija się mania prześladow­ cza. Wciąż usiłują dogonić i przegonić. Dusząc się w nieustannym wyścigu, umysł traci orientację albo stopniowo się degeneruje”. Cały kraj oddala się od świata realnego i zaczyna żyć w świecie fantazji i miraży. Wskaźniki przestają cokolwiek znaczyć, stają się jedynie symbolem pragnienia, by pędzić naprzód, i jak balon uno­ szą kraj w nieistniejący świat. Ale kraj nie mógł naprawdę oderwać się od rzeczywistości. Do wykonania szalonych planów rzucona zostaje armia robotni­ ków i techników. Odradzają się odrzucone, zdawałoby się, idee Trockiego i Bucharina z początku lat dwudziestych o militaryzacji pracy. Jedyny wskaźnik, który przekraczano z nadwyżką, szybciej, niż przewidywały najbardziej fantastyczne prognozy, to wskaź­ nik zatrudnienia. W gospodarce narodowej zakładano zatrudnie­ nie 14,7 miliona ludzi. Niedobór wykwalifikowanych pracowni­ ków rekompensowany był mnogością niewykwalifikowanych. Jak na froncie, kiedy z braku wystarczającego przygotowania artyleryj­ skiego wysyła się do boju masy żołnierzy, tak do wykonywania pię­ ciolatki rzucono miliony byłych chłopów, nieumiejących posługi­ wać się narzędziami, obrabiarkami, niezdyscyplinowanych. Gwałtowny wzrost liczby mieszkańców miast doprowadza do katastrofalnego załamania warunków mieszkaniowych. Dra­ matycznie pogarsza się zaopatrzenie. Stanisław Strumilin, póź­ niejszy członek Akademii Nauk, jeden z twórców stalinowskiego wariantu planu pięcioletniego, pisał w roku 1927 w Zarysach go­

335

spodarki sowieckiej: tempo akumulacji „w warunkach tradycyjnej u nas konsumpcyjnej ascezy może pobić wszelkie rekordy”. Wszel­ kie rekordy „konsumpcyjnej ascezy” zostaną w tych latach pobi­ te na sowieckiej wsi, konającej z głodu. Ale i w mieście sytuacja była bardzo trudna. W kwietniu 1929 roku wprowadza się kart­ ki na chleb. Pod koniec roku system kartkowy obejmował już nie­ mal wszystkie artykuły spożywcze, a później również przemysło­ we. W 1931 roku wprowadza się dodatkowe „asygnaty”, ponieważ nawet na kartki nie sposób było otrzymać należnych przydziałów. Rzeczywistą sytuację robotników w tym okresie można oce­ nić według raportów pracowników GPU, przechowywanych w Archiwum Smoleńskim. W 1929 roku (od tego czasu sytua­ cja tylko się pogarszała) robotnik dostawał 600 gramów chleba dziennie, członkowie rodziny — po 300 gramów, tłuszczu — od 200 gramów do 1 litra oleju roślinnego na miesiąc, 1 kilogram cu­ kru na miesiąc; robotnik dostawał na rok 30-36 metrów kretonu8. Znaczna część robotników żywiła się w fabrycznych stołówkach. W powieści Fiodora Gładkowa jest opis stołówki dla budowni­ czych zapory na Dnieprze: „Bywam czasem w kuchni i mdli mnie na sam widok podłego jadła. Bywam na placach budowy. Jedzenie dowozi się tam w termosach. Szara breja śmierdzi trupem i wysy­ piskiem. Robotnicy wolą suchy chleb z wodą”9. Agent GPU dono­ si o skardze robotników żywiących się w stołówce nr 7: „Z tego, co nazywają kapuśniakiem, z trudem da się cokolwiek wyłowić. To nie kapuśniak, tylko woda, w której gotowano kapijstę, bez tłuszczu, mięso często źle umyte. [...] Kiedyś w jedzeniu znalezio­ no robaki”10. Latem 1931 roku Stalin wypowiada wojnę urawniłowce. „Równość” zostaje uznana za pojęcie drobnomieszczańskie, samo słowo urawniłowka nabiera lekceważąco-pogardliwego znaczenia. Oficjalnie nierówność staje się socjalistyczną cnotą. Wprowadza się nową siatkę płac, wynagrodzenie uzależnione jest od wydajno­ ści i kategorii zatrudnienia. Bodźce materialne mają dopingować

336

ludzi pracy. Niematerialne również: ordery, tytuły honorowe. Te niematerialne zawsze obracają się w materialne. Wyróżnieni uzy­ skują awanse służbowe, specjalne przydziały żywności itd. W kra­ ju obowiązuje przynajmniej sześć różnych cen na towary: 1. ceny państwowe na towary z przydziału, wydawane na kartki; 2. ceny komercyjne, dużo wyższe, na towary bez kartek; 3. „ceny śred­ nio podwyższone” na towary sprzedawane w rejonach robotni­ czych: niższe od komercyjnych, wyższe od państwowych; 4. ceny „sklepów-wzorcowni”, uniwiermagów — wyższe od komercyjnych; 5. ceny w torgsinach: sklepach, gdzie wszystkie towary sprzedaje się za złoto i dewizy; 6. ceny rynkowe. Wszystko wokoło nieustannie drożeje, płace rosną tylko no­ minalnie, normy są stale podwyższane. Zwiększeniu tempa pracy ma służyć ruch przodowników pracy, socjalistyczne współzawod­ nictwo. Powstają specjalne sklepy i stołówki dla rozlicznych kategorii kierownictwa, przy czym niezwykle surowo przestrzega się hie­ rarchii. Żona członka Politbiura Komunistycznej Partii Niemiec, przebywająca w 1931 roku w Moskwie, wspomina, jak pewnego dnia w kominternowskim hotelu „Lux” wydzielono w stołówce osobny kącik dla wyższych funkcjonariuszy. Jedzenie otrzymywa­ li, naturalnie, lepsze niż funkcjonariusze drugiej albo trzeciej ka­ tegorii11. O stosunku robotników do nowych porządków donoszą agenci Smoleńskiego Zarządu GPU. Na wiecu zwołanym w związ­ ku z podwyższeniem norm włókniarze fabryki w Jarcewie wy­ krzykiwali: „Banda łobuzów, dość już ssaliście naszą krew! Dwa­ naście lat agitujecie, mącicie nam w głowach! Przedtem darliście się wciąż, że fabrykanci nas wykorzystują. Ale fabrykanci nie zmuszali do roboty za czterech, a sklepy były pełne”12. Robotnicy Kamieńskiej Fabryki Papieru złorzeczyli: „Wymyślili to współza­ wodnictwo, żeby robotnicy wypruwali sobie żyły”, „socjalistycz­ ne współzawodnictwo — to zniewolenie robotników i raj dla dy­

337

rekcji”. „W fabryce »Czerwony Gigant* stary członek partii rzucił się na robotnika Pirulnikowa: »Zdrajco, wazeliniarzu, socjali­ styczne współzawodnictwo to zniewolenie robotnika, partia wyciska nas jak cytrynę!«”13. W tym czasie stary robotnik leningradzki mówił do Antę Ciligi: „Żyjemy gorzej niż przy kapi­ talizmie. Gdybyśmy wtedy tak cierpieli z głodu, gdybyśmy przy dawnych panach dostawali takie płace — już tysiąc razy byśmy strajkowali”14. Ale robotnicy i teraz strajkowali. W Archiwum Smoleńskim znajdują się doniesienia agentów GPU na ten temat. Strajki były ogromnie utrudnione, z wielu powodów. Robotni­ ków zwalniano, a to skutkowało pozbawianiem kartek żywno­ ściowych, wyrzucaniem z fabrycznych mieszkań, nawet areszto­ waniem. Związki zawodowe „działały ręka w rękę z dyrekcją”15. Propaganda nie cichła ani na chwilę, przekonując robotników, że władza sowiecka to ich władza, że jeszcze krok i nadejdzie szczęśliwe jutro — komunizm. Przeszkadzają w tym szkodnicy, oni właśnie są winni wszystkim trudnościom. W kwietniu 1929 roku, kiedy prace zmierzające do wyko­ nania planu pięcioletniego dopiero się zaczynały, Stalin wska­ zał kozła ofiarnego: „»szachtyńcy« siedzą obecnie we wszystkich gałęziach naszego przemysłu”16. Stalin zapewnia, że szkodnic­ two „istniało i nadal istnieje”17. Nawet jeśli nie fakty, to faktyczne aresztowania i procesy potwierdzały słowa sekretarza generalnego. Lata pierwszej pięciolatki to epoka procesów. W sierpniu 1930 roku na zamkniętym procesie sądzi się grupę bakteriologów z profeso­ rem Jewgienijem Karatyginem na czele, oskarżonych o zorganizo­ wanie pomoru koni. Indyjski pisarz Rabindranath Tagore, podróżujący wówczas po Związku Sowieckim, w licznych wywiadach bardzo pozytywnie wypowiadał się o wszystkim, co zobaczył w ojczyźnie zwycięskie­ go proletariatu. We wrześniu 1930 roku podano wiadomość o rozstrzelaniu 48 ludzi odpowiedzialnych za przemysł spożywczy, wśród nich

338

profesora Aleksandra Riazancewa. Wszyscy byli oskarżeni o in­ spirowanie perturbacji zaopatrzeniowych. Na przełomie listopada i grudnia 1930 roku organizuje się w Moskwie drugi po szachtyńskim proces pokazowy — proces Prompartii. W akcie oskarżenia wskazywano, że podziemna Partia Przemysłowa (Promyszliennaja Partia) liczyła co najmniej 2 tysią­ ce członków. Przed sądem stanęło osiem osób. Proces szachtyński dowiódł, że zbyt wielka liczba oskarżonych zmniejsza atrakcyjność spektaklu. Wyciągnięto więc stosowne wnioski na przyszłość. Podsądnych z Prompartii oskarżano o to, że uprawiali szkod­ niczą działalność według instrukcji Raymonda Poincarego, Tho­ masa Edwarda Lawrencea i Henri Deterdinga1. Poza aresztowany­ mi żadnych świadków nie było, nie istniały też dowody rzeczowe. Aresztowani, w pierwszej kolejności „szef” Prompartii, profesor Leonid Ramzin, przyznali się do zarzucanych im czynów. Ten bol­ szewik od 1905-1907 roku, który następnie odszedł od partii i poświęcił się technice, po rewolucji sumiennie współpracował z władzą sowiecką. I oto niespodziewanie stanął na czele antysowieckiej „organizacji podziemnej”. Oskarżeni przyznawali się do wszystkiego: do powiązań z emigrantem-kapitalistą Riabuszynskim, do tego, że otrzymywa­ li od niego instrukcje, do tego, że po obaleniu władzy sowieckiej zamierzali na stanowisko ministra finansów wysunąć byłego car­ skiego ministra Wyszniegradskiego. W trakcie procesu wyszło na

1 Raymond Poincare (1860-1934) — pięciokrotny premier Francji, prezydent w latach 1913-1920. Thomas Edward Lawrence (1888-1930) — brytyjski archeolog i podróżnik, znany jako Lawrence z Arabii, podczas I wojny światowej jako agent Intelligence Service odgrywał ważną rolę w świecie arabskim; w latach 1921-1922 doradca Winstona Churchilla. Henri Deterding (1866-1939) — holenderski finansista, założyciel koncernu Royal Dutch Petroleum Company.

339

jaw, że zarówno Riabuszynski, jak i Wyszniegradski nie żyją, ale nie mogło to, rzecz jasna, wpłynąć na werdykt. Pięciu oskarżo­ nych skazano na rozstrzelanie, ale później ułaskawiono. Ramzin został bardzo prędko uwolniony1. We wszystkich procesach, poczynając prawdopodobnie od tak zwanej sprawy Tagancewa z 1921 roku, organa chętnie korzystały z usług prowokatorów11. Represje nie ustały również po procesie Prompartii. Trwały przygotowania do procesu tak zwanej Chłopskiej Partii Pracy. Są­ dząc po masowych aresztowaniach ekonomistów rolnych, agro­ nomów, wszelkiej maści specjalistów od rolnictwa, spółdzielców, można uznać, że „organa” zamierzały zmontować podziemną or­ ganizację, liczącą dziesiątki tysięcy członków. Była w tym określo­ na logika. W kraju rolniczym „partia chłopska” musi być większa od „partii przemysłowej”. Na przywódcę Chłopskiej Partii Pra­ cy organa wskazały profesora Nikołaja Kondratjewa. Za jej „pro­ gram” uznano Podróż mego brata Aleksieja do krainy chłopskiej utopii — powieść fantastyczną z 1920 roku pióra profesora Aleksandra Czajanowa, publikującego pod pseudonimem Kremniew, w której przepowiadał, że w 1984 roku Rosja będzie wolnym chłopskim pań­ stwem. Na marginesie: profesor Czaj anow wskazał tę datę na długo przed Orwellem. „Teraz — pisał J. Jarosławski w materiałach śledz­ twa — po wykryciu tej konspiracyjnej organizacji burżuazyjnych re­ stauratorów, ów kułacki manifest nabrał szczególnej wymowy”18. I Głęboką polityczną, socjologiczną i psychologiczną analizę pro­ cesów pokazowych przedstawił Aleksander Sołżenicyn w Archipelagu GUŁag (przyp. autora). II Piotrogrodzka Organizacja Bojowa Władimira Tagancewa — jed­ na z pierwszych sowieckich prowokacji wymierzonych w środowiska inteligencji naukowej i twórczej. Zlikwidowano 96 osób oskarżanych o próbę obalenia władzy sowieckiej. W 1992 roku wszyscy zostali zrehabi­ litowani, sprawę uznano za całkowicie sfabrykowaną. Z 253 tomów śledz­ twa do 2016 roku odtajniono zaledwie trzy.

340

Gazety zwracały uwagę na powiązania „kułackich spiskow­ ców” z prawicą. „W walce z partyjnym kierownictwem kondratjewowcy byli całym sercem po stronie prawicy. Prawica została rozbita. Dzięki czujności dyktatury proletariatu liderzy kondratjewowców wylądowali na wikcie OGPU”19. Do procesu Chłop­ skiej Partii Pracy z nieznanych powodów nie doszło. Aresztowani, wśród nich profesorowie Kondratjew i Czajanow, zginęli w tiurmach lub obozach. W marcu 1931 roku odbył się w Moskwie proces mienszewików. Większość oskarżonych pracowała w instytucjach powiąza­ nych z planowaniem, oskarżano ich o szkodnictwo „w zakresie planowania” — zaniżanie bądź zawyżanie planów, co miało unie­ możliwiać ich wykonywanie. Proces ten jest szczególnie interesu­ jący dla historyków, bo jeden z oskarżonych — Michaił Jakubo­ wicz, który odsiedział 22 lata w więzieniach i łagrach — zdołał przeżyć. W 1967 roku w liście skierowanym do Prokuratora Gene­ ralnego ZSRS opowiedział, w jaki sposób fałszowano ten proces. Trwają masowe aresztowania i procesy „szkodników”. Krąg aresztowanych nie ogranicza się do inteligencji technicznej — in­ żynierów, techników, planistów, kierowników przedsiębiorstw. Obejmuje też szeregowych robotników. „Wróg klasowy — czy­ tamy w artykule analizującym przyczyny złego funkcjonowania kolei — białogwardziści, kułacy nadal mają możliwość przedosta­ wania się na kolej, zajmując »skromne«, nierzucające się w oczy stanowiska, na przykład smarowaczy”20. Smarowacze, dróżnicy, robotnicy warsztatów kolejowych, nie mówiąc o maszynistach i palaczach, a także frezerzy, ślusarze itd. — oni wszyscy odpowia­ dali za awarie w produkcji, za niewykonywanie niewykonalnych planów. I szli do więzień i łagrów, zasilając rozrastający się legion skazańców, którzy odgrywali coraz ważniejszą rolę w programie budowy komunizmu. Znaczną liczbę wielkich budowli pierwszej pięciolatki wznie­ siono przy udziale więźniów. Kanał łączący Morze Białe i Bał­

341

tyk — przyszły Biełomorkanał im. Józefa Stalina — został zbu­ dowany wyłącznie przez nich. Około pół miliona skazańców21 w 20 miesięcy gołymi rękami, bez maszyn i urządzeń, przebiło w karelskim granicie kanał, który okazał się niepotrzebny1. Ale wyścig trwał i — jak mówił Stalin — „partia jak gdyby po­ pędzała kraj, przyspieszając jego bieg naprzód”22. W 1932 roku nastał czas podsumowania. Zręczne żonglowa­ nie danymi — instancje planujące określają wartość rubla według własnego widzimisię, zestawiając ją na przykład z 1913 rokiem — pozwala stwierdzić, że „według najważniejszych wskaźników” plan został wykonany. Tam zaś, gdzie nie udało się go zrealizować — winni są szkodnicy. Pewne wskaźniki były jednak do sprawdzenia. Plan pięciolet­ ni przewidywał zwiększenie siły nabywczej rubla o 15-20%. Tym­ czasem inflacja była faktem oczywistym dla wszystkich sowieckich obywateli. Plan obiecywał likwidację głodu popytowego do końca pięciolatki, zwiększenie płac realnych o 69%, a „odnośnie do wie­ lu podstawowych towarów konsumpcyjnych — podwojenie norm konsumpcji”23. Tymczasem system kartek, wielogodzinne kolejki po artykuły na te kartki, w tym po chleb — nie pozostawiały cienia wątpliwości, że obietnice nie zostały spełnione. Niemniej w nie­ zwykle krótkim czasie wzniesiono gigantyczne zakłady przemysłu ciężkiego na Uralu, w Kuzbasie, nad Wołgą, na Ukrainie, zbudo­ wano fabryki w Moskwie i Leningradzie, fabryki tekstylne w Azji Środkowej. Została wydłużona Turkiestańsko-Syberyjską linia ko­ lejowa, której budowę zaczęto przed rewolucją. Powstała linia kole­ jowa do Karagandy. W sumie położono 5,5 tysiąca kilometrów to­ rów kolejowych, choć plan zakładał 16 tysięcy kilometrów.

‘ Aleksander Sołżenicyn w 1967 roku przemierzył trasę kanału i na­ ocznie stwierdził, że nie jest eksploatowany. Por. A. Sołżenicyn, Archipe­ lag GUŁag, 1 wyd. polskie w tłum. M. Kaniowskiego (właśc. J. Pomianowski), Instytut Literacki, Paryż 1974-1978.

342

Zrobiono naprawdę dużo. Stalin miał prawo pytać na XVII zjeździe w 1934 roku: „Czyż to nie cud?”24. Bolszewicy nie tracili nadziei na cud. Ale osiągnięcia pierw­ szej pięciolatki nie były cudem. Głównym źródłem środków na realizację planu pięcioletniego była „akumulacja wewnętrzna”. Uzyskano ją w pierwszej kolejności kosztem owej „konsumpcyj­ nej ascezy”, o której pisał Strumilin, to znaczy kosztem bezlito­ snej eksploatacji ludności. Z kraju wywozi się surowce, w tym żywność — zboże, masło, cukier, których brak jest dotkliwie od­ czuwalny. Zarazem ustaje import niezbędnych towarów: wełny, bawełny, ryżu, skóry. „Gazeta Gospodarcza” domaga się: „przesta­ wić moskiewski przemysł mydlarski na glinę z Gżela, a mydlarski przemysł z Leningradu, Kazania i Niżnego Nowogorodu na gli­ nę lokalną”25. Po cenach dumpingowych eksportuje się drewno: „Zmuszeni jesteśmy wyrąbywać nie tyle drzew, ile corocznie przy­ rasta, ale dużo więcej. W istocie nie wykorzystujemy lasów, lecz je wyniszczamy”26. Eksportuje się ropę i złoto, których wydoby­ cie zwiększane jest kosztem powszechnej eksploatacji więźniów. Wyprzedaje się skarby rosyjskich muzeów. Wszelkimi możliwy­ mi sposobami wyciska się z obywateli złoto. Według świadectwa Waltera Krywickiego Stalin postanawia nawet przypomnieć sobie dawne czasy i uciec się do najprostszego sposobu na uzyskanie dewiz: drukowania dolarów w piwnicach GPU. W 1908 roku Sta­ lin dowodził „przejęciem” pieniędzy państwowej mennicy w Tyflisie — w kręgach rewolucyjnych nazywało się to ekspropriacją — a ćwierć wieku później wydał rozkaz drukowania studolarowych banknotów w Moskwie na Łubiance27. Plan pięcioletni nie mógłby zostać zrealizowany bez pomocy zagranicznej. W 1928 roku grupa sowieckich inżynierów zjawiła się w Detroit i zaproponowała najsłynniejszej w USA spółce archi­ tektów przemysłowych Albert Kahn tk Co. opracowanie wielkiego pakietu projektów budynków przemysłowych28. Blisko tuzin pro­ jektów o wartości 2 miliardów dolarów miano przygotować w De­

343

troit, pozostałe w ZSRS. Zgodnie z umową podpisaną na począt­ ku 1930 roku z Najwyższą Radą Gospodarki Ludowej amerykań­ ska firma zobowiązała się zaprojektować cały sowiecki przemysł ciężki i lekki. Cudzoziemscy projektanci, konstruktorzy, inży­ nierowie, technicy i wykwalifikowani robotnicy wznosili budow­ le pierwszego planu pięcioletniego — przede wszystkim Amery­ kanie, którzy po 1928 roku wyparli Niemców, następnie Niemcy, Anglicy, Włosi, Francuzi i inni. Firma znanego amerykańskiego budowniczego hydroelektrowni — pułkownika Hugh Coopera — budowała Dnieprowską Elektrownię Wodną. Angielski kon­ cern Metropolitan-Vickers dostarczył urządzenia do większości wielkich sowieckich hydroelektrowni. Zachodnie firmy konstru­ owały, budowały, wyposażały w sprzęt Magnitogorsk i Kuznieck, fabrykę maszyn ciężkich Urałmaszzawod i I Fabrykę Łożysk w Moskwie im. Kaganowicza, fabrykę samochodów w Niżnym Nowogorodzie, fabrykę samochodów ciężarowych w Jarosławiu. Ludowy komisarz przemysłu ciężkiego Ordżonikidze miał prawo stwierdzić: „Nasze przedsiębiorstwa, nasze kopalnie, nasze fabry­ ki wyposażone są teraz w tak wspaniałą technikę, jakiej nie posia­ da żadne państwo. [...] Skąd się wzięła? Kupowaliśmy od Amery­ kanów, od Niemców, od Francuzów, od Anglików najdoskonalsze maszyny, najnowsze osiągnięcia światowej techniki i w ten sprzęt wyposażyliśmy nasze przedsiębiorstwa”. Narkom przemysłu cięż­ kiego dorzuca szyderczo: „U nich wiele fabryk i kopalń wyposażo­ nych jest w urządzenia jeszcze z XIX i początku XX wieku”29. Czterdzieści lat przed wystąpieniem Serga Ordżonikidzego hrabia Witte pisał do Mikołaja II: „Doprawdy, z jakiej racji miałyby zagraniczne mocarstwa dawać nam kapitały? [...] Dlaczego miały­ by własnymi rękami stwarzać sobie jeszcze groźniejszego konku­ renta? Wydaje mi się oczywiste, że udostępniając nam kapitały, mocarstwa te popełniają polityczny błąd i moim jedynym życze­ niem jest, by ślepota ich trwała jak najdłużej”. Życzenie Wittego spełniło się w stopniu, jakiego się naturalnie nie spodziewał.

344

Aby cudzoziemscy uczestnicy budownictwa socjalistycznego nie czuli się zbyt pewnie, aby obywatele sowieccy nie zapomina­ li o wrogu — od czasu do czasu aresztowano jakiegoś obcokra­ jowca. W kwietniu 1933 roku odbył się kolejny proces „szkod­ ników”, który wzbudził pewną sensację. Wśród 18 oskarżonych znalazło się sześciu angielskich inżynierów, pracowników Metropolitan-Vickers. Fakt, że angielska firma, która dostarcza­ jąc od 1923 roku wyposażenie dla sowieckich elektrowni, zdo­ była pozycję niejako monopolistyczną, posłużył najwidoczniej za powód do postawienia angielskich inżynierów pod sąd „za szkodnictwo”. Mimo wielogodzinnych przesłuchań Anglicy od­ mówili podpisania aktu oskarżenia i wyszli z tego z łagodnymi wyrokami. Tylko szef grupy Leslie Thornton został skazany na trzy lata. Obywatele sowieccy dostali wyroki od 18 miesięcy do 10 lat. Nie sposób dokonać podsumowania planu pięcioletniego, ograniczając się do jego wykonania (albo niewykonania) w prze­ myśle. W latach 1928-1932 nastąpił wielki krok naprzód w dzie­ dzinie uprzemysłowienia kraju. Ale głównym kierunkiem „wiel­ kiego przełomu”, „wielkiego przetrącenia grzbietu”, jak powie Aleksander Sołżenicyn, było rolnictwo. Najważniejszym celem ofensywy i największą jej ofiarą stało się chłopstwo, czyli przytła­ czająca większość ludności.

2. Pełną parą przez bagno Artykuł Stalina Rok wielkiego przełomu ukazał się w „Prawdzie” 7 listopada 1929 roku. „Mowa jest o zasadniczym przełomie w rozwoju naszego rolnictwa od drobnego i zacofanego gospo­ darstwa indywidualnego ku wielkiemu i przodującemu rolnictwu kolektywnemu — pisał Stalin i kończył swój artykuł słowami: — Posuwamy się pełną parą po drodze uprzemysłowienia”30.

345

Można by pomyśleć, że to poetycka metafora. Ale siedem tygodni później metafora stała się rzeczywistością. 27 grudnia 1929 roku na konferencji agrarników-marksistów Stalin ogłasza początek nowej rewolucji. Tydzień wcześniej, 21 grudnia, Związek Sowiecki obchodził 50. urodziny Józefa Wissarionowicza. Przy tej okazji kraj dowia­ duje się, że ma Wielkiego Wodza — organizatora rewolucji paź­ dziernikowej, twórcę Armii Czerwonej, wybitnego dowódcę, który rozgromił armię Białych i interwentów, stróża leninowskiej „linii generalnej”, przywódcę światowego proletariatu i wielkie­ go stratega pięciolatki. Portrety Wodza drukuje się w niepraw­ dopodobnych ilościach, jego popiersie pojawia się we wszystkich świetlicach. W masowym nakładzie ukazuje się broszura z mate­ riałami jubileuszowymi. Najbardziej entuzjastyczny artykuł, za­ powiadający główne kierunki kultu Stalina, napisał Karol Radek. Za wzorzec posłużyła mu kampania mająca na celu tworzenie kul­ tu Hitlera, która zaczęła się w Niemczech w 1921 roku. Już wtedy narodowi socjaliści mieli bogate doświadczenia, które umiejętnie wykorzystuje Radek. Stalin odpowiada na pozdrowienia obiet­ nicą, że odda, „jeśli zajdzie potrzeba, całą krew swoją, kroplę po kropli”. Wszystkie gratulacje składa „na rachunek wielkiej partii klasy robotniczej, która zrodziła i wychowała mnie na swój obraz i podobieństwo”31. Zaskakująco dokładnie posługując się zapamię­ tanym z Biblii zwrotem, Stalin określił swoje pochodzenie. Par­ tia zrodziła Stalina, później, jak to nieraz bywało, syn zabił ojca — i sam zrodził partię na swój obraz i podobieństwo. 27 grudnia Wódz ogłasza zakończenie NEP i początek nowej ery. Pytanie jest następujące — oświadcza: „Albo wstecz — ku kapitalizmowi, albo n a p r z ó d [podkr. Stalina — dop. autora] — do socjalizmu”32. Zgodnie z bolszewicką tradycją pytanie jest retoryczne, a odpowiedź może być tylko jedna i oczywista. Na­ przód, do boju. „Co to oznacza? — pyta Stalin. I odpowiada: — Oznacza to, że przeszliśmy do polityki l i k w i d a c j i kułactwa

346

jako klasy [podkr. Stalina — dop. autora]”33. Droga naprzód — to droga „całkowitej kolektywizacji”, droga rozkułaczania. „Śmiesz­ ne pytanie!” — odpowiada Stalin tym, którzy zastanawiali się, czy niezbędne jest „rozkułaczanie w rejonach całkowitej kolektywiza­ cji”. Jako amator rosyjskich porzekadeł przypomina jedno: „Gdy odcięło się głowę, nie opłakuje się włosów”34. Dwa lata wcześniej, w listopadzie 1927 roku, Stalin obiecy­ wał: „Zamierzamy urzeczywistnić zasadę kolektywizmu w rol­ nictwie stopniowo, środkami natury ekonomicznej, finansowej i kulturalno-politycznej. [...] Ku temu idziemy, ale jeszcze do tego nie doszło i nieprędko dojdzie. Dlaczego? Między innymi dlatego, że potrzeba na to ogromnych funduszów, których państwo nasze jeszcze nie posiada”35. W grudniu 1929 roku ZSRS nadal nie miał „ogromnych funduszów”, ale Stalin obwieszcza: „teraz mamy do­ stateczną bazę materialną”36. Następne 65. dni targnęło krajem znacznie silniej niż owe 10 dni października 1917 roku, „które wstrząsnęły światem”. W ciągu dziewięciu tygodni rozbito w pył podstawy życia ponad 130 milionów chłopów Związku Sowieckiego. Zmieniono — to znaczy definitywnie zniszczono — charakter gospodarki pań­ stwowej, ba, charakter samego państwa. Równocześnie zachodzą dwa procesy: tworzenie kołchozów i rozkułaczanie. Oba procesy były wzajemnie powiązane wielo­ ma nićmi. Przede wszystkim rozkułaczanie miało stworzyć „bazę materialną”. Od końca 1929 do połowy 1930 roku „rozkułaczono ponad 320 tysięcy gospodarstw. Ich mienie (o wartości z górą 175 milionów rubli) przekazano kołchozom na niepodzielny fun­ dusz jako wkład parobków i biedoty. Wkład ten stanowił ponad 34% całkowitej wartości kołchozowego niepodzielnego mienia”37. Likwidacja kułaków, pozbawiając wieś najbardziej przedsiębior­ czych i niezależnych chłopów, podkopywała ducha oporu. Co wię­ cej — los rozkułaczonych, wysiedlanych na północ, miał być ostrze­ żeniem dla opornych. Iść do kołchozu należało niezwłocznie.

347

Powołana 8 grudnia 1929 roku przy Politbiurze komisja z narkomem rolnictwa Jakowem Jakowlewem na czele zapropo­ nowała „powszechną kolektywizację” rejonów Dolnej Wołgi do je­ sieni roku 1930, Centralnego Regionu Czarnoziemnego i stepów Ukrainy — do jesieni 1931, lewobrzeżnej Ukrainy — do wiosny 1932, Północy i Syberii — do roku 1933. Stalin i jego najbliższy w tym czasie współtowarzysz Mołotow nalegali na zwiększenie tempa. Przystąpienie do kołchozu oznaczało przekazanie kolekty­ wowi całego mienia. 10 grudnia stworzony w tym czasie Kołchozcentr przesłał „do wszystkich organizacji terenowych w rejonach powszechnej kolektywizacji” telegraficzną dyrektywę: „przepro­ wadzić 100-procentową kolektywizację bydła pociągowego i krów, 80-procentową świń, 60-procentową owiec i drobiu, 25 procent gospodarstw kolektywnych winno stać się komunami”38. Na wieś kieruje się 25 tysięcy komunistów mających zapędzić chłopów do kołchozów. Chłopom oświadcza się: kto nie idzie do kołchozu, ten jest wrogiem władzy sowieckiej. 1 lipca 1928 roku w kołchozach było 1,7% chłopów, w listopadzie 1929 — 7,6%, w marcu 1930 — 58%. Nie zapadła jeszcze decyzja, jaką formę ma przyjąć kolektyw­ ne gospodarstwo: komuny, stowarzyszenia wspólnej uprawy zie­ mi, artelu (kołchozu); nie było jeszcze ludzi umiejących nim kiero­ wać, nie było sprzętu — traktorów itp. Lenin, nie przestając wierzyć w cud, utrzymywał: „Gdybyśmy mogli dać jutro 100 tysięcy pierwszorzędnych traktorów, [...} to średniak powiedziałby: »jestem za komuną« (to jest za komunizmem)”39. Stalin całkowicie podziela niewzruszoną wiarę Lenina w nieroze­ rwalny związek między bazą materialną i nadbudową ducho­ wą. Sto tysięcy traktorów — i jestem za komuną! Ale przyznaje, że nie ma 100 tysięcy traktorów. Obiecuje na wiosnę 1930 roku 60 tysięcy, a na następny rok — magiczne 100 tysięcy. W 1928 roku było — według oficjalnych danych — zaledwie 26,7 tysią­ ca traktorów.

348

Nie patyczkując się, Stalin wciąż popędza terenowych dzia­ łaczy partyjnych, ci z kolei — szeregowych członków partii. Roś­ nie liczba kołchoźników, zmniejsza się liczba kułaków. Pojęcie „kułak” nie było jasno zdefiniowane. Za kułaków uważano tych, którzy wykorzystują pracę najemną. Mogli się do nich zaliczać właściciele dwóch krów, dwóch koni albo porządnego domu. Z braku definicji „kułaka” każdy rejon otrzymywał normę kolekty­ wizacji i rozkułaczania. Norma kolektywizacji wszędzie była jed­ nakowa — 100%, norma rozkułaczania — różna, średnio 5-7%. Ale „wielu chłopów, których poprzednio zaliczano do średniaków albo zamożnych średniaków, teraz zapisano do kułaków i podda­ no rozkułaczeniu”. Zresztą wysiedlano też wielu niezamożnych średniaków, małorolnych i nawet pewną liczbę biedoty, którą, dla uzasadnienia represji, określono absurdalnym terminem podkułaczników. W pewnych rejonach wysiedlono 15-20% chłopów; na każdego wysiedlonego kułaka przypadało po trzech-czterech aresztowanych średniaków albo biedaków40. Tak opisuje sytuację na wsi 30 lat po tych wydarzeniach Historia KPZS. W przypływie niewytłumaczalnej szczerości określa ona jako „niedorzeczny” termin podkułacznik, który stanowił jeden z najstraszniejszych środków do walki z chłopstwem. Stworzono go na podobieństwo zwrotu „obokkadecki”, autorstwa samego Lenina. Wymyślane we­ dług tego wzoru neologizmy zakorzeniały się w sowieckim języku. Na podstawie postanowień Komitetu Centralnego, Cen­ tralnego Komitetu Wykonawczego i Sowietu Komisarzy Ludo­ wych z 30 stycznia i 1 lutego 1930 roku oraz specjalnej instrukcji z 4 lutego wszystkich kułaków i podkułaczników podzielono na trzy kategorie: „Tych, którzy prowadzili aktywną robotę antysowiecką — inicjatorów i wykonawców aktów terrorystycznych — aresztowano i kierowano do obozów koncentracyjnych. Ku­ łaków okazujących mniej aktywny opór wysyłano do odległych regionów, gdzie pracowali przy wyrębie lasów, na roli. Pozostałych kułaków pozostawiano na dawnym miejscu, ale grunty wydziela­

349

no im poza obszarem kołchozu”41. Zresztą „w ciągu jesieni i zimy 1930/31 roku przeprowadzono dodatkowe wysiedlenie wywłasz­ czonych kułaków”42. Kułaków i podkułaczników deportowano razem z rodzinami, niemowlętami, starcami. W zimnych, nieogrzewanych wagonach setki tysięcy przesiedleńców transportowano tysiące kilometrów od ich rodzinnych stron — w dalekie rejony Uralu, Syberii, Kazach­ stanu. Wielu zginęło po drodze, wielu po dotarciu do celu. Z reguły wyładowywano ich na pustkowiu: w lesie, w górach, w stepie. Wal­ ter Krywicki wspominał w 1937 roku, co zdarzyło mu się zobaczyć zimą 1934 roku na dworcu w Kursku: „Nigdy nie zdołam zatrzeć w pamięci widoku, który tam ujrzałem. Poczekalnia była zatłoczo­ na ludźmi obojga płci i wszelkiego wieku, do małych dzieci włącz­ nie. Było tam około 600 chłopów przewożonych jak stado bydła z jednego obozu koncentracyjnego do drugiego. [...] Wielu z nich leżało niemal nago w zimnej sali. Wielu wyraźnie umierało z tyfu­ sowej gorączki. Na każdej twarzy malował się głód, ból, rozpacz”43. Ćwierć wieku później, w czasie krótkiej odwilży, kilku sowieckich li­ teratów powściągliwie potwierdziło ten opis niewozwraszczeńcaK Nie napisano jeszcze pełnej historii pierwszego socjalistycz­ nego ludobójstwa w wieku XX. Za chronologicznie pierwsze lu­ dobójstwo XX wieku uznaje się wymordowanie Ormian przez Turków. W latach wojny domowej, według szacunków Michaiła Bernsztama („Wiestnik RSChD”11, nr 128), wymordowano około miliona Kozaków — połowę ludności nad Donem. Turcy tępili in1 Niewozwraszczeńcami nazywano uciekinierów z ZSRS, dyploma­ tów, urzędników, sportowców, którzy odmawiali powrotu z wyjazdów służ­ bowych, zawodów, tournee artystycznych, występując o azyl polityczny czy też „wybierając wolność” — za tytułem wydanej na Zachodzie książki I Chose Freedom sowieckiego niewozwraszczeńca Wiktora Krawczenki. “ „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija” — emigracyjny „Zwiastun Rosyjskiego Ruchu Chrześcijańskiego”, ukazujący się w Pary­ żu od 1925 roku; od 1992 roku drukowany w Moskwie.

350

nowierców. Komuniści zabijali Kozaków w ogniu wojny. Osobli­ wość eksterminacji chłopów w Związku Sowieckim polegała nie tylko na jej potwornym zasięgu, ale też na tym, że czystki rdzen­ nej ludności dokonywane były w czasach pokoju rękami władzy wywodzącej się z tego samego społeczeństwa. W 1945 roku, po rozgromieniu hitlerowskich Niemiec i ujaw­ nieniu niemieckich zbrodni, między prawnikami, socjologami, psy­ chologami, historykami i publicystami rozgorzał niekończący się spór: czy naród niemiecki wiedział, czy nie wiedział o hitlerowskich ludobójstwach? Nie ulega wątpliwości, że sowieckie społeczeń­ stwo — mieszkańcy miast — wiedziało o tępieniu kułaków. Nikt tego zresztą nie ukrywał. Stalin powiedział: „zlikwidować jako kla­ sę”. Wtórowali mu wszyscy pomagierzy. Mieszkańcy miast widzie­ li tysiące uciekających ze wsi i umierających z głodu kobiet i dzieci, choćby na dworcach. Władimir Tiendriakow w powieści Zgon pisze: „Kraj wszedł w głodny rok — tysiąc dziewięćset trzydziesty trzeci. W rejonowym mieście Wochrowo, na skwerku przy stacji umierali wysiedleni z Ukrainy rozkułaczeni bogacze”44. Umierali kułacy, rozkułaczeni, podkułacznicy. Nie uważano ich za ludzi, społeczeństwo pozbyło się ich, jak po Październiku pozbyło się liszeńców, hywszych, a później — białogwardzistów i „szkodników”. Jak hitlerowskie Niemcy pozbyły się uważanych za podludzi Żydów. Wielki proleta­ riacki humanista Maksym Gorki wypowiedział słowa odpuszczające ludobójstwo: „Jeżeli wróg się nie poddaje — należy go zniszczyć”. 15 listopada 1930 roku artykuł Gorkiego został opublikowany rów­ nocześnie w „Prawdzie” i „Izwiestiach”. Był cytowany w przemówie­ niach i referatach, gazetach, pismach, powtarzano go wielokrotnie w radiu: „Przeciwko nam występują wszyscy, których historia ska­ zała na zagładę, i to sprawia, że ciągle jeszcze znajdujemy się w sta­ nie wojny domowej. Można z tego wyciągnąć tylko jeden wniosek: jeżeli wróg się nie poddaje — należy go zniszczyć”45. Oficjalne źródła odnotowują na początku marca 1930 roku 45 wystąpień przeciw kolektywizacji, w których wzięło udział

351

17 400 ludzi w Azji Środkowej, oraz „bunty i zamieszki w innych miejscach”46. Jest to śmiechu warte umniejszenie oporu chłopstwa wobec kołchozów. Przeciw kolektywizacji buntowali się chłopi Ukrainy, Syberii, Azji Środkowej, Kaukazu, Kubania, obszarów dońskich. Dokumenty pozostają w archiwach KGB. Nieliczne dostęp­ ne świadectwa pozwalają jednak wyobrazić sobie zasięg oporu. Na północnym Kaukazie i w licznych okręgach Ukrainy przeciw chłopom rzucono regularne oddziały Armii Czerwonej, z lotnic­ twem włącznie. Dowódca podległych NKWD wojsk ochrony po­ granicza Michaił Frinowski, kierujący tłumieniem chłopskich po­ wstań, referował na posiedzeniu Politbiura, że rzeki północnego Kaukazu znoszą do morza tysiące trupów. W niektórych okręgach czerwonoarmiści odmawiali strzelania do chłopów i sami byli z miejsca rozstrzeliwani. Zdarzało się, że niewielkie oddziały woj­ ska przechodziły na stronę powstańców. Wypowiedziawszy wojnę chłopstwu, propaganda sowiecka z oburzeniem odnotowuje fakty oporu, przypadki zabijania akty­ wistów zaganiających chłopstwo do kołchozów. Równie zażarcie łamie się bierny opór. Latem 1930 roku prze­ prowadzono w Woroneżu pokazowy proces 16 przywódców sekty „fiodorowców”. Sekta kierowana przez chłopa Fiodora Rybałkina powstała na terytorium dawnej guberni woroneskiej w pierw­ szych latach NEP. Podstawą wiary „fiodorowców” było pacyfi­ styczne niesprzeciwianie się złu, połączone z dążenieną, by za wszelką cenę — ale biernie — unikać pokusy zła i uczestnictwa „w złej sprawie”. Wiatach NEP „fiodorowcy”, podobnie jakinne sek­ ty — duchoborcy, mołokanie, baptyści — nie byli prześladowani, władze miały bowiem nadzieję wykorzystać ich do walki z Kościo­ łem kanonicznym. „Fiodorowcy” odmówili pójścia do kołchozów — i natychmiast stali się wrogami, spiskowcami, kułakami. Pięt­ nastu przywódców sekty sąd skazał na rozstrzelanie, zostali nie­ zwłocznie straceni. Jednego skazano na dożywotni pobyt w klini­

352

ce psychiatrycznej. Około 2 tysięcy szeregowych „fiodorowców” zesłano do tajgi i tundry na powolną, nieuchronną śmierć. Przez trzy miesiące przeczesywano rejony skażone ideą „niesprzeciwiania się złu”. Chłopi nie stawiali oporu: zanosili modły, odwoływali się do sumienia oprawców i dawali się aresztować. Bierny opór rozszerza się. Chłopi nie idą do kołchozów, jak długo starcza im sił, by nie ulegać groźbom i przemocy. Potem na znak protestu wybijają bydło. Giną też zwierzęta oddane kołcho­ zom, z braku odpowiednich pomieszczeń, pasz, nadzoru. O skali katastrofy świadczą liczby: w 1928 roku pogłowie koni wyno­ siło 33,5 miliona, w 1932 — 19,6 miliona; krów, odpowiednio, 70,5 miliona i 40,7 miliona; świń 26 milionów i 11,6 milio­ na; owiec, kóz, odpowiednio, 146 milionów i 52,1 miliona47. W Kazachstanie z 19,2 miliona owiec i kóz w 1935 roku zostało 2,6 miliona48. Ogółem w latach 1929-1934 pogłowie bydła spa­ dło o 149,4 miliona. Wartość ubitego bydła i utraconej produkcji hodowlanej (wełna, mleko, masło) znacznie przewyższa wartość zbudowanych fabryk gigantów. Wytrzebienie koni doprowadziło do strat w gospodarce w wysokości 8,8 miliona koni mechanicz­ nych. W 1935 roku mimo posiadanych 379 500 traktorów nadal brakowało 2,2 miliona koni mechanicznych w porównaniu z ro­ kiem 1923 — kiedy to traktorów było zaledwie 26,7 tysiąca! Bierny opór chłopów, wytępienie bydła, pełna dezorganizacja pracy w kołchozach, spustoszenie wsi powodowane nieustającym rozkułaczaniem i wysiedlaniem doprowadziły w latach z 19321933 do głodu, który rozmiarami i liczbą ofiar przewyższył głód z lat 1921-1922. Cechą charakterystyczną tej nowej plagi głodu było to, że państwo nie tylko nie walczyło z nią, ale wręcz sprzy­ jało jej rozszerzaniu się, wykorzystując to jako broń w wojnie do­ mowej z chłopstwem. Głód z początku lat trzydziestych tym jeszcze różnił się od poprzedniego, że teraz władze negowały jego istnienie. Wzmian­ ka na temat głodu uchodziła za przestępstwo wymierzone w pań­

353

stwo. W 1921 roku rząd sowiecki pozwolił działaczom społecznym zwrócić się o pomoc do Zachodu, a Lenin apelował do światowe­ go proletariatu. Tymczasem w latach trzydziestych zboże... eks­ portowano. W 1928 roku eksport zboża wynosił milion kwintali, w 1929 — 13 milionów, w 1930 — 48,3 miliona, w 1931 — 51,8 mi­ liona, w 1932 — 18,1 miliona. Kiedy sekretarz KC komunistycz­ nej partii Ukrainy Roman Tieriechow na naradzie w Moskwie prosił o pomoc, o przydział zboża dla umierających z głodu koł­ choźników obwodu charkowskiego, Stalin przerwał mu gwałtow­ nie: „Okazuje się, że niezły z was gawędziarz — wymyśliliście so­ bie bajeczkę o głodzie, chcieliście nas zastraszyć, ale nic z tego!”49. Stalina nie można było zastraszyć „bajkami o głodzie”. Nie zamie­ rzał ratować głodujących od śmierci nie dlatego, że nie było zboża (eksport dobitnie świadczy o możliwościach), ale dlatego, że głód i śmierć chłopów osłabiały chłopstwo jako siłę polityczną, łamały resztki jego oporu. Chodziło o chłopstwo w całości, nie tylko ku­ łaków czy gospodarzy indywidualnych, ale też tych, którzy wstą­ pili do kołchozów. Im również należało pokazać, po czyjej stronie jest siła, w czyich rękach jest władza. „W oczach Stalina — pisze w swych Wspomnieniach Nikita Chruszczów — chłopi byli czymś na podobieństwo odpadów. Nie miał żadnego szacunku dla chłop­ stwa i jego pracy. Uważał, że chłopów można zmusić do pracy jedynie drogą nacisku. Ciśnij, duś i siłą zabieraj, żeby nakarmić miasta”50. W miastach nie umierano z głodu. Robotnicy żyli na wpół głodni, ale kierownictwo niczego sobie nie odmawiało. Sowiec­ ki dyplomata Siergiej Dmitrijewski opowiada, jak żywił się w sa­ natorium „dla naczalstwa” na Krymie. Chłopi konają z głodu, ale w uzdrowisku: „Normalne wyżywienie, obfite i smaczne — wszystko, czym tylko Rosja bogata. O ósmej rano śniadanie: jaj­ ka, szynka, ser, herbata, kakao, mleko. O jedenastej kefir. Następnie obiad z czterech dań: zupa, ryby, mięsa, deser i owoce. Na podwie­ czorek herbata z ciastkiem. Wieczorem kolacja — z dwóch dań”51.

354

Walter Krywicki, który wypoczywał w podobnych warunkach w latach głodu w dawnej posiadłości książąt Bariatyńskich pod Kurskiem, przekazuje poglądy wczasowiczów — sowieckiej elity: „Jesteśm y na trudnej drodze do socjalizmu. Wielu musi paść po drodze. Musimy dobrze się odżywiać i wypoczywać po naszej pra­ cy, korzystając przez kilka tygodni rocznie z wygód wciąż jeszcze niedostępnych dla innych, jesteśmy bowiem budowniczymi przy­ szłego szczęśliwego życia”52. Zakończenie pierwszej pięciolatki pozwala Stalinowi wystą­ pić w roli dobroczyńcy. Od pierwszych dni rewolucji paździer­ nikowej partia oszukuje robotników i biedotę chłopską. Zwodzi ich nadzieją na pokój, na ziemię, na kierowanie państwem, na socjalizm — ziemski raj za rogiem. Pod koniec lat dwudziestych oszustwo — nieświadome i świadome — zmienia się w kłamstwo, które w latach pierwszej pięciolatki staje się Wielkim Kłamstwem. Wielkie Kłamstwo poprzedza Wielki Terror, a potem niezmiennie mu towarzyszy. Pewien angielski dowcipniś mawiał, że są trzy rodzaje kłam­ stwa: kłamstwo, bezczelne kłamstwo i statystyka. Nie znał czwar­ tego rodzaju kłamstwa — stalinowskiej statystyki, oraz piątego — stalinowskiego kłamstwa. Dokonując podsumowania pierw­ szej pięciolatki, Stalin oświadcza bez żenady, że płace robotników w porównaniu z rokiem 1928 wzrosły o 67%, a sytuacja material­ na robotników i chłopów polepsza się z roku na rok. W popular­ nym moskiewskim dowcipie z tych czasów przewodnik w ogro­ dzie zoologicznym tłumaczy, pokazując przywiezionego niedawno do stolicy krokodyla: od ogona do głowy ma pięć metrów, a od głowy do ogona — sześć. — Skąd taka różnica? — pyta jeden ze zwiedzających. — Idź, sprawdź — odpowiada przewodnik. W taki mniej więcej sposób Stalin ostrzega tych, którym mogłaby przyjść ochota zweryfikować jego dane. „Materialne położenie robotni­ ków i chłopów polepsza się u nas z roku na rok. Wątpić o tym mogą jedynie śmiertelni wrogowie Władzy Radzieckiej” — oświadcza53.

355

W piętnastym roku po rewolucji „Prawda” obwieszcza: czas naj­ wyższy zrozumieć, że „dla komunisty nie ma bardziej zaszczytnego zadania niż poprawa sytuacji robotników”54. Jesień 1932 roku, gdy organ KC WKP(b) przynosi te słowa, to okres najstraszniejszego głodu, apogeum kolektywizacji. W siedemnastym roku po rewolu­ cji Stalin stwierdza: „Po co było obalać kapitalizm w październiku 1917 roku i budować socjalizm przez wiele lat, jeżeli nie osiągnie­ my tego, aby ludzie żyli u nas w dobrobycie? Socjalizm oznacza nie nędzę i niedostatek, lecz zniesienie nędzy i niedostatku”55. Pod koniec lutego 1930 roku nawet dla Stalina staje się oczy­ wiste, że szaleńcze zapędzanie do kołchozów, zapoczątkowane z jego rozkazu pod koniec 1929 roku, grozi katastrofą. Niezado­ wolenie zaczyna przenikać do wojska składającego się z chłop­ skich dzieci. Wówczas Stalin robi krok wstecz, udaje, że się cofa. 2 marca 1930 roku „Prawda” drukuje jego artykuł Zawrót gło­ wy od sukcesów. Całą winą za powstałą sytuację obarcza on wy­ konawców, pracowników aparatu terenowego. Setki publikacji wychwalających Stalina nie uczyniły tyle dla zrobienia z niego — w oczach sowieckich obywateli — Wodza, ile ten jeden artykuł. Kołchoźnicy, chłopi zapędzeni do kołchozów, odczytali go jako koniec kolektywizacji. Czyż nie pisał Stalin: „Nie wolno wprowa­ dzać kołchozów siłą. Byłoby to głupie i reakcyjne”? Czyż nie na­ pisał: „Komu potrzebne są te wypaczenia, to administracyjne dekretowanie ruchu kołchozowego, te niegodne groźby pod adre­ sem chłopów? Nikomu, prócz naszych wrogów”? Po opublikowaniu tego artykułu kołchozy rozsypują się jak domki z kart. W Cen­ tralnym Regionie Czarnoziemnym, gdzie do marca 1930 skolektywizowano 82% gospodarstw, w maju tegoż roku w kołchozach pozostało 18%. Stalin staje się w oczach chłopów Najwyższą Spra­ wiedliwą Władzą. Cała zaś bieda — to z winy wykonawców. Krok wstecz został uczyniony jedynie po to, by zaraz wyko­ nać dziesięć kroków naprzód. We wrześniu 1931 roku 60% go­ spodarstw było ponownie skolektywizowanych, w 1934 roku

356

— 75%. Ale utworzenie kołchozów i przystąpienie do nich chłop­ stwa wcale nie oznaczało dla niego końca represji. Celem kolekty­ wizacji było „rozwiązanie kwestii zbożowej”, kołchozy zorganizo­ wano dla wygody państwa. Nie od razu wypracowano mechanizmy kontroli. Wprowadza się system dostaw obowiązkowych („pierw­ sze przykazanie kołchoźnika”), obowiązek dostarczania państwu — po sztywnych cenach, narzucanych przez państwo — od jednej czwartej do jednej trzeciej produkcji. Kołchozy pozbawia się ma­ szyn rolniczych, czyli traktorów, których posiadanie miało skłonić chłopów do deklaracji: „Jestem za komuną”. Kołchozy dyspono­ wały ziemią i siłą roboczą. Maszyny były w dyspozycji państwo­ wych stacji maszynowo-traktorowych, utworzonych dekretem z 5 czerwca 1929 roku. Za swą pracę stacje pobierały opłaty w na­ turze, przejmując kolejne 20% zbiorów. Nie było można zataić przed nimi plonów, bo to one uprawiały pola i kontrolowały pro­ dukcję kołchozów. Przy każdym naczelniku Politoddziału znajdo­ wał się przedstawiciel GPU, który bez chwili zwłoki przemieniał słowa w czyny, to znaczy w aresztowania. Kiedy w styczniu 1933 roku Stalin ironicznie rzucił, iż niektórzy uważają, że po likwida­ cji kułaków nie ma już wrogów, a tymczasem wrogami są magazy­ nierzy, rachmistrzowie i kierownicy działów gospodarczych — na­ tychmiast z oskarżenia o sabotaż aresztowano 34,4% wszystkich magazynierów, 25% buchalterów itd.56 Jednym z najwymowniejszych dokumentów okresu kolekty­ wizacji jest Instrukcja dla wszystkich partyjno-sowieckich funkcjona­ riuszy i wszystkich organów OGPU, Sądu i Prokuratury. Ta „tajna, nie dla prasy” instrukcja, przechowywana w Archiwum Smo­ leńskim, sporządza bilans kolektywizacji oraz form i metod jej przeprowadzania57. Ów podpisany 8 maja 1933 roku przez prze­ wodniczącego Sownarkomu Mołotowa i sekretarza KC Stalina dokument składa się z dwóch punktów: „Regulacja aresztowań” i „O rozładowaniu miejsc uwięzienia”. W punkcie pierwszym sta­ nowi: „Zabronić przeprowadzania aresztowań osobom prawnie

357

nieupoważnionym — przewodniczącym rejonowych oraz przed­ stawicielom okręgowych i obwodowych komitetów wykonaw­ czych, przewodniczącym sowietów wiejskich, przewodniczącym kołchozów i kołchozowych zjednoczeń, sekretarzom i in ”. Szcze­ gólnie wymowny jest tu zwrot „i in ”. Oznacza on, że uprzednio chłopów mogli aresztować wszyscy. Instrukcja uchyla co praw­ da tę zasadę, ale w Dalekowschodnim Kraju, Azji Środkowej i Ka­ zachstanie utrzymuje ją w mocy jeszcze przez sześć miesięcy. Do czego prowadziły masowe aresztowania, pokazuje punkt dru­ gi. Instrukcja określa, że w miejscach uwięzienia nie należy trzy­ mać pod strażą — „poza łagrami i koloniami” — więcej niż 400 ty­ sięcy ludzi. 8 maja 1933 roku było ich dwa razy więcej. Instrukcja polecała OGPU, ludowym komisarzom sprawiedliwości w republi­ kach oraz prokuraturze ZSRS „niezwłocznie przystąpić do rozła­ dowania miejsc odosobnienia, w okresie dwóch miesięcy zreduko­ wać liczbę więźniów z 800 do 400 tysięcy”. „Rozładowanie” nie oznaczało uwolnienia, tylko szybszy transport do obozów. W tiurmach zwalniały się miejsca, a w ła­ grach zwiększała się liczba rąk do pracy. Dziennikarz amerykań­ ski William Henry Chamberlin, który w latach trzydziestych był korespondentem w Moskwie, pisze w książce Rosyjska epoka żela­ za: „Wiedziałem z pewnego źródła, że na samej Syberii w obozach koncentracyjnych znajdowało się około 300 tysięcy więźniów. Liczby obywateli sowieckich, których w »epoce żelaza« pierwszej pięciolatki pozbawiono wolności bez jakiegokolwiek udziału sądu, nie można szacować na mniej niż 2 miliony ludzi”58. Oficjalna licz­ ba więźniów na dzień 8 maja 1933 roku — 800 tysięcy — świad­ czy o tym, że ich łączna liczba znacznie przewyższała 2 miliony. Gospodarczy bilans kolektywizacji był opłakany. Przez cztery lata pierwszej pięciolatki globalne zbiory zboża spadły z 733,3 mi­ liona kwintali w 1928 roku do 696,7 miliona kwintali w latach 1931-1932. Wydajność w roku 1932 wynosiła 5,7 kwintala na hek­ tar wobec 8,2 kwintala na hektar w roku 191359. Produkcja roi-

358

na brutto wynosiła w 1928 roku 124% w porównaniu z rokiem 1913, w 1929 — 121%, w 1930 — 117%, w 1931 — 114%, w 1932 — 107%, w 1933 — 101%. Hodowla w 1933 roku osiągnęła 65% poziomu z roku 191360. Ale Stalin, dokonując 7 stycznia 1933 roku bilansu kolektywizacji, był zadowolony: „Partia osiągnęła to, że za­ miast 500-600 milionów pudów zboża towarowego, które skupy­ wano w okresie przewagi indywidualnej gospodarki chłopskiej, obecnie może uzyskać w drodze skupu 1200-1400 milionów pu­ dów zboża towarowego rocznie”. Sukces ten został okupiony milionami ofiar. Demograficz­ ny bilans kolektywizacji był tragiczny. Liczba ofiar nigdy nie zo­ stała — i już nie zostanie — dokładnie obliczona (za to — jak zaznaczyliśmy — do ostatniej owcy zliczono straty w pogłowiu bydła). Po 1932 roku zaprzestano publikacji statystyk urodzeń, śmiertelności i liczby ludności. Statystyką zajął się osobiście to­ warzysz Stalin. W styczniu 1934 roku na XVII zjeździe — tak zwanym zjeździe zwycięzców — odnotował on „wzrost liczby lud­ ności ze 160 milionów pod koniec 1930 do 168 milionów pod koniec 1933 roku”. Po upływie dziesięciu lat Stalin powie Chur­ chillowi, że w latach kolektywizacji biedota rozprawiła się z 10 mi­ lionami kułaków, przy czym przytłaczającą większość zlikwido­ wano, pozostałych skierowano na Sybir61. Mołotow w 1935 roku komunikował, że w 1928 było 5,618 miliona „kułaków, zamoż­ nych i gospodarnych chłopów”. Do 1 stycznia 1932 roku pozostało ich, po rozkułaczeniu, 149 tysięcy62. Inne oficjalne źródło ocenia, że w przededniu kolektywizacji w kraju było 6,8 miliona przed­ stawicieli klasy przeznaczonej do likwidacji63. Według Aleksandra Orłowa zagraniczni dziennikarze, nawet ci, którzy mieli pozytyw­ ne zdanie o polityce Stalina, oceniali liczbę ofiar głodu na 5-7 mi­ lionów. OGPU w informacji adresowanej do Stalina podaje liczbę 3,3-3,5 miliona64. Sowiecki demograf Borys Urłanis odnotował spadek liczby ludności o 7,5 miliona ludzi w okresie od końca 1932 do końca 1933 roku65. Zestawiając wszelkie możliwe dane,

359

Robert Conąuest zachowawczo szacuje liczbę ofiar głodu i chorób wiatach 1929-1933 na 5-6 milionów1,66. Nikołaj Wolski vel Niko­ łaj Walentinow, występując pod pseudonimem J. Jurjewski, pisał kroniki gospodarcze dla emigracyjnego pisma „Sowriemiennyje Zapiski”. Obliczył on, że przez lata „stalinowskiej reformy rolnej kraj stracił — łącznie ze spadkiem liczby urodzeń — co najmniej 14,8 miliona ludzi w porównaniu z ruchem naturalnym ludności w czasach przedrewolucyjnych”. W latach siedemdziesiątych Jo sif Diad’kin w samizdatowym artykule oszacował straty ludności w la­ tach 1929-1936 na 15,2 miliona. Władze doceniły ścisłość tej licz­ by, aresztując Diad’kina67. Skala tej niesłychanie krwawej eksterminacji, dokonanej nie­ długo po ludobójstwie czasów wojny i rewolucji, staje się jeszcze bardziej wymowna, gdy przywołamy gniewne oskarżenie, rzucone przez Bakunina samodzierżawiu: „System carski w ciągu dwustu lat zniszczył dużo ponad milion ludzkich istnień, a to wskutek jakiegoś bydlęcego lekceważenia ludzkich praw i ludzkiego życia”68. Porów­ nanie dwóch epok: 200-letnich rządów carskiej władzy oraz cztero­ letnich stalinowskich, i zestawienie liczby ofiar pokazuje dobitnie różnicę między samodzierżawiem i totalitaryzmem. Nie zapomi­ najmy, że Bakunin przypisał caratowi ofiary wojen, epidemii i in­ nych klęsk żywiołowych, które zdarzyły się w ciągu dwóch wieków. W 1919 roku Iwan Bunin z zadziwiającą przenikliwością od­ krył „piekielny sekret bolszewików” — zamordowanie wrażliwo-1 1 Autorzy Utopii... opierali się na pierwszych wydaniach Wielkiego terroru z lat siedemdziesiątych. Kilkanaście lat później R. Conąuest zwe­ ryfikował wcześniejsze oszacowania: „Dopiero w 1988 w sowieckich pu­ blikacjach pojawił się kompletny opis skutków, metod i przyczyn kam­ panii kolektywizacyjnej. Liczba ofiar śmiertelnych głodu nie mogła być niższa niż 6-7 milionów. Ogólną liczbę ofiar wśród chłopstwa w latach 1930-1933 piśmiennictwo sowieckie ostatnich lat ocenia na około 10 mi­ lionów — jest to więcej niż całkowita liczba poległych w I wojnie świato­ wej”. Vide R. Conąuest, Wielki terror, Warszawa 1994.

360

ści. „Ludzie mają zmysł ilości, miary — notował Bunin w swo­ im dzienniku — więc również określony zasób wrażliwości i wy­ obraźni, a spróbujcie przekroczyć miarę. To tak jak ceny chleba czy wołowiny. »Co? Trzy ruble za funt?«. A zażądaj tysiąca — i ko­ niec zdumienia, krzyku, całkowite odrętwienie, obojętność. »Jak? Siedmiu powieszonych?!«. »Nie, kochany, nie siedmiu, lecz sied­ miuset!^ I tu człowiek kamienieje, traci zdolność odczuwania cze­ gokolwiek, bo siedmiu wisielców jeszcze można sobie wyobrazić, a spróbujcie siedmiuset, nawet siedemdziesięciu”69. Iwan Bunin, mierząc wrażliwość w kategoriach XIX wieku, nie mógł naturalnie przypuszczać, że powieszonych, rozstrzelanych i zamęczonych liczyć się będzie w milionach. Wśród ważnych skutków kolektywizacji należy wskazać traumę socjologiczną. Wstrząs popaździernikowy, choć zszokował kraj, nie dotknął głębokich warstw społeczeństwa. Wstrząs kolektywi­ zacji zniszczył wieś do samych jej korzeni, zlikwidował chłopstwo, zrodził nową warstwę społeczną — kołchoźników, ludzi, którzy prędko tracili miłość do ziemi i zainteresowanie dla pracy na roli. W drugiej połowie XX wieku pisarze Konstantin Fiedin, Wsiewołod Iwanow i Leonid Leonow publikują książki o rosyjskiej porewolucyjnej wsi, utrzymując, że rewolucja nigdy się na niej nie odbiła, że wieś nadal żyje w wieku XVI, w najlepszym razie XVII. Szkicują ob­ raz kraju przypominającego przedpotopowe zwierzę, brontozaura albo ichtiozaura, o wielkim, nieruchomym cielsku — wsi, oraz ma­ lutkim mózgu — mieście. Kolektywizacja zabiła brontozaura. Andriej Płatonow pozostawił w swej spuściźnie najlepsze książki o kolektywizacji: niedrukowany w Związku Sowieckim Wykop1 i opublikowaną w 1931 roku powieść Na korzyść. Kroni-1

1 Antyutopia Wykop po raz pierwszy ukazała się w ZSRS w 1987 roku, wcześniej wydana na emigracji i w samizdade. W Polsce opublikowana w drugim obiegu w przekładzie A. Drawicza — także w 1987 roku (przyp. tłum.).

361

ka biedniaków, której sam tytuł z miejsca wywołał gniew kryty­ ki i Stalina. Autor stawia pytanie: Czy krajowi potrzebna była ta szalona próba „osiągnięcia socjalizmu za pomocą dekretu”? Sier­ giej Załygin, który w 1964 roku opublikował najlepszą po Plato­ nowie powieść o kolektywizacji jako wojnie z chłopstwem, kończy ją powtórzeniem pytania Płatonowa: Komu potrzebna jest taka cena, komu to służy?70 Cała dalsza historia Związku Sowieckie­ go wykazała, że kolektywizacja zadała gospodarce kraju głęboką, nigdy niezabliźnioną ranę. Borys Pasternak pisał w Doktorze Zywago: „Myślę, że kolektywizacja była krokiem błędnym, nieuda­ nym. Nie wolno się było jednak przyznać do omyłki. Aby ukryć niepowodzenie, trzeba było użyć wszystkich środków terroru w celu oduczenia ludzi od sądzenia i myślenia, zmusić ich do wi­ dzenia rzeczy nieistniejących i udowadniania zdań sprzecznych z rzeczywistością”'. Pasternak bardzo precyzyjnie mówi o skut­ kach kolektywizacji: przez zastraszanie oducza się ludzi myślenia, tworzy się fikcyjny świat, który każe się uważać za rzeczywisty. Ale pisarz myli się, twierdząc, że nie chciano przyznać się do błę­ du. Dla Stalina kolektywizacja nie była błędem. Była jego wielkim zwycięstwem. W sensie politycznym kolektywizacja była ogromnym sukce­ sem. Z punktu widzenia Stalina stanowiła konieczność. Sowiecki dyplomata Siergiej Dmitrijewski, który w 1930 roku odmówił po­ wrotu do Moskwy ze Sztokholmu, rok później opublikował pierw­ szą biografię Stalina. Można ją uznać za pierwszą wydaną na Za­ chodzie apologię Wodza oraz prezentację idei, których wódz nie wyrażał otwarcie w kraju. „Budowla stalinowskiej dyktatury — pi­ sze Dmitrijewski — może się trzymać i realizować swe plany tyl­ ko poprzez pełne zmonopolizowanie w swoich rękach władzy politycznej i gospodarczej. Władza polityczna od dawna jest już1 1 B. Pasternak, Doktor Żiwago, tłum. P. Hostowiec (właśc. J. Stempowski), Paryż 1967, s. 453.

362

w rękach Stalina, ale całkowitej władzy ekonomicznej wciąż jesz­ cze nie ma. Jest ona możliwa wyłącznie na bazie monopolistycz­ nego państwowego kapitalizmu, ogarniającego całe bez wyjątku życie gospodarcze kraju”71. Dmitrijewski zwraca uwagę na za­ grożenie „budowli stalinowskiej dyktatury” ze strony chłopstwa: „Zwycięstwo chłopstwa w kraju byłoby triumfem głównej idei Za­ chodu — indywidualizmu i liberalizmu w życiu politycznym”72. Pierwszy biograf Stalina pisał swoją książkę w okresie największe­ go nasilenia kolektywizacji. Po jej zakończeniu życie gospodarcze kraju znalazło się bez reszty w rękach Stalina. Wszyscy obywate­ le byli kompletnie uzależnieni od państwa zarówno w sensie poli­ tycznym, jak i ekonomicznym. Jednocześnie dobiegł końca proces monopolizacji życia duchowego.

3. Józefa Stalina niepowstrzymana droga ku szczytom Siergiej Dmitrijewski opisuje posiedzenie Politbiura w 1930 roku: „Przewodniczy zazwyczaj Rudzutak — twardo, beznamiętnie. Ale centrum decyzyjne to Stalin, nawet jeśli przeważnie milczy. Wszystkie oczy są skierowane na niego. Wielu spośród tu zebra­ nych nie lubi go, nawet nienawidzi — ale na razie to on, a nikt inny, jest samodzierżcą rosyjskiego państwa”73. Amerykański dziennikarz Louis Fischer kończy swą korespondencję o przebie­ gu XVI zjazdu partii (czerwiec-lipiec 1930) słowami: „Jakiś życz­ liwy towarzysz mógłby doradzić Stalinowi, żeby przerwał tę orgię gloryfikowania własnej osoby, która za jego przyzwoleniem zalała cały kraj. [...] Codziennie płyną doń setki tysięcy depesz, przepeł­ nionych iście bizantyjskimi pochwałami: »Tyś największy Wódz«, »Najwierniejszy uczeń Lenina« itp. Jego imieniem nazwano trzy miasta, niezliczoną liczbę wsi, kołchozów, szkół, fabryk i urzędów. [...] Nawet jeżeli Stalin nie jest za to odpowiedzialny, w każdym ra­ zie toleruje. Mógłby położyć temu kres jednym przyciśnięciem gu­

363

zika”74. Kiedy przetłumaczono Stalinowi tę korespondencję — jak dowiedział się później Fischer — skomentował ją krótko i dobit­ nie: „Swołocz”. Amerykański biograf Stalina Robert C. Tucker przypuszcza, że „kult Stalina”, jego deifikacja, zaczyna się dopiero w 1931 roku, kiedy w artykule opublikowanym na łamach pisma „Proletarskaja Riewolucyja” Stalin ogłosił się jedynym interpretatorem Marksa. Nie ulega jednak wątpliwości, że chociaż w 1929 roku Stalin nie przyznał sobie jeszcze wszystkich atrybutów Wodza i Nauczy­ ciela, którego każde słowo stawało się dla postępowej ludzkości prawem, to jednak nie tylko dysponował potężną wiedzą, ale też — co potwierdza Louis Fischer — był podmiotem kultu. Niemniej jest też prawdą, że kult ten nie był jeszcze deifikacją (choć miała ona bardzo prędko nastąpić). Świadczą o tym dwie próby zamachu na autorytet Stalina w okresie pierwszej pięciolatki. Obu dokonali nie starzy opozycjoniści, lecz przedstawiciele młodego pokolenia bolszewików. W listopadzie 1930 roku wykryto „spisek” Syrcowa, jak okre­ śla go Dmitrijewski, albo „bloku prawicowo-lewackiego” — we­ dług oficjalnej terminologii, uznającej, że możliwe jest połączenie dwóch wykluczających się pojęć. Zaledwie parę miesięcy wcześniej Siergiej Syrcow zrobił błyskawiczną karierę, zostając przewodni­ czącym Sownarkomu RFSRS i zastępcą członka Politbiura. Jego upadek był równie nagły jak wcześniejszy wzlot. Dmitrijewski przytacza sporo informacji o genezie „spisku”. Opisuje, jakoby „fa­ woryt Stalina” Syrcow wraz z grupą najwyższych funkcjonariuszy partyjnych i państwowych „uświadomili sobie konieczność podję­ cia drastycznych kroków w celu zmiany polityki władzy, do której sami należeli”75. Dmitrijewski podkreśla, że w swoich artykułach i wszystkich wystąpieniach Syrcow „pozostaje tym, kim był — oddanym zwolennikiem idei Stalina”. Był on rozczarowany sys­ temem zarządzania, nieprawdopodobną biurokracją sowieckiej machiny państwowej. Do tej „nie ideologicznej, ale czysto praktycz­

364

nej platformy”76 przyłączyli się Besso Łominadze (w swoim czasie delegowany przez Stalina do kierowania rewolucją w Kantonie) i przywódca komsomolski Lazar Szackin. Co więcej, jak utrzymu­ je autor Sowieckich portretów, „krążyły wieści, że rzekomo jakoś w ten »spisek« był zamieszany sam Stalin, pragnąc wykorzystać go do przeprowadzenia wielu gruntownych reform”77. Znając Stali­ na, nie należy odrzucać tej fantastycznej wieści. Czemuż nie miał­ by osobiście wystąpić w roli prowokatora? „Spiskowców” aresztowano, usunięto ich ze stanowisk, ale sankcje, jakie na nich spadły, były bardzo łagodne. Po raz ostatni krytykę linii partii rozpatrywano w kategoriach opozycji politycznej. Latem 1932 roku dawny zwolennik Bucharina, były sekre­ tarz moskiewskiego komitetu partii Martemian Riutin przed­ stawił 160-stronicowy program, którego sens sprowadzał się do trzech głównych postulatów: 1. odwrót gospodarczy, to jest zwol­ nienie tempa industrializacji, zaprzestanie przymusowej kolekty­ wizacji; 2. demokracja wewnątrzpartyjna; 3. odsunięcie Stalina78. Jeden rozdział programu był w całości poświęcony Stalinowi, któ­ rego Riutin nazywał „złym duchem partii i rewolucji”, „grabarzem rewolucji” i „prowokatorem”. Riutin, a także dawny sekretarz komitetu moskiewskiego Ni­ kołaj Ugłanow, byli członkowie KC i komisarze ludowi, Władimir Tołmaczow i Nikołaj Ejsmont, zostali oskarżeni o próbę utworze­ nia „kontrrewolucyjnej burżuazyjno-kułackiej organizacji” w celu „przywrócenia kapitalizmu w ZSRS”. Ponieważ Riutin był przez jakiś czas redaktorem dziennika „Krasnaja Zwiezda”, zarzuco­ no mu, że chciał stworzyć grupę terrorystyczną wśród słuchaczy szkoły wojskowej Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wy­ konawczego, a to w celu zamordowania Stalina. Po raz pierwszy za głoszenie poglądów opozycyjnych oskarżono członków partii o terroryzm. Po raz pierwszy Stalin zażądał dla „spiskowców” kary śmierci. Politbiuro odmówiło jednak usankcjonowania egze­ kucji Riutina. Według Waltera Krywickiego przeciw karze śmierci

365

wystąpił Kirów i zjednoczył wokół siebie większość79. Stalin przy­ pomni sobie „platformę Riutina” po czterech latach, a postawę Ki­ rowa — półtora roku później. Riutin występuje ze swym programem w okresie najwięk­ szego głodu, frenetycznej kolektywizacji, w szalonych miesiącach pogoni za realizacją „pięciolatki w cztery lata”. W tym samym cza­ sie milczy prawicowa opozycja, między innymi Bucharin i Ryków. Stalina popiera opozycja lewicowa, czyli Trocki. Trockiści powitali przychylnie decyzję o kolektywizacji, mimo że wypędzony w 1929 roku ze Związku Sowieckiego Trocki wyty­ kał Stalinowi na łamach „Biuletynu Opozycji” — który od lipca te­ goż roku zaczął wydawać w Paryżu — teoretyczny analfabetyzm. Wypominał mu, że przeprowadzając kolektywizację, nie uwzględ­ nia drugiego tomu Kapitału80. Czasem w „Biuletynie Opozycji” można napotkać doniesienia wprost ze Związku Sowieckiego (pi­ smo miało rozwiniętą sieć lokalnych korespondentów), których autorzy zarzucają kolektywizacji nie dość radykalny charakter. „W miejsce dawnych rozkułaczonych i deportowanych — ubolewa A.T. w notatce z 12 czerwca 1930 roku — na gruncie użyźnionym centrowymi złudzeniami przebijają nowe pędy kapitalistyczne”81. W 1931 roku Trocki pisze pracę Problemy rozwoju ZSRS: kolekty­ wizację określa w niej jako „nową epokę w historii ludzkości, po­ czątek likwidacji idiotyzmu wiejskiego życia”. Antę Ciliga, który od 1930 roku siedział w więzieniu i łagrach, opowiada, w jakiej nie do pozazdroszczenia sytuacji znajdowali się aresztovyani troc­ kiści, otrzymując od swego przywódcy instrukcje, z których wyni­ kało, że Związek Sowiecki jest „państwem proletariackim”. Troc­ ki odrzucał twierdzenie „rządzącej frakcji stalinowskiej”, że ZSRS wkroczył w fazę socjalizmu. W rzeczywistości — nauczał wódz bolszewickiej „lewicy” — wszedł on dopiero „w pierwszą fazę ewolucji socjalistycznej”. W 1932 roku Trocki pisze do syna, że „w tej chwili” nie należy występować z hasłem „precz ze Stalinem”, bo „Milukow, mienszewicy i termidorianie chętnie będą wtórować

366

wrzaskom »zdjąć Stalina«. Całkiem możliwe — ciągnie wielki stra­ teg rewolucji — że za parę miesięcy Stalin będzie musiał bronić się przed naciskiem termidorian i wówczas trzeba będzie na chwi­ lę go poprzeć”82. Mając takich wrogów, Stalin mógł sobie pozwolić na brak przyjaciół. Lata pierwszej pięciolatki to czas niepowstrzymanego wzlo­ tu Stalina. Skupia on w swych rękach władzę we wszystkich dzie­ dzinach życia, materialną i duchową. Zostaje okrzyknięty twórcą — u boku Lenina — rewolucji październikowej, liderem partii, Ar­ mii Czerwonej, zwycięzcą wojny domowej, koryfeuszem wszyst­ kich nauk, wielkim marksistą, wielkim myślicielem i wielkim prak­ tykiem. Jedno jego słowo uruchamia albo zatrzymuje kraj. Stalin rzuca krótkie hasła: „technika decyduje o wszystkim”, „tempo de­ cyduje o wszystkim”, „kadry decydują o wszystkim” — i politycz­ na linia wykonuje zwrot. Rujnuje wieś i morduje miliony chłopów, po czym obarcza winą wykonawców. Wprowadza niewolniczy re­ żim dla robotników, ale osobiście oświadcza: „Ze wszystkich dro­ gocennych kapitałów, jakie są na świecie, najcenniejszy i najważ­ niejszy stanowią ludzie, kadry”. Obwieszcza: „Żyje się lepiej, żyje się weselej” — i spływający krwią i łzami kraj musi się radować. O Stalinie napisano setki książek. Setki autorów usiłowały rozszyfrować tajemnicę despoty, sekret jego kultu, sukcesów, jego niepowstrzymanego wzlotu i nieograniczonej władzy, jakiej nie zaznał być może nikt w dziejach. A tymczasem on sam odsłonił tajemnicę swych sukcesów w prostej formule: „Pozostałeś w tyle, jesteś słaby — a więc racja nie po twojej stronie, a zatem moż­ na cię bić i ujarzmiać. Jesteś potężny — a zatem racja po twojej stronie, a więc trzeba się ciebie wystrzegać”83. Stalin miał na my­ śli siłę państwa, potęgę mocarstwa, które stając się silne, zawsze ma słuszność, zarówno w kontaktach międzynarodowych, jak i w polityce wewnętrznej, w stosunkach z obywatelami. Miał na myśli również walkę polityczną.

367

Poglądy Trockiego na wiele dziesięcioleci określiły stosu­ nek do Stalina większości biografów „nieusuwalnego sekretarza generalnego”, jak go nazwał Boris Souvarine. Przedstawiano go jako przeciętniaka, „szarą plamę”, według słów Nikołaja Suchanowa, kłamcę, łajdaka, łotra, który przez przypadek zajął miejsce należne Trockiemu — świetnemu organizatorowi i publicyście, teoretykowi i praktykowi. Po śmierci Stalina liczni biografowie usiłowali przedstawiać go jako szatana, który już niemal w dzie­ ciństwie postanowił przejąć władzę w partii i państwie i działał odpowiednio w tym kierunku. Cechy Stalina dojrzałego, opętane­ go nieprawdopodobną żądzą władzy, przenoszone były na Stalina z czasów, gdy dopiero o nią walczył. Józef Wissarionowicz zwycię­ żył dlatego, że lepiej niż wszyscy konkurenci rozumiał charakter partii bolszewickiej i słabość swych rywali. Plany przyszłego państwa, przyszłego społeczeństwa kry­ stalizują się w umyśle Stalina, jak można przypuszczać, pod koniec lat dwudziestych, kiedy jego zwycięstwo nad innymi pre­ tendentami — Trockim, Zinowjewem, Bucharinem — nie budzi­ ło już wątpliwości. Trockiego wyrzucono za granicę, Zinowjewa i Kamieniewa wykluczono z partii. Bucharin — którego jeszcze całkiem niedawno Stalin chronił własną piersią („Domagają się krwi Bucharina! — bronił »ulubieńca partii« przed Zinowjewem i Kamieniewem. — Nie damy wam jego krwi, przyjmijcie to do wiadomości”) — szykował się na stracenie. Wyobrażenie o pla­ nach Stalina, o jego ideach i marzeniach można sobie wyrobić na podstawie książek Siergieja Dmitrijewskiego, którego biografo­ wie Stalina ignorują. Dmitrijewski, niezaprzeczalny wyznawca głównych idei Ustriałowa, rozwija ideologię smienowiechowstwa, przedstawiając Stalina jako tego, który ucieleśnił w Rosji naro­ dowy komunizm. Jego biograficzne prace: Stalin, a następnie Sowieckie portrety, obliczone w owym czasie na przeciągnię­ cie emigracji na stronę Stalina, dziś okazują się szczególnie in­ teresujące. To, co w latach 1931-1932 wydawało się dziwne

368

i nieprawdopodobne, niedługo potem zaczęło być przez Stalina wprowadzane w życie. Dmitrijewski twierdzi: „Ludzie, którzy pierwotnie szczerze uważali się tylko za komunistów, stali się teraz narodowymi ko­ munistami, a wielu z nich stoi już na progu czystego rosyjskiego nacjonalizmu”84. Autor Stalina widzi przyszłą Rosję jako „ludo­ we imperium”, a sekretarza generalnego jako człowieka, który wiedzie ku temu kraj. „Być może tylko taki tępy taran jak Stalin może wybić dla Rosji drzwi w przyszłość?” — zastanawia się Dmi­ trijewski85. Dyktatura Stalina jest dlań „pod wieloma względami dyktaturą ludową”. W każdym razie ta władza „znacznie bardziej związana jest z masami ludowymi niż jakakolwiek tak zwana de­ mokracja”86. Na „ludowym charakterze dyktatury, a nie tylko na bagnetach, opiera się siła stalinowskiego ustroju”87. Biograf i apologeta Stalina streszcza jego program w kilku punktach. Przede wszystkim: „maksymalnie docisnąć śrubę, za­ równo w partii, jak i aparacie państwowym, żeby wszystko trzesz­ czało”. Następnie — wcielać w życie idee „czerwonego”, „proleta­ riackiego”, rosyjsko-azjatyckiego imperializmu. Świat rozpadł się na dwa obozy: obóz imperializmu i obóz walki z imperializmem. Nasz kraj, Związek Sowiecki, stoi na czele niezadowolonych, wal­ czących na śmierć i życie z imperializmem88. Na tym, według Dmitrijewskiego, polega myśl Stalina. Ale walka z imperializmem to walka z Zachodem: „Trzeba dogonić i prześcignąć znienawidzony Zachód — zgnieść go, złamać jego arogancką potęgę. W imię tego [Stalin] gotów jest złożyć w ofierze nie tylko jeden mały naród, który go zrodził, ale całą ludzkość”89. Wróg demokracji, wróg Zachodu, bezlitosny despota, „któ­ ry nie ma wątpliwości, któremu nie żal nikogo i niczego”, buduje narodowe, ludowe imperium. Rosja — pisze Dmitrijewski w swej drugiej książce — „z wolna coraz gruntowniej opędza się od na­ trętnej muchy marksizmu — i coraz bardziej zmierza ku ustrojo­ wi narodowemu. Zwycięstwo Stalina było pierwszym krokiem na

369

tej drodze, ponieważ przetrąciło kręgosłup głównym siłom mark­ sizmu w naszym kraju”90. W 1932 roku, kiedy Dmitrijewski pisze te słowa, dla Trockie­ go Stalin był jeszcze marksistą — słabym teoretykiem, łamiącym literę doktryny, ale marksistą. Dla biografa Stalina — był bojow­ nikiem zwalczającym marksizm. Obaj mają rację: Stalin był mark­ sistą wtedy, gdy marksizm był mu na rękę, a przeciwnikiem mark­ sizmu, gdy mu przeszkadzały jego dogmaty. Jest to prawdziwe również w odniesieniu do stalinowskiego nacjonalizmu. Zdaniem Stalina dogmaty krępowały nacjonalizm, podobnie jak krępowa­ ły marksizm. Najważniejsze zaś, jak słusznie zauważa Dmitrijew­ ski, jest to: „Ojczyznę mamy tylko wtedy i dopóty, dopóki panuje w niej nasza władza, władza robotnicza, stalinowska”91. Nacjonalizm, marksizm — wszystko służyło za budulec dla umacniania władzy Stalina, spadku po Leninie. Dmitrijewski upa­ trywał w Stalinie protoplasty przyszłego rosyjskiego Cezara, bu­ downiczego przyszłej narodowej Rosji. Stalin był sam sobie Ceza­ rem i zbudował stalinowskie państwo. Apoteoza Stalina, jego triumf, przypada na styczeń 1934 ro­ ku, XVII zjazd partii. Industrializacja zbilansowana, kolektywi­ zacja zakończona, życie duchowe społeczeństwa wzięte w cugle, nowe prawa ostatecznie pozbawiają obywateli wolności. W ciągu pięciu lat kraj zmienił się nie do poznania. Nikt już się nie ośmie­ la kwestionować prawa Stalina do samowładztwa. Kirów, któremu pozostaje jeszcze niespełna rok życia, nazwie XVII zjazd „zjazdem zwycięzców”. We wrześniu tegoż 1934 roku Hitler oświadcza narodowym socjalistom, zebranym na Parteitagu w Norymberdze, że są „zjazdem zwycięzców”. Występując na zjeździe, Stalin obiecuje pokój i spokój: „O ile na XV zjeździe trzeba było jeszcze dowodzić słuszności linii partii i toczyć walkę z pewnymi ugrupowaniami antyleninowskimi, a na XVI zjeździe — dobijać ostatnich zwolenników tych ugrupowań, o tyle na obecnym zjeździe nie ma nawet czego dowodzić i bodaj

370

nie ma kogo bić”. Zjazd wita te słowa owacją. Spośród 1966 dele­ gatów XVII zjazdu tylko 59 wzięło udział w następnym, XVIII zjeździe. Około dwóch trzecich delegatów „zjazdu zwycięzców” zosta­ ło w ciągu następnych pięciu lat aresztowanych, tylko nieliczni zdołali przeżyć. W wielu obcych językach — również po rosyjsku — ukazu­ je się pierwsza oficjalna biografia Wodza. Stalin nie traci nadziei, że doczeka się biografii pióra Maksyma Gorkiego. Ale ojciec lite­ ratury proletariackiej ociąga się. „Społeczne zamówienie” zosta­ je powierzone francuskiemu pisarzowi Henri Barbusse owi. Mówi się co prawda, że książkę napisał niemiecki pisarz komunista Alfred Kurella, a słynny autor Ognia tylko podpisał ją swoim nazwiskiem. Stalin Barbusse’a bardzo prędko zostanie objęty w Związku Sowieckim zakazem, jako że niemal wszyscy wspo­ mniani w nim przyjaciele i współtowarzysze Wodza okażą się wro­ gami rewolucji i ludu. Ale podsunie on propagandystom kultu kil­ ka znakomitych formułek i naszkicuje portret: „Was, którzy go nie znacie, on zna od dawna i troszczy się o was. Kimkolwiek jeste­ ście, najlepsza część waszego losu znajduje się w rękach tego czło­ wieka, który troszczy się o wszystko”92. Wcześniej powstał por­ tret pióra Dmitrijewskiego: „Spokojny, nieruchomy siedzi Stalin, z kamienną twarzą przedpotopowego jaszczura. Żyją tylko oczy. Wszystkie myśli, pragnienia, plany spływają ku niemu. On zaś czyta, słucha, myśli w napięciu. Zdecydowanie, bez pośpiechu wy­ daje rozkazy. Plecie sieć intryg. Wywyższa swoich, rozdeptuje in­ nych. Kupuje, sprzedaje ciała i dusze”93. Barbusse kreśli pochlebniejszą sylwetkę Dobroczyńcy — „człowieka z głową uczonego, z twarzą robotnika, w ubraniu prostego żołnierza”94. W lutym 1934 roku, na XVII zjeździe partii, Kirów dokona podsumowania, nazywając Stalina „największym człowiekiem wszystkich czasów i narodów”. Stalin osiągnął władzę najwyższą. Jej kolejny etap zacznie się zamordowaniem Kirowa.

371

4. Spokój na wszystkich granicach Spokój na granicach był nieodzownym warunkiem powodzenia zapoczątkowanej przez Stalina „odgórnej rewolucji”. Sowiecka dy­ plomacja — „pierwsze piętro” polityki zagranicznej — stara się w latach pierwszej pięciolatki spokój ten zapewnić. Jeden tylko incydent poważnie zakłóca idyllę, ale — po raz pierwszy od czasów wojny domowej — pozwala Armii Czerwo­ nej wykazać się mocą. Od 1928 roku między Chinami i Moskwą nie istniały stosunki dyplomatyczne. Latem 1929 roku rząd Czang Kaj-szeka prowokuje Związek Sowiecki, aresztując pracowni­ ków konsularnych w Mandżurii i Chinach Północnych (konsulaty w Harbinie i Mukdenie działały mimo braku stosunków dyploma­ tycznych), obywateli sowieckich — pracowników Wschodniochińskiej Kolei Żelaznej, a następnie opanowując KWŻD. Kiedy Chi­ ny odmawiają zwolnienia zatrzymanych i zwrotu kolei, wojska sowieckie w kilku starciach zadają cios chińskiej armii. Specjalną Dalekowschodnią Armią Czerwoną dowodzi Wasilij Bliicher — w latach 1924-1927 doradca wojskowy przy armii Kuomintangu. W grudniu 1929 roku na sowiecko-chińskiej granicy przywró­ cone zostaje status ąuo. Czang Kaj-szek przeliczył się, nie doceniw­ szy siły ani determinacji sowieckiego rządu, który, choć lęka się komplikacji międzynarodowych, korzysta z nadarzającej się okazji. Pod koniec lat dwudziestych Moskwa interweniuje w wojnie domowej w Afganistanie, popierając obalonego Amanulląha Cha­ na. Gieorgij Agabiekow, który opowiada o tym epizodzie, infor­ muje, że postanowiono wesprzeć Amanullaha opierającego się na plemionach południowych, „siłą rzeczy” wrogich Anglii, a nie jego przeciwnika Baczę-i-Sakao, który wspierał się na ludności północ­ nego Afganistanu, a zatem mógł starać się „rozszerzyć wpływy na sowiecki Turkiestan”. Dla poparcia Amanullaha skierowano do Afganistanu „grupę uderzeniową” pod dowództwem boha­ tera wojny domowej, dawnego sowieckiego attache wojskowego

372

w Kabulu Witalija Primakowa. Po serii zwycięstw w starciach z od­ działami Baczy-i-Sakao sowieckie jednostki wojskowe zostały od­ wołane, gdyż Amanullah zrezygnował z walki z rebelią95. W latach pierwszej pięciolatki w centrum zainteresowania sowieckiej polityki zagranicznej pozostawały stosunki z Niemca­ mi. Dopiero pod koniec tego okresu dyplomacja sowiecka urze­ czywistniła dawny plan, podpisując układ o nieagresji z Fran­ cją, ratyfikowany w 1931, i — nie bacząc na sprzeciw Niemiec — z Polską w roku 1932. W latach 1926 i 1931 Niemcy i Zwią­ zek Sowiecki prolongują traktat z Rapallo. Uprzywilejowane rela­ cje dwóch przeciwników „systemu wersalskiego” rozszerzają się na dyplomację, gospodarkę i w szczególności na współpracę mili­ tarną. Linia niemieckiej polityki zagranicznej została wypracowa­ na w starciu między zwolennikami „tendencji zachodniej” i „ten­ dencji wschodniej”, między rzecznikami bliskich więzi z ZSRS i stronnikami orientacji zachodniej. Przedstawicielami orienta­ cji wschodniej byli: Reichswehra, politycy konserwatywni, część przemysłowców. Za polityką prozachodnią opowiadali się głów­ nie socjaldemokraci. Łatwo zrozumieć, dlaczego Stalin, generalnie niechętny socjaldemokratom i socjalistom, szczególnie nie zno­ sił socjaldemokratów niemieckich. Jego przychylność dla „prowschodnich” i dla konserwatystów tłumaczyła się nie tylko tym, że byli oni zwolennikami orientacji prosowieckiej, ale też słabo­ ścią sekretarza generalnego do stronników silnej władzy. Od chwili dojścia Mussoliniego do władzy stosunki Związku Sowieckiego z faszystowskimi Włochami były znakomite. Alek­ sander Barmin1opowiada, że w 1924 roku sowiecki ambasador we

1 Aleksander Barmin, właśc. Graff (1899-1987) — sowiecki dyploma­ ta i szpieg, w latach trzydziestych odmówił powrotu do ZSRS. Od 1940 roku w USA, podczas II wojny światowej jako szeregowiec służył w armii amery­ kańskiej. Po wojnie kierował między innymi rosyjską redakcją Głosu Amery­ ki. Byłprazięciem (mężem wnuczki) prezydenta USATheodorea Roosevelta.

373

Włoszech Konstantin Jurieniow zaprosił na obiad Mussoliniego. W przededniu owego przyjęcia przywódca opozycji, socjalista Giacomo Matteotti, został porwany przez faszystów i zamordowany. Włoscy komuniści i liberałowie zażądali od Jurieniowa, by od­ wołał zaproszenie Mussoliniego. Sowiecki ambasador odmówił i uroczyście podejmował Duce96. W latach pierwszej pięciolatki Włochy otrzymały od Związku Sowieckiego ogromne zamówie­ nia na sprzęt przemysłowy, a włoscy przemysłowcy udzielili ZSRS długoterminowych, gwarantowanych przez państwo kredytów97. Na „drugim piętrze” sowieckiej polityki zagranicznej od lata 1928 roku realizowane są decyzje i postanowienia VI kongresu Kominternu, głoszące, że „wróg jest z lewa”, a g ł ó w n y m wrogiem są „socjal-faszyści”. Ten zwrot puszczony w obieg przez Zinowjewa w 1922 roku oznaczał nie tylko, że socjaldemokraci i socjaliści byli głównym wrogiem klasy robotniczej, ale też, że faszyści i narodowi socjaliści, którzy w 1930 roku uzyskali 6,5 miliona głosów, nie byli poważnym przeciwnikiem. Moskwa traktowała rozwój nazizmu ra­ czej jako zjawisko korzystne. Zdaniem przywódców Kominternu świadczył on, że masy tracą swoje parlamentarne i demokratyczne złudzenia. Z drugiej strony naziści byli wrogami zachodnich demo­ kracji i nie mogli — według Stalina — być orientacji prozachodniej. W 1931 roku Stalin zapyta członka Politbiura Komunistycznej Par­ tii Niemiec Heinza Neumanna: „Czy nie sądzicie, że jeżeli w Niem­ czech nacjonaliści dojdą do władzy, to będą zajmować się wyłącznie Zachodem, tak że będziemy mogli swobodnie budować socjalizm?”98. Komunistyczna Partia Niemiec otrzymuje zalecenie bezlitosnej walki z socjaldemokratami, zwłaszcza z ich lewym skrzydłem. Stalin wzy­ wa w tym celu do Moskwy trzech członków niemieckiego Politbiu­ ra — Ernsta Thalmanna, Heinza Neumanna i Hermanna Remmelego. Choć jeszcze wczoraj linię partii wyznaczało hasło Neumanna „bij faszystę, gdziekolwiek go spotkasz”, komuniści niemieccy z miejsca podporządkowują się rozkazowi Moskwy i w walce z socjalistami jed­ noczą swoje siły z nazistami.

374

Wśród historyków rozpowszechniła się wersja, że Stalin, to­ rując drogę Hitlerowi, wychodził z przekonania wyrażonego w formule „dzisiejszy triumf Hitlera — jutrzejszym zwycięstwem komunistów”. Takie hasło było rozpowszechniane w niemieckich środowiskach komunizujących na początku lat trzydziestych. Polityka Stalina wobec Niemiec składała się z trzech kompo­ nentów. Przede wszystkim z nienawiści do socjaldemokracji. Ale uczucie to nie było jego osobistą fobią. Podzielali je wszyscy bol­ szewicy, również Trocki. Co prawda akceptował on używanie ter­ minu „socjal-faszysta”, ale występował przeciw sojuszowi z par­ tiami i organizacjami, które nie zerwały z reformizmem i dążyły do odrodzenia socjaldemokracji. Stosunek Stalina i Trockiego do socjaldemokracji i nazizmu w latach trzydziestych jasno pokazu­ je różnicę między tymi dwoma sukcesorami Lenina i nie mniej ja­ sno dowodzi, że autentycznym leninowcem był Stalin. Od 1931 do 1941 roku Stalin bez żenady, nie cofając się przed niczym, kie­ rując się wyłącznie własnymi interesami, co najmniej czterokrot­ nie dokonuje zwrotu polityki o 180 stopni. W czerwcu 1933 roku, już po dojściu Hitlera do władzy, pismo „Kommunisticzeskij Internacyonał” drwiło z propozycji „austro-marksistów” zale­ cających sojusz z „demokracjami”. „Austro-marksizm propo­ nuje ZSRS zawrzeć sojusz z »wielkimi demokracjami« do walki z faszyzmem na skalę międzynarodową. [...] Socjal-faszyzm radzi proletariatowi ZSRS zawrzeć sojusz z »demokratyczną« Francją i jej wasalami przeciw niemieckiemu i włoskiemu faszyzmowi. Socjal-faszyści udają, że nie wiedzą o istnieniu francuskiego, brytyjskiego i amerykańskiego imperializmu”99. Niecały rok póź­ niej „proletariat ZSRS” postąpił dokładnie tak, jak mu radzili „austro-marksiści”. Ale Trocki nawet w 1938 roku wciąż twierdził: „I w rzeczy samej cóż mógłby oznaczać blok imperialistycznych demokracji przeciw Hitlerowi? Nowe wydanie wersalskich okowów, jeszcze cięższych, jeszcze bardziej krwawych, jeszcze bar­ dziej nie do zniesienia. [...] Walczyć z faszyzmem w sojuszu z im­

375

perializmem to tak samo, jak w sojuszu z diabłem walczyć z jego rogami i szponami* ” 10 0 . W 1938 roku Stalin jest sprzymierzeńcem demokracji, a Troc­ ki krytykuje go bezlitośnie za zdradę sprawy proletariatu i rewo­ lucji światowej. W czerwcu 1940 roku Trocki pozostał przy swym stanowisku: „Socjalista, który występuje dziś w obronie »ojczyzny«, odgrywa równie reakcyjną rolę jak wandejscy chłopi, którzy poszli bronić ustroju feudalnego, to jest swych własnych pęt”101. I oto Trocki znalazł się w jednym obozie ze Stalinem, który zdążył jednak dwukrotnie zmienić sojuszników i w 1939 roku był sprzy­ mierzony z Hitlerem. Trocki jest jak zegar, który zatrzymał się w 1917 roku, Stalin jest zegarem, który idzie tak, jak sobie życzy jego właściciel. Przy czym zarówno Trocki, jak i Stalin utrzymują, że ich zegary wskazują właściwy czas, ponieważ idą zgodnie z pra­ wami Historii. Wrogość w stosunku do socjaldemokracji — to pierwszy z elementów polityki Stalina wobec Niemiec. Drugim elementem jest przekonanie, że naziści to nacjonaliści, których najgorszym wrogiem jest system wersalski. Karol Radek usiłował w 1923 roku wykorzystać rodzącą się partię hitlerowską jako siłę rozkładową Republiki Weimarskiej, zatem sprzyjającą rewolucji komunistycz­ nej. Radek dał nazistom ich pierwszego bohatera — rozstrzelane­ go przez Francuzów w okupowanej Ruhrze Alberta Leo Schlagetera — wygłaszając na jego cześć słynne przemówienie pośmiertne, zatwierdzone przez Stalina i Zinowjewa. Przywódcy Kominternu są przekonani — zapewnia Radek — „że ogromna większość na­ rodowo myślących mas należy nie do obozu kapitalistów, lecz do obozu robotników”, że „setki Schlageterów” przejdą do obozu re­ wolucji102. Hitler z kolei mówił do swych towarzyszy, iż jest prze­ konany, że z komunisty zawsze można zrobić dobrego nazistę, a z socjaldemokraty — nigdy. Wreszcie trzeci element — obawa przed dojściem komuni­ stów do władzy w Niemczech. Na IV kongresie Kominternu Zi• •

376

nowjew mówił: „Dobrze wiemy, że już za parę lat liczne kraje przemysłowe wyprzedzą nas i zajmą pierwsze miejsce w Kominternie, i wówczas — jak mawiał towarzysz Lenin — staniemy się zacofanym krajem sowieckim wśród rozwiniętych krajów sowiec­ kich”. Zinowjew nie ma niby nic przeciw takiej perspektywie. Ka­ tegorycznie jednak nie podobała się ona Stalinowi, który nie miał zamiaru ustępować komukolwiek pierwszego miejsca w Kominternie. W latach trzydziestych na scenie polityki światowej pojawił się nowy ważny czynnik: prosowiecka opinia publiczna. Urabia­ nie opinii publicznej na Zachodzie zaczyna się zaraz po rewolucji październikowej. O jej rezultatach pisze amerykański dziennikarz George Popoff w książce CzK: czerwona inkwizycja, w której opo­ wiada o swym aresztowaniu w 1922 roku: „Jeden z największych politycznych sukcesów moskiewskich despotów to takie urobie­ nie światowej społeczności, że każdy, kto ośmieli się mówić o nie­ dociągnięciach — przecież niezaprzeczalnych — państwa sowiec­ kiego, okrzyknięty zostaje »anty-bolszewikiem« i oskarżony o brak obiektywizmu”103. W oczach zachodniej inteligencji światowy kry­ zys gospodarczy przemienia Związek Sowiecki — kraj pięciolatki — w raj na ziemi. Arthur Koestler, który w latach 1932-1933 od­ wiedził ZSRS i pisał o nim z równym uniesieniem jak wszyscy po­ zostali zachodni literaci, dziennikarze i biznesmeni, gdy znacznie później rozliczał się w autobiografii ze swą przeszłością, zauważył: „Gdyby sama Historia była zwolenniczką Komunizmu, nie zdoła­ łaby równie zręcznie zsynchronizować najcięższego kryzysu świata zachodniego i pierwszej fazy rosyjskiej rewolucji przemysłowej. Kontrast był tak silny, że nieuchronnie prowadził do wniosku: oni — to przyszłość, my — to przeszłość”104. Chaosowi zachodniej go­ spodarki przeciwstawiano sowieckie planowanie, milionom za­ chodnich bezrobotnych — brak bezrobocia w Związku Sowieckim. Termin „żelazna kurtyna” wszedł w powszechne użycie po wystąpieniu Churchilla w Fulton w 1946 roku. Przed nim zwro­

377

tem tym posługiwał się Goebbels, a po raz pierwszy użył go Wa­ silij Rozanow w 1917 roku: „Nad Rosyjską Historią ze zgrzytem, szczękiem i świstem zapada żelazna kurtyna. — Przedstawienie skończone. Widzowie wstali z miejsc. — Czas nałożyć futra i wra­ cać do domu. Rozejrzeli się: nie ma już ani futer, ani domów”105. Dla Rozanowa żelazną kurtyną była rewolucja, która przerwała ciąg rosyjskiej historii. W takim właśnie sensie w 1921 roku uży­ wa owego zwrotu emigracyjny publicysta S. Polakow. W 1930 roku w „Litieraturnoj Gazietie” pojawia się artykuł Żelazna kurtyna. Lew Nikulin zaczyna go plastyczną metaforą: „Gdy na scenie wy­ bucha pożar, oddziela się ją od widowni żelazną kurtyną. Z punk­ tu widzenia burżuazji w Rosji Sowieckiej od dwunastu lat z rzędu trwa pożar. Ciągnąc ze wszystkich sił za różne dźwignie, usiłu­ je się tam z wolna opuścić żelazną kurtynę, by ogień nie przedo­ stał się do parteru”106. W Związku Sowieckim szalał pożar. W 1930 roku pożerał miliony ludzi. Zachód nic o tym nie wiedział, bo nie chciał wiedzieć. Koniec NEP i „wielki przełom” oznaczały w szcze­ gólności zerwanie wszelkich nie w pełni kontrolowanych powią­ zań ze światem zewnętrznym, które jeszcze istniały w drugiej połowie lat dwudziestych. Ale odcięcie ZSRS od świata żelazną kurtyną było możliwe tylko przy współudziale Zachodu. Odizo­ lowanie sowieckiej ludności nie stanowiło problemu: rygorystycz­ na cenzura, zakaz prywatnych wyjazdów, zakaz korespondencji z zagranicą, zakaz rozmów z cudzoziemcami, nieprzerwana pro­ paganda. Koestler był nieco zaskoczony pytaniami, jakię sowiec­ cy obywatele zadawali jemu, niemieckiemu komuniście, na temat sytuacji na Zachodzie: „A kiedy porzuciliście pracę w burżuazyjnym piśmie, czy pozbawiono was talonów na żywność i wyrzuco­ no z mieszkania? Jaka jest średnia liczba francuskich robotników umierających dziennie z głodu? W jaki sposób zachodni komuni­ ści zdołali zapobiec interwencji przeciw ZSRS, szykowanej przez monopolistyczny kapitał przy pomocy socjal-faszystowskich re­ negatów?”. Koestler dodaje, że pytania (te same we wszystkich

378

miastach, które odwiedził) zadawano mu w neorosyjskim, „dżugaszwilijskim” języku107. Ciemnota sowieckich obywateli była owocem wspólnych wysił­ ków „organów” i propagandy. Ale dziesiątki książek i setki artyku­ łów pisanych o Związku Sowieckim przez francuskich, niemieckich, angielskich, amerykańskich demokratów, liberałów, konserwa­ tystów, którzy otrzymali zezwolenie na ekskursję po kraju budu­ jącym socjalizm, wzmacniały żelazną kurtynę z zachodniej stro­ ny. Nie pozwalały Zachodowi poznać prawdy o ZSRS. W oszustwie brali udział również dziennikarze, którzy dłuższy czas przebywali w Związku Sowieckim, tacy na przykład jak wieloletni moskiewski korespondent „The New York Timesa” Walter Duranty1. Ludzie ci kierowali się najróżniejszymi względami. Z obawy, by nie obrazić władz sowieckich, by nie uchodzić za „nieobiektywnych”, z chęci do­ godzenia polityce własnego rządu — korespondenci zachodni zata­ jali fakty, zniekształcali je, fałszywie interpretowali. To z ich pomocą ukryto przed światem głód z lat 1931-1933 i jego potworne żniwo. Inteligencja zachodnia, która w rewolucji październikowej do­ strzegła jutrzenkę nowej ery a w kryzysie lat trzydziestych znak zagłady zachodniej cywilizacji, uwierzyła, że Związek Sowiecki to radosne jutro ludzkości. „Widziałem przyszłość, i ta przyszłość działa” — oświadczył jeden z najbardziej wpływowych amerykań­ skich dziennikarzy wierny przyjaciel Związku Sowieckiego Lin­ coln Steffens. „Związek Sowiecki — nową cywilizacją?”108 — pyta­ ją [w tytule swojej książki — dop. tłum.] dostojni fabianie11Sydney

1 Walter Duranty (1884-1957) — korespondent dziennika „The New York Times” w Moskwie w latach 1922-1936, laureat Nagrody Pulitzera w 1932 roku za serię reportaży o ZSRS, wychwalających postępy komunizmu. h Fabian Society — angielskie stowarzyszenie założone w 1884 roku w Londynie przez grupę intelektualistów (między innymi Sydneya i Beatrice Webbów, Bernarda Shawa), dążące do przekształcenia ustroju kapi-

379

i Beatrice Webbowie i stwierdzają kategorycznie: tak, nowa cywi­ lizacja! „Nigdy nie jadłem tak smacznie jak podczas podróży po Związku Sowieckim” — oświadcza słynny mistrz paradoksu Ber­ nard Shaw, który odwiedził kraj przyszłości w czasie najostrzej­ szego głodu. Wyjeżdżając, wpisuje do Złotej księgi hotelu „Metropol” słowa: „Jutro opuszczam tę ziemię nadziei i powracam na Zachód, gdzie króluje beznadziejność”. Amerykanka Ella Winter, która w 1932 roku odwiedziła ZSRS, mówi o przejściowych trud­ nościach jak o bólach porodowych: „Czyż szczęśliwa jest kobie­ ta przy porodzie wyczekiwanego dziecka? Oni rodzą nowy świat z nowym światopoglądem. W trakcie tego procesu kwestie oso­ bistego samopoczucia stają się drugorzędne”109. Laburzysta Ha­ rold Laski oświadcza w 1934 roku po eskapadzie po ZSRS: „Nigdy w historii człowiek nie osiągnął takiej doskonałości jak przy so­ wieckim reżimie”. Arthur Koestler opowiada, jak rozumował w trakcie podróży po ZSRS, przygotowując entuzjastyczną książkę o kraju socjalizmu. Rozumował dialektycznie: stopa życiowa jest niska, ale w czasach carskich była jeszcze niższa. W państwach kapitalistycznych robot­ nicy żyją lepiej, ale ich sytuacja się pogarsza, a w ZSRS — polepsza. Najważniejszy jednak argument w ustach wszystkich zagra­ nicznych adoratorów nowego społeczeństwa był następujący: u nas będzie inaczej. Tak uważali Francuzi, Anglicy, Amerykanie. Edmund Wilson, jeden z najbardziej wpływowych krytyków lite­ rackich w USA, w swej słynnej Odezwie do postępowców zapropo­ nował nawet, by „odebrać komunizm komunistom”110 i zbudo­ wać go własnymi rękami. W Związku Sowieckim — pisał Wilson — „czułem się jak w sanktuarium moralności, gdzie dzień i noc świeci światło”111. talistycznego w socjalistyczny. Nazwa nawiązywała do rzymskiego wodza Fabiusza Kunktatora (?-203 p.n.e.), którego taktykę działań powolnych, acz skutecznych zamierzano naśladować.

380

Entuzjastyczna prosowiecka kampania przynosiła państwu Stalina ogromne korzyści. Urabiała opinię publiczną, spełniała też konkretne usługi praktyczne. Nowojorskie biuro podróży wer­ bowało robotników dla ZSRS przy użyciu sloganów: „Jedź do Ro­ sji Sowieckiej. Inteligenci, robotnicy różnych specjalności, męż­ czyźni i kobiety są serdecznie zapraszani do Rosji Sowieckiej, [...] gdzie realizuje się największy na świecie eksperyment społecz­ ny, w miriadach malowniczych narodowości, cudownych pejzaży, wspaniałej architektury i egzotycznych cywilizacji”112. W 1933 ro­ ku Stany Zjednoczone — w znacznym stopniu pod wpływem opi­ nii publicznej — oficjalnie uznają Związek Sowiecki i nawiązują z nim kontakty gospodarcze i kulturalne. Najbardziej charakterystyczną cechą światowej kampanii prosowieckiej był jej język. Wszystkie wydane wówczas książki o ZSRS — bez różnicy po niemiecku, francusku czy angielsku, pióra zawodowców bądź grafomanów typu Anny Louisy Strong albo też wyszukanych estetów w rodzaju Edmunda Wilsona — wydają się napisane w tym samym „dżugaszwilijskim”, sowiec­ kim języku. Kłamstwo, świadome czy nieświadome, zabarwia te produkcje na jeden kolor. Epidemia kłamstwa i instrument jego proliferacji — język sowiecki — rozchodzą się po całym świe­ cie. Kiedy po podpaleniu Reichstagu Gestapo zaczęło polować na przeciwników politycznych, naturalne i normalne wydawało się oświadczenie kierownictwa Komunistycznej Partii Niemiec: „Proletariat nie przegrał bitwy, nie poniósł klęski. [...] To tylko chwilowy odwrót”113. Nieliczni przedstawiciele zachodniej inteligencji, którzy sta­ rają się przebić żelazną kurtynę, zdemaskować spisek kłamstwa o Związku Sowieckim, napisać o nim prawdę, skazani są na ostra­ cyzm, bezlitośnie wypędzani z obozu postępowej ludzkości. Spo­ tkało to między innymi rumuńskiego pisarza Panaita Istratiego na początku lat trzydziestych i Amerykanina Maxa Eastmana pod koniec lat dwudziestych.

381

Apologeci ZSRS pokornie przyjmowali wszystkie zakręty sta­ linowskiej polityki zagranicznej. W pierwszej połowie lat trzy­ dziestych tłumaczyli je koniecznością pokrzyżowania intryg im­ perialistów i socjal-faszystów, a w drugiej połowie tej dekady i później — mądrością Stalina. Jego geniusz sławili z jeszcze więk­ szym — jeśli to w ogóle możliwe — bezwstydem niż w samym Związku Sowieckim. Wybitny angielski biolog przytacza z roz­ rzewnieniem opowiadanie o tym, jak Stalin „osobiście przycho­ dził po nocach na moskiewskie dworce towarowe, by pomagać ładowaczom”114. A Heinrich Mann utrzymywał, że Stalin stawia der Geist (ducha) znacznie wyżej niż die Macht (siłę)115. I tak dalej, i tak dalej...

5. „Żyje się weselej..." Kiedy Panait Istrati próbował podczas swego pobytu w ZSRS mó­ wić, że nie wszystko zgadza się z jego wyobrażeniami o państwie socjalizmu, odpowiadano mu: nie można usmażyć omletu, nie rozbijając jaj. Rumuński pisarz oponował: widzę rozbite jajka, ale nie widzę omletu116. Jajka tłucze się bez litości, ale też zza budowlano-niszczycielskich machin kolektywizacji i industrializacji zaczyna się wyłaniać kontur omletu. 13 grudnia 1931 roku Stalin udziela wywiadu niemieckiemu pisarzowi Emilowi Ludwigowi, autorowi biografii wielkich ludzi. „Zadanie, któremu poświęcam swoje życie, [...] to utrwalenie pań­ stwa socjalistycznego, a więc — internacjonalistycznego”117. Sło­ wo się rzekło: utrwalenie państwa. Zwrot ten rewidował wszystkie obowiązujące w tym czasie ortodoksyjnie marksistowskie teorie. W myśl tych teorii — a wspierały je całe armie cytatów z Mark­ sa — państwo miało bardzo szybko zaniknąć. Stalin dorzuca jesz­ cze przymiotnik „internacjonalistyczne”, ale ważniejszy jest rze­

382

czownik — „państwo”. I czasownik — „utrwalać”. Spoiwem tego państwa ma być strach. Ludwig powiedział Stalinowi: „Wydaje mi się, że znaczna część ludności Związku Radzieckiego doznaje uczucia strachu, lęku przed Władzą Radziecką i że na tym uczuciu strachu w pew­ nej mierze opiera się trwałość Władzy Radzieckiej”118. Emil Ludwig formułuje swe spostrzeżenie tak, jakby znał wynik badań profeso­ ra Borodina, bohatera sztuki Afmogienowa Strach. „Osiemdziesiąt procent wszystkich zbadanych — mówi profesor Borodin — żyje w wiecznym strachu przed groźbą albo utratą społecznego opar­ cia. Mleczarka boi się konfiskaty krowy, chłopi — przymusowej kolektywizacji, sowiecki urzędnik — nieprzerwanych czystek, funkcjonariusz partyjny lęka się oskarżenia o odchylenie, pracow­ nik naukowy boi się oskarżenia o idealizm, technik — oskarżenia o sabotaż. Żyjemy w epoce wielkiego strachu”. Nie ma w Związku Sowieckim ani jednego zawodu, ani jednej grupy społecznej, któ­ ra by się nie bała. Stalin znający doskonale sztukę Afmogienowa, odpowiada Ludwigowi: „Myli się pan. [...] Czyżby pan sądził, że można przez czternaście lat utrzymywać władzę i poparcie milio­ nowych mas dzięki metodzie zastraszania, wzbudzania lęku? Nie, jest to niemożliwe”. Ale dorzuca: „Rzecz jasna, jest niewielka część ludności, która rzeczywiście boi się władzy radzieckiej i walczy z nią. [...] Chodzi tu jednak nie tylko o politykę zastraszania tych grup, która rzeczywiście istnieje. Wszystkim wiadomo, że my, bol­ szewicy, nie poprzestajemy tu na zastraszaniu i posuwamy się da­ lej, dążąc do zlikwidowania tej burżuazyjnej warstwy”119. Stalin poprawia niemieckiego pisarza: nie zastraszenie, lecz likwidacja „części ludności”, „burżuazyjnej warstwy”. Mało prawdopodobne, by ta poprawka mogła uspokoić tę część ludności, która sytuowa­ ła się poza grupami przeznaczonymi do likwidacji. W latach pierwszej pięciolatki uchwalono serię norm praw­ nych mających wzmocnić państwo. Wydano ustawy zaostrzają­ ce „dyscyplinę pracy”. Setki tysięcy chłopów, którzy przesiedlili

383

się do miast, do przedsiębiorstw i fabryk, poddano „reedukacji” i przy użyciu administracyjnych środków przymusu przemienio­ no w proletariuszy. Na mocy uchwały KC z września 1929 roku dyrektor staje się jednoosobową władzą przedsiębiorstwa. Dotychczas przed­ siębiorstwem kierował „triumwirat”: dyrektor, sekretarz komite­ tu partyjnego i przewodniczący komitetu związków zawodowych. Obecnie dyrektor dostaje prawo samodzielnego rozstrzygania wszelkich kwestii, zwalniania z pracy bez zawiadomienia związ­ ków zawodowych, które w 1933 roku zostają formalnie zlikwido­ wane, to jest połączone z Ludowym Komisariatem Pracy (w po­ stanowieniu mówi się, że związki zawodowe zostają zlikwidowane na własne życzenie). Za bumelanctwo — samowolne niestawienie się do pracy choćby przez jeden dzień — robotnik stawał przed sądem. Ale dyrektor, mimo że uzyskał szeroki zakres uprawnień, też był zagrożony. Jeżeli przedsiębiorstwo nie wykonywało planu albo produkcja była złej jakości — wtedy to jego oddawano pod sąd. „Kodeks pracy nie tylko nie wyszedł poza normy i dekrety z pierwszych lat dyktatury proletariatu, ale w wielu ustawach wręcz się cofnął”120. W sierpniu 1932 roku uchwalona zostaje najokrutniejsza z tej serii ustawa, mająca na celu „umocnienie” dyscypliny państwo­ wej: O ochronie mienia przedsiębiorstw państwowych, kołchozów i spółdzielni oraz o zabezpieczeniu społecznej (socjalistycznej) własności. Ponieważ w Związku Sowieckim wszystko stanowi­ ło własność społeczną — ustawa objęła wszystkich pracowników państwowych. Zaliczono do nich kołchoźników, którzy byli jed­ nym z głównych podmiotów tej ustawy. Jej cechę charakterystycz­ ną stanowiło „zastosowanie jako środka sądowej represji” tylko jednego wymiaru kary: „najwyższego wymiaru ochrony społecz­ nej — rozstrzelania z konfiskatą całego mienia”. Przy „okoliczno­ ściach łagodzących” karę śmierci można było zamienić na „pozba­ wienie wolności na okres nie krótszy niż dziesięć lat z konfiskatą

384

całego mienia”121. Niedługo potem ustawa ta została rozszerzona per analogiam na „szeroki zakres przestępstw, w tym również spe­ kulację, sabotaż prac rolnych, kradzież nasion i tak dalej”122. Dzisiaj historycy sowieccy odnotowują: „Ustawa z 7 sierpnia była zbyt rygorystyczna i nie dość dopracowana pod względem prawnym. Na równi z notorycznymi defraudantami skazywano na jej mocy osoby, które popełniły nieznaczne wykroczenia”123. Ale na tym właśnie polegała rola ustawy z 7 sierpnia 1932 roku: uniwersalizm i krańcowa bezwzględność czyniły z niej jeden z naj­ ważniejszych instrumentów „umacniania państwa”. Nie mniej ważna była też przyjęta pod koniec 1932 roku ustawa o wprowadzeniu systemu paszportów wewnętrznych. Jeszcze dwa lata wcześniej paszporty określano jako „najważ­ niejszy instrument policyjnego przymusu i polityki fiskalnej w tak zwanym państwie policyjnym”124. Teraz okazały się kolej­ nym etapem w drodze do socjalizmu. Paszporty ograniczały swo­ bodę poruszania się obywateli i ułatwiały ich kontrolowanie. A co najważniejsze — wydawano je wyłącznie mieszkańcom miast. Chłopi okazali się przypisani do ziemi. Jak za pańszczy­ zny. Mieszkańcy miast też byli „przypisani do ziemi” poprzez za­ kaz samowolnego opuszczania przedsiębiorstw i prawo ludowego komisarza pracy do przenoszenia wykwalifikowanych robotników i specjalistów do dowolnych miejscowości i dowolnych gałęzi prze­ mysłu. Wszyscy obywatele stawali się niewolnikami państwa, któ­ re wyznaczało im miejsce pracy i zabraniało opuszczania go pod groźbą surowej kary. Ustawa z 8 czerwca 1934 roku koronowała system ujarz­ miania obywateli. „Zdrada ojczyzny” karana była śmiercią. Usta­ wa ta ostatecznie rehabilitowała pojęcie „ojczyzny”, pojmując ją jako państwo sowieckie, które — na mocy decyzji partii i rządu — uznano w ten sposób za kontynuację dawnej Rosji. Ustawa przywracała też pojęcie „kary”, którego nie używano od 1924 roku. Tym samym państwo wycofuje się z koncepcji „re-

385

edukowania” osobników łamiących prawo i oświadcza, że będzie surowo karać przestępców. W ciągu pierwszej porewolucyjnej de­ kady panowało, za Marksem — co prawda stale słabnące — prze­ świadczenie, że byt określa świadomość. Zatem zmieniając byt, warunki ekonomiczne i otoczenie, państwo wpływa na zmianę świadomości. A więc poza „niepoprawnymi”, których należało­ by eliminować, można wychować — reedukować — wszystkich. Jednak już w roku 1934 ogłoszono, że to nie społeczeństwo jest winne, lecz jednostka. Jednostka odpowiada za to, że nie zdołała wyzbyć się „wrodzonych piętn kapitalizmu”, „przeżytków prze­ szłości”. To jednostkę należy karać, bo choć byt się odmienił, jej świadomość pozostała niezmieniona. Wreszcie ustawa z 8 czerwca 1934 roku przywracała pojęcie rodziny, wprowadzając zbiorową odpowiedzialność jej członków za winę każdego z nich. Dla krewnych, którzy wiedzieli o zamia­ rach „zdrajcy ojczyzny”, przewidziano od dwóch do pięciu lat obo­ zu, a dla tych, którzy n i e w i e d z i e l i — pięcioletnie zesłanie. Tę ostatnią karę usunięto z kodeksu dopiero w 1960 roku. Wpro­ wadzenie zbiorowej odpowiedzialności było wyrazem nowej tro­ ski państwa o trwałość rodziny. Nowy kodeks rodziny i małżeń­ stwa zostanie przyjęty w 1936 roku, ale już w roku 1934 zmiana stosunku do rodziny staje się dla wszystkich jasna. Rozpoczęła się odbudowa zniszczonej komórki, lecz na nowych podstawach. Każ­ da sowiecka rodzina miała przyjąć nowego członka — państwo sowieckie. Ustawa o zdradzie ojczyzny przypomina sowieckim obywate­ lom, że żelazna kurtyna jest solidna. Pod koniec pierwszej pięciolatki nad każdym obywatelem za­ wisł miecz Damoklesa: wszyscy są równi, ponieważ wszyscy stoją nad przepaścią. Wszyscy się boją. Stalin znakomicie wytłumaczył Emilowi Ludwigowi, jak działa system zastraszania: jeżeli istnie­ je grupa ludności przeznaczona do likwidacji, to całkiem natural­ nie rodzi się hierarchia strachu. Boją się wszyscy, ale w różnym

386

stopniu i różnych form kary. Zarazem wszyscy pamiętają o istnie­ niu tych, którzy przeznaczeni są do likwidacji. Najbardziej boją się trafić do tej kategorii. Na konferencji agrarników-marksistów w grudniu 1929 roku, podczas której Stalin dał sygnał do „likwi­ dacji kułactwa jako klasy”, Jurij Łarin tłumaczył, że owa likwida­ cja nie oznacza natychmiastowej egzekucji wszystkich kułaków. Wystarczy ogłosić wyrok, część skazanych rozstrzelać, a resztę zo­ stawić, by czekała. Nie musiała długo czekać. W latach pierwszej pięciolatki ostatecznie kształtują się szczególne cechy polityki stalinowskiej: naciągać strunę do oporu, w ostatniej chwili popuścić, poluzować — a potem naprężyć jesz­ cze mocniej. Stalin nierzadko naciągają i luzuje niemal równocze­ śnie. Niektórzy historycy amerykańscy nazywają lata wieńczące pierwszą pięciolatkę „wielkim odwrotem”. Właśnie takie wyobra­ żenie o swych poczynaniach pragnął wywołać Stalin. Po szaleń­ czych wskaźnikach stalinowskiego planu pięcioletniego nawet mały krok wstecz, ku wskaźnikom wciąż niewykonalnym, ale ob­ niżonym, zdawał się triumfem zdrowego rozsądku. Kołchoźni­ kom pozwolono uprawiać działki przyzagrodowe, ale jednocześ­ nie uchwalono wspomnianą ustawę z 7 sierpnia 1932 roku. Jesienią tegoż roku prasa sowiecka bije na alarm: w fabrykach-molochach, warsztatach, sowchozach, kantynach „zapomniano o człowieku”! „Prawda” oburza się: „Czas położyć kres biurokra­ tycznemu, wielkopańskiemu lekceważeniu kwestii zbiorowego żywienia i pojąć wreszcie, że nie ma dla komunisty zaszczytniejszego zadania niż poprawa sytuacji robotników”125. Taka odezwa 15 lat po rewolucji mogłaby się wydać dziwna, gdyby nie roz­ brzmiała w chwili, gdy sytuacja klasy robotniczej była gorsza niż kiedykolwiek od czasów wojny domowej. W 1928 roku KC uchwa­ la specjalną rezolucję piętnującą inteligencję techniczną jako wro­ ga klasowego. W 1931 tajna instrukcja postuluje zmianę stosun-

387

ku do inteligencji technicznej i poprawę jej sytuacji materialnej, ale w roku 1933 kolejne postanowienie zaleca nasilenie walki ze „szkodnictwem”. Nie była to po prostu polityka kija i marchew­ ki. „Marchewka” stawała się kolejnym powodem do strachu, do obawy przed jej utratą. Podczas pierwszej pięciolatki wytwarza się skomplikowany, hierarchiczny system przywilejów. W latach komunizmu wojennego z przywilejów korzystał wąski krąg przy­ wódców. W latach NEP część przywilejów — o charakterze mate­ rialnym — wyśliznęła się spod kontroli partii. Pieniądze otwierały możliwości beztroskiego życia, niezależnego od partii i państwa — pomijając, rzecz jasna, uczucie permanentnego strachu nęka­ jącego nepmanów. W czasie pięciolatki, która znacznie poszerzyła warstwę kierowniczą, dysponentem wszystkich bez wyjątku przy­ wilejów stała się partia, to znaczy Stalin. Ale Stalin daje przywile­ je nie tylko przywódcom, daje je wszystkim obywatelom. Jego ar­ tykuł Zawrót głowy od sukcesów był wyzwoleniem, choćby na parę miesięcy, od kołchozów. Jego oświadczenie „Żyje się lepiej, żyje się weselej” w okresie największego głodu — stało się przyzwo­ leniem na „uciechy”. Szef komsomolców Aleksander Kosariew przekonuje młodzież: „Niesłusznie uważa się, że jesteśmy prze­ ciwni szczęściu osobistemu, przytulnie umeblowanym pokojom, schludności, modnym garniturom, bucikom, że tłumimy dążenia jednostki. [...] Nie jesteśmy przeciwni muzyce, nie jesteśmy prze­ ciwni miłości, nie jesteśmy przeciwni kwiatom”126. Kwiaty są niezbędne, również po to, by wręczać je Stalinowi odbierającemu honory z trybuny na mauzoleum Lenina. Albo­ wiem wszystko, co jest zabronione, jest zabronione na życzenie ludzi pracy. Wszystko, co jest dozwolone, jest dozwolone zgodnie ze wskazaniem partii, to znaczy Stalina. Walka z ascetyzmem, ogłoszona w 1932 roku, staje się kolejnym instrumentem umac­ niania państwa. Asceci nie mają nic do stracenia, prócz własnych idei. Ci, których Stalin obsypał dobrodziejstwami, mogą stracić mieszkanie, pozycję i powiązane z nią specjalne racje żywności.

388

W 1932 roku Izaak Babel rozmawiał w Paryżu z Borisem Souvarine’em. Autor Armii Konnej naszkicował interesujący portret Sta­ lina z początku lat trzydziestych, tak jak widzieli go współcześni, „dworzanie”. Charakteryzując stosunek „genialnego sekretarza” do ludzi, Babel opowiedział, jak Stalin wezwał do siebie odpowie­ dzialnego funkcjonariusza z Ludowego Komisariatu ds. Narodo­ wości, by go ukarać za jakieś przewinienie. Stalin poinformował go o karze, po czym odebrał mu po kolei legitymacje wszystkich instytucji, w których pracował, legitymację partyjną, a gdy zde­ gradowany delikwent wychodził, zawrócił go od drzwi: — Zwróć­ cie przepustkę do kremlowskiej stołówki127. Z jednej strony niezwykle zagmatwany system przywilejów i lęk przed ich utratą są fundamentem państwa ukształtowane: go w czasie pierwszej pięciolatki. System jest trwały, ponieważ w kraju panuje głód i nędza; dlatego w s z y s t k o jest przywilejem. Z drugiej zaś wszystko uzależnione jest od wyżej stojącego dobro­ czyńcy, jak w systemie feudalnym wasale byli zależni od suwerena. Wystarczyło pociągnąć jednego „dobroczyńcę”, by poleciał za nim nieskończony łańcuch podopiecznych. Stalinowskie państwo wymaga stalinowskiego społeczeństwa. Rewolucja zniszczyła stare społeczeństwo. W latach NEP istniała hybryda: niewymarłe resztki starego i zalążki nowego, porewolucyjnego społeczeństwa. W okresie pierwszej pięciolatki społeczeń­ stwo okresu NEP zostaje zmiecione. Z okruchów przedrewolucyj­ nego i resztek nepowskiego społeczeństwa formuje się, zgodnie ze wskazaniami Wielkiego Architekta, jak nazwał Stalina Radek, społeczeństwo takie, jakiego mu potrzeba. To społeczeństwo nie potrzebuje ascetów ani idealistów, nie potrzebuje zwolenników żadnych idei, również marksistowskich. Potrzebuje wykonawców. W 1931 roku KC podejmuje uchwałę o szkolnictwie. Do szkół wracają stare, potępione po rewolucji metody, powracają lekcje, przedmioty. Na miejsce narkoma oświaty Łunaczarskiego, który był symbolem szkoły rewolucyjnej, przychodzi Andriej Bubnow,

389

wieloletni szef Zarządu Politycznego Armii Czerwonej. Do szkół przeładowanych „obcym elementem”, jak głosi uchwała KC, kie­ ruje się 250 „doświadczonych funkcjonariuszy” partyjnych i stu działaczy komsomolskich. W 1932 roku wszystkie eksperymen­ ty w dziedzinie programów nauczania zostają napiętnowane jako „odchylenie lewackie” i „ukryty trockizm”. Do szkół wprowadza się twardy regulamin, twardą dyscyplinę — i całą gamę kar, łącz­ nie z relegacją. Funkcję szkoły jako czynnika wychowawczego, „cywilizujące­ go”, przejmuje system więzień i obozów koncentracyjnych, któ­ rego burzliwy rozwój zaczął się w latach pierwszej pięciolatki. Uwzględniona w nim była praca więźniów. W 1928 roku rozpoczy­ na się weryfikacja prawa karnego, które dostosowuje się do rozsze­ rzenia systemu łagrów, pochłaniających gwałtownie przyrastają­ cą liczbę więźniów. W 1930 roku zadanie ochrony społeczeństwa przed „szczególnie niebezpiecznymi społecznie przestępcami w drodze izolacji połączonej z pracą społecznie użyteczną i przy­ stosowaniem ich do warunków współżycia w pracy”128 zostaje powierzone „poprawczym obozom pracy”. Już w 1929 roku wszyst­ kie obozy przekazano w gestię OGPU, które od lat zarządzało wzorcowym łagrem — Sołowkami. OGPU staje się najpotężniej­ szym przedsiębiorstwem budowlanym w kraju. Dysponując prak­ tycznie nieograniczonymi zasobami niewykwalifikowanej siły roboczej, przeprowadza masowe aresztowania inżynierów i tech­ ników, by ci pokierowali pracami. Powstaje nowa, czysto sęwiecka instytucja — szaraszka*: inżynierowie, naukowcy, badacze pracują

1 Szaraszka, szaraga — określenie więziennych instytutów nauko­ wo-badawczych i biur projektowych, podległych NKWD i MWD. W sys­ temie szaraszek zatrudniano więzionych sowieckich uczonych, inżynie­ rów, wynalazców. Pracowali oni głównie dla potrzeb wojska, za kratami stworzyli wiele innowacyjnych technologii, między innymi myśliwiec 1-5, bombowiec nurkujący Pe-2, system artyleryjski 152 mm, 76 mm arma-

390

w swych dziedzinach, ale z a k r a t a m i . Na największych bu­ dowach, w zakładach-gigantach pojawiają się inżynierowie i tech­ nicy kierujący pracami pod strażą. Największe przedsięwzięcie pięciolatki, Kanał Białomorski, budują więźniowie pod kierownic­ twem „inżynierów szkodników”. Marzenie Trockiego o „military­ zacji pracy” Stalin urzeczywistnił w postaci „penalizacji pracy”. Bramy łagrów zdobią słowa Stalina: „Praca jest w ZSRS sprawą ho­ noru, sprawą męstwa i bohaterstwa”. Dno sowieckiego społeczeństwa stanowili więźniowie, a wierz­ chołek — Wódz. W 1933 roku Afmogienow po sukcesie Strachu pisze nową sztukę — Kłamstwo. Zdając sobie sprawę, że taki te­ mat to odbezpieczony granat, wysyła tekst „osobiście towarzyszo­ wi Stalinowi”. Stalin długo nad nim pracuje, poprawia, wykreśla, dopisuje. Wreszcie z braku czasu odsyła rękopis niewykończony. Swoje zdanie wyraża w sposób następujący: „Tow. Afmogienow! Idea sztuki bogata, ale oprawa wyszła ubogo”129. Nie jest wykluczo­ ne, że idea sztuki — w oczach Stalina — sprowadzała się do kwe­ stii wypowiadanej przez jednego z bohaterów: „Myślenie należy do wodzów”130. Po kilku latach, na Wszechzwiązkowej Naradzie Żon Dowództwa Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, jedna z żon przytoczyła rozmowę, jaką odbyła na Dalekim Wschodzie z przed­ stawicielem tamtejszej ludności — Nanajem. Nanaj płynął łodzią, wiosłowała żona. — Czemu nie wiosłujesz? — zapytała przyjezd­ na. — Myślę — odparł. Kiedy płynęła z nim po raz drugi, wiosło­ wał Nanaj, a żona siedziała z tyłu. — Teraz — wyjaśnił — Stalin myśli, jak mam żyć. A ja mogę pracować131. Przebudowie bazy materialnej ludności towarzyszyła całko­ wita przeróbka nadbudowy.

tę pułkową wz. 1943. Aleksander Sołżenicyn w powieści Krąg pierwszy (1 wyd. polskie: Instytut Literacki, Paryż 1970) opisał własne doświad­ czenia z szaraszki, gdzie grono więzionych naukowców pracowało nad deszyfracją ludzkiego głosu, doskonaląc techniki podsłuchu.

391

Życie duchowe społeczeństwa zaprzęgnięto do rydwanu pań­ stwa. Narkom sprawiedliwości, słynny oskarżyciel i zapalony sza­ chista Nikołaj Krylenko, oświadcza w 1932 roku: „Musimy raz na zawsze skończyć z neutralnością szachów. Musimy raz na zawsze potępić sformułowanie »szachy dla szachów«, tak jak sformułowa­ nie »sztuka dla sztuki«. Winniśmy organizować przodujące bry­ gady szachowe i niezwłocznie rozpocząć plan pięcioletni w sza­ chach”. „Plan pięcioletni w szachach” był niewinną igraszką w porów­ naniu z ogłoszoną 5 maja 1932 roku pięciolatką antyreligijną: „Do dnia 1 maja 1937 roku na całym terytorium ZSRS nie powinno pozostać ani jednego domu modlitewnego i samo pojęcie boga winno zostać przekreślone jako przeżytek średniowiecza, jako in­ strument ucisku mas robotniczych”. Wszystkie dziedziny wiedzy są wystawione na atak. „Na­ uki filozoficzne, przyrodnicze i matematyczne — oświadcza pismo »Jestiestwoznanije i Marksizm« (»Nauki Przyrodnicze i Marksizm«) — mają taki sam polityczny charakter jak ekonomia i nauki historyczne”. W 1929 roku podwaja się liczba członków Akademii Nauk. Przy wybieraniu trzech marksistów — filozo­ fa Abrama Deborina, historyka Nikołaja Łukina i krytyka lite­ rackiego Władimira Friczego — dziewięciu akademików, wśród nich Iwan Pawłów, w desperackim odruchu w obronie nauki gło­ suje przeciw ich kandydaturom. Pod groźbą rozwiązania so­ wieckiej Akademii Nauk, po reasumpcji głosowania, marksiści wchodzą do Akademii. „Pluń, ojczulku, i pocałuj łotra w łapkę” — napominał buntowników matematyk i konstruktor okrętów Aleksiej Kryło w132. Poskromienie Akademii Nauk nie ograniczyło się do wybo­ ru marksistów. W 1930 roku otrzymuje ona nowy regulamin. Cel Akademii sformułowany jest w nim jako „współudział w opraco­ waniu jedynej, uniwersalnej metody naukowej na bazie światopo­ glądu materialistycznego, planowe skierowanie całego systemu

392

wiedzy naukowej na zaspokojenie potrzeb socjalistycznej rekon­ strukcji kraju i dalszego rozwoju socjalistycznego ustroju społecznego 1 11 . W grudniu 1930 roku Stalin udziela wywiadu grupie filozofów z Instytutu Czerwonej Profesury. Podkreślając znaczenie walki z „mienszewizującym idealizmem” Abrama Deborina i z mienszewickimi poglądami Gieorgija Plechanowa, postuluje, by pomimo skromności Lenina, który nie uważał się za zawodowego filozofa — przyznać wodzowi rewolucji październikowej należne mu miej­ sce lidera rosyjskiego marksizmu, najwybitniejszego rosyjskie­ go filozofa-marksisty, jednego z koryfeuszy marksizmu, na równi z Marksem i Engelsem. Aluzję złapano w lot. We wrześniu 1931 roku organ Komitetu Centralnego „Bolszewik” publikuje artykuł, w którym demaskuje „mienszewizujący idealizm” Deborina i jego szkoły i zwraca uwagę, że „należy obowiązkowo opracować dialektykę marksistowską”, ale opracować „na bazie prac Marksa, Engelsa, Lenina, Stalina”. Stali­ na uznaje się za klasyka filozofii marksistowskiej na równi z pozo­ stałymi trzema. W 50. rocznicę śmierci Marksa „Prawda” pisze, że Marksa należy studiować, opierając się na pracach Stalina. Przed­ stawione na XVII zjeździe partii w styczniu 1934 roku łączne na­ kłady publikacji „ojców dialektycznego materializmu” wymownie świadczyły o tym, że wszyscy klasycy byli równi, ale jeden był rów­ niejszy: Marks i Engels — nakład 7 milionów egzemplarzy, Lenin — 14 milionów, Stalin — 60,5 miliona. Amerykański korespon­ dent Eugene Lyons, spacerując po Moskwie 7 listopada 1933 roku, zliczył portrety Lenina i Stalina na wystawach przy ulicy Gorkie­ go. Wynik — 103 do 58 na korzyść Stalina. Dużą popularnością cieszy się czterogłowy portret: profile Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina patrzą w przyszłość. Goebbels uznał to za świetny pomysł propagandowy i natychmiast przygotował odpowiednik niemiec­ ki, co prawda tylko z trzema profilami — Fryderyka II, Bismarcka i Hitlera. Ta trójca również ufnie spoglądała w przyszłość. ”

393

Filozofia była — i pozostaje — nieodłącznym atrybutem Wo­ dza partii komunistycznej, Najwyższego Kapłana Doktryny. Ale być może większą wagę przykłada Stalin do historii. Ujarzmie­ nie jej było nieco trudniejsze niż mianowanie siebie koryfeuszem marksizmu. W historii oprócz teorii są jeszcze fakty. W październiku 1931 roku „Proletarskaja Riewolucyja” i „Bol­ szewik” drukują artykuł Stalina w formie listu do redakcji, O pew­ nych zagadnieniach historii bolszewizmu. Pretekstem był tekst An­ tona Słuckiego dotyczący poglądów Lenina na wewnątrzpartyjną walkę wśród niemieckich socjaldemokratów w przededniu wojny 1914 roku. Mało prawdopodobne, by pod koniec roku 1931 pro­ blem ten był palący. Niewątpliwe jest natomiast historyczne zna­ czenie owego artykułu — ustanawia on ideologiczne samodzier­ żawie Stalina. Stalin wskazuje w swym liście, czym powinni się zająć histo­ rycy i jak mają pracować. Pierwsze zadanie to przeróbka historii partii, a następne — rewizja dziejów Rosji. Rdzeniem nowej histo­ rii partii mają być: nieomylność Lenina, który nigdy nie popełniał błędów, i istnienie dwóch wodzów partii. Robert Tucker zauważa, że w pewnym sensie Lenin „zyskał”, gdyż stał się nieomylny, ale „związany jak syjamski bliźniak ze swoim spadkobiercą został pod wieloma względami pomniejszo­ ny. Idealizacji na wielką skalę poddano wyłącznie te elementy jego życia i działalności, które wiązały się ze Stalinem”134. Co się ty­ czy metodologii, to Stalin oświadcza, że tylko „mole książkowe”, „beznadziejni biurokraci” mogą zajmować się poszukiwaniem dokumentów, faktów. Najważniejsze są prawidłowe wytyczne. Interpretując słowa Stalina, Kaganowicz w swym przemówie­ niu w Instytucie Czerwonej Profesury podkreślał, że kluczem do stworzenia historii partii jest „giętka taktyka leninowska”. Nie­ ważne, co robił albo czego nie robił „prawdziwy bolszewik” w swo­ im czasie. Fakty i dokumenty trzeba interpretować „z punktu widzenia chwili bieżącej”135. Z punktu widzenia „chwili bieżącej”

394

Stalin interpretował Trockiego: „trockizm jest czołowym oddzia­ łem kontrrewolucyjnej burżuazji”, a zatem Trocki zawsze był, jest i będzie agentem kontrrewolucji. Utwierdza się doktryna nacechowana zarazem giętkością i surowością. Może się momentalnie zmieniać, przechodzić we własne przeciwieństwo, ale w okresach między przemianami — jest absolutnie nieruchoma. Wyrazić ją można tylko słowami wodza, nie zmieniając nawet przecinka. List Stalina do „Proletarskoj Riewolucyi” wywołuje natych­ miastową reakcję we wszystkich dziedzinach życia sowieckiego. Pismo „Proletarskaja Muzyka” (styczeń 1932) poświęca mu ar­ tykuł wstępny zatytułowany Nasze zadania na froncie muzycznym. Wstępniak w biuletynie „Za Sowietskoje Sczetowodstwo” („O So­ wiecką Buchalterię”) w lutym tegoż roku nosi tytuł O bolszewic­ ką czujność na froncie buchalteryjnym. „Żurnał Niewropatologii i Psychiatrii” (luty 1932) drukuje artykuł O bolszewicką ofensywą na froncie psychoneurologii. List Stalina studiują historycy i filozofowie, ale też ekonomi­ ści, przyrodnicy, technicy. Maksym Gorki przyłącza do tego chó­ ru swój głos, oświadczając: „Musimy wiedzieć wszystko, co dzia­ ło się w przeszłości, ale nie tak, jak to zostało opowiedziane, lecz w naświetleniu nauki Marksa-Lenina-Stalina”136. Od Gorkiego do pracowników „frontu buchalteryjnego” wszyscy reagują tak samo i wszyscy mówią o tym tak samo. Przy czym mówią tak samo nie tylko na obszarze Związku Sowieckiego, gdzie władza Stalina sta­ je się absolutna, ale wszędzie tam, gdzie działają partie komuni­ styczne, czyli sekcje Kominternu. Arthur Koestler opowiada, że w styczniu 1935 roku, przed referendum, które miało zadecydo­ wać, czy Saara pozostanie pod francuską administracją, czy też wejdzie w skład Rzeszy Niemieckiej, partia komunistyczna na­ kazała głosować „Za czerwoną Saarą w sowieckich Niemczech”. „Na kogóż mam więc głosować? — pytał szefa komórki komuni­ stycznej zrozpaczony górnik z Saary. — Jasna sprawa — odparł

395

tamten — na czerwoną Saarę w sowieckich Niemczech. — Ale przecież nie ma sowieckich Niemiec, czy mam głosować na Hitle­ ra? 1— Komitet Centralny — oponował sekretarz komórki — nie udzielał wam takiej wskazówki. — To znaczy głosować na status ąuo? — Głosując na status quo, głosujecie na socjal-faszystowskich agentów francuskiego imperializmu — tłumaczył sekretarz. — Na kogo mam więc do cholery głosować? — wściekł się górnik. — Ro­ zumujecie rutynowo — czynił mu wyrzuty sekretarz. — Właściwa postawa rewolucyjna to głosować na czerwoną Saarę w sowieckich Niemczech”137. Po wyborach, w których Hitler uzyskał z górą 90% głosów, lokalny organ komunistów ukazał się z tytułem na pierw­ szej stronie: Porażka Hitlera w Saarze. W myśl marksistowsko-leninowskiej dialektyki hitlerowcy, liczący na 98% głosów, ponie­ śli porażkę, gdyż zdołali zebrać jedynie 90%. List do „Proletarskoj Riewolucyi” zapoczątkowuje zwrot w stosunku do rosyjskiej historii. Historię europejskiego mark­ sizmu należy pisać z pozycji rosyjskich bolszewików, awangardy międzynarodowego ruchu robotniczego, co zresztą Lenin prze­ powiedział w 1902 roku. Rosyjska rewolucja stała się zaczątkiem rewolucji światowej. Zatem to nie zachodni marksiści powinni da­ wać lekcje rosyjskim towarzyszom, lecz na odwrót. Stalin w liście odnosi się do historii rosyjskiego bolszewizmu. W 1930 roku wraz z Komitetem Centralnym w specjalnym posta­ nowieniu zarzucał Demianowi Biednemu, że w swych felietonach, przede wszystkim w cyklu Złaź z pieca, szkaluje rosyjski rewolucyj­ ny proletariat i przeszłość Rosji. W liście skierowanym do poety Stalin oskarża go, że przedstawia „gnuśność” i „siedzenie na pie­ cu” jako „narodowe cechy Rosjan” i w ten sposób „rzuca oszczer­ stwo na naród, dyskredytuje ZSRS, proletariat ZSRS, proletariat rosyjski”138. 4 lutego 1931 roku Stalin wykłada swój punkt widze­ nia na dzieje kraju: „Historia dawnej Rosji sprowadzała się mię­ dzy innymi do tego, że bito ją bezustannie za zacofanie. Bili ją chanowie mongolscy. Bili bekowie tureccy. Bili feudałowie szwedz­

396

cy. Bili jaśnie panowie polsko-litewscy. Bili kapitaliści angielsko-francuscy. Bili baronowie japońscy. Bili wszyscy — za zacofa­ nie”139. Jest to interpretacja rosyjskiej historii zgodna jeszcze z poglądami Pokrowskiego. 15 maja 1934 roku postanowienie 0 nauczaniu historii obywatelskiej w szkołach ZSRS wyznacza rozbrat z dawną polityką w stosunku do historii Rosji i początek nowej. W 1936 roku prasa sowiecka opublikuje list Stalina, Żdanowa i Ki­ rowa — recenzję z podręczników historii ZSRS, a zarazem instruk­ cję, jak należy wykładać dzieje Rosji. W 1934 roku Stalin — zwy­ cięzca, autor kolektywizacji i industrializacji, budowniczy państwa 1 Najwyższy Ideolog — otwarcie odwołuje się do rosyjskiego na­ cjonalizmu. W pewnym sensie spełniły się przepowiednie Ustriałowa i Dmitrijewskiego. Ale tylko w określonym, specyficznym ro­ zumieniu. Stalin wykorzystuje rosyjski nacjonalizm w podobny sposób, w jaki wykorzystywał całą masę innych, rozlicznych ce­ giełek do budowy swego imperium. Rosyjski nacjonalizm jest mu potrzebny do legalizacji jego władzy. Nie jest w stanie, a może też nie chce, być spadkobiercą rewolucji n i s z c z y c i e l s k i e j , podczas gdy on sam — buduje. Dlatego wybiera sobie nową linię przodków, rosyjskich książąt i carów, ojców i budowniczych potęż­ nego państwa. Po 1934 roku Stalin, a w ślad za nim wszyscy sowieccy history­ cy, przestaje twierdzić, że Rosję „bili wszyscy”. Zaczyna mówić, że to ona wszystkich biła. Pada sygnał do rozprawienia się z historycz­ ną szkołą Pokrowskiego. Historię Rosji, rewidowaną po 1917 roku z pozycji walki klasowej, rewiduje się powtórnie z pozycji walki o sil­ ne państwo. Lud wciąż pozostaje w centrum, tyle że u Pokrowskie­ go pragnął wyzwolenia, a u Stalina chce silnej władzy. Jednym z najważniejszych odcinków „frontu ideologiczne­ go” była literatura. Jej sytuacja w pierwszym roku pięciolatki od­ zwierciedla — z opóźnieniem — zawiłe meandry walki wewnątrz­ partyjnej. W pismach, stowarzyszeniach i związkach literackich ostali się jeszcze przedstawiciele poglądów lewicowych, zwolen­

397

nicy Trockiego. Nadal jeszcze zajmują znaczące miejsce wyznawcy „prawicy”, Bucharina, specjalisty od kierowania inteligencją, bę­ dącego celem wciąż ostrzejszych ataków. Swoje sądy na temat li­ teratury coraz częściej wygłasza sam Stalin. Kierowanie całym ży­ ciem literackim zagarnia w swe ręce RAPP'. Latem 1928 roku KC publikuje kolejną rezolucję w sprawie kultury. W pierwszym zdaniu przytacza postanowienie z 1925 ro­ ku, jego najbardziej łagodny ustęp, ale dalej wypowiada wojnę „staczaniu się z klasowych pozycji, eklektyzmowi, aprobacie dla obcej ideologii”. Literatura, teatr, kino, malarstwo, muzyka i radio mają uczestniczyć „w walce [...] z burżuazyjną i drobnomieszczańską ideologią, z wódką, z filisterstwem”, a także „z odradzaniem się ideologii burżuazyjnej pod nowymi etykietkami i z wiernopoddańczym naśladownictwem kultury burżuazyjnej”140. To początek rewolucji kulturalnej. Ogłasza się „literackie pla­ ny przemysłowo-fmansowe”, organizuje zaciąg przodowników pracy do literatury. Literaturę uznaje się za sprawę zbyt ważną, by można ją było powierzyć literatom. „Trzeba zrewidować listę naszych koryfeuszy — pisze »Litieraturnaja Gazieta«. — Wśród nich również trzeba przeprowadzić czystkę. W związku z hasłem rewolucji kulturalnej najbardziej aktualnego znaczenia nabrało zadanie stworzenia literatury masowej”. „Litieraturnaja Gazieta” objaśnia: dobrzy pisarze, koryfeusze nie są przez masy rozu­ miani, bo piszą zbyt zawile. Prościej piszą pisarze-średniacy. Dla­ tego: „Więcej zrozumienia dla pisarzy-średniaków”141v Literaci zabiegają o likwidację literatury. RAPP ogłasza, że sztuka „to po­ tężny oręż w walce klasowej”. Majakowski żąda, by pisarzowi dawano „zamówienie społeczne”. Lefowieć1I Siergiej Trietjakow

I RAPP — Rosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich, utwo­ rzone w 1925 roku. II LEF — Lewicowy Front Sztuki, organizacja sowieckich pisarzy i malarzy formalistów (1922-1928), skupiająca zwolenników autentycz-

398

oświadcza: „Nie możemy wiecznie czekać, aż zawodowy pisarz, miotając się po otomanie, zrodzi dzieło zrozumiałe i przydatne tyl­ ko dla niego samego”. Trietjakow proponuje uruchomienie warsz­ tatów, w których będzie się produkować utwory literackie: jedni będą znosić materiały (dzienniki z podróży, biografie itd.), inni będą je montować, a jeszcze inni — przedstawiać w języku zrozu­ miałym dla czytelnika. Krytyk literacki i marksista Walerian Pieriewierziew uważa, że i tego nie dość: „Twórca [klasa robotnicza — dop. autora] sam robi, co do niego należy, nie zamawia u innych [...] zleca, ale nie zamawia. [...] Nie zwracamy się bynajmniej z za­ mówieniem ani do lefowców, ani do wappowców1, po prostu jako klasa rządząca nakazujemy śpiewać tym, którzy umieją śpiewać potrzebne nam pieśni, a milczeć tym, którzy tego nie potrafią”142. W styczniu 1929 roku aresztowano „za trockizm” Aleksandra Woronskiego, głównego zwolennika wykorzystania poputczyków w sowieckiej literaturze. Jesienią tegoż roku rozpoczyna się gwał­ towna kampania przeciw Borysowi Pilniakowi i Jewgienijowi Zamiatinowi. Oskarża się ich o publikowanie książek za granicą: Czer­ wone drzewo (Pilniak) i My (Zamiatin). Był to tylko pretekst, bo dotąd sowieccy pisarze regularnie wydawali swe książki za granicą. Według wyjaśnień Pilniaka Czerwone drzewo miała zamiar drukować „Krasnaja Now’”. Zamiatin tłumaczył, że My ukazało się na Zachodzie w 1926 roku. Obu pisarzy: Pilniaka — przewod­ niczącego moskiewskiego oddziału Związku Pisarzy (bezpartyjnej organizacji zawodowej), oraz Zamiatina — przewodniczącego leningradzkiego oddziału, wyznaczono na ofiary pokazowe. Wybór nie był przypadkowy. Pilniak miał na sumieniu cięż­ ki grzech: Opowieść niezgaszonego księżyca traktującą o zagadko-

nej sztuki rewolucyjnej (między innymi Włodzimierza Majakowskiego, Nikołaja Asiejewa i o zbliżonych poglądach — Siergieja Eisensteina). 1 WAPP — Wszechrosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich, utworzone w 1920 roku.

399

wej śmierci na stole operacyjnym komandarma1Gawriłowa, który poddał się zabiegowi na rozkaz „Numeru 1”. W postaci komandar­ ma można było bez trudu rozpoznać Michaiła Frunzego11. Zamiatin miał na koncie powieść My i artykuł Boję się, w którym ostrze­ gał, że jeśli nietolerancyjny stosunek władz do literatury zostanie utrzymany, to rosyjska literatura ma przed sobą tylko jedyną per­ spektywę — własną przeszłość. Niewybaczalną przewiną Zamiatina była jego bezwzględna uczciwość, którą uważał za warunek konieczny prawdziwej literatury. Poświęcając całą tytułową stro­ nę literatom w niełasce, „Litieraturnaja Gazieta” ostrzegała: „Po­ jęcie pisarza sowieckiego nie jest geograficzne, lecz społeczne. Tyl­ ko ten, kto wiąże siebie i swoją pracę z ustrojem socjalistycznym — w tym okresie przebudowy, gdy proletariat ściera się z pozosta­ łościami kapitalizmu, w tym okresie wściekłego oporu klasowe­ go wroga — tylko ten ma prawo nazywać siebie pisarzem sowiec­ kim”143. W znacznej części gazetowej kolumny znalazły się pełne oburzenia telegramy-rezolucje, potępiające „haniebne postępki” Zamiatina i Pilniaka. Kampanię taką, wzorowaną na kampaniach przeciw „szkodnikom” itp., zorganizowano po raz pierwszy. Ni­ gdy nie przeczytawszy krytykowanych książek, liczni przedstawi­ ciele kultury pisali: „zdrada rewolucji”, „bratanie się z białogwar­ dzistami”, „literacki sabotaż”, „zdrada na froncie”. Borys Pilniak kapituluje. Wyjednuje przyzwolenie na przeróbkę książki i pod nadzorem artystycznym sekretarza KC Nikołaja Jeżowa, któ­ ry niebawem wsławi się nieliteracką aktywnością, piszę powieść 1 Komandarm — w Armii Czerwonej skrót nazwy stanowiska służ­ bowego dowódcy armii (komandir armii), także nazwa dwóch stopni woj­ skowych: komandarma I stopnia i komandarma II stopnia. “ Wersja polska: Śmierć komandarma. Opowieść niezgaszonego księży­ ca, „Po Prostu. Tygodnik Studentów i Młodej Inteligencji” 1956, nr 45 (407), s. 4-5. Opowiadanie w przekładzie M. Pietkiewicz opatrzone jest komentarzem redakcji: „pod nazwiskiem Gawriłowa występuje bohater rewolucji i wojny domowej Michaił Frunze”.

400

Wołga wpada do Morza Kaspijskiego. Zamiatin w liście do Stalina oświadcza, że nie jest w stanie być pisarzem w Związku Sowiec­ kim, prosi o zezwolenie na wyjazd za granicę i — przez protekcję Gorkiego — dostaje zgodę. Pod koniec 1929 roku rezolucja KC stwierdza, że polityka li­ teracka RAPP jest bliska partii i wzywa pisarzy do jednoczenia się wokół tej organizacji. Majakowski wstępuje do RAPP, a w kwietniu 1930 roku popełnia samobójstwo. W 1929 roku w swej Łaźni wło­ żył w usta towarzysza Pobiedonosikowa credo sowieckiej literatu­ ry na nowym etapie: „A ja was proszę w imieniu wszystkich robot­ ników i chłopów, abyście mnie nie budzili. Też sobie — budzik! Wyście powinni pieścić mi ucho, a nie budzić, wyście powinni pie­ ścić mi oko, a nie budzić. [...] Chcemy wytchnąć po pracy społecz­ nej i politycznej. Z powrotem do klasyków! Uczcie się u wielkich geniuszy przeklętej przeszłości”144. Nawet „depcząc gardło wła­ snej pieśni”, Majakowski „budził” i był niepotrzebny, szkodliwy. Skoro nawet Demian Biedny mówił o sobie: „Ale nie jestem kata­ ryniarz, by inny motyw zaraz dać”, tym trudniej było dać „inny motyw” Majakowskiemu. A zmieniać motywy przychodziło każ­ dego dnia. Komentując niełaskę Biednego, Trocki zauważył, że Biedny sprzedawał się hurtem, ale trudno mu było sprzedawać się detalicznie. Nie nadążał za zmieniającymi się instrukcjami, gubił się na kolejnych wirażach. Majakowskiemu jeszcze trudniej było sprzedawać się detalicz­ nie. Za to samobójstwo pozwoliło mu wejść do panteonu. Stalin zabił go powtórnie, kiedy w nocie skierowanej do Jeżowa miano­ wał go „najlepszym, najbardziej utalentowanym poetą naszej so­ wieckiej epoki”, podkreślając, że „taki był — i taki pozostanie”1,145. Spełniło się to, czego w strasznej wizji obawiał się Aleksander Błok: Benckendorff stał się Bielińskim, Bieliński ochoczo przejął funkcję Benckendorffa.1 1 Dopisek czerwonym ołówkiem na liście od L. Brik z 24.02.1935.

401

W 1932 roku kolejna uchwała KC likwiduje wszystkie szko­ ły literackie, prądy, stowarzyszenia, w tym również RAPP. Decy­ zja ta spadła jak grom z jasnego nieba: jeszcze wczoraj Leopold Awerbach i jego pomocnicy — kierownictwo RAPP — trzymali w strachu całą sowiecką literaturę, a dziś jedno pociągnięcie pió­ ra strąciło ich z piedestału. W odpowiedzi na zapytanie Borisa Souvarine’a, kto wpłynął na Stalina, aby rozwiązał RAPP, Babel odparł: nikt. „Stalin o wszystkim decyduje sam, z własnej ini­ cjatywy. Przez dwa tygodnie przyjmował u siebie i wysłuchiwał wszystkich tych Awerbachów, Bezymienskich i im podobnych. Potem uznał, że nie będzie z nich pożytku. Na posiedzeniu Politbiura raptem zaproponował własną rezolucję. Nikomu nawet powieka nie drgnęła”146. Babel chyba trochę upraszcza. Nie bez znaczenia był zapew­ ne fakt, że Stalin chciał pozyskać Gorkiego, który bardzo nie lubił rappowców. W 1932 roku Stalin często odwiedzał Gorkiego, u któ­ rego spotykał się z literatami. Podczas jednego z takich spotkań obdarzył pisarzy dumnym mianem „inżynierów ludzkich dusz”. Nie ulega jednak wątpliwości, że po swym liście do „Proletarskoj Riewolucyi” postanowił osobiście pokierować literaturą, jak kiero­ wał już filozofią i historią. W charakterze „pasów transmisyjnych” potrzebował wykonawców, a nie „marksistowskich ideologów” Awerbacha. Stalin postanawia oprzeć się zamiast na pisarzach proletariackich — na poputczykach, ale takich, którzy gotowi będą „śpiewać potrzebne nam pieśni”, gdy się im każe. Bardzo liczył na pomoc Gorkiego w ostatecznym podporządkowaniu literatury i całej kultury partii, to znaczy jej wodzowi. W 1928 roku Gor­ kiego, mieszkającego wówczas na Capri, zalewa lawina listów i te­ legramów od sowieckich instytucji i osób prywatnych, od pisa­ rzy, robotników i pionierów — z prośbą, by powrócił do ojczyzny. Potok próśb, regulowany przez przewodniczącego OGPU Jagodę, osiąga takie rozmiary, że Gorki nie może im się oprzeć. Bez wąt­ pienia istotną rolę odegrały też inne czynniki: tęsknota za kra­

402

jem, pokusa zajęcia czołowego miejsca w rosyjskiej kulturze, na­ mowy sekretarza Kriuczkowa, agenta GPU. Pod koniec 1928 roku Gorki wraca do Moskwy. Nie ulega wąt­ pliwości, że go rzeczywiście wyczekiwano. Ogromny był autory­ tet znakomitego pisarza, wielkiego humanisty, obrońcy ciemiężo­ nych. A przy tym nie był on członkiem partii. Do 1933 roku Gorki zajeżdża od czasu do czasu do Związku Sowieckiego, gdzie otrzy­ mał do swej dyspozycji luksusowy dom w Moskwie i dwie wspa­ niałe wille, pod Moskwą i na Krymie. Jego imieniem nazwano miasto, fabryki, szkoły, kolonie pracy poprawczej. W 1933 roku dostaje odmowę na wyjazd do Włoch. Od tej chwili do śmierci w lipcu 1936 roku będzie mieszkał w Kraju Sowietów. W 1932 ro­ ku Babel, odpowiadając na dotyczące Gorkiego pytanie Souvarinea, twierdzi, że podczas wyjazdów Stalina z Moskwy na pod­ miejską daczę zastępuje go Kaganowicz, ale „w szerszym sensie — drugą osobą w państwie jest Gorki”. Odpowiedzialność państwowa zmienia pisarza. Nadal pięt­ nuje on niesprawiedliwość, głód, nędzę, brak praworządności — ale na Zachodzie. W ojczyźnie wszystko chwali i popiera. Już w pierwszym dniu procesu Prompartii zwraca się z artykułem Do robotników i chłopów, zaczynając od słów: „W Moskwie Sąd Naj­ wyższy robotników i chłopów Socjalistycznego Związku Rad ska­ zał ludzi, którzy organizowali spisek przeciw rządowi robotniczo-chłopskiemu”147. Wielki pisarz mógłby powstrzymać się z werdyk­ tem do zakończenia rozprawy, ale nie, on już wie: „organizowali spisek”. Mijają zaledwie dwa tygodnie, a „Prawda” i „Izwiestia” drukują już kolejny artykuł Gorkiego, Do humanistów. Proleta­ riacki humanista atakuje humanistów burżuazyjnych, w szcze­ gólności „profesora Alberta Einsteina i pana Tomasza Manna”, za to, że podpisali protest niemieckiej Ligi Obrony Praw Człowieka przeciw „egzekucji 48 przestępców, sprawców głodu w Związku Sowietów”148. Zniknął Gorki ciskający gromy i błyskawice z po­ wodu groźby kary śmierci, która zawisła nad eserowcami pod­

403

czas procesu w 1922 roku. Zniknął Gorki nieprzestający pomsto­ wać na straszliwe okrucieństwo prawodawstwa burżuazyjnego. Po rozprawie przy drzwiach zamkniętych albo w ogóle bez sądu rozstrzelano 48 osób odpowiedzialnych za przemysł spożywczy. Ale Gorki oświadcza: „Niedająca się opisać nikczemność działań »czterdziestu ośmiu« jest mi dobrze znana”149. Wysokiej rangi czekista Aleksander Orłów pisze, że gdy Gor­ ki dowiedział się o straceniu „czterdziestu ośmiu”, dostał ataku histerii i zarzucał Jagodzie zamordowanie niewinnych ludzi, by obarczyć ich winą za głód150. Nawet jeśli tak było, to postawa Gor­ kiego staje się jeszcze bardziej nikczemna. Zwłaszcza że w 1931 roku wyjeżdżał na Capri, by odpocząć od budownictwa socjali­ stycznego, i mógł stamtąd potępić egzekucje. Ale podróż ta nie przeszkadza mu w kolejnym napiętnowaniu kolejnej grupy oskar­ żonych w kolejnym procesie. Tym razem jest to proces mienszewików toczący się w dniach 1-8 marca 1931 roku. Gorki zgadza się ze składem sędziowskim nie tylko w kwestii tego, że „wszyscy przestępcy” zajmowali się „przez kilka lat” szkodnictwem, ale też, że nie wszystkich dotąd wyłapano. Trzeba kontynuować wyłapy­ wanie151. Wyjątkowość procesu mienszewików i artykułu Gorkie­ go polega na tym, że wśród oskarżonych znajdowali się jego do­ brzy znajomi i bliski przyjaciel — Nikołaj Suchanów. Gorki nie marnuje okazji, by wyszydzić skazanego, nazywając autora siedmiotomowej historii rosyjskiej rewolucji „rozkochanym w sobie uczonym ” 1 S9 . Gorki tak żarliwie perswaduje, że pocieszające kłamstwo, piękne oszustwo są najlepszym środkiem wychowawczym, iż spotykają go nawet łagodne wyrzuty ze strony Stalina. W jed­ nym z najbardziej tragikomicznych epizodów historii sowieckiej kultury domaga się wprowadzenia w Związku Sowieckim zaka­ zu samokrytyki, a Stalin przekonuje: „Nie możemy się obejść bez samokrytyki. W żaden sposób nie możemy, Aleksy Maksymowiczu .

404

W swoich wystąpieniach, artykułach i listach do zagranicznych przyjaciół Gorki dementuje rzekome „legendy” o pracy przymuso­ wej w ZSRS i terrorze, „podłą blagę o panującej w Związku Sowietów jednoosobowej dyktaturze”154, „kłamstwa” o przymusowej kolekty­ wizacji i głodzie. Na I zjeździe pisarzy sowieckich latem 1934 roku Gorki, wyznaczony przez Stalina na lidera sowieckiej kultury, zna­ komicie radzi sobie ze swym zadaniem. Obowiązkową metodą lite­ ratury sowieckiej — a po niej całej kultury — staje się „socjalistycz­ ny realizm”, metoda „pocieszającego kłamstwa”, niezbędna zdaniem Gorkiego dla stworzenia „nowej rzeczywistości”. Zjazd z zachwytem przyjmuje nową etykę „inżynierów ludzkich dusz”, budowniczych „nowej rzeczywistości”155. Z trybuny zjazdu Wiktor Szkłowski skła­ da donos na Dostojewskiego: „Gdyby zjawił się tu Fiodor Michajłowicz, my, spadkobiercy ludzkości, moglibyśmy go osądzić tak, jak są­ dzi się zdrajcę. Fiodora Dostojewskiego nie można zrozumieć poza rewolucją i nie można zrozumieć inaczej niż jak zdrajcy”156. Szkłow­ ski dobrze wiedział, o czym mówi. W 1932 roku na podstawie jego scenariusza zrealizowano film Dom umarłych, w którym Dostojew­ skiego oskarżono o „psychologiczną współpracę” z żandarmami. Fiodor Michajłowicz swoje odsiedział i nic mu już nie grozi­ ło. Ale z trybuny zjazdowej pisarze donoszą też na siebie wzajem­ nie. Literat Aleksander Bezymienski oświadcza, że Nikołaj Zabołocki to „groźny wróg, który przywdział maskę opętańca”157. Pisarze z satysfakcją opowiadają, jak „na kołchozowych polach [...] młodzi pionierzy przyłapują swoich ojców, sprzymierzeńców wroga klasowego, na kradzieży mienia socjalistycznego i doprowa­ dzają ich przed trybunały rewolucyjne”158. Literaci z dumą zdają relację z wycieczki nad Kanał Białomorski, skąd przywieziono naj­ haniebniejszą w historii literatury książkę: apoteozę obozu kon­ centracyjnego. W finale zjazd wysławiał Stalina. Mówili o nim wszyscy, każdy na miarę swojego talentu literackiego. „Towarzysz Stalin — potężny geniusz klasy robotniczej”159 albo „wódz, naj­ ukochańszy z wodzów wszystkich epok i narodów”160.

Również tu rej wodził Gorki. Rozpoczął zjazdowe przemó­ wienie zdaniem: „Choroba wodzostwa jest chorobą wieku. [...] Wewnętrznie wodzostwo jest owocem dekadencji, niemocy i nę­ dzy indywidualizmu, zewnętrznie przejawia się w postaci takich wrzodów, jakimi są na przykład Ebert1, Noske11, Hitler i im podob­ ni bohaterowie rzeczywistości kapitalistycznej. U nas, gdzie wy­ kuwa się socjalistyczną rzeczywistość, takie wrzody nie mogą się, naturalnie, przytrafić”161. Zakończył słowami: „Niech żyje partia Lenina, wiodąca siła proletariatu! Niech żyje wódz partii — Jó ­ zef Stalin!”162. Pierwszy zjazd pisarzy sowieckich zamyka proces upaństwo­ wienia literatury, zapoczątkowany po rewolucji październikowej. Zatwierdza wcześniejszą decyzję Komitetu Centralnego o stwo­ rzeniu jednego związku literatów — Związku Pisarzy Sowiec­ kich, którego faktyczne kierownictwo zleca się przedstawicielowi KC Aleksandrowi Szczerbakowowi. Na palcach jednej ręki dałoby się zliczyć tych, którzy na zjeździe nie ślubowali wierności partii: Michaił Bułhakow, Andriej Platonów, Osip Mandelsztam, Anna Achmatowa. Wszyscy inni — ślubowali. Na wzór zjazdu pisarzy zbierają się zjazdy przedstawicieli in­ nych gałęzi kultury. Oni również tworzą swoje wyłączne związki i również składają ślubowania. W styczniu 1935 roku do przysięgi stają pracownicy kinematografii. Kinematografia, którą już Lenin określił jako najważniejszą ze sztuk, otoczona jest szczególną tro­ 1 Friedrich Ebert (1871-1925) — niemiecki działacz socjaldemo­ kratyczny, od 1918 roku kanclerz, w latach 1919-1925 prezydent Rze­ szy. Za jego rządów zdołano zdusić rodzącą się Bawarską Republikę Rad (1919) i powstanie hamburskie (1923). “ Gustav Noske (1868-1946) — niemiecki działacz socjaldemokra­ tyczny. Będąc gubernatorem Kilonii, następnie członkiem Rady Pełno­ mocników Ludowych odpowiedzialnym za sprawy wojska i wreszcie w la­ tach 1919-1920 ministrem Reichswehry Republiki Weimarskiej, zdołał zneutralizować inspirowane przez Sowiety wystąpienia robotnicze.

40 6

ską przez Stalina. Jeszcze w 1928 roku grupa reżyserów — Sier­ giej Eisenstein, Wsiewołod Pudowkin, Grigorij Kozincew, Leonid Trauberg i inni — zwróciła się z prośbą o „wprowadzenie twar­ dej ideologicznej dyktatury [...] na odcinku kina”163. W styczniu 1935 roku składają oni hołd tej ideologicznej dyktaturze. Ołeksandr Dowżenko oświadcza: artyści ZSRS tworzą sztukę „opartą na »tak«, na triadzie »porywam, inspiruję, uczę«”164. Do roku 1934 nie tylko zakończono kolektywizację i zapo­ czątkowano industrializację kraju, ale również uspołeczniono nadbudowę. Życie duchowe, przy aktywnej pomocy „inteligencji twórczej”, „władców myśli”, oddano bez reszty na potrzeby pań­ stwa, w służbę Stalinowi. Maksym Gorki piętnował „zdrajcę Dmitrijewskiego”, któ­ ry pisał: „Jesteśmy niewolnikami; trzeba nam nauczycieli, wo­ dzów, proroków”. To prawda — perorował Gorki — „zawsze chęt­ nie podczepią się za byle wodzem, wciąż oczekując jednego: a nuż wódz poszerzy granice mieszczańskiego szczęścia w warunkach ustroju kapitalistycznego”165. Trzeba iść — nakazywał — nie „za byle wodzem”, lecz tylko za tym, który buduje „nową, socjalistycz­ ną rzeczywistość” w „ojczyźnie, której przyświeca geniusz Lenina, w kraju, w którym bez wytchnienia i w cudotwórczy sposób dzia­ ła żelazna wola Józefa Stalina”166. Nie doczekała się jeszcze należnej oceny zaiste gigantycz­ na działalność Maksyma Gorkiego w ostatniej dekadzie jego ży­ cia. To przy jego wydatnej pomocy dokonano duchowego zniewole­ nia kraju. To on żądał, by kroczono śladami „przewodniej i jedynej idei, której nie ma nigdzie na świecie, idei dobitnie sformułowanej w sześciu warunkach Stalina”167. Opierając się na prestiżu wielkie­ go pisarza i wielkiego przyjaciela ludzi, Gorki niezmordowanie wbi­ ja do głów sowieckim obywatelom, że „organa” stanowią bardzo ważną siłę kulturalną w kraju. „Praca czekistów w łagrach naocz­ nie demonstruje humanizm proletariatu”168. W styczniu 1936 ro­ ku pisarz puszcza wodze fantazji: „Za jakieś 50 lat, kiedy życie

407

z lekka ostygnie i ludziom z końca XX wieku jego pierwsza po­ łowa wyda się wspaniałą tragedią, epopeją proletariatu — wów­ czas zapewne sztuka oraz historia godnie oświetlą zadziwiającą pracę kulturalną szeregowych czekistów w łagrach”169. Marzenie Gorkiego spełniło się trochę wcześniej, po jakichś 40 latach. Alek­ sander Sołżenicyn piórem artysty i historyka „naświetlił pracę kulturalną czekistów” w Archipelagu GUŁag. Wśród najbardziej haniebnych stron prozy Gorkiego na honorowym miejscu znaj­ duje się jego odezwa Do przodownic pracy na kanale Moskwa-Wołga. Obrońca kobiet, przez dziesięciolecia opłakujący ich los w car­ skiej Rosji, zwraca się do więźniarek umierających od katorżniczej pracy: „Wasza robota raz jeszcze pokazuje światu, jak wspaniale działa na człowieka praca, ujrzana przez pryzmat wielkiej pracy bolszewizmu, jak cudownie organizuje kobiety sprawa LeninaStalina”170. Przy pomocy „duchowych nauczycieli” Stalin zdołał do 1934 roku umocnić swe niepodzielne panowanie nad krajem i ludno­ ścią. Miał rację, kiedy mówił Emilowi Ludwigowi, że samym stra­ chem nie sposób utrzymać władzy. Utrzymano ją również za pomo­ cą kłamstwa. „Duchowi nauczyciele” budowali miraż i zmuszali do wiary w złudzenia, twierdząc, że ten miraż jest bardziej realny niż rzeczywistość — że jest rzeczywistością. Po zakończeniu budowania bazy i nadbudowy Stalin przecho­ dzi do kolejnego zadania, do decydującego zrywu na drodze ku so­ cjalizmowi. 1 grudnia 1934 roku w Leningradzie, w Smolnym, zostaje za­ mordowany Siergiej Kirów.

ROZDZIAŁ VI

Socjalizm zdobyty ( 1935- 1938)

1. Zabójstwo Kirowa W 1956 roku Chruszczów w tajnym referacie na XX zjeździe potwier­ dzi to, o czym od dawna mówiło się za granicą: za zabójstwem Kirowa stali „konkretni organizatorzy”. Delegaci na zjazd nie mieli wątpliwo­ ści co do nazwiska głównego spośród nich. Pisał o tym w 1934 roku Walter Krywicki, szef sowieckiego wywiadu w Europie Zachodniej, pisał w roku 1954 Aleksander Orłów, czekista reprezentujący Stalina w Hiszpanii, pisała Elizabeth Lermolo, jedyny bodaj świadek tych wy­ darzeń, który zdołał wydostać się na Zachód. Lermolo, żona byłego oficera, skazanego na dziesięć lat, przy­ padkowo spotkała na zesłaniu przyszłego zabójcę Kirowa, Leonida Nikołajewa, przyjeżdżającego w odwiedziny do swej ciotki. Jej na­ zwisko znaleziono w notesie Nikołajewa, trafia więc w samo cen­ trum „sprawy Kirowa” i jest przesłuchiwana osobiście przez Sta­ lina. W trakcie sześcioletniego pobytu w więzieniach spotyka się i rozmawia z krewnymi Nikołajewa, wśród nich z jego żoną Mildą Draule, która również dostąpiła zaszczytu przesłuchania przez

410

Stalina1. Siedzący w więzieniu podczas zabójstwa Kirowa cudzo­ ziemscy komuniści-opozycjoniści, Antę Ciliga i Victor Serge, opo­ wiadają, że uwięzieni opozycjoniści traktowali wystrzał Nikołajewa jako początek walki o nową linię w partii. Dziś znamy już przebieg wydarzeń, które doprowadziły do zamordowania członka Politbiura, sekretarza KC i leningradzkiego komitetu. Obrażony o coś na Kirowa młody komunista Nikołaj ew trafia w ręce zastępcy szefa Leningradzkiego Zarzą­ du NKWD Iwana Zaporożca, który umożliwia mu zastrzelenie Kirowa. Zrekonstruowaną dziś historię zabójstwa opowiedział w czasie procesu jeden z uczestników spisku — narkom spraw wewnętrznych Jagoda. Pominął tylko nazwisko „prawdziwego organizatora”. Trwa spór wokół pytania: dlaczego Stalin zabił Kirowa? Do­ ciekliwy historyk Borys Nikołajewski — były mienszewik, świet­ nie znający wielu bolszewików — który w lutym 1936 roku roz­ mawiał w Paryżu z Bucharinem, uważał, że Kirów reprezentował pewną nową linię, specyficzną politykę odbiegającą od planów Stalina. Tę wersję wydarzeń, przedstawioną przez Nikołajewskiego w 1956 roku w „Socjalisticzeskom Wiestnikie”, podchwycili w 1964 roku sowieccy historycy, odurzeni krótkotrwałą „walką z kultem” po XX zjeździe. Starali się wykazać, że XVII zjazd dał wyraz niezadowoleniu ze Stalina i jego polityki, rozważał wręcz możliwość zastąpienia go przez Kirowa. Sowieckich historyków można zrozumieć. Zjazd, który bez słowa sprzeciwu idzie na rzeź, partia, która bez słowa sprzeciwu wchodzi na szafot, wywołują konsternację: „Ale dlaczego?”, „Ale jak to możliwe?”. Baj durzenia o oporze wobec Stalina ze strony „lepszych” ko­ munistów, prawdziwych leninowców, pozwalają uniknąć stawia­ nia takich pytań. Rodzą się jednak inne. Dlaczego nawet opozycja nie była w stanie stworzyć solidnego, alternatywnego programu, a tymczasem wierny stalinowiec Siergiej Kirów taki program stworzył? I kiedy? Po zwycięstwie Stalina na wszystkich frontach?

411

Poczynania Kirowa w Leningradzie i okolicy może nie były najgorsze, ale też niewiele różniły się od postępowania pozosta­ łych namiestników Stalina. W jego wystąpieniach nie sposób zna­ leźć śladów jakiegokolwiek programu. Jest regułą, że history­ cy pytający w kontekście kolejnej zbrodni Stalina: „Dlaczego?” — nie potrafią udzielić przekonującej odpowiedzi. Możliwe, że Stalin widział w Kirowie rywala. Bo ten młody, energiczny, twar­ dy, nieprzejednany wróg wszystkich opozycjonistów, Rosjanin z pochodzenia, sprawiał wrażenie silnego konkurenta. Ponad­ to Leningrad, kolebka rewolucji, uchodził za drugi ośrodek par­ tii, który mógł targnąć się na prawa Moskwy. Przypuszczenia te nie dają jednak odpowiedzi na pytanie: z jakiego powodu Stalin postanowił zabić Kirowa? Słuszniej byłoby zapytać: w jakim celu? W jakim celu zabito Kirowa? Walter Krywicki latem 1934 roku przebywał w Moskwie. W nocy 30 czerwca przygotowywał na nadzwyczajne posiedzenie Politbiura materiały o sytuacji w Niemczech. Analizowano „noc długich noży” i likwidację przez Hitlera jego byłych współtowa­ rzyszy z kierownictwa Oddziałów Szturmowych SA. Na posiedze­ nie Politbiura zaproszono różnych specjalistów, a wśród nich szefa wywiadu Armii Czerwonej Jana Berzina. Opowieść Krywickiego opiera się na jego relacji. Odrzucając opinię tych, którzy w zamor­ dowaniu Róhma i towarzyszy przez Hitlera widzieli osłabienie władzy Fiihrera, Stalin twierdził: „Wypadki w Niemczech bynaj­ mniej nie wskazują na załamanie się reżimu nazistowskiego. Prze­ ciwnie, prowadzą do konsolidacji tego reżimu i do wzmocnienia Hitlera”2. „Konsolidacja” władzy Stalina rozpoczyna się w dniu zamor­ dowania Kirowa. 1 grudnia wchodzi w życie prawo przewidujące rozpatrywanie spraw politycznych w trybie przyspieszonym i na­ tychmiastowe wykonywanie „najwyższego wymiaru kary”. Robert Conąuest pisze, że zabójstwo Kirowa „zasługuje ze wszech miar na miano zbrodni stulecia”3. W latach następnych zlikwiduje się mi­

412

liony sowieckich obywateli, oskarżanych o najróżniejsze zbrodnie. „Sprawa Kirowa” daje impuls, który doprowadzi do straszliwe­ go kataklizmu „wielkiego terroru”. Niezwłocznie po zabójstwie w Leningradzie skazuje się na karę śmierci 37 „białogwardzi­ stów”, później 33 w Moskwie4. Potem — 28 w Kijowie5. Elizabeth Lermolo opowiada, że w Leningradzkim Zarządzie NKWD roz­ strzeliwano całymi nocami: rankiem w piwnicy zwalonych było 200 trupów6. Komitet Centralny rozsyła tajny okólnik do wszystkich orga­ nizacji partyjnych: Lekcja wydarzeń związanych z nikczemnym za­ mordowaniem tow. Kirowa. W całym kraju szuka się — i znajduje — trockistów. W Leningradzie aresztowano 30-40 tysięcy ludzi. Antę Ciliga spotyka ich na zesłaniu na północy7. 22 grudnia „Praw­ da” ogłasza komunikat, że wykryto rzeczywistego sprawcę zabój­ stwa Kirowa — „leningradzkie centrum” zinowjewowców. Ciliga przypomina sobie, że do aresztu śledczego w Wierchnie-Uralsku niedługo po procesie przybyli Zinowjew, Kamieniew, inni „zinowjewowcy”, następnie przywódcy Robotniczej Opozycji Szlapnikow i Miedwiediew, później wódz „demokratycznego centralizmu” Timofiej Sapronow itd. Jak pisze Ciliga, połowa bywalców Krem­ la z lat 1917-1927 przeniosła się do Wierchnie-Uralska8. Zapo­ czątkowana w 1933 czystka w partii miała się zakończyć w roku 1935, ale KC postanowił niezwłocznie zweryfikować członków i kandydatów na członków partii, a od 1 lutego zaczęła się wymia­ na legitymacji partyjnych. Począwszy od 1933 roku, partia znala­ zła się pod presją psychologiczną. Każdy jej członek czuł się jak pod mikroskopem. W jego życiorys, w jego duszę wleźli „czyści­ ciele”. Była to szkoła partyjnego charakteru. Od 1924 do 1933 roku partia niesłychanie się rozrosła: z 472 tysięcy do 3 555 338 członków. Od stycznia 1931 do stycznia 1933 roku „wyczyszczo­ no” z górą milion z nich. Młodzi komuniści uczyli się, jak należy się zachowywać, by nie trafić do grona wykluczonych, uczyli się schlebiać naczalstwu, być powściągliwymi w wypowiadanych są­

413

dach, czujnymi wobec towarzyszy, wyjątkowo selektywnymi w do­ borze znajomych. Legitymacja partyjna dawała posiadaczowi pra­ wo wejścia do elity, do warstwy rządzącej. Ale utrata legitymacji zmieniała go w pariasa, którego los był gorszy od sytuacji bezpar­ tyjnego. Każdy wykluczony stawał się z miejsca przedmiotem za­ interesowania „organów”. W lipcu 1934 roku „organa” — tradycyjna to już oznaka ko­ lejnego zwycięstwa — zmieniły nazwę: zamiast OGPU pojawił się Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD). Prze­ wodniczący nazywał się odtąd ludowym komisarzem, narkomem. Podobnie jak w 1922 roku, po przemianowaniu WCzK na GPU, tak i w roku 1934 przekształcenie OGPU w NKWD rozbudziło na­ dzieje, które, podobnie jak 12 lat wcześniej, podsycano obietnica­ mi ograniczenia prerogatyw „organów”. Stalin wykorzystuje zamordowanie Kirowa dla stworzenia w kraju napięcia, sytuacji konfliktowej pozwalającej na rozwią­ zywanie wszelkich problemów siłą, przy aktywnym udziale wła­ śnie NKWD. W 1935 roku główne uderzenie kieruje przeciw par­ tii. Ogłasza się alarm: partia jest zagrożona. Opozycja chętnie godziła się na najostrzejszy terror wobec wszystkich warstw ludności, wobec wszystkich grup społecznych, ale nie mogła wyobrazić sobie terroru wobec ubóstwianej przez nią partii. Stalin nie miał takich uprzedzeń. Działał, jakby znał słowa Machiavellego: nikt nie utwierdza swej władzy wraz z towa­ rzyszami, którzy pomogli mu ją zdobyć. W 1935 roku Stalin likwi­ duje dwie organizacje będące symbolem rewolucyjnej przeszło­ ści: Towarzystwo Starych Bolszewików oraz Towarzystwo Byłych Więźniów Politycznych (Politkatorżników). Zostają rozwiązane, gdyż przypominają o rewolucji. Ponadto w Towarzystwie Politka­ torżników byli również terroryści — ostatni działacze „Narodnej Woli”. Terroryzm zaś stał się najcięższym przestępstwem wymie­ rzonym w państwo. Dokonuje się również wymiany eksponatów w Muzeum Rewolucji. Terroryści, zabójcy Aleksandra II, nie po­

414

winni swoim przykładem sugerować możliwości zmiany rządów przy użyciu bomb. Ich portrety lądują w magazynach. Wspomnia­ ne towarzystwa rozwiązuje się również dlatego, że były stowarzy­ szeniami, organizacjami. Wkrótce zlikwidowane zostaną wszelkie organizacje: od kółek filatelistycznych po kluby esperanto. W sierpniu 1929 roku pojawia się w „Prawdzie” artykuł Jaki będzie ZSRS za 15 lat. Autor tekstu Jurij Łarin kończy go słowami: „Nasze pokolenie będzie mogło ujrzeć socjalizm na własne oczy”9. Przepowiednia spełniła się znacznie wcześniej, niż przypuszczał Łarin. W sierpniu 1935 roku przedstawiciel Stalina w Kominternie Dymitr Manuilski oświadczył na VII kongresie: „Między VI i VII kongresem Komunistycznej Międzynarodówki zaszło wiel­ kie wydarzenie w życiu ludu — ostateczne i nieodwracalne zwy­ cięstwo socjalizmu w ZSRS”10. W ten sposób obywatele Związku Sowieckiego dowiedzieli się, że są u Celu. Co prawda, rok później Stalin, referując na zjeździe sowietów projekt nowej konstytucji, uprzedził, że choć „spo­ łeczeństwo nasze w zasadzie zrealizowało socjalizm”, na razie jest to „to, co u marksistów nazywa się pierwszym albo niższym sta­ dium komunizmu”. A więc trzeba iść dalej, przy czym w trudnych warunkach, gdyż — jak podkreślał Stalin — im bliżej celu, tym bardziej zaciekły opór będą stawiać wrogowie. Im będzie lepiej, tym będzie gorzej. Najważniejsze jednak, że socjalizm został zbu­ dowany. Amerykański magnat prasowy Roy Howard, przeprowadzając w 1936 roku wywiad ze Stalinem, zapytał, czy nie byłoby słuszniej nazwać istniejącego w ZSRS ustroju mianem „socjalizmu państwo­ wego”. Stalin kategorycznie odrzucił takie określenie. Nasze społe­ czeństwo jest socjalistyczne, prawdziwie socjalistyczne, „ponieważ zniesiono u nas własność prywatną fabryk, zakładów, ziemi, ban­ ków, środków komunikacji i zastąpiono ją własnością społeczną”11. Rok 1935, rok zdecydowanej krucjaty przeciw partii, był też okresem „zwrotu ku człowiekowi”. „Człowiek jest najcenniejszym

415

kapitałem”, „kadry decydują o wszystkim” — oto hasła dnia. Jest to „socjalizm z ludzką twarzą”, ale ta twarz — to twarz Stalina. W związku ze „zwrotem” Stalin zostaje „uczłowieczony”. Do tra­ dycyjnych określeń — mądry, genialny, stalowy, żelazny — do­ chodzą: najdroższy, kochany, uwielbiany, dobry, wrażliwy, wiel­ ki przyjaciel ludzi. W trakcie pochodu pierwszomajowego w 1935 roku manifestanci nieśli „tysiące portretów Stalina, były też pła­ skorzeźby i posągi wodza, a imię jego, powtarzane tego ranka miliony razy, odlane było z metalu, wymalowane na delikat­ nych i przejrzystych tkaninach, oplecione chryzantemami, róża­ mi, astrami”12. Rehabilituje się kwiaty, fokstrota i tango. Otwie­ rane są parki kultury i wypoczynku. W 1935 roku w moskiewskim Centralnym Parku Kultury i Wypoczynku odbywa się karnawał dla mieszkańców stolicy. W lipcu 1935 roku Stalin organizuje na placu Czerwonym w Moskwie gigantyczne widowisko — defiladę sportową, na obraz monumentalnych mityngów w Niemczech hi­ tlerowskich. Tam grzmią marsze wojskowe, a w ich rytm defilują szturmowcy i oddziały SS. Tutaj — sport, uśmiech, dzieci. To one otwierają paradę. Pięć tysięcy pionierów „niesie wypleciony ze świeżych kwia­ tów slogan »Pozdrawiamy najlepszego przyjaciela pionierów towa­ rzysza Stalina«. »Dziękujemy towarzyszowi Stalinowi za szczęśliwe życie« — wznosi się transparent pionierów z regionu Dzierżyń­ skiego”13. Na defiladę sportowców reaguje niezawodny Mak­ sym Gorki: „Niech żyje Józef Stalin, człowiek wielkiego serca i umysłu, człowiek, któremu wczoraj tak wzruszająco dziękowa­ ła młodzież za to, że dał jej »radosną młodość«!”14. Od 1935 roku Stalin jest najlepszym przyjacielem dzieci. Gazety publikują fo­ tografie najbardziej dobrotliwego człowieka na ziemskim globie z córeczką Swietłaną, a także z innymi dziewczynkami obdaro­ wującymi go kwiatami. Szczególną popularnością cieszy się zdję­ cie Stalina z czarnooką kilkulatką o wydatnych kościach policz­ kowych, Gelą Markizową, wykonane 27 stycznia 1936 roku na

416

Kremlu, na „przyjęciu dla ludzi pracy z Buriacko-Mongolskiej ASRS”. Plakat kolportowany w milionach egzemplarzy jeszcze długo radował oczy sowieckich obywateli, choć ojca Geli rozstrze­ lano jako „wroga ludu”, a matkę aresztowano — w więzieniu po­ pełniła samobójstwo. Od 1 stycznia 1935 roku likwiduje się kartki na żywność. Wskaźniki wykonania drugiego planu pięcioletniego, który roz­ począł się w 1933 roku, pozwalają mieć nadzieję na poprawę wa­ runków życia. 30 sierpnia 1935 roku bezpartyjny sowiecki górnik Aleksiej Stachanow wyrąbuje podczas jednej zmiany 102 tony wę­ gla zamiast 7 ton normy. „Spontaniczny czyn” Stachanowa pod­ chwytują inni górnicy, a metoda rozprzestrzenia się na wszel­ kie gałęzie przemysłu. W grudniu KC pochwala „inicjatywę ludzi pracy”, podwyższone zostają o 15 do 50% normy w przemyśle. W prasie sowieckiej rozpoczyna się wściekła kampania przeciw „pseudospecjalistom”, którzy przeszkadzają w ruchu stachanowskim, powołując się na rzekome normy naukowe. Karykaturzy­ ści rysują gigantycznych robotników, którzy zmiatają pełzają­ cych u ich stóp „specjalistów”. Robotnicy, dla których oczywiste jest fałszowanie „rekordów” przygotowywanych przez całe bry­ gady i równie oczywisty jest cel — zawyżanie norm — odpowia­ dają biciem, nawet mordowaniem „stachanowców”. Czyny te zo­ stają zakwalifikowane jako działalność terrorystyczna. Bernard Shaw, opowiadając o swojej rozmowie ze stachanowcem, zauwa­ ża z zachwytem, że cieszy się on wśród towarzyszy wielką sym­ patią. Budzi to pewne zdziwienie znanego satyryka, gdyż w An­ glii, dodaje Shaw, za takie postępowanie — przekraczanie norm — angielscy robotnicy walą cegłą w łeb. Ale pisarz zgadza się, że w ZSRS wszystko jest inaczej. Na przykład w więzieniach jest tak dobrze, że główną troską władz penitencjarnych jest „przekony­ wanie więźniów, by po zakończeniu wyroku wyszli na wolność”15. W 1935 roku, 18 lat po rewolucji, zdecydowana większość ludności żyje gorzej niż przed nią. Akademik Strumilin oszacował,

417

że w 1935 roku konsumpcja głównych artykułów rolnych wynosi­ ła średnio na miesiąc: chleba i kaszy — 21,8 kilograma, ziemnia­ ków — 15,9 kilograma, mleka i nabiału — 4,07 kilograma. Strumilin jest zadowolony z wyników i podkreśla, że człowiek pracy w ZSRS spożywa dziennie taką ilość chleba, jakiej „pozazdrości­ łoby mu zapewne wielu robotników w krajach faszystowskich”16. Porównywanie z „robotnikami w krajach faszystowskich” było dla ludzi pracy kraju socjalistycznego niełatwym zadaniem. Skąd brać dane? Mogli jednak porównać własną sytuację z życiem najemnego parobka w guberni saratowskiej w 1892 roku. Jak obli­ czył Lenin, parobek spożywał rocznie średnio 419,3 kilograma ar­ tykułów zbożowych17. Według Strumilina obywatel sowiecki spo­ żywał rocznie średnio 261,6 kilograma. Lenin mówi ponadto, że parobek miał rocznie 13,3 kilograma słoniny. Strumilin nie wspo­ mina o słoninie nawet słowem. Ankieta przeprowadzona pod koniec 1934 roku w 83 200 koł­ chozach RFSRS, Ukrainy i Białorusi wykazała, że kołchoźnikom wydawano w systemie „roboczodni”; w 1932 roku — 1,3 cetnara zboża na rok, w 1933 — 2,33 cetnara, w 1934 — 2,59 cetnara18. Minimalna norma żywnościowa w przedrewolucyjnej Rosji wyno­ siła 2,5 cetnara na osobę. Warto też pamiętać, że jakąś część otrzy­ manego zboża chłopi musieli przeznaczać na karmę dla bydła. Sytuacja chłopów zaczęła się poprawiać od lutego 1935 roku, kiedy to dostali zgodę na działki przyzagrodowe, a regulamin koł­ chozowy zezwalał, żeby każda zagroda miała krowę, dwa cielaki, świnię z prosiakami i dziesięć owiec. Jednocześnie gospodarstwa indywidualne zaczęły dostarczać produkty na rynek. Wycofanie kartek na żywność nie wpłynęło na poprawę sy­ tuacji robotników. Zlikwidowano ceny komercyjne, wprowadzo­ no ceny jednolite, znacznie wyższe od obowiązujących wcześniej tak zwanych cen normowych, które robotnicy płacili za towary na kartki. Na przykład w 1933 roku komercyjna cena chleba wynosi­ ła 3 ruble za kilogram, znormalizowana — 60 kopiejek, a jednoli­

418

ta — 1 rubel. Cukier kosztował odpowiednio 10, 2 i 4 ruble19. Ro­ syjski ekonomista Nikołaj Bazili wyliczył, że w 1913 roku średnia miesięczna pensja robotnika umożliwiała zakupienie: ciemnego pieczywa — 333 kilogramy, tłuszczów — 21 kilogramów, mięsa — 53 kilogramy, cukru — 83 kilogramy. W 1936 roku wskaźniki były następujące: ciemnego pieczywa — 241 kilogramów, tłusz­ czów — 13 kilogramów, mięsa — 19 kilogramów, cukru — 56 ki­ logramów20. W latach NEP robotnik wydawał na jedzenie mniej więcej po­ łowę swego wynagrodzenia. W 1935 roku — 67,3%21. Pod koniec 1936 roku do Związku Sowieckiego przybył z dele­ gacją francuskich robotników górnik Kleber Legay. Jeszcze przed wyjazdem z Francji postanowił, że nie da się wyprowadzić w pole, notował więc skrupulatnie wszystkie fakty i liczby, starając się je sprawdzić. Przytacza on ceny na towary spożywcze i przemysło­ we: biały chleb — 1 rubel 20 kopiejek, mięso — od 5 do 9 ru­ bli, ziemniaki — 40 kopiejek, słonina — 18 rubli, pantofle mę­ skie — 290 rubli, buty męskie z cholewami — 315 rubli, pantofle damskie — 280 rubli, palto męskie — 350 rubli, ubranko dziecię­ ce — 288 rubli, koszula męska — od 39 do 60 rubli22. Średnia miesięczna pensja robotnika wynosiła 150-200 rubli, emerytura — 25-50 rubli. Urlop bezpłatny (!) trwał 12 dni. Robotnik musiał deklarować obowiązkowe pożyczki dla państwa w wysoko­ ści dwu- albo czterotygodniowej pensji. Komorne było niewyso­ kie, ale w latach 1929-1932 ludność miast wzrosła z 28 do 40 mi­ lionów. W tym czasie powierzchnia mieszkalna zwiększyła się o 22 miliony metrów kwadratowych. Zatem na osobę w mieście przybyły niecałe 2 metry kwadratowe. Robotnicy żyli z reguły we wspólnych mieszkaniach bez wygód albo z minimalnymi wygodami. Ze znacznych przywilejów korzystali stachanowcy. Specjal­ ne postanowienie Wszechrosyjskiej Centralnej Rady Związków Zawodowych zalecało, by mieli oni pierwszeństwo w korzystaniu z domów wypoczynkowych, sanatoriów i ośrodków wczasowych.

419

W 1935 roku ich zarobki wynosiły od 700 do 2 tysięcy rubli mie­ sięcznie, a w roku 1936 wzrosły jeszcze bardziej, dochodząc do 4 tysięcy23. Byli często odznaczani, zaś fakt stania się „kawalerem orderu” w 1935 roku oznaczał przystąpienie do elity społeczeń­ stwa. Przywrócono słowo z przedrewolucyjnego słownika: „zna­ mienity” (znatnyj), i to właśnie stachanowców uznano za nowe znamienitości, nowe wyższe sfery. We wrześniu 1935 roku słownik sowiecki wzbogaca się w wyklęte słowa: lejtnant, kapitan, major, pułkownik, marszałek. Te nowe rangi — pisze „Prawda” — wprowadza się po to, by „jesz­ cze bardziej uwydatnić rolę, znaczenie i autorytet dowództwa Armii Czerwonej”24. Ustala się hierarchię wśród artystów, wpro­ wadzony zostaje tytuł „ludowego artysty ZSRS”. Trocki w „Biu­ letynie Opozycji” pisze: „Nigdy dotąd Związek Sowiecki nie znał takiej nierówności jak obecnie, blisko dwa dziesięciolecia po re­ wolucji: rozpiętość płac od 100 rubli do 8-10 tysięcy rubli. Jedni mieszkają w barakach i chodzą w podartych butach, inni jeżdżą luksusowymi samochodami i mieszkają we wspaniałych aparta­ mentach. Jedni zarzynają się, by wyżywić siebie i rodzinę, inni prócz samochodu mają służbę, daczę pod Moskwą, willę na Kau­ kazie itd.”25. Ta słuszna ocena nie przeszkadzała Trockiemu utrzy­ mywać, że ponieważ fabryki i ziemia w ZSRS są znacjonalizowane, to klasa robotnicza nadal sprawuje dyktaturę, mimo że nie posia­ da żadnych praw i wiedzie nędzną, żebraczą egzystencję. Marksista Bucharin zupełnie nie zgadzał się z marksistą Trockim. Jego zdaniem władza sowiecka, dyktatura proletariatu, nowy typ państwa „wkracza obecnie w stadium szybszego rozwo­ ju proletariackiej demokracji. Pojawiają się wciąż nowe formy ma­ sowych inicjatyw własnych, z najbardziej zróżnicowanymi syste­ mami doboru przywódców, przodowników pracy, stachanowców, bohaterów państwa sowieckiego. Upadają bariery będące pozosta­ łością innego układu sił społecznych. Jest to prawidłowy, wynika­ jący z natury rzeczy rozwój demokracji sowieckiej”26.

420

Za największe osiągnięcie „prawdziwej demokracji, a nie jej burżuazyjnego falsyfikatu”27, Bucharin uważał zaproszenie sta­ chanowców na Kreml, na wszechzwiązkową naradę, zjazd kołchoźników-przodowników pracy. To samo mniej więcej pisała w „Prawdzie” szeregowa kołchoźnica Jewdokia Fiedotowa, peł­ niąca funkcję przewodniczącej na jednym z posiedzeń owego zjazdu kołchoźników. Dostąpiła tam wielkiego zaszczytu — za­ uważył ją Stalin: „Zbiegłam ze schodów jak jakaś młódka: i ra­ dość we mnie, i duma, że widział, jak tam gospodarzyłam, i mu się spodobało”. Niektóre bariery istotnie upadały, jak pisał Bucharin. W 1935 roku dzieci liszeńców uzyskały prawo zapisywania się bez prze­ szkód do szkół, w maju 1936 roku zabroniono wręcz odmawiać przyjęcia do pracy z powodu burżuazyjnego pochodzenia. Poja­ wiają się jednak nowe ograniczenia. 8 kwietnia 1935 roku specjal­ na ustawa rozszerza wszystkie sankcje kodeksu karnego, w tym karę śmierci, na dzieci od 12. roku życia. Mniej więcej w tym okre­ sie Stalin zaczął się fotografować z dziećmi na rękach. „Prawo o dzieciach” miało na uwadze kilka celów. Przede wszystkim służyło umocnieniu rodziny i władzy rodzicielskiej. Głowa rodziny staje się przedstawicielem państwa w rodzinie. Następnie uzupełniało prawo z 1934 roku o zdradzie ojczyzny: 12-letnie dzieci, włączone w łańcuch zbiorowej odpowiedzialno­ ści, także odpowiadały karnie za brak donosicielstwa. Prawo to wydawało się tak typowo sowieckie, że gdy po dziesięciu latach hitlerowcy ustanowili podobne, Himmler usprawiedliwiał się: „Wprowadzamy absolutną odpowiedzialność wszystkich człon­ ków klanu. [...] I niech nikt nie mówi, że jest to bolszewizm. [...] Jest to powrót do starych tradycji naszych przodków”28. „Prawo o dzieciach” miało również cele praktyczne: pozwalało przystąpić do ostatecznego rozwiązania problemu dzieci bezdomnych, bezprizornych, dawało śledczym skuteczny instrument nacisku na oskarżonych.

421

Proces przekształcania rodziny sowieckiej w rodzinę socjali­ styczną, którego fragmentem było „prawo o dzieciach”, posuwał się w dwóch pozornie przeciwnych kierunkach. Z jednej strony dotychczasowe teorie o rodzinie uznano za burżuazyjne przesą­ dy, wraże knowania. Z drugiej zaś, „Prawda” utrzymuje: „Rodzi­ na — to najpoważniejsza rzecz w życiu”29. W 1936 roku uchwalono nowy kodeks rodziny i małżeństwa. Znacznie utrudnia się rozwód. To logiczne: w kraju, w którym obywateli wyzuto z wszystkich swobód, całkowita wolność roz­ wodu wydawała się bluźnierstwem. Zakazuje się usuwania ciąży. 18 listopada 1920 roku wprowadzono przyzwolenie na aborcję, gdy wymaga tego interes kobiety. 27 czerwca 1936 roku zabro­ niono przerywania ciąży, ponieważ, w myśl tego dekretu, „jedynie socjalizm, w którym nie ma wyzysku człowieka przez człowieka, a kobieta jest pełnoprawnym członkiem społeczeństwa [...] umoż­ liwia skuteczną walkę z przerywaniem ciąży”. Na usuwanie ciąży zezwoli się ponownie 23 listopada 1955 roku w rezultacie „stałe­ go wzrostu świadomości i kultury kobiet”. Apostołem sowieckiej rodziny staje się Anton Makarenko, doświadczony pedagog, który całe lata przepracował w koloniach poprawczych GPU i NKWD. Makarenko proponuje, by jego me­ todę wychowania nieletnich przestępców, bezprizornych, uczynić uniwersalną metodą sowieckiej pedagogiki. Oferuje dwa modele kolektywów, w których należy wychowywać dziecko: kolonia po­ prawcza i wojsko. Pomysły Makarenki stają się państwową teorią wychowania. Sprowadzają się one do trzech podstawowych punktów: ko­ lektyw, militaryzacja, autorytet. Dziecko należy wychowywać na kolektywistę, w kolektywie typu paramilitarnego, w poszanowa­ niu dla autorytetu kolektywu oraz osoby, której kolektyw powie­ rza kierownicze stanowisko. Pedagogika porewolucyjna utrwalała teoretyczną regułę: karząc, wychowuje się niewolnika. Makarenko protestuje: „kara może wychować niewolnika, ale niekiedy może

422

wychować również człowieka bardzo pozytywnego, człowieka wolnego i dumnego”30. Teoria Makarenki okazuje się szczególnie przydatna w czasie, kiedy za „niezdyscyplinowanie” karane będzie całe społeczeństwo. W 1937 roku Makarenko pisze Książką dla ro­ dziców, w której rozszerza swe poglądy również na rodzinę. Rodzi­ na — to też kolektyw, najważniejsze w niej są interesy kolektywu, wyrażane przez tego, kto je autorytatywnie prezentuje. Tworzo­ no zatem spójny system wychowawczy: dziecko wychowywało się w autorytarnej rodzinie, następnie w autorytarnej szkole prezen­ tującej, podobnie jak rodzina, państwo w miniaturze. Na końcu wkraczało w życie — w autorytarne państwo. Drugim kierunkiem procesu formowania rodziny socjali­ stycznej było umocnienie państwa jako najwyższego autoryte­ tu. Literatura, film i inne rodzaje sztuki propagują zdradę rodziny w interesie państwa. Rodzina jest kolektywem, ale dużo większym i bez porównania ważniejszym kolektywem jest państwo. Dlate­ go w filmie Partbiliet (1936) żona demaskuje męża i przekazuje go w ręce „organów”. Dlatego bohaterem sowieckich dzieci staje się 12-letni Pawlik Morozow, który wydał własnego ojca. Gorki do­ maga się od twórców, by głosili chwałę Pawła Morozowa, bo ten „nie zważając na więzy krwi, dowiódł więzi ducha”31. Leonid Le­ onów pisze powieść Skutarewski, w której stary inteligent, wiel­ ki uczony, zdradza własnego syna. Wezwanie do zdrady krewnych odnosiło się w równym stopniu do wszystkich członków rodziny, co stanowiło realizację zasady całkowitej równości.

2. „Stalinowska demokratyczna" Rok 1936 odznaczył się dwoma wydarzeniami: uchwaleniem kon­ stytucji oraz publikacją Uwag Stalina, Kirowa i Żdanowa dotyczą­ cych Podręcznika historii ZSRS. Wydarzenia te, na pozór niewspół­ mierne pod względem ciężaru gatunkowego, z punktu widzenia

423

historyka wydają się równie ważne dla procesu formowania socja­ listycznego państwa. Konstytucja formalnie utrwalała charakter nowego społe­ czeństwa. Uwagi Stalina, Żdanowa i Kirowa proklamowały nacjo­ nalizację historii, nacjonalizację pamięci. Decyzję o zmianie sowieckiej konstytucji podjął „z inicjatywy towarzysza Stalina” VII zjazd Sowietów 6 lutego 1935 roku, zale­ dwie kilka tygodni po zamordowaniu Kirowa. Bucharin twierdził, że to on był autorem konstytucji. „Obejrzyjcie uważnie to wieczne pióro — mówił Borysowi Nikołajewskiemu w Paryżu w 1936 ro­ ku. — Napisano nim całą sowiecką konstytucję, od pierwszego do ostatniego słowa. Ja ją napisałem, tylko Karłusza [Karol Radek — dop. autora] trochę pomagał”32. Bucharin był bardzo dumny z konstytucji, która — jak utrzymywał — nie tylko wprowadzała powszechne i równe prawo wyborcze, ale też zrównywała wszyst­ kich obywateli wobec prawa. Jego zdaniem konstytucja ta tworzy­ ła warunki niezbędne dla przejścia od dyktatury jednej partii do autentycznej demokracji ludowej. Konstytucja z 1936 roku, „stalinowska konstytucja”, jak ją natychmiast nazwano, w istocie nadawała sowieckim obywate­ lom prawa demokratyczne: wolność słowa, zgromadzeń, druku, manifestacji i wieców, kultów religijnych i propagandy antyreligijnej, nietykalności mieszkań i tajemnicy korespondencji. Prawa swobodnego przemieszczania się nie było, za to wszyscy obywate­ le otrzymali prawo wyborcze. Zlikwidowano kategorię liszeńców, a wybory miały być tajne, bezpośrednie i równe. W Związku So­ wieckim — a za pośrednictwem sympatyków również za granicą — konstytucję stalinowską z miejsca ogłoszono „najbardziej de­ mokratyczną na świecie”. Aleksander Sołżenicyn powie, że tej konstytucji nie przestrze­ gano ani pół dnia. Istotnie. Stalin wygłasza referat o projekcie konstytucji w 1936 roku. Jest to rok narastającego lawinowo ter­ roru. Pierwsze wybory do Najwyższego Sowietu ZSRS odbywają

424

się w 1937 roku, gdy terror osiągnął apogeum. Jednak nie można powiedzieć, by nieprzestrzeganie ustawy zasadniczej było pełnym zaskoczeniem. Poprzednie sowieckie konstytucje też gwaranto­ wały różne prawa (manifestacji, druku, zgromadzeń), ale ograni­ czał je „interes ludzi pracy”. Konstytucja z 1936 roku wszystkie prawa gwarantowała „w zgodzie z interesami ludzi pracy i w celu umocnienia ustroju socjalistycznego”. Powiedziane było zupełnie jasno: „Kto stawia sobie za cel osłabienie ustroju socjalistyczne­ go — jest wrogiem ludu”33. Prawdziwą nowością było nadanie wszystkim obywatelom jednakowych praw — to ważny krok w procesie formowania stali­ nowskiego państwa. Dotychczas istniała oficjalnie kategoria paria­ sów — liszeńców. W porównaniu z nimi każda inna kategoria miała więcej praw. Nowa konstytucja wprowadza powszechną równość, co oznacza, że wszyscy są jednakowo nierówni. Rzecz w tym, że w ustawie zasadniczej z 1936 roku najważniejszy element pozo­ staje bez zmian. „Projekt nowej konstytucji — nie ukrywa Stalin — rzeczywiście utrzymuje w mocy dyktaturę klasy robotniczej, podobnie jak pozostawia bez zmian obecną kierowniczą rolę partii komunistycznej”34. Był to krok naprzód. W poprzednich konsty­ tucjach kierownicza rola partii komunistycznej była w domyśle. W konstytucji z 1936 roku wszystko zostało jasno i jednoznacznie skodyfikowane. W połowie lat trzydziestych zrównanie wszystkich obywateli, formalne uznanie prawa partii do reprezentowania wszystkich, kierowania wszystkimi i decydowania o wszystkim domknęły ramy państwa totalitarnego. W owym czasie istniało jeszcze jedno państwo totalitarne: hitlerowskie Niemcy. Bucharin — jak zaświadcza Nikołajewski — wiele myślał o nazizmie, dostrzegał w nim „przyspieszony roz­ kład systemu socjalistycznego” i mówił, że należy zapobiec podob­ nemu rozkładowi w Związku Sowieckim, wojować z hitleryzmem, organizować międzynarodowy ruch do walki z nim. Aby zwalczać

425

hitleryzm, należało przede wszystkim przeciwstawić jego ideolo­ gii — inną ideologię. Ideologią nazizmu, jak ją rozumiał Bucharin, była przemoc. Winniśmy prowadzić walkę z przemocą pod sztan­ darem naszego nowego humanizmu, proletariackiego humani­ zmu — mówił Bucharin35. Paryskie rozmowy Bucharina z Nikołajewskim są pełne patosu i żenujące. Czołowy przywódca rewolucji październikowej, jeden z tych, którzy najgoręcej sprzyjali karierze Stalina, snuje marze­ nia — mgliste i chaotyczne — o jakiejś „drugiej partii” inteligen­ tów, która udzielałaby dobrych rad „pierwszej partii”. Poszukuje w papierach Karola Marksa pominiętej przez badaczy wskazówki, jak dalej żyć. A gdy jej nie znajduje, wzdycha: „Eh, Karłusza, Kar­ tusza, czemuś nie dokończył [artykułu o walce klasowej — dop. autora]? Pewnie, że było to trudne, ale jakże by nam pomogło!”36. Mimo swego marksistowskiego wykształcenia, a może wła­ śnie przez to wykształcenie, Bucharin nie rozumiał, że napisał konstytucję państwa totalitarnego. Państwo to różniło się, co prawda, pod jednym względem od Niemiec hitlerowskich. Hitler mówił: „Jeżeli potrzeba, bądźmy nieludzcy”. Stalin głosił: „Czło­ wiek — to najcenniejszy kapitał”. Sowieckie państwo totalitarne opierało się, podobnie jak hitlerowskie, na totalnym terrorze, ale ponadto — na totalnym kłamstwie. Tworzenie tego państwa zo­ stało zakończone w chwili, gdy Stalin proklamował „demokratycz­ ną” konstytucję. Za czasów Lenina terror nazywano jeszcze terro­ rem, biurokrację — biurokracją, powstania przeciw bolszewikom — powstaniami przeciw bolszewikom. Za czasów Stalina, jak pi­ sze Leszek Kołakowski w swej znakomitej analizie natury sowiec­ kiego państwa, „partia bywała wprawdzie atakowana przez wro­ gów, lecz nie popełniła już ani jednego błędu, państwo sowieckie było nieskazitelne, a miłość narodu do władzy — bezgraniczna”. Państwo, w którym zniszczono wszystkie bez wyjątku narzędzia kontroli społeczeństwa nad władzą, uzasadnia swą władzę tym, że uosabia ono „z zasady” interesy, potrzeby i pragnienia ludzi pracy.

426

Legitymizacja — mówi Leszek Kołakowski — ma zatem charak­ ter ideologiczny. I dodaje: „Wszechwładza kłamstwa nie powstała w wyniku złego charakteru Stalina, lecz ustanowiona została jako jedyny sposób legitymizacji władzy opartej na leninowskich zasa­ dach”37. Wszechwładza kłamstwa pozwalała Stalinowi utrzymywać, że konstytucja z 1936 roku „jest dokumentem świadczącym, iż to, 0 czym marzyły i wciąż marzą miliony uczciwych ludzi w krajach kapitalistycznych — urzeczywistniono już w ZSRS”. I jakkolwiek paradoksalnie to brzmi, tym razem Stalin mówił prawdę. Miliony ludzi w krajach kapitalistycznych uwierzyły, że w ZSRS spełniły się „marzenia ludzkości”. Prawdziwa natura sowieckiego państwa pozostanie niezrozumiana jeszcze przez długie, długie lata. Wielu ludzi nie potrafi ujrzeć prawdy. Wielu zgadza się, by ich okłamywano. Jurij Piatakow, usunięty z partii na XV zjeździe, zesłany do przedstawicielstwa handlowego w Paryżu — ten sam Piatakow, który skapitulował przed Stalinem i który praco­ wał ku jego chwale, a w 1938 roku został przezeń zamordowany — tłumaczył Nikołajowi Walentinowowi w roku 1928: „Z tego, że waszym zdaniem nie sposób w krótkim czasie zmienić przeko­ nań, wyciągacie wniosek, iż nasze oświadczenia, w tym również moje, są nieszczere, kłamliwe. [...] Zgadzam się, że niebolszewicy 1w ogóle kategoria zwyczajnych ludzi nie może wykonać nagłego zwrotu, przewrotu, amputacji własnych przekonań. [...] Nie jeste­ śmy do nikogo podobni. Nasza partia składa się z ludzi, dla któ­ rych niemożliwe jest możliwe, [...] i jeśli partia tego wymaga, je­ śli jest to dla niej ważne i konieczne, aktem woli zdołamy w ciągu 24 godzin wyrzucić z mózgu idee, z którymi nosiliśmy się przez całe lata. [...] Tak, będę uważał za czarne to, co uważałem i co mog­ ło mi się wydawać białe, gdyż nie ma dla mnie życia poza partią, bez zgody z nią”. Piatakow, prawdziwy bolszewik, gotów jest na wszystko, gdyż „czyżbyście mogli przypuszczać, że nie będę brał udziału w rewolucji dobierającej się do całego świata? Czyżbyście

427

myśleli, że w wielkim światowym przewrocie, w którym czynni­ kiem decydującym będzie nasza partia, znajdę się poza nią?”38. Osiem lat później, znowu w Paryżu (to miasto skłania do re­ fleksji), Bucharin mówi Nikołajewskiemu: „Trudne jest nasze ży­ cie. [...] Trzyma nas przy życiu wiara, że postęp trwa. Jak stru­ mień, co rwie się do brzegu. Kto wyjdzie ze strumienia, tego prąd odrzuci w bok”39. Komuniści, przymykając oczy na działania Stalina, godząc się uznawać białe za czarne, byle nie wypaść z „historycznego stru­ mienia”, rozumowali podobnie jak autor murzyńskiej pieśni, roz­ sławionej przez Louisa Armstronga: „Gdy wszyscy święci idą do raju, chcę być wśród nich”. Część zachodniej inteligencji niewątpliwie pragnęła być wśród tych, którzy maszerowali do raju. Inna część nie chciała do­ strzec szczególnych cech sowieckiego systemu totalitarnego, gdyż uważała go za właściwy dla Rosji. Stalina przedstawiano jako na­ stępcę Iwana Groźnego i Mikołaja I. Marksiści pocieszali się, że socjalizm Stalina nie ma nic wspólnego z prawdziwym socjali­ zmem, niemarksiści dodawali sobie otuchy, że w krajach bez ro­ syjskiej „przeklętej przeszłości” nic podobnego nie może się wy­ darzyć. Błyskotliwa i bardzo powierzchowna książka markiza de Custinea Rosja 1839 zaczęła uchodzić za najbardziej przekonujący dowód na specyficznie rosyjski charakter stalinowskiego państwa. Trzeba przyznać, że celne sformułowania markiza nie wymaga­ ły komentarzy: „Polityczny reżim Rosji określić można jednym zdaniem: jest to kraj, w którym rząd mówi, co chce, gdyż tylko on ma prawo mówić. [...] W Rosji strach zastępuje, a raczej pa­ raliżuje myślenie. [...] Podróżnik nie może ujrzeć niczego bez przewodnika. [...] Wjeżdżając do Rosji musicie na granicy wraz z paszportem okazać wasze poglądy. [...] W Rosji myślenie jest nie tylko przestępstwem, jest nieszczęściem...”. Losy podróżnych za­ pisków de Custinea są wielce pouczające. Po wydrukowaniu cie­ szą się we Francji wielkim powodzeniem. Mikołaj I uznaje wręcz

428

za konieczne przygotować właściwą odpowiedź. Książka wciąż cieszy się powodzeniem w przededniu wojny krymskiej. Po czym stopniowo popada w zapomnienie. Podróżnicy odwiedzający Ro­ sję na przełomie XIX iXX wieku nie wspominają de Custinea, bo też szkicowany przezeń obraz niewiele ma wspólnego z rzeczy­ wistością. Przypomina się go ponownie w Moskwie po rewolucji. Na początku lat trzydziestych ukazuje się kilka zapomnia­ nych książek — ich publikacja ma niewątpliwie opozycyjny, antystalinowski charakter. W trakcie procesu w 1936 roku prokurator Andriej Wyszyński oskarżał Kamieniewa między innymi o napisa­ nie przedmowy i opublikowanie Księcia Machiavellego40. Drukuje się Notatki zza grobu o. Władimira Pieczerina — tragiczne wspo­ mnienia jednego z pierwszych rosyjskich niewozwraszczeńców, profesora uniwersytetu w Petersburgu, który w latach trzydzie­ stych XIX stulecia nie powrócił z zagranicznej delegacji. „Ucieka­ łem z Rosji — pisał — jak się ucieka z zadżumionego miasta. Nie ma się co rozwodzić, dżuma nie oszczędza nikogo, zwłaszcza ludzi słabej kondycji. A ja przeczuwałem, przewidywałem, byłem prze­ konany, że gdybym pozostał w Rosji, to z moim słabym i mięk­ kim charakterem stałbym się niezawodnie podłym, wiernopoddańczym czynownikiem albo jak nic trafiłbym na Sybir. Uciekałem, nie oglądając się za siebie, by ocalić w sobie ludzką godność”. Sto­ warzyszenie byłych więźniów politycznych przedrukowuje wyda­ ną w 1910 roku skróconą wersję podróżnych notatek de Custine’a: Epoka mikołajowska. Wspomnienia francuskiego podróżnika marki­ za de Custinea. Podróżnik zabawił w Rosji dziesięć tygodni, nie znał słowa po rosyjsku, ale jako wnikliwy i uważny obserwator do­ strzegł niemało cech mikołaj owskiego reżimu, typowych dla każ­ dego ustroju despotycznego. De Custine udawał się do Rosji świetnie przygotowany przez swych przyjaciół — polskich emigrantów. Polacy, którzy uciekli z rozdartego kraju po nieszczęsnym powstaniu z 1830 roku, opła­ kujący utratę ojczyzny rozszarpanej przez trzech zaborców, mieli

429

wszelkie powody, by przedstawiać jednego z tych najeźdźców, Ro­ sję, jako ucieleśnienie zła. Zresztą despotyczny charakter mikołajowskiej tyranii nie budził wątpliwości. Zadziwiające było to, że sto lat po podróży de Custinea jego książka stawała się przewod­ nikiem po stalinowskim Związku Sowieckim. To, co u francuskie­ go podróżnika było przewidywaniem, domysłem, przesadą, kary­ katurą — stało się zwielokrotnioną po tysiąckroć rzeczywistością. Owo tysiąckrotne zwielokrotnienie niedostatków i ułomności de­ spotyzmu służyło państwu nowego typu, opartemu na szczegól­ nej ideologii — państwu totalitarnemu z totalitarną ideologią. Rosyjskie cechy odcisnęły swoje piętno na tej ideologii, ale nie one ją determinowały. U schyłku XX stulecia można ocenić wynik tego eksperymentu historii. W laboratorium niektórym królikom zaszczepia się cho­ robę, a innym nie, by w ten sposób wyjaśnić charakter zachorowań i ich symptomy. Historia XX wieku wykazała, że nie ma immu­ nitetu chroniącego przed totalitarną ideologią typu sowieckiego. Od Kuby do Albanii, od Wietnamu do NRD zaszczepiona ideolo­ gia powoduje dokładnie te same objawy. Cechy osobliwe każdego z tych krajów — narodowe, historyczne, religijne — mają mniej­ szy wpływ na charakter państwa niż ideologia. We wszystkich tych krajach książka de Custinea jest nie tylko pożytecznym prze­ wodnikiem dla podróżnych, ale również publikacją zakazaną dla tubylców. Trafność opisów rzeczywistości sowieckiej i prosowieckich „klonów” jeszcze bardziej zaskakuje w ironicznym podręczniku oszustwa i obłudy pióra francuskiego republikanina Mauricea Joly ego, wygnanego z kraju przez Napoleona III. Joly maluje saty­ ryczny obraz Francji czasów II Cesarstwa i jej imperatora, którego polityczna linia polegała na tym, by oddzielić moralność od poli­ tyki, zastąpić prawo siłą i chytrością, sparaliżować ducha indywi­ dualizmu, oszukiwać lud pozorami, schlebiać narodowym uprze­ dzeniom, nie pozwalać krajowi wiedzieć, co dzieje się za granicą,

430

a stolicy — co dzieje się na prowincji, przemienić instrumenty my­ śli w instrumenty władzy, stosować bez wyrzutów sumienia egze­ kucje bez sądu i zesłanie, domagać się nieustannego wychwalania własnych poczynań, samemu nauczać historii swego panowania, zmienić policję w podporę reżimu, przekształcić kult uzurpatora w swego rodzaju religię, wykorzystywać łatwość, z jaką ludzie sta­ ją się donosicielami, zawładnąć społeczeństwem, wykorzystując jego ułomności, mówić jak najmniej i całkiem coś innego, niż to, co myślisz, przemienić sens słów... Boris Souvarine cytuje Dialog w piekle Machiavellego z Monteskiuszem Mauricea Jolyego, ko­ mentując: „Wydaje się, że pisano to dla Stalina”41. W 1935 roku Souvarine dodawał, że „założyciela sowieckiego państwa”, czyli Lenina, to nie dotyczy. Na początku lat osiemdziesiątych XX wie­ ku zastrzeżenie to wydawało się zbędne. Można natomiast powie­ dzieć, że satyrę na francuskie państwo połowy XIX wieku urzeczy­ wistniono najpierw w ZSRS, a potem w najróżniejszych zakątkach kuli ziemskiej. Dialog w piekle posłużył za materiał dla najsłyn­ niejszego falsyfikatu XX wieku — Protokołów mędrców Syjonu. Ale „światowy spisek żydowski” — konspiracyjna organizacja, którą zalecał Dialog w piekle — zrealizował się jedynie w wyobraźni an­ tysemitów. 1936 rok — rok stalinowskiej konstytucji — odznaczył się kolejnym druzgocącym ciosem wymierzonym w „nadbudowę”, w duchowe i intelektualne siły społeczeństwa. „Prawda” pisała: „W projekcie Stalinowskiej Konstytucji znalazł swe odbicie fakt o wyjątkowym znaczeniu, fakt równouprawnienia inteligencji”. Ale ta sama „Prawda” z miejsca przypomniała inteligencji słowa, jakimi Iwan Pawłów zwracał się do młodych uczonych: „Nigdy nie myśl­ cie, że już wszystko wiecie”42. Apel wielkiego fizjologa, by wszyst­ ko sprawdzać i we wszystko wątpić, przemienia się w „Prawdzie” w groźną przestrogę: wszystko wiedzą jedynie partia i jej Wódz. Wiktor Szkłowski z właściwym sobie w latach młodości talen­ tem aforystycznym twierdził: nie ma prawdy o kwiatach, jest na­

431

uka zwana botaniką. Od końca lat dwudziestych władza sowiec­ ka wdraża ideę: jest prawda o kwiatach, o zwierzętach, o ludziach, o wszechświecie! Prawdę tę zńają partia i Wódz. Celem polityki jest „sterowanie uczoną czeredą”, kierowanie nauką43. Uczonych zastrasza się, aresztuje się ich pojedynczo, później całymi gru­ pami: w 1929 roku — grupę historyków — Siergieja Płatonowa, Siergieja Bachruszyna, Jewgienija Tarlego i innych, w 1930 roku — grupę mikrobiologów, potem agronomów, fizjologów, kon­ struktorów lotniczych itd. Badacz sowieckiej nauki Mark Popowski przytacza fakty mó­ wiące o tym, jak mordowano uczonych i jak łamano ich moralnie. W 1934 roku aresztowanego profesora Wiktora Pisariewa zmu­ szono do napisania donosu na przyjaciela — akademika Nikoła­ ja Wawiłowa. Grożono mu: „Zabijemy dzieci, zamęczymy żonę, wykończymy ciebie”44. Akademika Aleksieja Uchtomskiego zmu­ szano, by wyrzekł się brata, a aresztowanego biskupa — do od­ cięcia się od aresztowanych studentów45. Wielki botanik Nikołaj Wawiłow, zagłodzony w saratowskiej tiurmie, mówił, że w nauce trwa dobór ludzi pozbawionych „genu przyzwoitości”. Ale tenże Wawiłow w imię swojej nauki, „dla dobra sprawy”, w 1924 roku za wyjazd do Afganistanu w poszukiwaniu ojczyzny pszenicy zgo­ dził się „sfotografować twierdzę na granicy indyjsko-afgańskiej”. W strasznych latach głodu 1931-1933, gdy wyjeżdżał za granicę, godził się „sławić sukcesy sowieckiego rolnictwa i sowieckiej wła­ dzy”, a potem — wprowadzić do nauki Trofima Łysenkę, który miał go niebawem wysłać na męczeńską śmierć46. W 1924 roku, spierając się z Iwanem Pawłowem, Bucharin oświadczył, że „nie kieruje się imperatywem kategorycznym Kanta ani przykazania­ mi chrześcijańskiej moralności, lecz rewolucyjną celowością”47. W 1936 roku Bucharin w rozmowie z Nikołajewskim często przywoływał hasło „humanizacji” teorii komunistycznych. Nikołajewski odparł: „Nikołaju Iwanowiczu, to, o czym teraz mówicie, nie jest niczym innym jak powrotem do dziesięciorga przykazań”.

432

Na co Bucharin odrzekł: „Sądzicie, że dziesięcioro przykazań jest przestarzałe?”48. Być może Bucharin przypomniał sobie o Dekalo­ gu, bo spotkał szatana. Rozmawiając w Paryżu z przywódcą mienszewików Fiodorem Danem, utrzymywał: „Nie, nie, Fiodorze Iljiczu, jest to malutki, złośliwy człowiek, nie człowiek, lecz szatan”49. Mowa była o Stalinie. Do 1936 roku szatan i liczna świta jego pomocników, również tych, którzy w myślach albo szeptem się kajali, dokonał swego dzieła: nauka skapitulowała. Akademia Nauk postanowiła: „Roz­ wiążemy stojące przed nami problemy jedyną naukową metodą — metodą Marksa, Engelsa, Lenina, Stalina”50. 4 lipca KC WKP(b) jednym pociągnięciem pióra, jednym Po­ stanowieniem przeprowadza udany eksperyment likwidacji całej gałęzi nauki. Znika „tak zwana pedologia”, gdyż „bazuje na pseu­ donaukowych, antymarksistowskich założeniach”51. Zaledwie kil­ ka lat wcześniej ta sama pedologia była „nauką o rozwoju socjali­ stycznego człowieka”, „jedyną samodzielną nauką, stojącą na bazie dialektycznego materializmu”52. Po likwidacji pedologii przyjdzie kolej na inne dziedziny: genetykę, socjologię, psychoanalizę, cy­ bernetykę itd. Nieszczęście pedologii polegało na tym, że chciała być nauką ścisłą, badającą dziecko za pomocą — jak ogłosiło Postanowienie — „bezsensownych i szkodliwych ankiet, testówitp.”. Dopóki oficjal­ na ideologia wychodziła z założenia, że byt określa świadomość, pe­ dologia była przydatna, gdyż pokazywała, że złe warunki, złe otocze­ nie negatywnie wpływają na dziecko, hamują jego rozwój. W 1936 roku oznajmiono, że socjalizm został zbudowany, a „bezsensowne i szkodliwe ankiety, testy itp.” pokazywały, iż dzieci nadal żyją w złych warunkach. Gdy pedolog po zbadaniu czuwaskich dzieci doszedł do wniosku, że źle się uczą z powodu nieodpowiednich warunków, z miejsca zabrało głos pismo „Pedologia” — zlikwidowane razem z nauką i pedologami: Jakież to złe warunki wykrył badacz? Warunki stworzone przez sowieckie państwo i partię komunistyczną?

433

W 1928 roku na pierwszym — i ostatnim — zjeździe pedologicznym Aron Załkind w głównym referacie określił zadania pedo­ logii w sposób następujący: „Pedologia miała jasno, niedwuznacz­ nie odpowiedzieć, czy z pedologicznego punktu widzenia nowe socjalistyczne środowisko nadaje się do stworzenia nowego maso­ wego człowieka”. Po dwóch latach pytanie to brzmiało cokolwiek podejrzanie. A w roku 1936 — kontrrewolucyjnie. W dziedzinie kultury rok 1936 otwiera artykuł w „Prawdzie” Jazgot zamiast muzyki. Centralny organ KC WKP(b) poddał bezli­ tosnej, druzgocącej krytyce operę Dymitra Szostakowicza Kata­ rzyna Izmajłowa. Fakt, że „Prawda” zabrała głos w kwestiach mu­ zycznych, świadczył, iż proces poskramiania sztuki zbliża się do finału. Jeszcze niedawno partyjne wskazówki przekazywano ka­ nałami zawodowymi. Na przykład w branżowym piśmie zwracano uwagę, że „zamiast wzywać kompozytorów do opanowania meto­ dy dialektycznego materializmu, do dziś czytamy na łamach »Proletarskogo Muzykanta« apele o opanowanie beethovenowskich metod twórczych”53. Teraz Komitet Centralny sam, bez udzia­ łu pośredników, wypowiada się w kwestiach artystycznych. Arty­ kuł Jazgot zamiast muzyki — niepodpisany, co oznaczało, że wyra­ ża pogląd oficjalny — dotykał całej sowieckiej kultury. „Lewackie zwyrodnienie w operze wyrasta z tego samego źródła, co lewackie zwyrodnienie w malarstwie, w poezji, w pedagogice, w nauce”54. Artykuł ostrzegał: „To mędrkowanie może się źle skończyć”. 6 lutego „Prawda” drukuje kolejny artykuł wymierzony w Szostakowicza. Tym razem obrano za cel jego balet Jasny stru­ mień. 20 lutego dostają za swoje architekci — artykuł Kakofo­ nia w architekturze. 1 marca malarze — O malarzach-pacykarzach. 9 marca teatr i dramaturdzy — Zewnętrzny splendor i fałszywa treść beszta wystawionego przez MChAT Moliera na podstawie sztuki Michaiła Bułhakowa. Pisarze, malarze, muzycy, artyści organizują zebrania i wie­ ce, na których przyjmują z uznaniem artykuły „Prawdy", wzajem­

434

nie się demaskują, wyrażają skruchę. Arkadij Bielinków, którego książki o Juriju Tynianowie i Juriju Oleszy można uznać za pierw­ szą próbę opracowania prawdziwej historii sowieckiej kultury, pi­ sał: „Miernikiem nikczemności tyranii jest sztuka. Według tempa jej niweczenia można oceniać stopień nikczemności danego reżi­ mu”55. To nie przypadek, że w czasie gdy „Prawda” bezlitośnie osą­ dzała sowiecką kulturę, wybierając z niej to, co przydatne dla pań­ stwa, „Vólkischer Beobachter” wprowadzał te same kryteria dla kultury narodowosocjalistycznej. „Jedynie narodowosocjalistyczna koncepcja kultury może z mocy prawa oceniać dzieła sztuki w państwie narodowosocjalistycznym. Jedynie Partia i Państwo są w stanie, opierając się na tejże narodowosocjalistycznej kon­ cepcji kultury, określać jej wartość”56. Podobnie nie jest przypadkiem, że naziści u podstaw swej koncepcji kultury kładą leninowską „partyjność”, nazywając ją „tendencyjnością”. Definiując to pojęcie, Goebbels niemal dosłow­ nie cytuje Lenina: „Nie ma sztuki bez tendencyjności, a najbar­ dziej tendencyjna jest ta sztuka, której twórcy twierdzą, że są od niej wolni”57. Jak wspominaliśmy, drugim ważnym wydarzeniem roku 1936 było opublikowanie Uwag Stalina, Żdanowa i Kirowa „na margine­ sie konspektu Podręcznika historii ZSRS” i „o konspekcie podręcz­ nika Nowej historii”58. Pisane w lipcu 1934 roku Uwagi opubliko­ wano dopiero po upływie półtora roku. Były one zwieńczeniem procesu nacjonalizowania życia duchowego społeczeństwa. Centralne miejsce w sowieckiej ideologii zajmuje historia. Celowościowy charakter ideologii powoduje, że historia uzyskuje ce­ chy legitymizujące. Uwierzytelnia rękę, która prowadzi do Celu. „Przy każdym większym zygzaku dziejowym trzeba od nowa prze­ rabiać historię. Były trzy takie większe przeróbki” — pisał Trocki o okresie 1923-192959. „Przeróbek”, o których wspominał (ma­ jąc na myśli historię partii i rewolucji), dokonuje się zaledwie kil­

435

ka lat po wydarzeniach, których dotyczą. W obecności naocznych świadków wykreśla się fakty, przerabia je, fałszuje. Członkowie partii wszystko to akceptują: historia daje legitymację partii i wo­ dzom. Publikując w 1936 roku Uwagi, Stalin bierze w swoje ręce studia historyczne, zarówno dotyczące ZSRS, jak i dziejów po­ wszechnych, uzurpuje sobie władzę nad pamięcią. Karol Radek nie omieszkał podkreślić zasadniczej wskazówki Uwag: „To nie za­ wodowi historycy, lecz kierownictwo partyjne w osobie tow. Stali­ na dostrzegło te zagadnienia”60. Uwagi mianowały Stalina Głównym Historykiem i tym sa­ mym detronizowały Michaiła Pokrowskiego — lidera sowieckiej szkoły historyków-marksistów. W artykule wstępnym „Prawdy”, poświęconym opublikowaniu Uwag, napisano bez ogródek: sche­ mat Pokrowskiego „jest uproszczony, nie dostrzegał on przejść i przesunięć w ramach jednej formuły”. Sam Pokrowski przyznał, że jego schemat nie ma naukowego charakteru, a „nienaukowa (historia) nie może nie być antyleninowska”61. W oficjalnym do­ kumencie Na froncie nauki historycznej, opatrzonym podtytułem W Sownarkomie ZSRS i KC WKP(b), podkreślano, że „błędne po­ glądy historyczne, właściwe dla tak zwanej szkoły historycznej Pokrowskiego, doprowadziły do zakorzenienia się wśród histo­ ryków, zwłaszcza historyków Związku Sowieckiego, antymarksistowskich, antyleninowskich, w swej istocie likwidatorskich, antynaukowych poglądów na naukę historyczną”. W 1936 roku francuski pisarz Andre Gide, oddany przyjaciel Związku Sowieckiego, odwiedził na zaproszenie jego najwyższych instancji kraj socjalizmu. Podróżne notatki Gidea Powrót z ZSRS, zawierające niemało uwag krytycznych — choć w sumie wrażenia podróżnika były pozytywne — wywołały skandal wśród „postępo­ wych” działaczy światowej kultury, a przede wszystkim w Związku Sowieckim. Andre Gidea po wsze czasy napiętnowano jako wroga socjalizmu. Francuski autor całkiem słusznie zauważył, że w ZSRS

436

„każdy wie z góry, raz na zawsze, iż w dowolnej kwestii może być tylko jedna opinia. [...] Co rano »Prawda« uczy ludzi sowieckich, co powinni wiedzieć, myśleć, w co winni wierzyć”62. To jednak nie było najważniejsze. Gide nie zrozumiał, że przed „Prawdą” stało jeszcze inne, znacznie ważniejsze zadanie — zmuszać sowieckiego człowieka, by codziennie myślał inaczej, pamiętał co innego i zapominał to, co kazano mu pamiętać i wie­ dzieć poprzedniego dnia. W 1934 roku, kiedy Stalin i towarzysze pisali swoje Uwagi, wytycza się nowy kurs: zmiana stosunku do historii Rosji. Uwagi akcentują konieczność napisania Historii ZSRS, to znaczy historii Rosji w r a z z historią narodów, które weszły w skład ZSRS. Uwa­ gi zmieniają tradycyjną formułę: zamiast „Rosja — więzieniem narodów”, wprowadzają „carat — więzieniem narodów”. W 1936 roku w „Prawdzie”, wśród artykułów poświęconych zagadnieniom kultury, pojawia się specjalna decyzja KC o inscenizacji opery-farsy Aleksandra Borodina Bogatyri (Mocarze) z nowym tekstem Demiana Biednego. W 1932 roku farsa Chrzest Rusi spotkała się z bardzo przychylnym przyjęciem: „Spektakl zawiera wiele od­ ważnych aluzji do współczesności, co zwiększa jego polityczny wydźwięk. Legendarni bohaterowie występują w roli żandarmskiej ochrany, Słowik-rozbójnik staje się uosobieniem bogatego kupiectwa. Bizancjum przywodzi na myśl faszystowski Zachód. Sam kniaź Włodzimierz [...] pod koniec spektaklu przybiera po­ stać przedostatniego cara-dzierżymordy”63. W 1936 roku wszyst­ ko się zmieniło: „Spektakl [...] a) próbuje gloryfikować rozbój­ ników Rusi Kijowskiej jako pozytywny element rewolucyjny, co jest sprzeczne z historią i na wskroś fałszywe przez swą tenden­ cję polityczną; b) ogólnie oczernia bohaterów ludowego poematu, podczas gdy najważniejsi bohaterowie są w ludowej wyobraźni nosicielami heroicznych cech rosyjskiego ludu; c) niesie antyhistoryczny i szyderczy obraz chrztu Rusi, który był pozytywnym eta­ pem w historii narodu rosyjskiego”64.

437

Wraz z Uwagami opublikowano postanowienie KC i Sowietu Komisarzy Ludowych o powołaniu komisji „do weryfikacji i ulep­ szenia, a w pewnych przypadkach również do przerobienia napi­ sanych podręczników historii”. 3 marca 1936 roku rozpisano konkurs na „najlepszy pod­ ręcznik dla szkół podstawowych z zakresu elementarnej historii ZSRS z elementami historii powszechnej”. Wyniki konkursu ogło­ szono w sierpniu 1937 roku. Postanowienie jury komisji rządowej wymienia „najlepszy podręcznik”, ale przede wszystkim poddaje wyjątkowo ostrej krytyce wszystkie tezy zawarte w Uwagach Sta­ lina, Zdanowa i Kirowa. Krytykowano, rzecz jasna, nie autorów Uwag, lecz „pracowników nauki historycznej”, nienadążających za zmianami linii. O tym, że nie była to krytyka czysto akademicka, świadczy fakt, iż w latach 1937-1938 dziewięciu spośród dzie­ sięciu członków jury aresztowano. Na wolności pozostał jedynie przewodniczący — Andriej Zdanow. W latach 1934-1936 historia została upaństwowiona i zrelatywizowana. Fakty i wydarzenia historyczne istnieją o tyle, o ile wspomina o nich Stalin, i tylko w jego interpretacji. Jeśli Stalin oświadcza: „barbarzyńcy i niewolnicy z hukiem obalili rzymskie imperium”, to profesor pozwalający sobie zwró­ cić uwagę, że po powstaniu Spartakusa rzymskie imperium istniało jeszcze 550 lat, idzie do więzienia. I jeżeli Stalin mimo­ chodem rzuca, że „naród azerbejdżański pochodzi zapewne od Medów”1, to przez 15 lat lingwiści doszukiwać się będą wyrażeń medyjskich w języku azerskim, „choć język medyjski jest języ­ kiem mitycznym”65. „Cała przeszłość — opisuje George Orwell społeczeństwo bez pamięci — począwszy od wczoraj, została obalona, zniszczo­ na. [...] Każdy zapisek czy dokument został zniszczony lub sfał* Media — starożytne państwo na obszarze północno-zachodniego Iranu.

438

szowany, każda książka przepisana, każdy obraz przemalowany, każdy pomnik czy ulica mają dziś inną nazwę, każda data została zmieniona. I ten proces trwa ustawicznie — z minuty na minutę, z dnia na dzień. Historia się zatrzymała. Nie istnieje nic poza te­ raźniejszością, która nie ma granic. W tej bezgranicznej teraźniej­ szości Partia ma zawsze rację”66. „Historię marksistowsko-leninowską” nazywa się „naukową prawdą o przeszłości”67. Jej głównym zadaniem jest legitymizacja władzy Stalina jako uosobienia partii, rewolucyjnego proletariatu i postępu. Drugą jej funkcją jest wychowanie nowego sowieckie­ go człowieka. „Historia w rękach bolszewików — głosi »Prawda« — winna być nauką ścisłą, prawdą obiektywną i przez to potęż­ nym orężem w walce o socjalizm”68. „Partia bolszewików przywią­ zuje wielką wagę do historii w procesie wychowania politycznego sowieckiego obywatela, bojownika o własną ojczyznę, budow­ niczego socjalizmu”69. Pojmowanie historii jako „nauki ścisłej”, „prawdy obiektywnej”, czyli zwyczajnego instrumentu, wykorzy­ stywanego — przy całkowitej pogardzie dla faktów i prawdy — do celów wychowawczych, podzielał bez zastrzeżeń inny twórca „no­ wego człowieka”, Adolf Hitler: „Historii nie studiuje się zwykle po to, aby odkryć, co się wydarzyło, ale po to, aby mogła ona dawać wskazówki na przyszłość i pomagała w kontynuowaniu egzysten­ cji naszego własnego narodu”70. Wielki Historyk zrehabilitował rosyjski patriotyzm i nacjo­ nalizm, rozbijając „szkołę Pokrowskiego”. Pokrowski był zażar­ tym demaskatorem rosyjskiego imperializmu, rosyjskiego kolo­ nializmu, rosyjskiego samodzierżawia. Dla niego „imperializm moskiewski” istnieje już w XV wieku, kiedy to „opanowano połu­ dniowy kraniec wielkiej drogi rzecznej wiodącej z Europy do Azji, od Kazania do Astrachania, i rozpoczęła się próba opanowania jej północnego krańca, wyjścia na Morze Bałtyckie”71. Jego zdaniem podbój Kaukazu i Azji Środkowej to przestępcze wojny kolonialne: „Drżenie Azjatów na dźwięk rosyjskiego imienia osiągnięto nieła­

439

two i kosztowało ono słono. [...] Całe wsie wypalano, jeśli w pobli­ żu kiszłaku znaleziono zwłoki jakiegoś zabitego Rosjanina”72. Pokrowski demaskuje degenerację rosyjskich carów: syfilityka Pio­ tra I, potwora Iwana Groźnego, który „stanowczo oznajmiał, że nie jest Rosjaninem, lecz Niemcem, a wszyscy co znaczniejsi boja­ rzy owych czasów, naśladując swego cara, wywodzili swój ród od jakiegoś słynnego obcokrajowca”73. Zakończywszy budowę swego państwa, Stalin potrzebuje ja­ kiejś cementującej idei, której nie mógł oferować ortodoksyjny marksizm ze swą obietnicą „zanikania państwa”. Cementującą ideą staje się patriotyzm nazywany sowieckim, ale coraz częściej brzmiący z rosyjska. Dla Stalina było istotne to, że rosyjski pa­ triotyzm był autentycznie zakorzeniony w rosyjskim ludzie. Po­ nadto rosyjska historia dostarczała materiału do wykształcenia w sowieckich ludziach określonych, niezbędnych Wodzowi cech: wierności państwu, wierności samowładcy, odwagi bojowej. Sta­ lin dobiera z rosyjskiej przeszłości to, co mu jest przydatne: bo­ haterów, cechy charakteru, wrogów, których należy nienawidzić, przyjaciół, których trzeba kochać. Daje narodowi jego przeszłość jako osobisty dar, wydziela ją po kropelce: dziś jedno nazwisko, jutro inne, pojutrze — zakazany dotąd fakt. Preparowana przez Stalina sowiecka historia nabiera cech monstrualnej hybrydy nacjonalizmu i marksizmu. W podręczniku do historii zezwala się na wzmiankę o wprowadzeniu chrześcijań­ stwa na Rusi, gdyż było ono „postępem w porównaniu z pogań­ skim barbarzyństwem”, zezwala się na mówienie o „postępowej roli klasztorów w pierwszych wiekach po chrzcie”, gdyż krzewi­ ły pismo, a zarazem były „bazami kolonizacyjnymi”74. Za postę­ powe uznaje się budowanie potężnego państwa, parcie ku morzu. W związku z tym pojawiają się „postępowi” książęta i carowie — czyli ci, którzy odzwierciedlali postępowe prawa historii, oraz reakcyjne wystąpienia ludu — jeśli przeszkadzały „postępowym” poczynaniom kniazia bądź cara. Lud jest „postępowy”, o ile popie­

440

ra cara. Zresztą z reguły popiera on cara i występuje u jego boku przeciw feudałom-reakcjonistom. Ortodoksyjny marksistowski dogmat o walce klas zostaje zręcznie powiązany z dogmatem or­ todoksyjnego nacjonalizmu. Ucieleśnieniem progresywnych sił historii stają się bohatero­ wie, wodzowie, a więc kniaziowie i carowie. W 1930 roku Aleksy Tołstoj pisze pierwszą część powieści Piotr I, w 1934 roku ukazuje się jej druga część. Tołstoj jakby przewidział zmieniający się sto­ sunek partii i Stalina do historii. Krytycy literaccy skupieni wo­ kół RAPP przyjmą powieść zdecydowanie niechętnie, jako „obcą ideologicznie”. W 1931 roku w rozmowie z Emilem Ludwigiem na pytanie: „Czy uważa pan siebie za kontynuatora dzieła Pio­ tra Wielkiego?”, Stalin odpowie kategorycznie: „W żadnym wy­ padku. Parelele historyczne są zawsze ryzykowne. Ta paralela jest bezsensowna”75. W 1937 roku „Prawda” oburza się: „Idąc fałszy­ wym tropem M. Pokrowskiego, wielu naszych historyków wyrobi­ ło sobie jakiś dziwnie pogardliwy stosunek do Piotra I”. Organ KC stanowczo taką postawę potępia: „Piotr — to wielki polityk i re­ formator swoich czasów, postać wybitna, barwna, malownicza”. Opublikowany w gazecie przypis historyczny wyjaśnia: „Epoka Piotra I to jedna z najbardziej postępowych epok w rosyjskiej hi­ storii XVII-XVIII wieku76. W 1937 roku świat ujrzał kolejny wiel­ ki postępowiec: książę Aleksander Newski. Wskrzeszenia święte­ go Aleksandra, którego prochy swego czasu wyrzucano z Ławry, wymagała polityka zagraniczna. Potrzebny był wróg Niemców, ich pogromca. Mała encyklopedia sowiecka — pierwsza encyklopedia opubli­ kowana w Związku Sowieckim — wyrażała się o Newskim niepo­ chlebnie: „Panował w Nowogrodzie, okazał cenne usługi nowo­ grodzkiemu kapitałowi, zwycięsko bronił dlań wybrzeża Zatoki Fińskiej. Aleksander zręcznie zażegnywał konflikty rosyjskich feudałów z chanem i tłumił rozruchy rosyjskiej ludności, protestu­ jącej przeciw składanej Tatarom ciężkiej daninie”. W 1937 roku

441

Aleksander Newski ochrzczony zostaje wielkim patriotą narodu rosyjskiego, wielkim wojownikiem, który powstrzymał niemiec­ ki Drang nach Osten, wielkim działaczem państwowym, dążącym do centralizacji i zjednoczenia wszystkich księstw pod rządami „jednej ręki”. Z polecenia Stalina Siergiej Eisenstein realizuje film wykazujący, że największy wróg to Niemiec. „Z Mongołem da się wytrzymać, jest wróg groźniejszy od Tatara, [...] bliższy, bardziej zawzięty, haraczem się odeń nie wykupisz — Niemiec”77. W 1937, kiedy Eisenstein i Pawlenko pisali scenariusz, i w 1938 roku, gdy film wchodził na ekrany, słowa te brzmiały jak komentarz „Praw­ dy” dotyczący polityki zagranicznej: z jednej strony „Mongoł” — Japonia, a z drugiej „Niemiec” — Hitler. Ale straciły na aktual­ ności dziewięć miesięcy po pojawieniu się filmu. W sierpniu 1939 roku zdjęto go z ekranów. Niemiec przestał być wrogiem. Udało się odeń wykupić. Aleksander Newski był też nośnikiem idei z obszaru polity­ ki wewnętrznej. Ukazywał szkodliwość zgromadzenia ludowego i korzyści płynące z jednoosobowej władzy, bezgranicznie wiel­ bionej przez naród. Stalin własnoręcznie poprawiał scenariusz i wykreślił scenę śmierci Aleksandra, oświadczając: „Tu się koń­ czy scenariusz [na triumfalnym wjeździe do Pskowa — dop. auto­ ra]. Taki dobry książę nie może umrzeć!”78. Dobry car Piotr tłuma­ czył poddanym w scenariuszu Aleksego Tołstoja: „Surowy byłem dla was, dzieci moje. Nie dla prywaty byłem surowy, tylko Rosja droga była memu sercu”. Ołeksandr Dowżenko, występując w 1940 roku na naradzie dotyczącej filmów historycznych, zwrócił uwagę na pewną ich szczególność: „Zarówno w Piotrze, jak i w Aleksandrze Newskim oraz wMininie i Pożarskim i Bohdanie Chmielnickim [...] można do­ strzec jakieś służalcze pragnienie podciągnięcia historii bliżej nas i wręcz przemieszania replik bohaterów z przemówieniami wo­ dzów. Wychodzi na to, że Aleksandra Newskiego można by wy­ znaczyć na sekretarza obwodowego komitetu partii w Pskowie,

442

a Piotra, Minina i Bohdana też na kogoś takiego”79. Zdumiewająco śmiałe słowa. Dowżenko doskonałe wiedział, że Piotra i Aleksan­ dra Newskiego można by wyznaczyć na sekretarzy generalnych KC WKP(b) i że sekretarz generalny siebie wyznaczył na Piotra, Aleksandra Newskiego, a później — Iwana Groźnego. Ulubiony scenarzysta Stalina Piotr Pawlenko w powieści o przyszłej woj­ nie Na Wschodzie, pisanej równocześnie ze scenariuszem Aleksan­ dra Newskiego, szkicuje scenę, w której Stalin idzie przez Moskwę w noc wybuchu wojny — i opisuje ją tymi samymi słowami, któ­ rymi opisywał wjazd triumfatora Aleksandra do Pskowa: „Tłum krzyczał i wołał: »Stalin! Stalin! Stalin!« — i był to zew mocy i chwały, brzmiał jak »Naprzód!«. W chwili gniewu lud wzywał swego wodza, który o drugiej w nocy zszedł z Kremla do Teatru Wielkiego, żeby być razem z Moskwą. [...] Jego spokojna postać, w szczelnie dopiętym szynelu, w czapce z miękkim daszkiem, była tak prosta, że aż wyciskała łzy. Nie było w niej nic zbędnego ani przypadkowego. Twarz Stalina była surowa. Szedł pospiesznie i często zwracał się do otaczających go członków Politbiura i rzą­ du, coś do nich mówił i wskazywał ręką na tłumy ludzi”80. Cztery lata później, gdy wojna rzeczywiście wybuchła, Stalin nie wyszedł do ludu, schował się w daczy. „Historyczne” filmy, „historyczne” powieści, ilustrujące sta­ linowską koncepcję historii, wychowywały sowieckich obywateli, doprowadzały ich — jak powie historyk hitlerowskiej kinemato­ grafii — „do odpowiedniego stanu psychologicznego”. Stosunek do historii sowieckiego i nazistowskiego kina lat trzydziestych jest zdumiewająco podobny. Konflikt ojca, króla pruskiego Fryde­ ryka Wilhelma I, z synem, przyszłym Fryderykiem II, od którego król domaga się absolutnego posłuszeństwa wobec siebie, głów­ nodowodzącego i głowy państwa (Stary i młody król, 1935), został niemal dosłownie powtórzony w konflikcie Piotra I z carewiczem Aleksym (Piotr I, 1937). Z tą jedną różnicą, że Piotrowi nie uda­ ło się zrobić ze swego syna wielkiego cara i kiedy przekonał się

443

o tym — zabił go. „Wszystkie poczynania Hitlera — pisze histo­ ryk nazistowskiej kinematografii — stawały się możliwe do przy­ jęcia, ponieważ już za Fryderyka Wilhelma I mówiło się: »Kraj ru­ nie, jeśli nie będzie nim kierować wola«”81. Po zlikwidowaniu pamięci Stalin wykorzystuje historię do ce­ lów osobistych. Filozof Oswald Spengler używa w swych rozwa­ żaniach terminu mineralogicznego: pseudomorfoza. Woda wy­ płukuje ze skały wtopione w nią kryształy minerałów. W toku procesu geologicznego, w trakcie burzących góry ruchów wulka­ nicznych wypływa lawa, która wypełnia puste miejsca po krysz­ tałach, zastyga i krystalizuje się. W ten sposób powstają fałszywe formy, których wewnętrzna struktura przeczy ich strukturze ze­ wnętrznej, jeden rodzaj kamienia w kształcie innego. Mineralo­ dzy nazywają to pseudomorfozą82. Stalin wykorzystuje puste miejsca, w których kiedyś tkwiły wypłukane przez rewolucję kryształy miłości do ojczyzny, religii, moralności — i wypełnia je sowieckim patriotyzmem, sowiec­ ką moralnością. Jeden gatunek kamienia przybiera kształt in­ nego, ale jego struktura zewnętrzna przeczy wewnętrznej, od­ rzuca ją. Likwidacja „szkoły historyków-marksistów” ostatecznie roz­ wiązała Stalinowi ręce. W schemacie Pokrowskiego istniało kil­ ka niewzruszonych punktów oparcia: klasy, rola proletariatu itp. Pokrowski zgodnie z ortodoksyjnym marksizmem utrzymy­ wał, że na przykład półfeudalna Rosja nie mogła być bardziej po­ stępowa niż kapitalistyczna Anglia. Stalin odtrąca wszystkie te „talmudyczne subtelności”. Odrzuca je, wykorzystując marksi­ stowską frazeologię i nieograniczone możliwości, jakie oferuje marksizm dla zanegowania samego siebie. Teraz Stalin ustala, co jest „marksizmem”. Czytanie Marksa staje się zbędne: Stalin czy­ ta za wszystkich! Zwrot „na froncie historycznym” miał konkretne praktyczne konsekwencje, przede wszystkim dla narodowości stanowiących

444

Związek Sowiecki. Pierwszy rozdział historii republik narodowych — od zatwierdzenia konstytucji ZSRS do rozpoczęcia pierwszej pięciolatki — upływa pod znakiem „ukorzeniania”, „autochtonizacji”. Określenie, które po raz pierwszy pojawiło się w rezolucjach X zjazdu, oznaczało dochowanie się lokalnych kadr, oparcie się na rdzennej ludności republik. Władza sowiecka nie mogła w tym cza­ sie obejść się bez miejscowej inteligencji, musiała ją sobie zjedny­ wać. Republiki cieszą się stosunkowo szerokim marginesem swo­ bód wewnętrznych, w tym również gospodarczych. Szczególnie sze­ roki jest zakres tych praw w obszarze kultury. Każda republika nie tylko może, ma wręcz obowiązek mieć własny język. Białoruś zmu­ szona była ogłosić język białoruski jako oficjalny, choć ludność mó­ wiła w wielu językach. Każdy, najmniejszy nawet naród otrzymuje swój język i swą pisownię. Chodzi nie tyle o sprzyjanie kulturom na­ rodowym, ile o utrudnienie jednoczenia się narodów Kaukazu, Azji Środkowej i innych regionów wokół wspólnego języka. Temu celowi służy też administracyjne rozdrobnienie przede wszystkim w Azji Środkowej. Polityka „autochtonizacji” przynosi owoce, zwłaszcza w dziedzinie kultury. Na Ukrainie są to lata wspaniałego rozkwitu kulturalnego, lata kulturalnego odrodzenia. Sukcesy te miały jednak swą odwrotną stronę. „Rdzenne” ka­ dry wykazują skłonność do uniezależniania się od centrum, do narodowo-kulturalnej autonomii, do „komunizmu narodowe­ go”. Narodowy komunizm w republikach związkowych przypomi­ na rosyjski narodowy bolszewizm. Jest to dążenie do połączenia idei komunizmu z narodowymi tradycjami. Narodowy komunizm w sowieckich republikach wyróżniał się tym, że jego istotnym ele­ mentem było niezadowolenie z „centralistyczno-sowieckiego ko­ lonializmu”. Stalin sygnalizuje to niebezpieczeństwo już w 1926 roku. W liście do Kaganowicza i innych członków Politbiura ukra­ ińskiej kompartii ostrzega, że ruch „na Ukrainie, dążący do rozwo­ ju ukraińskiej kultury i ukraińskiej społeczności, [...] na którego czele stoi z reguły niekomunistyczna inteligencja, przybrać może

445

miejscami charakter walki [...] przeciwko Moskwie w ogóle, prze­ ciwko Rosjanom w ogóle, przeciwko kulturze rosyjskiej i jej naj­ wyższemu osiągnięciu — leninizmowi”83. Kiedy w 1930 roku doj­ dzie do sfabrykowanego procesu grupy ukraińskich inteligentów z akademikiem Siergiejem Jefremowem na czele, oskarżonych o stworzenie nieistniejącej organizacji SWU (Spiłka Wizwolennja Ukrajiny), początek jej działalności usytuowano w 1926 roku84, nie bez racji towarzysz Stalin ostrzegał. Od końca lat dwudziestych do połowy trzydziestych — przy­ znaje sowiecki historyk — zaszły duże zmiany we wzajemnych relacjach między związkowymi organami władzy i republika­ mi. Znacznie poszerzono prawa związkowych organów władzy, wzmocniono centralizację państwa związkowego”85. Jest to drugi etap stosunków między republikami i władzą centralną. Moskwa odbiera republikom wszelkie prawa: „gospodarcza samodziel­ ność republik kurczyła się coraz bardziej”, „w licznych przypad­ kach centralizację realizowano, naruszając zasady leninowskie, co znajdowało swój wyraz w pomniejszeniu suwerennych praw republik związkowych”86. We wszystkich republikach trwa fala aresztowań. Czyst­ ka, która zaczyna się w 1929 roku, by trwać bez przerwy przez dziesięć lat, zada szczególnie ciężkie ciosy kadrom narodowym. Na Ukrainę wysyła się ze specjalnym zadaniem działacza Pawła Postyszewa1. Występując w Charkowie, ówczesnej stolicy Ukra­ iny, oświadczy on, że „wielka sztuka kierowania” polega na tym, żeby „boleśnie stuknąć kogo trzeba, dając innym przykład i na­ uczkę”87. Kogo należy „stuknąć”, decyduje on sam — po uzgod-

' Paweł Postyszew (1887-1939) — działacz komunistyczny, od 1933 roku przywódca ukraińskiej kompartii, posłuszny wykonawca stalinowskiego terroru podczas Wielkiego Głodu oraz masowych re­ presji wobec inteligencji ukraińskiej. W 1938 roku aresztowany i roz­ strzelany.

446

nieniu z Moskwą. Głównym obiektem napaści Postyszewa sta­ je się narkom oświaty, stary bolszewik Mykoła Skrypnyk, gorą­ cy zwolennik „ukrainizacji”. W 1928 roku Skrypnyk wprowa­ dził nowe zasady ukraińskiej pisowni. W 1933 roku oskarży się go w szczególności o to, że dążył do „oderwania języka ukraiń­ skiego od rosyjskiego” i „sprzedania go” polskiemu, niemieckie­ mu i innym językom zachodnim88. 7 lipca 1933 roku Skrypnyk popełnia samobójstwo. Pół roku później Stalin będzie mówić o „grzechu Skrypnyka”89. W Tadżykistanie wyklucza się z partii przewodniczącego Sownarkomu Abdurachima Chodżybajewa, przewodniczącego Centralnego Komitetu Wykonawczego Nusratułła Maksuma i innych członków kierownictwa90. „Czyści się” kierownictwo Białorusi, Kirgizji itd. Rezolucja KC WKP(b) z 1932 roku o likwidacji literackich prądów, grup i stowarzyszeń podporządkowuje kultury narodowe bezpośredniemu kierow­ nictwu Moskwy. Stalinowska interpretacja historii daje władzy centralnej nową potężną broń w walce z wszelkimi przejawami narodo­ wej niezależności, w jakiejkolwiek formie by się wyrażały. Uwagi Stalina, Zdanowa i Kirowa akcentowały konieczność wykładania nie historii rosyjskiej, lecz historii ZSRS. Nagrodzony w 1937 roku podręcznik Krótki kurs historii ZSRS pod redakcją profeso­ ra Andrieja Szestakowa — zaczyna się od państwa Urartu'. Hi­ storia Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich brała tym sposobem swój początek nad jeziorem Wan w IX wieku przed na­ szą erą. Jury konkursu na najlepszy podręcznik historii ZSRS idzie jeszcze dalej i weryfikuje główną tezę Pokrowskiego, który upa­ truje zła absolutnego w przyłączeniu innych narodów do rosyj­ skiego imperium. Postanowienie każe uznać przyłączenie za „naj­ mniejsze zło”. Minie kilka lat i historykom zaproponuje się, by w przyłączeniu do rosyjskiego imperium dostrzegali absolutne dobro.

447

Stosunek do Bohdana Chmielnickiego — jedynego pozytyw­ nego bohatera w republikach narodowych — ilustruje, czym jest „historia ZSRS”. W 1928 roku historyk ukraiński pisał o przyłą­ czeniu Ukrainy do Rosji: „Ukraińcy nie wiedzieli, że w rękach mo­ skiewskich dworzan i ich samowładcy »białego cara« czeka ich los straszniejszy niźli pod władzą szlachty”91. W 1931 roku Mała en­ cyklopedia sowiecka informowała: Chmielnicki wykazał znakomite zdolności wojskowe i dyplomatyczne, które ostatecznie wykorzy­ stał dla zdrady rewolucji. [...] Zdradził rewolucję chłopską, zwró­ ciwszy się ku feudalnej Moskwie”. W 1940 roku wciąż to samo wydarzenie historyczne, na którego temat istnieje wystarczająca liczba dokumentów, opisywano jeszcze inaczej: „włączenie Ukra­ iny do państwa rosyjskiego było dla niej mniejszym złem aniżeli podbój przez jaśniepańską Polskę czy sułtańską Turcję”92. Odtąd historycy będą mówić o przyłączeniu Ukrainy do Rosji nie inaczej jak o „zjednoczeniu dwóch wielkich bratnich narodów”. Sens nowej koncepcji polegał na tym, że była ona absolutnie ahistoryczna i pozwalała dowolnie żonglować faktami, wydarze­ niami, datami, postaciami — w myśl kolejnych uchwał plenów KC. Otwierało to szerokie możliwości praktyczne. Na przykład w 1940 roku, kiedy Mołotow wyjaśniał przyczyny przyłączenia republik bałtyckich — w postalinowskich czasach nazywa się to „zwycięstwem rewolucji socjalistycznej w republikach bałtycki­ ch”93 — powołał się na to, że narody te już wcześniej wchodziły w skład ZSRS94. Do 1930 roku uważano, iż rewolucja otworzyła owym narodom drogę ku przyjaźni. Po latach 1934-1936 przyjaźń narodów ZSRS uznano za „wieczną” — przyjaźniły się zawsze, od czasów Rusi Kijowskiej i książąt moskiewskich, i będą się zawsze przyjaźnić. Podważanie tej wykładni staje się przestępstwem. Na­ stępne lata — okres gwałtownego wybuchu terroru — upłynę­ ły pod znakiem umacniania odwiecznej przyjaźni narodów ZSRS i powszechnych represji w republikach związkowych. Powstałe pań­ stwo totalitarne, osiągnąwszy unifikację w każdej dziedzinie życia,

448

dąży do przekształcenia wszystkich sowieckich narodów w jeden naród socjalistyczny, z jedną wspólną przeszłością. Ale bez pamięci.

3. Zwyczajny terror Zabójstwo Kirowa otwiera epokę, którą historycy nazywają epo­ ką „wielkiego terroru”, zgodnie z tytułem książki o tych czasach Roberta Conąuesta. Okres ten przyciąga uwagę historyków na­ zwiskami ofiar — przywódców partii, państwa, gospodarki, ar­ mii: autodestrukcją partii. Jednak pod względem rozmiarów represje z lat 1935-1938 ustępują miejsca liczbie ofiar ekster­ minacji chłopstwa w latach 1930-1934. „Wielki terror”, jeśli po­ zostaniemy przy tej nazwie, wieńczył politykę „czystki” kraju w procesie budowy socjalizmu. Trudno uznać za przypadek, że okres ten otwiera równocześnie nowa fala represji i projekt no­ wej konstytucji, która „prawnie sankcjonowała zwycięstwo socja­ lizmu w ZSRS”95. Szczególną cechą „wielkiego terroru” była przede wszystkim jego uniwersalność. O ile dotychczasowe fale ogarniały określone grupy, warstwy społeczne, o tyle począwszy od 1935 roku, przed­ miotem terroru było całe społeczeństwo. Zagadka „wielkiego terroru” nie przestaje fascynować histo­ ryków, socjologów, psychologów. Angielski dyplomata baron Fitzroy Maclean, który przez dziesięć dni obserwował w moskiewskim Domu Związków proces Bucharina, Rykowa, Jagody i innych, wraz z przyszłym amerykańskim ambasadorem w Moskwie Charlesem E. Bohlenem usiłował zrozumieć, co się dzieje, znaleźć jakieś wy­ tłumaczenie96. Odpowiedzi szuka też człowiek, który stał wów­ czas blisko machiny terroru. Nikita Chruszczów zastanawia się w swych Wspomnieniach: „Dlaczego Stalin popełnił te zbrodnie? Może go oszukano? Ale jeśli go oszukano, to kto? I iloma ofiarami zapłaciliśmy za to oszustwo?”97.

449

Na pytanie o przyczyny „wielkiego terroru” pada całe mnó­ stwo najróżniejszych odpowiedzi: poczynając od konieczności wy­ miany starego pokolenia przywódców na nowe, zbudowania za­ miast starej partii — nowej, a na szaleństwie Stalina kończąc. Wszystkie odpowiedzi — z wyjątkiem obłędu Stalina — mogą być cząstkowymi rozwiązaniami zagadki. O ile kilka poważnych ob­ jawów pozwala twierdzić, że po wojnie Stalin był chory psychicz­ nie98, o tyle nie ma podstaw, by uważać go za chorego w latach 1935-1938, choć niewątpliwie jawne zadowolenie, z jakim drę­ czył ludzi, nie może być cechą człowieka całkiem zdrowego. W 1937 roku Stalin zalecił wszystkim pracownikom na kie­ rowniczych stanowiskach, by przygotowali „po dwóch zastępców”. Czterokrotnie wyznaczał na stanowisko ludowego komisarza poczt i telegrafów ludzi, których później rozstrzelał. Było to przejawem stalinowskiego „poczucia humoru”, tak cenionego przez Churchilla. Z dużym uznaniem Stalin wyrażał się o Josephie Fouchem: „wszyst­ kich oszukał, wszystkich wystrychnął na dudka”. Boris Souvarine zwraca uwagę na „interesującą zbieżność psychiki i temperamentu” Stalina i Fouchego, odnotowując i to, że obaj w młodości byli semi­ narzystami99. Ale Stalin nie był Fouchem z tej prostej przyczyny, że ten ostatni w końcu nie został imperatorem. Po przeczytaniu książki Stefana Zweiga Joseph Fouche, cieszącej się w Moskwie lat trzydziestych wielkim powodzeniem, Stalin mógł się obawiać jej ty­ tułowego bohatera. Stąd Jeżów, gdy przyszedł do NKWD, oskarża Jagodę, że „uprawiał politykę Fouche”100. Polityka Stalina znacznie różniła się od koncepcji Fouchego. Budując socjalistyczne, to znaczy totalitarne państwo (w teorii państwo socjalistyczne może nie jest synonimem totalitarne­ go, ale praktyka wykazała, że te pojęcia są tożsame), potrzebo­ wał monolitycznej partii, posłusznej mu — w myśl celnego nie­ mieckiego powiedzenia — jak trup. Ale w 1935 roku partia tak dalece już przeniknęła wszystkie komórki aparatu państwowe­ go, że uderzenie w nią musiało odbić się na całym organizmie.

450

I tym można wytłumaczyć totalny terror. Szarpnięta nitka pociąg­ nęła za sobą kłębek: aparat państwowy, gospodarczy, wojskowy, kulturę. Kraj ogarnia szaleństwo. Wróg czyha wszędzie. 3 i 5 mar­ ca 1937 roku na słynnym „lutowo-marcowym” plenum KC, po­ święconym zagadnieniom terroru, Stalin występuje z najbardziej szczerym ze wszystkich swych przemówień. Wrogowie przedosta­ li się wszędzie, człowiek z legitymacją partyjną to największe za­ grożenie. Myśl Stalina wyjaśnia jeden z autorów broszurek pod wspólnym tytułem O niektórych perfidnych chwytach działalności werbunkowej obcych wywiadów: „Wszystkie środki są dobre dla wy­ konania zadań szpiegowskich: i »aktywność« w życiu społecznym, i »praca stachanowska«... i wreszcie wielokrotne »śluby« i »rozwody«, »mające na celu wyszukanie najlepszej partii«”101. Wróg jest wszędzie. Dawniej wrogami byli bywszyje, potem szkodnicy, po nich kułacy. Teraz „szpiedzy”. Nikomu nie można ufać. Tak utrzymuje prasa. O tym przekonują filmy. W powieści Piotra Pawlenki Na Wschodzie zadręczony torturami chiński ko­ munista ucieka, gdy prowadzą go na egzekucję. W filmie nakrę­ conym na podstawie tej powieści skatowany w śledztwie komu­ nista okazuje się szpiegiem. Ołeksandr Dowżenko realizuje film Aerograd, w którym pozytywny bohater zabija swego przyjaciela, gdy okazuje się, że ten jest agentem. Bohater pozytywny i szpieg podobni są do siebie jak bracia. Reżyser podkreśla: wrogiem, szpiegiem może być każdy, możesz być ty. Straszny żart tamtych czasów — człowiek patrzy w lustro i mówi: „Albo ty, albo ja...”. Leżący u podstaw partii system suwerenów i wasali powodu­ je, że aresztowanie wybitnego działacza partyjnego pociąga aresz­ towania w postępie geometrycznym. 5 marca 1937 roku Stalin mówi: wyznaczony na sekretarza KC w Kazachstanie Lewon Mirzojan zabiera ze sobą z Azerbejdżanu i Uralu, gdzie poprzednio pracował, „trzydziestu-czterdziestu swoich ludzi i powierza im

451

odpowiedzialne stanowiska”. Mirzojan — mówi Stalin — posia­ da „własną spółdzielnię”. Podobnie jak wszyscy inni na kierow­ niczych stanowiskach w partii. Jest zupełnie oczywiste, że taka „spółdzielnia” ginie po aresztowaniu jej szefa. Ale nie dosyć na tym: Stalin ostrzega, że niektórzy towarzysze zawsze „walczyli z trockizmem, a jednak podtrzymują osobiste stosunki z pewny­ mi trockistami”. Osobiste stosunki z wrogami ludu to również wystarczająca przesłanka do aresztowania. Chruszczów opowia­ da, jak Ławrientij Beria po wyznaczeniu go na stanowisko narkoma NKWD uprzedzał: „miałeś za bardzo przyjazne stosunki z byłym narkomem NKWD Jeżowem”. Chruszczów mówi, że „w tym okresie partia zaczęła tracić autorytet i została podpo­ rządkowana NKWD”. I rzeczywiście, wszystkie aresztowania i egzekucje prowadziło NKWD, pod jego zarządem znajdowała się również sieć łagrów. Organ ten nie ograniczał się do aresztowania znajomych i przyjaciół aresztowanych. Terror był planowy: obwo­ dowe i dzielnicowe zarządy NKWD otrzymywały plany areszto­ wań. Władimir Pietrow, który pracował w dziale szyfrów NKWD w Moskwie, wspomina teksty wysyłanych telegramów: „Frunze. NKWD. Zlikwidować 10 tysięcy wrogów ludu. Zameldować wyko­ nanie. Jeżów”102. Do Swierdłowska wysłano depeszę z rozkazem zlikwidowania 15 tysięcy „wrogów ludu”. Ale NKWD, stając się panem kraju, było równocześnie tak samo bezbronne jak wszystkie inne instytucje Związku Sowiec­ kiego, a jego pracownicy równie narażeni jak pozostali obywatele państwa socjalistycznego. 25 września 1937 roku Stalin wysyła z Soczi telegram do Moskwy, do Kaganowicza, Mołotowa i „in­ nych członków Politbiura” (depeszę sygnuje również Żdanow): „Uważamy za rzecz absolutnie konieczną i niecierpiącą zwłoki po­ wołanie towarzysza Jeżowa na stanowisko ludowego komisarza spraw wewnętrznych. Jagoda okazał się zupełnie niezdolny do zdemaskowania bloku trockistowsko-zinowjewowskiego. OGPU opóźniło tę sprawę o cztery lata. Dostrzegają to wszyscy funk­

452

cjonariusze partyjni oraz większość przedstawicieli NKWD”1. To wystarczy, by wszechwładny Jagoda, od 1933 roku najwier­ niejszy pomocnik Stalina, trzymający w swych rękach potężny aparat, poszedł niczym owca na rzeź, tak samo jak miliony so­ wieckich obywateli, których mordował. Gdy 18 marca 1937 roku w klubie NKWD na Łubiance Jeżów zakomunikował zebranym wyższym oficerom NKWD, że ich niedawny szef był od 1907 roku agentem carskiej ochrany (Jagoda w 1907 roku miał dziesięć lat), że był niemieckim szpiegiem, a wraz z nim szpiegami byli jego najbliżsi współpracownicy — nikomu nawet powieka nie drgnę­ ła103. I czekiści z „jagodowskiego zaciągu” pokornie poszli pod nóż. W lipcu 1938 roku Stalin powtarza operację: wyznacza Berię na zastępcę Jeżowa, w grudniu Beria zostaje ludowym komisa­ rzem spraw wewnętrznych. „Zaciąg jeżowowski” zostaje zlikwi­ dowany bez najmniejszego oporu. Szaleńczą falę terroru jakby jeszcze bardziej podkręcały krwa­ we widowiska: pokazowe rozprawy moskiewskie. W sierpniu 1936 roku odbywa się proces Zinowjewa, Kamieniewa i 14 wspólników. Półtora roku wcześniej skazano ich z oskarżenia o „moralną odpo­ wiedzialność” za zamordowanie Kirowa. Wszyscy przyznali się do winy. Teraz są sądzeni za zamordowanie Kirowa, przygotowywa­ nie zabójstwa Stalina, szpiegostwo na rzecz obcych wywiadów itp. W styczniu 1937 roku sądzi się Jurija Piatakowa, Karola Radka i 15 wspólników, a wachlarz oskarżeń pozostaje w zasadzie bez zmian. 13 czerwca 1937 roku „Prawda” ogłasza rozkaz narkoma obrony Woroszyłowa, w rozkazie tym mowa jest o aresztowaniu grupy wysokiej rangi dowódców sowieckiej armii, którzy przyznali się do „zdrady, szkodnictwa i szpiegostwa”. Organ KC donosi rów­ nież, że na mocy wyroku sądu wojskowego wszystkich aresztowa­

1 Stalin przypomni sobie nieudaną próbę rozstrzelania Riutina w roku 1933 (przyp. autora).

453

nych rozstrzelano. Wśród nich znaleźli się zastępca narkoma obrony Michaił Tuchaczewski, dowódca kijowskiego okręgu wojskowego Jona Jakir, dowódca białoruskiego okręgu wojskowego Ijeronim Uborewicz, zastępca dowódcy leningradzkiego okręgu wojskowego Witalij Primakow, sowiecki attache wojskowy w Londynie Witowt Putna, dowódcy korpusów Robert Ejdeman i Borys Feldman, do­ wódca armii August Kork. Wśród zdrajców wymieniono również zastępcę narkoma obrony i szefa Zarządu Politycznego Rewwojensowietu Jana Gamarnika, o którym powiedziano, że się zastrzelił. Armia Czerwona została bez dowództwa. Zlikwidowano naj­ lepszych oficerów wysokiej rangi. W 1932 roku Souvarine zapytał Babla: Czy istnieją jakieś możliwości zmian w Związku Sowiec­ kim? Babel odparł jednym słowem: — Wojna. — A w razie woj­ ny, kto stanąłby na czele armii? I Babel, znakomicie znając skład najwyższego dowództwa, odpowiedział bez wahania: — Putna104. Witowta Putnę, przed rewolucją służącego wraz z Tuchaczewskim w gwardyjskim Pułku Siemionowskim, zlikwidowano w pierwszej kolejności. „W okresie od maja 1937 roku do września 1938 roku represjami dotknięci zostali: mniej więcej połowa dowódców puł­ ków, prawie wszyscy dowódcy brygad i dywizji, wszyscy dowódcy korpusów i dowódcy okręgów wojskowych, członkowie rad wo­ jennych i szefowie zarządów politycznych okręgów wojskowych, większość komisarzy korpusów, dywizji i brygad, w przybliżeniu jedna trzecia komisarzy pułkowych oraz wielu wykładowców wyższych i średnich wojskowych zakładów naukowych”105. Straty armii były w rzeczywistości znacznie większe. Stanęła do wojny nieprzygotowana, bez wyszkolonego dowództwa. Ubocznym skutkiem terroru była nowa fala niewozwraszczeńców, uciekinierów. Walter Krywicki, zanim zabili go sowiec­ cy agenci, zdążył opowiedzieć o niektórych sekretach Stalina, między innymi o tym, jak z jego rozkazu NKWD, współpracując z Gestapo, podrobiło dokumenty, które stały się podstawą aresz­ towania i stracenia Tuchaczewskiego oraz jego towarzyszy. Po woj­

454

nie współpracownik Gestapo Alfred Naujocks, który bezpośred­ nio kierował fałszowaniem dokumentów, potwierdził informacje Krywickiego — z jednym zastrzeżeniem: Naujocks przypuszczał, że pomysł podrobienia dokumentów zrodził się w głowie szefa służby bezpieczeństwa Gestapo (SD) Heydricha, który wierzył, że „jeśli rzecz się uda, będzie to dla Rosji największa katastrofa po re­ wolucji”106. Ani Heydrich, ani Hitler, który wyraził zgodę na ope­ rację, nie wiedzieli, że wymyślił ją sam Stalin, osobiście kierujący wszystkimi detalami „czystki”. Na XXII zjeździe KPZS wyszło na jaw, że nie było w ogóle żadnego procesu dowództwa Armii Czer­ wonej. Decyzję o egzekucjach podjęło Politbiuro. Prasa post factum wydrukowała skład kolegium sądu wojskowego i wyrok. Akcją kierował sam Stalin, podpisując listy przeznaczonych do aresztowania i stracenia dziesiątków tysięcy funkcyjnych urzędni­ ków partyjnych, państwowych i gospodarczych. On też osobiście kierował przesłuchaniami, wpisując bądź wykreślając zeznania, które oskarżony miał składać, wpisując bądź wykreślając nazwiska, które miał wymieniać. Niewozwraszczeniec Aleksander Orłów, re­ zydent NKWD w Hiszpanii107, podczas przygotowań do pierwsze­ go procesu moskiewskiego zajmował odpowiedzialne stanowisko w narkomacie. Potwierdza, że Stalin osobiście wykreślił nazwisko Mołotowa ze spisu „ukochanych przywódców naszej partii”, prze­ ciw którym oskarżeni „chwycili za broń”. Na liście tej znajdowali się: Stalin, Ordżonikidze, Woroszyłow, Kaganowicz, Kosior, Postyszew i Żdanow1,108. Nie było Mołotowa! „Sześć tygodni Stalin trzy­ mał Mołotowa między życiem a śmiercią, i wreszcie ułaskawił”109. To znaczy polecił włączyć jego nazwisko jako „ukochanego wodza” do zeznań aresztowanych przed kolejnym procesem.

1 W opublikowanym tomie wystąpień sądowych prokuratora Andrieja Wyszyńskiego w 1953 roku z listy „ukochanych przywódców” wy­ kreślono Stanisława Kosiora i Pawła Postyszewa: (A. Wyszyński, Przemó­ wienia sądowe, Warszawa 1953, s. 422).

455

Stalin osobiście też zalecał stosowanie tortur. Aleksander Or­ łów wspomina rozmowę z czekistą Lwem Mironowem, najbliższym pomocnikiem Jagody, kierującym przygotowaniami do pierw­ szego procesu moskiewskiego. Gdy Mironow zjawił się u Stalina i zameldował, że Kamieniew nie chce się przyznać, Wódz zapytał czekistę: Ile waży nasze państwo, razem z fabrykami, zakładami pracy, warsztatami, armią i flotą? Zaskoczony Mironow odparł, że nie wie. Stalin nalegał. Mironow odrzekł, że waga państwa wyraża się zapewne w astronomicznych liczbach. „A więc — podsumował Wódz — czyż może Kamieniew albo ktokolwiek inny wytrzymać tak astronomiczny ciężar? Nie przychodźcie do mnie bez przyzna­ nia się Kamieniewa w teczce”110. Zapewne nigdy nie uda się ustalić dokładnej liczby ofiar „wiel­ kiego terroru”. Robert Conąuest po przeanalizowanu wszystkich danych dostępnych w 1971 roku (rok drugiego wydania jego książ­ ki) dochodzi do „liczb bardzo zachowawczych”. Angielski histo­ ryk przypuszcza, że w styczniu 1937 roku w więzieniach i łagrach znajdowało się około 5 milionów ludzi. Między styczniem 1937 i grudniem 1938 roku aresztowano około 7 milionów. Conąuest nie uwzględnia tu „zwyczajnych kryminalistów”, uważając, że „nie można ich uważać za ofiary stalinowskiego terroru”. Moim zda­ niem niesłusznie. Wśród kryminalistów było bardzo wiele dzieci — „ofiar stalinowskiego terroru”. Historyk podliczył, że w okresie „jeżowszczyzny” (styczeń 1937-grudzień 1938) rozstrzelano około miliona, a w tiurmach i obozach zmarło około 2 milionów ludzi1,111. Aleksander Sołżenicyn podaje inną liczbę: 1,7 miliona rozstrzela-1

1 W latach dziewięćdziesiątych Robert Conąuest przywołuje nowe źródła — i podtrzymuje wcześniejsze oszacowania: „W pierwszym wy­ daniu tej książki podałem przybliżoną liczbę zabitych, aresztowanych i zmarłych w okresie 1937-38. [...] Od tego czasu pojawiło się wiele no­ wych nieoficjalnych wartościowych materiałów, potwierdzających infor­ macje zawarte we wcześniejszych. [...] Podane wyżej szacunki nie mogą

456

nych przed 1 stycznia 1939 roku112. Robert Conąuest w Wielkim ter­ rorze pisze, że na samej Kołymie do 1950 roku zginęły co najmniej 2 miliony więźniów. W swej kolejnej pracy Kołyma. Arktyczny obóz śmierci, wykorzystuje bezstronne i obiektywne źródło — towarzy­ stwo Lloyds Register of Shipping, gdzie ubezpieczone były wszyst­ kie statki transportujące więźniów na Kołymę. Na tej podstawie dochodzi do wniosku, że na Kołymie zamęczono nie mniej niż 3 miliony więźniów. Angielski historyk dodaje, że od 1938 roku na Kołymie było zawsze przynajmniej dwa razy tyle więźniów, co we wszystkich tiurmach carskiej Rosji w 1912 roku (ten rok miał naj­ wyższy wskaźnik w historii Rosji — 183 949 więźniów). W jednym tylko obozie na Serpantynce rozstrzelano w 1938 roku więcej więź­ niów niż przez ostatnie sto lat caratu113. Aleksander Sołżenicyn pi­ sze o potwornych, niewyobrażalnych rozmiarach socjalistycznego łagrowego imperium: zekowiei często przesadzali w ocenie liczby więźniów, mówiąc o 20-30 milionach, „podczas gdy w rzeczywisto­ ści siedziało zaledwie 12-15 milionów ludzi”. Pierwsze socjalistyczne państwo totalitarne zostało zbudowa­ ne. Stworzono w nim łagrowe imperium, jakiego nie znała historia ludzkości. Hitler oburzał się, gdy wytykano mu obozy koncentra­ cyjne: „Gdybym miał do dyspozycji rozległą Syberię, jak Moskwa, nie potrzebowałbym obozów koncentracyjnych”114. Stalin wykorzy­ stuje do swych łagrów całe terytorium Związku Sowieckiego i pod względem liczby więźniów pozostawia Hitlera daleko w tyle. Łagro­ we imperium, „archipelag GUŁag”, jak nazwie je Sołżenicyn, pełni

być dalekie od prawdy. [...] Jako ogólną liczbę »represjonowanych« przyj­ muje się (np. w nowych podręcznikach uniwersyteckich) około 40 mi­ lionów, z czego połowa przypada na terror kolektywizacyjny z lat 19291933, a druga połowa na lata 1937-1953” (R. Conąuest, op.cit). 1 Zek — więzień GUŁagu w Związku Sowieckim, skazany na roboty katorżnicze. Słowo pochodzi od rosyjskiego wyrazu zakluczonnyj, w skró­ cie z/k.

457

ważną ekonomiczną i psychologiczną rolę wychowawczą. Ludność kraju, którego więźniów liczy się w milionach, nie może nie odczu­ wać codziennej, stałej, łamiącej ludzką psychikę presji. Straszliwy terror „jeżowszczyzny” był kolejnym szokiem dla kraju. Zlikwidowano ostatecznie wszystkich, którzy mogli wykazać inicjatywę, którzy zachowywali jeszcze wiarę w warto­ ści moralne, którzy wierzyli w rewolucję lub w cokolwiek poza Stalinem. Terror zadał krajowi nieobliczalne straty. Ale Stalin zbudował socjalizm i partię, o jakiej marzył: „zakon kawalerów mieczowych”. Partia ta była urzeczywistnieniem marzenia Lenina o partii-armii nowego typu. 3 marca 1937 roku Stalin mówi o „kierowniczych kadrach naszej partii”: 3-4 tysiące — najwyższe dowództwo, 30-40 tysięcy — korpus oficerski, 100-150 tysięcy — podofice­ rowie. Cała reszta — szeregowcy, mięso armatnie. Stalin to Naczelny Dowódca i Najwyższy Kapłan. Władza jego nie ma granic. Kiedy w 1937 roku Antoni Słonimski opubliko­ wał w „Wiadomościach Literackich” żartobliwą „korespondencję z Moskwy” o koronacji Stalina, znalazło się niemało czytelników, którzy w ten żart uwierzyli. Nie ma wątpliwości, że gdyby Sta­ lin zapragnął się koronować, mógłby bez trudu to zrobić i stać się pierwszym socjalistycznym monarchą. Partia gotowa była przyjąć odeń wszystko. Chruszczów wchodzący w 1937 roku w skład par­ tyjnej wierchuszki opowiada, że gdy Stalin pokazał jemu i innym przywódcom zeznania Tuchaczewskiego, Jakira i pozostałych, na­ wet zeznania jego bliskiego przyjaciela, który „przyznawał się”, że w czasie wojny domowej zabił swego dowódcę Mykołę Szczorsa, by zająć jego miejsce115 — rewelacje te nie wzbudziły w nim wątpliwo­ ści. Na kilka godzin przed popełnieniem samobójstwa Aleksander Fadiejew, który wciąż jeszcze wierzył w Stalina, rozpaczał: iluż pi­ sarzy „zlikwidowano wrażymi rękami Jeżowa i Berii”116. Ludzi, których Stalin dobierał do kierownictwa partii ko­ munistycznej, a tym samym kraju, można by scharakteryzować

458

słowami Koestlera: „Wierzyli we wszystko, co mogli udowodnić, a mogli udowodnić wszystko, w co wierzyli”. Koestler nie dodał tylko, że za „dowód” wystarczały im fałszerstwa. Stalin twardo trzymał w rękach machinę terroru. Anthony Eden, jego wielki admirator, opowiadał, że w grudniu 1941 roku Stalin podczas rozmowy ni z tego, ni z owego zauważył, iż Hitler wykazał się wyjątkowym geniuszem: potrafił w tak krótkim czasie przekształcić zrujnowany i rozbity kraj w światowe mocarstwo. Zdołał doprowadzić naród do takiego stanu, że ten posłusznie podporządkowywał się jego woli. Ale — dodał Stalin — „Hitler pokazał, że ma pewną fatalną wadę. Nie wie, kiedy należy się za­ trzymać”. Eden nie mógł w tym momencie powstrzymać uśmie­ chu. Stalin, który mówił bardzo serio, początkowo jakby się obra­ ził i zapytał, co jest w jego słowach śmiesznego. Ale zanim Eden zdążył się odezwać, Stalin sam sobie odpowiedział: „Zrozumia­ łem, dlaczego pan się uśmiechnął, mister Eden. Pan zadaje sobie pytanie, czy ja potrafię się zatrzymać. Cóż, mogę pana zapewnić, że ja zawsze potrafię się zatrzymać”117. W 1938 roku Stalin dowiódł, że potrafi się zatrzymać i zaha­ mować machinę, która, jak się wydawało, zmierza ku przepaści. W lipcu Jeżowa wyznaczono na stanowisko narkoma transpor­ tu wodnego (żarcik Stalina!), a w grudniu Beria wziął w swe ręce NKWD. Przyjście Berii miało oznaczać „odwrót”, kolejną „liberali­ zację”. Ale nawet Nikita Chruszczów przyznaje, że „terror bynaj­ mniej się nie skończył — stał się bardziej wyrafinowany i selek­ tywny”118. Najbardziej charakterystyczną cechą socjalistycznego to­ talitarnego państwa jest oficjalne negowanie istnienia represji. W 1918 roku młoda władza sowiecka ogłosiła urbi et orbi czerwo­ ny terror. Ludobójstwo chłopów odbywało się pod lekko zawoalowanym, ale wystarczająco jasnym hasłem: likwidacja kułactwa jako klasy. Masowy terror drugiej połowy lat trzydziestych odby­ wał się w imię poszerzania demokracji. Gazety informowały o pro­

459

cesach, o wrogach, których właśnie zdekonspirowano. Na XVIII zjeździe (1939) Stalin odkrył nawet bezpośredni związek między egzekucjami wrogów a poszerzaniem demokracji, za którą lud nie przestaje dziękować władzy sowieckiej: „W 1937 roku skazano na rozstrzelanie Tuchaczewskiego, Jakira, Uborewicza i inne wyrzutki społeczeństwa. Odbyły się po tym wybory do Najwyższego Sowietu ZSRS. Wybory dały władzy sowieckiej 98,6% wszystkich głosów. Na początku 1938 roku skazano na rozstrzelanie Arkadija Rozengolca, Aleksieja Rykowa, Nikołaja Bucharina i inne wyrzutki społeczeństwa... Wybory dały władzy sowieckiej 99,4% wszyst­ kich głosów”. Ale wszystkie egzekucje i aresztowania wrogów nie interesowały — zdaniem Stalina — ludu, żyjącego już w socjali­ zmie, szczęśliwego, zadowolonego z sowieckiej władzy. Zakończe­ nie budowy socjalizmu było zarazem zwieńczeniem budowy spo­ łeczeństwa, które przyjmowało słowa Wodza za rzeczywistość, wbrew rzeczywistości, w której żyło. Dużą popularność zdobywa w 1937 roku francuska piosenka Tout va tres bien, Madame la marąuise... Napisana we Francji w 1935 roku, zaskakująco prędko trafia do Związku Sowieckiego. Władze sądzą zapewne, że nieźle oddaje sytuację w kraju socjalizmu. Dru­ gim sowieckim hymnem staje się Pieśń o ojczyźnie, w której szcze­ gólnie aktualnie brzmią słowa: Ja drugoj takoj strany nie znaju, gdie tak wolno dyszyt czeławiek1.

4. Ku wojnie Międzynarodową sytuację w drugiej połowie lat trzydziestych wyznaczało pojawienie się państw niekryjących się ze swymi agresywnymi zamiarami wobec sąsiadów. Faszystowskie Włochy

1 Nie znam innego kraju, gdzie człowiek oddycha tak swobodnie.

460

napadają w 1935 roku na Abisynię, Niemcy w 1936 roku doko­ nują inwazji Nadrenii, formalnie grzebiąc traktat wersalski, J a ­ ponia okupuje Mandżurię, tworzy tam marionetkowe państwo Mandżukuo, rozpoczyna wojnę z Chinami. Stalin kieruje sowiecką polityką zagraniczną z cienia, bar­ dzo rzadko udzielając wywiadów zagranicznym dziennikarzom, nie spotykając się z zagranicznymi dyplomatami. Rozsmakuje się w takich spotkaniach dopiero za kilka lat. „Stalin nie zajmuje żad­ nego rządowego stanowiska — z uśmieszkiem tłumaczył narkomindieł1 Maksym Litwinow angielskiemu ambasadorowi, który zapragnął spotkać się z sekretarzem generalnym. — Nie lubi spo­ tykać się z cudzoziemcami i zleca to mnie”119. Sekretarz generalny robi wyjątek jedynie dla pierwszego ambasadora amerykańskiego Williama Bullitta i dla jego następcy Josepha Daviesa. Stalinowska koncepcja polityki zagranicznej nie była zbyt wyrafinowana. Prasa sowiecka w 1941 roku niezwykle oburzała się na słowa senatora Harry ego Trumana, który oświadczył, że należy zaczekać, kto zacznie zwyciężać w wojnie — Niemcy czy Anglia i Francja — a potem poprzeć zwycięzcę. Truman nieświa­ domie powtórzył myśl Stalina, wypowiedzianą już w 1925, lecz opublikowaną po raz pierwszy w roku 1947: „Jeżeli wojna się za­ cznie, to nam nie wypadnie siedzieć z założonymi rękami, nam wy­ padnie wystąpić, ale wystąpić jako ostatni. I my wystąpimy po to, żeby rzucić decydujący ciężar na szalę, ciężar, który mógłby przewazyc' ” 120 . Dwa główne cele sowieckiej polityki zagranicznej to Niemcy i Japonia. W stosunkach z Japonią Związek Sowiecki dąży z jed­ nej strony do rozwiązania kwestii spornych na drodze pokojowej (w 1935 roku Wschodniochińską Kolej Żelazną, przedmiot kon­ fliktów, sprzedano Mandżukuo), a z drugiej strony do wciągnięcia *

1 Narkomindieł — ludowy komisarz spraw zagranicznych.

461

Japonii w wojnę z Chinami. Stalin miał nadzieję, że nowy prezy­ dent USA Franklin D. Roosevelt mocniej sprzeciwi się japońskiej agresji w Chinach, ale prędko się rozczarował. Stosunki z Niemcami Stalin chciał oprzeć na współpracy, po­ dobnie jak przed dojściem Hitlera do władzy. Ideologiczne roz­ bieżności nie stanowiły dlań przeszkody. „Jeżeli nie traktuje po­ ważnie bolszewizmu — pisał 7 maja 1939 roku Boris Souvarine, który jako jedyny na łamach światowej prasy ostrzegał przed moż­ liwością porozumienia między Stalinem i Hitlerem — to dlaczego miałby traktować poważnie nazizm czy faszyzm?”121. Najważniej­ sza dziś jest siła. „Niemcy są obecnie najsilniejszym państwem na świecie — mówił Krywickiemu w 1936 roku Jeżów, cytując słowa Stalina. — Musimy dojść do porozumienia z potęgą, jaką są nazi­ stowskie Niemcy”122. Politykę zagraniczną prowadzi się dwutorowo. Kanał jawny: przystąpienie 19 września 1934 roku do Ligi Narodów, jeszcze do niedawna pogardzanej „zbieraniny rozbójników”, oraz podpisanie 2 maja 1935 roku umowy sowiecko-francuskiej. Drugi kanał to polityka „frontu ludowego”, realizowana za pośrednictwem brat­ nich partii komunistycznych. Jednak Stalin nie lubi demokracji, nie wierzy w jej siłę. Siódmy (i ostatni) kongres Kominternu, któ­ ry zebrał się w sierpniu 1935 roku w Moskwie, podjął rezolucję, że „główną sprzeczność w obozie kapitalistycznym stanowi anglo-amerykański antagonizm”123. Kraje demokratyczne przedsta­ wiano jako rozdzierane wewnętrznymi sprzecznościami, które za­ lecano rozniecać partiom komunistycznym. Kompartie wszystkich krajów kapitalistycznych otrzymały dyrektywę, by występować przeciwko wydatkom na zbrojenia i „militaryzacji młodzieży”. Wyjątek zrobiono dla Francji, świeżo upieczonego alianta ZSRS. O odmiennym stosunku do dwóch najważniejszych podmiotów sowieckiej polityki zagranicznej świadczą dwie odmienne dyrekty­ wy: chińskim komunistom zaproponowano, by wszelkimi sposoba­ mi walczyli z japońskim najeźdźcą, niemieckim komunistom zaś, by

462

wstępowali do organizacji nazistowskich, na przykład do Arbeiterfront, i domagali się podwyżek płac, polepszenia sytuacji ludzi pracy. Jawny kanał sowieckiej polityki zagranicznej reprezentował narkomindieł Litwinow, wzywający do „zbiorowego bezpieczeń­ stwa” i oporu wobec agresorów. Przewodniczący Sownarkomu i bliski współpracownik Stalina Mołotow, występując w 1935 roku z przemówieniem dotyczącym polityki zagranicznej, wiele uwagi poświęcił stosunkom sowiecko-niemieckim. Dokumenty niemiec­ kiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, opublikowane w latach pięćdziesiątych w Londynie, pozwalają stwierdzić, że tajne per­ traktacje między przedstawicielami Stalina i rządem hitlerowskim zaczęły się w 1933 roku. Jewgienij Gniedin był radcą sowieckiej am­ basady w Berlinie, a następnie dziennikarzem ds. międzynarodo­ wych i szefem wydziału prasy w Ludowym Komisariacie Spraw Za­ granicznych. Uważał on, że przedstawicielem Stalina, określanego w raportach niemieckiego ambasadora w Moskwie Fritza von Twar­ dowskiego mianem „naszego sowieckiego przyjaciela”124, był Ka­ rol Radek. Niemiecki dyplomata Gustav Hilger, który pracował w Moskwie od czasów rewolucji październikowej, pisze o latach 1934-1935: „U wielu sowieckich przywódców dostrzegaliśmy głę­ boką i niezmienną nostalgię za minionymi czasami niemiecko-sowieckiej współpracy”125. Latem 1935 roku sowiecki przedstawi­ ciel handlowy w Berlinie Dawid Kandełaki w trakcie pertraktacji z ministrem gospodarki Hjalmarem Schachtem próbuje z polece­ nia Stalina wysondować grunt pod kątem możliwości sowiecko-niemieckiej współpracy. W maju 1936 roku Kandełaki rozmawia z Hermannem Góringiem. We wrześniu 1936 roku Niemcy i Japo­ nia podpisują Pakt Antykominternowski. Stalin ponownie poleca Kandełakiemu wyjaśnienie możliwości porozumienia z Berlinem. W tym czasie Stalin oświadcza w Politbiurze: „W bardzo bliskiej przyszłości zawrzemy umowę z Niemcami”126. Krywicki otrzymuje rozkaz, by przytłumić pracę wywiadowczą w Niemczech. Słowa Sta­ lina ziściły się dopiero po upływie dwóch i pół roku.

463

18 lipca 1936 roku generał Francisco Franco wznieca rebelię w Hiszpanii. Dopiero 4 października Stalin w telegramie do hisz­ pańskich komunistów wyraża poparcie dla hiszpańskiej republiki. Związek Sowiecki prowadzi w Hiszpanii politykę nastawioną na umiarkowane popieranie republikanów, na umiarkowaną współ­ pracę z krajami demokratycznymi. Niezwykle skrupulatnie prze­ strzega się „dwupiętrowości” sowieckiej polityki zagranicznej. Cała pomoc dla Hiszpanii idzie za pośrednictwem Kominternu, oficjalna sowiecka dyplomacja zachowuje powściągliwość. Nie ba­ cząc na to, że Włochy i Niemcy rzucają na pomoc Franco regular­ ne jednostki wojskowe, ZSRS ogranicza się do wysłania doradców. Werbunek ochotników do Brygad Międzynarodowych prowadzi się wśród komunistów i antyfaszystów na całym świecie, ale nie w Związku Sowieckim. Niezwykle aktywną działalność rozwijają w Hiszpanii pracownicy NKWD. Terror rozszerza się na cudzo­ ziemskich komunistów, członków Brygad Międzynarodowych, komunistów hiszpańskich, trockistów, anarchistów. Poczynając od 1937 roku, głównym wrogiem Stalina w Hiszpanii są „trocki­ ści” i ich „pomagierzy”. Likwidacja cudzoziemskich komunistów żyjących w Związku Sowieckim kontynuowana jest w Hiszpanii. Kto liczył, że uniknie moskiewskiego terroru, zapisując się na ochotnika do Brygad Międzynarodowych, tam właśnie spotykał swych katów. Stalin nie potrzebował j a k i e j ś tam rewolucji, nie interesowało go „wyzwolenie klasy robotniczej” i temu podob­ ne rzeczy, potrzebował s w o j e j rewolucji, takiej, która dopro­ wadzi do władzy ludzi posłusznych mu „jak trupy”. Terror, „maszynka do mięsa” — według określenia Chruszczowa, zadaje poważny uszczerbek sowieckiej polityce zagranicz­ nej. Świat, patrząc ze zdumieniem na procesy, w których skazuje się na śmierć najwybitniejszych przywódców państwa, wyciąga logiczny wniosek o nieuleczalnej wewnętrznej słabości tego pań­ stwa. Zniszczenie korpusu oficerskiego Armii Czerwonej podważa zaufanie do jej zdolności bojowej. Wśród przyczyn tłumaczących

464

angielsko-francuską politykę appeasemen? bez wątpienia dużą rolę odgrywała niewiara w możliwości bojowe Armii Czerwonej. Zmiany zachodzące w Związku Sowieckim w latach trzydzie­ stych i sukcesy państw faszystowskich znajdują odbicie wśród ro­ syjskich emigrantów. Przede wszystkim emigracja musi uznać niezbity fakt: runęły nadzieje na zagładę reżimu bolszewickiego. Na Zachodzie nie znaleźli się ochotnicy do interwencji, wewnątrz kraju zabrakło sił dla obalenia reżimu. Nie zawalił się też wskutek wewnątrzpartyjnych walk i ruiny gospodarczej. Wobec tego część emigracji uznała Związek Sowiecki za Rosję. Idee smienowiechowców i eurazyjców przybierają postać ruchu „na rzecz powrotu do ojczy­ zny”. Ilja Bunakow-Fondaminski, jeden z założycieli i redaktorów gazety „Sowriemiennyje Zapiski”, a także — wraz z Gieorgijem Fiedotowem — redaktor czasopisma „Nowyj Grad”, tak przedsta­ wiał argumenty wozwraszczeńców. polityka zagraniczna „unarodawia się”, to znaczy broni narodowych interesów, wzrasta dyscyplina w wojsku, posiadłości ziemskie krzepną i po części stają się indywi­ dualne (emigranci mieli na myśli zgodę na posiadanie działek przy­ zagrodowych), szkoła jest w trakcie reorganizacji i młodzież poznaje kwestie miłości do rodziny i ojczyzny. Zdaniem Bunakowa logiczny wniosek z takich poglądów brzmiał: „Związek Sowiecki pod czerwo­ nym sztandarem staje się narodową Rosją — czas wracać do ojczy­ zny”127. Sam Bunakow-Fondaminski uważał, że wracać nie trzeba, gdyż „uświadamiając lud, władza bolszewicka nieuchronnie szyku­ je sobie zagładę”. Młodzież dojrzeje, rozwinie się, zacznie poruszać „jeszcze ważniejsze problemy — jednostki, wolności, Boga. Wów­ czas konflikt z bolszewicką ideokracją stanie się nieuchronny”128. Bunakow-Fondaminski głosił, że nie ma sensu wracać do ojczyzny,

1 Appeasement — polityka ustępstw prowadzona w latach 19361939 przez rząd Wielkiej Brytanii, a później Francji wobec III Rzeszy i faszystowskich Włoch. W znaczeniu szerszym — ugodowa postawa wo­ bec państw agresywnych.

465

ponieważ wkrótce wyruszy stamtąd nowa emigracja — tych, którzy zapragną „dorozumować sobie to, czego nie pojęli do końca, sfor­ mułować to, co sobie uświadomili, i na obcym terytorium ustawić centralną radiostację dla wysyłania fal wolnej myśli do ojczyzny”. Sukcesy faszystowskich mocarstw wywołują wśród emigrantów sprzeczne reakcje. Pociągają idee narodowosocjalistyczne i faszy­ stowskie: państwo korporacyjne, silna jednostka, wrogość wobec demokracji, szowinizm, antysemityzm. Ale świadomość, że hitle­ rowskie Niemcy zagrażają Rosji, doprowadza wśród emigrantów do rozłamu, dzieląc ich na oborońców — uważających, że w razie wojny należy wspierać Stalina, i porażeńców (kapitulantów) — twierdzą­ cych, że obalenie sowieckiego ustroju, nawet przy pomocy Hitlera, jest pożądane. Szatańską rolę w życiu politycznym emigracji odgrywa NKWD, godny spadkobierca WCzK i OGPU. Walter Krywicki wspomina o rozmowie z „Furmanowem, szefem wydziału kontrwywiadu, ope­ rującego wśród białych Rosjan za granicą”129. W przyszłej historii emigracji należy koniecznie poświęcić sporo miejsca Furmanowowi, jego poprzednikom i następcom. Operacja „Trust” zadała okrutny cios monarchistycznemu skrzydłu emigracji, stowarzyszeniu ofice­ rów pod nazwą Rosyjski Wszechwojskowy Związek (ROWS). Po zinfiltrowaniu wszystkich emigracyjnych organizacji „organa” zwracają szczególną uwagę na te, które prowadzą tak zwaną aktywną działal­ ność, wysyłając do Związku Sowieckiego dywersantów. „Aktywizm”, który Fiedotow nazywa „szaleńczym bohaterstwem ślepców”, do­ prowadza do faktycznego rozgromienia ROWS. Ciężkie straty pono­ si Narodowy Związek Młodzieży Rosyjskiej, utworzony w 1930 roku na zjeździe młodzieżowych i studenckich organizacji emigracyjnych, oraz Ludowy Związek Pracy Solidarystów Rosyjskich*. W 1930 roku

1 Narodno-Trudowoj Sojuz Rossijskich Solidaristow (NTS) — emi­ gracyjna organizacja polityczna utworzona w 1930 roku. Zmierzała do

466

w Paryżu agenci OGPU porywają przewodniczącego ROWS gene­ rała Aleksandra Kutiepowa. Trzydzieści pięć lat później w dzienni­ ku „Krasnaja Zwiezda” ukazał się artykuł przypominający zasłu­ gi „wychowanka Dzierżyńskiego”, czekisty Siergieja Puzickiego, który „znakomicie przeprowadził operację aresztowania Kutiepo­ wa”130. W 1937 roku w Paryżu porwano generała Jewgienija Mil­ lera, który zastąpił Kutiepowa na stanowisku przewodniczącego ROWS. Dopiero wówczas stało się oczywiste, że zastępca Kutiepo­ wa i Millera, osławiony biały generał Nikołaj Skoblin, jest agentem NKWD. Skoblin zdołał zbiec, natomiast aresztowano jego żonę, słynną wykonawczynię rosyjskich pieśni ludowych Nadieżdę Plewicką, która zmarła we francuskim więzieniu. Lata później wyszło na jaw, że i ona pracowała dla „organów”. Pamiętnikarz z moskiew­ skich kręgów teatralnych opowiada, że w połowie lat dwudziestych śpiewaczka usilnie zabiegała o zgodę na powrót do ojczyzny za pośrednictwem swego byłego impresaria, który rozmawiał w tej sprawie z Dzierżyńskim. Ten nie zgodził się, by Plewicka opuści­ ła posterunek. „Dzierżyński wszak wiedział to, czego nie wiedział impresario”131 — pisze pamiętnikarz. Tak więc Plewicka nadal szarpała utęsknione emigranckie dusze, wyśpiewując Zawiało cię śniegiem, Rosjo... „Maszynka do mięsa” drugiej połowy lat trzydziestych zmu­ siła emigrantów do kolejnego dookreślenia ich stosunku do ojczy­ zny. Poszerza się przepaść między tymi, którzy sprawę ojczyzny rozważają w kategoriach moralnych, i tymi, którzy rozważają ją w kategoriach politycznych. Fiedotow pisze: „Nigdy nie wybaczy­ my reżimowi (bolszewickiemu) tej głębokiej i straszliwej deformacji duszy narodowej. W większym stopniu niż głoszenie materiali­ zmu i bezbożności, niż świadome rujnowanie rodziny, ta demora-

obalenia ustroju komunistycznego w drodze „rewolucji ludowej”. Jej naj­ ważniejsze periodyki to „Posiew” i „Grani”.

467

lizacja wiąże się z koniecznością powszechnego kłamstwa i zdra­ dy, z przeniknięciem tajnej policji politycznej do samej głębi życia narodowego. Trzeba kłamać, żeby żyć, uczestniczyć w zdradzie, żeby zachować kawałek chleba”132. Wśród tych, którzy „myślą politycznie”, są ugrupowania, głównie prawicowe, które przychylnie odnoszą się do stalinow­ skiego terroru, uwalniającego kraj od komunistów i Żydów. Wozwraszczeńcy dostrzegają w sukcesach sowieckiego budownictwa świadectwo odrodzenia Rosji, w terrorze zaś — konieczną walkę z wrogiem. Sojuz Wozwraszczenija (Związek Powrotu), działający pod wysokim protektoratem sowieckiej ambasady w Paryżu, przy­ ciąga niemało emigranckiej młodzieży. W latach 1929-1930 żelazna kurtyna szczelnie odcięła emi­ grację od Związku Sowieckiego. Niemal zupełnie ustały wyjazdy z ZSRS, a więc i spotkania z uchodźcami. Gazety i pisma przesta­ ły publikować, jak to miało miejsce wcześniej, krytyczne artykuły o pisarzach emigracyjnych. W latach dwudziestych takie artyku­ ły drukowano i chociaż pisarzy emigracyjnych „demaskowano” jako reakcjonistów, dowodzono, że porzuciwszy ojczyznę, utracili talent, to jednak czytelnik mógł zaczerpnąć z tych tekstów przy­ najmniej strzępy wiadomości o istnieniu literatury na obczyźnie. Od początku lat trzydziestych emigracja jakby przestała istnieć. Dopiero po śmierci Stalina zaczęły docierać do Związku Sowiec­ kiego wieści choćby o Vladimirze Nabokovie. W 1929 roku Wiera Inber, żegnając się z Paryżem przed wy­ jazdem do domu, pisała do przyjaciela: „Za rok, za dwa albo za sto lat, czy się w ogóle spotkamy, miły człowieku. Różnymi ścież­ kami wiedzie nas los: ty jesteś z Europy, a ja — przeciwnie”. Młodzi emigranci, zmierzający do Związku Powrotu — pragnę­ li być „przeciwnie”. A wtedy — zimny prysznic: na powrót na łono ojczyzny trzeba zasłużyć! Jednym proponowano, by poje­ chali walczyć w Hiszpanii, innym powierzano zadania specjal­ ne. Siergiej Efron, mąż Mariny Cwietajewej i aktywista ruchu

468

wozwraszczeńców, posyła swego znajomego w Hiszpanii „do to­ warzysza Orłowa”133, głównego przedstawiciela NKWD na Pół­ wyspie Iberyjskim. Kiedy Ignacy Reiss, wybitny sowiecki wy­ wiadowca, zrywa w 1937 roku „ze Stalinem i stalinizmem” („Wracam do Lenina, jego nauk i jego sprawy”, napisze w liście do sekretarza generalnego), do Paryża spływa rozkaz zlikwido­ wania zdrajcy. Efron i kilku kandydatów na wozwraszczeńców wykonują wyrok, podziurawione kulami ciało Reissa znaleziono koło Lozanny. Siergiej Efron wraca do ojczyzny, gdzie czeka go więzienie i śmierć134. * * *

W latach 1938-1939 emigracja wybiera między Stalinem a Hitlerem. Większość wybiera Stalina, bo uosabia on Rosję, a też dlatego, że Hiter wydaje się... gorszy. Ale ci, którzy wybierają Hi­ tlera, po jego klęsce wojennej odkrywają pokrewieństwo dwóch totalitaryzmów i bez wahania przechodzą z obozu hitlerowskiego do komunistycznego. Część z nich wraca do Moskwy, gdzie spo­ tyka się z serdecznym przyjęciem. Fiihrer Rosyjskiej Faszystow­ skiej Partii Konstantin Rodzajewski, który w 1945 roku oddał się w ręce sowieckich władz w Harbinie, z bezgraniczną naiwnością pokajał się w liście do Stalina: „Fałszywa zasada »wyzwolenia za wszelką cenę Ojczyzny od żydowskiego komunizmu« przesądzi­ ła o mojej kardynalnej omyłce — niesłusznej linii RFP w czasie wojny niemiecko-sowieckiej. [...] Napisałem odezwę do Nieznane­ go Wodza, w której apelowałem do silnych elementów wewnątrz ZSRS, by w imię uratowania milionów rosyjskich istnień wyłoniły jakiegoś dowódcę X, »Nieznanego Wodza«, zdolnego do obalenia »żydowskiej władzy« i stworzenia Nowej Rosji. Nie dostrzegłem, że takim Nieznanym Wodzem z woli losu, własnego geniuszu i mi­ lionów mas pracujących staje się wódz narodów, towarzysz Józef Wissarionowicz Stalin”135.

469

W lutym 1938 roku odbyła się w Moskwie trzecia i ostatnia wielka rozprawa, zamykająca okres „jeżowszczyzny”. Był to pro­ ces najgłośniejszy: sądzono ulubieńca partii, Nikołaja Bucharina, ostatniego ze współtowarzyszy Lenina. Sądzono też Gienricha Ja ­ godę, wiernego kata stalinowskiego, który poznał zbyt wiele se­ kretów. Trzeci proces moskiewski wieńczył okres budowy socja­ lizmu. Opublikowanie we wrześniu Historii Wszechzwiązkowej Ko­ munistycznej Partii (bolszewików). Krótki kurs otwierało nową epo­ kę. Socjalistyczne totalitarne państwo otrzymało swoją biblię. Zakończono tworzenie społeczeństwa, w którym człowiek bez reszty — totalnie — zależał od państwa. Państwo dawało mu strawę cielesną i duchową. I nigdzie indziej nie ważył się jej szu­ kać. Pamięć też mu odebrano. Historia stała się najważniejszym instrumementem dehumanizacji człowieka. W grudniu 1938 roku Beria zastąpił Jeżowa na stanowisku narkoma spraw wewnętrznych. Był to sygnał: kolejny wstrząs zbli­ ża się ku końcowi. Miejsce krwawego kata zajął liberał. Zaczynało się spokojne życie. Kraj pełną parą sunął ku wojnie.

KALENDARIUM

1914 sierpień Początek I wojny światowej.

1917 23 lutego Zamieszki w Piotrogrodzie.

28 lutego Utworzenie Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich oraz Komitetu Dumy. Powołanie Rządu Tymczasowego.

2 marca Abdykacja Mikołaja II.

3 marca Przyjazd Lenina do Piotrogrodu.

3

lipca

Zbrojna demonstracja robotników i marynarzy w Piotrogrodzie. Próba generalna przewrotu.

26

sierpnia

Fiasko puczu generała Korniłowa.

21-25 października Bolszewicy przejmują władzę w Piotrogrodzie. Do rządu — Sowietu Ko­ misarzy Ludowych (SNK) — wchodzą również lewicowi eserowcy.

472

7

grudnia

Powstanie WCzK.

1918 5 stycznia Zwołanie Konstytuanty.

6 stycznia Rozpędzenie Konstytuanty.

3 marca Podpisanie traktatu pokojowego z Niemcami.

6-8 m arca VII nadzwyczajny zjazd Rosyjskiej Socjal-Demokratycznej Partii Ro­ botniczej (bolszewików). RSDPR(b) zmienia nazwę partii na Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) — RKP(b).

lato Komunizm wojenny: kontyngenty zbożowe, zakaz prywatnego handlu, całkowita nacjonalizacja gospodarki.

30 sierpnia Zamach na Lenina.

jesień Rozpad imperium, wystąpienie przeciw władzy sowieckiej na kresach, po­ wstania w Rosji centralnej.

10

września

Organizowana przez Trockiego Armia Czerwona odnosi zwycięstwo pod Kazaniem.

18 września Zatwierdzenie pierwszego sowieckiego kodeksu rodziny i małżeństwa.

1919 4 marca Utworzenie III Międzynarodówki.

jesień Armia Czerwona zdobywa przewagę na wszystkich frontach.

1920 styczeń Państwa Ententy zdejmują blokadę republiki sowieckiej,

luty Podpisanie traktatu pokojowego z Estonią, po nim nastąpią traktaty z Litwą i Łotwą.

kwiecień Polska rozpoczyna wojnę z sowiecką Ukrainą.

kwiecień-maj Początek wojny domowej.

7

maja

Wojsko polskie wkracza do Kijowa,

czerwiec Utworzenie pierwszych obozów koncentracyjnych.

12

czerwca

Armia Czerwona wyzwala Kijów,

lipiec Armia Czerwona wkracza na terytorium Polski. Zawarcie umowy handlo­ wej z Wielką Brytanią. Uchwalenie konstytucji RFSRS. Lewicowi eserowcy próbują obalić Lenina. Zostają usunięci z rządu, który staje się monopartyjny — bolszewicki.

sierpień Porażka Armii Czerwonej pod Warszawą,

wrzesień I Zjazd Narodów Wschodu w Baku: proklamowanie „świętej wojny prze­ ciw brytyjskiemu imperializmowi”.

474

12 października Podpisanie traktatu pokojowego z Polską,

listopad Rozgromienie armii Wrangla na Krymie; faktyczny koniec wojny domowej.

1921 marzec Powstanie marynarzy Kronsztadu. Apogeum wojny chłopskiej, obejmu­ jącej terytorium całego kraju. Krwawe stłumienie powstania. X zjazd par­ tii: wprowadzenie nowej polityki ekonomicznej (NEP), zakaz działalno­ ści frakcyjnej.

18 marca Wtargnięcie Armii Czerwonej do Gruzji, kapitulacja rządu republiki. Za­ kończenie sowietyzacji Kaukazu.

lato Głód obejmuje 20% ludności.

21 lipca Utworzenie społecznego Komitetu Pomocy Głodującym.

7 sierpnia Śmierć Aleksandra Błoka.

21 sierpnia Umowa między rządem sowieckim i amerykańską organizacją charyta­ tywną ARA o dostawach żywności dla głodujących.

31 sierpnia Rozwiązanie Komitetu Pomocy Głodującym, aresztowanie jego człon­ ków. Proces tak zwanej Petersburskiej Organizacji Bojowej — ostatnia „duża sprawa” WCzK. Wśród rozstrzelanych są wybitni uczeni oraz po­ eta Nikołaj Gumilow.

475

1922 kwiecień Wybranie Józefa Stalina na stanowisko sekretarza generalnego KC RKP(b). Podpisanie w Rapallo traktatu z Niemcami.

maj Lenin doznaje pierwszego z trzech udarów,

czerwiec Proces eserowców: pierwszy proces pokazowy zorganizowany przez GPU, któremu w lutym przekazano wszystkie funkcje WCzK. SNK two­ rzy Gławlit — Główny Zarząd ds. Literatury i Sztuki, skupiający wszyst­ kie rodzaje cenzury.

sierpień Postanowienie o deportacji z republiki sowieckiej intelektualistów i lu­ dzi pióra.

październik Początek reformy pieniężnej: bank państwowy zaczyna emitować czerwońce: bilety bankowe o wartości nominalnej dziesięciu przedrewolucyj­ nych złotych rubli.

grudzień Drugi udar Lenina.

1923 styczeń Wprowadzenie państwowego monopolu spirytusowego,

lipiec Przyjęcie konstytucji ZSRS.

1924 21 stycznia Śmierć Lenina.

31 stycznia Konstytucja wchodzi w życie.

476

luty-marzec Zakończenie reformy pieniężnej, stabilność rubla sprzyja odbudowie go­ spodarki. Zaciąg leninowski: partia przyjmuje 200 tysięcy nowych człon­ ków. Kierownictwo partii i państwa w rękach triumwiratu Zinowjew-Kamieniew-Stalin.

październik Francja uznaje republikę sowiecką: w ciągu 1924 roku ZSRS uznały: Wiel­ ka Brytania, Włochy, Norwegia, Austria, Grecja, Szwecja, Chiny i Dania.

1925 kwiecień W ramach nowej polityki rolnej Bucharin wzywa chłopów do bogacenia się.

sierpień KC uchwala pierwszą rezolucję w sprawie literatury.

28 listopada Samobójstwo Siergieja Jesienina.

18-31 grudnia XIV zjazd RKP(b) zmienia nazwę partii na Wszechzwiązkowa Partia Ko­ munistyczna (bolszewików) — WKP(b).

1926 kwiecień Usunięcie Zinowjewa ze składu Komitetu Centralnego; Stalin zmierza ku dyktaturze.

październik Nowy kodeks prawa rodzinnego ostatecznie niszczy rodzinę burżuazyjną. Usunięcie Trockiego ze składu Politbiura.

1927 lipiec Tak zwana zjednoczona opozycja (Trocki-Zinowjew-Kamieniew) w liście do KC krytykuje politykę Stalina wobec partii.

477

11

lipca

Tajne spotkanie Kamieniewa i Bucharina, którzy piętnują politykę Sta­ lina.

jesień Chłopi zmniejszają sprzedaż zboża państwu, protestując przeciw niskim cenom skupu.

listopad Trocki i Zinowjew wykluczeni z partii.

1928 styczeń Stalin udaje się w podróż po Syberii; wydaje dyrektywę o przymusowych dostawach zboża.

28 maja Zesłanie Trockiego do Ałma Aty.

maj-lipiec Proces szachtyński.

lipiec VI kongres Kominternu: głównym wrogiem — partie socjalistyczne (socjal-faszyści).

1929 styczeń Deportacja Trockiego z ZSRS.

kwiecień XVI konferencja WKP(b) zatwierdza pierwszy plan pięcioletni, którego realizacja miała ruszyć w październiku 1928 roku.

wrzesień-grudzień Zbrojny konflikt z Chinami w Mandżurii.

listopad Usunięcie Bucharina z Politbiura. Prawicowe zagrożenie uznaje się za naj­ ważniejsze.

478

21 grudnia 50. rocznica urodzin Stalina. Początek kultu Wodza.

27

grudnia

Stalin obwieszcza na konferencji marksistów-agrarników zakończenie NEP i przejście do polityki kolektywizacji oraz likwidację kułactwa jako klasy.

1930 2 marca „Prawda” publikuje artykuł Stalina Zawrót głowy od sukcesów, powstrzy­ mując na krótko totalną kolektywizację.

14 kwietnia Samobójstwo Włodzimierza Majakowskiego,

sierpień Zamknięty proces grupy bakteriologów z profesorem Jewgienijem Karatyginem na czele. Podsądni, oskarżeni o kierowanie sabotażem w sekto­ rze aprowizacji, zostają skazani na rozstrzelanie.

wrzesień Zamknięty proces pracowników przemysłu spożywczego z profesorem Aleksandrem Riazancewem z oskarżenia o spowodowanie klęski głodu. Na rozstrzelanie skazano 48 oskarżonych.

15 listopada „Prawda” i „Izwiestia” publikują artykuł Gorkiego Jeżeli wróg nie poddaje się — należy go zniszczyć.

listopad-grudzień Proces Prompartii: grupa inżynierów i techników oskarżona o szkodnic­ two i spisek mający na celu obalenie władzy sowieckiej.

1931 marzec Proces mienszewików oskarżonych o szkodnictwo w planistyce.

479

sierpień Uchwała KC WKP(b) o szkolnictwie podstawowym i średnim: znosi się wszystkie reformy oświaty wprowadzone po rewolucji.

wrzesień Bilans kolektywizacji: ok. 60% gospodarstw rolnych weszło do kołchozów,

październik „Proletarskaja Riewolucyja” publikuje artykuł Stalina O pewnych zagad­ nieniach historii holszewizmu — wyznacza on ustanowienie ideologiczne­ go samowładztwa Stalina.

1932 23 kwietnia Uchwała KC WKP(b) O przebudowie organizacji literacko-artystycznych: likwiduje się wszystkie stowarzyszenia, grupy, prądy w literaturze, malar­ stwie, muzyce i architekturze.

15 maja Ogłasza się antyreligijną pięciolatkę, przewidującą zlikwidowanie do 1 maja 1937 roku wszystkich domów modlitwy w ZSRS i wykorzenienie pojęcia Boga.

7 sierpnia Wejście w życie ustawy o ochronie mienia przedsiębiorstw państwowych, kołchozów i spółdzielni oraz zabezpieczeniu społecznej (socjalistycznej) własności, która przewidywała karę rozstrzelania, a w przypadku okolicz­ ności łagodzących — dziesięć lat łagrów.

grudzień Wprowadzenie dowodów tożsamości wycofanych po rewolucji — prawo do ich posiadania mieli jedynie mieszkańcy miast.

1933 styczeń Stalin informuje o wykonaniu podstawowych wskaźników pierwszej pię­ ciolatki w cztery lata.

480

kwiecień Ostatni wielki proces pokazowy „szkodników” — na ławie oskarżonych zasiada między innymi siedmiu angielskich inżynierów.

16

listopada

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między USA i ZSRS.

1934 styczeń XVII zjazd partii, tak zwany Zjazd Zwycięzców.

8

czerwca

Ustawa o zdradzie ojczyzny przewiduje tylko jeden wymiar kary— karę śmier­ ci, a zarazem wprowadza odpowiedzialność zbiorową członków rodziny.

sierpień I zjazd pisarzy sowieckich.

18 września ZSRS przystępuje do Ligi Narodów.

1 grudnia Zabójstwo Siergieja Kirowa.

1935 1 stycznia Zniesienie kartek żywnościowych wprowadzonych w 1930 roku.

1 lutego Zaczyna się wymiana legitymacji partyjnych; dalszy ciąg czystki trwającej od 1931 roku.

23 marca Podpisanie umowy o sprzedaży Japonii Wschodniochińskiej Kolei Żelaznej.

2 maja Podpisanie układu z Francją o wzajemnej pomocy na wypadek agresji.

481

16

maja

Podpisanie analogicznego układu z Czechosłowacją,

lipiec Pierwsza defilada sportowa na placu Czerwonym pod hasłem: „Żyje się le­ piej, żyje się weselej”.

lipiec-sierpień VII kongres Kominternu. Nowa linia: zjednoczenie sił demokratycznych przeciw faszyzmowi.

30 sierpnia Aleksiej Stachanow wyrąbuje 102 tony węgla zamiast planowych sied­ miu. Początek ruchu stachanowców.

wrzesień Wprowadza się nowe stopnie w Armii Czerwonej: lejtnant, kapitan, ma­ jor, pułkownik i marszałek.

1936 27 stycznia Publikacja Uwag Stalina, Kirowa i Żdanowa do podręczników historii. Pisane w 1934 roku, zamykają proces upaństwowienia duchowego życia społeczeństwa.

28 stycznia „Prawda” publikuje artykuł Jazgot zamiast muzyki ostro krytykujący ope­ rę Dymitra Szostakowicza Katarzyna Izmajłowa.

27 czerwca Zakaz przerywania ciąży. Nowy kodeks rodziny i małżeństwa.

4

lipca

Postanowienie KC WKP(b) O pedagogicznych wynaturzeniach; pedologia zostaje wykreślona z rzędu nauk.

sierpień Pierwszy „proces moskiewski” (Zinowjew, Kamieniew i 14 innych oskar­ żonych); wszyscy zostali skazani na śmierć.

482

4 października Stalin śle telegram do Jose Dlaza, wyrażając poparcie dla Republiki Hisz­ pańskiej walczącej z frankistowską rebelią.

5 grudnia Przyjęcie nowej konstytucji ZSRS.

1937 styczeń Drugi proces moskiewski; wśród 17 oskarżonych znajdują się Jurij Piatakow i Karol Radek.

marzec Wystąpienie Stalina na plenum lutowo-marcowym, poświęconym „wzmo­ żeniu walki z wrogami”.

1 kwietnia Komunikat o wykonaniu drugiej pięciolatki w cztery lata i trzy miesiące.

13 czerwca Opublikowano rozkaz narkoma obrony o aresztowaniu grupy najwyż­ szych dowódców wojskowych, w tym Michaiła Tuchaczewskiego. Rozkaz zawiadamiał o procesie i rozstrzelaniu wszystkich aresztowanych.

25 września Telegram Stalina i Żdanowa o konieczności zastąpienia Gienricha Jagody na stanowisku narkoma spraw wewnętrznych. Jego miejsce zajmuje Ni­ kołaj Jeżów.

12 grudnia Pierwsze wybory do Najwyższego Sowietu ZSRS. Na blok komunistów i bezpartyjnych głosowało 98,6% wyborców.

1938 13 marca Język rosyjski obowiązuje we wszystkich szkołach republik i obwodów autonomicznych.

483

marzec Trzeci proces moskiewski; główni oskarżeni to Nikołaj Bucharin i Aleksiej Ryków.

lipiec Walki z Japończykami w rejonie jeziora Chasan.

wrzesień Wydanie propagandowej publikacji Historia WKP(b). Krótki kurs.

grudzień Jeżów usunięty ze stanowiska narkoma spraw wewnętrznych; jego miej­ sce zajmuje Ławrientij Beria.

PRZYPISY

Przedmowa do III wydania rosyjskiego (LONDYN 1989) 1 „Komsomolskaja Prawda”, 8.02.1989. 2 Spotkanie M. Gorbaczowa z przedstawicielami komisji trójstronnej w dniu 18.01.1989, [w:] Radio Swoboda, 19.01.1989. 3 B. Souvarine, Aveux a Moscou, „La Vie Intelectuelle”, Paryż 10.04.1938.

WPROWADZENIE 1 M. Gorki, Pisma, 1 .15, Warszawa 1957, s. 503.

Rozdział I. W PRZEDEDNIU 1 E. Thery, La transformation economiąue de la Russie, Paryż 1914, s. XIII. 2 S. Prokopowicz, Narodnoje choziajstwo SSSR, 1.1, Nowy Jork 1952, s. 381. 3 N. Bazili, Rossija pod sowietskoj włast’ju, Paryż 1937, s. 10. 4 Istorija SSSR. Epocha socyalizma, Moskwa 1975, s. 16. 5 L. Spirin, Kłassy i partii wgrażdanskoj wojnie w Rossii, Moskwa 1968, s. 36. 6 N. Stone, The Eastern Front, 1914-1917, Londyn 1975, s. 18. 7 E. Thery, op. cit., s. XII. 8 Ibid., s. XIX. Według szacunków sowieckich historyków liczba ludno­ ści w 1917 roku — w granicach z 1914 roku — wynosiła 179 041100 mieszkańców. Por. J. Polakow, I. Kisielew, Nasielenije Rossii w 1917, „Woprosy Istorii” 1980, nr 6. 9 W. Szulgin, Dni, Belgrad 1925, s. 59. 10 E. Thery, op. cit., s. XII.

486

11 B. Kerblay, La societe sovietiąue contemporaine, Paryż 1977, s. 146. 12 The Times Book ofRussia, Paryż 1917, s. 266. 13 L. Trocki, Historia rewolucji rosyjskiej — I, tłum. S. Łukomski, War­ szawa 1932, s. 53. 14 W. Kokowcow, Iz mojego proszłogo, t. 2, Paryż 1933, s. 355. 15 „Byłoje” 1922, nr 19, s. 101-176. 16 Matieriały po istorii franko-russkich otnoszenij za 1910-1914 gody, Mo­ skwa 1922, s. 698. 17 Ibid., s. 700 i n. 18 A. Sidorow, Ekonomiczeskoje położenije w Rossii w gody pierwoj mirowoj wojny, Moskwa 1973, s. 5-6. 19 I. Majewski, Ekonomika russkoj promyszlennosti w usłowijach pierwoj mirowoj wojny, Moskwa 1973, s. 5-6. 20 W. Szulgin, op. cit., s. 63. 21 Ibid., s. 85. 22 Ibid., s. 96. M. Bok w książce Wospominanija o mojom otce RA. Stołypinie, Nowy Jork 1953, pisze, że Mikołaj II wypowiedział to zdanie w rozmowie ze swoim premierem (s. 331). 23 A. Sidorow, op. cit., s. 350. 24 N. Stone, op. cit., s. 208-211. 25 W. Szulgin, op. cit., s. 101. 26 A. Błok, Poslednije dni impieratorskoj własti, Petersburg 1921, s. 8. 27 L. Spirin, op. cit., s. 38. 28 W.G. Rosenberg, Liberals in the Russian Revolution: The Constitutional Democratic Party, 1917-1921, Princeton 1974, s. 18. 29 „Proletarskaja Riewolucyja” 1928, nr 4, s. 67. 30 C. Zelikson-Bobrowska, Zapiski riadowogo podpolszczika, Moskwa 1924, s. 126. 31 W. Lenin, Dzieła, t. 35, Warszawa 1950-1975, s. 49. 32 A. Szlapnikow, Siemnadcatyjgod, t. 3, Moskwa 1925, s. 187. 33 Por. M. Ałdanow, Współcześni, tłum. J. Barski, Warszawa 1938, s. 254. 34 A. Spiridowicz, Istorija bolszewizma w Rossii, Paryż 1922, s. 229. 35 A. Badajew, Bolszewiki w Gosudarstwiennoj Dumie, Moskwa 1930, s. 228-229. 36 Bolszewiki. Dokumienty po istorii bolszewizma s 1903 po 1916god bywszego Moskowskogo Ochrannogo Otdielenija, do druku przygotował i przedmową opatrzył M. Cyawłowski, Moskwa 1918, s. XV. 37 A. Błok, op. cit., s. 21.

487

38 A. Anfimow, Rossijska dieriewnia w gody pierwoj mirowoj wojny, Mo­ skwa 1962, s. 290. 39 N. Stone, op. cit., s. 298-299. 40 A. Błok, op. cit., s. 28. 41 Por. N. Bazili, op. cit., s. 35. 42 A. Szlapnikow, op. cit., 1.1, s. 40. 43 A. Błok, op. cit., s. 45-46. 44 Ibid., s. 63-64. 45 N. Suchanów, Zapiski o ńewolucyi, t. 3, Berlin-Piotrogród-Moskwa 1920-1923, s. 48. 46 W. Kajurow, Szest' dniej fiewralskoj ńewolucyi, „Proletarskaja Riewolucyja” 1923, nr 1, s. 157-170. 47 W. Szulgin, op. cit., s. 150. 48 A. Szlapnikow, op. cit., 1.1, s. 119. 49 Oktiabrskoje woorużennoje wosstanije, 1.1, Moskwa 1957, s. 65. 50 W. Lenin, op. cit., t. 23, s. 335. 51 Ibid., t. 35, s. 300. 52 A. Szlapnikow, op. cit., t. 2, s. 183-184. 53 W. Boncz-Brujewicz, Na bojewych postach Fiewralskoj i Oktiabrskoj ńe­ wolucyi, Moskwa 1931, s. 21. 54 E. Ludendorff, Meine Kriegserrinerungen, Berlin 1919. 55 W. Lenin, op. cit., t. 24, s. 3-8. 56 G. Plechanow, God na rodinie, 1.1, Paryż 1921, s. 180. 57 W. Boncz-Brujewicz, op.cit., s. 23-24. 58 N. Suchanów, op. cit., t. 3, s. 57. 59 M. Ferro, La revolution de 1917, 1.1, Paryż 1967, s. 174-190. 60 Malaja sowietskaja encykłopiedija, t. 2, Moskwa 1930, s. 176 (hasło ,,WKP[b]”). 61 A. Szlapnikow, op. cit., t. 3, s. 107. 62 M. Gorki, Zamietki iz dniewnika. Wospominanija, Berlin 1924, s. 198. 63 Por. L. Trotsky, Lenin, Paryż 1925, s. 117. 64 Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Krótki kurs, Warszawa 1948, s. 220. 65 Historia Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, Warszawa 1960, s. 282. 66 G. Zinowjew, N. Lenin. Władimir Iljicz Uljanow, Petersburg 1917, s. 56. 67 W. Boncz-Brujewicz, op. cit., s. 77. 68 L. Trocki, Moje życie, Warszawa 1930, s. 349. 69 W. Lenin, op. cit., t. 25, s. 172.

70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87

88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Ibid., s. 186, 230. Ibid., s. 229. Ibid., t. 35, s. 301. M. Ałdanow, Kartiny oktiabrskoj riewolucyi, „Poslednije Nowosti”, 7.09.1935. A. Szlapnikow, op. cit., 1.1, s. 50. Ibid., s. 116. M. Ałdanow, Kartiny..., op. cit. W. Woytinsky, Stormy Passage: A Personal History Through Two Revolutions to Democracy and Freedom, Nowy Jork 1969, s. 347-349. W.H. Chamberlin, TheRussian Revolution, 1917-1921,1.1, Nowy Jork 1935, s. 236. W. Lenin, op. cit., t. 25, s. 308. Historia Wszechzwiązkowej..., op. cit., s. 232. Wsiesojuznoje sowieszczanije istorikow, Moskwa 1964, s. 281. W. Lenin, op. cit., t. 26, s. 67. „Proletarskaja Riewolucyja” 1922, nr 10. P. Pascal, Mon journal de Russie, 1916-1918, Paryż 1975, s. 214. Ibid., s. 239. „Prawda”, 6.11.1918. W. Boncz-Brujewicz, op. cit., s. 136. D. Francis, Russia from the American Embassy, 1916-1918, Nowy Jork 1921, s. 177-178. Por. D. Anin, Riewolucyja 1917goda głazami jejo rukowoditielej, Rzym 1971, s. 455. Wospominanija o W.I. Leninie, t. 2, Moskwa 1969, s. 449-450. L. Trotsky, On Lenin: Notes Towards a Biography, Londyn 1971, s. 91-92. Wospominanija o W.I. Leninie, op. cit., s. 449-450. W. Lenin, op. cit., t. 32, s. 150. N. Suchanów, op. cit., t. 7, s. 257. S. Mielgunow, Kakbolszewikizachwatiliwłast’', Paryż 1953, s. 158. L. Trocki, Wospominanija ob Oktiabrskoj riewolucyi, „Proletarskaja Riewolucyja” 1922, nr 10, s. 61-62. S. An-ski, Archiw russkoj riewolucyi (w 22 tomach), Berlin 1921-1937, t. 8, s. 48-49. Protokoły CKRSDRP(b), s. 136. „Prawda”, 26.10.1917.

489

100 L. Trocki, Historia rewolucji rosyjskiej - III, tłum. B. Tarczyński, War­ szawa 1934, s. 254. 101 Por. A. Grunt, Moskwa 1917-j, riewolucyja i kontrriewolucyja, Moskwa 1976. 102 M. Wołoszyn, Poezje, tłum. R. Stiller i in., Warszawa 1982, s. 203. 103 M. Gorki, Myśli nie na czasie. Artykuły z lat 1917-1918, tłum. A. Po­ raj (właśc. J. Łubach), Warszawa 1986, s. 47. 104 W. Newski, Istorija RKP, 1.1, Moskwa 1926, s. 448. 105 L. Spirin, op. cit., s. 59. 106 W. Boncz-Brujewicz, op. cit., s. 245. 107 Ibid., s. 243. 108 Ibid., s. 245. 109 Ibid., s. 249. 110 Ibid., s. 189. 111 M. Gorki, Myśli nie na czasie..., op. cit., s. 48.

Rozdział II. Z KRÓLESTWA KONIECZNOŚCI DO KRÓLESTWA WOLNOŚCI (1918-1920) 1 N. Bierdiajew, Źródła i sens komunizmu rosyjskiego, tłum. H. Paproc­ ki, Kęty 2005, s. 84. 2 Protokoły CK..., op. cit., s. 201. 3 W. Boncz-Brujewicz, op. cit., s. 254. 4 Małaja sowietskaja encykłopiedija, op. cit., 1.1. 5 M. Gorki, Myśli nie na czasie..., op. cit., s. 54-55. 6 Ibid., s. 53. 7 W. Boncz-Brujewicz, op. cit., s. 262. 8 Ibid., s. 296. 9 Ibid., s. 302. 10 „Izwiestia”, 8.12.1917. 11 W. Boncz-Brujewicz, op. cit., s. 190. 12 Ibid., s. 191-192. 13 A. Tairow, Wpoiskach stila, „Tieatr i Dramaturgia” 1936, nr 4, s. 202. 14 J. Zamiatin, Ja bojus’, [w:] Lica, Nowy Jork 1955, s. 186. 15 Sobranije uzakonienij i raspońażenij roboczego i kriestianskogo prawitielstwa, 1917, nr 3. 16 W. Lenin, op. cit., t. 26, s. 476. 17 „Nowaja Żyzn”, 21.5.1918. 18 „Wiestnik Truda” 1920, nr 3, s. 91. 19 „Profiessionalnyj Wiestnik” 1918, nr 7-8, s. 7.

490

20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51

A. Wolski, Umstwiennyj raboczij, Nowy Jork 1968, s. 359. „Aneks”, Uppsala 1976, nr 11, s. 131-132. Trudy 1 Wsierossijskogo sjezda Sownarchozow, Moskwa 1918, s. 380. W. Lenin, op. cit., t. 29, s. 179. B. Knipowicz, Oczerki diejatielnosti narodnogo komissariata ziemledielijaza tri godet (1917-1920), Moskwa 1920, s. 9. N. Kondratjew, Rynok chlebów i jego riegulirowanije, Moskwa 1922, s. 238-245. W. Lenin, Oczeriednyje zadaczi sowietskoj własti, „Kommunizm” 1962, nr 14, s. 4. Ibid., s. 13. W. Lenin, Dzieła, op. cit, t. 30, s. 177-178. Ibid., t. 27, s. 574. Ibid., t. 28, s. 138. W. Boncz-Brujewicz, op. cit., s. 356. W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 27, s. 150. Ibid., 1.10, s. 237. Ibid., t. 29, s. 535. Ibid., t. 25, s. 212. Ibid., t.2 7 ,s.2 1 5 . W. Boncz-Brujewicz, op. cit., s. 153. H. Rauschning, Rozmowy z Hitlerem, tłum. J. Hensel i R. Turczyn, Warszawa 1994, s. 202. Chleb i riewolucyja. Prodowolstwiennaja polityka kommunisticzeskoj par­ tii i sowietskogoprawitielstwa w 1917-1922gg., Moskwa 1972, s. 41. L. Trotsky, On Lenin..., op. cit., s. 116. Ibid., s. 117. M. Łacis, CzKwborbieskontrriewolucyjej, GIZ 1921, s. 8. J. Peters, Wospominanija o rabotie w WCzK w pierwyj god riewolucyi, „Byłoje”, Paryż 1933, t. 47, s. 123. „ Jeżeniedielnik WCzK” 1918, nr 1, s. 11. M. Łacis, op. cit., s. 54. L. Trocki, Kak woorużałas’ riewolucyja, 1.1, Moskwa 1923, s. 216. L. Trocki, Soczinienija, 1.17, cz. 1, Moskwa-Leningrad 1926, s. 290291. L. Trocki, Kak woorużałas..., op. cit., s. 232-233. W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 36, s. 501. „Jeżeniedielnik WCzK” 1918, nr 1, s. 11. Ibid.

491

52 Iz istońi WCzK, 1917-1921, Moskwa 1958, s. 95. 53 Sobrcmije uzakonienij i rasporiażenij roboczego i kriestianskogo prawitielstwa, 1918, nr 44, s. 516. 54 M. Łacis, op. cit., s. 56. 55 „Izwiestia”, 19.07.1918. 56 Diekriety sowietskoj własti, t. 4, Moskwa 1968, s. 627. 57 Stienogramma wystuplenija FE. Dzierżynskogo na 8-m zasiedanii WCIK 17 fiewrala 1919g , „Istoriczeskij Archiw” 1958, nr 1, s. 6-11. 58 „ Jeżeniedielnik WCzK” 1918, nr 2, s. 11. 59 Uchwała KC RKP(b) z 12.12.1918 r. podjęta na podstawie refera­ tu Dzierżyńskiego „o artykułach szkalujących WCzK, które pojawi­ ły się w prasie”. 60 M. Łacis, Dzierżynskij w WCzK, [w:] F. Dzierżyńskij, Moskwa 1931, s. 173-174. 61 P. Makincyan (red.), Krasnaja kniga WCzK, 1.1, Moskwa 1920, s. III. 62 Ibid., s. 208. 63 Ibid., s. 210. 64 J. Wacetis, Miatież lewych eserow, por. Promietiej, t. 4, Moskwa 1967, s. 250. 65 P. Makincyan (red.), Krasnaja kniga WCzK, op. cit, s. 211. 66 J. Wacetis, op. cit., s. 253. 67 P. Makincyan (red.), Krasnaja kniga WCzK, op. cit., s. 231. 68 „Prawda”, 8.07.1918. 69 A. Bieły, Petersburg (tłum. S. Pollak), Warszawa 1974, s. 5. 70 Sbornik ukazów i postanowlenij Wriemiennogo Prawitielstwa, 1, Peters­ burg 1917, s. 46-49; Dekret z 20.03.1917. 71 J. Stalin, Dzieła, Warszawa 1949-1951, t. 4, s. 17. 72 Por. S. Piontkowski, GrażdanskajawojnawRossii. Chriestomatija, Mo­ skwa 1925, s. 344. 73 Por. I. Koszeliweć, Mykoła Skrypnyk, „Suczastnist”’ 1972, s. 21. 74 Ibid., s. 20. 75 Diekriety sowietskoj własti, 1.1, Moskwa 1957, s. 40. 76 I. Groszew, O. Czeczenkina, Kritika burżuaznoj falsifikacyi nacyonalnoj polityki KPSS, Moskwa 1974, s. 89. 77 R. Pipes, The Formation ofthe Soviet Union, Harvard 1964, s. 90. 78 Ibid., s. 94. 79 L. Spirin, op. cit., s. 418. 80 A. Stawrowski, Zakawkazje pośle Oktiabria, Moskwa-Leningrad 1925, s. 38.

492

81 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 30, s. 33. 82 S. Giliłow, W.I. Lenin — organizator sowietskogo mnogonacyonalnogo gosudarstwa, Moskwa 1960, s. 25. 83 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 30, s. 172. 84 J. Stalin, op. cit., t. 4, s. 85-89. 85 Ibid., s. 32. 86 A.Wiesioły, Rossija krowju umytaja, Moskwa 1970, s. 73. 87 A. Gordiejew, Istorija Kazakow, t. 3, Paryż 1970, s. 271. 88 „Znamia Truda”, 16.05.1918. 89 F. Popow, Czechosłowackij miatież i samarskaja uczriediłka, Samara 1939, s. 44-46. 90 Por. „Izwiestia” z 9.04,11.05,19.05 o buntach głodowych w Pawłow-Posadzie, Rybińsku, Zwienigorodzie, Kołpinie. 91 P. Makincyan (red.), Krasnaja kniga WCzK, op. cit., s. 101-115,123. 92 L. Trocki, Tierrorizm i kommunizm, Moskwa 1920, s. 57. 93 L. Trocki, Kakwoorużałas’..., op. cit., 1.1, s. 123-124. 94 J. Gorodecki, O zapiskach N.M. Potopowa, „Wojenno-Istoriczeskij Zurnał” 1968, nr 1. 95 N. Stone, op. cit., s. 233. 96 „Pietrogradskaja Prawda”, 21 i 22.04.1918. 97 L. Trocki, Kakwoorużałas’..., op. cit., s. 135. 98 I. Deutscher, Trotsky. Leprophete arme, Paryż 1962, s. 565. 99 A. Denikin, Oczerki russkoj smuty, t. 3, Berlin 1926, s. 146. 100 M. Frunze, Izbrannyje proizwiedienija, Moskwa 1934, s. 228. 101 L. Trocki, Soczinienija, op. cit., 1.17, cz. 2, s. 325. 102 L. Trotsky, Staline, Paryż 1948, s. 449. 103 R.B. Lockhart, Memoirs ofa BritishAgent, Londyn 1952, s. 287. 104 A. Denikin, op. cit., t. 5, s. 146. 105 Ibid., s. 118. 106 G. Gins, Sibir, sojuzniki i Kołczak, [w:] „Kołczakowszczina”. Iz biełych miemuarow, Leningrad 1930, s. 29. 107 Dekret Robotniczo-Chłopskiego Rządu Ukrainy z 11.02.1919 roku. Por. M. Kubanin, Machnowszczina, Leningrad 1928, s. 54. 108 W. Milutin, Socyalizm i sielskoje choziajstwo. Por. M. Kubanin, op. cit., s. 59. 109 Wospominanija I.I. Wacetisa, „Pamiat”’, nr 2, Moskwa 1977, Paryż 1979, s. 69. 110 Archiwum Trockiego. Por. I. Deutscher, op. cit., s. 574. 111 J. Stalin, op. cit., t. 4, s. 128.

493

112 Okólnik Biura Organizacyjnego KC RKP(b) do wszystkich wyższych funkcjonariuszy w oddziałach kozackich. Por. M. Bemsztam, Storony w grażdanskoj wojnie 1917-1922, „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija”, Paryż-Nowy Jork-Moskwa 1979, nr 128, s. 301. 113 Ibid., s. 317. 114 Por. „Pamiat”’, nr 2, s. 72. 115 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 33, s. 57. 116 W. Korolenko, Iz dniewnikow 1917-1921 gg., „Pamiat”’, nr 2, s. 392. 117 Por. Intiemacyonalisty. Trudiaszcziesja zaruhieżnych stran — uczastniki borby za włast’ Sowietów najugie i wostokie Riespubliki, Moskwa 1971; L. Żarów, W. Ustinow, Intiemacyonalnyje czasti Krasnoj Armii w bojach za włast’ Sowietów w gody inostrannoj wojennoj intierwiencyi i grażdan­ skoj wojny w SSSR, Moskwa 1960; Łatyszskije striełki w borbie za sowietskuju włast’w 1917-1920gg. Wospominanija i dokumienty, Ryga 1962. 118 A. Juzwenko, Misja Marchlewskiego w 1919 roku na tle stosunków pol­ sko-radzieckich, [w:] Z badań nad wpływem i znaczeniem rewolucji ro­ syjskich 1917 roku, Wrocław 1968. 119 „L’Intemationale Communiste”, 15.12.1919. 120 M. Ałdanow, Ogon’ i dym, Paryż 1922, s. 39-40. 121 L. Trocki, Kak woorużałas’..., op. cit., t. 3, s. 165. 122 K. Radek, O charaktierie wojny s bięłojPolszej, „Prawda”, 11 i 12.05.1920. 123 N. Kakurin, W. Mielikow, Wojna s biełopolakami, Moskwa 1925, s. 475. 124 N. Davies, White Eagle, Red Star: The Polish-Soviet War, Londyn 1972, s. 105. 125 Pamiętnik kapitana Boemera, por. A. Juzwenko, Polska a „biała” Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920), Wrocław 1979, s. 235. 126 L. Trocki, Kak woorużałas’..., op. cit., t. 2, cz. 2, s. 166. 127 L.O. Frossard, De Jaures a Lenine. Notes et souvenirs d’un militant, Pa­ ryż 1930, s. 137. 128 G. Kuz’min, Razgrom intierwientow i biełogwardiejcew 1917-22, Mo­ skwa 1977. 129 Ibid., s. 357. 130 S. Kamieniew, Zapiski o grażdanskoj wojnie i wojennom stroitielstwie, Moskwa 1963, s. 167. 131 Por. N. Davies, op. cit., s. 92. 132 K. Radek, Wnieszniaja politika Sowietskoj Rossii, Moskwa-Piotrogród 1923, s. 61. 133 N. Davies, op. cit., s. 174. 134 Ibid., s. 169.

494

135 M. Weygand, Memoires, II, Paryż 1957, s. 166. 136 E.V. D’Abernon, The Eighteenth Decisive Battle of WorldHistory, Lon­ dyn 1931, s. 8-9,11. 137 P. Arszynów, Istorija machnowskogo dwiżenija, Berlin 1925. 138 G. Kuz min, op. dŁ, s. 366. 139 Kommunisty Urała w gody grażdanskoj wojny, Swierdłowsk 1959, s. 172. 140 L. Spirin, op. cit., s. 262. 141 Ibid. 142 A. Platonów, Czewengur, tłum. J. Szymak-Reiferowa i I. Maślarz, War­ szawa 1996, s.136. 143 I. Trifonow, Kłassy i kłassowaja borba w SSSR w naczale NEPa, cl . 1, Leningrad 1960, s. 73. 144 A. Chriaszczewa, Gruppy i kłassy w kriestjanstwie, Moskwa 1924, s. 62. 145 I. Trifonow, op. cit., s. 54. 146 P. Sofinow, Oczerki istorii WCzK, Moskwa 1960, s. 82. 147 M. Kalinin, Za etigody, t. 2, Moskwa 1926, s. 92. 148 Tekst tego listu, nieopublikowany w języku rosyjskim, cytuje R. Miedwiediew w swej książce La Revolution d’Octobre etait-elle ineluctable, Paryż 1976, s. 134-180. 149 M. Kubanin, op. cit., s. 61. 150 J. Jakowlew, O borbie z banditizmom, Referat na V Ogólnoukraińskiej Konferencji Partyjnej w 1920 roku. Por. M. Kubanin, op. cit., s. 61. 151 G. Lelewicz, Striekopytowszczina, Moskwa 1923, s. 36. 152 B. Czystow, Czapannoje wosstanije, [w:] A.Wiesioły, Czapany, Kujbyszew 1936. 153 A. Wiesioły, Rossija..., op. cit., s. 426. 154 M. Pokrowski, Kontrriewolucyja za 4goda, Moskwa 1922, s. 4. 155 I. Trifonow, op. cit., s. 3-4, 259. 156 Z ulotki wydanej przez Zarząd Polityczny Frontu Zachodniego. Por. I. Trifonow, op. cit, s. 112. 157 Ibid., s. 260. 158 Ibid., s. 265. 159 Ibid., s. 250, 253. 160 B. Leonidów, Esero-banditizm w Tambowskojgubierni i borba s nim, [w:] Riewolucyja i wojna, Moskwa 1922, zbiór 14-15, s. 168. 161 I. Trifonow, op. cit., s. 215-216.

495

162 Antonowszczina. Sbornik statiej i wospominanij, wydane nakładem tambowskiej Komisji Badania Materiałów z Historii Rewolucji Paździer­ nikowej i Historii Partii Komunistycznej, 1923, s. 24. 163 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 35, s. 465. 164 O prowokacji mającej na celu ułatwić przedostanie się do sztabu Antonowa opowiada D. Smirnow w Zapiskach czekista, Mińsk 1972. 165 Antonowszczina, op. cit., s. 45-46. 166 Por. I. Trifonow, op. cit., s. 94, 212, 219. 167 M. Tuchaczewski, „Wojna i Riewolucyja” 1926, nr 7, s. 16. 168 Iz istorii WCzK. Sbornik dokumientow, Moskwa 1957, s. 437. 169 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 30, s. 497. 170 Por. G. Szarapow, Razrieszenije agrarnogo woprosa w Rossii pośle pobiedy OktiabrskojRiewolucyi, Moskwa 1961, s. 165. 171 Por. I. Trifonow, op. cit., s. 96-97, 98,110. 172 M. Kubanin, op. cit., s. 63. 173 N. Machno, Pod udarami kontrriewolucyi, cz. 11, Paryż 1936, s. 126. 174 Ibid., s. 125. 175 R Dan, Dwagoda skitanij (1919-1921), Berlin 1922, s. 122. 176 „Prawda”, 22.01.1921. 177 R Dan, op. cit., s. 107. 178 Prawda o Kronsztadie, Praga 1921, s. 9. 179 Ibid., s. 13. 180 L. Trocki, Soczinienija, op. cit., 1.14, cz. 2, s. 518. 181 Prawda o Kronsztadie, op. cit., s. 23. 182 J. Szczetinow, Sorwannyj zagowor, Moskwa 1978, s. 93. 183 „Krasnyj Miecz”, nr 1,18.08.1919. 184 P. Avrich, La tragedie de Cronstadt, 1921, Paryż 1975, s. 206. 185 J. Szczetinow, op. cit., s. 102.

Rozdział III. POSZUKIWANIA GENERALNEJ LINII (1921-1925) 1 „Istorik-MarksiSt” 1940, nr 11, s. 12. 2 S. Jakubowska, Ob’jedinitielnoje dwiżenije za obrazowanie w pieriod bor by za sowietskuju włast’, Moskwa 1947, s. 99. 3 F. Macharadze, Sowiety i bor ba za sowietskuju włast’ w Gruzii (191 71921), Tyfłis 1928, s. 223. 4 Archiwum Trockiego. Por. R. Pipes, op. cit., s. 236. 5 N. Żordania, Moja żyzn, Stanford (Kalifornia) 1968, s. 109. 6 G. Żwanija, W.I. Lenin i partijnaja organizacyja Gruzii w pieriod borby za sowietskuju włast’, [w:] Zaria wostoka, Tyfłis 1961.

7 N. Żordania, op. cit., s. 111. 8 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 32, s. 157-158. 9 Ibid., s. 334. 10 Oświadczenie narkoma aprowizacji A. Ciurupy, „Prawda”, 30.04.1925. 11 S. Piontkowski, op. cit., s. 456. 12 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 33, s. 84. 13 J. Łarin, Proizwodstwiennaja propaganda i sowietskoje choziajstwo na rubieże 4-gogoda, Referat na zjeździe politproswietów, 4.11.1920. 14 L. Trocki, Przemówienie na III Ogólnorosyjskim Zjeździe Związków Zawodowych, 9.04.1920. 15 Ibid. 16 Ibid. 17 „Prawda”, 30.08.1922. 18 J. Polakow, 1921:pobieda nadgołodom, Moskwa 1975, s. 14,19-20. 19 M. Osorgin, Wriemiena, Paryż 1955, s. 159. 20 „Poslednije Nowosti”, 19.04.1930. 21 „Krasnaja Gazieta”, 10.08.1921. 22 A. Bielaków, Junost’ wożdia, Moskwa 1960, s. 82. 23 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 45, s. 161. 24 J. Kuskowa, Miesiąc sogłaszatielstwa, „Wola Rossii” 1928, nr 3-5. 25 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 45, s. 43. 26 W. Lenin, Dzieła wszystkie, t. 52, Warszawa 1983-1990, s. 326. 27 Leninskij sbornik, t. 20, Moskwa 1932, s. 274. 28 J. Kuskowa, op. cit. 29 „Prawda”, 25.05.1922. 30 Por. S. Prokopowicz, op. cit., s. 59. 31 M. Maksudow, Potieri nasielenija SSSR w 1918-1958 gg. Podpisana pseudonimem praca sowieckiego demografa B. Urłanisa, kolporto­ wana była w samizdacie; ukazała się też w języku francuskim w piśmie „Cahiers du Monde Russe et Sovietique”, vol. 17-3. 32 „Poslednije Nowosti”, 11.11.1921. 33 M. Gorki, O russkom kriest’janstwie, Berlin 1922, s. 43-44. 34 Ibid., s. 40-41. 35 „Prawda”, 5.08.1921. 36 „Krasnaja Gazieta”, 6.09.1921. 37 J. Drabkina, Zimnij pieńewał, „Nowyj Mir” 1968, nr 10. 38 G. Biesiedowski, Naputiach k tiermidoru, Paryż 1930, s. 121-122. 39 K. Radek, Wnieszniaja politika..., op. cit., s. 76-77. 40 K. Radek, Piat’ let Komintierna, 1.1, Moskwa 1924, s. 228.

497

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74

L. Kamieniew, Leninizm iii trockizm, [w:] Ob urokach „Oktiabria”, Le­ ningrad 1924, s. 3. W. Lenin, Dzieła, op. cit, t. 31, s. 465. Ibid., t. 27, s. 112. J. Stalin, op. cit., t. 6, s. 45. N. Asiejew, Stichotworienija ipoemy, Leningrad 1967, s. 465. A. Platonów, op. cit., s. 146. Ibid., s. 147. I. Konduruszkin, Czastnyj kapitał pieried sowietskim sudom, MoskwaLeningrad 1927, s. 48. M. Bułhakow, Ranniaja nieizdannaja proza, Monachium 1976, s. 53. W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 29, s. 535. „Prawda”, 17.04.1921. W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 33, s. 7. Dwunasty Zjazd RKP(b). Stenogram, Warszawa 1980, s. 214. „Prawda”, 25.01.1921. S. Liberman, Dieła i ludi, Nowy Jork 1944, s. 115. A. Kołłontaj, Raboczaja oppozicyja, Moskwa 1921, por. J. Jarosław­ ski, Kratkaja istońja WKP(b), Moskwa 1930, s. 348. L. Trocki, Soczinienija, op. cit., 1.17, cz. 2, s. 325. J. Stalin, op. cit., t. 5, s. 80. J. Libiedinski, Niediela, „Naszy Dni. Almanach” 1922, nr 2, s. 108109. Ibid., s. 111. Ibid., s. 110-111. M. Gorki, Myśli nie na czasie..., op. cit., s. 13. „Prawda”, 12.11.1921. Ibid., 21.03.1926. R. Luxemburg, La revolution russe. Oeuures, II, Paryż 1971, s. 85. J. Stalin, op. cit., t. 4, s. 128. Ibid., t. 5, s. 358. M. Fainsod, Smoleńsk a 1’heure de Staline, Paryż 1967, s. 181-182. „Prawda”, 25.03.1922. Por. E. Kruze, Położenije roboczego kłassa w Rossii w 1904-1914 gg, Leningrad 1976. „Prawda”, 15.11.1923. Ibid., 22.11.1923. A. Mikojan, Wnaczale dwadcatych..., Moskwa 1925, s. 250. M. Fainsod, op. cit., s. 60.

498

75 N. Struve, Les Chretiens en U.R.S.S., Paryż 1963, s. 20. 76 Woprosy istorii rieligii i ateizma — V, Moskwa 1958, s. 16-20. 77 Por. A. Lewitin, W. Szawrow, Oczerki po istorii russkoj cerkownoj smuty, 1.1-3, Kusnacht 1977,1.1, s. 58. 78 M. Goriew, Troickaja ławra i Siergij Radonieżskij, Moskwa 1920, s. 47. 79 J. Kuskowa, op. cit. 80 „Prawda”, 17.11.1922. 81 „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija” 1970, nr 98, s. 57. 82 Ibid., s. 56. 83 N. Struve, op. cit., s. 34. 84 „Prawda”, 5.08.1922. 85 N. Struve, op. cit., s. 32. 86 A. Lewitin, W. Szawrow, op. cit., s. 54. 87 M. Goriew, Agonija cerkownoj riewolucyi, „Izwiestia”, 2.06.1922. 88 „Prawda”, 6.08.1922. 89 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 44, s. 239. 90 W. Lenin, Dzieła wszystkie, op. cit., t. 51, s. 45. 91 D. Golinkow, Kruszenije antisowietskogo podpolja, t. 2, Moskwa 1979, s. 115. 92 P. Sofinow, op. cit., s. 238. 93 W.I. Lenin, Zbiór dokumentów, Moskwa 1975, s. 640. 94 D. Golinkow, op. cit., s. 110. 95 Ibid., s. 111. 96 Ibid., s. 112. 97 S. Liberman, op. cit., s. 93. 98 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 45, s. 234. 99 V. Serge, Memoires d’un revolutionnaire, 1901-1941, Paryż 1951, s. 166. 100 I. Erenburg, Rwacz, Warszawa 1967, s. 154-155. 101 „Prawda”, 1.03.1923. 102 D. Golinkow, op. cit., s. 156-157. 103 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 45, s. 506-507. 104 I. Wozniesienski, Imiena i sud’by. Nad jubilejszym spiskom AN, „Pamiat’”, nr 1, Moskwa 1976, Nowy Jork 1978, s. 377. 105 L. Spirin, op cit., s. 59 106 Ibid., t. 33, s. 368. 107 W. Lenin, Dzieła wszystkie, op. cit., t. 45, s. 187. 108 W. Lenin, Dzieła, op. cit, t. 33, s. 368-369. 109 L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, t. 2, Paryż 1977, s. 518.

499

110 S. Fiediukin, Wielikij Oktiabri intielligiencyja, Moskwa 1972, s. 287.

111 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 32, s. 483. 112 113 114 115 116 117 118 119

120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145

P. Kowalewski, Zarubieżnaja Rossija, Paryż 1972, s. 12. I. Trifonow, Likwidacyja ekspłuatatorskich kłassow w SSSR, Moskwa 1975, s. 169. S. Fiediukin, op. cit., s. 233. Ibid., s. 271. I. Gurowicz, Zapiski emigranta, Petersburg-Moskwa 1923, s. 166. D. Aminado, Pojezd na trietjem puti, Nowy Jork 1954, s. 282-283. Ibid. „Prawda”, 30.05.1920. N. Ustriałow, WborbiezaRossiju, Harbin 1920, s. 63. Ibid., s. 21. Ibid., s. 47. Ibid., s. 34. Ibid., s. 55. Ibid., s. 36. Ibid., s. 69. Ibid., s. 48. Ibid., s. 36. Ibid., s. 36. Ibid., s. 55. W. Szulgin, 1920god, Sofia 1922, s. 275-276. N. Ustriałow, Pod znakom riewolucyi (zbiór artykułów), Harbin 1927, s. 26. Ibid., s. 15. Ibid., s. 28. B. Pilniak, Nagi rok, tłum. J. Dziarnowska, Warszawa 1987, s. 86. N. Ustriałow, Pod znakom..., op. cit., s. 28. Bolszaja sowietskaja encykłopiedija (wyd. 1), Moskwa 1926-1947, t. 64, s. 162. N. Ustriałow, Pod znakom..., op. cit., s. 72. „Izwiestia”, 13.10.1921. „Prawda”, 14.10.1921. N. Ustriałow, Pod znakom..., op. cit., s. 70. Ibid., s. 102. Ibid., s. 142. „Prawda”, 3.09.1922. N. Ustriałow, Pod znakom..., op. cit., s. 111.

500

146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177

I. Trajnin, SSSR i nacyonalnaja problema, Moskwa 1924, s. 26. W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 36, s. 636. M. Skrypnyk, Wospominanija ob Iljicze, Moskwa 1965, s. 26. J. Stalin, op. cit., t. 5, s. 304-315. Pierwyj wsiesojuznyj sjezd sowietskich pisatielej. Stienograficzeskij otczot, Moskwa 1934, s. 66. W. Pentkowska, Roi W.I. Lenina w obrazowanii SSSR, „Woprosy Istorii” 1956, nr 3, s. 17. „Kommunizm” 1956, nr 10, s. 37. D. Złatopolski, Obrazowanije i razwitie SSSR kak sojuznogo gospodar­ stwa, Moskwa 1954, s. 132-133. W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 36, s. 621-626. Ibid., t. 32, s. 47. Ibid., t. 36, s. 621-624. B. Souvarine, Staline: pourąuoi et comment, „Est et Ouest” 1977, nr 602. L. Trocki, Uroki Oktiabria, Moskwa 1924, s. 28. Por. J. Jarosławski, op. cit., s. 391-393. B. Souvarine, Stałine. Aperęu historiąue du bolchevisme, Paryż 1977. S. Liberman, op. cit., s. 80. J. Jarosławski, op. cit., s. 387. W. Kołbanowski, Izuczenije mozga Lenina, „Mołodaja Gwardija” 1929, nr 2, s. 81. Ibid., s. 2. M. Szaginian, Dniewniki, Leningrad 1930, s. 39. „Leningradskaja Prawda”, 26.07.1925. M. Larsons, Na sowietskoj służbie. Zapiski spieca, Paryż 1930, s. 70. M. Szaginian, Dniewniki, op. cit., s. 113. N. Jewreinow, Kak żywiot raboczij, wyd. WCSPS (Wszechzwiązkowej Centralnej Rady Związków Zawodowych), 1925, s. 64. I. Konduruszkin, op. cit., s. 220. Ibid., s. 48. A. Mikojan, op. cit., s. 24. „Prawda”, 4.09.1922. J. Stalin, op. cit., t. 9, s. 194. Por. G. Furman, Antiałkogołnaja niediela, „Riewolucyja i Kultura” 1929, nr 18, s. 72. Ibid., s. 73. I. Konduruszkin, op. cit., s. 221.

501

178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201

202 203 204 205 206 207 208 209

210

L. Gumilewski, Sobaczij pierieułok, Ryga 1928, s. 204-205. V. Serge, op. cit., s. 226. N. Bucharin, Azbuka kommunizma, Moskwa 1928, s. 126. A. Gojchbarg, Zakon o brakie, Moskwa, 1922, s. 63. Malaja sowietskaja encykłopiedija, op. cit., 1.10. W. Szulgin, Piedagogika pieńechodnogo pierioda, Moskwa 1927, s. 97. W. Katanian, Protokoły o niesostojatielnosti, „Mołodaja Gwardija” 1930, nr 17, s. 103. O. Litowski, Dognat’! Tieatralnaja zima 1930 g., „Mołodaja Gwardi­ ja” 1930, nr 9, s. 93. Małaja sowietskaja encykłopiedija, op. cit., 1.1. „Prawda”, 2.12.1925. W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 33, s. 65. M. Kolcow, Izbrannyje proizwiedienija w 3 tomach, 1.1, Moskwa 1957, s. 578. „Mołodaja Gwardija” 1923, nr 7. N. Struve, op. cit., s. 39. L. Regelson, Tragiedija russkoj cerkwi, Paryż 1977, s. 118. J. Stalin, op. cit., 1.10, s. 138. Za rubieżom. Chronika siemji Ziernowych, Paryż 1973, s. 19. P. Milukow, Emigracyja na pierieputje, Paryż 1926, s. 72. Ischod k Wostoku, Sofia 1921, s. IV. Ibid., s. I. Ibid., s. 2. Ibid., s. VII. Ibid. Ibid., s. 83. Ibid., s. 84. Ibid. Ibid., s. 85. W. Warszawski, Niezamieczennoje pokolenije, Nowy Jork 1966, s. 53. Jewrazijstwo. (Opyt sistiematiczeskogo izłożenija), Wydawnictwo Eurazyjskie 1926, s. 47. G. Fiedotow, Ijest’ i budiet, Paryż 1923, s. 133. V. Nabokov, Godowszczina, [w:] Rui’, 18.11.1927 (wydanie polskie: Jubileusz, „Zeszyty Literackie” 1985, nr 11, Paryż). J. Stalin, op. cit., t. 6, s. 279. Wystąpienie członka leningradzkiej delegacji Glebowa-Awiłowa. Czetymadcatyj sjezd WKP(b), Stienograficzeskij otczot, Moskwa 1926, s. 791.

502

211

212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241

Por. S. Iwanowicz, WKP(b). Diesiat’ let kommunisticzeskoj monopolii, Paryż 1928, s. 172. „Prawda”, 28.11.1923. Ibid., 5.12.1923. Ibid., 22.11.1923. Ibid., 18.11.1923. CzetyrnadcatyjsjezdWKP(b)..., op. cit., s. 570. Ibid., s. 600-601. „Izwiestia”, 22.10.1923. „Prawda”, 8.12.1924. Partija w cyfrowom otnoszenii. Matieriały po statistikie licznogo sostawa partii, Moskwa 1925, s. 93-94. J. Stalin, op. cit., t. 7, s. 376. Ibid., t. 5, s. 383. Ibid., t. 6, s. 260-261. „Siewiernaja Kommuna”, Piotrogród, (w Dziełach — również w so­ wieckich wydaniach — nie figuruje). Jest w 2 i 3 wydaniu „dzieł zebranych”, nie ma w 4 i 5. L. Trocki, Błokprawych i lewych. Sień tiabr’ 1931, [w:] Writings 19301931, Nowy Jork 1973, s. 5. L. Trocki, Writings 1932, Nowy Jork 1973, s. 336. L. Trocki, Writings 1932-1933, Nowy Jork 1972, s. 279. L. Trocki, Ich i nasza moralność, wyd. powielaczowe (drugi obieg), tłum. nieznany, 1984, s. 26-27. L. Kołakowski, op. cit., t. 3, s. 204. E.H. Carr, Socialism in One Country, 1924-1926, 1.1, Baltimore 1970, s. 263. „Prawda”, 28.11.1925. Wystąpienie Bucharina na XIV zjeździe, [w:] Czetyrnadcatyj sjezd WKP(b), op. cit., s. 150-151. J. Stalin, Woprosy leninizma, wyd. 9, Moskwa 1933, s. 160. W później­ szych wydaniach tekst ten nie figuruje. N. Ustriałow, Pod znakom..., op. cit., s. 194. Ibid., s. 224. Ibid., s. 234-235. Ibid., s. 239. Ibid., s. 236. Ibid., s. 268-269. „Prawda”, 14.11.1922.

503

242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262

263 264 265 266 267 268 269 270 271 272

J. Stalin, Dzieła, op. cit., t. 7, s. 248. Piatnadcatyj sjezd WKP(b). Stienograficzeskij otczot, s. 251-252. Ibid., s. 261. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.10, s. 192. B. Souvarine, Staline. Aperęu historiąue..., op. cit., s. 352. „Nowaja Żyzri”, 26.04.1918. „Izwiestia”, 14.08.1922. W. Gorbunow, W.I. Lenin i Proletkult, Moskwa 1974, s. 5. Ibid., s. 146. „Woprosy Istorii KPSS” 1958, nr 1, s. 33. „Proletarskaja Kultura” 1921, nr 20-21, s. 33. ArchiwA.M. Gorkogo. Nieizdannajapieriepiska, 1.14, Moskwa 1976. Por. M. Szaginian, Litieraturnyj dniewnik, Moskwa-Petersburg 1923, s. 168. Wospominanija o W.I. Leninie..., op. cit., t. 5, s. 13. „Prawda”, 8.11.1921. Za głubokuju razrabotku istorii sowietskoj literatury, „Kommunist” 1956, nr 12. J. Zamiatin, Lica, op. cit., s. 189. E. Zamiatin, My, tłum. A. Pomorski, Warszawa 1989, s. 57. J. Zamiatin, Lica, op. cit., s. 190. T. Andersen, K. Malevich, Maleuich: Catalogue Raisonne ofthe Berlin Exhibition 1927, Amsterdam 1970. Cyt. za przemówieniem-donosem I. Leżniowa na I zjeździe pisarzy sowieckich: Pierwyj wsiesojuznyj sjezd sowietskich pisatielej..., op. cit., s. 174. A. Błok, Sobranije soczinienij w 8 tomach, Moskwa-Leningrad 19601963. P. Kogan, Litieratura etich let, 1917-1923, Iwanowo-Wozniesieńsk 1924, s. 79. E. Zamiatin, My, op. cit., s. 5. Por. analiza „literatury czekistowskiej” [w:l M. Heller, Świat obozów koncentracyjnych a literatura sowiecka, Paryż 1974. P. Kogan, op. cit., s. 73. Sud’by sowriemiennoj intielligiencyi, Moskwa 1925, s. 3. Ibid., s.7. Ibid. Ibid., s. 17. „Kommunisticzeskij Trud”, 14.12.1920.

504

273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285

Sud’by sowriemiennoj..., op. cit., s. 18-19. Ibid., s. 31. Ibid., s. 34. Ibid., s. 24. Ibid., s. 25. Ibid. Ibid., s. 24. Ibid., s. 27. Ibid., s. 30. S. Fiediukin, op. cit., s. 357. „Prawda”, 1.08.1925. „Żurnalist” 1925, nr 8-9. „Litieraturnoje Nasledstwo”, Moskwa 1958, t. 65, s. 40.

Rozdział IV: POSZUKIWANIA KONFLIKTÓW (1926-1928) 1 N. Walentinow, Doktńna prawogo kommunizma, Monachium 1960, s. 44. 2 Ibid., s. 67. 3 „Ekonomiczeskaja Żyzn’”, 2.11.1926. 4 Ibid. 5 „Bolszewik”, 13.09.1926. 6 B. Pilniak, Krasnoje dieriewo, [w:] Opalnyje powiesti, Nowy Jork 1955, s. 185. 7 „Mołodaja Gwardija” 1929, nr 5, s. 2-6. 8 Ibid., nr 10, s. 83-92. 9 „Prawda”, 12.01.1923. 10 A. Mikojan, op. cit., s. 156. 11 Kratkaja istorija sowietskogo kina, Moskwa 1969, s. 132. 12 A.Tiszkow, Pierwyj czekist, Moskwa 1968, s. 128. 13 „Kommunist” 1957, nr 5, s. 23. 14 A. Tiszkow, op. cit., s. 126. 15 N. Walentinow, NEP i krizis partii pośle smierti Lenina, Stanford (Ka­ lifornia) 1971, s. 101. 16 Ibid., s. 102. 17 Według danych w czasopiśmie „Płanowoje Choziajstwo” (1926, nr 2, s. 132) w latach 1925-1926 w kraju było 1 728 364 bezrobotnych. 18 Por. N. Walentinow, Doktrina prawogo..., op. cit., s. 74. 19 „Bolszewik” 1926, nr 14.

505

20 „Prawda”, 14.08.1926. 21 Ibid., 7.10.1926. 22 A. Ciliga, Au pays du mensonge deconcertant, Paryż 1950, s. 12. 23 „Izwiestia”, 22.03.1925. 24 Por. N. Walentinow, Doktrinaprawogo..., op. cit., s. 79. 25 J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.11, s. 180. 26 B. Pilniak, Krasnoje dieńewo, op. cit, s. 208-209. 27 A. Ciliga, op. cit., s. 35. 28 J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.11, s. 75. 29 R. Conąuest, Wielki terror, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 1997, s. 49. 30 A. Orlov, The Secret History of Stalin s Crimes, Londyn 1954, s. 21. 31 „Prawda”, 19.05.1920. 32 Ibid., 18.05.1928. 33 J. Jarosławski, op. cit., s. 355-356. 34 W. Krywicki, Byłem agentem Stalina, Instytut Literacki, Paryż 1964, s. 50. 35 Ibid., s. 56. 36 G. Agabiekow, Zapiski czekista, Berlin 1930, s. 104. 37 A. C. Sutton, Western Technology and Soviet Economic Development, 1917-1930, Stanford University Press 1972, s. 320. 38 Ibid., s. 263-265. 39 Ibid., s. 325-326, 347-348. 40 Ibid., s. 348. 41 „EkonomiczeskajaŻyzn”, 29.09.1929. 42 I. Lee, USSR: A World Enigma, Londyn 1927. 43 B. Considine, Un Americain a Moscou. La vie extraordinaire du docteur Armand Hammer, Paryż 1978, s. 73. 44 Por. R.C. Tucker, The Emergence of Stalin s Foreign Policy, „Slavic Review” 1977, t. 36, nr 4, s. 567. 45 R. Fiilop-Miller, The Mind and Face of Bolsheuism, Nowy Jork 1927, s. 243. 46 R. Epperson Kennel, Teodore Dreiser and the Soviet Union, Nowy Jork 1969, s. 69-70. 47 J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.12, s. 120. 48 Ibid., s. 205. 49 Ibid., 1.11, s. 335. 50 Sud’by sowriemiennoj..., op. cit., s. 41. 51 Itogi diesiatiletija sowietskoj własti w cyfrach, Moskwa 1927, s. 116.

506

52 M. Gernet, Istorija carskoj tiurmy w 5 tomach, t. 4, Moskwa 19601963, s. 23. 53 W. Lenin, Dzieła, op. cit., t. 6, s. 254. 54 R. Fulop-Miller, op. cit., s. 270. 55 B. Cederholm, Au Pays du NEP et de la Tcheka, Paryż 1928. 56 G. Popoff, The Tcheka: The Red Inąuisition, Londyn 1925. 57 I. Erenburg, Życie i śmierć Mikołaja Kurbowa, tłum. B. Jasieński, War­ szawa 1993, s. 123. 58 Istorija sowietskogo gosudarstwa i prawa, t. 2, Moskwa 1968, s. 575. 59 „Prawda”, 18.12.1927. 60 „Izwiestia”, 9.06.1927. 61 N. Bucharin, Lenin i problema kulturnoj riewolucyi, [w:] Put’ k socyalizmu w Rossii, Nowy Jork 1967, s. 375. 62 A. Fabre-Luce, Russie 1927, Paryż 1927, s. 264.

RozdziałV: WIELKI PRZEŁOM (1929-1934) 1 KPSS w riezolucyjach, t. 4, Moskwa 1970, s. 227. 2 G. Agabiekow, op. cit., s. 152. 3 L. Kassil, Na żłobu dnia siedmogo, „Mołodaja Gwardija” 1930, nr 1, s. 99. 4 A. Nove, An Economic History ofthe USSR, 1972, s. 145. 5 Ibid., s. 146. 6 „Biulletien Oppozicyi” 1932, nr 29-30, s. 34. 7 „Problemy Ekonomiki” 1929, nr 10-11, s. 27. 8 M. Fainsod, op. cit., s. 348. 9 F. Gładkow, Energija, Moskwa 1936, s. 375. 10 M. Fainsod, op. cit., s. 348. 11 M. Buber-Neumann, Von Potsdam nach Moskau. Stationen eines Irrweges, Stuttgart 1957, s. 322. 12 M. Fainsod, op. cit., s. 344. 13 Ibid., s. 346. 14 A. Ciliga, op. cit., s. 75. 15 M. Fainsod, op. cit., s. 344. 16 J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.12, s. 26. 17 Ibid., 1.12, s. 24. 18 J. Jarosławski, Mieczty Czajanowych i sowietskaja diejstwitielnost’, „Prawda”, 18.10.1930. 19 S. Kryłow, Kondratjewszczina i prawyj ukłon, „Prawda”, 10.10.1930. 20 „Płanowoje Choziajstwo” 1933, nr 5-6, s. 15.

507

21 W. Krywicki, op. cit., s. 139-140. 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59

J. Stalin, Dzieła, op. cit, 1.13, s. 191. Piatiletnijpłan, 1.1, Moskwa 1928, s. 104-105. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.13, s. 313. „Ekonomiczeskaja Gazieta”, 18.06.1932. Ibid. W. Krywicki, op. cit., s. 104. A.C. Sutton, op. cit., t. 2, s. 249. „Prawda”, 2.02.1935. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.12, s. 132-142. Ibid., s. 147. Ibid., s. 153. Ibid., s. 175. Ibid., s. 175. Ibid., 1.10, s. 223-226. Ibid., 1.12, s. 174. Istorija SSSR w 10 tomach, t. 8, s. 551. „Woprosy Istorii KPSS” 1962, nr 4, s. 61-65. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.12, s. 141. Istorija KPSS, Moskwa 1960, s. 423. Istorija SSSR..., op. cit., t. 8, s. 550. Ibid., s. 571. W. Krywicki, op. cit., s. 18. W. Tiendriakow, Zgon, Warszawa 1969, s. 69. M. Gorki, Wybór artykułów publicystycznych, Warszawa 1950, s. 52. „Istoriczeskije Zapiski” 1965, nr 76, s. 20. „Sielskoje Choziajstwo SSSR” 1935, s. 217. Narodnoje choziajstwo Kazachskoj SSR, Ałma Ata 1957, s. 141. „Prawda”, 26.05.1964. Khrushchev Remembers, t. 2, s. 112. S. Dmitrijewski, Sowietskije portriety, Berlin 1932, s. 57. W. Krywicki, op. cit., s. 17-18. J. Stalin, Dzieła, op cit., 1.13, s. 207. „Prawda”, 2.10.1932. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1 .13, s. 360. „Istoriczeskije Zapiski” 1965, nr 76, s. 52. M. Fainsod, op. cit., s. 215. W.H. Chamberlin, Russias Iron Age, Boston 1934, s. 157. Istorija SSSR..., op. cit., t. 8, s. 587-588.

508

60 Ibid., s. 594. 61 W.S. Churchill, Druga wojna światowa, t. 4, ks. 2, tłum. E. Katkowska, Gdańsk 1994-1996, s. 92-93. 62 „Prawda”, 29.01.1935. 63 Socyalisticzeskoje stroitielstwo SSSR, Moskwa 1934. 64 A. Orlov, op. cit., s. 40. 65 B. Urłanis, Problemy dynamiki nasielenija, Moskwa 1974. 66 R. Conąuest, op. cit, s. 31. 67 Por. „Narodnaja Prawda”, Paryż 1949 (grudzień), s. 2; J. Diadłdn, Ocenka niejestiestwiennoj smiertielnosti nasielenija SSSR w 1927-1958 gg., wydanie nieoficjalne, poza cenzurą (samizdat), Moskwa. 68 M. Bakunin, Narodnoje dieło, Londyn 1862, s. 19. 69 S. Załygin, Na Irtysze, [w:] Izbrannyje proizwiedienija w 2 tomach, 1.1, Moskwa 1973, s. 492. 70 I. Bunin, Przeklęte dni, tłum. J. Kornel, Warszawa 2000, s. 55. 71 S. Dmitrijewski, Stalin, Berlin 1931, s. 312. 72 Ibid., s. 313. 73 S. Dmitrijewski, Sowietskije portriety, Sztokholm 1932, s. 106. 74 Por. R.C. Tucker, The Rise ofStalins Personality Cult, „American Historical Review” 1979, t. 84, nr 2, s. 348-349. 75 S. Dmitrijewski, op. cit, s. 142. 76 Ibid., s. 143. 77 Ibid. 78 A. Ciliga, op. cit., s. 217. 79 W. Krywicki, op. cit., s. 151. 80 L. Trocki, Stalin kak tieorietik, „Biulletien Oppozicyi” 1930, nr 14 (sierpień), s. 24-37. 81 Ibid., s. 16. 82 Por. I. Deutscher, The Prophet Outcast: Trotsky: 1929-1940, Oxford 1963, s. 175. 83 J. Stalin, Dzieła, op. cit, 1. 13, s. 52-53. 84 S. Dmitrijewski, Stalin, op. cit., s. 8. 85 Ibid., s. 281. 86 Ibid., s. 297. 87 Ibid. 88 Ibid., s. 304. 89 Ibid., s. 335. 90 S. Dmitrijewski, Sowietskije..., op. cit., s. 128. 91 S. Dmitrijewski, Stalin, op. cit., s. 312.

509

92 H. Barbusse, Staline. Un monde nouveau vu d trawers un homme, Paryż 1935, s. 319-320. S. Dmitrijewski, Stalin, op. cit., s. 335. 93 94 H. Barbusse, op. cit, s. 320. 95 G. Agabiekow, op. cit., s. 178-179. 96 A. Barmine, Vingt ans au service de WRSS. Souvenirs d’un diplomate sovietiąue, Paryż 1939, s. 239. 97 Ibid., s. 283. 98 M. Buber-Neumann, Von Potsdam nach Moskau..., op. cit., s. 284. 99 „The Communist International”, X, nr 11 (15.06.1933), s. 367. 100 L. Trotsky, Writings 1938-1939, Nowy Jork 1974, s. 21. 101 L. Trotsky, Writings 1939-1940, Nowy Jork 1973, s. 190. 102 Por. W. Lerner, Karl Radek: The Last Internationalist, Stanford (Kali­ fornia) 1970, s. 121. 103 G. Popoff, op. cit., s. IV. 104 A. Koestler, La corde raide, Paryż 1978, s. 345. 105 W. Rozanow, Izbrannoje, Monachium 1970, s. 494. 106 „Litieraturnaja Gazieta”, 13.01.1930. 107 A. Koestler, op. cit., s. 345. 108 S. i B. Webb, Soviet Communism: A New Civilization?, 1935. Gdy dwa lata później książka Sowietskij komunizm: nowaja cywilizacyja ukaza­ ła się w Moskwie, znak zapytania w tytule zniknął. 109 E. Winter, Red Virtue: Humań Relationship in the New Russia, Nowy Jork 1933, s. 39. 110 P.G. Filene, Americans andtheSovietExperiment, 1917-1933, Harvard University Press 1967, s. 197. 111 D. Caute, Les compagnons de route, 1917-1968, Paryż 1979, s. 85. 112 P.G. Filene, op. cit., s. 141. 113 M. Buber-Neumann, La revolution mondiale, Paryż 1970, s. 301. 114 Por. D. Caute, op. cit., s. 86. 115 Ibid., s. 115. 116 V. Serge, op. cit., s. 301. 117 J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.13, s. 116. 118 Ibid., s. 120. 119 Ibid., s. 120,122. 120 Istorija sowietskogogosudarstwa..., op. cit., t. 2, s. 494. 121 „Swod Zakonow” 1932, nr 62, s. 360. 122 Istorija sowietskogo gosudarstwa..., op. cit., s. 588. 123 Istońja SSSR..., op. cit., t. 8, s. 584.

510

124 125 126 127 128 129 130

131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155

Małaja sowietskaja encykłopiedija, op. cit, t. 6. „Prawda”, 2.10.1932. Ibid., 7.07.1932. B. Souvarine, Derniers entretiens avec Babel, „Contrepoint” 1979, nr 30. „Swod Zakonow” 1930, nr 22, s. 248. Por. M. Heller, Poet i wożd’, „Kontinient” 1978, nr 16. Wsiesojuznoje sowieszczanije żon komandnogo i naczalstwujuszczego sostawa RKKA, Moskwa 20-23 X 1936. Stienograficzeskij otczot, Ludo­ wy Komisariat Obrony, Moskwa 1937, s. 384. A. Karaganow, Istorija odnoj pjesy, „Znamia” 1963, nr 1. I. Wozniesienski, op. cit., s. 386. Ibid., s. 397. R.C. Tucker, The Rise of Stalin s Personality Cult, op. cit., s. 364. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.13, s. 110. M. Gorki, Pisma, op. cit., s. 503. A. Koestler, The Imisible Writings, Nowy Jork 1954, s. 329. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.13, s. 39-40. Ibid., 1.13, s. 52. „Sprawocznik Partijnogo Rabotnika” 1930, nr 7, s. 410-422. „Litieraturnaja Gazieta”, 10.06.1929. „Proletarskaja Riewolucyja” 1929, cz. 1, s. 61-62. „Litieraturnaja Gazieta”, 2.09.1929. W. Majakowski, Łaźnia, tłum. A. Sandauer, Warszawa 1956, s. 39-40. Por. „Pamiat”’, nr 1, s. 310. B. Souvarine, Derniers entretiens..., op. cit. M. Gorki, O pokój i demokrację. Szkice, pamflety, artykuły, przemówie­ nia, listy, tłum. J. Stawiński i in., Warszawa 1954, s. 110. M. Gorki, Sobranije soczinienij w 30 tomach, t. 25, Moskwa 1949-1956, s. 235. Ibid. A. Orlov, op. cit., s. 275. M. Gorki, Sobranije soczinienij..., op. cit., t. 25, s. 453. Ibid. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.12, s. 178. M. Gorki, Sobranije soczinienij..., op. cit., t. 28, s. 238. Ibid., s. 460.

511

156 Pierwyj wsiesojuznyj sjezdsowietskich pisatielej. Stienograficzeskij otczot, Moskwa 1934, s. 550. 157 Ibid., s. 277. 158 Ibid. 159 Ibid., s. 234. 160 Ibid., s. 277. 161 Ibid., s. 16. 162 Ibid., s. 681. 163 Dokumient idieołogiczeskoj borby, „Iskusstwo Kino” 1964, nr 4, s. 14-15. 164 Wsiesojuznoje tworczeskoje sowieszczanije rabotnikow sowietskoj kiniematografii, [w:] Za bolszoje kinoiskusstwo, Moskwa 1935, s. 65. 165 M. Gorki, Sobranije soczinienij..., op. cit., t. 25, s. 196. 166 Pierwyj wsiesojuznyj sjezd sowietskich pisatielej..., op. cit., cz. 1. 167 M. Gorki, Sobranije soczinienij..., op. cit., t. 27, s. 434. 168 Ibid., s. 509. 169 Ibid. 170 Ibid., s. 422.

Rozdział VI: SOCJALIZM ZDOBYTY (1935-1938) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

E. Lermolo, Face ofa Victim, Nowy Jork 1955. W. Krywicki, op. cit., s. 24. R. Conquest, op. cit., s. 49. „Prawda”, 6.12.1934. Ibid., 18.12.1934. E. Lermolo, op. cit., s. 264-265. A. Ciliga, op. cit., s. 221. Ibid., s. 222. „Prawda”, 29.08.1929. D. Manuilski, Itogi socyalisticzeskogo stroitielstwa w SSSR, Moskwa 1935, s. 4. Lenin i Stalin o sowietskoj konstitucyi, zbiór artykułów, przemówień i dokumentów, Moskwa 1936, s. 176-177. „Prawda”, 4.05.1935. Ibid., 1.08.1935. Ibid., 2.08.1935. D. Caute, op. cit, s. 85,127. „Prawda”, 8.05.1936. W. Lenin, Rozwój kapitalizmu w Rosji, [w:] Dzieła, op. cit., t. 3.

18 Narodno-choziajstwiennyj płan na 1936god, wyd. 2, Moskwa, s. 533. 19 „Logkaja Industrija”, 9.05.1937. 20 N. Bazili, op. cit., s. 284. 21 Ibid., s. 286. 22 K. Legay, Un mineur franęais chez les Russes, Paryż 1937, s. 70. 23 Za industrializacyju (listopad 1935, maj 1936): materiały o płacach stachanowców. 24 „Prawda”, 23.09.1935. 25 „Biulletien’ Oppozicyi” 1936, nr 52-53. 26 „Izwiestia”, 1.05.1936. 27 Ibid., 1.01.1936. 28 J. Fest, Hitler, Paryż 1973, s. 407. 29 „Prawda”, 28.05.1936. 30 A. Makarenko, Dzieła, Warszawa 1956, s. 110. 31 M. Gorki, Sobranije soczinienij..., op. cit., t. 27, s. 440. 32 B. Nikołajewski, Les dirigeants sovietiąues et la lutte pour le pouvoir, Paryż 1969, s. 34. 33 „Prawda”, 22.06.1936. 34 Ibid., 26.11.1936. 35 B. Nikołajewski, op. cit., s. 27. 36 Ibid., s. 32. 37 L. Kołakowski, op. cit., t. 2, s. 527. 38 N. Walentinow, Piatakow o bolszewizmie, „Nowyj Żurnał” 1958, nr 52, s. 149. 39 B. Nikołajewski, op. cit., s. 37. 40 A. Wyszyński, Przemówienia sądowe, Warszawa 1953, s. 476. 41 B. Souvarine, Staline, Aperęu historiąue..., op. cit., s. 483. 42 „Prawda”, 18.06.1936. 43 M. Popowski, Uprawlajemaja nauka, Londyn 1978, s. 25. 44 Ibid., s. 26. 45 Ibid., s. 28. 46 Ibid., s. 267. 47 N. Bucharin, Put’ ksocyalizmu..., s. 213. 48 B. Nikołajewski, op. cit., s. 28. 49 „Nowyj Żurnał” 1964, nr 75 (wspomnienia L. Cederbaum-Dan). 50 „Izwiestia”, 30.12.1936. 51 Ibid., 5.07.1936. 52 Malaja sowietskaja encykłopiedija, op. cit., t. 6. 53 „Raboczij i Tieatr” 1932, nr 1, s. 6-7.

513

54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84

„Prawda”, 28.01.1936. A. Bielinków, Jurij Olesza, Madryt 1976, s. 172. „Vólkischer Beobachter”, 29.11.1933. „Film-Kurier”, 29.03.1933. „Prawda”, 27.01.1936. L. Trocki, Stalinskaja szkoła falsifikacyi, Berlin 1932, s. 8. „Prawda”, 27.01.1936. Ibid. A. Gide, Retour de 1’U.R.S.S., Paryż 1936, s. 49. „Raboczij i Tieatr” 1934, nr 1, s. 14. O sztuce D. Biednego Bohatery, por. Protiw falsifikacyi narodnogo proszłogo, Moskwa-Leningrad 1937, s. 34. Wsiesojuznoje sowieszczanije istorikow, op. cit., s. 338. G. Orwell, 1984, tłum. J. Mieroszewski, Instytut Literacki, Paryż 1979, s. 167. „Prawda”, 27.01.1936. Ibid., 22.08.1937. Ibid. A. Hitler, Moja walka, tłum. I. Puchalska i P. Marszałek, Krosno 1992. M. Pokrowski, Marksizm i osobiennosti istoriczeskogo razwitia Rossii, Leningrad 1925, s. 82. M. Pokrowski, Kwoprosu o istończeskom razwitii Rossii, „Pod Znamie­ niem Marksizma” 1924, nr 5-6, s. 93. M. Pokrowski, Marksizm i osobiennosti..., op. cit., s. 78-79. Postanowienije żiuri Prawitielstwiennoj Kommisii, „Prawda”, 22.08.1937. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1 .13, s. 115. „Prawda”, 26.06.1937. Aleksandr Newskij. Litieraturnyj scenarij, [w:] S. Eisenstein, Izbrannyje proizwiedienija w 6 tomach, t. 6, Moskwa 1971, s. 159. Ibid., s. 500. „Iskusstwo Kino” 1964, nr 3, s. 4-9. P. Pawlenko, Na Wostokie, Moskwa 1937, s. 438-439. F. Courtade, P. Cadars, Histoire du cinema nazi, Paryż 1972, s. 62. O. Spengler, Der Untergangdes Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, 1963, s. 784. J. Stalin, Dzieła, op. cit., t. 8, s. 160. Por. G. Sniegiriow, Mama moja, mama... Liriko-publicysticzeskoje issledowanije, „Kontinient”, nr 11/1977-15/1978.

514

85 Nacyonalno-gosudarstwiennoje stroitielstwo w SSSR w pieriechodnyj pieriodotkapitalizmaksocyalizmu (1917-1936), Moskwa 1968, s. 447. 86 Ibid., s. 450. 87 „Partijnoje Stroitielstwo” 1933, nr 5, s. 16. 88 I. Koszeliweć, op. cit., s. 195. 89 J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.13, s. 363. 90 „Prawda”, 2.01.1934. 91 M. Jaworski, Istorija Ukrajiny u stysłomu naryci, Charków 1928, s. 58. 92 Małaja sowietskaja encykłopiedija, op. cit., t. 9. 93 Istorija SSSR. Epocha socyalizma, op. cit., s. 321. 94 „Prawda”, 2.08.1940. 95 Istorija SSSR. Epocha socyalizma, op. cit., s. 308. 96 F. Madean, EasternApproaches, Londyn 1965, s. 96. 97 Krushchev Remembers, op. cit., s. 89. 98 Por. Un Caligula au Kremlin, B.E.I.P.I., Paryż 1954, nr 102. 99 B. Souvarine, Aperęu historiąue..., op. cit., s. 448. 100 W. Krywicki, op. cit., s. 126. 101 S. Uranów, O niekotorych kowarnych prijomach wierbowocznoj robo­ ty inostrannych razwiedok, Partizdat CK WKP(b), Moskwa 1937, s. 8. 102 V. i E. Petrov, Lempire de la peur, Paryż 1957, s. 81. 103 W. Krywicki, op. cit., s. 125-126. 104 B. Souvarine, Derniers entretiens..., op. cit. 105 Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego, 1941-1945, I . 1-6, Warszawa 1964-1967, t. 6, s. 149. 106 G. Peis, Naujocks, 1’homme ąui declencha laguerre, Paryż 1961, s. 88. 107 Por. K. Chenkin, Ispanskij błoknot, „Kontinient” 1978, nr 16. 108 „Prawda”, 24.08.1936. 109 A. Orlov, op. cit., s. 164. 110 Ibid., s. 129-130. 111 R. Conąuest, op. cit., s. 534-535. 112 A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. cit., 1.1, s. 402. 113 R. Conąuest, Kolyma. The Arctic Death Camps, Nowy Jork 1978, s. 226-229. 114 J. Toland, Hitler, Reportaż biograficzny, tłum. Z. Kościuk, Warszawa 2014, s. 401. 115 Krushchev Remembers, op. cit., s. 88-89. 116 L. Libiedinska, Zielonaja lampa, Moskwa 1966, s. 374. 117 Por. G. Hentsch, Staline negociateur, Neuchatel 1967, s. 42-43. 118 Krushchey Remembers, op. cit., s. 99.

515

119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135

F. Maclean, op. cit., s. 23-24. J. Stalin, Dzieła, op. cit, t. 7, s. 24. „Le Figaro”, 7.05.1939. Por. „Est et Ouest” 1979, nr 628. W. Krywicki, op. cit, s. 38. VII Congress of CI: Stenographic Report ofProceedings, Moskwa 1939, s. 588. J. Gniedin, Iz istorii otnoszenii mieżdu SSSR i faszystskoj Giermaniej. Dokumienty i sowriemiennyje kommientańi, Nowy Jork 1977, s. 22. G. Hilger, A. Meyer, The Incompatihle Allies: A Memoir History ofGerman-Soviet Relations, 1918-1941, Nowy Jork 1953, s. 262. W. Krywicki, op. cit, s. 37. „Nowyj Grad” 1935, nr 10, s. 129, Ibid., s. 131. W. Krywicki, op. cit, s. 185. „Krasnaja Zwiezda”, 22.10.1965. I. Sznejder, Zapiski starogo moskwicza, Moskwa 1966, s. 118-119. G. Fiedotow, Rossija, Jewropa i my, t. 2, Paryż 1973, s. 288-289. K. Chenkin, op. cit, s. 266-267. E. Poretski, Les nótres. Vie et mort d’un agent sovietiąue, Paryż 1969, s. 15-17, 256. Kopia listu jest przechowywana w Museum of Russian Culture w San Francisco. Por. P. Bałakszyn, Finał w Kitaje. Wozniknowienije, razwitije i isczeznowienije Biełoj emigracyi na Dalniem Wostokie, 1.1-2, San Francisco-Paryż-Nowy Jork 1958-1959.

INDEKS OSOBOWY

Abałkin Leonid 12 Abdulhamid II, sułtan turecki 230 Achmatowa Anna 294, 405 Adler Victor 244 Afinogienow Aleksandr 334, 382, 390 Agabiekow Gieorgij 312, 331, 371, 505, 506, 509 Agafangeł, metropolita jarosław­ ski 208 Aleksander II, car Rosji 37, 267, 413 Aleksander III, car Rosji 110 Aleksander Newski, św. 208, 440442 Aleksandrowicz Wiaczesław 109 Aleksiejew Michaił 45, 123, 131, 133 Aleksy Piotrowicz, syn Piotra I 442 Alliłujewa (Stalina) Świetlana 415 Ałdanow Mark 55, 56, 147, 219, 486, 488, 493 Amanullah Chan, szach Afganista­ nu 371, 372 Aminado Don zob. Szpolanski Aminad Amundsen Roald 324

Andersen Troels 503 Andriejew Nikołaj 108 Andriejewa Marija 210 Andropow Jurij 23 Anfimow Andriej 487 Anin Dawid 488 Anna Iwanowna, caryca Rosji 22 Anselme Philippe Henri Joseph d’ 143 An-ski Szymon 488 Antonij, metropolita prawosławny 267 Antonow Aleksandr 160-162,164, 166, 495 Antonow-Owsiejenko Władimir 67, 69, 246, 276 Armand Inessa 257 Armstrong Louis 427 Arszynów Piotr 165, 494 Asiejew Nikołaj 239, 398, 497 Ataturk Mustafa Kemal 230 Avrich Paul 495 Awerbach Leopold 401 Azef Jewno 38 Babel Izaak 294, 297, 388, 401, 402, 453

518

Bachruszyn Siergiej 431 Bacza-i-Sakao 371, 372 Badajew Aleksiej 38, 486 Baden Max von 80 Bakajew Iwan (Bakaicz) 274 Bakunin Michaił 359, 508 Bałakszyn Piotr 515 Barbusse Henri 370, 509 Barmin (Barmine) Aleksandr (właśc. Graff) 331,372,509 Barski Jan 486 Bazili Nikołaj 418, 485, 487, 512 Bażanow Borys 331 Beethoven Ludwig van 327 Bejlis Menachem Mendel 29 Benckendorff Aleksandr von 21, 22, 292, 400 Bieniamin, metropolita piotrogrodzki i gdowski 208 Bena Ławrientij 451, 452, 457, 458, 469,483 Bernsztam Michaił 349, 493 Berzin Jan 311, 411 Bezymienski Aleksandr 324, 401, 404 Bicenko Anastasija 80, 81 Biedny Demian 302, 395, 400, 436, 513 Bielaków Aleksiej 496 Bielinków Arkadij 434, 513 Bieliński Wissarion 222, 292, 400 Biełoborodow Aleksandr 277 Bieły Andriej 110, 221, 289, 294, 491 Bierdiajew Nikołaj 79, 217, 221, 489 Biesiedowski Grigorij 331, 496 Bismarck Otto von 392 Blucher Wasilij 315, 371

Blumkin Jaków 108-110 Błok Aleksandr 35, 72, 87, 221, 288-290, 292, 400, 474, 486, 487, 503 Bogdanów Aleksandr 39, 263, 287, 288 Bogolepow Aleksandr 216 Bohlen Charles E. 448 Bok Marija 486 Boncz-Brujewicz Michaił 127 Boncz-Brujewicz Władimir 47, 49, 52-54, 62, 75-77, 81, 83, 84, 94, 99,179,180,487-490 Borodin Aleksandr 436 Borys Godunow, car Rosji 205 Brecht Bertolt 204 Brik Lilia 400 Broniewski Władysław 240 Bruckus Borys 216 Brusiłow Aleksiej 32, 146, 147,

220 Buber-Neumann Margarete 506, 509 Bubnow Andriej 59, 388 Bucharin Nikołaj 60, 61, 81, 121, 200, 236, 239, 241, 242, 244, 251, 258, 276,281-283, 294296, 300, 304, 305, 307, 315, 320, 323, 324, 327, 330, 334, 364, 365, 367, 397, 410, 419, 420, 423-425, 427, 431, 432, 448, 459, 469, 476, 477, 483, 501, 502, 506, 512 Budionny Siemion 161 Bullitt William Christian 187, 460 Bułatów Aleksiej 216 Bułhakow Michaił 192, 298, 318, 324, 405, 433, 497 Bułhakow Siergiej 217, 221

519

Bułhakow Walentin 216 Bunakow zob. Fondaminski Ilja Bunin Iwan 219, 272, 359, 360, 508 Byk Jo sif 277 Cadars Pierre 513 Campanella Tommaso 82 Carr Edward Hallett 502 Caute David 509, 511 Cederbaum-Dan Lidija 512 Cederholm Borys 202, 326, 506 Cereteli Iraklij 51 Chamberlin William Henry 357, 488, 507 Chenkin Kiriłł 514, 515 Chlebnikow Wielimir 294 Chmielnicki Bohdan 442, 447 Chodasiewicz Władysław 272 Chodżybajew Abdurachim 446 Chriaszczewa Anna 494 Chruszczów Nikita 353, 409, 448, 451,457, 458, 463 Churchill Winston Leonard Spen­ cer 138, 141, 338, 358, 376, 449, 508 Ciliga Antę 305, 307, 337, 365, 410, 412, 505, 506, 508, 511 Ciurupa Aleksandr 496 Clemenceau Georges Benjamin 97, 140 Conąuest Robert 308, 313, 359, 411, 448, 455, 456, 505, 508, 511, 514 Considine Bob 505 Cooper Hugh Lincoln 343 Courtade Francis 513 Curzon George Nathaniel 148,152 Custine Astolphe de 427-429

Cwietajewa Marina 122, 272, 294, 467 Cyawłowski Mstisław 486 Cyryl Władimirowicz, wnuk Alek­ sandra II 267 Czajanow Aleksandr (ps. Kremniew) 339, 340 Czang Kaj-szek 315, 371 Czapajew Wasilij 129 Czcheidze Nikola 41,45 Czech Jerzy 297 Czeczenkina Olga 491 Czeremisów Władimir 72 Czernienko Konstantin 11 Czernow Wiktor 73, 76 Czernyszewski Nikołaj 221 Cziczerin Gieorgij 172, 320 Czudnowski Grigorij 67 Czystow Borys 494 DAbernon Edgar Vincent 150, 152, 494 Dan Fiodor 432, 495 Davies Joseph 460 Davies Norman 493 Deborin Abram 391, 392 Denikin Anton 123,129,130,132, 1 3 3 ,1 3 6 ,1 4 1 ,1 4 4 ,1 4 5 ,1 5 3 , 169,172, 223, 492 Deterding Henri 338 Deutscher Isaac 492, 508 Dewey John 258 Diad’kin Jo sif 359, 508 Diaz Ramos Jose 482 Dmitrijewski Siergiej 331, 353, 361-363, 367-370, 396, 406, 507-509 Dołgopołow 138 Dostojewski Fiodor 222,404

520

Dowżenko Ołeksandr 406, 441, 442, 450 Drabkin Jaków zob. Gusiew Sier­ giej Drabkina Jelizawieta 496 Draule Milda 409 Drawicz Andrzej 360 Dreiser Theodore 323 Duchonin Nikołaj 74 Duranty Walter 378 Durnowo Piotr 30 Dutow Aleksandr 116,131 Dziarnowska Janina 499 Dzierżyński Feliks 59, 85, 103, 1 0 6 ,1 0 7 ,1 0 9 ,1 2 1 ,1 4 7 , 149, 178,189, 212, 214, 232, 257, 261, 302, 303, 326, 466, 491 Dżugaszwili Józef zob. Stalin Józef Eastman Max Forrester 242, 380 Eberlein Hugo 187 Ebert Friedrich 405 Eden Anthony 458 Efron Siergiej 467, 468 Einstein Albert 328, 402 Eisenstein Siergiej 294, 398, 406, 441, 513 Ejdeman Robert 453 Ejduk Aleksandr 182 Ejsmont Nikołaj 364 Engels Fryderyk 22, 69, 80, 85, 392,432 Enwer Pasza 230 Erenburg Ilja 101, 219, 498, 506 Fabiusz Kunktator 379 Fabre-Luce Alfred 327, 506 Fadiejew Aleksandr 457 Fainsod Merle 497, 506, 507

Feldman Borys 453 Ferro Marc 487 Fest Joachim 512 Fiedin Konstantin 360 Fiediukin Siergiej 499, 504 Fied’ko Iwan 161 Fiedotow Gieorgij 464-466,501,515 Fiedotowa Jewdokia 420 Filene Peter G. 509 Fischer Louis 320, 362, 363 Fłorowski Antonij 216 Fłorowski Gieorgij 269 Foch Ferdinand 152 Fofanowa Margarita 59 Fondaminski Ilja (ps. Bunakow) 464 Foregger Nikołaj 294 Fouche Joseph 449 Fouquier-Tinville Antoine Quentin 85 Francis David 64, 488 Franco Francisco 463 Frank Siemion 217 Frederiks Władimir 43 Fricze Władimir 391 Frinowski Michaił 351 Frołow Andriej 141 Frossard Ludovic-Oscar 493 Frunze Michaił 153,161,172, 284, 399, 492 Fryderyk II Wielki, król Prus 392, 442 Fryderyk Wilhelm I, król Prus 442, 443 Fiilop-Miller Rene 505, 506 Funtikow Fiodor 141 Furman G. 500 Furmanów 465

521

Gaj Gaja 150 Gajusz Juliusz Cezar 245, 369 Galicz Aleksandr 12 Galliffet Gaston Alexandre Au­ gustę de 170 Gałkin Michaił (ps. Michaił Goriew) 206,207,209,498 Gamarnik Jan 453 Gastiew Aleksiej 91, 322 Gernet Michaił 506 Gibbon Edward 152 Gide Andre 435, 436, 513 Giedroyc Jerzy 9 Giliłow Sołomon 492 Gins Gieorgij 492 Glebow-Awiłow Nikołaj 501 Gładkow Fiodor 335, 506 Gniedin Jewgienij 462, 515 Goebbels Joseph 377, 392, 434 Gogol Nikołaj 48, 240 Gojchbarg Aleksander 501 Goldsztejn Moisiej (ps. W. Wołodarski) 63, 211 Golinkow Dawid 498 Gorbaczow Michaił 9,1 2 ,4 8 5 Gorbunow Władimir 503 Gordiejew Andriej 492 Goriemykin Iwan 33 Goriew Michaił zob. Gałkin Michaił Goring Hermann 107, 462 Gorki Maksym 22, 38, 39, 51, 55, 63, 74, 77, 83, 84, 86, 171, 1 7 9 -1 8 1 ,1 8 4 ,185,199, 209, 213, 221, 286, 289, 290, 350, 370, 394, 400-407, 415, 422, 478, 485, 487, 489, 496, 497, 507, 510-512 Gorodecki Jefim 492 Grabski Władysław 147

Graff Aleksandr zob. Barmin Alek­ sandr Gredeskuł Nikołaj 219, 223 Gribojedow Aleksandr 260 Groszew Iwan 491 Griinewald Matthias 175 Grunt Aleksandr 489 Guczkow Aleksandr 41,45 Gumilewski Lew 501 Gumilow Nikołaj 211,212,290,474 Gurowicz I. 499 Gusiew Siergiej (właśc. Jaków Drabkin) 37,153,274 Hammer Armand 317, 318 Hammer Julius 317 Hanecki Jakub 55 Hankey Maurice Pascal Alers 152 Heller Michał (ps. Adam Kruczek) 7-9, 503, 510 Helphand Israel (ps. Alexander Parvus) 55 Hensel Jurgen 490 Hentsch Guy 514 Hercen Aleksandr 269 Heydrich Reinhard 454 Hilger Gustav 462, 515 Himmler Heinrich 420 Hindenburg Paul von 55 Hitler Adolf 51, 99, 345, 369, 374, 375, 392, 395, 405, 411, 425, 438, 441, 443, 454, 456, 458, 461, 465, 468, 513 Hoelz Max 311 Hoffmann Max 81 Hohenlohe Ernst von 80, 81 Hoover Herbert Clark 182 Hostowiec Paweł zob. Stempowski Jerzy

522

Howard Roy W. 414 Hruszewśki Mychajło 112 IgnatjewAleksiej 31 Iljin Iwan 217 Inber Wiera 467 Ipatiew Nikołaj 105 Istrati Panait 380, 381 Iwan IV Groźny, car Rosji 22, 23, 427,439,442 Iwan Kalita 23 Iwanow Wsiewołod 294, 297, 360 Iwanowicz Stiepan 502 Iwniew Ruryk 87 Izgojew Aleksandr 217 Iziumow Aleksandr 216 Jagoda Gienrich 190, 401, 403, 410, 448, 449, 451, 452, 455, 469,482 Jakir Jona 1 6 1 ,453,457,459 Jakowlew Jaków 254,255,347,494 Jakubowicz Michaił 340 Jakubowska Sofija 495 Jarosławski Jemieljan 265, 339, 497, 500, 505, 506 Jasieński Bruno 506 Jasiński Wsiewołod 216 Jaworski Matwij 514 Jefimowski Jewgienij 219, 223 Jefremow Siergiej 445 Jermołow Aleksiej 29 Jerzy (Jurij) Dołgoruki 23 Jesienin Siergiej 293, 297, 323, 476 Jewdokimow Jefim 308 Jewłogij, metropolita prawosław­ ny 267 Jewreinow Nikołaj 500

Jeżewski Władysław 505 Jeżów Nikołaj 399, 400, 449, 451, 452, 457, 458, 461, 469, 482, 483 Johnson Samuel 14 Joly Maurice 429, 430 Judenicz Nikołaj 132,169 Jurieniow Konstantin 43, 373 Jurjewski J. zob. Wolski Nikołaj Jusserand Jean Adrien Antoine Jules 152 Juzwenko Adolf 493 Kaganowicz Lazar 393, 402, 444, 451,454 Kajurow Wasilij 43, 44, 487 Kakurin Nikołaj 160, 493 Kaledin Aleksiej 123 Kalinin Michaił 156, 163, 180, 239, 306, 494 Kałmanson Łabori (ps. G. Lelewicz) 494 Kałmykow Iwan 141 Kamieniew Lew 37, 47, 48, 51, 54, 59, 60, 63, 70, 73, 79, 101, 1 5 2 ,1 8 1 ,1 8 2 ,1 9 0 ,1 9 4 , 209, 239, 241, 242, 245, 246, 273, 276, 278, 281, 282, 284-286, 304, 307, 330, 367, 412, 428, 452, 455, 476, 477, 481, 497 Kamieniew Siergiej 132, 136, 151, 161,169,174, 493 Kamkow Borys 76,109,110 Kandełaki Dawid 462 Kaniowski Michał zob. Pomianowski Jerzy Kannegiser Leonid 102 Kant Immanuel 431 Kapłan Fanny (Dora) 102

523

Kapp Wolfgang 148 Karaganow Aleksandr 510 Karatygin Jewgienij 337, 478 Karbyszew Dmitrij 128 Karelin Władimir 76,110 Karol Młot 152 Karsawin Lew 216 Karsawina Tamara 65 Kassil Lew 332, 506 Katanian Wasilij 501 Katarzyna II Wielka, caryca Rosji 161 Katkowska Elżbieta 508 Kawierin Wieniamin 297 Kazański Jewgienij 169 Kazem-Bek Aleksandr 270 Keller Fiodor 45 Kennel Ruth Epperson 505 Kerblay Basile 486 Kierenski Aleksandr 43,45, 52, 57, 58, 60, 61, 64, 70-72, 101, 131, 271, 272 Kirów Siergiej 172, 173, 284, 365, 369, 370, 396, 407, 409-413, 422, 423, 434, 437, 446, 448, 452,480,481 Kisielew Aleksiej 195 Kisielew Igor 485 Kizewetter Aleksandr 216 Klembowski Władisław 128 Kluczników Jurij 219,223, 294, 295 Knipowicz Borys 490 Koestler Arthur 24, 376, 377, 379, 394, 458, 509, 510 Kogan Piotr 292, 293, 503 Kokoszkin Fiodor 77 Kokowcow Władimir 29, 486 Kolcow Michaił 264, 501 Kolumb Krzysztof 86

Kołakowski Leszek 215, 280, 425, 426, 498, 502, 512 Kołbanowski Wiktor 500 Kołczak Aleksandr 131-133, 136, 140,141,145,155,169, 223 Kołłontaj Aleksandra 54, 59, 63, 95, 257, 497 Kommodow Nikołaj 309 Kondratjew Nikołaj 339, 340,490 Konduruszkin Iwan 256, 497, 500 Konfucjusz 121 Kork August 147, 453 Kornel Janina 508 Korniłow Ławr 57-59, 61, 74,123, 471 Korolenko Władimir 138, 493 Kosariew Aleksandr 387 Kosior Stanisław 246,454 Koszeliweć Iwan 491, 514 Kościuk Zbigniew 514 Kowalewski Piotr 499 Kowerda Borys 319 Kozincew Grigorij 406 Kozłowski Aleksandr 168,170 Kozłowski Mieczysław 55 Kozłowski Wiktor 211 Krasin Leonid (ps. Nikiticz) 39, 174,185,186, 211, 212 Krasnow Piotr 71, 72, 124, 129, 130,136,157 Krasnow-Lewitin Anatolij 498 Krawczenko Wiktor 349 Kremniew zob. Czaj ano w Alek­ sandr Kriuczkow Piotr 402 Kruczek Adam zob. Heller Michał Krupska Nadieżda 70, 101, 249, 261, 273 Kruze Elza 497

524

Krylenko Nikołaj 62, 74, 308, 391 Kryłow Aleksiej 391 Kryłow Siemion 506 Krymów Aleksandr 57, 71 Krywicki Walter 311, 342, 349, 354, 364, 409, 411, 453, 454, 461, 462, 465, 505, 507, 508, 511, 514, 515 Krzesińska Matylda 52 Kubanin M. 492, 494,495 Kudriawcew Wasilij 216 Kuleszów Lew 294 Kulik Leonid 324 Kun Bela 153,189 Kuprin Aleksandr 219 Kurella Alfred 370 Kuskowa Jekatierina 179,181, 207, 216,496,498 Kutiepow Aleksandr 466 Kutler Nikołaj 182 Kuz’min Grigorij 493, 494 Lapunow Aleksandr 214 Larsons Maksym zob. Lazerson Maksym Laski Harold Joseph 379 Lawrence Thomas Edward 338 Lazerson Maksym (ps. Larsons) 252, 500 Lec Stanisław Jerzy 246 Lee Ivy Ledbetter 505 Legay Kleber 418, 512 Lelewicz G. zob. Kałmanson Łabori Lenin Włodzimierz (właśc. Uljanow) 8, 22, 38-40, 42, 44, 46-56, 58-77, 79-83, 85, 88, 91-94, 96-99, 101-109, 112, 117, 119-121, 126, 128-131, 135137, 140, 144-146, 148-151,

156, 157, 162, 164, 166, 168170, 172-177, 179-182, 184, 186-188, 190-204, 207-215, 217, 218, 224-228, 231-233, 235-245, 247-251, 255, 257, 259, 263, 273-275, 277-280, 283-289, 294, 296, 299-301, 303, 304, 309, 317, 318, 325, 329, 347, 348, 353, 362, 366, 369, 374, 376, 387, 392-395, 405-407, 417, 425, 430, 432, 434, 457, 468, 469, 471-473, 475, 486-490, 492, 493, 495501,506,511 Leonidów B. 494 Leonow Leonid 360, 422 Leontjew Konstantin 221, 223, 228, 283 Lepieszynski Pantelejmon 264 Lermolo Elizabeth 409, 412, 511 Lermontow Michaił 260 Lerner Daniel 262 Lerner Warren 509 Lewitin Anatolij zob. Krasnow-Lewitin Anatolij Leżniow Isajia 503 Liberman Siemion 196, 211, 248, 497, 498, 500 Libiedinska Lidija 514 Libiedinski Jurij 197,198, 497 Lilina Zlata 96 Litowski Osaf 260, 501 Litwinow Maksym 182, 460, 462 Lloyd George David 141,151,152, 174,185-187 Lockhart Robert Hamilton Bruce 131, 492 Łubach Jerzy (ps. Andrzej Poraj) 489

525

Ludendorff Erich 47, 487 Ludwig Emil 381, 382, 385, 407, 440 Ludwik XIV, król Francji 28 Ludwik XVI, król Francji 28 Luksemburg (Luxemburg) Róża 187, 201,497 Lwów Gieorgij 46 Lyons Eugene 392 Łacis Martyn (właśc. Janis Sudrabs) 104,105,107,125,490,491 Łappo-Danilewski Aleksandr 214 Łapszyn Iwan 217 Łarin Jurij 386, 414, 496 Łaszewicz Michaił 128 Łazariewicz Władimir 147 Łazariewski Nikołaj 211 Łodyżenski Konstantin 216 Łominadze Wissarion (Besso) 312, 315, 364 Łomow A. zob. Oppokow Gieorgij Łosski Nikołaj 217 Łukin Nikołaj 391 Łunaczarski Anatolij 54, 63, 69, 82, 286, 289, 294, 388 Łutowinow Jurij 195 Łysenko Trofim 431 Machajski Jan Wacław (ps. A. Wol­ ski) 89, 490 Macharadze Filip 173, 495 Machiavelli Niccoló 413,428 Machno Nestor 153, 160, 161, 165,166, 495 Maclean Fitzroy 448, 514, 515 Madamin-Bek 159 Maistre Joseph de 223 Maj-Majewski Władimir 136

Majakowski Włodzimierz 87, 290, 298, 323, 333, 397, 398, 400, 478, 510 Majewski Iwan 486 Makarenko Anton 421,422, 512 Makavejev Duśan 249 Makincyan Paweł 491, 492 Maksudow M. zob. Urłanis Borys Maksum Nusratułł 446 Malewicz (Malevich) Kazimierz 292, 503 Malinowski Roman 38, 40 Maików Paweł 102 Malleson Wilfrid 141 Mandelsztam Nadieżda 297 Mandelsztam Osip 294, 297, 328, 405 Mann Heinrich 381 Mann Thomas 402 Manuilski Dymitr 414, 511 MarakuszewA. 37 Marat zob. Szancer Wirgilij Marchlewski Julian 144,149, 311 Markizowa Gela 415, 416 Marks Karol 22, 46, 69, 80, 96, 197, 203, 224, 244, 363, 381, 385, 392, 394, 425, 432, 443 Marszałek Piotr 513 Martens Ludwig 317 Marty Andre 142 Maślarz Ireneusz 494 Matteotti Giacomo 373 McDonald John 245 Meyer Alfred 515 Meyerhold Wsiewołod 87, 294 Miakotin Wieniedikt 216 Miasnikow Gawrił 248, 285 Michał Romanow, wielki książę 248

526

Mickiewicz Adam 144 Miedwiediew Roj 494 Miedwiediew Siergiej 310, 412 Mielgunow Siergiej 488 Mielikow Władimir 493 Mienżynski Wiaczesław 190 Mieroszewski Juliusz 513 Mikojan Anastas 205, 254, 277, 302, 497, 500, 504 Mikołaj I, car Rosji 292,427 Mikołaj II, car Rosji 29, 30, 33-35, 37, 41-43, 45 ,1 05,111, 254, 267, 300, 343,471,486 Mikołaj Mikołajewicz, wuj Mikoła­ ja II 267 Miller Jewgienij 466 Milukow Paweł 268, 272, 365, 501 Milutin Władimir 69, 73,492 Minin Kuźma 442 Mirbach-Harff Wilhelm von 108 Mironow Demian 323 Mironow Filipp 157 Mironow Lew 455 Mirzojan Lewon 450, 451 Mołotow Wiaczesław 239, 254, 347, 356, 358, 447, 451, 454, 462 Monstrów Konstantin 159 Morozow Paweł (Pawlik) 422 Miinzenberg Willi 310, 311 Murałow Nikołaj 109 Muranów Matwiej 46 Mussolini Benito 284, 372, 373 Nabokov (Nabokow) Vladimir 29, 272, 467, 501 Nabokow Władimir (ojciec) 29 Nachiczewanski Husajn Chan 45 Nadżmi Kawi 234

Napoleon Bonaparte, cesarz Fran­ cuzów 61,148, 222, 245 Napoleon III Bonaparte, cesarz Fran­ cuzów 429 Naujocks Alfred 454 Neumann Heinz 312, 315, 373 Newski Władimir 58, 489 Nielsen Asta 266 Nikiticz zob. Krasin Leonid Nikołajew Leonid 409, 410 Nikołajewski Borys 410, 423-425, 427, 431, 512 Nikulin Lew 377 Nobile Umberto 324 Nogin Wiktor 69, 73 Noske Gustav 405 Nove Alec 506 Nowicki Fiodor 128 Nowikow Michaił 216 Obolenski Walerian (ps. N. Osiń­ ski) 243, 246 Olesza Jurij 434 Oppokow Gieorgij (ps. A. Łomow) 59, 69 Ordżonikidze Sergo 172,173,175, 232, 235, 236, 343,454 Orieszyn Piotr 322 Orłów (Orlov) Aleksandr 358, 403, 409, 454, 455, 468, 505, 508, 510, 514 Orwell George 21, 87, 309, 339, 437, 513 Osiński N. zob. Obolenski Walerian Osorgin Michaił 179, 216, 496 Ossowski Jaków 304, 305 Owidiusz 83 Ozierow Iwan 255

52 7

Palmow Iwan 214 Pantelejew Jurij 127, 242 Pantelejew Lońka (właśc. Leonid Pantiołkin) 254 Paprocki Henryk 489 Parvus Alexander zob. Helphand Israel Pascal Pierre 61, 488 Pasternak Borys 294, 297, 361 Pawlenko Piotr 441, 442, 450, 513 Pawłów Iwan 214, 391,430,431 Peis Gunter 514 Pentkowska Warwara 500 Peters Jaków 102,490 Petlura Symon 144-146 Petriczenko Stiepan 168,170 Piatakow Jurij 113,121, 241, 242, 246, 273, 277, 306, 426, 452, 482 Pickford Mary 266 Pieczerin Władimir 428 Pierczenok Feliks (ps. I. Wozniesienski) 498, 510 Pieriewierziew Paweł 68 Pieriewierziew Walerian 398 Pietkiewicz Maria 399 Pietrow (Petrov) Władimir 451, 514 Piętrowa (Petrov) Jewdokija 514 Pietrowski Grigorij 38,102 Pilniak Borys 224, 294, 306, 307, 398, 399, 499, 504, 505 Piłsudski Józef 144-146,149,151 Piontkowski Siergiej 491, 496 Piotr I Wielki, car Rosji 22, 110, 193, 269,439, 440-442 Piotr III, car Rosji 22 Pipes Richard 491, 495 Pirulnikow 337 Pisariew Wiktor 431

Plechanow Gieorgij 48, 55, 105, 244, 245, 392, 487 Plehwe Wiaczesław von 38 Plewicka Nadieżda 466 Plutarch 272 Płatonow Andriej 93, 360, 361, 405, 494, 497 Płatonow Siergiej 431 Podwojski Nikołaj 67 Poincare Raymond 338 Pokrowski Michaił 21, 159, 171, 260, 396, 435, 438-440, 443, 446,494, 513 Polakow Jurij 485, 496 Polakow S. 377 Pollak Seweryn 491 Pomianowski Jerzy (ps. Michał Ka­ niowski) 341 Pomorski Adam 503 Pompejusz Wielki 245 Popoff George 326, 376, 506, 509 Popow zob. Rozanow Władimir Popow Dmitrij 108,109 Popow Fiedor 492 Popowski Mark 431, 512 Poraj Andrzej zob. Łubach Jerzy Porecki Ignacy (ps. Ignacy Reiss) 468 Poretski Elisabeth 515 Poskriebuchin A. 37 Postyszew Paweł 445,446,454 Potapow Nikołaj 128 Preobrażenski Jewgienij 244, 246, 257, 282, 307 Primakow Witalij 372, 453 Prokopowicz Siergiej 216,485,496 Puchalska Irena 513 Pudowkin Wsiewołod 406 Pugaczow Jemieljan 154,161

528

Puszkin Aleksandr 260, 288, 292 Putiłow Aleksiej 61 Putna Witowt 453 Puzicki Siergiej 466 Radek Karol 147, 148, 189, 190, 193,199, 345, 375, 388, 423, 435, 452, 462, 482, 493, 496 Rafaił M. 258 Rakosi Matyas 189, 311 Rakowski Chrystian 236,237, 319 Ramzin Leonid 338, 339 Rankę vel Rung Leopold von 13 Raskolnikow Fiodor 260 Rasputin Grigorij 30, 33, 34, 45, 46, 207 Rauschning Hermann 490 Razin Stiepan 154, 224 Reed John 65, 243 Regelson Lew 501 Reisner Larysa 87 Reiss Ignacy zob. Porecki Ignacy Remizów Aleksiej 272, 294 Remmele Hermann 373 Rennenkampf Paweł 31,124 Riabuszynski Paweł 338, 339 Riazancew Aleksandr 338, 478 Riutin Martemian 364, 365,452 Robespierre Maximilien de 245, 276 Rockefeller John D. 317 Rodzajewski Konstantin 468 Rodzianko Michaił 42, 43 Rohm Ernst 411 Romanow A. 37 Roosevelt Franklin Delano 461 Roosevelt Theodore 372 Rosenberg William G. 486 Rozanow Wasilij 377, 509

Rozanow Władimir (ps. Popow) 98 Rozengolc Arkadij 277,459 Rudzutak Jan (Janis Rudzutaks) Jan 362 Rybałkin Fiodor 351 Ryków Aleksiej 69, 73, 196, 213, 239, 255, 285, 306, 330, 365, 448, 459, 483 Rundziun Władimir (ps. A. Wietługin) 219 Sablin Jurij 110 Sacco Ferdinando 311 Sakulin Paweł 294, 295 Salisbury Harrison Evans 59 Sałtykow-Szczedrin Michaił 250 Samsonow Aleksandr 31 Sandauer Artur 510 Sapożkow Aleksandr 160,161 Sapronow Timofiej 412 Sawicki Piotr 269 Sawinkow Borys 131 Schacht Hjalmar 462 Schlageter Albert Leo 375 Seeckt Hans von 313 Selwinski Ilja 323 Serge Victor 410, 498, 501, 509 Sergiusz Aleksandrowicz, wielki książę 38 Shaw George Bernard 378,379,416 Sidorow Arkadij 486 Siediakin Aleksandr 170 Siemaszko Nikołaj 213 Siemionów Grigorij 141 Siergiej z Radoneża, św. 207 Siergiejew Jewgienij 147 Siergij, patriarcha Moskwy 265 Siwiers Rudolf 123,124 Sklanski Efraim 140,162

529

Skobielew Matwiej 45 Skoblin Nikołaj 466 Skrypnyk Mykoła 228, 231, 232, 446, 500 Skuratow-Bielski Maluta 23 Skworcow-Stiepanow Iwan 290 Słaszczow Jaków 136 Słonimski Antoni 457 Słucki Anton 393 Smirnow Dmitrij 495 Smirnow Nikołaj 322 Sniegiriow Gielij 513 Sofinow Paweł 494,498 Sokolników Grigorij 59, 244, 252 Solc Aron 200, 255 Sołłohub Nikołaj 147 Sołowjow Władimir 222 Sołżenicyn Aleksandr 23, 89, 308, 339, 341, 344, 390, 407, 423, 455, 456, 514 Sorokin Pitirim 216 Sosnowski Lew 290, 322 Souvarine Boris 13, 242, 244, 246, 286, 367, 388, 401, 402, 430, 449, 453, 461, 485, 500, 503, 510, 512, 514 Spartakus 437 Spengler Oswald 443, 513 Spiridonowa Marija 76,109 Spiridowicz Aleksandr 39, 486 Spirin Leonid 26, 485, 486, 489, 491, 494, 498 Stachanow Aleksiej 13, 416, 481 Stalin Józef (właśc. Dżugaszwili) 8, 13, 14, 22, 23, 39, 47, 48, 51, 59, 62, 67, 69, 99, 1 12,121,128, 132,136,137, 144,149,150, 172-174,191, 197, 201, 202, 204, 228, 231,

232, 234-237, 239-251, 255, 265, 266, 273-286, 288, 294, 300, 304-308, 312, 313, 315, 319-322, 324, 327, 330-333, 335, 337, 341, 342, 344-348, 350, 353-356, 358, 361-376, 380-382,385-388,390,392397,400-407,409-411,413415, 420, 422-427, 430, 432, 434-446, 448-463, 465, 467, 468, 475-479, 481, 482, 491, 492, 497, 500-503, 505-511, 513-515 Stalina Świetlana zob. Alliłujewa Świetlana Stark Leonid 312 Stawiński Julian 510 Stawrowski Aleksandr 491 Steffens Lincoln 378 Stempowski Jerzy (ps. Paweł Hostowiec) 361 Stepun Fiodor 217 Stiller Robert 489 Stołypin Piotr 28, 300 Stone Norman 26, 485-487, 492 Stratonow Wsiewołod 216 Striekopytow Władimir 158 Strong Anna Louise 380 Strumilin Stanisław 334, 342,416, 417 Struve Nikita 498, 501 Struwe Piotr 221, 224, 268, 271 Stiirmer Borys 33 Suchanów Nikołaj 49, 367, 403, 487, 488 Sudrabs Janis zob. Łacis Martyn Sułtan-Galijew Mirsaid 232-234 Sun Jat-sen 315 Sutton Antony Cyril 316, 505, 507

530

Suwczinski Piotr 269 Swierdłow Jaków 37,59,98,122,244 Syrcow Siergiej 363 Szachmatow Aleksiej 214 Szachowskoj Dmitrij 211 Szackin Lazar 364 Szaginian Marietta 252, 500, 503 Szalapin Fiodor 65 Szancer Wirgilij (ps. Marat) 39 Szarapow Gierman 495 Szaumian Stepan 137 Szawrow Wadim 498 Szczerbakow Aleksandr 405 Szczetinow Jurij 495 Szczors Mykoła 457 Szestakow Andriej 446 Szestow Lew 217 Szkłowski Wiktor 12, 289, 404, 430 Szlapnikow Aleksandr 42-45, 51, 55, 69, 195, 203, 204, 310, 412,486-488 Szmit Nikołaj 56 Sznejder Ilja 515 Szołochow Michaił 324 Szostakowicz Dymitr 433,481 Szpolanski Aminad (ps. Don Aminado) 499 Szulgin Wasilij 26, 33, 35, 42, 44, 45, 222, 223, 485-487, 499 Szulgin Wiktor 259, 263, 501 Szymak-Reiferowa Jadwiga 494 Szyngariow Andriej 77 Tagancew Władimir 211, 339 Tagore Rabindranath 337 Tairow Aleksandr 87, 294,489 Taratuta Wiktor 56 Tarczyński Bolesław 489

Tarle Jewgienij 431 Teodorowicz Iwan 69, 73 Tereszczenko Michaił 64 Thalmann Ernst 373 Thery Edmond 25, 26, 485 Thiers Louis Adolphe 170 Thornton Leslie 344 Tichon, patriarcha Moskwy 206208, 267 Tichwinski Michaił 211, 212 Tiendriakow Władimir 350, 507 Tieriechow Roman 353 Tillon Charles 142 Tiszkow Arsienij 504 Tiuleniew Iwan 161 Tiutczew Fiodor 222 Tkaczow Piotr 221 Tocqueville Alexis de 28 Toland John 514 Tołmaczow Władimir 364 Tołstoj Aleksy 219, 297,440, 441 Tołstoj Lew 260 Tomski Michaił 89, 239, 330 Trajnin Ilja 500 Trauberg Leonid 406 Trepów Fiodor 105 Trietjakow Siergiej 397,398 Trifonow Iwan 494, 495, 499 Trocki (Trotsky) Lew 28, 52-55, 58, 59, 62, 63, 65, 67-73, 81, 93, 98, 101, 103, 126-132, 13 6 ,1 3 9 ,1 4 5 ,1 4 7 -1 5 0 ,1 6 8 , 1 7 0 ,1 7 4 ,1 7 7 ,1 7 8 ,1 8 0 ,1 9 5 , 197,199, 225, 233, 236, 237, 239-249, 251, 273, 275, 276, 278-282, 284-286, 290, 296, 304-307, 315, 320, 321, 324, 333, 334, 365, 367, 369, 374, 375, 390, 394, 397, 400, 419,

531

434, 472, 476, 477, 486-490, 492, 493, 495-497, 500, 502, 508, 509, 513 Trubieckoj Nikołaj 217, 269 Truman Harry 460 Tuchaczewski Michaił 147-150,161, 169,453,457,459,482,495 Tucker Robert Charles 363, 393, 505, 508, 510 Turajew Borys 214 Turczyn Ryszard 490 Twardowski Fritz von 462 Tynianow Jurij 434 Uborewicz Ijeronim 161, 453, 459 Uchtomski Aleksiej 431 Uchtomski Siergiej 211 Ugłanow Nikołaj 330, 364 Ugrimow Aleksandr 216 Uljanow Włodzimierz zob. Lenin Włodzimierz Uljanowa Marija 64 Unamuno Miguel de 79 Uranów S. 514 Uricki Moisiej 59,102 Urłanis Borys (ps. M. Maksudow) 183, 358,496, 508 Ustinow Wiktor 493 Ustriałow Nikołaj 220-226, 228, 283, 284, 304, 367, 396, 499, 502 Utkin Jo sif 323 Vacietis Jukums zob. Wacetis Jo ­ achim Vanzetti Bartolomeo 311 Vogt Oskar 250

Wacetis Joachim (Jukums Vacietis) 108,109,135-137, 491 Wajda Andrzej 13 Walden Paweł 71 Walentinow Nikołaj zob. Wolski Nikołaj Wardin Ilja 296, 297 Warszawski Władimir 501 Wawiłow Nikołaj 431 Webb Beatrice 378, 379, 509 Webb Sydney 378, 379, 509 Wentcel Konstantin 258 Weygand Maxime 152, 494 Wielichow Paweł 216 Wieliczko Konstantin 128 Wieriesajew Wikientij 292 Wiertow Dziga 294 Wiesioły Artiom 301, 492, 494 Wietługin A. zob. Ryndziun Władi­ mir 219 Wilson Edmund 379, 380 Wilson Thomas Woodrow 136,187 Winter Ella 379, 509 Wissarionow Siergiej 40 Witte Siergiej 30, 343 Włodzimierz I Wielki, św. 436 Wojkow Piotr 319, 327 Wojtynski (Woytinsky) Władimir 57, 488 Wolski A. zob. Machajski Jan Wa­ cław Wolski Nikołaj (ps. J. Jurjewski, Nikołaj Walentinow) 59, 300, 303, 359, 426, 504, 505, 512 Wołodarski W. zob. Goldsztejn Moisiej Wołoszyn Maksymilian 74, 489 Woronski Aleksandr 296, 297, 398 Woroszyłow Kliment 284, 452, 454

532

Wozniesienski I. zob. Pierczenok Feliks Wrangel Piotr 149, 153, 218, 220, 474 Wwiedenski Aleksandr 208, 209 Wyszesławcew Borys 217 Wyszniegradski Iwan 338, 339 Wyszomirski Jerzy 48 Wyszyński Andriej 428,454, 512

195, 200, 204, 209, 237, 239, 241, 242, 245, 246, 250, 273, 276, 281-286, 304-306, 311, 314, 329, 367, 373, 375, 376, 412,452, 476, 477, 481, 487 Złatopolski Dawid 500 Zoszczenko Michaił 297 Zweig Stefan 449 Zworykin Nikołaj 216

Zabołocki Nikołaj 404 Załkind Aron 433 Załygin Siergiej 361, 508 Zamiatin Jewgienij 87, 291-294, 398-400,489,503 Zaporożec Iwan 410 Zasulicz Wiera 105 Zelikson-Bobrowska Cecylia 486 Zetkin Klara 175, 257, 289 Zimin 141 Zinowjew Grigorij 53, 59, 60, 63, 70, 73, 96, 128, 188-190,

Żarów Aleksandr 292 Żarów Lew 493 Żdanow Andriej 396,422,423,434, 437,446,451,454,481,482 Żeleźniaków Anatolij 76, 83, 84 Żordania Noe 174,495,496 Żukowski Nikołaj 214 Żwanija G. 495 Żyliński Jaków 31

O AUTORACH

MICHAŁ HELLER (1922 Mohylew-1997 Paryż) Historyk, publicysta, pisarz, krytyk literacki, badacz dziejów Rosji i Związku Sowieckiego. Ukończył historię na Uniwersytecie Mo­ skiewskim. Aresztowany w 1950 roku, spędził sześć lat w sowiec­ kim obozie. W 1957 roku razem z żoną urodzoną w Polsce repa­ triował się do Warszawy. Pracował w Polskiej Agencji Prasowej, pośredniczył w przemycaniu dzieł rosyjskich pisarzy na Zachód (między innymi Opowiadań kołymskich Warłama Szałamowa). W 1968 roku wyemigrował do Francji, należał do najbliższych współpracowników redaktora Jerzego Giedroycia. W paryskiej „Kulturze” jako Adam Kruczek prowadził rubrykę Z prasy sowiec­ kiej, a od 1992 roku aż do śmierci — Notatki rosyjskie. W 1977 roku otrzymał nagrodę „Kultury”. Wykładał na Sorbonie, współ­ pracował z paryskim tygodnikiem „Russkaja Mysi” i licznymi pi­ smami zachodnimi. Opublikował wiele artykułów sowietologicznych i większych prac, w których własną erudycję wspierał doświadczeniem wynie­ sionym z łagru: Świat obozów koncentracyjnych a literatura sowiecka (1 wyd. polskie: Paryż 1974), Andriej Płatonow w poiskach sczastja (Paryż 1982), Polska w oczach Moskwy (1 wyd. polskie: Paryż 1984), Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki (1 wyd. polskie:

534

Paryż 1988), 70 lat, które wstrząsnęły światem (1 wyd. polskie: War­ szawa 1988), Aleksandr Sołżenicyn (Londyn 1989), Żyzń w leninskoj Rossii (Londyn 1991), Siódmy sekretarz: blask i nędza Michaiła Gor­ baczowa (1 wyd. polskie: Lublin 1993), Historia imperium rosyjskiego (1 wyd. polskie: Warszawa 2000). Wiele z tych prac wydano niele­ galnie w Polsce podczas stanu wojennego, odegrały one dużą rolę w upowszechnieniu prawdy o komunizmie. Według francuskiego sowietologa Alaina Besanęona Michał Heller należał do nielicznych ludzi, którzy z gołymi rękami porwa­ li się na imperium zła.

ALEKSANDER NIEKRICZ (1920 Baku-1993 Cambridge, MA) Historyk, badacz historii europejskiej XX wieku, w szczególności polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii oraz dziejów Związku So­ wieckiego. Podczas wojny walczył w szeregach Armii Czerwonej. W 1949 obronił pracę doktorską w Instytucie Historii Akademii Nauk ZSRS. Rozgłos przyniosła mu książka 1941, 22 czerwca (1965, wyd. polskie: 1967), w której analizował dramatyczny stan armii so­ wieckiej i przyczyny klęski ZSRS w 1941 roku. Wskazywał na odpowiedzialność Stalina za eksterminację w latach 1937-1938 najwyższych sowieckich dowódców wojskowych, skutkującą nieprzygotowaniem kraju do odparcia niemieckiej agresji. Książka spotkała się z druzgocącą oceną partyjnej krytyki, została wyco­ fana ze sprzedaży, usunięto ją z bibliotek, a jej autora wyrzucono z partii. W 1976 roku Niekricz wystosował apel w obronie więźniów po­ litycznych w ZSRS, niedługo potem dostał zgodę na emigrację. Osie­ dlił się w Stanach Zjednoczonych. Pracował i wykładał w Russian

535

Research Center Uniwersytetu Harvarda, a także na uniwersytetach w Oksfordzie, Tybindze, w Australian National University (Canberra) oraz Slavic Research Center w Hokkaido University (Sappporo). W latach 1982-1986 był redaktorem emigracyjnego czaso­ pisma „Obozrienije”. Opublikował między innymi historię bry­ tyjskiej dyplomacji w pierwszym okresie II wojny światowej Wnieszniaja politika Anglii, 1939-1941 gg. (Moskwa 1963), pracę o deportacji narodów Kaukazu w latach 1943-1944 Nakazannyje narody (Nowy Jork 1978), wspomnienia Otrieszyś ot stracha (Londyn 1979) oraz dzieło Pariahs, Partners, Predators: German-Soviet Relations, 1922-1941 (Nowy Jork 1997, współpr. Gregory L. Freeze).