Aleksander Niekricz i Michal Heller - Utopia u wladzy 2

Michał Heller Aleksander Niekricz

UTOPIA U WŁADZY HISTORIA ZWIĄZKU SOW IECKIEGO

Od potęgi do upadku 1939-1991

Tłumaczył Andrzej Mietkowski

ZYSK I S-KA

WYDAWNICTWO

Tytuł oryginalny: Utopija u własti. Istorija Sowietskogo Sojuza s 1917 goda do naszych dniej Copyright © by Leonid Heller, 2016 Copyright © by Estate of Aleksander Niekricz, 2016 Rozdziały I-VI napisał Michał Heller, rozdziały VII-X Aleksander Niekricz, rozdziały XI-XII autorzy napisali wspólnie Redakcja i adiustacja tekstu Izabela Baran, Grażyna Kurkowska, Marta Stołowska Projekt okładki Grzegorz Kalisiak, Pracownia Liternictwa i Grafiki Opracowanie graficzne i techniczne Barbara i Przemysław Kida

Zysk i S-ka Wydawnictwo oświadcza, że dołożyło należytej staranności w celu odnalezienia aktualnych dysponentów autorskich praw majątkowych do tekstu autorstwa Aleksandra Niekricza. Spadkobierców prosimy o kontakt z wydawnictwem.

Wydanie I w tej edycji, uzupełnione i poprawione ISBN 978-83-7785-785-4

Zysk i S-ka Wydawnictwo ul. Wielka 10, 61-774 Poznań tel. 61853 27 51, 61853 27 67 dział handlowy, tel./faks 61855 06 90 [email protected] www.zysk.com.pl

SPIS TREŚCI

Podziękowania ................................................................................... Ważniejsze skróty i akronimy ...........................................................

9 11

Rozdział VII: NA POGRANICZU (1939-1941) 1. Gotowi do obrony? ................................................................... 2. Ku osi Moskwa-Berlin ..................................................... 3. W labiryntach dezinformacji ...................................................

15 24 83

Rozdział VIII: WOJNA (1941-1945) 1. W obliczu klęski ...................................................................... 2. Rząd, naród, wojna ................................................................. 3. Zwycięstwo pod Moskwą ....................................................... 4. Przegrane bitwy i żołnierskie losy ....................................... 5. Drang na Wołgę ....................................................................... 6. Niemieccy okupanci ............................................................... 7. Stalingrad ................................................................................. 8. Kursk — przełom w wojnie ............................................ t 9. Zbrodnia katyńska .................................................................. 10. Państwo i Cerkiew ................................................................... 11. ZSRS i zachodni sojusznicy ................................................... 12. Jałta — błogosławieństwo sowieckiego imperium ........... 13. Kapitulacja Niemiec ............................................................... 14. Wyzwanie rzucone reżimowi ................................................ 15. Poczdam ................................................................................... 16. Bilans ........................................................................................

99 105 117 121 128 133 143 147 148 156 161 170 186 188 204 210

6

Rozdział IX: ZMIERZCH EPOKI STALINOWSKIEJ (1945-1953) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Repatriacja ............................................................................... Ruchy powstańcze .................................................................. Zimna wojna na wszystkich frontach ................................. Od wojny do pokoju ............................................................... Łagrowe imperium .................................................................. Kryzys reżimu ......................................................................... Śmierć Stalina .........................................................................

221 224 229 238 282 290 303

Rozdział X: LATA ROZTERKI I NADZIEI (1953-1964) 1. Pierwszy triumwirat .............................................................. 2. XX zjazd KPZS ......................................................................... 3. Krwawa jesień ’56 4. Z doświadczeń ulepszania systemu ..................................... 5. Współistnienie i ekspansja .................................................... 6. Dwaj wielcy bracia .................................................................. 7. Rakiety na Kubie ..................................................................... 8. U źródeł duchowego odrodzenia .......................................... 9. Nowoczerkaska masakra ....................................................... 10. Upadek Chruszczowa .........................................................

313 338 348 360 384 390 401 409 430 436

Rozdział XI: EPOKA REALNEGO SOCJALIZMU (1965-1982) 1. Kierownictwo kolektywne ..................................................... 2. Partia pragnie spokoju ........................................................... 3. Wichrzyciele ............................................................................ 4. Praska wiosna ......................................................................... 5. Odprężenie i detente .............................................................. 6. Upragnione Helsinki .............................................................. 7. Zwyczajny socjalizm .............................................................. Ideologia ................................................................................... Kult sekretarza generalnego .................................................. Represje .................................................................................... Kwestia narodowościowa ....................................................... Religia ....................................................................................... Kultura ...................................................................................... Emigracja .................................................................................. Konstytucja ............................................................................. 8. Helsinki-Kabul ....................................................................... 9. Koniec epoki Breżniewa ........................................................

445 450 456 469 481 499 515 517 521 526 534 543 551 556 562 564 574

7

Rozdział XII: PO BREŻNIEWIE (1982-1985) 1. 2. 3. 4. 5.

Z szefa KGB na sekretarza generalnego .............................. Dyscyplina — matką porządku ............................................ Z ławy szkolnej do Afganistanu ........................................... Pokój — to wojna .................................................................... Ostatnia reduta .......................................................................

583 588 596 604 614

Zam iast zakończenia (posłowie 1986) Z przeszłości w przyszłość (posłowie 1994)

621 627

Kalendarium ..................................................................................... Przypisy ............................................................................................... Indeks osobowy ................................................................................ O autorach .........................................................................................

629 661 705 721

PODZIĘKOWANIA

Rozdziały mojego autorstwa powstały w trakcie pracy w Russian Research Center Uniwersytetu Harvarda. Tam miałem oka­ zję uczestniczyć w wielu inspirujących dyskusjach, tam też usły­ szałem liczne słowa zachęty kierowane pod moim adresem przez wybitnych kolegów naukowców. Pragnę zarazem podziękować National Endowment for the Humanities, Fundacji Forda oraz American Council of Learned Societies za wsparcie, jakiego udzielały mi na różnych etapach pracy nad tą książką. Aleksander Niekricz

WAŻNIEJSZE SKRÓTY I AKRONIMY

Agitprop — Wydział Agitacji i Propagandy przy KC KPZS ARA — American Relief Administration AVH — Urząd Bezpieczeństwa Państwowego (Węgry) CIK (WCIK) — (Wszechrosyjski) Centralny Komitet Wykonawczy Czekwałap — Nadzwyczajna Komisja ds. Walonek, Łapci i Półkożuszków CzK (WCzK) — (Wszechrosyjska) Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy

Dalstroj — Główny Zarząd Budownictwa na Dalekiej Północy Eserowcy, eserzy — Partia Socjalistów-Rewolucjonistów GKO — Państwowy Komitet Obrony Gławlit — Główny Zarząd ds. Literatury i Sztuki, tj. urząd cenzury GOELRO — Narodowy Plan Elektryfikacji Rosji Gosizdat — Wydawnictwo Państwowe Gospłan — Państwowy Komitet Planowania GPU (OGPU) — (Zjednoczony) Państwowy Zarząd Polityczny przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych

GubCzK — gubemialny oddział CzK GubKom — gubemialny komitet partii GUŁag — Główny Zarząd Obozów Guszossdor — Główny Zarząd Budowy Szos przy NKWD ICBM — międzykontynentalne balistyczne pociski rakietowe IRBM — pociski rakietowe balistyczne pośredniego zasięgu ITŁ — poprawcze obozy pracy Kadeci — Partia Konstytucyjno-Demokratyczna Kawbiuro — Biuro Kaukaskie Komitetu Centralnego RKP(b) KBW — Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (PRL)

12

KBWE — Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie KGB — Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRS

Komandami — stopień wojskowy: dowódca armii Kombiedy — komitety biedoty Kominform — Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych Komintern — Międzynarodówka Komunistyczna Komsomoł — patrz: WLKSM Komucz — Komitet Członków Konstytuanty KONR — Komitet Wyzwolenia Narodów Rosji KPCz — Komunistyczna Partia Czechosłowacji KPD — Komunistyczna Partia Niemiec KPP — Komunistyczna Partia Polski KPZS — Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego KWŻD — Wschodniochińska Kolej Żelazna LEF — Lewicowy Front Sztuki MChAT — Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki MGB — Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego MOPR — Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom MRBM — rakietowy pocisk balistyczny średniego zasięgu MTS — stacja maszynowo-traktorowa Musawat — Muzułmańska Partia Demokratyczna (Azerbejdżan) MWD — Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Narkom — ludowy komisarz Narkomat — ludowy komisariat Narkomindieł — ludowy komisarz/komisariat spraw zagranicznych Narkompros — ludowy komisarz/komisariat oświaty Narkomsobies — ludowy komisarz /komisariat opieki społecznej Narkomwojenmor — ludowy komisarz/komisariat ds. wojskowych i marynarki Narkomzdraw — ludowy komisarz/komisariat zdrowia NEP — nowa polityka ekonomiczna NEWZ — Nowoczerkaskie Zakłady Budowy Elektrowozów NKWD — Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych NSDAP — Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników NTS — Ludowy Związek Solidarystów Rosyjskich Obkom — obwodowy komitet partii Ochrana — Oddział Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Publicznego OGPU — patrz: GPU

13

OKW — Oberkommando der Wehrmacht, naczelne dowództwo niemieckich sił zbrojnych

Orgbmro — Biuro Organizacyjne WKP(b) ORI — kubańskie Połączone Organizacje Robotnicze OUN — Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów PKWN — Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego Politbiuro — Biuro Polityczne Komitetu Centralnego partii Politproswiet — instruktor polityczny Polrewkom — Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski Prodarmia — armia żywnościowa, aprowizacyjna Prodnałog — podatek żywnościowy Prodotriad — oddział zaopatrzeniowy Prodrazwiorstka — kontyngent Profintern — Czerwona Międzynarodówka Związkowa Proletkult — organizacja kulturalno-oświatowa Prompaartia — Partia Przemysłowa Rajispołkom — rejonowy komitet wykonawczy Rajkom — rejonowy komitet partii RAPP — Rosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich Rewkom — Komitet Rewolucyjny Rewwojensowiet — Rewolucyjny Sowiet (Rada) Wojskowy RFSRS — Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Sowiecka RKKA — Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona RKP(b) — Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) ROA — Rosyjska Armia Wyzwoleńcza ROWS — Rosyjski Wszechwojskowy Związek RSChD — Rosyjski Ruch Chrześcijański RSDPR — Rosyjska Socjal-Demokratyczna Partia Robotnicza RWPG — Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej SA — Oddziały Szturmowe NSDAP SAM — pocisk rakietowy ziemia-powietrze Samizdat — publikacje zakazane, wydawane nieoficjalnie, bez cenzury SED — Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec (NRD) SMIERSZ — sowiecki kontrwywiad wojskowy SMOT — Wolne Międzyzwiązkowe Zjednoczenie Ludzi Pracy SNK (Sownarkom) — Sowiet Komisarzy Ludowych Sowmformbiinro — Sowieckie Biuro Informacyjne Sownarchoz — Sowiet (Rada) Gospodarki Ludowej Sownarkom — patrz: SNK

14

Sybrewkom — Biuro Syberyjskie KC RKP(b) Szkrab — pracownik szkolny Tamizdat — publikacje zakazane, drukowane przez wydawnictwa emigracyjne

Uczraspried — Wydział Ewidencji i Rozmieszczenia Kadr WAPP — Wszechrosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich WASCHNIL — Wszechzwiązkowa Akademia Nauk Rolniczych im. W.I. Lenina

WCIK — patrz: CIK WCSPS — Wszechrosyjska Centralna Rada Związków Zawodowych WCzK — patrz: CzK Wikżel — Ogólnorosyjski Komitet Wykonawczy Związku Zawodowego Kolejarzy

WKP(b) — Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) WLKSM (Komsomoł) — Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży

Wojenruk — kierownik wojskowy WRK — Komitet Wojskowo-Rewolucyjny WSChSON — Wszechrosyjski Społeczno-Chrześcijański Związek Wyzwolenia Narodu

WSNCh — Najwyższa Rada Gospodarki Ludowej Zakbiuro — Zakaukaskie Biuro WKP(b) Zek — więzień GUŁagu w ZSRS

ROZDZIAŁ VII

Na pograniczu ( 1939- 1941)

W 1939 roku terytorium ZSRS o powierzchni 21,7 miliona kilo­ metrów kwadratowych zamieszkiwało (według spisu z 17 stycz­ nia tegoż roku) 170,6 miliona mieszkańców. Dwie trzecie ludno­ ści — 14,5 miliona (61%) — mieszkało na wsi, a zaledwie jedna trzecia — 56,1 miliona (39%) — w miastach. Osiem milionów so­ wieckich obywateli, czyli 9% ludności w wieku dorosłym, przeby­ wało w obozach koncentracyjnych i więzieniach1.

1. Gotowi do obrony? Związek Sowiecki to bardzo zasobny kraj, o niezmierzonych za­ pasach rud, ropy, węgla, metali szlachetnych. Liczne rzeki i mo* Szacowana liczba więźniów w ZSRS w 1939 roku waha się między 8 a 17 milionów. Przytoczone dane, zapewne zaniżone, są wystarczają­ co wymowne. Przypisy u dołu stron, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą od tłumacza.

16

rza są wydajnym źródłem zasobów energetycznych. Różnorod­ ność gleb, klimatu, ukształtowania powierzchni stwarza wspa­ niałe możliwości dla produkcji zboża, hodowli zwierząt, uprawy warzyw i owoców, rozwoju rybołówstwa, tworzenia obszarów leś­ nych. Bogactw naturalnych na terytorium Związku Sowieckiego wystarczyłoby na wiele pokoleń — gdyby rozumnie tymi bogac­ twami gospodarowano. Intensywne uprzemysłowienie ZSRS zrealizowano w krótkim czasie głównie kosztem rujnowania rolnictwa, znacznego zmniej­ szenia produkcji rolnej i surowców, a także nieproporcjonalnie słabego rozwoju przemysłu konsumpcyjnego. Z industrializa­ cją i kolektywizacją wiązała się (co wykazano wcześniej) masowa eksterminacja najbardziej produktywnych warstw — zamożnych chłopów, tak zwanych kułaków i średniaków, przekształcenie znacznej części włościan w zubożałych półrobotników przypi­ sanych do miejsca zamieszkania. Wygórowane normy obowiąz­ kowych dostaw — de facto kontyngentów — i wyjątkowo niskie ceny skupu deprecjonowały pracę kołchoźników i uniemożliwiały większości kołchozów wyrwanie się z potrzasku nędzy i pańsz­ czyźnianej zależności od państwa. Produkcję przemysłową za­ siliły miliony wygnanych z roli z powodu przynależności klaso­ wej, ludzie, którzy uciekli do miast jeszcze przed wprowadzeniem w 1932 roku systemu paszportowego, wreszcie setki tysięcy zwer­ bowanych przez Oddziały Przesiedlenia i Zorganizowanej Rekru­ tacji Robotników. Wysiłkiem robotników, inżynierów i naukow­ ców stworzono w latach trzydziestych przemysł ciężki— podstawę przemysłu zbrojeniowego. W przededniu II wojny światowej Związek Sowiecki zajmo­ wał pierwsze miejsce na świecie pod względem wydobycia rud manganowych i produkcji kauczuku syntetycznego; pierwsze miejsce w Europie i drugie na świecie pod względem wydobycia ropy naftowej, globalnej produkcji maszyn przemysłowych i trak­ torów; drugie miejsce w Europie i trzecie na świecie w produkcji

17

energii elektrycznej, surówki, stali i aluminium1; trzecie miejsce w Europie i czwarte na świecie pod względem wydobycia węgla oraz produkcji cementu. ZSRS miał 10-procentowy udział w glo­ balnej produkcji przemysłowej2. Jednak wielkość produkcji nie oddaje w pełni jej stanu. In­ westycje, wydajność pracy, jakość produkcji, stosunki produkcji — to czynniki niezbędne dla dokonania globalnej oceny. Posłuż­ my się przykładem hutnictwa żelaza i stali, najważniejszej i naj­ lepiej rozbudowanej gałęzi sowieckiego przemysłu. Dziewięć­ dziesiąt dziewięć wielkich pieców, 391 pieców martenowskich, 207 pieców elektrycznych, 227 walcowni, 139 baterii pieców kok­ sowniczych — są to dane imponujące3. Ale jednocześnie, poczy­ nając od 1937 — apogeum masowego terroru — aż do roku 1940, hutnictwo żelaza systematycznie nie wykonywało planów. Na­ wet z budzących wątpliwości oficjalnych statystyk wynika, że pro­ dukcja surówki i stali wzrosła w latach 1938-1941 zaledwie o 3%, a wyrobów walcowanych — o 1,1%, zaś wydajność pieców mar­ tenowskich w 1940 zmalała w porównaniu z rokiem 19374. W la­ tach 1937-1940 spadła też produkcja przemysłu samochodowe­ go, elektrotechnicznego, traktorowego, papierniczego, maszyn i urządzeń przemysłowych, zmniejszyła się wydajność transpor­ tu, liczba budowanych dróg publicznych5. Przyczyn takiego stanu rzeczy było kilka. Jedna z nich to bez wątpienia nieuzasadnione ekonomicznie plany wyznaczone na trzecią pięciolatkę (1938-1942). Inna, nie mniej ważna, to wpro­ wadzony z rozkazu Stalina masowy terror. Wskutek fali represji wiele zakładów pozbawiono dyrektorów, głównych inżynierów, personelu naukowego i technicznego; represje zrodziły także at­ mosferę niepewności i strachu; powszechną podejrzliwość zwięk­ szała szpiegomania podsycana przez partyjną wierchuszką. Owe warunki stwarzały raj dla karierowiczów, donosicieli, nierobów, egoistów, oszczerców — kwiatu nowej klasy rządzącej. Nowo mia­ nowani dyrektorzy przedsiębiorstw często woleli zaniechać mo­

18

dernizacji, której skutki nie były natychmiastowe, żeby nie na­ rażać się na oskarżenie o „szkodnictwo”. Aż do samego wybuchu wojny hutnictwo żelaza i stali — podstawa przemysłu maszyno­ wego i przetwórczego — było wciąż jednym z najsłabszych ogniw sowieckiej gospodarki. Miało to zasadnicze znaczenie dla przemy­ słu zbrojeniowego. W dziesięcioleciu poprzedzającym rozpoczęcie wojny wydatki na zbrojenia wzrosły w ZSRS — według danych oficjalnych — pię­ ciokrotnie: o 5,4% w pierwszej pięciolatce i średnio o 26,4% przez pierwsze trzy lata trzeciej pięciolatki6. W 1941 roku planowano przeznaczyć na obronę narodową 43,4% całego budżetu7. Związek Sowiecki był bardzo zacofany pod względem maso­ wej produkcji nowoczesnego uzbrojenia, przede wszystkim samo­ lotów bojowych, czołgów i dział artyleryjskich. W 1940 roku, kiedy w Europie szalała wojna, w ZSRS zbudowano zaledwie 20 samo­ lotów myśliwskich typu MiG-3, 2 bombowce nurkujące typu Pe-2 oraz 64 myśliwce Jak-1. W tym samym roku linie montażowe opuściło zaledwie 11 czołgów T-34 i 243 czołgi KW-18. Natomiast w pierwszej połowie 1941 roku produkcja nowych modeli samo­ lotów i czołgów gwałtownie wzrosła: 1946 myśliwców, 458 bom­ bowców nurkujących Pe-2, 249 samolotów szturmowych Ił-2, 1,1 tysiąca czołgów T-34, 393 czołgi KW-19. Na początku wojny przemysł zbrojeniowy był jeszcze w sta­ dium reorganizacji, choć jego baza produkcyjna została rozszerzo­ na. Decydujące znaczenie, podobnie jak w innych gałęziach prze­ mysłu, miały nie kalkulacje ekonomiczne czy technologiczne, lecz często niekompetentne opinie kierownictwa partyjnego w oso­ bach samego Józefa Stalina, Andrieja Żdanowa — sekretarza KC WKP(b) odpowiedzialnego za wojsko i przemysł zbrojeniowy — oraz innych. Ich wyobrażenia o wojnie, uzbrojeniu i strategii pozostawały na poziomie doświadczeń wyniesionych z wojny do­ mowej. Na przykład Stalin zaproponował, aby czołgi produkowa­ ne w Leningradzie wyposażyć w armaty 107 mm, gdyż sprawdzi­

19

ły się znakomicie w tamtym czasie10. Nie miał pojęcia, że dzia­ ła połowę i działa czołgowe to całkowicie różne systemy. Wsku­ tek podobnej ignorancji w przededniu wojny przerwano produk­ cję najpotrzebniejszych dział przeciwpancernych 45 i 76 mm11. Kierownik Ludowego Komisariatu Uzbrojenia Borys Wannikow próbował protestować, oświadczając Zdanowowi na posie­ dzeniu komisji KC: „W obliczu wojny pozwalacie na rozbrajanie armii”. Był to głos wołającego na puszczy — nikt nie wyciągnął z jego słów wniosków, poza jednym: na początku czerwca 1941 roku Wannikowa aresztowano12. Konstruktora moździerzy Bo­ rysa Szawyrina oskarżono o celowe opóźnianie produkcji, choć nie miał nic wspólnego z montażem13. W ogóle winnych sabota­ żu zbrojeń i przygotowań do wojny szukano wszędzie, tylko nie w kręgach kierownictwa partyjnego i państwowego. Niepokojąco przedstawiała się produkcja dział przeciwlotniczych i przeciwpan­ cernych oraz cekaemów — tu ofiarą padł utalentowany konstruk­ tor czołgów, profesor Władimir Zasławski. To, że mimo wszystko skonstruowano nowe modele broni i stworzono bazę dla ich seryjnej produkcji, było głównie zasługą naukowców, inżynierów i robotników. Wielu aresztowanych czo­ łowych uczonych pracowało w tak zwanych szaraszkach — wię­ ziennych biurach projektowych i laboratoriach. Dopiero wybuch wojny z Niemcami doprowadził do ich uwolnienia. Taki los spo­ tkał między innymi jednego z najsłynniejszych konstruktorów sa­ molotów, Aleksieja Tupolewa14. Przyszły twórca rakiet kosmicz­ nych Siergiej Korolow przesiedział w obozach i tiurmach 16 lat. Podobnych przypadków było bardzo wiele. Wszyscy ci uczeni pra­ cowali pod kontrolą organów bezpieczeństwa. Na początku 1939 roku masowy terror nieco zelżał, jed­ nak niedługo potem przybyły z Gruzji Ławrientij Beria zastąpił „krwawego karła” Jeżowa na stanowisku narkoma spraw we­ wnętrznych. Od tej chwili prześladowania powróciły do dawnej skali i przybrały metodyczny charakter. Beria wykorzystywał apa­

20

rat Ludowego Komisariatu Spraw Węwnętrznych (NKWD) nie tyl­ ko do wzmocnienia swoich wpływów w kierownictwie partyjnym, ale też dla lepiej zorganizowanej eksploatacji więźniów, zesłańców i wolnonajemnych robotników. Ponieważ rząd ZSRS nie podaje oficjalnej liczby więźniów, zo­ stają nam dane szacunkowe. Umiarkowani historycy zachodni uwa­ żają, że w chwili wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej ludność obo­ zów zmalała z 8 milionów (1939) do 6,5 miliona (1940)15. Spadek ten był w pierwszej kolejności skutkiem wysokiej umieralności. Większość aresztowanych w latach 1937-1938 nie wytrzymywała łagrowego reżimu dłużej niż dwa-trzy lata. To prawda, w sowieckich obozach nie było komór gazowych ani krematoriów jak w hitlerow­ skich obozach zagłady. Konwejer śmierci był prymitywniejszy z po­ wodu zacofanej technologii. Tu zwyczajnie rozstrzeliwano, morzo­ no głodem, wyniszczano chorobami, pracą ponad siły, dręczeniem. GUŁag1 opisany przez Aleksandra Sołżenicyna i innych au­ torów to tylko fragment — choć najważniejszy — koszmarnego państwa w państwie, jakim było NKWD. Do Ludowego Komisaria­ tu Spraw Wewnętrznych należały, oprócz łagrów, także więzienne laboratoria szaraszki, zakłady przemysłowe, zarządy budowy ka­ nałów, tuneli, szos kolei itp. Organ ten zajmował poczesne miejsce w gospodarce narodowej ZSRS. Dysponując najtańszą na świę­ cie siłą roboczą, stanowił wręcz jeden z filarów sowieckiego syste­ mu gospodarczego. Potwierdzenie tego znajdujemy w oficjalnych sowieckich dokumentach. Zgodnie z planem rozwoju gospodarki ZSRS na rok 1941" NKWD dostarczało 50% drewna uzyskanego

1 GUŁag, Gławnoje Uprawlenije Łagieriej — Główny Zarząd Obo­ zów. Akronim ten wprowadził Aleksander Sołżenicyn na określenie świa­ ta sowieckich obozów koncentracyjnych. " Tekst poufnego Państwowego planu rozwoju gospodarki narodowej na 1941 rok trafił w ręce hitlerowców w lipcu 1941 roku, w chwili zajęcia Smoleńska. Po wojnie został opublikowany w USA iprzyp. autora).

21

na Dalekim Wschodzie, w Karelo-Fińskiej SRS, w Komijskiej Au­ tonomicznej SRS, ponad 30% w obwodach archangielskim i mur­ mańskim, 20-25% w obwodach jarosławskim, gorkowskim, mołotowskim i swierdłowskim oraz w Okręgu Krasnojarskim. NKWD prowadziło ponadto wyrąb i transport drewna w 32 obwodach, re­ publikach autonomicznych i związkowych16. Fabryki podlegające NKWD produkowały cegłę w Okręgu Chabarowskim, czerpały ropę z rzeki Uchty (plan na 1941 rok — 250 tysięcy ton)17. Więźniowie dostarczali 40% krajowego wy­ dobycia rudy chromitowej18 (150 tysięcy ton z ogólnej wielkości 370 tysięcy ton). W systemie podlegającym NKWD produkowano cement i drewno obróbkowe, budowano holowniki i kutry morskie, barki, przyczepy do traktorów, zgarniarki, ciężkie spychacze, walce dro­ gowe, narzędzia rolnicze, meble, wyroby trykotarskie i z dziani­ ny, obuwie itp.19 Z dostępnych źródeł wiemy o wykorzystywaniu więźniów do prac w kopalniach uranu, węgla, złota20. Znaczenie NKWD dla sowieckiej gospodarki najlepiej ilu­ struje plan inwestycji na rok 1941. Ogólna ich kwota opiewała na 37,65 miliarda rubli (bez Ludowego Komisariatu Obrony, mary­ narki wojennej oraz transportu). Na Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD) przypadało 6,81 miliarda rubli, czyli 18% — znacznie więcej niż na którykolwiek inny narkomat. W 1941 roku z przeznaczonych do oddania do użytku obiektów o ogólnej wartości 31,165 miliarda rubli na NKWD przypadał udział o war­ tości 3,86 miliarda rubli, czyli ponad 12%21. Biorąc pod uwagę, że narzędzia i maszyny pozostające do dyspozycji więźniów były nieporównanie gorsze i prymitywniej­ sze niż te używane przez robotników na wolności, można śmiało stwierdzić, że w przededniu wojny z Niemcami praca przymuso­ wa w ZSRS przekraczała 20% ogólnej produkcji. Nawet ze skąpych danych dotyczących płac w podległym NKWD Głównym Zarzą­ dzie Budowy Szos, Guszossdor, wynika niezbicie, że średnia rocz­

22

na pensja robotników zatrudnionych w przedsiębiorstwach tej in­ stytucji była dwukrotnie niższa od zarobków robotników w przed­ siębiorstwach podlegających innym narkomatom (odpowiednio, 2424 ruble i 4,7 tysiąca rubli)22. Według bardzo niekompletnych danych rozkład siły niewol­ niczej1w 1945 roku był następujący23: Kopalnie ...................................................... Więźniowie przydzielani na kontrakty do konkretnych przedsiębiorstw .............. Prace budowlane ............. Budowa, obsługa łagrów, budowa sprzętu obozowego ..................... Wyrąb lasów ................................................ Rolnictwo ....................................................

1,0 min 1,0 min 3,5 min 0,6 min 0,4 min 0,2 min

Jeszcze raz zaznaczamy, że są to dane niekompletne. Takim sposobem NKWD skupiło w swoich rękach niespoty­ kaną władzę ekonomiczną, administracyjną i polityczną. Pod jego kontrolą znalazł się w pewnym stopniu nawet aparat partyjny, nie wspominając o państwowym. W „wolnych” przedsiębiorstwach wszystko toczyło się tak jak zwykle. Triumfowała szturmowszczyzna (plan niewykonany przez pierwsze dwie dekady miesiąca starano się nadrobić „szturmem” w ciągu ostatnich dziesięciu dni). Taki styl pracy przetrwał w wielu sowieckich zakładach do dziś. Fabrykom zdarzało się przerywać pro­ dukcję, gdy nie dowieziono na czas surowców albo półfabrykatów. W Leningradzie w 1940 roku przerwy w pracy w fabrykach budowy maszyn ciężkich wyniosły w sumie około 1,5 miliona roboczogodzin. 1 Świadomie rozwijamy skrót rabsiła nie jako raboczaja siła (siła robo­ cza), lecz jako rabskaja siła (siła niewolnicza); w odniesieniu do więźniów sowieckich łagrów bardziej odpowiada to rzeczywistości (przyp. autora).

23

Szukanie winnych w zasadzie nie przynosiło rezultatów, gdyż sprawcami byli nie Iks, Ygrek czy Zet, lecz błędny system plano­ wania i partyjnego zarządzania w skali ogólnokrajowej. Nie mogąc uporać się z niegospodarnością, szturmowszczyzną, bumelanctwem i pijaństwem, państwo ogłosiło w czerwcu i lipcu 1940 roku całą serię antyrobotniczych dekretów. Już w 1938 roku wprowadzono książeczki pracy, które przypisywały robotników do konkretnych przedsiębiorstw. Książeczki depono­ wano w kadrach, a bez ich okazania nie można było podjąć nowe­ go zatrudnienia. 26 czerwca 1940 roku ogłoszono dekret, na mocy którego został wprowadzony ośmiogodzinny dzień pracy zamiast siedmiogodzinnego i w pewnych sektorach przemysłu ustano­ wiono sześciodniowy tydzień roboczy. Zaczął obowiązywać zakaz zmiany miejsca zatrudnienia bez stosownej zgody. Za nieuspra­ wiedliwioną nieobecność i spóźnienia groziły surowe sankcje: od grzywny po karę więzienia. W lipcu 1940 roku wszedł w ży­ cie dekret zakazujący kombajnistom i traktorzystom samowol­ nego porzucania pracy24. W październiku tego samego roku po­ wstał system państwowych rezerw pracy, obejmujący młodzież od czternastego roku życia. Za ucieczkę z przyfabrycznej szkoły za­ wodowej dzieciom groziła kara do sześciu miesięcy więzienia. W 1936 roku Stalin oznajmił światu, że w ZSRS w zasadzie zrealizowano już socjalizm25. Następnie partia obwieściła, iż w procesie „realizacji” zrodził się nowy typ człowieka — Czło­ wiek Sowiecki. Równocześnie partia i państwo zadekretowały po­ wrót do najbardziej archaicznych stosunków w produkcji, dawno już zarzuconych we wszystkich krajach rozwiniętych — mianowi­ cie przypisanie do zakładu pracy. Nie było w tym zresztą nicze­ go dziwnego, gdyż przytłaczająca większość ludności, czyli chłopi, była od czasów kolektywizacji przypisana do swoich przedsię­ biorstw (kołchozów), a od początku lat trzydziestych, gdy wpro­ wadzono w kraju system paszportowy — do swoich wiosek. Od tej chwili robotnicy i chłopi zostali niejako zrównani w prawach so­

24

cjalnych względem swojego jedynego pracodawcy, to znaczy pań­ stwa: i jedni, i drudzy byli zwyczajnie zniewoleni. Sytuacja do złu­ dzenia przypominała czasy komunizmu wojennego, z ówczesnym przymusem pracy, książeczkami pracy itp. Jednym z głównych argumentów na rzecz drakońskich posu­ nięć była konieczność wprowadzenia żelaznej dyscypliny w związ­ ku z zagrożeniem wojennym. Do tego argumentu uciekano się na wszystkich etapach sowieckiej historii: w 1927 roku ze względu na kryzys w stosunkach z Anglią, w 1931 roku wobec napaści J a ­ ponii na Chiny, a od tamtej chwili już nieprzerwanie. W rzeczywistości wojna nie zagrażała Związkowi Sowieckie­ mu ani w 1927, ani w 1931, ani w 1935 roku. Ale wmawianie społeczeństwu, że nad ojczyzną zawisło niebezpieczeństwo ze strony państw imperialistycznych, zaszczepianie mu syndromu oblężenia pozwalało kierownictwu partyjnemu utrzymywać kraj w stanie zbliżonym do wyjątkowego, usprawiedliwiać bezpra­ wie i prześladowania twierdzeniem, że są wymierzone we wro­ gą agenturę. W owym czasie żadne państwo na świecie nie było w stanie rozpętać „wielkiej wojny”, choćby bardzo pragnęło. Nawet hitle­ rowskie Niemcy potrzebowały sześciu lat, by przygotować się do napaści na Polskę, mimo ogromnego potencjału wojskowo-przemysłowego, mimo sprzyjającej szowinistycznej atmosfery w kraju i nie mniej sprzyjających warunków międzynarodowych. Rzeczy­ wiste zagrożenie wojenne pojawiło się z chwilą rozpoczęcia przez III Rzeszę pierwszych operacji wojskowych w Europie.

2. Ku osi Moskwa-Berlin Bieg wydarzeń nieuchronnie zmierzał ku nowej wojnie światowej. Cała druga połowa lat trzydziestych mijała pod znakiem narasta­ jących konfliktów polityczno-militarnych.

25

W 1935 roku Niemcy złamały postanowienia traktatu wer­ salskiego i wprowadziły powszechny obowiązek służby wojsko­ wej. Ten poważny krok na drodze ku kolejnej wojnie spotkał się ze zrozumieniem, a nawet aprobatą Stalina. Pod koniec marca 1935 roku podczas rozmowy na Kremlu z brytyjskim Lordem Taj­ nej Pieczęci Anthonym Edenem oświadczył: „Wcześniej czy póź­ niej naród niemiecki musi się uwolnić z wersalskich oków... Po­ wtarzam, tak wielki naród jak Germanie musi zrzucić łańcuchy Wersalu”. Stalin nadmienia kilkakrotnie: „Germanie — to wiel­ ki i dzielny naród. Nigdy o tym nie zapominamy”26. Nie mówi N i e m c y , lecz G e r m a n i e [podkr. autora], jak określano wo­ jownicze plemiona na rubieżach imperium rzymskiego i jak Ro­ sjanie nazywali Niemców podczas I wojny światowej. Imponuje mu ich „wielkość”, „dzielność”. Nie przywiązuje wagi do faktu, że w tym przypadku nie chodzi o Niemcy w ogóle, lecz o Niemcy narodowosocjalistyczne. Tkwiła w tym pewna nieubłagana logika. Stalin od dawna ma­ rzył o sojuszu z Niemcami. Potwierdza to cała historia sowieckiej polityki wobec Niemiec od podpisania traktatu w Rapallo. Po za­ kończeniu wojny domowej umowa ta otworzyła przed Związkiem Sowieckim możliwość normalizacji stosunków dyplomatycznych z najważniejszymi państwami kapitalistycznymi. Stalin jako wykształcony marksista uważał, że sukces rewo­ lucji w Niemczech oznaczałby koniec kapitalizmu w Europie. Do triumfu rewolucji w Niemczech nie doszło, kraj ten poniósł klęskę w I wojnie światowej. Sowieckie kierownictwo i podporządkowany sowieckim ce­ lom politycznym Komintern widziały w Niemczech naturalne­ go — w odpowiednich warunkach — sprzymierzeńca ZSRS prze­ ciw zwycięzcom w I wojnie światowej: Wielkiej Brytanii i Francji. W latach dwudziestych i trzydziestych ZSRS otrzymywał od nie­ mieckich przemysłowców znaczną pomoc ekonomiczną i kredy­ ty. Między Reichswehrą i Armią Czerwoną zawiązała się współ­

26

praca militarna. W Lipiecku utworzono tajny ośrodek treningowy dla niemieckich pilotów wojskowych, a pod Kazaniem — szkołę dla czołgistów. W jednej z fabryk w podmoskiewskiej miejscowości Fili montowano niemieckie samoloty marki Junkers. Wszystko to czyniono, świadomie łamiąc postanowienia wersalskiego traktatu pokojowego, zabraniającego Niemcom posiadania lotnictwa woj­ skowego i wojsk pancernych. W Moskwie specjalna misja wojsko­ wa — Zentrale Moskau — miała za zadanie koordynację łączności wojskowej z ZSRS. Sowiecki przemysł zaopatrywał Reichswehrę w pociski artyleryjskie, rozważano możliwość wspólnych ekspery­ mentów z produkowanymi w ZSRS gazami bojowymi27. Stalin wiedział, że spory odłam niemieckich konserwaty­ stów, przemysłowców i wyższej kadry oficerskiej to zwolennicy „wschodniej orientacji”. Sądził, iż to właśnie oni są rzeczywistymi g o s p o d a r z a m i Niemiec. Żywił wiele szacunku dla rzeczywi­ stych gospodarzy, sam wszak nim był. Nie wątpił też, że niemieccy nacjonaliści, w tym również naro­ dowi socjaliści, występują przeciwko utrzymaniu traktatu wersal­ skiego, a zatem łączą ich ze Związkiem Sowieckim wspólne interesy. W ten sposób triumf narodowych socjalistów w Niemczech byłby zwycięstwem sił antyzachodnich — z korzyścią dla Moskwy. Nie­ nawiść Stalina do socjaldemokratów, zwłaszcza niemieckich, była odpowiednikiem stosunku Lenina do mienszewików i innych partii socjalistycznych. Lenin zawsze upatrywał w socjaldemokratach ry­ wali w walce o ideologiczną hegemonię nad klasą robotniczą. Nie­ mieccy socjaldemokraci wykazywali orientację prozachodnią, Stalin zaś uważał Zachód — Anglię i Francję — za głównych wrogów. Na początku lat trzydziestych w Moskwie wciąż jeszcze liczo­ no, że narastanie ruchu hitlerowskiego w Niemczech sprawi, iż masy ludowe wyzbędą się złudzeń co do parlamentaryzmu i demo­ kracji. A któż był bardziej nieprzejednanym wrogiem demokracji niż sam Stalin? Już w 1931 roku pytał członka Biura Politycznego Komunistycznej Partii Niemiec Heinza Neumanna: „Czy nie sądzi­

27

cie, że jeżeli w Niemczech nacjonaliści dojdą do władzy, to będą zaj­ mować się wyłącznie Zachodem, tak że będziemy mogli swobodnie budować socjalizm?”28. Rezultatem tej rozmowy i tej optyki była dyrektywa Komintemu, zalecająca Komunistycznej Partii Niemiec nasilenie walki z socjaldemokratami — wrogiem numer 1. Historia nie przyznała jednak racji tej ocenie. W toku wal­ ki z partią socjaldemokratyczną niemieccy komuniści pchnęb część klasy robotniczej w objęcia narodowego socjalizmu. Rozłam w szeregach niemieckiego ruchu robotniczego ułatwił Hitlero­ wi dojście do władzy. W wyniku powszechnych wyborów naro­ dowi socjaliści uzyskali 11,7 miliona głosów, socjaldemokracja — 7,2 miliona, a komuniści — około 6 milionów głosów29. Po ob­ jęciu władzy przez Hitlera stosunki niemiecko-sowieckie zaczęły się pogarszać. Hitlerowski program ekspansji na wschód i antysowieckie wypady osłabiły dążenia Stalina do wszechstronnego politycznego porozumienia z Niemcami. Ale jest faktem, że takie zamiary istniały. Mówił o nich na przykład zbiegły do USA radca sowieckiej ambasady w Rzymie Helphand w trakcie poufnej roz­ mowy z brytyjskim dyplomatą Nevilem Butlerem1,30. Istnieją też inne dowody. Przypomnijmy pewien epizod. Na początku maja 1933 roku, trzy miesiące po dojściu Hitlera do władzy, na zapro­ szenie sowieckiego Sztabu Generalnego przybyła do Moskwy gru­ pa wyższych oficerów Reichswehry z generałem von Bóckelsbergiem na czele. Podczas przyjęcia na cześć delegacji niemieckiej ludowy komisarz obrony Kliment Woroszyłow w przenąówieniu stanowczo podkreślił, że Armia Czerwona pragnie zachować do­ tychczasowe przyjazne stosunki z armią niemiecką31. Mniej wię­ cej w tym samym czasie Stalin przeczytał rosyjski przekład Mein Kampf. Nawet jeżeli nie był do końca przekonany o antysowiec' Helphand (notabene młodszy syn Alexandra Pam isa) w rozmowie z Butlerem powiedział, że „od 1933 roku Stalin był opętany ideą porozu­ mienia z Hitlerem” (przyp. autora).

28

kich zamierzeniach Hitlera, biorąc zapewne jego liczne deklaracje za hasła propagandowe, to w każdym razie musiał jakoś zareago­ wać. Przerwano wszelkie kontakty z Reichswehrą i zamknięto nie­ mieckie ośrodki na terytorium ZSRS32. Jednak problem przyszłych stosunków między Niemcami i Związkiem Sowieckim pozostawał otwarty. Sowieckie kierownic­ two wciąż żywiło nadzieję, że po burzliwym okresie ustanawia­ nia władzy przez nacjonalistów powrócą stare, dobre czasy. Mówił 0 tym otwarcie 16 sierpnia 1933 roku sekretarz Centralnego Komi­ tetu Wykonawczego ZSRS Awel Jenukidze w rozmowie z niemiec­ kim ambasadorem w Moskwie Herbertem von Dirksenem: „Narodowosocjalistyczna przebudowa może mieć pozytywne skutki dla stosunków niemiecko-sowieckich”33. Jenukidze widocznie szukał wspólnych linii rozwoju oraz podobieństw niemieckiego nazizmu 1 sowieckiego komunizmu — i znajdował je. Na przełomie lat 1933 i 1934, to znaczy w tym samym okre­ sie, kiedy sowieckie kierownictwo usiłowało skierować politykę zagraniczną na tor zbiorowego bezpieczeństwa, pod adresem Nie­ miec raz za razem płyną uporczywe apele o powrót do tradycyjnie przyjaznych stosunków. 6 listopada 1933 roku zastępca ludowego komisarza obrony Michaił Tuchaczewski mówi radcy niemieckiej ambasady Fritzowi von Twardowskiemu, że „w Związku Sowieckim polityka Rapallo cieszy się jak największą popularnością”. Nigdy nie zostanie zapomniane, że w trudnym okresie Reichswehrą była nauczyciel­ ką Armii Czerwonej, która teraz ze szczególną radością powitała­ by podjęcie na nowo dawnej współpracy. Należy jedynie rozwiać obawy co do wrogiej pobtyki nowego rządu niemieckiego wobec Związku Sowieckiego34. W podobnym tonie wypowiada się ludowy komisarz spraw zagranicznych Maksym Litwinow, który 4 grudnia 1933 roku stwierdza w rozmowie z Benitem Mussolinim: „Pragniemy mieć jak najlepsze stosunki z Niemcami. Jednak ZSRS obawia się so­

29

juszu Niemiec z Francją i stara mu się zapobiec właśnie poprzez zbliżenie z Paryżem”35. 13 grudnia Litwinow powtarza niemieckiemu ambasadorowi w Moskwie Rudolfowi Nadolny emu: „My niczego przeciw Niem­ com nie knujemy. Nie zamierzamy uczestniczyć w żadnych antyniemieckich intrygach”36. 29 grudnia 1933 roku myśl tę rozwija­ ją przewodniczący Sowietu Komisarzy Ludowych (Sownarkomu) Wiaczesław Mołotow i ludowy komisarz spraw zagranicznych Maksym Litwinow w wystąpieniach na IV sesji Centralnego Ko­ mitetu Wykonawczego ZSRS37, zaraz po decyzji KC WKP(b) o pod­ jęciu działań na rzecz tworzenia w Europie systemu bezpieczeń­ stwa zbiorowego38. W 1934 roku Związek Sowiecki wstępuje do Ligi Narodów, zostając jej aktywnym członkiem. Jednak pomi­ mo oficjalnego zwrotu w polityce zagranicznej Stalin postanawia kontynuować dotychczasowy kurs na Niemcy — tyle że małymi kroczkami. Kliment Woroszyłow i szef Sztabu Generalnego Aleksander Jegorow bezustannie powtarzają swoim niemieckim rozmówcom, że Związek Sowiecki pragnie jak najlepszych stosunków z Niem­ cami39. Taką też linię przedstawia Stalin w referacie na XVII zjeździe WKP(b) w lutym 1934 roku. Je st dość powściągliwy w oce­ nie wzajemnych stosunków z Niemcami. Zwraca uwagę, że fa­ szyzm typu niemieckiego „niesłusznie nazywa się narodowym socjalizmem, albowiem nawet przy jak najdokładniejszym ba­ daniu niepodobna w nim wykryć ani atomu socjalizmu”40. Ale cóż począć z pierwszą składową — jego narodowym, nacjona­ listycznym charakterem? Stalin nie udziela na razie odpowie­ dzi na to pytanie. Wszak dopiero zaczął weryfikować tradycyj­ nie negatywny stosunek partii do nacjonalizmu jako takiego, a do nacjonalizmu rosyjskiego w szczególności. Pojawią się nie­ bawem słynne Uwagi Stalina, Żdanowa i Kirowa do projektu pod­ ręcznika historii ZSRS. Zmienia się stosunek do historii Związku

30

Sowieckiego, inne jest też podejście do faszyzmu, przede wszyst­ kim niemieckiego. Dla Stalina NSDAP była narzędziem w rękach wielkiego prze­ mysłu i Reichswehry. Nie rozumiał on względnie spontanicznego, samodzielnego charakteru ruchu nazistowskiego. Uważając, że to Reichswehra kontroluje sytuację, i pamiętając o jej dawnej współ­ pracy z Armią Czerwoną, Stalin nie mógł w pełni ocenić zagroże­ nia ze strony niemieckiego faszyzmu. „Dalecy jesteśmy od tego — mówił na XVII zjeździe — aby za­ chwycać się reżimem faszystowskim w Niemczech, a l e r z e c z n i e w f a s z y z m i e [podkr. autora], chociażby dlatego, że na przykład faszyzm we Włoszech nie przeszkodził ZSRS w nawiąza­ niu jak najlepszych stosunków z tym krajem”41. Stalin powtarza: „Nie mieliśmy orientacji na Niemcy, tak samo jak nie mamy orien­ tacji na Polskę i Francję”42. Furtka ku porozumieniu z Niemcami pozostaje otwarta. 30 czerwca 1934 roku, cztery miesiące po zakończeniu XVII zjazdu WKP(b), Hitler dokonał krwawego pogromu wśród swoich współtowarzyszy. Owe wydarzenia były dla Stalina nie­ wątpliwie przełomową chwilą nie tylko w sposobie widzenia sy­ tuacji niemieckiej, ale też jego własnych stosunków ze starą gwar­ dią bolszewicką, która ciążyła mu już od dawna, podobnie jak Hitlerowi ciążyły i irytowały go pretensje „starych towarzyszy” z dowództwa oddziałów szturmowych SA. Zainteresowanie Stalina „nocą długich noży” wzrosło, ponie­ waż latem i jesienią 1934 roku szykował już likwidację własnych towarzyszy. 1 grudnia 1934 roku członek Politbiura, sekretarz KC i leningradzkiego komitetu WKP(b) Siergiej Kirów, padł ofia­ rą zamachu zorganizowanego prawdopodobnie z rozkazu Stalina. Strzały oddane do Kirowa w Leningradzie posłużyły za sygnał do działania, Na jawnych i tajnych opozycjonistów, monarchistów, białych oficerów runęła fala represji, egzekucji, aresztowań. Kraj zalała ofensywa propagandowa wymierzona w rzekomych wro­

31

gów ludu, podobnie zresztą jak w Niemczech po zamordowaniu Ernsta Róhma i jego towarzyszy. Stalin upatrywał w masowym terrorze w Niemczech zakoń­ czenia okresu „partyjnego” w historii niemieckiego narodowego socjalizmu i początku okresu „państwowego”1(na nieuchronność takiego rozwoju wydarzeń zwracał uwagę już w 1933 roku se­ kretarz Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRS Jenukidze w rozmowie z ambasadorem Dirksenem). Ja k pisał Walter Kry­ wicki, były szef sowieckiego wywiadu wojskowego na Zachodzie, wydarzenia z 30 czerwca omawiano szczegółowo na posiedzeniu Politbiura. Stalin podsumował dyskusję następująco: „Wypadki w Niemczech wcale nie wskazują na załamanie się reżimu nazi­ stowskiego. Przeciwnie, prowadzą do konsolidacji tego reżimu i do wzmocnienia Hitlera”. Politbiuro postanowiło „za wszelką cenę skłonić Hitlera do zawarcia ugody z rządem sowieckim”43. Mimo że w całej prasie sowieckiej trwa kampania na rzecz bezpieczeństwa zbiorowego i przeciw agresywnym zapędom na­ zizmu, główny jej dyrygent Karol Radek tłumaczy Krywickiemu z cyniczną szczerością: „Tylko głupcy są w stanie myśleć, że mo­ żemy kiedykolwiek zerwać z Niemcami. To, co tu piszę, to jedna strona medalu — a rzeczywistość to druga strona. Nikt nam nie może dać tego, co dały Niemcy. Zerwanie z Niemcami jest dla nas po prostu niemożliwością”44. Radek najpewniej miał na myśli nie tylko współpracę wojsko­ wą, ale też wielką pomoc techniczną i gospodarczą uzyskaną od

ł 29 października 1939 roku dziennik „The New York Herald Tribune” opublikował artykuł Waltera Krywickiego, w którym autor stwier­ dzał, że po wypadkach z 30 czerwca 1934 roku Stalin nie miał już cienia wątpliwości, iż „Hider reprezentuje zorganizowaną władzę nad narodem i tę organizację Stalin ceni bardzo wysoko”. Pozostawał jeden problem — trzeba było przekonać Hidera, że Rosja jest naturalnym sprzymierzeń­ cem Niemiec (przyp. autora).

32

Niemiec w okresie pierwszej pięciolatki. Można z całą pewnością stwierdzić, że zagraniczna pomoc gospodarcza, w tym niemiecka, odegrała kluczową rolę w budowie sowieckiego przemysłu. ZSRS wysuwa pod adresem Niemiec dwie propozycje: udzie­ lenia wspólnej gwarancji krajom bałtyckim oraz członkostwa w „pakcie wschodnim”, mającym zagwarantować bezpieczeństwo każdemu spośród jego uczestników. Hitler odrzuca obie oferty. Wzmacnia się orientacja na budowanie bezpieczeństwa zbio­ rowego, a więc na zbliżenie i sojusz z Francją oraz Anglią. Stalin liczy tym razem na to, że obawa przed okrążeniem zmusi Niemcy do poprawy stosunków z ZSRS. Przewodniczący Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRS Michaił Kalinin w rozmowie z nowo mianowanym ambasadorem niemieckim w Moskwie Friedrichem-Wernerem von der Schulenburgiem mówi: „Nie należy przywiązywać zbytniej wagi do ujada­ nia prasy. Narody Niemiec i Związku Sowieckiego złączone są ze sobą rozmaitymi więzami i pod wieloma względami są od siebie uzależnione”45. Stalin próbuje w podobnym świetle przedstawić sytuację bry­ tyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych Anthony emu Edeno­ wi — usiłuje zastraszyć go perspektywą sowiecko-niemieckiego aliansu po to, by zapobiec porozumieniu Anglii z Niemcami kosz­ tem Związku Sowieckiego. I tak na przykład informuje Edena, że pertraktacje z Niemcami odnośnie do kredytów dotyczą „produk­ tów, o których wręcz nie wypada mówić otwarcie: uzbrojenia, che­ mii itd ”. Eden (z niepokojem): „Jak to? Czyżby rząd niemiecki zgodził się dostarczać broń Armii Czerwonej?”. Stalin: „Tak, decy­ zja już zapadła, w najbliższych dniach podpiszemy zapewne poro­ zumienie o kredytach”46. Toczy się gra o wielką stawkę. Jeśli uda się wmówić Anglikom, że Hitlerowi nie można ufać, wówczas groźba angielsko-niemieckiego porozumienia zostanie zażegnana i Hitler nie będzie miał innego wyjścia, jak tylko zabiegać o sojusz z ZSRS.

33

W lipcu 1933 roku, trzy i pół miesiąca po moskiewskiej wizy­ cie Edena, Stalin poleca swemu przedstawicielowi handlowemu w Berlinie Dawidowi Kandełakiemu, by podjął starania na rzecz normalizacji sowiecko-niemieckich stosunków politycznych. W owym czasie Kandełaki prowadził negocjacje z Hjalmarem Schachtem, prezesem Banku Rzeszy zbliżonym do niemiec­ kich kół finansowych i przemysłowych, na temat dwustronnej współpracy gospodarczej. Jak wspominaliśmy, właśnie wielka finansjera była w oczach Stalina rzeczywistym panem sytuacji, panem Hitlera. Zwracając się do Schachta, zwracał się więc bez­ pośrednio do b o s s a . Kandełaki prowadził zarazem pertrak­ tacje z Hermannem Góringiem, o którym w Moskwie sądzono, że pełni funkcję ogniwa łączącego niemiecki wielki przemysł i finansjerę z rządem. Zarówno Schacht, jak i Góring mogliby — zdaniem Stalina — decydująco wpłynąć na zmianę kursu w niemieckiej polityce. Jednocześnie z poparciem dla „inicjatywy Kandełakiego” wy­ stępują Michaił Tuchaczewski i Maksym Litwinow w Moskwie47 oraz ambasador Jaków Suric i radca ambasady w Berlinie Siergiej Bessonow48, gorąco apelując o poprawę stosunków między Niemca­ mi i ZSRS. 21 grudnia 1935 roku Bessonow bez ogródek oświadcza w niemieckim MSZ, że byłoby pożądane rozszerzenie berlińskiej umowy o neutralności z 1926 roku o „dwustronny niemiecko-sowiecki pakt o nieagresji”49. Wielu dowodów na to, że w Moskwie gwałtownie rewidowa­ no dotychczasowy stosunek do niemieckiego narodowego socjali­ zmu, dostarcza książka uznanego publicysty Jewgienija Gniedina, w latach trzydziestych pierwszego sekretarza ambasady. „Pamię­ tam — pisze Gniedin— jak wszystkich nas, dyplomatów zatrudnio­ nych w ambasadzie w Berlinie, wprawił w zakłopotanie następujący fakt: w roku bodajże 1936 gościł w Berlinie przejazdem zastępca narkoma handlu zagranicznego Szałwa Eliawa, który z racji dawnej zażyłości miał dostęp do Stalina; dał nam on wówczas do zrozumie­

34

nia, że na górze ocenia się hitleryzm inaczej — inaczej niż w prasie i inaczej niż w berlińskiej ambasadzie ZSRS”i,5°. Schacht zaproponował Kandełakiemu, by dalsze rozmowy na temat poprawy stosunków sowiecko-niemieckich były prowadzo­ ne kanałami dyplomatycznymi. Zarazem przyrzekł, że osobiście poinformuje niemiecki MSZ o sowieckiej sugestii51. W latach 1935-1936 Stalin wciąż liczył na porozumienie z Rze­ szą, chociaż zagraniczny wydział NKWD ostrzegał, że „wszelkie so­ wieckie próby załagodzenia i pogodzenia się z Hitlerem są darem­ ne. Główną przeszkodą w porozumieniu z Rosją jest sam Hitler”52. Kiedy Bank Rzeszy udzielił Związkowi Sowieckiemu długoter­ minowej pożyczki i otworzył wielkie kredyty, Stalin uznał to za chęć nawiązania porozumienia z ZSRS. Podczas posiedzenia Politbiura po wysłuchaniu raportu NKWD zareagował słowami: „Jak może Hitler zacząć z nami wojnę, gdy nam dał takie pożyczki? To niemożliwe. Koła finansowe w Niemczech są zbyt potężne i siedzą mocno w siodle”53. Ani interwencje w Hiszpanii, ani podpisanie przez Niem­ cy i Japonię antykominternowskiego paktu w 1936 roku nie za­ chwiały pewności Stalina o możliwości porozumienia z Rzeszą. Pod koniec maja 1936 roku Kandełaki i jego zastępca Kurt Friedrichsohn nawiązali kontakt z Góringiem, który nie tyl­ ko żywo zainteresował się perspektywami rozwoju stosunków z ZSRS, ale wręcz obiecał, że omówi tę sprawę z Hitlerem54. W lipcu tegoż roku Bessonow negocjował z wysoko postawionym urzędnikiem niemieckiego MSZ Andorem Henckem konkretne warunki zawarcia sowiecko-niemieckiego paktu o nieagresji. Hencke stwierdził, że zdaniem rządu niemieckiego pakty o nie­ agresji mają sens w przypadku państw posiadających wspólną grani-

1 Jewgienij Gniedin, pierwszy syn Alexandra Parvusa (Israela Helphanda), był długoletnim współpracownikiem działu zagranicznego dzien­ nika „Izwiestia”, następnie — do aresztowania w lipcu 1939 roku — sze­ fem wydziału prasy w sowieckim MSZ (przyp. autora).

35

cę55, a między ZSRS i Niemcami takowa nie istnieje. Oświadczenie to miało kardynalne znaczenie dla przyszłego rozwoju stosunków sowiecko-hitlerowskich. W grudniu 1936 i lutym 1937 roku Schacht po­ nownie spotkał się z Kandełakim i Friedrichsohnem. Zakomunikował im, że wzajemne stosunki handlowe mogą rozwijać się pomyślnie tyl­ ko pod jednym warunkiem: jeśli rząd sowiecki wyrzeknie się komu­ nistycznej agitacji poza granicami Rosji. Z notatek Schachta wynika, że Kandełaki wyraził „życzliwość i zrozumienie”. Na polecenie Stali­ na i Mołotowa Kandełaki przedstawił ich stanowisko na piśmie. Za­ wierało następujące stwierdzenia: rząd sowiecki nigdy nie sprzeciwiał się politycznym pertraktacjom z Niemcami. Jego polityka nie godzi­ ła w interesy Niemiec. Moskwa wyraża gotowość podjęcia rokowań dotyczących poprawy wzajemnych stosunków. Schacht zapropono­ wał Kandełakiemu, by sowiecki ambasador w Berlinie przekazał to oświadczenie drogą oficjalną56. Po podpisaniu sowiecko-niemieckiej umowy gospodarczej Stalin był przekonany, że negocjacje z Rzeszą zbliżają się do po­ myślnego finału. W rozmowie z Jeżowem oświadczył: „W naj­ bliższej przyszłości dojdzie do porozumienia z Niemcami”57. W grudniu 1936 roku Walter Krywicki otrzymał rozkaz zreduko­ wania operacji szpiegowskich na terenie Niemiec58. 11 lutego 1937 roku minister spraw zagranicznych Niemiec Konstantin von Neurath zakomunikował Schachtowi o odrzuce­ niu przez Hitlera propozycji ZSRS z powodu sowiecko-francuskiego układu o wzajemnej pomocy oraz działalności Kominternu. Neurath dodał, że jeśli dalsze wypadki będą rozwijać się w kie­ runku ustanowienia w Rosji absolutnego despotyzmu popierane­ go przez wojsko, wtedy można będzie podjąć temat ewentualnej rewizji niemieckiej polityki wobec ZSRS1,59. 1 Walter Krywicki utrzymuje w swoich wspomnieniach, że w kwiet­ niu 1937 roku Kandełaki przybył do Moskwy w towarzystwie niemiec­ kiego rezydenta OGPU, przywożąc „projekt umowy z rządem nazistów-

36

Na decyzję Hitlera wpłynęła nie tylko niestabilna sytuacja w ZSRS i antagonistyczna wobec Niemiec polityka bezpieczeń­ stwa zbiorowego, ale też umiarkowane reakcje Anglii i Francji na remilitaryzację Nadrenii i na jednostronne wypowiedzenie przez Niemcy traktatów z Locamo. Był to znak, że Rzesza nie musi się obawiać czynnego sprzeciwu zachodnich mocarstw wobec jej eks­ pansji. Hitler zdecydował, że na razie korzystniej jest grać kartą antysowiecką. Hitler wykorzystał starania ZSRS o jego względy dla zastra­ szenia Anglii perspektywą zbliżenia sowiecko-niemieckiego. Na początku 1936 roku ów scenariusz oceniano w kręgach woj­ skowych i dyplomatycznych Wielkiej Brytanii jako wielce praw­ dopodobny. Niemiecki attache wojskowy w Londynie Leo Geyr von Schweppenburg, rozmawiając z szefem Imperialnego Szta­ bu Generalnego Johnem Dillem, zwracał uwagę na dość silne prorosyjskie nastawienie w armii niemieckiej, a także na fakt, że sowiecko-niemieckie porozumienie niebawem może stać się faktem, jeśli tylko nie przeszkodzi mu zbliżenie między Anglią i Niemcami. W Londynie wyrażano przekonanie, że kurs na zbliżenie z ZSRS cieszy się co prawda poparciem Reichswehry, Schachta oraz przemysłowców zainteresowanych rozwojem niemiecko-sowieckiej współpracy gospodarczej, jak również części NSDAP, ale Hitler zdecydowanie sprzeciwia się poprawie wszelkich stosun­ ków z ZSRS poza handlowymi60. Angielskie kręgi polityczne były w błędzie, sądząc, iż to Niemcy wykazują inicjatywę w kwestii wzajemnego porozumienia61. W Foreign Office obawiano się, że w razie fiaska systemu zbiorowego bezpieczeństwa można się spo-

skim. Został przyjęty na prywatnej audiencji u Stalina, który mniemał, że nareszcie osiągnął upragniony cel” (W. Krywicki, op. cit., s. 37). Jed­ nak ta wersja Krywickiego nie znalazła jak dotąd potwierdzenia w innych źródłach i pozostaje w sprzeczności z ustalonymi faktami (przyp. autora).

37

dziewać całkowitego zwrotu w stosunkach Moskwa-Berlin i zbli­ żenia obu państw. Tylko polityka zbiorowego bezpieczeństwa może oddalić groźbę aliansu Niemiec z ZSRS62. Tymczasem wewnętrzna sytuacja w Związku Sowieckim uległa gwałtownemu pogorszeniu. Trwały masowe aresztowa­ nia, terror szalał na skalę niespotykaną. W 1937 roku Karol Ra­ dek, sądzony na otwartym procesie pokazowym, występując w roli oskarżonego i głównego świadka oskarżenia w jednej oso­ bie, przyznał się do rzekomej zbrodni i szpiegostwa na rzecz Niemiec. Obciążywszy siebie i wielu innych, nie na długo oca­ lił własną głowę1. Wiosną 1937 roku pogłoski o zbliżającym się sowiecko-niemieckim porozumieniu krążyły szeroko w europejskich krę­ gach dyplomatycznych, nierzadko trafiając na łamy prasy. Formal­ ne dementi rządu sowieckiego nastąpiło dopiero w kwietniu tegoż roku, dwa miesiące po jednoznacznym odrzuceniu przez Hitlera sowieckich propozycji63. W marcu 193 8 roku Hitler przyłączył Austrię do Rzeszy (Anszlus). 30 września Niemcy, Włochy, Wielka Brytania i Francja podpisały w Monachium porozumienie upoważniające Niemcy do oderwania Sudetów od Czechosłowacji. Układ monachijski wymie­ rzony był nie tylko w Czechosłowację, godził także w Związek So­ wiecki. Niekorzystny obrót dla ZSRS przybrały również wydarzenia w Hiszpanii. Po układzie monachijskim i ogłoszeniu angielsko-niemieckiej deklaracji o nieagresji podpisano analogiczną umowę francusko-niemiecką64. Moskwa nerwowo zareagowała na powsta­ nie marionetkowego rządu Ukrainy Zakarpackiej na obszarze ode­ rwanej od Czechosłowacji Rusi Zakarpackiej. Rozeszły się pogłoski o wskrzeszeniu niemieckiego projektu utworzenia państwa ukra­ ińskiego — zależnego od Rzeszy, ale formalnie autonomicznego. 1 Karol Radek został skazany na dziesięć lat pozbawienia wolności. Zginął w łagrze, prawdopodobnie w 1940 roku.

38

W tych warunkach Stalin postanowił po raz kolejny odwo­ łać się do ulubionej dwoistej taktyki. 10 marca 1939 roku w re­ feracie na XVIII zjeździe partii ostrzegł Anglię i Francję, że polityka „nieingerencji” skończy się klęską, i dał aluzyjnie do zrozumienia, iż nie jest wykluczona rewizja sowieckiej polityki zagranicznej65. 15 marca Niemcy zajęły Czechosłowację i utworzyły na jej te­ rytorium Protektorat Czech i Moraw, proklamując jednocześnie „niepodległość” Słowacji. Wypadki te zdecydowanie odmieniły na­ stroje wpływowych sfer politycznych Wielkiej Brytanii. Rozpęta­ na przez Niemcy antypolska kampania na rzecz oderwania Gdań­ ska wraz z korytarzem od Polski doprowadziła wiosną 1939 roku do tego, że Anglia zaczęła stosować „politykę gwarancji”. Wielka Brytania zobowiązała się, że w razie niesprowokowanej agresji na Polskę, Rumunię, Grecję lub Turcję udzieli tym krajom niezwłocz­ nej, bezpośredniej pomocy militarnej66. Po raz pierwszy od zakoń­ czenia I wojny światowej w Anglii wprowadzono powszechny obo­ wiązek służby wojskowej67. Rząd Neville’a Chamberlaina zwrócił się do rządu sowieckiego z zapytaniem o jego stanowisko na wy­ padek napaści na Polskę i Rumunię68. Równocześnie Anglicy za­ częli szukać możliwości porozumienia z Niemcami, które mogło­ by stanowić gwarancję bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii69. Tymczasem Związek Sowiecki kontynuował podwójną grę. W połowie kwietnia 1939 roku Moskwa rozpoczęła jawne per­ traktacje z Anglią i Francją, zmierzające do podpisania sojuszu wojskowego. Jednocześnie starała się błyskawicznie wysondować w Berlinie możliwości zawarcia z Niemcami umowy godzącej w in­ teresy Anglii i Francji. 15 kwietnia rząd Wielkiej Brytanii zwrócił się do ZSRS z pro­ pozycją, by rząd sowiecki publicznie zadeklarował, że w razie na­ paści na któregokolwiek z jego europejskich sąsiadów, który sam stawi czoła najeźdźcy, można będzie liczyć na pomoc Sowietów — jeśli takowa byłaby pożądana70. 17 kwietnia 1939 roku ZSRS ze

39

swej strony zaproponował Anglii i Francji zawarcie trójstronnego porozumienia na pięć-dziesięć lat, którego sygnatariusze zobo­ wiązaliby się do udzielenia sobie wzajemnie niezwłocznej pomocy w razie agresji skierowanej przeciwko któremukolwiek z uma­ wiających się państw europejskich, jak również do udzielenia ta­ kiej pomocy państwom wschodnioeuropejskim położonym mię­ dzy Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym i graniczącym z ZSRS — gdyby zostały zaatakowane. Propozycje Związku Sowieckiego przewidywały zawarcie konwencji wojskowej71. Jednak dziesięć dni wcześniej funkcjonariusz niemieckiego MSZ Peter Kleist usłyszał w rozmowie z sowieckim charge d’affaires w Berlinie Gieorgijem Astachowem, że w interesie Nie­ miec i Związku Sowieckiego nie leży dalsze prowadzenie wal­ ki ideologicznej zamiast obustronnie uzgodnionej polityki72. W dniu przedłożenia Anglii sowieckich propozycji ambasador ZSRS w Berlinie Aleksiej Mieriekałow oznajmił sekretarzowi sta­ nu w niemieckim MSZ Ernstowi von Weizsackerowi, że Związek Sowiecki pragnąłby normalizacji stosunków z Niemcami i że nie powinny stać temu na przeszkodzie różnice ideologiczne73. 3 maja 1939 roku Maksym Litwinow, symbolizujący w latach trzydziestych politykę bezpieczeństwa zbiorowego, został usunię­ ty ze stanowiska ludowego komisarza spraw zagranicznych. Zdy­ misjonowanie Żyda Litwinowa, nierzadko atakowanego przez nazistowską propagandę, i oddanie sowieckiej dyplomacji w ręce dotychczasowego przewodniczącego Sownarkomu ZSRS Wiacze­ sława Mołotowa wywarło w Berlinie dość korzystne wrażenie. W depeszy dyplomatycznej z niemieckiej ambasady w Moskwie zwracano uwagę, że nominacja Mołotowa „najprawdopodobniej stanowi gwarancję, iż polityka zagraniczna ZSRS będzie prowa­ dzona w całkowitej zgodności z ideami Stalina”74. 5 maja 1939 roku Gieorgijowi Astachowowi zakomunikowa­ no, że broń zamówiona przez Związek Sowiecki w czechosłowac­ kich zakładach Skoda będzie dostarczona do ZSRS.

40

Przez cały maj 1939 roku między Anglią i Francją z jednej strony a Związkiem Sowieckim z drugiej trwała wymiana pro­ pozycji i dyskusja za pośrednictwem kanałów dyplomatycznych. Z punktu widzenia ZSRS jedną z najistotniejszych kwestii było otrzymanie gwarancji, że państwa bałtyckie (Litwa, Łotwa, Esto­ nia) nie trafią w taki czy inny sposób w ręce Rzeszy, oraz pewność, że na wypadek wojny z Niemcami wojska sowieckie będą mogły bez przeszkód przejść przez terytorium Polski i Rumunii — nie istniała wszak wspólna granica sowiecko-niemiecka. Związek So­ wiecki faktycznie dążył do akceptacji przygotowywanej aneksji trzech państw bałtyckich. Rządy Polski i Rumunii nie chciały wy­ razić zgody na ewentualny przemarsz Armii Czerwonej, słusznie obawiając się, że obecność wojsk sowieckich na ich obszrze dopro­ wadzi do nieodwracalnych przemian społeczno-politycznych. 20 maja, w szczytowym momencie angielsko-francusko-sowieckich negocjacji, Mołotow przyjął ambasadora niemieckiego w Moskwie Friedricha-Wernera von der Schulenburga. Dyploma­ tę zdumiała uwaga Mołotowa, że oba rządy winny zastanowić się nad stworzeniem sprzyjającego gruntu politycznego dla przy­ szłych stosunków dwustronnych75. W Berlinie wypowiedź tę po­ traktowano jako obiecujący początek, ale postanowiono odczekać, aż z ust Mołotowa padną bardziej przejrzyste deklaracje. Naziści obawiali się, że rząd sowiecki mógłby wykorzystać gotowość Nie­ miec do poprawy wzajemnych stosunków jako argument wzmac­ niający pozycję Moskwy w przetargach z Anglią i Francją. W jed­ nym z adresowanych do Hitlera memorandów niemiecki minister spraw zagranicznych zauważał, że ZSRS porzucił dotychczasową politykę agresywnej ekspansji rewolucji światowej i że możliwa jest stopniowa normalizacja stosunków na linii Berlin-Moskwa76. W niemieckim MSZ zabrano się do wnikliwego studiowania per­ spektyw niemiecko-sowieckiego zbliżenia oraz wpływu, jaki mogłoby ono wywrzeć na sojusz Rzeszy z Japonią i Włochami. W czerwcu i lipcu Stalin i Hitler unikali zdecydowanych posunięć.

41

W tym samym czasie trwały intensywne sowiecko-niemieckie pertraktacje handlowe. Pod koniec maja 1939 roku na Dalekim Wschodzie doszło do krwawych starć między oddziałami sowieckimi i mongolskimi z jednej strony a japońskimi z drugiej. Kryzys w stosunkach japońsko-sowieckich zwiększył dodatkowo nerwowość sowieckiego kierownictwa i jego strach przed możliwością wciągnięcia ZSRS do wojny równocześnie na Zachodzie i Dalekim Wschodzie. Wątpliwości podobnej natury nękały też Hitlera. Jego generalicja wypowiedziała się jednoznacznie przeciw prowadzeniu wojny na dwóch frontach naraz. Cała strategia hitlerowskich Nie­ miec zakładała rozgromienie przeciwników z osobna, po kolei, bez dopuszczania do ich wojskowo-politycznego sprzymierzenia. Kryzys w stosunkach niemiecko-polskich oraz względna słabość militarna Anglii i Francji skłaniały Hitlera do zbliżenia z ZSRS. W połowie czerwca Stalin zdecydował się powrócić do bardziej konkretnych rozmów z Niemcami. 15 czerwca Astachow spotkał się w Berlinie z bułgarskim posłem Purwanem Draganowem i wy­ jaśnił mu, że Związek Sowiecki ma do wyboru trzy możliwości: zawarcie sojuszu z Francją i Anglią, dalsze odwlekanie negocjacji wokół tego porozumienia i wreszcie pakt z Niemcami. Ta ostatnia odpowiadała najbardziej pragnieniom ZSRS. W trakcie rozmowy Astachow przedstawił Draganowowi projekt umowy niemiecko-sowieckiej. Wskazał w szczególności, że Moskwa nie uznaje przy­ należności Besarabii do Rumunii i dał do zrozumienia, iżjednym z warunków przyszłego porozumienia będzie zwrócenie Besara­ bii Związkowi Sowieckiemu. Dalej Astachow oświadczył, że prze­ szkodą na drodze niemiecko-sowieckiego sojuszu jest obawa przed niemieckim atakiem na ZSRS ze strony krajów bałtyckich albo Ru­ munii. Gdyby Niemcy zadeklarowały, że nie napadną na Związek Sowiecki, albo gdyby zawarły z nim umowę o nieagresji, Moskwa najprawdopodobniej wstrzymałaby się z podpisaniem układu z Anglią. Ponieważ Związek Sowiecki — kontynuował Astachow

42

— nie zna rzeczywistych zamiarów Niemiec, wszystko przemawia za przeciąganiem negocjacji z Wielką Brytanią, jako że nie wiąże to ZSRS w żadnym stopniu. Draganów niezwłocznie powiadomił o tej rozmowie niemiecki MSZ77. Tego samego dnia, to jest 15 czerwca, rządy Anglii i Fran­ cji przesłały Moskwie swoje uwagi do sowieckich propozyqi. Go­ dząc się na podpisanie układu o wzajemnej pomocy, oba państwa odrzucały projekt konwencji wojskowej; jako powód podały zbyt krótkie terminy. Proponowały, by tymczasem ograniczyć się do konsultacji na szczeblu sztabów generalnych78. Rząd brytyjski starał się przeciągać negocjacje, ponieważ właśnie w tym czasie rozpoczął głębokie rozpoznanie niemiec­ kich planów i zamiarów. 9 czerwca odwiedził Góringa brytyjski ambasador w Berlinie Nevile Henderson, który zakomunikował, że gdyby Niemcy zdecydowały się nawiązać z Anglią pertrakta­ cje, „nie spotkałoby się to z nieprzychylną reakcją”79. Od czerwca do sierpnia 1939 roku kilkakrotnie podejmo­ wano i przerywano dwustronne rozmowy, prowadzone przez nieoficjalnych pośredników80. Żądania strony niemieckiej, do­ magającej się zwłaszcza uznania Bliskiego Wschodu za jej „na­ turalną ekonomiczną strefę wpływów”, były dla Anglii nie do przyjęcia. Oba kraje dzieliła przeszkoda niemożliwa do pokona­ nia, mianowicie naziści dążyli do hegemonii na kontynencie eu­ ropejskim. Jednak Stalin, choć bezustannie powtarzał za leninowską teorią imperializmu, że nierealne jest zażegnanie sprzeczności między konkurującymi wielkimi mocarstwami (imperialistycz­ nymi) — nie dostrzegł tego korzystnego dla ZSRS aspektu. W efekcie latem 1939 roku zarówno Anglia, jak i Związek So­ wiecki były w równej mierze zainteresowane przeciąganiem per­ traktacji dotyczących układu o wzajemnej pomocy, zostawiając decydowanie o losach świata Niemcom, które parły do jak najry­ chlejszego rozpętania wojny.

43

28 czerwca Mołotow raz jeszcze podkreślił w rozmowie z Schulenburgiem, że normalizacja stosunków politycznych z Niemcami jest możliwa i pożądana81. Ambasador odparł, że Niemcy odno­ szą się do niej przychylnie. Mołotow wyraził zadowolenie, zwłasz­ cza gdy usłyszał, iż Rzesza nadal uznaje za obowiązującą berlińską umowę o neutralności z 1926 roku82. 22 lipca wznowiono niemiecko-sowieckie negocjacje handlo­ we. Następnego dnia rząd sowiecki zaproponował Anglii i Francji rozpoczęcie w Moskwie trójstronnych rozmów przedstawicieli sił zbrojnych tych państw. 25 lipca Anglia i Francja wyraziły zgodę. Jednak gabinet Chamberlaina również pragnął zyskać na czasie. Brytyjska misja wojskowa udała się do ZSRS na pokładzie stat­ ku, który przybył dopiero 11 sierpnia. Anglicy otrzymali jasne instrukcje: nie podejmować żadnych konkretnych zobowiązań, które mogłyby w jakichkolwiek okolicznościach krępować ich rzą­ dowi swobodę ruchów. W szczególności zalecono nie omawiać pro­ blemu państw bałtyckich, Polski ani Rumunii83. Instrukcje z Lon­ dynu przekazane brytyjskiej misji wojskowej w Moskwie do tego stopnia zdumiały jej personel, że 13 sierpnia ambasador Wielkiej Brytanii William Seeds zwrócił się do ministra spraw zagranicz­ nych lorda Halifaksa z pytaniem, czy jego rząd rzeczywiście pra­ gnie postępu w negocjacjach84. Podejrzliwość i nieufność Stalina co do celów i zamierzeń An­ glii potęgowały się. W owym czasie sowiecki wywiad wojskowy dysponował już najprawdopodobniej informacją, że Niemcy wy­ znaczyły datę napaści na Polskę — 26 sierpnia. Hitler ze swej strony był mocno zaniepokojony moskiewskimi rozmowami wojskowych delegacji trzech państw. Obawy żywiło również dowództwo niemieckich sił zbrojnych, którego strategia zakładała prowadzenie z Polską błyskawicznej wojny na jednym froncie. 27 lipca wyższy urzędnik MSZ Rzeszy Karl Julius Schnurre jednoznacznie oznajmił Astachowowi oraz szefowi sowiec­

44

kiej delegacji handlowej Jewgienijowi Babarinowi, że stopniowa poprawa stosunków politycznych między ZSRS a Niemcami jest możliwa i pożądana. Jednak propozycja normalizacji spotkała się ze sprzeciwem Astachowa, który zwrócił uwagę, że czas na­ gli, a Związek Sowiecki odczuwa wyraźne zagrożenie ze strony Niemiec — od Bałtyku poczynając, a na Rumunii kończąc. Asta­ chowa interesowało, czy Niemcy mają jakieś dalekosiężne poli­ tyczne zamierzenia wobec państw bałtyckich, podkreślił także znaczenie kwestii rumuńskiej. Sowiecki dyplomata oświadczył przy tym po raz pierwszy, że Gdańsk powinien wrócić do Rze­ szy oraz że sprawa korytarza pomorskiego również powinna być załatwiona po myśli Berlina85. W rozmowie tej przewijały się zasadnicze rysy przyszłego paktu sowiecko-niemieckiego. Ini­ cjatywę w kwestii zawarcia sojuszu wyraźnie przejęła strona so­ wiecka. 29 lipca Berlin polecił Schulenburgowi uzyskać od Mołotowa potwierdzenie poprzedniej deklaracji Astachowa. W depeszy pod­ kreślano, że niezależnie od sposobu rozwiązania polskiego pro­ blemu — drogą pokojową bądź inną — Niemcy byłyby gotowe zadośćuczynić sowieckim interesom i doprowadzić do porozumie­ nia z rządem ZSRS86. 3 sierpnia szef niemieckiej dyplomacji Joachim von Ribbentrop spotkał się w Berlinie z Astachowem87, zaś Mołotow w Moskwie z Schulenburgiem88. Strony dążyły do doprecyzowania wzajemnych zobowiązań w zakresie planowanego porozumienia. Schulenburg oświadczył Mołotowowi, że między Bałtykiem a Mo­ rzem Czarnym nie ma żadnego konfliktu interesów niemieckich i sowieckich. Dodał, iż pakt antykominternowski nie jest wymie­ rzony w ZSRS, podobnie jak układy o nieagresji z państwami bał­ tyckimi. O moskiewskie interesy nie zahaczają również roszcze­ nia w stosunku do Polski. Mołotow powtórzył sowieckie żądania wobec Rzeszy, wyraził nieufność swego rządu wobec niemieckich zamiarów, ale też — co najważniejsze — nie zostawił cienia wąt­

45

pliwości, że Kreml jest gotów znormalizować polityczne stosunki sowiecko-niemieckie89. W ten sposób na początku sierpnia, w przededniu rozpoczę­ cia rozmów misji wojskowych ZSRS, Anglii i Francji, Związek So­ wiecki znalazł się w bardzo korzystnej sytuacji. Miał do wyboru trzy możliwości: połączyć się z Francją i Anglią przeciw faszystow­ skim Niemcom szykującym się do agresji na Polskę; zabezpieczyć własne interesy, podpisując porozumienie z Niemcami i otwiera­ jąc drogę ku wojnie — napaści Niemiec na Polskę; wreszcie nie wiązać się żadnymi układami i pozostać na uboczu nadciągających konfliktów zbrojnych. Późniejsze zapewnienia rządu sowieckiego, że nie miał inne­ go wyboru, jak tylko przystać na porozumienie z Niemcami, nie odpowiadają faktom historycznym. W rzeczywistości Stalin z wie­ lu powodów skłaniał się ku układowi z III Rzeszą. Przede wszyst­ kim liczył na to, że otrzyma od niej kraje bałtyckie, wschodnią Polskę i Besarabię. Despota Stalin miał zdecydowanie negatywny stosunek do wszelkich form demokracji. Psychika dyktatora Hitlera była mu bliska i zrozumiała. Obaj pod wieloma względami uczyli się od sie­ bie nawzajem. Obaj stosowali analogiczne metody w walce z rzeczy­ wistymi i urojonymi przeciwnikami politycznymi. Obie propagandy, sowiecka i hitlerowska, wykazywały zdumiewające podobieństwa. 10 sierpnia 1939 roku, w przededniu przybycia do Moskwy brytyjskiej delegacji wojskowej, w Berlinie doszło do kolejnego spotkania Astachow-Schnurre. Sowiecki charge daffaires oznaj­ mił, że otrzymana przezeń z Moskwy instrukcja wysuwa na pierwszy plan dążenie ZSRS do poprawy stosunków z Niemcami. Wyjaśnił również niemieckiemu wysłannikowi, iż pertraktacje prowadzone w tym czasie przez ZSRS z Anglią i Francją zosta­ ły podjęte przez stronę sowiecką bez entuzjazmu i z jednego tyl­ ko powodu: rząd sowiecki musiał zabezpieczyć się przed niemiec­ kim zagrożeniem i był zmuszony przyjąć wszelką proponowaną mu pomoc. Od chwili rozpoczęcia rozmów z Niemcami sytuacja

46

radykalnie się zmieniła. Wynik pertraktacji angielsko-francusko-sowieckich pozostaje tymczasem mocno niejasny i jest całkiem możliwe, że rząd sowiecki uważa tę kwestię za otwartą. Rozmo­ wa, którą on, Astachow, prowadzi obecnie ze Schnurrem, zmierza w tym właśnie kierunku. W centrum dyskusji znalazł się problem Polski, ale obie strony unikały wynurzeń na ten temat, ogranicza­ jąc się jedynie do zaznaczenia stanowisk90. Nazajutrz rozpoczęły się w Moskwie pertraktacje wojskowe. 14 sierpnia, w szczytowym momencie rozmów, Astachow oświad­ czył Schnurremu, że zgodnie z instrukcją, którą otrzymał od Mołotowa, ZSRS poza kwestiami ekonomicznymi jest zainteresowany omówieniem problemów dotyczących prasy, współpracy kultural­ nej, kwestii polskiej oraz dotychczasowych sowiecko-niemieckich stosunków politycznych. Na miejsce rozmów strona sowiecka pro­ ponowała Moskwę91. W ten sposób w połowie sierpnia Związek Sowiecki podjął zasadniczą decyzję o daleko posuniętej normalizacji stosunków z Rzeszą. Mołotow faktycznie już sformułował warunki Kremla, które przekazano do wiadomości rządowi niemieckiemu: Besarabia oraz kraje bałtyckie, w tym również Litwa, winny znaleźć się w sowieckiej strefie wpływów, rozwiązanie kwestii polskiej powin­ no zaspokoić interesy Rzeszy. Sowieckie kierownictwo czekało na odpowiedź Berlina. Astachow pożegnał Schnurrego 14 sierpnia około 14.00. Siedem godzin później Ribbentrop wysłał telegram do Schulenburga, w którym polecił zakomunikować Mołotowowi, co nastę­ puje: 1. Czasy, w których narodowosocjalistyczne Niemcy i Zwią­ zek Sowiecki stanowiły dwa wrogie obozy, należą do przeszło­ ści. Oba kraje stoją u progu nowej epoki we wzajemnych sto­ sunkach. 2. Między Niemcami i ZSRS nie ma rzeczywistego konflik­ tu interesów. Niemcy nie żywią wrogich zamiarów wobec Zwiąż-

47

ku Sowieckiego. Na obszarze Międzymorza nie ma takich pro­ blemów, których nie dałoby się rozwiązać ku zadowoleniu obu stron. W szczególności dotyczy to krajów bałtyckich, Bałtyku, Polski, Europy Południowo-Wschodniej itp. Ribbentrop oświadczył zarazem, że doszło do zwrotu w sto­ sunkach niemiecko-sowieckich. W celu ich dalszej normaliza­ cji jest gotów niezwłocznie spotkać się w Moskwie ze Stalinem, by przekazać mu punkt widzenia Hitlera. Nie jest wykluczone, że w ślad za tym mogłoby dojść do znacznej poprawy wzajemnych relacji92. 16 sierpnia Schulenburg przekazał treść powyższego telegra­ mu Mołotowowi, który zareagował bardzo przychylnie. Rząd so­ wiecki — oświadczył Mołotow — wierząc w szczerość niemieckich zamiarów, przyjmuje z uznaniem pragnienie Niemiec poprawy stosunków z ZSRS. Mołotow natychmiast dorzucił pomysł, by podpisać niezwłocznie pakt o nieagresji, wykorzystując w tym celu ewentualny pobyt Ribbentropa w Moskwie. Po raz kolejny powtó­ rzył sowieckie warunki: układ o nieagresji, wywarcie przez Niem­ cy wpływu na Japonię w celu unormowania stosunków japońsko-sowieckich i zlikwidowania konfliktów granicznych, wspólna gwarancja dla państw bałtyckich93. Od tej chwili obie strony — Berlin i Moskwa — zaczynają się spieszyć. Wiedzą wszak doskonale, że w ciągu najbliższych dzie­ sięciu dni Niemcy napadną na Polskę. Hitler potrzebuje poparcia ze strony Związku Sowieckiego, mającego z Polską wspólną grani­ cę. Stalin chciałby jeszcze przed atakiem Rzeszy na Polskę uzyskać od Niemiec wszystko, czego pragnie. Podczas gdy marszałek Borys Szaposznikow tłumaczył an­ gielskiej i francuskiej delegacji wojskowej, że w razie konflik­ tu z Niemcami ZSRS może wystawić 120 dywizji piechoty, 9-10 tysięcy czołgów oraz 5,5 tysiąca bombowców i myśliw­ ców94, na Kremlu szykowano projekt sowiecko-niemieckiego paktu o nieagresji.

48

16 sierpnia Ribbentrop śle za pośrednictwem Schulenburga kolejną depeszę do Mołotowa. Pisze w niej, że Niemcy gotowe są zawrzeć z ZSRS 25-letni układ o nieagresji, udzielając zara­ zem wspólnej gwarancji państwom bałtyckim. Skłonne są rów­ nież użyć swych wpływów dla uregulowania relacji sowiecko-japońskich. Ponieważ w każdej chwili może dojść do poważnych incydentów z Polską, bardzo pożądane jest niezwłoczne i zasadni­ cze wyjaśnienie stanu stosunków sowiecko-niemieckich. Minister spraw zagranicznych Rzeszy może przybyć do Moskwy w dowol­ nym dniu, począwszy od 18 sierpnia95. 17 sierpnia Mołotow informuje Schulenburga, że rząd ZSRS pragnie zamknąć przeszłość i przystąpić do naprawy relacji dwu­ stronnych. W tym celu należałoby zacząć od podpisania umów gospodarczych i kredytowych, a zaraz potem paktu o nieagresji. Ten ostatni krok mogłoby z powodzeniem zastąpić potwier­ dzenie berlińskiej umowy o neutralności z 1926 roku. W każ­ dym wypadku — i to była główna część odpowiedzi Mołoto­ wa — musi dojść do podpisania protokołu zawierającego prócz innych punktów również niemieckie deklaracje z 15 sierpnia. Godząc się w zasadzie na propozycję przyjazdu Ribbentropa, Mołotow oświadczył, że przygotowanie wizyty wymagać będzie trochę czasu96. Czas ten był niezbędny dla wyszukania pretekstu umożliwia­ jącego przerwanie pertraktacji z wojskowymi delegacjami Anglii i Francji. Podsunęli go sami Anglicy, którzy, po pierwsze, nie mieli formalnego pełnomocnictwa do podpisania konwencji, a po dru­ gie, nie byli w stanie uzyskać od rządów Polski i Rumunii zgody na przemarsz przez ich terytoria sowieckich wojsk w razie wojny z Niemcami. Te dwa powody wystarczyły do zerwania negocjacji, choć gdyby strona sowiecka szczerze pragnęła sojuszu wojskowe­ go z Anglią i Francją, kilkudniowa zwłoka w rozmowach pozwo­ liłaby zachodnim mocarstwom uzyskać odpowiedź na złożoną w Warszawie demarche.

49

Jednak oczekiwanie na odpowiedź wykraczało poza plany Stalina, który postanowił zawrzeć sojusz z hitlerowską Rzeszą. Od dawna nosił się z ideą niemiecko-sowieckiego aliansu. Wresz­ cie wybiła wyczekiwana godzina. 23 sierpnia 1939 roku podczas wieczornego przyjęcia wyda­ nego na Kremlu z okazji podpisania sowiecko-niemieckiego pak­ tu o nieagresji Mołotow „wzniósł toast na cześć Stalina, zwracając uwagę, że to właśnie Stalin swoim przemówieniem z marca 1939 roku, właściwie odebranym w Niemczech, dokonał zwrotu w sto­ sunkach politycznych (między ZSRS i Niemcami) ”97. Tydzień póź­ niej Mołotow w obecności deputowanych do Najwyższego Sowie­ tu ZSRS oświadczył, że to Stalin przepowiedział na XVIII zjeździe partii porozumienie z Rzeszą: „Teraz widzimy — dorzucił Moło­ tow — że w Niemczech trafnie oceniono wypowiedzi towarzysza Stalina i wyciągnięto z nich praktyczne wnioski (śmiech)... Histo­ ryczne przewidywanie towarzysza Stalina wspaniale się potwier­ dziło. (Burzliwa owacja na cześć tow. Stalina)”98. Uroczystości z okazji podpisania przymierza dobiegały koń­ ca, niemieccy goście szykowali się do wyjścia, gdy raptem Stalin zwrócił się do Ribbentropa: „Rząd sowiecki traktuje ten nowy so­ jusz bardzo poważnie. Może zagwarantować słowem honoru, że Związek Sowiecki nie zawiedzie swego towarzysza”99. Zazwyczaj Stalin bardzo starannie dobierał słowa, gdy więc nazwał Hitlera „towarzyszem”, powiedział dokładnie to, co chciał powiedzieć. Stalin ostrzegł również Niemców przez groźbą niedoceniania sił przeciwników — Anglii i Francji. Odpowiadając na uwagi Ribben­ tropa o słabości obu mocarstw, stwierdził: „Anglia, pomimo swej słabości, walczyłaby umiejętnie i wytrwale; armia francuska rów­ nież zasługuje na poważne traktowanie”100. Stalin liczył na dłu­ gotrwałą wojnę w Europie i pragnął, by jego partner był na to przygotowany. Można przyjąć też ewentualność, że w razie długo­ trwałej wojny na Zachodzie widział siebie w roli silniejszego part­ nera w układzie ZSRS-III Rzesza.

50

Niemcy zobowiązały się wpłynąć na sprzymierzoną Japonię i nakłonić ją do normalizacji stosunków ze Związkiem Sowieckim. ZSRS obiecał dalsze dostawy do Rzeszy surowców strategicznych i żywności. Podpisanie porozumień z hitlerowskimi Niemcami było zwieńczeniem długoletnich starań Stalina na rzecz utworzenia przymierza sowiecko-niemieckiego. 31 sierpnia 1939 roku Mołotow wystąpił na forum Najwyższego Sowietu ZSRS z przemó­ wieniem, w którym tłumaczył deputowanym powody zawarcia paktu o nieagresji. Zaczął od stwierdzenia, że to właśnie Niemcy i Rosja poniosły najdotkliwsze straty w wyniku I wojny światowej (w tym momencie z sali rozległ się okrzyk: „Racja!”), podkreślił dawne dążenie rządu ZSRS do zacieśnienia politycznych kontak­ tów z Niemcami. Przypominając zebranym, że Hitler potwierdził w 1933 roku berlińską umowę o neutralności z 1926 roku, Mołotow powiedział: „Rząd sowiecki j u ż p o p r z e d n i o {podkr. au­ tora] uważał za pożądane uczynić kolejny krok na rzecz poprawy stosunków politycznych z Niemcami, ale tak się złożyło, że jest to możliwe dopiero teraz”. Ze słów przewodniczącego Sownarkomu przebijał wyraźny żal, że do porozumienia z Niemcami nie do­ szło wcześniej (pamiętajmy o negocjacjach Kandełakiego...). Mołotow ubolewał zarazem, że sowiecko-niemiecki sojusz ogranicza się do paktu o nieagresji. Powiedział między innymi: „Co prawda rzecz dotyczy w tym przypadku j e d y n i e umowy o nieagresji, a nie umowy o wzajemnej pomocy, jak miało to miejsce w pertrak­ tacjach angielsko-francusko-sowieckich. N i e m n i e j [podkr. au­ tora] w obecnych warunkach trudno przecenić międzynarodowe znaczenie paktu sowiecko-niemieckiego. [...] Umowa o nieagresji między ZSRS i Niemcami stanowi punkt zwrotny w dziejach Euro­ py, nie tylko zresztą Europy”101. Była to słuszna uwaga. W historii Europy i całego świata rze­ czywiście nastąpił zasadniczy zwrot: Związek Sowiecki, podpisu­ jąc umowę z Niemcami, utorował drogę ku wojnie. Nieprzypadko­

51

wo na tej samej sesji Najwyższego Sowietu ZSRS przeprowadzono nowelizację dotychczasowej ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej102. Następowała głęboka, jakościowa przemiana w podejściu sowieckiego kierownictwa do zagadnienia wojny i po­ koju. Nastał moment, kiedy wojna w Europie miała posłużyć inte­ resom sowieckiego reżimu, tak jak poprzednio służyła im polityka zbiorowego bezpieczeństwa, wspierana taktyką Frontu Ludowe­ go i Kominternu. Po podpisaniu z ZSRS tajnego porozumienia o strefach wpły­ wów w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej Niemcy za­ bezpieczyły swoje granice wschodnie. Droga do napaści na Polskę stanęła otworem. Tajny protokół układu Hitler-Stalin nie doczekał się publika­ cji w Związku Sowieckim i sam fakt jego istnienia wyszedł na jaw dopiero podczas procesu norymberskiego hitlerowskich zbrod­ niarzy wojennych. Był pierwszym, lecz bynajmniej nie jedynym tajnym porozumieniem zawartym w latach 1939-1941 między Niemcami i ZSRS. Moskiewska „Prawda” określiła pakt sowiecko-niemiecki mia­ nem „instrumentu pokoju”, „aktu pokojowego”, który bez wąt­ pienia przyczyni się do „złagodzenia napięć w sytuacji między­ narodowej”103. Tydzień później, 1 września 1939 roku, Niemcy napadły na Polskę. Rozpoczęła się II wojna światowa. 3 września Ribbentrop zwrócił się do Mołotowa z zapytaniem, czy Związek Sowiecki nie uważa za stosowne wystąpić przeciw armii polskiej w celu zajęcia sowieckiej strefy wpływów (chodziło o zachod­ nią Ukrainę i zachodnią Białoruś); podkreślił, że takie posunięcie odciążyłoby armię niemiecką i przysłużyło się sowieckim inte­ resom. Jednak Stalin nie chciał utożsamiać Związku Sowieckie­ go z hitlerowską agresją. Uznał, że należy odczekać, by następnie przedstawić własnemu społeczeństwu i całemu światu wkroczenie Armii Czerwonej do Polski jako akt pomocy dla ludności ukraiń­ skiej i białoruskiej, ratowanie jej przed Niemcami. Dlatego odpo­

52

wiedź Mołotowa brzmiała następująco: ZSRS zgadza się ze sta­ nowiskiem Niemiec, że podjęcie konkretnych działań będzie w odpowiednim momencie absolutnie konieczne, jednak ten mo­ ment jeszcze nie nastał. Pośpiech może jedynie „nam zaszkodzić” i sprzyjać konsolidacji „ n a s z y c h \podhr. autora] przeciwników”. Treść owego dokumentu jest niezwykle ważna: Związek So­ wiecki przyznaje w nim po raz pierwszy, że ma tych samych wro­ gów i te same cele, co hitlerowska III Rzesza. „ N a s i przeciwni­ cy”, „ n a s z a sprawa” — sformułowania Mołotowa biją w oczy104. W połowie września w Moskwie uznano, że nastał odpo­ wiedni moment, by wojska sowieckie wkroczyły do Polski. Wszy­ scy rezerwiści do 45. roku życia otrzymali karty mobilizacyjne — w pierwszej kolejności technicy i personel medyczny. Budynki szkół przemieniano w szpitale. Z półek sklepowych zaczęły znikać kolejne artykuły. Pojawiły się pogłoski o rychłym wprowadzeniu kartek na żywność105. Ludność ZSRS, zwłaszcza mieszkańcy za­ chodniej rubieży, raptem poczuła tchnienie wojny. Szybka ofensywa wojsk niemieckich, ich nieprzerwane posu­ wanie się w głąb terytorium Polski, zaskoczyło sowieckie kierow­ nictwo. Na Kremlu przypuszczano, że operacje wojenne w Polsce będą przebiegać znacznie wolniej. Była to ważna lekcja nowocze­ snej strategii. Przyszłe wypadki pokazały, że nie poszła na marne, a Moskwa wyciągnęła odpowiednie wnioski. W Berlinie dość nerwowo zareagowano na zwłokę ZSRS z wkroczeniem do Polski. Był to wszak jedyny możliwy spraw­ dzian praktycznej wartości podpisanego paktu. Niemiecka agen­ cja informacyjna rozpowszechniła oświadczenie naczelnego do­ wódcy sił lądowych generała Waltera von Brauchitscha. Wynikało z niego niezbicie, że lada moment dojdzie do zawarcia rozejmu między Niemcami i Polską i dlatego nie ma powodu, by rozpoczy­ nać działania wojenne na polskiej granicy wschodniej. Owa dekla­ racja miała posłużyć za katalizator aktywizujący ZSRS. Rząd so­ wiecki szukał odpowiedniego wytłumaczenia dla wprowadzenia

53

wojsk do Polski, chciał w jakiś sposób wytłumaczyć takie posunię­ cie własnym obywatelom. 10 września Mołotow z nieukrywanym cynizmem oznajmił niemieckiemu ambasadorowi Schulenburgowi, że „rząd sowiecki ma zamiar wykorzystać dalsze posuwanie się wojsk niemieckich, by objaśnić, że Polska padła i wskutek tego Związek Sowiecki sta­ nął wobec konieczności przyjścia z pomocą Ukraińcom i Białoru­ sinom, którym »zagrażają Niemcy«”. W oczach ludności będzie to wiarygodny argument, który jednocześnie zatrze wrażenie, że ZSRS występuje w roli agresora106. Taka argumentacja siłą rzeczy nie przypadła do gustu niemieckiemu rządowi, który zapropono­ wał wspólny komunikat głoszący, iż u źródeł działań wojennych przeciw Polsce leżała konieczność przywrócenia pokoju i porząd­ ku na dawnych polskich terytoriach107. Propozycja została odrzu­ cona: Stalin obawiał się utożsamienia z Hitlerem108. Udało się jed­ nak znaleźć możliwą do przyjęcia formułę tłumaczącą sowiecką inwazję. Nie było w niej mowy o zagrożeniu ze strony Niemiec, a jedynie mgliste napomknienie o jakichś „trzecich mocarstwach”, które mogą chcieć czerpać korzyści z chaosu panującego wówczas na terytorium Polski. Mołotow apelował do nazistów o zrozumie­ nie: rząd sowiecki nie widzi innego wiarygodnego uzasadnienia wobec własnego społeczeństwa dla przygotowywanej agresji109. 17 września Armia Czerwona przekroczyła granicę. Był to cios w ple­ cy broniącej się desperacko armii polskiej. Jej zażarty opór pomimo sowieckiej napaści potrwa jeszcze dwa tygodnie. Pod naciskiem Niemiec Stalin zgodził się w końcu na wspólny niemiecko-sowiecki komunikat. Pierwszy jego wariant, zapropo­ nowany przez Berlin, został przez Stalina uznany za zbyt szczery; w rezultacie przystano na wersję sowiecką. Jednak treść tego ko­ munikatu również była wystarczająco jasna: przebywające w Pol­ sce wojska niemieckie i sowieckie nie mają celów sprzecznych z in­ teresami Niemiec i Związku Sowieckiego, określonymi w zawartym przez te kraje pakcie110. Jednocześnie sowiecka propaganda przy­

54

gotowała inne wytłumaczenie: ludność ZSRS i cały świat mógł się dowiedzieć, że interwencja Armii Czerwonej w Polsce miała cha­ rakter wyzwoleńczy, wszystkie fakty związane ze zmową StalinHitler skrzętnie zatajono. Ukoronowaniem niemieckiej i sowieckiej napaści na Pol­ skę była wspólna defilada wojsk Wehrmachtu i Armii Czerwonej w Brześciu111. Prasa sowiecka, rzecz jasna, zachowała w tej spra­ wie milczenie. 27 września 1939 roku do Moskwy przybył ponownie hi­ tlerowski minister spraw zagranicznych Ribbentrop. Nazajutrz podpisano dwustronny „Traktat o granicach i przyjaźni”, który wytyczał linię podziału wzajemnych interesów Niemiec i ZSRS. Przecinała ona terytorium Polski. Jednocześnie podpisano pouf­ ny protokół o wyjeździe z obszarów należących odtąd do ZSRS osób narodowości niemieckiej i o opuszczeniu przez Ukraiń­ ców i Białorusinów terenów okupowanych przez Niemcy112. Spe­ cjalny tajny protokół dodatkowy stwierdzał, że terytorium pań­ stwa litewskiego przechodzi do strefy wpływów ZSRS, a z drugiej strony Lublin i część Mazowsza — do strefy wpływów Niemiec. W drugim tajnym protokole dodatkowym Niemcy i Związek So­ wiecki oświadczały, że „obie strony nie będą tolerowały na swoich terytoriach żadnej agitacji wymierzonej przeciw drugiej stronie. Będą dławić na swoich terytoriach wszelkie zalążki takiej agita­ cji i informować się wzajemnie w sprawie podejmowanych w tym celu środków”113. Wspólna deklaracja rządów sowieckiego i niemieckiego, opublikowana z okazji zawarcia układu z 28 września 1939 roku, głosi: „Rząd Niemiec i Rząd ZSRS w podpisanym dziś traktacie ostatecznie uregulowały problemy powstałe w rezultacie rozpa­ du państwa polskiego i tym samym położyły mocny fundament pod długotrwały pokój w Europie Wschodniej; wymienione rzą­ dy dają wyraz pragnieniu zakończenia wojny toczącej się między Niemcami z jednej strony oraz Anglią i Francją z drugiej. Jeśli

55

Anglia i Francja będą kontynuowały wojnę, rządy Niemiec i ZSRS będą się wzajem konsultowały w sprawie niezbędnych środków, jakie należy przedsięwziąć”. Jednocześnie Mołotow oświadczył: „Jest nie tylko nonsensem, lecz również zbrodnią prowadzenie wojny mającej na celu »zniszczenie hitleryzmu« pod fałszywym sztandarem »obrony demokracji«”114. Zaledwie półtora roku póź­ niej Stalin opowie się za koniecznością zniszczenia hitleryzmu i wystąpi pod sztandarem... obrony demokracji. Niemiecko-sowiecki rozbiór Polski i towarzyszące mu poufne porozumienia w zasadniczy sposób zmieniały sytuację w Europie. Moskwa uznała za rzecz wielkiej wagi wykazanie, że Armia Czerwona w takim samym stopniu jak Wehrmacht uczestniczy­ ła w wojnie z Polską. Niemcy miały pamiętać, że ZSRS wspierał je podczas polskiej kampanii nie tylko politycznie, ale też militarnie. 31 października 1939 roku na sesji Najwyższego Sowietu ZSRS Mołotow chełpił się wojskowym partnerstwem Niemiec i Związ­ ku Sowieckiego: „Jedno szybkie uderzenie, najpierw niemieckiej, p o t e m [podkr. autora] Armii Czerwonej i nic nie zostało z po­ kracznego bękarta traktatu wersalskiego...”115. Odpowiadając na depeszę gratulacyjną Ribbentropa z okazji 60. urodzin, Stalin podkreślił: „Dziękuję Panu, Panie Ministrze, za życzenia. P r z y p i e c z ę t o w a n a k r w i ą [podkr. autora] przy­ jaźń narodów Niemiec i Związku Sowieckiego ma wszelkie dane po temu, by być długą i krzepką”116. Po Moskwie krążył cynicz­ ny żart: przyjaźń istotnie przypieczętowana krwią, tyle że polską. Jak wspominaliśmy, sowieckie kierownictwo przykładało wielką wagę, by cios w plecy zadany Polsce przez Armię Czerwoną przedstawić jako wyratowanie ludności ukraińskiej i białoruskiej z nieszczęścia, w które wtrąciła je bezrozumna polityka rządu Rze­ czypospolitej. Je st rzeczą charakterystyczną, że w żadnym doku­ mencie z owych czasów nie ma mowy o ludności polskiej — jakby w ogóle nie istniała. Na terytorium zaanektowanym przez ZSRS mieszkało wówczas około 3 milionów Polaków. W wielkim pośpie­

56

chu przerzucono do wschodniej Polski specjalne jednostki NKWD, dowodzone przez generała Iwana Sierowa. Rozpoczęły się maso­ we aresztowania i deportacje „elementów klasowo obcych”. Rów­ nocześnie przybyła cała armia funkcjonariuszy partyjnych, ma­ jących przygotować 12-milionową ludność wschodniej Polski do „nieskrępowanego wyrażenia swej woli”: połączenia się z Ukraiń­ ską i Białoruską SRS. W pierwszych dniach października zarzą­ dzono wybory do tak zwanych Zgromadzeń Ludowych Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi, a 31 października Najwyższy So­ wiet ZSRS zatwierdził odpowiednim dekretem „zjednoczenie tych obszarów z Ukraińską i Białoruską SRS” — ich inkorporaqę do Związku Sowieckiego. Tajny protokół sowiecko-niemiecki przewidywał zajęcie przez ZSRS suwerennych państw bałtyckich: Litwy, Łotwy i Estonii. Jesienią 1939 roku pod naciskiem Moskwy rządy tych państw zo­ stały zmuszone do podpisania ze Związkiem Sowieckim układów 0 wzajemnej pomocy, po czym w czerwcu 1940 roku, pod pre­ tekstem rzekomo coraz silniejszej działalności antysowieckiej, na terytoria tych krajów wkroczyła Armia Czerwona. Następnie przeprowadzono kolejne „referenda”, naturalnie według skrupu­ latnie opracowanego moskiewskiego scenariusza. Zgodnie z owym scenariuszem w krajach tych utworzono rządy ludowe, po czym w dniach 17-21 czerwca 1940 roku odbyły się wybory do sejmów narodowych Litwy i Łotwy, a w dniach 14-15 lipca — do estoń­ skiej Dumy Państwowej. 21 lipca we wszystkich trzech krajach proklamowano ustanowienie władzy sowieckiej117. Po upływie dwóch następnych tygodni Litwę, Łotwę i Estonię na mocy decy­ zji Najwyższego Sowietu wcielono do ZSRS. Terytoria Litewskiej, Łotewskiej i Estońskiej SRS natychmiast zalały napływające jednostki NKWD, rozpoczęły się przygotowa­ nia do masowych deportacji na Syberię elementów niepewnych 1 wrogich wobec władzy sowieckiej. Operacją kierował osobiście generał Iwan Sierow.

57

W 1918 roku wojska rumuńskie zajęły Besarabię i przyłączyły ją do Rumunii. Rząd sowiecki nigdy nie uznał zasadności tej aneksji i w lipcu 1940 roku, zapewniwszy sobie uprzednio poparcie Niemiec hitlerowskich, zażądał od Rumunii niezwłocznego zwro­ tu Besarabii. Rumunia zmuszona była przyjąć twarde ultimatum. W sierpniu tego samego roku sesja Najwyższego Sowietu podjęła uchwałę o połączeniu Besarabii z Mołdawską Autonomiczną SRS, wchodzącą dotąd w skład Ukraińskiej SRS, i o utworzeniu Moł­ dawskiej SRS. O ile roszczenia Związku Sowieckiego do Besarabii miały ja­ kieś historyczne przesłanki, o tyle zajęcie północnej Bukowiny, stanowiącej w przeszłości integralną część monarchii austro-węgierskiej, było po prostu aneksją. Wcielenia północnej Buko­ winy do ZSRS nie przewidywał nawet tajny protokół niemiecko-sowiecki z sierpnia 1939 roku. Odpowiadając na demarche w tej sprawie ambasadora Niemiec w Moskwie, Mołotow oświadczył, że Bukowina „jest ostatnią brakującą częścią składową zjednoczonej Ukrainy”118. Podobną argumentację stosował Hitler podczas anszlusu Au­ strii, po oderwaniu Kłajpedy od Litwy i gdy wkraczał na obszar Sudetów. Za każdym razem utrzymywał, że przyłącza do Rzeszy tereny zamieszkałe przez ludność etnicznie niemiecką. Stalinowi przypadł do gustu ten modus operandi. Sowiecko-niemiecki tajny protokół z 23 sierpnia 1939 roku włączył Finlandię do strefy wpływów ZSRS. Kiedy 2 październi­ ka tegoż roku fiński wysłannik Aarma Vuorimaa usiłował wyson­ dować zamiary Rzeszy i ZSRS wobec jego kraju, sekretarz stanu w niemieckim MSZ von Weizsacker dał mu do zrozumienia, że Niemcy nie mają zamiaru wtrącać się do stosunków sowiecko,-fińskich119. Pierwotnie zbrojna aneksja nie wchodziła w rachuby Moskwy. ZSRS miał nadzieję na włączenie Finlandii do swojej orbity za po­ mocą wyłącznie politycznego nacisku, bez uciekania się do siły.

58

Stalin nie chciał się wdawać w zbrojny konflikt z Finlandią cieszącą się poparciem nie tylko Anglii, Niemiec i państw skandynawskich, ale również Stanów Zjednoczonych. Tok jego rozumowania był na­ stępujący: po pierwsze, Stalin dążył do odsunięcia od Leningradu granicy przebiegającej Przesmykiem Karelskim w odległości zale­ dwie 32 kilometrów, gdyż miasto znajdowało się w zasięgu obcej ciężkiej artylerii; po drugie, liczył, że zdoła odciąć dostęp do Lenin­ gradu od strony morza; po trzecie, miał nadzieję, że zapewni w ten sposób bezpieczeństwo Murmańskiej Magistrali Kolejowej. W rze­ czywistości Finlandia w najmniejszym stopniu nie zagrażała Związ­ kowi Sowieckiemu. 5 października ZSRS przekazał Finlandii swoje żądania. Moskwa zaproponowała zamianę: za fińskie terytorium nad Przesmykiem Karelskim oferowała większe tereny, przylega­ jące do Finlandii od strony Karelskiej AS RS, słabo zaludnione i niezagospodarowane. Związek Sowiecki domagał się też pra­ wa do dzierżawy od Finlandii półwyspu Hanko, położonego u wejścia do Zatoki Fińskiej, oraz niezamarzającego portu Petsamo na Półwyspie Rybackim, a to w celu rozlokowania tam baz sowieckiej marynarki wojennej i lotnictwa. Przeszkodą nie do przezwyciężenia była zrozumiała niechęć Finlandii do przekaza­ nia w dzierżawę półwyspu Hanko, co utożsamiano z uzależnie­ niem kraju od woli potężnego sąsiada. 13 listopada doszło do zerwania pertraktacji. Obie strony rozpoczęły mobilizację wojsk i umacnianie linii obronnych. Armia fińska dysponowała na Przesmyku Karelskim nieźle wyposażonym, choć nieprzysto­ sowanym do wymogów ówczesnej techniki wojennej, 125-kilometrowym pasem fortyfikacji, tak zwaną linią Mannerheima. By jak najprędzej zmusić Finlandię do ustępstw, Stalin zdecydo­ wał się na prowokację. Leningradzki Okręg Wojskowy otrzymał rozkaz ostrzelania własnego terytorium w okolicy wioski Majnila, położonej zaledwie 800 metrów od granicy, zaś odpowie­ dzialnością za ten incydent obciążono stronę fińską. W sowiec­

59

kiej prasie pojawiły się odpowiednie wezwania: „Zniszczyć nik­ czemną bandę!”120. Lecz nadzieje Stalina, że Finowie zlękną się i dla zażegnania groźby zbrojnego konfliktu zaakceptują sowieckie warunki, oka­ zały się płonne. Finlandia nie zamierzała oddać swego terytorium i wyrzec się niepodległości, a ludność kraju udzieliła pełnego po­ parcia rządowi z socjaldemokratą Vainó Tannerem na czele. Stalin był oburzony. Polecił przedłożyć Finlandii ultimatum, a w przypadku odmowy jego przyjęcia rozkazał sowieckiej arty­ lerii rozpocząć ostrzeliwanie fińskiej granicy. 28 listopada Zwią­ zek Sowiecki zerwał pakt o nieagresji z 1932 roku. Stalin był prze­ konany, że po pierwszych salwach ciężkiej artylerii Finlandia niezwłocznie skapituluje i przyjmie sowieckie warunki. Na wszel­ ki wypadek polecił sklecić przyszły marionetkowy rząd Finlandii, na którego czele miał stanąć jeden z przywódców Komintemu, Otto W. Kuusinen, w przeszłości współtwórca Komunistycznej Partii Finlandii1,121. Plan przewidywał połączenie Karelskiej SRS z Finlandią i utworzenie Karelo-Fińskiej republiki związkowej. Wszystko potoczyło się jednak inaczej. Finowie nie ulękli się ultimatum. Rzucone w bój sowieckie dywizje napotkały za­ cięty opór. Okazało się, że wojska sowieckie nie są przygotowa­ ne do walk w ciężkich warunkach zimowych. Dywizje przerzucone z Ukrainy nieposiadały zimowego ekwipunku. Odmrożenia stały się masową plagą. Brakowało odpowiedniej ilości broni automatycz­ nej. Czerwonoarmiści nie umieli prowadzić ognia w biegu, na nar­ tach. Pojawiający się znienacka fińscy strzelcy wyborowi zadawali sowieckim oddziałom dotkliwe straty. Nieumiejętność porusza­ nia się na nartach starano się kompensować, mobilizując do ar-

1 W Terijokach (od 1948 — Zielonogorsk) powołano tak zwany Lu­ dowy Rząd Demokratycznej Republiki Finlandii (nieistniejącej), z którym rząd ZSRS zawarł porozumienie o wzajemnej pomocy i przyjaźni (przyp. autora).

60

mii sportowców — narciarzy biegowych, z których wielu ponio­ sło niesławną śmierć. Sowieckie środki transportowe również nie były przystosowane do działań bojowych w warunkach srogiej zimy. Frontalne ataki na umocnienia linii Mannerheima kończy­ ły się krwawymi klęskami122. Wyższe dowództwo Armii Czerwo­ nej cechował brak kompetencji. Trzeba było wezwać z Dalekiego Wschodu generała Grigorija Szterna, a dowódcę Leningradzkiego Okręgu Wojskowego Kiryła Mierieckowa zastąpić marszałkiem Siemionem Timoszenką. Dla podniesienia ducha walczących jed­ nostek skierowano na front ochotników — leningradzkich i mo­ skiewskich komsomolców. Większość z nich przeszła jedynie pod­ stawowe, kilkutygodniowe szkolenie wojskowe. Rzucone do walki oddziały ochotnicze ponosiły ogromne straty. Niedługo potem mieszkańcy Moskwy i Leningradu zaczęli odczuwać braki w zaopa­ trzeniu. Straszliwe mrozy zimy 1939/1940 spowodowały zakłóce­ nia w komunikacji i transporcie. Wojna błyskawiczna z niepozor­ ną Finlandią nieoczekiwanie przerodziła się w przewlekłe, krwawe zmagania. Dopiero na początku lutego 1940 roku, gdy skoncen­ trowano 27 dywizji, tysiące czołgów i armat, wojska sowieckie pod dowództwem marszałka Timoszenki zdołały przełamać linię Man­ nerheima i rozpocząć swobodne działania operacyjne. Finlandii nie pozostało nic innego, jak zwrócić się do ZSRS o zawieszenie broni123. W trakcie tej niesławnej dla Związku Sowieckiego czteromie­ sięcznej wojny ujawniła się cała jego słabość militarna. Rząd ZSRS nigdy nie przedstawił swojemu społeczeństwu prawdy o stratach poniesionych podczas owej kampanii. Według najnowszych fiń­ skich danych armia sowiecka straciła 100 tysięcy żołnierzy i ofice­ rów, Finlandia — 20 tysięcy. Ale skutki tej wojny dla ZSRS to nie tylko ciężkie straty w ludziach. W grudniu 1939 roku Liga Narodów formalnie potępi­ ła Związek Sowiecki za napaść, usuwając go ze swego składu. Do­ tychczas tylko trzy państwa zostały napiętnowane przez Ligę jako agresorzy — militarystyczna Japonia, faszystowskie Włochy i na­

61

zistowskie Niemcy. Teraz do tej listy dołączył socjalistyczny Zwią­ zek Sowiecki. ZSRS odsłonił światu swoje prawdziwe oblicze. Korzystając z oburzenia opinii publicznej, rządy Anglii i Francji zamierzały przenieść aktywność wojskową z Europy Zachodniej do Północno-Wschodniej. Rozpoczęto pospieszne przygotowania, by wysłać do Finlandii 50-tysięczny korpus ekspedycyjny. Jednak rząd fiń­ ski nie chciał przekształcić Finlandii w poligon doświadczalny, na którym zmierzyłyby się wielkie mocarstwa jak w Hiszpanii w la­ tach 1936-1939, dlatego po pewnych wahaniach zdecydował się na zawarcie układu z Sowietami. 12 marca podpisano w Moskwie traktat pokojowy. Związek Sowiecki otrzymał Przesmyk Karelski z miastem Wyborg (Viipuri), Zatokę Wyborską wraz z wyspami, północny i zachodni brzeg jeziora Ładoga z miastami Keksholm, Sortavala, Suojarvi, sze­ reg wysp w Zatoce Fińskiej, tereny na wschód od Merkjarvi wraz z miastem Kuolajarvi, zachodnie obszary półwyspów Rybackiego i Średniego. Ponadto ZSRS otrzymał w dzierżawę półwysep Han­ ko i przylegające wysepki z prawem rozmieszczenia tam baz ma­ rynarki wojennej, baz lotniczych oraz garnizonów lądowych124. Tak zwany Rząd Ludowy nie uzyskał poparcia narodu fińskie­ go i zniknął równie szybko, jak się pojawił, a jego szef został nie­ długo potem przewodniczącym Prezydium Najwyższego Sowietu Karelo-Fińskiej SRS, nowej republiki związkowej powstałej po in­ korporacji do Karelskiej SRS obszarów oderwanych od Finlandii na mocy traktatu pokojowego z 1940 roku. Dla miłujących wol­ ność Finów nowa republika stanowiła przestrogę, że Finlandię też może w każdej chwili spotkać podobny los. Dopiero w 1956 roku, kiedy rząd sowiecki przekonał się, że trzyma Finlandię w garści, Karelo-Fińską SRS ponownie przekształcono w Karelską ASRS Fe­ deracji Rosyjskiej. Jednym z najważniejszych skutków ubocznych wojny sowiecko-fińskiej było narastające przekonanie Niemiec, że pod wzglę­

62

dem militarnym Związek Sowiecki jest kolosem na glinianych no­ gach i że Rzesza bez trudu zdoła go pokonać. Takie wyobrażenie 0 ZSRS pobudzało Hitlera do napaści. Wojna fińska ujawniła poważne niedociągnięcia w organi­ zacji obrony, a przede wszystkim w systemie samego Ludowego Komisariatu Obrony. Okazało się, że dane sowieckiego wywiadu wojskowego rozpracowującego linię Mannerheima nie zostały na­ niesione na mapy operacyjne i czerwonoarmiści ginęli pod ostrza­ łem fińskiej artylerii. „W naszej wojnie z Finami — pisał Chruszczów — mogli­ śmy wybrać miejsce i moment [rozpoczęcia wojny — dop. auto­ ra]. Przewyższaliśmy wroga liczebnie i mieliśmy dość czasu, by przygotować nasze operacje. Ale nawet w tych optymalnych wa­ runkach zdołaliśmy odnieść zwycięstwo dopiero po straszliwych trudnościach i przy niewyobrażalnych stratach. Zwycięstwo ta­ kim kosztem było faktycznie moralną porażką. Naród nasz nigdy się, rzecz jasna, nie dowiedział, że po­ nieśliśmy moralną klęskę, ponieważ nigdy nie powiedziano mu prawdy”125. Kierownictwo państwowe i partyjne w osobach Stalina, Mołotowa i pozostałych członków Biura Politycznego musiało zda­ wać sobie sprawę, że wojna fińska jest przestrogą na przyszłość. A przyszłość ta nie była wcale tak odległa. Woroszyłow mimo usu­ nięcia go ze stanowiska narkoma obrony pozostał członkiem Politbiura, choć w istocie zasługiwał raczej na trybunał wojskowy. W wyższych sferach kierowniczych nie było dla nikogo tajemni­ cą, że od wielu już lat zaniedbuje on elementarne obowiązki do­ wódcy sił zbrojnych. Dopóki żyli jego zastępcy — Tuchaczewski 1 inni — do nich należały wszelkie sprawy administracyjne. Sam Woroszyłow nie miał bladego pojęcia o rzeczywistym stanie Ar­ mii Czerwonej. Nowym ludowym komisarzem obrony został Siemion Timoszenko, dotychczasowy dowódca Kijowskiego Okręgu Wojsko­

63

wego. Nastąpiły też inne zmiany i roszady, ale nie mogły one po­ prawić w zasadniczy sposób opłakanego stanu najwyższego do­ wództwa: najlepsi z najlepszych zostali rozstrzelani albo gnili w więzieniach i łagrach. W 1941 roku rozstrzelano generała Szterna, jednego z najzdolniejszych sowieckich dowódców. Kluczowe stanowiska obsadzano oficerami niedoświadczonymi w dowodze­ niu dużymi związkami taktycznymi. Średnia i młodsza kadra ofi­ cerska również pozostawiały wiele do życzenia. Na dzień 1 maja 1940 roku w jednostkach sowieckiej piechoty brakowało jednej piątej oficerów. Fatalny był poziom wyszkolenia nowych kadr. Za­ ledwie przyspieszone, pięciomiesięczne kursy w podchorążów­ kach odbyło 68% dowódców plutonów i kompanii126. W chwili wybuchu wojny z Niemcami tylko 7% oficerów miało wyższe wykształcenie wojskowe, 37% nie ukończyło nawet szkoły średniej. Około 75% dowódców i 70% oficerów politycznych słu­ żyło zaledwie niecały rok127. W połowie 1940 roku kierownictwo sowieckie było już świa­ dome poważnych niedociągnięć w przygotowaniach kraju do woj­ ny, mimo że budżet zbrojeniowy był w zasadzie nieograniczony. Sowiecki przemysł zbrojeniowy nie potrafił zapewnić odpowied­ niej ilości sprzętu nowej generacji. Produkcja nowoczesnych sa­ molotów bojowych była w powijakach. W latach trzydziestych polityka rządu opierała się na założeniu, że ZSRS prędzej czy póź­ niej będzie wciągnięty w wojnę światową. Sowiecka doktryna wo­ jenna i propaganda wpajały społeczeństwu przekonanie, iż przy­ szła wojna zostanie wygrana niewielkim kosztem, i to na terenach wroga. Ale wojna na obcym terytorium to wojna zaczepna, a nie obronna. Właśnie dlatego latem 1939 roku strona sowiecka chcia­ ła za wszelką cenę uzyskać brytyjskie i francuskie gwarancje nie­ skrępowanego przemarszu swoich wojsk przez ziemie Polski i Ru­ munii w razie wojny z Niemcami. Przed wrześniem 1939 roku ZSRS nie graniczył z Rzeszą i Mo­ skwa nie musiała obawiać się niespodziewanego ataku z zachodu.

64

Strefę buforową między Niemcami i Związkiem Sowieckim two­ rzyły: Finlandia, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska i Rumunia. Kreml utrzymywał, że państwa te stanowią „kordon sanitarny” Zachodu przeciw ZSRS, i w stwierdzeniu tym kryła się pewna doza praw­ dy. Ale jednocześnie te same państwa pełniły funkcję kordonu sa­ nitarnego dla ZSRS przeciwko Zachodowi. W latach dwudziestych i trzydziestych, kiedy przygotowanie napaści wymagało czasu, na­ głe zaatakowanie Związku Sowieckiego było całkowicie niemoż­ liwe, choćby nawet wykorzystano do tego celu terytoria wymie­ nionych państw. W obliczu bezpośredniego zagrożenia wojennego ZSRS miałby dość czasu, by doprowadzić do stanu gotowości bo­ jowej nie tylko jednostki ochrony pogranicza, ale też główne siły rozmieszczone w głębi kraju. Podpisując z Niemcami pakt o nieagresji, Stalin pozornie osiągnął cel, do którego od dawna i z uporem zmierzał. Jednak w tym czasie zmieniła się sytuacja i natychmiastowe korzyści pły­ nące z układu w żadnym razie nie równoważyły jego negatywnych konsekwencji dla Związku Sowieckiego. W przededniu II wojny światowej jednym z podstawowych strategicznych atutów ZSRS było oddalenie granic od obszarów operacyjnych armii hitlerowskiej. Uczestnicząc w rozbiorze Pol­ ski i zagarniając państwa bałtyckie, Stalin własnymi rękami usta­ nowił wspólną, liczącą ponad 3 tysiące kilometrów granicę z po­ tencjalnym agresorem. W każdym jej punkcie Związek Sowiecki był odtąd narażony na atak. Ten błąd strategiczny w stalinowskiej polityce sprawił, że ZSRS bezspornie stawał się dla Niemiec hitle­ rowskich apetycznym kąskiem. Sowiecka historiografia pomija milczeniem ten skrajny brak rozwagi — i ma po temu ważne przesłanki. Przyznanie się do owego błędu musiałoby pociągnąć za sobą kolejne demistyfikacje. Przecież według oficjalnej wersji obowiązującej w ZSRS uchylanie się Anglii i Francji od podpisania ze Związkiem Sowieckim umowy o wzajemnej pomocy stawiało Moskwę wobec wyboru: albo na­

65

tychmiastowy układ o nieagresji z Niemcami, albo groźba wojny na dwa fronty, z Niemcami na zachodzie i Japonią na Dalekim Wschodzie128. Przyjrzyjmy się tej argumentacji. Pertraktacje angielsko-francusko-sowieckie prowadzone la­ tem 1939 roku przeciągnęły się z winy Anglii i Francji. Ale głów­ nym powodem wahań obu mocarstw były wątpliwości co do wartości bojowej sowieckich sił zbrojnych, osłabionych masową eksterminacją kadry oficerskiej w latach trzydziestych. Rząd Wielkiej Brytanii, kierowany przez inicjatora układu mo­ nachijskiego premiera Neville’a Chamberlaina, nie wzbudzał za­ ufania rządu sowieckiego. Ale czy Hitler, który zdeptał ten układ i wprowadził wojska niemieckie do Czechosłowacji, był bardziej wiarygodnym partnerem politycznym? Historiografia sowiecka utrzymuje, że gdyby ZSRS nie podpi­ sał z Niemcami paktu o nieagresji, armia hitlerowska natychmiast po zajęciu Polski zaatakowałaby Związek Sowiecki, w dodatku z aprobatą, a może nawet ze wsparciem Anglii i Francji. Powyż­ szy opis sytuacji nie odpowiada rzeczywistości. Przede wszyst­ kim gdyby ZSRS nie podpisał układu z Rzeszą, być może Hitler nie poważyłby się napaść na Polskę. Ryzyko konfrontacji z antyniemiecką koalicją angielsko-francusko-sowiecką byłoby zbyt wielkie. Nawet tak spóźniony krok ze strony rządu brytyjskiego, jak podpisanie z Polską 25 sierpnia 1939 roku umowy o wzajem­ nej pomocy, wprawił hitlerowskie kierownictwo w poważne za­ kłopotanie i zmusił Hitlera do przesunięcia daty ataku na Polskę z 26 sierpnia na 1 września129 — zatem nawet po podpisaniu pak­ tu z Moskwą Hitler przez kilka dni wciąż nie był pewny trafności własnych założeń i hipotez. Rzekomy brak alternatywy, wobec którego stanęło sowieckie kierownictwo w sierpniu 1939 roku, jest więc po prostu mitem. Jak wspominaliśmy, sowiecki charge daffaires w Berlinie Gieorgij Astachow oświadczył w rozmowie z bułgarskim posłem Purwa-

66

nem Draganowem, że ZSRS ma do wyboru trzy możliwości: poro­ zumienie z Anglią i Francją, porozumienie z Niemcami lub uchy­ lenie się od jakichkolwiek porozumień, zachowanie neutralności i grę na zwłokę130. Tak więc i ten wariant był rozważany. Byłby to wybór dla ZSRS najkorzystniejszy: nie angażować się w konflikt europejski, pozostać na uboczu. Załóżmy jednak, że awanturnik Hitler postanowiłby poracho­ wać się z Polską, nie bacząc na nic i licząc, że podobnie jak w mar­ cu 1939 roku Anglia i Francja nie zareagują. Czy zaryzykowałby też wojnę z ZSRS? Odpowiedź jest ponad wszelką wątpliwość przeczą­ ca — nie mógł podjąć takiego ryzyka. Niemcy nie miały w owym czasie ani odpowiedniej armii, ani wystarczających środków do prowadzenia wojny z takim mocarstwem jak ZSRS. Najlepiej widać to z prostego porównania potencjału Rzeszy w 1939 i 1941 roku. Rozpoczynając wojnę z Polską, Niemcy mogły wystawić 57 dywizji (Polska — 47 dywizji i brygad), 2 tysiące czołgów (Polska — 166), 1,8 tysiąca samolotów (Polska — 771). Ponad­ to w zachodnich Niemczech stacjonowały 33 niekompletne dy­ wizje, jako zabezpieczenie na wypadek ewentualnego ataku an­ gielskich i francuskich sojuszników131. Trzeba też pamiętać, że przemysł zbrojeniowy w Niemczech znajdował się w fazie roz­ ruchu i kraj ten odczuwał dotkliwy niedobór rezerw strategicz­ nych oraz ropy. W trakcie moskiewskich rokowań z przedstawicielami An­ glii i Francji w sierpniu 1939 roku szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej komandarm I stopnia Borys Szaposznikow oświadczył, że w razie wojny z Niemcami ZSRS może wystawić 120 dywizji piechoty i 16 dywizji kawalerii, 5 tysięcy dział ciężkich, 9-10 tysięcy czołgów oraz 5-5,5 tysiąca samolotów bojowych132. Czy przy tak niekorzystnym układzie sił Rzesza mogła zdecy­ dować się na wojnę z ZSRS? W żadnym razie. Sowiecka wykładnia o możliwej agresji Niemiec hitlerowskich na ZSRS po rozbiciu Pol­ ski nie wytrzymuje krytyki.

67

Słuszna jest natomiast inna sowiecka teza, że Niemcy mo­ gły rozpocząć wojnę z ZSRS dopiero po opanowaniu niemal ca­ łej Europy kontynentalnej i przestawieniu podbitych gospodarek na własne militarne potrzeby133. To zaś obala wersję o groźbie nie­ mieckiej napaści we wrześniu 1939 roku. Idźmy dalej. Czy rzeczywiście Związkowi Sowieckiemu gro­ ziło w owym czasie niebezpieczeństwo wojny z Japonią? Latem 1939 roku w Mongolii toczono ciężkie boje. Jednak gdy sowiec­ kie siły zbrojne dały zdecydowany odpór armii japońskiej, Tokio postanowiło zrewidować dotychczasową strategię: celem stały się angielskie i francuskie kolonie w Azji i w rejonie mórz południo­ wych. Nawet w dramatycznej, groźnej dla Związku Sowieckiego sytuacji drugiej połowy 1941 roku Japonia z wielu możliwych po­ sunięć wybrała zwrot w kierunku południowym, dzięki czemu ZSRS mógł przerzucić kilka dywizji z Dalekiego Wschodu na front sowiecko-niemiecki. Przekonanie sowieckiego kierownictwa o rzekomej groźbie wciągnięcia ZSRS w wojnę na dwa fronty w razie niepodpisania umowy z hitlerowskimi Niemcami134 bierze się przede wszystkim stąd, że Kreml przez niemal dziesięć lat żył obsesją wojny na Da­ lekim Wschodzie135. Należy podkreślić, iż wszystkie uzasadnienia układu z Hi­ tlerem wymyślono post factum — dla usprawiedliwienia polityki ZSRS i rozgrzeszenia sowieckiego kierownictwa polityczno-woj­ skowego. W rzeczywistości, zawierając pakt z Niemcami, Moskwa li­ czyła też, że przyczyni się do rozpętania wojny między państwami kapitalistycznymi. Leninowska zasada wykorzystywania sprzecz­ ności w świecie kapitalistycznym dla dobra socjalizmu usprawie­ dliwiała każdą politykę prowadzącą do wojny w obozie zachodnim. Stalin zdawał sobie sprawę, że jest mało prawdopodobne, by Niemcy, naznaczone gorzkim doświadczeniem I wojny światowej, kiedy to zmuszone były prowadzić działania wojskowe na dwa

68

fronty, zaryzykowały wystąpienie przeciw Francji i Anglii bez za­ bezpieczonych tyłów na wschodzie. Zawierając układ z Hitlerem, Stalin zyskiwał pewność, że w o j n a w y b u c h n i e . Mołotow mówił z satysfakcją na posiedzeniu Najwyższego Sowietu ZSRS: „To porozumienie, którego ściśle trzyma się nasz rząd, oddaliło możliwość tarć w sowiecko-niemieckich stosunkach podczas so­ wieckich operacji wzdłuż naszej zachodniej granicy i zarazem zapewniło Niemcom spokój na Wschodzie”136. Wtórowała mu so­ wiecka prasa oficjalna: „To porozumienie, jak i następne gospo­ darcze umowy między ZSRS i Niemcami, zagwarantowały Niem­ com s p o k ó j n a W s c h o d z i e [podkr. autora]. Zapewniły również poważną pomoc w rozwiązywaniu stojących przed nimi zadań gospodarczych”137. Chodzi tu niewątpliwie o sowieckie do­ stawy surowców strategicznych i żywności dla Niemiec. Stalin potrzebował wojny w Europie także dlatego, że mimo chełpliwych zapewnień o potędze Armii Czerwonej sytuacja była bardzo trudna. Wymordowano najlepszą część kadry oficerskiej, przemysł zbrojeniowy nie uruchomił jeszcze w pełni produkcji no­ woczesnej broni, rolnictwo pozostawało w opłakanym stanie, dychawiczny przemysł był niewydolny. Związek Sowiecki musiał zy­ skać na czasie, by przygotować się do wojny. Pakt z Hitlerem temu właśnie między innymi służył. Podobnie jak podczas I wojny świa­ towej Niemcy miały ugrzęznąć w wojnie pozycyjnej na froncie za­ chodnim, wielkie krwawe bitwy na podobieństwo walk nad Mar­ ną i pod Verdun miały wyczerpać nie tylko Francję i Anglię, ale też Niemcy — a wówczas miała wybić godzina ZSRS. Taka oto myśl leżała u podstaw sowieckiej polityki w latach 1939-1941, w pierw­ szej fazie II wojny światowej. Wszystkie zadania wojenno-produkcyjne, gwarantujące gotowość ZSRS do wojny, miały być zakoń­ czone w roku 1942. Pomimo fatalnego uzbrojenia, braku sprzętu, faktycznej izo­ lacji, bezruchu sojuszników — Anglii i Francji — armia polska heroicznie stawiała czoła najeźdźcy. Nawet po zaatakowaniu jej

69

tyłów przez dywizje sowieckie broniła się jeszcze przez dwa tygo­ dnie. Wojska hitlerowskie zdobyły Warszawę dopiero 28 wrześ­ nia. Na początku października zdławiono ostatnie ogniska oporu na półwyspie Hel. W Polsce nastał czas terroru. Zaraz po zajęciu Polski Hitler rozpoczął propagandową „ofen­ sywę pokojową”. Mołotow i Stalin prześcigali się w oświadcze­ niach, że agresorami są Anglia i Francja, a Niemcy się bronią. Jed­ nocześnie prasa sowiecka rozpętała kampanię mającą przekonać Stany Zjednoczone, by nie mieszały się do wojny w Europie i nie udzielały żadnej pomocy Anglii i Francji. W kwietniu 1940 roku armia niemiecka zajęła Danię i wtar­ gnęła do Norwegii. 10 maja Niemcy rozpoczęły natarcie na Fron­ cie Zachodnim. Tego samego dnia Mołotow zapewnił niemiec­ kiego ambasadora von Schulenburga, że nie wątpi w zwycięstwo Rzeszy138. Kampania w Europie Zachodniej zakończyła się po sześciu tygodniach kapitulacją Francji, ewakuacją Brytyjskiego Korpu­ su Ekspedycyjnego za kanał La Manche oraz zajęciem Belgii, Ho­ landii i Luksemburga przez wojska hitlerowskie. Cała zachodnia część kontynentu znalazła się w rękach Niemiec. Jedynie Anglia nadal walczyła, choć jej sytuacja była nie do pozazdroszczenia. Szybkie rozgromienie Francji zaskoczyło mężów stanu na ca­ łym świecie, wśród nich i Stalina. Jego rachuby na długotrwałą wojnę pozycyjną na Zachodzie okazały się mylne. Druga wojna światowa nie była wariantem pierwszej. Choć Mołotow przekazał niemieckiemu ambasadorowi jak najserdeczniejsze gratulacje rządu ZSRS w związku z triumfami niemieckiego oręża we Francji139, nastroje na Kremlu były minoro­ we. Zdecydowano bez zwłoki wcielić do ZSRS państwa bałtyckie, w których od września 1939 roku stały sowieckie wojska, oraz Besarabię. Stalin spieszył się, nie był bowiem pewny kolejnego po­ sunięcia Hitlera. Układ sił w Europie ulegał radykalnej zmianie, znacznie pogorszyła się pozycja ZSRS na arenie międzynarodo­

70

wej. Sowiecko-niemieckie układy przestały być wystarczającym zabezpieczeniem przed atakiem Rzeszy. Na przełomie czerwca i lipca 1940 roku nowy brytyjski gabi­ net Winstona Churchilla wystąpił z serią inicjatyw zmierzających do poprawy stosunków z Moskwą, lecz próby te nie spotkały się z życzliwym przyjęciem ze strony sowieckiego rządu, zahipnoty­ zowanego niemieckimi zwycięstwami na Zachodzie140. 27 września 1940 roku Niemcy, Włochy i Japonia zawarły so­ jusz polityczny i wojskowo-ekonomiczny — tak zwany pakt trój­ stronny. Rzesza miała otrzymać „przestrzeń euroafrykańską”, Włochy — Śródziemnomorze, Japonia — „przestrzeń wschodnioazjatycką”. Choć sygnatariusze zastrzegali, że sojusz nie narusza statusu politycznego między trzema umawiającymi się stronami a Związkiem Sowieckim, ten ostatni słusznie ocenił go jako roz­ szerzenie terenu wojny. Mnożyły się wydarzenia świadczące o aktywizacji polityki państw Osi: wystąpienie Niemiec w charakterze arbitra w sporze między Rumunią a Węgrami o Siedmiogród, wysłanie niemieckiej misji wojskowej do Rumunii, zwiększenie wpływów Rzeszy w Buł­ garii, napaść Włoch na Greqę pod koniec października 1940 roku. W tych ciężkich czasach, w gąszczu niesnasek i komplikacji jedna tylko wieść mogła ukoić serce Stalina: 20 sierpnia 1940 roku sowieccy agenci dopadli wreszcie jego śmiertelnego wroga, Lwa Trockiego. NKWD polowało nań od wielu lat. Najpierw zamordo­ wało jego sekretarza Edwina Wolfa, następnie syna — Lwa Siedowa. I oto nareszcie w Meksyku zdołano dopaść samego Trockiego. Jego zabójca, Ramon Mercader, zadał śmiertelny cios... Czekanem przemyconym pod płaszczem do willi w Coyoacan. Stalina cieszyło nie tylko to, że Trocki nie żyje, ale też sposób zabójstwa — żela­ stwem po głowie, jak wściekłego psa. Uskrzydlona „Prawda” pu­ blikuje artykuł redakcyjny Śmierć międzynarodowego agenta141. Mercader zostaje skazany na 20 lat więzienia — odsiedzi cały wy­ rok, ale nie zdradzi nazwisk swych mocodawców. Ci niebawem

71

przyznają mu tytuł Bohatera Związku Sowieckiego. Odbierze tę nagrodę po 20 latach, w Moskwie. Nie z rąk Stalina, nie z rąk Berii: ktoś z polecenia Politbiura wręczy mu Złotą Gwiazdę Bohate­ ra. Mercader zmienia nazwisko, odtąd nazywa się Ramon Iwanowicz López. Składa wniosek o przyjęcie go w szeregi KPZS. Czyż na to nie zasłużył? Jego prośba zostaje odrzucona z przyczyn for­ malnych. Rzeczywisty powód jest inny: postalinowskie kierow­ nictwo nie chce być utożsamiane z zabójstwem Trockiego. Partyj­ ni przywódcy czasem mimo wszystko zastanawiają się, co powie o nich historia. Jak bezbożnik, który czasami bojaźliwie spogląda w niebo: „A może jednak...?”. Mercader-López zerwie z piersi Złotą Gwiazdę Bohatera. Do końca życia pozostanie jedynie członkiem bratniej Komunistycz­ nej Partii Hiszpanii. * * *

Pogarszająca się sytuacja w Europie Południowej i Południowo-Wschodniej zagrażała zarówno interesom Wielkiej Brytanii, jak i Związku Sowieckiego. Późną jesienią 1940 roku Londyn doko­ nał kolejnej nieudanej próby wciągnięcia Kremla w rokowania polityczne. Jednak ogólne nastawienie Moskwy wobec Anglii i USA stopniowo zaczynało ewoluować. Stalin zrozumiał, że po pierwsze, Wielka Brytania nie tylko nie zamierza kapitulo­ wać przed Niemcami, ale stawia coraz silniejszy opór, a po dru­ gie, rozszerzanie strefy panowania Rzeszy i jej sojuszników zagraża bezpieczeństwu ZSRS. By uniknąć politycznej izola­ cji, rząd sowiecki zaktywizował swoją politykę międzynarodo­ wą: zaniechał kampanii przeciw mieszaniu się USA do wojny w Europie, a 6 sierpnia 1940 roku odnowił sowiecko-amerykańską umowę handlową. Pod koniec stycznia 1941 roku rząd USA wykonał pojednawczy gest pod adresem Moskwy, znosząc „mo­ ralne embargo” — zalecenie dla amerykańskich przedsiębiorstw, by powstrzymały się od handlu z ZSRS, wprowadzone w grudniu

72

1939 roku po agresji Związku Sowieckiego na Finlandię. W mar­ cu 1941 roku Kongres Stanów Zjednoczonych uchylił popraw­ kę proponującą wyłączenie ZSRS z programu pomocy państwom walczącym przeciwko faszyzmowi, tak zwanego Lend-Lease Act. Wówczas jednak nie doszło do zbliżenia z Anglią i USA, albo­ wiem Związek Sowiecki nadal skrupulatnie przestrzegał poro­ zumień zawartych z Niemcami. U podstaw ówczesnej sowieckiej polityki zagranicznej leżały świadomość, że kraj nie jest przy­ gotowany do zbrojnego konfliktu, i lęk przed sprowokowaniem Niemiec do agresji. W latach 1940-1941 ZSRS zaopatrywał Niemcy w surow­ ce strategiczne, ropę i żywność, pomagając w ten sposób w przy­ gotowaniach do napaści na samego siebie. Sowiecko-niemiec­ kie stosunki gospodarcze były konsekwencją handlowych umów kredytowych z 19 sierpnia 1939 i 11 lutego 1940 roku. Niemcy potrzebowały surowców, ich gospodarka na początku II wojny świa­ towej była uzależniona od importu: kraj ten sprowadzał 90% oło­ wiu, ponad 85% kauczuku, około 70% surowców dla przemysłu tekstylnego, 99% boksytów itd.142 Przez siedemnaście miesięcy dzielących podpisanie paktu niemiecko-sowieckiego od agresji hitlerowskiej na Sowiety Niem­ cy otrzymały od ZSRS 865 tysięcy toń ropy naftowej, 140 tysię­ cy ton rud manganu, 14 tysięcy ton miedzi, 3 tysiące ton niklu, 101 tysięcy ton bawełny, ponad milion ton drewna, 11 tysięcy ton lnu, 26 tysięcy ton rud chromu, 15 tysięcy ton azbestu, 184 tysią­ ce ton fosforanów, 2736 kilogramów platyny i 1,462 miliona ton zboża143. Związek Sowiecki wywiązywał się z dostaw z wyjątkową skrupulatnością. Ostatni transport opuścił jego granice w nocy z 21 na 22 czerwca 1941 roku, kilka godzin przez napaścią wojsk hitlerowskich. Dla rozwoju niemieckiej potęgi wojskowo-przemysłowej mia­ ły znaczenie nie tylko dostawy z ZSRS, ale też z innych krajów, idą­ ce tranzytem przez Związek Sowiecki. Zgodnie z umową sowiecko-

73

-niemiecką do Rzeszy sunęły tą drogą transporty surowców i żyw­ ności na przykład z krajów Bliskiego i Dalekiego Wschodu czy z Ameryki Łacińskiej. ZSRS podjął się również roli pośrednika — nabywcy metali nieżelaznych dla potrzeb Rzeszy. Transsybe­ ryjską koleją dostarczano do Niemiec w wielkich ilościach kau­ czuk skupowany przez Japonię (niemieckie zapasy kauczuku nie przekraczały dwumiesięcznego zapotrzebowania). W 1941 roku władze sowieckie wysłały do Niemiec speqalny pociąg wyładowa­ ny kauczukiem. Grafit z Madagaskaru, wolfram i kauczuk z fran­ cuskich Indochin, nabiał, tłuszcze, ropa naftowa, soja — sowiec­ kie koleje pracowały pełną parą. Dla Berlina pomoc gospodarcza otrzymywana z ZSRS i za jego pośrednictwem była sprawą „o nie­ zmiernej doniosłości”144. Całkiem możliwe, że bez sowieckich do­ staw ropy, kauczuku i innych surowców strategicznych rozpoczę­ cie wojny z ZSRS byłoby niemożliwe. Rachuby Hitlera — który 22 sierpnia 1939 roku oświadczył na odprawie dowódców niemiec­ kich sił zbrojnych, że Rzesza nie musi obawiać się blokady, ponie­ waż Wschód dostarczy wszystkiego, co niezbędne145 — okazały się trafne. W zamian za tę pomoc Związek Sowiecki miał otrzy­ mać wyposażenie marynarki wojennej — gotowe krążowniki, do­ kumentację i uzbrojenie. Niemcy przekazały osprzęt dla okrętów podwodnych, uzbrojenie artyleryjskie i krążownik „Lutzów”. Nie­ dokończoną, niekompletną jednostkę sprzedano ZSRS za 100 mi­ lionów reichsmarek. Została dostarczona na redę Kronsztadu w czerwcu 1940 roku, część wyposażenia nigdy nie dotarła. Wy­ słano też do ZSRS niemieckich instruktorów w celu przeszkolenia sowieckiej załogi „Liitzowa”146. Niemcy nie wywiązały się ze swych zobowiązań dostaw do ZSRS. W chwili napaści na Związek Sowiecki ich skumulo­ wane wierzytelności wynosiły 229 milionów reichsmarek. Hi­ tlerowcy zyskali na tych transakcjach, otrzymując od Związku Sowieckiego niezbędną pomoc gospodarczą w krytycznym okre­ sie poprzedzającym ofensywę we Francji, na Bałkanach i, co naj­

74

ważniejsze, atak na samego dostawcę surowców strategicznych — ZSRS. A pomoc rządu sowieckiego dla hitlerowskiej III Rze­ szy na tym się nie kończyła. W pierwszych dniach października 1939 roku, półtora miesiąca po podpisaniu paktu RibbentropMołotow, Moskwa zaproponowała zainstalowanie w odległości 55 kilometrów na północny zachód od Murmańska morskiej bazy remontowo-paliwowej dla hitlerowskiej marynarki wojennej. Oznaczono ją kryptonimem „Baza Nord”. Niemcy korzystali z niej podczas kampanii w Norwegii i opuścili dopiero we wrześ­ niu 1940 roku, kiedy przestała im być potrzebna. Naczelny do­ wódca niemieckiej marynarki wojennej admirał Erich Raeder w specjalnej nocie dziękował rządowi sowieckiemu, który ze swej strony wyraził zadowolenie, że mógł wyświadczyć Niemcom tę przysługę. ZSRS wspomagał niemieckie operacje morskie, udzielając schronienia hitlerowskim okrętom wojennym w porcie murmań­ skim. W chwili wybuchu wojny władze sowieckie zablokowały w Murmańsku okręty angielskie i sprzymierzone, by zapewnić flocie hitlerowskiej bezpieczny odwrót do baz w Niemczech. Jakiś czas później, kiedy niemiecki liniowiec „Bremen” przedzierał się przez angielską blokadę ku wybrzeżom Rzeszy, władze sowieckie przez trzy dni internowały w Murmańsku wszystkie okręty ko­ alicji antyhitlerowskiej. „Bremen” dotarł szczęśliwie do portu147. W Murmańsku tankowały i zaopatrywały się w prowiant nie­ mieckie lekkie krążowniki, prowadzące operacje bojowe prze­ ciw Wielkiej Brytanii. Rząd Niemiec i admirał Raeder wyrazili wdzięczność dowództwu sowieckiej floty148, po czym ludowy ko­ misarz marynarki wojennej ZSRS Nikołaj Kuzniecow zapowie­ dział w czysto sowieckim stylu, że odpowiedzią na te podziękowa­ nia będą „nie puste słowa, lecz czyny”149. Sowiecka marynarka umożliwiała niemieckim okrętom wo­ jennym zakamuflowanym jako jednostki handlowe przejście tak zwanej Drogi Arktycznej. 12 sierpnia 1940 roku sowiecki lodoła-

75

macz przeprowadził hitlerowską jednostkę „Schiff-31” przez Cie­ śninę Beringa, dzięki czemu 5 września rozpoczęła ona działa­ nia bojowe na Oceanie Spokojnym150, zatapiając pospołu z innym okrętem Kriegsmarine szereg jednostek brytyjskich i sprzymie­ rzonych o łącznej wyporności 64 tysięcy ton. Z kolei Niemcy podczas wojny sowiecko-fińskiej ograniczy­ li ruch własnych okrętów na Morzu Bałtyckim i Morzu Czarnym. W tym czasie ZSRS posyłał własne statki w morze, by przekazy­ wać Niemcom komunikaty meteorologiczne. Hitlerowskie lotnic­ two wykorzystywało te informacje podczas bombardowania an­ gielskich miast. Rząd sowiecki poszedł tak daleko w swych dążeniach ugła­ skania Hitlera, że wydał władzom niemieckim około 800 nie­ mieckich i austriackich antyfaszystów, wśród nich dawnych funkcjonariuszy Kominternu, więzionych w sowieckich obozach koncentracyjnych; większość kadr Kominternu pochłonął w la­ tach trzydziestych szalejący masowy terror. Formalną podstawą ich wydania była sowiecko-niemiecka umowa o zwolnieniu wię­ zionych w ZSRS obywateli niemieckich i austriackich. Ponieważ niemieccy antyfaszyści zostali skazani jako „niemieccy szpie­ dzy”, zwracano ich III Rzeszy. Łatwo sobie wyobrazić zachwyt Gestapo otrzymującego z rąk KGB swoich najbardziej zaciekłych wrogów. Sowieckim interesom chwili również podporządkowano Międzynarodówkę Komunistyczną. Na początku wojny liczne zachodnie partie komunistyczne w myśl otrzymanych z Moskwy rozkazów okrzyknęły Anglię i Francję agresorami, a Niemcy hitle­ rowskie — stroną broniącą własnych spraw. W miarę podbijania przez Niemcy kolejno Danii, Norwe­ gii, Belgii, Holandii i innych państw rząd sowiecki likwidował ich przedstawicielstwa dyplomatyczne w Moskwie. Nie udzielał żad­ nej pomocy ruchom oporu w tych krajach — dopóty, dopóki ZSRS sam nie padł ofiarą hitlerowskiej agresji.

76

Zaraz po kapitulacji Francji Niemcy przystąpiły do propagan­ dowej ofensywy, proponując Londynowi i Paryżowi zawarcie po­ koju151. Równocześnie hitlerowska Luftwaffe rozpoczęła zmasowa­ ne naloty na angielskie miasta. Ponieważ Anglia nie kapitulowała, Hitler postanowił zaatakować ZSRS. Jego rozumowanie było pro­ ste: dopóki istnieje Związek Sowiecki, Anglia się nie podda. W lipcu 1940 roku Hitler zaczął omawiać z OKW1perspektywy nowej woj­ ny152, a 31 lipca wydał rozkaz opracowania wstępnego planu ataku na ZSRS. Rodziła się operacja „Barbarossa”153. Następnym posunięciem Hitlera było rozpoczęcie militamo-dyplomatycznych przygotowań do wojny. Pierwszy krok to kon­ solidacja sił Osi. Niemiecka misja wojskowa w Rumunii, w sile niemal jednej dywizji, przygotowywała do wojny z ZSRS armię rumuńską. We wrześniu Niemcy skierowały swoje oddziały do Finlandii, uważanej — zwłaszcza po zakończeniu wojny sowiecko-fińskiej — za przyszłego sojusznika Rzeszy. Wzmocniła się i okrzepła niemiecka baza wojskowo-przemysłowa. U schyłku 1940 roku „przestrzeń życiowa” (Lebensraum) Niemiec liczyła 4 miliony kilometrów kwadratowych i 333 milio­ ny ludności. Latem 1940 roku rozpoczęło się systematyczne wy­ korzystywanie państw okupowanych i ujarzmionych pod kątem niemieckich potrzeb wojennych. Do pracy skierowano cudzoziem­ ców, tym samym zwalniając rzesze własnych obywateli na potrze­ by Reichswehry. Pod koniec 1940 roku gwałtownie wzrosło tem­ po produkcji przemysłowej. W miarę ekspansji imperium hitlerowskiego pogarszała się sytuacja ZSRS na arenie międzynarodowej. Dochodziło do coraz częstszych konfliktów z Niemcami, które nie potrzebowały już so­ wieckiej pomocy w takim stopniu jak w pierwszych miesiącach wojny. 1 OKW — Oberkommando der Wehrmacht, naczelne dowództwo nie­ mieckich sił zbrojnych (bez wojsk SS), pełniące rolę Sztabu Generalnego.

77

Moskwa starała się wykorzystać okres dobrosąsiedzkich sto­ sunków z Rzeszą do poszerzenia terytorium i umocnienia swo­ ich pozycji wszędzie tam, gdzie to było możliwe. 9 kwietnia 1940 roku Mołotow uprzedził Schulenburga, że Związek Sowiecki jest zainteresowany utrzymaniem statusu neutralności przez Szwecję. Niemcy były zmuszone uwzględnić ostrzeżenie. Następnie doszło do kontrowersji w stosunkach sowiecko-niemieckich z powodu Litwy. W świetle tajnego porozumienia z 1939 roku część Litwy (rejon Mariampola) pozostawała w strefie interesów Niemiec. Związek Sowiecki przyrzekł, że nie wprowadzi swoich wojsk na te obszary. Jednak 3 sierpnia 1940 roku Armia Czerwona zajęła zastrzeżone tereny. Jeszcze wcześniej ZSRS zaczął ograniczać dostawy do Nie­ miec, obawiając się zapewne, że niemiecka akcja przeciw Nor­ wegii może objąć państwa bałtyckie, stanowiące obszar intere­ sów sowieckich. Widząc, że działania Reichswehry ograniczają się do Norwegii, wznowił dostawy, ale incydent nie pozostał bez echa. Niemcy zaczęły odczuwać zależność od sowieckiego zaopa­ trzenia. Na przełomie sierpnia i września 1940 roku doszło do zadraż­ nień spowodowanych, po pierwsze, niemieckimi gwarancjami dla Rumunii po wcieleniu do ZSRS Besarabii i północnej Bukowiny, a po drugie, wiedeńskim arbitrażem, nakazującym odcięcie Sied­ miogrodu od Rumunii i przekazanie go Węgrom1. Związek Sowiec­ ki uznał to za złamanie artykułu 3 paktu o nieagresji, przewidują­ cego konsultacje między obu państwami. Niełatwo też przebiegały rozmowy gospodarcze. Na domiar wszystkiego Niemcy z zaled­ wie jednodniowym wyprzedzeniem poinformowały o przygoto­ waniach do podpisania berlińskiego paktu trójstronnego. Rozdźwięków, jak widać, nie brakowało. 1 Drugi arbitraż wiedeński — przeprowadzony 30 sierpnia 1940 roku w Wiedniu przez Niemcy i Włochy (w roli arbitrów) w przedmio-

78

Na początku października rząd Niemiec uprzedził Moskwę, że na prośbę Bukaresztu wysyła do Rumunii misję wojskową, rze­ komo dla ochrony niemieckich interesów naftowych154. Kwestię litewską rozwiązano 10 stycznia 1941 roku, pod­ pisując tajny protokół, na mocy którego Związek Sowiecki miał wypłacić Rzeszy 7,5 miliona dolarów, jedną ósmą kwoty regulu­ jąc niezwłocznie dostawami metali kolorowych, a siedem ósmych — w złocie155. Do poważnego zaognienia w relacjach sowiecko-niemieckich doszło także na Bałkanach. Jesienią 1940 roku stosunki między sojusznikami weszły w fazę krytyczną. Oba państwa wyciągnęły już korzyści z dotych­ czasowego partnerstwa i stanęły wobec dylematu: czy jest moż­ liwe i pożądane kontynuowanie współpracy, czy też interesy ZSRS i III Rzeszy znalazły się w ostrym konflikcie uniemożliwiającym jakiekolwiek porozumienie? 13 października 1940 roku Ribbentrop zwrócił się do Stali­ na z obszernym listem, w którym proponował, by ZSRS przyłą­ czył się do Osi i uczestniczył w podziale świata pomiędzy cztery mocarstwa156. Ponadto zapraszał sekretarza generalnego do Ber­ lina w celu omówienia całego spektrum problemów. Wyrażał go­ towość udania się następnie do Moskwy wraz z przedstawicielami Japonii i Włoch, by przedyskutować politykę, która „nam wszyst­ kim może przynieść wyłącznie korzyści”157. 12 listopada do Berlina przybył Mołotow. W milczeniu wy­ słuchał zapewnień Ribbentropa, a następnie Hitlera, że Anglia jest już rozbita i nigdy więcej brytyjska stopa nie postanie na

cie węgiersko-rumuńskiego sporu terytorialnego dotyczącego obszarów utraconych przez Węgry na rzecz Rumunii po I wojnie światowej. Kon­ flikt ten rozstrzygnięto, nakazując zmianę przebiegu granicy na korzyść Węgier. Po II wojnie światowej wszystkie te tereny wróciły do Rumunii zgodnie z postanowieniami paryskiego traktatu pokojowego z 1947 roku.

79

kontynencie europejskim. Zgodził się z Hitlerem, że oba państwa wyciągnęły wiele korzyści z dotychczasowej współpracy. We­ dług niego Niemcy miały zapewniony spokój na tyłach, co istot­ nie wpływało na zwycięstwa Rzeszy w pierwszym roku wojny. Powiedział też, że nie wszystkie wątpliwości zostały wyjaśnione, w szczególności sporne kwestie dotyczące Finlandii, Bułgarii, Ru­ munii i Turcji. Jak głosi oficjalny niemiecki stenogram rozmowy Mołotowa z Hitlerem (sowiecki nie doczekał się publikacji), „Mołotow zgodził się z oświadczeniami Fiihrera o roli Ameryki i An­ glii. Udział ZSRS w trójstronnym porozumieniu wydaje mu się w z a s a d z i e j a k n a j b a r d z i e j d o p r z y j ę c i a \podkr. autora], przy założeniu, że Rosja będzie w nim uczestniczyć na zasadach partnerskich, a nie wyłącznie jako bierny obserwator. W takim wypadku nie widzi przeszkód dla udziału Związku So­ wieckiego we wspólnym wysiłku”158. Ale Mołotow domagał się dalszych wyjaśnień, zwłaszcza jeśli chodzi o „wielką przestrzeń azjatycką”, zarzucił Niemcom, że uchylają się od odpowiedzi na zgłoszone przez ZSRS pretensje do południowej Bukowiny, na­ legał na wyprowadzenie niemieckich wojsk z Finlandii i zaprze­ stanie anty sowieckiej propagandy na jej terenie. Hitler wszyst­ ko to Mołotowowi obiecał, przestrzegając jednocześnie Kreml, by unikał kolejnej wojny z Finami. Na wstępie Mołotow zażą­ dał, by Niemcy przystały na zagwarantowanie przez Związek So­ wiecki nienaruszalności Bułgarii, na wzór gwarancji udzielonych Rumunii przez Niemcy i Włochy. Hitler nie oponował, pod wa­ runkiem że Bułgaria sama zwróci się o to do ZSRS. Oświadczył ponadto, że podziela sowiecki punkt widzenia odnoszący się do konieczności zrewidowania konwencji z Montreux o cieśninach tureckich w celu umożliwienia sowieckiej marynarce wojennej swobodnego przejścia w kierunku Morza Czarnego i z powro­ tem. Przed odjazdem Mołotowowi wręczono projekty porozu­ mień o podziale świata na strefy wpływów między Niemcy, Wło­ chy, Japonię i ZSRS.

80

14 listopada Mołotow wrócił do Moskwy. Trzy tygodnie póź­ niej przesłano odpowiedź na ręce Adolfa Hitlera. ZSRS przychy­ lał się do niemieckiego projektu podziału świata, ale z pewnymi poprawkami: sowiecka strefa wpływów powinna, zdaniem Krem­ la, rozciągać się na obszary położone na południe od Baku i Batu­ mi, to znaczy obejmować wschodnią Turcję, północny Iran i Irak. Związek Sowiecki domagał się zgody na założenie bazy marynarki wojennej w cieśninach Bosfor i Dardanele. Turcja miała zostać za­ proszona do przyłączenia się do projektowanego paktu czterech, po czym uzyskałaby od Niemiec, Włoch i ZSRS gwarancję niena­ ruszalności terytorialnej. Gdyby odrzuciła tę propozycję, wspo­ mniane trzy mocarstwa podjęłyby kroki dyplomatyczne i militar­ ne niezbędne do zabezpieczenia własnych interesów. Rząd sowiecki nalegał też na niezwłoczne wyprowadzenie niemieckich wojsk z Finlandii, zobowiązując się jednocześnie do respektowania interesów ekonomicznych Rzeszy w tym rejonie; Japonia miała zrzec się swoich koncesji węglowych i naftowych na północnym Sachalinie; Bułgaria stałaby się częścią sowieckiej strefy bezpieczeństwa, Moskwa i Sofia zawarłyby porozumienie o wzajemnej pomocy159. Takie były warunki udziału Związku Sowieckiego w propono­ wanym przez hitlerowskie Niemcy podziale świata. Późniejsze zapewnienia sowieckie, jakoby Moskwa miała od­ rzucić niemieckie propozycje globalnego rozbioru, nie odpowia­ dają prawdzie. Mołotow kilkakrotnie zwracał się do Niemców o odpowiedź na sowieckie kontrpropozycje, ale Berlin nie wracał do tematu. Hitler skłonił się ku innemu rozwiązaniu — rozpoczę­ ciu wojny z ZSRS. 18 grudnia 1940 roku projekt kampanii wojen­ nej przeciw Związkowi Sowieckiemu — plan „Barbarossa” — zo­ stał ostatecznie zatwierdzony. Miesiąc wcześniej, 18 listopada, car Bułgarii Borys III przybył do Berlina, by rozmawiać o przystąpieniu tego państwa do pak­ tu trójstronnego (nastąpi to 2 marca 1941 roku). 20 listopada do

81

paktu dołączyły Węgry, 23 listopada — Rumunia, natomiast 24 li­ stopada — Słowacja. Hitler przestał liczyć się ze zdaniem Związku Sowieckiego. Protesty ZSRS pozostawały bez odpowiedzi. Przejawem irytacji Moskwy z powodu polityki Niemiec była seria niefortunnych posunięć. Rząd sowiecki wystąpił przeciw zbliżeniu Finlandii i Szwecji — co w razie wojny z Niemcami mog­ łoby oznaczać neutralność Finlandii — i ostrzegł rząd fiński, że porozumienie ze Szwecją automatycznie doprowadzi do wyga­ śnięcia sowiecko-fińskiej umowy pokojowej z 12 marca 1940 roku. Faktycznie była to groźba nowego konfliktu zbrojnego. W efekcie szantażu znaczną przewagę uzyskali fińscy zwolennicy zbliżenia z Niemcami. Niemcy hitlerowskie wyraźnie szykowały się do wojny z ZSRS, ale wcześniej Hitler postanowił opanować Bałkany oraz doprowa­ dzić do izolacji swoich wrogów — Anglii i Związku Sowieckiego. W rzeczywistości wojna na Bałkanach już trwała. 28 paź­ dziernika 1940 roku Włochy bez porozumienia z Niemcami na­ padły na Grecję. W marcu 1941 roku Niemcy, by uratować Wło­ chy przed klęską, również rozpoczęły wojnę z Grecją, domagając się jednocześnie od Jugosławii przystąpienia do Osi. Rząd Dragiśy Cvetkovicia uległ naciskom Niemiec i przyłączył Jugosławię do paktu berlińskiego, a dwa dni później, 27 marca, został obalony przez zrewoltowane społeczeństwo. Wykorzystując sytuację, Związek Sowiecki w ostatniej chwi­ li podpisał z Jugosławią układ o przyjaźni i nieagresji, który prak­ tycznie nic Jugosławii nie dawał, a wyrażał jedynie dezaprobatę ZSRS przeciw zaborczej polityce Niemiec na Bałkanach. Następ­ nego dnia, 6 kwietnia 1941 roku, Niemcy napadły na Jugosławię i w krótkim czasie złamały wszelki opór. Związek Sowiecki nawet nie kiwnął palcem. 18 czerwca 1941 roku Turcja podpisała z Grecją układ o nie­ agresji. W tym samym czasie dobiegły końca niemieckie przygoto­ wania wzdłuż sowieckiej granicy w Polsce i Rumunii. 20 czerwca

82

niemieccy spadochroniarze zakończyli operację na Krecie. Ostatni angielscy żołnierze zostali zmuszeni do wycofania się do Egiptu. Jedynym znaczącym sukcesem Moskwy na arenie między­ narodowej była normalizacja stosunków z Japonią. W poło­ wie września 1939 roku, niedługo po podpisaniu sowiecko-nie­ mieckiego paktu o nieagresji, ustały walki w Mongolii. Niemcy na prośbę Związku Sowieckiego wywarły nacisk na Japonię, skła­ niając ją do pokojowego uregulowania relacji z ZSRS. Zwrot w po­ lityce Rzeszy, rozgromienie Francji, okupacja Holandii, blokada Anglii wzmacniały pozycję tych kręgów w Tokio, które uważały, że ekspansja Japonii nie powinna kierować się na północ, prze­ ciw ZSRS, lecz na południe, przeciwko kolonialnym posiadło­ ściom Francji, Anglii i Holandii. Japońska finansjera i przemy­ słowcy, przede wszystkim związani z rybołówstwem, domagali się od swego rządu podpisania z ZSRS nowej konwencji o poło­ wie ryb. Poprzednia wygasła w 1939 roku. Niemcom również odpowiadał marsz Japonii na południe, gdyż odwracał uwagę Stanów Zjednoczonych od Europy i rozpraszał siły imperium brytyjskiego. Konwencję o rybołówstwie przedłużono do końca 1942 roku. 13 kwietnia 1941 roku podczas wizyty w Moskwie japońskiego ministra spraw zagranicznych Yosuke Matsuokiego podpisano pakt o neutralności. Wobec pogarszających się stosun­ ków z Niemcami normalizacja sowiecko-japońska miała dla Mo­ skwy wielkie znaczenie. Japonia zawarła porozumienie wbrew naciskom ze strony Hitlera i Ribbentropa, którzy czynili Matsuoce przejrzyste aluzje, że wojna z ZSRS nie jest czymś odleg­ łym. Jednak w tym momencie w Japonii do głosu doszli zwolen­ nicy ekspansji w kierunku południowym i rząd zdecydował się na umowę ze Związkiem Sowieckim, usuwając tym samym zagroże­ nie dla imperium od północy. Dla ZSRS podpisanie układu z Japonią oznaczało zmniejsze­ nie ryzyka wojny na dwa fronty — gdyby konflikt z Niemcami stał się nieuchronny.

83

3. W labiryntach dezinformacji Rząd sowiecki dysponował rozbudowaną zagraniczną siecią in­ formacyjną oraz wywiadowczą. Informacje polityczne i wojskowe płynęły do Moskwy kilkoma kanałami, za pośrednictwem Ludo­ wego Komisariatu Spraw Zagranicznych, NKWD, Ludowego Ko­ misariatu Obrony oraz Międzynarodówki Komunistycznej. Wy­ wiad sowiecki w Europie i Azji należał do najlepszych na świecie nie tylko dlatego, że miał świetnie wyszkolonych zawodowców, jak Richard Sorge’, Lew Maniewiczu, Sandor RadóiUczy Leopold Trepperiv, ale też dlatego, że dysponował szeroką bazą wśród za­ chodnioeuropejskich komunistów, antyfaszystów i lewicowej 1 Richard Sorge (1895-1944) — dziennikarz niemiecki, od 1929 roku agent wywiadu wojskowego ZSRS o kryptonimie „Ramsay”. Przeka­ zał Sowietom datę hitlerowskiego uderzenia, jednak Stalin nie dał temu wiary. Po jego aresztowaniu przez japoński kontrwywiad Tokio trzykrot­ nie proponowało Moskwie wymianę doktora Sorgego na swoich agentów, przetrzymywanych przez Sowietów. Został stracony w 1944 roku. “ Lew Maniewicz (1898-1945) — superagent sowiecki. W 1936 roku aresztowany przez włoski kontrwywiad, skazany na wieloletnie wię­ zienie. W 1943 roku przekazano go Niemcom, którzy przetrzymywali go w Mauthausen, gdzie kierował podziemnym ruchem oporu. W 1945 roku został uwolniony przez Amerykanów. m Alexander Radó (1899-1981) — węgierski kartograf, agent 0 kryptonimie „Dora”, koordynator siatki szpiegowskiej w Szwajcarii. Przekazywał Sowietom bezcenne informacje, między innymi w 1940 1 1941 roku — o koncentracji niemieckich wojsk wzdłuż granicy, w 1942 — o planowanej ofensywie na gruzińskie pola naftowe, w kwietniu 1943 — o niemieckim natarciu pancernym pod Kurskiem. Po wojnie został schwytany przez reżim stalinowski i skazany pod fałszywymi zarzutami na dziesięć lat więzienia. Odzyskał wolność po śmierci Stalina. iv Leopold Trepper (1904-1982) — szef „Czerwonej Orkiestry”, naj­ większej sowieckiej struktury wywiadowczej w Europie Zachodniej w cza­ sie II wojny światowej. Po wojnie z rozkazu Stalina spędził dziesięć lat w więzieniu.

84

inteligencji. Ludzie ci wysługiwali się sowieckiemu wywiadowi z własnych przekonań, z powodu oddania komunistycznym ide­ ałom i ojczyźnie socjalizmu. Jednak w czasach stalinowskiego terroru lat trzydziestych niemal wszyscy sowieccy szpiedzy za granicą znaleźli się w krę­ gu podejrzeń. Wielu z nich powróciło wtedy do Moskwy, zosta­ ło aresztowanych, oskarżonych o zdradę i zlikwidowanych. Wraz z nimi aresztowano całe rodziny. Jednak pomimo straszliwych ciosów zadanych przez władzę sowiecką własnym służbom wy­ wiadowczym Moskwa wciąż dysponowała godnymi zaufania ka­ drami. Jesienią 1940 roku władze sowieckie były alarmowane infor­ macjami o planowanej agresji na ZSRS, które pochodziły ze Szwaj­ carii. Ich źródłem był wysoki oficer niemieckiego Sztabu General­ nego. Na początku 1941 roku do Moskwy zaczęły napływać szczegó­ łowe dane wywiadowcze dotyczące planu „Barbarossa”. Wiadomo­ ści z Berlina, Berna i Paryża potwierdzały informacje otrzymane z Tokio od Richarda Sorgego, którego siatka szpiegowska w Japonii uzyskała dostęp do ściśle tajnych dokumentów tamtejszego rządu. Mikrofilmy wysłano do Moskwy. Nieprzerwany dopływ bezcen­ nych informacji szpiegowskich trwał sześć lat. Sorge kilkakrotnie zawiadamiał, że mimo zbrojnych konfliktów w Mongolii Japonia nie będzie walczyć z ZSRS, lecz ze Stanami Zjednoczonymi. Na początku maja 1941 roku Sorge przekazał Moskwie treść rozmowy Hitlera z japońskim ambasadorem Hiroshim Oshimą, w trakcie której Ftihrer zakomunikował o swym zamiarze zaata­ kowania Związku Sowieckiego. 12 maja Sorge donosił Moskwie o koncentracji 150 dywizji wzdłuż sowieckiej granicy i wskazał przypuszczalną datę ataku: 20 czerwca. Trzy dni później w ko­ lejnym meldunku uściślił datę agresji — 22 czerwca — i podał w ogólnych zarysach schemat przypuszczalnych operacji wojen­ nych. W październiku 1941 roku, w apogeum hitlerowskiej ofen­

85

sywy na Moskwę, informował o zamiarze rządu Japonii rozpoczę­ cia wojny z kolonialnymi posiadłościami Anglii i Holandii w Azji Południowo-Wschodniej. 18 października 1941 roku Sorge został aresztowany. Po trzech latach, 7 listopada 1944 roku, powieszono go w japońskim więzieniu. Władze sowieckie nie zrobiły najmniej­ szego gestu, by uratować swojego agenta. Stalin nie potrzebo­ wał żywych świadków własnych błędów i zbrodni. Żona Sorgego została aresztowana przez władze sowieckie i zesłana do obozu koncentracyjnego. Podobnie nic nie zrobiono, by uwolnić sowiec­ kiego szpiega Lwa Maniewicza, aresztowanego we Włoszech. Nie dziwota, że wielu współpracowników sowieckiego wywiadu od­ mówiło powrotu do kraju. Tych, którzy zdecydowali się wrócić, czekał pluton egzekucyjny albo długoletnie więzienie. 1 i 20 marca 1941 roku rząd sowiecki został oficjalnie ostrze­ żony przez zastępcę sekretarza stanu USA Sumnera Wellesa o pla­ nowanym ataku na ZSRS160. 2 kwietnia premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill pole­ cił ambasadorowi Staffordowi Crippsowi spotkać się ze Stahnem i przekazać mu niezmiernie ważne informacje o ruchach wojsk niemieckich w Polsce i rychłej napaści Niemiec na Związek Sowiecki. Jednak zarówno Stalin, jak i Mołotow uchylali się od rozmowy161. Dopiero 19 kwietnia Cripps zdołał przekazać te in­ formacje za pośrednictwem Ludowego Komisariatu Spraw Zagra­ nicznych162. Nastawienie Stalina do tych rewelacji było co najmniej scep­ tyczne. Był przekonany, że docierające do Moskwy informacje zostały spreparowane przez wywiad brytyjski w celu sprowoko­ wania wojny między ZSRS i Niemcami. Szef Głównego Zarządu Wywiadowczego (GRU) Armii Czerwonej, generał Filipp Golikow, gwoli dogodzenia nastrojom Stalina potwierdził, że niewykluczo­ ne, iż wiadomości o szykującej się agresji upichcił brytyjski wy­ wiad. Ale dane te docierały tyloma kanałami, że niemiecka napaść musiała być brana pod uwagę.

86

KC WKP(b) i rząd były na bieżąco informowane przez woj­ ska ochrony pogranicza. Na zachodniej granicy w pierwszym kwartale 1941 roku liczba zatrzymanych i zlikwidowanych nie­ mieckich zwiadowców wzrosła 15-20-krotnie w porównaniu z analogicznym okresem 1940 roku; w drugim kwartale nawet 25-30-krotnie163. W 1940 roku na zachodniej granicy doszło do 235 incyden­ tów i potyczek. Wojska ochrony pogranicza zdemaskowały kilka niemieckich grup zwiadowczych przebranych w mundury czerwo­ noarmistów. Począwszy od lata 1940 roku, zwiększyła się częstotliwość naruszeń sowieckiej granicy powietrznej przez samoloty zwia­ dowcze Luftwaffe. Od stycznia do czerwca 1941 roku doszło do 152 takich incydentów164. 29 kwietnia 1941 roku Ukraiński Przygraniczny Okręg Woj­ skowy doniósł, że Niemcy pospiesznie przygotowują do działań wojennych swój pas graniczny i terytorium Węgier. 5 czerwca Główny Zarząd Wojsk Ochrony Pogranicza (GUPW) informował, że w kwietniu i maju Niemcy rozmieścili wzdłuż so­ wieckiej granicy 80-88 dywizji piechoty, 13-15 dywizji zmotory­ zowanych, 7 dywizji pancernych, 65 pułków artylerii itd. 4 czerwca GUPW doniósł o zgrupowaniu w pobliżu granicy sowieckiej około 4 milionów niemieckich żołnierzy. Tego samego dnia informacje te przekazano bezpośrednio Stalinowi. 11 czerw­ ca zakomunikowano mu, że dwa dni wcześniej w niemieckiej ambasadzie w Moskwie palono archiwa, a jej personel otrzymał z Berlina instrukcję: przygotować się do ewakuacji w ciągu najbliż­ szych siedmiu dni. 10 i 13 czerwca 1941 roku ambasador sowiecki w Londynie Iwan Majski został zaproszony do Foreign Office, gdzie przeka­ zano mu wiadomość o rychłym ataku Niemiec na ZSRS. W takim wypadku — oświadczył Anthony Eden, szef brytyjskiej dyplo­ macji — Anglia gotowa jest udzielić pomocy Związkowi Sowiec­

87

kiemu. Podobne informacje nadeszły do Moskwy od sowieckich przedstawicieli przy rządzie Vichy. Wieści o koncentracji wojsk hitlerowskich w Polsce, Rumunii i na Węgrzech, o prowadzonych tam robotach inżynieryjnych i przy­ gotowywaniu teatru działań wojennych napływały do Moskwy rów­ nież od antyfaszystowskich ugrupowań ruchu oporu, między innymi z Niemiec. Ponadto wśród ludności zamieszkałej po obu stronach zachodniej granicy ZSRS krążyły pogłoski o niechybnej wojnie i do­ wództwo sowieckie było o tym poinformowane. Jednak pomimo docierających ze wszystkich stron ostrzeżeń, mimo nalegań GUPW, by przedsięwziąć przynajmniej elementar­ ne środki na wypadek zbrojnej napaści — z Moskwy nie wyszedł żaden rozkaz. Niektórzy dowódcy postanowili działać na własną odpowiedzialność. 18 czerwca generał-lejtnant Siemion Bogda­ nów, dowódca jednostek pogranicznych w Nadbałtyckim Specjal­ nym Okręgu Wojskowym, rozkazał ewakuować rodziny wojsko­ wych, a 20 czerwca wydał dodatkowe dyspozycje wzmocnienia ochrony granicy. Niemiecki ambasador w Moskwie Schulenburg, który wró­ cił pod koniec kwietnia z Berlina, gdzie składał raport Hitlero­ wi, odniósł wrażenie, że napaść na ZSRS jest kwestią najbliższej przyszłości. Ryzykując oskarżenie o zdradę1, starał się ostrzec so­ wieckiego ambasadora w Berlinie i zastępcę ludowego komisa­ rza spraw wewnętrznych Władimira Diekanozowa, uchodzącego za człowieka bliskiego Berii. Diekanozow odniósł się do p/zestróg Schulenburga z wielką nieufnością, uważając je za prowokację165.

1 We wrześniu 1939 roku Friedrich-Wemer von der Schulenburg był dziekanem korpusu dyplomatycznego w Moskwie. Mimo stanu wojny po­ między Polską a Niemcami pomagał ambasadorowi RP Wacławowi Grzy­ bowskiemu i członkom polskiej misji dyplomatycznej — których immu­ nitet dyplomatyczny po agresji ZSRS na Polskę zakwestionowały władze

88

* * *

Opublikowane przez prasę sowiecką 22 i 23 sierpnia 1939 roku komunikaty o przyjeździe Ribbentropa do Moskwy i o kolejnym zjeździe NSDAP w Norymberdze spadły na świat jak grom z jasne­ go nieba. Przez długie lata niemieckich narodowych socjalistów nie nazywano na łamach sowieckiej prasy inaczej jak „faszyści” lub „hitlerowcy”. Niemieccy faszyści byli w oczach społeczeń­ stwa sowieckiego wcieleniem najstraszliwszych, nieprzejedna­ nych wrogów. Raptem okazało się, że nie są to żadni faszyści, lecz narodowi socjaliści, a więc... też socjaliści. Joachim von Ribbentrop, dotąd przy każdej okazji określany przez sowiecką prasę jako podżegacz wojenny, był uroczyście witany na moskiewskim lotni­ sku, udekorowanym flagami ze swastyką oraz z sierpem i młotem. W gazetach pojawiły się zdjęcia uśmiechniętych Stalina i Ribben­ tropa. Obaj sprawiali wrażenie promieniejących radością. Lud oczywiście nie miał pojęcia o atmosferze rozmów Stalina z mini­ strem spraw zagranicznych Rzeszy, nie wiedział o toastach wzno­ szonych za zdrowie Hitlera. Na zbliżenie sowiecko-niemieckie najżywiej, najbardziej emo­ cjonalnie reagowała młodzież. Na Uniwersytecie Moskiewskim wykładowców marksizmu-leninizmu występujących ze specjal­ nymi referatami zaatakowano lawiną ironicznych i pełnych obu­ rzenia pytań. Pokrętne wyjaśnienia wywoływały salwy śmiechu. Młodzież w żaden sposób nie chciała pogodzić się z faktem, że niemieccy faszyści od tej chwili stają się serdecznymi przyjaciółmi Związku Sowieckiego. Do przedsiębiorstw i instytucji skierowano tysiące propagandystów mających wyjaśnić, że zbliżenie niemiecko-sowieckie nie jest koniunkturalnym manewrem, lecz historycznym zwrotem.

sowieckie — opuścić granice państwa. W 1944 roku uczestniczył w nie­ udanym spisku na życie Hitlera i został stracony.

89

W pośpiechu opracowano i wydano dwutomowe wspomnienia zmarłego przed laty pierwszego kanclerza Rzeszy Ottona von Bismarcka, zwolennika sojuszu Niemiec i Rosji. Przedmowę za­ mówiono u najlepszego specjalisty od historii Niemiec, profeso­ ra Arkadija Jerusalimskiego. Sam Stalin czytał przygotowaną do druku wersję wstępu, własnoręcznie nanosząc poprawki. Myśl przewodnia Jerusalimskiego zawierała się w słowach, które można było ocenić jako skierowane do Hitlera: „Głównego niebezpieczeństwa dla Niemiec upatrywał w zderzeniu z Rosją. [...] U podstaw [...] polityki Bismarcka leżało zrozumienie potęgi i niezwyciężonej siły ludu rosyjskiego”166. Idąc za wskazówkami rządu, Teatr Wielki wystawił operę Ry­ szarda Wagnera, dotychczas będącego w ZSRS w niełasce, w in­ scenizacji czołowego reżysera Siergieja Eisensteina. W prasie po­ jawiły się artykuły o tradycyjnej przyjaźni sowiecko-niemieckiej, a przy okazji i rosyjsko-niemieckiej. Na jakiś czas zapomniano o złowrogich rycerzach Zakonu Inflanckiego z filmu Eisensteina Aleksander Newski.

Nie była to jednak tylko fasada. We wszystkich instytucjach mających jakikolwiek związek z dyplomacją i sprawami zagra­ nicznymi zaczęto pozbywać się osób pochodzenia żydowskiego. Ludowe Komisariaty Spraw Zagranicznych, Handlu Zagranicz­ nego, Marynarki Handlowej, agencja TASS, centralne orga­ ny prasowe, zarządy portów, lotnictwo, kolej itd. miały zostać oczyszczone z Żydów. Zjawisko to odnotowali akredytowani w Moskwie zachodni dyplomaci. Po raz pierwszy w dziejach wła­ dzy sowieckiej antysemityzm, zamaskowany dotąd deklaracjami o internacjonalizmie, stawał się zasadą polityki państwowej. Odtąd antysemicka polityka Niemiec hitlerowskich spotyka­ ła się nierzadko z jawną aprobatą sowieckich władz lokalnych, szczególnie w południowych rejonach kraju — na Ukrainie i na Krymie. Nasilały się nastroje antysemickie w zarządach kadr Ar­ mii Czerwonej.

90

* * *

Analiza wypadków z okresu przedwojennego doszczętnie obala mity o rozważnej polityce zagranicznej i wewnętrznej WKP(b)KPZS1i sowieckiego rządu. W rzeczywistości sowieckie kierow­ nictwo partyjno-polityczne wykazało całkowitą dezorientację i nieumiejętność właściwej oceny wydarzeń w złożonej sytuacji międzynarodowej. Wspominaliśmy o mylnej ocenie perspektyw wojny Niemiec z angielsko-francuskimi sojusznikami. Nie mniej poważnym błę­ dem była analiza sytuacji na Bałkanach wiosną 1941 roku, w szcze­ gólności przecenianie militarnych możliwości Jugosławii. Podpi­ sując w przededniu ataku armii niemieckiej na Jugosławię układ o przyjaźni i nieagresji z Belgradem, Stalin powtórzył swój błąd. Tym razem liczył na długotrwałe działania wojenne w Jugosła­ wii. W świetle zawartego układu w razie napaści na jedną ze stron druga zobowiązywała się do przestrzegania „polityki przyjaznych stosunków”. Lecz Jugosławia została rozbita po błyskawicznej kam­ panii, a ZSRS nie udzielił jej żadnej pomocy. Nie był zresztą w stanie — nie tylko dlatego, że sowieccy przywódcy zostali zaskoczeni nie­ mieckim blitzkriegiem, ale również z tego powodu, że mieli świado­ mość całkowitego nieprzygotowania kraju do wojny. Polityka rządu sowieckiego odzwierciedlała niepewność i strach przed Niemcami. Moskwa dokładała starań, by nie tylko nie drażnić Niemców upojo­ nych serią błyskawicznych podbojów, ale też by pokazać im własną gotowość do dalszych ustępstw — gdyby ich tylko zażądali. Tymczasem ku rosnącemu zaniepokojeniu rządu sowieckie­ go Niemcy nie wysuwali żadnych nowych żądań. W kwietniu 1941 roku ZSRS wyraził gotowość natychmiastowego i definitywnego uregulowania problemu granicznej linii demarkacyjnej na odcin­ ku między rzeką Igorka i Morzem Bałtyckim, akceptując niemieckie 1 WKP(b) — Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewi­ ków); KPZS — Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego.

91

propozycje w tej kwestii167. Nadal skrupulatnie wysyłał na zachód kolejne transporty surowców strategicznych. Mimo coraz częstszych lotów zwiadowczych niemieckiego lot­ nictwa nad obszarami przygranicznymi z Moskwy przyszedł jedno­ znaczny rozkaz: nie otwierać ognia do samolotów naruszających so­ wiecki obszar powietrzny. Ograniczano się do kolejnych protestów. Zdarzało się, że samoloty lądujące z przyczyn technicznych po stro­ nie sowieckiej niezwłocznie zwracano Niemcom, chociaż znajdowa­ no w nich klisze z lotniczymi zdjęciami pogranicza ZSRS168. Według świadectw sowieckich dowódców Stalin nadal wierzył, że uda się zachować pokój z Hitlerem, ale obawiał się prowokacji ze strony niemieckich generałów — podobnie jak Fiihrer, nie ufał generalicji. Ignorował wszelkie przestrogi płynące ze źródeł brytyj­ skich i francuskich, traktując je jako machinacje zachodnich mo­ carstw, pragnących przy ogniu niemiecko-sowieckiej wojny upiec własną pieczeń. Wykorzystując pretekst, jakim było zakończenie moskiewskiej wizyty Yosuke Matsuokiego, Stalin otwarcie zade­ monstrował swoje oddanie przyjaźni sowiecko-niemieckiej. W trak­ cie pożegnania japońskiego ministra spraw zagranicznych raptem pojawił się na peronie i serdecznie powitał ambasadora Schulenburga: „Powinniśmy pozostać przyjaciółmi i wy powinniście uczynić te­ raz wszystko w tym celu!”. Po czym, zwracając się do pułkownika Hansa Krebsa, zastępcy niemieckiego attache wojskowego, dorzu­ cił: „Pozostaniemy waszymi przyjaciółmi w każdym wypadku”169. 5 maja 1941 roku Stalin objął stanowisko przewodniczącego Sowietu Komisarzy Ludowych. Nominację tę można było zinter­ pretować jako zaproszenie szefa innego rządu — kanclerza Rze­ szy Adolfa Hitlera — do nawiązania ze Stalinem bezpośrednich rokowań. Propozycję tę poparto przyjaznymi gestami pod adre­ sem Niemiec hitlerowskich, jak zamknięcie w Moskwie ambasad trzech okupowanych przez Rzeszę państw — Belgii, Norwegii i Jugosławii — czy nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Ira­ kiem, gdzie doszło właśnie do profaszystowskiego przewrotu.

92

Stalin, który od marca 1939 roku nie występował publicznie, musiał wzmocnić ducha dowódców armijnych, zdezorientowa­ nych wypadkami ostatnich lat: aresztowaniami kadry oficerskiej, nagłą przyjaźnią z faszystowskimi Niemcami, niepowodzenia­ mi w wojnie z Finlandią. 5 maja w 40-minutowym przemówieniu do absolwentów akademii wojskowych domagał się podniesienia kunsztu bojowego i zdolności do odparcia agresji. Gotowość sowieckiego rządu do ustępstw na rzecz Niemiec została stosownie doceniona przez pewnych wysoko postawio­ nych urzędników niemieckiej administracji. 15 maja 1941 roku szef departamentu ekonomicznego niemieckiego MSZ Karl Julius Schnurre odnotował w tajnym memorandum, że Niemcy mogłyby przedstawić Moskwie dalsze żądania gospodarcze, by zaspokoić zapotrzebowanie Rzeszy na surowce i żywność170. Jednak Hitler nie reagował, a to zwiększało niepokój sowiec­ kiego kierownictwa. 10 maja 1941 roku ucieczka do Anglii Rudolfa Hessa, zastępcy Hitlera jako przywódcy NSDAP, zasiała dodatko­ wy zamęt w umysłach sowieckich przywódców. Stalin był przeko­ nany, że jest to inscenizacja zrealizowana za zgodą Hitlera, ma­ jąca na celu zawarcie z Anglią porozumienia przeciw Związkowi Sowieckiemu. Rzeczywistość wyglądała inaczej: Hess poleciał bez wiedzy Hitlera. Dla Anglii jego niespodziewana wizyta była potwierdze­ niem, że Niemcy zdecydowały się zaatakować ZSRS, ale obawia­ ją się wojny na dwa fronty. Hess zaproponował Anglii podział Eu­ ropy na strefy wpływów: sowieckie terytorium do Uralu miało przypaść Niemcom. Gdy rząd brytyjski poznał zamiary Berlina, a ponadto zrozumiał, że Hess nie reprezentuje nikogo prócz sie­ bie samego, postanowił zawiadomić o całej sprawie Moskwę. Ale dla Stalina było to kolejne potwierdzenie jego podejrzeń: Anglia kręci z Niemcami antysowiecką intrygę, a ostrzeżenia Londynu o przygotowywanej hitlerowskiej agresji służą tylko sprowokowa­ niu wojny między Niemcami i ZSRS.

93

Nie można było jednak całkowicie ignorować rzeczywistości: Niemcy koncentrowały wojska wzdłuż sowieckiej granicy, o czym obszernie rozpisywała się światowa prasa i dzień w dzień donosili dowódcy przygranicznych okręgów wojskowych. Stalin stopniowo tracił nadzieję, że Hitler zaproponuje nowe pertraktacje. Coraz bardziej lękał się, że kraj jest nieprzygotowa­ ny do wojny. 14 czerwca opublikowano komunikat agencji TASS 0 rozpowszechnianych za granicą pogłoskach, jakoby Niemcy zgłosiły wobec Związku Sowieckiego pretensje terytorialne i go­ spodarcze i jakoby „toczyły się pertraktacje między Niemcami 1ZSRS w sprawie zawarcia nowego, bardziej ścisłego układu”. TASS dementowała pogłoski o koncentracji wojsk obu państw na grani­ cy i oświadczała, że Niemcy nie przedłożyły żadnych nowych żą­ dań, zatem rokowania nie mogły mieć miejsca. Związek Sowiecki respektował i respektuje pakt o nieagresji, a plotki o przygotowa­ niach ZSRS do wojny z Niemcami „są kłamliwe i prowokacyjne”171. Komunikat ten stanowił zaproszenie Niemiec do wyjaśnienia ich intencji i zaproponowania nowych negocjacji. Ale Berlin i tym razem nie zareagował. Komunikat TASS wywarł demoralizujący wpływ na armię, dementując poniekąd informacje o możliwości konfliktu zbrojnego i osłabiając gotowość bojową. 18 czerwca po sowieckiej stronie pojawił się niemiecki de­ zerter, feldfebel, który oznajmił, że 22 czerwca o godzinie 4.00 nad ranem wojska hitlerowskie rozpoczną atak na całej długości granicy sowiecko-niemieckiej. Następnego dnia, jakby drwiąc ze wszystkich ostrzeżeń o nieuchronnej wojnie, moskiewska „Praw­ da” opublikowała redakcyjny artykuł zatytułowany Letni wypoczy­ nek ludzi pracy172. Stalin wciąż liczył, że z Berlina nadejdzie zaproszenie do ro­ kowań. Nawet wieczorem 21 czerwca, kiedy zaczęły się mno­ żyć alarmujące doniesienia, zwrócił się do ludowego komisarza obrony Siemiona Timoszenki słowami: „Niepotrzebnie wywołu­ jemy panikę”.

94

21 czerwca o godzinie 23.00 na sowiecką stronę zdezertero­ wał niemiecki szeregowiec Alfred Lieskoff, który oświadczył, że 0 4.00 nad ranem armia hitlerowska ruszy do natarcia. Sowiecki wywiad wojskowy otrzymał identyczne doniesienie z Berlina: da­ tę ataku wyznaczono na 22 czerwca. Według solidnie udokumentowanych szacunków sowieckie kierownictwo otrzymało 84 ostrzeżenia o szykującej się ofensy­ wie niemieckiej173. Mimo niewyobrażalnych środków zainwestowanych w umac­ nianie zachodniej granicy ZSRS w chwili wybuchu wojny budowa fortyfikacji nie tylko nie została zakończona, ale wręcz znajdowa­ ła się w stanie totalnego chaosu. Wznoszenie bastionów wzdłuż starej granicy — sprzed 17 września 1939 roku — rozpoczęto w 1929 i kontynuowano do roku 1935. Były to pasy żelbetono­ wych umocnień o szerokości jednego-dwóch kilometrów. Aby zrozumieć, jak przestarzała była koncepcja tych bastio­ nów obronnych, dość powiedzieć, że ich kluczowym elemen­ tem były gniazda cekaemów. Stawiane konstrukcje nie byłyby w stanie zabezpieczyć garnizonów przed trafieniem pociskami 155 mm i 210 mm. W 1938 roku podjęto modernizację uzbroje­ nia i wyposażenia bunkrów, ale rychło i to zostało zaniechane, gdyż w międzyczasie zapadła decyzja o zmianie całego systemu fortyfikacji granicznych. Prace nie zdążyły jeszcze ruszyć na do­ bre, a już przesunęła się zachodnia granica państwa. Polecono za­ mrozić budowę na starej granicy i poczęto wznosić forty wzdłuż nowej linii demarkacyjnej. Szybko okazało się, że nie uwzględ­ niono podstawowych parametrów — potencjalnych sił wroga 1 sowieckiej obrony w umacnianym rejonie. Od nowa zaczęto opracowywać plany i dyrektywy... A czas uciekał. Gros środków przeznaczono na fortyfikowanie Bałtyckiego Okręgu Wojskowe­ go. Oznaczało to, że sowieckie dowództwo błędnie ocenia praw­ dopodobny główny kierunek uderzenia wroga, sądząc, że nastą­ pi ono z Prus Wschodnich w stronę rejonów nadbałtyckich. Pod

95

koniec marca 1941 roku, kiedy stało się jasne, że na południe od Polesia ześrodkowuje się potężne zgrupowanie wojsk niemiec­ kich, postanowiono rozbudować pas umocnień w Kijowskim Przygranicznym Okręgu Wojskowym. W tym momencie zaczęło brakować materiałów budowlanych i sprzętu. Z 2,5 tysiąca sta­ nowisk ogniowych wzniesionych na nowej granicy tylko tysiąc wyposażono w działa, w pozostałych ustawiono ciężkie karabi­ ny maszynowe. Zaczęto demontaż artylerii z umocnień na starej granicy, oddając puste bunkry miejscowym kołchozom na maga­ zyny. W rezultacie stara granica, na której cofające się oddziały sowieckie mogłyby oprzeć nową linię obrony, została rozbro­ jona — a nowa wciąż była niedozbrojona. Między umocniony­ mi rejonami pozostawały odsłonięte obszary o szerokości od 10 do 80 kilometrów. Wiosną 1941 roku Ludowy Komisariat Obrony przeprowadził kontrolę fortyfikacji, która wykazała, że liczne umocnienia zbudowane rok wcześniej są zagracone lub przysypane zwałami ziemi. Nie lepiej rzecz się miała z budową lotnisk polowych i dodat­ kowych betonowych pasów startowych na istniejących lotniskach oraz z przygotowaniem nowych węzłów komunikacyjnych. Szef Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej Aleksander Zaporożec informował ludowego komisarza obrony, marszałka Siemiona Timoszenkę: „Umocnienia budowane na naszych zachodnich granicach w większości nie nadają się do wykorzystania”. Sowiecka historiografia zazwyczaj tłumaczy wszystkie owe zbrodnicze uchybienia tym, że zabrakło czasu na przygotowanie kraju do wojny... Taka teza nie odpowiada stanowi faktycznemu. Przez ćwierć wieku oficjalna polityka rządu sowieckiego sprowa­ dzała się do utrzymywania kraju w stanie gotowości mobilizacyjnej. Całymi latami ludności ZSRS wpajano jedną myśl, a mianowicie, że musi godzić się na wszelkie poświęcenia w imię podnoszenia obronności kraju. I społeczeństwo te ofiary ponosiło. Sowieckie

96

kierownictwo miało dość środków i czasu, by przygotować się do wojny. Jednak nieudolność przywódców oraz nieefektywny system gospodarczy sprawiały, że ogromne środki wydarte społeczeństwu zwyczajnie marnotrawiono, a gigantyczne inwestycje nie przyno­ siły spodziewanych rezultatów. W 1940 i na początku roku 1941 rząd przyjął szereg uchwał, w których zwracano uwagę na braki w przygotowaniu wojsk, umacnianiu granic, wyposażeniu technicznym. Formacje pan­ cerne i wojska zmotoryzowane były wyposażone w nowoczesny sprzęt zaledwie w 50%, lotnictwo w okręgach przygranicznych — zaledwie w 22%174. Jeśli idzie o rozpoznawanie zgrupowań przeciwnika oraz od­ słonięcie jego zamiarów i planów, najwyższe dowództwo sowiec­ kie również popełniło karygodne błędy. Jak przyznaje w swych wspomnieniach marszałek Gieorgij Żuków, mianowany w lutym 1941 roku szefem Sztabu General­ nego Armii Czerwonej, „za najgroźniejszy kierunek strategiczny uznano kierunek południowo-zachodni — Ukrainę, a nie zachod­ ni — Białoruś, na którym w czerwcu 1941 roku hitlerowskie do­ wództwo skoncentrowało, po czym rzuciło do ataku najpotężniej­ sze zgrupowania wojsk lądowych i lotniczych”175. Naczelne dowództwo błędnie sądziło, że główne uderzenie nastąpi z Prus Wschodnich na Rygę-Kowno (Połock)-Mińsk oraz z rejonu Brześcia na Baranowicze-Mińsk. W rzeczywistości dowództwo niemieckie zdecydowało się skierować główne uderzenie na północ od Polesia, podczas gdy sowieckie dowództwo przygotowywało się do odparcia ataku na południe od Polesia. Jak więc analizowano informacje wywiadu, precyzyjnie określające niemiecki plan? Czyżby w ogóle nie brano ich pod uwagę? Błędne były też założenia obrony granicy zachodniej, mó­ wiące o przejściu do przeciwnatarcia niezwłocznie po odparciu pierwszego ataku wroga. Nie przypuszczano w ogóle, że przeciw­

97

nik może wbić się głębokim klinem w sowieckie pozycje obronne, doprowadzając do ich rozerwania, choć słabość linii obronnych znana była nie tylko dowódcom okręgów przygranicznych, ale i naczelnemu dowództwu. Manewry operacyjno-strategiczne przeprowadzone w styczniu 1941 roku wykazały na przykład, że w razie wklinowania się wojsk nieprzyjaciela na kierunkach biało­ stockim i lwowskim — wojska sowieckie mogą znaleźć się w tara­ patach. Wszelkie inicjatywy dowódców okręgów przygranicznych paraliżowała twarda dyrektywa, zakazująca wszelkich działań mogących dać Niemcom pretekst do zbrojnych prowokacji.

ROZDZIAŁ VIII

Wojna ( 1941- 1945)

1. W obliczu klęski Stalin do ostatniej chwili czeka na znak od Hitlera. Kiedy wieczo­ rem 21 czerwca dowiaduje się o dezerterze Alfredzie Lieskoffie, reaguje w typowy dla siebie sposób. „Czy przypadkiem niemiec­ cy generałowie nie podrzucili nam tego dezertera, żeby sprowo­ kować konflikt?” — pyta ludowego komisarza obrony, marszałka Timoszenkę1. Najwidoczniej nie może sobie wyobrazić, że Hitler zacznie wojnę przeciw ZSRS. Woli łudzić się, iż wojnę chcą spro­ wokować niemieccy generałowie, upojeni militarnymi sukcesami Wehrmachtu. Ponadto Stalin wie doskonale, że kraj nie jest jesz­ cze gotowy do wojny, wszystkie wojskowe plany są skalkulowane na 1942 rok. Ogarnia go strach. Staje się niezdecydowany, najwy­ raźniej pragnie za każdą cenę odepchnąć nieuchronny los. A jak tam jego towarzysze broni, członkowie Politbiura KC WKP(b)? „Do gabinetu weszli członkowie Biura Politycznego — pisze Gieorgij Żuków.

100

— Co będziemy robić? — zapytał Stalin. Odpowiedzi nie było”2. Norkom Timoszenko proponuje niezwłocznie postawić w stan gotowości bojowej wszystkie formacje wojskowe. Stalin odrzuca propozycję. Łudzi się, że wszystko może się jeszcze uda załatwić w drodze pokojowej. Informacje, których wywiad dostarczył sowieckiemu rzą­ dowi i najwyższemu dowództwu sił zbrojnych, okazały się ści­ słe. 22 czerwca 1941 roku o godzinie 4.00 rano Niemcy hitle­ rowskie wraz ze swymi sprzymierzeńcami, Rumunią, Węgrami i Słowacją, rozpoczęły natarcie wzdłuż całej granicy sowiecko-niemieckiej. Dowództwo okręgów nadgranicznych, zdezorientowane pły­ nącymi z Moskwy rozkazami, już w pierwszych godzinach agresji zaczęło tracić kontrolę nad wojskiem. Ludowy Komisariat Obrony dopiero w nocy z 21 na 22 czerw­ ca o godzinie 0.30 wydał dyrektywę, która uprzedzała o możli­ wości niespodziewanego uderzenia wojsk niemieckich w dniach 22-23 czerwca wzdłuż granicy zachodniej i południowo-zachod­ niej. Wytyczne bojowe zaczynały się od dziwnego sformułowania: „Zadanie naszych wojsk — nie dać się wciągnąć w żadne prowoka­ cje, mogące prowadzić do poważnych komplikacji”. Kierownictwo na Kremlu nadal liczyło na jakiś cud, który po­ zwoliłby uniknąć wojny. Dowódcom nadgranicznych okręgów po­ lecono jednak, by doprowadzili swe jednostki do pełnej gotowo­ ści bojowej dla odparcia możliwego nagłego uderzenia Niemców bądź ich sojuszników. Wspomniane jednostki miały po kryjomu zająć punkty ogniowe w rejonach przygranicznych. Nakazano też rozmieścić na lotniskach polowych całe lotnictwo, dokładnie je zamaskować, doprowadzić do gotowości bojowej obronę przeciw­ lotniczą, przygotować zaciemnienie miast i obiektów. Ostatni punkt dyrektywy głosił: „Bez specjalnych rozporzą­ dzeń nie podejmować żadnych innych kroków”3.

101

Marszałek Rodion Malinowski wspomina, że na uściślające pytanie, czy można otworzyć ogień, gdy przeciwnik wtargnie na sowieckie terytorium, otrzymał odpowiedź: nie ulegać prowoka­ cjom i nie otwierać ognia!4 Już po rozpoczęciu przez Niemców natarcia Timoszenko uprzedza zastępcę dowódcy Zachodniego Wydzielonego Okręgu Wojskowego, generała Iwana Bołdina: „Komunikuję wam i pro­ szę przekazać Pawłowowi1, że towarzysz Stalin nie zezwala na otwarcie ognia artyleryjskiego przeciwko Niemcom”. Bołdin krzy­ czy do słuchawki: „Jak to? Przecież nasze wojska są zmuszone do odwrotu. Płoną miasta, giną ludzie!”. Bołdin nalega na natych­ miastowe wprowadzenie do akcji jednostek zmotoryzowanych i piechoty oraz artylerii, zwłaszcza przeciwlotniczej. Odpowiedź komisarza brzmi: „Nie podejmować żadnych środków poza zwia­ dem sięgającym 60 kilometrów w głąb terytorium wroga”5. Dopiero wieczorem 22 czerwca, gdy sytuacja stała się dra­ matyczna wskutek włamania się potężnym klinem wrogich grup pancernych, dowódcy frontów otrzymali rozkaz „głębokich kontruderzeń w celu rozgromienia podstawowych sił przeciwnika i prze­ niesienia działań na jego terytorium”6. Nierealność owego rozkazu świadczy o tym, że wojskowo-polityczne kierownictwo Związku Sowieckiego kompletnie nie rozumiało sytuacji, funkcjonowało w oderwaniu od faktów — ignorowało je albo ich nie znało. Fakty zaś były następujące. Zgrupowanie sił niemieckich i sprzymierzonych z Rzeszą liczyło 190 dywizji, w tym 17 pancer­ nych i 13 zmotoryzowanych, łącznie 4,6 miliona ludzi. W tej licz­ bie były 153 dywizje niemieckie (ponad 70% całej armii hitlerow­ skiej), obejmujące wraz z oddziałami wsparcia 3,3 miliona ludzi7. Uzbrojenie wynosiło 50 tysięcy dział i moździerzy, około 5 tysięcy samolotów, z górą 3,7 tysięcy czołgów. 1 Dmitrij Pawłów — dowódca Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego.

102

Sowieckie siły zbrojne liczyły na początku wojny 5 milionów ludzi8. W zachodnich okręgach nadgranicznych znajdowało się 170 dywizji i 2 brygady, co stanowiło 54% stanu osobowego całej Armii Czerwonej, około 2,9 miliona żołnierzy. Wojska pierwsze­ go rzutu liczyły 56 dywizji i 2 brygady, rozrzucone na głębokość do 50 kilometrów. Siły drugiego rzutu znajdowały się w odległo­ ści 50-100 kilometrów od granicy, formacje rezerwowe w odle­ głości 150-400 kilometrów9. Na głównych kierunkach uderzenia Niemcy posiadali znacz­ ną przewagę sił, od 1,8- do 2,2-krotną. Sowieckie zgrupowanie miało 1,8 tysiąca czołgów, około 34 700 dział, 1540 nowoczes­ nych samolotów, nie licząc dużej liczby czołgów przestarzałej kon­ strukcji10. Armia niemiecka dysponowała więc bezwzględną przewagą w ludziach i sprzęcie, a także dużym doświadczeniem w prowa­ dzeniu nowoczesnej wojny i znakomicie wyszkolonym korpusem oficerskim. O godzinie 4.00 nad ranem rozpoczęła się ofensywa na ca­ łej długości sowiecko-niemieckiego frontu. Luftwaffe przeprowa­ dziła serię potężnych nalotów na sowieckie lotniska. Już w pierw­ szym dniu wojny zniszczono 1,2 tysiąca sowieckich samolotów bojowych11; większość z nich w ogóle nie zdołała wzbić się w po­ wietrze. Zbombardowano węzły i linie kolejowe, rozbito bądź przechwycono składy broni i amunicji, które z niewiadomych po­ wodów znajdowały się w pobliżu granicy. Oskrzydlając i izolując poszczególne ogniska oporu wojsk sowieckich, dowództwo nie­ mieckie rozpoczęło natarcie na wschód. Pod koniec pierwszego dnia wojny czołgi niemieckie wdarły się na głębokość 60 kilome­ trów na kierunku brzeskim i zajęły Kobryń12. Wieczorem 22 czerwca Timoszenko wydał Frontom: Pół­ nocno-Zachodniemu, Zachodniemu i Południowo-Zachodniemu, rozkaz rozpoczęcia ofensywy na głównych kierunkach natarcia,

103

rozgromienia przeciwnika i przeniesienia działań wojennych na jego terytorium. Rozkaz ten nie tylko nie odpowiadał realnej sy­ tuacji u schyłku pierwszego dnia wojny, lecz był wręcz zbrodnią, gdyż nakazywał dowódcom pchnąć powierzone im oddziały pod zabójczy ogień przeciwnika, w mniejsze i większe kotły, w okrą­ żenie. Taki sam zbrodniczy rozkaz wydał żołnierzom Bałtyckie­ go Okręgu Wojskowego jego dowódca, generał Fiodor Kuzniecow. Dziesiątki tysięcy zabitych, setki tysięcy jeńców w niemiec­ kiej niewoli — oto cena, jaką zapłacił naród za dezorientację i nie­ kompetencję najwyższego kierownictwa wojskowo-politycznego, Politbiura KC WKP(b), rządu oraz szefa partii i państwa — Józe­ fa Stalina. Dopiero w czwartym dniu wojny Kwatera Główna zrozumia­ ła, że próby organizowania przeciwnatarcia są nierealne. Do tego czasu wojska niemieckie posunęły się na różnych kierunkach od 130 do 250 kilometrów w głąb terytorium Związku Sowieckiego. 28 czerwca, tydzień po rozpoczęciu wojny, padła stolica Białoru­ si — Mińsk. W ręce wroga trafiło 319 tysięcy jeńców i duże zaso­ by uzbrojenia. Na Froncie Północno-Zachodnim rozproszone oddziały Ar­ mii Czerwonej, całkowicie pozbawione dowództwa, wycofywały się spiesznie na linię Zachodniej Dźwiny. Nie udało im się jednak utrzymać tej naturalnej granicy. Niemieckie kolumny czołgowe sforsowały rzekę, opanowały Dyneburg i 9 lipca z marszu zdoby­ ły Psków. Jedynie w rejonie Łuck-Brody-Równe, na styku Frontu Po­ łudniowo-Zachodniego i Południowego, wojska sowieckie zdoła­ ły w wielkiej bitwie pancernej zadać Niemcom ciężkie straty i na tydzień powstrzymać ich marsz naprzód. Potem zmuszone były wycofać się do linii dawnej granicy w rejonie Korosteń-Nowogród Wołyński-Proskurów. Na Froncie Zachodnim po ciężkich walkach oddziały Armii Czerwonej wycofały się nad Dniepr.

104

Na Froncie Południowo-Zachodnim wróg zdobył na początku lipca Berdyczów i Żytomierz. W wyniku trzytygodniowych walk wojska hitlerowskie wdar­ ły się na 300-600 kilometrów w głąb państwa sowieckiego, zaj­ mując terytorium Litwy, Łotwy, Białorusi, prawobrzeżnej Ukrainy i prawie całej Mołdawii. Tak straszliwej klęski Rosja nie zaznała od czasów kampanii napoleońskiej. Carscy generałowie z lat I wojny światowej, którym sowiecka historiografia zarzucała nieudolność, nigdy nie zaznali tak druzgocących porażek. Straty armii niemieckiej były znaczne. Od 22 czerwca do 13 lipca wyniosły 92 tysiące ludzi, czyli 3,68% ogólnego stanu wojsk hitlerowskich na froncie niemiecko-sowieckim13 — ale były wielokrotnie mniejsze od strat Armii Czerwonej. W połowie lipca rozpoczęła się zażarta bitwa na terenach mię­ dzy Polesiem a Dunajem, na froncie o długości 1,4 tysiąca kilome­ trów. 8 sierpnia Niemcy sforsowali Dniepr między Kijowem i Krzemieńczukiem. Zaciekłe walki trwały półtora miesiąca. Dowód­ ca wojsk południowo-zachodnich Siemion Budionny zwrócił się do Kwatery Głównej o pozwolenie na opuszczenie Kijowa i okolicznych fortyfikacji oraz na wycofanie wojsk znad Dniepru nad rzekę Psioł. Dowództwo nie wyraziło zgody. W rezultacie Niemcy okrążyli czte­ ry sowieckie armie, po części je wytrzebili, po części wzięli do niewo­ li. Według jednej z krążących wersji dowódca Frontu Południowo-Zachodniego, generał Michaił Kirponos, popełnił samobójstwo1,14. W tym czasie niemiecka Grupa Armii „Południe” po zajęciu Kijowa rozpoczęła natarcie w kierunku Charkowa, Donbasu i Kry-

1 Samobójstwo dowódcy frontu to nie przelewki. Nie jest w zwyczaju sowieckiej armii, aby dowódca odbierał sobie życie! W 1964 roku wrześ­ niowy numer pisma „Wojenno-Istoriczesldj Żurnał” przyniósł niepodpisany artykuł Prawda o śmierci generała M.P. Kirponosa (s. 61-68), utrzymujący że Kirponos zmarł w wyniku odniesionych ran (przyp. autora).

105

mu, zaś na wschód od Kijowa — na Briańsk i Orzeł, stawiając so­ bie za cel zdobycie Moskwy. Pod koniec września 1941 roku sytuacja była dramatyczna.

2. Rząd, naród, wojna W południe 22 czerwca 1941 roku, osiem godzin po agresji wojsk niemieckich, zastępca przewodniczącego Sowietu Komisarzy Lu­ dowych ZSRS Wiaczesław Mołotow na falach eteru zakomuni­ kował obywatelom Związku Sowieckiego o zdradzieckiej napa­ ści Niemiec. Stalin wolał osobiście nie występować. Miał po temu wystarczająco dużo powodów. Najważniejszym z nich było fiasko jego polityki przyjaźni i współpracy z faszystowskimi Niemcami oraz nieprzygotowanie kraju do wojny. Stalin, który zwykł wią­ zać swoje imię ze zwycięstwami, nie miał ochoty, by teraz zaczę­ to je kojarzyć z klęską. Był w szoku, schronił się w willi w Kuncewie i faktycznie odsunął od spraw państwowych. Dopiero po kilku dniach, nie bez nacisków ze strony pozostałych członków Politbiura — jak oficjalnie zakomunikowano na XX zjeździe KPZS w 1956 roku — wrócił do swych obowiązków. Trzeba było jednak tygodnia, by kierownictwo opracowało pierwszą dyrektywę, skierowaną do partyjnych i sowieckich or­ ganizacji w obwodach przyfrontowych. A gdy upłynęło kolejnych pięć dni, 3 lipca 1941 roku Stalin ogłosił ją mieszkańcom całe­ go kraju na falach radiowych. Musiał zakomunikować ludności, że wróg wdarł się głęboko na terytorium Związku Sowieckiego. W tej ciężkiej godzinie on, z którego rozkazu unieszczęśliwiono miliony chłopów w okresie kolektywizacji, stworzono obozy pra­ cy niewolniczej, wymordowano najlepszych dowódców i kwiat inteligencji tego kraju, rozstrzelano bądź zamęczono w łagrach miliony obywateli, zwracał się z błagalnym apelem: „Bracia i Sio­ stry!...”15.

106

W ciężkiej godzinie wrogiej nawałnicy ożyły najlepsze cechy tego ludu: gotowość do poświęceń, odpowiedzialność, poczucie wspólnoty, patriotyzm. Na zagrożonych terenach powstają dywi­ zje pospolitego ruszenia, formacje do walki z niemieckimi desan­ tami spadochronowymi, oddziały budowy fortyfikacji obronnych. Do wojskowych komisji rekrutacyjnych nieprzerwanym potokiem płyną deklaracje od obywateli pragnących zaciągnąć się do armii. W Leningradzie sformowano 10 dywizji pospolitego rusze­ nia, które wraz z innymi formacjami ochotniczymi liczyły 159 ty­ sięcy ludzi16. W Moskwie było 10 takich dywizji, to jest około 120 tysięcy osób. W Kijowie do pospolitego ruszenia zgłosiło się 29 tysięcy ochotników. Autor specjalnego studium poświęconego ochotniczym for­ macjom w latach wojny 1941-1945 utrzymuje, że „według niepeł­ nych danych w szeregach pospolitego ruszenia i innych jednostek ochotniczych w czasie wojny znajdowało się nie mniej niż 4 mi­ liony bojowników. Spośród nich 2 miliony walczyło z wrogiem na różnych odcinkach frontu sowiecko-niemieckiego już latem i jesienią 1941 roku”17. Dane te wydają się mocno przesadzone. Do oddziałów ochotniczych szli robotnicy i inteligencja: wy­ kładowcy, studenci, artyści, muzycy, pisarze, naukowcy. W więk­ szości nie znali wojennego rzemiosła, na szkolenie zaś brakowało zarówno czasu, jak i broni oraz amunicji. Żeby zrozumieć, w jakiej sytuacji znalazł się kraj jesienią 1941 roku, przywołajmy słowa naocznego świadka, Nikity Chruszczowa, w owym czasie pierwszego sekretarza KC ukraińskiej kompartii: „Sytuacja szybko zmieniła się na gorsze, przede wszystkim dlatego, że bardzo niewiele pomocy nadeszło z Moskwy. Zaraz po wybuchu wojny, w czasie niemieckiej ofensywy na Kijów, bardzo ożywił się patriotyzm ludności. Robotnicy z Kuźnicy Leninow­ skiej i innych fabryk wokół Kijowa domagali się od Komitetu Cen­ tralnego karabinów, by móc stawić czoła atakom najeźdźców. Za­ telefonowałem do Moskwy w sprawie dostaw broni dla obywateli,

107

którzy chcieli wyruszyć na front z pomocą Armii Czerwonej. Jedy­ ną osobą, z którą udało mi się połączyć, był Malenkow. »Powiedzcie — rzekłem — gdzie możemy dostać karabiny? Mamy tu robot­ ników z fabryk, którzy pragną przyłączyć się do Armii Czerwonej, żeby walczyć z Niemcami, ale nie mamy ich w co uzbroić«. — Porzućcie lepiej wszelkie nadzieje na jakąkolwiek broń od nas. Wszystkie karabiny dla obrony cywilnej wysłano do Lenin­ gradu. — Czym więc według was mamy walczyć? — Nie wiem — dzidami, mieczami, samopałami, wszystkim, co zdołacie zmajstrować w waszych zakładach. — Uważacie, że możemy walczyć dzidami przeciw czołgom? — Róbcie wszystko, co potraficie. Możecie robić butelki zapa­ lające i ciskać je w czołgi. Możecie wyobrazić sobie mój wstyd i oburzenie, gdy usły­ szałem to od Malenkowa. Mamy więc odeprzeć atak bez karabi­ nów czy cekaemów, nie mówiąc już o artylerii czy jednostkach zmotoryzowanych. Nie powiedziałem naturalnie nikomu tego, co usłyszałem od Malenkowa. Kto wie, jaka byłaby reakcja. Nie mogłem, rzecz jasna, powiedzieć ludziom, jak fatalna jest sytua­ cja, ale widzieli na własne oczy, jak źle jesteśmy uzbrojeni. Lecz dlaczego byliśmy tak źle uzbrojeni? Z powodu zarozumialstwa Narkomatu Obrony, demoralizacji i kapitulanckich nastrojów w kierownictwie. Te czynniki hamowały rozbudowę naszego przemysłu zbrojeniowego i umacnianie naszych granic.,A teraz było już za późno”18. Chruszczów naturalnie przemilczał, że na Ukrainie, zwłasz­ cza w zachodniej części, miejscowa ludność nierzadko witała Niemców jak wyzwolicieli. Pierwotnie mobilizacja objęła poborowych z roczników 1905-1918, potem rozszerzono ją do rocznika 1927 włącznie. W rejonach położonych na zachód od linii Jarosław-Riazań-Rostów ogłoszono stan wyjątkowy i sformowano jednost­

108

ki pospolitego ruszenia do walki z niemieckimi spadochronia­ rzami. Na mocy dekretu z 26 grudnia 1941 roku nieobjętych pobo­ rem robotników, urzędników zatrudnionych w przemyśle zbroje­ niowym i pracowników transportu uznano za zmobilizowanych. Samowolne opuszczenie przedsiębiorstwa było równoznaczne z dezercją. Wprowadzono przymusową pracę w godzinach nad­ liczbowych, zniesiono na czas wojny wszystkie urlopy. Dzień pra­ cy faktycznie wydłużył się do 10-12 godzin, a w miastach obję­ tych stanem wyjątkowym, na przykład w Leningradzie czy Tulę, pracowano na okrągło. Rezerwy ludzkie gwałtownie zmalały już na początku wojny, jako że znaczna część kraju bardzo prędko znalazła się pod oku­ pacją. Ponadto już w pierwszych miesiącach wojny armia straciła miliony zabitych i jeńców. Dużą część mężczyzn objęła mobilizacja. W produkcji zastą­ piły ich kobiety od 16. do 55. roku życia. Zmuszone były do pracy w ciężkich, typowo męskich zawodach, jak palacz, kowal, hutnik itd. Zatrudniano też 14-letnich chłopców i ludzi starszych, powy­ żej 65. roku życia. 30 czerwca 1941 roku utworzono Państwowy Komitet Obro­ ny (GKO), nadzwyczajny organ czasu wojny skupiający w swych rękach pełnię władzy. Przewodniczącym GKO został Stalin, za­ stępcą przewodniczącego Mołotow, członkami Woroszyłow i Malenkow. Później do składu GKO dokooptowano Berię, Bułganina, Wozniesienskiego, Kaganowicza i Mikojana. W terenie utworzo­ no miejskie komitety obrony. Składały się one z pierwszych sekre­ tarzy organizacji WKP(b), przewodniczących lokalnych sowietów, przedstawicieli wojska i organów bezpieczeństwa19. Z najbardziej zagrożonych regionów rozpoczęto ewakuację na wschód sprzętu fabrycznego i specjalistów. Zdołano wywieźć po­ nad 1,5 tysiąca przedsiębiorstw, które rozmieszczono na Powoł­ żu, Uralu, Syberii, w Kazachstanie i Azji Środkowej. Uważa się, że

109

ewakuowano 10 milionów ludzi. Ale masy ludności, nie czekając na ewakuację, same uciekały na wschód, porzucając domy i doby­ tek. Wiele fabryk i magazynów dostało się w ręce wroga. W regionach oddalonych od linii frontu ewakuacja przebie­ gała w sposób bardziej zorganizowany. Wywiezione na wschód przedsiębiorstwa stosunkowo szybko zaczęły produkować dla po­ trzeb wojska. W surowych warunkach jesieni i zimy 1941/1942 wznoszono nowe hale fabryczne. Wiele zakładów już po czte­ rech miesiącach pracowało pełną parą. Dzień roboczy trwał po 12-14 godzin. Ludzie mieszkali w nieprawdopodobnej ciasnocie, często w ziemiankach lub namiotach. Brakowało żywności. Przestawianie gospodarki na model wojenny ukończono w zasadzie w ciągu roku. Był to czas bardzo trudny. Produkcja całe­ go przemysłu w kraju spadła 2,1-krotnie. Walcownie metali żelaz­ nych zmniejszyły produkcję w ciągu pierwszego wojennego pół­ rocza 3,1-krotnie, metali kolorowych 430-krotnie (!), produkcja łożysk spadła 21-krotnie20. Gwałtownie zmalała produkcja sa­ molotów — w czwartym kwartale 1941 roku ponad 2-krotnie w porównaniu z trzecim kwartałem. W grudniu tego samego roku plan produkcji samolotów wykonano jedynie w 35%. W tym cza­ sie cztery piąte sowieckiego przemysłu samolotowego przenie­ siono na wschód kraju. Plan produkcji czołgów w drugim półro­ czu 1941 roku wykonano w 61,7%. Produkcja amunicji stanowiła 50-60% zaplanowanej21. Bardzo trudna była w czasie wojny sytuacja ekonomiczna lud­ ności miejskiej. Kartkowy system racjonowania żywności zapew­ niał wyżywienie ledwie w minimalnym stopniu. Brakowało artyku­ łów na kartki, trzeba było uciekać się do wsparcia czarnego rynku z jego zawrotnymi cenami. Praktycznie całe pensje ludności miej­ skiej pochłaniała żywność i wydatki komunalne. Wielu mieszkań­ ców miast usiłowało na wsi wymieniać odzież i sprzęty domowe na żywność. Robotnicy, zwłaszcza zatrudnieni w przemyśle ciężkim (kopalnie, huty, przemysł naftowy i chemiczny), byli zaopatrywa­

110

ni według tak zwanej pierwszej kategorii: od 0,8 do 1,2 kilogra­ ma chleba dziennie (chleb był podstawowym artykułem żywno­ ściowym). W innych gałęziach przemysłu robotnicy zakwalifiko­ wani do drugiej kategorii otrzymywali po pół kilograma chleba. Urzędnikom należało się 400 do 450 gramów, członkom rodzin pozostającym na ich utrzymaniu i dzieciom do 12. roku życia — 300 do 400 gramów. W zasadzie przysługiwało miesięcznie 1,8 kilograma mięsa lub ryb, 400 gramów tłuszczu, 1,3 kilograma kasz i makaronów, 400 gramów cukru lub wyrobów cukierniczych. Istniały też normy podwyższone i tak zwane szczególnie podwyż­ szone. Wielu robotników i urzędników oddawało kartki żywno­ ściowe do specjalnych, wydzielonych stołówek i tam się żywiło. Uprzywilejowana część społeczeństwa, nomenklatura, miała własny, specjalny system zaopatrzenia, różniący się znacznie od powszechnego — zarówno pod względem jakości, jak i ilości. Wielu przedsiębiorstwom i instytucjom przydzielono koł­ chozowe parcele na pomocnicze gospodarstwa rolne, by orga­ nizowały tam dodatkową produkcję żywności dla pracowników. Robotnicy i urzędnicy w miastach dostali do dyspozycji działki pod uprawę ziemniaków i innych warzyw na potrzeby własne. Samodzielna uprawa warzyw była dla setek tysięcy rodzin głów­ nym źródłem żywności. Odzież, obuwie, tkaniny stały się dobra­ mi luksusowymi. Od czasu do czasu w zakładach pracy wydawa­ no asygnaty na zakup ubrań albo butów. Asygnaty te, podobnie jak zakupione towary, stawały się przedmiotem czarnorynkowych spekulacji. Znacznie skomplikowała się, i tak już bardzo trudna, sytua­ cja mieszkaniowa, szczególnie w docelowych rejonach ewakuacji: w Kazachstanie, Kirgizji, Uzbekistanie i innych republikach środkowoazjatyckich. Ewakuowana ludność skupiała się w tych mia­ stach i miejscowościach, w których znajdowały się przedsię­ biorstwa przemysłowe bądź administracja, to znaczy tam, gdzie istniała szansa na znalezienie pracy. W znacznie gorszej sytuacji

111

byli ci, którzy nie mogli znaleźć zatrudnienia w zawodzie i praco­ wali jako robotnicy rolni. Z braku umiejętności ich wydajność była znacznie niższa niż miejscowych kołchoźników, a więc i poziom życia odpowiednio gorszy. Blisko połowa powierzchni zasiewów i hodowli całego Związ­ ku Sowieckiego przypadała na tereny zajęte przez wojska niemiec­ kie. Niemcy przechwycili część zebranego, ale niewywiezionego jeszcze zboża, a także traktory, kombajny, maszyny rolnicze. Tam, gdzie było to możliwe, wywieziono część zbiorów i bydło, a trak­ tory i skromne kołchozowe środki transportu zostały przekaza­ ne wojsku. Tam, gdzie ofensywa niemiecka jeszcze nie dotarła, wszystkie traktory, samochody i konie zmobilizowano na potrzeby armii. Rolnictwo zostało pozbawione siły pociągowej. Niemal wszyscy mężczyźni zdolni do pracy przebywali na froncie albo w niewo­ li. We wsiach pozostały dzieci, starcy, kobiety i inwalidzi. Ora­ no krowami, a gdzie krów zabrakło, tam wprzęgał się człowiek. Wiele prac na polach wykonywano ręcznie. Niemal całe zbiory przekazywane były państwu w ramach dostaw obowiązkowych. Wysokość owych kontyngentów była ustalana często nie na pod­ stawie zbiorów realnych, lecz planowanych, czyli mniej więcej o 25% wyższych niż rzeczywiste. Za zaleganie z należnościami ka­ rano bardzo surowo, czasem więzieniem — uznawano je za sa­ botaż. Nierzadko we wsiach nie zostawało nawet ziarna na siew. Szczególnie tragicznie sprawy miały się w centralnych obwodach Rosji, gdzie już przed wojną z trudem wiązano koniec z końcem, wojna zaś doszczętnie zrujnowała kołchoźników. Ich jedyną deską ratunku stawały się działki przyzagrodowe — część uzyskanych plonów wykorzystywano w gospodarstwie, pozostałe były sprze­ dawane bądź wymieniane w miastach na niezbędne artykuły. Lepiej żyło się chłopom w cieplejszych rejonach kraju, na Zakau­ kaziu czy w Azji Środkowej, gdzie więcej było produktów hodow­ lanych, roślin oleistych, warzyw i owoców.

112

W całym kraju zbierano datki na pomoc dla Armii Czer­ wonej, na budowę czołgów i lotnictwa. Przedmioty wartościo­ we, pieniądze, kosztowności, obligacje pożyczek państwowych — wszystko szło na fundusz obrony kraju. Czasem w regionach znacznie oddalonych od linii frontu kołchoźnicy wpłacali na te cele ogromne pieniądze — po 100-200 tysięcy rubli. Skąd brały się takie sumy? Podczas wojny narodził się czarny rynek, gdzie artykuły żywnościowe wymieniano na przemysłowe bądź sprze­ dawano po bajońskich cenach. W obszarach przyfrontowych kwitła spekulacja żywnością i przedmiotami pierwszej potrze­ by. Spekulanci zbijali w tych latach fortuny i drobną ich cząst­ kę przekazywali na fundusz obrony kraju. Tym sposobem część środków uzyskanych na czarnym rynku, z ograbiania ludności, zwłaszcza ewakuowanej, trafiała do kasy państwa. Ofiarodaw­ ców opisywano w prasie jako patriotów, mówiono o nich w ra­ diu, stawiając za wzór. Ledwie zaczęła się wojna, zachwiał się konglomerat socjali­ stycznych stosunków narodowościowych. Pierwsze pęknięcia po­ jawiły się w przyłączonych nieco wcześniej częściach kraju — na zachodniej Białorusi i Ukrainie oraz w republikach bałtyckich. Czystki i deportacje rdzennej ludności, a więc pierwsze operacje, jakie przeprowadziła władza sowiecka wiatach 1939-1940, wzbu­ dziły strach i nienawiść. Nic dziwnego, że na tych terenach Niem­ ców często witano jak zbawców. Ale i w innych, niekresowych regionach kraju sprawy wcale nie miały się dużo lepiej. I znowu winę za to ponosiło wyłącznie sowieckie państwo i jego polityka represji. W sierpniu 1941 roku została zlikwidowana Autonomiczna Republika Nadwołżańska, której rdzenna ludność, Niemcy, osie­ dliła się tam dwa wieki wcześniej. Oskarżono ich o współpracę z hitlerowską Rzeszą, choć w rzeczywistości byli chyba najbardziej lojalną grupą etniczną w ZSRS. Zostali deportowani na wschód i daleką północ. Pierwszych uderzeń rujnujących stosunki między

113

narodowościami nie zadał więc nacierający wróg — uczyniło to samo sowieckie państwo. Na przełomie 1943 i 1944 roku przesiedlono oskarżone o ko­ laborację z wrogiem narody Kaukazu: Czeczeńców, Inguszów, Bałkarów, Karaczajów, a następnie Kałmuków i Tatarów krymskich. Przy okazji oczyszczono wybrzeże czarnomorskie z pozostałych nie-Rosjan: Greków, Bułgarów, Krymczaków. Ich los podzielili Kurdowie i Chemszynowie. Trwały przygotowania do deportacji Abchazów. W każdym przypadku likwidowano autonomię naro­ dowościową tam, gdzie jeszcze istniała. Deportowano z górą mi­ lion ludzi22. Zostali załadowani do bydlęcych wagonów i wysłani na Sybir, Ural, do Azji Środkowej. Głównym celem deportacji było zasiedlenie ludnością rosyjską wszystkich rejonów, gdzie docho­ dziło do napięć, oraz terenów przygranicznych. Miasta i wsie Pół­ nocnego Kaukazu, Stawropolszczyzny i Krymu zasiedlili Rosjanie i Ukraińcy. Deportowani żyli w straszliwej ciasnocie, głodowali, umiera­ li. Podczas wywózek w pierwszych latach osiedlenia na nowych terenach dziesiątki tysięcy ludzi zmarły z głodu i epidemii. Wo­ bec deportowanych zastosowano specjalny reżim. Każdy ich krok był śledzony. Życie toczyło się pod nieustannym nadzorem i kontrolą władz. Ograniczono poruszanie się po kraju, zakazano drukowania książek, nie ukazywała się ani jedna gazeta, ani jed­ no pismo w językach ojczystych, nie zezwalano na ich nauczanie w szkołach. Deportowanym blokowano dostęp do szkolnictwa wyższego. Jesienią 1942 roku pomimo pojawienia się niemieckich wojsk w pobliżu kaukaskiego Masywu Centralnego sytuacja w tym re­ gionie była raczej stabilna, i to nie tylko dzięki znacznej koncen­ tracji wojska i jednostek NKWD, ale też dlatego, że narody zakau­ kaskie nie widziały innej drogi samoocalenia, jak tylko lojalne popieranie sowieckiego państwa. Istotną rolę odegrało wprowa­ dzenie na początku wojny sowieckich wojsk do Iranu, sojusz ZSRS

114

z Anglią i USA oraz tradycyjna, zwłaszcza w Armenii, nienawiść do Turcji. W republikach środkowoazjatyckich sytuacja w czasie woj­ ny znacznie się skomplikowała z powodu wielkiego napływu ucie­ kinierów, ewakuowanych i deportowanych. Potrzeby militarne wymagały utworzenia w Azji Środkowej nowej bazy gospodar­ czej, zwiększenia produkcji bawełny i metali kolorowych, wyszu­ kiwania nowych źródeł surowców. Przyrost populacji rosyjskiej, ukraińskiej i innych wywierał znaczny wpływ na gospodarkę i kul­ turę tych terenów, zwłaszcza w miastach, gdzie skupiała się głów­ na masa napływowa. Uzbecki demograf pisał: „Do lat pięćdziesią­ tych, zwłaszcza w okresie poprzedzającym wojnę i w jej trakcie, w wyniku uprzemysłowienia obszarów kresowych, w tym repu­ blik środkowoazjatyckich, a także w wyniku masowego napły­ wu w tamte rejony Rosjan (również Ukraińców, Białorusinów i innych) — istotnie zmalało znaczenie narodów tubylczych”23. Od­ powiednio zmieniały się też wpływy Rosjan w lokalnej administracji i przemyśle. Język rosyjski i rosyjsko-sowiecka kultura przenika­ ły głęboko w rdzenne środowiska narodowościowe, co nie mog­ ło pozostać bez wpływu na równowagę polityczną. Lokalna elita i wszechzwiązkowa biurokracja czuły się ze sobą mocniej związane.

* * * Podczas wojny zaludnienie GUŁagu wyraźnie się zwiększyło, przede wszystkim wskutek napływu ludności deportowanej z kra­ jów bałtyckich, wschodniej Polski, Mołdawii, Kaukazu, Tatarów krymskich, Niemców, tak zwanych elementów kapitulanckich, okrużeńcówi i innych nieszczęśników. 1 Okrużeńcy — żołnierze i oficerowie Armii Czerwonej, którzy zdołali przebić się z nieprzyjacielskiego okrążenia. Najczęściej trafiali do tak zwa­ nych obozów filtracyjnych NKWD, a potem do GUŁagu jako zdrajcy.

115

Więźniowie budowali lotniska i lądowiska, przebijali dro­ gi na dalekiej północy. To oni wznieśli Magadan, stolicę Kołymy. To oni wybudowali podziemne hangary pod Kujbyszewem, lotni­ ska połowę w Sorokach, Kargopolu, Onedze, na północnym Uralu, w dorzeczach Północnej Dźwiny i Peczory. Niewolniczą pracę więźniów wykorzystywano w fabrykach zbrojeniowych, przy roz­ budowie portów na Morzu Północnym, a także przy budowie dróg na Syberii i Zakaukaziu. Zekowie umierali tysiącami — z głodu, katorżniczej pracy, z powodu nieludzkiego traktowania ich przez strażników i obozową administrację oraz świadomego wyniszcza­ nia przez NKWD. Ową systematyczną utratę więźniów uwzględ­ niano w planach. Pracujący przy ciężkich robotach zazwyczaj przeżywali nie dłużej niż trzy lata. Na miejsce zmarłych przysyła­ no nowych zeków, i tak bez końca. W latach 1939-1942 deportowano na Sybir i Ural 1,08 mi­ liona obywateli polskich. Wywieziono ich niedługo po podpisaniu sowiecko-niemieckiego paktu o rozbiorze Rzeczypospolitej24. Dane dotyczące liczby Polaków wywiezionych na zesłanie oraz umieszczonych w „obozach pracy poprawczej” (isprawińelno-trudowych łagieńach — ITŁ) znacznie się między sobą różnią. We­ dług ówczesnych danych do ITŁ trafiło ich 200 tysięcy. Zgodnie z danymi zebranymi przez znakomitego brytyjskiego historyka Ro­ berta Conąuesta w ITŁ znalazło się 440 tysięcy Polaków, a 620 ty­ sięcy przebywało w obozach jenieckich albo na zesłaniu. Z krajów bałtyckich deportowano 200 tysięcy ludzi, co stano­ wiło 4% pięciomilionowej populacji trzech państw: Litwy, Łotwy i Estonii. Około 50-60 tysięcy wywiezionych trafiło do ITŁ. Z Besarabii wywieziono w przededniu napaści Niemiec 200 tysięcy osób. Trafiali do ITŁ również Niemcy, uznani za przynależnych do wrogiego narodu, później część mieszkańców Kaukazu, Kałmucy i Tatarzy krymscy, deportowani w latach 1943-1944. Łagry zaludnili także skazani na mocy ustawy z sierpnia 1932 roku za rabowanie socjalistycznej własności, to jest za kradzież bo­

116

chenka chleba, pary butów czy bielizny, za kilka kłosów zebranych w polu po żniwach albo ziemniaków pozostałych po wykopkach. W trakcie wojny powstały nowe kategorie skazańców: tak zwani szerzyciele pogłosek i siewcy paniki oraz obywatele, któ­ rzy nie oddali swoich odbiorników radiowych. Od końca lata 1941 roku w łagrach pojawili się wspomniani okrużeńcy, a więc ci, któ­ rzy z powodu błędów dowództwa i zmiennych kolei wojny znaleźli się w okrążeniu, a potem jakimś cudem zdołali się przebić do swo­ ich. Dla tych wszystkich wymienionych kategorii wyrok wynosił z reguły dziesięć lat obozów pracy. Po bitwie pod Moskwą do ła­ grów wysyłano tych mieszkańców stolicy, których podejrzewano, że zostali w mieście, zamiast ewakuować się z innymi, bo... wycze­ kiwali nadejścia Niemców. Z czasem pojawili się osobnicy współpracujący z wrogiem — burmistrzowie, starostowie, policjanci, członkowie organizacji nacjonalistycznych, własowcy, niemieccy i japońscy jeńcy wojen­ ni. Wobec tych ostatnich stosowano ustawę z 1943 roku o karze śmierci przez powieszenie albo o zesłaniu na katorgę25. Wysyłano ich do 17 kopalni w Workucie, potem do Norylska i Dżezkazganu. Były to w istocie obozy zagłady. Tamtejsze warun­ ki były tak potworne, że na przykład w Norylsku więźniowie nie­ kiedy wybierali śmierć pod kołami wagonów z rudą zamiast swej straszliwej egzystencji. Wedle szacunkowych ocen badaczy w latach 1939-1941 w ła­ grach zmarło 1,8 miliona więźniów. Stalinowi zależało, aby Zachód uważał Związek Sowiecki za państwo humanitarne, dlatego w 1944 roku wyraził zgodę na odwiedzenie Magadanu przez wiceprezydenta Stanów Zjednoczo­ nych Henry ego WaUace’a, któremu towarzyszył profesor Owen Lattimore, przedstawiciel Biura Informacji Wojskowej i znany specjalista od zagadnień dalekowschodnich. Jak informuje Robert Conąuest w swej pracy Wielki terror, Wallace wpadł w zachwyt: zaprezentowano mu pokazowe mleczarnie,

117

szklarnie pełne pomidorów, ogórków i melonów, lokalne wyroby rękodzielnicze. Kierując się dyrektywami Moskwy, naczelnik Dalstroju1Iwan Nikiszow, znany z sadyzmu wobec zeków, wydał hucz­ ne przyjęcie na cześć dostojnych gości. Na czas wizyty Wallacea rozebrano wieżyczki strażnicze, wszystkich więźniów zamknięto w barakach, a w ich role wcielili się funkcjonariusze GUŁagu, któ­ rzy krzepką i rześką aparycją wprawiali amerykańskich gości w eu­ forię. Wallace i Lattimore po powrocie do USA zrobili oprawcy Nikiszowowi, NKWD i całemu Związkowi Sowieckiemu wspaniałą reklamę26. Jakiś czas potem, gdy Wallace wystąpił w roli konkuren­ ta Trumana w wyborach prezydenckich, prasa sowiecka trąbiła na jego temat peany. Szczęśliwie, nie został wybrany.

3. Zwycięstwo pod Moskwą 24 września 1941 roku niemiecki Sztab Generalny zatwierdził nowy plan natarcia na Moskwę, pod kryptonimem „Tajfun”. Stra­ tegia polegała na nieprzerwanej ofensywie od Smoleńska do Mo­ skwy i na zdobyciu stolicy ZSRS z marszu. Operację powierzono Grupie Armii „Środek”, którą dowodził generał Fedor von Bock. Miał do dyspozycji ponad milion żołnierzy: 44 dywizje piechoty, 8 zmotoryzowanych dywizji piechoty, 14 dywizji pancernych — 1,7 tysiąca czołgów, ponad 14 tysięcy dział i moździerzy, 950 samolotów bojowych. Sowieckie siły zgromadzone pod Mo­ skwą liczyły 95 dywizji, 6,8 tysiąca dział i moździerzy, 780 czoł­ gów i 545 samolotów. Przewaga sił niemieckich w czołgach i arty­ lerii była ponad dwukrotna, w lotnictwie — blisko dwukrotna27. Niemiecka ofensywa rozpoczęła się 30 września. 2 paździer­ nika front sowiecki był już w kilku miejscach przerwany. Głów­ ne siły sowieckiego Frontu Zachodniego i Rezerwowego znalazły 1 Dalstroj — Główny Zarząd Budownictwa na Dalekiej Północy.

118

się w okrążeniu w rejonie Wiążmy. „W chwili przedarcia się nie­ mieckich związków pancernych przez wiaziemską1 linię obrony nie było na całym obszarze przed możajską" linią obrony ani po­ średnich rubieży obronnych, ani wojsk zdolnych zatrzymać nacie­ rające na Moskwę grupy pancerne przeciwnika” — głosi oficjalna sowiecka wersja historii wojny28. 14 października opór wojsk so­ wieckich w kotle pod Wiaźmą został złamany. Zginęła tam naj­ lepsza część moskiewskiej inteligencji, wchodząca w skład dy­ wizji pospolitego ruszenia. Wielu z tych ludzi nie zdążyło nawet nauczyć się strzelać. Dla nich nie była to bitwa, lecz rzeź. Naj­ straszniejszy los spotkał ochotników Żydów: niemal wszystkich, którzy dostali się do niewoli, wymordowano. Tylko nieliczni zdo­ łali się cudem uratować. Zagłada niewyszkolonego moskiewskiego pospolitego ruszenia, wysłanego przez dowództwo dla odparcia kadrowej armii niemieckiej, pozostaje jedną z najtragiczniejszych kart w historii wojny narodowej lat 1941-1945. Według danych niemieckich (sowieckie źródła nie podają strat) pod Wiaźmą armia hitlerowska wzięła do niewoli 663 tysią­ ce ludzi, zdobyła 1242 czołgi i 5412 dział29. Wieść o klęsce pod Wiaźmą dotarła do Moskwy rankiem 15 października. Wydany został rozkaz niezwłocznej ewakuacji urzędów wojskowych i cywilnych. Uważano za prawdopodobne, że wróg dotrze do Moskwy w ciągu 24 godzin. Dworce kolejowe zapchane były mieszkańcami stolicy, ewakuującymi się razem ze swoimi zakładami pracy. Ale były też tłumy ludzi niezorganizowanych, usiłujących opuścić miasto przed wkroczeniem Niemców. Wszystkie drogi na wschód zatłoczone były pojazdami i kolum­ nami pieszych. Wielu opuszczało stolicę z jednym plecakiem. Był

1 Wiaźma — miasto w obwodzie smoleńskim, 220 kilometrów na zachód od Moskwy. a Możajsk — miasto w obwodzie moskiewskim, 110 kilometrów na zachód od Moskwy.

119

to istny exodus. Moskiewskie władze ogarnął paraliż. Gdzienie­ gdzie na przedmieściach pojawili się maruderzy. 16 października panika osiągnęła szczyt. Zdarzało się, że wojskowi przebierali się w odzież cywilną. Wierzący oddawali się modłom. Powszechna at­ mosfera była taka, że wszystko przepadło i cywilizacja jest ska­ zana na zagładę. Pierwsze wymuszone przyznanie się do paniki, która opanowała wówczas stolicę, pojawiło się w oficjalnej publi­ kacji dopiero ćwierć wieku po zakończeniu wojny30. 19 października w Moskwie został ogłoszony stan oblęże­ nia. Obronę stolicy na dalekich przedpolach powierzono dowód­ cy Frontu Zachodniego, generałowi armii Gieorgijowi Żukowowi. W przededniu kolejnego niemieckiego uderzenia dowódz­ two sowieckie pospiesznie ściągało do stolicy rezerwowe dywi­ zje. Natarcie rozpoczęło się 15-16 listopada. Siły hitlerowskie na kierunku moskiewskim nadal dysponowały przewagą: w artylerii 2,5-krotną, w czołgach 1,5-krotną. Tym razem jednak sowieckie lotnictwo bojowe 1,5-krotnie przewyższało Luftwaffe: amerykań­ scy i angielscy sojusznicy dostarczyli znaczną liczbę samolotów, czołgów oraz innego uzbrojenia i sprzętu. Rozgorzały zaciekłe walki. Mimo dotkliwych strat Niemcy po­ suwali się naprzód. Żołnierze sowieccy bohatersko bronili każdej piędzi ziemi. Niemało było przykładów męstwa na przedpolach Moskwy, takich jak heroiczna ofiara 33 żołnierzy z dywizji genera­ ła Panfiłowa, którzy za cenę życia powstrzymali na rozjeździe Dubosiekowo atakujące niemieckie czołgi. Pojawiły się pierwsze oznaki spowolnienia tempa ofensywy. Hitlerowcy okrążyli Tułę, jeden z najważniejszych ośrodków prze­ mysłowych Rosji, 180 kilometrów od Moskwy, ale nie zdołali jej zdobyć. W toku drugiej ofensywy niemieckie czołgi dotarły do Jachromy i Krasnej Polany, 27 kilometrów od stolicy. Tutaj je zatrzyma­ no. W ostatnich dniach listopada zwiadowcy wroga pojawiali się na zachodnich przedmieściach miasta. Niemcy ponieśli ogromne

120

straty: 155 tysięcy zabitych, rannych i cierpiących na odmroże­ nia, około 800 zniszczonych czołgów i 300 dział31. Hitlerowskie naczelne dowództwo nie miało dość rezerw niezbędnych dla dal­ szego natarcia. Pierwsze silne mrozy okazały się sojusznikiem so­ wieckich armii. W ciągu półtora roku wojny siły zbrojne ZSRS i ich dowódz­ two nabrały doświadczenia bojowego, stając się dla Niemców po­ tężnym przeciwnikiem, jakiego dotąd nie spotkali. Sowieccy żoł­ nierze walczyli o swoją ziemię, to było źródłem ich siły. 5-6 grudnia Armia Czerwona w zachodnim sektorze strate­ gicznym przystąpiła do obrony, która następnie przekształciła się w przeciwnatarcie. Trwało ono miesiąc, ale musiało wyhamować: zabrakło sił. Wojska sowieckie przesunęły się o 100-250 kilome­ trów na zachód od Moskwy. Bezpośrednie zagrożenie stolicy mi­ nęło. 8 grudnia Hitler podpisał dyrektywę o przejściu do obrony strategicznej na froncie sowiecko-niemieckim32. Trudno przecenić znaczenie bitwy pod Moskwą. Armie nie­ mieckie, które w ciągu dwóch lat odnosiły same zwycięstwa i zdo­ łały ujarzmić Europę, zostały powstrzymane, ponosząc dotkli­ we straty. Nie spełniła się nadzieja na szybkie i łatwe zwycięstwo. Przywódcy Rzeszy stanęli twarzą w twarz z groźną perspektywą długotrwałej wojny na dwóch frontach. Zwycięstwo wojsk sowieckich pod Moskwą definitywnie za­ żegnało niebezpieczeństwo niemieckiej agresji na Anglię, dało nowy bodziec europejskim ruchom oporu, wywołało efekty kry­ zysowe w koalicji mocarstw faszystowskich. Początek sowieckiej ofensywy pod Moskwą zbiegł się w cza­ sie z innym ważnym wydarzeniem. 7 grudnia japońskie lotnictwo zbombardowało bazę morską Pearl Harbor na Hawajach, niszcząc trzon amerykańskiej Floty Pacyfiku. 11 grudnia Stany Zjednoczo­ ne Ameryki Północnej przystąpiły do II wojny światowej. Od grudnia 1941 do stycznia 1942 roku Hitler usunął 35 swoich generałów — wśród nich naczelnego dowódcę wojsk lą­

121

dowych feldmarszałka Waltera von Brauchitscha, feldmarszałka Gerda von Rundstedta i generała Heinza Guderiana. Na front wy­ ruszyły dywizje SS. Stalin spodziewał się, że sowieckie kontrnatarcie da początek totalnej zwycięskiej ofensywie na wszystkich frontach, ale tak się nie stało.

4. Przegrane bitwy i żołnierskie losy W wyniku bitwy pod Moskwą zostały wyzwolone obwody: mo­ skiewski, tulski i riazański. Po części zdołano wypchnąć wroga z obwodów: leningradzkiego, smoleńskiego, orłowskiego, kurskiego, charkowskiego i stalingradzkiego. Wciąż bohatersko bro­ nił się Sewastopol. Mimo znacznych strat pod Moskwą — około 50 dywizji — Niemcy zdołali w krótkim czasie przegrupować siły i rozpocząć przygotowania do nowej ofensywy. Sowieckie dowództwo przeceniło możliwości własnych for­ macji zbrojnych i zaangażowało się w nieubezpieczane natarcia na różnych kierunkach. W rezultacie mniej więcej w kwietniu 1942 roku siły te uległy wyczerpaniu. Roztrwoniono zebrane z wielkim trudem rezerwy. Stalin po raz kolejny niewłaściwie ocenił sytuację strategiczną na frontach. W swoim liście-dyrektywie, adresowa­ nym do wojennych sowietów frontowych, utrzymywał, żę „Niem­ ców można pędzić na zachód »bez chwili wytchnienia«, zmusić ich, by wyczerpali swe rezerwy jeszcze przed wiosną [1942] i zapewnić w ten sposób doszczętne rozgromienie wojsk hitlerowskich w 1942 roku”. Ta błędna ocena sytuacji nie napotkała sprzeciwu w naczel­ nym dowództwie i w Sztabie Generalnym, a przewidziane przez Stalina wyczerpanie rezerw armii niemieckiej nie nastąpiło33. Jednym z pierwszych niepowodzeń Armii Czerwonej w 1942 roku było fiasko operacji mającej na celu przełamanie blokady Le­

122

ningradu. Operację przeprowadzano siłami dwóch Frontów: Leningradzkiego i Wołchowskiego; jednostki wchodzące w ich skład miały przerwać linie przeciwnika, posuwając się ku sobie, na spo­ tkanie. Natarcie rozpoczynano kilkakrotnie, ale za każdym ra­ zem załamywało się z powodu niewystarczającego przygotowania wojsk, opóźnień w ich dyslokacji i braku zaplecza materiałowo-technicznego. Na prośbę dowódcy Frontu Wołchowskiego Kiryła Mierieckowa, zdającego sobie sprawę, że oddziały nie są goto­ we do uderzenia, Kwatera Główna (Józef Stalin, Aleksander Wa­ silewski) zezwoliła na odroczenie ataku na krótki okres, podczas gdy według Mierieckowa „do przygotowania natarcia potrzeba było jeszcze co najmniej 15-20 dni”34. Niemiecki wywiad wykrył przygotowania do owego uderzenia i dość precyzyjnie określił jego kierunek. Dowództwo niemieckie zawczasu przyszykowało się do jego odparcia. Jak wspomina Mierieckow, wojska Fron­ tu Wołchowskiego były mocno osłabione poprzednimi walkami, zdekompletowane, niektóre dywizje dysponowały ledwie dwiema trzecimi bądź połową normalnego stanu osobowego. Brakowało artylerii, moździerzy i broni automatycznej. Na przykład 2. Armia Uderzeniowa równała się korpusowi piechoty. „W odwodzie Frontu pozostawały dwie mocno osłabione dy­ wizje kawalerii i cztery samodzielne bataliony narciarzy — pisze Mierieckow. — Front w ogóle nie dysponował drugim rzutem. Nie mieliśmy możliwości zadania ostatecznego ciosu — wyprowadze­ nia głównego uderzenia w głąb linii defensywnych przeciwnika”35. Dowódca Frontu opierał swoje rachuby na obietnicy Kwatery Głównej, która w chwili przeprawy Frontu przez rzekę Wołchow miała wydzielić ze swych rezerw dodatkową armię. Ofensywę rozpoczynano kilka razy. Po wejściu w wyłom Fron­ tu na prawym brzegu rzeki Wołchow 2. Armia Uderzeniowa ugrzę­ zła w lasach i bagnach i nie zdołała dotrzeć do wyznaczonego celu — Lubania. Swojemu zadaniu: przerwaniu niemieckiego pierście­ nia od wewnątrz, nie mogły sprostać również wojska Frontu Le-

123

ningradzkiego. Wyczerpujące walki trwały cztery miesiące, po­ chłonęły życie dziesiątek tysięcy sowieckich żołnierzy. W trakcie operacji Kwatera Główna podejmowała nieprzemyślane decyzje, a to likwidując Front Wołchowski, a to znów go przywracając. Wskutek niekompetencji i złego dowodzenia Kwatery Głównej, która domagała się kontynuowania bezsensownego natarcia, a także z winy dowódcy Frontu Leningradzkiego Michaiła Chozina — 2. Armia Uderzeniowa została dosłownie zapędzona w po­ trzask. Dopiero w połowie czerwca po zażartych walkach zdołano wyrąbać wyłom, przez który wydostawały się rozbite pododdzia­ ły, pojedynczy żołnierze i oficerowie tej armii. Wielkie straty poniósł Front Północno-Zachodni: nie tylko nie zdołano zniszczyć okrążonego pod Demiańskiem1 niemieckiego zgrupowania, ale też fiaskiem zakończyła się próba uniemożliwie­ nia Niemcom przedarcia się przez sowiecki pierścień w kierunku przyczółka demiańskiego w celu utworzenia korytarza łączącego 16. Armię z głównymi siłami hitlerowskimi na tym kierunku. Jeszcze gorzej wyglądała sytuacja na znajdującym się w rę­ kach Niemców przyczółku rżewsko-wiaziemskim. Wojska sowiec­ kie znalazły się w matni. Walcząc zażarcie, forsowały niemieckie linie obrony, po czym pułapka zatrzaskiwała się i oddziały Armii Czerwonej wpadały do kotła. Musiały więc przedzierać się z po­ wrotem, ponosząc przy tym dotkliwe straty. Ginęły całe dywizje, korpusy... Pomysły sowieckiego dowództwa — równoczesna obrona i atak na kilku kierunkach — były całkowicie chybione. Ale taki właśnie plan został przedłożony przez Sztab Generalny i w marcu 1942 roku zatwierdzony przez Stalina. Z kolei na Krymie sowieckie dowództwo kilkakrotnie podej­ mowało próby wypchnięcia Niemców, zrzucając desanty w Teo­ 1 Demiańsk —1miejskie osiedle w obwodzie nowogrodzkim, 400 ki­ lometrów na północny zachód od Moskwy.

124

dozji i Eupatorii, ale za każdym razem ponosiło fiasko połączone z ciężkimi stratami, mimo że siły sowieckie miały nad wojskami niemieckimi przewagę — w ludziach dwukrotną, a w sprzęcie półtorakrotną. Ale szefostwo — dowodzący frontem generał dywi­ zji Dmitrij Kozłow i wysłannik Kwatery Głównej Lew Mechlis — okazało się niekompetentne. Nie rozpoznało na czas sił i za­ miarów przeciwnika. Niemieckie natarcie na Kercz, rozpoczęte 8 maja 1942 roku, zakończyło się pogromem. Niemiecka arty­ leria biła prosto w cel. Zaczął się chaotyczny odwrót sowieckich wojsk przez Cieśninę Kerczeńską na Półwysep Tamański. Według sowieckich danych śmierć poniosło 176 tysięcy czerwonoarmi­ stów36. Zgodnie z danymi niemieckimi w Kerczu wzięto do nie­ woli 150 tysięcy sowieckich żołnierzy i zdobyto poważne łupy37. Zarówno Kozłow, jak i Mechlis wykpili się degradacją. Nieznajomość rzeczywistych, możliwości własnych sił zbroj­ nych sprawiła, że Stalin i jego generałowie podjęli awanturni­ czą decyzję ofensywy na Froncie Południowo-Zachodnim i Połu­ dniowym w rejonie Charkowa. Jej celem miało być rozgromienie wojsk hitlerowskich na południowym skrzydle frontu sowiecko-niemieckiego. W trakcie omawiania tego planu Sztab Generalny przedstawił swoje wątpliwości. Operacja wiązała się z ryzykiem: niemieckie flanki tworzyły groźne nawisy na skrzydłach, a wojska sowieckie wystawiały się na niebezpieczeństwo znalezienia się w potrzasku. Nakazując Sztabowi Generalnemu, by się nie mie­ szał, Stalin zaakceptował plan przedstawiony przez Siemiona Timoszenkę, dowodzącego na kierunku południowo-zachodnim38. 12 maja połączone siły Frontu Południowo-Zachodniego pod rozkazami Timoszenki oraz Frontu Południowego pod dowódz­ twem Rodiona Malinowskiego rozpoczęły natarcie. Wojska so­ wieckie miały przewagę w ludziach, czołgach i lotnictwie, Niemcy — w artylerii. Już 17 maja stało się jasne, że należy niezwłocznie zatrzy­ mać atak Frontu Południowo-Zachodniego i przerzucić woj­

125

ska dla zażegnania niebezpieczeństwa w rejonie Kramatorska, gdzie oddziały niemieckie przerwały linię Frontu Południowego. Jednak Stalin postanowił kontynuować natarcie39. Wieczorem 18 maja Nikita Chruszczów, członek Wojskowego Sowietu Fron­ tu Południowo-Zachodniego, poinformował szefa Sztabu Gene­ ralnego Aleksandra Wasilewskiego o pogorszeniu się sytuacji pod Barwienkowem oraz o odrzuceniu przez Stalina prośby dowódz­ twa Frontu Południowo-Zachodniego, by natychmiast powstrzy­ mać atak. Chruszczów zwrócił się do Wasilewskiego, żeby ponow­ nie przekazał prośbę Stalinowi. Według Chruszczowa Wasilewski, lękając się gniewu Stalina, odmówił interwencji i poradził Chruszczowowi, by zwrócił się osobiście40. Jednak Stalin nie wyraził chę­ ci rozmowy z Chruszczowem i przez Malenkowa rozkazał konty­ nuować operację41. Marszałek Gieorgij Żuków ma zgoła inną interpretację ów­ czesnych wydarzeń. Według niego 18 maja Chruszczów nadal pozostawał zwolennikiem opcji Stalina42. Katastrofa wydawa­ ła się nieuchronna. Nacierające z północy i południa niemieckie dywizje połączyły się w rejonie na południe od Bałaklei. Sowiec­ kie zgrupowanie zostało okrążone, po czym w dniach od 24 do 29 maja rozgromione. Według niemieckich danych wzięto do nie­ woli 240 tysięcy sowieckich żołnierzy i oficerów43. Na polu tej bit­ wy padły dziesiątki tysięcy. Tymczasem sowieckie Informbiuro* podawało, że straty wynoszą 5 tysięcy zabitych i 70 tysięcy zagi­ nionych. W taki oto sposób dowództwo próbowało ukryć przed narodem prawdę o rzezi charkowskiej. Podczas pierwszego półrocza Armia Czerwona poniosła straszliwe straty w zabitych i jeńcach. W miarę posuwania się ar­

* Sowinformbiuro — komórka informacyjno-propagandowa ideolo­ gicznie podporządkowana KC WKP(b). Utworzona w drugim dniu wojny, redagowała komunikaty dla prasy i radia na temat sytuacji na frontach i w partyzantce.

126

mii niemieckiej na wschód w jej ręce dostawało się coraz więcej so­ wieckich żołnierzy. Na przełomie czerwca i lipca 1941 roku hitle­ rowcy wzięli do niewoli pod Białymstokiem i Mińskiem 329 tysię­ cy sowieckich jeńców. W połowie lipca pojmali pod Smoleńskiem 310 tysięcy. Na początku sierpnia w rejonie Humania do niemiec­ kiej niewoli trafiły 103 tysiące żołnierzy. Najwięcej jednak jeń­ ców wojska niemieckie wzięły w ostatniej dekadzie września pod Kijowem (665 tysięcy) i w połowie października pod Briańskiem i Wiaźmą (663 tysiące)44. Po pierwszych siedmiu miesiącach woj­ ny w rękach wroga znalazło się ogółem ponad 3,9 miliona sowiec­ kich żołnierzy i oficerów45. Czekał ich okrutny los. Miesiąc przed napaścią na ZSRS na­ czelne dowództwo niemieckich lądowych sił zbrojnych wydało dyrektywę stanowiącą, że wzięci do niewoli funkcjonariusze poli­ tyczni Armii Czerwonej winni być niezwłocznie likwidowani. Dy­ rektywa zezwalała na używanie broni wobec pozostałych sowiec­ kich jeńców „bez oglądania się na formalności”. Innymi słowy, żołnierzy niemieckich zwalniano z odpowiedzialności za mordo­ wanie jeńców sowieckich — zatem zabijano ich bezlitośnie, cza­ sem wręcz dla rozrywki. , Dyrektywa niemieckiego dowództwa z października 1941 roku nakazywała, by utrzymywać jeńców i ludność cywilną na okupowanych terytoriach ZSRS w stanie głodu i nie zaopatrywać ich w żywność. Tak opisuje sytuację sowieckich jeńców wojennych jesienią 1941 roku Konstantin Kromiadi, później jeden z najbliższych współpracowników generała Andrieja Własowa1:

1 Andriej Własow (1901-1946) — w 1941 roku bronił przedpola Moskwy. W 1942 roku trafił do niemieckiej niewoli, stanął na czele for­ macji sowieckich jeńców deklarujących gotowość walki ze stalinizmem (Rosyjska Armia Wyzwoleńcza). W 1945 roku jako zdrajca został przeka­ zany Stalinowi przez Amerykanów. W 1946 roku stracono go w Moskwie.

127

„Jeńcy byli na wpół nadzy, brudni, wyczerpani, o zarośnię­ tych twarzach i, co najważniejsze, w stanie krańcowej rozpaczy. Ich los nikogo nie interesował; własny rząd postawił ich poza pra­ wem. [...] Z kolei obozowe warunki życia, jakie stworzyli im Niem­ cy, były niewyobrażalne. Jeńcy umierali. Stosunek administracji do tych ludzi na poły oszalałych z poczucia swej beznadziejnej sy­ tuacji był oburzający. Rękoczyny i używanie broni były na porząd­ ku dziennym. A najstraszniejsze było to, że zaopatrzenie jeńców miało charakter czysto symboliczny [...] ludzie doszli do stanu kompletnego wyczerpania i ledwie się trzymali na nogach, pod­ czas tej zimy 80% zmarło z głodu i zimna”46. Trudno się więc dziwić, że sowieccy żołnierze i oficerowie w niemieckiej niewoli gotowi byli na wszystko, byle tylko się wy­ rwać z obozów śmierci. Los sowieckich jeńców w Niemczech był tym bardziej tragicz­ ny, że rząd ZSRS faktycznie się ich wyparł. Uważał ich za zdrajców z jednego tylko powodu: trafili do niewoli. W listopadzie 1941 roku Moskwa zaprotestowała przeciw okrutnemu traktowaniu pojma­ nych, zarazem jednak odrzuciła ofertę Międzynarodowego Czerwo­ nego Krzyża wymiany spisów jeńców wojennych obu zwaśnionych stron, co przynajmniej teoretycznie mogło i jednym, i drugim dać ja­ kieś gwarancje bezpieczeństwa. Czerwony Krzyż zamierzał również otoczyć ich akcją pomocy materialnej. Sowieci niezmiennie odrzucali te propozycje. Jest mało prawdopodobne, by Czerwony Krzyż zdołał powstrzymać Hitlera, osobiście sankcjonującego eksterminację so­ wieckich jeńców. Ale zarazem zbrodnią było niewykorzystanie poja­ wiających się możliwości ocalenia życia swych obywateli. Sowiecki rząd uważał żołnierzy znajdujących się w niemiec­ kiej niewoli za nieistniejących, wykreślonych ze zbiorowej pamię­ ci. Stalin otwarcie powiedział Churchillowi podczas konferencji teherańskiej w 1943 roku: w Związku Sowieckim wszyscy żołnie­ rze stali się bohaterami, a ci, którzy nimi nie zostali — zginęli. Tak oto żywych przemieniono w martwych, a oddanych bojowników,

128

którzy na skutek zbrodniczych błędów dowództwa trafili do obo­ zów jenieckich — w zdrajców. Ginęli zatem setkami tysięcy w niewoli niemieckiej, bez na­ dziei na ratunek. Zgodnie z oficjalnymi niemieckimi dokumentami z 1 maja 1945 od czerwca 1941 roku do niewoli trafiło 5,754 miliona so­ wieckich żołnierzy i oficerów. Spośród nich zginęło co najmniej 3,22 miliona47. Najsilniejszych, najbardziej odpornych, najle­ piej wykwalifikowanych wykorzystano w niemieckim przemyśle. W grudniu 1944 roku w przedsiębiorstwach Rzeszy pracowało po­ nad 630 tysięcy sowieckich jeńców wojennych48.

5. D rant) na Wołgę Sowiecka ofensywa zimowa trwała na różnych odcinkach fron­ tu do kwietnia 1942 roku. Po upływie kolejnych trzech miesię­ cy armie niemieckie rozpoczęły doskonale przygotowane natar­ cie. Jego celem było zniszczenie sowieckich sił zbrojnych w Rosji centralnej. Hitlerowcy liczyli, że dotrą do Wołgi, opanują Kaukaz i zmuszą ZSRS do kapitulacji. Latem 1942 roku Niemcy dysponowały na Froncie Wschod­ nim przewagą liczebną: 6,2 miliona żołnierzy do 5,5 miliona. Podobnie w lotnictwie: Luftwaffe — 3,4 tysiąca maszyn, sowiec­ kie siły powietrzne — 3160. Z kolei Armia Czerwona dyspono­ wała większą siłą ognia artylerii: 43 640 dział i moździerzy oraz 1220 zestawów wyrzutni rakietowych „Katiusza” wobec 43 tysięcy niemieckich dział i moździerzy. Podobnie w czołgach: 4065 hitle­ rowskich czołgów i dział samobieżnych wobec 3230 sowieckich49. Dowództwo naczelne w Moskwie przypuszczało, że wojska hitlerowskie skierują zasadnicze uderzenie na środkowy odcinek frontu. Kwatera Główna uznała za najbardziej zagrożony kieru­ nek na Orzeł i dlatego wzmacniała ten odcinek. Przyjęła za praw­

129

dopodobne, że drugie niemieckie natarcie ruszy w kierunku na Kursk i Woroneż w celu przeprowadzenia manewru oskrzydlają­ cego Moskwę od południowego wschodu. W rzeczywistości niemieckie dowództwo postanowiło głów­ ny atak poprowadzić na kierunku południowym. Ofensywa ruszyła 28 czerwca 1942 roku na wschód od Kurska. Jednocześnie poszło uderzenie z Wólczańska na Woroneż. W natarciu brało udział pięć niemieckich armii i trzy armie sprzy­ mierzone — włoska, węgierska i rumuńska. Ich zadanie: okrą­ żyć i zniszczyć siły Frontu Briańskiego (dowodzący Filipp Goli­ ków), potem Frontów Południowo-Zachodniego i Południowego, a następnie dotrzeć do przestrzeni operacyjnej w kierunku Wołgi i Kaukazu. 2 lipca armie niemieckie przerwały sowiecką obronę na styku Frontu Briańskiego i Południowo-Zachodniego i przedarły się 80 kilometrów w głąb pozycji sowieckich. 7 lipca rozpoczęły się walki na przedmieściach Woroneża. Konstanty Rokossowski zastąpił Golikowa na stanowisku dowódcy Frontu Briańskiego, a Nikołaj Watutin został dowódcą sformowanego właśnie Frontu Woroneskiego. W bój rzucono odwody naczelnego dowództwa, lecz niestety — za późno. Wróg wciąż rozwijał natarcie. 15 lipca doszło do przerwania sowieckiej obrony na odcinku między Donem i jego prawym dopływem, Dońcem. Teraz niemiec­ ka ofensywa sunęła frontem o szerokości 500-600 kilometrów. 24 lipca oddziały sowieckie opuściły Rostów i wycofały się za Don. 17 lipca rozpoczęły się walki na kierunku stalingradzkim. Porażki armii sowieckich spowodowały załamanie się dys­ cypliny wojskowej — coraz częstsze były przypadki dezercji i przechodzenia na stronę wroga. Wiele jednostek wycofywało się w nieładzie, porzucając broń, amunicję, sprzęt kwatermistrzowski. Coraz częściej zdarzały się przypadki samookaleczeń, zwłasz­ cza wśród żołnierzy narodowości nierosyjskich. Tchórzostwo, brak dyscypliny, defetyzm stawały się powszechne, budząc ogromne zaniepokojenie naczelnego dowództwa. Postanowiono podjąć od*

130

powiędnie środki: wzmocniono oddziały zaporowe, zagradotriady, których zadaniem było powstrzymanie uciekających — otrzyma­ ły one rozkaz strzelania do cofających się bez rozkazu jednostek i żołnierzy. 28 lipca Stalin wydał Rozkaz nr 227, który w szcze­ gólności głosił: „Czas skończyć z odwrotem. Ani kroku w tył! Ta­ kie musi być obecnie nasze główne hasło. Należy uporczywie, do ostatniej kroph krwi bronić każdej pozycji, każdego metra teryto­ rium radzieckiego, czepiać się każdego skrawka ziemi radzieckiej i bronić go do ostatka”50. Rozkaz piętnował rozpowszechniony po­ gląd, że Rosja to kraj wielkich przestrzeni i jest się jeszcze dokąd cofać. Rozkaz głosił również konieczność wzmocnienia w armii że­ laznej dyscypliny, bezlitosnego karania tych, którzy ją narusza­ ją, tchórzy i panikarzy. Szczególną odpowiedzialność złożono na barki funkcjonariuszy politycznych Armii Czerwonej. Przeprowa­ dzono też wiele posunięć zmierzających do wzmocnienia orga­ nów kontrwywiadu armii — SMIERSZ1. Dowódcom i komisarzom cofających się jednostek groziła degradacja i trybunał wojskowy. 19 sierpnia rozgorzały walki na bliskich przedpolach Stalin­ gradu. W tym czasie wojska niemieckie, po przerwaniu 29 lipca frontu pod Cymlańskiem i rozwinięciu natarcia na kierunku po­ łudniowym, błyskawicznie zbliżały się do Kaukazu. 5 sierpnia za­ jęły Stawropol, 11 sierpnia — Krasnodar. Dywizje hitlerowskie dotarły też pod Majkop, zajęły stanicę Biełorieczeńską, ale nie zdołały przebić się do Tuapse. 8 sierpnia wojska hitlerowskie na­ cierające na południe od Rostowa nad Donem dotarły do Mozdoku, nazajutrz — do Piatigorska. Kontynuując ofensywę, niemiec-

1 SMIERSZ — sowiecki kontrwywiad wojskowy w latach 19431946. Pochodzenie skrótu dwojakie: od nazwy Spiecyjalnyje Mietody Razobłaczanija Szpionaża, to jest Specjalne Metody Demaskowania Szpiego­ stwa, oraz obiegowa, przypisywana samemu Stalinowi: Śmierć Szpionam, czyli Śmierć Szpiegom.

131

kie formacje szturmowe podeszły pod Wielki Kaukaz i zdobyły ważne punkty, z Przełęczą Kłuchorską włącznie. 21 sierpnia 1942 roku sztandar ze swastyką załopotał na Elbrusie. Pozostawał tam do 17 lutego 1943 roku, kiedy zdarli go sowieccy żołnierze, zastę­ pując flagą państwową ZSRS. Niemcy zostali powstrzymani pod Groźnym, tam przeszli do defensywy. Nie zdołali także zająć Zakaukazia. Tak oto do jesieni 1942 roku armie niemieckie przedarły się tak daleko w głąb terytorium Rosji jak żadna dotąd armia nieprzy­ jacielska. Na Kaukazie, bardzo niespokojnym od czasów kolektywizacji, Niemcy zdołali utworzyć spośród kolaborantów lokalne zarządy. Zasiadali w nich również byli emigranci, na przykład azerbejdżański działacz państwowy Ali-chan Kantemir i dagestański generał Lazar Biczerachow. W Berlinie przy Ministerstwie Wschodnim' stworzono kierowany przez Kantemira, ale zarządzany de facto przez Niemców, Północno-Kaukaski Komitet Narodowy, który za swój cel uznał współpracę z Niemcami i oderwanie Kaukazu od Ro­ sji. Komitet werbował ochotników do wojskowych formacji Rze­ szy, ale przede wszystkim do tak zwanego Legionu Kaukaskiego, składającego się z sowieckich jeńców wojennych pochodzących z tamtych terenów. W ostatecznym jednak rezultacie władza nie­ miecka okazała się dla górali Kaukazu nie mniej obca niż sowiec­ ka. Jeżeli o czymś marzyli, to na pewno nie o zastąpieniu jednej obcej władzy drugą, lecz o pozbyciu się obu. Już w latach trzydziestych w górach działały zbrojne grupy, których aktywność nasi­ liła się w związku z niemiecką ofensywą. Władze zmuszone były wycofać z frontu niektóre formacje Armii Czerwonej, aby przydusić tę partyzantkę. W sumie jednak ludność Kaukazu pozostała lojalna wobec władzy sowieckiej. Mobilizacja Czeczeńców i Ingu-1 f

1 Reichsministerium fur die besetzten Ostgebiete — Ministerstwo Rzeszy ds. Okupowanych Terenów Wschodnich.

132

szów, przeprowadzona latem 1942 i zimą 1943 roku, spowodowa­ ła, że stawili oni niemieckim wojskom niezłomny opór — w odróż­ nieniu od mobilizacji z 1941 roku, kiedy przypadki dezercji były masowe. Niemieckie natarcie latem 1942 roku spowodowało kolej­ ną falę gorączkowego exodusu i ewakuacji ludności. Setki tysięcy uciekinierów ponownie zalały centralne obszary Rosji w dorze­ czu Wołgi. Część pojechała dalej, do Azji Środkowej. Sunęły pocią­ gi z obrabiarkami, silnikami, surowcami i paliwem. Wiele sprzę­ tu fabrycznego dostało się w ręce wroga, ale część udało się mimo wszystko uratować. W 1942 roku na wschodzie kraju, w Azji Środkowej i na Sybe­ rii, ruszyły nowe fabryki, jednak ogółem produkcja przemysłowa w drugiej połowie roku zmalała. W czasie niemieckiej ofensywy z lat 1941-1942 wiele miast i wiosek zostało porzuconych przez miejscowe władze na pastwę losu. Zdarzały się przypadki, że wróg docierał do takich miast do­ piero kilka dni po opuszczeniu ich przez władze partyjne i urzęd­ ników lokalnych sowietów. W ręce Niemców trafiały wtedy nie tylko fabryki, magazyny, produkty rolne i przemysłowe, bydło, pa­ liwo, ale też cenne dokumenty. Na przykład w Smoleńsku Niemcy przechwycili miejscowe archiwum, które po latach trafiło do USA i stało się bezcennym źródłem wiedzy o historii ZSRS lat dwudzie­ stych i trzydziestych1. Porzucano przedsiębiorstwa i ludzi, kosztowności i doku­ menty. O jednym tylko władze nie zapominały przed nadejściem Niemców — o likwidowaniu więźniów politycznych. Masowe aresztowania w krajach bałtyckich i we wschodniej Polsce rozpoczęły się 28 czerwca, tydzień po wybuchu wojny. Jed­ nostki NKWD rozstrzeliwały więźniów politycznych w celach i na dziedzińcach więzień we Lwowie, Równem, Tallinie. W więzieniu 1 Patrz: tom 1, rozdział III, przyp. na s. 202-203.

133

miejskim w Tartu (Estonia) rozstrzelano 192 osoby, a ich zwłoki wrzucono do studni. Aresztantów wymordowano również podczas ewakuacji wię­ zień w Mińsku, Smoleńsku, Kijowie, Charkowie, Zaporożu, Dniepropietrowsku, Orle. W kombinacie pod Nalczikiem, gdzie wydo­ bywano rudy molibdenu, zatrudnionych skazańców rozstrzelano z broni maszynowej. Kiedy Niemcy zaczęli zbliżać się do obozu w stanicy Olginskaja, enkawudziści wypuścili na wolność wszyst­ kich skazanych na mniej niż pięć lat, a pozostałych rozstrzelali 31 października 1941 roku. Zginęło wiele tysięcy ludzi51. Są to za­ ledwie fragmentaryczne dane — historia egzekucji więźniów poli­ tycznych podczas odwrotu wojsk sowieckich ciągle czeka na swo­ jego kronikarza.

6. Niemieccy okupanci W latach 1941-1942 armie niemieckie okupowały 1,926 miliona kilometrów kwadratowych terytorium ZSRS: kraje bałtyckie, Bia­ łoruś, Ukrainę, znaczną część Rosji, łącznie z Krymem, Kaukazem i Mołdawią. Na tych najbardziej rozwiniętych obszarach ZSRS żyło przed wojną 85 milionów ludzi, a więc 40% mieszkańców kraju52. Produkowano tu 63% węgla kamiennego, 68% surówki, 58% stali, 60% aluminium, 38% zbóż, 84% cukru. Był to zarazem jeden z najlepiej rozwiniętych w kraju ośrodków hodowlanych — 38% pogłowia bydła i 60% trzody chlewnej. Na terenach oku­ powanych znalazły się też setki zakładów przemysłowych produ­ kujących dla potrzeb przemysłu zbrojeniowego53. Najwyższe władze niemieckie z wyprzedzeniem opracowały sposób traktowania obywateli sowieckich. Jak świadczą oficjalne hitlerowskie dokumenty, zaplanowano likwidację znacznej czę­ ści ludności zamieszkującej terytorium Polski i europejską część ZSRS. Hitlerowski Generalny Plan Wschodni — Generalplan Ost

134

— zakładał, że w ciągu 30 lat deportuje się z tych terenów 31 mi­ lionów mieszkańców i zasiedli je niemieckimi kolonistami. Pod­ czas wcielania w życie tego programu miliony ludzi w Polsce i Ro­ sji miały umrzeć śmiercią głodową. Nie wprawiało to nazistów w zakłopotanie. Hermann Góring, występując w sierpniu 1942 roku na konferencji pełnomocników Rzeszy na wschodnich tere­ nach okupowanych, mówił z nieukrywanym cynizmem: „Kiedyś nazywano to rabunkiem. [...] Mimo to zamierzam rabować, i to ra­ bować gruntownie”54. Alfred Rosenberg, jeden z nazistowskich teoretyków, a na­ stępnie minister Rzeszy ds. okupowanych terenów wschodnich, przepowiadał: „Przyszłość szykuje Rosjanom bardzo trudne lata”55. Hitlerowcy zamierzali zniszczyć strukturę państwową na te­ renach okupowanych i utrzymywać zniewoloną ludność na moż­ liwie najniższym poziomie kultury. „Nasza podstawowa zasada polega na tym — mówił Hitler — żeby egzystencja tych ludzi znajdowała uzasadnienie w ich gospodarczym wykorzystaniu dla naszych potrzeb”56. W przededniu ataku na ZSRS z rozkazu Hitlera utworzono specjalne pododdziały podległe Reichsfuhrerowi SS Heinrichowi Himmlerowi — tak zwane Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei. Ich zadaniem było wykrywanie i likwidacja Żydów, komunistów i innych elementów „aspołecznych”. Z czasem owe pododdzia­ ły otrzymały wsparcie żandarmerii polowej i miejscowej policji oraz specjalnych jednostek wspomagających, rekrutujących się spośród Ukraińców i mieszkańców krajów bałtyckich. Eksterminacja ludności żydowskiej na okupowanych terenach ZSRS zaczęła się natychmiast po inwazji. We Lwowie tuż po zdo­ byciu miasta uśmiercono ponad 7 tysięcy Żydów. W antysemic­ kich polowaniach i zbrodniach brały udział elementy przestępcze, wywodzące się z kręgu ukraińskich nacjonalistów57. W wielu ukra­ ińskich i białoruskich miastach utworzono getta, do których spę­

135

dzono ludność żydowską, po czym wszystkich bestialsko wymor­ dowano. Nie oszczędzono nikogo: ani starców, ani kobiet, ani dzieci. Rozstrzebwano ich, zakopywano żywcem w ziemi, mordo­ wano w komorach gazowych i specjalnych pojazdach przystoso­ wanych do gazowania ludzi. W obozach zagłady w Auschwitz, na Majdanku i w Treblince naziści wymordowali miliony Żydów. We­ dług szacunkowych obliczeń, prowadzonych w 1946 roku przez specjalny komitet angielsko-amerykański, na terytorium ZSRS zginęło 1,05 miliona sowieckich Żydów58. Okupowane terytorium sowieckie podzielono na dwa główne obszary: Komisariat Rzeszy Wschód, czyli „Ostland” oraz Komi­ sariat Rzeszy Ukraina. W skład pierwszego wchodziły cztery Ko­ misariaty Generalne: Estonia, Litwa, Łotwa i Białoruś. Komisariat Rzeszy Ukraina stanowiły Wołyń i Podole z centrum w Równem, ponadto Żytomierz, Kijów, Mikołajów, Dniepropietrowsk i Krym (Tauryda) z centrum w Melitopolu. Rządziła tu tak zwana admi­ nistracja cywilna. Pozostałe terytoria okupowane zaliczały się do strefy działań wojennych i zarządzały nimi władze wojskowe. Cały obszar na południowym zachodzie między Dniestrem a Bugiem oraz na północ od Odessy przekazano Rumunii i określono mia­ nem Transnistrii. Każda większa jednostka administracyjna na terenach okupowanych podzielona była na mniejsze okręgi. W re­ gionach rolnych tworzono gminy. W miastach władzę nominalną sprawowali wyznaczeni przez okupanta burmistrzowie, we wsiach — starostowie. Wszędzie instalowano lokalną policję, skrzykniętą z miejscowych kolaborantów. Ludność nazywała owych funkcjo­ nariuszy „policajami”. Wzbudzali strach i nienawiść. Podczas wojny główne zadania hitlerowców na terenach oku­ powanych sprowadzały się do gospodarczej eksploatacji tych ob­ szarów oraz zapewniania niemieckim siłom zbrojnym w central­ nej Rosji i u stóp Kaukazu komunikacji i spokojnego zaplecza. Celom tym była podporządkowana cała polityka niemiecka. Okupant dostosował do owych celów odpowiednie metody zarzą­

136

dzania — eksterminacja Żydów i innych „niskowartościowych” narodowości, rozprawa z komunistami i ich rodzinami, grabienie zagarniętych terytoriów, bezwzględna eksploatacja ekonomiczna ludności, pozbawienie jej nawet tych minimalnych praw, z jakich korzystała za władzy sowieckiej. Część ludności nienawidząca reżimu sowieckiego, który ucis­ kał ją od ponad 20 lat, miała jakieś złudzenia, że niemiecki oku­ pant odmieni jej życie na lepsze. Gdzieniegdzie na Ukrainie żoł­ nierzy niemieckich witano kwiatami — jako wyzwolicieli. Jednak bardzo prędko złudzenia te prysły niczym bańka mydlana. Wła­ dza niemiecka okazała się jeszcze okrutniejsza niż sowiecka. Po­ nadto władza sowiecka była jednak s w o j a , Niemcy zaś byli o b c y , cudzoziemscy, tubylców traktowali z pogardą, nie tylko grabili, ale też poniżali na każdym kroku, przy byle okazji. Hitle­ rowcy nie uważali zwyciężonych za ludzi — i to było najbardziej upokarzające. Z drugiej strony niemal każda rodzina na terenach okupowa­ nych miała związki z Armią Czerwoną, w jej szeregach walczyli ojcowie, synowie, bracia. Okrucieństwo obcych najeźdźców spra­ wiało, że w ludziach odżywały utracone bądź mocno zachwiane wartości. Poczucie patriotyzmu, przywiązanie do własnej ziemi, przynależność plemienna — uczucia te stwarzały podatny grunt, na którym narastał opór wobec wroga, czynny i bierny. Niemcy wywieźli do Rzeszy na roboty 4,258 miliona sowieckich obywate­ li59. Traktowano ich bardzo źle i wykorzystywano bez litości. Lu­ dzie ci nosili specjalne „winkle” — naszywki wyróżniające przy­ musowych robotników wschodnich, byli izolowani od robotników zachodnich, nie wolno im było kontaktować się z miejscową lud­ nością. Taka generalna linia niemieckiej polityki okupacyjnej do­ puszczała pewne odstępstwa wobec Kozaków z Kubania. W po­ łowie kwietnia 1942 roku Hitler postanowił utworzyć ochotnicze formacje kozackie do walki z Armią Czerwoną i partyzanta­

137

mi. Uczyniono taki wyjątek, ponieważ Hitler otrzymał raport, z którego wynikało, że Kozacy stanowią odrębną grupę narodo­ wościową i są wręcz potomkami Ostrogotów. Wobec tego uznano ich za sprzymierzeńców Rzeszy, zezwolono im na utworzenie sa­ morządu i przyznano znaczną swobodę w zakresie religii, kultury i oświaty. 1 października 1942 roku utworzony został dystrykt kozacki, składający się z sześciu okręgów. Ludność dystryktu li­ czyła 160 tysięcy. Kozakom obiecano przywrócenie prywatnej własności ziemi, ale za to winni byli odpłacić Rzeszy niemieckiej służbą wojskową. Przewidywano rozszerzenie ochotniczych for­ macji kozackich w szeregach Reichswehry do 25 tysięcy ludzi. Jednak już w styczniu 1943 roku niemieckie siły zostały wyparte z tamtych terenów. Armia Czerwona wyzwoliła Rostów i Nowoczerkask. Ponad 20 tysięcy Kozaków odeszło na zachód z wyco­ fującym się wojskiem niemieckim. Korpusem kozackim dowodził generał Helmuth von Pannwitz. Osobliwą politykę Niemcy starali się prowadzić na Północ­ nym Kaukazie, gdzie udało im się sformować kilka oddziałów spo­ śród miejscowych górali. Chodziło o wykorzystanie Kaukazu jako źródła zaopatrującego Rzeszę w ropę naftową. Planowano utwo­ rzyć Komisariat Generalny Kaukaz i włączyć doń Północny Kau­ kaz i Zakaukazie. Okupowane rejony Kaukazu zostały oddane pod admini­ strację dowództwa wojskowego. W odróżnieniu od pozostałych obszarów zajętych przez wroga, na których postanowiono^zacho­ wać kołchozy jako jednostki gospodarcze ułatwiające wypompo­ wywanie żywności i surowców na potrzeby Rzeszy, na Kaukazie przystano na żądania miejscowych domagających się ich zlikwi­ dowania. Niemcy oświadczyli, że będą respektować odrębność kulturo­ wą górali. Jednak gdy w grę wchodziły potrzeby ich armii, rekwi­ zycje, kary czy odpowiedzialność zbiorowa za sabotaż były równie okrutne jak na pozostałych okupowanych terenach.

138

Politykę wykorzystywania nierosyjskich narodów do walki z ZSRS realizowano również w przypadku Tatarów krymskich, którym zezwolono na założenie własnych instytucji narodowych w Kałmuckiej AS RS. Wszędzie jednak okupanci mocno trzymali władzę w rękach i bezwzględnie tłumili każdą, najdrobniejszą na­ wet próbę uzyskania rzeczywistej niezależności narodowej. Orga­ nizacje narodowościowe pozostawały pod baczną kontrolą władz. Podjęta przez Tatarów krymskich próba wykorzystania dozwolo­ nych przez Niemców „muzułmańskich komitetów” do stworze­ nia ruchu nacjonalistycznego została zduszona w zarodku. Karne ekspedycje przeciw krymskim partyzantom nie ominęły tatar­ skich wiosek, wiele z nich po prostu spalono. Część ludności na Kaukazie, Krymie i w Kałmuckiej ASRS współpracowała z Niemcami — niekiedy dopuszczano się straszli­ wych okrucieństw, zbrodni wojennych. Liczba kolaborantów była jednak stosunkowo niewielka. Dokładnymi danymi nie dysponu­ jemy, źródła sowieckie zachowują na ten temat milczenie. Zda­ niem zachodnich naukowców liczba aktywnych kolaborantów w Kałmuckiej ASRS wynosiła 5 tysięcy ludzi na 134 tysiące Kałmuków zamieszkujących w 1939 roku tereny ZSRS60. W przy­ padku Tatarów krymskich mówi się o 12-20 tysiącach kolabo­ rantów na ogólną liczbę 250 tysięcy ludności krymsko-tatarskiej w roku 193961. Planując wojnę z ZSRS, niemieckie dowództwo wojskowo-po­ lityczne wyznaczyło sobie trzy główne cele: zniszczenie bolszewizmu, unicestwienie państwowości na terytorium ZSRS, wreszcie wyzysk gospodarczy ludności i przekształcenie podbitych terenów w niemiecką kolonię. Fundamentem tych planów była faszystow­ ska teoria o niższości rasy słowiańskiej i wyższości nordyckiej. Niemiecka doktryna polityczna z góry odrzucała wszelką part­ nerską współpracę z narodami ZSRS. Uznawała jedynie stosunki między panami (Niemcy) a niewolnikami (Rosjanie i większość pozostałych nacji zamieszkujących europejską część ZSRS).

139

Ten punkt widzenia, wielokrotnie akcentowany przez Hitlera, służył za podstawę praktycznej polityki na okupowanych tere­ nach, określając zarazem stosunek hitlerowców do tych sił anty­ komunistycznych, które szukały poparcia Niemiec i w imię likwi­ dacji komunizmu były gotowe z nimi współpracować. Owe siły to rosyjscy emigranci najróżniejszych odcieni, nacjo­ naliści ukraińscy, białoruscy, polscy i kaukascy, członkowie wszel­ kiego rodzaju organizacji antysowieckich. Władze niemieckie wy­ korzystywały ich jako tłumaczy, personel techniczny, czasem w charakterze konsultantów, nigdy jednak nie uznawały ich prawa do politycznej reprezentacji. Emigrację rozdzierały wewnętrzne waśnie i spory, każde z konkurujących ugrupowań dążyło do po­ zyskania poparcia ze strony Rzeszy; ich programy polityczne były mgliste i absurdalne. Dopóki inicjatywa militarna była po stronie Niemiec, dopóty władze nazistowskie trzymały na wodzy przy­ wódców organizacji antysowieckich, niszcząc w zarodku wszelkie próby działalności politycznej na terenach okupowanych. Na przykład gdy 30 czerwca 1941 roku Organizacja Ukraiń­ skich Nacjonalistów (OUN) proklamowała we Lwowie powstanie państwa ukraińskiego, władze niemieckie po prostu aresztowały jego przywódców, Jarosława Steckę i Stepana Banderę, oraz wie­ lu ich zwolenników. Podobnie fiaskiem zakończyła się próba po­ wołania rządu w Kijowie, zaś jej inicjatora, przywódcę OUN Andrija Melnyka, uwięziono. Aresztowania te przywiodły OUN do wypowiedzenia wojny na dwa fronty: Niemcom i Armii Czerwo­ nej. W rzeczywistości jednak oddziały OUN powstrzymywały się od napadania na Niemców. W 1944 roku władze niemieckie zwolniły z więzienia Banderę i Melnyka, by postawić ich na czele zbrojnej walki ukraińskich nacjonalistów z nacierającą Armią Czerwoną. Wielu ukraińskich nacjonalistów-emigrantów służyło w dywizji SS „Galizien-Hałyczyna” i batalionie „Nachtigall”. Komisarz Rzeszy na Ukrainę Erich Koch oświadczył w sierp­ niu 1942 roku, że „stanowisko Niemców na Ukrainie winno kiero­

140

wać się tym, iż mamy do czynienia z narodem pod każdym wzglę­ dem niepełnowartościowym. [...] Żadnych społecznych kontak­ tów z Ukraińcami. [...] Ten naród winien być kierowany żelazną ręką w taki sposób, by pomógł nam wygrać wojnę”62. Podobną politykę, różniącą się jedynie w szczegółach, prowa­ dzono również na Białorusi. Gdy w połowie 1942 roku rozwinęła się tam masowa partyzantka, Niemcy usiłowali zmienić taktykę i wykorzystać emigrantów z zachodniej Białorusi. W październi­ ku 1941 roku zezwolono na legalną działalność nacjonalistycznej organizacji „Samopomoc”. Jej przywódca Iwan Jermaczenko, białogwardyjski emigrant z armii Wrangla1, został mianowany dorad­ cą ds. białoruskich przy generalnym komisarzu Białorusi Wilhel­ mie Kubem. Jednak ludność białoruska odmawiała współpracy z „Samopomocą”, traktując jej członków jak zwyczajnych niemiec­ kich agentów. W miarę pogarszania się sytuacji na froncie Kubę próbował wykorzystywać białoruskich nacjonalistów do zwal­ czania partyzantów cieszących się poparciem i pomocą miejsco­ wej ludności. W owym czasie ugrupowania i oddziały partyzanc­ kie na Białorusi liczyły ponad 100 tysięcy bojowników. W czerwcu 1943 roku Niemcy ogłosili utworzenie „Rady Zaufania”, organu doradczego, z którym namiestnik niemiecki miał się konsultować w sprawach lokalnych, lecz ludność białoruska miała wrogi stosu­ nek do tych poczynań. W pierwszych dniach września 1943 roku partyzanci wysadzili w powietrze niemiecki urząd w Mińsku. W odwecie SD rozstrzelało 300 osób, nie bacząc na wiek ani płeć. 24 września 1943 roku nastąpiła eksplozja w domu Wilhelma Kubego — namiestnik został zabity. Niemcy nadal starali się przy­ ciągnąć nacjonalistów do współpracy, tworząc pod koniec grudnia

1 Piotr Wrangel (1878-1928) — baron, generał armii carskiej, po 1917 roku był jednym z najznakomitszych dowódców Białych podczas wojny domowej. Jego nazwisko było postrachem bolszewików. Zmarł na emigracji.

141

1943 roku tak zwaną Centralną Radę Białoruską. Na jej szefa wy­ znaczono Radosława Ostrowskiego, przed wojną zamieszkałego w Polsce. Głównym jego zadaniem było formowanie jednostek do walki z partyzantami. W przededniu zdobycia Mińska przez woj­ ska sowieckie Niemcy zwołali kongres białoruskich nacjonalistów, którzy obwołali się spadkobiercami Białoruskiej Rady z 1918 roku — i na tym zakończyła się ich działalność, a kierownictwo kongre­ su spiesznie czmychnęło do Berlina, żeby nie wpaść w ręce nacie­ rającej Armii Czerwonej. Od jesieni 1941 roku na wielu terenach zaczęły powstawać oddziały partyzanckie. Ich trzon stanowili wydostający się z okrą­ żenia czerwonoarmiści, funkcjonariusze miejscowego aparatu partyjnego i państwowego, nieliczna miejscowa ludność. W tam­ tym czasie nie istniało jeszcze żadne centralne dowództwo, a po­ wstające zbrojne grupy działały na własną rękę, usiłując przebić się jak najbliżej linii frontu. Z czasem zaczęto w sposób zorganizowany posyłać na tyły wroga oddziały dywersyjne, specjalnie szkolone w techni­ kach walki partyzanckiej i wyposażone w odpowiednie uzbroje­ nie oraz środki łączności radiowej. Krąży legenda, jakoby oddzia­ ły partyzanckie od samego początku działały pod kierownictwem KC WKP(b), republikańskich i terenowych zakonspirowanych or­ ganów partyjnych. Nie odpowiada to jednak prawdzie. Wojna par­ tyzancka była w dużym stopniu spontaniczną reakcją na prze­ śladowania i okrucieństwo okupantów. Dopiero po pierwszych kontruderzeniach Armii Czerwonej i ustabilizowaniu się sytuacji frontowej poszczególne grupy bojowe partyzantów łączyły się, tworząc oddziały, a te z kolei przeradzały się w partyzanckie zgru­ powania. Przy sztabach armii powołano specjalne wydziały łącz­ ności i dowodzenia oddziałami partyzanckimi. W Moskwie po­ wstał Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego. Szczególnego rozmachu nabrała partyzantka na Białorusi, gdzie okupanci i ich lokalni poplecznicy wzbudzili swymi prześlą-

142

dowaniami nienawiść dużej części ludności. Masowa ekstermina­ cja Żydów budziła przerażenie. Jednocześnie rozpoczęły się repre­ sje w stosunku do Białorusinów, palenie wiosek, aresztowania, eg­ zekucje. W połowie 1942 roku niemal cała Białoruś, łącznie z jej stolicą Mińskiem, znalazła się w ogniu partyzantki. Liczba party­ zantów na tym terenie osiągnęła w owym czasie 100 tysięcy. Par­ tyzanci działali również na Ukrainie, w obwodzie leningradzkim i nowogródzkim oraz na Krymie. Pod koniec 1942 roku party­ zantka bywała powiązana z miejskimi organizacjami konspiracyj­ nymi. Powstały wielkie formacje partyzanckie — Sidora Kowpaka, Aleksieja Fiodorowa i Wasilija Kozłowa. Do walki z partyzantką niemieckie dowództwo zmuszone było przerzucić z frontu około 10% wojsk lądowych. W 1943 roku w wal­ kach z „leśnymi” użyto — według sowieckich danych — 25 dywizji regularnych wojsk, nie licząc jednostek pomocniczych, specjalnych formacji do zwalczania partyzantki, policji i innych. Tak masowy ruch partyzancki mógł istnieć i działać wyłącznie dzięki poparciu miejscowej ludności. Partyzanci sabotowali normalne funkcjonowanie zaplecza armii niemieckiej, uderzali w linie komunikacyjne, wysadza­ li niemieckie obiekty wojskowe i sztabowe, wykolejali pociągi z żołnierzami i sprzętem, zabijali wyższych oficerów niemieckich i urzędników okupacyjnej administracji. Rozprawiali się także z kolaborantami, ograniczając w ten sposób wykorzystanie miej­ scowej ludności przez dowództwo niemieckie. Jednocześnie par­ tyzanckie trybunały połowę sądziły i skazywały ludzi podejrza­ nych o współpracę z wrogiem. Nierzadko skazywano na śmierć na podstawie donosu, z żądzy zemsty. Na przykład na Krymie dowództwo partyzanckie paliło wioski tatarskie, rabowało miej­ scowych Tatarów i pisało do Moskwy jawnie fałszywe raporty o rzekomo masowej współpracy Tatarów krymskich z okupanta­ mi. Podobnie rzeczy miały się w Kałmuckiej ASRS i na Północnym Kaukazie63.

143

W świetle oficjalnych sowieckich danych podczas wojny na­ rodowej w latach 1941-1945 walczyło około miliona uzbrojonych partyzantów64. W latach 1943-1944 współdziałali oni z nacie­ rającymi regularnymi jednostkami Armii Czerwonej. Uważa się, że podczas ofensywy w 1944 roku w operacjach bojowych wzięło udział około 250 tysięcy partyzantów65.

7. Stalingrad 17 lipca 1942 roku na dalekich przedpolach Stalingradu rozpoczę­ ła się bitwa o miasto, która pół roku później, 2 lutego 1943 roku, zakończyła się zwycięstwem wojsk sowieckich. Do 19 listopada 1942 roku Armia Czerwona cofała się i od­ pierała ataki. Sowieckie jednostki, odstępujące w zażartych bojach pod Stalingrad, były zdziesiątkowane. Na początku walk obron­ nych tylko 18 z 38 dywizji Frontu Stalingradzkiego można było uznać za w pełni skompletowane. Sześć dywizji liczyło od 25% do 40% pełnego stanu osobowego, a 14 dywizji było niezdolnych do walki, ich stan wahał się między 300 a tysiącem ludzi. W sierpniu i wrześniu siły niemieckie prowadziły nieprzerwa­ ny atak. Bito się o każdą dzielnicę, każdą ulicę, każdy gmach. Nie­ które epizody bitwy o Stalingrad, jak obrona Fabryki Traktorów, bitwa o Kurhan Mamaja czy Dom Pawłowa, weszły do kanonu hi­ storii wojny narodowej z lat 1941-1945. Najwyższe dowództwo sowieckie słusznie uznało Stalingrad za punkt przełomowy w tej wojnie. Nie ulega zresztą wątpliwości, że mimo ogromnych obszarów rosyjskich za Wołgą nie było się już do­ kąd cofać. Klęska wojsk sowieckich pod Stalingradem pozwoliłaby Niemcom umocnić pozycje wzdłuż Wołgi, obwieścić koniec wojny i prawdopodobnie utworzyć rosyjski rząd kolaboracyjny. Dla koordynowania działań i dowodzenia Frontami Stalingradzkim i Dońskim do Stalingradu skierowano Gieorgija Żuko­

144

wa, mianowanego zastępcą głównodowodzącego. W toku walk pod Stalingradem po raz kolejny okazało się, że często niekom­ petentne ingerencje komisarzy politycznych w sprawy związane z operacjami bojowymi skutkują kardynalnymi błędami i stawia­ ją dowódców liniowych w bardzo trudnej sytuacji. 9 października 1942 roku instytucję komisarzy politycznych ponownie zlikwido­ wano, a w wojsku wprowadzono zasadę jednoosobowego dowo­ dzenia. Do Stalingradu regularnie ściągano rezerwistów, amunicję, sprzęt wojskowy, na zapleczu pospiesznie formowały się przyzwo­ icie wyposażone armie. W połowie października dowództwo nie­ mieckie zmuszone było wydać rozkaz o przejściu do defensywy. Sytuacja Związku Sowieckiego poprawiła się zdecydowanie. Dynamicznie rosła produkcja w przemyśle zbrojeniowym. W dru­ giej połowie 1942 roku zbudowano 15,8 tysiąca samolotów bojo­ wych (w pierwszej połowie roku — 9,6 tysiąca), 13,6 tysiąca czoł­ gów (11 tysięcy), 15,6 tysiąca dział i moździerzy (14 tysięcy). W połowie listopada w bitwie stalingradzkiej brało udział oko­ ło 2 milionów żołnierzy, mniej więcej tyle samo po każdej stronie. Armia Czerwona miała przewagę w uzbrojeniu: stosunek czołgów i dział samobieżnych wynosił 1,4:1, dział i moździerzy — 1,3:1, lotnictwa bojowego — 1,1:1. Plan sowieckiego przeciwnatarcia przewidywał okrążenie i zniszczenie armii niemieckich pomiędzy Wołgą a Donem połą­ czonymi siłami trzech Frontów: Południowo-Zachodniego, Stalingradzkiego i Dońskiego. 19 listopada 1942 roku ruszyła sowiecka ofensywa pod Sta­ lingradem. 23 listopada oskrzydlone niemieckie zgrupowanie w liczbie 330 tysięcy żołnierzy znalazło się w kotle. Dowódca zgrupowania generał Friedrich von Paulus nie uzyskał zgody Hi­ tlera na próbę przerwania okrążenia. Nakazano mu zorganizować obronę i czekać na spieszące z odsieczą zgrupowanie uderzeniowe feldmarszałka Ericha von Mansteina. Jednak dywizjom Manstei-

145

na zamknęły drogę świeżo zorganizowane jednostki sowieckie, a próba odblokowania okrążenia zakończyła się fiaskiem. 16 grud­ nia na zewnętrznym pierścieniu stalingradzkiego kotła rozpoczę­ ło się sowieckie natarcie, które rychło zmusiło armię Mansteina do pospiesznego odwrotu. Friedrich von Paulus początkowo od­ rzucił przedłożoną mu przez sowieckie dowództwo propozycję kapitulacji: Hitler nie wyraził zgody. Armia Czerwona rozpoczę­ ła więc systematyczną likwidację okrążonego zgrupowania wojsk nieprzyjacielskich. 2 lutego 1943 roku Paulus złożył broń. Do nie­ woli trafiło 90 tysięcy niemieckich żołnierzy, w tym 24 generałów — wśród nich feldmarszałek von Paulus. Klęska Niemców pod Stalingradem odbudowała morale so­ wieckiej armii i całej ludności, a także prestiż dowództwa wojsko­ wo-politycznego i autorytet samego Stalina. Ludzie usposobieni duchowo i mistycznie widzieli znak opatrzności w fakcie, że zwycię­ stwo odniesiono na gruzach miasta noszącego imię Stalina. Sowiec­ ka propaganda wykorzystała triumf, sławiąc geniusz organizacyjny partii komunistycznej. Nie wspominano o porażkach z pierwszych 20 miesięcy ani o odpowiedzialności sowieckiego kierownictwa. Zwycięstwo pod Stalingradem umocniło też międzynarodo­ wy prestiż Związku Sowieckiego. Jednocześnie klęska wstrząs­ nęła Rzeszą hitlerowską do samych podstaw, wywołała ferment i konsternację wśród sojuszników, dała nową energię ruchom oporu w Europie, wzmocniła pozycję państw neutralnych. Do zwycięstwa pod Stalingradem przyczyniła się wiktoria wojsk brytyjskich w Afryce pod El-Alamein oraz desant Amery­ kanów w Algierii jesienią 1942 roku. Obie operacje sprzymierzo­ nych odciągnęły z frontu sowiecko-niemieckiego znaczną część sił Luftwaffe. Natarcie stalingradzkie szybko przerodziło się w generalną sowiecką ofensywę szerokim frontem, sięgającym od Leningradu po Kaukaz. Wyzwolono Północny Kaukaz, Rostów nad Donem, część Zagłębia Donieckiego.

146

Pod koniec stycznia 1943 roku Niemców odepchnięto od Wo­ roneża, Charkowa, Biełgorodu i Kurska. Jednak w wyniku prze­ ciwnatarcia na południowy zachód od Charkowa Niemcy zdołali odbić miasto i północno-wschodnią część Zagłębia Donieckiego. Ta nieprzyjacielska kontrofensywa była zaskoczeniem zarówno dla dowództwa frontowego, jak i Kwatery Głównej. Sądzono, że wojska niemieckie na tym terenie zostały rozbite i wycofują się w nieładzie. 18 marca Niemcy zajęli Biełgorod. Armia Czerwona znów musiała przejść do defensywy. W styczniu 1943 roku wojska sowieckie przerwały blokadę Leningradu i przywróciły miastu łączność z resztą kraju. Na pół­ nocnym zachodzie zniszczono Przyczółek Demiański i wyzwo­ lono Rżew. Sowieckie natarcie na Froncie Zachodnim zatrzyma­ ło się u bram Smoleńska. Front przebiegał obecnie w odległości 270-300 kilometrów od Moskwy. W grudniu 1941 roku Hitler rozkazał dowódcy Grupy Ar­ mii „Północ” Georgowi von Ktichlerowi doszczętnie zniszczyć Le­ ningrad: „Fiihrer nakazuje zetrzeć Sankt Petersburg z powierzch­ ni ziemi. Po klęsce Rosji Sowieckiej nie ma sensu dalsze istnienie tej gęsto zaludnionej miejscowości. [...] Proponujemy zaryglować miasto stałym ogniem artyleryjskim z dział wszelkiego kalibru i zrównać je z ziemią bombardowaniem z powietrza. Jeśli sytuacja zmusi miasto do kapitulacji, propozycja będzie odrzucona”. Przez niemal 900 dni miasto liczące 2,5 miliona mieszkań­ ców było wystawione na nieustanny ostrzał. Odcięto dostawy prą­ du i wody. W samym tylko 1942 roku Leningrad przez 254 dni pozostawał pod ogniem artylerii. Mieszkańcy byli wystawieni na nieludzkie cierpienia, a mimo to tamtejsze fabryki kontynuowa­ ły produkcję broni. Robotnicy, inżynierowie, technicy nie przery­ wali pracy. Wielu umierało z głodu i wycieńczenia przy taśmach i obrabiarkach. Podczas oblężenia zginęło 800 tysięcy mieszkańców, jednak miasto nie skapitulowało.

147

Wojska sowieckie kilkakrotnie usiłowały odblokować Leningrad, ale bezskutecznie. Jedyna droga pozwalająca miastu w ogóle trwać, nazwana „drogą życia”, przebiegała po lodzie na jeziorze Ładoga. Dopiero w styczniu 1943 roku zdołano przerwać blokadę i utworzyć szeroki na 10 kilometrów korytarz łączący Leningrad z lądem. Od tego momentu sytuacja ocalałych mieszkańców za­ częła się stopniowo poprawiać, ale oblężenie zakończyło się do­ piero w 1944 roku.

8. Kursk — przełom w wojnie Wiosną 1943 roku cały front sowiecko-niemiecki, od Leningra­ du do Morza Czarnego, ustabilizował się. Niemiecki historyk woj­ skowości, generał Kurt von Tippelskirch, uważa, że sowieckie dowództwo wojskowe wykazało się większą elastycznością w re­ alizacji celów strategicznych, ale sztabowcy niemieccy przewyż­ szali je pod względem taktyki i sztuki prowadzenia walki. Stan liczebny Armii Czerwonej wraz z marynarką wojenną zwiększył się z 2,9 miliona w 1941 do 6 milionów w roku 194366. Przemysł zbrojeniowy zwiększał produkcję i razem z amerykań­ skimi dostawami broni, sprzętu wojskowego i żywności zabezpie­ czał wyposażenie sił zbrojnych. Nie bacząc na poniesione porażki, naczelne dowództwo nie­ mieckie zdecydowało latem 1943 roku podjąć jeszcze jedpą próbę przejęcia inicjatywy strategicznej, aby zadać ZSRS ostateczny cios i zakończyć wojnę. Nowe natarcie zaczęło się 5 lipca 1943 roku na linii KurskBiełgorod. W tej gigantycznej bitwie brało udział po obu stronach około 2,25 miliona żołnierzy, około 6 tysięcy czołgów i ponad 4,5 tysiąca samolotów. Wojska sowieckie znacznie przewyższały niemieckie zarówno liczebnie (1,337 miliona przeciw 900 tysią­ com), jak i pod względem uzbrojenia.

148

23 lipca niemiecka ofensywa została zatrzymana na całym froncie. 3 sierpnia rozpoczęło się wielkie natarcie sowieckie, pro­ wadzone na linii Orzeł-Kursk-Biełgorod. 23 sierpnia wojska so­ wieckie ponownie, tym razem ostatecznie, zdobyły Charków. W trwającej 50 dni bitwie pod Kurskiem zwyciężyła Armia Czer­ wona. Niemiecka potęga została złamana. Bój pod Kurskiem przerodził się następnie w potężną ofen­ sywę strategiczną — od Wielkich Łuk na północnym zachodzie aż po Morze Czarne na południu. Została wyzwolona cała lewo­ brzeżna Ukraina, łącznie ze stolicą Kijowem, na prawym brzegu Dniepru utworzono przyczółki mostowe, wyzwolono wielkie ob­ szary w środkowej Rosji i część Białorusi. Na południu wyparto Niemców z Półwyspu Tamańskiego i Kerczu. W lipcu 1943 roku, w szczytowym momencie bitwy pod Kurskiem i Biełgorodem, rozpoczęło się we Włoszech lądowanie amerykańskich i brytyjskich sił sprzymierzonych. We wrześniu obalono faszystowski reżim Mussoliniego. Włochy skapitulowały. Niemcy wdarli się jednak do północnych Włoch i wojna przybrała tam charakter pozycyjny.

9. Zbrodnia katyńska Zwycięstwa sprzymierzonych w Afryce, sowieckie pod Stalingra­ dem i Kurskiem, wydarzenia we Włoszech — wszystko to sprzy­ jało narastaniu ruchów wyzwoleńczych w krajach okupowanych. Nasilający się opór w Europie był złowieszczą wróżbą dla Hitlera, który przepowiadał Wielkiemu Imperium Germańskiemu tysiąc­ letnie istnienie. Sowiecka polityka w stosunku do ruchów oporu oraz narodowo­ wyzwoleńczych w Europie nie była jednolita. Z jednej strony Związek Sowiecki popierał finansowo, dostawami broni, a póź­ niej również i ludźmi organizacje ruchu oporu kierowane przez

149

komunistów. Z drugiej zaś, zmuszony był popierać legalne rzą­ dy na wygnaniu, z którymi jego sojusznicy, Anglia i Stany Zjed­ noczone, utrzymywali stosunki dyplomatyczne. Kierowane przez komunistów organizacje ruchu oporu dążyły nie tylko do zwycię­ stwa nad niemieckimi okupantami, ale też do zmiany istniejące­ go przed wojną ustroju społecznego. W niektórych krajach po wy­ gnaniu najeźdźców ich szefowie pretendowali do władzy. Najbardziej pogmatwane były stosunki sowiecko-polskie. W 1939 roku, po rozbiorze Polski przez Niemcy i Związek Sowiec­ ki, w Paryżu powstał rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodź­ stwie, który następnie przeniósł się do Angers, a po klęsce Francji w 1940 roku — do Londynu. Francja, Anglia, USA i inne państwa uznały rząd RP na uchodźstwie. 30 lipca 1941 roku pod wpływem nalegań Wielkiej Brytanii Związek Sowiecki i Rząd RP odnowiły dwustronne stosunki dyplomatyczne. Wielu polskich obywateli wyszło na wolność, wśród nich więźniowie przetrzymywani w so­ wieckich łagrach. W ZSRS znajdowało się w tym czasie około 250 tysięcy pol­ skich jeńców wojennych. Ponadto zaraz po aneksji zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi znaczną część polskiej ludności de­ portowano na Syberię i do Azji Środkowej. Kiedy jeden z więzionych do niedawna generałów, Włady­ sław Anders, rozpoczął formowanie polskiego wojska w ZSRS, okazało się, że oficerowie, których nazwiska figurowały na imien­ nych Ustach jeńców — zaginęli. Spośród 14 generałów wziętych do niewoli przez Armię Czerwoną zgłosili się tylko dwaj, spośród 300 wyższych oficerów odnaleziono sześciu. Polskie dowództwo rozpoczęło dochodzenie, opierając się przede wszystkim na świa­ dectwach Polaków — byłych jeńców w sowieckiej niewoli. Wyszło na jaw, że 15 tysięcy zaginionych oficerów i żołnierzy znajdowa­ ło się w trzech obozach: w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobiel­ sku. Przebywali tam do wiosny 1940 roku, potem wszelki ślad po nich zaginął. Władze sowieckie oświadczyły, że o niczym nie

150

wiedzą. Polskie dowództwo w ZSRS powołało specjalny wydział w celu zbadania okoliczności zaginięcia owych żołnierzy i ofice­ rów. Stwierdzono, że w kwietniu 1940 roku obozy ewakuowano, a jeńcy zostali odtransportowani do najbliższych stacji kolejo­ wych i załadowani do pociągów, które następnie przybyły do ma­ łej stacyjki położonej na zachód od Smoleńska. Zarówno Anders, jak i polscy przedstawiciele dyplomatycz­ ni w Moskwie daremnie usiłowali uzyskać odpowiedź Moskwy odnośnie do losu jeńców. Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych Władysław Sikorski powrócił do tej kwestii 3 grudnia 1941 roku podczas spotkania ze Stalinem na Kremlu. Reakcja Stalina była nieoczekiwana: „Oni uciekli”. Na pytanie, dokąd mogło uciec 15 tysięcy ludzi, Stalin odparł: „Do Mandżurii”67. Absurdalność tej odpowiedzi była aż nadto oczywista. Rząd RP na uchodźstwie prowadził przy pomocy Anglii i USA dalsze poszukiwania zagi­ nionych za pośrednictwem oficjalnych sowieckich organów, ale bezskutecznie... W lutym 1943 roku Niemcy ogłosili, że w lesie katyńskim w pobliżu Smoleńska odkryli masowe groby tysięcy zamordowa­ nych polskich oficerów. 16 kwietnia sowieckie Informbiuro oświadczyło, że zbrod­ ni w lesie katyńskim dokonali... hitlerowcy68. Z kolei kierowana przez Niemców międzynarodowa komisja utrzymywała, że pol­ skich jeńców rozstrzelało NKWD w kwietniu 1940 roku, to jest półtora roku przed zajęciem Smoleńska przez wojska niemiec­ kie. Niemcy zezwolili polskim lekarzom mieszkającym w oku­ powanej Polsce na przeprowadzenie niezależnego dochodzenia. Ci doszli do wniosku, że mord katyński popełniono w roku 1940. Jednak wysiłki władz niemieckich, aby zmusić polskich lekarzy do wystąpienia z antysowieckimi oświadczeniami, spełzły na ni­ czym: Polacy nie chcieli, by mord katyński, dokonany rękami NKWD, był wykorzystany przez ich śmiertelnego wroga — na­ zistów.

151

Rząd RP w Londynie zwrócił się do Międzynarodowego Czer­ wonego Krzyża z prośbą o zbadanie sprawy katyńskiej. Związek Sowiecki odrzucił kategorycznie wszelką współpracę z MCK. Międzynarodowa burza wokół Katynia, która wybuchła w kwietniu 1943 roku, zbiegła się w czasie z poważnym pogor­ szeniem stosunków sowiecko-polskich. Główną przyczyną kry­ zysu było nieprzejednane stanowisko rządu RP na uchodźstwie w kwestii granic państwa polskiego: rząd RP nalegał, by grani­ ce te określał ryski traktat pokojowy z roku 1921, zgodnie z któ­ rym włączenie zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi do ZSRS było bezprawne. W grudniu 1942 roku Sikorski spotkał się z pre­ zydentem Rooseveltem, ale nie uzyskał spodziewanego poparcia. Stany Zjednoczone, które czuły się zobligowane postanowienia­ mi Karty Atlantyckiej do przywrócenia zdeptanej przez agresorów suwerenności narodów, nie uważały, że owe postanowienia mogą być interpretowane jako obowiązek przywrócenia poszczególnych granic. Rząd Wielkiej Brytanii w osobie Winstona Churchilla był zdania, że Polska winna przystać na zmianę jej granicy wschod­ niej i otrzymać tytułem rekompensaty dodatkowe tereny na za­ chodzie — kosztem Niemiec. Stanowisko Churchilla było bardzo bliskie koncepcji Moskwy. Rząd sowiecki nalegał na uznanie gra­ nic ZSRS z roku 1941, w momencie rozpoczęcia wojny niemiecko-sowieckiej. Drugą przyczyną zaostrzenia stosunków sowiecko-polskich było wyprowadzenie trzech sformowanych w ZSRS dywizji pol­ skich na Bliski Wschód i podporządkowanie ich brytyjskiemu do­ wództwu. Wreszcie wielkie rozdrażnienie wywołał w Moskwie projekt federacji środkowoeuropejskiej, której zwolennikiem był Sikorski. Stalin widział w tym projekcie próbę ponownego utwo­ rzenia „kordonu sanitarnego” przeciw ZSRS69. Odkrycie zbrodni katyńskiej dało Stalinowi pretekst do ze­ rwania 25 kwietnia 1943 roku stosunków z rządem Sikorskiego70. Premier Wielkiej Brytanii naciskał na Sikorskiego, aby nie robić

152

skandalu i uniknąć rozłamu w koalicji antyhitlerowskiej71. Rząd sowiecki wykorzystał sytuację do utworzenia na swym terytorium tak zwanego Związku Patriotów Polskich, który Stalin zamierzał w przyszłości przekształcić w konkurencyjny rząd polski72. Jedno­ cześnie na terytorium ZSRS rozpoczęto formowanie I Warszaw­ skiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. W taki oto sposób zdemaskowanie zbrodni katyńskiej nieoczekiwanie przysłużyło się dalekosiężnym celom politycznym sowieckiego kierownictwa. Natychmiast po wyzwoleniu Smoleńska przystąpiła do pra­ cy sowiecka komisja badawcza, która, ma się rozumieć, doszła do wniosku, że mordu w Katyniu dokonali Niemcy, a nie NKWD, i nie w kwietniu 1940, lecz jesienią 1941 roku73. Raport końcowy sowieckiej komisji nie odnosi się do tak waż­ nych szczegółów, jak na przykład rodzaj sznurów, którymi krę­ powano ofiarom ręce przed egzekucją, pochodzenie ran kłutych na niektórych zwłokach, a zadanych czterograniastym bagnetem typu sowieckiego, czy wiek drzewek zasadzonych na mogiłach i wokół nich. W zamian za to wymieniono osoby bezpośrednio winne egze­ kucji, między innymi niejakiego pułkownika Wilhelma Ahrensa. Jest to ten sam Ahrens, który niespodziewanie pojawił się po wojnie przed Międzynarodowym Trybunałem w Norymberdze. W zdumie­ nie wprawił wówczas fakt, że Ahrens, oskarżany o tak straszliwe be­ stialstwa, dobrowolnie stanął przed sądem. Na nalegania strony so­ wieckiej kwestię katyńską włączono do aktu oskarżenia. Gdy jednak wyszło na jaw, że jesienią 1941 roku Ahrensa w ogóle nie było w Smo­ leńsku oraz że sowiecki materiał dowodowy jest bardzo wątpliwy, postanowiono nie uwzględniać katyńskiego mordu w orzeczeniu try­ bunału norymberskiego. Churchill pisał później w swych pamiętni­ kach: „Zwycięskie rządy postanowiły, że należy tę kwestię zarzucić i zbrodnia katyńska nigdy nie została szczegółowo zbadana”74. Przez wiele lat liczne organizacje i osoby prywatne pieczo­ łowicie zbierały materiały i świadectwa, które miały rzucić świa­

153

tło na to, co naprawdę stało się z 15 570 polskimi jeńcami, prze­ bywającymi od września 1939 do kwietnia 1940 roku w sowiec­ kich obozach jenieckich w Ostaszkowie, Kozielsku i Starobielsku. W 1952 roku Kongres Stanów Zjednoczonych powołał specjalną komisję do zbadania okoliczności śmierci polskich oficerów. Prze­ studiowano wszystkie dostępne materiały i relacje. Nie zostawiały one cienia wątpliwości co do daty i autorstwa zbrodni. Wielu spośród 15 570 polskich jeńców wojennych nie nale­ żało do zawodowej kadry oficerskiej. Byli to rezerwiści, wśród nich ponad tysiąc adwokatów, setki nauczycieli, profesorowie wyższych uczelni, dziennikarze, artyści, ponad 300 lekarzy, du­ chowni — kwiat polskiej inteligencji, znienawidzony w równym stopniu przez nazistów, jak i sowieckich komunistów. Kadrowych oficerów było 8,3-8,4 tysiąca. W lesie katyńskim odnaleziono zwłoki 4443 polskich jeń­ ców75. Zidentyfikowano ich jako byłych więźniów Kozielska. Wszyscy zostali zabici strzałem w tył głowy. Niektórzy z nich, zwłaszcza młodsi, próbowali stawiać opór, więc ich skrępowa­ no — na ich ciałach widniały rany kłute od czterograniastych ba­ gnetów używanych w Armii Czerwonej. Jeńców zastrzelono ku­ lami produkcji niemieckiej sprzed 1939 roku. Naboje tego typu eksportowane były z Niemiec do Polski, Związku Sowieckiego i państw bałtyckich. Listy do rodzin od jeńców obozów w Ostaszkowie, Kozielsku i Starobielsku były datowane najpóźniej w kwietniu 1940 roku. W tym czasie korespondencja się urwała. W odnalezionych, cu­ dem ocalałych notatkach i diariuszach ostatni zapis nosił datę 9 kwietnia 1940 roku. Odkryto również inskrypcje na ścianach wagonów, którymi przewożono Polaków. Wszystkie były tej samej treści: „Wiozą na północny zachód. Wyładowali na stacji Gniezdowo. Strażnicy wyjątkowo brutalni. Od torów do lasu stoi eskorta. Ładują nas do autobusów, które znikają w lesie, puste wracają po następną partię”.

154

Pozostający w obozie w Kozielsku notowali nazwiska wywo­ żonych, dzięki czemu zachowały się spisy, przekazane później pol­ skiemu ruchowi oporu. W sumie z Kozielska wyjechało 12 trans­ portów, każdy z nich liczył od 50 do 300 ludzi. Oto ocalały fragment dziennika, którego autor został wysła­ ny z obozu w Kozielsku w grupie liczącej 277 osób1. Z transportu tego nikt się nie odnalazł. „8 kwietnia 1940 Na stacji załadowano nas do wagonów więziennych pod ostrym konwojem. [...] Jedziemy w kierunku Smoleńska. 9 kwietnia 1940 Wtorek. Dziś pogoda całkiem zimowa. Na polach śniegu, jak w styczniu. Nie można zorientować się, w którym jedziemy kierunku. [...] Obejście się ordynarne. Na nic nie pozwalają. [...] Jest godzina 14.30, zajeżdżamy do Smoleńska. [...] Jest pod wieczór, minęliśmy Smoleńsk, dojechaliśmy do stacji Gniezdowo. Wygląda tak, jakbyśmy tu mieli wysiadać, bo kręci się wielu wojskowych. [...] Od wczoraj­ szego śniadania żyjemy porcją chleba i skromną dawką wody”76. Na tym pamiętnik się urywa. Z Gniezdowa autobusy udawały się do lasku katyńskiego, pro­ sto na miejsce kaźni, po czym wracały po nową partię skazańców. Odnaleźli się także świadkowie tamtych wydarzeń. Potwier­ dzili oni, że jeńców rozstrzeliwali funkcjonariusze zarządów NKWD ze Smoleńska i Mińska.

1 „W Katyniu znaleziono dzienniczek przy dele nieutożsamionego wojskowego. W dzienniczku znajdował się między innymi rysunek ołów­ kiem, przedstawiający mężczyznę z brodą i podpisany: »Kruk Wacław, Kozielsk, 1940«. Z dzienniczka tego (koperta 0424) dał się odcyfrować opis tego transportu” (Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, Londyn 1982, s. 200-201).

155

Egzekucję w Katyniu przeprowadzono w kwietniu 1940 roku, ponad rok przed zajęciem Smoleńska przez Niemców. Jak wykaza­ ło bezstronne dochodzenie, groby odkryte w 1943 roku porasta­ ły trzyletnie drzewka i rośliny, a zatem zbrodni dokonano w 1940, a nie w 1941 roku. Co zaś stało się z pozostałymi 10 tysiącami jeń­ ców z obozów w Ostaszkowie i Starobielsku? Trop wywiezionych w tym samym czasie z Ostaszkowa urywa się na stacjach kolejo­ wych Bołogoje i Wiaźma, a z obozu starobielskiego — w okolicach Charkowa. Jeńców z tych obozów nigdy nie odnaleziono11. Ocalało natomiast 448 jeńców z obozu w Kozielsku. Byli to ci, których oficerowie śledczy NKWD — pracujący w obozie w sporych grupach kierowanych przez generała Wasilija Zarubina — uznali za przydatnych dla przyszłej współpracy z władzami so­ wieckimi. Wszystkich „wybrańców” wysłano pod koniec kwiet­ nia i w maju 1940 roku do nowego obozu w Pawliszczew Borze, a na początku czerwca 1941 roku przetransportowano do obozu w Griazowcu. Przewodniczącym sowieckiej komisji powołanej do zbadania zbrodni katyńskiej był znany sowiecki chirurg Nikołaj Burdenko, członek Akademii Nauk. Burdenko podpisał orzeczenie, że mor­ du dokonali Niemcy jesienią 1941 roku. Po wojnie, w 1946 roku, mocno już schorowany i na emeryturze, wyznał swemu przyjacie-

1 Dziś już wiadomo, że jeńców z Kozielska mordowano w Katyniu, a 6,2 tysiąca jeńców z Ostaszkowa zabito w Twerze; ich szczątki zakopano w Miednoje (30 kilometrów za miastem). W trakcie ekshumacji w Char­ kowie liczba odnalezionych zwłok Polaków okazała się większa od liczby oficerów przywiezionych ze Starobielska. W grobach charkowskich spo­ czywa najprawdopodobniej część ofiar z tak zwanej ukraińskiej listy ka­ tyńskiej, obejmującej 3435 obywateli polskich. Połowa z nich trafiła do dołów śmierci w Bykowni. 11 marca 2005 roku Najwyższa Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej oficjalnie oznajmiła, że nie ma podstaw do uznania opisanych czynów za zbrodnię ludobójstwa.

156

łowi, doktorowi Borysowi Olszanskiemu: „Jest rzeczą pewną, że istnieją inne »Katynie« i że zostaną odkryte. Jeśli zaczniecie roz­ kopywać naszą Rosję, na pewno jeszcze odnajdziecie takich wyko­ palisk ponad miarę. [...] Musieliśmy zupełnie zaprzeczyć szeroko znanemu oskarżeniu niemieckiemu. Sam Stalin polecił mi udać się do Katynia, gdzie odnaleziono owe groby. Badanie było wyrywko­ we i wszystkie zwłoki spoczywały tam od czterech lat. Śmierć na­ stąpiła w 1940 roku. [...] Prawdę mówiąc, dla mnie jako lekarza sprawa jest jasna i bezdyskusyjna. Nasi towarzysze z NKWD popełnih wielki błąd”. Stalin znał prawdę o mordzie katyńskim — plan ekstermi­ nacji przygotowało NKWD, zatwierdził go Beria. W zbrodnię za­ mieszani byli, w większym lub mniejszym stopniu, zastępca Berii Wsiewołod Mierkułow (obaj rozstrzelani w 1953 roku) oraz gene­ rałowie NKWD, Wasilij Zarubin i Leonid Rajchman. Likwidacja polskich oficerów i inteligencji w Katyniu odpo­ wiadała politycznym celom Stalina — oczyścić Polskę z elemen­ tów patriotycznych, zlikwidować ludzi myślących i przygotować w ten sposób w Polsce podatny grunt dla reżimu wiernego ZSRS. Taką politykę prowadził Stalin konsekwentnie również później, podczas powstania warszawskiego jesienią 1944 roku oraz w cza­ sie przemarszu Armii Czerwonej przez terytorium Polski w latach 1944-1945.

10. Państwo i Cerkiew Zmiany społeczno-ekonomiczne w państwie i prześladowania znacznie zmniejszyły wpływy Cerkwi, zredukowały liczbę wierzą­ cych i praktykujących. Spośród 50 tysięcy kapłanów rosyjskiej Cer­ kwi prawosławnej przed rewolucją pozostało zaledwie kilkuset, a spośród 163 biskupów — siedmiu. Zamknięto tysiąc klasztorów i 60 seminariów77. Odpowiedzią na prześladowania było pojawię-

157

nie się i rozpowszechnienie najróżniejszych sekt i gmin wyznanio­ wych, narodziny tak zwanej Cerkwi w podziemiu. W przededniu II wojny światowej polityka WKP(b) i pań­ stwa wobec religii zaczęła się stopniowo zmieniać. Czując potrze­ bę odrodzenia i wyzyskania uczuć patriotycznych, partia zaczęła łagodzić swoje antyreligijne poczynania. Jesienią 1939 roku, po wcieleniu zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi do ZSRS, a następnie latem 1940 roku, po zajęciu krajów bałtyckich, Pa­ triarchat moskiewski posłał swych biskupów na zajęte właśnie te­ reny. Reżim sowiecki miał nadzieję, że tym sposobem zdoła bez reszty podporządkować swych nowych poddanych władzy cen­ tralnej. Moskiewski Patriarchat chętnie przystał na tę misję, któ­ ra odpowiadała również jego własnym interesom. Niemiecka napaść nie zaskoczyła Kościoła. 22 czerwca 1941 roku pełniący obowiązki patriarchy metropolita Siergij wezwał Cerkiew i lud do obrony kraju, potępiając zarazem tych duchow­ nych, którzy nie chcieliby wysłuchać jego apelu. Na przeciwnym biegunie, w Berlinie, metropolita Serafim apelował do prawo­ sławnych, by pod wodzą Hitlera powstali do walki z bolszewizmem78. W ciągu pierwszych dwóch lat wojny Siergij wygłosił 23 orę­ dzia — modły o zwycięstwo. Z jego inicjatywy zebrano fundu­ sze na wyekwipowanie kolumny pancernej noszącej imię Dymitra Dońskiego79. Stalin miłościwie zgodził się przyjąć dar od Cerkwi. Inwazja hitlerowska wzbudziła wśród ludności przypływ uczuć religijnych80. Na terenach kontrolowanych przez Niemców za zgodą tamtejszych władz okupacyjnych wznowiono odprawia­ nie nabożeństw. Według Hitlera Cerkiew miała na okupowanym terytorium pomóc lokalnym władzom w utrzymaniu ludności w pokorze. Religijny aspekt zagadnienia mało go interesował: w samych Niemczech hitlerowcy zaledwie tolerowali Kościół. Jed­ nym z celów niemieckiej polityki było niedopuszczenie do zjed­ noczenia ortodoksyjnej Cerkwi Prawosławnej i Ukraińskiej Cer­

158

UTOPIA U WŁADZY HISTORIA ZWIĄZKU SOWIECKIEGO

kwi Autokefalicznej. Ogłoszone 19 czerwca 1942 roku w Berlinie prawo o tolerancji religijnej służyło w rzeczywistości regulowa­ niu życia duchowego. Wszystkie organizacje wyznaniowe musia­ ły się zarejestrować w biurze komisarza dystryktu. Komisarz miał prawo usunąć każdego duchownego, którego polityczna lojalność budziła jakiekolwiek wątpliwości. Organizacje religijne, ich lokal­ ne i najwyższe władze zobowiązywały się ograniczać swą działal­ ność do zadań religijnych; w przeciwnym razie groziła im grzywna i rozwiązanie cerkiewnej wspólnoty81. Krótko przed ogłoszeniem ustawy o tolerancji religijnej Hi­ tler oznajmił swym współpracownikom: „Należy za wszelką cenę zapobiec powstaniu na wielkich rosyjskich obszarach jednego, zjednoczonego Kościoła. Dla nas byłoby najprościej, gdyby każ­ da wieś miała swoją sektę, która wypracuje własną koncepcję Boga”82. Specjalne oddziały dla eksterminacji ludności żydowskiej i innych „elementów niepożądanych” zostały wyposażone w peł­ nomocnictwa, na mocy których miały prawo kontrolować działal­ ność Kościoła na terenach okupowanych, z aresztowaniami i li­ kwidacją duchownych włącznie. Czerpanie korzyści z religijnych uczuć ludności pozostawało głównym celem hitlerowskiej polityki kościelnej. Jeden z niemiec­ kich dokumentów głosił: „Wszystkie środki kościelne, mistycyzm, religia i propaganda winny być [...] wykorzystane pod hasłem »Hitler kontra Stalin« lub »Bóg kontra Szatan«”83. Niemieccy dowódcy wojskowi czasami sprzyjali odradzaniu Kościołów na kontrolowanych przez siebie terytoriach84. Cho­ dziło o zapewnienie niemieckiej armii spokojnego zaplecza, bez­ piecznej komunikacji i neutralności miejscowych. Tych jednak, którzy angażowali się w przywracanie nabożeństw, spotykała su­ rowa reprymenda Berlina. Po nabożeństwie w Soborze Smoleń­ skim w sierpniu 1941 roku Hitler zakazał Wehrmachtowi poma­ gać Cerkwi na terytoriach okupowanych85.

159

Stosunek duchowieństwa do okupacji niemieckiej był bardzo różny: od otwartego poparcia do zorganizowanego oporu. Poucza­ jąca pod tym względem jest historia metropolity Siergija Młod­ szego (Woskriesienskiego). Wysłany jako biskup w 1940 roku do Rygi, po wybuchu wojny odmówił powrotu do Moskwy. Areszto­ wany przez Gestapo, został potem zwolniony. Siergij wygłaszał kazania na rzecz zwycięstwa III Rzeszy. Odrodził też życie religij­ ne w krajach bałtyckich. W 1943 roku działało tam około 300 pa­ rafii, prowadzono nauczanie religii, wydawano czasopismo religij­ ne. Wpływ Siergija w okolicach Pskowa był tak wielki, że władze niemieckie zażądały przeniesienia go do Wilna. Zaczęły się jego konflikty z Niemcami, powodów po temu było bez liku. 28 kwiet­ nia 1944 roku Siergij Młodszy został zabity w drodze z Wilna do Rygi, najprawdopodobniej przez Niemców86. Masy wiernych nie miały, rzecz jasna, pojęcia o tym, co się rozgrywa za kulisami niemieckiej polityki kościelnej. Dla nich ważne było jedno: że mogli otwarcie wyrażać swe uczucia religij­ ne, nie obawiając się prześladowań ze strony władz. Nie podejrze­ wali naturalnie, że Niemcy nie tylko zatwierdzają kazania, ale też cenzurują ich teksty. W specjalnym posłaniu pełniący obowiązki patriarchy Siergij przestrzegał duchownych na terenach okupowanych przed współ­ pracą z wrogiem, nazywając takie postępowanie „zdradą Cerkwi i Ojczyzny”. Również Patriarchat moskiewski potępił biskupa ki­ jowskiego Polikarpa za współpracę z Niemcami87. 4 września 1943 roku Stalin przyjął metropolitę Siergija i dwóch innych wysokich dostojników cerkiewnych. Wyraził apro­ batę dla patriotycznej działalności duchowieństwa i wiernych Kościoła prawosławnego, zezwolił na wybór patriarchy Moskwy i Wszechrusi oraz na utworzenie Świętego Synodu88. Tak oto do­ szło nie tylko do oficjalnego pojednania państwa z Cerkwią pra­ wosławną, ale też de facto do jej uznania i przyznania (w miarę po­ trzeby), że stanowi ona część reżimu. 8 września sobór prałatów

160

wybrał metropolitę Siergija na patriarchę Moskwy i Wszechrusi; jednocześnie opracował ważny dokument noszący tytuł Osądze­ nie zdrajców wiary i ojczyzny. Dokument ów głosił między innymi: „Każdy, kto jest winny zdrady Kościoła prawosławnego i kto prze­ szedł na stronę faszyzmu, jako wróg Krzyża Pańskiego objęty bę­ dzie ekskomuniką, a biskup lub inny duchowny — pozbawiony habitu”89. W ten sposób uznano wojnę z hitlerowskimi Niemcami za cel Kościoła prawosławnego. Niedługo potem zezwolono na otwarcie w Moskwie dwulet­ niego Instytutu Teologii, a w diecezjach — rocznych kursów teologiczno-duszpasterskich90. We wszystkich cerkwiach modlono się za zdrowie Stali­ na. Metropolita kijowski i halicki z zachwytem pisał w cerkiew­ nym piśmie: „W naszym Wodzu wierni odnajdują ucieleśnienie wszystkiego, co najlepsze i świetlane, co stanowi przekazane nam przez przodków święte duchowe dziedzictwo rosyjskiego ludu”91. Oficjalne pojednanie Stalina z Cerkwią oznaczało również, że od tej chwili reżim sowiecki będzie udzielać patriarsze i zwierzch­ nictwu Kościoła prawosławnego wsparcia w zwalczaniu wszelkich odchyleń od ortodoksyjnej linii, swego rodzaju „generalnej linii” Cerkwi. Liczni aktywiści tak zwanej odnowionej Cerkwi rychło wyrazili skruchę i zostali przyjęci z powrotem na łono Kościoła prawosławnego. Państwo nasiliło w całym kraju walkę z sekta­ mi, wszędzie udzielając poparcia oficjalnej Cerkwi — w Gruzji, Armenii itd. Wszystkie cerkiewne nominacje uzgadniano, tak jak poprzed­ nio, z organami państwowymi. Wyższe duchowieństwo zrównano w przywilejach z najwyższym aparatem partyjno-państwowym. Gdy po wojnie po raz pierwszy przyznawano odznaczenia pań­ stwowe, wśród wyróżnionych nie zabrakło biskupów.

161

11. Z SR S i zachodni sojusznicy Już pierwsze godziny wojny sowiecko-niemieckiej wykazały, że rachuby Hitlera na polityczną izolację Związku Sowieckiego spa­ liły na panewce. Jedynie minister spraw zagranicznych Turcji Sukrti Saraęoglu, dowiedziawszy się o napaści na ZSRS, wykrzyk­ nął: „To nie wojna, to krucjata!”92. Turcja okazała się jednak wy­ starczająco przewidująca, by nie brać udziału w wojnie, lecz za­ chować neutralność. Inna była reakcja rządów Anglii i USA. W latach 1940-1941 imperium brytyjskie odnosiło na peryferiach jedną porażkę za dru­ gą: załamało się natarcie generała Archibalda Wavella na Bliskim Wschodzie, w związku z czym doszło do proniemieckiego prze­ wrotu w Iraku. Anglicy ponieśli klęskę w Grecji, na Krecie. Atak Hiszpanii na Gibraltar wydawał się nieunikniony. Angielska flo­ ta handlowa odnotowała ogromne straty w bitwach na morskich szlakach komunikacyjnych, zwłaszcza na Atlantyku. Poważnie się skomplikowało zaopatrzenie Anglii w żywność i surowce, od czego w znacznym stopniu zależała jej egzystencja93. Anglia przeżywała jeden z najgroźniejszych momentów w całej II wojnie światowej. W połowie 1941 roku Związek Sowiecki i Wielka Brytania sta­ nęły przed koniecznością wyboru — ZSRS w związku z groźbą hi­ tlerowskiej agresji, Anglia z powodu wyjątkowo ciężkiej sytuacji, bę­ dącej rezultatem prowadzonej przez nią od dwóch lat wojny. Jak pokazał sondaż przeprowadzony w kwietniu 1941 roku wśród bry­ tyjskiej opinii publicznej, 70% ankietowanych opowiadało się za przyjacielskimi stosunkami z ZSRS (w marcu 1939 — 84%)94. Rząd w Londynie dowiódł, że jest gotów sprzymierzyć się ze Związkiem Sowieckim w wojnie z Niemcami; świadczyły o tym kierowane do Moskwy kolejne ostrzeżenia o niechybnej napaści Niemiec, sto­ sunek Londynu do sprawy ucieczki Hessa, wreszcie umowa z USA o przychylnych dla ZSRS posunięciach, które należałoby wykonać w razie wojny niemiecko-sowieckiej.

162

22 czerwca 1941 roku, gdy tylko nadeszła wiadomość o na­ paści Niemiec na ZSRS, trzy godziny przed oficjalnym komunika­ tem rządu sowieckiego o wybuchu wojny, premier Wielkiej Bryta­ nii oświadczył, że odtąd Anglia będzie sojusznikiem ZSRS i udzieli mu wszelkiej możliwej pomocy w wojnie z Hitlerem. Winston Churchill podkreślił również, że był i pozostaje przeciwnikiem ko­ munizmu95. Opinia Churchilla odbiegała od stanowiska brytyjskich eks­ pertów wojskowych, według których ZSRS miał ponieść porażkę w ciągu dziesięciu dni96. 12 lipca 1941 roku Związek Sowiecki i Wielka Brytania pod­ pisały w Moskwie porozumienie w sprawie wspólnych działań w wojnie z Niemcami i zobowiązanie do niezawierania z Berli­ nem separatystycznego pokoju97. 2 sierpnia Kreml zawarł umowę wojskowo-gospodarczą ze Stanami Zjednoczonymi98, a w paź­ dzierniku — trójstronne porozumienie o dostarczaniu Związkowi Sowieckiemu broni, sprzętu wojskowego i surowców strategicz­ nych99. Pomoc ta ruszyła niezwłocznie. W bitwie pod Moskwą nie­ małą rolę odegrały przybyłe zza oceanu czołgi i samoloty. Dostawy sprzętu wojskowego były szczególnie potrzebne na przełomie 1941 i 1942 roku, kiedy Niemcy stali na moskiewskich i leningradzkich rogatkach i prowadzili skuteczną ofensywę na południo­ wym zachodzie Rosji. Sowiecki przemysł zbrojeniowy, po części przechwycony przez hitlerowców, a po części przerzucany właśnie na wschód, był w znacznym stopniu sparaliżowany. Główny szlak transportowy wiódł przez Morze Arktyczne, gdzie jednostki nie­ mieckiej marynarki wojennej raz po raz torpedowały sunące do ZSRS konwoje. Angielscy marynarze wykazywali wielkie męstwo, starając się dostarczać na czas ładunki do Murmańska. Stacjono­ wała tam angielska formacja lotnicza, odpowiedzialna za zwiad i ubezpieczenie konwojów w pobliżu sowieckich wybrzeży. Od października 1941 do połowy czerwca 1942 roku do ZSRS wysłano 16 konwojów, które dostarczyły ponad 3 tysią-

163

ce samolotów, 4 tysiące czołgów, 30 tysięcy innych pojazdów, 42 tysiące ton lotniczej benzyny i oleju, 66 tysięcy ton paliwa i 800 tysięcy ton innych ładunków100. W połowie czerwca z po­ wodu ogromnych strat ponoszonych przez flotę brytyjską w wy­ niku działań hitlerowskiej marynarki wojennej postanowiono zaniechać dalszych transportów. W ciągu całej wojny sprzymie­ rzeni dostarczyli Związkowi Sowieckiemu 18 700 samolotów, 10 800 czołgów, 9600 dział artyleryjskich, 401400 samochodów, 44 600 obrabiarek, 2 599 000 ton produktów ropopochodnych, 517 500 ton metali kolorowych, 172 100 ton kabli i przewodów, 1860 parowozów, 11 300 wagonów towarowych. Pomoc ta odpo­ wiadała 12% wyprodukowanego w ZSRS i wykorzystanego w woj­ nie z Niemcami sprzętu i uzbrojenia101. Sojusznicy wysyłali do Związku Sowieckiego także żywność, odzież i inne produkty. Polityczny aspekt przymierza zawartego w 1942 roku między ZSRS i Wielką Brytanią oraz ZSRS i USA koncentrował się na kwe­ stii otwarcia w Europie drugiego frontu102. Przez pojęcie to rozu­ miano front, który sprzymierzeni mieli otworzyć we Francji dro­ gą desantu swoich sił zbrojnych. Działalność polityczna wokół tego przedsięwzięcia polegała nie tylko na wymianie opinii, żądań i obietnic na najwyższym szczeblu rządów, ale też na dobrze zor­ ganizowanych i umiejętnie prowadzonych kampaniach mobilizo­ wania brytyjskiej i amerykańskiej opinii publicznej, by ta domaga­ ła się niezwłocznego otwarcia drugiego frontu. Z wojskowego punktu widzenia otwarcie drugiego frontu w latach 1941-1942 było niemożliwe: nie zdołano zgromadzić odpowiednich sił, nie znano precedensów w przeprowadzaniu tak gigantycznych operacji desantowych. Ponadto należy pamię­ tać o jeszcze jednym bardzo istotnym czynniku: ówczesna an­ gielska koncepcja strategiczna, na której przez długie lata wzo­ rowali się też Amerykanie, zdecydowanie różniła się od koncepcji sowieckiej i wykluczała taki stopień ryzyka, na który godzili się kremlowscy stratedzy. f

164

Związek Sowiecki nalegał, by alianci odciążyli go militarnie, zmniejszając otwarciem drugiego frontu jego brzemię wojenne, znacznie przewyższające obciążenie sprzymierzonych. Latem 1941 roku na Froncie Wschodnim skoncentrowanych było około 70% zasobów niemieckich sił zbrojnych. W pierwszej połowie 1944 roku, w przededniu lądowania sprzymierzonych we Francji, pozostawało ich tam 63%, a nawet po otwarciu drugiego frontu — od 55 do 57%103. Brak drugiego frontu w Europie zwiększał i tak ogromne stra­ ty ZSRS, wynikające z zaskoczenia wojną, ze zbrodniczego nie­ dbalstwa i błędów rządu oraz naczelnego dowództwa, a także ze zwyczajnej ignorancji strategicznej. Od połowy 1943 roku straty Armii Czerwonej wyraźnie zaczęły maleć. W 1943 roku istniała prawdopodobnie możliwość otwar­ cia drugiego frontu we Francji, zamiast lądowania we Włoszech. Nie zostało to przeprowadzone ze względów politycznych. Przede wszystkim nie chciano wpuścić ZSRS na Bałkany, które Anglia na­ dal uważała za żywotnie ważną strefę swoich interesów. Desant we Włoszech miał szansę rozwinąć się w pomyślną ofensywę angielsko-amerykańskich aliantów na Bałkanach. Ale tak się nie stało. W tym czasie sprzymierzeni stanęli przed nowym proble­ mem, czy ZSRS nie nabrał już dość sił i środków, by wygrać wojnę bez pomocy Zachodu. Możliwości tej nie można było wykluczyć i była ona dla Anglii oraz USA dość ponurą perspektywą. W listopadzie 1943 roku Związek Sowiecki oficjalnie ogłosił swój program pokojowy. Jego główne punkty brzmiały: uwolnić narody europejskie od najeźdźców faszystowskich i udzielić im pomocy w odbudowie ich państw narodowych; dać wyzwolonym narodom Europy pełne prawo i swobodę samodzielnego decydo­ wania o swym ustroju państwowym; sprawić, by inspiratorzy woj­ ny ponieśli surową karę i doznali odpłaty za popełnione zbrod­ nie; wprowadzić w Europie taki stan rzeczy, który by całkowicie wykluczał możliwość nowej agresji Niemiec; stworzyć długotrwa­

165

łą ekonomiczną, polityczną i kulturalną wpółpracę narodów Eu­ ropy104. Bez wątpienia program ten był bardzo kuszący, z jednym tyl­ ko zastrzeżeniem: pozostawało niejasne, jak w praktyce zostanie zagwarantowana wyzwolonym narodom owa swoboda decydo­ wania. Od połowy 1943 roku polityka ZSRS, zarówno wewnętrzna, jak i zagraniczna, coraz wyraźniej zmierzała ku określonym ce­ lom. Wewnątrz kraju chodziło o umocnienie przedwojennego sys­ temu i przywrócenie partii utraconej na początku wojny pozycji autorytetu moralnego; w tym celu nasilono propagandę i represje. W polityce zagranicznej ZSRS umiejętnie wykorzystywał po­ dejrzliwy stosunek Roosevelta do imperialnej polityki Wielkiej Brytanii. Roosevelt liczył na długofalową powojenną współpra­ cę ze Stalinem. Amerykańscy politycy i eksperci czyhali na każdy symptom tego, co na Zachodzie określano mianem przeradzania się komunizmu w rosyjski nacjonalizm. Rozwiązanie Kominternu w maju 1943 roku na rozkaz Stalina ugruntowało złudzenia Zachodu. Jednocześnie ZSRS zaczął umacniać swe powiązania z ruchami oporu i armiami narodowowyzwoleńczymi w Europie Południowo-Wschodniej, umiejętnie wykorzystując ich naturalne dążenie do obalenia panujących tam reżimów, odpowiedzialnych za uczynienie z ich krajów hitlerowskich satelitów. Z kolei Wielka Brytania, a wraz z nią USA, często popiera­ ły partie oraz polityków powiązanych w ten czy inny sposób ze skompromitowanym starym porządkiem albo resztkami dawnych elit. Anglicy i Amerykanie nie zadali sobie we właściwym czasie trudu odszukania i skonsolidowania w krajach wyzwolonych sił centrowych bądź liberalnych. Zachodni mężowie stanu nie pojęli istoty komunistycznego reżimu w ZSRS i byli organicznie niezdol­ ni do zrozumienia sposobu myślenia sowieckiego kierownictwa. Nie dostrzegli też, że charakter wyzwoleńczej wojny z nazizmem i jego systemem wymusza nieuchronne zmiany.

166

Amerykańscy politycy lepiej zrozumieli problemy związane z perspektywą rozpadu brytyjskiego imperium kolonialnego, któ­ ry to rozpad powinien był, według nich, doprowadzić do otwar­ cia dawnych brytyjskich posiadłości dla amerykańskiego biznesu. Wreszcie Amerykanie byli zaniepokojeni wojną z Japonią i dlate­ go przecenili znaczenie udziału ZSRS w tym konflikcie. Prawdę mówiąc, Amerykanie nie znali Europy — Stary Kon­ tynent był im obcy duchowo, europejskie problemy wydawały się złożone, niebezpieczne, irytujące. W sumie USA i Wielka Brytania nadal orientowały się w Eu­ ropie Wschodniej i Południowo-Wschodniej na elementy prawico­ we, oczyszczając tym samym pole dla nieskrępowanej działalności partii komunistycznych, często kontrolowanych bądź sterowa­ nych przez Związek Sowiecki. Komuniści dokonali to, czego nie zdołały zrobić Anglia i USA: wypracowali program narodowego odrodzenia, który pozwolił im zyskać poparcie nie tylko klasy ro­ botniczej, ale też średnich warstw mieszczańskich i chłopskich. Od 1943 roku sowieckie kierownictwo zaczęło odgrywać czo­ łową rolę w polityce koalicji antyniemieckiej. Stalin osobiście zja­ wił się na konferencji teherańskiej (28 listopada-1 grudnia 1943). Zręcznie grając na amerykańsko-angielskich rozbieżnościach, zdołał uzyskać stanowczą obietnicę otwarcia drugiego frontu we Francji nie później niż 1 maja 1944 roku. Churchillowski plan otwarcia frontu na Bałkanach odrzucono. Drugim zwycięstwem Stalina w Teheranie, potwierdzonym i rozszerzonym następnie na konferencji w Jałcie (luty 1945), było oficjalne uznanie przez aliantów tak zwanej linii Curzona jako przyszłej wschodniej gra­ nicy Polski. Trzecie teherańskie zwycięstwo Stalina polegało na uznaniu jego pretensji do Królewca, który nigdy do Rosji nie należał. Roosevelt też był zadowolony, uzyskawszy od Stalina zapew­ nienie o gotowości ZSRS do udziału w wojnie z Japonią po zakoń­ czeniu konfliktu w Europie105.

167

Pod koniec 1943 roku cała militarno-polityczna sytuacja w Europie uległa zasadniczej zmianie. Główne zagadnienia strate­ gii i polityki zostały uzgodnione przez sojuszników w Teheranie. Rozpoczęły się intensywne przygotowania do lądowania aliantów we Francji. W Niemczech wśród wyższej kadry oficerskiej dojrze­ wał spisek przeciw Hitlerowi. Na Froncie Wschodnim inicjatywa należała bez reszty do ZSRS. Sowieckie siły zbrojne przewyższały siły niemieckie 0 1,259 miliona ludzi (6,165 miliona czerwonoarmistów prze­ ciw 4,906 miliona Niemców), lotnictwo trzykrotnie (8,5 tysią­ ca przeciw 3 tysiącom maszyn), artyleria 1,4-krotnie (90 tysięcy przeciw 54 tysiącom) itd.106 W styczniu 1944 roku rozpoczęła się kolejna sowiecka ofen­ sywa, w wyniku której 27 stycznia, po 870 dniach oblężenia, Leningrad został całkowicie odblokowany, wyzwolono też Nowo­ gród. Linia frontu przebiegała wówczas w odległości 150-280 ki­ lometrów od Leningradu. Wiosną 1944 roku na południowym zachodzie Armia Czerwo­ na wyzwoliła całą Ukrainę na zachód od Dniepru, łącznie z Krzywym Rogiem, Nikopolem, Nikołajewem, Odessą. Na przełomie kwietnia 1 maja odbiła Krym. Na południu wojska sowieckie podeszły pod granicę państwa frontem liczącym 400 kilometrów szerokości. 6 czerwca 1944 roku jednostki angielsko-amerykańskie wylą­ dowały w Normandii, po mistrzowsku przygotowując i wykonując tę operację. Od tej chwili Niemcy znalazły się w kleszczach dwóch frontów. 10 czerwca czerwonoarmiści rozpoczęli drugie natarcie na Froncie Leningradzkim, zajęli Wyborg i podeszli pod granicę sowiecko-fińską. 23 czerwca ruszyła ofensywa trzech sowieckich frontów na kierunku zachodnim. 3 lipca wyzwolono Mińsk, a na­ stępnego dnia wojska sowieckie przekroczyły przedwojenną pol­ ską granicę. W ciągu lata 1944 roku Niemcy zostali wypchnięci z większości terytoriów państw bałtyckich.

168

Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku Sowieci wkroczyli do Polski i zajęli mniej więcej jedną czwartą kraju, z 5 milionami mieszkańców. Razem z Armią Czerwoną przyszły polskie jednost­ ki sformowane w ZSRS. W Lublinie utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodo­ wego, mający być przeciwwagą dla rządu RP na uchodźstwie. Prze­ waga PKWN polegała na tym, że działał on na terytorium Polski oraz dysponował wojskowym i politycznym poparciem Związku Sowieckiego. Polski rząd na uchodźstwie znajdował się daleko od kraju, w Londynie, ale za to cieszył się zaufaniem przytłaczającej większości Polaków. Na początku sierpnia 1944 roku premier rządu RP w Londy­ nie Stanisław Mikołajczyk udał się do Moskwy na pertraktacje ze Stalinem. Rozmowy te nie doprowadziły do niczego. Stalin potrze­ bował w Polsce gabinetu, który uznałby nowe granice i bezwarun­ kowo podporządkował się dążeniom politycznym Moskwy, zaś celem rządu polskiego w Londynie była odbudowa niepodległej Polski w granicach sprzed 17 września 1939 roku. Korzystnemu dla ZSRS rozstrzygnięciu kwestii polskiej sprzyjały Anglia i USA. Warunkiem wstępnym sowieckiego rozwiązania tej kwestii było rozbrojenie i likwidacja wszystkich formacji Armii Krajowej, podporządkowanej rządowi RP na uchodźstwie. W sierpniu Armia Czerwona zajęła Pragę, prawobrzeżną dziel­ nicę Warszawy. Na przeciwległym brzegu Wisły, zaledwie kilka­ set metrów dalej, leżała stolica Polski. Sowiecka ofensywa stanęła w miejscu, według wersji oficjalnej — z konieczności uzupełnienia zaplecza i przegrupowania sił po błyskawicznym natarciu. Tuż przedtem polski rząd w Londynie wydał rozkaz rozpo­ częcia w Warszawie powstania, by wyzwolić miasto i umocnić wła­ sne wpływy w stolicy przed wkroczeniem wojsk sowieckich. 1 sierpnia 1944 roku oddziały Armii Krajowej pod dowódz­ twem generała Tadeusza Bora-Komorowskiego podjęły wyzwo­ leńczą walkę, do której natychmiast przyłączyła się znaczna część

169

ludności Warszawy. Dowództwo polskie spodziewało się, że wojska sowieckie udzielą powstańcom pomocy. Istnieje też wersja, jako­ by kapitan Konstanty Kaługin, sowiecki posłaniec sztabu frontu, przeprawił się na prawy brzeg i nawiązał kontakt z polskim do­ wództwem, nie uzyskał jednak odpowiedzi na informację o moż­ liwości wysadzenia desantu na drugim brzegu Wisły. Los samego Kaługina pozostaje nieznany. Rządy brytyjski i amerykański zwróciły się do Stalina z proś­ bą o udzielenie pomocy powstańcom107. Stalin odmówił, uzasad­ niając swą decyzję tym, że powstanie rozpoczęto bez uzgodnienia z sowieckim dowództwem: czyste awanturnictwo, za które odpo­ wiedzialność ponosi „polski Londyn”108. Powstanie trwało dwa miesiące. 2 października warszawiacy skapitulowali. Na rozkaz Hitlera ludność ewakuowano, powstań­ ców rozbrojono i wzięto do niewoli, a miasto niemal doszczętnie zostało zburzone. Powstanie warszawskie odpowiadało politycznym planom Sta­ lina. Klęska powstania gruntownie nadszarpnęła polityczne pozy­ cje rządu RP w Londynie. Kolejna podróż Mikołajczyka do Moskwy — w październiku, podczas wizyty Churchilla — znowu nie przy­ niosła żadnych rezultatów. Brytyjski premier wielokrotnie ostrzegał Mikołajczyka, że nie będzie popierać jego rządu, jeśli nie uwzględ­ ni on żądań sowieckich109. Prezydent Roosevelt praktycznie przestał zajmować się polskimi sprawami, oświadczając, że uznaje pierw­ szeństwo rządów brytyjskiego i sowieckiego w rozwiązaniu kwestii polskiej. Amerykański ambasador w Moskwie zakomunikował Mi­ kołajczykowi, że jeśli zostanie osiągnięte kompromisowe porozu­ mienie, to Stany Zjednoczone nie będą się sprzeciwiać110. W tym czasie polskie siły zbrojne pod sowieckim dowódz­ twem osiągnęły stan 286 tysięcy ludzi. 31 grudnia 1944 roku PKWN przekształcono w Tymczasowy Rząd Rzeczypospolitej Pol­ skiej, od razu uznany przez ZSRS. 24 listopada Stanisław Mikołaj­ czyk podał się w Londynie do dymisji, po czym utworzono nowy

170

rząd RP z premierem Tomaszem Arciszewskim. Arciszewski, je­ den z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej, był przeciwny ja­ kimkolwiek ustępstwom wobec Moskwy. Tak wyglądała sytuacja w momencie ponownego spotkania Stalina, Roosevelta i Churchilla. Tym razem odbyło się ono na te­ rytorium ZSRS, w Jałcie.

12. Jałta — błogosławieństwo sowieckiego imperium Po lądowaniu aliantów w Normandii w czerwcu 1944 roku i po lip­ cowym zamachu na życie Hitlera stało się jasne, że koniec wojny jest bliski. Spotkanie na szczycie było nieuniknione. Latem i jesienią armie sowieckie zajęty Bułgarię, Rumu­ nię, Jugosławię, znaczną część Węgier i podeszły pod Warszawę. Z pomocą sowieckich sił zbrojnych obalono kolaboranckie rządy współpracujące z Niemcami i Włochami. Wielu wybitnych polity­ ków i mężów stanu — także spośród wrogo nastawionych do po­ przednich władz, nie wspominając o ich zwolennikach — zostało straconych, aresztowanych albo uciekło. W październiku 1944 roku Churchill, który dążył do zapew­ nienia bezpieczeństwa na flankach imperium brytyjskiego, zawarł ze Stalinem — za aprobatą Roosevelta — gentlemeńs agreement 0 podziale między Wielką Brytanię i Związek Sowiecki stref wpły­ wów w Europie Południowo-Wschodniej i Wschodniej (strona so­ wiecka neguje fakt takiego porozumienia). Churchill, prezentując brytyjski punkt widzenia, uznawał za całkowicie naturalne, że „Rosja Sowiecka jest żywo zaintereso­ wana krajami leżącymi nad Morzem Czarnym”, to jest Rumunią 1 Bułgarią, i że „Wielka Brytania uważa za właściwe uznać zdanie rosyjskie w sprawach tych dwóch krajów i pozwolić Związkowi So­ wieckiemu na pełnienie kierowniczej roli w sterowaniu tymi pań­ stwami we wspólnym interesie”. Do sowieckiej strefy wpływów za­

171

liczono również Węgry111. Później, w końcowej fazie wojny, Chur­ chill starał się odzyskać Czechosłowację i nakłaniał Eisenhowera, by wyprzedził Armię Czerwoną i zajął Pragę, jednak spotkał się ze stanowczą odmową — najpierw dowódcy Sojuszniczych Sił Eks­ pedycyjnych, a później prezydenta Trumana112. Związek Sowiecki zrezygnował jedynie z Grecji, uznając przewagę brytyjskich inte­ resów na tym obszarze. Z kolei Stany Zjednoczone w zasadzie z własnej woli wyco­ fały się ze spraw wschodnio- i środkowoeuropejskich, interesu­ jąc się wyłącznie kwestią polską oraz, rzecz jasna, losami Niemiec i Austrii. Kilka miesięcy przed konferencją jałtańską ZSRS stał się władcą Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej, a także sporej części Europy Środkowej. Jego pozycję wspierało 6,5 mi­ liona czerwonoarmistów. Roosevelt i Churchill pogodzili się z rze­ czywistością. Na początku 1945 roku sowiecki przemysł zbrojeniowy osiąg­ nął szczytową wydajność, wytwarzając 51,3% globalnej produk­ cji przemysłowej. W październiku 1944 roku całe terytorium ZSRS, z wyjąt­ kiem części Łotwy, było wyzwolone. Armia Czerwona wkroczyła do Europy. Władze sowieckie na długo przedtem zaczęły przy­ gotowywać komunistyczne kadry do kierowania nowymi, prosowieckimi reżimami w krajach Europy Południowo-Wschodniej. Wielu przyszłych przywódców było dawnymi funkcjonariuszami Kominternu, inni uczestniczyli w komunistycznym ruchu par­ tyzanckim. Sowieckie kierownictwo bardziej dowierzało spraw­ dzonym komintemowcom, którzy zdołali ujść z życiem z czystek z lat trzydziestych: ich oddanie nie budziło wątpliwości. Wszędzie zastosowano tę samą taktykę: najpierw zjednoczenie wszystkich wrogów dotychczasowego reżimu z pojedynczymi przedstawicie­ lami dawnych klas rządzących włącznie, potem stopniowe odsu­ wanie od władzy przeciwników partii komunistycznych, wchło­

172

nięcie sympatyków, wreszcie rozprawa z niezdecydowanymi. Ostatnim etapem było przechwycenie władzy przez komunistów przy użyciu wojska i tajnej policji. W początkowej fazie robotni­ cy i część chłopstwa popierali komunistyczny program przemian społecznych, który zapowiadał likwidację wyzysku kapitalistycz­ nego i obszarniczego oraz władzę ludu. Kiedy okazało się, że nowa władza uciska tak, jak starej się nawet nie śniło, a obiecane ludowładztwo obróciło się w rządy partyjnej biurokracji, było już za późno na zmiany: partie komunistyczne mocno dzierżyły władzę. 23 sierpnia 1944 roku król Rumunii Michał I w zmowie z miejscowymi komunistami aresztował w Bukareszcie dyktato­ ra łona Antonescu. Następnego dnia oddziały komunistów zaję­ ły wszystkie strategiczne punkty w stolicy Rumunii. 31 sierpnia sowieckie czołgi wjechały do Bukaresztu. Król Michał został ude­ korowany najwyższym sowieckim odznaczeniem bojowym, Orde­ rem Zwycięstwa. Jakiś czas później musiał ratować się ucieczką, gdyż sowieckie kierownictwo postanowiło przerwać maskaradę i przekazać władzę w ręce ludzi zaufanych. W Bułgarii od samego początku zrezygnowano z gry pozorów, najpewniej dlatego, że przewrotem kierowali doświadczeni apa­ ratczycy Kominternu. 9 sierpnia władzę przejął Front Narodowy, w którym większością dysponowali komuniści. Rozstrzelano kil­ kuset starych działaczy politycznych i posłów do parlamentu, inni zdołali zbiec albo złożyli deklarację lojalności wobec nowej wła­ dzy. Do Sofii powrócił Georgi Dymitrow, dawny szef Kominternu. W Jugosławii władza praktycznie była już w rękach tamtej­ szych komunistów z Josipem Broz-Tito na czele. Tworzyli oni je­ dyną partię, która od lipca 1941 roku prowadziła nieustającą wal­ kę z najeźdźcą, budując potężną armię powstańczą. Ostateczne zwycięstwo odniosła przy wsparciu Armii Czerwonej, uczestni­ czącej w zdobyciu Belgradu. Inaczej sprawy się miały na Słowacji. 26 sierpnia 1944 roku zagrożony rząd Jozefa Tisy zwrócił się do Hitlera z prośbą o po­

173

moc wojskową. Trzy dni później, w reakcji na wkroczenie wojsk niemieckich, wybuchło ogólnonarodowe powstanie. Trwało ono do końca października 1944 roku i zakończyło się klęską: woj­ ska sowieckie nie zdołały sforsować niemieckich linii obrony w Karpatach i połączyć się z partyzantami na Słowacji. Na początku października 1944 roku Armia Czerwona weszła na terytorium Węgier. Węgierski regent Miklós Horthy ogłosił, że Węgry zrywają sojusz z III Rzeszą i zaapelował do mocarstw koalicji antyhitlerowskiej o zawieszenie broni. Jednak przywódca węgier­ skiego faszystowskiego stronnictwa strzałokrzyżowców, Ferenc Szalasi, obalił rząd Horthyego. Wojna wciąż trwała. Wojska sowiec­ kie kilkakrotnie podrywały się do natarcia i wykrwawiały, nie mogąc odnieść ostatecznego zwycięstwa. Działania wojenne na teryto­ rium Węgier zakończyły się dopiero w marcu 1945 roku, kiedy dy­ wizje hitlerowskie wycofały się na teren Niemiec. Władzę objął zatwierdzony przez Moskwę rząd koalicyjny. Po jakimś czasie sprzy­ mierzeńcy komunistów zostali usunięci bądź zmuszeni do ucieczki z kraju, niektórzy zaś na dobre przyłączyli się do węgierskiej partii komunistycznej. Na czele państwa stanął stary, doświadczony kominternowiec Matyas Rakosi. Wróżyło to Węgrom lata udręki. 20 lipca 1944 roku wybuchł dawno przygotowywany spisek przeciw Hitlerowi. Jednak bomba podłożona w kwaterze Fiihrera nie wyrządziła mu większej szkody. Pucz został zdławiony, jego uczestników stracono. Przepadły zarazem nadzieje konspiratorów na to, że po obaleniu Hitlera uda im się porozumieć z aliantami. Jesienią 1944 roku Niemcy zdołali ustabilizować fronty w Prusach Wschodnich, wzdłuż Wisły i pod Warszawą. Sowieckie natarcie zostało powstrzymane do połowy września. Na Froncie Zachodnim w grudniu 1944 roku angielscy i ame­ rykańscy alianci, zablokowani hitlerowskim przeciwnatarciem w Ardenach, zmuszeni byli zwrócić się do Stalina, aby odciągnął część sił niemieckich, rozpoczynając ofensywę w Prusach Wschod­ nich wcześniej, niż to było ustalone.

174

Pod koniec stycznia 1945 roku, tydzień przed rozpoczęciem konferencji na Krymie, wojska sowieckie dotarły do Odry i Nysy, podeszły pod Frankfurt nad Odrą i Kostrzyn, opanowały Piłę. Ar­ mia Czerwona znajdowała się 65 kilometrów od Berlina. Wybór miejsca spotkania szefów trzech mocarstw nie był by­ najmniej problemem drugorzędnym. Kiedy Roosevelt i Churchill korespondowali ze Stalinem na temat miejsca przyszłej konferen­ cji, ten podjął już decyzję. Uczynił to na długo przed spotkaniem Churchilla z Rooseveltem na Malcie. W połowie maja 1944 roku zakończyły się działania wojen­ ne na Krymie. Natychmiast rozpoczęto oczyszczanie terenu i re­ mont pałaców w Liwadii, Oreandzie i Ałupce. Pospiesznie do­ prowadzano do stanu używalności lotnisko w Sarabuzie, szosy, mosty, tory kolejowe. Równocześnie usuwano z regionu rdzenną ludność — Tatarów krymskich, oskarżonych en bloc o współpracę z hitlerowskim okupantem. Churchill był zdecydowanie przeciwny zwołaniu konferencji w Jałcie, uważał, że dawałoby to Stalinowi poważne atuty. Roosevelt twierdził, że należy uwzględnić pewien bardzo istotny czyn­ nik: w ZSRS wszystkie decyzje podejmuje jeden człowiek — Sta­ lin. I to od jego udziału w konferencji zależy przyszłość świata. Prezydent był zdania, że jeśli alianci wykażą cierpliwość i wyro­ zumiałość, ZSRS przstąpi do nowej międzynarodowej organizacji narodów, stając się wartościową siłą na arenie międzynarodo­ wej113. Jeśli jednak sprzymierzeni nie dogadają się i świat rozpad­ nie się na dwa warowne obozy, wówczas Związek Sowiecki może stać się siłą niszczycielską. Amerykański prezydent miał też inne, bardziej pragmatycz­ ne przesłanki: był nieuleczalnie chory, a zamierzał rozwiązać kil­ ka spraw pierwszorzędnej wagi — rozgromić do końca Niemcy hi­ tlerowskie i stworzyć podstawy przyszłego porządku na świecie. Roosevelt przyznawał, że ZSRS jest decydującą siłą koalicji na obsza­ rze Europy. Innym zadaniem wielkiej wagi było zakończenie wojny

175

na Dalekim Wschodzie. Japonia wciąż dysponowała armią lądową 0 sile 4 milionów ludzi, której znaczna część — Armia Kwantuńska — pozostawała w niedostępnej Mandżurii. Jej zniszcze­ nie mogło odegrać decydującą rolę w końcowej fazie wojny, ale tylko Związek Sowiecki mógł wykonać takie zadanie. Doradcy wojskowi prezydenta posępnie wieszczyli, że bez udziału ZSRS całkowite rozgromienie Japonii potrwa 18 miesięcy od momen­ tu zakończenia wojny w Europie. Obliczono, że amerykański desant na wyspach japońskich pochłonie milion ofiar. Był to wy­ starczająco ważki argument, którego żaden prezydent USA nie mógłby zlekceważyć. Prezydent wiedział również, że próbnej eksplozji bomby ato­ mowej nie da się przeprowadzić przed upływem pięciu miesięcy, to znaczy nie wcześniej niż w lipcu 1945 roku. Ulegając namowom Roosevelta, premier Wielkiej Brytanii z ciężkim sercem zaakceptował propozycję Stalina, by konferen­ cja odbyła się na Krymie. Od tej chwili generalissimus niemal bez reszty panował nad sytuacją. Nigdy wcześniej ani później jego po­ lityczny kunszt nie wzbił się na takie wyżyny. W Jałcie starły się dwa krańcowo odmienne systemy myśle­ nia politycznego, by nie powiedzieć — dwa światy: świat sowiecki 1 świat wolności. Jednocześnie jednak uruchomił się proces nie­ oczekiwany: zbliżenie nie tylko punktów widzenia trzech przy­ wódców, lecz również ich sposobów myślenia, mentalności. Świat sowiecki dysponował ważnymi atutami: siłą wojskową, ignorancją Zachodu i jego przekonaniem (podzielanym nie tyl­ ko przez przywódców), że ZSRS odegrał decydującą rolę w roz­ gromieniu hitlerowskiej machiny wojennej. Stalin mógł dorzu­ cić do swoich mocnych punktów zachodni odruch współczucia dla sowieckich ofiar wojny oraz chęć zrekompensowania tych strat. Wreszcie Stany Zjednoczone potrzebowały pomocy ZSRS w woj­ nie z Japonią i gotowe były zapłacić za to wysoką cenę. W ogóle gotowość do wynagradzania za właściwe zachowanie i karania za

176

przewiny stanowi odwieczną cechę amerykańskiej administracji, swoiste dziedzictwo purytanizmu, nie zawsze właściwe w prakty­ ce politycznej. Sowieckie kierownictwo mogło tanim kosztem sprawić ame­ rykańskiemu prezydentowi satysfakcję. Porozumienie o udzia­ le ZSRS w wojnie z Japonią przewidywało, że odzyska on nie tylko tereny utracone podczas wojny rosyjsko-japońskiej 1904 roku, ale także należące do Japonii Wyspy Kurylskie114. Roosevelta ucieszyła gotowość Stalina do współpracy z rządem Czang Kaj-szeka, a nie z chińskimi komunistami. Napawała go również optymizmem zgoda Stalina na przystąpienie ZSRS do Organiza­ cji Narodów Zjednoczonych na warunkach proponowanych przez USA115. Jakże Związek Sowiecki miał się nie zgodzić, skoro automa­ tycznie zyskiwał w ONZ trzy głosy — swój własny oraz Ukraiń­ skiej i Białoruskiej SRS? Nigdy jeszcze prestiż Związku Sowieckiego nie osiągnął ta­ kich wyżyn jak podczas konferencji jałtańskiej w dniach 4-11 lu­ tego 1945 roku. Co działo się na samej konferencji? Zachodnich przywódców najbardziej niepokoiła sytuacja w Polsce. Przyszłość kraju pozo­ stawała w rękach Stalina. Prezydent Stanów Zjednoczonych oraz premier Wielkiej Brytanii starali się wyhandlować od Stalina, co się da. Dla niego zaś kwestia polska była już z grubsza rozstrzyg­ nięta. W trakcie spotkania przygotowawczego ministrów spraw zagranicznych, mających opracować porządek dzienny obrad, Mołotow zwrócił uwagę Edenowi, że najważniejszą rzeczą jest nie przeszkadzać Polakom, ponieważ Polska jest już wyzwolona116. 0 to właśnie chodziło — niech Zachód się nie miesza. Kreml go­ tów był nawet pójść na pewne ustępstwa, na przykład zgodzić się na wprowadzenie do już powołanego w ZSRS rządu marionetko­ wego kilku polskich mężów stanu przebywających na Zachodzie 1 w samej Polsce, a także obiecać przeprowadzenie wolnych wybo­

177

rów (obietnica ta nigdy nie została spełniona). Angielscy przed­ stawiciele proszą o dopuszczenie obserwatorów i zapewnienie im swobody poruszania się po Polsce. Stalin jest wielkoduszny: dla­ czego obserwatorów? Niech Anglia i USA wyślą do Warszawy swo­ ich ambasadorów. Churchill wyraża podziękowanie. Zdaje sobie doskonale sprawę, że los Polski leży w rękach Stalina i stara się go ugłaskać. Pozostaje jednak delikatna kwestia natury moralnej — Anglia włączyła się do wojny, broniąc sprzymierzonej z nią Pol­ ski: „Sprawa polska jest dla Anglii sprawą honoru”117. Stalin rozu­ mie to dobrze, lecz dla ZSRS Polska jest nie tylko sprawą honoru, ale i bezpieczeństwa. Churchill nie nalega już na zwrot Polsce Lwo­ wa, uznaje też linię Curzona za podstawę przyszłej granicy między Polską i Związkiem Sowieckim. Co więcej, sam podsuwa prawne uzasadnienie: „Po tragedii, jaką przeżyła Rosja, broniąc się przed niemiecką agresją, po wszystkich wysiłkach, jakie Rosja włożyła w wyzwolenie Polski, pretensje Rosjan do Lwowa i linii Curzona opierają się nie na sile, lecz na prawie”118. Ślady tego typu argumen­ tacji odnajdziemy po 23 latach w tak zwanej doktrynie Breżniewa. Premier Wielkiej Brytanii mylił się zasadniczo: narody nie powinny płacić wyrzeczeniami terytorialnymi ani ograniczenia­ mi swej suwerenności za wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej. Jednak Roosevelt przychylił się ku argumentacji Churchilla. Kwestia polska przestała mieć dla niego pierwszorzędne zna­ czenie po amerykańskich wyborach prezydenckich w 1944 roku. Zapewnienia Stalina o dokooptowaniu Mikołajczyka i spółki do polskiego rządu oraz obietnica wolnych wyborów w pełni go za­ dowoliły. Oświadczenie Churchilla o prawie Związku Sowieckiego do Lwo­ wa było punktem zwrotnym konferencji. Wielka Brytania dawała tym samym do zrozumienia, że jest gotowa uznać przesunięcia gra­ nicy sowiecko-polskiej, wynikłe z rozbioru Polski w 1939 roku. Jednak Churchill pragnął uzyskać od Stalina zobowiązanie co do przyszłego ustroju Polski. Jego zdaniem najważniejsze było nie

178

terytorium, lecz charakter władzy. Zasadniczo miał, oczywiście, rację. Tyle że na tej konferencji liczyło się wszystko — i władza, i terytorium. Churchill zaproponował utworzenie tymczasowe­ go rządu polskiego niezwłocznie, jeszcze na konferencji w Jałcie. Stalin był oburzony: „Nazywa się mnie dyktatorem i mówi się, że nie jestem demokratą, jednak mam wystarczające poczu­ cie demokratyzmu, aby nie tworzyć rządu polskiego bez udziału Polaków”119. Nawet stary wyga Churchill, oszołomiony, nie zna­ lazł właściwej odpowiedzi. W ogóle zarówno Stalin, jak i Churchill stale wykorzystywali ideologiczne pięty achillesowe przeciwnika i jego własną termino­ logię — czy to dla osłabienia pozycji jednego z partnerów, czy też dla ośmieszenia go, zresztą bez złości, niemal dobrodusznie. Roosevelt pozostał jakby ponad zwarciem. Żonglerka tymi samymi określeniami i pojęciami, które każda ze stron interpretowała na swój sposób, była jedną z metod politycznej rozgrywki jałtańskiej. Z tym że w każdej grze istnieje ryzyko zagalopowania się. Tak więc Churchill, by wymusić na Stalinie jakieś koncesje w sprawie Polski, starał się pokazać mu, że sam bynajmniej nie jest wrogiem komunizmu. Wspomniał na przykład, że pomimo nie­ gdysiejszych konfliktów z komunistycznym członkiem parlamen­ tu Gallacherem wysłał doń telegram kondolencyjny po śmierci jego dwojga adoptowanych dzieci. Tłumaczył też Stalinowi, że w Anglii opozycja przeciw komunizmowi nie wynika wcale z różnic w podej­ ściu do własności, lecz z odwiecznego problemu stosunków między jednostką a państwem. Ale podczas wojny — podkreślał premier — interesy obywateli były podporządkowane rządowi. Brakowało tylko stwierdzenia: „Zupełnie jak w ZSRS...”. Apoteozą tych umizgów był toast wzniesiony „za proletariackie masy świata”120. Nale­ żało, naturalnie, dorzucić: „I za proletariacki internacjonalizm”... Podobno latem 1942 roku sekretarz rejonowego komitetu par­ tii w Zagorsku, referując na zebraniu aktywu sytuację międzynaro­ dową i wewnętrzną, wspomniał o moskiewskiej wizycie premiera

179

Wielkiej Brytanii, przy czym przejęzyczył się i zamiast „pan Chur­ chill” powiedział „towarzysz Churchill”. Ktoś zaśmiał się na sali, ale sekretarz nie stracił głowy i głosem pewnym na tyle, na ile go było stać, oświadczył: „Tak, towarzysze, doprawdy będziemy mogli po­ wiedzieć wkrótce »towarzysz Churchill«”. Stalin nie posunął się tak daleko, ograniczając się do „przyjaciela”, „bojownika wspólnej spra­ wy”, „starego rumaka bojowego”. No, był jeszcze wcześniej — i póź­ niej — „podżegacz wojenny Churchill”... W rezultacie na konferencji uzgodniono wspólne stanowisko w kwestii polskiej, ale w rzeczywistości zwyciężył sowiecki punkt widzenia: linię Curzona uznano za wschodnią granicę Polski. W zamian za to terytorium kraju miało powiększyć się kosztem pokonanych Niemiec o tereny na północy i zachodzie. Dokładne określenie zachodniej granicy odłożono do czasu konferencji po­ kojowej. Przywódcy sprzymierzonych rządów zalecali rozszerze­ nie składu istniejącego już w Warszawie Rządu Tymczasowego i przyciągnięcie doń demokratycznych działaczy zarówno z samej Polski, jak i z zagranicy; potem Rząd Tymczasowy przekształci się w Rząd Jedności Narodowej, zobowiązany do przeprowadzenia powszechnych wyborów, w których wezmą udział na równych za­ sadach wszystkie partie demokratyczne i antyhitlerowskie121. Pod koniec marca 1945 roku sowieckie władze wojskowe pod­ stępnie aresztowały w podwarszawskim Pruszkowie przywód­ ców Armii Krajowej, zwabiwszy ich na spotkanie pod pretekstem pertraktacji. Potem wywieziono ich do Moskwy i tam urządzono w czerwcu 1945 roku pokazowy proces — tak zwany proces szes­ nastu. Większość oskarżonych skazano na łagry, gdzie trzej zginę­ li (wśród nich głównodowodzący AK, generał Leopold Okulicki); czwartego po jakimś czasie przekazano w ręce władz PRL i zmarł w więzieniu1. 1 Wyroki w „procesie szesnastu”: generał Leopold Okulicki — dzie­ sięć lat (ostatni dowódca AK, komendant Sił Zbrojnych w Kraju, zmarł

180

W czerwcu 1945 roku powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego wicepremierem został przybyły z Londynu Stanisław Mikołajczyk. * * *

Mienszewicy na długo przed konferencją jałtańską wiedzieli, że spór o przyszłe granice Polski ma znaczenie historyczne. Wstęp­ ny artykuł zagranicznego organu partii głosił, że na polskim tery­ torium „rozstrzyga się i przesądza los przyszłego porządku mię­ dzynarodowego. Czy ustanowi się precedens zaborczej aneksji, czy też świat demokracji? Czy największy kraj europejsko-azjatyc-

24 grudnia 1946 roku w więzieniu, prawdopodobnie zamordowany); Jan Stanisław Jankowski — osiem lat (wicepremier, Delegat Rządu na Kraj, Stronnictwo Pracy, zmarł 13 marca 1953 roku w więzieniu, dwa tygodnie przed końcem wyroku, prawdopodobnie zamordowany); Adam Bień — pięć lat (pierwszy zastępca Delegata Rządu na Kraj, członek Krajowej Rady Mini­ strów, Stronnictwo Ludowe „Roch”); Stanisław Jasiukowicz — pięć lat (za­ stępca Delegata Rządu na Kraj, Stronnictwo Narodowe, zmarł w więzieniu kilka dni przed zakończeniem kary, prawdopodobnie zamordowany); Ka­ zimierz Pużak — półtora roku (przewodniczący Rady Jedności Narodo­ wej [RJN] i wiceprzewodniczący PPS-WRN, zmarł 30 kwietnia 1950 roku w więzieniu w Rawiczu); Kazimierz Bagiński — jeden rok (wiceprzewodni­ czący RJN, wiceprzewodniczący Stronnictwa Ludowego); Aleksander Zwie­ rzyński — osiem miesięcy (wiceprzewodniczący RJN, prezes Stronnictwa Narodowego); Eugeniusz Czarnowski — sześć miesięcy (członek RJN, pre­ zes Zjednoczenia Demokratycznego); Józef Chaciński — cztery miesiące (prezes Stronnictwa Pracy); Stanisław Mierzwa — cztery miesiące (członek RJN, Stronnictwo Pracy); Zbigniew Stypułkowski — cztery miesiące (czło­ nek RJN, Stronnictwo Narodowe); Franciszek Urbański — cztery miesiące (członek RJN, Stronnictwo Pracy); Stanisław Michałowski — uniewin­ niony (członek RJN, Zjednoczenie Demokratyczne); Kazimierz Kobylań­ ski — uniewinniony (członek RJN, Stronnictwo Narodowe); Józef Stemler — uniewinniony (wiceminister Departamentu Informacji Delegatury RP). Antoni Pajdak, minister ds. Kraju i III zastępca Delegata Rządu nie przy­ znał się do winy; skazany w innym tajnym procesie na pięć lat więzienia.

181

ki, pretendujący do kierowania międzynarodowym ruchem robot­ niczym, owym nosicielem ideałów przyszłości, zda egzamin nie tylko siły — ten ma już za sobą — ale też prawa i sprawiedliwo­ ści, przynajmniej w stosunkach międzynarodowych? Oto problem o wielkim znaczeniu”122. Tego egzaminu, jak nieraz już wykazała historia, ekspansjonistyczny system sowiecki zdać nie mógł. Co się tyczy Niemiec, na konferencji jałtańskiej alianci zde­ cydowali, że zostaną one rozbite do końca, po czym zajęte przez wojska sojusznicze i poddane demilitaryzacji, denazyfikacji oraz demokratyzacji. Postanowienia te oznaczały likwidację niemiec­ kich sił zbrojnych, zniszczenie potencjału militarnego, wykorze­ nienie wpływów hitlerowskich i ukaranie zbrodniarzy wojennych. Ponadto uchwalono, że Niemcy będą wypłacać sojusznikom repa­ racje123. W Jałcie oświadczono, że sprzymierzeni nie zamierzają znisz­ czyć narodu niemieckiego124. Była to deklaracja ważna i bardzo na czasie, gdyż wysunięte przez aliantów żądanie bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy było wykorzystywane przez hitlerowców do straszenia swoich, że w razie zwycięstwa koalicji angielsko-amerykańsko-sowieckiej cały naród zostanie skazany na zagładę. Faktycznie Niemcy już wojnę przegrały. Jedyne nadzieje Hi­ tlera opierały się na możliwości konfliktu między ZSRS i jego za­ chodnimi aliantami w końcowej fazie wojny. Na jałtańskiej konferencji dochodzi do zbliżenia między przy­ wódcami świata zachodniego i Stalinem — nie w sferze ideolo­ gii, rzecz jasna, lecz w sferze mentalności. Dyskutowana jest na przykład kwestia zachodnich granic Polski: co począć z Niemcami z Prus Wschodnich, gdzie się mają podziać? Zdaniem Churchilla problem sprowadza się do przymusowego przesiedlenia milionów ludzi. On, Churchill, nie jest jakoś specjalnie zbulwersowany taką perspektywą, ale dla wielu Brytyjczyków byłby to szok. Jeśli Polska otrzyma Prusy Wschodnie, będzie to równoznaczne z przesied­

182

leniem 6 milionów Niemców. Jest to wykonalne, niemniej istnieje sporo ważkich przeciwwskazań. Stalin natychmiast znajduje roz­ wiązanie: „Kiedy pojawią się tam nasze wojska, wszyscy Niemcy uciekną — nie zostanie ani jeden”. Churchill rozmyśla dalej: zo­ staje problem, jak urządzić ich w samych Niemczech. „Zabiliśmy już sześć albo siedem milionów Niemców i najpewniej do zakoń­ czenia wojny zabijemy jeszcze milion”. Stalin: „Jeden? Czy dwa?”. Churchill: „Och, nie narzucam tu jakichś ograniczeń. A więc w Niemczech powinno być dość miejsca dla bezdomnych przesie­ dleńców. Nie obawiam się przemieszczenia ludności, jeśli będzie ono proporcjonalne do polskich możliwości zagospodarowania otrzymanych terenów i do możliwości przemieszczanych Niem­ ców, by zająć miejsca zabitych w samych Niemczech”125. Trzej przywódcy nieraz podkreślają potrzebę jedności w łonie sojuszników, ze śmiechem odrzucają supozycje, że któryś z nich w przyszłości będzie dążyć do hegemonii. Wszyscy występują na rzecz lepszego i stabilnego świata. Rozczulony prezydent określa wzajemne stosunki między sojusznikami jako familijne126. Ale o czym każdy z nich myśli w głębi ducha? Stalin wie, że po wojnie bieg wydarzeń odmieni się zasadniczo, dlatego stara się w Jałcie zrealizować wszystkie otwarte możliwości. Najbardziej chyba zaprząta mu umysł przyszłość Niemiec — wszak Europa Wschodnia i Południowo-Wschodnia zostały faktycznie uznane za dominium sowieckie. Ale rozwiązanie kwestii niemieckiej na razie nie zależy wyłącznie od niego. Choć Stalin w zasadzie zgadza się z amerykańsko-angielską propozycją rozczłonkowania Niemiec, takie rozwiązanie problemu pozostaje w całkowitej sprzeczno­ ści z jego koncepcją sowiecko-niemieckiego sojuszu, a konkretnie z projektem wykorzystania niemieckich zasobów materialnych i siły roboczej do odbudowy i rozwoju sowieckiej gospodarki. Reparacje wojenne stają się przedmiotem burzliwej dysku­ sji. USA i Wielka Brytania, pomne doświadczeń z reparacjami po

183

I wojnie światowej, bardzo niechętnie godzą się na omawianie tego zagadnienia. Churchill żartobliwie proponuje, by w tej ma­ terii trzymać się zasady „każdemu państwu według jego potrzeb, od Niemiec — według możliwości”. Stalin odrzuca jednak tę alu­ zję. Ma własną zasadę: „każdemu według jego zasług”. Anglicy nie mają nic przeciwko temu, by Związek Sowiecki skonfiskował nie­ mieckie fabryki. W takim razie — tłumaczy bez ogródek Chur­ chill — Anglii przypadnie niemiecki eksport. Stalin dobrotliwie zapewnia: „Rosjanie będą, naturalnie, konfiskować niemieckie fa­ bryki, gdy do nich dotrą”127. Jak Stalin naprawdę widzi przyszłość Niemiec, stanie się ja­ sne dopiero po upływie czterech lat — gdy powstanie Niemiecka Republika Demokratyczna. W Jałcie ogranicza się do wieloznacz­ nej przepowiedni, że Niemcy mają przed sobą przyszłość128. Czas pokaże, że przyszłość tę widział w zsowietyzowanej Europie. Podczas lektury dokumentów jałtańskich wielkie wrażenie robią pozorne rozbieżności poglądów przywódców zachodnich i Stalina w kwestii praw małych krajów — wobec ich faktycznego pokrewieństwa. W trakcie omawiania statusu przyszłej między­ narodowej organizacji narodów Stalin jasno dał do zrozumienia, że nigdy nie zgodzi się na to, by jakiekolwiek posunięcie jakiego­ kolwiek wielkiego mocarstwa miało być poddane pod dyskusję małych państw. Oświadczył, że uważa po prostu za śmieszne, by taki mały kraj jak na przykład Albania miał taki sam głos jak „wiel­ ka trójka”: „Jugosławia, Albania i podobne małe kraje w qgóle nie zasługują na to, by zasiadać przy tym stole”129. „Czy chcecie, żeby Albania miała taki sam status jak Stany Zjednoczone? Cóż takiego zdziałała Albania w tej wojnie, by zasłużyć na taki status? Nasza trójka powinna zdecydować, jak zapewnić pokój na świecie. Jeśli tego nie zrobimy, pokoju nie będzie. [...] Niektóre kraje wyzwolo­ ne sądzą zapewne, że skoro wielkie mocarstwa przelewały krew za ich wolność, to dzisiaj powinny strzec ich praw. Jestem gotowy ra­ zem z USA i Wielką Brytanią brać udział w gwarantowaniu praw

184

małych krajów, ale nigdy nie zgodzę się poddawać pod ich dysku­ sję jakichkolwiek akcji któregokolwiek wielkiego mocarstwa”130. Ciekawe, czy Enver Hodża, autor przepojonej głębokim uczuciem książki o Stalinie, czytał materiały konferencji jałtańskiej... Roosevelt zgadza się, że wielkie mocarstwa „dźwigają na swych barkach wielką odpowiedzialność i z a r y s p r z y s z ł e g o p o k o j u m u si być n a k r e ś l o n y p r z e z trzy re p r e­ z e n t o w a n e t u t a j m o c a r s t w a \podkr. autora]”131. Churchill pojednawczo zauważa, że orzeł powinien pozwalać malutkim ptaszkom ćwierkać, nie troszcząc się o to, co ćwierka­ ją132. Ale „orzeł górski”, który nie tak dawno deportował całe na­ rody, generalnie woli, żeby ptaszki trzymały dzióbki na kłódkę. Stanowisko zachodnich przywódców w zakresie praw małych na­ rodów zasadniczo nie odbiega od punktu widzenia Stalina. Róż­ nica polega tylko na tym, że każdy z nich wygłosił swoją opinię w stylu przyjętym w jego własnym świecie. Dodatkowym dowodem, że Stalin w ogóle nie dopuszczał my­ śli, iż małe kraje mogłyby uczestniczyć w decyzjach wielkich mo­ carstw, jest przestroga, jakiej sowiecki wiceminister spraw zagra­ nicznych Andriej Wyszyński udzielił— zapewnezajego wskazówką — Charlesowi Bohlenowi, tłumaczowi prezydenta Roosevelta, późniejszemu ambasadorowi w Moskwie. Wyszyński oświad­ czył, że ZSRS nigdy nie wyrazi zgody, by małe kraje miały prawo do dyskutowania posunięć wielkich mocarstw. Na uwagę Bohlena, że delegacja USA na konferencji musi mieć na względzie tro­ skę narodu amerykańskiego o zabezpieczenie praw małych naro­ dów, były prokurator ZSRS odparł surowo: „Naród amerykański powinien uczyć się posłuszeństwa wobec własnych przywódców”. Bohlen zauważył ironicznie, że gdyby Wyszyński odwiedził Stany Zjednoczone, wówczas on, Bohlen, bardzo chciałby zobaczyć, jak Wyszyski oznajmia to Amerykanom. Wyszyński odparł, że gotów jest udać się do Ameryki i wytłumaczyć to amerykańskiemu spo­ łeczeństwu133.

185

Minie jakiś czas i „prokurator śmierci” przybędzie do Nowego Jorku w roli sowieckiego delegata do Rady Bezpieczeństwa ONZ, gdzie wytłumaczy wszystko, co trzeba, zarówno amerykańskiemu społeczeństwu, jak i „ptaszkom”, które tam ćwierkają. I amery­ kańska prasa liberalna zachłyśnie się komentarzami o jego mą­ drości, nieustępliwości i błyskotliwym umyśle. Podczas konferencji dochodzi do swoistej wymiany doświad­ czeń w kierowaniu państwami — demokratycznymi i sowieckim. Churchill, by skłonić Stalina do ustępstw, wielokrotnie zwracał mu uwagę, iż w Anglii niebawem odbędą się powszechne wybory i nie jest wykluczone, że jeśli w Jałcie nie uda się osiągnąć zado­ walających wyników, zostanie odsunięty od władzy. A przecież on i Eden są najlepszymi przyjaciółmi Związku Sowieckiego. Stalin pocieszał premiera: „Zwycięzców się nie usuwa. [...] Naród zro­ zumie, że potrzebuje przywódcy, a któż może być lepszym przy­ wódcą niż ten, kto wygrał wojnę?”. Churchill stara się wyjaśnić, że w Anglii są dwie partie, on należy do jednej z nich: „O ileż łatwiej jest Stalinowi — ma do czynienia tylko z jedną partią”. Stalin za­ myślił się. „Jedna partia jest o wiele lepsza” — powiedział po chwili z głębokim przekonaniem134. On miałby mieć wątpliwości?! Na konferencji krymskiej Stany Zjednoczone i Wielka Bry­ tania faktycznie uznały utworzenie sowieckiego imperium. Jego granice w Europie sięgają Bałtyku na północy, Adriatyku na połu­ dniu, Łaby i Werry na zachodzie. Na Dalekim Wschodzie po otrzy­ maniu — w zamian za udział w wojnie z Japonią — pęłudniowego Sachalinu i Wysp Kurylskich rubieże sowieckie w pobliżu wyspy Hokkaido oprą się niemal o terytorium Japonii; dzieli je tylko wąski przesmyk wodny. Churchill i Roosevelt uzyskali dla swych państw to, co ich zdaniem było najistotniejsze w chwili zakończenia wojny w Eu­ ropie: porozumienie co do wspólnej polityki wobec zwyciężonych Niemiec, uznanie (ze strony ZSRS czysto deklaratywne), że należy wpajać w wyzwolonych krajach Europy zasady demokracji, akcep­

186

tację statusu nowej międzynarodowej organizacji narodów, zgo­ dę ZSRS na przystąpienie do wojny z Japonią. Biorąc pod uwagę ówczesny układ sił politycznych w USA i Wielkiej Brytanii, domi­ nujące w Europie sympatie dla ZSRS, wreszcie sytuację wojskową tego okresu, wydaje się mało prawdopodobne, by USA i Anglia mogły uzyskać cokolwiek więcej.

13. Kapitulacja Niemiec 12 stycznia 1945 roku rozpoczęła się nowa ofensywa Armii Czer­ wonej — operacja wiślańsko-odrzańska. Sowieckie dowództwo skoncentrowało się na dwóch Frontach — I Białoruskim i I Ukra­ ińskim — które skupiły 45% efektywnych sił armii, dysponowały 70% czołgów, 43% artylerii oraz 100% sił powietrznych. W owym czasie liczebność sowieckich sił zbrojnych dwukrotnie przewyż­ szała potencjał niemiecki, ponad 3-krotnie w czołgach i artylerii, z górą 7-krotnie w lotnictwie135. W dniach 12-17 stycznia szerokim frontem przerwano nie­ miecką linię obrony. Na początku lutego wojska sowieckie opanowa­ ły Śląski Okręg Przemysłowy, dotarły do Odry i zdobyły przyczółki na jej lewym brzegu. Niemieckie siły zbrojne poniosły dotkliwe stra­ ty — 35 dywizji całkowicie rozbitych, w 25 straty osobowe wynio­ sły od 60% do 70%136. Według sowieckich danych Niemcy stracili pół miliona żołnierzy — zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Armia Czerwona stała 80-160 kilometrów od rogatek Berlina. Na zachodzie armie aliantów powstrzymały niemiecką ofen­ sywę i przygotowywały się do uderzenia w kierunku Łaby. 16 kwietnia wojska sowieckie po długotrwałym przygoto­ waniu artyleryjskim przeszły do natarcia w kierunku Berlina. W ofensywie brały udział trzy Fronty — I Białoruski (marszałek Gieorgij Żuków), I Ukraiński (marszałek Iwan Koniew) i II Biało­ ruski (marszałek Konstanty Rokossowski).

187

Wojska sowieckie dysponowały 2,5-krotną przewagą liczeb­ ną, 4,2-krotną przewagą w artylerii i moździerzach, 4,1-krotną w czołgach i działach samobieżnych, 2,3-krotną w lotnictwie. Sowieckie zgrupowanie liczyło 2,5 miliona żołnierzy i ofice­ rów137. Po raz pierwszy w historii przed rozpoczęciem natarcia włą­ czono 150 potężnych reflektorów przeciwlotniczych, oświetla­ jących pole walki. 19 kwietnia sowieckie wojska przerwały od­ rzański pas obronny i wdarły się na głębokość 30 kilometrów w pozycje niemieckie. 21 kwietnia armie I Frontu Białoruskiego dotarły do przedmieść Berlina. 25 kwietnia berlińskie zgrupo­ wanie niemieckich wojsk zostało okrążone. Rozpoczęła się bit­ wa o stolicę Niemiec. Równocześnie armie sprzymierzonych pod dowództwem ge­ nerała Dwighta Eisenhowera szybko posuwały się na wschód. 18 kwietnia w Zagłębiu Ruhry alianci wzięli do niewoli zgrupowa­ nie niemieckie liczące 325 tysięcy ludzi. Sprzymierzeni zajmowa­ li kolejne miasta niemieckie, posuwając się w trzech kierunkach — na północny wschód, na wschód i na południowy wschód. Licz­ ne jednostki hitlerowskie wolały oddać się do niewoli amerykań­ skiej lub brytyjskiej, niż wpaść w ręce Sowietów. 25 kwietnia oddziały amerykańskiej 1. Armii spotkały się w rejonie miasta Torgau nad Łabą z formacjami wchodzącymi w skład I Frontu Ukraińskiego. 26 kwietnia rozpoczęła się końcowa faza wojny. 30 kwietnia Hitler odebrał sobie życie. 1 maja sowieccy żołnierze zatknęli nad Berlinem sztandar zwycięstwa. Następnego dnia zakończyła się bitwa o stolicę Niemiec. 7 maja Armia Czerwona szerokim fron­ tem wyszła nad Łabę. Według sowieckich danych w kwietniowo-majowych bo­ jach poległo 250 tysięcy Niemców, około 480 tysięcy żołnierzy i oficerów trafiło do niewoli. Armia Czerwona poniosła straty w wysokości 300 tysięcy zabitych i rannych138.

188

8 maja w Karlshorst na przedmieściach Berlina sygnowano akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Ze strony Związku So­ wieckiego podpisał go Gieorgij Żuków. W Europie zakończyła się wojna trwająca od 1 września 1939 roku.

14. Wyzwanie rzucone reżimowi Ze wszystkich złożonych zagadnień okresu II wojny światowej najbardziej chyba zawikłane — i zakazane dla historyków so­ wieckich — pozostaje zjawisko współpracy obywateli sowieckich z nieprzyjacielem. Zazwyczaj w sowieckich pracach historycznych przytacza się kilka stereotypowych zdań o zdrajcy generale Andrieju Własowie, który przeszedł na stronę Niemców, i o karze, która go spotkała. Ale nie chodzi tu o samego Własowa. Jest faktem niezaprzeczalnym, że w formacjach Wehrmach­ tu pod koniec wojny walczyło ponad milion obywateli sowieckich różnych narodowości, w tym kilkaset tysięcy Rosjan. Różnie ukła­ dały się ich losy, różne były powody, które skłoniły ich do takiego wyboru. Wielu zgodziło się służyć Niemcom, aby uniknąć śmierci w hitlerowskich kacetach, gdzie porzuceni byli na pastwę losu na­ wet przez własny, sowiecki rząd. Liczyli zapewne, że przy pierw­ szej nadarzającej się okazji zdołają z powrotem przedostać się przez linię frontu do Armii Czerwonej. Inni mieli nadzieję, że tym sposobem zdołają przetrwać do końca wojny. Ale byli też tacy, którzy sprzymierzyli się z nazistami z wy­ boru, z przekonania politycznego albo po prostu z nienawiści do władzy sowieckiej, która ich gnębiła i uciskała. Ich sojusz z Niem­ cami miał charakter „ochotniczo-przymusowy”, uważali bowiem, że działają wyłącznie na rzecz obalenia stalinowskiego reżimu, chcieli w ten sposób wywalczyć sobie prawo do ustanowienia in­ nej, niesowieckiej władzy.

189

Jeden z nich, uczestnik wojny pod sztandarem III Rzeszy, pisał później, że ludzie ci wykazali swe antysowieckie nastawienie do­ piero w warunkach okupacji: „Były to warunki pod względem po­ litycznym bezpieczne. Gdyby cała Rosja znalazła się pod hitlerow­ ską okupacją, jest wielce prawdopodobne, że cały kraj ujawniłby antysowieckie nastroje. Ale ci sami ludzie pozostawali pod wła­ dzą sowiecką posłuszni i w najmniejszym stopniu nie przejawia­ li wywrotowych zapędów, które zawsze wymagają odpowiednie­ go hartu ducha. [...] Na początku wojny pewność rychłego końca władzy sowieckiej dodawała męstwa nawet najbardziej biernym elementom”139. Jeńcy wojenni mieli swych ideologów. Jednym z nich był Mieletij Zyków (najpewniej pseudonim). Utrzymywał on, że od 1931 do 1935 roku był asystentem redaktora dziennika „Izwiestia”, potem został aresztowany i w marcu 1942 roku zwolniony. W niemieckim oflagu Zyków opracował memorandum, w którym proponował utworzenie rosyjskiego rządu i rosyjskiej armii, na czele której miał stanąć wzięty do niewoli sowiecki generał. Taki rząd zawarłby z Niemcami sojusz obronny. Innym ideologiem stał się Gieorgij Żylenkow — dawny se­ kretarz dzielnicowego komitetu WKP(b) z Rostokina (Moskwa), a następnie członek Wojskowego Sowietu 24. Armii. Jesienią 1942 roku Niemcy mianowali go dowódcą rosyjskiej Ekspery­ mentalnej Jednostki Grupy Armii „Środek”, wykorzystywanej do walk na tyłach Armii Czerwonej — Brygady Osintorfskiej*. Razem z byłym dowódcą sowieckiej 41. Gwardyjskiej Dywizji Piechoty pułkownikiem Władimirem Bojarskim Żylenkow napisał szereg raportów, w których apelował do niemieckiego rządu, by ten po­ wołał rosyjski Komitet Narodowy, utworzył armię rosyjską w licz­ bie 50-80 tysięcy ludzi i wypowiedział wojnę wyzwoleńczą sta-

1 Stacjonowali w miejscowości Osintorf koło Orszy.

190

linowskiemu reżimowi, by wreszcie obiecał rosyjskiemu ludowi niezależny rozwój w ramach „nowego ładu w Europie”. Dokumen­ ty te doprawione były niemałą dawką antysemityzmu140. W poło­ wie sierpnia 1942 roku z podobnym memorandum wystąpił były komisarz sowieckiego korpusu, pułkownik Michaił Szapowałow, wzięty do niewoli pod Majkopem. Przyszłość Związku Sowieckie­ go była zapewne jednym ze stale powracających tematów w roz­ mowach, jakie wiedli sowieccy oficerowie w niewoli niemieckiej. Rodziły się różne kierunki i projekty, proponowano między inny­ mi utworzenie „Komitetu na rzecz wcielania w życie konstytucji z 1936 roku”. Ale pomysł sprzymierzenia się z Rosjanami, w ogóle ze Sło­ wianami, wydał się Hitlerowi niedorzeczny. Kategorycznie za­ bronił zbroić kogokolwiek na okupowanym terytorium: „Jedynie Niemcy będą mieli prawo do noszenia broni”141. Ci z niemieckich dowódców, którym obce były nazistowskie teorie, kierując się wyłącznie względami natury militarnej, samo­ rzutnie wykorzystywali jeńców sowieckich jako personel pomoc­ niczy — w charakterze tłumaczy, kierowców, policji kolejowej, czasem wręcz formacji wspierających. Następnie w związku z na­ silaniem się działań partyzantów zaczęto formować rosyjskie jednostki antypartyzanckie. Na przykład w okolicach Briańska, w powiecie łokockim, sformowano 20-tysięczną brygadę, która przyjęła nazwę Rosyjska Narodowa Armia Wyzwoleńcza (RONA), mimo że jej działalność miała charakter czysto polityczny. Na czele brygady stanął Bronisław Kamiński, znany z okrucieństwa awan­ turnik. Kamiński cieszył się bezgranicznym zaufaniem władz nie­ mieckich i był faktycznym panem powiatu łokockiego, któremu przyznano prawo utworzenia samorządu. Za zasługi położone w walce z partyzantami Kamiński otrzymał od Niemców nomi­ nację na generała brygady, a jego „armię” przekształcono w dy­ wizję SS. Latem 1944 roku dywizję tę wysłano do pacyfikowania powstania warszawskiego. Bestialstwo i niesubordynacja żołnie­

191

rzy Kaminskiego doprowadziły do tego, że z rozkazu niemieckie­ go dowództwa został on rozstrzelany142. W lipcu 1944 roku z inicjatywy pułkownika Henninga von Tresckowa, naczelnika wydziału operacyjnego przy sztabie Gru­ py Armii „Środek” (przyszłego uczestnika spisku przeciw Hitle­ rowi), stworzono rosyjską brygadę pod dowództwem pułkownika Igora Sacharowa. W tejże Grupie Armii „Środek” sformowano od­ dział kozacki, na którego czele stanął major Iwan Kononow, były dowódca pułku Armii Czerwonej i członek WKP(b) od 1927 roku. Kononow przeszedł na stronę Niemców 22 sierpnia 1941 roku, prowadząc za sobą cały sowiecki pułk143. Pod koniec grudnia 1941 roku Hitler wyraził zgodę na formo­ wanie jednostek wojskowych (legionów) z sowieckich jeńców na­ rodowości nierosyjskich. Powstały legiony: turkiestański, ormiańsko-gruziński, azerbejdżański, północnokaukaski. Stan liczebny legionów różnił się znacznie: legion narodowości kaukaskich liczył 110 tysięcy osób, turkiestańskich (uchodźców z Azji Środkowej i Kazachstanu) — od 110 do 180 tysięcy, Tatarów krymskich — 20 tysięcy, Kałmuków — 5 tysięcy144. Niemcy stanowili prze­ ciętnie 15% stanu osobowego legionów. Część kadry oficerskiej i podoficerskiej wywodziła się z byłych jeńców sowieckich. Nie mieli oni prawa wydawania rozkazów żołnierzom niemieckim. Wielu legionistów — to ważny szczegół — było jeńcami, a nie de­ zerterami. Zdolność bojowa tych legionów była niska. Dezerterzy stanowili od 2,5% do 10% ich składu. W 1943 roku 70-80% legionów wysłano na Zachód. Tam często nawiązywały one kontakty z miejscowym ruchem oporu i przechodziły na jego stronę1,145. Znane są przypadki jawnego wy­ stępowania przeciw Niemcom, na przykład bunt gruzińskiego ba1 Zachodnie źródła podają, że co najmniej 8 tysięcy Rosjan wcielo­ nych do hitlerowskich formacji przyłączyło się do francuskiej Resistance (przyp. autora).

192

talionu na wyspie Texel (Holandia) w kwietniu 1944 roku. Jest bardzo prawdopodobne, że gdyby rząd sowiecki nie wyrzekł się swych żołnierzy, którzy trafili do niewoli, gdyby nie obawiali się oni prześladowań po powrocie do ZSRS, wtedy znacznie częstsze byłyby przypadki otwartych wystąpień przeciw Niemcom, ucie­ czek na stronę Armii Czerwonej, bratania się z lokalnymi ruchami oporu. Ale legioniści pochodzący z ZSRS dobrze znali mściwość władzy sowieckiej. Mimo to stacjonujący na Słowacji turkiestański pułk SS pod dowództwem Gułama Alimowa przeszedł w grud­ niu 1944 roku na stronę słowackich powstańców. Zdarzały się też sytuacje odwrotne. Na przykład hitlerowcy wy­ korzystywali legionistów i oddziały kozackie do walki z partyzanta­ mi w Europie Zachodniej, na Bałkanach, przy tłumieniu powstania warszawskiego w 1944 roku. To właśnie jednostki składające się z sowieckich żołnierzy nierosyjskich narodowości (ludność nazy­ wała ich „Mongołami”) dokonały pogromu we francuskiej miejsco­ wości Saint-Dónat w departamencie Dróme146. Zrozumienie powodów, dla których poszczególni obywatele albo całe grupy ludności decydowały się na współpracę z Niem­ cami, ma duże znaczenie. Główną przyczyną był z reguły ucisk przez władzę sowiecką, wyjątkowo okrutny w okresie kolektywi­ zacji, która pochłonęła miliony ofiar, następnie masowe represje i czystki, wreszcie szowinistyczna polityka Kremla wobec mniej­ szości narodowych. Nieprzypadkowo nierosyjskie narodowości, procentowo i w liczbach bezwzględnych, znacznie przewyższały odsetek Rosjan wśród tych, którzy zdecydowali się na współpra­ cę z wrogiem, włącznie z zaciąganiem się do formacji bojowych. Jak rozwinęłaby się sytuacja, gdyby hitlerowcy odstąpili od ludobójstw, represji, tłumienia wszelkich odruchów patriotycz­ nych i zwyczajnie ludzkich? Gdyby przyjęli linię postępowania bardziej umiarkowaną, możliwą do zaakceptowania przez więk­ szość ludności, zarówno Rosjan, jak i pozostałych narodowości? Dzisiaj te rozważania są tylko wróżeniem z fusów. Jedno jest

193

pewne — taka polityka była absolutnie wykluczona, w przeciw­ nym razie naziści nie byliby nazistami, a i do wojny światowej zapewne by nie doszło. Niemcy hitlerowskie dążyły do zniewole­ nia i w pewnym stopnia fizycznej eksterminacji narodów Związ­ ku Sowieckiego, Polski i innych krajów wschodnioeuropejskich. Drobne koniunkturalne niuanse mogły różnić wówczas przy­ wódców III Rzeszy, niemniej cel pozostawał ten sam — uczynić z ludów słowiańskich niewolników narodu niemieckiego, naro­ du panów, zapewnić Rzeszy hitlerowskiej wieczną hegemonię w Europie. Dlatego też przeciwnicy stalinowskiej dyktatury w ZSRS nie mieli innego wyboru jak tylko walkę z bezlitosnym wrogiem, któ­ ry wdarł się na terytorium ich kraju. Żywili nadzieję, że gdy zwy­ ciężą, ich los odmieni się na lepsze. Po klęsce Niemców na przedpolach Moskwy w kręgach nie­ mieckich ekspertów od spraw sowieckich i poważniejszych polity­ ków poczęło się utrwalać przekonanie, że zwycięstwo Rzeszy moż­ na osiągnąć tylko w jeden sposób — przeciągając na jej stronę rosyjskie antystalinowskie siły narodowe147. Jednak ten postulat kłócił się z oficjalną hitlerowską doktryną „ras panów i podludzi’. Niemieccy specjaliści kierujący wojną psychologiczną uwa­ żali, że gdyby udało się znaleźć rosyjskiego de Gaulle’a, wówczas skupiłyby się wokół niego antystalinowskie siły w Armii Czer­ wonej. W obozach jenieckich rozpoczęto poszukiwania takiego przywódcy. Wreszcie znaleziono właściwego człowieka: był to generał-lejtnant Andriej Własow, który w lipcu 1942 roku do­ stał się do niewoli na Froncie Wołchowskim. Własow uważany był za jednego z najzdolniejszych sowiec­ kich generałów. W 1942 roku ukończył 42 lata. W Armii Czerwo­ nej służył od roku 1919, był członkiem WKP(b). Zarówno jego chłopskie pochodzenie, jak i służba w wojsku były nienaganne. Dowódca 99. Dywizji Piechoty, uznanej przed wojną za najlep­ szą w Kijowskim Okręgu Wojskowym pod względem wyszkolę-

194

nia bojowego, dowódca broniącej Kijowa 37. Armii, następnie do­ wódca 20. Armii w bitwie pod Moskwą, zastępca dowódcy Frontu Wołchowskiego i wreszcie dowódca 2. Armii Uderzeniowej — oto przebieg służby generała Własowa148. W pewnym momencie Sta­ lin miał zamiar mianować go dowódcą Frontu Stalingradzkiego149. Własow cieszył się znakomitą reputacją w armii również dlatego, że trzykrotnie wyprowadzał powierzone mu oddziały z niemiec­ kiego okrążenia i wyróżniał się wielką odwagą. Co zatem sprawiło, że pojmany do niewoli Własow przystał na propozycję hitlerowców? Opierając się na zachowanych dokumentach i świadectwach, które udało się zebrać, można snuć przypuszczenia, że przyczy­ ną było głębokie rozczarowanie reżimem stalinowskim. Własow nie tylko był świadkiem przedwojennych czystek w armii, ale też sam przeżył gorycz klęsk pierwszego roku wojny. Nieudolność, nikczemność i lekkomyślność naczelnego dowództwa budziły w nim narastający sprzeciw, chęć zerwania z systemem stalinow­ skim. Przesilenie przyszło w ciężkich warunkach niewoli. Własow podjął grę z Niemcami, licząc, że zostanie niezależnym dowódcą niezależnej — choć sprzymierzonej z Niemcami — Rosyjskiej Ar­ mii Narodowej. Dziś jego polityczna naiwność musi budzić zdzi­ wienie. Od samego początku Własow był w wielkim błędzie. Po zwycięstwie Hitlera Rosję czekała wyłącznie zguba. Nadzieje na pomoc Niemiec w walce ze Stalinem pozbawione były racjonal­ nych podstaw. Hitler nie walczył ze Stalinem, nie walczył z bolszewizmem — on walczył o unicestwienie Rosji jako narodu. Zachodnie państwa demokratyczne, takie jak Stany Zjedno­ czone i Wielka Brytania, a także francuska Resistance i ruchy opo­ ru w okupowanej Europie znalazły się w sojuszu z ZSRS właśnie dlatego, że Niemcy hitlerowskie stanowiły śmiertelne zagrożenie d la w s z y s t k i c h . Własow pozyskał sobie przychylność niektórych oficerów Wehrmachtu, którym poruczono wykorzystanie jego nazwiska

195

i osoby dla celów propagandowych. Oficerowie ci dokładali wszel­ kich starań, by poprzeć Własowa jako przywódcę niezależnego ruchu antystalinowskiego. Choć Własow — wszystko na to wska­ zuje — serio wierzył, że uda mu się wykorzystać „sojusz” z Niem­ cami do walki ze Stalinem, Niemcy nigdy nie traktowali go jako sprzymierzeńca. Był niegdysiejszym sowieckim generałem, Ro­ sjaninem i na swój sposób rosyjskim patriotą. Właśnie to połą­ czenie cech powodowało, że hitlerowcy żywili doń głęboką nieuf­ ność, traktowali Własowa jak instrument do realizacji własnych planów. Tylko okoliczności wojenne zmusiły ich do wyrażenia zgody na formowanie Rosyjskiej Armii Narodowej, podobnie jak legionów narodowościowych. Naziści nie ufali ani jednym, ani drugim. Wykorzystywali, co prawda, pojedyncze jednostki do walki z partyzantami na okupowanych terenach ZSRS i z ruchami oporu na Zachodzie, ale z reguły nie kierowali tych oddziałów do walki z Armią Czerwoną, obawiając się ich przechodzenia na stro­ nę sowiecką. Niezależnie od tego, czy Własow czytał, czy też znał Mein Kampf tylko z opowieści, bestialski stosunek Niemców do sowiec­ kich jeńców wojennych i robotników wschodnich, tak zwanych ostowców, powinien zasiać wątpliwości w jego umyśle co do moral­ nego aspektu porozumienia z hitlerowskimi rasistami. Co prawda także Stalin nie miał takich skrupułów, gdy w 1939 roku podpisywał pakt z Hitlerem, a później zgodził się współpracować z nim ramię w ramię przy zwalczaniu polskiego ruchu oporu. Istniał jeszcze je­ den historyczny precedens: podczas I wojny światowej bolszewi­ cy głosili hasło klęski Rosji w wojnie z Niemcami i przekształce­ nia wojny imperialistycznej w wojnę domową, a zarazem korzystali z finansowego poparcia ze strony niemieckiego Sztabu General­ nego. Ale skoro Własow zdecydował się na walkę z reżimem Stali­ na, to wybór sprzymierzeńca miał znaczenie nie mniejsze niż sama walka. Własow nie miał jednak żadnej możliwości wyboru. To nie on decydował, to niemieccy oficerowie w trosce o pomyślny epi­

196

log wojny wybrali jego spośród kilkudziesięciu wziętych do niewoli sowieckich generałów. Zrobili to na własne ryzyko i odpowiedzial­ ność, w nadziei, że hitlerowskie dowództwo zrozumie celowość wy­ korzystania armii rosyjskiej do rozbicia stalinowskiego reżimu. Już w swojej pierwszej odezwie w obozie w Winnicy 10 wrześ­ nia 1942 roku Własow dał się zmanipulować w interesie hitle­ rowskiej indoktrynacji. Odezwa zredagowana przez niemieckich fachowców nawoływała inteligencję do zjednoczenia się przeciw stalinowskiej klice, a także wbrew oczywistym faktom utrzymy­ wała, że egzekucje oraz okrucieństwo Niemców w stosunku do sowieckich jeńców to wymysł „kłamliwej propagandy” — i wzy­ wała do sojuszu z Niemcami. W rzeczywistości apel ten był oszu­ stwem — kierownictwu III Rzeszy nawet przez myśl nie przeszło, by sprzymierzać się z Własowem. Trzeba jednak przyznać, że sam generał Własow początkowo został wprowadzony w błąd przez przydzielonych do niego oficerów niemieckich. Pod koniec grudnia 1942 roku Niemcy wyrazili zgodę na utworzenie tak zwanego Rosyjskiego Komitetu Narodowego i po­ mogli w jego zorganizowaniu. Ukryli przy tym skrzętnie, że po­ trzebują go do celów propagandowych. Spośród kilkudziesięciu przetrzymywanych w niewoli sowieckich generałów w pracach Komitetu zgodziło się brać udział zaledwie kilku, wśród nich były szef sztabu 19. Armii generał-major Wasilij Małyszkin, dowódca jednej z jednostek artylerii nabrzeżnej Bałtyckiego Okręgu Woj­ skowego, generał-major Iwan Błagowieszczenski, i były naczelnik wydziału operacyjnego przy sztabie tego Okręgu, generał-major Fiodor Truchin. Oddziałem propagandy kierował Mieletij Zyków, za kontakty zewnętrzne odpowiedzialny był Gieorgij Żylenkow. 27 grudnia 1942 roku Rosyjski Komitet Narodowy opubliko­ wał swój program, tak zwany Manifest smoleński, składający się z 13 punktów150. Najważniejsze z nich to: likwidacja kołchozów i przyznanie ziemi chłopom; przywrócenie prywatnego handlu oraz rzemiosła; zniesienie pracy przymusowej; wolność wyznań, słowa,

197

zgromadzeń; uwolnienie więźniów politycznych. Manifest wzywał żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej, by przyłączali się do Rosyj­ skiej Armii Wyzwoleńczej (ROA), „walczącej ramię w ramię z Niem­ cami”. W Manifeście była też mowa o Niemczech dążących pod prze­ wodem Adolfa Hitlera do ustanowienia nowego ładu w Europie, bez bolszewików i kapitalistów. Mimo że manifest nazywał się „smo­ leński”, w rzeczywistości pisano go i redagowano w Berlinie151. Nie­ długo potem Własowowi pozwolono wystąpić w kilku miastach na terytoriach okupowanych. Przemawiając w Mohylewie, Własow za­ żądał, by Niemcy przedstawili swoje plany względem Rosji. Oświad­ czył też: „Naród rosyjski żył, żyje i żyć będzie. Nigdy nie uda się go skolonizować”. Hitler zabronił Własowowi pojawiać się na rosyj­ skich terenach okupowanych i w specjalnej dyrektywie ogłosił, że cały ruch Własowa jest czysto propagandowym instrumentem nie­ mieckim. Przytłaczającą większość tak zwanych wojsk wschodnich wycofano na zachód. O głębokim rozczarowaniu Własowa i jego najbliższych współpracowników świadczą wymownie ich wypowiedzi. Gene­ rał Małyszkin, występując w paryskiej sali Wagram przed kilku­ tysięcznym audytorium rosyjskich emigrantów, ubolewał: „Nie­ mieckiemu dowództwu nie udało się przekonać Rosjan, że armia niemiecka walczy z bolszewizmem, a nie z rosyjskim ludem”. Ma­ łyszkin apelował do Niemców, by zmienili politykę: „Rosja nigdy nie była krajem niewolników, nigdy nie była kolonią — i nie bę­ dzie nią. Rosję może zwyciężyć tylko Rosja”152. Zdanie to, zapoży­ czone z dramatu Friedricha Schillera Demetrius, stało się niejako motywem przewodnim całej własowskiej propagandy. Latem 1944 roku, krótko przed nieudanym zamachem na ży­ cie Hitlera, Heinrich Himmler, jeden z najbardziej dotąd zago­ rzałych przeciwników ROA, zainteresował się możliwością wy­ korzystania ruchu własowskiego w interesie stojących w obliczu katastrofy Niemiec. 16 września 1944 roku Himmler przyjął Wła­ sowa; w wyniku tego spotkania odżyła idea rosyjskiego ruchu po­

198

litycznego występującego ramię w ramię z Niemcami przeciw reżi­ mowi stalinowskiemu. Postanowiono utworzyć Komitet Wyzwo­ lenia Narodów Rosji (KONR). Własowowi polecono zjednoczyć wokół Komitetu wszystkie powstałe pod egidą Niemców komitety narodowe. Himmler obiecał, że gdy tylko armia niemiecka ponow­ nie odzyska utracone rosyjskie terytoria, KONR zostanie uzna­ ny za Rząd Tymczasowy. Himmler mógł w tym momencie obie­ cywać złote góry. Straszliwe straty poniesione przez Niemców sprawiły, że zależało mu tylko na jednym: by jak najprędzej rzu­ cić na front, do walki z Armią Czerwoną, nowe formacje wojskowe — rosyjskie, tatarskie, jakiekolwiek, byleby tylko walczyły o Rze­ szę. W najgorszym razie KONR zawsze będzie można wykorzystać do celów propagandowych, był wszak kontrolowany przez apa­ rat Himmlera, to znaczy niemiecką tajną policję. To właśnie ona w czerwcu 1944 roku porwała i zlikwidowała Mieletija Zykowa, ideologa ruchu własowskiego. 14 listopada 1944 roku KONR zebrał się w Pradze i ogłosił tak zwany Manifest praski, który wzywał do „obalenia stalinow­ skiej tyranii, wyzwolenia narodów Rosji spod systemu bolszewic­ kiego i przywrócenia im praw wywalczonych w rewoluqi ludowej 1917 roku”. Pośród rozmaitych celów zapisano między innymi przerwanie wojny i zawarcie honorowego pokoju z Niemcami. Przyszły ustrój definiowano jako wolne państwo ludowe „bez bol­ szewików i wyzyskiwaczy”153. Program KONR dziwnym sposobem uznawał zasadność i legalność rewolucji 1917 roku, potępiał zaś bolszewicką zdradę jej ideałów. Takie postulaty pociągały szero­ kie kręgi inteligencji rosyjskiej (i sowieckiej), stojącej na pozycjach socjalistycznych, ale odrzucającej ekstremizm stalinowskiej dyk­ tatury. Przyszły ustrój społeczno-polityczny Rosji to — w oczach autorów Manifestu praskiego — przede wszystkim silna wła­ dza państwowa (ustrój ludowo-robotniczy), która urzeczywist­ nia zadania właściwe dla państwa opiekuńczego: sprawiedliwość społeczną, równouprawnienie, zagwarantowany poziom życia.

199

Specyficzne w odniesieniu do Związku Sowieckiego były żądania zniesienia kołchozów oraz rozwoju prywatnej inicjatywy. Znany rosyjski publicysta Borys Nikołajewski, jeden z przy­ wódców mienszewickich, uważał, że najbardziej charakterystycz­ ną cechą ruchu własowskiego było nie tyle formowanie armii w celu prowadzenia zbrojnej walki z dyktaturą Stalina, ile próba stworzenia antybolszewickiego ruchu na podstawie demokratycz­ nego programu — „przy czym programu nie skrępowanego rama­ mi wąsko pojętego nacjonalizmu i nie separatystycznego, lecz federalistycznego, wszechrosyjskiego”154. Ruch własowski był zjawiskiem ogromnie złożonym, powsta­ łym w wyjątkowo niesprzyjających okolicznościach historycz­ nych, i to odcisnęło na nim niezatarte piętno. Dokumenty ruchu, wystąpienia jego przywódców odzwierciedlają specyfikę tamtych czasów. Zdecydowawszy się na sojusz z Niemcami, przywódcy ru­ chu musieli się trzymać określonych reguł, składać hitleryzmowi polityczną daninę. Ale chyba nie tylko tym tłumaczy się antyse­ mickie wypowiedzi kilku wybitnych własowców, na przykład Żylenkowa i Małyszkina155. W programie kursów propagandy przy ROA figurował osobny antysemicki rozdział, powtarzający sło­ wo w słowo tezy propagandy nazistowskiej156. Zarazem przy ukła­ daniu Manifestu praskiego Własow i wszyscy inni wykazali dość zdecydowania, by przeciwstawić się Niemcom żądającym umiesz­ czenia w dokumencie haseł antysemickich157. Można się chyba zgodzić, że wezwanie KONR do zaprzestania „zbrodniczej woj­ ny” prowadzonej przez ZSRS oraz plutokrację angielską i amery­ kańską było zwyczajnym wysługiwaniem się niemieckiej propa­ gandzie. Niektórzy twierdzą, że bez tych sformułowań Manifest w ogóle nie mógłby się ukazać158. Czy można uważać Andrieja Własowa za przywódcę antystalinowskiej opozycji, za wodza ruchu politycznego? Nie sposób udzielić jasnej odpowiedzi na to pytanie. Jest ra­ czej pewne, że sam Własow, pojmani przez Niemców sowiec­

200

cy generałowie, którzy się do niego przyłączyli, i jego najbliżsi współpracownicy byli zdeklarowanymi wrogami dyktatury stali­ nowskiej. Za taką interpretacją przemawia fakt, że znajdując się w niemieckiej niewoli, generałowie ci mieli pewną swobodę wy­ boru. Generałowi Michaiłowi Łukinowi, byłemu dowódcy 19. Ar­ mii, Niemcy zaproponowali dowództwo przyszłej armii rosyjskiej. Łukin przedstawił listę warunków, która z góry wykluczała zgodę hitlerowców, w związku z czym zostawiono go w spokoju; zdołał szczęśliwie przeżyć wojnę. Ale już generał Dmitrij Karbyszew, któ­ ry odmówił współpracy z Niemcami, został żywcem zamrożony w obozie w Mauthausen. Trudno jednak pozbyć się wrażenia, że najistotniejszy był nie program przemian społecznych, lecz fakt, iż Własow nie miał żad­ nych szans na uniezależnienie się od Niemców, którzy dążyli do wykorzystania jego, ROA i KONR wyłącznie dla własnych intere­ sów, niezależnie od zamiarów samego Własowa i jego sztabu. Własow zdawał sobie sprawę, że okazję już zmarnowano i Niemcy przegrały wojnę. Ale tliła się w nim naiwna nadzieja, podsycana przez solidarystów z NTS, że zderzenie ZSRS z jego zachodnimi aliantami jest nieuchronne. Złudzenia te podzielało zresztą całe nazistowskie kierownictwo. Własow liczył, że będzie mógł porozumieć się z USA i Anglią. Ale i te rachuby okazały się chybione. Pod koniec stycznia 1945 roku utworzono Siły Zbrojne KONR. Na rozkaz Hitlera dowództwo nad nimi objął Własow. Nie udało mu się ściągnąć pod swoje sztandary wszystkich wojsk wschod­ nich i innych formacji składających się z sowieckich obywateli i emigrantów w liczbie około miliona ludzi. Jaki był stan liczebny armii Własowa? Opinie na ten temat są różne, ale najprawdopo­ dobniej nie więcej niż 50-60 tysięcy. W każdym razie 1. Dywizja liczyła pod koniec kwietnia 1945 roku 20 tysięcy ludzi, przy czym Siły Zbrojne KONR stanowiły dwie niepełne dywizje plus jednost­ ki wsparcia.

201

Skład formacji był bardzo różnorodny. Zdaniem amerykań­ skiego historyka (własowcy ten fakt negują) w 1. Dywizji służy­ ła pewna liczba oprawców z brygady Kaminskiego, która brała udział w rozprawie z powstańcami warszawskimi, a także eses­ mani z białoruskich oddziałów dywizji Hansa Sieglinga, wcześniej walczący z aliantami na Zachodzie159. Większość stanowili żołnie­ rze „wojsk wschodnich”, sowieccy jeńcy i uciekinierzy ze Związku Sowieckiego. W skład 2. Dywizji weszły ponadto wschodnie bata­ liony wycofane z Norwegii. Pośród żołnierzy ROA była pewna licz­ ba zbrodniarzy wojennych, ale błędem byłoby zarzucać to całej ar­ mii Własowa. Własowskie dowództwo nie szczędziło sił, starając się uzu­ pełnić swą armię ochotnikami spośród ostowców. Nie była to jed­ nak prosta sprawa. Pułkownik ROA Jurij Koriejski, który udał się do Sosnowca na uroczyste zebranie z okazji ogłoszenia Manife­ stu praskiego, pisał potem: „Mijali nas ostowcy — boso, w łachma­ nach, ze łzami w oczach. Pułkownik Kromiadi1nie wytrzymał, roz­ płakał się. Ci pojmani przez Niemców jeńcy — nasze dzieci, nasi bracia — szli w milczeniu, czasem z nieukrywaną odrazą rzucając spojrzenia w naszą stronę. Jakaś dziewczyna syknęła: »Zdrajcy!«. [...] Jeńcy i ostowcy zasilali polskie oddziały partyzanckie i zakła­ dali własne, przy czym walczyli jak lwy. Nie mieli wyboru: zwycię­ stwo albo śmierć”160. Wtedy — podobnie jak dzisiaj — mało kto zdawał so­ bie sprawę ze skali zbrojnej współpracy sowieckich obywateli z Niemcami.

1 Konstantin Kromiadi (1893-1990) — oficer armii carskiej, uczest­ nik wojny domowej w szeregach Białej Gwardii, emigrant w Berlinie. W 1943 roku komendant sztabu generała Własowa. Po kapitulacji Rze­ szy cudem uniknął aresztowania i wydania Sowietom. Został szefem kadr amerykańskiego Radia Swoboda (siostrzanej stacji Radia Wolna Europa) w Monachium.

202

W 1945 roku nastroje ludności były wyjątkowe. Po rozpaczy 1941 roku, po odzyskaniu wiary w zwycięstwo w 1943, na prze­ łomie lat 1944/1945 przyszła radość z rozbicia znienawidzone­ go wroga. Wiele rodzin utraciło podczas wojny swych bliskich, dlatego tych, którzy zdecydowali się na współpracę z Niemcami, uważano za zdrajców i przeklinano. Jeśli ktoś nawet zastanowił się przez moment, skąd ci własowcy się wzięli i dlaczego zdradzi­ li, to i tak wolał zachować te rozmyślania dla siebie. Dopiero po amnestii w 1955 roku, gdy własowcy poczęli wracać z łagrów do domów, stonowano nieco oskarżenia o zdradę i w utworach lite­ rackich zaczęto przypominać żołnierzy, którzy mieli nieszczęście trafić do niewoli, wśród nich również własowców. Po ukazaniu się pierwszego tomu Archipelagu GUŁag Aleksan­ dra Sołżenicyna w kręgach inteligencji narodziła się polemika, jak traktować samego generała Własowa. Toczy się ona do dziś.

* * * Okoliczności sprawiły, że oddziały własowskie wzięły udział w wojnie, jednak nie po stronie nazistów, lecz przeciwko nim. Pierwsza Dywizja ROA pod dowództwem generała Siergieja Buniaczenki wraz z oddziałem pułkownika Igora Sacharowa — ogó­ łem 20 tysięcy żołnierzy — opuściła Niemcy i 28 kwietnia poja­ wiła się w Czechosłowacji. By ocalić swoich żołnierzy i oficerów dla bliżej nieokreślonej przyszłości, Buniaczenko odmówił przy­ łączenia się do niemieckiego zgrupowania marszałka Ferdinanda Schórnera. Dywizja, której towarzyszył generał Własow, rozloko­ wała się 50 kilometrów od Pragi. W owym czasie do Czechosłowacji wkroczyły już jednost­ ki sowieckie i amerykańskie, ale w Pradze wciąż stacjonowały oddziały SS. Czeska Rada Narodowa, licząc na rychłe nadejście sprzymierzonych, wezwała ludność miasta do broni. Nie wiedzia­ ła o tym, że w myśl zawartego porozumienia do miasta wejdą je-

203

dynie wojska sowieckie, zaś amerykańskie pozostaną na zachód od Pragi. 5 maja formacje SS szarżowały pełną parą na zrewolto­ wanych mieszkańców stolicy. Czeska Rada Narodowa, nie otrzy­ mując znikąd pomocy, zwróciła się o nią do Buniaczenki i właśnie jego dywizja rozgromiła esesmanów po ciężkich walkach 7 maja. Czesi zaproponowali wtedy Buniaczence, by zaczekał na Armię Czerwoną i przed nią złożył broń bądź opuścił Pragę. Buniaczenko wybrał drugi wariant: dywizja ruszyła na zachód od stolicy, by poddać się Amerykanom. Można uznać rację amerykańskie­ go historyka, utrzymującego, że niezależnie od udziału dywizji Buniaczenki w walkach Praga tak czy inaczej byłaby w najbliż­ szych dniach wyzwolona161. Zauważmy jednak, że odbyłoby się to za cenę zrujnowania miasta przez oddziały SS i śmierci tysię­ cy mieszkańców. Pod koniec wojny zarówno Własow, jak i jego otoczenie coraz więcej nadziei wiązali z konfliktem, który lada moment miał wy­ buchnąć między zachodnią koalicją a ZSRS. Dlatego właśnie do­ wódca 1. Dywizji ROA Buniaczenko stronił od udziału w walkach po stronie Niemców, licząc, że przyda się jeszcze sojusznikom w wojnie ze stalinowskim reżimem. Druga Dywizja również była w nieprzerwanym marszu i nie walczyła pod niemieckimi sztan­ darami. Powstanie praskie dawało świetną okazję do zatarcia piętna kolaboracji z nazistami i Buniaczenko z tej szansy skorzy­ stał. Amerykanie prędko zmusili oddziały własowskie do złożenia broni; po części rozbroili je sami, po części zrobiły to wojska so­ wieckie. Niektóre jednostki ROA, korzystając z pomocy poszcze­ gólnych dowódców armii amerykańskiej, zdołały się rozproszyć i ukryć na Zachodzie. Własow i jego współpracownicy zostali wydani przez Ame­ rykanów w ręce sowieckiego dowództwa. 2 sierpnia 1946 roku „Prawda” poinformowała o wyroku Wojskowego Kolegium Sądu Najwyższego ZSRS w sprawie Andrieja Własowa, Wasilija Małysz-

204

kina, Gieorgija Żylenkowa, Fiodora Truchina, Dmitrija Zakutnego, Iwana Błagowieszczenskiego, Michaiła Meandrowa, Wiktora Malcewa, Siergieja Buniaczenki, Grigorija Zwieriewa, Władimira Korbukowa i Nikołaja Szatowa. Oskarżenie było typowe — agen­ ci niemieckiego wywiadu, aktywna działalność szpiegowsko-dywersyjna wymierzona w ZSRS. Komunikat „Prawdy” stwierdzał, że wszyscy oskarżeni przyznali się do zarzucanych im czynów162. Jeśli jednak dać wiarę pogłoskom, to jeden z oskarżonych, generał-major Truchin, nie przyznał się do winy, oświadczając, że był i nadal pozostaje zdeklarowanym antystalinowcem. Dziś nie spo­ sób sprawdzić wiarygodności komunikatu „Prawdy”, tak samo jak nie da się stwierdzić z całą pewnością, czy w ogóle odbył się pro­ ces, czy też po prostu po zakończeniu przesłuchań oskarżonym odczytano wyrok. Zdarzało się to przecież niejeden raz. Wszystkich oskarżonych powieszono. Buniaczence nie po­ mogło wyzwolenie Pragi spod niemieckiej okupacji, może wręcz zaszkodziło — wszak pozbawił Armię Czerwoną laurów oswobodzicielki miasta. Zresztą tę kartę historii niezwłocznie skorygo­ wano: wszystkie książki i podręczniki wydane w ZSRS i innych krajach wschodnioeuropejskich zgodnie utrzymują, że Pragę wy­ zwoliły 9 maja 1945 roku... wojska sowieckie.

15. Poczdam 17 lipca 1945 roku, dwa i pół miesiąca po zakończeniu wojny w Europie, rozpoczęła się w Poczdamie, na przedmieściach stolicy Niemiec, ostatnia konferencja szefów rządów Stanów Zjednoczo­ nych Ameryki Północnej, Wielkiej Brytanii i Związku Sowieckie­ go. W kwietniu zmarł prezydent USA Franklin Delano Roosevelt. Zastąpił go dotychczasowy wiceprezydent Harry Truman. Zmia­ ny zaszły też w brytyjskim gabinecie. W wyborach powszechnych w końcu lipca, to jest w trakcie obrad konferencji w Poczdamie,

205

zwycięstwo odnieśli laburzyści. Churchilla zastąpił na konferencji nowy premier Wielkiej Brytanii, przywódca Partii Pracy Clement Attlee. Wraz z nim pojawił się nowy minister spraw zagranicznych Ernest Bevin. A zatem jedynie Stalin reprezentował obecnie Wiel­ ką Trójkę czasów wojny, co dawało mu w toku dyskusji przewa­ gę moralną i faktyczną. Decydującym czynnikiem był jednak fakt, że ZSRS odegrał główną rolę w rozgromieniu Niemiec hitlerow­ skich. Wojska sowieckie stały w Europie. Armia Czerwona liczyła pod koniec wojny 11 milionów ludzi. Sprzymierzeni byli zgodni co do konieczności likwidacji nie­ mieckich sił zbrojnych, partii nazistowskiej, potencjału militarnego Niemiec. Zasady polityki wobec zwyciężonej Rzeszy brzmiały: demilitaryzacja, dekartelizacja, denazyfikacja, demokracja. Berlin, po­ dobnie jak całe Niemcy, podzielono na strefy okupacyjne. Jeszcze przed rozpoczęciem konferencji Związek Sowiecki przekazał tak zwane Ziemie Zachodnie, uprzednio należące do Niemiec, pod polską administrację. Po krótkich sporach zwycię­ żył sowiecki punkt widzenia. Anglii i USA nie pozostało nic inne­ go, jak uznać to za fakt dokonany. Od tej chwili zachodnia grani­ ca Polski przebiegała od Morza Bałtyckiego, nieco na zachód od Świnoujścia, wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej, aż do granicy z Cze­ chosłowacją. Królewiec wraz z okolicami przyznano w myśl po­ stanowień teherańskich Związkowi Sowieckiemu. W Poczdamie zdecydowano przygotować traktaty pokojowe z dawnymi sateli­ tami Niemiec — Finlandią, Bułgarią, Rumunią, Węgrami i Wło­ chami. Zadanie to, jak również opracowanie projektu układu pokojowego z Niemcami, powierzono specjalnie w tym celu po­ wołanemu stałemu organowi współpracy międzynarodowej — Radzie Ministrów Spraw Zagranicznych. W jej skład wchodzi­ li szefowie dyplomacji Wielkiej Brytanii, Chin, Związku Sowiec­ kiego, Francji i USA. W Poczdamie Związek Sowiecki potwierdził swą obietnicę wypowiedzenia wojny Japonii163.

206

Poczdam był nie tylko zakończeniem wojny w Europie — stał się zarazem początkiem nowej epoki w historii ludzkości, począt­ kiem ery atomowej. W przededniu otwarcia konferencji poczdamskiej przepro­ wadzono pierwsze próby z bronią atomową, wyprodukowaną na podstawie amerykańskiego projektu. Zarówno Churchill, jak i Truman nie posiadali się z zachwytu. Według relacji angielskie­ go marszałka Alana F. Brookea premier Wielkiej Brytanii „wi­ dział się już zdolnym do zniszczenia wszystkich rosyjskich cen­ trów przemysłowych i wielkich aglomeracji. [...] Niezwłocznie wyobraził sobie, że będzie wszechpotężnym, wyłącznym posia­ daczem tych bomb, zrzuci je wszędzie, gdzie zapragnie, i narzuci Stalinowi swoją wolę!”164. Truman i Churchill byli zdumieni obo­ jętnością, z jaką Stalin przyjął wiadomość o pierwszym próbnym wybuchu atomowym. Wydawało się, że nie rozumiał albo nie do­ ceniał rangi tego wydarzenia. W rzeczywistości Stalin świetnie wszystko rozumiał, ale był wystarczająco inteligentny, by nie okazywać emocji. Dwa lata przed próbnym wybuchem atomowym w Nowym Meksyku grupa sowieckich uczonych rozpoczęła w ZSRS badania naukowe nad reakcją termojądrową. Pod koniec 1942 roku jeden z najzdolniejszych sowieckich fi­ zyków, Gieorgij Florow, który wraz z innym sowieckim fizykiem Konstantinem Pietrżakiem dokonał ważnego odkrycia w dzie­ dzinie samorzutnego rozszczepienia plutonu, wystosował list do ojca sowieckiej fizyki atomowej, członka Akademii Nauk Abrama F. Ioffego, oraz do Państwowego Komitetu Obrony. Florow zwra­ cał ich uwagę na problem otrzymania energii atomowej i produk­ cji broni atomowej. W tym samym mniej więcej czasie innego sowieckiego fizyka, Igora Kurczatowa, wezwano do Moskwy na rozmowę w wąskim gronie osób, do których KC WKP(b) zwrócił się o opinie w tej kwestii. W rezultacie powstało specjalne biuro pod kierownictwem Kurczatowa. Jednak dopiero po powrocie Stali­

207

na z Poczdamu projektowi atomowemu poświęcono więcej uwagi. Odpowiedzialny za realizację został szef organów bezpieczeństwa Ławrientij Beria. Na konstruowanie bomby atomowej przyzna­ no olbrzymi budżet. Sowiecki wywiad otrzymał zadanie zdobycia sekretów związanych z bronią atomową, co mu się w wielu przy­ padkach powiodło. W grudniu 1946 roku zakończono budowę pierwszego sowieckiego reaktora atomowego. Na tym przykładzie ciekawie byłoby prześledzić mechani­ zmy funkcjonowania historii, przekonać się, jak zdarzenia z jed­ nego obszaru wywołują niezwłoczne reperkusje w innym. 9 lutego 1946 roku Stalin w swym pierwszym programowym przemówie­ niu do wyborców podkreślił, że należy koniecznie intensyfikować badania naukowe165. Niedługo potem znacznie podwyższono pen­ sje uczonym (do 300%), z myślą o nich rozpoczęto budowę spe­ cjalnych domów kwaterunkowych, zapewniono im lepszą opie­ kę lekarską. Wierchuszka świata nauki stała się integralną częścią wyższej sowieckiej biurokracji. W kwietniu 1941 roku Związek Sowiecki zawarł z Japonią pakt o nieagresji, który bardzo mu pomógł w pierwszych dwóch trudnych latach wojny z Niemcami. Dzięki temu porozumieniu sowieckie dowództwo mogło podjąć ryzyko przerzucenia kontyn­ gentów wojskowych z Dalekiego Wschodu. Z 40 rozlokowanych na Dalekim Wschodzie dywizji wyprowadzono na zachód całe puł­ ki, pozostawiono jedynie ich numery dla kamuflażu, wprowadza­ nia w błąd japońskiej Armii Kwantuńskiej. Na początku 1942 roku Japonia definitywnie porzuciła pla­ ny wojny z ZSRS. Po kapitulacji Niemiec Tokio kilkakrotnie sta­ rało się nakłonić Związek Sowiecki, by wystąpił w roli pośrednika na rzecz zawieszenia stanu wojny między Japonią a USA i Anglią. Jednym z celów tych zabiegów było zapobieżenie sowieckiej ofen­ sywie przeciw Japonii. W Poczdamie prezydent Truman złożył sowieckiemu rządo­ wi formalną propozycję zerwania paktu o nieagresji i wystąpię-

208

nia przeciw wojskom japońskim. Powoływał się przy tym na zobo­ wiązania ZSRS jako członka Organizacji Narodów Zjednoczonych. Zarówno Truman, jak i Stalin zignorowali fakt, że Karta ONZ nie była jeszcze w tamtym czasie ratyfikowana. Związek Sowiecki ra­ tyfikował ją dopiero 20 sierpnia 1945 roku, 11 dni po wypowie­ dzeniu wojny Japonii. Wszystko to jednak były kruczki prawne. Zaraz po zakończe­ niu wojny z Niemcami rozpoczęło się pospieszne przerzucanie czte­ rech armii sowieckich z Zachodu na Daleki Wschód. Delegowano tam przedstawiciela Kwatery Głównej, marszałka Aleksandra Wa­ silewskiego, a do kierowania operacjami — marszałków Rodiona Malinowskiego i Kiryła Mierieckowa. Stalin już dawno rozstrzyg­ nął kwestię wojny z Japonią. Zagadnienie miało kilka aspektów. Z wojskowego punktu widzenia natarcie na Dalekim Wschodzie i rozgromienie kwantuńskiego zgrupowania dawałoby Związko­ wi Sowieckiemu wielkie obszary Mandżurii i pozwalało zainstalo­ wać sowieckie bazy wypadowe, wysunięte na południowy wschód od jego granic. W warunkach trwającej wojny domowej w Chinach ZSRS stawał się na kontynencie azjatyckim wpływową siłą, zdol­ ną oddziaływać na wewnętrzną sytuację w Chinach, Indochinach i Korei. Ponadto w oczach Stalina, bez wątpienia marzącego o sku­ pieniu ziem dawnego imperium rosyjskiego, rozgromienie sił ja­ pońskich na Dalekim Wschodzie byłoby niejako rewanżem za klę­ skę Rosji carskiej w 1905 roku. Udział w wojnie z Japonią dawał ZSRS formalne i moralne prawo do uczestnictwa w rozstrzyganiu problemów na Pacyfiku. Pod koniec lipca dowództwo sowieckie skoncentrowało na Dalekim Wschodzie 1,5 miliona żołnierzy (przeciw 1,04 miliona), 26 tysięcy armat (przeciw 5360), 5,5 tysiąca czołgów (przeciw 1155) oraz 3,9 tysiąca samolotów (przeciw 1,8 tysiąca)166. Prze­ waga sił sowieckich była przytłaczająca. Moskwa liczyła, że uda jej się złamać opór Japończyków jeszcze przed ogłoszeniem ka­ pitulacji Tokio wobec Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

209

6 sierpnia 1945 roku USA zrzuciły na Hiroszimę pierwszą bombę atomową. Japonia zaproponowała kapitulację, pod wa­ runkiem że nadal będą respektowane prawa cesarza. Stany Zjed­ noczone, domagające się bezwarunkowej kapitulacji, zrzuciły 9 sierpnia drugą bombę, tym razem na Nagasaki. Gdy przera­ żający bilans wybuchu pierwszej bomby atomowej dotarł do Moskwy, Związek Sowiecki uznał, że pora przystąpić do wojny z Japonią, by nie spóźnić się na ceremonię rozdania nagród. 8 sierpnia opublikowano specjalne oświadczenie w tej sprawie, a rankiem 9 sierpnia rozpoczęło się natarcie sowieckich sił zbroj­ nych w Mandżurii. 14 sierpnia Japonia przyjęła warunki kapitulacji — szok po wybuchach atomowych okazał się porażający. Późniejsza sowiec­ ka historiografia utrzymywała, że do kapitulacji doszło w wyni­ ku sowieckiej ofensywy. W rzeczywistości działania wojenne na terenach Mandżurii trwały do 19 sierpnia, to znaczy jeszcze pięć dni po tym, jak dowódca Armii Kwantuńskiej, admirał Otozó Yamada, podpisał w kwaterze marszałka Wasilewskiego akt ka­ pitulacji. Oddziały sowieckie kontynuowały natarcie, starając się zająć jak największe obszary i wszystkie kluczowe punkty Man­ dżurii. Wojska wchodzące w skład I Frontu Dalekowschodniego wkroczyły do Korei i dotarły do 38. równoleżnika — ustalonej z USA linii demarkacyjnej, rozdzielającej amerykańskie i sowiec­ kie siły zbrojne. 20 sierpnia wojska Frontu Zabajkalskiego weszły do Port Ar­ thur, docierając równocześnie do morza między Pekinem i Mukdenem. Wojska II Frontu Dalekowschodniego zajęły południowy Sachalin i Wyspy Kurylskie. 23 sierpnia wojna na Dalekim Wschodzie zakończyła się. W świetle sowieckich danych japońskie siły zbrojne straciły oko­ ło 84 tysięcy zabitych (według japońskich nieoficjalnych danych straty były czterokrotnie mniejsze — 21 tysięcy zabitych). Do niewoli trafiło około 600 tysięcy japońskich żołnierzy i oficerów,

210

wśród nich 148 generałów. Straty Armii Czerwonej według oficjal­ nych danych sowieckich wyniosły 32 tysiące zabitych i rannych167. 14 sierpnia, w dniu kapitulacji Japonii i w szczytowym mo­ mencie sowieckiej ofensywy w Mandżurii, doszło do podpisania sowiecko-chińskiej umowy o przyjaźni oraz zawarcia dodatko­ wych porozumień. Jedno z nich czyniło z Port Arthur sowiecką wojskową bazę morską, mimo że formalnie lokalna administra­ cja cywilna pozostawała w rękach Chin. Miasto Talien stawało się wolnym portem ze specjalną strefą dla sowieckich przystani, do­ ków i magazynów. Podpisano też porozumienie o wspólnej eksplo­ atacji Chińskiej Czangczuńskiej Kolei Żelaznej. Wszystkie umowy zostały zawarte na okres 30 lat. Chiny zgodziły się na mocy osob­ nej umowy uznać niepodległość Mongolskiej Republiki Ludowej po plebiscycie, który miał zostać przeprowadzony168. W ten spo­ sób ZSRS zrealizował wszystkie swoje cele wojskowo-polityczne na Dalekim Wschodzie. 2 września na pokładzie amerykańskiego lotniskowca „Mis­ souri” generał Douglas MacArthur, głównodowodzący sprzymie­ rzonych sił zbrojnych na południowo-zachodnim Pacyfiku, przyjął formalnie kapitulację Japonii. Dzień 3 września, rocznica zwycięstwa nad Japonią, uznany został za oficjalne święto. II wojna światowa dobiegła końca.

16. Bilans Ze wszystkich stron biorących udział w II wojnie światowej Związek Sowiecki poniósł najcięższe straty. Dane dotyczące liczby ofiar róż­ nią się między sobą. Według sowieckich źródeł zginęło 10 milionów żołnierzy i tyleż ludności cywilnej, to znaczy w sumie 20 milionów ludzi169. W 1973 roku uściślono dane dotyczące republik rosyjskiej, ukraińskiej, białoruskiej i karelo-fińskiej: 6 844 531 zabitych cywi­

211

lów i 3 932 256 jeńców170. Nieznane są statystyki ofiar w innych re­ publikach — na Zakaukaziu, w Kazachstanie i Azji Środkowej. Dane przytaczane przez zachodnie źródła różnią się od po­ wyższych: 13,6 miliona zabitych żołnierzy sowieckich i 7,7 milio­ na ludności cywilnej, a więc w sumie 21,3 miliona ludzi, czyli 11% całej ludności ZSRS z roku 1941. Niemcy w ciągu sześciu lat wojny (1939-1945) straciły 3,25 miliona zabitych żołnierzy i 3,81 miliona ludności cywilnej — to jest trzykrotnie mniej niż ZSRS. Wielka Brytania łącznie z całą Wspólnotą Brytyjską straciła w ciągu sześciu lat 452 tysiące zabitych żołnierzy i 60 tysięcy cy­ wilów, to jest 42-krotnie mniej niż ZSRS. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej w latach 1941-1945 straciły 295 tysięcy żołnierzy, czyli 72-krotnie mniej niż ZSRS. Niewątpliwie stosunkowo największe straty poniosła Polska: 5,3 miliona ludzi (w tym większość Żydów) wymordowanych w hi­ tlerowskich obozach zagłady i 120 tysięcy żołnierzy, a więc około 20% jej przedwojennej liczby mieszkańców. Jugosławia straciła 1,3 miliona ludności cywilnej i 300 tysię­ cy żołnierzy. Państwa koalicji antyhitlerowskiej straciły łącznie 18,587 miliona żołnierzy i 25,14 miliona ludności cywilnej, w sumie 43,727 miliona. Państwa bloku faszystowskiego, które wojnę rozpętały, stra­ ciły czterokrotnie mniej ludzi — 5,93 miliona żołnierzy i pficerów oraz 5,087 miliona ludności cywilnej, w sumie 11,017 miliona. Straty ludzkości w II wojnie światowej wyniosły prawie 55 milio­ nów zabitych, to jest 6,4-krotnie więcej niż podczas I wojny światowej (8,634 miliona)171. Wiele krajów europejskich zostało zrujnowanych. Dlaczego straty Związku Sowieckiego wyniosły 38% ogólnej liczby ofiar II wojny światowej? Przyczyna podstawowa: wojna na terytorium ZSRS trwała trzy i pół roku. Wielu ludzi zginęło nie w wyniku bezpośred­

212

nich działań wojennych, lecz padło z ręki nazistów podczas ma­ sowych egzekucji, w jenieckich obozach zagłady. Niewyobrażal­ ne straty ludności ZSRS w latach 1941-1942 były też wynikiem zbrodniczych zaniedbań sowieckiego kierownictwa — samego Stalina, członków najwyższych organów partyjnych, Politbiura i KC WKP(b) oraz rządu — w przygotowaniach do wojny. Podczas Wielkiego Terroru lat trzydziestych zgładzono niemal całą wyż­ szą kadrę oficerską. Armia znalazła się w rękach dowódców, któ­ rych wiedza i doświadczenie brały się z I wojny światowej i wojen domowych bądź w rękach pospiesznie promowanych, niedoświad­ czonych oficerów. Mimo oficjalnych deklaracji, że najcenniejszym kapitałem jest człowiek, w rzeczywistości ludzkie życie przez wszystkie lata władzy sowieckiej nie było warte w ZSRS złamanego grosza. Jeszcze przed wojną miliony ludzi zmarły z głodu podczas kolektywizacji, miliony zamęczono, zesłano do łagrów lub na przymusowe roboty. Umierali z głodu i chłodu, padali ofiarami egzekucji, a ci, którym udało się ujść z życiem, byli już tylko inwalidami, ludzkimi rozbitkami. Dowództwo wojskowe najczęściej nie zaprzątało sobie głowy analizowaniem, jak wygrać bitwę bez zbędnych ofiar, przeciwnie — zastanawiało się, jak zwyciężyć za wszelką cenę. Historia woj­ ny lat 1941-1945 z hitlerowskimi Niemcami obfituje w przykła­ dy, gdy na rozkazy sztabów całe oddziały posyłano na rzeź, gdy przez pośpiech i butę dowódców żołnierze ginęli niepotrzebnie, gdy wszczynano nieprzygotowane, ryzykowne natarcia, po czym wycofywano się, brocząc krwią. Nawet tacy dowódcy jak Żuków, Wasilewski, Kirponos, Timoszenko czy Mierieckow nie mogli wy­ krzesać z siebie dość męstwa, by przeciwstawić się awanturni­ czym czy błędnym rozkazom Naczelnego Wodza. Na najtrudniejsze i najbardziej niebezpieczne odcinki fron­ tu wysyłano bataliony karne. Według oficjalnej wersji składały się one z ludzi skazanych za przestępstwa kryminalne i wojskowe172. Ale do jednostki karnej trafiało się również za nieprzemyślaną wy­

213

powiedź, krytykę dowództwa, opowiedziany dowcip itp. Tym żoł­ nierzom nie przysługiwały żadne szarże ani odznaczenia. Niewielu z nich zdołało przeżyć. Ilu poległo? Oficjalna statystyka przemil­ cza kategorię, która obejmowała wiele, wiele tysięcy. Podczas wojny Stalin za wiedzą i zgodą Politbiura rozkazał de­ portować na Syberię, do Kazachstanu i Azji Środkowej setki tysięcy mieszkańców przyłączonych do ZSRS w latach 1939-1940 krajów bałtyckich, zachodniej Ukrainy, zachodniej Białorusi i Mołdawii. Wielu zginęło z głodu i chorób. W latach 1943-1944 ponad milion osób deportowano z Kaukazu i Krymu, dziesiątki tysięcy zginęły. Oprócz czynników oficjalnych nikt oczywiście nie wie, ilu ludzi or­ gana bezpieczeństwa państwowego wymordowały podczas wojny jako wrogów ludu i niemieckich szpicli. Większość ofiar nie miała nic wspólnego z zarzucanymi im zbrodniami, ale ocena działalno­ ści organów bezpieczeństwa zależała od liczby unieszkodliwionych „wrażych agentów”, toteż starały się osiągać jak najwyższe wyniki. Tysiące sowieckich żołnierzy, którzy mieli nieszczęście trafić do niemieckiej niewoli i cudem uszli z niej z życiem, znalazły się później jako zdrajcy ojczyzny w sowieckich łagrach, gdzie ich za­ męczano, przemieniano w łagrowy pył. Tak więc ogromnej liczby ofiar wśród sowieckiej ludności winni są nie tylko niemieccy na­ ziści, ich satelici i kolaboranci, nie tylko koszmar wojny i wszyst­ kie towarzyszące jej nieszczęścia, ale też najwyższe kierownictwo partyjno-polityczne ZSRS. Jednak żaden członek rządu czy kie­ rownictwa partyjnego nie stanął przed sądem. Wiele było przykładów bohaterstwa sowieckich żołnierzy. W swych nieopublikowanych wspomnieniach pułkownik Wasilij Nowobraniec opisał nocny bój żołnierzy sowieckiej 6. Armii, któ­ ra na samym początku wojny, walcząc na bagnety, próbowała wy­ dostać się z okrążenia. Bohatersko bronił się garnizon twierdzy brzeskiej, porzucony przez dowództwo na pastwę losu. Załoga zdołała utrzymać twier­ dzę przez 28 dni oblężenia. Nieliczni jej obrońcy, którzy prze­

214

żyli to piekło, na przykład major Piotr Gawriłow, po niewyobra­ żalnych cierpieniach w niemieckiej niewoli wylądowali w końcu z etykietką zdrajców ojczyzny w sowieckim łagrze na Kołymie. Zrehabilitowano ich po wielu latach. Wojna, podobnie jak każde zdarzenie wstrząsające światem, zrodziła liczne mity i legendy, obdarzając żołnierzy cudotwórczą siłą, wkładając w ich usta słowa, które na zawsze zapisały się na kartach wojennej historii. Wszystkie książki przytaczają zdanie, z którym politruk Wasilij Kłoczkow miał się zwrócić na przedpo­ lach Moskwy do garstki żołnierzy z dywizji generała Iwana Panfiłowa: „Rosja jest wielka, ale cofać się nie ma gdzie — za nami Moskwa”. Któż mógł przekazać żywym tę wypowiedź, skoro pra­ wie wszyscy obrońcy stolicy na tym odcinku polegli? Jedyny oca­ lały, lecz ciężko ranny żołnierz zmarł niedługo potem w szpitalu, nie odzyskawszy przytomności. Misję tę wziął na siebie dzienni­ karz Aleksander Kriwicki, który jako pierwszy opublikował arty­ kuł o Kłoczkowie i panfiłowcach. Zapytany przez szefa Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej Aleksandra Szczerbakowa, czy Kłoczkow naprawdę tak powiedział, Krywicki odparł wie­ loznacznie: „Musiał tak powiedzieć...”. * * *

Związek Sowiecki zwyciężył w II wojnie światowej nie w wyniku nieomylnego kierowania walką przez mądrego Stalina, Państwo­ wy Komitet Obrony i Naczelne Dowództwo. Związek Sowiecki zwyciężył p o m i m o kolosalnych błędów kierownictwa partyj­ no-politycznego. Niebezpieczna, awanturnicza przedwojenna polityka sowiec­ kiego rządu doprowadziła do utworzenia wspólnej granicy ZSRS z największą potęgą militarną w Europie — hitlerowskimi Niem­ cami. Czynnik ten, a także rozbrojenie poprzedniej granicy z 1939 roku oraz nieukończone przygotowania wojskowe sprawiły, że

215

wróg w pierwszej fazie wojny uzyskał kolosalną przewagę. Same te błędy — nie mówiąc o bezsensownych rozkazach natarcia wy­ dawanych przez Naczelne Dowództwo w pierwszych dniach woj­ ny, rozkazach, które doprowadziły do okrążenia i zagłady całych armii sowieckich — pociągnęły za sobą niesłychaną liczbę ofiar i nieszczęść. W pierwszych dniach wojny Związek Sowiecki utracił obszar, który można przyrównać do terytorium Europy Zachod­ niej, okupowanej przez Niemcy hitlerowskie w latach 1939-1940. Jedynie wyjątkowo wielkie połacie kraju, głębokie zaplecze z bazą surowcową i przemysłową na Uralu, Syberii, Zakaukaziu i Dale­ kim Wschodzie, jak również polityczne i strategiczne błędy Hitlera uratowały ZSRS latem 1941 roku przed sromotną klęską. Sowiety wciąż jeszcze posiadały wystarczająco dużo rezerw, by w końcu prześcignąć Niemcy zarówno w liczbie dywizji, jak i w wielkości produkcji zbrojeniowej. Gdyby terytorium Związku Sowieckiego było wielkości Francji lub Niemiec, błędy kierownictwa partyjnego i politycznego doprowadziłyby kraj do totalnej klęski. Dość przy­ pomnieć, że niemieckie wojska przez pierwsze trzy tygodnie wojny posuwały się w głąb ZSRS szybciej, niż maszerowały przez Polskę. Oto co pisał na przykład główny marszałek artylerii Nikołaj Woronow: „Gdyby hitlerowscy najeźdźcy, którzy zdradziecko na­ padli na nas o świcie 22 czerwca 1941 roku, napotkali zorganizowa­ ny opór naszych wojsk na przygotowanych pozycjach obronnych, gdyby na wroga uderzyło nasze lotnictwo, zawczasu rozmiesz­ czone na lotniskach polowych, gdyby cały system dowodzenia odpowiadał wymogom sytuacji, nie ponieślibyśmy w pierwszych miesiącach wojny tak ciężkich strat w ludziach i sprzęcie. Nieprzy­ jaciel nie zająłby ogromnych obszarów ziemi radzieckiej, naród uniknąłby tych strasznych cierpień i męczarni”173. Marszałek Andriej Grieczko stwierdził: „Trzeba z goryczą przyznać, że jedna z głównych przyczyn naszych niepowodzeń na początku wojny tkwiła w błędach popełnionych przez najwyższe dowództwo wojskowe”174.

216

Awanturnicza polityka sowieckiego kierownictwa partyjno-politycznego przed wojną i niekompetenqa dowództwa wojsko­ wego wyszły na jaw w trakcie wojny sowiecko-fińskiej, gdy cały świat ujrzał amoralność sowieckiej polityki zagranicznej i słabość sił zbrojnych ZSRS. Wojna ta ukazała również błędne przesłan­ ki polityki zagranicznej sowieckiego kierownictwa. Na apel „ludo­ wego rządu” Ottona Kuusinena, nawołującego do obalenia pra­ wowitego fińskiego gabinetu, Finowie odpowiedzieli masowym zrywem patriotycznym i poparli socjaldemokratyczny rząd Vainó Tannera, który odrzucił sowieckie ultimatum. W 1941 roku sowieckie armie miały dokąd się cofać i moż­ liwości te wykorzystały: na północnym zachodzie cofnęły się do Leningradu, na zachodzie — do Moskwy i Rostowa nad Donem, wreszcie na południu — do Krymu. Miały też pole do odwrotu w roku 1942 i wycofały się do Stalingradu i grzbietu Wielkiego Kaukazu. Słynny Rozkaz nr 227 Stalina, znany jako rozkaz „Ani kroku w tył!”, mówi właśnie o błędnym przekonaniu, jakoby zawsze było się dokąd cofać. Ale ten piętnowany sposób myślenia odzwiercie­ dlał stan faktyczny — ogromne terytorium ZSRS. Przez blisko półtora roku sowieckie siły zbrojne cofały się, po­ nieważ było dokąd. Armie francuskie, belgijskie, holenderskie czy polskie nie miały takich możliwości, brakowało im rezerwy cza­ su — dlatego skapitulowały. Na szczęście dla Armii Czerwonej i całego narodu ZSRS miał terytorium, a więc i czas potrzebny na przygotowanie kontruderzenia. Ten fakt rekompensował błędy i omyłki kierownictwa oraz naczelnego dowództwa. Związek Sowiecki posiadał solidne zaplecze: patriotyczną lud­ ność broniącą się przed groźnym najeźdźcą, którego okrucieństwa nie pozostawiały innej możliwości, jak tylko walczyć do upadłego. System sowiecki okazał się dość mocny, by wytrzymać straszliwe uderzenie Niemiec hitlerowskich. Istotną rolę odegrała też pomoc udzielona ZSRS przez USA i Wielką Brytanię.

217

Doświadczenie minionej wojny wykazało, że reżimy totali­ tarne opierające się na nieograniczonej przemocy i ideologii wyż­ szości moralnej bądź rasowej są dość odporne. Dla złamania na­ zizmu potrzeba było połączonych sił koalicji antyhitlerowskiej i zdobycia stolicy III Rzeszy, Berlina, przez sowieckie siły zbrojne po długich i zażartych walkach. Potrzeba było również progra­ mu wojny, który zjednoczyłby wszystkich członków koalicji anty­ hitlerowskiej, programu opartego na zasadach demokracji i wol­ ności. Reżim nazistowski stawiał zacięty opór aż do chwili, gdy został złamany f i z y c z n i e . Związek Sowiecki oraz jego so­ jusznicy — Wielka Brytania i USA — wykazali ogromną wolę zwycięstwa. Ludność ZSRS żyła przez ćwierć wieku w bardzo trudnych wa­ runkach. Krótki czas wytchnienia to tylko okres od NEP do po­ czątków kolektywizacji. Wszyscy przyzwyczaili się do niedostat­ ku, zmęczenia, złych warunków mieszkaniowych. Dlatego znieśli takie wyrzeczenia lat wojny, jakich nie zniósłby żaden naród nale­ żący do zachodniej strefy cywilizacyjnej. Kierownictwo sowieckie dość prędko otrząsnęło się po pierw­ szych ciosach. Mając do dyspozycji wierne reżimowi kadry par­ tyjne i potężną machinę organów bezpieczeństwa państwowego, opierając się na wieloletnich doświadczeniach zniewalania mas i kierowania nimi, WKP(b) przywróciła swą kontrolę wszędzie tam, gdzie tylko uległa ona osłabieniu bądź zanikła. Sowieckie kierownictwo zdołało nawet własne przestępstwa, pomyłki i błędy zinterpretować jako przenikliwe, mądre przedsię­ wzięcia. Na przykład terror lat trzydziestych, który pochłonął naj­ lepszych, najzdolniejszych dowódców i kierownicze kadry prze­ mysłu, przedstawiono jako przeprowadzoną we właściwym czasie likwidację „piątej kolumny”, „niemieckich szpiegów”, „wrogów ludu”, likwidację potencjalnej bazy dla niemieckich nazistów wśród sowieckiej ludności. Jak wiadomo, wersję tę gorliwie pod­ chwyciły zagraniczne partie komunistyczne, a zachodnia liberał-

218

na inteligencja antyfaszystowska rozpowszechniała ją przez dłu­ gi czas. Chaotyczny odwrót i klęski z lat 1941-1942 uchodziły za rozumną strategię „ruchomej obrony” itd. Zwycięstwo przesłoni­ ło na jakiś czas wszystkie wyrzeczenia, trudy i niedole. Żołnierze wracali do domów z wiarą w lepsze życie. Wojna się skończyła. Ale Stalina nie opuszczała tęsknota za przeszłością, za nieurzeczywistnionymi planami sowiecko-nie­ mieckiej hegemonii w Europie. 6 listopada 1941 roku, niecałe pół roku po wtargnięciu ar­ mii niemieckich, sowiecki przywódca, usiłując uzasadnić swą po­ litykę z lat 1939-1941, mówił: „Dopóki hitlerowcy zajmowali się skupianiem ziem niemieckich i przyłączaniem Nadrenii, Austrii itp-i można ich było z pewnym uzasadnieniem uważać za nacjo­ nalistów”175. Dziwnie wyglądały te rozważania w ustach człowie­ ka roszczącego sobie prawo do tytułu głównego teoretyka ide­ ologii „proletariackiego internacjonalizmu”. Brzmiały one jak akceptacja, jeśli nie ańrmacja. W rzeczywistości Stalin również zajmował się (przy poparciu Hitlera) „skupianiem” ziem wchodzących w skład dawnego impe­ rium Romanowów: państw bałtyckich, wchodzących w skład Pol­ ski zachodnich obszarów Ukrainy i Białorusi, wreszcie pozostało­ ści monarchii habsburskiej — Ukrainy Zakarpackiej i północnej Bukowiny. Stalin nieprzypadkowo zresztą dodał rzucone niedbale „itp.”. Mogło ono dotyczyć zarówno Sudetów, jak i korytarza po­ morskiego, których los, podobnie zresztą jak wszystkich pozosta­ łych „itp ”, miał się rozstrzygnąć w przyszłości. Nostalgiczne nuty zabrzmiały u Stalina w całkiem odmien­ nej sytuacji historycznej. W gratulacyjnym telegramie wysłanym 13 października 1949 roku do Wilhelma Piecka i Ottona Grotewohla z okazji powstania Niemieckiej Republiki Demokratycz­ nej pisał: „Doświadczenie ostatniej wojny wykazało, że najwięk­ sze ofiary w tej wojnie poniosły narody niemiecki i radziecki, że te dw a n a r o d y r o z p o r z ą d z a j ą n a j w i ę k s z y m i mo ż ­

219

l i w o ś c i a m i w E u r o p i e dla p r z e p r o w a d z a n i a w i e l k i c h a k c j i o ś w i a t o w y m z n a c z e n i u [podkr. autora]”176. Biada innym narodom europejskim, nieposiadającym takich możliwości! Co w istocie miał na myśli Stalin, mówiąc o przeprowadzaniu „wielkich akcji o światowym znaczeniu”, wyjawiła jego córka Świe­ tlana Alliłujewa: „Nie zgadł i nie przewidział, że pakt z 1939 roku, który uwa­ żał za swój znakomity fortel, zostanie złamany przez jeszcze sprytniejszego przeciwnika. Właśnie dlatego na początku wojny wpadł w taką depresję. »Ech, z Niemcami bylibyśmy niezwyciężeni« — powtarzał już po zakończeniu wojny... Ale nigdy nie przy­ znawał się do błędów”177. Mimo wszystko Stalin czasem wyciągał z nich wnioski. Naj­ ważniejszy praktyczny wniosek, jaki wysnuł z wojny, to wyrzecze­ nie się na przyszłość wspólnej granicy z Niemcami. W 1941 roku wspólna granica odsłoniła Związek Sowiecki, umożliwiając Niem­ com atak szerokim frontem. Po II wojnie światowej Stalin powrócił do skorygowanej na swój sposób koncepcji „kordonu sanitarnego”, który tym razem składał się z bratnich państw socjalistycznych, oddzielających ZSRS od Niemiec. Nie miał wątpliwości co do ich ostatecznego zjednoczenia. Zatriumfowała stara koncepcja geopolityczna — nie grani­ czyć z silnym sąsiadem. Dwadzieścia milionów istnień ludzkich — oto koszt popeł­ nionego przez Stalina błędu.

ROZDZIAŁ IX

Zmierzch epoki stalinowskiej ( 1945- 1953)

1. Repatriacja Skończyła się wojna. Ruszyły na wschód eszelony wiozące zdemo­ bilizowanych żołnierzy z Niemiec, Austrii, Czechosłowacji, Wę­ gier, Polski, Bułgarii. Na stacjach kolejowych witano ich kwiatami, wczorajsi zdobywcy Berlina i Budapesztu dziarsko pląsali na pero­ nach, przygrywając sobie na zdobycznych akordeonach. Sunęły też inne transporty, z zakratowanymi oknami; i w nich też wracali sowieccy żołnierze. Jednak z bydlęcych, na głucho za­ mkniętych wagonów nie dobiegały dźwięki harmonii ani chwackie kuplety. Nikt nie wychodził ich witać na stacjach, przystankach czy miejskich dworcach. Eszelony te sunęły dzień i noc, stat­ ki przybijały do wyludnionych przystani i po trapach w asyście wzmocnionej eskorty schodzili na rodzinną ziemię sowieccy żoł­ nierze i oficerowie — byli jeńcy hitlerowskich kacetów. Schodzili na rosyjską ziemię i ci, którzy dobrowolnie albo mimo woli udzie­ lali pomocy Niemcom. Przywieziono tych, którzy w ogóle nigdy nie żyli w porewolucyjnej Rosji, ale których angielscy, amerykań-

222

scy i francuscy alianci ZSRS uznali za jego obywateli i przekazali w ręce władz sowieckich, by się z nimi rozprawiły. Pod koniec wojny na terytorium Niemiec i innych państw europejskich znajdowało się ponad 5 milionów sowieckich oby­ wateli, wśród nich jeńców, robotników i chłopów — tych, którzy wywiezieni na roboty do Rzeszy zdołali przeżyć, i tych, którzy za­ brali się z Niemcami podczas ich odwrotu z ZSRS. Zgodnie z podpisaną w Jałcie umową repatriacją mieli być ob­ jęci obywatele sowieccy pragnący powrócić do ojczyzny. Ale prze­ widziano też repatriację przymusową. Dotyczyła ona wszystkich żołnierzy wziętych do niewoli w niemieckim mundurze, którzy po 22 czerwca 1941 roku walczyli w szeregach sowieckich sił zbroj­ nych, a zatem nie zostali z nich zwolnieni, wszystkich, którzy w świetle wiarygodnych świadectw współpracowali z wrogiem1. Praktycznie umowa ta przemieniła się w przymusową repa­ triację każdego, kto nawinął się pod rękę. Chęć odzyskania przez ZSRS własnych obywateli, którzy w toku wojny znaleźli się na Zachodzie niezależnie od własnej woli, spotkała się z życzliwym przyjęciem ze strony Anglii i USA2. Moskwie zależało na tym, by nie dopuścić do powstania w krajach zachodnich nowej politycznej emigracji ze Związku Sowieckiego, a także na tym, by zlikwidować starą. Przymusowe repatriacje zaczęły się zaraz po zakończeniu wojny i trwały w zasadzie do roku 1947. Część byłych sowieckich jeńców, przywiezionych do Murmańska i Odessy na pokładach angielskich statków, oddziały NKWD rozstrzelały na miejscu, w okolicznych dokach. Nierzadkie były wśród tych „repatriantów mimo woli” przypadki samobójstw. Oficerowie sowieckich misji repatriacyjnych nie ukrywali przed swymi kolegami — angiel­ skimi oficerami — że wielu tych nieszczęśników po powrocie do ZSRS czeka pluton egzekucyjny bądź stryczek3. Brytyjskie władze przekazały w ręce Sowietów również tak zwanych białych emigrantów, którzy porzucili Rosję po przewro­

223

cie bolszewickim w 1917 roku i nigdy nie byli obywatelami ZSRS. Nawet przywykli do niespodzianek oficerowie NKWD, którzy przyjmowali tych nieszczęśników, nie spodziewali się takiego pre­ zentu od Anglików. Minister bezpieczeństwa państwowego ZSRS Wsiewołod Mierkułow mówił o Anglikach: „Nie rozumieją, że za­ pędziliśmy ich w róg szachownicy i zmusiliśmy, niczym ostatnie­ go pionka, by tańczyli, jak im zagramy”4. W Paryżu NKWD niemal otwarcie polowało na sowieckich obywateli, którzy odmawiali powrotu do ZSRS5. W obozie Beauregard, gdzie trzymano przyszłych repatriantów, władze sowieckie zachowywały się tak samo jak w łagrach na terytorium Związku Sowieckiego. Dopiero w 1947 roku, dwa lata po zakończeniu woj­ ny, pod naciskiem opinii publicznej zjawiła się w Beauregard poli­ cja i wykryła tam magazyny broni. Po tym obóz zamknięto6. W sumie przy pomocy władz brytyjskich i amerykańskich do ZSRS repatriowano 2,272 miliona sowieckich — i uznanych za sowieckich — obywateli. Jakie były ich dalsze losy? Zdecy­ dowaną większość oskarżono o zdradę; wyroki wydawały trojki, trzyosobowe trybunały. Spośród tych, którzy powrócili do ZSRS, 20% skazano na karę śmierci albo 25 lat łagrów; 15-20% skaza­ no na wyroki od pięciu do dziesięciu lat; 10% zesłano na daleką Syberię, gdzie przebywali co najmniej sześć lat; 15% zesłano na roboty przymusowe w rejony zniszczone podczas wojny; tylko 15-20% otrzymało zgodę na powrót do domu. Spośród pozosta­ łych część najpewniej zgładzono (niektórzy zmarli podczas trans­ portu), część zaś zdołała zbiec7. Rządy państw sprzymierzonych wiedziały doskonale, że wielu przymusowo repatriowanych jedzie na pewną śmierć, ale niezbyt je to interesowało. Kierowały się raczej względami pragmatycz­ nymi, Ucząc, że zdołają zapewnić sobie w ten sposób współpracę ZSRS w powojennym świecie. Przymusowe repatriacje ludzi urodzonych w rosyjskim impe­ rium, a niekoniecznie będących obywatelami Związku Sowieckie­

224

go, zasiały strach wśród sowieckich obywateli pragnących osiedlić się na Zachodzie. Już po zakończeniu wojny sojusznicza administracja woj­ skowa w Niemczech zwracała władzom sowieckim żołnierzy i ofi­ cerów Armii Czerwonej, którzy zbiegli do zachodnich stref oku­ pacyjnych. Mimo to w ciągu pierwszych czterech lat po wojnie uciekło na Zachód 13-14 tysięcy sowieckich obywateli8. Dopiero w 1951 roku Stany Zjednoczone oficjalnie zmieniły politykę, gwa­ rantując uciekinierom z ZSRS prawo azylu. Władze sowieckie nigdy nie opublikowały oficjalnych danych dotyczących liczby powojennych uciekinierów z ZSRS. W szcze­ gólnych przypadkach sowiecka propaganda mówiła o nich jako o szpiegach i najmitach na służbie imperialistów. Nieszczęśnicy ci mało kogo obchodzili. Okropności hitlerow­ skich obozów, w których podczas II wojny światowej zgładzono 11 milionów ludzi, wywołały taką falę słusznego oburzenia, że nikt nie chciał serio myśleć o ofiarach innego reżimu totalitarnego. Oprócz sowieckich — oraz uznanych za sowieckich — jeń­ ców znalazło się w Europie po zakończeniu wojny jeszcze 3,2 miliona obywateli ZSRS. Niemal wszyscy powrócili bądź zo­ stali zwróceni do kraju. Według danych Centralnego Zarządu ds. Repatriacji do 1 stycznia 1953 roku do ZSRS powróciło 5 457 856 sowieckich obywateli. Do tej chwili ze Związku Sowieckiego re­ patriowano 4 059 736 cudzoziemców, którzy znaleźli się na tery­ torium Sowietów, wśród nich również jeńców wojennych państw zwyciężonych9.

2.

Ruchy powstańcze

Wojna się zakończyła, ale nie dla wszystkich. Na terenach za­ chodniej Ukrainy i w krajach bałtyckich wciąż działała antysowiecka partyzantka. Zrodziło ją dążenie do niepodległości, a tak­

225

że sowiecka polityka czystek w latach 1939-1941, kolektywizacja i groźba kolejnej deportacji. W 1939 roku, po przyłączeniu do Ukraińskiej SRS obszarów zachodniej Ukrainy, przeprowadzono na tych terenach wielką czystkę. Wszyscy wrogowie władzy sowieckiej albo uznani za ta­ kowych zostali aresztowani i deportowani na wschód. Część roz­ strzelano. Zamknięto ukraińskie oraz polskie organizacje i insty­ tucje. W owym czasie szkoły były już całkowicie zukrainizowane. Zlikwidowano legalne partie ukraińskie. Kościoła greckokatolic­ kiego (unickiego) w latach 1939-1941 nie ruszano, ale duchow­ nym wydano dokumenty tożsamości ze specjalną adnotacją, a cer­ kwie zostały obciążone wielkimi podatkami10. Podczas odwrotu Armii Czerwonej w 1941 roku przeprowa­ dzono masowe aresztowania wśród zachodnioukraińskiej lud­ ności. W większości więzień NKWD rozstrzeliwało skazańców, których wyrok przekraczał trzy lata. W niektórych miastach pod­ palało więzienia wraz z aresztantami. Według ukraińskich źró­ deł we Lwowie, Złoczowie, Równem, Dubnie, Łucku i innych mia­ stach rozstrzelano około 10 tysięcy więźniów11. Podczas krótkiego okresu sowieckiego 1939-1941 zacho­ wała się dosyć silna podziemna Organizacja Ukraińskich Nacjo­ nalistów (OUN). Po przyjściu Niemców na Ukrainę przywódcy OUN usiłowali stworzyć we Lwowie i Kijowie niezależne ukraiń­ skie rządy, ale Niemcy udaremnili te próby: rządy rozpędzono, a przywódcy zostali aresztowani12. Ukraińscy nacjonaliści chcieli współpracować z Niemcami, wstępowali do jednostek SS (dywizja „Galizien-Hałyczyna”) i innych, walczyli z Armią Czerwoną, po­ magali niemieckim okupantom tropić komunistów, sami polo­ wali na Żydów. Przekonawszy się jednak, że władze niemieckie w ostatniej kolejności myślą o utworzeniu niezależnego państwa ukraińskiego, OUN wypowiedziała wojnę na dwa fronty: i Stalino­ wi, i Hitlerowi. Główne działania wojskowe i wysiłki nadal jednak kierowała przeciw Armii Czerwonej.

226

W lipcu 1944 roku w związku z wkroczeniem Armii Czerwo­ nej na zachodnią Ukrainę OUN utworzyła Ukraińską Najwyższą Radę Wyzwolenia. Na czele Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) stanął szef OUN Roman Szuchewycz, używający pseudonimu „ge­ nerał Taras Czuprynka” (alias „Tur”). Przywódcy OUN liczyli na wzajemne wyniszczenie się Nie­ miec i ZSRS oraz na to, że Anglia, a zwłaszcza Churchill, będą aktywnie przeciwstawiać się ustanowieniu hegemonii ZSRS w Europie. Rozważano możliwość powszechnego powstania, wspartego przez inne narody zamieszkujące terytoria zajęte przez Armię Czerwoną. Ale była to czysta fantazja. Jeśli chodzi o ope­ racje wojskowe, OUN mogła liczyć wyłącznie na własne siły. Na­ czelnym zadaniem była obrona zachodnioukraińskiej ludności przed zagrażającą jej kolejną falą terroru i masowych deportacji. Ludność zachodniej Ukrainy popierała UPA, co umożliwiało armii prowadzenie walki zbrojnej jeszcze przez kilka lat po zakończeniu II wojny światowej. Gdy Armia Czerwona wkroczyła na zachodnią Ukrainę, so­ wieckie dowództwo i rząd ZSRS wezwały powstańców do złożenia broni, za co obiecano im amnestię. Apel ten nie przyniósł jednak widocznych rezultatów. W latach 1944-1947 propozycję powta­ rzano sześciokrotnie, za każdym razem prolongując termin amne­ stii13. W 1945 roku powstańcy kontrolowali wszystkie główne re­ giony rolnicze zachodniej Ukrainy. W lutym 1946 roku większość zachodnioukraińskiej ludności zbojkotowała pierwsze powojenne wybory do Najwyższego Sowietu, chociaż oficjalne komunikaty utrzymywały, jak zwykle, że wszyscy jak jeden mąż głosowali „za”. Program OUN uległ w okresie walk zbrojnych zasadniczym modyfikacjom. W 1950 roku organizacja ta wystąpiła na rzecz cał­ kowitej likwidacji kołchozów, ale przeciw powrotowi obszarników i kapitalistów — żądała przekazania gruntów na własność chło­ pom na podstawie rodzinnego władania ziemią. Proklamowała również wolność organizacji politycznych i społecznych. Według

227

źródeł ukraińskich ideologia OUN zmierzała stopniowo w kierun­ ku liberalnej demokracji. Prócz prowadzenia zbrojnej walki powstańcy kolportowa­ li ulotki, odbywali specjalne eskapady propagandowe na Słowację i wschodnią Ukrainę, na Białoruś i nawet do Rumunii. Rozprawia­ jąc się bezlitośnie z pojmanymi oficerami i żołnierzami z formacji NKWD, z działaniami partii i sowietów, powstańcy zwalniali cza­ sem schwytanych żołnierzy regularnych jednostek, dając im żyw­ ność i broszurki propagandowe. Ale zdarzało się to dość rzadko. Okrucieństwo po obu stronach było zjawiskiem powszednim. Rejon działań UPA obejmował terytorium Ukrainy, Polski za linią Curzona, tak zwany Kraj Zakerzoński, oraz Czechosłowacji: góry słowackie. Po upadku III Rzeszy formacje UPA podzieliły się na niewiel­ kie grupy, które działały też we wschodniej części Ukrainy. Źró­ dła sowieckie nie podają żadnych szczegółów co do sił, jakimi dys­ ponowali powstańcy. W świetle polskich dokumentów na samym terytorium Polski przylegającym do sowieckiej granicy działało 6 tysięcy powstańców. Źródła ukraińskie utrzymują, jakoby siły UPA osiągnęły jesienią 1944 roku — to jest w chwili wkroczenia wojsk sowieckich do zachodniej Ukrainy — liczbę 20 tysięcy ludzi14. O skali tego ruchu świadczy pomoc udzielana mu przez miejscową ludność, a także po­ rozumienie o wspólnej walce przeciw ukraińskim powstańcom, za­ warte w maju 1947 roku między ZSRS, Polską i Czechosłowacją. Po­ wstańczy ruch ukraiński określono, ma się rozumieć, mianem band. W czerwcu 1945 roku do walki z powstańcami rzucono trzy polskie dywizje, ale nie uzyskano spodziewanych rezultatów. By pozbawić UPA jej naturalnych baz, rząd polski przesiedlił ludność ukraińską na północno-wschodni kraniec kraju. Oficjalne źródła odnotowują, że ukraiński ruch powstańczy zdołano zdła­ wić dopiero po fizycznej likwidacji powstańców i po wspomnia­ nych przesiedleniach15.

228

Głód w latach 1944-1948 zmusił dziesiątki tysięcy chłopów ze wschodniej Ukrainy do przeniesienia się na zachód kraju, gdzie stawali się zapleczem powstańczej partyzantki. W walkach z UPA wykorzystano cały wachlarz met;od: woj­ skowe operacje bojowe, masowe deportacje na Sybir, przesiedla­ nie całych wsi z terenów kontrolowanych przez powstańców do wschodnich obszarów republiki, kolektywizację, wysyłanie na1 uczycieli ze wschodniej Ukrainy do zachodniej w celu reedukacji tamtejszej ludności, likwidację Kościoła unickiego. Po śmierci zachodnioukraińskiego metropolity Andrzeja Szeptyckiego w listopadzie 1944 roku Kościołowi unickiemu za­ proponowano połączenie się z prawosławnym. W prasie rozpo­ częła się intensywna kampania wymierzona w unitów. Nowy nie­ pokorny metropolita Jo sif Slipyj i jego biskupi zostali podczas okupacji aresztowani i skazani za współpracę z hitlerowcami. Stopniowo, różnorakimi metodami, łącznie z zabójstwem biskupa Zakarpacia Teodora Romży16, Kościół unicki zlikwidowano. Dla zachodnioukraińskich nacjonalistów był to cios poważ­ ny, ale nie śmiertelny. O żywotności ruchu powstańczego w za­ chodniej Ukrainie świadczy na przykład rozkaz nr 312 ukraińskie­ go ministra spraw wewnętrznych Wasilija Riasnoja z 30 grudnia 1949 roku. Minister ponownie ogłaszał amnestię dla wszystkich, którzy dobrowolnie złożą broń. By zilustrować przekrój społecz­ ny powstańców, należy zwrócić uwagę na wymienioną w tym roz­ kazie — oprócz różnych kategorii „bandytów” — młodzież, która uciekła z fabryk, donieckich kopalń i szkół zawodowych17. Zbrojna walka, w mniejszej już skali, trwała przez całą pierw­ szą połowę lat pięćdziesiątych. W latach 1946-1950 z zachodniej Ukrainy deportowano, aresztowano i zesłano około 300 tysięcy ludzi, w tym byłych ko­ laborantów, esesmanów z SS „Galizien-Hałyczyna”. Byli wśród nich zbrodniarze, którzy uczestniczyli w eksterminacji ludności żydowskiej na Ukrainie, jednak większość deportowanych stano­

229

wili Bogu ducha winni chłopi. Na zachodniej Ukrainie przeprowa­ dzano kolektywizację i przyspieszoną industrializację, co pociąg­ nęło za sobą zasiedlenie kraju specjalistami ze wschodniej czę­ ści republiki i Rosjanami. Zmieniła się struktura demograficzna i ruch powstańczy wygasł. Przywódcy OUN albo zginęli w wal­ ce (Roman Szuchewycz), albo zostali schwytani i zgładzeni (Wa­ syl Ochrymowycz). Aby raz na zawsze skończyć z OUN, sowieccy agenci zamordowali w Niemczech Zachodnich przywódców orga­ nizacji — Łwa Rebeta (1957) i Stepana Banderę (1959). W ten sposób zakończył się okres zbrojnej walki ukraińskich nacjonalistów. Nastał nowy etap: pokojowej walki ukraińskiej in­ teligencji o prawo do własnej kultury.

3. Zimna wojna na wszystkich frontach W wyniku wojny pozycja międzynarodowa Związku Sowieckie­ go zasadniczo się zmieniła. Armia Czerwona stała w Europie Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej, w północno-wschodnich Chinach, na Wyspach Kurylskich i na Sachalinie. Sojusznicy Sowietów z koalicji antyhitlerowskiej milcząco przystali na zachodzące zmiany, gdyż po prostu nie mieli dość sił, by się im przeciwstawić. Złe przygotowanie do pokoju przywio­ dło ich do największej klęski politycznej na arenie międzynarodo­ wej, klęski bez precedensu. W orbitę sowieckich wpływów dostały się: Finlandia, Polska, Czechosłowacja, Rumunia, Bułgaria, Wę­ gry. Poważnymi wpływami Moskwa dysponowała na Bałkanach — w Jugosławii i Albanii. Sowieckie garnizony stacjonowały w Wiedniu i Berlinie. W całej Europie trwała ofensywa komunizmu. W Grecji szala­ ła wojna domowa. Coraz większy wpływ na wewnętrzną sytuację polityczną we Włoszech i Francji wywierały miejscowe partie ko­ munistyczne.

230

Na bezkresnych obszarach Azji — w Chinach, Indochinach, Korei, Birmie, na Filipinach, w Indonezji i Indiach — rodziły się potężne ruchy narodowowyzwoleńcze. W Chinach trwała wojna domowa, w której wyraźną przewagę osiągnęli komuniści. Nigdy dotąd Związek Sowiecki nie cieszył się na Wscho­ dzie taką popularnością jak po zakończeniu II wojny światowej. Wszystko zdawało się służyć umocnieniu jego roli. Z sześciu wiel­ kich mocarstw zachodnich dwa zdołały zachować pozycję: Wielka Brytania, nadszarpnięta niedawnym rozpadem jej imperium ko­ lonialnego, oraz Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, które wy­ szły z wojny jako niebywała potęga. USA podczas II wojny światowej w pełni odczuły wzajem­ ną zależność z Europą. By pomóc krajom europejskim w jak naj­ szybszym otrząśnięciu się z powojennego marazmu i ruiny gospo­ darczej, a także by zahamować dryf w stronę komunizmu, Stany Zjednoczone zaproponowały państwom europejskim pomoc w odbudowie — tak zwany plan Marshalla18. Amerykańscy przy­ wódcy zapowiedzieli zarazem, że zamierzają przeciwstawić się dalszej ekspansji komunizmu (doktryna Trumana)19. Rząd USA zaproponował Związkowi Sowieckiemu i innym krajom europejskim, by wzięły udział w planie odbudowy konty­ nentu, jednak Kreml wymusił na Europie Wschodniej odrzucenie amerykańskiej propozycji20. Kierownictwo Związku Sowieckiego bynajmniej nie troszczy­ ło się o połączenie wysiłków wszystkich zrujnowanych przez woj­ nę państw w celu szybszej odbudowy światowej gospodarki. Zale­ żało mu przede wszystkim na utworzeniu własnej, niezależnej od Zachodu strefy polityczno-ekonomicznej, złożonej z ZSRS i jego satelitów. Gospodarka tych państw-satelitów w latach powojen­ nych podporządkowywała się coraz bardziej gospodarce sowiec­ kiej, jakby była tylko jej uzupełnieniem. Drugim źródłem odbudowy i wzmocnienia sowieckiej potę­ gi gospodarczej miały być reparacje wypłacane przez kraje poko­

231 nane, jak również sprzęt, wyposażenie przemysłowe, w tym kom­ pleksy fabryczne wywiezione z krajów zwyciężonych przez ZSRS w charakterze trofeów wojennych. Jednak znacznej części zdo­ bytego sprzętu nie zdołano użyć w sowieckim przemyśle, przede wszystkim wskutek niegospodarności. Niezwykle kosztowne urządzenia i instalacje stopniowo przemieniały się w złom. W 1947 roku doszło do podpisania traktatów pokojowych z pokonanymi państwami21. Związek Sowiecki usiłował zagar­ nąć pod swe skrzydła Libię22, dawną włoską kolonię, co wzbu­ dziło spore zaniepokojenie na Zachodzie. Chęć zaczepienia się na Bliskim Wschodzie i w Afryce doprowadziła do uznania przez ZSRS państwa Izrael23, powstałego w 1948 roku. Jednak zachod­ nie mocarstwa odparły pierwszą podjętą przez Związek Sowiecki polityczno-dyplomatyczną próbę zapuszczenia korzeni na Bli­ skim Wschodzie i w Afryce — i odtąd Moskwa skupiła swoją uwa­ gę na Europie Wschodniej. Polityka przekształcenia państw wy­ zwolonych spod faszystowskiej okupacji w Europie Wschodniej w satelitów ZSRS była niezwykle prosta, wręcz prymitywna — ale skuteczna. Opierając się na sowieckich dywizjach kontrolujących terytoria państw wschodnioeuropejskich, komunistyczne partie w tych krajach — w pierwszej fazie wchodzące w skład koalicji demokratycznych partii antyfaszystowskich — dokonały prze­ wrotów państwowych i przechwyciły władzę. Technika przejmo­ wania władzy, jeśli pominiemy niuanse, była wszędzie taka sama. W ciągu pierwszych trzech-czterech powojennych lat uformo­ wał się blok komunistycznych państw Europy Wschodniej i Połu­ dniowo-Wschodniej. Państwa te określiły się mianem demokracji ludowych. Zrodził się światowy system socjalistyczny. W paź­ dzierniku 1949 roku proklamowano utworzenie Niemieckiej Re­ publiki Demokratycznej24. W tym samym roku chińscy komuni­ ści odnieśli zwycięstwo w trwającej od wielu lat wojnie domowej i proklamowali powstanie Chińskiej Republiki Ludowej. Wydarze­ nie to, wbrew rozpowszechnionej na Zachodzie opinii, nie sprawi­

232

ło Stalinowi wielkiej radości. Amerykański sekretarz stanu Dean Rusk oświadczył na przykład, że odtąd Chiny stają się słowiań­ skim Mandżukuo, to znaczy sowiecką kolonią25. Tego typu po­ wierzchowne opinie, utożsamiające politykę z ideologią, charak­ terystyczne były w owych czasach dla obu stron. W miejsce rozdzieranych przez wojnę domową i podzielo­ nych Chin, na styku z ZSRS, pojawiło się raptem potężne, scen­ tralizowane państwo chińskie, o liczbie mieszkańców przekra­ czającej z górą trzykrotnie liczbę ludności Związku Sowieckiego. By podkreślić, że ZSRS jest starszym bratem i że Stalin jest waż­ niejszy od Mao Tse-tunga w międzynarodowym ruchu komu­ nistycznym, generalissimus zmusił Mao, by ten podczas wizyty w Moskwie w 1950 roku przez kilka dni wyczekiwał na audien­ cję. Ale z drugiej strony zwycięstwo komunistycznych Chin stanowiło dla Stalina dowód słuszności jednego z dogmatów leninizmu — o stopniowym kurczeniu się sfery świata kapitali­ stycznego. Nowo powstałe państwa socjalistyczne pragnęły być nieza­ leżne. Niektórzy ich przywódcy próbowali uchylać się od ulega­ nia rozkazom Moskwy i działania wyłącznie w interesie Związku Sowieckiego. Zbuntował się popularny przywódca jugosłowiań­ skich komunistów Josip Broz-Tito, który dotąd sprawiał wraże­ nie najbardziej oddanego sojusznika Stalina26. Dyskretnie popie­ rał go były sekretarz generalny Kominternu Georgi Dymitrow27. Nic nie zdołało złamać Jugosłowian — ani pogróżki Stalina, że zniszczy Titę28, ani nawet oficjalna „ekskomunika”: wykluczenie Komunistycznej Partii Jugosławii z powstałego w 1947 roku Kominformu29, nowego międzynarodowego zrzeszenia partii komu­ nistycznych, które zastąpiło rozwiązany w 1943 roku Komintern. Rozpad systemu socjalistycznego zaczął się w chwili jego naro­ dzin. Było to zjawisko o ogromnym znaczeniu historycznym. Okazało się, że system tak zwanego obozu socjalistycznego w rze­ czywistości wcale nie jest dobrowolnym związkiem państw o zbli­

233

żonych ustrojach społecznych i wspólnej ideologii, lecz przymuso­ wym konglomeratem totalitarnych państw typu socjalistycznego. Słynna wypowiedź Lenina: „Chcemy d o b r o w o l n e g o związku narodów — takiego związku, który nie pozwalałby na żadną przemoc jednego narodu wobec drugiego — takiego związ­ ku, który by się opierał na jak najzupełniejszym zaufaniu, na ja­ snym zrozumieniu braterskiej jedności, na zasadzie całkowitej do­ browolności” — ćwierć wieku później brzmiała jak kpina30. * * *

5 marca 1946 roku były premier Winston Churchill wygłosił w obecności prezydenta Trumana przemówienie w amerykań­ skim mieście Fulton. Churchill skonstatował niezaprzeczalny fakt: od Bałtyku po Adriatyk opadła żelazna kurtyna31. Przemó­ wienie Churchilla symbolizowało początek zimnej wojny między byłymi sprzymierzeńcami. Na świecie rozpoczął się szalony wy­ ścig zbrojeń, na pierwszy plan wysunęła się groźba wojny atomo­ wej. Każda ze stron pragnęła zapewnić sobie przewagę militar­ ną, stąd kwestia ograniczenia zbrojeń albo zakazu korzystania z broni atomowej znalazła się w ślepym zaułku, zablokowa­ na przez najróżniejsze polityczne i techniczne trudności nie do przezwyciężenia. Związek Sowiecki zmobilizował kolosalne środki dla stwo­ rzenia bomby atomowej i wodorowej i bardzo prędko zrównał się w tej dziedzinie ze Stanami Zjednoczonymi. Wyścig zbrojeń, różnice poglądów w każdej istotniejszej kwe­ stii dotyczącej stosunków międzynarodowych, wciąż nasilająca się antyamerykańska kampania w ZSRS i odpowiednio antysowiecka i antykomunistyczna histeria w USA gruntownie zatruły atmosferę stosunków międzynarodowych, stworzyły wyjątkowo napiętą i groźną sytuację, mogącą przerodzić się w każdej chwili w konflikt militarny.

234

W kwietniu 1949 roku utworzono Pakt Północnoatlantyc­ ki (NATO) — blok wojskowo-polityczny, w którego skład weszły: USA, Anglia, Francja, Włochy, Kanada, Belgia, Holandia, Portuga­ lia, Dania, Norwegia, Islandia oraz Luksemburg. W 1952 dołączy­ ły Grecja i Turcja, a w roku 1955 — NRF*. Utworzenie NATO było w dużym stopniu odpowiedzią na groźby ZSRS pod adresem Turcji i Iranu. Zaraz po wojnie Zwią­ zek Sowiecki rozpoczął kampanię przeciw Turcji, domagając się ponownego rozpatrzenia zawartej w Montreux konwencji w spra­ wie cieśnin, a także przyłączenia do sowieckiej Armenii i Gruzji obszarów, które Turcja uzyskała po I wojnie światowej32. Nastąpi­ ła eskalacja wojennej histerii w obu republikach. Z kolei ZSRS odmawiał wyprowadzenia z Iranu swych wojsk, które wkroczyły do irańskiego Azerbejdżanu na mocy umowy z Anglią z sierpnia 1941 roku. Posunięcie to miało w owym czasie zażegnać groźbę niemieckiej agresji na Iran. Zarazem Związek So­ wiecki popierał separatystów w północnym Iranie, którzy wszczę­ li antyrządowe powstanie33. W Europie rząd sowiecki wywołał kryzys w sprawie Berlina, usiłując wbrew międzynarodowym porozumieniom zablokować zachodnim mocarstwom dostęp do miasta34. Jednak USA zorga­ nizowały w odpowiedzi most powietrzny, przełamując w ten spo­ sób blokadę Berlina i zmuszając ZSRS do odwrotu. W żadnym z wymienionych przypadków nie doszło do otwar­ tego zderzenia wojskowego między ZSRS i USA. Obie strony miały dość zdrowego rozsądku, by nie doprowadzać do „gorącej wojny”, choć czasem wydawało się, że wisi ona na włosku. Szczególnie groźna była sytuacja podczas kryzysu berlińskie­ go, a następnie podczas wojny w Korei. Jednym z rezultatów po­ * W Polsce w 1949 roku przyjęto nazwę Niemiecka Republika Fede­ ralna (NRF). Po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych w latach 19731974 wprowadzono nazwę Republika Federalna Niemiec (RFN).

235

rażki Japonii było wyzwolenie Korei spod japońskiej okupacji, która trwała od 1910 roku. Korea była o włos od stania się wol­ nym państwem. Ale na mocy porozumienia między USA i ZSRS granica działań wojennych na Dalekim Wschodzie przebiegała wzdłuż 38. równoleżnika, dzielącego Koreę na dwie części —■ pół­ nocną i południową. Związek Sowiecki w 1945 roku wyprowadził swe wojska z Korei, uprzednio ustanowiwszy tam władzę posłusz­ nego mu rządu komunistycznego z Kim Ir Senem na czele. Na pół­ nocy utworzono Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną. Z kolei na południu powstał proamerykański rząd Li Syng Mana i proklamowano Republikę Koreańską. Oba rządy rościły sobie pretensje do reprezentowania całego narodu koreańskiego. Na 38. równoleżniku nieustannie dochodziło do potyczek wojskowych, które koniec końców przerodziły się w wojnę między Koreą Północną i Południową. Rozpętała ją 25 czerwca 1950 roku Korea Północna. Sowiecka historiografia do dziś utrzymuje, że wojnę rozpo­ częła Korea Południowa35. Jednak do powszechnie znanych światu faktów związanych z wybuchem konfliktu zbrojnego dołączyło ja­ kiś czas temu świadectwo Nikity Chruszczowa. Oto co ono przynosi. Wojna rozpoczęła się z inicjatywy szefa rządu północnokoreańskiego Kim Ir Sena, po czym poparli ją Stalin i Mao Tse-tung. Pod koniec 1949 roku Kim Ir Sen przybył do Moskwy z propo­ zycją rozpoczęcia wojny z Koreą Południową. Był przekonany, że gdy tylko zaczną się działania wojenne, na południu wybuchnie powstanie i zapanuje tam władza ludowa. Stalin wahał się, oba­ wiając się interwencji USA. W końcu zaproponował Kim Ir Senowi, by ten raz jeszcze rozważył sytuację i przyjechał ponownie do Moskwy z konkretnym planem. „Naturalnie — mówi Chruszczów — Stalin nie mógł, że tak powiem, sprzeciwiać się, bo to prze­ cież imponowało i jego poglądom, i jego przekonaniom jako ko­ munisty... Tym bardziej że był to wewnętrzny problem koreański, że oto Korea chce podać rękę wszystkim braciom, którzy znajdu­

236

ją się w Korei Południowej pod piętą Li Syng Mana. [...] Zapropo­ nował to nie Stalin, ale Kim Ir Sen, on, że tak powiem, był inicja­ torem tego posunięcia. No a Stalin, oczywiście, nie powstrzymy­ wał go”. Dalsze wypowiedzi Chruszczowa są niezwykle istotne dla zrozumienia sposobu myślenia sowieckich przywódców, preten­ dujących do tytułu obrońców pokoju na całym świecie. „Uważam zresztą — ciągnie dalej Chruszczów — że żaden komunista nie powstrzymywałby takiego [...] zrywu ruchu wyzwoleńczego [...] wyzwolenia Południowej Korei od Li Syng Mana, człowieka ame­ rykańskiej reakcji. T o b y ł o b y s p r z e c z n e z, no, z p o l i ­ tycznym i komunistycznym światopoglądem [podkr. autora]. Tak że nie potępiam za to Stalina, ale przeciwnie, jestem całkowicie po jego stronie i sam bym pewnie tak zdecydo­ wał, gdybym musiał, że tak powiem, o tym decydować”36. Stalin zapytał o zdanie Mao Tse-tunga. Przywódca Chin po­ parł propozycję Kim Ir Sena. Sowieckie kierownictwo wraz z Kim Ir Senem uczciło na daczy Stalina początek przedsięwzięcia. So­ wieckie uzbrojenie i sprzęt wojskowy popłynęły do Korei Północ­ nej. Pod Phenianem rozlokowały się sowieckie eskadry lotnicze37. Oto jak Chruszczów opisuje dalszy przebieg wypadków: „Na­ deszła więc ta chwila i zaczęła się wojna. Trzeba powiedzieć, że się zaczęła szczęśliwie. I północni Koreańczycy bardzo szybko się posu­ wali. Ale to, co przypuszczał Kim Ir Sen, że przy pierwszych strza­ łach nastąpi wewnętrzny zryw, wybuchnie powstanie i Li Syng Man będzie obalony i tak dalej — do tego wszystkiego, niestety, nie do­ szło”. Dlaczego? „Wewnętrznych sił nie starczyło na zrobienie po­ wstania. Widać jednakpraca organizacyjna była słabo postawiona(l). A Kim Ir Sen uważał, że tam, no, w Korei Południowej [...] że cała Korea jest pokryta tymi [...] organizacjami partyjnymi, które tylko czekają na sygnał, i że to one porwą naród i wybuchnie powstanie. Z powstania znaczy nici...”38. Z punktu widzenia Chruszczowa na­ paść Korei Północnej była w pełni uzasadniona, bo nie była to „woj­ na jednego narodu z innym narodem, ale wojna klasowa”39.

237

27 czerwca 1950 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ zebrała się w celu przedyskutowania sytuacji zaistniałej w wyniku wtar­ gnięcia wojsk północnokoreańskich do Korei Południowej. Na po­ rządku dziennym 747. sesji stanęła kwestia potępienia agresji i pomocy Republice Koreańskiej. Dziwnym trafem delegat sowiec­ ki nie zjawił się na obradach— jakoby na znak protestu przeciw re­ prezentowaniu Chin przez delegata Formozy (Tajwanu). Związek Sowiecki nie skorzystał z przysługującego mu w Radzie Bezpie­ czeństwa prawa weta i tym samym umożliwił uchwalenie rezolucji w sprawie Korei Południowej: „Rada Bezpieczeństwa [...] zale­ ca, by członkowie ONZ okazali Republice Koreańskiej pomoc, jaka może być konieczna dla odparcia zbrojnego ataku i przy­ wrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa w tym re­ jonie”40. Związek Sowiecki uznał post factum, że rezolucja ta jest pozbawiona mocy prawnej. Stalin był przekonany, że ofensywa północnokoreańska w połączeniu z powstaniem komunistycznym na południu Korei doprowadzi do całkowitego zwycięstwa, zanim nastąpi jakakolwiek zbrojna interwencja z zewnątrz. Ale tu się po­ mylił: ONZ wysłała stacjonujące w Japonii wojska i rozpoczęła się krwawa, trzyletnia wojna. W pierwszej fazie tej wojny znaczącą przewagę uzyskała Ko­ rea Północna, której wojska dotarły daleko na południe, do miasta Pusan nad Zatoką Koreańską. Natarcie to zablokował 50-tysięczny desant wojsk ONZ. Z kolei Chiny wysłały swoje dywizje w sukurs Korei, Północ­ nej. Pod koniec listopada 1950 roku rozpoczęła się pomyślna ofensywa „południowców” i Amerykanów pod dowództwem ge­ nerała Douglasa MacArthura, zwycięzcy w wojnie z Japonią. Siły chińskie i północnokoreańskie zostały zepchnięte do 38. równo­ leżnika. Związek Sowiecki, który poparł wszczęcie wojny przez Ko­ reę Północną, po czym zaopatrywał ją w broń i udzielał wszelkiej możliwej pomocy, znalazł się w kłopotliwej sytuacji. W Korei prze­

238

bywali sowieccy doradcy wojskowi. Do północno-wschodnich pro­ wincji Chin przerzucono kilka sowieckich dywizji lotniczych41. So­ wiecka oficjalna publikacja informuje, że „w razie pogorszenia się sytuacji ZSRS zamierzał wysłać do Korei pięć dywizji, aby udzie­ lić KRLD pomocy w odparciu amerykańskiej agresji”42. W rzeczy­ wistości zaś, gdy wojska północnokoreańskie zostały odcięte na południu, Stalin rozkazał niezwłocznie wycofać wszystkich so­ wieckich doradców w obawie, że mogą dostać się do niewoli i tym samym posłużyć za dowód wojskowego udziału ZSRS w wojnie. Sytuację w Korei zdołała uratować zaaprobowana przez Stali­ na ingerencja Chin. Ofensywa „południowców” i Amerykanów za­ łamała się. Zostali zmuszeni do wycofania się za 38. równoleżnik. 30 listopada 1950 roku prezydent Truman zagroził użyciem bom­ by atomowej43. Powstało realne niebezpieczeństwo zbrojnej kon­ frontacji ZSRS i USA, która najprawdopodobniej doprowadziłaby do wybuchu III wojny światowej. Obie strony uznały, że posunęły się za daleko. W rezultacie w połowie 1951 roku linia frontu usta­ bilizowała się, ale ognisko wojny nie wygasło.

4. O d wojny do pokoju Ilu mieszkańców liczył ZSRS pod koniec II wojny światowej? Ofi­ cjalna statystyka nie podaje żadnych liczb dotyczących 1945 roku. Istnieją jednak dane odnoszące się do początku roku 1950: 178,5 miliona ludzi, to znaczy o 15,6 miliona mniej niż przed wojną44. Pod koniec 1939 roku liczba ludności w ZSRS wynosiła 194,1 miliona. Po wojnie wskaźnik urodzeń zaczął spadać. W latach pięćdzie­ siątych wynosił 25 (na tysiąc osób), a przed wojną 31. W latach sześćdziesiątych spadek był jeszcze większy. W pierwszych latach po wojnie było to związane ze zdziesiątkowaniem całych poko­ leń mężczyzn, później doszły do głosu inne czynniki ekonomicz­

239

ne i społeczne: niskie pensje, dotkliwy kryzys mieszkaniowy, co­ raz większy udział kobiet w produkcji itp. W latach 1971-1972 na tysiąc kobiet w wieku 15-49 lat przy­ padało dwukrotnie mniej urodzeń rocznie niż w latach 1938193945. Tuż po wojnie znacznie mniejsza była też liczba ludności ZSRS w wieku produkcyjnym. Gospodarka kraju, szczególnie na dawnych terenach oku­ powanych, była w stanie opłakanym. Koncentracja wysiłków na przemyśle zbrojeniowym doprowadziła do znacznego spadku pro­ dukcji towarów konsumpcyjnych. W czasie wojny gwałtownie skurczyło się, i tak bardzo skromne, budownictwo mieszkaniowe, a istniejąca baza mieszkaniowa uległa częściowemu zniszczeniu. Okres przejściowy od wojny do pokoju był w ZSRS względ­ nie krótki. 4 września 1945 roku rozwiązano Państwowy Komitet Obrony, a jego funkcje przejął Sownarkom ZSRS46. Zreorganizowa­ ne zostały resorty przemysłu zbrojeniowego: z produkcji czołgów i artylerii przestawiono się na produkcję traktorów i pojazdów. Gospodarka w regionach spustoszonych przez wojnę wyma­ gała znacznych inwestycji. Według oficjalnych sowieckich danych całkowitemu zniszczeniu uległo 1710 miast i osiedli miejskich, ponad 70 tysięcy wsi, z górą 32 tysiące przedsiębiorstw przemy­ słowych, 65 tysięcy kilometrów torów kolejowych; 25 milionów ludzi pozostawało bez dachu nad głową47. Zgodnie z planem czwartej pięciolatki 40% nakładów (115 miliardów rubli) prze­ znaczono na odbudowę gospodarki48. Powrót do normalnego życia odbywał się w trudnych warun­ kach zubożenia ludności, głodu na południu kraju i ruchów po­ wstańczych na ziemiach przyłączonych do ZSRS. Jesienią 1947 roku zniesiono kartkowy system reglamenta­ cji żywności, ujednolicając zarazem zróżnicowane dotąd ceny kart­ kowe i komercyjne. W rezultacie koszty podstawowych artyku­ łów żywnościowych dla większości mieszkańców znacznie wzrosły. Cena kilograma chleba razowego podskoczyła z jednego rubla

240

do 3,40, kilograma mięsa — z 14 do 30 rubli, kilograma cukru — z 5,50 do 15 rubli, masła — z 28 do 66 rubli, mleka ■— z 2,5 do 8 rubli (ZSRS był jednym z pierwszych krajów, gdzie zniesiono wprowadzony podczas wojny system kartkowy). Równocześnie z wprowadzeniem jednolitych cen państwo­ wych przyznano tak zwany dodatek chlebowy w wysokości 110 rubli (w starych rublach) jako podwyżkę wynagrodzeń dla wszystkich zarabiających poniżej 900 rubli miesięcznie. Płaca mi­ nimalna w owym czasie wynosiła 300 rubli. W 1946 roku przecięt­ na miesięczna pensja wynosiła 475 rubli, w roku 1947 — 550 rubli. Podczas wojny i zaraz po jej zakończeniu gwałtownie wzrosła inflacja, a to w związku ze spadkiem wartości rubla, brakiem to­ warów i żywności oraz znaczną rozpiętością między kilkoma ist­ niejącymi systemami cen. Pod koniec 1947 roku przeprowadzono reformę pieniężną — denominację. Stare banknoty zostały wy­ mienione na nowe w stosunku 10 :1. Posiadacze wkładów w kasach oszczędnościowych otrzymywali przewartościowane pieniądze na lepszych warunkach niż ci, którzy trzymali pieniądze w domu. Reforma pieniężna uderzyła przede wszystkim w mieszkańców regionów rolniczych i po części w spekulantów, którzy nie zdąży­ li na czas zrealizować posiadanych fortun. Niewątpliwie wpłynęła uzdrawiająco na gospodarkę kraju. Mimo że podczas wojny poszczególne gałęzie przemysłu wo­ jennego rozwinęły się — na przykład przemysł lotniczy, samocho­ dowo-traktorowy (czołgi), produkcja specjalnych gatunków stali, infrastruktura przemysłu naftowego na wschodzie — to jednak w całości przemysł sowiecki znajdował się w trudnej sytuacji. Pod koniec wojny produkcja metali kształtowała się mniej więcej na poziomie z lat 1933-193549, a produkcja traktorów na poziomie z roku 193050. W związku z przestawianiem gospodarki na warun­ ki pokojowe produkcja wyniosła 92% przedwojennej51. Jednak już w 1948 roku produkcja przemysłowa przekroczyła poziom przed­ wojenny o 18%52 i nadal wzrastała.

241

W chwili zakończenia II wojny światowej ZSRS posiadał ko­ losalne siły zbrojne — z górą 11 milionów ludzi. Po demobiliza­ cji stan armii zmniejszył się ponad trzykrotnie. W 1948 roku pod bronią było 2,874 miliona żołnierzy, jednak liczba ta w ciągu sied­ miu lat uległa podwojeniu. Związek Sowiecki za wszelką cenę pragnął zbudować bombę atomową, by nie dopuścić do dominacji jedynego jak dotąd jej po­ siadacza — Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Do prac przy stworzeniu bomby zmobilizowano najlepszych sowieckich uczonych oraz zagranicznych naukowców — sympaty­ ków komunizmu. Sowiecki wywiad rzucił się do masowego werbo­ wania agentów w celu zdobycia jakichkolwiek informacji dotyczą­ cych energii atomowej. Pojawiło się kilka wyspecjalizowanych in­ stytutów, zamkniętych miasteczek i poligonów, powołano do ży­ cia specjalne Ministerstwo Budowy Maszyn Średnich — de facto ministerstwo produkcji i wykorzystania energii atomowej. W 1949 roku Moskwa oficjalnie oznajmiła, że jest w posiada­ niu bomby atomowej53, a w 1953 — wodorowej54. Stalin miał po­ wody do satysfakcji: Związek Sowiecki stał się potęgą nuklearną. W 1950 roku kraj ten rozpoczął pierwszy powojenny etap wyścigu zbrojeń. Dwa lata później, w przededniu śmierci Stalina, bezpo­ średnie wydatki na zbrojenia stanowiły blisko jedną czwartą rocz­ nego budżetu55. Odbudowę przemysłu ciężkiego ukończono w całości pod ko­ niec 1950 roku. Znacznie wzrosła w stosunku do wskaźników przedwojennych produkcja stali i wyrobów walcowanych oraz wy­ dobycie ropy56. Wybudowano wiele nowych kombinatów metalur­ gicznych — nad Bałtykiem, na Zakaukaziu, w Azji Środkowej i Ka­ zachstanie. Pod koniec czwartej pięciolatki produkcja towarów konsump­ cyjnych wciąż nie osiągnęła przedwojennego poziomu. Nadal bra­ kowało artykułów pierwszej potrzeby, dawał się we znaki kryzys mieszkaniowy. Równocześnie niesłychane środki inwestowano

242

w budowę pałaców-drapaczy chmur, monumentów mających uwiecznić epokę Stalina. Rząd sowiecki hojną ręką rozdawał swym wschodnioeuropejskim satelitom podarunki w postaci gmachów uniwersyteckich, instytutów, szpitali, pałaców kultury itp. Państwo poczyniło inwestycje w resorcie opieki zdrowotnej. W miastach polepszało się leczenie ambulatoryjne, ale w szpita­ lach sytuacja była dramatyczna — brakowało łóżek, personelu, leL karstw. Personel medyczny — lekarze, pielęgniarki, nie wspomi­ nając o pracownikach technicznych — wciąż był jedną z najgorzej zarabiających kategorii zawodowych. Dalszy rozwój gospodarki w kraju natrafiał, jak zawsze do­ tąd, na organiczną ułomność systemu sowieckiego socjalizmu. Każda decyzja ekonomiczna, ważka i błaha, zapadała w centrum. Inicjatywa lokalnych organów gospodarczych ograniczona była do minimum. Wszystkie plany i fundusze na realizację inicja­ tyw lokalnych zatwierdzane były odgórnie. W Moskwie opraco­ wywano zawczasu plan dla każdego przedsiębiorstwa, często nie uwzględniając jego specyficznych właściwości. Wydajność zakła­ dów zależała od czynników zewnętrznych: terminowych dostaw surowców czy współpracy z kooperantami. Baza transportowa nie nadążała z przewozami. Absurd scentralizowanego zarzą­ dzania doprowadzał do tego, że łącza między dostawcami, pro­ ducentami i kooperantami rozciągały się na tysiące kilometrów. Zdarzały się przypadki, że z Dalekiego Wschodu wieziono do cen­ tralnej Rosji surowce, których w okolicy było pod dostatkiem, lecz podpadały pod inny resort. Niegospodarność i chaos skut­ kowały przestojami w produkcji, a praca zrywami — ogromnymi kosztami dodatkowymi. Skupienie wszystkich decyzji w centrum doprowadziło do nie­ słychanej rozbudowy centralnego aparatu biurokratycznego. Poja­ wiła się masa niepotrzebnych inspekcji. Przedsiębiorstwa uginały się pod naporem komisji, wizytacji i kontroli. Wszystkie fabry­ ki, zakłady i ministerstwa zalała gigantyczna armia „popychaczy”

243

(tołkaczów), czyli specjalnych pełnomocników przedsiębiorstw, mających za zadanie „zdobywać” surowce, deficytowe materia­ ły, silniki itp. Łapownictwo zakorzeniło się jako normalny sposób załatwiania interesów. Władza usiłowała z tym walczyć, ale była bezsilna: korupcja stała się nieodłączną częścią systemu. Inną częścią systemu była pokazucha, to znaczy umyślne wprowadzanie w błąd nadrzędnych instancji co do realizacji pla­ nu, stanu przedsiębiorstwa itd. Dyrektorzy zakładów często bali się powiedzieć, jak naprawdę wygląda sytuacja — woleli wysyłać triumfalne sprawozdania o wykonaniu i przekroczeniu planów, o wzroście wydajności pracy; uciekali się do wszelkich możliwych chwytów, byle tylko nie trafić do kategorii maruderów. Dlatego też z dużą rezerwą należy traktować ówczesne dane statystycz­ ne: wiele z nich, jak później oficjalnie przyznano, nie odpowiada­ ło stanowi faktycznemu. Kłamstwo stało się sposobem życia. Kłamali wszyscy — od dołu do góry i od góry do dołu. Przedsiębiorstwa oszukiwały mi­ nisterstwa. Rejonowe komitety partii wprowadzały w błąd komi­ tety obwodowe, te ze swej strony Komitet Centralny, który z kolei okłamywał naród, samego siebie, całą progresywną i regresywną ludzkość. W latach pięćdziesiątych rozpoczęły się prace przy budowie hydroelektrowni na Dnieprze i Wołdze. W 1952 roku rękami więź­ niów wybudowano kanał Wołga-Don o długości 101 kilometrów. Łączył on morza: Białe, Bałtyckie, Kaspijskie, Azowskie i Czarne. Projektując wszystkie te kanały, fabryki, zapory i zbiorni­ ki wodne, z reguły nie uwzględniano aspektów ekologicznych — wpływu zmian dokonywanych w przyrodzie na środowisko na­ turalne. W efekcie odpady przemysłowe zatruwały rzeki na znacz­ nych odcinkach. Wymierała fauna rzeczna. W dorzeczu Wołgi zaczęło podupadać rybołówstwo, odwieczna chluba Rosji. Licz­ ne użytki leśne i rolne znalazły się pod wodą, wiele terenów, na przykład okolice Morza Rybińskiego, zaczęło przemieniać się

244

w bagna57. Na nic zdały się starania uczonych, lokalnych władz i ludności, usiłujących powstrzymać bezlitosne wyniszczanie za­ sobów naturalnych: plany zatwierdzone na szczeblu rządowym nie podlegały weryfikacji. Po wojnie wielokrotnie przeprowadzano wewnątrzresortowe reformy administracyjne, zmieniał się charakter i funkcje orga­ nów planowania, ale posunięcia te nie wnosiły żadnych istotnych zmian do trybu planowania i kierowania życiem gospodarczym kraju. 15 marca 1946 roku komisarzy ludowych przemianowano na ministrów. Zmiana miała podkreślić wzrost roli państwa. Na wniosek Stalina w wielu ministerstwach wprowadzono obowiązek noszenia mundurów. Od tej chwili mundur przestał być strojem wojskowych, milicjantów, czekistów i kolejarzy — umundurowa­ no również pracowników żeglugi, dyplomatów, łącznościowców, pracowników sądów i prokuratur. Powszechnie wprowadzono stopnie cywilne — różnych rang i kategorii58. Świadectwem reakcyjnych rządów było przyjęcie w 1947 roku ustawy zakazującej sowieckim obywatelom wchodzenia w związki małżeńskie z cudzoziemcami. Terror lat trzydziestych zniszczył podstawową komórkę spo­ łeczną, rodzinę. Ideologiczne podziały i donosidelstwo nadszarp­ nęły i tak mocno nadwerężone po rewolucji więzy rodzinne w mia­ stach. Na wsi zaś rodzina rozpadała się w wyniku przymusowej kolektywizacji, zubożenia i exodusu do miast. Zagłada znacznej czę­ ści męskiej populacji podczas wojny sprawiła, że wiele milionów ro­ dzin znalazło się w trudnej, nierzadko katastrofalnej sytuacji. Po­ jawiła się liczna kategoria osieroconych rodzin i samotnych matek. Obowiązujące podczas wojny, a także przed nią, prawodaw­ stwo rodzinne, z jego nieskomplikowaną procedurą rozwodu, zezwoleniem na usuwanie ciąży, jeśli nakazywały to względy zdro­ wotne (ustawa z 1936 roku zakazująca usuwania ciąży zawiera­ ła to zastrzeżenie), odzwierciedlające marksistowską koncepcję równości płci i wolnej miłości, odegrało niemałą rolę w rozwoju

245

sowieckiego społeczeństwa w jego wczesnym stadium. Zasadni­ czo sowieckie ustawodawstwo rodzinne lat dwudziestych i trzy­ dziestych, uznające za podstawę całkowitą równość mężczyzny i kobiety, było niewątpliwie postępowe. Ale proklamując równo­ uprawnienie mężczyzny i kobiety w każdej dziedzinie — również w produkcji — dając kobiecie teoretyczną możliwość wykonywa­ nia każdego zawodu i sprawowania wszelkich funkcji, państwo nie zapewniło niezbędnych warunków ekonomicznych i społecznych, umacniających rzeczywistą równość płci. Kobieta musiała podołać wielorakim obowiązkom: uczestni­ czyć w utrzymaniu rodziny, opiekować się nią i wychowywać dzie­ ci. Państwo zobowiązało się wziąć na siebie troskę o dzieci, two­ rząc, zwłaszcza w dużych ośrodkach przemysłowych, sieć żłobków i przedszkoli, ale było ich ciągle za mało. Babcie w domach ratowa­ ły jakoś sytuację. Pod koniec wojny sowieckie państwo powraca do dawnej, burżuazyjnej koncepcji, według której rodzina jest podstawową ko­ mórką społeczeństwa. Stalin zrozumiał, że trwała rodzina znacz­ nie ułatwia rządzenie narodem. Doktryna nierejestrowanych małżeństw i wolnej miłości była z gruntu sprzeczna z zadaniami i praktyką sowieckiego państwa socjalistycznego, z jego polityką ograniczania swobody ruchu obywateli i kontrolowania ich życia za pomocą systemu paszportowego. W 1944 roku wprowadzono nowe prawo rodzinne59. Od tej chwili władza uznawała wyłącznie śluby zawarte w urzędach sta­ nu cywilnego. Powróciło pojęcie nieślubnych dzieci. Formalnie ich tak nie nazywano, ale w metryce urodzenia stawiano w rubryce „ojciec” kreskę. Znacznie skomplikowała się procedura rozwodów: odtąd nie wystarczała wola jednego ze współmałżonków, wymaga­ na była zgoda obu stron. Za rozwód trzeba było wpłacić do skarbu państwa znaczną kwotę. Zarazem państwo podkreślało odpowie­ dzialność rodziny za wychowanie dzieci w komunistycznym (to jest konformistycznym) duchu.

246

Prawo z 1944 roku miało jeszcze jeden cel: pobudzenie przy­ rostu ludności. Ju ż w 1936 roku zakazano usuwania ciąży. Obec­ nie samotne matki otrzymały od państwa zasiłki, a dla wielodziet­ nych wprowadzono specjalne premie. Ustawa o rodzinie z 1944 roku odzwierciedlała zachodzące w kraju przemiany społeczne. Dobiegał końca proces formowania współczesnego społeczeństwa sowieckiego, z jego konformistyczną moralnością i wewnętrznym dążeniem do spokoju po długich latach cierpień. O ile pierwsza porewolucyjna generacja pragnęła wyrwać się z wąskich ram starego porządku, o tyle resztki pokoleń lat dwudziestych marzyły o ustabilizowanym życiu rodzinnym, być może o powrocie do mitycznych dawnych dobrych czasów. Tutaj zarysowuje się poważna sprzeczność między intencjami władzy a dążeniem obywateli. Dla wielu ludzi rodzina stała się schronieniem i tarczą przed wszechwidzącymi oczami partii i wszechobecnymi uszami państwa. W miastach nadal obowiązywał wprowadzony jeszcze pod­ czas wojny niekoedukacyjny system nauczania, wywierający bardzo negatywny wpływ na psychikę dzieci. Uczniów odziano w mundurki i czapki przypominające stroje gimnazjalistów w czasach carskich. Podobno istniał projekt wprowadzenia uni­ formów dla pracowników Akademii Nauk, ale nie zdołano na czas uzgodnić liczby gwiazdek na naramiennikach... Mundury, w które wystrojono urzędników i uczniów, stały się jakby obramowaniem sowieckiego społeczeństwa późnej epo­ ki stalinowskiej. * * *

W 1947 roku znaczne obszary europejskiej części kraju dotknę­ ła klęska nieurodzaju. Była ona następstwem długotrwałej su­ szy, ucierpiały główne rejony rolnicze europejskiej części ZSRS — wielkie obszary Ukrainy, Mołdawia, dolne dorzecze Wołgi, Rosja centralna, Krym. Po niej nastąpił głód. W poprzednich la­

247

tach chłopom konfiskowano bez reszty całe zbiory z tytułu do­ staw obowiązkowych, często nie zostawiając nawet rezerw siew­ nych. Klęska nieurodzaju dotknęła między innymi obwody, któ­ re podczas wojny znalazły się pod niemiecką okupacją — innymi słowy, były wielokrotnie ograbione przez wrogów i przez swoich. W rezultacie nie miały żadnych zapasów żywności, które umożli­ wiłyby przetrwanie ciężkich czasów. Z kolei rząd sowiecki doma­ gał się od ograbionych do cna chłopów coraz to nowych milionów pudów zboża. Na przykład w 1946 roku, roku najstraszniejszej suszy, ukraińscy kołchoźnicy mieli dostarczyć państwu 400 mi­ lionów pudów (7,2 miliona ton) zboża. Wymóg ten, podobnie jak większość innych wynikających z centralnego planu, był zwyczaj­ nie wzięty z sufitu i w najmniejszym stopniu nie odpowiadał rze­ czywistym możliwościom ukraińskiego rolnictwa. Zrozpaczeni chłopi słali listy do ukraińskiego rządu w Kijo­ wie i związkowego w Moskwie, błagając o pomoc i ratunek przed śmiercią głodową. Chruszczów, który w owym czasie był pierw­ szym sekretarzem KC KP(b)U, po długich wahaniach (bał się oskarżenia o sabotaż i w konsekwencji utraty stanowiska) wysłał mimo wszystko list do Stalina, w którym prosił o zgodę na cza­ sowe wprowadzenie systemu kartkowego i rezygnację z kontyn­ gentów60. Stalin wysłał w odpowiedzi telegram, w którym brutal­ nie odrzucił prośbę władz republiki. Chłopów ukraińskich czekała śmierć. Tysiące ludzi umierały z głodu. Pojawiły się przypadki ka­ nibalizmu. Chruszczów przytacza w swych wspomnieniach list od sekretarza obwodowego komitetu partii w Odessie Aleksieja Kiriczenki, który zimą 1946/1947 roku odwiedził jeden z kołchozów. Oto co pisał po powrocie: „Ujrzałem straszną scenę. Kobieta po­ łożyła trupek własnego dziecka na stole i pokroiła go na kawał­ ki. Powtarzała przy tym bezustannie: »Zjedliśmy już Manię. Teraz zamarynujemy Wanię. To pozwoli nam jakiś czas przetrwać«. Czy możecie sobie to wyobrazić? Kobieta postradała z głodu zmysły i porąbała własne dzieci na kawałki!”61.

248

Jednak Stalin i jego najbliżsi współpracownicy nie chcieli li­ czyć się z faktami. Na stanowisko pierwszego sekretarza ukraiń­ skiej kompartii wyznaczono bezlitosnego Michaiła Kaganowicza, a Chruszczowa, który popadł chwilowo w niełaskę, przesunięto na stanowisko przewodniczącego ukraińskiego Sownarkomu. Ale żadne zmiany personalne nie mogły uratować sytuacji: głód szalał nadal i pochłonął około miliona istnień ludzkich. * * *

Zaraz po zakończeniu wojny na terenach przyłączonych do ZSRS — na zachodniej Ukrainie, Białorusi i w Mołdawii — podjęto ener­ giczne kroki dla ujednolicenia systemu gospodarczego i politycz­ nego oraz upodobnienia ich do pozostałych regionów ZSRS. Różne były metody ujednolicania: deportacja, reforma rolna, „rozkułaczanie” i kolektywizacja, wreszcie zasiedlanie nową ludnością. Przede wszystkim deportowano elementy politycznie nieprawomyślne i klasowo obce. Na wsi konfiskowano dobytek ziemian i — w pierwszej fazie — dzielono grunty pomiędzy bezrolnych oraz małorolnych chłopów. Ale bardzo prędko, już w 1947 roku, rozpoczęła się kolektywizacja, która spotkała się z wrogością chłopstwa. Na przykład w 1949 roku, dwa lata po rozpoczęciu ko­ lektywizacji, pomimo najróżniejszych środków przymusu i nacis­ ku, mimo deportacji i zastraszania, 30% gospodarstw chłopskich w Estonii nadal należało do prywatnych właścicieli. Rychło zakończył się okres reformy rolnej na Łotwie. Oficjal­ ny podręcznik historii Łotewskiej SRS informuje, że — jak każe tradycja — partia „przeszła od polityki ograniczania kułactwa do jego likwidacji jako klasy. Zakładając kołchozy, chłopi postanowili nie przyjmować do nich kułaków”. Oczywiście pojawili się również „szkodnicy”. „Aktywnych szkodników — czytamy dalej w tymże podręczniku — oddawano pod sąd, innych kułaków wysyłano poza granice republiki [to znaczy na Sybir — dop. autora], a ich ziemie

249

przyłączano do kołchozów”62. Masowe aresztowania w krajach bał­ tyckich nie ominęły również delegatów do najwyższych sowietów. Na Litwie na okrzyk jednego z aresztowanych: „Jestem przecież de­ legatem!”, oficer Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MWD) spo­ kojnie odparł: „To nic, na Syberii delegaci też są potrzebni”. Autorzy podręcznika Historia ZSRS. Epoka socjalizmu (wyd. 3, Moskwa 1974) piszą: „Uchwała WKP(b) z 21 maja 1947 roku o or­ ganizowaniu kołchozów w republikach bałtyckich uprzedzała wła­ dze lokalne, że w tym ważnym dziele nie należy wykazywać żadnego pośpiechu, a także zalecała tworzenie kołchozów na zasa­ dzie całkowitej dobrowolności [...] i na bazie nowoczesnego parku maszynowego oraz dobrze wyposażonych stacji maszynowo-traktorowych. Ważną rolę w przygotowaniu kolektywizacji odegrały najprostsze formy kooperatyw chłopskich”63. A oto co napisano w Historii Łotewskiej SRS, wydanej w 1958 roku: nie było prób „wy­ korzystania jako bazy wyjściowej istniejących już form spółdziel­ czości rolniczej. Zlikwidowano szeroką sieć kooperatyw rolniczych obejmującą trzy czwarte gospodarstw chłopskich. [...] Ziemie pod­ stawowych mas chłopstwa skolektywizowano wiosną 1949 roku w tempie przyspieszonym, często naruszając zasady dobrowolno­ ści”64. Jak widać, obie wersje różnią się zasadniczo. Pierwsza zwy­ czajnie przeinacza wydarzenia, druga daje czytelnikom do zrozu­ mienia, co w istocie zaszło. Pierwsza nie wspomina ani słowem 0 tym, że przymusowa kolektywizacja stała się na łotewskiej wsi przyczyną zbrojnej walki, która pociągnęła za sobą masowe prze­ śladowania. Druga przyznaje, że „władza sowiecka zmuszona była odizolować część kułaków i inne wrogie elementy”65. Na Litwie zbrojny opór wobec przymusowej kolektywizacji trwał jeszcze niejeden rok. Siódmy zjazd Komunistycznej Partii Litewskiej SRS obradujący we wrześniu 1952 roku poświęcił wie­ le uwagi walce z „bandyckim podziemiem burżuazyjnych nacjo­ nalistów”, z przeżytkami burżuazyjnej nacjonalistycznej ideologii 1przesądami religijnymi66.

250

Również na obszarach zachodniej Białorusi kolektywizacja napotkała zbrojny opór67. W ciągu pierwszych pięciu powojennych lat w republikach bałtyckich przeprowadzono zakrojoną na szeroką skalę industria­ lizację, odbudowując dawny i budując nowy system energetycz­ ny. Trzy lata po wojnie rozwój przemysłu w tych republikach prze­ wyższał stan przedwojenny. Produkcja przemysłowa w Estonii zwiększyła się w 1950 roku w porównaniu z okresem przedwo­ jennym ponad 3,4-krotnie68. Równocześnie liczba zatrudnionych wzrosła od 1940 roku o 40%69. W 1950 roku na Łotwie trzykrotnie przekroczono przed­ wojenny poziom uprzemysłowienia, na Litwie zaś dwukrotnie70. Przekształcanie Litwy, Łotwy i Estonii w republiki przemysło­ we niszczyło stare struktury społeczne. Gwałtownie zmieniał się skład etniczny ludności, zwłaszcza w bardziej uprzemysłowionej Estonii i na Łotwie. W miastach osiedlali się Rosjanie i Ukraińcy. Wyznaczano ich na odpowiedzialne stanowiska. W portach bał­ tyckich pojawiło się wielu marynarzy floty wojennej. Głównym celem strategicznym sowieckiego kierownictwa była zmiana pro­ porcji składu narodowościowego tamtejszej ludności i stworzenie w tych republikach trwałego przyczółka, złożonego z nie-Bałtów. Poszczególne bałtyckie grupy etniczne nie kontaktowały się między sobą. Każda z nich kultywowała własne tradycje. Bardzo silne wśród miejscowej ludności były nastroje antyrosyjskie, często utożsamiane z antysowieckimi. W latach czterdziestych w republi­ kach bałtyckich, zwłaszcza na Litwie i Łotwie, trwała zbrojna wal­ ka z władzą sowiecką. Obie strony biły się bez pardonu. * * *

Straszliwe straty poniesione podczas wojny przez rolnictwo do­ datkowo pogarszały i tak trudną sytuację w pierwszych latach po jej zakończeniu. Okupanci zrujnowali 98 tysięcy kołchozów

251

i 1876 sowchozów71, wywieźli i wyrżnęli miliony sztuk bydła, wsie na terenach okupowanych niemal doszczętnie pozbawili siły po­ ciągowej. Liczba ludzi zdolnych do pracy spadła w regionach rol­ niczych o blisko jedną trzecią. Wyludnianie się wsi związane było również z naturalnym procesem rozwoju miast. Przeciętnie wieś traciła rocznie do 2 milionów ludzi72. Ciężkie warunki życia na wsi skłaniały młodych do szukania szczęścia w mieście. W miastach osiedliła się także spora część zdemobilizowanych żołnierzy, od­ mawiając powrotu na rolę. Podczas wojny w wielu regionach kraju znaczne tereny nale­ żące dotąd do kołchozów przekazano miastom bądź przedsiębior­ stwom; niekiedy zostały przez nie bezprawnie przejęte. W innych regionach ziemia stała się przedmiotem handlu. Już w 1939 roku ogłoszono uchwałę KC WKP(b) i Sownarkomu o środkach walki z marnotrawieniem ziem kołchozowych. Dopiero co przeprowa­ dzona „odgórna rewolucja” na wsi odsłoniła skrupulatnie masko­ wany przez władze fakt, że chłopi dążą do przywrócenia prywatnej własności ziemskiej; pomimo drakońskich środków zmierzają­ cych do przekształcenia wsi duchowy przełom wśród chłopów nie nastąpił. Rewolucja na wsi była dla nich raczej aktem przemocy niż sprawiedliwości, gdyż ziemię zabraną poprzednim posiada­ czom przydzielono nie chłopom, lecz kołchozom. Innymi słowy, przywłaszczyło ją sobie państwo. Silniejsi, to znaczy fabryki i wła­ dze miejskie, po prostu zabierali dla siebie tereny rolne. Sowieckie kierownictwo zdawało sobie doskonale sprawę z zachodzących procesów. Przyjęta 19 września 1946 roku nowa uchwała Rady Ministrów ZSRS i KC WKP(b) o walce z marno­ trawieniem terenów kołchozowych uznała wypaczenia na wsi za „wielce szkodliwe dla sprawy kołchozów i wyjątkowo groźne dla całego socjalistycznego budownictwa w naszym kraju”73. Na początku 1947 roku znanych było ponad 2250 przypad­ ków przywłaszczenia albo nielegalnego wykorzystywania zie­ mi, obejmującej ogółem 4,7 miliona hektarów. Między 1947

252

a majem 1949 roku wyszło ponadto na jaw bezprawne użytkowa­ nie jeszcze 5,9 miliona hektarów gruntów kołchozowych74. Wyż­ sze naczalstwo — od lokalnego poczynając, na republikańskim kończąc — cynicznie rabowało kołchozy, faktycznie ściągając z nich pod różnymi pretekstami naturalną daninę. Zadłużenie najróżniejszych organizacji w kołchozach wynosi­ ło we wrześniu 1946 roku 383 miliony rubli75. W 1949 roku naczalstwo w obwodzie akmolskim (Kazach­ stan) zarekwirowało kołchozom 1,5 tysiąca sztuk bydła, 3 tysiące kwintali zboża i innych artykułów żywnościowych na łączną sumę około 2 milionów rubli. Grabieżcy, wśród nich również odpowie­ dzialni funkcjonariusze partyjnego i sowieckiego aparatu, nigdy nie zostali pociągnięci do odpowiedzialności76. Rozkradanie ziem i innych dóbr kołchozowych wywołało wśród kołchoźników wielkie oburzenie. Na przykład w powszech­ nych zebraniach kołchoźników w obwodzie tiumeńskim (Syberia) wzięło udział 90 tysięcy osób; przemawiało aż 11 tysięcy z nich. W obwodzie kmerowskim na zebraniach wyborczych mających wyłonić nowe zarządy odrzucono kandydatury 367 przewodni­ czących kołchozów, 2250 członków zarządów i 502 dotychczaso­ wych przewodniczących komisji rewizyjnych77. Ale i nowe zarządy nie były w stanie radykalnie zmienić sytuacji: państwowa polityka pozostała bez zmian i dlatego nie było wyjścia ze ślepego zaułka. Po zakończeniu wojny produkcja traktorów, maszyn rolni­ czych i sprzętu rolniczego prędko wróciła do normy. Ale pomimo lepszego zaopatrzenia rolnictwa w niezbędny sprzęt, poprawy za­ plecza materialno-technicznego sowchozów i stacji maszynowo-traktorowych sytuacja w rolnictwie nadal była katastrofalna. Państwo wciąż asygnowało na rolnictwo bardzo nieznaczne środ­ ki — w powojennej pięciolatce 16% ogólnej sumy zainwestowanej w rozwój gospodarki. W 1946 roku zasiano jedynie 76% areałów z roku 1940. Po­ sucha, a także inne czynniki sprawiły, że zbiory w roku 1946 były

253

słabsze niż rok wcześniej, choć w 1945 roku ZSRS był jeszcze po części w stanie wojny. „Pod względem produkcji zboża kraj fak­ tycznie przez długi czas był na poziomie przedrewolucyjnej Rosji” — przyzna Chruszczów78. W latach 1910-1914 zbiory zboża wy­ nosiły 4,38 miliarda pudów, w latach 1949-1953 — 4,942 miliarda pudów79. Mimo mechanizacji rolnictwa, nawożenia gleb itp. uro­ dzajność zbóż spadła w porównaniu z rokiem 1913: Okres Plony (w q/ha)

1913 8,2

|

1925-1926 1926-1932 1933-1937 1949-1953 8,5

7,5

7,1

7,7

Równocześnie odpowiednio niższa była produkcja artykułów rolnych przypadających na jednego mieszkańca. Przyjmując, że przed kolektywizacją (1928-1929) równa była 100, to produkcja w roku 1913 wynosiła 90,3, w latach 1930-1932 — 86,8, w latach 1938-1940 — 90,0, wreszcie w latach 1950-1953 — 94,080. Jak wynika z tabeli, problem zbożowy zaostrzył się, i to mimo zmniej­ szenia eksportu zboża (w latach 1913-1938 — 4,5-krotnie) oraz spadku pogłowia bydła i, co się z tym wiąże, zużycia pasz zbożo­ wych. Pogłowie koni zmalało w latach 1928-1935 o 25 milionów sztuk, co pozwalało oszczędzić ponad 10 milionów ton tych pasz, innymi słowy, 10-15% globalnych zbiorów zboża w owym czasie81. W 1916 roku Rosja (w ówczesnych granicach) posiadała 58,38 miliona sztuk bydła. Do 1 stycznia 1941 liczba ta wyno­ siła 54,51 miliona sztuk, a w 1951 — 57,09 miliona sztuk, czyli nadal nie osiągnęła poziomu z roku 191682. Liczba krów przekro­ czyła stan z 1916 dopiero w roku 195583. W sumie zaś w świetle oficjalnych danych w okresie od 1940 do 1952 roku całościowa produkcja rolna zwiększyła się (w cenach porównywalnych) zale­ dwie o 10%!84 W lutym 1947 roku plenum KC WKP(b) zażądało dalszej centralizacji produkcji rolnej, faktycznie pozbawiając kołcho­

254

zy prawa do decydowania, nie tylko ile, ale też co mają siać. W stacjach maszynowo-traktorowych przywrócono wydziały polityczne: wygłodzonym i wynędzniałym kołchoźnikom pro­ paganda miała zastąpić pokarm. Oprócz przymusowych dostaw dla państwa do obowiązku kołchozów należało też uzupełnianie rezerw siewnych i oddawanie części zbiorów do niepodzielnego funduszu — dopiero wtedy kołchoźnicy mieli prawo do wypła­ ty dniówki. Dostawy dla państwa nadal planowano centralnie, na oko szacowano przyszłe zbiory, a rzeczywiste plony często były znacznie niższe od zaplanowanych. Pierwsze przykazanie kołchoźników — „najpierw oddaj państwu” — należało wypeł­ nić za wszelką cenę. Lokalne instancje partyjne i sowieckie czę­ sto zmuszały co wydajniejsze kołchozy do płacenia ziarnem i in­ nymi towarami za swych biedniejszych sąsiadów, co w efekcie prowadziło do zubożenia jednych i drugich. Kołchoźnicy żywili się przede wszystkim płodami ze swych mikroskopijnych dzia­ łek przyzagrodowych. Aby móc wywieźć na rynek część pro­ duktów z działek, musieli mieć specjalne zaświadczenie stwier­ dzające, że rozliczyli się z obowiązkowych dostaw dla państwa; w przeciwnym razie uważano ich za dezerterów i spekulantów i karano grzywną, a nawet więzieniem. Zwiększone zostały po­ datki od prywatnych działek przyzagrodowych. Często domaga­ no się od kołchoźników dostaw obowiązkowych w postaci pro­ duktów, których w ogóle nie wytwarzali. Zmuszeni więc byli zakupywać je po cenie rynkowej i bezpłatnie oddawać państwu. Takiej strasznej sytuacji rosyjska wieś nie zaznała nawet w cza­ sach tatarskiego jarzma. W 1952 państwowe ceny skupu zboża i mięsa były niższe niż w roku 1940. Za ziemniaki państwo płaciło poniżej kosztu ich transportu. Kołchozom płacono średnio 8,63 rubla za kwin­ tal zboża. Sowchozy otrzymywały za kwintal 29,7 rubla. Aby ku­ pić kilogram masła, kołchoźnik musiał odpracować 60 dniówek. Skromny garnitur stanowił równowartość rocznego zarobku85.

255

Na początku lat pięćdziesiątych w większości kołchozów i sowchozów zbiory były fatalne. Słabe były nawet na tak uro­ dzajnych terenach Rosji jak Region Centralno-Czamoziemny, Po­ wołże i Kazachstan, głównie dlatego, że centrala decydowała, co i jak siać. Ale przyczyną złej sytuacji w rolnictwie nie były wy­ łącznie niemądre dyspozycje i niewystarczająca baza materialno-techniczna. Przez wiele, wiele lat wykorzeniano z chłopów miłość do pracy i do ziemi. Kiedyś ta ziemia wynagradzała im ciężki trud, raz szczodrze, raz skąpo. Obecnie ów bodziec, nazwany oficjalnie bodźcem materialnym, zniknął. Uprawa rob stawała się darmo­ wą albo źle opłacaną pracą przymusową. Szczególnie dramatycz­ na była sytuacja w europejskiej części ZSRS; znacznie lepiej rzeczy się miały w Azji Środkowej, gdzie obowiązywały wysokie ceny sku­ pu bawełny — podstawowej uprawy w tym regionie. Nieźle pro­ sperowało południe kraju, wyspecjahzowane w uprawie warzyw i owoców i znane ze swych winnic. W 1950 roku rozpoczął się proces konsolidowania kołchozów. Ich liczba spadła z 237 tysięcy do 93 tysięcy w roku 195386. Konso­ lidowanie kołchozów mogłoby sprzyjać ich wzmocnieniu ekono­ micznemu. Jednak zbyt małe nakłady inwestycyjne, kontyngenty, niskie ceny skupu, brak odpowiedniej liczby wykwahfikowanych specjalistów i mechaników, wreszcie ograniczenia nałożone przez państwo na działki przyzagrodowe odbierały kołchoźnikom ocho­ tę do pracy, niweczyły wszelkie nadzieje na wyrwanie się z nędzy. W 1951 roku Chruszczów zaproponował, by przeciąć gordyj­ ski węzeł rolnictwa przez zastąpienie hcznych i słabych kołcho­ zów agromiastami (agrogoroda) — siecią wielkich kombinatów rol­ niczych. Propozycja ta ściągnęła nań falę ostrej krytyki na łamach prasy. Nic dziwnego — propozycja Chruszczowa oznaczała fak­ tycznie uznanie fiaska polityki rolnej partii. Idea ta była spóźnio­ nym echem reformy rolnej, rozpoczętej na początku stulecia przez Piotra Stołypina. Ówczesne przemiany miały prowadzić do po­ wstania silnych, niezależnych gospodarstw chłopskich, działają­

256

cych zgodnie z regułami gospodarki rynkowej. Teraz Chruszczów proponował utworzenie dużych, rentownych przedsiębiorstw rol­ niczych, w których chłopstwo kołchozowe przekształciłoby się w robotników rolnych. Nie istniały jednak żadne materialne prze­ słanki dla realizacji tego planu. Władze trąbiły bez ustanku o sukcesach socjalistycznego pań­ stwa. Na XIX zjeździe partii Malenkow oznajmił bez zmrużenia powieki, że problem zboża w ZSRS został rozwiązany: zbiory wy­ niosły 8 milionów pudów87. Niecałe dwa lata później, po śmierci Stalina, oświadczono — również oficjalnie — że wszystkie dane dotyczące krajowej produkcji rolnej były wyssane z palca. Trzydzieści trzy miliony kołchoźników, którzy swym ciężkim trudem żywili 200-milionową ludność kraju, były najbiedniejszą (po więźniach), najbardziej pokrzywdzoną warstwą sowieckiego społeczeństwa. Spójrzmy z kolei, jak wyglądała sytuacja klasy robotniczej i innych warstw ludności miejskiej u schyłku epoki stalinowskiej. Jak wiadomo, Rząd Tymczasowy na mocy jednego z pierw­ szych aktów prawnych po rewolucji lutowej zadekretował ośmiogo­ dzinny dzień pracy. Przedtem robotnicy rosyjscy pracowali po 10, czasem po 12 godzin dziennie. Jeśli chodzi o kołchoźników, to ich czas pracy był nienormowany. W 1927 roku wprowadzono siedmiogodzinny dzień pracy, a w 1940 roku przywrócono ośmiogodzinny. Wtedy też weszło w życie wspomniane w rozdziale VII antyrobotnicze ustawodawstwo, zniesione dopiero w roku 1956. Od rozpoczęcia industrializacji (1928) do zakończenia ery Stalina (1953) przeciętna płaca sowieckiego robotnika zwiększyła się — jak podają źródła oficjalne — ponad 11-krotnie88. Niewiele jednak moż­ na się z tego dowiedzieć o realnych zarobkach. Sowieckie statystyki podają fantastyczne dane, niemające nic wspólnego z rzeczywistością. Jak obliczyła Janet Chapman, najwybitniejsza amerykań­ ska specjalistka w dziedzinie sowieckiej ekonomii, po 1927 roku dodatki do podstawowej pensji robotników i urzędników wy­

257

niosły (z uwzględnieniem zmian cen): w 1928 — 15,8%, w 1937 — 22,1%, w 1940 — 20,7%, w 1948 — 29,6%, w 1952 — 22,2%, w 1954 roku — 21,5%89. Natomiast koszty utrzymania w tym sa­ mym okresie wzrastały następująco: Rok Koszty utrzymania

1928

1937

1940

1944

1948

1952

1954

100

478

679

952

1565

1053

900

Tak oto koszty utrzymania u schyłku ery stalinowskiej wzro­ sły 9-10-krotnie w porównaniu z okresem przed kolektywizacją90. Ale nie należy zapominać, że w Związku Sowieckim do normalnej płacy dolicza się świadczenia socjalne ze strony państwa: bezpłat­ ną opiekę zdrowotną, oświatę itp. Realne zarobki w tym samym okresie, z wyłączeniem podat­ ków i pożyczki państwowej, ale przy uwzględnieniu dodatku do pensji z tytułu świadczeń socjalnych, wynosiły91: Rok

1928

1937

1940

1944

1948

1952

1954

Płace

100

86

78

64

59

94

119

Z tabeli wynika, że wzrost płac w Związku Sowieckim był niż­ szy niż wzrost kosztów utrzymania. Spadek płac realnych związa­ ny był też ze zwiększeniem pożyczki państwowej i podatków. Jak­ kolwiek znaczny wzrost płac realnych do roku 1952 przewyższał poziom zarobków z przedwojennych lat 1937 i 1940, to nie osią­ gnął mimo wszystko poziomu z roku 1928. Aby uzmysłowić sobie rzeczywistą sytuację sowieckiego ro­ botnika w porównaniu z jego cudzoziemskimi towarzyszami, zo­ baczmy, ile towarów jedni i drudzy mogli nabyć za jedną godzi­ nę pracy92. Za punkt odniesienia przyjmujemy 100, domniemaną „wartość nabywczą” jednej godziny pracy robotnika sowieckiego:

258

Okres

Państwo ZSRS Austria Czechosłowacja Francja Niemcy Wielka Brytania Stany Zjednoczone

1928

1936-1938

1950

1951-1952

100 90 94 112 142 200 370

100 158 142 283 213 192 417

100 200 329 221 271 443 714

100 167

— 200 233 361 556

Zdumiewający to obraz: przy takim samym nakładzie pra­ cy robotnik angielski mógł w 1952 roku nabyć z górą 3,5 raza więcej towarów niż robotnik sowiecki, a robotnik amerykański — 5,6 raza więcej. Wśród ludzi sowieckich, zwłaszcza ze starszego pokolenia, zakorzeniło się przekonanie, że za Stalina ceny corocznie obniża­ no, a za Chruszczowa i później stale były one podwyższane. Stąd bierze się wręcz pewna nostalgia za czasami stalinowskimi. Sekret obniżek cen jest niezwykle prosty: opiera się on przede wszystkim na niesłychanej zwyżce cen zaraz po rozpoczęciu ko­ lektywizacji. Oto tabela porównawcza93. Wszystkie dane zaczerp­ nięto z sowieckich cenników z różnych lat. Za punkt odniesienia przyjmujemy 100, średnią cenę danego artykułu w roku 1928: Artykuł Pieczywo razowe Wołowina I gat. Wieprzowina Śledzie Cukier Olej Jaja Ziemniaki

Rok 1928

1937

1952

100 100 100 100 100 100 100 100

1050 1570 1050

1900 1700 2050 1500 1500 3400 1930 1100

—

600 2800 1130 500

259

Po jednorazowej podwyżce cen o 1500-2500% nie było póź­ niej kłopotów z ich corocznym sztucznym obniżaniem. Poza tym obniżanie cen odbywało się kosztem okradania kołchoźników, to znaczy za sprawą wyjątkowo niskich państwowych cen skupu. Jeszcze w 1953 roku cena skupu ziemniaków w obwodach mo­ skiewskim i leningradzkim wynosiła... 2,5-3 kopiejki za kilo­ gram94. Wreszcie większość ludności w ogóle nie odczuwała różnicy cen, jako że zaopatrzenie państwowe było fatalne: w wielu regio­ nach latami nie dostarczano do sklepów mięsa, tłuszczów i innych artykułów spożywczych. Oto sekret corocznego obniżania cen w czasach stalinow­ skich. Dwadzieścia pięć lat po rewolucji robotnik w ZSRS nadal od­ żywiał się gorzej niż robotnik na Zachodzie. Zaostrzył się kryzys mieszkaniowy. W porównaniu z okre­ sem przedrewolucyjnym, kiedy kwestia mieszkaniowa w gęsto za­ ludnionych miejscowościach wcale nie wyglądała różowo (1913 rok — 7 metrów kwadratowych na osobę), w latach porewolucyjnych, zwłaszcza podczas kolektywizacji, sytuacja pogorszyła się dramatycznie. Masy ludności wiejskiej ruszyły do miast, aby ra­ tować się przed głodem albo w poszukiwaniu pracy. Budownictwo mieszkaniowe w czasach stalinowskich było więcej niż skrom­ ne. Mieszkania w miastach otrzymywali wysocy funkcjonariu­ sze aparatu partyjnego i państwowego. Na przykład w Moskwie na początku lat trzydziestych wybudowano potężny kompleks na Nabrzeżu Biersieniewskim — dom rządowy z ogromnymi, komfortowymi apartamentami. Kilkaset metrów dalej znajdował się inny kompleks mieszkaniowy — dawny przytułek dla starców, przerobiony na wspólne mieszkania, gdzie na 20-30 osób była jedna kuchnia i jedna, ewentualnie dwie toalety. Przed rewolucją większość robotników mieszkała w kosza­ rach, niedaleko swego zakładu — po rewolucji koszary przemia­ nowano na hotele robotnicze. Duże przedsiębiorstwa budowały

260

nowe lokale dla swoich robotników i mieszkania dla całego apa­ ratu inżynieryjno-technicznego oraz administracyjnego, ale i tak nie sposób było rozwiązać kwestii mieszkaniowej, jako że lwia część nakładów inwestowana była w rozwój przemysłu zbrojenio­ wego oraz energetyki. Warunki mieszkaniowe zdecydowanej większości ludności miejskiej pogarszały się w czasach stalinowskich z każdym ro­ kiem: tempo wzrostu liczby ludności znacznie przewyższało dy­ namikę budownictwa mieszkaniowego. W 1928 powierzchnia mieszkaniowa przypadająca na jednego mieszkańca miasta wy­ nosiła 5,8 metra kwadratowego, w 1932 — 4,9 metra kwadrato­ wego, a w 1937 — 4,6 metra kwadratowego. Plan pierwszej pięciolatki przewidywał wybudowanie 62,5 mi­ liona metrów kwadratowych powierzchni mieszkaniowej, w rzeczy­ wistości oddano do użytku zaledwie 23,5 miliona metrów kwadra­ towych. Druga pięciolatka zakładała wybudowanie 72,5 miliona metrów kwadratowych, z czego zdołano wykonać zaledwie 37%, czyli 26,8 miliona metrów kwadratowych.95 W 1940 roku po­ wierzchnia mieszkaniowa przypadająca na jednego mieszkańca miasta wynosiła 4,5 metra kwadratowego. Dwa lata po śmierci Stalina, gdy ruszyła fala masowego budow­ nictwa mieszkaniowego, na jednego mieszkańca miasta przypada­ ło 5,1 metra kwadratowego. Aby uświadomić sobie w pełni, w jakiej ciasnocie żyli ludzie w ZSRS, warto odnotować, że nawet sowiecka oficjalna norma mieszkaniowa przewidywała 9 metrów kwadrato­ wych na osobę (w Czechosłowacji — 17). Wiele rodzin gnieździło się na powierzchni 6 metrów kwadratowych. Mieszkano nie rodzinami, lecz klanami — po dwa-trzy pokolenia w jednym pokoju. Sprzątaczka A., zatrudniona w dużym przedsiębiorstwie, przy­ należała do 13-osobowego klanu, mieszkającego w hotelu robot­ niczym w pokoju o powierzchni 20 metrów kwadratowych. Sprzą­ taczka była wdową po komendancie granicznej strażnicy, zabitym na początku wojny niemiecko-sowieckiej. W pokoju znajdowało się

261

siedem stałych miejsc do spania. Pozostałe sześć osób — dorośli i dzieci — w nocy układało się na podłodze. Życie płciowe toczyło się niemal na oczach wszystkich, przyzwyczajono się do tego i nie zwracano uwagi. Przez 15 lat trzy mieszkające w tym pokoju ro­ dziny bezskutecznie walczyły o rozparcelowanie. Udało im się to dopiero na początku lat sześćdziesiątych. W takich warunkach żyły setki tysięcy, jeżeli nie miliony, mieszkańców miast ZSRS. Było to zjawisko powszechne. Nawet w 1975 roku moskiewska administracja domów mieszkalnych nie rozpatrywała podań o przyznanie większych mieszkań, jeżeli na osobę przypadało więcej niż 5 metrów kwadratowych powierzch­ ni. Była to spuścizna po epoce stalinowskiej. Piętą achillesową sowieckiej gospodarki była niska wydajność pracy. Od roku 1928 do początków ery postalinowskiej (1955) zwiększyła się ona w skali całego sowieckiego przemysłu średnio o 100% mimo złożonego systemu bodźców materialnych. Na przy­ kład za wykonanie bądź przekroczenie planu były przewidziane premie pieniężne, z reguły znacznie wyższe dla personelu technicz­ nego i inżynieryjnego, a odpowiednio niższe dla robotników96. Choć klasa robotnicza uchodziła za przewodnią siłę sowieckie­ go społeczeństwa, jej rzeczywiste znaczenie polityczne malało wraz z rozrastaniem się elity biurokratycznej i zwiększaniem się jej roli w państwie. Elita ta utożsamiała własne interesy z interesami całego narodu, co odzwierciedlają zasadnicze dokumenty partyjne — sta­ tut i program KPZS. U schyłku ery stalinowskiej określenie partii jako „czołowego, zorganizowanego oddziału klasy robotniczej ZSRS” (XVII zjazd WKP[b]) zastąpiono innym sformułowaniem: „dobrowol­ ny bojowy związek ludzi wspólnej idei — komunistów” (XIX zjazd WKP[b]-KPZS). Zmiana definicji partii oznaczała nie tylko przejście od koncepcji dyktatury proletariatu do koncepcji państwa ludowego, ale też usankcjonowanie upadku roli klasy robotniczej, choć partyjni oligarchowie nadal występowali w jej imieniu i określali ją jako prze­ wodnią siłę sowieckiego społeczeństwa socjalistycznego.

262

* * *

Wspominaliśmy poprzednio, że kierownictwo sowieckie wyko­ rzystało pomyślny dla ZSRS przełom w wojnie, jakim była bitwa pod Stalingradem, dla odzyskania moralnych pozycji, utraconych przez partię w początkowej fazie wojny. W tym celu starano się zwiększyć jak najszybciej liczbę członków WKP(b) w szeregach ar­ mii i jej zaplecza. W miarę sukcesów na froncie odradzał się au­ torytet partii. Wynika to jasno z danych dotyczących jej stanu li­ czebnego podczas wojny i w pierwszych latach powojennych. 1 stycznia 1941 WKP(b) liczyła 3,872 miliona osób. Pod­ czas wojny zginęło ponad 3 miliony członków partii97. Jednak 1 stycznia 1946 roku stan liczebny partii wynosił 5,511 miliona, a więc zwiększył się o 50%98. Szczególnie dynamiczny przyrost licz­ by członków WKP(b) rozpoczął się w drugim półroczu 1942 roku i trwał do zakończenia wojny. Podczas gdy w drugim półroczu 1941 roku w szeregi WKP(b) wstąpiło 343,5 tysiąca osób (kandy­ datów i członków), to w drugim półroczu 1942 — 1,147 miliona; w 1943 — 2,794 miliona; w 1944 — 2,416 miliona99. Specjalne po­ stanowienie ułatwiało żołnierzowi czynnej armii zapisanie się do partii. Staż kandydacki dla wyróżniających się w walce żołnierzy został skrócony z 12 miesięcy do pół roku. W latach wojny wielu ludzi wstępowało do partii z przekonania, widząc w niej organiza­ tora walki z hitlerowskim okupantem. Dotyczy to zwłaszcza fron­ towców, którym członkostwo w WKP(b) nie rokowało żadnych korzyści, chyba że wcześniejszą śmierć. „Komuniści, naprzód!” — to nie było tylko bojowe zawołanie, to była rutyna frontowe­ go żywota. Komisarze polityczni pracowali, oczywiście, nad przy­ szłym składem osobowym partii i nierzadko proponowali wstą­ pienie w jej szeregi. W specyficznych warunkach frontowych odmowa była po prostu niemożliwa. Na tyłach frontu wyglądało to trochę inaczej. Rzecz jasna, tu też wielu wstępowało w szere­ gi partii z pobudek patriotycznych, ale nie tylko. Często zdawa­

263

no sobie sprawę z tego, że legitymacja partyjna pomoże w przy­ szłej karierze. Spadek znaczenia roli klasy robotniczej w ZSRS mogłyby po­ twierdzić dane dotyczące przekroju społecznego partii komu­ nistycznej. Ale ostatnie tego typu materiały opublikowano na XVII zjeździe, to znaczy w 1934 roku. Około 60% członków WKP(b) stanowili robotnicy, a raczej ludzie o robotniczej przeszłości, jako że odsetek osób zatrudnionych bezpośrednio w produkcji był znacznie niższy — zaledwie 9,3%. Zgodnie z partyjną tradycją do kategorii ro­ botników zaliczano — i zalicza się nadal — funkcjonariuszy aparatu partyjnego. Chłopi stanowili 8%, urzędnicy — 32%100. Na podstawie informacji dotyczących składu społecznego delegatów na poszczególne zjazdy, lokalne konferencje partyjne itp. zachodni badacze obliczyli, że na XIX zjeździe WKP(b)-KPZS (1952) — ostatnim za życia Stalina — robotnicy stanowili zaled­ wie 7,6% delegatów, a chłopi 7,8%101. Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego faktycznie prze­ kształciła się w partię „reprezentatywnej elity”102 — i to mimo napływu podczas wojny elementu pochodzenia robotniczego i chłopskiego. Stała się organizacją partyjnych i państwowych biu­ rokratów, specjalistów różnych profesji, partyjnych „intelektuali­ stów”. Dla większości z nich członkostwo w partii nie było kwe­ stią przekonań, lecz niezbędnym warunkiem kariery. Radykalnie zmienił się też skład polityczny partii: terror lat trzydziestych wy­ eliminował większość starych bolszewików, a drugie pokolenie komunistów poniosło poważne straty podczas wojny. Podobna transformacja następowała w strukturze sowietów, od lokalnych poczynając, poprzez republikańskie, a na Najwyż­ szym Sowiecie ZSRS kończąc. Im wyższy był organ władzy, tym mniej w nim było robotników od warsztatu i chłopów od pługa. Ale nawet ci, którzy figurowali w tych rubrykach, w istocie repre­ zentowali nową arystokrację robotniczą lub kołchozową, skorum­ powaną i zdemoralizowaną przez władzę. Struktura społeczna de­

264

putowanych do Najwyższego Sowietu ZSRS w roku 1937 była na­ stępująca: 42% robotników, 29,5% chłopów i 28% inteligencji. Odpowiednie liczby w roku 1950 to: 31,8%, 20,4%, i 47,8%103. Partia poszerzała wpływy, nie zapominając ani o materialnej, ani o duchowej, ani wreszcie o moralnej sferze życia nowego czło­ wieka sowieckiego. Od terenowych organizacji partyjnych żąda­ no bardziej rygorystycznej kontroli moralności i obyczajów człon­ ków partii i ich rodzin. Donosy na niestosowny tryb życia stały się chlebem powszednim. Zakładowe i fabryczne organizacje partyj­ ne, lokalne ogniwa związków zawodowych, jak również nadrzędne organa partyjne i państwowe były dosłownie zawalone stosami najróżniejszych oświadczeń, donosów i skarg. Życie prywatne so­ wieckich obywateli, wszelkie rodzinne niesnaski i swary stały się przedmiotem publicznych debat. W późnym okresie stalinow­ skim najbardziej chyba charakterystyczną cechą sowieckiego spo­ łeczeństwa były hipokryzja i obłuda. Wojna przyspieszyła proces krystalizacji współczesnego spo­ łeczeństwa sowieckiego, ale ostatecznemu jego ukształtowaniu przeszkadzał reżim samowoli i terroru, wymierzony we wszystkie warstwy społeczne, od najwyższych po najniższe. Podczas wojny zaszły ważne przesunięcia w strukturze biuro­ kracji wyższego szczebla. Wzrosła liczebnie i okrzepła biurokracja wojskowa, wyraźnie zmierzająca do kastowego wyodrębnienia. W latach trzydziestych zlikwidowano niemal całą sowiec­ ką generalicję, a pozostałych przy życiu przemieniono w bezwol­ nych wykonawców dyspozycji partyjnego kierownictwa. Jednak w czasie wojny sytuacje zmuszające dowódców — pomimo wszel­ kich ograniczeń narzucanych przez Kwaterę Główną — do podej­ mowania samodzielnych decyzji doprowadziły do odrodzenia się wśród korpusu oficerskiego poczucia odpowiedzialności i znacze­ nia w oczach własnych oraz, co równie ważne, w oczach ludno­ ści. Marszałkowie i generałowie reprezentowali przez krótki czas realną siłę. Co prawda, i w owym czasie obserwowało ich baczne

265

oko Bezpieczeństwa. Ich adiutanci, kierowcy, kochanki często byli informatorami organów i niejednemu przyszło zapłacić za nie­ opatrznie rzucone słowo. Zaraz po wojnie najpopularniejszych marszałków zaczęto wy­ syłać na prowincję. Najwybitniejszego pośród sowieckich dowód­ ców, marszałka Gieorgija Żukowa, skierowano do Odessy na szefa okręgu wojskowego. Inni zostali oddelegowani do okupacyjnych wojsk w Niemczech i krajach wschodnioeuropejskich, pozostałych stopniowo przenoszono do rezerwy i w stan spoczynku, niektórzy zaś trafili zwyczajnie za kraty. By utrzymać korpus oficerski w stanie bezwarunkowej ule­ głości, państwo w początkowym okresie obdarzało powracających z frontu znacznymi przywilejami. Wyżsi oficerowie otrzymywali od komitetów dzielnicowych parcele pod budowę domów, genera­ łowie — odpowiednio większe posesje, marszałkom i najwyższej generalicji przyznawano na bardzo korzystnych warunkach kom­ fortowe, państwowe dacze ze służbą. Ponadto generalicja uzyska­ ła ponownie prawo do korzystania ze specjalnych, wydzielonych sklepów i niedostępnych dla zwyczajnych śmiertelników zakła­ dów krawieckich, gdzie mogła zaopatrywać się wraz z rodzinami po minimalnych cenach. W czasie wojny rozbudowała się i okrzepła inna jeszcze część biurokracji, wojskowo-inżynieryjna: kierownicy wielkich zakła­ dów produkujących dla potrzeb wojska, fabryk zbrojeniowych. Znacznie zwiększyła się rola i wzrosła liczebność organów bezpieczeństwa państwowego. Ich trzon stanowili oficerowie wy­ wiadu wojskowego SMIERSZ, a jego szef, Wiktor Abakumow, sta­ nął na czele Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (MGB). Sądy, urzędy prokuratorskie i milicję zasiliła fala zdemobilizowa­ nych oficerów. Żołnierze pochodzenia chłopskiego, którzy po wojnie nie znaleźli dla siebie miejsca ani w wojsku, ani w miastach, często wracali na wieś, gdzie pracowali jako przewodniczący kołchozów.

266

To jednak wymagało zgoła innych kwalifikacji niż dowodzenie ba­ talionem czy kompanią. Patriotyzm ludności odegrał podczas okupacji niemałą rolę w uratowaniu kraju przed hitlerowską nawałnicą. Po zakończeniu wojny naród spodziewał się poprawy sytuacji, ale zamiast tego zo­ stał zmuszony do kolejnych wyrzeczeń. Abstrakcyjna idea budo­ wy socjalizmu nie była już w stanie natchnąć wymęczonych lu­ dzi nowym entuzjazmem. Wówczas partia uciekła się do dawno wypróbowanej metody — zastraszania ludności groźbą imperia­ listycznej interwencji. Gazety uderzyły na alarm, nawołując do przeciwstawienia się ofensywie zachodnich mocarstw, które pra­ gną pozbawić naród sowiecki owoców jego triumfu nad hitlery­ zmem. Jednak widmo zachodniego imperializmu wciąż było ja­ kieś niejasne, mgliste, nieuchwytne. Kierownictwo uznało, że znacznie użyteczniejsza będzie walka z agenturą owego wroga na terenie Związku Sowieckiego, agenturą, którą łatwo będzie wska­ zać. Na ofiarę wybrano realnego, fizycznie istniejącego wroga w osobie inteligenta-kosmopolity o nierosyjskim nazwisku. Było to zrozumiałe dla każdego, najprostszego nawet robotnika. Tym zaś, którzy się wahali, sedno sprawy objaśniała autorytatywnie partyjna prasa, lektorzy i wykładowcy w licznych uniwersytetach marksizmu-leninizmu. Wykorzystywanie uczuć patriotycznych było partii ogromnie na rękę. Stalin świetnie rozumiał, że w najbliższych, powojennych latach patriotyzm będzie najpoważniejszym orężem w rękach partii. Koncepcja sowieckiego patriotyzmu według generalissimu­ sa była prosta — jak zresztą większość reguł, którymi żonglował. W wystąpieniu z okazji 27. rocznicy wybuchu rewolucji paździer­ nikowej zdefiniował sowiecki patriotyzm jako „głębokie oddanie i wierność narodu dla swej Ojczyzny Sowieckiej, braterską przy­ jaźń ludzi pracy wszystkich narodów naszego kraju”104. Przy użyciu pojęcia sowieckiego patriotyzmu kształtowano również przekonanie o wyższości sowieckiego społeczeństwa nad

267

wszystkimi pozostałymi i dumę z tego powodu. Uczucia te miały w konsekwencji zrodzić w nowym sowieckim człowieku, w owym homo sovieticus, przeświadczenie o jego szczególnej misji, o wyjąt­ kowym przeznaczeniu. A jest to najgroźniejszy kompleks społeczny, gdyż rodzi bezgraniczną pewność, że w imię wzniosłego celu wszystko jest dozwolone. Kwestia zaś rzeczywistej doniosłości tego celu zależy wyłącznie od oceny najwyższego kierownictwa. W imię sowieckiego patriotyzmu władza znów zmuszała naród do godzenia się z niewygodami codziennego życia, z kolejnymi przejściowymi trudnościami. Przy innej okazji Stalin określił naród sowiecki jako „śrub­ ki”. W trakcie przyjęcia na cześć uczestników parady zwycięstwa w 1945 roku powiedział: „Wznoszę toast za zdrowie prostych, zwy­ kłych, skromnych ludzi, tych »małych śrubek«, które są niezbędne dla funkcjonowania całego mechanizmu naszego państwa”105. Co się tyczy śrubek — jedno jest pewne: można je wkręcać, wykręcać, czasem wystarczy jeden nieostrożny ruch — i łebki odpadają... * * *

Jednym z najostrzejszych objawów kryzysu sowieckiego systemu pod rządami Stalina był łysenkizm. Trofim Łysenko, agrobiolog, zwrócił na siebie uwagę Stali­ na w bardzo prosty sposób. Snując marzenia o zdobyciu kluczo­ wej pozycji w agrobiologii, oznajmił w lutym 1935 roku na II zjeździe kołchoźników-przodowników pracy, że podczas gdy na wsi z władzą sowiecką walczą kułacy, w mieście to samo czynią ku­ łacy od nauki. Stalin przyklasnął, krzyknął: „Brawo, towarzyszu Łysenko, brawo!” — i tak zaczęła się kariera Łysenki. Ten bar­ dzo prędko został prezesem Wszechzwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych im. W.I. Lenina (WASCHNIL), przepędził stamtąd rzeczywistych uczonych genetyków, swych naukowych przeciw­ ników, niektórych zdołał posłać za kraty. W 1940 roku aresztowa-

268

ny został słynny rosyjski botanik i genetyk Nikołaj Wawiłow, któ­ ry zmarł trzy lata później w więzieniu. Uwięziono i rozstrzelano wielu czołowych naukowców, specjalistów w dziedzinie agronomii i biologii106. Zjawisko społeczne określane jako łysenkizm podob­ ne jest do fenomenu związanego z osobą Grigorija Rasputina, fa­ woryta rodziny Mikołaja II. Rasputin obiecał imperatorowej, że ocali prawosławną Ruś. Łysenko przyrzekł KC WKP(b) i osobiście towarzyszowi Stalinowi, że w krótkim czasie nastąpi obfitość pło­ dów rolnych. Obaj liczyli na cud, podobnie jak car i caryca. Łysence stworzono nieograniczone możliwości. Mógł robić wszyst­ ko — aż do duchowej i fizycznej likwidacji swych przeciwników. Rozpoczęty w przededniu wojny proces niszczenia agrobiolo­ gii oraz eksterminacja genetyków i biologów nasiliły się ponownie zaraz po jej zakończeniu. Latem 1948 roku Łysenko wezwał swych oponentów — zwolenników teorii dziedziczności w powstawaniu gatunków — do otwartej dyskusji. Genetycy odpowiedzieli na wezwanie, nie podejrzewając nawet, że referat Łysenki na sierpniowej sesji WASCHNIL był zawczasu zatwierdzony przez KC WKP(b), któ­ ry to fakt stanowił główny, ale skrzętnie ukrywany argument Ły­ senki. Odczekawszy, aż czołowi genetycy otwarcie wyznają swe poglądy, Łysenko oświadczył, iż jego punkt widzenia, odrzucają­ cy teorię dziedziczności i genetykę, został zaakceptowany przez KC partii. Nastąpił końcowy akt spektaklu, w którym genetycy, dopiero co broniący swego prawa do naukowych opinii, prosili po­ nownie o głos, by wyrazić skruchę107. Sesja WASCHNIL z sierpnia 1948 roku zapoczątkowała roz­ prawę z genetykami, w wyniku której zastopowano wszelkie prace w tej dziedzinie; setki autentycznych uczonych agronomów prak­ tyków pozbawiono pracy. W całym kraju triumfowała łysenkowska pseudonauka, zadając kolejny, trzeci po wojnie i kolektywizacji, cios krajowej gospodarce rolnej. Po tych trzech uderzeniach rolnictwo i gospodarka ZSRS do dziś nie mogą się otrząsnąć.

269

Sesja WASCHNIL sygnalizowała początek ofensywy ideolo­ gicznej partii. Stawiano ją za przykład innym naukom: oto jak na­ leży walczyć o sprawę marksizmu-leninizmu. W całym kraju genetyka została faktycznie objęta zakazem. Jeden z najbliższych pomocników Łysenki, profesor Nikołaj Nużdin, pisał po sesji WASCHNIL: „Mendelizm-morganizm został potępiony. Nie ma dlań miejsca w sowieckiej nauce”108. Niemniej pojedyncze ogniska nauki — mimo okrutnych prześladowań — zdołały ocaleć. Na przykład dyrektor Instytutu Chemii Fizycz­ nej Akademii Nauk ZSRS, akademik Nikołaj Siemionów, przyszły laureat Nagrody Nobla, udostępnił laboratorium znanemu gene­ tykowi, profesorowi Josifowi Rappoportowi, nie żądając szczegó­ łowych sprawozdań o kierunku jego prac badawczych. Rzecz nie tylko w opanowaniu nauki i związanych z nią stano­ wisk administracyjnych przez zwolenników Łysenki, którzy stali się częścią sowieckiej elity: łysenkizm odzwierciedlał w istocie po­ litykę partii, stosunek partii do nauki jako takiej. Na podobień­ stwo nowotworu łysenkizm rozprzestrzeniał się błyskawicznie, jego przerzuty pojawiały się na każdym kroku. Latem 1950 roku połączona sesja Akademii Nauk ZSRS i Akademii Nauk Medycznych ZSRS ogłosiła akademika Konstantina Bykowa i jego uczniów jedynymi rzeczywistymi spadkobier­ cami Iwana Pawłowa. Wszystkie pozostałe kierunki uznano za wrogie, skazując je tym samym na wymarcie. Partia ceniła Byko­ wa ze względu na jego serwilizm, korzystne wrażenie sprawiały jego wystąpienia w obronie rosyjskiej nauki i zabiegi o zerwa­ nie wszelkich kontaktów z nauką światową. W latach 1948-1950 niemal wszystkich wybitnych biologów i fizjologów, na przykład akademików Iwana Szmalgauzena, Antona Żebraka, Piotra Żu­ kowskiego, Nikołaja Dubinina, Leona Orbelego i całą jego szkołę, Aleksieja Spierańskiego i jego uczniów, okrzyknięto renegatami. Tarczą strzelniczą we wszystkich tych kampaniach byli naukow­ cy pochodzenia żydowskiego. Zaatakowano bez pardonu człon­

270

ka Akademii Nauk Linę Stern i jej uczniów. Eksponując jedynie żydowskie nazwiska, starano się podkreślić „intrygancko-syjonistyczny” charakter jej szkoły naukowej. Doktor medycyny Dmitrij Biriukow pisał w periodyku „Kultura i Żyzn”: „Zgniłą meto­ dologię tej »szkoły« wspierał panoszący się w niej zatwardziały kosmopolityzm”109. Za idealistyczną, „jawnie wrogą teorii Pawło­ wa”, uznano szkołę gruzińskiego fizjologa, akademika Iwana Beritaszwilego110. Lawina obelg zwaliła się też na wydawnictwa, które przygotowały przekład książki What is life? słynnego austriackie­ go fizyka Erwina Schródingera111. Apogeum kampanii o naukowe priorytety i wyższość nauki rosyjskiej nad zachodnią stanowiła sesja poświęcona 225. roczni­ cy założenia Rosyjskiej Imperatorskiej Akademii Nauk. Sesja to­ czyła się w Leningradzie w dniach 5-10 stycznia 1949 roku. Prezes Akademii Nauk ZSRS Siergiej Wawiłow (rodzony brat zamęczonego akademika Nikołaja Wawiłowa) w zagajeniu podkreślił konieczność walki o umocnienie rosyjskiego prymatu w nauce. W latach 1946-1950 nauka rosyjska przyznała sobie palmę pierwszeństwa w zakresie łączności radiowej, oświetlenia elektrycznego, przesyłania prądu stałego i zmiennego, budowy transformatorów, statków napędzanych silnikami elektrycznymi i diesla, samolotów, spadochronów, balonów stratosferycznych. Odkrycie zasady zachowania energii przypisano Łomonosowowi. Roszczeń było wiele... Niektóre brzmiały tak absurdalnie, że stały się przedmiotem żartów, na przykład: „Sowieckie zegarki chodzą najszybciej”, „Rosja — ojczyzną słoni” itp. Leningradzka sesja Akademii Nauk wsławiła się proklamowa­ niem nowej obowiązującej zasady — całkowitego zerwania z na­ uką zachodnią. Honorowy członek Akademii Nauk ZSRS, Anglik, sir Henry Dale, a także jej członek-korespondent, Amerykanin, Hermann J. Muller, oznajmili, że opuszczają Akademię na znak protestu przeciw prześladowaniom naukowców w ZSRS. Norwe­ skiego członka-korespondenta Olafa Brocha usunięto z Akademii

271

za jego artykuły o sytuacji nauki i uczonych w ZSRS oraz krajach wschodnioeuropejskich112. Kampania ideologicznego oczyszczania nierzadko służyła załatwianiu osobistych porachunków. Aktywni uczestnicy pogro­ mów zajęli później miejsca wypędzonych badaczy, okrzykniętych kosmopolitami albo burżuazyjnymi liberałami. Do instytutów naukowych i uniwersytetów skierowano absolwentów Akademii Nauk Społecznych przy KC KPZS i wyższych szkół partyjnych. Stanowiska aspirantów obsadzane były nie według kryteriów na­ ukowych, lecz na podstawie stopnia serwilizmu względem partii. Poziom badań w dziedzinie nauk społecznych, dotąd niezbyt wy­ soki, spadł gwałtownie w ostatnich latach życia Stalina. Sprzyjało temu w niemałym stopniu pojawienie się w tym czasie jego ko­ lejnych prac „teoretycznych”: W sprawie marksizmu w językoznaw­ stwie oraz Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRS. Owe „prace” stały się, na odgórne polecenie, przedmiotem masowych studiów. Wszystkie nauki społeczne przestawiły się na komentowanie ge­ nialnych dzieł Wodza. Stalinowska negatywna ocena lingwistycz­ nej teorii Nikołaja Marra stała się początkiem kolejnej ideologicz­ nej krucjaty — tym razem pod hasłem zwalczania „marryzmu” i jego krzewicieli. Na uczonych zwaliła się lawina proskrypcji: większość lingwistów, archeologów i etnografów w Związku So­ wieckim wyznawała teorię Marra, przez długie lata oficjalnie uznawaną przez partię, obowiązującą teorię powstawania i roz­ woju języka. Prace Stalina z zakresu ekonomicznych problemów socjalizmu ostatecznie pogmatwały wszelkie badania w dziedzi­ nie ekonomii, a także posłużyły za pretekst do nowej fali prześla­ dowań i szkalowania uczonych. Jedyną dziedziną nauki, w której partyjnym obskurantom nie udało się rozpętać walki z wrogimi przejawami, była fizyka. Choć pismo „Woprosy Fiłosofii” publikowało czasem demaskatorskie artykuły, oskarżające uczonych o filozoficzny idealizm i kult za­ chodniej fizyki, zniewolenie ich okazało się trudnym problemem.

272

Pragnienie jak najszybszego wyprodukowania broni atomowej brało górę nad żądzą pogromów. Na posiedzeniu zwołanym w celu omówienia walki z kosmopolitami głos zabrał kierownik sowiec­ kiej szkoły atomowej Abram Ioffe i zwracając się do zasiadających w prezydium przedstawicieli KC KPZS, oświadczył: albo fizycy będą się zajmować pracą w swoich laboratoriach, albo tracić czas na nikomu niepotrzebnych posiedzeniach. Niech ci, którzy te ze­ brania organizują, idą pracować do laboratoriów zamiast uczo­ nych. Zdezorientowani funkcjonariusze partyjni zmuszeni byli przełożyć naradę, do której nigdy już nie powrócono. Kierownic­ two partyjne bało się tknąć fizyków atomowych. Krótko przed tym wydarzeniem czołowy sowiecki uczony, członek Akademii Nauk Piotr Kapica, stanowczo odmówił udziału w pracach przy budowie bomby atomowej. Incydent ten mógł sprowokować in­ nych badaczy. Wystąpienie Ioffego i odmowa Kapicy były niewąt­ pliwie aktem sprzeciwu wobec władzy, która w tym przypadku okazała się bezsilna. Mogła się jedynie mścić, co czyniła — Kapi­ cy odmawiano i za Stalina, i za Chruszczowa paszportu na zagra­ niczne sympozja naukowe113. * * *

Jedna z najbardziej charakterystycznych cech sowieckiego reżi­ mu to bezustanna walka ideologiczna. Nie jest ważne, z kim ani z czym się walczy, istotny jest sam proces walki, do którego moż­ na wciągnąć wielu ludzi, czyniąc z nich w ten sposób wspólników. W późnym okresie stalinowskim zasadniczą osią tej walki było umocnienie sowiecko-rosyjskiego patriotyzmu, który w spe­ cyficznych warunkach owych czasów nabrał zabarwienia antyse­ mickiego. Najbardziej dynamiczny rozwój antysemickiej polity­ ki sowieckiego państwa, której początki sięgają lat dwudziestych, przypada na okres przyjaźni sowiecko-hitlerowskiej. Wtedy wła­ śnie cały aparat państwowy, zwłaszcza resorty spraw zagranicz­ nych i bezpieczeństwa państwowego, niemal całkowicie oczysz­

273

czono z ludzi pochodzenia żydowskiego, niedobitki zaś zostały przeniesione na drugorzędne stanowiska. Rozstrzelanie w początkach lat czterdziestych znajdujących się w ZSRS polskich socjalistów żydowskiego pochodzenia, Hen­ ryka Ehrlicha i Wiktora Altera1, pod fałszywym zarzutem szpie­ gostwa było kolejnym przejawem państwowego antysemityzmu w jego najskrajniejszej formie114. W 1943 roku rozpoczęła się ak­ cja masowego przesuwania Żydów sprawujących wysokie funkcje w politycznym aparacie wojskowym na niższe szczeble, by zwol­ nione stanowiska obsadzać Rosjanami. Po wojnie analogiczną po­ litykę stosowano wobec Żydów pełniących obowiązki dowódców. Antysemityzm podsycany przez hitlerowców na okupowanych terenach sowieckich został następnie zaaprobowany przez wyzwo­ licieli. W samej sowieckiej armii i na jej zapleczu kolportowano i rozpowszechniano plotki o Żydach — tchórzach i dezerterach. Żydów, którzy cudem zdołali ujść z życiem z hitlerowskiej eks­ terminacji, władze sowieckie oskarżały później jako niemieckich agentów, bo jakże inaczej wytłumaczyć fakt, że zdołali przeżyć? Natomiast po wojnie zaczęto sowieckich Żydów przedstawiać jako agenturę amerykańskiego imperializmu.

1 Henryk Ehrlich (1882-1941?) — adwokat, członek żydowskiej par­ tii socjalistycznej Bund, członek egzekutywy II Międzynarodówki. Wik­ tor Alter (1890-1943?) — związany z partią Bund, publicysta, członek eg­ zekutywy II Międzynarodówki. Ehrlich po wybuchu wojny doprowadził do wydania odezwy Bundu nawołującej Żydów do udziału w odpieraniu nie­ mieckiego najazdu. We wrześniu 1939 roku obaj znaleźli się w sowiec­ kiej strefie okupacyjnej, gdzie zostali aresztowani, skazani na karę śmier­ ci, zamienioną na więzienie. Uwolniono ich w 1941 roku. Ehrlich miał lecieć do Londynu, by wejść w skład władz RP na emigracji. Obaj ponownie zostali aresztowani przez NKWD w Kujbyszewie i straceni w niewyjaśnio­ nych okolicznościach; daty śmierci nie są dokładnie znane. Sprawa wywoła­ ła burzę w kręgach socjalistycznych na Zachodzie i oficjalne interpelacje do władz sowieckich.

274

* * *

Kampanię oczyszczania sowieckiego społeczeństwa z antypatriotów rozpoczęto kilka miesięcy po wystąpieniu Stalina na zebraniu wyborczym 9 lutego 1946 roku115. W swym przemówieniu Stalin ani razu nie wspomniał o socjalizmie bądź komunizmie. Państwo, sowiecki ustrój społeczny, majestat ojczyzny — to były dominan­ ty owej przemowy. 28 czerwca 1946 roku ujrzał światło dzienne nowy organ partyjny „Kultura i Żyzn”, pismo wydawane co dziesięć dni przez Wydział Propagandy i Agitacji KC WKP(b). Niedługo potem roz­ poczęło się ostre natarcie przeciw wszelkim odchyleniom ideolo­ gicznym. Na celowniku znalazły się wszystkie bez wyjątku dome­ ny twórczości, kultury, nauki. Wyjątkowo surowa była kontrola partyjna w obszarze lite­ ratury i historii. Wszak jedna i druga wywierają ogromny wpływ na kształtowanie osobowości. Spostrzeżenie to jest szczególnie prawdziwe w przypadku ZSRS. Nigdzie na świecie nie czytało się i nie czyta tak wiele jak właśnie tam. Wystarczy spojrzeć na na­ kłady klasyków, na kolejki chętnych do subskrypcji, by się o tym przekonać. Wszystkie chyba pokolenia urodzone przed II woj­ ną światową wychowały się na literaturze klasycznej. Większość czytelników miała jednoznacznie konserwatywne gusty. Po licz­ nych próbach wdrożenia nowej, proletariackiej literatury — jak Cement Fiodora Gładkowa, Żelazny potok Aleksandra Serafimowicza, Bruski Fiodora Panfiorowa, Wiryneja Lidii SejfuUiny i inne — kierownictwo partyjne w końcu zrozumiało, że w jego interesie jest podtrzymywanie konserwatywnych preferencji czytelników i popieranie utworów młodych pisarzy, którzy zachowując kla­ syczne wzorce, nadają swym utworom nowe treści: sławią rewolu­ cję, socjalizm i sowiecki patriotyzm. Po zakończeniu wojny pojawi­ ła się Młoda gwardia Aleksandra Fadiejewa, powieść o bohaterskich komsomolcach, którzy dowodzili ruchem oporu przeciwko Niem­

275

com w górniczym miasteczku Krasnodon. Bohaterowie tego dzie­ ła dobrze pasowali do kompletu klasycznych wzorców literatury sowieckiej (Pawka Korczagin, Timur), ale członek KC WKP(b) i szef Związku Pisarzy Sowieckich Fadiejew zapomniał uwydat­ nić kierowniczą rolę partii w organizowaniu podziemnej walki z niemieckim najeźdźcą, za co stał się w 1947 roku obiektem kry­ tyki. Pod jej wpływem Fadiejew — jako wiemy syn partii — prze­ robił powieść, psując ją skutecznie. Wojna zrodziła nowych bohaterów — bohaterów wojny. Poja­ wili się oni w utworach Wasilija Grossmana, Wiktora Niekrasowa, Borysa Polewoja, Konstantina Simonowa i innych. Nowi boha­ terowie odzwierciedlali rzeczywistość niedawno zakończonych zmagań, które na długie lata stały się głównym tematem sowiec­ kiej literatury. Ale potrzebny był też nowy bohater, bohater powojenne­ go okresu odbudowy, wzór, organizator socjalistycznego budow­ nictwa i współzawodnictwa, przywódca prowadzący rodaków ku szczęśliwemu, dostatniemu życiu. Taki bohater był niezbęd­ ny i taki się pojawił: jakby żywcem wyjęty z kart bajki, wymyślo­ ny Kuźma Kriuczkow socjalistycznej wsi w osobie tytułowego Ka­ walera Złotej Gwiazdy z powieści Siemiona Babajewskiego. Tę i podobne książki zaczęto publikować w milionowych nakładach, krytyka kadziła autorom zgodnym chórem, premiowano ich sta­ linowskimi nagrodami, ale czytelnik nie chciał jakoś tych książek ani kupować, ani czytać. Były zbyt prymitywne, zbyt odległe od prawdy. W tym samym czasie pojawiło się zagrożenie ze strony mło­ dego pokolenia prozaików i poetów, mądrzejszych o doświad­ czenia wojny, pragnących przemyśleć na nowo sens świata, w którym przyszło im żyć. Ten nowy powiew ogarnął wszystkie bez mała sfery duchowe życia społecznego. A każde dążenie do nadawania nowych znaczeń utartym pojęciom i schematom jest w oczach partii najgorszą odmianą buntu.

276

Do walki z tym właśnie buntem zabrali się partyjni ideolo­ dzy, słusznie widząc w nim jeden z przejawów erozji sowieckiej ideologii, a zatem i upadania sowieckiego reżimu. Partia ruszyła do frontalnego natarcia, nie zapominając o żadnej domenie. Gdy­ by zresztą zapomniała, zaraz by jej o tym przypomniano — miał bowiem kto przypominać. W każdej dziedzinie twórczości istnie­ je rzesza ludzi pozbawionych talentu, gotowych w każdej chwili krytykować i osądzać innych, atakować dzieła i ich autorów. Nie­ nawiść tych ludzi do wszystkiego, co wykracza poza ich zdolność pojmowania, jest bezgraniczna. Niezrozumiałe dla mas utwory i kierunki biorą nie tylko za osobistą zniewagę, ale też za zagro­ żenie dla własnej egzystencji („chcą być mądrzejsi od wszystkich”, „sławy im się zachciewa”). Tacy właśnie ludzie stanowią główne rezerwy partii. Wystarczyło rzucić hasło, wytyczyć główny, zro­ zumiały dla samej partii nurt, a reszta odbywała się samoczynnie. Na czele ideologicznej ofensywy stanął w latach 1946-1948 sekretarz KC Andriej Żdanow, a po jego śmierci (1948) sekre­ tarz KC Michaił Susłow. Ale w odróżnieniu od swego poprzedni­ ka, który lubił występować przed licznym audytorium i pouczać zebranych, Susłow wolał pozostawać w cieniu, działać za pośred­ nictwem aparatu partyjnego, a czarną robotę zostawić do wyko­ nania innym. W kilku swych wystąpieniach z lat 1946-1948 Żdanow do­ magał się całkowitego i bezwarunkowego wyplenienia naleciałości kultury zachodniej. Niezależnie od forum, do którego przemawiał — pisarzy, filozofów czy kompozytorów — żądał jednoznaczne­ go potępienia wszelakich odchyleń od marksizmu-leninizmu, od linii partii w dziedzinie kultury i twórczości. Żdanow umiejęt­ nie wybierał cele swojej miażdżącej krytyki. W literaturze stał się nim rosyjski satyryk Michaił Zoszczenko, którego utwory cieszyły się wielką i powszechną popularnością. W jednym z jego opowia­ dań, zatytułowanym Przygody małpki, bohaterem była małpa, któ­ ra uciekła z ogrodu zoologicznego. Po jakimś czasie, gdy zwierzę

277

pożyło trochę w powszednich sowieckich warunkach, uznało, że nie różnią się one niczym od panujących w zoo i zostało wśród lu­ dzi116. To właśnie opowiadanie posłużyło Żdanowowi za pretekst do ataku na pisarza. Jako kolejną ofiarę Żdanow upatrzył sobie poetkę Annę Achmatową, cieszącą się wielkim szacunkiem i miłością inteli­ gencji. W sferze muzyki za cel napaści posłużył mu Dymitr Szo­ stakowicz. Z reguły Żdanow atakował ludzi najbardziej utalen­ towanych, niezawisły talent był bowiem i zawsze pozostanie zagrożeniem dla każdego systemu totalitarnego, w tym również sowieckiego. Przede wszystkim dobrano się do literatów. W sierpniu 1946 roku decyzją KC WKP(b) zmieniony został skład zarządu Związ­ ku Pisarzy Sowieckich. Miejsce dotychczasowego sekretarza gene­ ralnego Nikołaja Tichonowa zajął Aleksander Fadiejew. Tichonow wraz z Wsiewołodem Wiszniewskim, Aleksandrem Korniejczukiem i Konstantinem Simonowem zostali jego zastępcami. W tym sa­ mym miesiącu ogłoszono pogromowe uchwały KC WKP(b): o cza­ sopismach „Zwiezda” i „Leningrad”, o repertuarach teatrów drama­ tycznych, a we wrześniu 1946 roku o filmie Bolszaja żyzn117. Potem przyszedł czas na ideologiczne kampanie w republi­ kach związkowych, okręgach i obwodach. Odtąd nie tylko lokal­ ne organa partyjne, ale i kierownictwa związków twórczych mia­ ły za zadanie obserwować, weryfikować i w porę sygnalizować, jak się rzeczy mają z ideologią w środowiskach pisarzy, malarzy, akto­ rów, akynów1. Wszędzie przeprowadzano specjalne zebrania sto­ warzyszeń twórczych. W trakcie jednego z zebrań Związku Pisarzy Sowieckich, któ­ re toczyło się w Moskwie w 1948 roku, sekretarze terenowych od­ działów wyrażali skruchę za popełnione błędy, przyznawali się do idealizowania przeszłości narodów, lekceważenia walki klaso­ 1 Akyn — bajarz, śpiewak ludowy u Kazachów i Kirgizów.

278

wej; kajali się, że nie potrafili stworzyć dzieł o budownictwie so­ cjalistycznym i że próba objęcia kontrolą pracy literatów zakoń­ czyła się fiaskiem. Przedstawiciele zarządu Związku Pisarzy So­ wieckich, Konstantin Simonow, Aleksander Gorbatow i Aleksiej Surkow, piętnowali negatywne zjawiska — prócz idealizowania czasów minionych — takie jak formalizm i estetyzm, burżuazyjny liberalizm, nieumiejętność stosowania metody socjalistyczne­ go realizmu, uleganie wpływom pisarzy zachodnich. Kazachskim literatom postawiono wręcz zarzuty polityczne — oskarżono ich, że nie odróżniają w swych dziełach eksploatatorskiej istoty cara­ tu od wyzwoleńczej roli Rosji sowieckiej118. Owe oskarżenia były zwiastunem kampanii wymierzonej w folklorystyczną epikę lu­ dów Azji Środkowej, zwłaszcza ludów mongolskich, która osią­ gnęła apogeum w 1951 roku119. Na plenum pisarzy w 1948 roku partyjni urzędnicy od litera­ tury — zastępca ministra kultury Władimir Szczerbina i minister ds. kinematografii Iwan Bolszakow — wyjaśniali pisarzom, cze­ go się od nich wymaga: apologii bohaterskiego trudu robotników, kołchoźników i inteligencji. W myśl wytycznych KC WKP(b) usta­ lających, kogo i za co wolno skrytykować w utworze satyrycznym, pisarzom nierosyjskim tłumaczono długo i dobitnie, że wyśmie­ wać można wszystko, „co nie mieści się w naszej koncepcji mo­ ralności i w sowieckim modelu życia”, w szczególności zaś należy ośmieszać „czapkowanie kulturze burżuazyjnej” i zwalczać kul­ turę amerykańską. Mówiąc o zrealizowanym w Hollywood filmie Żelazna kurtyna, Szczerbina wezwał filmowców, żeby „na cios od­ powiedzieli ciosem”120. Na reakcję nie przyszło długo czekać: Ilja Erenburg opublikował w piśmie „Kultura i Żyzn” artykuł o tej ekranizacji, w którym uciekł się do całego zestawu żenujących epi­ tetów, charakterystycznych dla stylu epoki stalinowskiej121. Podobnie sprawy się miały na plenach stowarzyszenia kom­ pozytorów, którego prezes Tichon Chriennikow wsławił się na wzór Anastasa Mikojana tym, że miły był każdej władzy. Tym ra­

279

zem ofiarą nagonki padł wielki rosyjski kompozytor Sergiusz Prokofjew. Zdesperowany artysta wystosował do plenum list z wy­ razami skruchy. Krytykowano Arama Chaczaturiana, Wana Muradelego, Nikołaja Miaskowskiego, wypominając im opieszałość w przechodzeniu na nowe tory; dyskretnie pochwalono Dymitra Szostakowicza za muzykę skomponowaną do filmu Młoda gwar­ dia122. W taki sposób odbywała się depersonifikacja pisarzy i ar­ tystów. Usiłowano ustawić ich w jednym szeregu i zmusić do wy­ konywania poleceń partyjnych sierżantów od kultury. I dziwna rzecz, wszyscy posłusznie podnosili dłonie, głosowali za rezolu­ cjami potępiającymi kolegów, aprobowali kołtuńskie postanowie­ nia KC WKP(b), czcili minutą ciszy zgon swojego prześladowcy Zdanowa — słowem, udzielali władzy poparcia. Lecz gdy wraca­ li do domów, ich palce zaczynały wydobywać dźwięki odpowiada­ jące ich rzeczywistym nastrojom i myślom, i te nowe utwory zno­ wu nie były pochwałą bohaterskich wyczynów sowieckiego ludu. W ten szczególny sposób muzycy stawiali opór władzy. W pierwszej połowie 1949 roku wojna z tak zwanymi kosmo­ politami osiągnęła apogeum. Toczono ją na wszystkich polach: w literaturze, teatrze, sztukach plastycznych, muzykoznawstwie, kinematografii. Oliwy do ognia dolała „Prawda” redakcyjnym ar­ tykułem atakującym antypatriotyczną grupę krytyków teatral­ nych123. Artykuł ten wyróżniał się wyjątkowym nieokrzesaniem, grubiaństwem, nieskrywanym antysemityzmem oraz — co też nie jest bez znaczenia — postawieniem „kosmopolitom bez ojczyzny” zarzutów, które w świetle sowieckiego prawa mogły być interpre­ towane jako przestępstwo z premedytacją. Niedługo po ukazaniu się artykułu Konstantin Simonow demaskował na zebraniu mo­ skiewskich krytyków spiskowy charakter antysowieckiej działal­ ności „kosmopolitów bez ojczyzny” (biezrodnych kosmopolitow)124. Wtórowali mu inni demaskatorzy. Anatolij Sofronow, mówiąc o krytykach teatralnych, utrzymywał, że opierali się oni na do­

280

świadczeniach antysowieckiego podziemia. Niektórzy oskarżeni desperaci obciążali się wszelkimi możliwymi grzechami, niekiedy wręcz utrzymywali, iż pragnęli wyrządzić szkodę sowieckiej dra­ maturgii, że brali udział w spisku itd. Posłużono się metodą stosowaną powszechnie w Niemczech hitlerowskich: rozszyfrowano pseudonimy wszystkich pisarzy, aby nikt nie miał wątpliwości co do ich żydowskiego pochodzenia. Stopniowo dyskusja przemieniała się w ideologiczny pogrom 0 wyraźnie antysemickim zabarwieniu. Oskarżono o kosmopoli­ tyzm i ideologiczne szkodnictwo akademika Izaaka Minca i jego uczniów, choć trudno byłoby znaleźć historyka bardziej niż Minc oddanego WKP(b). W ciągu całej swej długoletniej kariery nauko­ wej zawsze stał w pierwszych szeregach ideologicznych bojowni­ ków partii, wnosząc niemały wkład w proces fałszowania historii Związku Sowieckiego. Walka z kosmopolitami w naukach historycznych, z burżuazyjnym obiektywizmem czy wybielaniem amerykańskiego impe­ rializmu ciągnęła się przez cały powojenny okres, aż do śmierci Stalina w marcu 1953 roku. Analogiczne kampanie prowadzono w środowisku filozofów, prawników, ekonomistów, lingwistów, krytyków literackich. Jednym z najbardziej jaskrawych przypadków owych czasów było szkalowanie dyrektora Instytutu Gospodarki i Polityki Świa­ towej Akademii Nauk ZSRS Jewgienija Wargi. Przez całe dzie­ sięciolecia Warga był jednym z najwyższych autorytetów partii 1Kominternu w dziedzinie światowej gospodarki. Jako ortodoksyj­ ny marksista stale powtarzał, że gospodarka kapitalistyczna zmie­ rza do ruiny, sunąc cyklicznie od jednego kryzysu ekonomicznego do następnego, jeszcze ostrzejszego. Zgodnie z teorią Marksa War­ ga dowodził, że klasa robotnicza na Zachodzie pogrąża się w co­ raz okropniejszej nędzy. Jednak sytuacja światowa po 1945 roku zmusiła go do zrewidowania własnych pozycji. Opublikował książ­ kę o przemianach w gospodarce kapitalistycznej po II wojnie świa­

281

towej, które pozwalają jej stawiać czoła nowemu kryzysowi. Wargę oskarżono o odstępstwo od marksizmu i zwolniono z funkqi dy­ rektora Instytutu. Sam Instytut został zreorganizowany: niektó­ rych naukowców wyrzucono, kilka osób aresztowano. Na zebraniu pracowników Wargę oskarżono publicznie, że ma ręce „splamione krwią rosyjskiego narodu”. Mówiono to o człowieku, którego jedyny syn zginął podczas wojny. Przypadek Wargi nie był zresztą żadnym wyjątkiem. Na Uniwersytecie Moskiewskim w latach 1947-1949 spotwarzanie uczonych miało charakter nagminny. W ciągnących się miesiącami debatach-pogromach uczestniczyli też studenci, stając się nie tylko świadkami, ale i współuczestnikami poniżania swych nauczycieli. * * *

Jednym z ważniejszych skutków wojny z Niemcami było zaostrze­ nie polityki partii i państwa wobec nierosyjskich narodów za­ mieszkujących przygraniczne obszary ZSRS. Masowe deportacje ludów kaukaskich i Tatarów krymskich w latach 1943-1944 obję­ ły zaraz po wojnie również Bałtów, Greków, Turków. Szykowano deportację Abchazów. Rychło zabrano się do rewidowania dotychczasowych poglą­ dów na walkę narodowowyzwoleńczą nierosyjskich narodowości w Rosji carskiej. W 1947 roku rozgorzała dyskusja wokół powsta­ nia górskich ludów Kaukazu pod wodzą imama1Szamila w pierw­ szej połowie XIX wieku125. Dyskusja toczyła się w Instytucie Hi­ storii Akademii Nauk ZSRS, ale stopniowo debata przerodziła się w ideologiczną ofensywę przeciw obowiązującemu marksistow­ sko-leninowskiemu punktowi widzenia, uznającemu ów ruch za postępowy. Trwające bez mała pięć lat spory zakończyły się uzna­ niem Szamila za agenta brytyjskiego wywiadu, a powstanie ludów

1 Imam (arab.) — muzułmański przywódca religijny.

282

Kaukazu za reakcyjną rebelię. Nowa ocena kolonialnej polityki car­ skiego samodzierżawia na Kaukazie, a następnie w Azji Środkowej, doprowadziła do nadania wszystkim antykolonialnym ruchom na ziemiach zagarniętych przez carską Rosję miana reakcyjnych. Za re­ akcyjne uznano zarazem wszystkie narodowe epopeje tych ludów. Z partii wyrzucono i pozbawiono pracy wielu krytyków literackich z Kazachstanu, Azerbejdżanu, Kirgizji, Jakucji i Dagestanu. Ode­ brano im tytuły naukowe, niektórych aresztowano126.

5. Łagrowe imperium Na początku lat czterdziestych większość ludzi aresztowanych podczas czystek w poprzedniej dekadzie już nie żyła. Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych napotkał poważną przeszko­ dę w realizacji planów produkcyjnych: niedostatek siły roboczej. Na jej uzupełnienie nie trzeba było długo czekać. W końcowej fa­ zie wojny i po jej zakończeniu pojawiły się nowe kategorie więź­ niów: własowcy, bojownicy narodowościowych formacji walczą­ cych po stronie Rzeszy, robotnicy wywiezieni z ZSRS na roboty do Niemiec (ostowcy), byli sowieccy jeńcy wojenni, wrogi ele­ ment z krajów bałtyckich, Polski, wschodnich Niemiec, Bułga­ rii, Węgier... Wśród uwięzionych znalazło się wielu żołnierzy niemieckich i japońskich, przewiezionych do łagrów z obozów jenieckich. Ich wina polegała na antysowieckich wypowiedziach — to znaczy narzekali na obozowy rygor czy brak prawa do korespondenci z rodzinami. Do łagrów wysyłano też obywateli sowieckich, ideali­ stów snujących fantastyczne, reformatorskie wizje poprawy wa­ runków życia, złagodzenia stalinowskiego reżimu po zwycięstwie nad niemieckim faszyzmem. Zwiększył się napływ baptystów, członków licznych sekt wszelakiej proweniencji. Zawinili tym, że pragnęli wierzyć w Boga na swój sposób, a nie tak, jak nakazy­

283

wały dogmaty uznanych przez państwo Kościołów i gmin wyzna­ niowych. W obozach koncentracyjnych znaleźli się uczestnicy ko­ lejnych, wymyślonych przez bezpiekę spisków przeciw władzy so­ wieckiej. Gdyby spiskowców w istocie było tylu, ilu znalazło się w łagrach, władza sowiecka niechybnie by runęła. Najliczniejszą grupę po nich stanowili więźniowie skazani na mocy dekretu z 1943 roku za kolaborację z wrogiem podczas oku­ pacji. Aresztowano nie tylko tych, którzy współpracowali z Niem­ cami, ale także tych, którzy nie stawiali im czynnego oporu. Ich liczba sięgała 3 milionów. Znajdowali się wśród nich żołnierze hi­ tlerowskiej służby bezpieczeństwa (SD), współpracownicy Gesta­ po mający na sumieniu straszliwe zbrodnie. Ale było też niemało ludzi niewinnych. Ilu było więźniów po wojnie? Źródła podają sprzeczne infor­ macje na ten temat. Najniższa liczba przytaczana przez zachod­ nich historyków (w ZSRS danych tych nie udostępniano publicz­ nie) sięga 8 milionów127, najwyższa — 15 milionów128. Według szacunków rządu brytyjskiego, przedstawionych na posiedze­ niu Rady Gospodarczo-Społecznej ONZ 15 sierpnia 1950 roku, w Związku Sowieckim w owym czasie wykorzystywano do prac przymusowych 10 milionów ludzi129. Ile było po wojnie obozów koncentracyjnych w ZSRS? Za­ chodnie źródła podają liczbę 165 łagrów i zgrupowań łagro­ wych130. Słuszniej byłoby określić je mianem i m p e r i u m n i e ­ w o l n i c t w a . Wymieńmy kilka: A b e ź - I n t a — zgrupowanie obozów w Korni ASRS. W 1948 roku w siedmiu obozach pracowało około 14 tysięcy więźniów. Po­ łowa z nich siedziała za politykę bądź w wyniku prowokacji131. O s o b ł a g W a j g a c z — obóz na wyspie Wajgacz. Zwożo­ no tu na roboty w kopalniach ołowiu więźniów skazanych na karę śmierci. Stale przebywało tam od 3 do 4 tysięcy skazańców. Śmier­ telność sięgała 50% rocznie, co roku przywożono 1,2-1,3 tysiąca ludzi jako uzupełnienie132.

284

W o r k u t a — zgrupowanie obozów. W 1953 roku liczyło około 130 tysięcy więźniów, którzy właśnie w tym roku zorgani­ zowali jedno z najbardziej znanych powstań obozowych133. P o t ’ m a (Mordwinia) — w 1948 roku 40 tysięcy więźniów134. T a j s z e t - B r a c k — 25-30 tysięcy więźniów135. B a m ł a g (Bajkalsko-Amurska Magistrala) zajmował gigan­ tyczny obszar, na którym rozlokowano 30 podobozów. Według da­ nych na rok 1935 przebywało tu od 350 do 500 tysięcy więźniów136. S i e w w o s t ł a g z centrum w Magadanie — to zgrupowa­ nie obozów rozpościerało się na ogromnym obszarze o promieniu tysiąca kilometrów, położonym między Jakuckiem, Zatoką Nagajewa nad morzem Ochockim i ujściem Kołymy. Zgodnie z danymi z 1940 roku przebywało tu ponad 3 miliony więźniów. Według in­ nych źródeł — do 5 milionów137. K a r ł a g (koło Karagandy) — według danych na rok 1941 przebywało tu do 100 tysięcy więźniów. Zgrupowanie liczyło w porze letniej do 350 podobozów, zimą — 180, obejmowało ob­ szar 1,5 miliona hektarów, jedną trzecią zajmowały tereny siew­ ne. Imperium miało na stanie 250 tysięcy sztuk bydła i trzo­ dy chlewnej. Karłag uchodził za „uzdrowisko”, gdyż tu właśnie, w Spassku, znajdował się specjalny obóz koncentracyjny dla więźniów-inwalidów138. Najtrudniejszy okres w życiu więźniów to lata 1946-1948. Większość trafiała do łagrów prosto z niemieckiej niewoli albo po morderczych robotach w Rzeszy. Ich siły fizyczne były na wyczer­ paniu, nie byli w stanie wykonać więcej niż 40% normy wyznaczo­ nej przez GUŁag w sowieckich kacetach139. Za niewykonanie nor­ my karano bardzo surowo — zmniejszano racje żywnościowe, co prowadziło do śmierci. Ale kraj potrzebował węgla, uranu, wolframu, złota, platyny i drewna. Siła robocza osłabła w wyniku wojny w sposób zauwa­ żalny. Wtedy właśnie wydano rozkaz wykorzystywania więźniów z większym pożytkiem, lepszego ich odżywiania i poprawy warun­

285

ków bytowych, by nie padali jak muchy. Od 1950 roku przecięt­ ne dzienne racje żywnościowe dla więźniów wykonujących normy pracy były następujące: chleb — 800 gramów, tłuszcze — 20 gra­ mów, kasza — 120 gramów, mięso — 30 gramów (albo ryby — 75 gramów), cukier— 27 gramów. Jedynie chleb wydawano więźniom do rąk, reszta szła do wspólnego kotła na przygotowa­ nie gorącej strawy (dwa razy dziennie, rano i wieczorem)140. Aby zrozumieć w pełni przerażającą sytuację skazańców, również po poprawie warunków, trzeba wiedzieć, że budzono ich o 4.00 rano, szli spać o 22.00, a dzień roboczy trwał 10-12 godzin, nie licząc czasu potrzebnego na dojście do pracy i z powrotem141. Tym, którzy nie wyrabiali normy, wydawano zmniejszone ra­ cje żywnościowe: 400 gramów chleba i dwie cienkie zupki dzien­ nie. Więźniom na zaostrzonym rygorze (karcer) przysługiwało je­ dynie 200 gramów chleba142. Obozowym przodownikom pracy zaczęto — dla zachęty — wypłacać pensje (10 rubli i więcej) oraz wydawać przydziały machorki. Za zarobione pieniądze skazaniec mógł w łagrowym kiosku kupić dodatkowe produkty. Ale co naprawdę można było nabyć za 10-20 rubli miesięcznie?143 W owym czasie prasa so­ wiecka zachłystywała się doniesieniami o bezlitosnej eksploata­ cji czarnej ludności w Afryce Południowej, pisała z oburzeniem, że płace tych ludzi są od 4 do 8 razy niższe od płac białych ro­ botników. Wynagrodzenie sowieckich więźniów zatrudnionych przy ciężkich robotach było 20-30 razy niższe od zarobków so­ wieckich robotników na wolności. Powie ktoś: przecież to prze­ stępcy! Tak, to prawda, byli wśród nich przestępcy, kryminaliści, ale nie więcej niż 25%. Większość zaś, prócz politycznych, sta­ nowili robotnicy i robotnice, odbywający karę za spóźnienie do pracy przekraczające 20 minut, za „bumelanctwo”, drobne kra­ dzieże (na przykład bochenka chleba), albo kołchoźnicy skaza­ ni za zbieranie kłosów po sprzęcie zboża. Takich „zbrodniarzy” były dziesiątki tysięcy.

286

W 1948 roku utworzone zostały łagry o specjalnym rygorze, znacznie surowszym niż w zwyczajnych obozach pracy. Wysyłano do nich własowców, kolaborantów, kontrrewolucjonistów, a tak­ że baptystów — męczenników za wiarę. W latach 1948-1950 za przynależność do ich gmin skazywano na 20-25 lat144. Sytuacja moralna więźniów była dramatyczna. Prócz uwła­ czających godności numerów na ubraniach i krat w oknach bara­ ków często padali oni ofiarą złego humoru strażników, którzy bez ostrzeżenia strzelali pociskami rozrywającymi145. W specobozach cenzorki z MGB, którym nie chciało się przeglądać listów przysła­ nych z wolności do więźniów, po prostu paliły je w piecach146. Wojna zmieniła jednak w istotny sposób stan ducha obozo­ wej społeczności. Do łagrów trafili ludzie, którzy znali wojaczkę, ci, którzy bronili władzy sowieckiej, i ci, którzy starali się ją zwal­ czać. Większość więźniów nosiła kiedyś broń i umiała się nią po­ sługiwać. Więźniowie „powojennego poboru” mogli się przeciw­ stawić atakom kryminalistów, którzy stanowili gwardię obozowej administracji, umyślnie szczutą przeciw „wrogom ludu”. Krymi­ nalistów określano oficjalnie jako element „socjalnie bliski”, w od­ różnieniu od „socjalnie groźnego”, to znaczy więźniów skazanych za „działalność kontrrewolucyjną”. Nowi więźniowie różnili się od wrogów ludu z lat trzydzie­ stych nabytym doświadczeniem. Nie byli ogłupieni propagandą o „budowie socjalizmu w jednym kraju”. Wrogowie ludu z lat trzy­ dziestych, zwłaszcza dawni dygnitarze partyjni i państwowi, trak­ towali swoje aresztowanie jako nieporozumienie, jako jedyną — jak dotąd — pomyłkę władzy sowieckiej. Ci, którzy trafili do obozów po wojnie, w ostatniej kolejności troszczyli się o budowę socjalizmu. Nosili w sobie niemały ładunek pogardy i nienawiści do ustroju, ich zdaniem wcale nie lepszego, a może nawet gorsze­ go niż faszystowski. Hitlerowcy przynajmniej nie wyrzynali s w o ­ i c h , tylko o b c y c h... Dlatego wystarczyła iskra, by spowodo­ wać eksplozję nienawiści.

287

W latach powojennych w wielu obozach miały miejsce bunty, rebelie i powstania (lista bynajmniej nie jest pełna): 1946 — Kołyma, 1947 — Ust’-Wim (Korni ASRS), Dżezkazgan (Karaganda), 1950 — Salechard, Tajszet, 1951 — Dżezkazgan, 1952 — Wożel (Korni ASRS), Mołotow (okręg krasnojarski), 1953 — Workuta, Norylsk, Karaganda, Kołyma, 1954 — Rewda (Swierdłowsk), Karabasz (Ural), Tajszet, Reszoty, Dżezkazgan, Kengir, Szerubaj Nura, Bałchasz, 1955 — Workuta, Solikamsk, Pot’ma147. W ostatnich latach życia Stalina utworzone w 1948 roku obo­ zy o specjalnym rygorze przemieniały się w ogniska p o l i t y c z ­ n e g o oporu. Zebrano tam skazanych z artykułu 58 kodeksu karnego, to znaczy za działalność antysowiecką albo kontrrewolu­ cyjną. Rychło przyszedł kres wszechwładzy kryminalistów. Stop­ niowo wykluwała się myśl o konieczności połączenia sił w imię oporu i wywalczenia podeptanych praw148. Niedługo potem więź­ niowie porozumieli się w sprawie zlikwidowania szpicli, następnie zaczęli stawać w obronie towarzyszy, których administracja za­ mierzała odizolować za wichrzycielstwo. „I my, oczyszczeni z plugastwa, wolni od ich podsłuchu i pod­ patrywania, przyjrzeliśmy się sobie i zobaczyliśmy, że — nas ty­ siące! że jesteśmy — polityczni! że możemy już stawiać opór” — pisze Aleksander Sołżenicyn149. Strajki, protesty, zbrojne wystąpienia przewaliły się na przeło­ mie lat czterdziestych i pięćdziesiątych przez obozy koncentracyjne. „Istnienie w specobozach Workuty licznych podziemnych or­ ganizacji oraz robota, którą prowadziły — to chyba najdziwniej­ sze zjawisko dla wszystkich Europejczyków” — pisze niemiecki więzień Joseph Scholmer150. Grupy oporu organizowały się według kryteriów narodowo­ ściowych. Na przykład szefem jednej z nich był dawny oficer so­

288

wiecki, który za to, że trafił do hitlerowskiej niewoli, został po po­ wrocie do kraju skazany na dziesięć lat... Cała jego grupa składa­ ła się z eksoficerów. Uważając, że tylko wojna między zachodnimi mocarstwami i ZSRS może przynieść im wolność, szykowali się na ten decydujący moment. Sygnałem do wystąpienia miał być wy­ dany przez komendantów obozów rozkaz o prewencyjnych egzekucjach, podobnie jak to się działo w 1941 roku, kiedy to komen­ danci sięgnęli do swych szaf pancernych po zalakowane koperty, które należało otworzyć w razie wybuchu wojny151. Przytłaczająca większość członków rosyjskich grup konspi­ racyjnych akceptowała ekonomiczne i społeczne zasady systemu sowieckiego, była natomiast przeciwna dyktaturze i pragnęła po­ prawy sytuacji w rolnictwie. Najbardziej nieprzejednani byli ukra­ ińscy nacjonaliści — sympatycy Organizacji Ukraińskich Naqonalistów z zachodniej Ukrainy. Administracja łagrowa gorliwie rozniecała narodowe wa­ śnie, wspierając szczególnie wszelkie przejawy antysemityzmu. W brygadach składających się z więźniów pochodzenia żydow­ skiego na szefów wyznaczano Ukraińców z niemieckich batalio­ nów wartowniczych, skazanych za... mordowanie Żydów pod­ czas wojny152. Scholmer opisuje swą rozmowę z niejakim Katczenką: „Gdy zapytałem, za co go aresztowano, odparł: — Zastrzeliłem osiemdziesięciu czterech Żydów. — Wszystkich własnoręcznie? — Wszystkich, z własnego pistoletu. Dali mi za to 25 lat. Nie ma sprawiedliwości na świecie! Podczas wojny te kanalie pracowały dla SD albo dla Gestapo. Teraz większość z nich korzysta ze specjalnych względów i pra­ cuje dla NKWD. Katczenko na przykład kierował jakąś budową w mieście”153. Przyczyny strajków i powstań więźniów były wszędzie takie same: deptanie ludzkiej godności, pastwienie się administracji

289

nad skazańcami, bezkarne mordowanie ich przez eskortę. Z bie­ giem czasu owe wystąpienia nabierały cech politycznych. Powstaniem w łagrach peczorskich w 1948 roku dowodził były pułkownik Armii Czerwonej Borys Miechtiejew. Plan po­ wstańców: wyzwalając kolejne obozy, jeden po drugim, ruszyć na Workutę. Lotnictwo i desant zdołały rozproszyć rebeliantów w odległości stu kilometrów od rogatek Workuty. Część wycofała się w góry, tworząc partyzantkę na Uralu. Miechtiejewa pojmano i skazano na 25 lat154. W tym samym roku wybuchł bunt na budowie nr 501 (li­ nia kolejowa Siwa Maska-Salechard). Na czele powstańców sta­ nęli: były pułkownik Woronin (Woronow?) i były starszy lejtnant wojsk pancernych Sakurenko155. Powstańcy uwalniają nie tylko swoją brygadę, ale również inne. Otwierają bramy zony, zdobywa­ ją sąsiedni podobóz i rozpoczynają natarcie na Workutę, od której dzieli ich ledwie 50 kilometrów156. Jaki jest cel marszu na Worku­ tę? Według niektórych relacji powstańcy zamierzali opanować ra­ diostację i zwrócić się do cywilizowanego świata z prośbą o po­ moc, wezwać do insurekcji w pozostałych łagrach. Władze rzuciły do walki desant powietrzny i przy wsparciu ze strony lotnictwa bojowego zdołały rozproszyć i wystrzelać rebeliantów157. Drugą rebelią w Salechardzie w 1950 roku dowodził były generał-lejtnant Bielajew, skazany za działalność kontrrewo­ lucyjną na 25 lat158. Były pułkownik Kapiton Kuzniecow dowo­ dził 42-dniowym powstaniem w Kengirze (1954)159. Powstaniem w Berłagu w podobozie Niżnyj Aturiach kierowali zapewne rów­ nież wojskowi160. W styczniu 1952 roku w Ekibastuzie wybuchł strajk, który przerodził się w powstanie. Po raz pierwszy w historii sowieckich obozów koncentracyjnych kilka tysięcy więźniów połączyło się w proteście przeciw mordowaniu swoich towarzyszy przez straż­ ników. Skazańcy nie tylko odmówili wyjścia do pracy, ale też ogło­ sili głodówkę, która trwała trzy dni. Strajk 5 tysięcy więźniów

290

przestraszył GUŁag. Przybyła komisja, rzekomo dla rozpatrze­ nia skarg. Więźniowie odważnie wykładali swoje pretensje i żą­ dania. Jeden z nich mówił na przykład: „Dawniej nie sprzeciwia­ łem się, [...] kiedym słyszał, jak inni więźniowie [...] gadają, że żyjemy tu [...] jak te psy. [...] Ale teraz widzę, że nie miałem ra­ cji — żyjemy o wiele gorzej niż psy! Pies ma jeden numer na ob­ roży, a my cztery. Psa karmi się mięsem, a nas rybimi ośćmi. Psa do karceru się nie wsadza! Do psa z wieży się nie strzela! Psu nie można wlepić ć w i a r y!”1,161. Po wyjeździe komisji posypały się aresztowania i wywózki etapem11. Wielu więźniów wysłano do ła­ gru kengirskiego i zmuszono do pracy w kajdanach. Niepokoje i zamieszki w obozach nabrały najszerszego roz­ machu i politycznego charakteru zaraz po śmierci Stalina i odsu­ nięciu Berii — na przełomie wiosny i lata 1953, a później w 1954 roku.

6. Kryzys reżimu Narastająca walka o schedę między najbliższymi współpracowni­ kami Stalina u schyłku jego życia świadczy najdobitniej o kryzyso­ wym stanie reżimu. Po wojnie — iw niemałym stopniu w związku z chorobą Stalina — Politbiuro KC WKP(b) przestało być mono­ litem, rozpadło się na konkurujące między sobą grupy i grupki. Starzy towarzysze Stalina, będący jego podporą w walce o władzę po śmierci Lenina i w latach kolektywizacji, kolejno usuwali się w cień. Na scenie pojawili się młodsi i bardziej ambitni, jak Andriej Żdanow, Gieorgij Malenkow, Ławrientij Beria, Nikołaj Wozniesienski. Wpływ grupy Zdanowa, która zajmowała kluczowe1 1 Ćwiara — wyrok 25 lat pozbawienia wolności (żargon więzienny). fi Etap — transport więźniów z jednego obozu lub więzienia do drugiego.

291

pozycje w sektorze gospodarczym, umacniał się w pierwszych po­ wojennych latach. W skład grupy wchodzili: Nikołaj Wozniesienski — przewodniczący Gospłanu1 i członek Politbiura, Aleksiej Kosygin — zastępca członka Politbiura, Aleksiej Kuzniecow — se­ kretarz KC KPZS, sprawujący z ramienia partii kontrolę nad ar­ mią i organami bezpieczeństwa państwowego, wreszcie sam Żdanow — sekretarz KC ds. ideologii i polityki, będący liderem całej grupy. Temu ostatniemu Stalin powierzał najbardziej odpo­ wiedzialne zadania. To właśnie Żdanow był inicjatorem i szefem kampanii ideologicznego oczyszczania sowieckiego społeczeń­ stwa, inspiratorem walki o prymat sowieckiej nauki, to on kiero­ wał batalią z heretykami (Tito) w międzynarodowym ruchu ko­ munistycznym. Przez jakiś czas miał olbrzymi wpływ na samego Stalina. Stalin polecił wręcz swojej córce Swietłanie, by poślubi­ ła syna Żdanowa. Z nazwiskiem Żdanowa wiążą się próby nie tyl­ ko odrodzenia partii, ale też wzmocnienia jej roli w życiu społe­ czeństwa i państwa poprzez masowe wciąganie w szeregi WKP(b) uczestników wojny z hitlerowskimi Niemcami i intelektualistów. Ambicjom grupy położyła kres śmierć Żdanowa pod koniec sierp­ nia 1948 roku. Na partyjnym firmamencie zabłysła gwiazda Malenkowa, ostrożnego i inteligentnego intryganta, faktycznie kie­ rującego strukturami KC. Malenkow był jednym z twórców stalinowskiego aparatu par­ tyjnego. Przez kilka lat pracował w osobistym sekretariacie Stalina, kierowanym przez Aleksandra Poskriobyszewa. Tu właśnie posiadł kunszt partyjnej intrygi, przy której makiawelizm wydaje się dzie­ cięcą zabawą. Malenkow wypłynął w okresie stalinowskiego terro­ ru lat trzydziestych; w 1939 roku, mając 37 lat, został sekretarzem KC WKP(b) i członkiem jego organu wykonawczego, Orgbiura.1

1 Gospłan — Państwowy Komitet Planowania przy Radzie Mini­ strów ZS RS.

292

W 1938 roku pojawił się w Moskwie były sekretarz KC Gru­ zji Ławrientij Beria, który po usunięciu Jeżowa objął funkcję narkoma spraw wewnętrznych. Malenkow, odpowiedzialny za ka­ dry partyjne, liczył na jego poplecznictwo. Obaj stworzyli koalicję i realizowali uzgodnioną linię. W 1946 roku zostali członkami Politbiura. Stalin zręcznie manipulował konkurującymi między sobą frakcjami, czasem je pobudzał, czasem osadzał, ale nigdy nie wy­ puszczał z rąk steru władzy. W rezerwie zawsze miał Chruszczowa, do którego odnosił się z zaufaniem, nie upatrując w nim pre­ tendenta na następcę. Obie grupy skrzętnie starały się wykorzystywać podejrzli­ wość Stalina do umocnienia własnych pozycji i wpływów. Żdanow użył konfliktu z Jugosławią dla wzbudzenia patologicznej nienawiści Stalina do Tity. W 1947 roku dobra passa Żdanowa doprowadziła do przejściowego zachwiania pozycji Malenkowa, oddelegowanego wówczas do Uzbekistanu. Na jego miejsce przyszedł na krótko były sekretarz leningradzkiego obwodowego komitetu WKP(b) Aleksiej Kuzniecow. Śmierć Żdanowa przyspie­ szyła powrót Malenkowa do Moskwy. Razem z Berią sprowokował on tak zwaną sprawę leningradzką (funkcjonariuszy partyjnych Leningradu oskarżono o próbę przejęcia władzy), a to w jednym tylko celu — by raz na zawsze skończyć z wpływami grupy Żda­ nowa. Wozniesienskiego, Kuzniecowa, a także szefa Rady Mini­ strów RFSRS Nikołaja Rodionowa i innych wysokiej rangi funk­ cjonariuszy aparatu partyjnego i państwowego pochodzących z Leningradu oskarżono o działalność antypartyjną i antypań­ stwową i skazano na śmierć. Czystka w Leningradzie pociągnę­ ła za sobą setki ofiar. Wzrost wpływów grupy pod przewodnictwem tandemu Malenkow-Beria zaniepokoił — zdaniem Chruszczowa — samego Stalina. W latach 1947-1949 ten ostatni przeszedł kilka udarów, nasilały się jego nieufność i podejrzliwość. W 1949 roku odwo­

293

łał Nikitę Chruszczowa z Kijowa i mianował go sekretarzem mo­ skiewskiego komitetu partii i KC, licząc najprawdopodobniej, że zdoła w jakiś sposób zrównoważyć układ sił w Politbiurze i wy­ korzystać Chruszczowa do kolejnej czystki. Starzy towarzysze Stalina — Mołotow, Woroszyłow, Andriejew, Mikojan — coraz wyraźniej schodzili na drugi plan. W 1949 roku na stanowisku mi­ nistra spraw zagranicznych zastąpił Mołotowa Andriej Wyszyń­ ski. Dotychczasowy szef sowieckiej dyplomacji zachował tekę przewodniczącego Rady Ministrów ZSRS. Członkowie Politbiura Woroszyłow i Andriejew od dawna już nie odgrywali żadnej po­ ważnej roli. Pozostali członkowie krzątali się na przydzielonych im odcinkach, bacznie jednak śledząc sytuację, by nie wypaść z za­ przęgu. W ostatnich latach swego życia Stalin uważał — albo uda­ wał, że uważa — Woroszyłowa za angielskiego agenta, a Mołoto­ wa za amerykańskiego162. Malenkow i Beria, torując sobie drogę ku władzy, zaczęli po­ zbywać się wszystkich drugorzędnych postaci piastujących waż­ ne stanowiska w partii, na których lojalność nie mogli liczyć. Sto­ sowali wypróbowaną metodę wzbudzania podejrzliwości Stalina, który na każdym kroku dopatrywał się wymierzonych w siebie spi­ sków. Podejrzliwość Stalina, chorobę wszystkich tyranów, wyko­ rzystywały także mniejsze figury z Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego, na przykład Siemion Ignatjew. Oskarżenia o dzia­ łalność kontrrewolucyjną i spiskową zataczały coraz szersze kręgi. U schyłku życia Stalina aresztowano ministra przemysłu lot­ niczego Aleksieja Szachurina, marszałka sił powietrznych Alek­ sandra Nowikowa, marszałka artylerii Nikołaja Jakowlewa, akademików Andrieja Grigorjewa i Iwana Majskiego (byłego am­ basadora w Londynie), a także żonę Mołotowa, który nadal wier­ nie służył Stalinowi163. Atmosfera w kraju coraz bardziej przypo­ minała przeddzień terroru lat trzydziestych. Obsesja konieczności przeprowadzenia nowej czystki coraz wyraźniej dojrzewała w umyśle Stalina. Jego plan zmiany warty

294

stał się oczywisty podczas XIX zjazdu WKP(b), odbywającego się w dniach 5-14 października 1952 roku. Zwołano go 13 lat po po­ przednim, XVIII zjeździe. Na miejsce Politbiura i Biura Organizacyjnego KC powołano Prezydium KC, składające się z 25 członkowi 11 zastępców człon­ ków. Było wśród nich 10 sekretarzy KC, 13 zastępców przewod­ niczącego Rady Ministrów ZSRS, pierwsi sekretarze KC Białoru­ si i Ukrainy, ministrowie bezpieczeństwa państwowego i spraw zagranicznych, szefowie związków zawodowych, Komsomołu i kontroli partyjnej. W zasadzie każdemu co bardziej sędziwemu członkowi Politbiura wyszukano zastępcę. Dążenie Stalina do zastąpienia starych przywódców partii i państwa było aż nadto oczywiste. Choć skład KC został znacznie poszerzony, ponad 60% dawnych jego członków utrzymało się w siodle, wchodząc do no­ wego KC164. Był to sygnał, że proces formowania stabilnej elity partyjno-państwowej dobiega końca. Sekretarze obwodowych ko­ mitetów partii stali się rdzeniem aparatu partyjno-państwowego. Niebawem ich rola w rozstrzyganiu problemów związanych z kie­ rowaniem krajem zdecydowanie się zwiększy. Zjazd położył nacisk na narodowo-sowiecki charakter partii. Jej poprzednią nazwę — Wszechzwiązkowa Komunistyczna Par­ tia (bolszewików), WKP(b) — zastąpiono nową: Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego. Tu również zatriumfowała idea pań­ stwowości. Zresztą niemal wszyscy mienszewicy (prócz żyjących na emigracji), w odniesieniu do których leninowcy określali się, dla odróżnienia, mianem bolszewików, zostali fizycznie wynisz­ czeni. Sami bolszewicy wyginęli podczas terroru lat trzydziestych albo wymarli. Stalin, przygotowując gigantyczną czystkę wewnątrz ZSRS, rozkazał przeprowadzić uprzednio czystki w państwach satelic­ kich Związku Sowieckiego. W Bułgarii, Czechosłowacji, na Wę­ grzech, w Polsce i Rumunii rozpoczęły się procesy niektórych przywódców ruchu komunistycznego, zdaniem Moskwy zbyt sa­

295

modzielnych albo zakażonych „titoizmem”. Aresztowanych lide­ rów komunistycznych w Bułgarii i Czechosłowacji poddano tortu­ rom pod bacznym okiem przysłanych z Moskwy doradców. Poza Trajczo Kostowem wszyscy przyznali się do zarzucanych im kon­ taktów z syjonizmem, amerykańskim imperializmem, jugosło­ wiańskim wywiadem i Bóg wie czym jeszcze. Wszystkich skaza­ no na śmierć albo długoletnie więzienie. W Polsce i Niemczech Wschodnich również doszło do aresztowań, ale przywódcy zdo­ łali ujść z życiem. Walka z domniemanymi spiskowcami stała się główną obse­ sją Stalina. Przybyłemu z Kijowa Chruszczowowi Stalin powie­ dział: „Jesteście nam tutaj potrzebni. Wykryto szereg spisków. Powinniście w taki sposób kierować moskiewską organizacją par­ tyjną, by Komitet Centralny miał zapewnione poparcie jej człon­ ków w walce ze spiskowcami. Na razie zdemaskowaliśmy spisek w Leningradzie. Moskwa również jest zanieczyszczona elementa­ mi antypartyjnymi. Winniśmy przekształcić miasto w bastion Ko­ mitetu Centralnego”165. Niedługo potem ujawniono spisek w moskiewskiej Fabryce Samochodów im. Józefa Stalina. Głównego konstruktora zakła­ du, wybitnego inżyniera Borysa Fittermana, i grupę innych pra­ cowników żydowskiego pochodzenia oskarżono o szkodnictwo na zlecenie syjonistów i USA166. Malenkow wyznaczył byłego śledcze­ go Komisji Kontroli Partyjnej na stanowisko sekretarza fabrycz­ nej organizacji WKP(b). * * * Niepowodzenia sowieckiej polityki zagranicznej w Korei, Berlinie i Jugosławii, trudności w kraju spowodowane nierozumną poli­ tyką gospodarczą i społeczną — wszystko to nasuwało Stalino­ wi pomysł odwołania się do starej, wypróbowanej metody walki z rosnącym niezadowoleniem społeczeństwa: rozniecenia nacjo­ nalistycznych animozji, w pierwszej kolejności antysemickich.

296

Antysemityzm samego Stalina ujawniał się niejednokrotnie w toku walki o władzę. Wśród przeciwników politycznych sowiec­ kiego przywódcy było wielu Żydów. Zaostrzenie stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, które udzielały pomocy Żydom — ofia­ rom nazistowskiego terroru — i syjonistom tworzącym żydow­ skie państwo Izrael, też wzmacniały antysemityzm Stalina. W kra­ ju zaś, zwłaszcza na południu, antysemityzm nasilił się w wyniku sowiecko-nazistowskiej przyjaźni w latach 1939-1941, a zwłasz­ cza podczas niemieckiej okupacji części terytorium ZSRS. Politykę jawnie antysemicką poczęło stosować w republice nowe kierownictwo Ukrainy — pierwszy sekretarz KC UKP(b) Le­ onid Mielników i przewodniczący Rady Ministrów USRS Demian Korotczenko167. Gazety epatowały żydowskimi nazwiskami ludzi oskarżanych o najróżniejsze przewinienia, grzechy i zbrodnie. Ży­ dów aresztowano, wyrzucano z pracy, wymyślano im na ulicach. W Kijowie, Charkowie i innych miastach ukraińskich dochodzi­ ło do pogromów. Wprowadzone zostały nieoficjalne ograniczenia przy przyjmowaniu Żydów do pracy i zakładów naukowych. Antysemicką nagonkę rozpętano nie tylko na Ukrainie. Stalin osobiście zlecił Chruszczowowi zorganizowanie pogromu w mo­ skiewskiej 30. Fabryce Sprzętu Lotniczego, gdzie robotnicy byli niezadowoleni z warunków pracy. Zaproponował, by wydano im pałki, aby po godzinach stłukli „swoich” Żydów168. Chruszczów cytuje przykłady otwarcie antysemickich wypo­ wiedzi Stalina na posiedzeniach Politbiura, gdy ten posuwał się wręcz do parodiowania semickiej mowy169. Pozwalał sobie na to, gdyż wiedział, że żaden z członków Politbiura nie odważy się go potępić czy nawet napomknąć komukolwiek o tych ekscesach. Antysemityzm ów ujawnił się w całej okazałości podczas spra­ wy Antyfaszystowskiego Komitetu Żydowskiego. Komitet powstał podczas wojny, jego zadaniem było organizowanie poprzez żydow­ skie stowarzyszenie w USA i innych krajach pomocy finansowej i materialnej dla Związku Sowieckiego, Armii Czerwonej i ludno­

297

ści, a także szerzenie propagandy antynazistowskiej i prosowieckiej. Komitetem kierował członek KC WKP(b) i szef Sowinformbiura Sołomon Łozowski, a jego przewodniczącym był Sołomon Michoels, znany aktor żydowski. Członkami byli wybitni działacze sowieckiej kultury, z pochodzenia Żydzi. W 1943 roku Michoels i poeta Icek Fefer udali się na wielomiesięczne tournee po USA w celu zmobilizowania opinii publicznej i zbiórki środków. Wypra­ wa zakończyła się wielkim sukcesem dla ZSRS170. W 1944 roku Komitet zwrócił się z listem do Stalina, propo­ nując utworzenie Żydowskiej Republiki Autonomicznej na wylud­ nionym po deportacji Tatarów Krymie171. Stalin przedstawiał to później jako diaboliczną próbę syjonistów utworzenia przyczółka amerykańskiego imperializmu na terytorium państwa sowieckie­ go. W 1948 roku na jego polecenie członkowie Komitetu zostali aresztowani. Poddano ich torturom, po czym w 1952 roku wszyst­ kich, łącznie z Łozowskim, rozstrzelano. Jeszcze przed ich aresztowaniem funkcjonariusze bezpie­ czeństwa państwowego 13 stycznia 1948 roku zgładzili na ulicy w Mińsku Sołomona Michoelsa. Aby nadać jego śmierci pozory wypadku, zwłoki przejechano ciężarówką. „Zamordowali go w be­ stialski sposób” — pisze w swych wspomnieniach Chruszczów172. Ciało Michoelsa przewieziono następnie do Moskwy, gdzie odbył się uroczysty pogrzeb. W tym samym mniej więcej czasie organa bezpieczeństwa zaczęły na rozkaz Stalina szykować zamach na byłego narkoma spraw zagranicznych Maksyma Litwinowa, którego Stalin podej­ rzewał o współpracę z USA. Miał zostać zamordowany w trakcie wyjazdu na letnisko, ale do zabójstwa nie doszło, gdyż w 1951 roku Litwinow zmarł. Ostatnią antysemicką prowokacją na wielką skalę, której re­ alizację przerwała śmierć Stalina, był tak zwany spisek lekarzy. Sprawa zrodziła się z inicjatywy wyższych funkcjonariuszy Mini­ sterstwa Bezpieczeństwa Państwowego, znakomicie poinformo­

298

wanych o antysemickich nastrojach Stalina i pragnących zadość­ uczynić jego życzeniom. Aresztowano najwybitniejszych medy­ ków z kremlowskiego szpitala, których pacjentami byli między innymi sam Stalin oraz najwyższe kierownictwo partyjne i woj­ skowe. Wśród aresztowanych znaleźli się rodzony brat zamordo­ wanego Michoelsa, profesor Miron Wowsi, naczelnik medyczno-sanitarnego zarządu Kremla, profesor Piotr Jegorow, i wielu innych. Za pretekst do aresztowania lekarzy posłużył donos rent­ genologa kremlowskiego szpitala, doktor Lidii Timaszuk, pracu­ jącej zarazem dla MGB. Oskarżonych poddano bestialskim tor­ turom, po których przyznali się do udziału w spisku z zamiarem zgładzenia przywódców partii i państwa oraz najwyższego do­ wództwa wojskowego poprzez umyślne stosowanie nieprawidło­ wych metod leczenia. Oskarżenie wyglądało tak nieprawdopodob­ nie, że nawet minister bezpieczeństwa Wiktor Abakumow, który niejedno już widział, zawahał się, gdy przyniesiono mu owe zezna­ nia podpisane przez nieszczęsnych lekarzy. Sprawę przedstawio­ no Stalinowi, który nie tylko nakazał jej dalsze prowadzenie, ale też polecił bić oskarżonych tak długo, aż się d o w s z y s t k i e g o przyznają. 13 stycznia 1953 roku prasa przyniosła wiadomość o zdekonspirowaniu spisku lekarzy-Żydów i o mającym się odbyć procesie173. Tydzień później, w rocznicę śmierci Lenina, prowokatorka Timaszuk została odznaczona Orderem Lenina174. Przez cały kraj przetoczyła się fala wieców potępiających „lekarzy-morderców”175. W tych bachanaliach antysemityzmu aktywny udział wzięli pisarze, uczeni i inni przedstawiciele kultury. „Litieraturnaja Gazieta”, której redaktorem był Konstantin Simonow, opublikowa­ ła krwiożerczy artykuł zatytułowany Mordercy w białych chałatach. Na zebraniu partyjnym w Prezydium Akademii Nauk ZSRS do­ stojni akademicy domagali się dla lekarzy kary śmierci176. Zwykły lud reagował w sposób prosty: ubliżano Żydom i bito ich przy każdej nadarzającej się okazji. Chorzy nie chcieli się leczyć

299

w przychodniach u lekarzy o żydowskich nazwiskach, oświadczając, że to truciciele, inni pisali na nich donosy. Wielu lekarzy żydowskie­ go pochodzenia wyrzucano ze szpitali. W rozlicznych instytucjach kadrowcy zaczęli opracowywać listy zatrudnionych Żydów. Stalin osobiście nadzorował „sprawę lekarzy”. Opracowany sce­ nariusz składał się z kilku odsłon: pierwsza — proces lekarzy, ich pełne przyznanie się do winy, wyrok. Akt drugi — kara śmierci przez powieszenie. Istnieje wersja, że egzekucję miano przeprowadzić na Miejscu Straceń1 na moskiewskim placu Czerwonym. Akt trzeci — żydowskie pogromy w całym kraju. Akt czwarty— skierowany do Stalina apel wybitnych ludzi świata kultury pochodzenia żydowskie­ go o ochronę Żydów przed pogromami, o zezwolenie im na opusz­ czenie dużych miast i osiedlenie się na wsi. Akt piąty — masowa deportacja Żydów „na ich własną prośbę” we wschodnie regiony kra­ ju. Członek Prezydium KC KPZS, filozof Dmitrij Czesnokow, napisał książkę, w której tłumaczył przyczyny deportacji Żydów. Pierwotnie książka została wydrukowana dla wyższych kręgów nomenklatury. Czekano tylko na sygnał do masowego kolportażu. Tekst apelu ży­ dowskich działaczy kultury nie tylko został napisany, ale figurowa­ ły pod nim ich podpisy. * * * Kraj żył w przededniu nowej, olbrzymiej fali terroru. Ale co było celem tego terroru? Dotykamy tu jednego z kluczowych momentów w biografii Stalina. Ocena sytuacji na świecie przywiodła go do wniosku, że początek lat pięćdziesiątych byłby najbardziej sprzyjającym mo­ mentem dla zadania ostatecznego ciosu kapitalistycznej Euro­

1 Łobnoje miesto — kamienny taras z XVI wieku. Uważano, że to szafot, na którym ścinani byli skazańcy. W rzeczywistości prawie nigdy nie dokonywano tam egzekucji, wyjątkowo w 1682 roku stracono raskolnika Nikitę Pustoswiata, a w 1698 roku uczestników buntu strzelców.

300

pie i ustanowienia na całym jej terytorium systemu socjalistycz­ nego. Utworzony w 1947 roku Kominform (w miejsce rozwiąza­ nego w 1943 roku Kominternu) miał za zadanie konsolidować siły światowego ruchu komunistycznego w walce o władzę. Jules Moch, ówczesny francuski minister spraw wewnętrznych, pisze w swych wspomnieniach o planach francuskiej partii komuni­ stycznej, zamierzającej w 1947 roku przechwycić władzę w kraju. Sterowany z Moskwy Ruch Obrońców Pokoju również został podporządkowany sprawie zespolenia i umocnienia sił światowe­ go komunizmu. Pozwalał ukryć rzeczywiste zamiary sowieckiego reżimu i zarazem sprzyjał wciąganiu do grona sympatyków ZSRS zachodnich liberalnych intelektualistów, występujących na rzecz pokoju. Nie potrafili oni zrozumieć, że walka o pokój rozumiana jest przez sowieckie kierownictwo wcale nie tak samo, jak pojmo­ wała ją zachodnia inteligencja. Cele tak zwanej walki o pokój zo­ stały dobitnie wyrażone w tytule organu prasowego Kominformu, który zaczął się ukazywać w Belgradzie, „O Trwały Pokój, o Demo­ krację Ludową”. Idea była bardzo prosta — nie można zapewnić trwałego pokoju bez równoczesnego ustanowienia reżimu ludo­ wej demokracji. Związkowi Sowieckiemu była też na rękę szalejąca w USA hi­ steria antykomunistyczna, maccartyzm, zbliżająca do obozu so­ cjalistycznego licznych amerykańskich działaczy „postępowych”. Zarazem całe rzesze intelektualistów, dotąd negatywnie nasta­ wionych do systemu sowieckiego, zaczęły obawiać się oskarżeń o maccartyzm i rozpętywanie zimnej wojny. W styczniu 1951 roku, sześć miesięcy po wybuchu wojny ko­ reańskiej, zwołano na Kremlu naradę przywódców państw socjali­ stycznych. Jako przedstawiciele Związku Sowieckiego w naradzie uczestniczyli Stalin i Mołotow. O tym, co się tam wydarzyło, do­ wiadujemy się z prac czechosłowackich historyków, którzy mieli dostęp do tajnego archiwum KC KPCz177 zawierającego stenogra­ my owych obrad.

301

Centralnym punktem narady było wystąpienie samego Sta­ lina. Wódz postępowej ludzkości wyjaśnił zebranym, że nadszedł czas zdecydowanej ofensywy na kapitalistyczną Europę. W Korei ujawniła się słabość sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych. Obóz so­ wiecki osiągnął przewagę militarną nad Ameryką. Przewaga ta ma jednak charakter przejściowy i potrwa zaledwie cztery lata. Dlate­ go podstawowe zadanie obozu socjalistycznego polega na tym, by w ciągu trzech, maksimum czterech lat zmobilizować i skonsoli­ dować wszystkie siły wojskowe, gospodarcze i polityczne państw socjalistycznych w celu zadania ciosu Europie Zachodniej. Temu celowi należy podporządkować całą politykę wewnętrzną i zagra­ niczną państw socjalistycznych. Stalin podkreślił, że nadarza się je­ dyna sposobność ustanowienia socjalizmu w całej Europie. Po owej styczniowej naradzie nakłady na zbrojenia w ZSRS i państwach bloku sowieckiego znacznie wzrosły, osiągając w nie­ których przypadkach 40% wydatków budżetowych. W Związku Sowieckim projekt zbudowania bomby wodorowej zmierzał ku pomyślnej realizacji. Referat wygłoszony przez Stalina 14 października 1952 roku na XIX zjeździe WKP(b)-KPZS poświęcony był niemal w całości ideologicznemu uzasadnieniu ofensywy w Europie Zachodniej. Było to niezwykłe przemówienie. Stalin zwracał się wyłącznie do cudzoziemskich robotników i partii komunistycznych, tłumaczył im najbliższe cele i wskazywał środki do ich osiągnięcia. Powta­ rzał niezliczoną ilość razy słowo „pokój”, ale to właśnie dowodzi­ ło, że nie chodzi tu o obronę pokoju, lecz o coś całkiem innego. Był przy tym dość szczery. Pochwalił zagraniczne partie komuni­ styczne za zaufanie, jakim darzyły KPZS, to jest za wierną służbę, i podkreślił, że ich zaufanie wyraża zarazem „gotowość poparcia dla naszej partii w jej walce o promienną przyszłość narodów”178. Stalin stwierdził, że poparcie udzielone KPZS przez owe partie ko­ munistyczne jest zgodne z interesami narodów. Przekaz był dość prymitywny, ale przystępny: każdy, kto popiera Związek Sowiec­

302

ki, broni tym samym interesów swej nacji. Stalin pochwalił przy okazji Mauricea Thoreza1Ii Palmira Togliattiego" za ich zapewnie­ nia, że ani Francuzi, ani Włosi nigdy nie staną do walki z ZSRS. Równocześnie przyrzekł zachodnim partiom komunistycznym pomoc ze strony KPZS, która „nie może pozostać dłużna wobec bratnich partii i powinna ze swej strony udzielać im poparcia”179. Stalin obiecuje poparcie nie tylko partiom komunistycznym, ale także „narodom w ich walce o wyzwolenie”180. Jedno nie jest do końca jasne — od kogo narody te mają się wyzwalać? Przecież fa­ szyzm został rozbity. Stalin nie udziela wprost odpowiedzi na te pytania. Przypo­ mina podjęte przez partię „realne kroki dla zlikwidowania kapi­ talistycznego i obszamiczego ucisku”, co pozwoliło ZSRS stać się „brygadą szturmową światowego ruchu rewolucyjnego i robotni­ czego”. „Obecnie, gdy [...] powstały nowe »szturmowe brygady«, [...] zagranicznym komunistom praca idzie raźniej”181. Przepowiadając, że komuniści w państwach kapitalistycznych dojdą niebawem do władzy, Stalin formułuje hasła, pod którymi partie komunistyczne winny iść do boju, walcząc o jej zdobycie. Podobnie jak Lenin, on także jest mistrzem w zapożyczaniu cu­ dzych haseł i dostosowywaniu ich do potrzeb chwili sowieckiego reżimu. Tym razem zapożycza od burżuazji hasła obrony demo­ kracji, niepodległości i suwerenności narodowej182. Nie ukrywa zresztą owych zapożyczeń. Rzecz w tym — tłu­ maczy Stalin — że „sztandar swobód burżuazyjno-demokratycznych burżuazja wyrzuciła za burtę”. Dźwignąć go i wznieść mogą tylko przedstawiciele partii komunistycznych i demokratycznych — „jeżeli chcecie stać się kierowniczą siłą narodu”183, dorzuca wie­

I Maurice Thorez (1900-1964) — sekretarz generalny Francuskiej Partii Komunistycznej od 1930 roku aż do śmierci. II Palmiro Togliatti (1893-1964) — przywódca włoskich komuni­ stów, w 1921 roku współzałożyciel Włoskiej Partii Komunistycznej.

303

loznacznie Stalin. Nie wątpi, że nakreślony przezeń program zo­ stanie urzeczywistniony. „A zatem istnieją wszelkie podstawy, by liczyć na sukcesy i zwycięstwo bratnich partii w krajach, w których panuje kapitał”184 — podsumowuje Wódz. Stalin pragnie ujrzeć sowiecką Europę jeszcze za swego ży­ cia. Nadciąga nowa wojna. Ale w tym momencie do gry wkracza Historia.

✓

7. Śmierć Stalina Pod koniec lutego 1953 roku, w kulminacyjnym momencie przy­ gotowań do procesu lekarzy, Stalin niespodziewanie doznaje uda­ ru mózgu i 5 marca umiera. Najbliżsi współpracownicy odetchnęli z ulgą. Wszak przez ostatnie lata życia Stalina każdy czuł się zagrożony185. Nawet tak, zdawałoby się, wszechpotężny i wszechmogący Beria, przez lata odpowiedzialny za Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Mi­ nisterstwo Bezpieczeństwa Państwowego, obawiał się o swe ży­ cie. Został przecież faktycznie odsunięty od nadzoru nad organa­ mi, gdy w 1951 roku na szefa Bezpieczeństwa wyznaczono byłego sekretarza baszkirskiego obwodowego komitetu partii Siemiona Ignatjewa. Jedni uważali Ignatjewa za protegowanego Malenkowa, inni — za człowieka Chruszczowa. Kilka lat po śmierci Stalina zaczęły się szerzyć pogłoski (zwłaszcza na Zachodzie), że miano mu „pomóc” w odejściu. Ar­ gumentowano, iż zgon Stalina uratował przed niechybną zgu­ bą Berię, którego szef partii i państwa sowieckiego zwyczajnie się bał i którego usunięcie od jakiegoś czasu szykował. Świadec­ two Chruszczowa, że Beria nie krył radości z tego, co się wydarzy­ ło, podawano jako dowód jego bezpośredniego bądź pośredniego udziału w śmierci Stalina. Na potwierdzenie tej wersji, bardzo nę­ cącej dla powieściopisarza, brakuje jednak dowodów.

304

Ani Berii, ani żadnemu z pozostałych członków Politbiura, duszą i ciałem oddanych dyktatorowi, nie wystarczyłoby odwa­ gi, by go usunąć. Stalin zmarł śmiercią naturalną, jak zazwyczaj umierają starzy ludzie. Trumnę ze zwłokami wystawiono w Domu Związków Za­ wodowych. Ogłoszono czterodniową żałobę, od 6 do 9 marca, o dzień krótszą niż po śmierci Lenina. Przed trumną defilowa­ ły tysiące ludzi. I nagle wszyscy ze zdumieniem zrozumieli, że... Wódz i Nauczyciel Ludzi Pracy Całego Świata, Ojciec Narodów, Mądry i Troskliwy Wódz Sowieckiego Narodu, Największy Geniusz Wszystkich Czasów i Narodów, Największy Wódz Wszystkich Czasów i Narodów, Koryfeusz Nauki, Wiemy Towarzysz Lenina, Wiemy Kontynuator Dzieła Lenina, Lenin Naszych Czasów, Górski Orzeł, Najlepszy Przyjaciel Wszystkich Dzieci, ...okazał się zwyczajnym śmiertelnikiem. Reakcje były najróżniejsze. Ci, którzy zawdzięczali Stalinowi karierę, z lękiem myśleli o swoim losie. Inni radowali się w duchu, snując nadzieje na lepszą przyszłość. Prasa natychmiast zaczęła sławić członków starego Polit­ biura. W artykule Nad grobem Stalina poeta Aleksiej Surkow pi­ sał: „Przy trumnie Stalina wartę honorową trzymali członkowie KC KPZS i członkowie rządu: Gieorgij Malenkow, Ławrientij Beria, Wiaczesław Mołotow, Kliment Woroszyłow, Nikita Chrusz­ czów, Nikołaj Bułganin, Lazar Kaganowicz, Anastas Mikojan. [...] Z uczuciem głębokiej dumy i szacunku patrzą sowieccy ludzie na sławnych towarzyszy wielkiego Wodza, pełniących żałobną war­

305

tę u trumny ich genialnego wychowawcy. [...] W ich wierne ręce, zahartowane w heroicznym trudzie, przekazał ukochany Wódz sztandar bojowy, sztandar światłych idei Lenina-Stalina. Ich mężne serca natchnął szlachetnym poczuciem odpowiedzialno­ ści za losy narodu, za wielką sprawę urzeczywistnienia komuni­ zmu”186. Słowa te są dalekie od prawdy. Nie było „głębokiej dumy i szacunku” ludu wobec towarzyszy, nie było „rąk zahartowanych w heroicznym trudzie” — lecz dłonie z niezmywalnym piętnem przelanej krwi rodaków, zakatowanych i pomordowanych w cza­ sach stalinowskich. Nie było mężnych serc, lecz serca pretenden­ tów do władzy, radujących się ze śmierci swego mentora. Pod jed­ nym tylko względem Surkow się nie mylił: istotnie, Stalin ich wychował! Wśród dygnitarzy odpowiedzialnych za organizację pogrzebu szerzyła się panika. Im przypisać należy winę za to, że w dniu po­ żegnania ze Stalinem na ulicach Moskwy doszło do niesłychanego ścisku. Oszalały tłum zadeptał i zadusił ponad 500 osób. Ludzka krew towarzyszyła „ojcu narodów” do grobowej deski, aż do mau­ zoleum. Walka o schedę rozpoczęła się już u wezgłowia umierające­ go Stalina, kiedy członkowie Biura Politycznego rozdzielali dy­ żury przy łożu śmierci: Malenkow czuwał z Berią, Chruszczów z Bułganinem187. Pozostali się nie liczyli. 9 marca podczas pogrzebu Stalina to Chruszczów dokonał otwarcia żałobnego wiecu na placu Czerwonym, ale przemówie­ nia wygłosili członkowie pierwszego postalinowskiego triumwiratu: Malenkow, Beria i Mołotow188 — ten ostatni znalazł się w owym towarzystwie w charakterze ogniwa łączącego. Mołotow był po Stalinie najbardziej znaną osobistością. Malenkow został pierwszym sekretarzem KC i przewodniczą­ cym Rady Ministrów, Beria — ministrem spraw wewnętrznych, Mołotow — ministrem spraw zagranicznych. Chruszczów pozo­ stał na stanowisku sekretarza KC. Skupił w swoich rękach kontro­

306

lę nad aparatem partyjnym i zaczął przygotowania do zbliżającego się szybkim krokiem starcia o ster władzy. Nazajutrz po śmierci Stalina jego dawni towarzysze spraw­ nie zawarli porozumienie o reorganizacji instancji kierowniczych utworzonych na XIX zjeździe przez Stalina, to znaczy o usunię­ ciu z kierownictwa wszystkich nowo powołanych. W tej spra­ wie członkowie starego Politbiura byli jednomyślni. Prezydium KC KPZS zredukowano zatem do dziesięciu liczbę członków i do czterech liczbę ich zastępców189. Towarzysze Stalina lękali się reakcji ludu. Tak długo byli odeń oderwani, że teraz nie wiedzieli, czego należy się spodziewać. Oto dlaczego w rządowym komunikacie o reorganizacji władz partyj­ nych pojawiły się sformułowania o niedopuszczeniu do „jakiego­ kolwiek zamętu i paniki”190. Śmierć Stalina zakończyła w historii sowieckiego reżimu okres nieograniczonej terrorystycznej dyktatury. Był to zara­ zem czas dojrzewania i formowania się współczesnego sowiec­ kiego społeczeństwa, którego podwaliny położył Lenin, ustalając w pierwszych latach sowieckiej władzy zasadnicze reguły jego funkcjonowania. Odgórnie przeprowadzona przez Stalina w la­ tach trzydziestych rewolucja była logiczną konsekwencją prze­ wrotu październikowego i leninowskiej strategii. W tym sensie twierdzenie Stalina, jakoby był najwierniejszym i najbardziej kon­ sekwentnym uczniem Lenina, jest w pełni uzasadnione. Dyktatura Stalina ucieleśniła marzenia tyranów wszystkich czasów — pragnienie absolutnego panowania nad człowiekiem, nad jego ciałem i duszą. Sowiecki system zakłada, że nie tylko jest władny panować nad duszą ludzką, ale też zmierza do jej przero­ bienia i do wykreowania nowego sowieckiego człowieka — homo sovieticus. Tego, zaiste, ogromnego zamierzenia nie można było urzeczywistnić, uciekając się wyłącznie do nagiego terroru, choć roli terroru jako narzędzia budowania „lepszego świata” nie spo­ sób przecenić. Aby stworzyć nowy typ sowieckiego człowieka, na­

307

leżało przeprowadzić wiele kolejnych operacji oczyszczania społe­ czeństwa i radykalnie zmienić nie tylko jego strukturę, lecz rów­ nież skład fizyczny. Po przewrocie październikowym i podczas wojny domo­ wej w Rosji odbyła się masowa eksterminacja przedstawicieli klas panujących i inteligencji. Tłumiąc liczne powstania chło­ pów, doprowadzanych do skrajnej rozpaczy nadmiernymi po­ datkami i terrorystyczną polityką nowej władzy, jednocześnie mordowano ich bez litości. Z tej sposobności korzystano tym chętniej, że z sowieckiego punktu widzenia chłopi stanowili ele­ ment całkowicie nieprzydatny do budowy przyszłego świata. Eksterminacja w latach 1917-1922 objęła nie tysiące, nie setki tysięcy, lecz miliony zamęczonych, wymordowanych i zmuszo­ nych do porzucenia kraju. Okres nowej polityki ekonomicznej NEP (1921-1928) władza wykorzystała dla własnej konsolidacji. W tym czasie dobiega końca formowanie się dyktatorskiego re­ żimu Stalina, przedstawiciela nowej elity: biurokracji partyjnej. Obecnie terror godzi już nie tylko w resztki burżuazyjnej inte­ ligencji, lojalnie współpracującej z władzą sowiecką, nie tylko w byłych członków partii burżuazyjnych, ale też w członków partii socjalistycznych (eserowców), a nawet marksistowskich (mienszewików, bundowców). Powstaje fundament niewolni­ czego imperium — GUŁagu. W latach trzydziestych stalinowska dyktatura przeprowadzi­ ła odgórną rewolucję, której odgłosy dobiegały jeszcze lat czter­ dziestych. Otwierała ona nowy okres w tworzeniu współczesnego sowieckiego społeczeństwa i nowego sowieckiego człowieka. Ko­ lektywizacja, która doprowadziła do zagłady najbardziej produk­ tywnych warstw ludności chłopskiej, do pauperyzacji pozostałych i powstania gigantycznej, niemal bezpłatnej armii robotników, była zarazem rewolucją w sensie f i z y c z n y m — miliony ludzi oddały życie, co sprawiło, że inne dziesiątki milionów stawały się odpowiednim materiałem, z którego dyktatura mogła formować

308

nowego człowieka, i to na skalę masową. Po fizycznej ekstermina­ cji całych grup najbardziej wybitnych, dynamicznych i wykształ­ conych jednostek tworzono nowego człowieka, wychowując lud w odpowiednich warunkach i odpowiedniej ideologii. W chwili śmierci Stalina Komunistyczna Partia Związku So­ wieckiego liczyła około 7 milionów członków. Na przeciwnym biegunie — w łagrach GUŁagu — znajdowało się 8 milionów więźniów. Oba bieguny zapewniały systemowi niezbędną rów­ nowagę. Oświadczenie partii z 1939 roku, że socjalizm w ZSRS został już w zasadzie zbudowany, w pełni odpowiadało rzeczywistości. W owym czasie powstała już w kraju społeczno-ekonomiczna struktura, istniejąca do dziś. Związek Sowiecki znacznie rozwi­ nął przemysł, wysunął się na scenę polityki światowej i poczy­ nił pierwsze kroki ku globalnej ekspansji. Zakończyła się czystka, która tym razem objęła nie tylko przeciwników linii Stalina i kry­ tykowaną partyjną mniejszość, ale uderzyła też w partyjną więk­ szość, zgodną ze Stalinem pod każdym względem. Zlikwidowano podstawowe kadry funkcjonariuszy partyjnych, państwowych i wojskowych, wszystkich, którzy mogli być nosicielami histo­ rycznej pamięci narodu, którzy — być może — byli jeszcze w sta­ nie wykazać własną inicjatywę i tym samym stanowili potencjal­ ne zagrożenie dla dyktatury. Czystka z lat trzydziestych była w istocie znacznie potęż­ niejsza, niż można wnioskować z późniejszych opisów, które wyszły spod piór historyków, politologów i socjologów. Ekstermi­ nacja oddanych reżimowi kadr partyjno-państwowych i wojsko­ wych była liczebnie nieporównywalnie mniejsza od tej, która do­ tknęła zwyczajnych kołchoźników, urzędników, robotników i ich rodziny, a którą prowadzono planowo, zgodnie z centralnymi dys­ pozycjami. Każdy obwód miał za zadanie zdemaskować i uniesz­ kodliwić określoną liczbę wrogów ludu. Podczas czystek z lat trzy­ dziestych dyktatura osiągnęła wreszcie to, o co walczyła przez

309

20 lat — masowe poparcie terroru ze strony albo pałających en­ tuzjazmem, albo zastraszonych sowieckich obywateli. Ci właśnie obywatele stali się surowcem dla modelowania nowego sowieckie­ go człowieka. Wojna z hitlerowskimi Niemcami omal nie stała się końcem dyktatury. Ale kraj wytrzymał. Choć brzmi to paradoksalnie, wy­ trzymał dzięki temu, że stalinowskiemu reżimowi zabrakło czasu na uformowanie człowieka nowego typu — konformisty homo soyieticus. W wyjątkowych warunkach wojny odrodziły się w naro­ dzie najszlachetniejsze cechy ludzkie, jak miłość do ojczyzny. Ale broniąc swego kraju, ludzie bronili zarazem dyktatury, ratowali ją. Proces formowania współczesnego sowieckiego społeczeństwa został podczas wojny przerwany. Równocześnie jednak otworzy­ ła się droga wiodąca ku ostatecznemu zakończeniu tego proce­ su. Miliony ludzi zginęły podczas wojny, wśród nich niedobitki pokoleń urodzonych w pierwszych latach władzy sowieckiej, doj­ rzałych jeszcze przed początkiem „wielkiego terroru” lat trzy­ dziestych. W zadziwiający sposób łączyły się w tych ludziach ma­ rzenia o światowej rewolucji — odblaski ich burzliwej młodości — i gotowość wiernego służenia stalinowskiej dyktaturze. Mogli umierać w boju z imieniem Stalina na ustach, ale mogli też prze­ grać wojnę i zachować wielką nadzieję na wolność. Niewielu uro­ dzonych w latach dwudziestych wróciło cało i zdrowo do domu. Ale tych, którzy wrócili, nie można już było przerobić na nowe­ go człowieka sowieckiego. Kolejna czystka stała się koniecznością. Również dlatego, że wydarzenia wojenne odrodziły zamgloną już zbiorową pamięć narodu. Tę autentyczną, a nie tę, którą zaczęto gorliwie zaszczepiać, z jednej strony niszcząc nosicieli tej praw­ dziwej pamięci, a z drugiej — tworząc sztuczną zbiorową pamięć za pomocą Krótkiego kursu historii WKP(h), Życiorysu J.W. Stalina i licznych falsyfikatów pichconych w pocie czoła przez pseudohistoryków, pseudoliteratów, pseudomalarzy, pseudopoetów, pseudomuzyków i innych pseudoartystów.

310

W ostatnich latach stalinowskiej dyktatury, niekiedy okre­ ślanej jako okres dojrzałego stalinizmu, wszystkie jej charakte­ rystyczne cechy uległy niezwykłemu wyostrzeniu. Często tak się dzieje z ludźmi w podeszłym wieku, gdy raptem spotęgowane złe bądź dobre cechy ich charakteru stają się bardziej zauważalne i od­ czuwalne. Podobne zjawiska występują w społeczeństwach. Stali­ nowski system powojenny wykazywał wszelkie charakterystyczne cechy przedwczesnego marazmu. Cechy te to przede wszystkim rozpad ideologii, samowola władzy i organów bezpieczeństwa państwowego we wszystkich dziedzinach życia, masowe donosicielstwo, brutalne wtargnięcie partii i państwa w sfery życia pry­ watnego, zaostrzenie animozji między poszczególnymi narodo­ wościami, nasilenie tendencji ekspansjonistycznych, ksenofobia, rozdmuchiwanie szowinizmu i antysemityzmu. Wszystko to dzia­ ło się na tle szybkiej rozbudowy potencjału militarnego państwa i gwałtownego pogarszania się sytuacji gospodarczej, zwłaszcza warunków życia chłopstwa. Ukończenie formowania sowieckiego społeczeństwa hamo­ wał dodatkowo brak poczucia bezpieczeństwa, niezbędnego każ­ dej społeczności. Partyjna biurokracja odczuwała go najsilniej, gdyż władza i przywileje, z których członkowie tej kasty korzysta­ li, mogły w każdej chwili zniknąć, podobnie jak oni sami. Zarazem ta sama biurokracja lękała się skutków odejścia Stalina. Na Zachodzie poświęcono wiele prac badaniom nad epo­ ką stalinowską. Przedstawiano w nich i uzasadniano interesują­ ce aspekty stalinizmu jako fenomenu historycznego191. Niektórzy badacze dokonywali prób oceny sowieckiego doświadczenia z per­ spektywy interesów jednostki i społeczności. I dokonawszy tego, ujrzeli raptem, że w trakcie budowania świetlanej przyszłości wy­ mordowano lub zagłodzono dziesiątki milionów ludzi. Jedni mó­ wią o 25, inni o 40 milionach. Sołżenicyn uważa, że w okresie panowania władzy sowieckiej zginęło 60 milionów. Jakkolwiek by liczyć, mamy do czynienia z katastrofą demograficzną, niespoty­

311

kaną w ciągu wielowiekowej historii Rosji. A także z katastrofą moralną dla tych, którym udało się przeżyć. Jak sobie poradzą, ży­ jąc z dziedzictwem takiej epoki? Oto pytanie stawiane przez Historię w marcu 1953 roku.

ROZDZIAŁ X

Lata rozterki i nadziei ( 1953- 1964)

1. Pierwszy triumwirat Wydawało się naturalne, że następcą Stalina będzie Malenkow. U schyłku życia dyktatora stał się główną polityczną figurą w par­ tii. Podczas XIX zjazdu (1952) Stalin pierwszy raz od XII zjazdu pozwolił, by ktoś inny zamiast niego wygłosił referat sprawozdaw­ czy KC. Tym kimś był właśnie Malenkow. 12 marca 1953 roku we wszystkich gazetach pojawiło się jego zdjęcie wspólnie ze Stalinem i Mao Tse-tungiem. Obok — artykuł Mao, który pisał między in­ nymi: „Wierzymy głęboko, że Komitet Centralny Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego i sowiecki rząd z towarzyszem Malenkowem na czele zdołają kontynuować dzieło towarzysza Stalina”1. Była to niejako prezentacja jego legalnych uprawnień sukcesyjnych. Malenkow lekceważąco odrzucił propozycję Chruszczowa, by spotkać się w celu przedyskutowania, kto i co ma dalej robić. „Po­ gadamy” — rzucił przez ramię, odjeżdżając z podmoskiewskiej daczy Stalina niezwłocznie po tym, jak lekarze stwierdzili zgon dyktatora2.

314

Chruszczów nic nie odpowiedział, ale podjął stosowne kroki: przetransportował ważne archiwa do siebie, do KC KPZS. Rozpo­ czął przygotowania do decydujących zmagań o władzę. 6 marca 1953 roku na wspólnej naradzie przedstawicieli or­ ganów rządowych i KC KPZS Chruszczów odniósł pierwsze zwy­ cięstwo — zwolniono go z obowiązków sekretarza moskiewskiego komitetu partii i zaproponowano, by skoncentrował się na pracy w sekretariacie KC. Ani Malenkow, ani Beria, sprzymierzeni ze sobą od czasów przygotowywania „sprawy leningradzkiej”, nie uważali Chruszczowa za poważnego konkurenta. Obaj przemyśliwali nad przechwyceniem władzy, obaj też popełnili poważny błąd, przeceniając rolę funkcji szefa rządu i bezpieczeństwa pań­ stwowego, a nie doceniając znaczenia kontroli nad partyjnym aparatem. Chruszczów nie pretendował do najwyższego stanowiska w rządzie. Wbrew własnemu charakterowi wykazał tym razem wielką cierpliwość. Czekał. Sam Malenkow nie stanowił zagro­ żenia, niebezpieczny był jedynie w sojuszu z Berią. Chruszczów, krew z krwi i kość z kości aparatu partyjnego, znakomicie wyczu­ wał nastroje sekretarzy komitetów obwodowych, stanowiących teraz rzeczywistą władzę w terenie. Ci pragnęli przede wszystkim wyzbyć się lęku, uwolnić się od nieustającego nadzoru miejscowych naczelników urzędów bezpie­ czeństwa państwowego. Byli lojalni wobec władzy centralnej, ale chcieli większej samodzielności w decydowaniu o sprawach lokal­ nych — oraz większych gwarancji własnego bezpieczeństwa. Dla nich, podobnie jak dla Chruszczowa, najgroźniejszym człowie­ kiem był Beria, znienawidzony przez większość w kierownictwie partyjno-państwowym i przez wojskową biurokrację. Zaraz po śmierci Stalina Chruszczów zdołał przeforsować decyzję o rozdzieleniu władzy partyjnej i państwowej. 14 marca 1953 roku Malenkowa na jego własną prośbę zwolniono z obo­ wiązków sekretarza KC KPZS, zostawiając mu nadal przewodnie-

315

two Rady Ministrów. Chruszczów stał się faktycznie pierwszym sekretarzem KC KPZS3. Funkcję tę, zniesioną po XIX zjeździe, przywrócono we wrześniu 1953 roku. 15 marca 1953 roku IV sesja Najwyższego Sowietu ZSRS za­ twierdziła nowe kierownictwo państwowe. Kliment Woroszyłow otrzymał honorową funkcję przewodniczącego Najwyższego Sowietu. Malenkowa pozostawiono na stanowisku przewodni­ czącego Rady Ministrów ZSRS, Beria, Mołotow i Kaganowicz ob­ jęli funkcje jego pierwszych zastępców, Bułganin oraz Mikojan — zastępców. U władzy znalazł się pierwszy triumwirat — Malenkow, Beria i Mołotow. Temu ostatniemu przydzielono resort po­ lityki zagranicznej. Nowy rząd potrzebował poparcia ludu, wciąż niespokojnego po odejściu Wszechobecnego i Wszechmogącego, obiecał więc dołożyć starań o dobrobyt społeczeństwa i zadeklaro­ wał gotowość niezwłocznej poprawy stosunków ze Stanami Zjed­ noczonymi4. 1 kwietnia rząd zwyczajowo ogłosił obniżkę państwowych cen detalicznych na artykuły żywnościowe, odzież, benzynę i ma­ teriały budowlane5. Od czego zacząć? Oto pytanie, które zawsze było i pozosta­ je centralną kwestią przy każdej zmianie władzy. Tym razem rów­ nież stanowiło kluczowy problem nowego kierownictwa. Od­ powiedź była trudna i niejednoznaczna. U schyłku życia Stalina w całym kraju wyczuwało się napięcie, i to we wszystkich bez mała dziedzinach życia. Sytuacja międzynarodowa groziła wybuchem III wojny światowej. Malenkow, jak wykazują jego pierwsze posunięcia, doskona­ le rozumiał, że przede wszystkim należy ulżyć materialnie społe­ czeństwu, czego od dawna mu odmawiano. 15 marca 1953 roku, tydzień po złożeniu zwłok Stalina w mauzoleum, wygłosił pierw­ szy oficjalny referat na posiedzeniu IV sesji Najwyższego Sowie­ tu ZSRS. Przedstawił w nim program triumwiratu: „Obowiązkiem naszego rządu jest nieustanna troska o dobrobyt narodu, o mak­

316

symalne zaspokojenie jego potrzeb materialnych i kulturalnych”6. Hasło to stało się szyldem nowego kierownictwa. W prasie ruszyła kampania na rzecz zwiększenia produkcji przemysłu lekkiego i spożywczego. Kilka miesięcy później, pod­ czas VI sesji Najwyższego Sowietu ZSRS, Malenkow zwracał uwa­ gę na niepomyślną sytuację w rolnictwie i apelował, „by w ciągu najbliższych dwóch-trzech lat całkowicie zaspokoić rosnące po­ trzeby ludności naszego kraju i zapewnić zaopatrzenie przemysłu lekkiego i spożywczego w niezbędne surowce”7. Nowy premier domagał się zmiany stosunku do prywatnych działek kołchoźników, postulował wzrost w budownictwie miesz­ kaniowym, rozwój wymiany towarowej i handlu detalicznego8. Znacznie zwiększono środki na rozbudowę przemysłu lekkiego, spożywczego i przetwórstwa rybnego. Już pierwsze posunięcie nowego rządu — zmniejszenie po­ datków płaconych przez chłopów — zjednało mu wielką sympa­ tię; w początkowym okresie to właśnie Malenkow, a nie Chrusz­ czów, cieszył się największą popularnością. Jednym z najgorszych skutków 30-lecia stalinowskiej dykta­ tury był upadek rolnictwa. Następcy Stalina zmuszeni byli pod­ jąć decyzje, od których zależał nie tylko los dziesiątków milionów kołchoźników, ale również gospodarka kraju w nadchodzących de­ kadach. Nikomu z kierownictwa nie przychodził, naturalnie, do głowy pomysł kardynalnej zmiany — zniesienia quasi-pańszczyźnianego systemu kołchozowego. Próbowano jednak szukać spo­ sobów, by ulżyć kołchoźnikom i zwiększyć rentowność produkcji kołchozowej. Od wielu lat kołchoźnicy z najwyższym trudem wiązali ko­ niec z końcem, zwłaszcza w Rosji środkowej i północno-zachod­ niej. Swoją egzystencję opierali bynajmniej nie na chimerycznych dochodach kołchozów, o których trąbiła sowiecka prasa, budząc zachwyt i rozrzewnienie zachodniej postępowej inteligencji, lecz na karłowatych działkach przyzagrodowych i na jednej krowie

317

— odwiecznej żywicielce rodziny. Po wojnie podatki w naturze i gotówce na rzecz państwa wzrosły niewyobrażalnie. Wraz z gło­ dem z lat 1946-1947 doprowadziły do śmierci setek tysięcy chło­ pów i krańcowego zubożenia milionów. Podatki naliczano od każdej działalności rolniczej — uprawy, hodowli bydła, ptactwa domowego itp. Kołchoźnicy likwidowali gospodarstwa wielokie­ runkowe, pozostawiali tylko jednostki niżej opodatkowane lub te, bez których rodzinie groziła śmierć głodowa. Jednym z pierwszych posunięć triumwiratu było obniżenie podatków z działek przyzagrodowych, zamiana podatku w natu­ rze na pieniężny, podwyższenie cen skupu nadwyżek z produk­ cji rolnej, umorzenie zadłużeń z ubiegłych lat w zakresie podat­ ku rolnego. W świetle ustawy z sierpnia 1953 roku podatek pieniężny z każdego gospodarstwa przykołchozowego zmalał średnio dwu­ krotnie9. Artykuł wstępny pierwszego numeru z 1953 roku pisma „Kommunist” — centralnego organu teoretycznego KPZS— wieścił uroczyście, że „kwestia zbożowa, uważana poprzednio za najważ­ niejszy problem, została rozwiązana skutecznie i definitywnie”10. Gdy ukazał się numer 13, po tych triumfalistycznych akcentach nie zostało już śladu11. Chruszczów przyznał, że wszystkie deklaracje o rozwiąza­ niu kwestii zbożowej były kłamstwem. Ponownie obniżono po­ datki od indywidualnych gospodarstw kołchoźników, właściciele krów otrzymali dodatkowe ulgi. Zdecydowano się wspierać rozwój drobnych gospodarstw robotniczych i urzędniczych — hodowlę trzody i drobiu. Zachęcano do nabywania bydła. Było to w isto­ cie przyznanie, że przyzagrodowe działki robotników i pracowni­ ków umysłowych w niewielkich prowincjonalnych miasteczkach stanowią nie tylko główne źródło utrzymania dla nich samych, ale też źródło zaopatrzenia w produkty rolne znacznej części ludności całego kraju12. Jednak w 1953 roku na 20 milionów rodzin chłop­ skich 5% nie miało krów.

318 W 1954 roku zniesiono podatek od krów i trzody chlewnej. Do tego momentu podatek z działki przyzagrodowej spadł dwui­ półkrotnie w porównaniu z rokiem 1952. Efekt nowych posunięć okazał się oszałamiający. Choć sytua­ cja wciąż była trudna, to wsie i miasta położone w pobliżu tere­ nów rolnych przestały odczuwać chroniczny brak żywności. Ła­ two sobie wyobrazić, jakie byłyby rezultaty przestawienia całego rolnictwa na inny tor, skoro ograniczona swoboda uprawy działki przyzagrodowej, obejmująca zaledwie 2% pól uprawnych w kraju, w tak krótkim czasie odmieniła radykalnie sytuację. Znaczną ulgą w życiu ludności było dwukrotne zmniejszenie obowiązkowego przydziału państwowych obligacji na rozwój go­ spodarki narodowej (emisja z 1953 roku)13. Dążenie nowego kierownictwa do ukojenia „nerwów ludu” znalazło też wyraz w porządkowaniu godzin urzędowania. Pięt­ nowano praktyki nocnych zmian. Odtąd praca w urzędach ogól­ nozwiązkowych i republikańskich zaczynała się o 9.00 rano i koń­ czyła o 18.00, z godzinną przerwą obiadową14. 4 kwietnia 1953 roku opublikowano bez jakichkolwiek ko­ mentarzy komunikat Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRS, że „sprawa lekarzy-morderców” była prowokacją spreparowaną przez kierownictwo dawnego Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego i że lekarze są niewinni15. Było to zdumiewające oświadczenie, jako że już po śmierci Stalina były szef MGB Ignatjew został sekretarzem KC KPZS, którego to stanowiska nie mógł objąć bez zgody Chruszczowa. Ponosił przecież bezpośrednią odpowiedzialność za przygo­ towania do procesu lekarzy. Czy Chruszczów był jakoś zamieszany w tę sprawę? Pytanie jest tym bardziej zasadne, że Ignatjewa nigdy nie pociągnięto do odpowiedzialności, a po zwolnieniu go z obowiąz­ ków sekretarza KC został oddelegowany do Baszkirii w charakterze pierwszego sekretarza tamtejszego komitetu obwodowego partii. Jakkolwiek było, oświadczenie MWD z 4 kwietnia miało ogromne znaczenie polityczne. Było deklaracją zerwania z do­

319 tychczasową praktyką bezprawia i terroru. Wiele rodzin areszto­ wanych „wrogów ludu” dostrzegło teraz możliwość rewizji oskar­ żeń i wyroków w sprawach dotyczących ich najbliższych. Do pro­ kuratury ZSRS i do organów partyjnych zaczęły napływać setki tysięcy wniosków o rozprawy apelacyjne. Jakiś czas później, po aresztowaniu Berii, w kręgach partyj­ nych utrzymywano, że ten nie uzgodnił owego komunikatu z se­ kretariatem KC, w przeciwnym razie nie opublikowano by go w imieniu MWD, ale w imieniu rządu, a zawarte w nim sformuło­ wania byłyby zmienione. Najpewniej tak by się rzeczywiście stało. Oświadczenie MWD pociągało za sobą kolejny niepożądany pro­ blem dla nowego kierownictwa — rehabilitacje setek tysięcy, może milionów ofiar terrorystycznej dyktatury Stalina. Nie sposób było wskazać jednego choćby partyjnego albo państwowego funkcjona­ riusza wysokiego szczebla, który nie byłby bezpośrednio bądź po­ średnio współwinny masowych zbrodni sowieckiego reżimu, który nie czerpałby jakichś osobistych korzyści podczas terroru lat trzy­ dziestych i czterdziestych. W tej sytuacji liczba wrogów Berii w kie­ rownictwie znacznie się zwiększyła. Wiele osób obawiało się zde­ maskowania. Na początek Beria zarządził uwolnienie członków rodzin i krewnych kierownictwa partyjno-państwowego, areszto­ wanych i wysłanych do łagrów u schyłku życia Stalina. Osobiście zwrócił Mołotowowi jego małżonkę Polinę Żemczużynę, uwięzio­ ną w ostatnich latach panowania Stalina16. Jednocześnie rozkazał uwolnić byłego ministra bezpieczeństwa Wiktora Abakumowa, aresztowanego w związku ze sprawą „lekarzy-morderców”. Wy­ puszczono na wolność marszałka artylerii Nikołaja Jakowlewa i jego syna, jak również marszałka lotnictwa Aleksandra Nowikowa, aresztowanego z donosu Wasilija Stalina17. Komunikat z 4 kwietnia przysporzył Berii pewnej popular­ ności w kręgach inteligenckich i wśród ludności miejskiej. Beria i triumwirat wykonali bardzo zręczne posunięcie, łącząc Mini­ sterstwo Spraw Wewnętrznych z Ministerstwem Bezpieczeństwa

320

Państwowego i tworząc nowe pod nazwą Ministerstwa Spraw We­ wnętrznych. Tym sposobem złowieszcze, budzące powszechny lęk słowa „bezpieczeństwo państwowe” zniknęły na pewien czas, da­ jąc złudzenie przemian i wywołując wielki aplauz w środowiskach lewicowej inteligencji na Zachodzie. O tym, że nadzieje na zmiany były przedwczesne, świad­ czy dekret Najwyższego Sowietu z 27 marca 1953 roku o amne­ stii18. Na mocy tego dekretu, nazwanego niesłusznie „woroszyłowskim” (od nazwiska nowego przewodniczącego Najwyższego Sowietu ZSRS Klimenta Woroszyłowa, który podpisał dokument przygotowany w rzeczywistości przy czynnym współudziale Berii), amnestia obejmowała wyroki do pięciu lat, czasem do ośmiu, oraz niektóre kategorie inwalidów, młodocianych i kobiety, nato­ miast nie dotyczyła więźniów politycznych. Latem 1953 roku masy kryminalistów amnestionowanych na mocy marcowego dekretu zalały miasta ZSRS. Nawet w Moskwie samotne wieczorne spacery stały się niebezpieczne — ryzyko na­ padu, grabieży, wręcz utraty życia było zbyt duże. Do stolicy wpro­ wadzono jednostki MWD, pojawiły się patrole konne. Później, po usunięciu Berii, wśród zarzucanych mu zbrodni znalazł się za­ miar wykorzystania uwolnionych kryminalistów do przechwyce­ nia władzy. Beria zdobył popularność w republikach związkowych. Zwrot w polityce narodowościowej — przyznanie większych praw repu­ blikom i przy temperowanie tendencji rusyfikatorskich — łączono właśnie z jego nazwiskiem. W republikach odbyły się plena KC lokalnych partii, na któ­ rych potępiono praktykę wielkomocarstwowej polityki. Podczas plenum KC na Ukrainie mówiono o poważnych wypaczeniach leninowsko-stalinowskiej polityki narodowościowej. Szefowi ukraińskiej partii Mielnikowowi wytknięto w szczególności, że kierownicze stanowiska na zachodniej Ukrainie obsadzono funk­ cjonariuszami z innych obwodów republiki i że nauczanie w szko­

321

łach wyższych w tym regionie odbywa się faktycznie w języku rosyjskim. Na plenum KC litewskiej partii sprawa wyglądała po­ dobnie: pojawił się zarzut pomijania litewskich kadr kierowni­ czych przy obsadzaniu kluczowych stanowisk19. Głosy sprzeci­ wu wobec rusyfikacji i wszelkiego rodzaju protesty można było w owym czasie usłyszeć na wszystkich bez wyjątku plenach repu­ blikańskich komitetów centralnych partii. Beria przedstawił Prezydium KC KPZS projekt dotyczący skła­ du etnicznego kierowniczych organów na Ukrainie. Chodziło o to, by do lokalnych władz dopuszczano ukraińskie kadry i zaprzestano ciągłego przenoszenia ich do Moskwy. Prezydium KC KPZS zwol­ niło Rosjanina Leonida Mielnikowa z obowiązków pierwszego se­ kretarza Ukrainy i wyznaczyło na jego miejsce Ukraińca Aleksieja Kiriczenkę, co niewątpliwie uzgodniono uprzednio z Chruszczowem: Kiriczenko był jego protegowanym. Podobne zmiany prze­ prowadzono w republikach bałtyckich i na Białorusi. Jak pisze w swych wspomnieniach Chruszczów, prezydium KC KPZS zdecy­ dowało, że stanowisko pierwszego sekretarza w każdej republice ma piastować miejscowy, a nie Rosjanin przysłany z Moskwy20, co zdaje się świadczyć o tym, że punkt widzenia Berii pokrywał się ze stanowiskiem KC. Oskarżenie rzucone przez Chruszczowa, że Be­ ria dążył tym sposobem do zaostrzenia stosunków między kierow­ nictwem centralnym i władzami w poszczególnych republikach21, nie wytrzymuje krytyki. Gdyby Beria rzeczywiście chciał prze­ chwycić władzę, to ten projekt byłby sprzeczny z jego celem. Czy Beria miał własny program w kwestii narodowościowej? Czy dą­ żył do wzmocnienia czynników narodowościowych w republikach? W jakim celu? Wszystkie te pytania pozostają bez odpowiedzi. Jednak niezwłocznie po jego aresztowaniu przetoczyła się przez wszystkie republiki fala plenów i wieców, na których Berię oskar­ żano o chęć skłócenia narodów Związku Sowieckiego „pod fałszy­ wym pretekstem walki z wypaczeniami w narodowościowej polity­ ce partii”22. Była to zresztą naturalna kolej rzeczy.

322

Beria, sprawca ogromnej liczby zbrodni przeciw ludzkości, był główną siłą pierwszego triumwiratu, o czym świadczyć mogą oskarżenia wysunięte przeciw niemu w tajnym liście KC, wyda­ nym po jego aresztowaniu. Okazuje się, że to właśnie on wystę­ pował na rzecz międzynarodowego odprężenia, dążył do zjed­ noczenia i neutralizacji Niemiec, opowiadał się za pojednaniem z Jugosławią, za rozszerzeniem praw republik narodowych, za ob­ sadzeniem kierowniczych stanowisk przez miejscowych i za za­ przestaniem rusyfikacji w zakresie kultury. List KC KPZS zwracał uwagę na niezwykłą aktywność Berii, który dosłownie zasypywał Prezydium KC najróżniejszymi projektami. Trzeci uczestnik triumwiratu — Mołotow — został miano­ wany ministrem spraw zagranicznych. Bogaty w doświadczenia z zakresu polityki zimnej wojny, miał teraz za zadanie normali­ zować stosunki z państwami zachodnimi, zwłaszcza z USA, które w związku z wojną koreańską i kwestią niemiecką uległy niezwy­ kłemu zaostrzeniu. Już przemówienie Malenkowa z 15 marca 1953 roku oprócz stereotypowych zapewnień o pokojowym cha­ rakterze polityki zagranicznej ZSRS zawierało również pośrednio apel do USA o rewizję obustronnych relacji23. Amerykański rząd zareagował jednoznacznie, choć z pewną zwłoką. 16 kwietnia 1953 roku prasa przyniosła tekst wystąpie­ nia prezydenta Dwighta Eisenhowera, po dziesięciu dniach prze­ drukowany — o dziwo, bez żadnych cięć — w ZSRS. „Witamy każdy szczery akt pokojowy. Nie interesuje nas czysta retory­ ka”24 — deklarował Eisenhower, wysuwając konkretne propo­ zycje: zawarcie honorowego rozejmu w Korei, podpisanie trak­ tatu z Austrią, utworzenie szerokiej europejskiej wspólnoty, do której weszłyby także zjednoczone Niemcy. Jednocześnie nale­ gał na całkowitą niezależność państw wschodnioeuropejskich, na ograniczenie zbrojeń i międzynarodową kontrolę energii ato­ mowej25. Komentarze „Prawdy” z 27 kwietnia 1953 roku, zaty­ tułowane W związku z deklaracją prezydenta Eisenhowera, utrzy-

323

manę były w spokojnym tonie26. Londyński „The Times” określił je mianem „najrozsądniejszego od wielu miesięcy oświadczenia dotyczącego sowieckiej polityki”27. Reakcja brytyjskiego rządu również była pozytywna. Miano­ wany ponownie dwa lata wcześniej premierem Winston Churchill stwierdził: „Jesteśm y pokrzepieni szeregiem przyjaznych gestów ze strony nowego sowieckiego rządu” — i zaproponował zwołanie narady na szczycie28. Rezultaty zwrotu w sowieckiej polityce zagranicznej nie ka­ zały na siebie długo czekać. 27 lipca 1953 roku zawarto rozejm w Panmundżomie. Zakończyła się wojna koreańska.

*

*

*

Reperkusje wywołane śmiercią Stalina, aresztowaniem Berii i kampanią prasową na rzecz praworządności przetoczyły się przez kraj i dotarły do milionów więźniów zaludniających so­ wieckie obozy koncentracyjne. Wywołały potężną falę strajków i buntów w łagrach Korni ASRS, Uralu, Syberii, Azji Środkowej i Kazachstanu. Najpoważniejsze było powstanie w Kengirze na przełomie wiosny i lata 1954 roku29. Uczestniczyło w nim 9 tysię­ cy uwięzionych mężczyzn i 4 tysiące kobiet. Starania obozowej administracji pragnącej sprowokować kryminalistów, by rozprawili się z więźniami politycznymi, do­ prowadziły w efekcie do strajku powszechnego i powstania więź­ niów. Bunt trwał 42 dni. Skazańcy wysunęli żądania o charak­ terze politycznym i społecznym, między innymi domagali się rewizji wyroków, amnestii, wprowadzenia ośmiogodzinnego dnia pracy, przekształcenia obozów o specjalnym rygorze (tak zwanych specłagrów) na normalne, usunięcia numerów z odzie­ ży więziennej, poprawy warunków odbywania kary. Żądali także przyjazdu z Moskwy przedstawiciela KC KPZS. Rebelia od­ bywała się pod hasłem: „Niech żyje Sowiecka Konstytucja”.

324

Kilka lat później pod tym samym hasłem szacunku dla konstytu­ cji w ZSRS zrodzi się ruch obrony praw człowieka i obywatela... Na rozkaz Moskwy do walki z więźniami Kengiru rzucono formacje pancerne i 3 tysiące żołnierzy. Nierówna walka rozpo­ częła się o świcie 25 czerwca 1954 roku. Trwała cztery godziny. Powstańcy stawiali zażarty opór, ciskając w czołgi butelki zapa­ lające... Ale władza zwyciężyła. Tych, którzy zdołali ujść z życiem, postawiono przed sądem i wysłano na Kołymę. Wcześniej, 10 czerwca, a więc w czasie kengirskiego powsta­ nia, w łagrze Dżezkazgan ogłoszono strajk solidarnościowy ze zrewoltowanym Kengirem. Po 26 czerwca oddziały pacyfikacyjne stanęły u wrót Dżezkazganu. Dwadzieścia tysięcy nieprzygotowa­ nych do walki więźniów musiało skapitulować. Jednak 42 dni powstania w Kengirze nie poszły na marne. W codziennym życiu więźniów zaszły zmiany: zaczynali pracę nie o 6.00, lecz o 8.00, i pracowali do 17.00. Nie przywrócono zde­ montowanych podczas powstania krat w oknach baraków. Zdjęto numery z ubrań. Część inwalidów i nieletnich została zwolniona, innym zmniejszono wyroki. Naczalstwo postanowiło wprowadzić do obozów... kulturę. Zaczęły przyjeżdżać zespoły teatralne i orkiestry. Dwa lata przed węgierską rewolucją sowieccy więźniowie po­ wstali w łagrach. Ich heroiczny gest pozostał wówczas niezauwa­ żony, lecz nie zmienia to faktu, że dokonali epokowego dzieła, ła­ miąc po części terror i samowolę, bezprawie królujące w łagrach od dziesięcioleci. Słynny XX zjazd KPZS stał się możliwy również dzięki ruchowi oporu w sowieckich obozach koncentracyjnych.

*

*

*

Śmierć Stalina i pierwsze kroki sowieckiego kierownictwa ku li­ beralizacji odbiły się echem w krajach satelickich Związku So­ wieckiego w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej.

325

Niemal wszędzie doszło do zamieszek, narastała walka między starym kierownictwem stalinowskim i antystalinowcami. Jedynie w Albanii, Rumunii i Bułgarii panował względny spokój. W Alba­ nii zatwardziały stalinowiec Enver Hodża rozprawił się zawczasu ze wszystkimi prawdziwymi i rzekomymi opozycjonistami. W Ru­ munii i Bułgarii stalinowcy twardo dzierżyli stery władzy. Dopiero później, po XX zjeździe KPZS, uaktywniły się w tych krajach siły antystalinowskie. Do pierwszych poważnych zamieszek w bloku socjalistycz­ nym doszło w Czechosłowacji na początku czerwca 1953 roku. Bezpośrednią przyczyną stała się reforma pieniężna z 30 maja tegoż roku, która boleśnie uderzała w ludzi pracy. 1 czerw­ ca doszło do rozruchów w Pilznie, równocześnie wybuchł strajk powszechny w kopalniach Ostrawy. W Pilznie 5 tysięcy manife­ stantów wdarło się do ratusza miejskiego, rwąc na strzępy portre­ ty Stalina i Gottwalda. Wezwane oddziały wojska odmówiły strze­ lania do demonstrantów. Manifestanci żądali wolnych wyborów, nazwiska Masaryka, Beneśa i Eisenhowera wywoływały owacje. Ruch miał charakter żywiołowy, nie był przez nikogo kierowany, nie wzywano do obalenia władzy. Obyło się też bez rozlewu krwi: po tym, jak wojsko odmówiło otwarcia ognia, wezwano specjalne siły milicyjne, którym manifestanci nie stawiali oporu30. Zamiesz­ ki w Czechosłowacji wykazały, że niezadowolenie z polityki partii komunistycznej, która przechwyciła władzę w lutym 1948 roku, osiągnęło stan krytyczny. Oburzenie z powodu polityki ekonomicznej było przyczyną powstania w czerwcu 1953 roku w NRD. Intensywne uprzemy­ sławianie i przymusowa kolektywizacja doprowadziły do masowe­ go exodusu ludności ze wschodniej części Niemiec do zachodniej. Rząd zareagował zwiększeniem obowiązkowych kontyngen­ tów chłopskich i zmuszaniem do spłacania zaległych podatków. W kwietniu 1953 roku zaprzestano wydawania kartek żywno­ ściowych „elementom klasowo obcym” i mieszkańcom Berlina

326

Wschodniego zatrudnionym w zachodnim sektorze miasta. Jed­ nocześnie naciskano na robotników, domagając się wzrostu wy­ dajności pracy. Uchwałą Rady Ministrów z końca maja 1953 roku o 10% zwiększone zostały normy produkcyjne31. Odpływ ludności na Zachód nie malał, wręcz przeciwnie. W ciągu pierwszych pięciu miesięcy 1953 roku do Niemiec Za­ chodnich uciekło z NRD 190 tysięcy ludzi, podczas gdy w ciągu całego roku 1952 zbiegło ich 182 tysiące32. W tym samym czasie do Moskwy dotarły wieści o pogarszają­ cej się sytuacji na Węgrzech. Nowe sowieckie kierownictwo stanowczo zaleciło swym sa­ telitom niezwłoczną zmianę polityki gospodarczej, zaniechanie nacisku na robotników, chłopów i warstwy średnie, wyrzeczenie się kosztownych i nieuzasadnionych programów uprzemysłowie­ nia — w czasach stalinowskich państwa satelickie ZSRS starały się pod każdym względem naśladować „starszego brata”, nie licząc się z możliwościami ekonomicznymi. Biuro Polityczne KC SED* pod naciskiem Moskwy potępiło dotychczasową politykę gospodarczą, przyznało się do wielu po­ ważnych błędów i uchyliło niepopularne posunięcia z ostatnich miesięcy. Jednak wśród popełnionych błędów i środków zmie­ rzających do ich naprawy nie wspomniało o zwiększeniu norm produkcyjnych, co więcej — potwierdziło, że nowe normy wej­ dą w życie 30 czerwca 1953 roku. 16 czerwca robotnicy Berlina Wschodniego odpowiedzieli przerwaniem pracy i masowymi ma­ nifestacjami. Tysiące robotników przybyły pod gmach rządu, do­ magając się obniżki cen i odwołania nowych norm produkcyjnych. Wysuwano również żądania polityczne: usunięcia szefa partii Waltera Ulbrichta, zjednoczenia Niemiec i przeprowadzenia wol­ nych wyborów. Następnego dnia, 17 czerwca, w Berlinie Wschod1 SED — Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, wschodnioniemiecka Socjalistyczna Partia Jedności.

327

nim rozpoczął się strajk powszechny. W wielu miastach doszło do zamieszek, między innymi w Lipsku, Dreźnie, Magdeburgu33. Ro­ botnicy rozbijali komisariaty i więzienia, uwalniali więźniów poli­ tycznych. W powstaniu uczestniczyło około 100 tysięcy ludzi. W obliczu powszechnej rebelii sowieckie dowództwo rzuci­ ło do akcji czołgi. Wspierała je wschodnioniemiecka milicja34. We­ dług niektórych danych zginęło około 500 osób35. Krwawe zdławienie robotniczego powstania w NRD Związek Sowiecki przedstawił jako likwidację faszystowskiej rebelii. Lud­ ność ZSRS nie wie do dziś, co naprawdę wydarzyło się w czerwcu 1953 roku w Niemczech Wschodnich. Nowe kierownictwo sowieckie z coraz większym niepokojem obserwowało rozwój wydarzeń na Węgrzech. Szef Węgierskiej Partii Pracujących Matyas Rakosi był chyba najbardziej odda­ nym Związkowi Sowieckiemu przywódcą w całym bloku socjali­ stycznym. Starał się kopiować politykę ZSRS w każdej dziedzinie. W rezultacie już na początku lat pięćdziesiątych Węgry znalazły się w katastrofalnej sytuacji ekonomicznej i politycznej. Wiosną 1953 roku Rakosiego i innych członków węgierskie­ go kierownictwa wezwano do Moskwy. Sowieccy przywódcy zażą­ dali od nich zaniechania awanturniczej, nadmiernej industrializacji i przymusowej kolektywizacji. Moskwa domagała się zmian w rzą­ dzie, dymisji Rakosiego ze stanowiska premiera, odwołania ministra przemysłu ciężkiego i ministra obrony, wreszcie przyjęcia przez KC węgierskiej kompartii uchwały potępiającej popełnione Wędy36. Na stanowisko szefa rządu wyznaczono zamiast Rakosiego starego kominternowca Imre Nagya, uchodzącego za człowieka umiarkowa­ nego i przeciwnego polityce poprzedniego premiera. Węgierskie Biuro Polityczne zatwierdziło żądaną rezolucję, ale jej nie ogłosiło, ograni­ czaj ąc się do opublikowania mętnego komunikatu. Imre Nagy, stanąw­ szy na czele rządu, zaczął prowadzić politykę przypominającą NEP37. Rakosi nadal piastował funkcję pierwszego sekretarza par­ tii. Bardzo prędko w łonie węgierskiego kierownictwa wybuchła

328

zażarta walka. W kwietniu 1955 roku Nagya oskarżono o odchyle­ nie prawicowe i usunięto ze stanowiska premiera38. W tym samym czasie na Węgrzech, podobnie jak w ZSRS, rozpoczęły się rehabilitacje. Powracały ofiary reżimu Rakosiego, a niektórym — inaczej niż w ZSRS — przywracano stanowiska partyjne. Potężny ruch na rzecz liberalizacji objął całą inteligen­ cję, od studentów do pisarzy. Pojawiały się liczne organizacje społeczne, kółka zainteresowań, pisma, almanachy artystyczne. Zaczęto drukować utwory krytycznie oceniające sytuację w socja­ listycznych Węgrzech39. Rozpoczęła się duchowa rewolucja.

*

*

*

10 lipca 1953 roku w prasie pojawił się komunikat o aresztowa­ niu Berii. Usunięcie pierwszego zastępcy przewodniczącego Naj­ wyższego Sowietu ZSRS i ministra spraw wewnętrznych przygo­ tował Nikita Chruszczów w zmowie z członkami Prezydium KC KPZS. Berię aresztowano przy pomocy Sierowa i przy udziale woj­ skowych z marszałkiem Żukowem na czele. Upadek Berii oznaczał koniec pierwszego triumwiratu oraz wzrost prestiżu i wpływów Chruszczowa, organizatora spisku antyberiowskiego. Malenkow utracił oparcie i był w coraz większym stopniu uzależniony od Chruszczowa, który bardzo prędko przejął kontrolę nad aparatem partyjnym. Chruszczów nie był jeszcze w stanie forsować swoich decyzji, ale i Malenkow nie mógł nic począć bez zgody Chruszczo­ wa. Obaj nadal potrzebowali wzajemnego poparcia, lecz Chrusz­ czów trzymał w rękach nie tylko aparat partyjny — po jego stronie było również wojsko, z którego pomocy skorzystał przy likwida­ cji Berii. Aby wyjaśnić wszystko, co zaszło, Żuków, Koniew i Kiriłł Moskalenko — bezpośredni wykonawcy aresztowania Berii — udali się do jednostek wojskowych. Marszałek Nikołaj Bułganin, bez reszty oddany Chruszczowowi, został wysłany do najważ­

329

niejszego politycznie i strategicznie Moskiewskiego Okręgu Woj­ skowego40. W grudniu 1953 roku odbył się oficjalny proces Berii i jego popleczników. Zarzucano mu między innymi „organizację antysowieckiej grupy spiskowej w celu przechwycenia władzy i przy­ wrócenia panowania burżuazji”41. Jest jednak raczej wątpliwe, by Beria dążył do „przywrócenia władzy burżuazji”, a nie własnej dyktatury. Zarazem okrzyknięto go agentem brytyjskiego Secret Intelligence Service od 1918 roku. Wraz z Berią osądzono i ska­ zano na śmierć kilku wyższych funkcjonariuszy bezpieczeństwa, wśród nich byłych ministrów i ich zastępców1. W 1954 roku osądzono i rozstrzelano Michaiła Riumina42 — bezpośrednio odpowiedzialnego za prowadzenie prowokacyjnej „sprawy lekarzy”. Po nim przyszła kolej na byłego ministra bezpie­ czeństwa państwowego Abakumowa43, który miał na swym koncie prócz wielu innych zbrodni również „sprawę leningradzką”. Po usunięciu Berii zreorganizowany został cały aparat bezpie­ czeństwa państwowego. Z kierowniczych stanowisk usunięto więk­ szość (choć nie wszystkich) wyższych funkcjonariuszy, dając im w zamian wysokie renty. Zamiast Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (MGB) utworzono Komitet Bezpieczeństwa Pań­ stwowego (KGB) przy Radzie Ministrów ZSRS. W ten sposób pod­

1 Wszystkie okoliczności śmierci Berii zapewne nie zostaną wyjaś­ nione. Według wersji oficjalnej aresztowano go 26 czerwca 1953 roku w trakcie posiedzenia prezydium rządu. Po krótkim procesie został skaza­ ny na śmierć, wyrok wykonano bezzwłocznie. Według innej wersji Beria podczas swojego procesu nie żył już od kilku miesięcy, o czym nikt nie miał pojęcia. Z kolei Chruszczów opisuje, jakoby Berię aresztowano na sesji Biura Politycznego i po wygłoszeniu mowy oskarżycielskiej miano go zastrzelić (albo udusić). W 1998 roku londyński „The Times” dotarł do emeryta wojskowego z Moskwy Michaiła Chiżniaka-Guriewicza, któ­ ry był głównym dozorcą pilnującym Berii. Według jego relacji skazane­ go Berię po wyroku Sądu Najwyższego ZSRS zastrzelił osobiście generał Paweł Baticki.

330

kreślono spadek znaczenia MGB w strukturze władzy państwowej. Od tej chwili naczelnicy lokalnych zarządów KGB podlegali sekreta­ rzom obwodowych komitetów partii, którzy stali się rzeczywistymi gospodarzami na swoich terenach. W licznych urzędach i insty­ tucjach (między innymi w KC KPZS) zlikwidowano specjalne wy­ działy MGB. Zniesione zostały wszechmocne osobyje sowieszczanija — tajne trybunały ferujące drakońskie, niepodlegające apelacji wy­ roki, głównie z oskarżenia o działalność kontrrewolucyjną czy antysowiecką agitację. Na czele KGB stanął były zastępca Berii, generał Iwan Sierow, który odegrał istotną rolę w jego usunięciu. Sierow za­ służył się bardzo podczas deportacji Bałtów oraz mieszkańców za­ chodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi w latach 1939-1940. On też kierował deportacją ludów kaukaskich i Tatarów krymskich w la­ tach 1943-1944. Tenże generał Sierow stał na czele aparatu bezpie­ czeństwa państwowego w sowieckiej strefie okupacyjnej w Niem­ czech. Wreszcie ten sam Iwan Sierow, występując pod fałszywym nazwiskiem generała Iwanowa, kierował specjalną operacją NKWD i kontrwywiadu sowieckiego, która doprowadziła do aresztowania w podwarszawskim Pruszkowie 16 przywódców Polski Podziemnej. Najistotniejszą rolę w tej nominacji odegrało jego osobiste od­ danie Chruszczowowi, sprawdzone w latach wspólnej działalności na Ukrainie, jak również brak jakichkolwiek ambicji politycznych. Te właśnie cechy nowego szefa resortu bezpieczeństwa państwo­ wego odpowiadały głównemu celowi, jaki przyświecał reorga­ nizacji organów — sprowadzeniu ich do poziomu technicznych wykonawców. KC KPZS ponownie przejął pełną odpowiedzial­ ność za aparat terroru — okrojony, zredukowany, ale zachowa­ ny jako niezbędny element sowieckiego socjalistycznego systemu społecznego. Podstawową rezerwą kadrową KGB pozostawał, jak poprzednio, Komsomoł1. Wielu pracowników bezpieczeństwa ‘ Komsomoł — Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży (WLKSM).

331

działało uprzednio na rozlicznych szczeblach tej organizacji. Po Sierowie przewodniczącym KGB został dawny pierwszy sekre­ tarz KC Komsomołu Aleksander Szelepin. Z czasem, gdy Szelepin awansował na członka Politbiura, na jego miejsce przyszedł inny sekretarz KC WLKSM, Władimir Siemiczastny. Pełnienie wpływo­ wych funkcji przez liderów organów bezpieczeństwa państwowe­ go stanowiło dowód, że fundamenty systemu, który stworzył Le­ nin, a udoskonalił Stalin, pozostały nienaruszone. Ale wtedy nie dla wszystkich było to oczywiste. Tydzień po zrehabilitowaniu „lekarzy-morderców” KC KPZS przyjął uchwałę „O łamaniu praworządności przez organa bezpie­ czeństwa państwowego”. Uchwała miała — poza charakterem do­ raźnym, związanym ze sprawą lekarzy— bardzo duże, wręcz zasad­ nicze znaczenie. Była pierwszą formalną uchwałą KC potępiającą organa bezpieczeństwa, które stanęły ponad partią i państwem. Po opublikowaniu komunikatu o rehabilitacji lekarzy, a zwłasz­ cza po usunięciu Berii, zrodził się w najróżniejszych warstwach lud­ ności żywiołowy odruch sprzeciwu wobec wszelkich przejawów samowoli władz — zarówno bezpieczeństwa państwowego oraz milicji, jak i dyrekcji zakładów czy administracji domów mieszkal­ nych. Ruch ten przybrał formy typowe dla sowieckich warunków i sowieckiej obyczajowości. Do redakcji dzienników, w pierwszej ko­ lejności centralnych, zaczęły napływać tysiące listów ze skargami na sobiepaństwo władz lokalnych. Odezwały się rodziny tak zwa­ nych wrogów ludu, zamordowanych albo nadal więzionych w obo­ zach koncentracyjnych i tiurmach. Przez całe lata uważano te rodzi­ ny za pariasów społeczeństwa. Przy każdej okazji przypominano im 0 wielkoduszności partii i państwa, które pozwalają im egzystować 1nawet pracować, a ich dzieciom uczyć się. Listy zaczynały się z reguły od słów wdzięczności pod adre­ sem partii, która zdemaskowała nikczemnego zdrajcę Berię. Ale dalej ich autorzy domagali się ponownego rozpatrzenia sprawy ojca, matki, krewnych. Organa prokuratury znalazły się w nie lada

332

kłopocie, podobnie jak kierownictwo partyjne. Było oczywiste, że wzbiera fala gniewu ludu, która może je zmieść. W różnych obo­ zach Kołymy i Kazachstanu oraz w więzieniach wybuchały krwa­ wo tłumione strajki i bunty. Na zewnątrz łagrów ludność otwar­ cie osądzała popełnione zbrodnie. Lokalni kacykowie stawali się raptem usłużni i przystępni. Wykorzystując demagogię artyku­ łów prasowych, potępiających samowolę i naruszanie praworząd­ ności, ludzie zaczęli serio domagać się respektowania należnych im praw obywatelskich. Na przełomie 1953 i 1954 roku ten spon­ taniczny ruch począł się szerzyć i rozrastać, tworząc swoistą for­ mę nacisku na nowe kierownictwo. Czy prawdą jest, że nowe władze nie miały pojęcia o skali prześladowań, o liczbie skazańców w obozach i więzieniach? Jest to wątpliwe. W planach rozwoju gospodarki narodowej zawsze wyszczególniano ministerstwa odpowiedzialne za budownictwo, budżet i zasoby siły roboczej. W licznych przypadkach odpowie­ dzialnym wykonawcą było MWD. Stąd łatwo można było poznać rozmiary tego sekretnego imperium, o liczbie niewolników się­ gającej 8-9 milionów. Jest rzeczą nieprawdopodobną, by wyższe kierownictwo nie posiadało dokładnych danych1,44. Po komunikacie MWD z 4 kwietnia 1953 roku powszechnie zaczęto domagać się przywrócenia praworządności. Żądania nie ograniczały się do kwestii więźniów politycznych, dotyczyły do­ słownie wszystkich dziedzin życia sowieckiego społeczeństwa, bo nie tylko samowola powszechnie zastąpiła prawo, ale samo prawo było odzwierciedleniem panującego w kraju bezprawia. Sądy, prokuratura, organa sprawiedliwości i MWD, i w ogó­ le wszystkie wyższe instancje państwowe i partyjne zasypywane były lawinami oświadczeń, skarg, próśb i zażaleń. Za zadośćuczy1 Wszystkie niezbędne dane zawierał na przykład plan rozwoju go­ spodarki narodowej na 1941 rok, który przypadkiem trafił na Zachód {przyp. autora).

333

nienie wszystkim skargom odpowiadali ci sami urzędnicy, na któ­ rych się skarżono. Ale kiedy wypłynęła kwestia rehabilitacji skazanych za tak zwane przestępstwa kontrrewolucyjne, pojawiła się konieczność rozwiązań w skali państwowej. Bez tego nic nie można było uczynić. W 1953 roku uwolniono około 4 tysięcy ludzi45, a w łagrach znajdowało się — według najostrożniejszych szacunków specjali­ stów — od 8 do 9 milionów więźniów1,46. W latach 1953-1955 ze­ lżał obozowy rygor, kolejni skazańcy wciąż wychodzili na wolność, ale w sumie w latach 1954-1955 zrehabilitowano i uwolniono za­ ledwie 12 tysięcy osób47. W 1955 roku ogłoszona została amne­ stia dla więźniów skazanych za współpracę z Niemcami podczas okupacji48, w związku z przyjazdem kanclerza Konrada Adenauera wypuszczono niemieckich jeńców wojennych, a w 1956 roku — jeńców japońskich uznanych za zbrodniarzy wojennych (więk­ szość japońskich jeńców repatriowano w latach 1947-1948). Po XX zjeździe partii powstała komisja ds. rehabilitacji, upraw­ niona do zwalniania więźniów „w terenie”, to znaczy bezpośrednio w obozach. Rehabilitacje przybrały charakter masowy. Zdecydo­ waną większość więźniów politycznych, którzy zdołali przeżyć, zwolniono w roku 1956, wielu pośmiertnie zrehabilitowano, ale ów proces pośmiertnych rehabilitacji ciągnął się jeszcze przez długie lata. Szczególnie powikłany był stosunek do ludzi skaza­ nych za działalność w opozycji. Jej przywódców wciąż nie zrehabi­ litowano": wielu skazanych w otwartych procesach w lataęh 19361938 doczekało się pośmiertnej rehabilitacji, ale nie Nikołaj Buł W kolejnych wydaniach Wielkiego terroru R. Conąuest poprawił swoje szacunki na „12 milionów łagierników” (op. cit., s. 535), powołując się na nowe źródła, między innymi czasopismo „Moskowskij Komsomo­ lec” z 24.02.1988. u Zostali zrehabilitowani w 1988 roku, a wraz z nimi dziesiątki naj­ ważniejszych działaczy partyjnych i państwowych, zgładzonych w latach wielkiej czystki.

334

charin, Aleksiej Ryków, Grigorij Zinowjew, Lew Kamienie w i inni, mimo oczywistej absurdalności zarzucanych im w swoim czasie czynów. Gwoli przypomnienia: Bucharina oskarżono o przygoto­ wanie zamachu na Lenina w 1918 roku; Zinowjewa, Kamieniewa i Bucharina — o szpiegostwo i organizowanie ataków terrory­ stycznych; Rykowa — o szkodnictwo i sabotaż. Rehabilitacja była niezbędna nie tylko samym zainteresowa­ nym i ich bliskim, miała też wielkie moralne znaczenie dla całego społeczeństwa. Przywrócono pojęcie sumienia. W czasie wyborów do komitetów partyjnych i związków zawodowych kandydaci za­ częli być oceniani pod kątem ich moralnej postawy. Żywi ludzie, którym pozwolono zmartwychwstać — zrehabi­ litowani i przywróceni do życia, do rodzin — odegrali wielką rolę w demaskowaniu arbitralnego i amoralnego charakteru sowiec­ kiego państwa. Ale czy tylko sowieckiego? Wydarzenia w całej Europie Wschod­ niej nie pozostawiały wątpliwości, że problem jest szerszy — dotyczy systemu socjalistycznego jako takiego, zasadności jego istnienia. Jesienią 1954 roku w Polsce zostały ujawnione przypadki tor­ tur stosowanych przez polskie organa bezpieczeństwa państwo­ wego. Nadano temu wielki rozgłos. W tym samym czasie wyszedł na wolność Władysław Gomułka. W styczniu 1955 roku zlikwido­ wano polskie Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego, a nie­ którzy winni stosowania tortur stanęli przed sądem49. * * * Mówiliśmy wcześniej, że „sprawa leningradzka” była dziełem Malenkowa i Berii50. Chruszczów opisuje w swoich wspomnieniach, że nawet Stalin wahał się przed podjęciem ostatecznej decyzji, ale w końcu zdecydował się pozostawić ją w ich rękach51. Jest jednak rzeczą charakterystyczną, że w zestawieniu przy­ pisywanych Berii zbrodni „sprawę leningradzką” pominięto mil-

335

czeniem. Dopiero po grudniu 1953 roku, to znaczy po skazaniu Berii, „sprawę leningradzką” wciągnięto na listę jego przestępstw. Co do Malenkowa, to jego odejście ze stanowiska przewodniczące­ go Rady Ministrów ZSRS zostało już postanowione. Przez cały ten czas Chruszczów niepowstrzymanie piął się w górę. W 1953 roku na wrześniowym plenum KC, na którym wy­ głosił główny referat o sytuacji w rolnictwie, wybrano go formal­ nie na stanowisko pierwszego sekretarza KC, potwierdzając w ten sposób jego kierowniczą rolę w partii. Jedną z pierwszych decyzji Chruszczowa była wymiana kierownictwa moskiewskiego komi­ tetu partii: na miejsce Nikołaja Michajłowa, protegowanego Ma­ lenkowa, przyszedł Iwan Kapitonow. W latach 1953-1954 Chruszczów wygłaszał wszystkie zasad­ nicze referaty programowe na plenach KC. Jego propozycja orania ugorów i odłogów spotkała się z chłodnym przyjęciem ze strony po­ zostałych członków Prezydium KC. Malenkow skłaniał się ku bar­ dziej intensywnej eksploatacji dotąd uprawianych gruntów rolnych. W lipcu 1954 roku odbył się proces Michaiła Riumina, byłe­ go wiceministra bezpieczeństwa państwowego, który co prawda — jak wszystko zdaje się wskazywać — nie należał do inicjato­ rów „sprawy lekarzy”, ale kierował śledztwem. Sąd nad Riuminem był najwyraźniej ostrzeżeniem pod adresem Malenkowa, by przy­ spieszył swoją dymisję. Szykowała się jeszcze rozprawa z dawnym ministrem bezpieczeństwa Abakumowem. Chruszczów dał się po­ znać w tym czasie jako bardzo zręczny intrygant. Sytuacja Malenkowa stawała się beznadziejna. W 1955 roku na styczniowym plenum KC poddano go krytyce za błędną linię, promującą przemysł lekki zamiast ciężkiego, jak również za błę­ dy w kierowaniu rolnictwem we wczesnych latach pięćdziesiątych. W lutym 1955 roku Malenkow złożył formalny wniosek o zwolnie­ nie go ze stanowiska premiera, w którym samokrytycznie uznał własne przewinienia, uzasadniając je niewystarczającym przygo­ towaniem do roli szefa rządu52. Po raz pierwszy od wielu lat wyż­

336

szemu urzędnikowi aparatu państwowego umożliwiono nie tylko dobrowolne odejście z zajmowanego stanowiska, ale w dodatku z należnymi honorami. Tekę szefa Rady Ministrów ZSRS objął sta­ ry przyjaciel Chruszczowa, Nikołaj Bułganin, dość przeciętna figura polityczna, choć, jak wówczas utrzymywano, zdolny administrator. Malenkow został jednym z jego zastępców, zachowując jednocześnie funkcję członka Prezydium KC. W ciągu 1955 roku w rządzie poczy­ nionych zostało wiele korekt i przesunięć, świadczących o zwięk­ szających się wpływach Chruszczowa. Niektórych eksministrów wysłano jako ambasadorów do dalekich krajów. To było swoiste novum. Zawodowi dyplomaci musieli ustąpić trochę miejsca. Zmalała rola ministra spraw zagranicznych, w owym czasie — Mołotowa. Po odejściu Malenkowa Mołotow był nie tylko jedynym członkiem pierwszego triumwiratu, ale też głównym ogniwem łą­ czącym czas teraźniejszy z przeszłością, z epoką Stalina, z okre­ sem zimnej wojny. Teraz Chruszczów przypuścił stopniowy atak na Mołotowa. Mołotowowi można było przedstawić wszelkie możliwe zarzu­ ty: od udziału w terrorze, poprzez zawarcie w 1939 roku paktów o nieagresji i przyjaźni z hitlerowskimi Niemcami, na zerwaniu stosunków z Jugosławią kończąc. W maju 1955 roku nie zna­ lazł się w składzie delegacji udającej się z Chruszczowem na cze­ le do Belgradu w celu zawarcia rozejmu z Titą. Nie brał też udziału w konferencji państw-członków Układu Warszawskiego, odbywa­ jącej się w tym samym czasie. W 1955 roku na lipcowym plenum KC Mołotow był jedynym członkiem Prezydium, który nie zmie­ nił swego dawnego stosunku do Jugosławii. Mołotow uchodził za głównego po Stalinie teoretyka partii. W instytutach Akademii Nauk ZSRS powstało niemało rozpraw naukowych poświęconych jego „teoretycznym” i „filozoficznym” zapatrywaniom, swego czasu przyznano mu nawet godność hono­ rowego członka Akademii. Nawiasem mówiąc, Nikita Chruszczów ukończył szkołę parafialną i Akademię Przemysłu.

337

Kolejny cios spadł na Mołotowa w związku z jego słowami z lutego 1955 roku, że ZSRS zbudował podwaliny socjalistycznego społeczeństwa. Mołotow zapomniał o oświadczeniu partii, że so­ cjalizm został zbudowany już... w 1939 roku! Tak oto, eliminując kolejno najbliższych spadkobierców epoki stalinowskiej, Chruszczów maszerował ku XX zjazdowi KPZS, wy­ znaczonemu na luty 1956 roku. Ale walka ze stalinowcami zmuszała go do kolejnych szyb­ kich posunięć, demaskujących zbrodnie i rehabilitujących ich ofia­ ry. Wykorzystawszy przeciw Malenkowowi „sprawę leningradzką”, Chruszczów pod naciskiem rodzin znanych działaczy partyjnych i wojskowych represjonowanych w latach trzydziestych i czterdzie­ stych, a dziś domagających się rehabilitacji, musiał powrócić do lo­ sów byłych członków Politbiura i KC. A to z kolei zmuszało do wyjaśnienia roli Stalina i jego najbliższych współtowarzyszy — Mo­ łotowa, Woroszyłowa, Kaganowicza — w eksterminacji kadr par­ tyjnych. Ścieżka demaskowania obfitowała jednak w liczne pułapki i niebezpieczeństwa dla samego Chruszczowa — w latach terroru sekretarza moskiewskiego komitetu partii, następnie szefa partii ukraińskiej, odpowiedzialnego za czystki na zachodnich obszarach Ukrainy i Białorusi, a także w republikach bałtyckich w latach 19391940, oraz za rozprawę z powstańcami na zachodniej Ukrainie po II wojnie światowej. Fakt, że Chruszczów zdecydował się na ujawnie­ nie przestępstw stalinowskich bez obawy o własny los, dowodzi, że i jako człowiek, i jako polityk przerastał o głowę pozostałych przy­ wódców sowieckich, choć nie jest wykluczone, że poszedł tą drogą, nie zdając sobie w pełni sprawy z jej politycznych konsekwencji. Na czele utworzonej przy KC specjalnej komisji postawiono Piotra Pospiełowa, głównego teoretyka partii, autora słynnego fałszerstwa historii WKP(b) — Krótkiego kursu, a później, na jego podstawie, Biografii J.W. Stalina. Trudno było oczekiwać od tej ko­ misji dogłębnej i bezstronnej analizy minionych dziejów, jednak sam fakt jej powołania był wielkim krokiem naprzód.

338

„Przez trzy lata — mówił Chruszczów — nie mogliśmy ze­ rwać z przeszłością, nie mogliśmy nabrać śmiałości i zdecydowa­ nia, by podnieść zasłonę i ujrzeć to wszystko, co wydarzyło się pod rządami Stalina, a co ukrywano przed nami: aresztowania, rozprawy, samowolę, wyroki śmierci”53.

2. X X zjazd K PZS Będąc już w wymuszonym stanie spoczynku, Chruszczów mówił o czasach minionych: „Stalin popełnił przestępstwa, zbrodnie, za które w każdym państwie świata prócz reżimów faszystowskich, na przykład Hitlera i Mussoliniego, byłby pociągnięty do odpowiedzial­ ności”54. Jest to pierwsza publiczna wypowiedź czołowego sowiec­ kiego przywódcy politycznego, w której wprowadza on porównanie między sowieckim państwem socjalistycznym a ustrojem faszystow­ skim. Świadczy to o nieprzeciętnej osobowości Chruszczowa. Utworzenie wspomnianej komisji pod przewodnictwem Pospiełowa nie spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony stalinowskiej kohorty — Mołotowa, Woroszyłowa i Kaganowicza. Mikojan nie protestował, co prawda, przeciw powołaniu komisji, ale też nie poparł czynnie Chruszczowa55. Referat sprawozdawczy KC, odczytany przez Chruszczowa na XX zjeździe 14 lutego 1956 roku, utrzymany był w tonie ogólni­ kowym. Z jednej strony Chruszczów wygłosił kilka krytycznych uwag pod adresem Stalina, Mołotowa i Malenkowa (nie wymie­ niając ich nazwisk)56, z drugiej jednak odnotował zasługi Stalina w eksterminacji „wrogów ludu”57. Znacznie ostrzej wystąpił prze­ ciw kultowi jednostki Mikojan, który 16 lutego z trybuny zjazdo­ wej przypomniał nazwiska Stanisława Kosiora i Władimira Antonowa-Owsiejenki, oszczerczo zaliczonych do wrogów ludu58. W trakcie zjazdu Chruszczów zdołał uzyskać zgodę Prezy­ dium KC KPZS na ogłoszenie na zamkniętym posiedzeniu zjazdo­

339

wym wyników dochodzenia przeprowadzonego przez komisję Pospiełowa. Decyzję podjęto po burzliwym posiedzeniu Prezydium KC, na którym Woroszyłow krzyczał, że Chruszczów nie zdaje so­ bie sprawy z tego, co robi. Wtórowali mu Mołotow i Kaganowicz, nie kryjąc, że boją się odpowiedzialności osobistej59. Chruszczów odparł bez ogródek, iż na każdym spośród członków Prezydium ciąży inna odpowiedzialność, wynikająca z jego indywidualnego udziału w tym, co się wydarzyło. Oświadczył, że gotów jest odpo­ wiadać za swoje winy60. W ten sposób Chruszczów podważył jedną z podstaw ko­ munistycznego rządzenia — system odpowiedzialności zbioro­ wej, obowiązujący nie tylko w kierownictwie partyjnym, lecz po­ wszechnie, wszędzie. Wszak nie tak dawno członkowie Politbiura jak jeden mąż, bez wyjątku, składali swoje podpisy pod kolejnymi wyrokami śmierci. Po długich debatach zapadła decyzja, że Chruszczów wygłosi na zamkniętym posiedzeniu zjazdowym drugi referat — o zbrod­ niach Stalina. Referat ten, rzecz jasna, przygotowano zawczasu. Chruszczów był przekonany, że większość członków Politbiura udzieli mu poparcia — po prostu nie mieli innego wyjścia. Chruszczów postanowił ograniczyć się do zdemaskowania przestępstw popełnionych przeciw członkom partii, którzy popie­ rali Stalina i generalną linię WKP(b)-KPZS, natomiast pominąć milczeniem ofiary tak zwanych otwartych procesów, uczestników opozycji itp. Skądinąd w przededniu wygłoszenia swego tajnego referatu Chruszczów wiedział już od prokuratora generalnego Ro­ mana Rudenki, że „w świetle obowiązujących norm prawnych nie było żadnych dowodów nie tylko uzasadniających skazanie tych ludzi, ale wręcz postawienie ich przed sądem. Cały akt oskarżenia opierał się na ich własnych zeznaniach, uzyskanych przy użyciu tortur psychicznych i fizycznych”61. Niemniej postanowiono nie mówić o przywódcach opozycji, aby nie wprawiać w zakłopotanie obecnych na zjeździe przedsta­

340

wicieli bratnich partii komunistycznych. Nie wspomniano rów­ nież o najliczniejszych ofiarach reżimu — milionach zwyczajnych sowieckich obywateli; później Chruszczów przyznawał, że była to błędna decyzja. Pomimo tych wszystkich ograniczeń tajny raport Chruszczowa miał piorunującą wymowę1,62. Ukazał mechanizm terroru, od­ słonił system samowoli, królujący w kraju od dobrych 30 lat. Choć Chruszczów starał się, jak tylko mógł, ograniczyć zakres zdema­ skowanych przestępstw do eksterminacji elity partyjnej, i to w do­ datku jej najbardziej znanych przedstawicieli — cytowane doku­ menty mówiły same za siebie: list Roberta Ejche, zastępcy członka Politbiura, któremu oficer śledczy złamał podczas przesłuchania kręgosłup; sprawa Janisa Rudzutaksa, przewodniczącego Central­ nej Komisji Kontroli Partyjnej, także poddanego strasznym tor­ turom; skierowana do Stalina notatka komandarma Jony Jakira; list byłego członka kolegium WCzK Michaiła Kiedrowa (odpowie­ dzialnego, nawiasem mówiąc, za liczne przestępstwa organów)... Dane dotyczące zamordowanych delegatów na XVII zjazd partii nie pozostawiały wątpliwości co do masowego charakteru terroru. Wreszcie tajny referat dawał delegatom do zrozumienia, że Kiro­ wa również zabito na rozkaz Stalina. Kończąc, Chruszczów obie­ cał przeprowadzić wnikliwe dochodzenie. Ważną część referatu stanowił problem odpowiedzialności Stalina za nieprzygotowanie Związku Sowieckiego do odparcia agresji Niemiec hitlerowskich. Chruszczów nie odważył się posu­ nąć tak daleko, by potępić sowiecko-niemiecki pakt z 23 sierpnia 1939 roku i rozbiór Polski, ale kwestia ta zawisła w powietrzu.

‘ Referat Chruszczowa nie był publikowany w sowieckiej prasie ofi­ cjalnej. Niemniej jego treść bardzo szybko stała się znana za granicą i wró­ ciła do ZSRS na falach zachodnich rozgłośni radiowych jak BBC czy Radio Swoboda. Pełny tekst referatu został przetłumaczony na wszystkie naj­ ważniejsze języki (przyp. autora).

341

Znaczącym akcentem w wystąpieniu Chruszczowa było uzna­ nie bezprawnego charakteru masowych deportacji całych naro­ dów podczas II wojny światowej. Ale i tutaj ograniczył się on do półprawd63. Chruszczów wymienił też inne błędy i przestępstwa Stalina: zerwanie stosunków z Jugosławią, „sprawę mingrelską”', „spisek lekarzy”, samobójstwo Serga Ordżonikidzego. Jego referat pokazał dowodnie, że odkąd Stalin stanął na cze­ le partii, cała jej historia to nieprzerwany ciąg zbrodni, bezprawia, masowych mordów, niekompetencji kierownictwa. Wspomniał, co prawda pobieżnie, o systematycznym fałszowaniu historii przez samego Stalina i na jego polecenie, niemniej pozytywnie ocenił walkę Stalina z opozycją. I to można zrozumieć: trzeba było prze­ cież wskazać jakieś dodatnie strony, jakieś zasługi Stalina i kiero­ wanej przezeń partii, znaczącej za sobą krwawy ślad. Demaskując tak zwany kult jednostki (określenie zapoży­ czone ze znanego listu Marksa), Chruszczów dokonał wielkiego, historycznego dzieła: otworzył drogę zrozumieniu istoty sowiec­ kiego socjalistycznego systemu społecznego — najbardziej anty­ humanitarnego systemu w dziejach ludzkości. * * *

Mimo że referat Chruszczowa uchodził za tajny, zaraz po zakoń­ czeniu zamkniętego posiedzenia zjazdowego jego treść zyskała w kraju szeroki rozgłos. Rozgorzały namiętne spory dotyczące nie tylko zbrodni Stalina, ale również sowieckiego systemu społecz­ nego i stylu życia obywateli. Zwołano zebrania urzędników, ro­ botników i kołchoźników, którym przedstawiono zniuansowany wariant przemówienia Chruszczowa64. Przytłaczająca większość 1 „Sprawa mingrelską” dotyczyła rzekomych nadużyć, jakich mieli się dopuścić członkowie władz Gruzji wywodzący się z Mingrelii.

342

uczestników zebrań aprobowała zapoczątkowany na zjeździe pro­ ces demaskacji. Mistyczna aureola otaczająca dotąd osobę Stalina a także wy­ myślny system terroru psychicznego i fizycznego ulegały dekom­ pozycji. Cud dokonywał się na oczach społeczeństwa. Dla władzy było to zjawisko nowe i groźne. Chruszczów wygłosił swe przemówienie w chwili, gdy w kraju coś się ruszyło: polepszały się warunki życia wsi, praworządność stopniowo zastępowała szalejącą od lat samowolę, ludzie z wolna odzyskiwali poczucie własnej godności, zaczynali domagać się dla siebie szacunku. Wszystko to było w stadium kiełkowania, słabe, nietrwałe, wymagało nieustannego wspierania. Wiele spraw zale­ żało wciąż od władzy, ale też coś niecoś zależało już od społeczeń­ stwa, od tego, czy potrafi ono, a raczej czy jest gotowe, poprzeć owo rodzące się n owe , czy też pozwoli, by delikatne kiełki n o w e g o zmarniały i zginęły wskutek działania sił, które wprawdzie cofnę­ ły się, ale były dość mocne i zespolone systemem zbiorowej od­ powiedzialności, wzajemnego poparcia oraz wieloletnim doświad­ czeniem terrorystycznej dyktatury. W kraju szybko dojrzewał ruch na rzecz demokracji. Jeszcze słaby, źle zorganizowany, często amorficzny — ale powstawał. W tym właśnie tkwiła nadzieja. Tajny referat prędko rozpowszechnił się poza granicami ZSRS — najpewniej z polecenia samego Chruszczowa. Reakcje, podobnie jak w Związku Sowieckim, były bardzo różne. Szcze­ gólny wstrząs wywołał wśród najbardziej konserwatywnych, prostalinowskich partii komunistycznych w USA, Wielkiej Brytanii i Francji. Także w krajach wschodnioeuropejskich, będących podczas wojny pod okupacją niemiecką, a przekształconych potem w so­ wieckich satelitów, reakcje były różne. Władzę dzierżyli tam wów­ czas stalinowcy z krwi i kości, prowadzący pod kontrolą sowiec­ kich doradców tę samą politykę terroru co ZSRS. W latach 1948-

343

1952 przez wschodnioeuropejskie stolice przetoczyło się kilka fal czystek, którym podobnie jak w ZSRS w latach trzydziestych to­ warzyszyły jawne procesy polityczne. Sądzono byłych przywód­ ców komunistycznych, oskarżanych na podstawie zeznań wymu­ szonych torturami65. Liderzy partii komunistycznych, zwłaszcza w Chinach i Albanii, byli zaniepokojeni i dotknięci zachowaniem Chruszczowa, który nie uznał za stosowne uprzedzić ich zawcza­ su o tajnym referacie, przez co postawił ich w bardzo niezręcznej i trudnej sytuacji wobec własnych partii. We wschodnioeuropej­ skich partiach komunistycznych narastał ferment zapoczątkowany zaraz po śmierci Stalina. Od dawna powstrzymywane antysowieckie (czy antyrosyjskie) nastroje przerywały tamy i stały się trudne do pohamowania. Padały żądania zmian w kierownictwach partyj­ nych i państwowych. W samym Związku Sowieckim stalinowcy prędko otrzą­ snęli się po pierwszym szoku i ruszyli do kontmatarcia. Ataku­ jąc linię Chruszczowa, domagali się wręcz rewizji postanowień XX zjazdu potępiających kult jednostki. Dla starej gwardii stali­ nowskiej ważne było z jednej strony osłabienie wrażenia, jakie wy­ wołało zdemaskowanie poczynań Stalina, zawężenie kręgu oskar­ żeń, z drugiej zaś — odcięcie się od ewentualnego obwinienia ich samych o współudział w tych przestępstwach. Wspólne stara­ nia sowieckich i zagranicznych stalinowców nie poszły na marne. 30 czerwca 1956 roku plenum KC KPZS przyjęło uchwałę o prze­ zwyciężeniu kultu jednostki i jego następstw. W postanowieniu tym Stalina określono mianem „wybitnego teoretyka i organizato­ ra” i przypisano mu liczne zasługi, między innymi walkę z opozy­ cją, zapewnienie „zwycięstwa socjalizmu” w ZSRS, a także rozwój światowego ruchu komunistycznego i wyzwoleńczego. Zarzuca­ no mu jedynie nadużywanie władzy, co, jak głosiła rezolucja, było skutkiem negatywnych cech charakteru. Rezolucja podkreślała, że choć kult jednostki hamował rozwój sowieckiego społeczeństwa, to nie mógł zmienić charakteru sowieckiego ustroju; że polityka

344

KPZS była słuszna, ponieważ odpowiadała interesom narodu66. Uchwała z 30 czerwca 1956 roku faktycznie zastąpiła decyzje XX zjazdu, stając się odtąd zasadniczą platformą ideologiczną post-stalinowskiego konformizmu. * * * Nowe kierownictwo sowieckie otrzymało w spadku po czasach stalinowskich mocno powikłane stosunki narodowościowe. Na­ wiasem mówiąc, nowi przywódcy pospołu ze Stalinem ponosi­ li odpowiedzialność za taki stan rzeczy. Podczas wojny przepro­ wadzano masowe deportacje całych narodów, wysyłanych z ich ojcowizn na Syberię, Ural, do Azji Środkowej i Kazachstanu. De­ portowanych traktowano jak zesłańców, ograniczano im swobodę poruszania, odmawiano zatrudnienia, nie mówiąc o edukacji. Wszystkich obejmowała rygorystyczna ewidencja, musieli regu­ larnie meldować się w lokalnych komendanturach, obowiązywały ich specjalne przepustki. Komendant był panem i władcą owych nieszczęśników. Od niego zależała na przykład zgoda na zawarcie małżeństwa. Wszelkie skargi do wyższych instancji były uważane za gest kontrrewolucyjny. Za wystosowanie listu do Stalina nale­ żało się w najlepszym razie „pranie mózgu”, w gorszym przypad­ ku — więzienie. Za ucieczkę — 25 lat katorgi67. Po śmierci Stalina wśród deportowanych narodów, zdziesiąt­ kowanych przez głód, chłód i siłą narzucony tryb życia, zrodził się mocny ruch na rzecz powrotu do ojczyzn i zniesienia dyskryminaq'i. Rozpoczął się samowolny powrót Czeczeńców i Inguszów na Kaukaz, prowadząc nierzadko do krwawych dramatów. W latach 1954-1955 Rada Ministrów ZSRS wydała szereg postanowień ła­ godzących rygory dla przesiedleńców68. Półśrodki nie rozwiązywały jednak spraw, które kompli­ kowały się coraz bardziej. Deportowane narody żądały powro­ tu do rodzinnych stron i przywrócenia im wszystkich praw,

345

z autonomią włącznie. Władze z jednej strony obawiały się, że ta­ kie migracje zesłańców mogą negatywnie wpłynąć na gospodar­ kę republik i obwodów, które obecnie przymusowo zamieszkiwali, z drugiej zaś lękały się eskalacji wrogości etnicznych i zachwiania równowagi gospodarczej na terenach, z których wcześniej ich de­ portowano. Była to cena polityki gwałtu i samowoli. Władza mu­ siała teraz ponieść koszty i niezwłocznie przemieścić deportowa­ ne narody tam, gdzie ich korzenie. Chruszczów, wyrażając w swym referacie na XX zjeździe oburzenie z powodu masowych podczas wojny deportacji Czeczeńców, Inguszów, Karaczajów, Bałkarców i Kałmuków, określił je jako „brutalne pogwałcenie podstawowych leninowskich zasad polityki narodowościowej państwa sowieckie­ go”, ale słowem nie wspomniał o losach najliczniejszych zesłanych narodów — Niemców i Tatarów krymskich, nie zająknął się o Meschach i Ormianach, o deportowanych w ramach walki klasowej Bałtach, Polakach, mieszkańcach zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi, Mołdawii i Bukowiny. Mimo to trudno przecenić zna­ czenie, jakie miało zasadnicze potępienie ze zjazdowej trybuny praktyk deportacji. Zniesienie ograniczeń wobec przesiedleńców, które niedługo potem nastąpiło, nie rozwiązywało ich najważniej­ szego problemu — powrotu do ojczyzny. Ukarane narody zdecy­ dowały się wziąć los we własne ręce. Tysiące rodzin Czeczeńców i Inguszów oblegało magistrale kolejowe wiodące do Rosji. Odma­ wiano im sprzedaży biletów, przekonywano ich, grożono. Ale na przekór wszystkiemu już w 1956 roku 25-30 tysięcy Czeczeńców i Inguszów wróciło w rodzinne strony. Nie wpuszczano ich do włas­ nych domów — zamieszkali więc w urządzanych nieopodal zie­ miankach. Czeczeńcy i Ingusze razem stanowili pół miliona ludzi złączonych gorącym pragnieniem powrotu do ojczyzny. I władze musiały ustąpić. Postanowienie KC KPZS z 24 listopada 1956 roku o przy­ wróceniu autonomii narodowej objęło Inguszów i Czeczeńców69, a oprócz nich Kałmuków, Karaczajów i Bałkarców. Autonomię

346

przywrócono tym narodom w styczniu 1957 roku. Tatarzy krym­ scy, Niemcy i pozostałe narodowości znalazły się za burtą, ich wal­ ka nadal trwa*. Dlaczego Chruszczów pominął Tatarów krymskich? Odpo­ wiedź na to pytanie jest prosta. W 1954 roku, w 300-setną rocz­ nicę połączenia Ukrainy z Rosją, Ukraińska SRS otrzymała z ini­ cjatywy Chruszczowa w podarunku Krym, będący dotąd częścią Rosyjskiej FSRS. Chruszczów w swej walce o władzę potrzebował poparcia grupy ukraińskiej, a należący do niej działacze katego­ rycznie sprzeciwiali się powrotowi Tatarów krymskich do ojczy­ zny — i rozpoczęli masowe zasiedlanie obrzeży Krymu Ukraińca­ mi. Ale nawet dzisiaj jest tam dość miejsca, by osiedlić pragnących powrotu Tatarów. Niestety, Tatarzy krymscy nie byli w 1956 roku równie zor­ ganizowani i solidarni jak Czeczeńcy i Ingusze. Gdyby rozpoczę­ li masowy, samowolny powrót na Krym, najpewniej osiągnęliby to, czego pragnęli. W listopadzie 1956 roku, w związku z wyda­ rzeniami na Węgrzech i w innych państwach wschodnioeuropej­ skich, sowieckie kierownictwo bardzo obawiało się komplikacji na własnym terenie, dlatego byłoby zmuszone ustąpić. Lecz nie do­ szło do samowolnego powrotu Tatarów i na długie lata przepadła ich historyczna szansa. Wysiedlone narody Krymu i Kaukazu utraciły podczas depor­ tacji znaczny odsetek ludności. Dane różnią się w tym zakresie. Z dokumentów posiadanych przez Tatarów krymskich wyni­ ka, że w ciągu pierwszych 18 miesięcy deportacji zginęło 46,2% ich rodaków. Wymieniają przy tym liczbę 200 tysięcy ludzi70. Skądinąd wiadomo, że w przededniu II wojny światowej Tata-

1 Wraz z upadkiem Związku Sowieckiego rozpoczął się stopniowy powrót Tatarów na Krym. Większość z nich zbojkotowała referendum w sprawie przynależności państwowej Krymu; po przyłączeniu do Rosji w marcu 2014 roku Krym opuściło około 10 tysięcy Tatarów.

347

rzy stanowili jedną czwartą populacji Krymu, liczącej wówczas 1,127 miliona ludzi71. W dniach 17-18 maja 1944 roku z Krymu wysiedlono 194 tysiące zamieszkujących te tereny Tatarów72. Według szacunkowych danych przez pierwsze półtora roku zgi­ nęło ich 18%. Liczba ta jest wymownym świadectwem sowiec­ kiego ludobójstwa. Potwierdzają je również dane dotyczące strat pozostałych de­ portowanych narodów: z dwóch wszechzwiązkowych spisów po­ wszechnych przeprowadzonych w latach 1939 i 1959 wynika, że Czeczeńcy stracili 22% populacji, Ingusze — 9%, Kałmucy około 15%, Karaczajowie — 30%, Bałkarcy — 26,5%73. Nie dysponuje­ my informacjami dotyczącymi strat innych narodów podczas de­ portacji, ale można przypuszczać, że były one podobne. Przez pierwsze lata po powrocie deportowanych narodów na Kaukaz tamtejsze stosunki były bardzo napięte, zwłaszcza między Rosjanami i Czeczeno-Inguszami. W sierpniu 1958 roku w mieście Groźny doszło do trzydniowych zamieszek o podłożu rasowym. Za pretekst posłużyło zamordowanie przez Ingusza jego rosyjskie­ go rywala — klasyczne zabójstwo z zazdrości, w afekcie. Pogrzeb ofiary przerodził się w pogrom ludności czeczerio-inguskiej. Był to jeden z pierwszych poważnych konfliktów narodowościowych w ZSRS po II wojnie światowej. Rozruchy toczyły się pod hasłami wysiedlenia Czeczeńców i Inguszów oraz ustanowienia rządów Ro­ sjan. Lokalne władze, rzecz jasna, wzięły niezwłocznie nogi za pas i trzeciego dnia w Groźnym zaczęły się grabieże. Równocześnie po­ jawiły się pierwsze jednostki wojska. Z Moskwy przybyli przewod­ niczący Prezydium Najwyższego Sowietu RFSRS Michaił Jasnow i sekretarz KC KPZS Nikołaj Ignatow. Szefem operacji został gene­ rał Issa Plijew, dowódca Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego. Warto odnotować, że a n i j e d n e g o z organizatorów pogromu w Groźnym nie pociągnięto do odpowiedzialności. Rok później pierw­ szego sekretarza obwodowego komitetu partii Aleksandra Jakowlewa przesunięto na stanowisko inspektora w aparacie KC KPZS74.

348

Niepokoje w 1958 roku posłużyły za impuls do serii drobnych incydentów, które trwały na tych terenach do początku lat sie­ demdziesiątych. Jedną z przyczyn konfliktów i napięć była kwe­ stia rejonu prigorodnego, prastarej ziemi Inguszów, włączonej po ich deportacji w skład Północnoosetyjskiej ASRS. Również wraca­ jący w rodzinne strony Kałmucy spotkali się z wrogością ze strony części ludności rosyjskiej75.

3. Krwawa jesień '56 Oficjalne potępienie zbrodni reżimu stalinowskiego z trybuny XX zjazdu odbiło się mocnym echem nie tylko w polskich sferach politycznych i intelektualnych, lecz przede wszystkim wśród pol­ skich robotników, których sytuacja ekonomiczna pozostawiała wiele do życzenia. 28 czerwca 1956 roku zastrajkowali pracownicy poznańskiej fabryki ZISPO1. Dołączyły do nich inne zakłady. Doszło do poko­ jowej demonstracji ulicznej i zaraz potem nastąpiły pierwsze star­ cia76. Robotnicy wtargnęli do komisariatów, zdobytą broń roz­ dzielili między siebie. Padały hasła: „Chleba!”, „Wolności!” oraz „Sowieckie wojska precz z Polski!”. Żołnierze regularnych jednostek wezwanych do tłumienia roz­ ruchów nie tylko odmówili strzelania do robotników, ale wręcz brata­ li się z manifestantami. Rząd ogłosił stan wyjątkowy, do miasta wkro­ czyły wojska pancerne podległe MSW, powstanie zostało stłumione. Według oficjalnych danych zginęło 38 osób, a 270 odniosło rany11.

I Zakłady im. Stalina — Poznań, dawniej i obecnie zwane Zakłada­ mi HCP, czyli H. Cegielski — Poznań. II W 2006 roku doktor Łukasz Jastrząb ogłosił zweryfikowaną listę 57 zabitych i zmarłych w wyniku odniesionych ran. Jego badania po­ twierdził w 2007 roku Instytut Pamięci Narodowej, który uzupełnił listę

349

W KC PZPR rozgorzała zacięta walka. Kierownictwo partyjne zm uszone było, podobnie jak w pozostałych krajach komunistycz­ nych, zrehabilitować prześladowanych działaczy partyjnych i pań­ stwowych. Jed en z nich, generał Wacław Komar, został mianowany szefem p odległego M SW K orpusu Bezpieczeństwa Wewnętrzne­ go (KBW ). G om ułka w ysunął program przewidujący zmniejsze­ nie pow in n ości ciążących n a chłopstwie i normalizację stosun­ ków z ZSRS. Popierały go szerokie rzesze chłopów, robotników, inteligencji i znaczny odłam partii. Jed n ak część Biura Politycz­ nego, tak zw ana gru p a natolińska, przeciwstawiała się reformom i rozpoczęła przygotow ania do przewrotu. Zamach stanu przewi­ dziano n a n ajbliższe plenum KC, n a którym miał zostać wybrany sk ład now ego Biura Politycznego. W bardzo n iejasnej i złożonej sytuacji niespodziewanie przy­ była do Polski sow iecka delegacja rządow a w składzie: Chrusz­ czów, M ikojan, M ołotow i Kaganowicz. Sowieccy goście wyrazili chęć u czestn iczen ia w posiedzeniu plenum KC PZPR. W skła­ dzie delegacji był również dowódca wojsk Układu Warszawskie­ go, m arszałek Iwan Koniew. Je g o obecność oznaczała, że w razie konieczności sowieckie kierownictwo gotowe je st użyć siły. Takiej rady udzielił w szczególności m arszałek Konstanty Rokossowski — R osjan in polskiego pochodzenia, z woli Stalina od 1949 roku m in ister obrony PRL. Ja k pisze w swych pamiętnikach Chrusz­ czów, R okossow ski m iał powiedzieć, że „[w Polsce] wyrosły siły antysow ieckie, nacjonalistyczne i reakcyjne, i jeżeli będzie ko­ nieczne zbrojne pow strzym anie rozwoju tych kontrrewolucyjnych elem entów, to on [Rokossow ski] je st do naszej dyspozycji”77. Pom ysł zdław ienia ferm entu w Polsce polskimi rękami był ku­ szący, ale przy bliższym rozpoznaniu okazało się, że na polską ar­ m ię nie bardzo m ożn a liczyć. Alternatywa zapowiadała się nieweo nazw isko zm arłego w 1 964 roku w wyniku postrzału, do którego doszło w czerwcu 1 9 5 6 roku.

350

soło, oznaczała bowiem użycie sowieckiej armii do walki z trady­ cyjnie antyrosyjską Polską, w dodatku w chwili narastania kryzysu politycznego. Niemniej sowieccy przywódcy byli gotowi do inter­ wencji78. Marszałek Koniew otrzymał rozkaz skierowania wojsk w stronę Warszawy. Władysław Gomułka zażądał od Chruszczowa natychmiastowego zatrzymania sowieckich oddziałów i ich po­ wrotu do miejsc stacjonowania79. Wtedy doszło do żenującej sceny: Chruszczów wił się jak piskorz, utrzymując, że informacje Gomułki o ruchach wojsk są nieprawdziwe. Gomułka powtórzył swoje żą­ danie i ostrzegł, że może dojść do poważnych komplikacji. Chrusz­ czów nakazał formacjom pancernym zatrzymać się, ale nie wracać do baz, tylko czekać na dalszy rozwój wypadków. Stołeczny komi­ tet partii polecił rozdać broń warszawskim robotnikom, którzy byli gotowi stawić czoła sowieckim oddziałom, gdyby doszło do natar­ cia na miasto. Dopiero po zapewnieniach Gomułki, że nie ma za­ miaru prowadzić polityki antysowieckiej, lecz przeciwnie, pragnie umacniać przyjaźń z ZSRS, Chruszczów i jego drużyna powrócili do Moskwy, a sowieckie dywizje — do koszar80. Polskie zamieszki nie przerodziły się w powstanie powszechne z kilku powodów, między innymi dlatego, że w czasach stalinowskich represje stosowane w Polsce wobec rzeczników umiarkowanego kursu nie przybrały charakteru krwawej rozprawy, nie było maso­ wych egzekucji ani czystek w aparacie partyjnym i państwowym. Kiedy 21 października 1956 roku Gomułka doszedł do władzy, po­ parła go większość aparatu partyjnego. Z Biura Politycznego usu­ nięto najhardziej prosowieckie elementy — Zenona Nowaka i mar­ szałka Rokossowskiego, który niedługo potem wrócił do ZSRS. * * * Całkiem inny był przebieg wydarzeń na Węgrzech, gdzie namięt­ ności kipiały bez porównania mocniej niż w Polsce. Wróciwszy z Moskwy po XX zjeździe, Rakosi oświadczył swym przyjaciołom

351

w Budapeszcie: „Za kilka miesięcy Chruszczów zostanie okrzyk­ nięty zdrajcą i wszystko wróci do normy”81. Wewnętrzna walka polityczna na Węgrzech coraz bardziej się zaostrzała. Rakosi nie miał wyboru, jak tylko obiecać wnikliwe przeanalizowanie procesów Rajka i innych zgładzonych przy­ wódców partii komunistycznej. Na wszystkich szczeblach wła­ dzy, nawet w najbardziej znienawidzonej na Węgrzech instytucji — organach bezpieczeństwa państwowego — domagano się dy­ misji Rakosiego. W połowie lipca 1956 roku do Budapesztu przy­ leciał Mikojan z misją odwołania szefa węgierskich komunistów82. Rakosi musiał ustąpić i wyjechał do ZSRS, gdzie dokonał żywo­ ta, wyklęty i zapomniany przez swój naród, pogardzany przez so­ wieckich przywódców. Na Węgrzech rozpoczęły się aresztowania byłych szefów or­ ganów bezpieczeństwa, odpowiedzialnych za procesy i egzeku­ cje. 6 października 1956 roku odbył się drugi — po ekshumacji — pogrzeb ofiar reżimu: Laszló Rajka, Gyórgya Palffyego, Tibora Szónyiego, Andrasa Szalaiego. Pogrzeb przerodził się w potęż­ ną manifestację, w której wzięło udział 200 tysięcy mieszkańców Budapesztu83. W tych warunkach sowieckie kierownictwo zdecydowało ponownie powierzyć władzę Imre Nagyowi. Do stolicy Węgier przybył nowy ambasador ZSRS Jurij Andropow, przyszły członek Politbiura KC KPZS, potem szef KGB i wreszcie sekretarz general­ ny KPZS. Nienawiść ludu zwróciła się przeciw najbardziej zagorzałym oprawcom — funkcjonariuszom AVH‘, węgierskiej milicji poli­ tycznej. Byli oni ucieleśnieniem najbardziej ponurych cech reżi­ mu Rakosiego. Łapano ich na ulicach, zabijano. Jednak wbrew temu, co utrzymywała sowiecka propaganda, nie prześladowano 1 AVH, Allamvśdelmi Hatósag — Urząd Bezpieczeństwa Państwo­ wego.

352

komunistów jako takich. Wydarzenia węgierskie przybrały postać autentycznej rewolucji ludowej i to napawało sowieckich przy­ wódców największym przerażeniem. Opoką powstania były naj­ większe zakłady przemysłowe Budapesztu, zaś masowy udział in­ teligencji i młodzieży nadał powstaniu charakterystyczne piętno. Kierownictwo polityczne wlekło się w ogonie wydarzeń, nie stanę­ ło na ich czele, jak to miało miejsce w Polsce. Zasadniczą kwestią było stacjonowanie sowieckich jedno­ stek na terytorium państw wschodnioeuropejskich, innymi słowy — okupacja tych państw. Mocno zaniepokojony Chruszczów wrócił z Warszawy do Moskwy, wyrzekając się na razie radykalnych kroków, gdyż Go­ mułka zdołał go przekonać, że Polska zostanie w bloku socja­ listycznym i nie sprzeciwi się stacjonowaniu na swoim terenie sowieckich jednostek. Nowe sowieckie kierownictwo wolało unik­ nąć rozlewu krwi, ale było gotowe na wszystko, gdyby pojawiła się groźba oddzielenia się sowieckich satelitów od ZSRS, choć­ by przez ogłoszenie neutralności. Taki przykład mógłby dopro­ wadzić do rozpadu całego bloku socjalistycznego. Wielkie szczę­ ście Jugosławii polegało na tym, że nie miała wspólnej granicy z ZSRS; także imponująca armia jugosłowiańska, wypróbowana w latach II wojny światowej, budziła respekt sowieckiego kierow­ nictwa, wychowanego na szacunku wobec siły. Węgry nie były Polską, a Imre Nagy nie był Gomułką. Trwający już trzy lata ferment przybierał realne formy. 22 października rozpoczęły się w Budapeszcie demonstracje. Do­ magano się powołania nowego rządu z Nagyem na czele. 23 paź­ dziernika Nagy został premierem i zwrócił się do narodu z apelem o złożenie broni. Jednak na ulicach stolicy stały sowieckie czołgi, samą obecnością przyczyniając się do eskalacji napięcia. Doszło do potężnej manifestacji studentów, uczniów star­ szych klas, młodych robotników. Dołączyli do nich żołnierze dezerterzy i zwyczajni przechodnie.

353

Manifestanci udali się w kierunku pomnika generała Bema, bohatera rewolucji 1848 roku. Przed parlamentem zgromadził się 200-tysięczny tłum. Demonstranci obalili pomnik Stalina. Uformowały się zbrojne oddziały w liczbie około 20 tysięcy lu­ dzi, którzy nazywali siebie Bojownikami o Wolność84. Byli wśród nich dawni więźniowie polityczni, uwolnieni przez lud. Bojownicy o Wolność zajęli różne dzielnice Budapesztu, powołali naczelne dowództwo z generałem Palem Maleterem na czele i przemiano­ wali się na Gwardię Narodową. W zakładach i fabrykach powstały komórki nowej władzy — rady robotnicze. Spośród sformułowanych przez nie postula­ tów socjalnych i politycznych jeden bez wątpienia rozjuszył so­ wieckie kierownictwo, mianowicie żądanie wycofania sowiec­ kich oddziałów z Budapesztu i w ogóle z Węgier. Również żądanie przywrócenia partii socjaldemokratycznej i utworzenia wielopartyjnego rządu przestraszyło Kreml. Choć Imre Nagy został oficjalnie premierem, nowe, w więk­ szości stalinowskie kierownictwo z Emo Gero na czele starało się w miarę możliwości odizolować go, co jeszcze bardziej zaogniało sytuację. Przybyli 24 października do Budapesztu Mikojan i Susłow zalecili, by uwolniony nieco wcześniej Janos Kadar niezwłocznie zastąpił Gero na stanowisku pierwszego sekretarza. Tymczasem 25 października doszło przed gmachem parlamentu do zbroj­ nej konfrontacji z oddziałami sowieckimi. Nagy konsekwentnie domagał się ich wyprowadzenia i wydał rozkaz przerwania ognia85. Ale starcia trwały. Zrewoltowane społeczeństwo żądało wycofania jednostek sowieckich i utworzenia nowego rządu jed­ ności narodowej, w którym znalazłoby się miejsce dla różnych partii. 26 października, po wyznaczeniu Kadara na pierwszego se­ kretarza KC i dymisji Gero, Mikojan i Susłow wrócili do Moskwy. Na lotnisko przemieszczali się... czołgiem.

354

Wracali do Moskwy po długich i drobiazgowych pertrakta­ cjach z nowym kierownictwem. Czy uwierzyli, że można uspokoić sytuację na Węgrzech w taki sam sposób, w jaki zdołano to uczy­ nić pięć dni wcześniej w Polsce? A więc — zachować Węgry jako sojusznika i członka Układu Warszawskiego kosztem skorygowa­ nia dwustronnych stosunków handlowych na korzyść Węgier, li­ beralizacji reżimu z uwzględnieniem lokalnej specyfiki, wyprowa­ dzenia sowieckich oddziałów po ustabilizowaniu sytuacji?86 Mało prawdopodobne. 28 października, gdy w Budapeszcie trwały jeszcze walki, rząd węgierski rozkazał przerwać ogień i zarządził powrót oddzia­ łów zbrojnych do miejsc zakwaterowania, by tam oczekiwały dal­ szych instrukcji. Imre Nagy ogłosił przez radio, że rząd węgierski doszedł z Moskwą do porozumienia o niezwłocznym wycofaniu wojsk sowieckich z Budapesztu i wcieleniu zbrojnych oddziałów młodzieży i robotników w szeregi regularnej armii węgierskiej87. Komunikat o wyprowadzeniu sowieckich jednostek spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony ludności i został uznany za koniec sowieckiej okupacji. 30 października rząd zniósł obowiązkowe dostawy produk­ tów rolnych. Prowincja udzieliła stolicy poparcia. Robotnicy porzuca­ li warsztaty do czasu, aż wygasną walki uliczne w Budapeszcie i oddziały sowieckie opuszczą kraj. Delegacja Rady Robotniczej z przemysłowego regionu Miklós przedłożyła Nagyowi żądanie wycofania do końca roku wojsk sowieckich z Węgier88. 26 października, zaraz po powrocie z Budapesztu, Mikojan i Susłow przedstawili Prezydium KC KPZS raport o sytuacji na Węgrzech. Artykuł wstępny „Prawdy” z 28 października omawia ten raport. Wynika z niego, jakoby ZSRS był gotów zgodzić się na program demokratyzacji, ale pod warunkiem, że uznana bę­ dzie kierownicza rola partii komunistycznej i zapewnione dalsze członkostwo Węgier w Układzie Warszawskim89. W rzeczywistości

355

artykuł był zwyczajnym fortelem. Dla zamaskowania rzeczywi­ stych planów sowieckie jednostki otrzymały rozkaz opuszcze­ nia Budapesztu. Kreml starał się zyskać na czasie, by jak najle­ piej przygotować się do rozprawy, która miała się odbyć nie tylko w imieniu państw-członków Układu Warszawskiego, ale też Chin i Jugosławii. Sowieckie siły interwencyjne na Węgrzech miały re­ prezentować cały obóz socjalistyczny, tak by odpowiedzialność rozkładała się na wszystkich. Sowieckie oddziały wyprowadzono z Budapesztu, koncen­ trując je w okolicy stołecznego lotniska. Ambasada ZSRS w Buda­ peszcie informowała Moskwę na bieżąco o rozwoju wypadków90. 30 października Prezydium KC KPZS podjęło j e d n o m y ś l ­ n i e — według świadectwa Chruszczowa — decyzję o zbroj­ nym stłumieniu węgierskiej rewolucji. Zredagowano ją naturalnie przy użyciu przyjętej stalinowskiej terminologii. Głosiła ona, że dla Związku Sowieckiego niewybaczalne byłoby zachowanie neu­ tralności i „nieudzielenie pomocy węgierskiej klasie robotniczej w jej walce z kontrrewolucją”91. Ogłoszona tego samego dnia de­ klaracja o równości partii komunistycznych była jedynie kamu­ flażem decyzji o interwencji i bezlitosnym zdławieniu rewolucji na Węgrzech. Chruszczów mówi bez osłonek o tym, że sowieckie kierownictwo obawiało się reakcji na węgierskie wydarzenia w po­ zostałych krajach socjalistycznych w Europie Wschodniej i Połu­ dniowo-Wschodniej92. Na prośbę Prezydium KC KPZS do Moskwy przybyła na na­ rady delegacja chińska z Liu Szao-ci na czele. Najpierw, jak pisze w swych pamiętnikach Chruszczów, Liu oświadczył, że wojska so­ wieckie powinny opuścić Węgry i pozwolić, by węgierska klasa robotnicza „własnymi rękami zdławiła rewolucję”. Chruszczów wydusił z siebie coś na kształt aprobaty, po czym — niezadowo­ lony z chińskiego stanowiska — z uporem proponował przedys­ kutowanie kwestii interwencji. Po konsultacjach telefonicznych z Mao Tse-tungiem Liu potwierdził stanowisko Chin. Ponieważ

356

stało ono w całkowitej sprzeczności z decyzją o interwencji, pod­ jętą już de facto przez Prezydium KC KPZS, Chruszczów, informu­ jąc 31 października członków Prezydium o odpowiedzi Chińczy­ ków, nalegał na niezwłoczne użycie sił zbrojnych. Wezwany na to posiedzenie marszałek Koniew oświadczył, że jego wojska po­ trzebują trzech dni na stłumienie „kontrrewolucji” na Węgrzech, po czym otrzymał rozkaz wprowadzenia w armii stanu gotowo­ ści bojowej93. Rozkaz wydano za plecami Liu Szao-ci, który tego dnia miał odlecieć do Pekinu, całkowicie przekonany, że interwen­ cji nie będzie. Postanowiono zakomunikować mu nowinę podczas pożegnania na lotnisku Wnukowo. Aby wywrzeć większe wraże­ nie, Prezydium KC KPZS stawiło się na płycie lotniska w pełnym składzie. Znowu zaczęły się obłudne gadki o „uszczęśliwieniu wę­ gierskiego ludu”. Liu zmuszony był w końcu ustąpić. W ten sposób uzyskano poparcie Chin94. Następnie Chruszczów, Malenkow i Mołotow — pełnomoc­ nicy Prezydium KC — udali się kolejno do Warszawy i Bukaresz­ tu, gdzie bez specjalnych trudności uzyskali zgodę na interwen­ cję. Ostatnim etapem ich podróży była Jugosławia. Przybyli do Tity, mając już zapewnioną zgodę pozostałych państw socjali­ stycznych na zduszenie węgierskiego powstania. Sowiecka delega­ cja spodziewała się poważnych obiekcji ze strony Tity. Ale, jak pi­ sze Chruszczów, „byliśmy mile zaskoczeni, [...] Tito oświadczył, że mamy absolutną rację i powinniśmy jak najprędzej rzucić naszych żołnierzy do walki. [...] Byliśmy przygotowani na opór, a tymcza­ sem uzyskaliśmy jego szczere poparcie. Powiedziałbym wręcz, że Tito posunął się jeszcze dalej i przekonywał nas o konieczności jak najrychlejszego rozwiązania tego problemu”95. W taki sposób zdecydowano o losie węgierskiej rewoluqi. 1 listopada rozpoczęła się zmasowana inwazja wojsk so­ wieckich. W odpowiedzi na protest Nagya ambasador Andropow oświadczył, że wkraczające do Węgier sowieckie dywizje mają za­ stąpić stacjonujące tam jednostki. Trzy tysiące czołgów skoncen­

357

trowanych wzdłuż granicy z Ukrainą Zakarpacką i Rumunią wtarg­ nęło na terytorium Węgier. Ponownie wezwany do Nagya sowiec­ ki ambasador został uprzedzony, że na znak protestu przeciw złamaniu warunków Układu Warszawskiego (wkroczenie wojsk wymagało uprzedniej zgody danego rządu) Węgry wypowiedzą sojusz. Tego samego dnia rząd w Budapeszcie złożył oświadcze­ nie, że Węgry występują z Układu Warszawskiego, ogłaszają neu­ tralność oraz kierują do Organizacji Narodów Zjednoczonych pro­ test przeciw sowieckiej napaści. Kreml nie wykazywał wielkiego zaniepokojenia tymi reakcja­ mi. Angielsko-francusko-izraelska interwencja w Egipcie odciągnę­ ła uwagę opinii światowej od wydarzeń na Węgrzech; rząd amery­ kański potępił akcję Anglii, Francji i Izraela. Rozłam w szeregach państw NATO stał się faktem. Nie było żadnych oznak wskazują­ cych na możliwość pomocy ze strony zachodnich mocarstw. Sy­ tuacja międzynarodowa wyjątkowo sprzyjała interwencji Związku Sowieckiego. Moskiewska propaganda łączyła wydarzenia na Bli­ skim Wschodzie i wydarzenia węgierskie, przedstawiając je jako spisek imperialistów, knowania wymierzone w obóz pokoju i de­ mokracji. Taka interpretacja, w zestawieniu z doniesieniami o rze­ komym mordowaniu komunistów na Węgrzech i trwającej tam kontrrewolucyjnej rebelii, dążącej do restauracji kapitalizmu, spo­ tkała się ze zrozumieniem ze strony ludności ZSRS, która odnio­ sła się do zdławienia węgierskiej rewolucji albo obojętnie, albo z poczuciem ulgi: dzięki Bogu, kłopoty już minęły... 1 listopada o zmierzchu wojska sowieckie opanowały wę­ gierskie lotniska, a nazajutrz Andropow dla odwrócenia uwagi od koncentracji dalszych jednostek zaproponował węgierskim wła­ dzom wyznaczenie dwóch delegacji, politycznej i wojskowej, które wzięłyby udział w negocjacjach na temat zasad wyprowadzenia wojsk sowieckich z terytorium Węgier oraz w omówieniu proble­ mów związanych z Układem Warszawskim96. Rozmowy miały się rozpocząć następnego dnia. Rząd węgierski, który pragnął unik­

358

nąć komplikacji, przyjął propozycję, podczas gdy sowieckie jed­ nostki kontynuowały przygotowania do operacji bojowych. Równocześnie Prezydium KC KPZS pracowało nad formowa­ niem nowego gabinetu węgierskiego, który miał zastąpić „kontr­ rewolucyjną” ekipę Imre Nagya. Pierwszy sekretarz węgierskiej kompartii Janos Kadar zgodził się objąć stanowisko premiera i na pokładzie sowieckiego samolotu wojskowego przybył do Użhorodu, gdzie 3 listopada ogłoszono skład nowego rządu. Fakt, że gabinet Kadara powstał na terytorium ZSRS, stał się znany dopiero po dwóch latach. Oficjalnie o nowym rządzie zakomuni­ kowano 4 listopada o świcie, gdy sowieckie czołgi wdarły się do stolicy Węgier97. W przededniu oficjalnego komunikatu w Budapeszcie utwo­ rzono rząd koalicyjny z Imre Nagyem na czele. W jego skład weszło po trzech przedstawicieli partii komunistycznej, Partii Drobnych Posiadaczy oraz socjaldemokracji, jak również dwaj członkowie partii Petófiego i bezpartyjny generał Pal Maleter. Wszystkie ugru­ powania były zgodne, że Węgry nie przyłączą się do żadnego bloku militarnego, pozostając państwem neutralnym98. Tymczasem 3 listopada w stolicy rozpoczęły się oficjalne roko­ wania delegacji ZSRS i Węgier. Operacja mająca na celu mydlenie oczu rządowi Nagya była przemyślana w najdrobniejszych szcze­ gółach. Sowiecka delegacja, której szefem był generał Michaił Malinin, udawała, że targuje się o datę wyprowadzenia jednostek Ar­ mii Czerwonej z Węgier. Węgrzy proponowali 15 grudnia 1956, Sowieci — 15 stycznia 1957 roku. Dalsze rozmowy odłożono do wieczora do godziny 22.00. Tymczasem Rada Bezpieczeństwa ONZ, która zebrała się o godzinie 9.00 rano, została poinformo­ wana, że Węgry i ZSRS pertraktują właśnie w sprawie ewakuacji armii sowieckiej. Posiedzenie Rady Bezpieczeństwa przełożono na później. Gdy doszło do kolejnej sesji, ZSRS nałożył weto na re­ zolucję dotyczącą sowieckiej interwencji na Węgrzech. Po licznych późniejszych rezolucjach Zgromadzenia Ogólnego ONZ, w któ-

359

rych zobowiązywano Związek Sowiecki do niezwłocznego wypro­ wadzenia wojsk z terytorium Węgier, 12 grudnia 1956 roku Zgro­ madzenie Ogólne ostatecznie potępiło ostro ZSRS za zdławienie przy użyciu siły wojskowej praw węgierskiego narodu. „Za” głoso­ wało 55 państw, w tym wiele państw afrykańskich i azjatyckich". 3 listopada o zmierzchu na terytorium Węgier przebywało już 11 sowieckich dywizji. Węgierska delegacja wojskowa z generałem Maleterem na czele, która wieczorem stawiła się na dalsze nego­ cjacje w kwaterze dowództwa wojsk sowieckich, została podstęp­ nie aresztowana przez szefa KGB, generała Iwana Sierowa. Imre Nagy pojął, że sowieckie kierownictwo po prostu go oszukało, do­ piero gdy nie zdołał nawiązać łączności ze swoją misją wojskową. Mimo to odmawiał wydania rozkazu o otwarciu ognia100. 4 listopada o godzinie 5.00 nad ranem sowiecka artyleria roz­ poczęła ostrzeliwanie Budapesztu. Pół godziny później Nagy po­ wiadomił o tym przez radio naród węgierski. Dysproporcja stron była przytłaczająca. Sowieckie siły zbroj­ ne wielokrotnie przewyższały liczebnie siły węgierskiej rewolucji — nie mówiąc o uzbrojeniu i sprzęcie. Węgierscy obrońcy wolno­ ści bohatersko stawiali czoła okupantom. Przez trzy dni sowieckie czołgi tratowały stolicę Węgier. Zbrojny opór na prowincji trwał do 14 listopada. Nikt nie pospieszył Węgrom z pomocą. Węgierska rewolucja wyzwoleńcza padła, zduszona sowieckimi czołgami i obojętnością państw zachodnich. Po stłumieniu powstania sowiecka administracja wojskowa z pomocą organów bezpieczeństwa rozprawiła się z niepokorny­ mi: zaczęły się masowe aresztowania i deportacje do Związku So­ wieckiego. Imre Nagy i jego najbliżsi współpracownicy schronili się w am­ basadzie Jugosławii. Tito, który wyraził zgodę na zdruzgotanie wę­ gierskiej rewolucji, nie chciał się splamić udziałem w zabójstwie prawowitych przywódców Węgierskiej Republiki Ludowej. W wy­

360

niku dwutygodniowych pertraktacji Janos Kadar, nowy premier Węgier, udzielił gwarancji na piśmie, że Imre Nagy i jego towarzy­ sze nie będą pociągnięci do odpowiedzialności za swoją dotychcza­ sową działalność. Kadar oświadczył, że Nagy może wraz ze współ­ pracownikami opuścić gmach jugosłowiańskiej ambasady i że wraz z rodzinami zostaną odwiezieni do domów. Ale autobus wiozący ich w asyście dwóch jugosłowiańskich dyplomatów został przechwy­ cony przez sowieckich oficerów. Nagya i jego towarzyszy areszto­ wano, po czym wywieziono do Rumunii. Do protestów Jugosławii Kreml nie przywiązywał najmniejszej wagi. Nagy odmówił okaza­ nia skruchy i został po jakimś czasie skazany na zamkniętym posie­ dzeniu sądu i rozstrzelany. Taki sam los spotkał generała Maletera. Komunikat w tej sprawie ukazał się 16 czerwca 1958 roku101.

4. Z doświadczeń ulepszania systemu Nowe kierownictwo początkowo starało się posadowić gospodar­ kę kraju na trwałych i realnych fundamentach, zmodernizować, zarządzać nią w sposób bardziej elastyczny. Na wrześniowym ple­ num KC KPZS w 1953 roku na pierwszy ogień poszło rolnictwo. Nierentowność systemu kołchozowego była oczywista dla każdego. Jednak powiedzenie tego choćby szeptem było równo­ znaczne z przyznaniem się do fiaska samej idei budowy socjali­ zmu w ZSRS. Wybrano więc drogę stopniowego osłabiania na­ cisków na kołchoźników oraz mieszkańców miasteczek i osiedli typu rolniczego lub półrolniczego. W latach 1953-1954 obniżo­ ne zostały normy obowiązkowych dostaw żywca egzekwowanych od kołchoźników i ludności pracującej na roli. Wprowadzono stałą obsługę stacji maszynowo-traktorowych (MTS), przestał obowiązywać zwyczaj zasiewów na odgórne polecenia. Decyzja o tym, co siać, należała teraz do władz rejonowych (ale wciąż nie do kołchozów i kołchoźników!).

361

Równocześnie była wdrażana konsekwentna polityka wzmacniania kołchozów i konsolidowania ich w większe jednost­ ki. W latach 1950-1955 liczba kołchozów spadła ze 123,7 tysiąca do 87,5 tysiąca, a u schyłku ery Chruszczowa (1964) — do 37,6 tysiąca. Obowiązywała strategia stopniowej transformacji kołchozów w państwowe gospodarstwa rolne, a więc przekształcania kołchoź­ ników w robotników najemnych. Wynika to z danych dotyczących liczby sowchozów: w 1953 było ich 4857, a w roku 1964 — 10 078. Jak widać, przyrost ponad dwukrotny102. Wszystkie gospodarstwa powstające w tym czasie na nieużyt­ kach były sowchozami. Podjęto wiele innych inicjatyw: zniesiono ewidencjonowa­ nie zbiorów zboża i ich wycenę oraz obowiązek stosowania w ca­ łym kraju systemu trawopolnego103. W latach 1954-1955 nakła­ dy w rolnictwie wyniosły 34,4 miliarda rubli, o 38% więcej niż w poprzedniej, czwartej pięciolatce104. Skierowano w teren spe­ cjalistów, którzy dotąd wygrzewali stołki w różnych urzędach — inżynierów, agronomów, zootechników. Posłano na wieś znacz­ ną ilość sprzętu — traktorów, kombajnów zbożowych, samocho­ dów, urządzeń rolniczych. W latach 1954-1955 rozpoczęło się zagospodarowywanie odłogów i ugorów w Kazachstanie, na Syberii i Uralu105. Pierw­ si pracowali tam więźniowie licznych obozów koncentracyjnych, za nimi przybyły zastępy młodzieży skierowane przez Koi^isomoł. Do lata 1956 roku zaorane zostały i obsiane 33 miliony hek­ tarów odłogów i ugorów106. Jednak powszechna niegospodarność i marnotrawstwo zmniejszały rentowność tych przedsięwzięć. Nie zbudowano na czas spichlerzy, zboże gniło w szopach, rozno­ sił je wiatr, mokło i niszczało na deszczu. Co roku w porze żniw przerzucano do Kazachstanu cały niezbędny sprzęt techniczny z regionów, gdzie zboże już zostało zebrane. Koszty żniw rosły po trzykroć, a efekty nie usprawiedliwiały włożonych sił i środków.

362

Jak zawsze, brakowało dachu nad głową dla wszystkich zatrud­ nionych. Bardzo wiele zależało od warunków klimatycznych, ale nie mniejszy wpływ na końcowy rezultat miała organizacja produkcji. Nowe ziemie i odłogi miały stać się ratunkiem, służyć niejako za rezerwowy spichlerz kraju — ale jedynie pod warunkiem stwo­ rzenia tam stałych zapasów zboża. Różnorodność warunków kli­ matycznych w ZSRS sprawiała, że przy rozsądnym gospodarowa­ niu można było uniknąć znacznych wahań w bilansie zbożowym, nawet w latach poważnych nieurodzajów. Jednak inercja systemu była tak wielka, że każde fiasko — czy to z kukurydzą, czy z MTS — sprawiało, iż kierownictwo powracało do starych metod. Do zagospodarowywania ugorów rzucono wszystkie środ­ ki techniczne. Tradycyjne zbożowe obszary traktowano po maco­ szemu; kraj uzależniony był od zbiorów na nowych ziemiach, a te zależały od kaprysów pogody i erozji gleby, przemieniającej pod wpływem wiatrów miliony hektarów zaoranej ziemi w nieużyt­ ki. Zdarzało się to nie raz w latach pięćdziesiątych i sześćdziesią­ tych. Tereny te ucierpiały najbardziej podczas burz piaskowych w latach 1963 i 1965. Użytkowanie odłogów nie było jednak całkiem pozbawio­ ne sensu — służyły one i służą do dziś za jedno ze źródeł zboża w kraju. Tylko dwa czynniki szwankowały w produkcji zboża na nowo zagospodarowanych ziemiach w Kazachstanie: po pierwsze — urodzajność poniżej średniej krajowej, po drugie — koszt wy­ produkowanego zboża w latach 1954-1964 średnio o 20% wyższy niż w pozostałych regionach107. Począwszy od roku 1955, kołchozy rozpoczęły planowanie prac rolnych wspólnie z MTS108. Ale i tę pożyteczną inicjatywę można było realizować jedynie połowicznie. Kołchozy, sowchozy i MTS były zdominowane przez monstrualny aparat partyjno-państwowy w postaci rejonowych komitetów partii (rajkomów), rejonowych komitetów wykonawczych (rajispołkomów) i niekoń­

363

czących się szczebli coraz wyższych instancji biurokratycznych, które bezustannie ingerowały, nakazywały, domagały się sprawozdań, zmian, poprawek, karały i nagradzały, raportowały i po­ syłały dyrektywy, wtrącały się w sprawy kołchozów i w dużym stopniu deprecjonowały pozytywne rezultaty nowego systemu. Przykład dawał pierwszy sekretarz KC KPZS Chruszczów, który bezustannie żądał, by wszędzie, gdzie tylko się da, sadzono „kró­ lową pól” — kukurydzę, przeszkadzając w ten sposób w okrzepnię­ ciu rachitycznego jeszcze systemu planowania i zarządzania rolnic­ twem109. „Kukurydza i tylko kukurydza może w decydujący sposób rozwiązać problem zwiększenia produkcji mięsa, mleka i innych produktów hodowlanych” — oświadczył Chruszczów110. Ponownie więc na górze podejmowano decyzje, co i kiedy należy siać. W 1955 roku ani zagospodarowane odłogi, ani kukurydza nie zdołały zrównoważyć katastrofalnego nieurodzaju. Pozy­ cja Chruszczowa jako pierwszego sekretarza KC KPZS mocno się zachwiała. Jego przeciwnicy w Prezydium KC — Mołotow, Kaganowicz, Malenkow — którzy uważali zagospodarowywa­ nie odłogów i zasiew kukurydzy za projekt awanturniczy i bez­ sensowny, otwarcie krytykowali go podczas posiedzeń. Chrusz­ czowa uratował wyłącznie obfity urodzaj na zagospodarowanych odłogach i ugorach w 1956 roku, który wyniósł połowę zbiorów — 63,2 miliona ton na łącznie 127,6 miliona ton zbiorów w ska­ li całego kraju111. W maju 1957 roku Chruszczów, któremu sukces jakby dodał skrzydeł, zażądał, by ZSRS w ciągu najbliższych trzech-czterech lat doścignął Stany Zjednoczone pod względem produkcji mięsa, ma­ sła i mleka. Było to równoznaczne z postulatem, by do 1960-1962 roku zwiększono 3,2-krotnie produkcję mięsa w ZSRS112. Niereal­ ność tej propozycji, szczególnie w dziedzinie produkcji mięsa, była oczywista: w 1956 roku w USA wyprodukowano 16 milionów ton mięsa, a w ZSRS — 7,5 miliona113. Nie chodziło tylko o proste dys­ proporcje. W Związku Sowieckim nie istniały żadne przesłanki

364

dla realizacji proponowanego przez Chruszczowa wielkiego sko­ ku. Hodowla zwierząt jest przede wszystkim pochodną produkcji zboża, która pod każdym względem pozostawiała wiele do życze­ nia. W 1957 roku wyprodukowano zaledwie około 103 milionów ton zboża, a zbiory z odłogów wynosiły tylko 38,5 miliona ton114. Nowa inicjatywa wymagała znacznych inwestycji, w owym cza­ sie niemożliwych. I czy naprawdę było to niezbędne — prześcig­ nąć Stany Zjednoczone pod względem podaży i popytu? Takie ha­ sła wzbudzały pewien entuzjazm w latach trzydziestych („Dogonić i przegonić Amerykę!”), kiedy na dobrą sprawę nikt nie rozumiał, jak funkcjonuje amerykańska gospodarka, nikt nie miał pojęcia o jej potencjalnych możliwościach. Tych, którzy mieli coś na ten te­ mat do powiedzenia, zlikwidowano albo zmuszono do milczenia. „Dogonić i przegonić!” było hasłem przydatnym dla organizowa­ nia entuzjazmu mas. Tymczasem Chruszczów wysunął nowe za­ dania najzupełniej serio, tyle że jego wizja Ameryki miała niewiele wspólnego z rzeczywistością. Niecierpliwość Chruszczowa, zrodzona z pragnienia natych­ miastowego sukcesu, prowadziła do polityki awanturniczej, po­ wodując niejako efekt domina. Lokalne sobiepanki, ubiegające się o względy pierwszego sekretarza, o nagrody lub awanse, pre­ zentowały pozory sukcesów, i to właśnie tam, gdzie pragnął tego Chruszczów. System ten powstał jeszcze za władzy Stalina. Kurs na przy­ spieszoną industrializację zrodził ruch stachanowski, który ulega­ jąc stopniowej degeneracji, przekształcił się w pokazówkę pozornych sukcesów, we współzawodnictwo między poszczególnymi kierowni­ kami przedsiębiorstw, walczącymi o tytuł najlepszego organizatora rekordu. To samo działo się w rolnictwie. W każdym obwodzie był je­ den wzorcowy kołchoz albo sowchoz, któremu przydzielano najlep­ szy sprzęt, speqalistów, największe środki. Ten kołchoz stawał się oknem wystawowym danego obwodu, podczas gdy setki zwyczaj­ nych kołchozów w okolicy z trudem wiązały koniec z końcem.

365

Skokowy wzrost hodowli był nierealny z kilku powodów: eko­ nomicznych, technicznych, technologicznych, a także ze względu na niedostateczną produkcję zboża, brak pomieszczeń dla bydła, brak mechanizacji; nie dość precyzyjnie skalkulowany był również obrachunek ekonomiczny. Jest więc oczywiste, że hasło „dogonie­ nia i przegonienia” USA w produkcji mięsa, masła i mleka zawisło w próżni. W roku 1958, pierwszym roku owego „współzawodnic­ twa”, produkcja mięsa w ZSRS zwiększyła się zaledwie o 301 tysięcy ton; dwa lata później, w 1960 roku — o 1,007 miliona ton115. Znowu, jak w czasach stalinowskich, ruszyło podbijanie wy­ ników, wprowadzanie w błąd, zwyczajne oszustwa. Prowodyrem stał się tym razem obwodowy komitet partii w Riazaniu, który zobowiązał się zwiększyć produkcję mięsa w 1959 roku czterolub nawet pięciokrotnie. Awanturniczy charakter tego zobowiąza­ nia nie pozostawiał cienia wątpliwości. Niemniej osobiste popar­ cie Chruszczowa dla pierwszego sekretarza riazańskiego obkomu Aleksieja Łarionowa wywołało reakcję łańcuchową. W kolejnych obwodach postanowiono podnieść poprzeczkę jeszcze wyżej! Wy­ produkować tyle mięsa, ile obiecano w obwodzie riazańskim, było niemożliwe, ale lokalne władze w gonitwie za wskaźnikami zmu­ szały okolicznych robotników i kołchoźników do sprzedaży wła­ snego bydła, często nawet nie za gotówkę, lecz za świstki papieru — zaświadczenia o zakupie bydła przez państwo w drodze pożycz­ ki. Miejscowe przedsiębiorstwa, urzędy, a nawet szkoły obłożono „podatkiem mięsnym”; agenci skupu wyjeżdżali poza granice ob­ wodu w poszukiwaniu bydła na sprzedaż. W obwodzie riazańskim wybito całe bydło, ale w grudniu 1959 roku Łarionow referował na następnym plenum KC o czterokrotnym zwiększeniu produkcji mięsa, o sprzedaniu państwu 100 tysięcy ton. Nie omieszkał pod­ jąć kolejnego zobowiązania — o dostarczeniu państwu 180-200 ty­ sięcy ton mięsa w roku 1960. Zachwycony Chruszczów, który na gwałt potrzebował spektakularnych osiągnięć, nagrodził Łariono­ wa orderem Bohatera Pracy Socjalistycznej. Jednak pogłoski o tym,

366

jak to wszystko naprawdę wyglądało w obwodzie riazańskim, wieści o kompletnym zrujnowaniu tamtejszego rolnictwa dotarły w koń­ cu do Moskwy. Dopiero u schyłku 1960 roku specjalna komisja KC zakończyła swoje prace. Konkluzja była jednoznaczna: „riazański cud” to zwyczajne oszustwo116. Łarionow, któremu poradzono, by usunął się ze sceny, niedługo potem popełnił samobójstwo. W taki oto sposób zakończyło się współzawodnictwo z Ameryką w dziedzinie produkcji mięsa i nabiału. W 1964 roku w ZSRS wypro­ dukowano zaledwie 8,3 miliona ton mięsa117. Fiaskiem zakończył się również kukurydziany program Chruszczowa. Przymusowe sianie kukurydzy w niesprzyjających klimatycznie regionach doprowadziło, jak można się było spodzie­ wać, do klęski. Kukurydza na karmę dla bydła była dwukrotnie droższa niż tradycyjne trawy pastewne. W niektórych regionach kraju — na północnym zachodzie, Syberii — zbiory niszczały na deszczu i chłodzie. Jednocześnie kukurydziana kampania sprawi­ ła, że zapomniano o należytej dbałości o łąki i pastwiska. Kuku­ rydziany boom zakończył się w latach 1964-1965. Od tego czasu uprawiano kukurydzę tradycyjnie już tylko na południowych i po­ łudniowo-wschodnich obszarach kraju. Zamiast spodziewanego stałego wzrostu zbiorów, rolnictwo faktycznie dreptało w miejscu. Po wielkiej zwyżce w 1958 roku, kie­ dy to zebrano 11,1 kwintala na hektar (w 1950 roku — 7,9), wy­ dajność znacznie spadła: 1960 — 10,9; 1962 — 10,9; 1963 (rok nieurodzaju) — 8,3, i dopiero w 1964 roku nastąpiła poprawa — 11,4 kwintala na hektar118. Chruszczów szybko i sprawnie wskazywał winnych: zmieniał jednego po drugim kolejnych ministrów rolnictwa, ograniczał działalność podległego im resortu, przenosił instytuty agrobiolo­ gii na wieś itd. Ale jedno było bezsporne — rolnictwo nie chciało funkcjonować w myśl odgórnych dyrektyw. Dążenie Chruszczowa do radykalnej zmiany sytuacji dopro­ wadziło w lutym 1958 roku do zlikwidowania stacji maszynowo-

367

-traktorowych, których wyposażenie sprzedano większym kołcho­ zom119. Niecały rok od podjęcia tej decyzji dały o sobie znać pierw­ sze jej skutki: kołchozy znalazły się w fatalnej sytuacji finansowej, jako źe sprzęt, do którego zakupu zostały zmuszone, oferowano im po nowych cenach, znacznie przekraczających państwowe, któ­ re obowiązywały przy zakupie owych maszyn przez MTS120. Wielu pracowników stacji maszynowo-traktorowych nie mia­ ło ochoty wstępować do kołchozów, starali się raczej znaleźć pracę w fabrykach. Tym sposobem rolnictwo straciło połowę mechani­ ków, co spowodowało spadek wykorzystania sprzętu w kołchozach. Fabryki sprzętu rolniczego, które pozbawiono rynku wewnętrz­ nego w postaci MTS, dostarczały teraz o wiele za dużo maszyn — magazyny błyskawicznie się zapełniły, trzeba było zmniejszyć produkcję121. W 1961 roku zadłużenie kołchozów z tytułu wyku­ pionego sprzętu rolniczego wyniosło ponad 2 miliardy rubli. Nie odnosiły skutku podejmowane w następnych latach takie działania państwa na rzecz ulżenia kołchozom, jak obniżka cen na sprzęt rolniczy i inwentarz, na samochody, części zamienne i pa­ liwo, powołanie w celu bieżących napraw sprzętu rolniczego wy­ specjalizowanej organizacji o nazwie Sielchoztiechnika i stacji ob­ sługi technicznej. Początkowo, po ulgach wprowadzonych w 1953 roku, a zwłasz­ cza po reformach rolnych z lat 1954-1955, znacznie polepszyła się sytuacja kołchoźników, robotników i urzędników posiadających własne działki przyzagrodowe. Mieli oni do dyspozycji w ąumie za­ ledwie około 7 milionów hektarów (1964) wobec 482,7 miliona hektarów stanowiących ziemię kołchozów i 571 milionów hekta­ rów ziem sowchozowych122. Wydajność gospodarstw prywatnych była dość wysoka. Zgoda na posiadanie krowy, pewnej liczby trzody chlewnej i drobiu mocno poprawiała nie tylko sytuację materialną kołchoźników i mieszkańców małych miast i osiedli, ale też wpły­ wała korzystnie na zaopatrzenie w żywność dużych ośrodków prze­ mysłowych. W latach 1959-1965 (wszystkie dane, każdorazowo,

368

na 1 stycznia) liczba posiadanych prywatnie krów stanowiła śred­ nio od 42% do 55% ogólnej liczby pogłowia krów w kraju, świń od 27% do 31%, owiec — od 20% do 22%123. Widać stąd, jak ważną rolę odgrywały prywatne gospodarstwa w ogólnym krajowym bi­ lansie mięsnym. Gdy tylko rolnictwo zaczęło stawać na nogi, władze wyco­ fały wszystkie wprowadzone ulgi i ułatwienia. Już w 1959 roku mieszkańcom miast zabroniono posiadania w swoich zagrodach bydła — musieli sprzedać je kołchozom bądź sowchozom. Pry­ watnym gospodarstwom ograniczono możliwość zakupu i uprawy pasz. Rozpętała się nagonka na pasożytów w kołchozach i spe­ kulantów na kołchozowych bazarach. Usiłowano przekonać lud­ ność, że wszystkie kłopoty i nieporozumienia związane z zaopa­ trzeniem są wynikiem niedbalstwa kołchoźników oraz machinacji spekulantów. Do łask powracały metody gospodarowania znane z czasów stalinowskich. Chruszczowa i całe kolektywne kierownictwo nieraz kusił powrót do starych metod. By nie trzeba było przyznawać ani otwarcie, ani wobec siebie samych, że wszystkie niepowodzenia sowieckiej gospodarki — czy to w rolnictwie, czy w przemyśle — wynikają z samej istoty sowieckiego reżimu, że nie są zjawi­ skiem towarzyszącym, tylko organiczną częścią sowieckiego sys­ temu gospodarczego, władcy ZSRS uznali za dużo korzystniejsze okrzyknąć sprawcami niepowodzeń ich ofiary i wycofać się z tych nielicznych pożytecznych reform, które wprowadzono w pierw­ szych latach po śmierci Stalina. W 1958 roku kołchoźnicy i robotnicy posiadali na własność 22 miliony krów. U schyłku 1962 roku liczba ta spadła do 10 mi­ lionów. Z kolei kołchozy, które przejmowały trzodę, nie były w stanie jej wyżywić z braku paszy. Podczas nieurodzajnego 1963 roku wyszło na jaw, że państwo nie potrafiło nagromadzić zapasów zboża niezbędnych na wypa­ dek klęsk żywiołowych. I znów, jak w latach trzydziestych i jak

369

w 1947 roku, ustawiały się kilometrowe kolejki, znowu wprowa­ dzono kartki na chleb. Najbardziej ucierpiały południowe obszary kraju: północ Kaukazu, południe Ukrainy i inne. Zaczęto masowo nabywać zboże za granicą, płacąc złotem i uszczuplając jego państwowe rezerwy. Zakupy przekroczyły 13 milionów ton zboża. Później nie raz wypominano to Chruszczowowi. W czasach stalinowskich ludność zostawiono by na pa­ stwę losu — niech zdycha z głodu! W czasach Chruszczowa ku­ piono zboże, płacąc złotem. Była to ogromna różnica jakościowa między tymi dwoma okresami sowieckiej historii. Ostatnią rozpaczliwą próbę wyprowadzenia rolnictwa ze śle­ pej uliczki podjął Chruszczów w związku z suszą i nieurodzajem w roku 1963. Zawiodły nadzieje pokładane w rozwoju eksten­ sywnego rolnictwa drogą zasiewania wciąż nowych areałów, zwłaszcza w Kazachstanie i na Syberii. Cała gospodarka wyma­ gała zasadniczych reform. Nawet w tak wielkim kraju jak Związek Sowiecki powinno funkcjonować rolnictwo intensywne. Przeko­ nujący był przykład Stanów Zjednoczonych, gdzie 3,5% ludno­ ści pracującej na roli mogło wyżywić cały kraj i zostawały jeszcze ogromne nadwyżki na eksport. Chruszczów usiłował zastosować amerykańskie metody, ale mechaniczne przenoszenie ich z USA do ZSRS bez uwzględnienia różnic (również społecznych) nie da­ wało dobrych rezultatów. Gleba wymagała nawożenia, odpoczynku, regeneracji. Te ele­ mentarne reguły, znane od kolebki każdemu chłopu, nie dawa­ ły się stosować w państwie, w którym decyzje podejmowało się w zależności od potrzeb chwili i od ich politycznej celowości, nie zwracając uwagi na skutki długofalowe. U schyłku swoich rządów Chruszczów zrozumiał, że ziemia wymaga przede wszystkim po­ ważnych inwestycji, użyźniania. Z pośpiechem charakterystycz­ nym dla wszystkich podejmowanych przez siebie decyzji wysunął w 1963 roku nowy, absolutnie nierealny program chemizacji rolnic­ twa124. Plan ten przewidywał, że w 1970 roku produkcja nawozów

370

sztucznych osiągnie poziom 80 milionów ton, a dziesięć lat później — 150-170 milionów ton. Następujące dane wykazują całkowitą nierealność tych wskaźników: w 1963 ZSRS wyprodukował nieca­ łe 20 milionów ton nawozów, w 1970 — 53,4 miliona ton, wresz­ cie w roku 1977 — 96,8 miliona ton125. Skutki owego majstrowania przy rolnictwie w latach postalinowskich były opłakane. Produkcja rolna, która w latach 19591965 miała wzrosnąć o 70%, zwiększyła się zaledwie o 10%. Wydajność zboża z hektara w latach 1960-1964 wzrastała śred­ nio o 0,8%. Tempo przyrostu pogłowia rogacizny spadło dwukrot­ nie w porównaniu z poprzednią pięciolatką. Udój mleka od jednej krowy spadł średnio o 370 litrów w skali rocznej. Kołchoźnicy byli zadłużeni po uszy. Tak scharakteryzował sytuację w rolnictwie Le­ onid Breżniew w marcu 1965 roku126. Raz jeszcze okazało się, że sowiecka gospodarka opiera się na niezdrowych podstawach, że nie naprawią sytuacji żadne po­ łowiczne reformy, przesunięcia, decyzje czy postanowienia. Do­ póki gospodarka uzależniona jest od zmieniających się bezustan­ nie i pod byle pretekstem decyzji politycznych, dopóty kraj nie ma szans na wyjście z ekonomicznego impasu. Tezę tę potwierdzają liczne bezowocne próby naprawy struk­ tury aparatu państwowego, jak nadawanie nowych uprawnień mi­ nistrom czy dyrektorom głównych zarządów — albo z kolei ich ograniczanie, jak likwidowanie dawnych organów planowania czy tworzenie nowych. „Reform” takich w erze chruszczowowskiej było bez liku, ale nie udało się w ich wyniku zaobserwować żad­ nych istotnych zmian na lepsze. W lutym 1956 roku XX zjazd KPZS zatwierdził szósty pięcio­ letni plan rozwoju gospodarki narodowej. W grudniu tegoż roku okazało się, że plan ten jest do niczego. W pośpiechu opracowano plan przejściowy na rok-dwa, następnie pojawił się nowy, ale tym razem nie pięcio-, lecz siedmioletni, na lata 1959-1965. Cały ten galimatias wiązał się z ostrą walką o władzę, która doprowadziła

371

w 1957 roku do całkowitego wyeliminowania ze składu kierow­ nictwa Malenkowa, Mołotowa i Kaganowicza, a także dwóch klu­ czowych postaci w dziedzinie planowania gospodarczego, Micha­ iła Pierwuchina i Maksyma Saburowa. Pozwoliło to Chruszczowowi zrzucić winę za wszystkie niedociągnięcia planowania na „opozy­ cję” i równocześnie zażądać więcej czasu dla siebie w celu naprawie­ nia jej rzekomych błędów — stąd siedmiolatka zamiast pięciolatki. Mocną podporą rządów Chruszczowa miała się stać władza terenowa. Doświadczenie wieloletniej pracy na Ukrainie podpo­ wiadało mu, że inicjatywę w zakresie zagadnień o charakterze lo­ kalnym czy republikańskim należy zostawić tamtejszym działa­ czom, naczelnikom i dyrektorom przedsiębiorstw. W Azerbejdżanie utworzono Ministerstwo Przemysłu Naf­ towego, w Kazachstanie — Hutnictwa Metali Nieżelaznych, na Ukrainie powstało kilka resortów branżowych127. Pod koniec 1956 roku doszło do zaognienia stosunków mię­ dzy Chruszczowem i większością Prezydium KC. Choć przyczyną zadrażnień były różnice zdań co do sposobu zarządzania gospo­ darką narodową, u podstaw konfliktu leżały niedawne wypadki na Węgrzech, gdzie rady robotnicze w przedsiębiorstwach stały się jakby zarodkiem nowej władzy. Dla stalinowskiej kohorty kurs na decentralizację i pewną niezależność władz terenowych był ponie­ kąd echem wydarzeń węgierskich. W grudniu 1956 roku na plenum KC KPZS poddano krytyce słabą kontrolę centralnych ministerstw nad republikańskimi oraz nad poszczególnymi przedsiębiorstwami. Plenum wskazało ko­ nieczność rozszerzenia uprawnień republik w dziedzinie przemy­ słu, ale zarazem opowiedziało się za nasileniem prac ministerstw w regionach, gdzie koncentrowały się poszczególne gałęzie gospo­ darki narodowej128. Szybko jednak Chruszczów zdołał wziąć czę­ ściowy rewanż. W 1957 roku lutowe plenum KC podjęło uchwa­ łę o dalszym usprawnieniu zarządzania gospodarką narodową. Nowy system zarządzania przemysłem miał się opierać na koją-

372

rżeniu scentralizowanego kierownictwa państwowego z rozsze­ rzeniem uprawnień republikańskich i terenowych organów pań­ stwowych oraz gospodarczych129. W maju 1957 roku uchwalono ustawę o utworzeniu w tere­ nie rad (sowietów) gospodarki ludowej (sownarchozów), do któ­ rych należało odtąd zarządzanie lokalną gospodarką oraz dbałość 0 właściwy rozwój miejscowych zasobów i miejscowego przemysłu, tak jak to czyniły sownarchozy w latach dwudziestych130. W całym kraju utworzono 105 sownarchozów, z czego 70 na terenie RFSRS, 9 w Kazachstanie, 11 na Ukrainie, 4 w Uzbekistanie, zaś w pozo­ stałych republikach — po jednym. Szefem sownarchozów w tych republikach mianowano przewodniczącego Rady Ministrów. Od tej chwili Gospłan ZSRS odpowiadał jedynie za ogólne planowanie 1 koordynację planów, za podział ważniejszych funduszy między poszczególne republiki. Zlikwidowano Państwową Komisję Ekono­ miczną, odpowiedzialną za zagadnienia związane z bieżącym pla­ nowaniem. Ministerstwa centralne nadzorujące przemysł zbroje­ niowy zachowały wszystkie dotychczasowe funkcje. Utworzenie sownarchozów spotkało się z nieukrywaną dez­ aprobatą ze strony stołecznej biurokracji, przyzwyczajonej nie tylko do władzy, ale również do wszelkich wygód wynikających z mieszkania w Moskwie. Wielu aparatczyków musiało się rozstać z intratnymi posadami i ruszyć na prowincję. Z kolei biurokracja w terenie początkowo poparła projekt utworzenia sownarchozów, choć wyrażała przekonanie, że poradzi sobie bez przysyłanych z Moskwy naczelników. Prestiż Chruszczowa zachwiał się bardzo mocno w centrali i jednocześnie umocnił w terenie. To chwilowe przesunięcie środka ciężkości, naruszenie równowagi sił, stało się decydującym czynni­ kiem w procesie konsolidacji władzy w jego rękach. Różnice zdań wśród partyjnej wierchuszki dotyczyły wielu bardzo istotnych zagadnień. Najważniejszym z nich był charakter władzy. Przeciwnicy Chruszczowa opwiadali się za pozostawię-

373

niem w rękach kierownictwa pełnej kontroli i koordynacji pracy ministerstw. Różnili się z Chruszczowem w sprawach dotyczących rozwiązania permanentnych kłopotów żywnościowych, jak też w wielu kwestiach z zakresu polityki zagranicznej. Ustawa o sownarchozach, zagrażająca wpływowej kaście mo­ skiewskich biurokratów, była ostatnim impulsem do utworze­ nia w łonie kierownictwa partyjnego szerokiej antychruszczowowskiej opozycji. Opozycja owa zrodziła się zaraz po usunięciu Malenkowa ze stanowiska przewodniczącego Rady Ministrów, a zwłaszcza po XX zjeździe KPZS. Wydarzenia z lata i jesieni 1956 roku w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej dodatkowo scaliły szeregi opozycji, zarzucającej Chruszczowowi awantumictwo polityczne. Za sygnał do wystąpień przeciw Chruszczowowi posłużyło jego przemówienie z maja 1957 roku na wiecu w Lenin­ gradzie, kiedy to wysunął swój utopijny plan rychłego dogonienia i przegonienia Ameryki w produkcji mięsa, mleka i wełny. W czerwcu 1957 roku Chruszczów zderzył się na plenum KC ze zorganizowaną opozycją. Zdecydowana większość członków Prezydium KC była przeciwna jego polityce. W tym duchu wypo­ wiedzieli się otwarcie Mołotow, Malenkow, Kaganowicz, Pierwuchin i Saburow. Poparł ich sekretarz KC Dmitrij Szepiłow. Podczas głosowania nad wnioskiem o zwolnienie Chruszczowa z obo­ wiązków pierwszego sekretarza Bułganin i Woroszyłow głosowa­ li razem z opozycją. Wniosek przeszedł przy siedmiu głosach „za” i czterech „przeciw”. Ale Chruszczów postanowił się bronić. Przy pomocy oddane­ go aparatczyka Iwana Kapitonowa (późniejszego sekretarza KC), ministra obrony marszałka Żukowa i przewodniczącego KGB Sierowa do Moskwy ściągnięto pilnie członków KC KPZS, którzy przybyli na pokładach samolotów wojskowych i zażądali zwołania plenum KC. Tygodniowe debaty na plenum (22-29 czerwca 1957) przyniosły zwycięstwo Chruszczowowi. Głównych jego przeciwni­ ków — Malenkowa, Mołotowa, Kaganowicza i Szepiłowa — uzna-

374

no jednomyślnie za antypartyjną opozycję i pozbawiono wszyst­ kich stanowisk oraz funkcji131. Jak to zazwyczaj bywa w historii, zwycięzca pragnął jak naj­ prędzej pozbyć się swego najpotężniejszego sojusznika. W tym przypadku był nim marszałek Gieorgij Żuków. Żukowa w nagrodę za udział w rozgromieniu „grupy antypartyjnej” mianowano członkiem Prezydium KC KPZS. Niemniej jego popularność wśród społeczeństwa, uważającego, że to właśnie on uratował Rosję przed Niemcami, nie dawała Chruszczowowi spo­ koju. Nie mógł zapomnieć, jak w trakcie awantury na posiedzeniu plenum KC Żuków, odpowiadając na gniewny okrzyk Malenkowa: „Co, może poślecie na nas czołgi?!”, odparł spokojnie: „Czołgi ruszą tylko na mój rozkaz”. Ze strony obrońcy Moskwy i zdobywcy Berli­ na była to replika pochopna, nieprzemyślana. Gdyby Żuków był le­ piej wyćwiczony w polityce, powiedziałby: „Czołgi ruszą jedynie na rozkaz KC...”. W tej sytuacji sam podsunął pretekst do oskarżenia go o bonapartyzm. Zresztą gdyby nawet te pechowe słowa nie pa­ dły, znaleziono by bez wątpienia inny pretekst. Wielu marszałków zazdrościło Żukowowi sławy i Chruszczów zazdrość tę zręcznie wy­ korzystywał. Karykatura wydrukowana przez jeden z zachodnio­ europejskich dzienników przyspieszyła finał. Na rysunku widnia­ ła figurka maszerującego prosto przed siebie Chruszczowa, za nim, w niewielkiej odległości, pewnie kroczył Żuków. Podpis: „Nikita, spójrz, kto idzie za tobą...”. I Nikita spojrzał. Chruszczów wiedział doskonale, że Żuko­ wowi ani w głowie była rola dyktatora, ale nie mógł znieść po­ pularności marszałka, przesłaniała bowiem jego własną i unie­ możliwiała przypominanie ludowi zasług samego Chruszczowa podczas wojny. Nieprzypadkowo więc kilka lat później w pierw­ szym tomie Historii Wielkiej Wojny Narodowej Związku Sowieckie­ go Żuków przedstawiony będzie w negatywnym świetle jako szef Sztabu Generalnego, który nie przedsięwziął odpowiednich kro­ ków dla uprzedzenia nagłego ataku ze strony Niemiec, a w kolej-

375

nych tomach czytelnik nie raz napotka hołdy składane wojsko­ wym talentom Chruszczowa. W październiku 1957 roku Chruszczów zwołał posiedzenie prezydium KC w celu przedyskutowania zagrożenia bonapartyzmem marszałka Żukowa. Sam Żuków przebywał w tym czasie za granicą. Na niepozbawioną racji uwagę, że może warto by zacze­ kać na jego powrót, Chruszczów odparł cynicznie: „Siedmiu nie bę­ dzie czekać na jednego”. Żukowa nie tylko usunięto z KC KPZS, ale też zwolniono ze stanowiska ministra obrony, pozostawiając jedy­ ną możliwość — emeryturę132. Niedługo potem Chruszczów ukoro­ nował swe zmagania o władzę: w marcu 1958 roku Bułganin został zwolniony ze stanowiska przewodniczącego Rady Ministrów ZSRS i objął je Chruszczów, który skoncentrował w swoich rękach — tak jak poprzednio Stalin, a po nim przez krótki czas Malenkow — dwa kluczowe stanowiska w państwie: pierwszego sekretarza KC KPZS i przewodniczącego Rady Ministrów ZSRS. Podobnie jak w przypadku dymisji Malenkowa, usunięcie członków Prezydium KC KPZS z ich stanowisk nie pociągnęło za sobą aresztowań. Ta nowość w sowieckich obyczajach była oznaką ustabilizowanego położenia wyższej biurokracji: odtąd elita była zdecydowana nie dopuścić do odrodzenia się praktyk z czasów stalinowskich. Tradycyjny pociąg do centralizmu dał o sobie znać bardzo prędko. Okazało się, że sownarchozy w poszczególnych obwo­ dach zajmują się głównie lokalnym przemysłem, zamiast kie­ rować rozwojem gospodarczym całego regionu. Bardzo szybko (1959) rozpoczęło się ponowne scalanie kołchozów i sowchozów: „słabe” sownarchozy stopniowo przyłączały się do więk­ szych. Rychło doszło więc do odbudowy dawnej hierarchii gospodar­ czej, tyle że w jeszcze bardziej zdegenerowanej formie niż przed po­ wstaniem sownarchozów.

376

* * *

W latach 1953-1964 intensywnie rozwijała się sowiecka energe­ tyka. Wybudowano Kujbyszewską (1958), Stalingradzką (1960) i Bracką (1961-1964) Elektrownię Wodną oraz wiele hydroelek­ trowni i elektrociepłowni o znaczeniu lokalnym. Zaczęto wyko­ rzystywać nowe źródła energii: ropę naftową z okolic Markowa na Syberii (1962), ropę i gaz ziemny z okręgu tiumeńskiego (1963). Po­ wstały nowe gałęzie przemysłu: gazownictwo i przemysł diamen­ towy. Produkcja energii elektrycznej wzrosła w latach 1954-1965 od 150,6 miliarda kilowatogodzin133 do 507,7 miliarda kilowatogodzin134; wydobycie ropy naftowej w tym samym czasie zwiększyło się od 52,7 miliona ton135 do 347,3 miliona ton136; wytop stali — od 41,4 miliona ton137 do 91 milionów ton138; wydobycie węgla wzrosło od 347,1 miliona ton139 do 557,7 miliona ton140. * * *

Modernizacja produkcji przemysłowej, przystosowanie jej do wy­ mogów nowej rewolucji technicznej było jednym z ważniejszych problemów lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Słynny sowiec­ ki uczony, członek Akademii Nauk ZSRS Piotr Kapica, w jednym ze swych wystąpień porównał sowiecki przemysł do ichtiozaura — prehistorycznego gada o ogromnym tułowiu i malutkiej głów­ ce. Miał na myśli potężny przemysł i śmiesznie małą w nim rolę nauki. Osiągnięcia naukowe i technologiczne świata zachodniego, zażarcie krytykowane w czasach Stalina, sprowadzane do pozio­ mu ideologicznej dywersji, jak na przykład cybernetyka — raptem zostały zaakceptowane przez sowiecką wierchuszką. Stosownie do odmienionych nastrojów i nastawień, nauce przyznano ogrom­ ne dotacje państwowe, stworzono nowe instytuty naukowo-badawcze. Przywrócone zostały i rozszerzone niemal wymarłe badania w zakresie nauk ścisłych i przyrodniczych. Potrzeby pań­

stwa związane z rozbudową potencjału militarnego rosły bezu­ stannie, wymagając nowoczesnej technologii, nowoczesnych ro­ dzajów broni. Ponieważ sowieckie państwo było jedynym przedsiębiorcą w kraju, jedynym niekontrolowanym dystrybutorem dochodów i rozchodów, zatem na najbardziej obiecujące naukowe dyscypli­ ny i programy wygospodarowywało ogromne środki. Umożliwiły one wielki skok naprzód sowieckiej nauki i technologii w dziedzinie bu­ dowy rakiet, co z kolei doprowadziło do rozwoju badań kosmicznych, uwieńczonych wysłaniem na orbitę okołoziemską pierwszego sztucz­ nego satelity (1957) i lotem orbitalnym Jurija Gagarina (1961). Jednostronny charakter rozwoju sowieckiego przemysłu doprowadził jednak do chronicznych kłopotów z towarami po­ wszechnego użytku, do wyjątkowo niskiej ich jakości. Podobnie rzecz się miała z usługami. Wdrożenie nowoczesnych technologii do produkcji prze­ mysłowej, rewolucja naukowo-techniczna w wielu gałęziach go­ spodarki — zrodziły na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdzie­ siątych problem przygotowania wysoko wykwalifikowanych kadr dla przemysłu. Problem trudny, tym bardziej że cały system stop­ niowo wyrabiał we wszystkich pogardliwy stosunek do pracy ro­ botnika. Nie tylko dzieci robotników z dziada pradziada odma­ wiały harówki w fabryce, ale i starsze pokolenie chętnie widziało swe potomstwo jako inżynierów i nauczycieli, dostrzegając w tym urzeczywistnienie własnych niespełnionych marzeń. System oświaty stawiał sobie za cel przygotowanie uczniów do egzaminów na wyższe uczelnie, do których dostęp był wszakże ograniczony; nie mogły one przyjąć wszystkich, którzy tego pra­ gnęli. Ponadto istniejący system przywilejów ułatwiał drogę na uczelnie dzieciom nomenklatury. Po konkursowych egzaminach abiturientów następowała druga tura — „konkursy ojców”: kto ważniejszy, kto silniejszy. Komisje egzaminacyjne miały jasno po­ wiedziane, kogo oblać, a kogo przepuścić. Młodzi ludzie, którzy

378

nie dostali się na studia, chwytali się byle zajęcia, żeby tylko nie iść do produkcji, choć fabryki zrobiły wiele, by ich przyciągnąć: w wielu przedsiębiorstwach założono wyższe szkoły dla pracują­ cych, szkoły wieczorowe itp. Mimo to młodzi szli do fabryk tyl­ ko wtedy, gdy zmuszały ich do tego okoliczności życiowe. Cały ten złożony problem usiłowano rozwiązać w drodze reformy szkolnic­ twa. W grudniu 1958 roku w miejsce dziesięcioletniego i obowiąz­ kowego siedmioletniego systemu nauczania wprowadzono obo­ wiązkowy ośmioletni program, po którego ukończeniu uczniowie musieli przepracować trzy lata w fabryce albo na roli, mogąc rów­ nolegle pobierać naukę. Wprowadzono dodatkowe klasy 9-11, przyuczające do określonych zawodów. Przy przyjmowaniu na uczelnie wyższe pierwszeństwo miały osoby legitymujące się stażem robotniczym oraz pozytywną charakterystyką partyjną i zawodową141. Reforma wywołała niezadowolenie we wszystkich niemal war­ stwach społeczeństwa: w warstwach uprzywilejowanych, gdzie ro­ dzice z góry nakreślili dla swych dzieci drogę pomyślnej kariery; w warstwach niższych, zwłaszcza w miastach — ponieważ rodzi­ ce, którzy z powodu różnych komplikacji życiowych sami nie zdo­ łali ukończyć studiów, teraz pragnęli, by przynajmniej ich dzieci otrzymały wyższe wykształcenie; dla młodzieży wiejskiej zaś, ma­ rzącej o opuszczeniu wsi i o nauce w mieście, nowe przepisy wzno­ siły barierę na pierwszy rzut oka nie do przeskoczenia. W całym kraju rozpoczęła się systematyczna kampania na rzecz łączenia „szkoły z życiem”, „nauki z życiem” itd. Komsomoł mobilizował tysiące młodych ludzi do orania ugorów, na budowy w Bracku, Krasnojarsku, nad Wołgą... Jak wszystkie masowe kampanie ogłaszane w ZSRS, tak i tę doprowadzono do absurdu. Naukowcy i lekarze zostali zmuszeni do wykonywania bezpłatnej i nieproduktywnej pracy z uszczerb­ kiem dla ich własnej. Na przykład w Moskwie pracowników Aka­ demii Nauk ZSRS wysyłano do zbierania gruzu na budowach, do

379

mycia podłóg i klatek schodowych w oddawanych do użytku osie­ dlach. Odmowa wykonywania tej pracy uchodziła za przejaw po­ stawy antyspołecznej. Kolejnym masowym przedsięwzięciem, odciągającym od pra­ cy tysiące ludzi, zakłócającym funkcjonowanie komunikacji miej­ skiej i sieci handlowej, było tłumne witanie gości honorowych przybywających do stolicy ZSRS. Z polecenia rajkomów tysiące lu­ dzi ustawiały się wzdłuż szos wiodących z lotniska do centrum Moskwy, aby sprawiać wrażenie masowego entuzjazmu na widok takich gości jak Gamal Abdel Naser czy Josip Broz-Tito. Gdy do Moskwy przybył Richard Nixon, zablokowano dojazd do szosy, którą jechał z lotniska, i ulice świeciły pustkami... W latach 1955-1961 wprowadzono szereg przepisów socjal­ nych, polepszających sytuację prawną ludności miejskiej, a przede wszystkim robotników przemysłowych. I tak 25 kwietnia 1956 roku została zniesiona antyrobotnicza ustawa z 1940 roku, przy­ pisująca robotnika do przedsiębiorstwa i przewidująca surowe kary za bumelanctwo i spóźnienia do pracy. Sowiecki robotnik stał się wolny: przywrócono mu prawo do zmiany miejsca zatrud­ nienia142. 8 września tegoż roku zaczęła zaś obowiązywać ustawo­ wa płaca minimalna143. Warto też wspomnieć o wprowadzeniu w lipcu 1956 roku nowego systemu emerytur, dzięki któremu miesięczne ren­ ty i emerytury zostały znacząco podwyższone. Zależały przede wszystkim od stażu i wieku, ich wysokość wahała się między 300 a 1,2 tysiąca rubli. Wiek emerytalny ustalono następująco: dla mężczyzn — 60 lat przy stażu pracy 25 lat, dla kobiet — 55 lat przy stażu 20-letnim144. Było to znacznie poniżej granic wieku emery­ talnego obowiązujących na Zachodzie. W lipcu 1964 roku wprowa­ dzone zostały państwowe emerytury dla kołchoźników, ale tylko pod warunkiem, że nadal mieszkać będą w kołchozach; dla męż­ czyzn granica wieku wynosiła 65 lat, dla kobiet — 60145. Ustawa pominęła jednak ważny problem automatycznego przechodzenia

380

w stan spoczynku po osiągnięciu określonej granicy wieku, co stwarzało szerokie możliwości wyższym urzędnikom państwo­ wym, trzymającym się kurczowo swych stanowisk aż do późnej starości. Ponadto w zgodzie z interesami rządzącej nomenklatury zachowano, a nawet rozbudowano, system rent specjalnych, przy­ znawanych za szczególne zasługi państwowe. Rzecz jasna, były one nieporównywalnie wyższe od powszechnie obowiązujących. Łączyły się z nimi najróżniejsze przywileje, na przykład niższe 0 50% czynsze, bezpłatne korzystanie z komunikacji miejskiej, coroczne darmowe skierowania do domów wypoczynkowych 1 uzdrowisk oraz inne bardzo istotne apanaże. Również funkcjo­ nariusze bezpieczeństwa państwowego, wyższa kadra oficerska i naukowcy korzystali ze specjalnego systemu rent i emerytur. Tydzień roboczy skrócono ustawowo o dwie godziny146, urlop macierzyński został przedłużony do 112 dni147 (w 1940 roku skró­ cono go do 70 dni). Zapoczątkowany u schyłku życia Stalina program budow­ nictwa mieszkaniowego został znacznie rozszerzony148. Nowy plan zakładał, że w ciągu 10-12 lat skończy się z niedostatkiem mieszkań w kraju149. Państwo zaczęło wspierać tworzenie spół­ dzielni mieszkaniowych na dość korzystnych dla ludności wa­ runkach: 15-30% wartości mieszkania jako wpłata początkowa w chwili rozpoczęcia budowy i niskooprocentowana pożyczka na 15 lat (0,5% w skali rocznej). Do realizacji programu budow­ nictwa mieszkaniowego włączyły się władze miejskie, przed­ siębiorstwa, ministerstwa. O rozmachu budownictwa w de­ kadzie 1953-1964 świadczą następujące dane: w 1950 łączna powierzchnia mieszkalna budynków w kraju wynosiła 513 mi­ lionów metrów kwadratowych, w 1955 — 640 milionów metrów kwadratowych, w 1960 — 958 milionów metrów kwadratowych, w roku 1964 — 1182 miliony metrów kwadratowych.150 Tysiące rodzin otrzymały w owym czasie mieszkania, ale z samym pro­ blemem nie uporano się nawet do końca lat siedemdziesiątych.

381

Państwo wykorzystywało ów ostry kryzys mieszkaniowy jako kolejny środek nacisku na obywateli. Przy nienagannym zachowa­ niu można było liczyć na własne cztery ściany. Wszelkie przejawy kontestacji albo krytyki pod adresem naczalstwa mogły kosztować czekającego na mieszkanie bardzo drogo: w najlepszym razie co­ fano go w kolejce, w najgorszym — w ogóle pozbawiano prawa do mieszkania. Każdy pretekst był dobry. W 1958 roku rząd podjął decyzję o zamrożeniu na 20 lat spłat pożyczki państwowej, będącej dlań ciężkim brzemieniem. Równo­ cześnie zaniechano rozpisywania dalszych pożyczek z wyjątkiem pożyczki wewnętrznej, której obligacje można było swobodnie ku­ pować i sprzedawać. Społeczeństwo przyjęło zamrożenie wypłat z mieszanymi uczuciami. Znaczna część ludności zdołała przez dzie­ sięciolecia władzy sowieckiej zebrać sporą liczbę obligacji, które w losowaniach stały się niejako dodatkowym źródłem dochodów. Z drugiej strony zniesienie pożyczki było równoznaczne z zaoszczę­ dzeniem w skali rocznej dwu- albo nawet trzytygodniowego zarobku. W 1961 roku wzrost inflacji stał się przyczyną nowej refor­ my pieniężnej. Polegała ona na wymianie starych banknotów na nowe w skali 10:1 i odpowiedniej zmianie cen i płac. Zaraz potem jednak dalszy wzrost inflacji doprowadził do spadku rzeczywistej siły nabywczej nowych pieniędzy. W 1957 roku zmniejszone zostały podatki od wynagrodzeń dla najmniej zarabiających151. Kilka lat wcześniej, w 1954 roku, zniesiono wprowadzony podczas wojny podatek dla kawalęrów152. Zmniejszanie podatków odbywało się na tle rosnącej produkcji przemysłowej i wzrostu dochodów państwa z podatku obrotowe­ go, jak również wzrostu cen na artykuły żywnościowe i artykuły codziennego użytku. Opłaty za usługi komunalne rosły systema­ tycznie i równolegle ze wzrostem płac nominalnych, lecz wszyst­ kie te wydatki stanowiły stosunkowo niewielką część w budżecie miejskiej rodziny: najwięcej pochłaniały żywność i odzież — za­ zwyczaj wyżywienie zabierało ponad połowę zarobków.

382

Dochody rodziny wzrosły też wraz ze zniesieniem wprowa­ dzonych w 1940 roku opłat za naukę w starszych klasach szkół i za studia wyższe. Zwiększono zasiłki dla rodzin wielodzietnych i zapomogi dla czasowo niezdolnych do pracy153. Minimalne płace zwiększone zo­ stały o 100% — zamiast 30 nowych rubli miesięcznie wynosiły obecnie 60. Jednak dysproporcje między najniższymi i najwyższy­ mi płacami nadal były ogromne. Najpotrzebniejsze zawody — na­ uczyciele, lekarze, personel medyczny — wciąż należały do najgo­ rzej opłacanych kategorii. Nie ulega wątpliwości, że Chruszczów pragnął, by naród żył lepiej, ale jego wyobrażenie o tym, co znaczy dobrze i źle, nie wy­ kraczało poza klasyczne ramy komunistycznej ideologii, nosiło wręcz znamiona urawniłowki. Dla przykładu, w 1961 roku w pro­ gramie partii obiecano wprowadzenie do 1980 roku bezpłatnej dystrybucji pewnych towarów i usług. Chruszczów usiłował zwalczać marnotrawstwo, złodziejstwo, łapownictwo, ale stosował metody bezprawne. Pod jego naciskiem wprowadzono do kodeksu karę śmierci za kradzież mienia i spe­ kulacje walutowe, po czym natychmiast zastosowano ją wobec przestępstwa popełnionego p r z e d jej wejściem w życie (spra­ wa Jana Rokotowa1), co było wołającym o pomstę do nieba złama­

1 Jan Rokotow (1927-1961) — sowiecki spekulant, król waludarzy, na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych stworzył rozbudowaną siat­ kę pośredników skupujących od cudzoziemców dewizy i zagraniczne towary. Roczne obroty tego „biznesu” wynosiły 20 milionów rubli. W 1961 roku odsia­ dywał wyrok ośmiu lat pozbawienia wolności, w kolejnym procesie zamieniony na 15 lat, a w trzecim procesie, pod osobistym naciskiem Chruszczowa walczą­ cego ze spekulantami, wraz z dwoma wspólnikami skazany na rozstrzelanie. Barbarzyństwo sowieckiego wymiaru „sprawiedliwości” wywołało zagranicz­ ne reakcje, list do Chruszczowa skierował filozof Bertrand Russell. Mimo to wyrok został wykonany. Przez ostatnie trzy lata rządów Chruszczowa za prze­ stępstwa gospodarcze rozstrzelano w ZSRS około 5 tysięcy ludzi.

383

niem jednej z elementarnych zasad prawnych — lex retro non agit (prawo nie działa wstecz). W1957 roku rozpętano kampanię przeciw „darmozjadom”. Po­ czątkowo mianem darmozjadów lub pasożytów określani byli spe­ kulanci, alkoholicy, chuligani zakłócający porządek publiczny i spo­ kój obywateli. Jednak szybko się okazało, że głównym celem owej nagonki byli ludzie wolnych zawodów: malarze, artyści, poeci. Wie­ lu z nich nie należało do stowarzyszeń twórczych i dlatego nie miało „społecznego oblicza”. Bardzo prędko stawali się oni ofiarami mo­ ralnego terroru, szczucia ze strony sąsiadów podjudzanych przez władze, nierzadko trafiali za kraty. „Pasożytów” aresztowano, są­ dzono i wysyłano na peryferia ZSRS, z niezrozumiałych powodów sądząc, że w odległych miejscowościach nie będą mogli zakłócać po­ rządku. Na jednej z takich rozpraw sądowych skazano w 1964 roku poetę Josifa Brodskiego, przyszłego noblistę154. Kampania zwalczania „pasożytów” stała się jedną z form re­ presji politycznych, podobnie jak kampania walki z waluciarzami i łapówkarzami przerodziła się rychło w akcję antysemicką. Przy­ tłaczającą większość skazanych na karę śmierci waluciarzy sta­ nowili Żydzi. Chruszczów, któremu antysemityzm nie był obcy, niejednokrotnie mówił w swoich wystąpieniach o dobrych i złych Żydach, a nie o dobrych i złych obywatelach. Do dobrych Żydów zaliczył na przykład generała armii Jakowa Krejzera. W 1959 roku Najwyższy Sowiet ZSRS podjął decyzję o po­ wołaniu tak zwanych drużyn ludowych. Ich zadaniem był nadzór nad przestrzeganiem porządku publicznego i do tych zadań dele­ gowały ich zakłady pracy. Drużynnicy od razu włączyli się do walki z „pasożytami”. W wielu miastach drużyny ludowe bardzo pręd­ ko przerodziły się w zwyczajne bandy, terroryzujące i szantażu­ jące miejscową ludność. Na przykład w Nikołajewie nad Morzem1

1 Drużynnicy — odpowiednik polskich ormowców.

384

Azowskim szef drużyny zmuszał młode dziewczyny do współży­ cia, grożąc, że w razie odmowy sporządzi raport, iż są prostytutka­ mi. Przypadki takie nie były odosobnione. Władze lokalne z kolei nierzadko wykorzystywały drużynników do demolowania wystaw niezależnych malarzy, zastraszania dysydentów itp. W tym samym mniej więcej okresie rozpowszechniła się in­ stytucja sądów koleżeńskich. Reżim Chruszczowa, który zasadniczo odrzucał masowy ter­ ror i aresztowania, popierał społeczny nadzór nad życiem oby­ wateli. W tym sensie można powiedzieć, że Chruszczów dążył do ustanowienia w sowieckim społeczeństwie autentycznego ludowładztwa, obdarzając setki tysięcy ludzi cząstką władzy nad bliźnimi. Temu samemu celowi służyła szeroka rozbudowa partii i Komsomołu. Nadchodziła era Nowego Człowieka Sowieckiego.

5. Współistnienie i ekspansja Kroki podejmowane przez Malenkowa w dziedzinie polityki za­ granicznej świadczyły o dążeniu kolektywnego kierownictwa do wygaszania ognisk zagrożenia wojennego i łagodzenia stosunków z państwami kapitalistycznymi. Polityczny bilans II wojny światowej był dla Związku So­ wieckiego bardzo korzystny, a mógłby być jeszcze bardziej, gdy­ by nie megalomania Stalina. Awanturniczy militaryzm, polityka siły, która tak wyraźnie przejawiła się podczas wojny koreańskiej i w dniach kryzysu berlińskiego, poniosła faktycznie fiasko. Mao Tse-tung, wysyłając chińskie wojska do Korei, uratował sytuację w całym świecie komunistycznym. W latach 1953-1955 Związek Sowiecki prowadził politykę appeasementu. W 1953 roku, po zakończeniu wojny koreańskiej, nastąpił — przy poparciu ZSRS — kres działań wojennych mię­ dzy Indochinami a Francją155.

385

W 1955 roku doszło wreszcie do podpisania traktatu pokojo­ wego z Austrią, czemu Związek Sowiecki sprzeciwiał się stanowczo od lat, uzależniając zawarcie tej umowy od ustępstw mocarstw za­ chodnich w zupełnie innych kwestiach. Jakiś czas później KC KPZS obarczył winą za zwłokę osobiście Mołotowa, jego też uznano za odpowiedzialnego za pogorszenie stosunków z Jugosławią156. W tym samym 1955 roku Chruszczów zjawił się na czele so­ wieckiej delegacji partyjno-państwowej w Belgradzie. Podczas tej wizyty oficjalnie przeprosił prezydenta Jugosławii i szefa Związku Komunistów Jugosławii (ZKJ) Josipa Broz-Tito za antyjugosłowiańską politykę prowadzoną przez Kreml po II wojnie światowej. Odpowiedzialnością obarczył Berię, ale wytłumaczenie przyjęte zostało z ironią. Sowiecka delegacja nie spotkała się ze zbyt gorą­ cym przyjęciem. Jugosłowianie mieli nadzieję, że Moskwa szcze­ rze przyzna się do popełnionej niesprawiedliwości, że odwoła zarzut, jakoby Jugosławia była państwem kapitalistycznym, a nie socjalistycznym. Przecież w uchwale XX zjazdu znalazło się zda­ nie: „Poważne osiągnięcia w budownictwie socjalistycznym ma również Jugosławia”157. Sowieccy delegaci nie byli duchowo przygotowani do spotka­ nia. Przyznał to później sam Chruszczów: „Nie wyzbyliśmy się jeszcze niewolniczej zależności od Stalina”158. Poprawa stosunków między obu państwami odpowiadała Ticie, odrzucił on natomiast propozycję ponownego zbliżenia między KPZS i ZKJ, słusznie uważając, że sowiecka kompartia wcale nie wyzbyła się odruchu narzucania swojej woli światowym partiom komunistycznym. Z tegoż powodu ZKJ odmówił udziału w moskiewskich naradach partii komunistycznych w 1957 i 1960 roku. Nowe kierownictwo sowieckie realistycznie oceniło zaistnia­ łą sytuację. Doświadczenie pierwszych trzech lat „nowej” dyplo­ macji wykazywało, że w danych warunkach historycznych najko­ rzystniejszy jest kurs na tak zwane pokojowe współistnienie. Tej linii poświęcono wiele uwagi podczas XX zjazdu KPZS.

386

Sens jej polegał na uznaniu współistnienia we współczesnym świecie dwóch przeciwstawnych systemów społecznych: kapitali­ stycznego i socjalistycznego. Oba systemy konkurują między sobą na płaszczyźnie ekonomicznej i kulturalnej. Zwycięstwo socjalizmu we wszystkich krajach jest nieuchronne, ale nastąpi nie w rezultacie eksportu rewolucji z obozu socjalistycznego do kapitalistycznego, lecz w wyniku eskalacji wewnętrznych sprzeczności i antagoni­ zmów klasowych w krajach kapitalistycznych. W wielu krajach ka­ pitalistycznych istnieje realna możliwość przejścia do socjalizmu bez użycia przemocy. Dlatego w obecnych warunkach międzynaro­ dowych wojny nie są nieuchronne, można im zapobiec. Skądinąd groźba nowych wojen nie całkiem wygasła, ponieważ dopóki istnie­ je imperializm, dopóty utrzymuje się grunt dla ich wybuchu159. Tak w ogólnym zarysie wyglądał sformułowany przez XX zjazd program polityki zagranicznej, oparty na założeniu nieuchronnego zwycięstwa ZSRS (obozu socjalistycznego) na całym świecie. Opra­ cowując swój program, KPZS nie wyrzekła się drugiego członu swo­ jej polityki, to znaczy nasilenia walki ideologicznej z państwami kapitalistycznymi — przy czym pojęcie „walka ideologiczna” posze­ rzano lub zawężano zależnie od potrzeb chwili. Stąd teza o niemożli­ wości utrzymania status ąuo, czyli o konieczności przemian w świecie współczesnym, a także o tym, że ZSRS ma nie tylko prawo, ale wręcz obowiązek niesienia pomocy ruchom narodowowyzwoleńczym na całym świecie. Nigdy nie określono form ani ograniczeń tej pomocy. Wskazane trzy tezy de facto formułowały prawo Związku Sowieckie­ go i pozostałych państw socjalistycznych do permanentnej ekspansji. W ten sposób sowiecka polityka zagraniczna w latach postalinowskich opierała się — cytując amerykańskiego historyka, profesora Adama Ulama — na ekspansji i pokojowym współist­ nieniu160. Bliższa rzeczywistości byłaby definicja „współistnienie poprzez ekspansję”. Zasady polityki zagranicznej ZSRS były grubo ciosane, pry­ mitywne — iw tym właśnie tkwiła ich siła. Najostrzejsi zachodni

387

krytycy tej polityki określali ją następująco: „Co nasze, to nasze. Co wasze — może być przedmiotem przetargu”. Mylili się srodze. W rzeczywistości zasada ta powinna brzmieć: „Co nasze, to nasze, a co wasze — to będzie nasze”. Sowieccy przywódcy mieli rację, uznając, że polityka zagra­ niczna ZSRS jest — w odróżnieniu od zachodniej — konsekwent­ na. Stanowi połączenie zasady współistnienia i ekspansji oraz wy­ korzystywania pierwszej dla zakamuflowania drugiej. Po odejściu Malenkowa ze stanowiska przewodniczącego Rady Ministrów sowiecka polityka zagraniczna znacznie się zaktywizowa­ ła. Motorem tej aktywności był Chruszczów. W 1955 roku doszło do spotkania na szczycie w Genewie z udziałem prezydenta Eisenhowe­ ra. Spotkanie nie wpłynęło na sytuację w Europie, gdzie wciąż klu­ czowy pozostawał problem niemiecki. Jednak w 1955 roku, po za­ warciu Układu Warszawskiego, stosunek do tego problemu stał się bardziej jednoznaczny. Ani kraje zachodnie, ani Związek Sowiecki nie myślały serio o zjednoczeniu Niemiec, choć obie strony twierdzi­ ły, że tego pragną. Najróżniejsze projekty, spotkania i dyskusje doty­ czące kwestii niemieckiej były bardziej pożywką dla opinii publicznej niż rzeczywistym szukaniem rozwiązania problemu — jeśli takowe w ogóle było możliwe. Wszak istnienie dwóch państw niemieckich było faktem. Jedno z nich, Niemiecka Republika Federalna, należało do bloku państw zachodnich, a drugie — Niemiecka Republika De­ mokratyczna — do bloku sowieckiego. Na terytorium NRD stacjo­ nowały sowieckie jednostki. Wszystko wskazywało na to, że przy­ tłaczająca większość ludności NRD chętniej wybrałaby Zachód: jej odpływ z Niemiec Wschodnich do NRF był znaczny, groził rychłym zachwianiem ekonomicznej i społecznej struktury kraju. W czerwcu 1961 roku Chruszczów spotkał się w Wiedniu z pre­ zydentem Kennedym, ale nie zdołał skłonić go do uznania NRD. Wówczas ZSRS postanowił ponownie odciąć państwom zachodnim dostęp do Berlina Zachodniego. Próba blokady Berlina zakończyła się fiaskiem. Rząd NRD wpadł wtedy na oryginalne rozwiązanie próbie-

388

mu. W porozumieniu z Moskwą władze wschodnioniemieckie wznio­ sły w sierpniu 1961 roku mur oddzielający wschodnią część Berlina od zachodniej161. Dotąd mury kojarzono z gettami i obozami kon­ centracyjnymi. Owszem, istniał Wielki Mur Chiński, ale zbudowano go dla ochrony mieszkańców imperium przed agresją plemion ko­ czowniczych. Ochrona muru berlińskiego stała się główną troską wschodnioniemieckich sił zbrojnych. Na jego przedpolu rozstawiono specjalne urządzenia, automatycznie otwierające ogień do każdego, kto próbował przedostać się na drugą stronę. 12 czerwca 1964 roku ZSRS i NRD zawarły układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współ­ pracy. Związek Sowiecki formalnie zobowiązywał się do obrony tery­ torium NRD, gdyby zaistniała taka konieczność162. W latach pięćdziesiątych sowiecka polityka zagraniczna przy­ bierała coraz bardziej ofensywny charakter. Gdziekolwiek na świerie dochodziło do destabilizacji lub zmiany sytuacji, tam uaktywniała się sowiecka dyplomacja. W latach 1947-1948 Kreml popierał na Bliskim Wschodzie państwo Izrael jako siłę osłabiającą brytyjskie imperium. Jednak już w połowie lat pięćdziesiątych nastąpiła reorientacja tej po­ lityki na rzecz poprawy stosunków ze światem arabskim. Impulsem do zmiany była egipska rewolucja w 1952 roku i narastające przeko­ nanie, że Izrael jest po prostu satelitą USA. Krótko przed śmiercią Stalina nastąpiło zerwanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem. Decyzja ta była bez wątpienia pochodną antysemickiej polityki Związ­ ku Sowieckiego. Ponownie stosunki dyplomatyczne nawiązano w lipcu 1953 roku, ale tym razem Izrael został uznany za sprzymierzeń­ ca obozu wrogiego ZSRS. Sowiecka ekspansja na Bliskim Wschodzie zbiegła się w czasie z wizytą w Egipcie w lipcu 1955 roku redaktora „Prawdy”, późniejszego sekretarza KC KPZS Dmitrija Szepiłowa, od czerwca 1956 roku ministra spraw zagranicznych ZSRS1163. Prezydent ‘ Usunięcie wieloletniego szefa sowieckiej dyplomacji Wiaczesława Mołotowa nastąpiło w czasie wizyty w ZSRS marszałka Josipa Broz-Tito (przyp. autora)

389

Egiptu Gamal Abdel Naser pilnie poszukiwał uzbrojenia i po niedłu­ gim czasie zaczął je sprowadzać z Czechosłowacji. Związek Sowiec­ ki uruchomił z kolei dostawy czołgów, samolotów myśliwskich MiG i sprzętu artyleryjskiego. W 1956 roku wybuchł konflikt o Kanał Sueski, szybko prze­ radzając się w wojnę Anglii, Francji i Izraela z Egiptem. Taka sy­ tuacja sprzyjała dalszemu umacnianiu więzi sowiecko-egipskich. Na początku listopada przetoczyła się przez Moskwę i wiele in­ nych miast fala „spontanicznych” masowych demonstracji pod hasłem „Ręce precz od Egiptu!”; rozpoczęto rekrutację ochotni­ ków pragnących wziąć udział w walce po stronie armii egipskiej. W tym czasie sowieckie czołgi miażdżyły w Budapeszcie węgier­ skich rewolucjonistów, jednak w ZSRS nie rozległy się słowa pro­ testu, nikt nie krzyknął: „Ręce precz od Węgier!”. Sowiecka dyplomacja w czasach Chruszczowa bardzo prędko na­ uczyła się wkraczać tam, gdzie pozycja zachodnich mocarstw traci­ ła na sile. Wykorzystywała w tym celu tradycyjną niechęć lub wro­ gość ludności dawnych kolonii do metropolii. Tak było na przykład podczas kryzysu syryjskiego latem 1957 roku. Rok później wybuchł kolejny konflikt na Bliskim Wschodzie, który objął Liban, Syrię, Irak i Jordanię. Związek Sowiecki wykorzystał sytuację dla umocnienia pozycji w Bagdadzie i Damaszku. W latach sześćdziesiątych ZSRS zdecydowanie poszerzył swoje wpływy w Egipcie, uczestnicząc w bu­ dowie Wielkiej Tamy Asuańskiej, a także wysyłając doradców wojsko­ wych i znaczną ilość broni. W 1962 roku poparł rewolucję w Jeme­ nie, z którym dwa lata później zawarł układ o przyjaźni. Wszystkim tym państwom Związek Sowiecki udzielał poparcia wojskowego i go­ spodarczego, realizował współpracę technologiczną na szeroką skalę. W Afryce, w Azji, w basenie Oceanu Indyjskiego — wszędzie, gdzie nadarzała się sposobność, ZSRS współpracował z krajami występującymi przeciw interesom mocarstw zachodnich. Ale rzecz charakterystyczna: gdziekolwiek Związek Sowiec­ ki zdołał zapuścić korzenie, gdzie tylko poczuł się pewnie — od

390

razu zaczynał narzucać swoje własne koncepcje, wywierać twardy nacisk na politykę wewnętrzną i zagraniczną. W efekcie nie było chyba państwa — poczynając od Egiptu, a kończąc na Indonezji — gdzie takie postępowanie nie doprowadzało, wcześniej czy póź­ niej, do konfliktu z ZSRS. Najbardziej skomplikowane okazały się stosunki z „bratnimi” Chinami.

6. Dwaj wielcy bracia Pierwsze lata po powstaniu Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) były okresem rozkwitu stosunków sowiecko-chińskich. Ich szczyt przypada na czas wojny koreańskiej, kiedy to ZSRS uzbrajał chiń­ skie dywizje w Korei. W latach 1950-1962 Związek Sowiecki przyznał Chinom 1,82 miliarda rubli w ramach długoterminowych pożyczek164, któ­ re zostały wykorzystane przede wszystkim do spłacenia zaku­ pionej w ZSRS broni oraz na pomoc dla Korei165. Przekazał też Chinom kilka transportów towarów i darów o łącznej wartości 790 milionów rubli166. Gdy rozłożymy całą kwotę na 12 lat, oka­ że się, że pomoc ta bynajmniej nie była tak znaczna. W 1962 roku Chiny otrzymały zaledwie 13% z budżetu przeznaczonego przez Moskwę na pomoc dla krajów socjalistycznych i tylko 8% z ogólnej sumy kredytów przyznanych przez nią innym krajom w ramach pomocy gospodarczej167. Część przypadająca na Chiny była całko­ wicie niewspółmierna do liczby mieszkańców tego kraju. Oficjalne sowieckie źródła utrzymują, że przy pomocy ZSRS wybudowano w Chinach 256 najróżniejszych przedsiębiorstw. Związek So­ wiecki dostarczał niezbędną dokumentację techniczną, pomagał w budowie magistrali kolejowych, wysyłał ekspertów. Nie była to wszakże pomoc charytatywna. W ciągu 12 lat w Chinach prze­ bywało około 11 tysięcy sowieckich specjalistów, doradców itp.,

391

którym wypłacono około 30 tysięcy rocznych pensji168. Chiny płaciły za wszystkie usługi: fracht, budowę sieci kolejowych czy koszty szkolenia i utrzymania chińskich studentów w ZSRS169. Ponadto dostarczyły do Związku Sowieckiego do końca 1962 roku towa­ ry, surowce i artykuły żywnościowe na łączną kwotę 2,1 miliarda rubli170. W okresie najbardziej intensywnego rozwoju chińskiej go­ spodarki stosunki między obu krajami znacznie się pogorszyły. W 1962 roku Związek Sowiecki niespodziewanie odwołał z Chin 1390 ekspertów, zerwał 343 kontrakty na wykorzystanie do­ świadczeń sowieckich specjalistów i przerwał pracę nad 257 pro­ jektami z zakresu współpracy naukowej i technicznej171, poważnie komplikując realizację chińskiego programu gospodarczego. Źródeł sowiecko-chińskiego konfliktu należy szukać w prze­ szłości. Najpewniej bierze on swój początek w czasach aneksji te­ rytorialnych i wymuszanych przez carską Rosję traktatów. Siady można odnaleźć również w latach dwudziestych i trzydziestych w polityce sowieckiego kierownictwa partyjnego wobec Kuomintangu i kontrolowanych przez komunistów „sowieckich obsza­ rów” na terenie Chin. Stalin nie wierzył w zwycięstwo chińskiej partii komunistycznej, orientował się na współpracę z Czang Kajszekiem. Po 1949 roku Związek Sowiecki realizował wobec Chin analogiczną politykę jak wobec europejskich krajów socjalistycz­ nych, to znaczy podporządkowywał ich interesy — własnym. Aspekt ekonomiczny takiej polityki polegał na tworzeniiji na te­ renie Chin mieszanych towarzystw sowiecko-chińskich, których zadaniem była eksploatacja chińskich surowców pod kierownic­ twem i z uwzględnieniem potrzeb ZSRS. Na przykład w nadgra­ nicznej prowincji Sinciang powstała spółka mieszana dla eksplo­ atacji bogactw mineralnych, która de facto korzystała z przywileju eksterytorialności. W latach 1949-1953 Stalin niejednokrotnie składał Mao Tse-tungowi oferty utworzenia w Chinach sowiec­ kich przedsiębiorstw, co chiński przywódca odbierał jako upoko-

392

rżenie172. Doświadczenie tysięcy lat historii kraju nauczyło rów­ nież przywódców komunistycznych nieufności wobec wszelkich cudzoziemskich propozycji dotyczących wykorzystania w jakikol­ wiek sposób terytorium Chin. Dwudziesty zjazd formalnie potę­ pił praktykę „spółek mieszanych” i wszystkie zlikwidowano. Po­ dobnie jak Stalin, jego następcy nie rozumieli sposobu myślenia chińskich przywódców. Kiedy minister obrony i członek KC KPZS marszałek Żuków oświadczył, że w razie agresji imperialistów na którekolwiek państwo socjalistyczne Związek Sowiecki pospieszy mu niezwłocznie z pomocą, najwyższe władze chińskie poczuły się głęboko urażone. Zgodnie oświadczyły, że Chiny nie prosiłyby ZSRS o pomoc173. W 1959 roku Chruszczów zaproponował Mao Tse-tungowi zainstalowanie na terytorium Chin radiostacji oraz bazy remontowo-zaopatrzeniowej dla sowieckich okrętów podwodnych. Pro­ pozycja została z oburzeniem odrzucona, podobnie jak projekt udostępnienia Chinom analogicznej bazy w Murmańsku. Mao na różne sposoby przypomniał Chruszczowowi, że w przeszłości Chińczycy niejeden raz asymilowali swoich najeźdźców...174 Potępienie w ZSRS kultu Stalina wywołało w Chinach naj­ pierw ciche, a później otwarte niezadowolenie. Wszak Chiny mia­ ły własny kult — Mao Tse-tunga. Nie mogło być inaczej, gdyż kult jednostki stanowi nieodłączną właściwość każdego reżimu totali­ tarnego — socjalistycznego Związku Sowieckiego, hitlerowskich Niemiec, maoistowskich Chin czy hodżowskiej Albanii. W owym czasie wypowiedzi Mao, jego przemówienia i artykuły ogłaszano jako azjatycką wersję marksizmu-leninizmu175. Za życia Stalina Mao pozostawał niejako w cieniu. Teraz stał się największym teo­ retykiem epoki — w myśl zasady, że życie nie znosi próżni. Maoistów niepokoiła nie tyle detronizacja Stalina, ile jej konsekwen­ cje dla Chin i dla międzynarodowego ruchu komunistycznego, do kierowania którym Komunistyczna Partia Chin (KPCh) rościła so­ bie pretensje na równi z KPZS. Praktyczna, a nie czysto werbal-

393

na pozycja chińskiego kierownictwa jednoznacznie przejawiła się w latach 1956-1957, kiedy KPCh otwarcie poparła krwawe stłu­ mienie węgierskiej rewolucji przez wojska sowieckie. W 1958 roku była to jedyna partia komunistyczna na świecie, która z nieskry­ wanym zadowoleniem witała egzekucję Imre Nagya176. Dodatkowym czynnikiem komplikującym stosunki sowiecko-chińskie była wspólnota ideologii. Mnożyły się wzajemne oskar­ żenia o odchylenia od p r a w d z i w e j doktryny marksistowsko-leninowskiej — o rewizjonizm, dogmatyzm, lewacką frazeologię, prawicowy oportunizm, prowadzenie awanturniczej polityki, za­ pędy hegemonistyczne, działalność wywrotową, trockizm, wysłu­ giwanie się amerykańskiemu imperializmowi, nacjonalizm, kapitulanctwo, chłopską ideologię itd. Owa połajanka przez długie lata była stałą otoczką stosunków chińsko-sowieckich i między­ narodowego ruchu komunistycznego. Wspólna ideologia sprawiała, że obie strony nieustannie ro­ ściły sobie pretensje do posiadania wyłącznej racji, co w istocie sprowadzało się do walki o hegemonię. Wzajemną politykę Chin i ZSRS, a raczej KPCh i KPZS, charakteryzowała wyjątkowa nieelastyczność, nieufność i wrogość, wobec których stosunki tych państw ze światem kapitalistycznym sprawiają wrażenie idylli. Podważając tezę KPZS o realnej możliwości uniknięcia wo­ jen we współczesnych warunkach międzynarodowych, Mao Tse-tung nie tylko przepowiadał światową wojnę atomową, ale wręcz widział w niej możliwość „skończenia z kapitalizmem”. Poruszał ten temat między innymi w rozmowie z ministrem spraw zagra­ nicznych ZSRS Andriejem Gromyką w 1958 roku: w nadchodzącej wojnie Chiny stracą być może 300 milionów ludzi, ale gdy wyczer­ pią się zasoby bomb atomowych i wodorowych, Chiny za pomo­ cą broni konwencjonalnych zlikwidują resztki kapitalizmu i za­ prowadzą na całym świecie socjalizm177. Podczas innej rozmowy Mao uznał, że bomba atomowa to „papierowy tygrys”, i orzekł, iż jeśli nawet w przyszłej wojnie zginie jedna trzecia ludzkości (to

394

jest 900 milionów), albo wręcz połowa (1350 milionów), to mimo wszystko druga połowa przeżyje, imperializm zostanie zmiecio­ ny z powierzchni globu i wszędzie zapanuje socjalizm. Przecież i tak po upływie 50-100 lat liczba mieszkańców planety podwoi się z nawiązką178. W 1960 roku w Chinach ukazała się publikacja, w której przykuwa uwagę następujące stwierdzenie: „Zwycięskie ludy błyskawicznie stworzą na gruzach rozbitego imperializmu tysiąckrotnie wyższą cywilizację niż pod panowaniem kapitali­ stów i zbudują swoją zaiste piękną przyszłość”179. Wyznania Mao Tse-tunga odnosiły skutek przeciwny do za­ mierzonego. Zdecydowana większość partii komunistycznych poparła sowiecką tezę, że era nieuchronnych wojen odchodzi w przeszłość. Choć KPZS w wielu publicznych deklaracjach i doku­ mentach przyznawała wszystkim krajom prawo wyboru własnych dróg do socjalizmu, w rzeczywistości sowieckie kierownictwo wio­ dło jawną i zakulisową walkę z wszelkimi próbami bratnich partii komunistycznych prowadzenia polityki nieuzgodnionej albo niezaakceptowanej przez Moskwę. W latach 1958-1960, a zwłaszcza w związku z wojną w Wiet­ namie, Chiny zwiększyły pomoc dla ruchów rewolucyjnych na kontynencie azjatyckim, starając się je podporządkować i wyko­ rzystać do rozszerzenia własnych wpływów. Nastąpił konflikt interesów Chin i ZSRS. Walka o hegemonię między obu mocar­ stwami rozszerzyła się niebawem na Afrykę i basen Oceanu In­ dyjskiego. W 1960 roku wzajemne stosunki zaostrzyły się tak dalece, że w trakcie bukaresztańskiej narady partii komunistycznych mię­ dzy Chruszczowem i przedstawicielem Chin doszło do bardzo ostrej wymiany zdań. W rzeczywistości ideologiczne rozbieżności między KPCh i KPZS przesłaniały sprzeczności interesów Związ­ ku Sowieckiego i Chin. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, gdy do­ szło do eskalacji wzajemnych antagonizmów, Chiny pozostawały

395

daleko w tyle za ZSRS w dziedzinie rozwoju gospodarczego, tech­ nologii, wreszcie pod względem zbliżenia do Zachodu. ZSRS i USA były supermocarstwami. Chiny dążyły do jak najszybszego wyj­ ścia z zacofania. Stąd brała swój początek chińska polityka „wiel­ kiego skoku” w kraju i agresywna dyplomacja na arenie międzyna­ rodowej, dążenie do zdobycia za wszelką cenę bomby atomowej, a później wodorowej, co w dzisiejszych czasach uchodzi niejako za wizytówkę wielkiego mocarstwa. Przez pewien czas Mao Tse-tung liczył, że uzyska broń ato­ mową od ZSRS. Nie jest wykluczone, że w którymś momencie po śmierci Stalina otrzymał z Kremla jakąś mglistą obietnicę. W każdym razie dzięki konsultacjom sowieckim i przy pomocy ZSRS w latach 1957-1959 wybudowano w Chinach pierwszy re­ aktor atomowy o mocy 5 tysięcy kilowatów. Po jakimś czasie chiń­ scy inżynierowie udoskonalili go, zwiększając moc do 10 tysięcy kilowatów180. Chińscy naukowcy pracowali w Zjednoczonym In­ stytucie Badań Jądrowych w Dubnej aż do czerwca 1965 roku181. Dążenie chińskich przywódców do posiadania własnej bom­ by atomowej stało w sprzeczności z interesami ZSRS, jak również Stanów Zjednoczonych, pragnących ograniczyć dostęp do eksklu­ zywnego „klubu atomowego”. Istniały po temu ważkie przyczyny: im więcej jest na świecie państw posiadających broń atomową, tym większe zagrożenie wojną nuklearną, tym trudniej zachować po­ kój, wywalczyć porozumienie o ograniczeniu zbrojeń. ZSRS także dążył dó zahamowania wyścigu zbrojeń z powodów czysto pragma­ tycznych: było to straszliwe obciążenie dla budżetu, borykającego się z poważnymi trudnościami ekonomicznymi. Z kolei dla Pekinu każde porozumienie o ograniczeniu zbrojeń jądrowych oznaczało pozostanie na poziomie mocarstwa drugorzędnego, i to w momen­ cie, gdy po raz pierwszy od stuleci Chiny wystąpiły na arenie mię­ dzynarodowej jako skonsolidowane państwo. Związek Sowiecki nie pragnął sąsiedztwa z potężnymi Chi­ nami, z ich błyskawicznie rosnącą liczbą ludności (700 milionów

396

u schyłku lat pięćdziesiątych). Osiem tysięcy kilometrów wspól­ nej sowiecko-chińskiej granicy również nie ułatwiało wzajemnych relacji w momencie powstawania zjednoczonego państwa chiń­ skiego — przeciwnie, jakiekolwiek ich zaostrzenie nieuchron­ nie wywoływało napięcia na granicy i wszelkie wynikające z tego konsekwencje. Chiny wykorzystały kwestię graniczną w swym konflikcie z ZSRS. Niejeden raz oskarżały go o prowadzenie imperialistycz­ nej polityki, w szczególności zarzucały Moskwie, że respektuje bezprawne traktaty narzucone Chinom w okresie ich rozdrob­ nienia i słabości przez carską Rosję, oraz proponowały, by za­ chowując tymczasowe status ąuo, kontynuować rozmowy zmie­ rzające do ich rewizji182. Polityka graniczna miała z obu stron kazuistyczny charakter. Zgadzając się z chińską tezą o bezpraw­ ności wspomnianych traktatów183, ZSRS twierdził jednocześ­ nie, że także chińscy imperatorzy anektowali obszary należące do słabszych sąsiadów. Dlatego najrozsądniej byłoby zaakcep­ tować historyczne granice, nie stwarzać nowych źródeł niepo­ rozumień i konfliktów, nierokujących nadziei na rozwikłanie wszelkich pretensji terytorialnych. Równocześnie tej rozsąd­ nej tezie towarzyszyły demagogiczne komentarze o klasie ro­ botniczej, stojącej w Chinach i w Związku Sowieckim u steru władzy, stwierdzenia, że „wspólnym celem jest budowa komu­ nizmu”. Z kolei w komunizmie granice państw stracą wszelkie znaczenie...184 Logicznie wynikało z tego, że Związek Sowiec­ ki proponuje odłożyć rozważania na temat granic do nadejścia komunizmu. Strony chińskiej takie stawianie spraw nie satys­ fakcjonowało, ponieważ sowieccy przywódcy nie byli w stanie podać dokładnej daty, kiedy nadejdzie owa świetlana przyszłość dla całej ludzkości... W połowie lat sześćdziesiątych na sowiecko-chińskiej grani­ cy doszło do krwawych starć. Rozeszły się pogłoski o nieuniknio­ nej wojnie z Chinami, w sowieckich wyższych sferach nie wyklu­

397

czano możliwości wojny prewencyjnej1. Oddajmy głos Chruszczowowi: „Później prasa chińska inspirowana przez Mao wystąpiła z pretensjami, że Władywostok znajdował się na terytorium Chin. To prawda: był czas w historii, gdy Chińczycy zarządzali tą częścią Syberii, zanim nasi carowie rozszerzyli swoją władzę na to teryto­ rium. Z g o d z i l i ś m y s i ę p r o w a d z i ć z C h i ń c z y k a m i n e g o c j a c j e d o t y c z ą c e n a s z y c h g r a n i c \podkr. au­ tora]. Przysłali nam swoją wersję, jak to powinno wyglądać na ma­ pie. Rzuciliśmy tylko na nią okiem i oburzeni odrzuciliśmy ją ze wstrętem”185. Problem granic i broni jądrowych to nie jedyne powody zanie­ pokojenia sowieckiego kierownictwa w tamtym czasie. Na prze­ łomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w Chinach rozpoczęła się tak zwana rewolucja kulturalna: masy, najpierw zainspirowa­ ne i sterowane przez przywódców, a później reagujące sponta­ nicznie, rozpoczęły pogrom inteligencji i wszelkich elementów umiarkowanych, wypowiadając wojnę biurokracji i głosząc ide­ ologię egalitaryzmu. Nie była to tylko ideologia. W Chinach roz­ poczęto powszechne tworzenie komun wiejskich, opartych na za­ sadzie urawniłowki. Na przygranicznych obszarach sowieckich i nawet na Syberii pojawiły się chińskie broszury propagandowe o walce z biurokracją, o równości społecznej i majątkowej. Chrusz­ czów zaniepokoił się nie na żarty. Oświadczył członkom Prezy­ dium KC KPZS: „Trzeba z tym skończyć natychmiast. Hasła re­ form chińskich są bardzo kuszące. Jeżeli sądzicie, że nasiona tych idei nie znajdą w naszym kraju podatnego gruntu — jesteście w błędzie”186. Chruszczów się nie mylił. Ferment ogarniał całe terytorium Związku Sowieckiego. 1 Rozważanie rozstrzygającego uderzenia na Chiny było spowodo­ wane między innymi przeprowadzeniem przez Pekin jesienią 1964 roku próbnego wybuchu bomby atomowej (przyp. autora).

398

Mimo groźnego potrząsania bronią i rodzących się raz po raz kryzysów w stosunkach z państwami zachodnimi polityka zagra­ niczna Chruszczowa była bez reszty zorientowana na rozszerzanie kontaktów i współpracy z nimi, przede wszystkim ze Stanami Zjed­ noczonymi. Dla Chruszczowa, opętanego ideą dogonienia USA pod każdym względem — od produkcji mięsa i kukurydzy poczynając, a na najnowszej technologii kończąc — kurs na współistnienie z Za­ chodem nie był pustym frazesem. Jednak cierpiąc na swoisty marksistowsko-stalinowski kompleks niższości, przywódca ZSRS .starał się na każdym kroku propagować zalety socjalizmu, dowodzić wyż­ szości ZSRS nad światem kapitalistycznym i, co gorsza, przy każ­ dej okazji przepowiadać rychłą zagładę kapitalizmu. W 1959 roku na zaproszenie prezydenta Eisenhowera Chruszczów odbył tournee po Stanach Zjednoczonych, zorganizowane z wielką pompą i propa­ gandowym efekciarstwem1, ale wywołał lawinę protestów i oburze­ nia, kiedy na jednym z przyjęć dyplomatycznych tuż przed ową po­ dróżą oświadczył: „Niebawem zgotujemy wam pogrzeb”187. Podczas amerykańskiej wizyty Chruszczów uzgodnił z Eisen­ howerem, że w następnym roku, to znaczy 1960, dojdzie do spo­ tkania na szczycie w celu omówienia kwestii niemieckiej i innych palących problemów. Sowiecka dyplomacja czyniła starania na rzecz uznania NRD przez państwa zachodnie. Chiny odniosły się do perspektywy tego spotkania z niepoko­ jem i niezadowoleniem. Mao obawiał się, że ChruszcżOw za jego plecami zawrze z Eisenhowerem pakt o „dwóch państwach chiń­ skich”188. Poza tym z wielką nieufnością odnosił się do samej idei sowiecko-amerykańskiego porozumienia w sprawie broni jądro­ wej; wszak ZSRS nie chciał dzielić się z Chinami swoimi tajemni­

1 Chruszczowowi towarzyszyła armia pisarzy i dziennikarzy. Po powrocie opublikowali w wielkim nakładzie książkę-reportaż Twarzą w twarz (Warszawa 1960). Autorów wyróżniono Nagrodą Leninowską (przyp. autora).

399

cami atomowymi. Chiny obawiały się, że sowiecko-amerykański pakt w obszarze tych typów uzbrojenia uczyni supermocarstwa globalnymi superarbitrami. Krótko przed paryskim spotkaniem Chruszczowa i Eisenhowera Pekin oświadczył, że nie będzie się czuł związany umową o rozbrojeniu, jeśli Chiny nie znajdą się w gro­ nie sygnatariuszy189. W tej sytuacji sens narady z Eisenhowerem stawał pod znakiem zapytania. Pozostawało znaleźć pretekst po­ zwalający na wycofanie się ze szczytu. Tuż przed przewidywanym terminem jego rozpoczęcia sowieckie lotnictwo przechwyciło ame­ rykański samolot zwiadowczy U-2. Oficjalny komunikat sowiecki głosił, że samolot został zestrzelony, ale nie wspominał słowem, co się stało z pilotem. Dopiero po opublikowaniu przez Departament Stanu dość pokrętnego wyjaśnienia Chruszczów wystąpił z de­ maskatorskim oświadczeniem, że pilot, kapitan Gary Powers, jest w rękach sowieckich. Chruszczów obciążył prezydenta USA od­ powiedzialnością za zwiadowcze loty nad terytorium ZSRS. Li­ czył prawdopodobnie na to, że prezydent, zaskoczony zdemasko­ waniem, wykaże większą ustępliwość wobec żądań ZSRS w kwe­ stii niemieckiej. Po przybyciu do Paryża Chruszczów odegrał scenę oburzenia, zażądał od Eisenhowera przeprosin i stwierdził, że nie przystąpi do narady, póki prezydent tego nie uczyni. Eisenhower się nie ugiął i spotkanie na szczycie zostało zerwane. W ten sposób Chruszczów skapitulował wobec przywódców chińskich, ale zara­ zem musiał się pogodzić z zawieszeniem na jakiś czas rozmów do­ tyczących problemu niemieckiego. Ostatnie lata władzy Chruszczowa nie przyniosły żadnych po­ zytywnych zmian w stosunkach między dwoma supermocarstwa­ mi. Sowiecki przywódca posiadł zdumiewającą zdolność błyska­ wicznego tracenia przewagi zdobytej na arenie międzynarodowej. Zamiast spokojnej, wyważonej dyplomacji wolał taktykę burzy i naporu, licząc na popłoch i dezorientację swoich partnerów-przeciwników. Ale gdy ponosił klęskę, nie rewidował taktyki, przeciw­ nie, doprowadzał ją do absurdu.

400

Obiektywnie głównym celem jego dyplomacji było osiągnię­ cie równowagi sił ze Stanami Zjednoczonymi i zlikwidowanie ognisk zapalnych między supermocarstwami (Berlin Zachodni, Kuba, wyścig zbrojeń jądrowych) na korzystnych dla ZSRS warun­ kach, czyli w drodze... ograniczania zachodnich wpływów w tych obszarach. Skutki niecierpliwości Chruszczowa w polityce zagranicznej nie dały na siebie długo czekać. Jesienią 1960 roku w okresie kryzysu w Kongo Chruszczów przybył do Nowego Jorku, by wziąć udział w sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Wykorzystał ten pobyt, aby zakwestionować sku­ teczność działań ONZ i podważyć prestiż samej organizacji. Co cie­ kawe, przedstawiciele państw afrykańskich i azjatyckich, na których bardzo liczył, nie poparli ani jednej jego propozycji: ani gdy ciskał gromy na sekretarza generalnego ONZ Daga Hammarskjólda, ani kiedy zaproponował powołanie na miejsce jednego sekretarza ge­ neralnego... trojki, ani jego demonstracyjnie antyamerykańskiej propozycji przeniesienia siedziby ONZ do Europy. Swoje udawane oburzenie Chruszczów wyładował podczas wystąpienia premiera Wielkiej Brytanii Harolda Macmillana, gdy zdjętym z nogi butem walił w pulpit, ku uciesze delegatów i obecnych dziennikarzy190. W czerwcu 1961 roku w Wiedniu doszło do spotkania z no­ wym prezydentem USA Johnem Kennedym. Chruszczów, biorąc pokojowe propozycje Kennedyego za przejaw słabości, domagał się wycofania zachodnich mocarstw z Berlina i ponowił żądanie postawienia trojki na czele ONZ. Spotkanie zakończyło się, rzecz jasna, fiaskiem. Wzmogło się napięcie wokół Berlina. Kreml liczył na to, że doprowadzi do kapitulacji USA i państw zachodnioeuro­ pejskich. 13 sierpnia 1961 roku wzniesiono mur berliński. Nie­ długo potem Związek Sowiecki przeprowadził próbę termojądro­ wą w atmosferze. Przekonawszy się, że Stany Zjednoczone nie są skore do ka­ pitulacji, a ich europejscy sojusznicy też zachowują zimną krew,

401

Chruszczów postanowił zmienić taktykę. Zmiana ta wiązała się z zaostrzeniem stosunków chińsko-sowieckich, co znalazło od­ bicie podczas obrad XXII zjazdu KPZS. Chruszczów najbardziej obawiał się, że Chiny zdobędą broń termojądrową i ten lęk — co prawda nigdy niewypowiedziany — dominował w jego polityce. Dlatego usilnie dążył do porozumienia z USA o ograniczeniu zbro­ jeń atomowych, prób nuklearnych itp. Profesor Ułam uważa, że to właśnie dążenie legło u źródeł kubańskiego kryzysu rakietowego jesienią 1962 roku191.

7. Rakiety na Kubie W styczniu 1959 roku na Kubie obalono reżim dyktatora Fulgencia Batisty. Do władzy doszedł rząd rewolucyjny, kierowany przez Fidela Castro, przywódcę antybatistowskiego Ruchu 26 Lipca. Sto­ sunki między Kubą i znajdującymi się w odległości zaledwie 180 kilometrów Stanami Zjednoczonymi gwałtownie się zaostrzyły. Od 1903 roku USA dzierżawiły na Kubie bazę wojskową w Guantanamo. Nowe władze kubańskie kilkakrotnie próbowały założyć wokół bazy blokadę, by zmusić Amerykanów do jej opuszczenia. Tymczasem na Florydzie organizowały się grupy kubańskich emigrantów, które przy wsparciu amerykańskich służb specjal­ nych przeprowadzały wypady na terytorium Kuby. Eskalacja na­ pięcia między obu krajami doprowadziła w 1960 roku dp niemal całkowitego zaprzestania importu cukru przez Stany Zjednoczo­ ne, co było głównym źródłem dochodów kubańskiej gospodarki. 2 stycznia 1961 roku USA zerwały stosunki dyplomatyczne i kon­ sularne z Hawaną192. 17 kwietnia 1961 roku kubańscy emigranci podjęli zakrojoną na szeroką skalę operację desantową w Zatoce Świń na południo­ wym wybrzeżu wyspy. Castro ogłosił powszechną mobilizację. Po 72 godzinach nieprzerwanych walk desant został rozgromio­

402

ny. Wielu Kubańczyków, którzy swego czasu uciekli na Flory­ dę, dostało się do niewoli. Zdobyto znaczną ilość amerykańskiej broni193. Zaostrzenie w stosunkach amerykańsko-kubańskich do­ prowadziło do zaktywizowania współpracy na linii HawanaMoskwa. W początkowym okresie sytuacjabyła niejasna z powodu nieokreślonej pozycji ideologicznej Fidela Castro i jego napiętych stosunków z przywódcami kubańskich komunistów. Z czasem jednak konflikt został zażegnany, szefa partii komunistycznej wyeliminowano środkami politycznymi i Castro został pierw­ szym sekretarzem kierownictwa Połączonych Organizacji Robot­ niczych194. Gdy tylko doszło do ideologicznego zbliżenia między Fide­ lem Castro i KPZS, Moskwa podjęła energiczne działania na rzecz zwiększenia wpływów ZSRS na Kubie i wykorzystania jej teryto­ rium jako przyczółka Związku Sowieckiego na półkuli zachodniej. Perspektywa była zbyt kusząca, aby ZSRS miał się jej wyrzec. Stany Zjednoczone swoją niezręczną polityką izolowania Kuby, tworzenia wokół wyspy ekonomicznej i politycznej próżni, militarnego wsparcia dla kubańskich emigrantów przyczyniały się wydatnie do sukcesów polityki Związku Sowieckiego. W latach 1961-1962 ZSRS przeprowadził na Kubie wiele ini­ cjatyw mających utorować drogę do dwustronnych porozumień wojskowych. Jedną z nich było przyznanie Fidelowi Castro Na­ grody Leninowskiej „Za umacnianie przyjaźni między naroda­ mi”, inną — przyjazd Jurija Gagarina w lipcu 1961 roku, wresz­ cie wizyty delegacji rządowych i podpisanie kilku porozumień o współpracy gospodarczej. Na przełomie lipca i sierpnia 1962 roku toczyły się w Moskwie rozmowy dotyczące eksportu sowieckiej broni na Kubę, a 27 sierpnia podpisano odpowiednią umowę195. Od końca lipca 1962 roku znacznie wzrosły sowieckie dostawy broni. Na 37 statków przybyłych w sierpniu 1962 roku pod bande­ rą ZSRS na Kubę aż 20 załadowanych było uzbrojeniem. Od koń­

403

ca lipca do połowy października do portów kubańskich wpłynęło około 100 takich transportów. Rozładunek prowadzono wyłącznie nocą, z zachowaniem największej tajemnicy. Niemniej amery­ kański wywiad zdołał ustalić, że wśród dostarczonego wyposa­ żenia znalazły się 42 wyrzutnie strategicznych rakiet balistycz­ nych typu MRBM1; 12 wyrzutni rakiet balistycznych typu IRBMU; 42 myśliwce bombardujące Ił-28; 144 ręczne zestawy przeciw­ lotniczych pocisków rakietowych ziemia-powietrze SAM™, każ­ dy wyposażony w 4 pociski; 42 samoloty myśliwskie MiG-21; rakiety innych typów; wyposażone w rakiety morskie jednostki patrolowe. Ponadto przybyły 22 tysiące sowieckich żołnierzy i ofi­ cerów196. We wrześniu Związek Sowiecki kilkakrotnie zapewnił rząd Stanów Zjednoczonych, że rozbudowa kubańskiego poten­ cjału wojskowego nie ma absolutnie żadnego znaczenia i że pod żadnym pozorem nie zostaną tam rozmieszczone ani rakiety typu ziemia-ziemia, ani w ogóle żadna broń ofensywna197. 15 października amerykański samolot zwiadowczy U-2 w trakcie rutynowego lotu nad Kubą wykonał zdjęcia obalające za­ pewnienia Moskwy. Według prokuratora generalnego USA Rober­ ta Kennedyego wszystkie deklaracje sowieckie okazały się „jed­ nym wielkim i wierutnym kłamstwem”198. Na zdjęciach widać było wyraźnie sowieckie rakiety typu ziemia-ziemia z bojowymi głowicami, a więc przygotowane do ataku. Ich główne skupisko znajdowało się w okolicach San Cristóbal, 80 kilometrów na południowy zachód od Hawany199. Zasięg owych rakiet wynosił około 1,6 tysiąca kilometrów, pozwa­ lały więc razić terytorium USA.

1 MRBM — Medium-Range Ballistic Missile, rakietowy pocisk bali­ styczny średniego zasięgu: 800-2,4 tysiąca kilometrów. “ IRBM — Intermediate-Range Ballistic Missile, rakietowy pocisk balistyczny pośredniego zasięgu: 2,4-6,5 tysiąca kilometrów. “ SAM — Surface-to-Air Missile, rakietowy pocisk ziemia-powietrze.

404

Odkrycie to było dla amerykańskiego rządu zupełną niespo­ dzianką200. Dalsze badanie fotografii i wyliczenia amerykańskich ekspertów nie pozostawiały wątpliwości: na Kubie zainstalowano rakiety typu ICBM1. Ich łączna siła niszczenia odpowiadała nie­ mal połowie całego sowieckiego arsenału międzykontynentalnych rakiet balistycznych z głowicami jądrowymi201. Stwierdzono rów­ nież, że rakiety zostały wycelowane w wiele amerykańskich miast, w strefie zagrożenia znajduje się co najmniej 80 milionów miesz­ kańców Ameryki, a rakiety mogą dotrzeć do celu w ciągu zaled­ wie kilku minut202. Wszystkie te dane potwierdził później sam Chruszczów203. W dyskusji dotyczącej środków, jakie należy przedsięwziąć, zdania były podzielone. Członkowie Kolegium Połączonych Sze­ fów Sztabów11domagali się niezwłocznej operacji militarnej. Inni doradcy opowiadali się raczej za środkami ostrzegawczymi, na przykład za blokadą Kuby. Kennedy był niezdecydowany, obawia­ jąc się, że wydarzenia na Kubie odbiją się echem w innym newral­ gicznym punkcie globu, Berlinie, i że lokalny konflikt może prze­ rodzić się w światowy kryzys204. Planując rozmieszczenie rakiet na Kubie, sowieckie kierow­ nictwo sądziło, że groźba wojny atomowej w bezpośrednim po­ bliżu Stanów Zjednoczonych powstrzyma Waszyngton przed próbami obalenia reżimu Castro. Chruszczów pisał później, iż sowieckie kierownictwo pragnęło nie tylko, by „Kuba pozostała państwem socjalistycznym”, ale też „by stała się siłą przyciągają­ cą dla innych krajów Ameryki”205. Szef państwa sowieckiego uwa­ I ICBM — Intercontinental Ballistic Missile, międzykontynentalny rakietowy pocisk balistyczny, zasięg powyżej 6,5 tysiąca kilometrów. II Joint Chiefs of Staff funkcjonuje w ramach Departamentu Obro­ ny USA, jest ciałem doradczym prezydenta jako dowódcy sił zbrojnych. W skład Kolegium poza przewodniczącym wchodzą szefowie sztabów sił lądowych, sił powietrznych, szef operacji morskich i komendant korpu­ su piechoty morskiej.

405

żał, że umocni to prestiż ZSRS. Jeżeli Kuba upadnie, inne państwa w tamtym regionie odwrócą się od Związku Sowieckiego. Dlate­ go sowieckie kierownictwo (Chruszczów kilka razy podkreśla, że decyzje w sprawie Kuby podejmowało kolektywnie całe kierow­ nictwo) s z u k a ł o konfrontacji z USA. Decyzja o potajemnym rozmieszczeniu na Kubie rakiet wycelowanych w Stany Zjednoczo­ ne temu właśnie miała służyć. Chruszczów zakładał, że gdy USA dowiedzą się o rozmieszczeniu rakiet, zastanowią się dwa razy, nim postanowią je zbombardować. „Gdyby nawet jedna czwarta albo wręcz jedna dziesiąta naszych rakiet przetrwała atak, nawet gdyby ocalała tylko jedna czy dwie — i tak moglibyśmy uderzyć w Nowy Jork i jest mało prawdopodobne, by cokolwiek tam oca­ lało — pisze Chruszczów206 i wraca do tej samej myśli: — Nie zdą­ żyliśmy dostarczyć całego wyposażenia, ale tej siły wystarczało, żeby zburzyć Nowy Jork, Chicago i inne miasta przemysłowe, a o Waszyngtonie szkoda gadać. Mała wieś. Nad Ameryką nie wi­ siała chyba nigdy tak r e a l n a [podkr. autora] groźba zburzenia wszystkiego jak w tamtej chwili”207. Można wierzyć Chruszczowowi, kiedy pisze, że grożąc Sta­ nom Zjednoczonym bezpośrednim atakiem atomowym, sowiec­ kie kierownictwo dążyło jedynie do zmiany układu sił w świecie. Ale awanturniczy plan opierał się na dwóch wątpliwych przesłan­ kach: po pierwsze, sądzono, że uda się utrzymać w tajemnicy fakt rozmieszczenia sowieckich rakiet na Kubie; po drugie, zakłada­ no, że USA zlękną się perspektywy wojny i pójdą na ustępstwa. Oba założenia okazały się błędne. Ani nie zdołano zachować ta­ jemnicy, ani nie zastraszono Stanów Zjednoczonych. Przeciwnie, Związek Sowiecki sam niespodziewanie stanął wobec groźby uni­ cestwienia. Rząd ZSRS przed i w trakcie 13-dniowego kryzysu kubań­ skiego starał się za wszelką cenę wprowadzić w błąd Amerykanów odnośnie do własnych zamiarów. 18 października 1962 roku mi­ nister spraw zagranicznych ZSRS Gromyko na polecenie Chrusz-

406

czowa zapewnił prezydenta Kennedyego, że ZSRS udziela po­ mocy Kubie jedynie w dziedzinie rolnictwa i zagospodarowania ziem, a co do dostaw wojskowych, to są one niewielkie i obejmu­ ją wyłącznie broń defensywną. Gromyko podkreślił, iż Związek Sowiecki nigdy nie dostarczyłby Fidelowi Castro broni ofensyw­ nych208. Gromyko nie wiedział, że prezydent USA dysponuje niepod­ ważalnymi dowodami na to, że ZSRS rozmieszcza na wyspie swo­ je rakiety strategiczne. Rozmowa z szefem sowieckiej dyplomacji była kolejnym z serii potwierdzeń, że Moskwa świadomie wprowa­ dza w błąd rząd Stanów Zjednoczonych. 22 października Kenne­ dy zwrócił się z orędziem do narodu. W wystąpieniu telewizyjnym naszkicował zaistniałą sytuację i określiwszy zapewnienia Gromyki jako kłamstwo, ostrzegł, że USA nie będą tolerować umyślnego wprowadzania w błąd. Tak samo zareagują na groźbę agresji „ze strony każdego narodu, wielkiego czy małego — bez różnicy”209. W charakterze środka zapobiegawczego prezydent zalecił wprowadzenie kwarantanny na kubańskich wodach terytorial­ nych: nakazał kontrolować wszystkie statki kierujące się w stronę wyspy. Uprzedził również, że każda rakieta wystrzelona z tery­ torium Kuby przeciw któremukolwiek krajowi półkuli zachodniej będzie uznana za napaść Związku Sowieckiego na Stany Zjedno­ czone Ameryki Północnej i spowoduje natychmiastową ripostę. Po wyliczeniu podjętych środków o charakterze militarnym i dyplo­ matycznym prezydent USA zaapelował do Chruszczowa, by ten położył kres spirali prowokacji zagrażających pokojowi na świę­ cie, zaniechał hegemonistycznych zapędów i zaczął szukać dróg pokojowego rozwiązania kryzysu. Uprzedził też rząd sowiecki o zagrożeniach w razie ponowienia prób blokady Berlina Zachódmego . 24 października wszedł w życie rozkaz Kennedy ego o kontro­ li dostaw broni na Kubę211. Sowieckie statki płynęły, nie zmienia­ jąc kursu. Na wyspie trwał montaż wyrzutni rakietowych212.

407

Prezydent John F. Kennedy postępował rozważnie i z wyczu­ ciem. Pierwszy zatrzymany i zrewidowany statek nie był jednost­ ką sowiecką — został zafrachtowany w Rydze na jeden rejs, z Mo­ rza Bałtyckiego na Kubę. Chodziło o to, by pokazać Moskwie, że Stany Zjednoczone są zdeterminowane konsekwentnie czynić to, co zapowiedziały. Chciano też dać sowieckim przywódcom moż­ liwość ponownego przemyślenia skutków otwartej konfrontacji. Równocześnie USA zwróciły się do ONZ213. Robert Kennedy, brat prezydenta, kilkakrotnie spotykał się z ambasadorem Anatolijem Dobryninem, starając się wytłu­ maczyć mu, że poczynania ZSRS stawiają świat w obliczu woj­ ny atomowej. Najprawdopodobniej Dobrynin nie był w pełni po­ informowany o planach sowieckiego kierownictwa, nie jest też wykluczone, że jego także wprowadzano w błąd. 26 października Chruszczów wystosował długi Ust do pre­ zydenta Kennedy ego, w którym domagał się gwarancji, że Stany Zjednoczone nie napadną na Kubę. List nie zawierał zobowiąza­ nia demontażu pocisków rakietowych ziemia-ziemia. Tego same­ go dnia rezydent KGB w Waszyngtonie Aleksander Fomin, wystę­ pujący w charakterze pracownika sowieckiej ambasady, zaprosił na nieoficjalną rozmowę reportera telewizji ABC Johna A. Scaliego. Na spotkaniu zakomunikował mu, że rakiety zostaną wycofa­ ne, jeśli Stany Zjednoczone zobowiążą się nie napadać na Kubę. Jednak nazajutrz, 27 października, nadszedł z Moskwy dru­ gi list podpisany przez Chruszczowa, odbiegający treścią od po­ przedniego. Chruszczów stawiał w ostrym tonie następujące warunki: „Usuniemy rakiety z Kuby, jeżeli wy usuniecie wasze po­ ciski rakietowe z Turcji. [...] Związek Sowiecki ogłosi, że nigdy nie zaatakuje Turcji i że nie będzie ingerował w jej sprawy wewnętrz­ ne, a Stany Zjednoczone uczynią to samo wobec Kuby”214. Tymczasem sytuacja znacznie się skomplikowała: nad Kubą został zestrzelony amerykański samolot zwiadowczy U-2, pilot poniósł śmierć. W sztabie kryzysowym dały się słyszeć głosy woj-

408

skowych domagających się odwetu. Nigdy dotąd świat nie znalazł się tak blisko wojny nuklearnej. Prezydent postanowił zignorować drugi, znacznie ostrzejszy list i odpowiedzieć na pierwszy, z 16 października. W wysłanym 27 października posłaniu, napisanym w po­ jednawczym tonie, mowa była o dążeniu USA do porozumienia w celu trwałego rozwiązania kwestii kubańskiej. Stany Zjedno­ czone gotowe są udzielić gwarancji, że nie zamierzają zaatakować Kuby, Związek Sowiecki winien zaś niezwłocznie poniechać wszel­ kich prób zbudowania na wyspie wyrzutni rakiet ofensywnych215. Z kolei Robert Kennedy udzielił niezbędnych wyjaśnień am­ basadorowi Dobryninowi. Oznajmił, że prezydent Kennedy nie chce wojny i uczyni, co w jego mocy, żeby uniknąć starcia zbroj­ nego i z Kubą, i ze Związkiem Sowieckim, teraz jednak znalazł się w sytuacji przymusowej. „Związek Sowiecki w podstępny sposób zbudował wyrzutnie rakiet na Kubie. W podstępny — bo prze­ cież cały czas i oficjalnie, i kanałami prywatnymi oświadczał, że tego nie uczyni. Najpóźniej jutro musimy otrzymać zapewnienie, że wyrzutnie zostaną zlikwidowane. Nie jest to ultimatum, lecz stwierdzenie faktu. Jeśli wy tych wyrzutni nie zlikwidujecie, to zlikwidujemy je my — i niech pan, panie Ambasadorze — to zro­ zumie. Prezydent Kennedy odnosi się z wielkim szacunkiem do pańskiego kraju, szanuje odwagę pańskich rodaków. Pański kraj może uznać za konieczne podjęcie operacji odwetowej — tego wy­ kluczyć się nie da. Tylko niech pan pamięta, że ginąć wtedy będą nie tylko Amerykanie, bo Rosjanie też”216. Następnego dnia, 28 października, nadszedł z Moskwy komu­ nikat informujący, że Chruszczów wyraził zgodę na demontaż wy­ rzutni rakietowych i ich wywiezienie pod obserwacją i kontrolą217. Tak oto doszło do pokojowego rozładowania kryzysu kubań­ skiego, który mógł doprowadzić do katastrofy. Piszą o tym na przykład autorzy Historii polityki zagranicznej ZSRS: „Kryzys, któ­ ry nie miał sobie równych w powojennej historii, postawił ludz­

409

kość w obliczu powszechnej katastrofy nuklearnej”218. Odpowie­ dzialnością za to obarczają, ma się rozumieć, rząd USA. Rzeczywiście, ponosi on odpowiedzialność, tyle że za zaże­ gnanie kryzysu. Trzeba zarazem oddać należne uznanie Chruszczowowi: stawiając świat na skraju wojny, wykazał mimo wszystko dość rozsądku, by przyjąć pomocną dłoń prezydenta Kennedy ego i ocalić ludzkość przed ześlizgnięciem się w otchłań — w efekcie awanturniczej polityki własnej i kolektywnego kierownictwa. Wywiezienie rakiet z Kuby spowodowało na pewien czas ochłodzenie w stosunkach Hawana-Moskwa. Castro liczył, że potrafi je wykorzystać w charakterze maczugi przeciw USA i dla umocnienia ruchów rewolucyjnych w Ameryce Łacińskiej. 5 sierpnia 1963 roku, po długich i niełatwych pertraktacjach, rządy ZSRS, USA i Wielkiej Brytanii podpisały w Moskwie układ o zakazie testów broni jądrowej w atmosferze, w przestrzeni ko­ smicznej i pod wodą. 10 października 1963 roku układ wszedł w życie i następnie został ratyfikowany przez ponad sto państw. Nie było wśród nich Chin219. W okresie od lipca do września 1963 roku Pekin opublikował serię oświadczeń potępiających porozu­ mienie jako zmowę imperialistów220.

8. U źródeł duchowego odrodzenia Pisaliśmy, że wojna zmusiła Stalina, by w imię ratowania reżi­ mu odwołał się do rosyjskiego patriotyzmu. Apele o patriotyzm, o ofiarność, o bohaterstwo budziły wygasłe poczucie osobistej od­ powiedzialności — nie wobec partii, państwa czy narodu, lecz wo­ bec własnego sumienia. Z kolei uczucia patriotyczne rozbudzały zbiorową pamięć historyczną, deformowaną i tłamszoną przez re­ żim. Podobnie jak Krótki kurs historii WKP(b) miał zastąpić praw­ dziwą historię kraju i jego narodów, tak sowiecki patriotyzm miał się stać nową wersją pamięci historycznej.

410

Poczucie obywatelskiej odpowiedzialności za los kraju owoco­ wało zwycięstwami pod Stalingradem, Kurskiem i Berlinem, odro­ dziło po części zbiorową pamięć narodu. U schyłku wojny trybunały wojskowe sądziły żołnierzy nie za samookaleczenia, próby dezercji czy miganie się od walki, lecz za nieprzemyślane porównywanie poziomu życia w ZSRS i w kra­ jach, w których się znaleźli, za nieśmiało wyrażoną nadzieję na poprawę ich marnej egzystencji, co uchodziło za równoznaczne z antysowiecką propagandą, wreszcie za próby ucieczki na Zachód. Planowana przez Stalina, tuż przed śmiercią, nowa, zakrojona na wielką skalę czystka miała wyplenić chwasty, to znaczy wyelimino­ wać wszystkich cudem ocalałych niedobitków pokoleń lat dwudzie­ stych i trzydziestych, którzy przechowali jakieś strzępy historycz­ nej pamięci, a więc stanowili potencjalne zagrożenie dla reżimu. Rozpoczęte czystki — „sprawa leningradzka”, „sprawa mingrelska”, „sprawa lekarzy-morderców” — nie przerodziły się w nowe po­ wszechne pobojowisko tylko dzięki temu, że Stalin umarł. Śmierć Stalina, usunięcie Berii i reorganizacja organów bez­ pieczeństwa państwowego, pierwsze zwolnienia więźniów poli­ tycznych i amnestie dla pewnych kategorii osadzonych stworzy­ ły warunki sprzyjające poznawaniu prawdy o czasach minionych. Dążenie do przewartościowania historii ZSRS było tak silne, że już rok po śmierci Stalina pojawiły się takie utwory, jak arty­ kuł Władimira Pomerancewa O szczerości w literaturze221, Odwilż Ilji Erenburga222, powieść Nie samym chlebem Władimira Dudincewa223, dramat Nazima Hikmeta Był czy nie był Antoni Bąk224, ar­ tykuły o rewolucji lutowej i październikowej Eduarda Burdżałowa i innych autorów w piśmie „Woprosy Istorii”225. Stalinowcy ze wszystkich ogniw aparatu partyjno-państwowego, którzy przycichli po XX zjeździe, a po zdławieniu węgier­ skiego powstania podnieśli się na duchu, wykorzystywali każdy pretekst, by przeszkodzić odrodzeniu bardziej humanistycznych, liberalnych idei w społeczeństwie.

411

* *

*

W 1958 roku na oczach świata rozprawiono się z Borysem Pa­ sternakiem. Pasternak nie raz był prześladowany pod najróżniej­ szymi pretekstami. W 1955 roku napisał powieść Doktor Żywago, książkę o losach rosyjskiej inteligencji i o rewolucji w Rosji. Latem 1956 roku dostarczono ją do kilku redakcji moskiewskich pism i wydawnictw, a jeden egzemplarz otrzymał włoski wydawca o prokomunistycznych sympatiach, Giangiacomo Feltrinelli. Po wydarzeniach węgierskich z 1956 roku wyraźnie zaostrzył się klimat polityczny w ZSRS. Kierownictwo Związku Pisarzy So­ wieckich było za tym, by utworu Pasternaka nie drukować. Auto­ ra zmuszono do wysłania depeszy do włoskiego wydawcy z proś­ bą o zwrot powieści dla dokonania pewnych przeróbek. Mimo to w listopadzie 1957 roku Doktor Żywago ukazał się we Włoszech w dwóch wersjach: po włosku i po rosyjsku. W ciągu następ­ nych dwóch lat powieść przetłumaczono na 24 języki1,226. Mimo że wydanie książki za granicą oficjalnie nie było żadnym prze­ stępstwem, opublikowanie Doktora Żywago uznano za wyzwanie rzucone niepisanym regułom sowieckiego życia. Nagonka na au­ tora ruszyła ze zdwojoną siłą. Uczestniczyli w niej wszyscy kory­ feusze sowieckiej literatury: Konstantin Fiedin, Konstantin Simo­ now, Siergiej Smirnow, Aleksiej Surkow, Walentin Katajew i wielu innych. 23 października 1958 roku Pasternakowi przyznano Literacką Nagrodę Nobla. Od tej chwili rozpoczęła się kampania szcziida prze­ ciw pisarzowi. W jednym szeregu stanęło kierownictwo Związku Pisarzy Sowieckich, Komsomoł, partyjni urzędnicy różnych szcze­ bli. W Instytucie Literatury im. Maksyma Gorkiego studenci zor­ ganizowali manifestację — naturalnie z inspiracji władz — z żąda­ niem wyrzucenia Pasternaka z kraju227. Po wielkich naciskach wzięło 1 Pierwsze wydanie polskie: Instytut Literacki, Paryż 1959, tłum. J. Pomianowski, tłum. wierszy J. Łobodowski.

412

w niej udział kilkadziesiąt osób spośród 300 studentów. Demon­ stranci udali się w kierunku Domu Literatów, niosąc transparenty z hasłem: „Judaszu, precz z ZSRS!” i karykaturę: Pasternak wy­ ciąga zakrzywione szpony do worka z dolarami. Lecz studenci byli tylko zmanipulowanymi marionetkami. Do kampanii niezwłocznie dołączyła cała sowiecka prasa. Se­ kretarz Komsomołu Władimir Siemiczastny — przyszły przewod­ niczący KGB, który w 1964 roku zdradzi Chruszczowa — wystę­ pując przed 14-tysięcznym audytorium na stadionie w Łużnikach, obrzucił poetę ordynarnymi wyzwiskami i zażądał jego deporta­ cji z kraju. Wśród obecnych był Chruszczów i inni dygnitarze par­ tyjni. 27 października pisarze zgromadzili się, by piętnować Pasternaka. Przewodniczył i nadawał ton Siergiej Smirnow, autor Twier­ dzy Brzeskiej. Literaci zachowywali się wyjątkowo nikczemnie228, zwrócili się do rządu o odebranie Pasternakowi obywatelstwa229. Zaszczuty Pasternak w obawie przed banicją najpierw wyrzekł się Nagrody Nobla, a następnie zwrócił się listem do Chruszczo­ wa, prosząc, by go nie wydalano z kraju230. Ale nawet po tym apelu nie wstrzymano nagonki. Zorganizowany przez partię gniew ludu był nieporadny: przecież nikt nie czytał Doktora Żywagol Ta ostat­ nia okoliczność nie miała zresztą żadnego znaczenia. Jednak coś zmieniło się po śmierci Stalina. Podczas gdy sowiecka prasa i kole­ dzy po piórze obrzucali go błotem, Pasternak otrzymywał niema­ ło listów z wyrazami solidarności i wsparcia. W ZSRS rodziła się opinia publiczna. W końcu zmuszono Pastemaka do wyrażenia skruchy. Opu­ blikowany w „Prawdzie” jego list do redakcji zawierał interesują­ ce sformułowanie: „Wynika, jakobym podtrzymywał w powieści na­ stępujące fałszywe tezy. Utrzymuję ponoć, że każda rewolucja jest zjawiskiem historycznie bezprawnym, że przykładem takiego bezpra­ wia jest rewolucja październikowa, że przyniosła ona Rosji nieszczę­ ścia i doprowadziła do zagłady rosyjskiej rdzennej inteligencji”231.

413

Choć Pasternak określił te tezy jako fałszywe, niejeden czy­ telnik „Prawdy” po przeczytaniu jego słów miał się nad czym za­ stanawiać. Jakiś czas później Pasternak napisał wiersz o Nagrodzie Nobla: Zwierz zaszczuty, osaczony, Mam przed sobą gładką ścianę. Za plecami zgiełk pogoni. Już się stąd nie wydostanę.

[...] Jakaż wina, zbrodnia jaka Ściąga na mnie anatemy? Świat zmusiłem, by zapłakał. Nad urodą mojej ziemi1,232. Pasternak krótko żył po owym wstrząsie. Jeśli prawdą jest, że nowotwór to choroba rozpaczy, to poeta umarł z rozpaczy 30 maja 1960 roku. Na pogrzebie w podmoskiewskiej wiosce Pieriediełkino zebrały się setki ludzi. Przyszli pożegnać poetę-męczennika, zadręczonego przez władzę233. Sprawa Borysa Pasternaka pokazuje, że reżim sowiecki przy­ wrócony do pierwotnych „leninowskich norm” jest równie okrut­ ny i nieudolny jak za Stalina. Ale teraz to okrucieństwo uderzało wybiórczo. * * *

Sprawa Pasternaka wywołała oburzenie w liberalnych kręgach w ZSRS i na Zachodzie. Najlepszym dowodem były napływają­ ce do autora listy z wyrazami sympatii. Po raz pierwszy w całym długim okresie sowieckiej dyktatury w ZSRS zaczęła kiełkować 1 Tłumaczenie J. Juryś.

414

namiastka opinii publicznej. Niemałą rolę odegrał w tym proce­ sie powrót z łagrów więźniów politycznych, amnestionowanych przez Chruszczowa. Niektórzy aktywnie włączyli się do walki 0 demokratyzację społeczeństwa. Jednym z nich był Aleksiej Śniegów, były pracownik apa­ ratu partyjnego, który odsiedział w łagrach 17 lat. Cudem oca­ lony Śniegów wyszedł na wolność niedługo po śmierci Stalina 1 dzięki wstawiennictwu Mikojana został wyznaczony na stano­ wisko zastępcy naczelnika wydziału politycznego GUŁagu'. To jego energii zawdzięczać należy w niemałym stopniu względ­ nie sprawny proces zwalniania więźniów politycznych, ich reha­ bilitację i powrót do normalnego życia. Śniegów uczestniczył też czynnie w trwających w owych latach dyskusjach poświęconych historii partii. Po usunięciu Chruszczowa kontynuował walkę na rzecz odkłamania historii. Jego wystąpienie w lutym 1967 roku podczas zorganizowanej w moskiewskim Instytucie Marksizmu-Leninizmu dyskusji nad książką historyka Aleksandra Niekricza 1941, 22 czerwca posłużyło za pretekst do oskarżenia go o działal­ ność antypartyjną i w konsekwencji do usunięcia z KPZS. Śniegów był komunistą-leninowcem. Był przekonany, że po­ wrót do norm leninowskich odrodzi KPZS. Podobnie łudziło się wielu komunistów starszego pokolenia. Niektórzy szczerze wie­ rzyli w taką możliwość, inni przekonywali siebie samych, że wierzą, bo inaczej całe ich życie, oddane partii komunistycznej, okazałoby się bezsensowną ofiarą. Jeszcze inni byli zdania, że wszystko było słuszne, łącznie z aresztowaniami „wrogów ludu”, które miały na celu oczyszczenie kraju z piątej kolumny. Jedy­ ną omyłką było aresztowanie ich samych! Od tego momentu ich umysły zastygły. KPZS zręcznie wykorzystała część zrehabilitowa1 Śniegów pełnił też funkcję zastępcy szefa komisji ds. rehabilita­ cji. Na jej czele stał Chruszczów (por. W. Bukowski, I powraca wiatr..., 1 wyd. polskie: tłum. A. Mietkowski, Polonia, Londyn 1983).

415

nych, kierując ich do pracy w różnych organach doradczych przy dzielnicowych komitetach partii albo zlecając im prowadzenie po­ gadanek ku pokrzepieniu serc z dorastającym pokoleniem. Starzy komuniści, którzy całe życie oddali budowie socjali­ zmu, cierpieli na swoisty kompleks winy. Teraz postanowili reszt­ ki swych sił poświęcić walce z bezprawiem i groźbą powrotu do stalinizmu. Ale na tej drodze czekały ich same ciernie. Wymow­ nym przykładem była sprawa Fiedora Szulca, członka partii ko­ munistycznej od 1919 roku, aresztowanego w 1937 roku za pięt­ nowanie kultu jednostki. Spędził on w sumie 19 lat w łagrach i na zesłaniu. Zrehabilitowany w 1956 roku, w grudniu tegoż roku został aresztowany za napisanie listu do redakcji „Prawdy”. W swo­ im liście, powołując się na konkretne fakty, podważał zapewnie­ nia Chruszczowa, jakoby w ZSRS nie było już więźniów politycz­ nych. Wskazał między innymi, że w więzieniu w Mariińsku nadal przetrzymywana jest 106-letnia była eserka Preobrażenska. Sąd skierował Szulca na przymusowe leczenie psychiatryczne do speckliniki w Leningradzie, gdzie przebywał do kwietnia 1958 roku. Dopiero w czerwcu 1964 roku sprawę Szulca umorzono z braku dowodów winy234. Obroną skrzywdzonych narodów — Czeczeńców, Inguszów, Tatarów krymskich — wsławił się pisarz Aleksiej Kostierin, sta­ ry bolszewik z północnego Kaukazu. On też spędził za kratami 17 lat. Otwarta i bezkompromisowa postawa wobec zbrodni wła­ dzy sowieckiej doprowadziła do wykluczenia go z partii i Związku Pisarzy. Jego pogrzeb 14 listopada 1968 roku przerodził się w manifestację potępiającą sowiecki reżim totalitarny. Byli też inni uczciwi i odważni ludzie starszego pokolenia, zaliczający sie­ bie do autentycznych marksistów-leninowców. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wiele zdziałał dla upowszechnienia prawdy o przestępstwach reżimu stalinowskiego Piotr Jakir, syn rozstrzelanego w 1937 roku komandarma Jony Jakira. Jakir-syn spędził dzieciństwo oraz mło-

416

dość w więzieniach i obozach GUŁagu oraz na zesłaniach. Historyk z wykształcenia Piotr Jakir występował z pogadankami na licz­ nych zgromadzeniach w fabrykach i zakładach pracy, aż wresz­ cie władze zakazały mu dalszych prelekcji. Skupiła się wokół niego grupa młodych inteligentów, którzy wystąpili w obronie konstytucyjnie zagwarantowanych praw. Jakir i jego towarzysze (Ilja Gabaj, Julij Kim i inni) przez długie lata wspierali walkę Ta­ tarów krymskich o całkowitą rehabilitację i powrót do ich histo­ rycznej ojczyzny. 7 września 1961 roku generał-major Piotr Grigorienko, kierow­ nik katedry Akademii Wojskowej im. M. Frunzego, wystąpił na kon­ ferencji partyjnej w moskiewskiej Dzielnicy Leninowskiej. Tematem dyskusji był projekt nowego programu partii, który miał zatwierdzić XXII zjazd KPZS. W swoim przemówieniu Grigorienko przestrzegał przed niebezpieczeństwem nowego kultu jednostki i proponował podjęcie pewnych kroków, które miałyby stanowić zabezpiecze­ nie przed taką ewentualnością — między innymi zniesienie wyso­ kich uposażeń dla funkcjonariuszy aparatu partyjnego i państwo­ wego oraz powszechną wymienność i odwoływalność organów kierowniczych. Wystąpienie generała zostało przyjęte z aplauzem. Konferencja odrzuciła żądanie przerażonych aparatczyków partyj­ nych, by Grigorience cofnąć mandat delegata, ale po przerwie w ob­ radach i solidnym praniu mózgów jej uczestnicy równie jednogłośnie zmienili własne stanowisko i skrytykowali wystąpienie Grigorienki jako politycznie niedojrzałe235. Generała usunięto z pracy w Akade­ mii i przeniesiono na Daleki Wschód. Tam właśnie 7 listopada 1963 roku, w rocznicę rewolucji październikowej, Grigorienko założył Związek Walki o Odrodzenie Leninizmu. Celem organizacji była „li­ kwidacja wszelkich wypaczeń leninowskiej teorii, przywrócenie le­ ninowskich norm żyda partyjnego i przywrócenie rzeczywistej wła­ dzy Radom Delegatów Ludu Pracującego”236. W ulotkach autorstwa Grigorienki mowa była o tłumieniu narodowych zrywów w latach 1959-1963 w Temir-Tau, Nowoczerkasku i innych miejscowośriach.

417

Jedna z takich ulotek zatytułowana była Dlaczego nie ma chleha. Aresztowani członkowie organizacji po czteromiesięcznym dręczeniu wyrazili skruchę i zostali zwolnieni, zaś samego Grigorienkę umieszczono w specjalnej klinice psychiatrycznej. Za pod­ stawę do tej decyzji posłużyła ekspertyza grupy rzeczoznawców-psychiatrów z moskiewskiego Instytutu im. Serbskiego237. Jeszcze wcześniej generała zdegradowano i usunięto z wojska bez przyzna­ nia mu emerytury. I tak rozpoczęła się Golgota Piotra Grigorienki*. Młodzież żywiołowo reagowała na zdemaskowanie Stalina: czuła się oszukana i ograbiona. Odpowiedziała tworzeniem kon­ spiracyjnych stowarzyszeń i organizacji. Toczono tam zażarte spo­ ry o czasy minione i układano naiwne plany przemian238. Spośród uczestników tych kółek i ugrupowań wywodzili się późniejsi dy­ sydenci, uczestnicy ruchu demokratycznego i ruchu obrony praw człowieka w ZSRS. Dla młodych ludzi były to czasy nieustraszo­ nych poszukiwań prawdy, wiek męski i wiek klęski, czasy nieak­ ceptowania rzeczywistości i godzenia się z nią. Wielu wyjeżdżało zagospodarowywać dziewicze ziemie, na komsomolskie budo­ wy. Inni ruszali z ekspedycjami na Ural, Syberię, Daleki Wschód. W wierszach i pieśniach wyrażali swe niepokoje, pragnienie wy­ rwania się z kręgu komunałów, w zaskakujący sposób łącząc liry­ kę z polityką, protest z nadzieją... Młodzieżowe kółka istniały od zawsze. Te, które pojawiły się po śmierci Stalina, stawiały sobie za cel zweryfikowanie naj­ nowszej historii, spojrzenie na nią pod innym kątem. Jedna z ta­ kich grup powstała w 1956 roku na Uniwersytecie Moskiewskim (MGU) i przybrała nazwę Związek Patriotów Rosji. Na jej cze-

* Po ciężkich przejściach, więzieniach i klinikach psychiatrycznych Grigorienko, wskutek nacisków prezydenta Richarda Nixona, dostał zgo­ dę na wyjazd do USA na leczenie. W 1977 roku został pozbawiony oby­ watelstwa sowieckiego. Na emigracji opublikował wspomnienia W pod­ ziemiu można spotkać tylko szczury. Zmarł w Nowym Jorku w 1987 roku.

418

le stanął aspirant katedry historii KPZS, absolwent wydziału hi­ storii MGU Lew Krasnopiewcew, członkami byli aspiranci i mło­ dzi pracownicy naukowi MGU oraz Akademii Nauk ZSRS, w sumie dziewięć osób łącznie z organizatorem. Zamierzali oni stworzyć nową ideologię, różniącą się od obowiązującej ideologii partyjnej, starali się kolportować swoje poglądy w innych nielegalnych kół­ kach młodzieżowych. W 1957 roku ważnym wydarzeniem dla tych wszystkich pod­ ziemnych komórek stał się Światowy Festiwal Młodzieży i Studen­ tów w Moskwie. Tu nawiązywano nowe kontakty, tu odbywały się liczne dyskusje. Kierowany przez Krasnopiewcewa klub dyskusyj­ ny z MGU nawiązał kontakt z polskim pismem „Po Prostu”, redago­ wanym przez Eligiusza Lasotę, posła na Sejm PRL. Równocześnie Krasnopiewcew opublikował i rozpowszechnił kilka ulotek. Według niepotwierdzonych informacji jego koledzy zabrali się za pisanie nowej historii partii, ale rękopis nigdy nie został ujawniony. Dzie­ więciu członków stowarzyszenia niedługo potem aresztowano, po­ stawiono przed sądem i skazano na lata łagrów. Sam Krasnopiew­ cew, Władimir Mienszykow (pracownik Instytutu Orientalistyki Akademii Nauk ZSRS) i Leonid Rendel (wykładowca historii w tech­ nikum przemysłu lekkiego) dostali dziesięcioletnie wyroki239. W 1956 roku na Syberii powstała nielegalna organizacja stu­ dencka „Wolność Słowa”. Jednym z jej członków był Leonid Boro­ din, przyszły uczestnik WSChSON (o którym będzie mowa w roz­ dziale XI). Wszyscy od razu trafili za kraty. W listopadzie 1958 roku aresztowano kolejną grupę studen­ tów MGU, oskarżonych o powołanie organizacji antysowieckiej i próbę założenia podziemnej drukarni. Jedna z aresztowanych, Walentyna Maszkowa, pisała do władz, że ona i jej koledzy stają przed sądem za to, że partia, która potępiła kult Stalina i pozba­ wiła młodych ich dawnego ideału, zarazem zabrała się za „tępienie wszelkich przejawów samodzielnego myślenia i wszelkich ducho­ wych poszukiwań”.

419

W Leningradzie powstała grupa socjaldemokratów (Wiktor Trofimow, Aleksander Golikow i inni). Oni także zostali areszto­ wani i skazani240. Latem 1958 roku na moskiewskim placu Majakowskiego od­ słonięto pomnik poety. Bardzo prędko miejsce to stało się punk­ tem regularnych spotkań miłośników poezji, którzy deklamowa­ li wiersze Majakowskiego, swoje własne, utwory innych poetów. Początkowo kierownictwo organizacji komsomolskiej, której po­ lecono nadzorować te zgromadzenia, było zadowolone, że może przekierować zainteresowania młodzieży w tradycyjny nurt ko­ munistycznej romantyki. W tamtych czasach kierownictwo partii i Komsomołu dokładało starań, by maksymalnie uatrakcyjnić mło­ dzieżową organizację. Czytanie wierszy na placu Majakowskiego, kluby młodzieżowe, wszelkie zespoły amatorskie — wszystko to miało służyć jednemu celowi: zachowaniu wpływów partii na do­ rastające pokolenie, niespokojne i zrewoltowane. Bardzo prędko czytaniu poezji zaczęły towarzyszyć żarliwe de­ baty i dyskusje. Również deklamowane wiersze coraz częściej odbie­ gały treścią od tego, co planowało sobie komsomolskie naczalstwo. Pod koniec 1958 roku na czele RGB stanął Aleksander Szelepin, dawny szef Komsomołu. Wielu funkcjonariuszy tej organizacji przeniesiono do resortu bezpieczeństwa. Sam Szelepin, absolwent Instytutu Filozofii, Literatury i Historii — renomowanej wyższej uczelni, z której wywodzili się liczni poeci, pisarze, filozofowie i hi­ storycy — miał odpowiednie przygotowanie, by należycie ocenić wagę tego, co działo się na placu Majakowskiego... Na uczestników sobotnich i niedzielnych spotkań rychło zaczęto urządzać obławy, stosowano prowokacje, rewizje, konfiskaty książek, czasem relegacje z uczelni i instytutów naukowych. Do ataku przystąpiła prasa, rozniecając znany dobrze „gniew ludu” przeciw „pasożytom i nie­ robom”. W maju 1961 roku podczas recytacji w rocznicę samobój­ stwa Majakowskiego kagebiści sprowokowali zamieszki, a zgroma­ dzeni zostali pobici241. Jakiś czas później, w przededniu XXII zjazdu

420

partii, aresztowano najaktywniejszych uczestników tych spotkań: Władimira Bukowskiego, Eduarda Kuzniecowa, Ilję Baksztejna i Władimira Osipowa. Wszyscy zostali skazani z oskarżenia o „antysowiecką agitację i propagandę”. W latach 1959-1961 zaczęły się pojawiać pisma wydawane w maszynopisach. W Moskwie ukazywało się „Sintaksis”, publi­ kujące poza cenzurą utwory uznanych literatów: Belli Achmaduliny, Nikołaja Głazkowa, Wiktora Niekrasowa, Bułata Okudżawy, Borysa Słuckiego242. Jednym z organizatorów i wydawców pi­ sma był przyszły dysydent, w owym czasie student MGU, Alek­ sander Ginzburg. Ukazały się trzy numery „Sintaksis”, a w 1960 roku Ginzburga relegowano z uczelni, po czym skazano na dwa lata łagrów. W 1961 roku Jurij Gałanskow, były student Instytutu Historyczno-Archiwistycznego, wydawał w maszynopisie pismo „Feniks-61”. Podobne zjawiska pojawiały się w republikach związ­ kowych. Tak narodził się samizdat. W 1961 roku przez Ukrainę przetoczyła się fala areszto­ wań po ujawnieniu we Lwowie rzekomo podziemnej organiza­ cji Ukraiński Związek Robotniczo-Chłopski. Członkowie tego stowarzyszenia — Łewko Łukjanenko, Iwan Kandyba, Stepan Wirun i inni — zaprzeczali jednak, by organizacja była tajna. W swoim programowym dokumencie ugrupowanie to krytyko­ wało politykę rządu sowieckiego wobec Ukrainy z pozycji orto­ doksyjnego leninizmu; opierając się na zagwarantowanym kon­ stytucyjnie prawie narodów do samostanowienia, wysuwano projekt oddzielenia Ukrainy od ZSRS jako niezależnego pań­ stwa socjalistycznego. Szef grupy Łukjanenko bronił się przed zarzutem powołania tajnej organizacji, utrzymując, że jest ona pełnoprawnym i legalnym wyrazicielem ukraińskiej opinii pu­ blicznej. W maju 1961 roku wszystkich członków organizacji skazano za działalność antysowiecką. Łukjanenko i Kandyba otrzymali wyroki śmierci, zamienione następnie na 15 lat po­ zbawienia wolności243.

421

Proces Łukjanenki wykazał, że sowieckie kierownictwo najbar­ dziej obawia się wszelkich przejawów dążenia do samostanowienia narodów i że jest zdecydowane tłumić bezlitośnie takie ruchy. W 1962 roku aresztowania sięgnęły Łotwy. Zaczęło się od zdekonspirowania podziemnej antysowieckiej organizacji nacjo­ nalistycznej Federacja Bałtycka. Wśród aresztowanych znalazł się dziennikarz Viktors Kalninś, absolwent moskiewskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Skazano go na dziesięć lat łagrów. W 1963 roku dwaj leningradzcy inżynierowie, Walerij Ronkin i Siergiej Chachajew, napisali z „czysto marksistowskich pozycji” książkę Od dyktatury biurokracji do dyktatury proletariatu. Razem z grupą kolegów utworzyli Związek Komunardów i wydali w ma­ szynopisach dwa numery gazety „Kołokoł”. Wszystkich areszto­ wano w czerwcu 1965 roku i skazano na łagry. W 1964 roku w Mołdawii wykryto organizację o nazwie De­ mokratyczny Związek Socjalistów. Wśród aresztowanych znaleź­ li się nauczyciele, Nikołaj Tarnawski, skazany później na siedem lat łagrów, Iwan Czerdyncew, sześć lat łagrów, oraz dyrektor szko­ ły wiejskiej Nikołaj Dragosz, autor wydanej nielegalnie broszury Prawda ludowi, skazany na siedem lat łagrów o surowym rygorze. Władze bardzo nerwowo reagowały na każdy przejaw na­ cjonalizmu w republikach. Dotyczyło to w pierwszej kolejności Ukrainy, gdzie dopiero w latach pięćdziesiątych zdołano stłumić ruch powstańczy. Jednym ze sposobów zwalczania nacjonalizmu było niszczenie narodowych pamiątek i archiwów. 24 maja 1964 roku wybuchł pożar w bibliotece Ukraińskiej Akademii Nauk. Według oficjalnej wersji podpalaczem był bibliotekarz Wiktor Pogrużalski, który miał dokonać przestępstwa „z pobudek oso­ bistych”. Nieformalne dochodzenie wykazało, że zbrodnia zo­ stała zaplanowana przez KGB, a jej celem było zniszczenie skar­ bów ukraińskiej kultury. Spłonęły archiwa Ukraińskiej Centralnej Rady, utwory literackie i historyczne, dorobek ukraińskiego folk­ loru. Dwa miesiące wcześniej usunięto i zniszczono witraż zdo­

422

biący wejście na Uniwersytet Kijowski, umieszczony tam z oka­ zji 150. rocznicy urodzin Tarasa Szewczenki. W maju tegoż roku wprowadzony został oficjalny zakaz organizowania obchodów na cześć tego wielkiego ukraińskiego poety244. Dążenie do wolności, miłość do Ukrainy, sprawiedliwość — te tematy znajdowały wyraz w utworach ukraińskich poetów: Liny Kostenko, Iwana Dracza, Mykoły Winhranowskiego, Witalija Korotycza. Idolem ukraińskiej młodzieży stał się poeta Wasyl Symonenko, swoisty kontynuator tradycji Szewczenki245. Symonenko zmarł w 1963 roku, miał 28 lat. * * *

Borys Pasternak, przekazując swój rękopis na Zachód, złamał tabu, stworzył precedens. Jego tropem ruszyli następni pisarze, na przykład Walerij Tarsis, który w wydanych za granicą utworach krytykował i ośmieszał sowiecką rzeczywistość (autobiograficz­ na trylogia Pałata nr 7), czy młody poeta Jewgienij Jewtuszenko, który opublikował swoją autobiografię we francuskim tygodniku „L’Express”. Idąc za ich przykładem, rychło zaczęła drukować na Zachodzie cała plejada autorów mieszkających w ZSRS, i to pod własnymi nazwiskami. Z biegiem czasu publikowanie za grani­ cą jakby się zalegalizowało, mimo wszelkich przeszkód, szykan i prześladowań. Dla literatury sowieckiej pierwsza postalinowska dekada była okresem wskrzeszenia utraconych wartości. Wyzwolenie się od stalinowskiej spuścizny, poszukiwanie korzeni nieszczęsnej prze­ szłości, dążenie do zrozumienia współczesnego społeczeństwa so­ wieckiego — ożywiły cały nowy prąd literacki. Także Chruszczów starał się wykorzystać antystalinowskie nastroje najbardziej uta­ lentowanych literatów do walki ze swymi przeciwnikami w Prezy­ dium KC. Temu należy zawdzięczać wydrukowanie w „Prawdzie” słynnego wiersza-pamfletu Jewtuszenki Spadkobiercy Stalina246, w którym autor przestrzegał przed niebezpieczeństwem odro­

423

dzenia się stalinizmu. W tym samym okresie napisał wiersz Babi Jar, w którym ostro wystąpił przeciw antysemityzmowi. Do mie­ sięcznika „Nowyj Mir” wrócił poeta Aleksander Twardowski, au­ tor epickiego poematu o życiu żołnierskim Wasyl Tiorkin. W 1963 roku „Izwiestia” wydrukowały poemat Twardowskiego Wasyl Tior­ kin na tamtym świecie247, jawną satyrę na ówczesne sowieckie spo­ łeczeństwo. „Nowyj Mir” stał się magnesem przyciągającym pi­ sarzy nonkonformistów. W każdym numerze ukazują się nowe utwory, powieści i opowiadania, a łączy je krytyka sowieckiej rze­ czywistości. W 1962 roku pojawia się powieść Jurija Bondariewa Cisza o losach weterana II wojny, który zderzył się z sowiecką ma­ chiną terroru248. To samo pismo wydrukowało wspomnienia Ilji Erenburga, w których autor starał się zrekonstruować prawdziwą historię literatury, a przy tym usiłował znaleźć wytłumaczenie dla własnej dotychczasowej drogi i poczynań samego Stalina. Szczytowym osiągnięciem pisma „Nowyj Mir” w owych la­ tach było opublikowanie w 1962 roku minipowieści Aleksandra Sołżenicyna Jeden dzień Iwana Denisowicza249. Opis powszednie­ go dnia sowieckiego skazańca, nakreślony piórem byłego więźnia, stał się kamieniem milowym nie tylko w literaturze, ale i w hi­ storii Rosji. Powieść ukazała się — po długotrwałych zmaganiach — na osobiste polecenie Chruszczowa. Dzięki temu redaktor na­ czelny miesięcznika Aleksander Twardowski objawił Sołżenicyna czytającej Rosji. Sam fakt pojawienia się w powszechnie dostępnej sowieckiej literaturze postaci więźnia stanowił krok zaiste re­ wolucyjny. Powieść wzbudziła entuzjazm wśród nonkonformistycznych warstw społeczeństwa, a zarazem eksplozję nienawiści pośród stalinowców. Następnie „Nowyj Mir” opublikował opo­ wiadania Sołżenicyna Zdarzenie na stacji Kreczetowka, Zagroda Matriony i Dla dobra sprawy250. Wysunięcie kandydatury autora do Nagrody Leninowskiej w dziedzinie literatury stało się cezurą między oficjalnym uznaniem Sołżenicyna jako członka Związku Pisarzy Sowieckich a oficjalną nagonką na Sołżenicyna — rosyj-

424

skiego pisarza, sztandarową postać odradzającego się rosyjskie­ go realizmu. Próby opublikowania jego powieści Oddział chorych na raka i Krąg pierwszy zderzyły się ze zdecydowanym sprzeciwem partiokracji, która do walki z twórcą zmobilizowała całą potęgę partii, państwa i sowieckiego kołtuństwa. Obie powieści, podob­ nie jak kolejne utwory Sołżenicyna, zostały wydrukowane jedy­ nie za granicą1. Stalinowcy i ich przeciwnicy doskonale zdawali sobie spra­ wę, że literatura stawia zasadniczy problem — sprawę wartości duchowych i przede wszystkim sprawę wolności we wszelkich jej przejawach. Czy w społeczeństwie sowieckim możliwe jest od­ rodzenie pojęcia człowieka? Przecież na dobrą sprawę wszystkie utwory powstałe w okresie postalinowskim traktowały właśnie o człowieku, jego odwiecznym dążeniu do wolności, nienawiści do despotyzmu i despotów. Nic dziwnego, że powieść Wasilija Grossmana Za słuszną sprawę251 wywołała najpierw szok, a potem sro­ gie potępienie. Drugą część dzieła organa bezpieczeństwa skonfi­ skowały w rękopisie252. Pojawiały się pierwsze nieśmiałe próby zmian w repertuarze teatralnym, w którym po pogromie kosmopolitów prócz spek­ takli jednego dnia można było obejrzeć wciąż te same sztuki ro­ syjskich klasyków. Pojawiają się nowe zespoły teatralne, skupia­ jące młodych aktorów, nieobciążonych balastem stalinowskiej przeszłości i tradycji. W Moskwie powstaje teatr Sowriemiennik. Dużą popularnością cieszy się kierowany przez Nikołaja Akimowa leningradzki Teatr Dramatu i Komedii; również w innych te­ atrach można dostrzec odświeżenie repertuaru. Wchodzi na sce­ nę wspomniany dramat Nazima Hikmeta Był czy nie był Antoni Bąk, inscenizacja Wasyla Tiorkina na tamtym świecie Twardow­ skiego — cięte satyry na sowieckie społeczeństwo. 1 W ZSRS dzieła Sołżenicyna po raz pierwszy ukazały się w 1990 roku.

425

Pojawiają się pierwsze rysy w bastionie sowieckich pseudoklasycznych sztuk plastycznych. Na wystawie w moskiewskim Maneżu obrazy i rzeźby młodych artystów rzucają wyzwanie so­ wieckiemu galowemu klasycyzmowi. Chruszczów i towarzyszą­ ca mu świta są oburzeni dziełami abstrakcjonistów, nie są w sta­ nie ich zrozumieć. Między przewodniczącym Rady Ministrów i rzeźbiarzem Ernstem Nieizwiestnym dochodzi do ostrej wymia­ ny zdań. Artysta tłumaczy, że nie wystarczy być premierem, by znać się na sztuce. Rozgniewany Chruszczów opuszcza ekspozy­ cję, przewodniczący KGB Szelepin złowieszczym szeptem zapo­ wiada Nieizwiestnemu: zgnoimy cię w łagrze. A jednak mimo przeszkód, pogróżek, prześladowań i zamyka­ nia nieoficjalnych wystaw mozolnie torują sobie drogę nowe prądy w sztuce. U schyłku lat pięćdziesiątych rodzi się samizdat. Tak właśnie nazwano dzieła literackie krążące z rąk do rąk w rękopisach i maszynopisach. Wśród pierwszych utworów, które pojawiły się w samizdacie, znalazły się wspomnienia Eugenii Ginzburg Stro­ ma ściana i Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa. Książ­ ki te nie doczekały się wydania w Związku Sowieckim, ale na Za­ chodzie zdobyły powszechne uznanie i tam też pojawiły się ich rosyjskie edycje. Eugenia Ginzburg i Warłam Szałamow przeszli w sowieckich obozach cierniową drogę. Opowiedzieli o nieludz­ kich cierpieniach milionów ludzi, którzy padli ofiarą sowieckiego terrorystycznego reżimu.

* * * Niehumanitarne udręczanie w łagrach nie jest już powszednią ru­ tyną, ale nadal ma miejsce — wszak nie zmieniła się istota sys­ temu, mimo że złagodniał. Wprowadzony w 1961 roku nowy kodeks karny RFSRS, a następnie nowe regulaminy obozów pra­ cy poprawczej, nadal okrutne i bezwzględne, jednak nieco ukracały samowolę. Chruszczów i Woroszyłow obwieścili światu, że

426

w Związku Sowieckim nie ma już więźniów politycznych. Nic dziwnego: politycznych zrównano z kryminalnymi. Paragraf 190-1 kodeksu karnego zalicza do kategorii przestępstw krymi­ nalnych „rozpowszechnianie oszczerczych wymysłów szkalują­ cych sowiecki ustrój społeczny i państwowy”. Bez trudu dało się zastosować tę formułę do nieprawomyślnych. Dla najbardziej niesfornych znaleziono jeszcze wymyślniej­ szą karę: uwięzienie w domu wariatów — szpitalu psychiatrycz­ nym specjalnego (to znaczy więziennego) lub zwyczajnego typu. W praktyce oznaczało to, że nie potrzeba wzywać do obalenia wła­ dzy sowieckiej, wystarczy podać w wątpliwość tę czy inną decy­ zję polityczną, aby trafić do wariatkowa na podstawie ekspertyzy lekarskiej. Z kolei lekarze, pod całkowitą kontrolą władzy, wymy­ ślili wręcz specjalną diagnozę, którą z jednej strony trudno udo­ wodnić, ale z drugiej — nie sposób obalić: schizofrenia bezobjawowa. W innych przypadkach orzekano: kompleks reformatorstwa. Uwięzienie w psychuszce staje się stopniowo jednym z najbardziej rozpowszechnionych sposobów walki z nieprawomyślnymi. Sto­ sowano go od dawna, i za Lenina, i za Stalina, jednak nigdy na taką skalę jak w czasach postalinowskich, za Chruszczowa i Breżnie­ wa253. Wśród więźniów klinik psychiatrycznych znaleźli się w cza­ sach Chruszczowa Władimir Bukowski, Piotr Grigorienko, Alek­ sander Jesienin-Wolpin, Natalia Gorbaniewska i wielu innych. Mimo represji walka o prawa obywatelskie nie ustawała. Bo­ jownicy byli nieliczni — dziesiątki, może setki. Ale przecież sama władza każdego dnia rodzi nowych dysydentów. W 1958 roku na polecenie KC KPZS w całym kraju rozpoczę­ ła się kampania antyreligijna. Była to odpowiedź na rosnące za­ interesowanie religią wśród młodzieży. Towarzyszyło jej dema­ skowanie wewnętrznego życia wspólnot cerkiewnych. Władze nie przewidziały jednak skutków tej ateistycznej krucjaty. Zaostrzy­ ły się walki w łonie Cerkwi, wreszcie w 1961 roku doszło do roz­ łamu wśród baptystów. Powstaniu nowej wspólnoty ewangelie-

427

kich chrześcijan baptystów towarzyszyły masowe prześladowania w całym kraju, procesy sądowe, odbieranie praw rodzicielskich itd. W tymże 1961 roku zreorganizowano zarządzanie parafia­ mi rosyjskiego Kościoła prawosławnego. Teraz w miejsce dotych­ czasowej władzy wykonawczej — walnego zebrania wspólnoty parafialnej — wybierano tak zwaną dwudziestkę: 20 obywate­ li, z zatwierdzonym przez lokalne władze starostą na czele, któ­ rzy decydowali o sprawach danej parafii. Wierni mieli coraz mniej do powiedzenia na przykład w sprawach poczynań gospodarczo-finansowych wspólnoty. Reforma szła na rękę władzom, które sta­ rały się ograniczać życie religijne i objąć je totalną kontrolą. W Cer­ kwi począł narastać ferment, pojawiły się listy otwarte i petycje duchownych. Największą popularność zjednali sobie Gleb Jakunin, Nikołaj Eszliman, Anatolij Krasnow-Lewitin, Borys Tałantow. Na polecenie patriarchy usunięto arcybiskupa Kaługi Hermogenesa, który w latach 1966-1967 opowiedział się po stronie zbuntowanego duchowieństwa, popierając jego protesty przeciw łamaniu zarządzenia o związkach religijnych z 1929 roku, które ustalało, że sprawami parafii kieruje walne zebranie parafian. W połowie lat sześćdziesiątych religijni dysydenci coraz bardziej zbliżali się do ruchu demokratycznego. Wspólną płaszczyzną stała się walka o demokratyzację społeczeństwa i prawa obywatelskie. Na początku dekady zrodził się ruch obrony praw konstytu­ cyjnie zagwarantowanych obywatelom ZSRS: obywatelskich, po­ litycznych, społecznych, kulturalnych — słowem, praw człowie­ ka. Jego inicjatorem był Aleksander Jesienin-Wolpin, uzdolniony matematyk, syn wielkiego rosyjskiego poety. Wolpin sformu­ łował bardzo prostą myśl: w państwie sowieckim, jakiekolwiek by było, istnieją prawa i istnieje konstytucja. Kłopot polega na tym, że obywatele nie wierzą w prawo, nie znają przepisów i ustaw, dlatego nie są w stanie walczyć w obronie przysługujących im praw na podstawie konkretnych artykułów czy paragrafów. Zatem łamaniu praworządności przez urzędników partyjnych

428

i państwowych należy się przeciwstawiać walką o respektowa­ nie sowieckiego prawa, sowieckiej konstytucji. Stopniowo pomy­ sły rzucane przez Jesienina-Wolpina, a następnie przez Walerija Czalidze zjednywały sobie coraz większą przychylność nonkon­ formistów i liberałów i w połowie lat sześćdziesiątych dopro­ wadziły do powstania ruchu obrony praw. Tak oto ruch demo­ kratyczny w Związku Sowieckim u swojego zarania odstąpił od działalności konspiracyjnej, wybierając drogę jawnej obrony so­ wieckiej konstytucji, stanowiącej podstawowe prawa obywateli. Szło o to, by te zapisane w konstytucji prawa obywatelskie prze­ nieść do codziennej praktyki254. W tamtych latach odradzało się poczucie obywatelskiej od­ powiedzialności za politykę wewnętrzną i zagraniczną sowiec­ kiego reżimu. Naukowcy współodpowiedzialni za zbudowa­ nie sowieckiego arsenału nuklearnego zaczynają uświadamiać sobie konsekwencje ewentualnego wykorzystania tych typów broni. Ich niepokój miewa różne oblicza. W 1965 roku fizycy Jurij Orłów i Lew Goldin (Instytut Termotechniki, później In­ stytut Fizyki Teoretycznej i Doświadczalnej) wystąpili z żąda­ niem pociągnięcia do osobistej odpowiedzialności osób winnych rozlicznych zbrodni w czasach stalinowskich. Odpowiedzią było wykluczenie obu z szeregów KPZS, a Orłów został również wy­ rzucony z pracy. W 1957 roku, trzy lata po pierwszych testach z bombą wodo­ rową, jeden z jej twórców, członek Akademii Nauk ZSRS Andriej Sacharow, poruszony wypowiedziami Alberta Schweitzera, Linusa Paulinga i innych myślicieli światowej sławy, rozpoczyna walkę o zaprzestanie dalszych eksperymentów. W 1958 roku Sacharow wystosował kilka memoriałów, w których przedstawiał niebezpie­ czeństwo skażenia radioaktywnego w razie kontynuowania prób. Zwrócił się przy tym o podjęcie odpowiednich kroków do członka Akademii Nauk Igora Kurczatowa, kierującego sowieckim projek­ tem atomowym. Kurczatow poleciał na Krym do wypoczywającego

429

tam Chruszczowa, ale jego interwencja przeszła bez echa. W paź­ dzierniku 1958 roku przeprowadzono kolejne próby255. W 1961 roku podczas spotkania z grupą uczonych atomistów Chruszczów dał im do zrozumienia, że sowieckie kierownictwo postanowiło wykorzystać nową serię eksperymentów z bronią jądrową jako argumentu pozwalającego zwiększyć presję ZSRS w kwestii nie­ mieckiej. Sacharow przekazał mu notatkę, przestrzegając przed tym krokiem: „Podjęcie nowych prób po trzyletnim moratorium storpeduje negocjacje o zawieszeniu eksperymentów i pertrakta­ cje rozbrojeniowe, doprowadzi do kolejnej spirali wyścigu zbrojeń, w szczególności w zakresie rakiet międzykontynentalnych i obro­ ny przeciwrakietowej”. Publiczna odpowiedź Chruszczowa pod­ czas tego samego spotkania była szczera i cyniczna. Stwierdził, że u podstaw polityki winna leżeć siła: „Nie możemy oświadczyć, że prowadzimy politykę z pozycji siły, ale tak właśnie musi być. [...] Byłbym niedorajdą, a nie przewodniczącym Rady Ministrów, gdybym słuchał takich jak Sacharow”256. W 1962 roku Ministerstwo Budowy Maszyn Średnich, kie­ rując się własnymi resortowymi interesami, kazało przepro­ wadzić kolejny, bezużyteczny z technicznego punktu widzenia eksperyment. „Eksplozja miała być wielkiej mocy, więc przy­ puszczalnie liczba ofiar mogła być ogromna” — stwierdza Sacha­ row257. Sam w pełni świadom zbrodniczego charakteru tego pro­ jektu, stara się przeszkodzić w jego realizacji: grozi, że poda się do dymisji. Groźba nie skutkuje. Sacharow telefonuje do,Chrusz­ czowa i błaga go, by wstrzymał planowany wybuch. Wszystko na próżno. Dla sowieckiego kierownictwa ofiary nie miały znaczenia, gdy toczyła się gra o zastraszenie Stanów Zjednoczonych i całego świata sowiecką potęgą militarną. Sacharow pisze: „Poczucie bezsilności i przerażenia, jakie ogarnęły mnie w tym dniu, utkwiły w mojej pamięci na całe życie, wywierając wpływ na mnie samego i drogę, która przywiodła mnie do mojego dzisiejszego światopoglądu”258.

430

* * *

Poszukiwanie wolności, dążenie do liberalizacji społeczeństwa, rozbudzenie poczucia osobistej odpowiedzialności za los kraju i narodu zapoczątkowały duchowe odrodzenie w Związku Sowiec­ kim. Odbywało się ono na tle narastającego niezadowolenia lud­ ności, spowodowanego trudnościami zaopatrzeniowymi i stałym spadkiem stopy życiowej. Latem 1962 roku w Nowoczerkasku doszło do wybuchu ro­ botniczego gniewu.

9. Nowoczerkaska masakra Bezpośrednią przyczyną zamieszek stało się ogłoszenie 1 czerw­ ca 1962 roku rozporządzenia o podwyżce cen mięsa (30%) i ma­ sła (25%)259. Jak zwykle przy takich okazjach, prasa sowiecka doniosła, że cały naród radośnie wita ten nowy przejaw „troski” partii i rządu260. Nieprzewidziany przez władze zbieg okoliczności sprawił, że tego samego dnia w Nowoczerkaskich Zakładach Budowy Elek­ trowozów im. S. Budionnego (NEWZ) obniżono stawki za akord 0 30%. Od samego rana robotnicy z dwóch oddziałów — kuźni 1 gorącej obróbki metalu — zaczęli zapamiętale dyskutować 0 tym, co się stało. A napięcie dojrzewało od dawna. Rzecz w tym, że nie mogąc zapewnić normalnych warunków wzrostu wydajności pracy (do­ stosowania planu do możliwości produkcyjnych przedsiębiorstwa 1realnych płac), partia postanowiła zorganizować kolejną kampa­ nię na rzecz obniżenia kosztów produkcji. Szczególną gorliwość wykazał obwodowy komitet partii w Rostowie, zresztą nie po raz pierwszy. Już w 1960 roku „z inicjatywy” rostowskich lekarzy roz­ dmuchano kampanię na rzecz pracy społecznej personelu me­

431

dycznego: po wyczerpującym dniu pracy lekarze zobowiązują się do dobrowolnego i bezpłatnego przepracowania dodatkowych kil­ ku godzin. Inicjatywę zaaprobowały, podchwyciły i rozwinęły or­ ganizacje partyjne w innych miastach. Uwzględniając fakt, że za­ wód lekarza był w tym czasie jednym z najgorzej płatnych, łatwo sobie wyobrazić, w jak tragicznej sytuacji znaleźli się pracownicy służby zdrowia. Po jakimś czasie praca „społeczna” wygasła, i na tym sprawa stanęła. Ale sama idea — bynajmniej nie nowatorska — leczenia wrzodów sowieckiej gospodarki kosztem ludzi pracy znalazła w Rostowie kontynuatorów. W kwietniu 1962 roku robotnicy Fabryki Maszyn Rolniczych w Rostowie zaapelowali do pracowników pozostałych przedsię­ biorstw o zmniejszenie kosztów produkcyjnych261. Jak było do przewidzenia, natychmiast posypały się deklaracje poparcia i so­ lidarności, między innymi od pracowników nowoczerkaskich przedsiębiorstw. We współzawodnictwie wzięły udział na przy­ kład zakłady NEWZ, Nikolska Fabryka Sprzętu Górniczego, elek­ trownia. Miejski komitet partii w Nowoczerkasku zreasumował zobowiązania następująco: „Zaoszczędzić po 100 rubli na każdym robotniku rocznie”262. Było to równoznaczne ze spadkiem wyna­ grodzeń o około 10%263. Dyrektor NEWZ Borys Kuroczkin, odpowiadając na pytanie zgromadzonych: „Skąd teraz weźmiemy na życie?”, rzucił szyder­ czo: „Żarliście pierogi z mięsem — teraz będziecie żreć z powidła­ mi!”. Rozjuszeni robotnicy rzucili się na Kuroczkina, zmuszając go do ucieczki. Strajk stał się nieuchronny i do południa 11 tysięcy lu­ dzi przerwało pracę264. Posłano łączników do innych fabryk, ale mimo namów pozostałe załogi nie przyłączyły się strajku. Grupa robotników NEWZ zaczęła demontować tory kolejo­ we na pobliskiej linii Moskwa-Rostów, wzniesiono zapory. Na to­ rach usiadły kobiety, aby zatrzymać pociągi. Na budynku zakładu pojawiły się transparenty: „Precz z Chruszczowem!”, „Chruszczowa na kiełbasę!”265.

432

Wieczorem 1 czerwca pod fabrykę i na fabryczne osiedle po­ łożone kilka kilometrów od miasta, za rzeką Tuzłow, zaczęły nad­ ciągać wojsko i milicja. Na moście stanęły czołgi. Wszelki ruch został wstrzymany. W nocy aresztowano „podżegaczy” — około 30 robotników266. Rankiem 2 czerwca do strajku NEWZ przyłączyli się robotni­ cy z innych przedsiębiorstw. Nowoczerkask jest miastem uniwer­ syteckim, liczy około 16 tysięcy studentów, głównie miejscowej politechniki, którzy również byli niezadowoleni i rozgorycze­ ni fatalnymi przydziałami miejsc zatrudnienia. Nie wiadomo, ilu z nich wzięło udział w rozruchach. Sołżenicyn utrzymuje, że stu­ denci od samego rana siedzieli pod kluczem w swoich akade­ mikach i budynkach uczelni i nie byli stamtąd wypuszczani267. Dostępne na Zachodzie źródła informują o udziale młodzieży aka­ demickiej w akcjach protestacyjnych268. Około 300 robotników NEWZ, kobiet i dzieci przeprawiło się przez rzekę Tuzłow, po czym pochód z portretami Lenina skie­ rował się do miasta. Manifestacja miała zdecydowanie pokojo­ wy charakter. Jednak w samym mieście tłum zaczął błyskawicz­ nie gęstnieć. Doszło do spontanicznych wieców, przemówienia wygłaszano z ciężarówek. Na ulicy Moskiewskiej demonstranci próbowali zdobyć szturmem posterunek milicji, by uwolnić aresz­ towanych towarzyszy, ale wystrzały z pistoletów zmusiły ich do odwrotu. Tak więc pierwsze strzały w Nowoczerkasku padły z ręki milicji. Manifestanci skierowali się w stronę miejskiego komite­ tu partii. Gmach świecił pustkami. Z balkonu robotnicy zwrócili się do tłumu z improwizowanymi przemówieniami. W tym cza­ sie przybyłe jednostki obsadziły urząd pocztowy, bank i radiosta­ cję. Teraz cały Nowoczerkask był otoczony pierścieniem wojska, odcięty został dostęp do miasta i uniemożliwione jego opuszcze­ nie. Żołnierze wkroczyli do budynku komitetu, na ulicy tyralie­ ra strzelców z pepeszami zaczęła odpychać tłum demonstrantów. Według niektórych relacji pierwszy oddział został szybko wymię-

433

niony, ponieważ dowodzący nim kapitan wybrał samobójstwo przed frontem, odmawiając wydania rozkazu strzelania do tłumu. Strzelcy oddali pierwszą salwę w powietrze, mimowolnie trafia­ jąc w siedzących na drzewach chłopców. Następnie zaczęli strzelać w kłębiącą się masę ludzką pociskami rozrywającymi. Wśród strzelających było podobno wielu żołnierzy narodo­ wości nierosyjskich, specjalnie przerzuconych do Nowoczerkaska na rozkaz generała Issy Plijewa, dowódcy Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego269. Tłum cofał się, lecz masakry nie przerwano, wojsko strzelało do uciekających. Place i ulice opustoszały. Zabitych i rannych za­ częto znosić na ciężarówki. Zachodnie źródła szacują liczbę poległych w Nowoczerkasku na kilkaset osób. Sołżenicyn uważa, że zginęło 70-80 osób, spo­ śród których 47 padło ofiarą amunicji dum-dum — barbarzyństwo znane już z tłumienia buntu więźniów w Kengirze270. Po jakimś czasie plac ponownie wypełnił się ludźmi i wojsko znów otworzyło ogień. Tych, którzy strzelali, zaraz wymieniano na świeżych żołnierzy i kiedy ludzie zbliżali się do nich z wyrzu­ tami i przekleństwami, odpowiadali zgodnie z prawdą, że dopie­ ro ich tu przywieziono i o niczym nie wiedzą. Jak najprędzej wy­ cofać morderców, ukryć ślady zbrodni — na tym polegała taktyka dowództwa wojskowo-politycznego. Miejscowy sekretarz partii Aleksander Basów uciekł do Rostowa już po pierwszych donie­ sieniach o niepokojach. Ster przejęła ekipa KC KPZS na czele z Anastasem Mikojanem i Frołem Kozłowem, którzy przylecieli do Nowoczerkaska. Tłum domagał się, by Mikojan przybył na plac eg­ zekucji. Drzewa i ławki na skwerze jeszcze były splamione krwią, na asfalcie stały krwawe kałuże. „Niech Mikojan tu przyjdzie! Niech sam popatrzy na tę krew!”271. Mikojan i Kozłow spotkali się z delegacją młodych robotników, którym przyrzekli zoriento­ wać się w sytuacji i surowo ukarać winnych, ale żądali, by manife­ stanci rozeszli się do domów i położyli kres zamieszkom. Nikt nie

434

drgnął. 2 czerwca pod wieczór na tłum ruszyły czołgi wspierane przez fizylierów. Powietrze przeszyły serie pocisków świetlnych. Wtedy tłum z wolna się rozproszył. Nazajutrz, 3 czerwca, Mikojan i Kozłow wystąpili na falach lo­ kalnej rozgłośni. Zabrzmiały znajome nutki: zajścia zostały spro­ wokowane przez wrogów, których spotka zasłużona kara. Wojska sowieckie nie używają kul dum-dum, strzelali nimi wrogowie. Pod jednym względem Mikojan miał słuszność: rozkaz strzelania do ludności rzeczywiście został wydany przez jej wrogów — partyjno-biurokratyczną wierchuszką w Moskwie. Nie ma znaczenia, czy Chruszczów był osobiście zamieszany w całą tę sprawę. Jako szef partii i rządu ponosił osobistą odpowiedzialność za strzały odda­ ne do bezbronnej ludności. Mieszkańców Nowoczerkaska spotkała sroga kara: wszyscy ranni, przewiezieni podczas zamieszek do szpitali, zaginęli bez wieści. Rodziny rannych i zabitych deportowano na Syberię. Od­ była się seria procesów przy drzwiach zamkniętych, wytoczonych uczestnikom demonstracji, fotografowanym w czasie zajść przez funkcjonariuszy RGB. Odbyły się też dwa procesy przy drzwiach otwartych — rozprawy pokazowe, na których dziewięciu męż­ czyzn skazano na karę śmierci, a dwie kobiety na 15 lat łagrów272. Nie ukarano nikogo spośród zabójców. Po stłumieniu robotniczego protestu władze w Nowoczerkasku postanowiły na jakiś czas odłożyć zapowiadaną podwyżkę. Puste sklepowe półki zapełniły się produktami — klasyczny trick, do jakie­ go uciekają się władze w ZSRS, gdy pragną ugłaskać niezadowolonych do czasu, aż ich wyłapią i wsadzą za kratki. W sierpniu 1962 roku na plenum rostowskiego obkomu KPZS przybył członek Politbiura Andriej Kirilenko. Pierwszy sekretarz partii w Nowoczerkasku i jego zastępca nie zostali wybrani do nowego składu obwodowego komite­ tu KPZS273. Na tym zakończyło się karanie winnych. Nowoczerkask nie był jedynym miastem, gdzie doszło do po­ ważnych rozruchów. Latem tego samego roku permanentne trud­

435

ności zaopatrzeniowe sprowokowały falę niepokojów w mieście Kemerowo. Towarzyszyły im demonstracje i plądrowanie sklepów spożywczych274. • Nie można było zignorować tak poważnych incydentów. Taj­ na uchwała Rady Ministrów ZSRS z 10 sierpnia 1962 roku zale­ cała więcej troski o robotników i więcej szacunku. Zwracano też uwagę na inny jeszcze powód niezadowolenia robotników: dzia­ ły kadr w przedsiębiorstwach nagminnie i bezprawnie odmawiały chcącym zwolnić się robotnikom wydania im książeczek zatrud­ nienia, bez których nie mogli nigdzie podjąć pracy275. W prasie rozpoczęła się kolejna kampania pod hasłem większego zainte­ resowania potrzebami świata pracy. Równocześnie podjęto od­ powiednie kroki prewencyjne. W wielu republikach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przekształcono w Ministerstwa Ochro­ ny Porządku Publicznego, milicja otrzymała broń. Przywrócono kary za przestępstwa polityczne, określane mianem „antysowieckiej propagandy” (artykuł 70 kodeksu karnego ZSRS). W 1963 roku seria procesów przetoczyła się przez liczne miasta — mię­ dzy innymi Mińsk, Omsk, Leningrad276. W tym samym roku klęska suszy spowodowała pogorszenie sytuacji aprowizacyjnej. W wielu miastach odczuwało się brak chleba, przed sklepami tworzyły się kolejki. W niektórych ośrod­ kach doszło do strajków i zamieszek. Jak to często bywa, pretekstem do rozruchów stało się przy­ padkowe zajście. Pewnego czerwcowego poranka 1963 roku w mieście Krzywy Róg w autobusie miejskim doszło do utarczki między milicjantem a żołnierzem, któremu milicjant kazał zgasić papierosa. Od słowa do słowa, stróż porządku chwycił za pistolet i zastrzelił wojskowego. Na wieść o zajściu koledzy zabitego wdar­ li się do centrum i zabili siedmiu milicjantów. Władze wojskowe przejęły kontrolę nad miastem i wprowadziły stan oblężenia277. Strajki w fabrykach, wiece i manifestacje uliczne przetoczy­ ły się przez Krasnodar, Donieck, Jarosław, Murom, Gorki, nie

436

ominęły nawet moskiewskiej fabryki samochodów Moskwicz278. W Groźnym doszło do niepokojów wskutek łamania przez admi­ nistrację prawa pracy w zakresie godzin nadliczbowych i przerw na wypoczynek279.

10. Upadek Chruszczowa Reorganizacyjna karuzela, kryzys polityki rolnej, napięte stosun­ ki z Chinami i Stanami Zjednoczonymi — czynniki te wzmacniały neostalinowskie tendencje na szczytach sowieckiego aparatu partyjno-państwowego. Niemal otwarcie przyznawano już rację dzia­ łaczom tak zwanej antypartyjnej grupy Malenkowa-Mołotowa, którzy ostrzegali przed podejmowaniem pospiesznych i nieprze­ myślanych kroków. „Riazański cud” i kryzys kubański ostatecznie poderwały au­ torytet szefa państwa. W tej sytuacji Chruszczów zdecydował się powrócić do walki z następstwami kultu jednostki. Na tym polu dysponował poważnymi atutami, pozwalającymi mu zdys­ kredytować Malenkowa, Mołotowa i Kaganowicza. W październiku 1961 roku XXII zjazd KPZS przypomniał nie tylko zbrodnie Stalina, ale i współudział w nich Mołotowa, Ka­ ganowicza, Malenkowa i Woroszyłowa. Gazety opublikowały ar­ chiwalne dokumenty o wyrokach śmierci dla wrogów ludu i ich małżonek, podpisane przez Mołotowa, Kaganowicza i innych. Ze zjazdowej trybuny wygłaszano przemówienia odbrązawiające Zdanowa. Na wniosek moskiewskiej organizacji partyjnej zwłoki Stalina usunięto z mauzoleum280 i pochowano w oddzielnym gro­ bie pod murem kremlowskim. Dla większości delegatów na zjazd było to całkowitym zaskoczeniem. Wielu należało do pokolenia, które zrobiło partyjną karierę w latach trzydziestych, podczas naj­ większego terroru, i to wśród nich właśnie zapanowało nieukry­ wane niezadowolenie. Aparatczycy partyjni nie mieli pojęcia, ja­

437

kie są rzeczywiste plany Chruszczowa, jak daleko zamierza się on posunąć na tym nowym etapie walki ze stalinizmem. W kuluarach XXII zjazdu powstały podwaliny antychruszczowowskiego spisku, który ogarnął wpływowe kręgi funkcjonariuszy partyjnych. Inspi­ ratorem zmowy był Michaił Susłow, sekretarz KC ds. ideologicz­ nych. Rozpoczął się faktyczny sabotaż wszystkich inicjatyw zmie­ rzających do destalinizacji. Na XXII zjeździe Chruszczów, pomny tego, co zaszło po XX zjeździe, postanowił ująć w formy organizacyjne tak zwany powrót do norm leninowskich. Na jego wniosek uchwalono nowy program KPZS i nowy statut partii, który przewidywał, że w kolejnych wybo­ rach organów partyjnych jedna trzecia ich składu osobowego musi być wymieniona. W ten sposób Chruszczów zdobył instrumenty, które pozwalały mu najzupełniej legalnie manipulować aparatem partyjnym i pozbyć się niepożądanych przeciwników. Podobnie jak większość sowieckich przywódców, Chruszczów przeceniał znaczenie osobistego wpływu na bieg wypadków. Wszy­ scy oni mówili o istnieniu obiektywnych procesów zachodzących w społeczeństwie, ale w praktyce bez przerwy brutalnie ingerowa­ li w ich naturalny bieg w imię efemerycznych sukcesów. Skutkiem tego w kolejnych obszarach życia społecznego tworzyły się napię­ cia, których nie mogły rozwiązać ani rotacja kadr, ani nowe struk­ tury biurokratyczne. Ale Chruszczów zwyczajnie nie znał i nie ro­ zumiał innych metod. Widząc, że gospodarka po drobnej poprawie wiatach 1958-1959 zaczyna — mimo serii doraźnych reform — po­ nownie się załamywać, uznał, że należy rozdzielić organa partyjne: część miałaby kierować rolnictwem, część — przemysłem281. Pod koniec 1962 roku doszło do podziału obwodowych i okręgowych organizacji partyjnych (obkomów i rajkomów). W myśl tej zasady okręgowe organa władzy administracyjnej (rajkomy) zastąpiono te­ rytorialnymi zarządami kołchozowo-sowchozowymi, a ich komite­ ty partyjne przejęły funkcje rajkomów partii. Na szczeblu republikań­ skim i związkowym powołano biura KC ds. przemysłu i ds. rolnictwa.

438

Chruszczów de facto rozdzielił partię na dwie części. Wzbudzi­ ło to powszechne niezadowolenie aparatu partyjnego na wszyst­ kich szczeblach. Między obwodowymi władzami partyjnymi i ad­ ministracyjnymi dochodziło do rywalizacji, która w przyszłości mogła prowadzić do dezintegracji władzy. Sekretarze obkomów sprzeciwiali się tej reformie, w ogóle byli niechętni wszelkim zmianom. Chruszczów ze swoim nieokiełzna­ nym charakterem i manią reformatorską nie pozwalał im żyć spo­ kojnie, a oni chcieli przede wszystkim stabilizacji. Wyższa nomenklatura partyjna jako tako pogodziła się z wy­ cofaniem systemu „kopertowego”, to znaczy nieopodatkowanych dodatków pieniężnych do pensji, ale nie mogła i nie chciała zaak­ ceptować stanu niepewności. Jednak nie tylko wyższa biurokracja partyjna była niezado­ wolona z Chruszczowa. Jego reformatorstwo budziło protesty i sprzeciwy w różnych warstwach społecznych. Robotnicy byli nie­ zadowoleni z zamrożenia wypłat za obligacje i z reformy szkolnej; niezadowoleni byli chłopi, kołchoźnicy, pracownicy miasteczek i osiedli, bo anulowano im ulgi z tytułu działek przyzagrodowych; oficerowie sił zbrojnych, bo znacznie zmniejszono ich liczebność i obniżono zarobki; kadry bezpieczeństwa państwowego, gdyż znie­ siono im dodatek do pensji za rangę („za pagony”). Prawie wszyscy zaś byli niezadowoleni z niepohamowanej gloryfikacji Chruszczowa jako męża stanu, wybitnego przywódcy wojskowego i partyjnego. Wokół pierwszego sekretarza zgromadziła się swoista na­ dworna kamaryla, z jego zięciem Aleksiejem Adżubejem na cze­ le. Adżubej został mianowany redaktorem naczelnym „Izwiestii” i członkiem KC KPZS. Grupa skupiła w swoich rękach środki in­ formacji i propagandy, roszcząc sobie jednocześnie prawo do od­ grywania kierowniczej roli w polityce zagranicznej. Zrozumiałe, że te zapędy wywoływały nie tylko zaniepokojenie, ale wręcz nie­ nawiść ministra spraw zagranicznych i resortowego aparatu. Per­ sonel MSZ wzmocnił szeregi antychruszczowowskiej opozycji.

439

Wyższe sfery partyjno-biurokratyczne też były niezadowolo­ ne z tego, że w pogoni za tanią popularnością Chruszczów zachę­ cał do organizowania rozruchów przed ambasadami Stanów Zjed­ noczonych i innych państw. Demonstranci tłukli szyby, mazali ściany ambasad atramentem itp. Stalin nigdy nie dopuszczał do podobnych ekscesów, ponieważ lękał się jakichkolwiek przejawów społecznej inicjatywy. Wszelkie „spontaniczne” wystąpienia były starannie reżyserowane. I wreszcie inteligencja *— najsolidniejsza podpora Chruszczowa w okresie destalinizacji — była teraz narażona na coraz ostrzejsze prześladowania i restrykcje. Wielkim ciosem było dla niej wystąpienie Chruszczowa wygłoszone w dziesiątą rocznicę śmierci Stalina. Chruszczów nie zawahał się złożyć hołdu zmar­ łemu przywódcy za jego bezwzględną walkę z opozycją, a błędy Stalina tłumaczył manią prześladowczą, która nasiliła się zwłasz­ cza u schyłku jego życia282. Przemówienie to nie prowadziło jed­ nak do rehabilitacji Stalina, zresztą nie leżało to w zamiarach Chruszczowa. Stanowiło raczej próbę odparowania oskarżeń 0 rewizjonizm, wysuwanych przeciw niemu przez Mao Tse-tunga 1podzielanych przez rodzime elementy prochińskie — sowieckich stalinowców. Swoimi częstymi publicznymi wystąpieniami, przemówie­ niami, wywiadami udzielanymi — czasem na rauszu — zagra­ nicznym korespondentom, niestosownymi deklaracjami Chrusz­ czów w oczach ludności nadwerężał nie tylko własny pręstiż, ale również autorytet władzy. Z jego wystąpień coraz częściej kpio­ no, przestano go brać na serio. Wszystkie te lapsusy, pomyłki, bufonady były skrzętnie przez stalinowców odnotowywane i znie­ kształcane. Wyglądało na to, że zasługi Chruszczowa, zwłaszcza z czasu wojny z hitlerowskimi Niemcami, są umyślnie rozdmuchi­ wane, by ośmieszyć go w oczach społeczeństwa. Jesienią 1964 roku psychologiczny grunt do usunięcia Chruszczowa został już starannie przygotowany. Partyjna hierar-

440

chia w przytłaczającej większości zgadzała się co do konieczności tego kroku. Tak samo jak przy usuwaniu marszałka Żukowa Prezydium KC zebrało się pod nieobecność Chruszczowa — wypoczywał wtedy nad Morzem Czarnym. Poparcie dowództwa armii i bezpieczeństwa pań­ stwowego było zapewnione. Chruszczowa wezwano do Moskwy na rozszerzone posiedzenie Prezydium KC, gdy wszystko już było zapię­ te na ostatni guzik. 13 października na sesji Prezydium KC wystąpił z referatem organizator spisku, sekretarz KC Michaił Susłow, który przedstawił Chruszczowowi długą listę zarzutów. Początkowo pierw­ szy sekretarz usiłował się bronić, ale szybko zrozumiał, że jest osa­ motniony, i musiał wyrazić zgodę na odejście „ze względu na zły stan zdrowia”. Następnego dnia rozpoczęły się obrady plenum KC. Zde­ cydowano nie tylko o zwolnieniu Chruszczowa z funkcji pierwszego sekretarza KC KPZS i przewodniczącego Rady Ministrów, ale także o odwołaniu go ze składu KC KPZS283. Decyzja została podjęta jed­ nomyślnie: na posiedzenie nie zaproszono tych członków KC, którzy mogliby wyrazić sprzeciw. Plenum uznało, że jedna osoba nie może sprawować rów­ nocześnie funkcji pierwszego sekretarza KC i przewodniczącego Rady Ministrów. Pomni doświadczeń z Chruszczowem członko­ wie Prezydium KC postanowili wybrać na pierwszego sekretarza Leonida Breżniewa, człowieka najspokojniejszego i najbardziej zrównoważonego, który wydawał się jak najdalszy od pretendo­ wania do roli Wodza. Premierem został Aleksiej Kosygin. Skończyły się lata nadziei na demokratyzację sowieckiego społeczeństwa. Zarazem przeminął czas zamętu i niezdecydowa­ nia władz. Nadchodziła epoka sowieckiego konformizmu.

* * * Odebranie Chruszczowowi władzy kładło kres „chlubnej deka­ dzie” w sowieckiej historii. Lata te były jak zawieszony w czasie

441

pomost między stalinowską epoką niepohamowanego terroru i czasami sowieckiego konformizmu. Byłoby błędem uważać Chruszczowa za liberała czy konser­ watystę, postępowca lub reakcjonistę: był nimi wszystkimi rów­ nocześnie i nigdy nie można było przewidzieć, które wcielenie weźmie górę. Chruszczów był człowiekiem wewnętrznie sprzecz­ nym. Zresztą sprzeczne były też czasy, w jakich przyszło mu rzą­ dzić. Niewykluczone, że szczerze pragnął zerwać z przeszłością stalinowską i swoją własną, z przeszłością sowieckiego reżimu. Cudem uchowały się w nim czysto ludzkie uczucia i kryteria, do­ szczętnie wypalone u zdecydowanej większości współtowarzyszy Stalina. Możliwe, że niemałą rolę odegrały w tym tragiczne wy­ darzenia, jak terror lat trzydziestych i głód na Ukrainie w latach czterdziestych, za który, nawiasem mówiąc, ponosił bezpośrednią odpowiedzialność. Podczas lat spędzonych na frontach wojny na­ rodowej nie raz miał okazję zadumać się nad ludzkim losem. Jakkolwiek było, to właśnie jemu przypadła w udziale mi­ sja ujawnienia przestępstw stalinowskiego, to znaczy sowieckie­ go reżimu, uwolnienia milionów więźniów z łagrów, pośmiertnej rehabilitacji milionów skazańców. Jego zasługą jest też to, że na północny Kaukaz mogły powrócić narody deportowane podczas wojny na Syberię i do Azji Środkowej. Za Chruszczowa uchylone zostały antyrobotnicze ustawy, choć nie do końca (zachowa­ no książeczki zatrudnienia), złagodzono opodatkowanie, popra­ wił się system ubezpieczeń społecznych, rozwinęło budownictwo mieszkaniowe, zniesiono obowiązkowe pożyczki państwowe. Trzeba obiektywnie powiedzieć, że zafunkcjonowały tylko te chruszczowowskie reformy, które nie godziły bezpośrednio w podstawy systemu. A podstawy te pozostawały niezmienne: cała bez wyjątku władza w rękach partyjnej biurokracji, niena­ ruszony aparat bezpieczeństwa państwowego (choć z ograniczo­ nymi prerogatywami), czujna cenzura, funkcjonująca tak jak za czasów Lenina i Stalina. Chruszczowowskie reformy wymiaru

442

sprawiedliwości utrzymały w mocy prześladowania za poglądy polityczne. Za jego rządów zaczęto na szerszą skalę stosować psy­ chiatryczne środki nacisku wobec nieprawomyślnych. Te reformy Chruszczowa, które miały na celu poprawę sy­ tuacji zaopatrzeniowej w kraju, a zarazem sytuacji najbardziej upośledzonej warstwy sowieckiego społeczeństwa — chłopstwa — były chaotyczne i niekonsekwentne. Inne być nie mogły, sko­ ro system kołchozowy, nieprzezwyciężona przeszkoda na drodze do ekonomicznej sanacji, pozostał jednym z filarów reżimu. Pró­ by decentralizacji zarządzania gospodarką narodową, które usiło­ wał przeprowadzić Chruszczów, zderzyły się z praktyką scentrali­ zowanego państwa — i naturalnie zakończyły się fiaskiem. Każda zamierzona przez Chruszczowa pożyteczna reforma od razu popadała w sprzeczność z istniejącym systemem i była wyzwaniem wprost zagrażającym interesom elity, która wraz ze śmiercią Stalina zyskała wreszcie poczucie bezpieczeństwa. Sfe­ ry kierownicze chciały stabilizacji, Chruszczów zaś swymi refor­ matorskimi poczynaniami nie tylko irytował partyjną biurokra­ cję, ale też budził w niej lęk. Sam nierzadko czuł strach przed tym, co robił. Później przy­ znawał we Wspomnieniach, że lękał się odwilży w 1954 roku, oba­ wiając się, iż jej fale mogą zatopić reżim. Przejawem tych obaw było zduszenie rewolucji na Węgrzech, krwawa rozprawa z powstańca­ mi w Karagandzie i Nowoczerkasku. Będąc u władzy, Chruszczów przeszedł widoczną ewolucję. Usunięcie w 1961 roku zabalsamo­ wanych zwłok Stalina z mauzoleum, w odróżnieniu od tajnego referatu na XX zjeździe w 1956 roku, nie było aktem najwyższej sprawiedliwości — stanowiło jedynie środek w walce z krzepną­ cą opozycją. Chruszczów wyrąbał okna w żelaznej kurtynie, ale wybudo­ wał mur berliński. Proklamował pokojowe współistnienie, lecz instalując sowieckie rakiety na Kubie, o mało nie sprowokował nuklearnej wojny światowej.

443

Jak każdy sowiecki władca, Chruszczów uważał za swój obo­ wiązek mieć i wygłaszać własne zdanie we wszystkich bez wyjątku dziedzinach życia społecznego i kulturalnego. Jego sądy, zwłasz­ cza w zakresie literatury i sztuki, były skrajnie prymitywne. Ak­ ceptował tylko to, co według niego mogło być „pożyteczne dla ludu” — i to on sam występował w roli najwyższego arbitra. In­ tuicja społeczna ostrzegała go przed niebezpieczeństwem rozpo­ wszechniania idei wykraczających poza ustalone granice partyjnej ideologii. Wszystko to, co nie mieściło się w jej ciasnych ramach i przekraczało limity jego własnego światopoglądu, powodowa­ ło w nim wybuchy gniewu. Raz tylko intuicja srodze go zawiodła — gdy zgodził się na publikację Jednego dnia Iwana Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna. Nikita Chruszczów był jedynym sowieckim przywódcą, któ­ ry starał się dostosować do swoich czasów, lecz wciąż albo przy­ spieszał i popędzał innych, albo raptem się cofał. Ktoś powiedział o nim: „Chciał pokonać przepaść w dwóch skokach”. Zapewne dla­ tego właśnie nie pochowano go pod murem kremlowskim, lecz na cmentarzu Nowodziewiczym...

ROZDZIAŁ XI

Epoka realnego socjalizmu ( 1965- 1982)

1. Kierownictwo kolektywne Upadek Chruszczowa zamknął epokę postalinowską w sowieckiej historii. Trwała 11 lat, podczas których toczyła się walka o „uni­ form Stalina”*, a sowiecki system przystosowywał się do istnienia bez Stalina i jego dyktatury. System udowodnił własną stabilność. Krwawo i okrutnie tłu­ mił trendy odśrodkowe, które po zdemaskowaniu kultu jednostki ujawniły się w imperium, ale głównie na jego kresach — w Berli­ nie Wschodnim, na Węgrzech, w Polsce. Zarazem reżim starał się osłabiać te siły nie tylko represjami, lecz również w drodze ada­ ptacji reformatorskich tendencji okresu niezdecydowania, zwane­ go czasem odwilżą. W nowych, bardziej sprzyjających systemowi sowieckiemu warunkach powtórzyły się charakterystyczne elementy poleninowskiego bezkrólewia. A zatem: spośród kolektywnego kierow1 Patrz: tom 1, rozdział III: Kaftan Lenina

446

nictwa wyłonienie szefa, któremu wszyscy się podporządkują, oraz pewne osłabienie reżimu represyjnego we wszystkich sferach życia, wynikające z odejścia Wodza. Te perypetie walki sowieckie­ go kierownictwa o „stalinizm bez Stalina” powtórzyły się w historii Chin po śmierci Mao Tse-tunga: tam bito się o „maoizm bez Mao”. Walka o „uniform Stalina” była próbą wytrzymałości syste­ mu — mobilizowała aparat partyjny przeciw pretendentom do odegrania większej roli w strukturze władzy. Wyjątkowa specyfi­ ka systemu sowieckiego polega na tym, że partia kieruje wszyst­ kim, wszystko kontroluje, ale za nic nie odpowiada, gdyż sprawuje o g ó l n e kierownictwo. Partia decyduje, wydaje instrukcje, naj­ częściej ustne i telefoniczne, a więc nie zostawiając śladów — lecz za niepowodzenia odpowiadają urzędy państwowe i dyrekcje za­ kładów pracy. Partia ma zawsze rację; naprawia cudze błędy, karze, ułaska­ wia. Stoi na straży Ideologii, a zatem na straży Prawdy. Chrusz­ czów starał się partię „przybliżyć do praktyki”, obarczyć ją od­ powiedzialnością za faktyczne kierowanie krajem. Tym samym targnął się na samo sedno istnienia państwa komunistycznego — unikatowego w dziejach ludzkości. Podział partii zasiał strach w aparacie partyjnym, chociaż nie wszyscy, być może, zdawali sobie sprawę z rewolucyjnego charak­ teru reformy. Kolejne posunięcie napełniło aparat przerażeniem i pozbawiło Chruszczowa oparcia w samej partii: pierwszy sekre­ tarz KC wywalczył wprowadzenie do statutu KPZS zasady kadencyjności. W wyborach na wszystkich szczeblach obowiązywała wymiana jednej trzeciej członków komitetów partyjnych, wyją­ tek stanowił pierwszy sekretarz oraz garstka „doświadczonych i zasłużonych” działaczy. Wprowadzono zasadę niestabilności sy­ tuacji funkcjonariusza partyjnego, z którą aparat nie mógł i nie chciał się pogodzić. Pokornie przełknął stalinowską zasadę rota­ cji poprzez terror, która była loterią i dawała złudzenie, że moż­ na wylosować szczęśliwy numer, nie chciał jednak zaakceptować

447

nieuchronności rotacji sformalizowanej. Po usunięciu Chruszczowa zasada ta została niezwłocznie anulowana. Bunt aparatu par­ tyjnego przeciw pierwszemu sekretarzowi, uosabiającemu władzę machiny partyjnej, był aktem samoobrony — obrony własnej wła­ dzy i przywilejów. Według jednej z wielu krążących wersji partyjni spiskowcy zamierzali po usunięciu Chruszczowa powierzyć obowiązki pierw­ szego sekretarza KC KPZS Aleksandrowi Szelepinowi, ekssekretarzowi KC Komsomołu, później przewodniczącemu KGB i członko­ wi Prezydium KC. Wspomina o tym również Sołżenicyn1. Jednak Szelepin odstraszył wyższą hierarchię i aparat partyjny swoim sta­ linowskim radykalizmem. Zamierzał podobno pogodzić się z Chi­ nami, ponownie dokręcić śrubę w gospodarce i zarządzaniu, rzu­ cić wyzwanie wszelkim odchyleniom od ortodoksyjnej ideologii. Zdecydowano się zatem na człowieka spokojniejszego, odpowied­ nio zachowawczego, dalekiego od wszelkich skrajności. Ascetyzm i sztywność Szelepina miały w sobie coś niepokojącego. Moskiew­ ska inteligencja od razu znalazła mu przydomek „Żelazny Szurik” — przez analogię do jego sławnego poprzednika na czele organów bezpieczeństwa, wówczas WCzK, „Żelaznego Feliksa” Dzierżyń­ skiego. Tymczasem aparat chciał spokoju. Pierwszym sekretarzem został Leonid Breżniew. Jego biogra­ fia jest klasycznym przykładem drogi życiowej przeciętnego apa­ ratczyka, który zdołał wspiąć się na najwyższy szczebel władzy. Może posłużyć za model właśnie przez swoją pospolitość. Nie ma tam miejsca dla żadnych wzlotów, są tylko upór i konsekwencja, z jaką Breżniew krok po kroku piął się w górę, pozyskując na tej drodze protektorów i protegowanych. Przyszły sekretarz generalny urodził się w 1906 roku w przy­ fabrycznej osadzie Kamienskoje (po latach przemianowanej na Dnieprodzierżyńsk), 35 kilometrów od Jekaterynosławia (prze­ mianowanego na Dniepropietrowsk). Syn robotnika Lonia Breż­ niew rozpoczął naukę w miejscowym gimnazjum, które ukończył

448

po rewolucji, gdy przekształciło się w „szkołę pracy”. Amerykański dziennikarz John Dornberg, autor jedynej względnie kompletnej biografii Breżniewa2, zdołał zgromadzić świadectwa jego kolegów z klasy, ale wiele szczegółów w życiorysie przyszłego szefa partii i państwa sowieckiego wciąż pozostaje niewyjaśnionych. Po ukończeniu szkoły i technikum geodezji w Kursku Breż­ niew przepracował kilka lat w wydziałach rolnych na Białorusi, w Kursku, Swierdłowsku, po czym niespodziewanie powrócił w rodzinne strony i zmienił zawód: rozpoczął studia w Instytucie Hutnictwa. W wieku 25 lat wstępuje do partii — i tu zaczyna się jego kariera. Zwrot w życiu Breżniewa zbiega się w czasie z zakrętem dzie­ jowym, z okresem wielkiego terroru. W maju 1937 zostaje wybra­ ny na zastępcę przewodniczącego miejskiego sowietu w Dnieprodzierżyńsku, w maju 1938 roku obejmuje stanowisko zastępcy szefa Wydziału Agitacji i Propagandy w obwodowym komitecie partii w Dniepropietrowsku. Stopniowo wdraża się do systemu władzy i właśnie w Dniepropietrowsku znajduje popleczników, którzy towarzyszyć mu będą w drodze na Kreml. W początkowej fazie Breżniew pnie się ku szczytom władzy pod protekcją nowego pierwszego sekretarza KC ukraińskiej kompartii — Nikity Chruszczowa. Oddelegowany na Ukrainę dla za­ prowadzenia tam porządku Chruszczów bezlitośnie oczyszcza republikę, poczynając od aparatu partyjnego. Stalin zupełnie poważnie domagał się od przywódców partyjnych, by przygoto­ wali sobie „po dwóch-trzech zastępców”. Breżniew należał do trzeciego garnituru kierowniczego, przeznaczonego na zamianę po dwóch poprzednich, zlikwidowanych podczas czystek. Repre­ zentował idealny zestaw cech niezbędnych dla niespiesznego, lecz pewnego wejścia na szczyty. Niezawodny pracownik, choć nie bły­ skotliwy, cieszył się w obkomie poparciem Chruszczowa i rychło objął stanowisko szefa wydziału politycznego armii, a pod koniec wojny — szefa Zarządu Politycznego Frontu, awansując od stop­

449

nia podpułkownika do generała-majora. Zwrócił nań uwagę fawo­ ryt Stalina Lew Mechlis. W jednym tylko Breżniew wykazuje talent, ale za to bezcen­ ny dla partyjnego przywódcy: umie dyrygować, to znaczy dawać ogólne wytyczne we wszystkich sprawach, nie będąc specjalistą w żadnej. Jako sekretarz obwodowego komitetu partii na Zaporożu i w Dniepropietrowsku kieruje odbudową zniszczonych pod­ czas wojny zakładów i miast. W 1950 roku Chruszczów, mianowa­ ny przez Stalina sekretarzem KC, zabiera go ze sobą do Moskwy. W lipcu tegoż roku Breżniew udaje się do Kiszyniowa jako pierw­ szy sekretarz KC mołdawskiej partii komunistycznej: staje na cze­ le jednej z 15 sowieckich republik. Niedługo potem sprowadza z Dniepropietrowska grupę przyjaciół, którzy stworzą trzon ekipy jego najbliższych współpracowników, przyszłej mafii dniepropietrowskiej. W Kiszyniowie dołączą do nich wierni mu ludzie z miej­ scowego aparatu, wśród nich szef Wydziału Propagandy i Agitacji KC mołdawskiej kompartii Konstantin Czernienko, który później zostanie szefem osobistego gabinetu sekretarza generalnego, jego najbliższym doradcą, potem członkiem Politbiura, a od 1979 roku — namaszczonym następcą tronu. W 1952 roku na XIX zjeździe KPZS Breżniew został zastępcą członka powołanego wówczas Prezydium Komitetu Centralnego. Możliwe, że Stalin szykował dla młodego sekretarza z Kiszyniowa miejsce, które miało się zwolnić po planowanej czystce. Po śmierci Wodza, w toku reorganizacji organów władzy, Breżniew zostaje sze­ fem Zarządu Politycznego Marynarki Wojennej. Jest to drugorzęd­ ne stanowisko, ale umożliwia przyszłemu sekretarzowi generalne­ mu pozyskanie oddanych przyjaciół wśród marszałków i admiralicji. W miarę jak umacnia się pozycja toczącego nieprzerwaną walkę Chruszczowa, Breżniew też awansuje w hierarchii: sekre­ tarz KC Kazachstanu, przewodniczący Prezydium Najwyższego Sowietu ZSRS, sekretarz KC KPZS. W październiku 1964 roku zdradza swego protektora i wstępuje na najwyższy szczebel. Jak

450

zawsze na początku, kierownictwo jest kolektywne. Minie z górą dziesięć lat, nim stanie się oczywiste, że kierownictwo kolektyw­ ne zmienia się w indywidualne (jedinolicznoje), tak jak za Stalina czy za Chruszczowa, tyle że sam proces jest wolniejszy, ostroż­ niejszy, niemal niezauważalny. Pod koniec lat siedemdziesiątych żmudna polityka eliminowania obcych i wprowadzania na ich miejsce swoich przyniosła rezultaty. Wszystkie kluczowe stano­ wiska w partii zajęli breżniewowcy: w Politbiurze i Sekretariacie KC rozlokowali się członkowie mafii dniepropietrowskiej; niższe szczeble hierarchii również obsadzili swoimi. U schyłku tejże dekady dobiega końca proces przechodze­ nia od kierownictwa kolektywnego do samodzielnego. Po śmierci Lenina, po śmierci Stalina, po usunięciu Chruszczowa — nie­ zmiennie ten sam cykl. Działa podstawowe prawo systemu socja­ listycznego, dostrzeżone przez Lenina w 1918 roku. Proces ten nieuchronnie nosi w sobie kolejny kult kolejnej jednostki. Oskarże­ nie o kult jednostki było jednym z głównych zarzutów stawianych Chruszczowowi. Jego następca, Breżniew, zrobił pierwszy krok w stronę kultu już półtora roku po dojściu do władzy: na XXIII zjeździe zaproponował nazwać Prezydium KC Biurem Politycznym, a pierwszego sekretarza KC — sekretarzem generalnym KC. Breżniew potrzebował około dziesięciu lat, by skupić w swo­ ich rękach wszystkie atrybuty socjalistycznego Wodza. Nie stał się Stalinem, ale zajął miejsce Stalina. Indywidualne kierownic­ two oznacza, że wszystkie decyzje podejmowane są przez wąski krąg elity. Tak było za Lenina, tak było za Stalina. Wódz samo­ dzielnie uosabia potęgę partii.

2. Partia pragnie spokoju Obalenie Chruszczowa było buntem kapłanów przeciw Pontifex Maximus, Najwyższemu Kapłanowi, który śmiał targnąć się na

451

ich kastę. Lenin pierwszy postawił fundamentalne pytanie: do kogo należy władza w państwie sowieckim? Rozwijając jego uwa­ gę o „biurokratycznym wypaczeniu”, Trocki — po odsunięciu go od władzy — mówił o biurokracji, która dorwała się do władzy w ZSRS. Milovan Dżilas* odświeżył punkt widzenia Trockiego, po­ pularyzując określenie „nowa klasa”. Znaczenie książki Dżilasa polegało na tym, że na przykładzie Jugosławii wykazał on zbież­ ność procesów zachodzących we wszystkich krajach, w których władzę przejmuje w swe ręce partia komunistyczna. Według konstytucji Związku Sowieckiego partia komuni­ styczna jest przewodnią siłą sowieckiego społeczeństwa. Podczas XXVI zjazdu (1981) KPZS liczyła 17,48 miliona członkowi kandy­ datów na członków, co stanowiło nieco powyżej 9% ogólnej licz­ by mieszkańców kraju3. Nie można jednak powiedzieć, by partia dzierżyła władzę w Związku Sowieckim. George Orwell pisał o partii „wewnętrznej” i partii „zewnętrz­ nej”. W 1969 roku dwaj leningradczycy, nauczyciel S. Zorin i in­ żynier N. Aleksiejew, sporządzili opracowanie, które ukazało się w samizdacie pod tytułem Program leningradzki. Analizując so­ wieckie społeczeństwo końca lat sześćdziesiątych, autorzy doszli do następujących wniosków: „Aparat partyjny i państwowy jest zasadniczą i realną siłą polityczną naszego kraju. Górną warstwę tej piramidy stanowią ludzie objęci nomenklaturą, szczyt to Ko­ mitet Centralny KPZS, Prezydium KC, sekretarze KC, kierowni­ cy wydziałów KC. Dochodzą do tego generalicja, aparat k^inister1 Milovan Dżilas (1911-1995) — jugosłowiański polityk związany z partią komunistyczną, bliski współpracownik Josipa Broz-Tito. W 1954 roku za krytykę władz usunięty z partii, pozbawiony stanowisk, więziony. Rozgłos przyniosła mu książka opublikowana w Stanach Zjednoczonych w 1956 roku, w której poddał gruntownej krytyce system rządów komuni­ stycznej oligarchii partyjnej (1 wyd. polskie: M. Dżilas, Nowa klasa wyzyski­ waczy. Analiza systemu komunistycznego, tłum. z ang. J. Mieroszewski, Pa­ ryż 1958).

452

stwa Spraw Wewnętrznych i Komitetu Bezpieczeństwa Państwo­ wego (KGB), wyższe warstwy aparatu państwowego itd.”4. Auto­ rzy Programu leningradzkiego upatrują w nomenklaturze rzeczy­ wistej klasy rządzącej. Tę, którą Orwell określa mianem „partii wewnętrznej”. „Nomenklatura” pojawiła się w pierwszej połowie lat dwu­ dziestych. Pierwotnie był to spis funkcji podlegających bezpo­ średnio wydziałowi kadr KC. Bardzo prędko na liście tej znalazły się wszystkie stanowiska kierownicze w aparacie partyjnym, pań­ stwowym, związkowym, wojskowym, kulturalnym. Powstał upo­ rządkowany system hierarchiczny — nomenklatura KC KPZS, no­ menklatura KC partii republikańskich, nomenklatury w obkomaćh i rajkomach. Według przeprowadzonego w 1970 roku powszechnego spi­ su ludności warstwa „kierownicza” łącznie z sekretarzami podsta­ wowych organizacji partyjnych, przewodniczącymi i sekretarzami sowietów wiejskich liczyła 405 784 osoby i stanowiła 0,35% lud­ ności kraju5. Dysponując władzą w stopniu zależnym od szczebla w drabi­ nie nomenklatury, pracownicy nomenklaturowi tworzą kastę po­ łączoną współudziałem w rządzeniu krajem — szczególny rodzaj oligarchii. Arystoteles uważał oligarchię za złą formę sprawowa­ nia rządów, określając ją jako w ł a d z ę d l a w ł a d z y . Nomen­ klatura jest oligarchią, która istotę swojej władzy ukrywa za para­ wanem ideologicznym i która głosi, że jest władzą ludu. Nomenklatura reprodukuje się poprzez odpowiednią selek­ cję i szczodre wynagrodzenia. Andriej Sacharow opowiada, jak wyglądała selekcja kadr: „Niedawno spora grupa najlepszych ab­ solwentów różnych szkół wyższych z terenu całego kraju została ściągnięta pod jakimś niewinnym pretekstem na cały miesiąc do Leningradu (oczywiście — byli to komsomolcy...). Jadali do syta i raczyli się trunkami w najlepszych restauracjach, nie brak im było żadnych rozrywek — a wszystko za darmo. Krótko mówiąc,

453

żyli jak pączki w maśle. Później zapytano ich, czy chcieliby, żeby tak było zawsze. Skoro tak — niech wstępują do Wyższej Szkoły Partyjnej! (Po jej ukończeniu najżałośniejsze beztalencie zostaje co najmniej drugim sekretarzem komitetu rejonowego)”6. Nomenklatura jest zbudowana z grup wzajemnie się wspie­ rających, jednoczących się bądź popadających w konflikty. Przy­ pomina system feudalny z jego układem zależności między suwerenem i lennikiem. Każdy funkcjonariusz nomenklaturowy ma swoich wasali, sam będąc wasalem kogoś stojącego wyżej. Najwię­ cej wasali gromadzi sekretarz generalny (nie ma nad sobą suwerena), lecz nie może nie uwzględniać ich życzeń. Program nomenklatury sprowadza się do trzech punktów: wzmocnić władzę, rozszerzyć przywileje, korzystać w spokoju z władzy i przywilejów. A Chruszczów zamachnął się na ten pro­ gram. Naczdyrdups (naczelny dyrektor do uzgadniania pewnych spraw) Pobiedonosikow, bohater satyrycznej komedii Majakow­ skiego Łaźnia, symbol biurokraty i pracownika nomenklatury, krzyczy: „Proszę mi dać spokój!”. Wybrane na październikowym plenum KC kolektywne kierownictwo chce uspokoić nomenklatu­ rę. W pierwszym długim przemówieniu po objęciu władzy Breż­ niew nie przestaje mówić o „problemach”, „nierozwiązanych pro­ blemach”, „nowych problemach”, „niezliczonych problemach”, „problemach wymagających rozwiązania”. Naturalnie, nie pomija milczeniem licznych „niedociągnięć”, „potrzeb”, „żądań”,, „zadań wymagających decyzji”. Jak gdyby zapomniał, że za Chruszczowa był drugim sekretarzem, maluje obraz czarnej przeszłości — kie­ dy panował „subiektywizm” i „woluntaryzm”. Nowy pierwszy se­ kretarz proponuje panaceum: „obiektywną ocenę”, „prawidłowe wykorzystanie”, „konieczne środki”, „metody naukowe”, „harmo­ nijny rozwój”7. Nowe kierownictwo zaczyna od anulowania chruszczowowskich reform: znosi się podział partii, rotację i sownarchozy, przy­

454

wraca tradycyjne ministerstwa i tradycyjną szkołę dziesięcioletnią, którą Chruszczów usiłował zastąpić politechniczną „jedenastolat­ ką”. Dla uspokojenia ludności wracają do łask działki przyzagrodo­ we, kładzie się kres prześladowaniom Kościoła i religii. Nowe kie­ rownictwo pragnie przede wszystkim pokazać, czego nie chce. W marcu 1965 roku, na pierwszym pochruszczowowskim plenum KC poświęconym sprawom rolnictwa, nowa ekipa przed­ stawiła własny program pozytywny. Podobnie jak Chruszczów po śmierci Stalina, tak samo Breżniew wszystkimi niepowodze­ niami w rolnictwie obarczał swojego poprzednika — obalonego cara Nikitę. Nowy pierwszy sekretarz proponował środki, któ­ re miały wreszcie rozwiązać problem rolnictwa w Związku So­ wieckim. Od pierwszych dni sprawowania władzy partia komunistycz­ na poszukuje kamienia filozoficznego, który spowodowałby cud i pomógł wyżywić kraj. Wypróbowano leninowski plan kooperacji, stalinowską kolektywizację, uciekano się do najróżniejszych cudo­ twórczych środków: recept szarlatana Łysenki, fantasmagorycznych planów sadzenia lasów i nawadniania pustyń, głębokiej orki i torfowych gniazd, „kukurydzyzacji” kraju oraz zagospodarowa­ nia ugorów. Wszystkie plany opierały się na założeniu ekstensyw­ nego rozwoju rolnictwa. Program Breżniewa obiecywał kołchoźnikom zniesienie ku­ kurydzianej pańszczyzny i więcej uwagi dla centralnych obsza­ rów kraju, a nie tylko dalekich ugorów. W okresie do 1970 roku normy obowiązkowych dostaw miały być obniżone, a skup przez państwo produktów rolnych po wyższych cenach — zwiększony. Program Breżniewa kładł nacisk na znaczne zwiększenie prac me­ lioracyjnych, budowę kanałów, zwiększenie produkcji nawozów sztucznych i sprzętu rolniczego, przewidywał więc ogromne środ­ ki na inwestycje w rolnictwie. Program zawierał ponadto od dawna wyczekiwane posunięcia w zakresie socjalnych potrzeb kołchoź­ ników: wprowadzono prawo do emerytury i zagwarantowano mi­

455

nimum płacowe, choć znacznie niższe od pensji robotników fa­ brycznych, a nawet sowchozowych. W istocie ten nowy program wcale nie był nowy: podstawowe wytyczne stanowiły przedłużenie polityki zapoczątkowanej przez Chruszczowa w 1958 roku8. Z projektu Chruszczowa usunięto po prostu reklamowe efekciarstwo, przechwałki i niestworzone obietnice, po czym zaprezentowano jako naukowy plan, gwaran­ tujący rozkwit rolnictwa. Z kolei w dziedzinie przemysłu przewodniczący Rady Mini­ strów Aleksiej Kosygin wystąpił w roli inicjatora reform mających naprawić „woluntarystyczne błędy Chruszczowa”. Zaproponowa­ na przezeń reforma, zatwierdzona na wrześniowym plenum KC w 1965 roku i następnie na XXIII zjeździe KPZS w marcu 1966 roku, również była zapoczątkowana przez Chruszczowa. Jej pod­ stawowe założenia zostały przedstawione w artykule Plan, zysk, premia opublikowanym w „Prawdzie” 9 września 1962 roku. Autor Jewsiej Liberman, profesor charkowskiego Instytutu Inżynierii i Ekonomii, proponował, aby za kryterium oceny funkcjonowa­ nia przedsiębiorstwa uznać rentowność, czyli przynoszone zyski. Oznaczało to wprowadzenie nieznanej w sowieckiej ekonomii za­ sady podaży i popytu oraz bodźców materialnych. Koniecznym warunkiem realizacji takiej reformy było zapewnienie zakładom pracy szerokiej autonomii, uwolnienie ich od bezustannych inge­ rencji urzędów planowania i kontroli państwowej. Artykuł Libermana wywołał na Zachodzie sensację jako do­ wód zmian w charakterze sowieckiego systemu, ale prezentowane w nim idee nie były żadną nowością. Wszystkie te propozycje wy­ sunęli już w 1956 roku polscy ekonomiści z profesorem Oskarem Langem na czele. Fanatyk przemian Chruszczów postanowił wy­ korzystać teorię Libermana, cieszącą się poparciem najwybitniej­ szych sowieckich ekonomistów — Leonida Kantorowicza, Wasili­ ja Niemczynowa, Wiktora Nowożyłowa. Krótko przed upadkiem, w sierpniu 1964 roku, Chruszczów wyraził zgodę na pilotażowe

456

wdrożenie systemu Libermana w dwóch fabrykach tekstylnych: „Bolszewiczka” w Moskwie i „Majak” w Gorkim. Dwa dni po obale­ niu Chruszczowa Kosygin rozszerza eksperyment na inne przed­ siębiorstwa i oznajmia o przygotowanym programie zasadniczych reform w całym krajowym przemyśle. Program przyjęty przez plenum i zatwierdzony na XXIII zjeździe był z góry skazany na porażkę, gdyż próbował łączyć w sobie sprzeczne elementy: rozszerzenie praw przysługujących przed­ siębiorstwom i przywrócenie zlikwidowanych przez Chruszczo­ wa centralnych ministerstw resortowych. O podobnej próbie kwadratury koła pisał Wasilij Kluczewski, charakteryzując refor­ my Piotra I: „Postrachem władzy zamierzał wzbudzić inicjatywę w zniewolonym społeczeństwie, [...] chciał, by niewolnik, pozo­ stając niewolnikiem, działał świadomie i swobodnie”9.

3. Wichrzyciele W latach sześćdziesiątych przez Zachód przetoczyła się fala burz­ liwych wystąpień młodzieży. Zrewoltowani studenci francuscy, amerykańscy, zachodnioniemieccy dawali upust niezadowoleniu z warunków życia, braku perspektyw. Wychowali się w społeczeń­ stwach konsumpcyjnych, które wyniosły dobrobyt materialny na wyżyny niespotykane w dziejach ludzkości. Zarazem jednak na­ stąpił upadek w sferze duchowej. Młodzież szukała nowych war­ tości, dochodziło do ostrych zamieszek, manifestacji. Prasa sowiecka, donosząc o rozruchach, rozpisując się i delek­ tując tematem, porównywała sytuację młodzieży w świecie kapi­ talistycznym ze spokojną pewnością jutra młodzieży sowieckiej, gotowej oddać wszystkie swoje siły sprawie budowy komunizmu. Jednak za tą fasadą samochwalstwa kryła się zupełnie odmienna rzeczywistość. Dla młodzieży sowieckiej lata sześćdziesiąte to tak­ że okres poszukiwań, debat, jawnego niezadowolenia i aktywnych

457

wystąpień opozycyjnych. Latem 1966 roku sekretarz KC Komsomołu Siergiej Pawłów na łamach „Kommunista” pisał z wyraźnym niepokojem o rosnącym zainteresowaniu młodego pokolenia na­ uką historii i teorią ruchu komunistycznego. Powojenne pokole­ nie, jak każde, pragnęło poznać prawdę o swojej ojczyźnie. I znów przed partią stanął ten sam problem: trzeba zakasać rękawy i za­ brać się do fałszowania zbiorowej pamięci narodu. Pawłów pro­ ponował spotkania młodzieży ze starymi bolszewikami, świadka­ mi historii, żeby z ich ust poznawali fakty z minionych dziejów10. Gdzie tylko się dało, zabrano się do urządzania pogadanek z tymi, którzy przypadkiem uszli z życiem w latach terroru, albo przeciw­ nie, brali w nim aktywny udział. I jedni, i drudzy radzi byli opo­ wiedzieć młodzieży, „jak to drzewiej bywało”. W związku z tym po całym kraju krążyły anegdoty, jak ta o weteranie, który opisując zdobycie Pałacu Zimowego w październiku 1917 roku, kiwa z ża­ lem głową: „Tak, zagalopowaliśmy się wtedy ociupinę...”. Ale młodzieży, zwłaszcza studenckiej, nie wystarczały spotka­ nia z kombatantami. Studenci domagali się otwartych dyskusji, debat, swobodnej wymiany myśli. W środowiskach studenckich Moskwy, Leningradu, Kijowa, Gorkiego narastał protest przeciw­ ko cynizmowi, którym przesiąkło całe sowieckie społeczeństwo — z góry do dołu. Władze uczelniane, rajkomy Komsomołu i par­ tii, lokalni aktywiści — wszyscy usiłowali ograniczyć skład i licz­ bę uczestników takich debat, ale nie zawsze przynosiło to skutek. Podczas debaty zorganizowanej przez studentów Wydziału Ma­ tematyczno-Fizycznego Uniwersytetu Moskiewskiego na temat „Cynizm i ideały społeczne” (marzec 1965) padły słowa ostrej kry­ tyki pod adresem prasy oficjalnej. Żądano prawdy o zbrodniach po­ pełnionych w czasach stalinowskiego terroru. Powszechna wśród młodzieży niewiara, sceptycyzm i cynizm były, zdaniem dysku­ tantów, skutkiem partyjnej polityki utajniania prawdy. Jeden z uczestników debaty zaproponował przemianowanie dzienni­ ka „Prawda” na „Kłamstwo”, inni żądali pociągnięcia do odpowie­

458

dzialności współtowarzyszy Stalina: Nikołaja Szwernika, Michaiła Susłowa, Anastasa Mikojana. Przemawiał na tym zebraniu plastyk Wiktor Kuzniecow, opowiadając szczegółowo o zbrodniach czasów stalinowskich11, za co go potem umieszczono w więzieniu psychia­ trycznym. Dyskusja wywołała popłoch i rychło nastąpiło dokręca­ nie śruby na wyższych uczelniach, nasilenie wykładów z marksizmu-leninizmu (naukowego komunizmu) i wprowadzenie zasady, w myśl której brak postępów w tym przedmiocie uniemożliwiał dopuszczenie do innych egzaminów. Rozczarowanie, niezadowolenie, wątpliwości ogarnęły rów­ nież część młodzieży szkolnej. W moskiewskiej szkole nr 16 gru­ pa uczniów klas starszych rozlepiała po nocach ulotki w obronie aresztowanych pisarzy, Siniawskiego i Daniela. Wyłapano ich i ro­ zesłano do innych szkół. Ukarano dyrektora i nauczycielkę nazwi­ skiem Baral, zarzucając jej, że urządziła dwa wieczory poświęcone pamięci Tuchaczewskiego i Jakira, rozstrzelanych w 1937 roku12. Według niektórych źródeł w 1967 roku w całym kraju działa­ ło około 400 nieoficjalnych grup młodzieżowych, pozostających de facto w opozycji do reżimu. Wśród uczestników można było znaleźć wyznawców najróżniejszych poglądów — od narodników do faszystów. Władze próbowały wszelkich metod: rozmów, per­ swazji, wysyłania do fabryk na reedukację, rozrzucania po róż­ nych szkołach, rozmów z rodzicami, publicznego piętnowania itp. Bardziej aktywnych spotykały surowe kary: aresztowania, proce­ sy, kary więzienia i łagrów. We wrześniu 1965 roku aresztowano pisarzy Andrieja Siniaw­ skiego i Julija Daniela, po czym w lutym 1966 roku skazano ich na drakońskie kary (Siniawski — siedem lat łagrów, Daniel — pięć). Proces miał zademonstrować, że władze są zdecydowane zlikwi­ dować źródło fermentu: zrodzone w epoce Chruszczowa nadzieje na liberalizację systemu. Potępienie kultu jednostki z trybuny XX zjazdu, uwolnie­ nie milionów więźniów, rehabilitacja licznych skazańców, wyko­

459

rzystana przez część pisarzy możliwość stawiania palących py­ tań — o terror, przyczyny niepowodzeń wojennych po napaści Niemiec hitlerowskich, o strukturę sowieckiego społeczeństwa, a przede wszystkim zachowanie Nikity Chruszczowa, który wciąż popadał ze skrajności w skrajność — zasiały nieśmiałe nadzieje na możliwość zreformowania reżimu, wyklucia się opinii publicz­ nej. Chruszczów wyraził zgodę na druk Jednego dnia Iwana Denisowicza — i dzięki temu mógł powstać fenomen Sołżenicyna. Nie ulega wątpliwości, że nawet geniusz Sołżenicyna nie mógłby dać jego powieści, a następnie innym jego dziełom — przede wszyst­ kim Archipelagowi GUŁag — tej siły, która wstrząsnęła świado­ mością całego świata, gdyby autentyczności opisu nie potwierdził sam fakt publikacji Jednego dnia Iwana Denisowicza w Moskwie. Oprawcy potwierdzili wiarygodność świadectwa ofiar. Ale dema­ skując niektóre przestępstwa Stalina i godząc się na publikację po­ wieści Sołżenicyna, Chruszczów nie wyrzekł się represji. Pierw­ sza książka o chruszczowowskich łagrach — szeroko krążące w samizdacie Moje świadectwa Anatolija Marczenki' — świadczyły o tym, że o ile liczba więźniów w sowieckich łagrach w porówna­ niu z okresem stalinowskim zmalała, o tyle charakter obozów po­ został niezmieniony. Stosowana przez Chruszczowa polityka represji, mimo jej na­ silenia w latach sześćdziesiątych, nie mogła stłumić społecznego fermentu, trwającego od śmierci Stalina. Ponadto prześladowania te nie miały charakteru publicznego: rozprawy toczyły się przy drzwiach zamkniętych, masakra robotników w Nowoczerkasku w 1962 roku i stłumienie robotniczych wystąpień w innych mia­ stach przez długie lata nie były w ogóle znane. 1 Anatolij Marczenko (1938-1986) — rosyjski pisarz, dysydent. Zmarł w więzieniu w Czystopolu po wielomiesięcznej głodówce protesta­ cyjnej. Pośmiertnie laureat, razem z Nelsonem Mandelą, pierwszej Na­ grody Sacharowa w 1988 roku.

460

Proces Siniawskiego i Daniela był pierwszym publicznym pro­ cesem politycznym w czasach postalinowskich. Jego znaczenie po­ legało przede wszystkim na tym, że na ławie oskarżonych zasie­ dli pisarze, których oskarżano o „agitację bądź propagandę mającą na celu podważenie lub osłabienie władzy sowieckiej”, o „rozpo­ wszechnianie w tym celu oszczerczych wymysłów, szkalujących sowiecki ustrój państwowy i społeczny”. Wobec podsądnych zasto­ sowano artykuł 70 kodeksu karnego, przyjętego za rządów Chruszczowa. „Agitacja bądź propaganda”, „oszczercze wymysły” — szło najzwyczajniej w świecie o prace autorstwa Siniawskiego i Daniela: powieści, opowiadania, artykuły krytyczne. Materiałem proceso­ wym były utwory literackie, autorów utożsamiano z bohaterami ich dzieł. Był to zapewne precedens w dziejach światowego sądow­ nictwa. Dotychczas nikomu nie przyszło do głowy, że Dostojew­ skiego można by sądzić za morderstwo, skoro popełnił je z preme­ dytacją Raskolnikow. Sąd nad pisarzami oznaczał formalny koniec postalinowskiej epoki zamętu i rozchwiania, koniec odwilży. Po śmierci Stalina pisarze pierwsi zaczęli stawiać pytania. Artykuł Władimira Pomerancewa O szczerości w literaturze13był pierwszym publicznym po­ tępieniem zakłamania przenikającego wszystkie komórki społe­ czeństwa i zarazem pierwszym wyrażeniem potrzeby szczerości, prawdy. Literaci w różnej formie i w różnym stopniu dają wy­ raz przebudzeniu myśli i uczuć, zdawało się, doszczętnie wytę­ pionych i zdeptanych w latach porewolucyjnych. Odradzająca się myśl, która nie znajduje ujścia w oficjalnej literaturze, chroni się w samizdacie. Zaczyna się, jak go nazwała Anna Achmatowa, okres przedgutenbergowski sowieckiej literatury: najpierw wiersze, po­ tem również proza są odręcznie lub na maszynach przepisywane i przekazywane z rąk do rąk — bez cenzury. W samizdacie odkry­ wa się pisarzy wykreślonych z oficjalnej literatury: Michaiła Buł­ hakowa, Andrieja Płatonowa, Marinę Cwietajewą, Osipa Mandelsztama. Pojawiają się nowe utwory. Przyznanie w 1958 roku

461

Nagrody Nobla Borysowi Pasternakowi za powieść Doktor Żywago staje się potężnym impulsem dla samizdatu. Nieocenzurowa­ na literatura znajduje drogi na Zachód: rodzi się tamizdat — dru­ kowane na Zachodzie dzieła wracają do kraju, gdzie są nielegalnie rozpowszechniane. Powracają także na falach zachodnich rozgłoś­ ni radiowych, nadających w języku rosyjskim: BBC, Głosu Amery­ ki, Radia Swoboda. Proces Siniawskiego i Daniela był rozprawą nad obiema for­ mami wolnej literatury: oskarżeni nie tylko pisali bez cenzury, ale w dodatku wysyłali swoje manuskrypty na Zachód, skąd powraca­ ły do kraju w postaci opublikowanych książek. Co gorsza, publiko­ wali swoje utwory pod pseudonimami! Surowy wyrok był ostrze­ żeniem pod adresem wszystkich autorów samizdatu i tamizdatu. Był to triumf zamordystów, którzy podnieśli głowy, tu i ówdzie wygłaszając peany na cześć Stalina14. Dwudziesty trzeci zjazd KPZS miał być decydującą bitwą. Ty­ dzień przed otwarciem obrad wydano zakaz dalszego wystawiania na wielu moskiewskich scenach przedstawień uznawanych za wichrzycielskie. Z proponowanej przez moskiewską organizację par­ tyjną listy delegatów na XXIII zjazd wypadło nazwisko Aleksandra Twardowskiego, redaktora pisma „Nowyj Mir”15, a gdzieś w da­ lekiej Udmurcji mandat delegata otrzymał naczelny miesięcznika „Oktiabr” Wsiewołod Koczetow, najbardziej reakcyjny z pisarzy. Groźba oficjalnej rehabilitacji Stalina na pewien czas zespoliła ro­ dzącą się, na razie amorficzną, opozycję inteligencką. Wyrok na Siniawskiego i Daniela, choć posiał zamęt i trwo­ gę w szeregach postępowców, napotkał z ich strony zdecydowa­ ną reakcję. Sześćdziesięciu trzech członków Związku Pisarzy So­ wieckich, do których dołączyło następnie 200 przedstawicieli środowisk inteligenckich, zwróciło się z listem do XXIII zjaz­ du oraz do prezydiów Najwyższego Sowietu ZSRS i Najwyższe­ go Sowietu RFSRS (te dwa mają prawo łaski), w którym apelowali o zwolnienie Siniawskiego i Daniela za poręczeniem16.

462

Akademik Aksel Berg, wybitny cybernetyk, na wieść o możli­ wej rehabilitacji Stalina na zjeździe partii oświadczył, że w takim razie na znak protestu opuści Akademię Nauk ZSRS17. Pojawia się nowe rosyjskie słowo: podpisant — sygnatariusz; oznacza człowieka, który gotów jest otwarcie wyrazić swój sto­ sunek do władzy sowieckiej. Niebawem przyjdą inne określenia: inakomyslaszczyj — nieprawomyślny, oraz dissident — dysydent. Podpisanci działają ściśle w ramach sowieckiego prawa i żąda­ ją wyłącznie przestrzegania praworządności. W liście do zjazdu 63 pisarzy uzasadniało swoją prośbę o zwolnienie obu literatów za poręczeniem tym, że „leży to w interesie naszego kraju. Leży to w interesie całego świata. Leży to w interesie światowego ruchu komunistycznego”18. Protesty wywołują kolejne represje. W latach 1966-1967 w całym kraju odbywają się procesy polityczne: w Moskwie i Leningradzie, w Kijowie i Lwowie, w Gorkim i Rydze, w Taszkencie i Omsku. Skazanie Siniawskiego i Daniela wywołuje reak­ cje na Zachodzie, gdzie nikt nie chce wierzyć w niezmienność sys­ temu sowieckiego. „Prawda” replikuje ostro i niedwuznacznie: „Zorkiestrowana na Zachodzie z niespotykanym rozmachem kampania w obronie dwóch dywersantów od literatury zdez­ orientowała też kilka uczciwych osób. Nie dysponując zapew­ ne niezbędnymi danymi i zawierzywszy pisaninie prasy burżuazyjnej, która wyzbyła się resztek wstydu i stawia Siniawskiego i Daniela na równi z Gogolem i Dostojewskim oraz utrzymuje, że podczas rozprawy dyskutowano problemy literackie, niektórzy postępowi działacze zaczęli okazywać pewien niepokój”19. Sowiecka inteligencja uznała rozprawę nad Siniawskim i Da­ nielem za groźbę powrotu do czasów stalinowskich. Liczne prote­ sty mają świadomie antyopozycyjny charakter: sygnatariusze pe­ tycji nie uważają siebie za opozycję i nie chcą nią być pod żadnym pozorem. 5 grudnia 1965 roku, w rocznicę „stalinowskiej konsty­ tucji”, około setki osób manifestuje na placu Puszkina, domagając

463

się respektowania konstytucji. Wszystkie zbiorowe protesty pod­ kreślają swój legalny charakter. Władze traktują apele o przestrzeganie sowieckiego prawa za przejaw jawnej opozycji, zagrażającej systemowi. Żądanie, aby prawo obowiązywało zarówno obywateli, jak i państwo, traktowa­ ne jest jak przestępstwo, za które należy karać łagrami. Powstaje zamknięty krąg: procesy rodzą protesty, które prowadzą do aresz­ towań i kolejnych procesów. Aleksander Ginzburg, założyciel w 1960 roku jednego z prekursorskich pism samizdatu „Sintaksis” — za co został aresztowany i postawiony przed sądem — two­ rzy Białą Księgę protestów przeciw skazaniu Siniawskiego i Danie­ la. W styczniu 1967 roku sam zostaje aresztowany i wysłany na pięć lat do łagru. Z kolei Paweł Litwinow opracowuje materiały z procesu Ginzburga i jego przyjaciela, skazanego na siedem lat Jurija Gałanskowa1, założyciela wydawanego w samizdacie pisma „Feniks-66”. Za książkę Proces czterech Litwinowa skazano w 1968 roku na pięć lat zesłania. Krzepnący po obaleniu Chruszczowa ruch społeczny określa się mianem Ruchu Demokratycznego. Jego uczestnik i pierwszy badacz Andriej Amalrik zauważa, że Ruch Demokratyczny skupiał przedstawicieli trzech podstawowych ideologii, które wykrysta­ lizowały się w epoce postalinowskiej jako programy alternatyw­ ne: zwolenników prawdziwego marksizmu-leninizmu, liberalizmu i ideologii chrześcijańskiej20. Pierwszy z tych programów opierał się na założeniu, że Stalin wypaczył ideologię marksistowsko-leninowską, a powrót do pierwotnych zasad marksizmu-lenini­ zmu pozwoli uzdrowić społeczeństwo; drugi program zakładał w istocie przejście do demokratycznej formy społeczeństwa typu zachodniego, jednakże z zachowaniem zasady własności społecz­ nej i państwowej; trzeci postulował oparcie życia społecznego na ' 4 listopada 1972 roku Jurij Gałanskow zmarł w lazarecie mordwińskiego łagru Baraszewo. Był poetą, miał 33 lata.

464

chrześcijańskich zasadach moralnych, które interpretuje się w du­ chu po trosze słowianofilskim, z pretensjami do szczególnej roli Rosji. Na początku lat siedemdziesiątych te trzy prądy opozycyj­ ne wyodrębniają się i personifikują. Odtąd Sacharow będzie uwa­ żany za przedstawiciela opozycji liberalno-demokratycznej, Sołżenicyn stanie się symbolem ideologii chrześcijańskiej, bracia Roj i Żores Miedwiediewowie będą heroldami prawdziwego marksizmu-leninizmu. Andriej Amalrik odnotował w 1969 roku, że „liczba uczest­ ników Ruchu Demokratycznego jest równie nieokreślona jak jego cele. Obejmuje on kilka dziesiątek aktywnych uczestników i kil­ ka setek sympatyków, gotowych ich poprzeć”21. Nie będąc w sta­ nie podać liczby uczestników Ruchu, Amalrik podejmuje pró­ bę określenia jego składu społecznego1,22. Wśród 738 osób, które podpisały indywidualne lub zbiorowe listy protestacyjne przeciw procesowi Gałanskowa i Ginzburga, 45% to pracownicy nauko­ wi, 22% ludzie sztuki, 13% inżynierowie i technicy, 9% pracow­ nicy wydawnictw, nauczyciele, lekarze i prawnicy, 6% robotnicy i 5% studenci23. Protesty przeciw samowoli, przeciw zmanipulowanym roz­ prawom sądowym, listy w obronie praw człowieka kształtują społeczną świadomość, budzą poczucie obywatelskie, przez całe dziesięciolecia bezwzględnie tępione. Protesty podważają mono­ pol państwa na tajemnicę i przekazują do publicznej wiadomo­ ści represyjną działalność państwa. Ważną rolę odgrywa w tym względzie ukazująca się od 1968 roku „Kronika Bieżących Wy­ darzeń””. Ściśle przestrzegając litery prawa, „Kronika” informuje1 1 Zdaniem Amalrika w latach 1966-1969 ponad tysiąc osób podpi­ sało oświadczenia i petycje z żądaniem przestrzegania praworządności (przyp. autora). “ Na Zachodzie ukazały się trzy polskie antologię, zawierające nu­ mery 1-27 „Kroniki Bieżących Wydarzeń” w tłumaczeniu i opracowaniu N. Karsov i S. Szechtera, Londyn, 1 .1 — 1972, t. 2 — 1974, t. 3 — 1975.

465

o każdym przypadku jego łamania przez organa sowieckie. W du­ żym stopniu dzięki wpływom ideologów autentycznego marksizmu-leninizmu upowszechnia się opinia, że głównym celem Ruchu Demokratycznego jest niedopuszczenie do powrotu stalinizmu, rehabilitaqi Stalina. Lęk przed powrotem stalinizmu sprawiał, że istniejący reżim wydawał się łagodny, liberalny, słaby. Zastąpienie terroru totalne­ go przez terror wybiórczy uznawano za postęp, za zdobycz, któ­ rej należy strzec i bronić. Pod koniec 1969 roku Amalrik uważa, że „reżim nie atakuje, lecz się broni. Jego dewizą: niech wszystko pozostanie, jak było”24. Lecz Amalrik mylił się: defensywa trwała bardzo krótko. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych i w latach sześćdzie­ siątych system sowiecki po raz pierwszy od dziesięcioleci zde­ rzył się z fenomenem opozycji. Był to dopiero jej zalążek, ale sam fakt pojawienia się sowieckich obywateli dociekających funkcjo­ nowania reżimu budził we władzy strach. Lojalne żądanie prawo­ rządności wydawało się — i było w istocie — zamachem na pod­ stawy sowieckiego państwa, ponieważ obnażało fikcję prawa, rzeczywistość ukrytą za parawanem słów. Prześladowania nie skończyły się wraz ze śmiercią Stalina, przybrały jedynie inny cha­ rakter i zmniejszyła się ich skala. „Liberał” Chruszczów co prawda opróżnił stalinowskie obozy, ale bardzo prędko zaczął je na nowo zapełniać, dorzucając do arsenału kar dla nieprawomyślnych nową broń — kliniki psychiatryczne. Przykładem chruszczowowskiej polityki represji mogą być aresztowania młodych moskwian, któ­ rzy tradycyjnie już zbierali się na placu Majakowskiego, by recyto­ wać wiersze. W październiku 1961 roku osadzono w więzieniach między innymi Jurija Gałanskowa, Władimira Bukowskiego, Edu­ arda Kuzniecowa. Działo się to trzy dni przed XXII zjazdem par­ tii, który zdecydował usunąć zwłoki Stalina z mauzoleum. Zwłoki usunięto, ale duch Stalina był nadal obecny w przeprowadzanych w tym samym czasie aresztowaniach.

466

Koszmar zbrodni stalinowskich przekraczał wyobraźnię i zrodził przekonanie, że masowy terror z milionami ofiar jest atrybutem stalinizmu. Jak dowiodły rządy Chruszczowa, można było zachować bez zmian podstawy stalinowskiego państwa so­ cjalistycznego, obchodząc się bez masowego terroru totalnego, stosując go selektywnie. Siła inercji terroru stalinowskiego nie­ ubłaganie zagarniała całą ludność, oszczędzając jedynie niety­ kalnego Wielkiego Sternika. Chruszczów zatrzymał terror na progu KC. Abdurachman Awtorchanow pisze: „Ju ż podczas li­ kwidacji »antypartyjnej grupy« Mołotowa, Malenkowa i Kaganowicza Chruszczów popełnił niewybaczalny w tym syste­ mie błąd: pozostawił na wolności uczestników tego pierwszego spisku przeciw sobie. Gdyby zniszczył uczestników zmowy z 1957 roku, październikowy pucz roku 1964 nie miałby miej­ sca. Październikowi spiskowcy dobrze wiedzieli, że w razie nie­ powodzenia czeka ich w najgorszym razie przyspieszona emery­ tura, a ńie kula w łeb”25. Terroru nie zaniechano. Zmieniał się jego charakter, ale istota pozostawała ta sama. Selektywne stosowanie terroru świadczyło o stabilności reżimu, o tym, że totalny terror epoki Lenina i Sta­ lina osiągnął cel: pozwolił zniszczyć opozycję, zmienić skład spo­ łeczny ludności, stworzyć państwo oparte na strachu. Po śmierci Stalina terror totalny, stanowiący zagrożenie dla nomenklatury, stracił rację bytu. Terror czasów Chruszczowa, a następnie Breż­ niewa wydawał się łagodny, nieistotny — oczywiście tylko w po­ równaniu z prześladowaniami stalinowskimi. Skazanie Siniawskiego i Daniela odpowiednio na siedem i pięć lat za drukowanie utworów literackich za granicą — wyrok, który wzbudziłby obu­ rzenie, gdyby chodziło o pisarzy jakiegokolwiek państwa zachod­ niego — wydawał się pobłażliwy na tle procesów stalinowskich. Laureat Literackiej Nagrody Nobla Michaił Szołochow tęsknie wspominał na XXIII zjeździe partii czasy, kiedy „sądzono, nie opierając się na rozdrobnionych paragrafach kodeksu karnego”,

467

lecz „kierując się rewolucyjną świadomością”, kiedy „wilkołaków” rozwalono by bez gadania. W porównaniu z egzekucją każda kara sprawiała wrażenie łagodnej. W porównaniu ze stalinowską epo­ ka Breżniewa wydawała się czasem miłosierdzia. Słusznie, jeśli przyjąć za normę stalinowski terror. Była to norma dla władzy przekonanej o swej wielkoduszności, ponieważ nie rozstrzeliwała nieprawomyślnych. Podobnego zdania byli uczestnicy Ruchu De­ mokratycznego, którzy drżeli ze strachu przed rehabilitacją kultu i nadejściem nowego Stalina. Władimir Bukowski, jeden z najwybitniejszych przedsta­ wicieli Ruchu Demokratycznego, dzieli powstającą opozycję na podziemną i jawną, uważając, że w tym podziale przejawiają się dwa rodzaje mentalności, „dwa sposoby życia: utajony, pod­ ziemny, rozdwojony — i otwarty, odwołujący się do aktów praw­ nych, czynnie broniący praw obywatelskich”26. Bukowski opowia­ da, jak „przez całe lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte wyłaniały się jak grzyby po deszczu organizacje, związki, ugrupowania, a na­ wet partie o najprzeróżniejszych odcieniach”27. Niektóre z nich — głównie w Leningradzie — „konspirowały”, usiłowały działać w podziemiu. Organizacje podziemne, liczące nierzadko po kilku człon­ ków, starały się — jak trafnie zauważa Bukowski — „powtó­ rzyć historię KPZS”. Dzieje „ruchu podziemnego” tamtych cza­ sów to wymowny przykład tego, jak silnie zakorzenił się mit o komunistycznej partii ZSRS i oddziałuje nawet na ludzi, którzy dawno przestali weń wierzyć. „Konspiratorzy” starali się stwo­ rzyć organizację, która poprzez kolportaż książek i pism sku­ piałaby zwolenników, aby wreszcie przejść do następnego eta­ pu — urzeczywistniania konkretnego programu. Widocznie legenda, że tak właśnie WKP(b) przeprowadziła rewolucję, prze­ konała nawet samych bolszewików, bo ugrupowania podziemne były tępione szczególnie bezlitośnie, niezależnie od ich charakte­ ru. Prześladowano podziemnych marksistów z grupy „Kołokoł”

468

(proces w 1965 roku) i socjalistycznych chrześcijan (procesy w la­ tach 1967-1968), prześladowano Wszechrosyjski Socjal-Chrześcijański Związek Wyzwolenia Narodu (WSChSON). Założony w lutym 1964 roku przez czterech absolwentów Uniwersytetu Leningradzkiego, liczył po trzech latach 28 członków i 30 kan­ dydatów gotowych wstąpić do organizacji28; był największą spo­ śród zakonspirowanych grup podziemnych. Ideologia WSChSON żywiła się w pierwszej kolejności „rosyjską ideą” Nikołaja Bier­ diajewa. Program odrzucał istniejący w ZSRS ustrój, upatrując w nim z ekonomicznego punktu widzenia „odmiany państwowe­ go monopolistycznego kapitalizmu”, oraz „skrajnego totalitary­ zmu, degenerującego się w kierunku tyranii” z punktu widzenia politycznego. Odrzucając komunizm i wytykając wady kapitali­ zmowi, program WSChSON proponował państwo „teokratyczne, socjalne, przedstawicielskie i ludowe”29. Członkowie Związku traktowali program łączący idee personalistyczne, korporacyjne i socjal-chrześcijańskie jako cel per­ spektywiczny. Za bliższe i praktyczne zadanie uznano wzrost liczebności organizacji i samokształcenie. Jeden z punktów pro­ gramu głosił, że „wyzwolenie ludów spod komunistycznego jarzma jest możliwe wyłącznie w drodze walki zbrojnej. Dla całkowi­ tego zwycięstwa lud potrzebuje swojej podziemnej armii wy­ zwoleńczej, która obali dyktaturę i rozgromi obronne oddziały oligarchii”30, co umożliwiło KGB przedstawić WSChSON jako or­ ganizację terrorystyczną. Historia Związku Socjal-Chrześcijańskiego jest typowa dla konspiratorskiego sposobu myślenia, czerpiącego natchnienie z mitologii bolszewickiej. Struktura organizacyjna WSChSON wzorowała się na partyjnej — był „szef organizacji”, „naczelnik wydziału ideologicznego”, „archiwista”. Szef Związku Igor Ogurcow został skazany na 15 lat pozbawienia wolności, w tym na siedem lat w cieszącej się ponurą sławą władimirskiej tiurmie. Władze, przerażone tym, że przez trzy lata nie wpadły na trop or­

469

ganizacji podziemnej, bezlitośnie rozprawiły się z „terrorystami” przechowującymi jeden zardzewiały pistolet. Konspiracyjny charakter ugrupowania i niejawny proces jego członków sprawiły, że działalność Związku i jego program przez długie lata pozostawały prawie nieznane. Ważnym wydarzeniem był list Aleksandra Sołżenicyna do IV zjazdu Związku Pisarzy, wystosowany w maju 1967 roku. Ża­ den z 300 delegatów^ którzy otrzymali list, nie odczytał go ze zjazdowej trybuny, ale 80 literatów (do których później dołączyło jeszcze dziewięciu) zażądało dyskusji wokół poruszonych przez Sołżenicyna kwestii. Autor Jednego dnia Iwana Denisowicza wy­ stąpił przeciw cenzurze: „Cenzura, nieprzewidziana Konstytucją, a więc nielegalna, cenzura, której nigdy jawnie się nie wymienia, ciąży na naszej literaturze pod mglistą nazwą Gławlitu. Pozwala ona ludziom pozbawionym kultury na wywieranie nacisku na pi­ sarzy. Cenzura — ten przeżytek średniowiecza — potrafiła wzo­ rem Matuzalema dożyć prawie do XXI wieku”31. Ostrożnie i w zawoalowanej formie Sołżenicyn sugeruje, że cenzura stanowi fundament sowieckiego systemu, opartego na kłamstwie, tępiącego prawdę. Trzy lata później w przemówieniu (niewygłoszonym) z okazji przyznania Nagrody Nobla pisarz wy­ razi tę myśl w lapidarnej formie: „Jedno słowo prawdy cały świat za sobą pociągnie”32.

4 . Praska wiosna List Sołżenicyna, nieodczytany na zjeździe pisarzy w Moskwie, został ogłoszony na zjeździe pisarzy w Pradze przy aplauzie więk­ szości literatów czeskich i słowackich. Praska wiosna, jak przyjęło się nazywać wydarzenia lat 19671968 w Czechosłowacji, pod pewnymi względami (mimo wie­ lu różnic) przypomina węgierskie wypadki w roku 1956. Podob­

470

ne procesy zachodziły również w Polsce — w 1956 i 1968 roku (do kolejnych wybuchów społecznych doszło tam w latach 1970, 1976 i 1980). Rosnące niezadowolenie ludności znajdowało upust głównie w kręgach inteligencji. Pisarze wyrażali nastroje i po­ stulaty całego społeczeństwa, a programy reform znajdowały zwolenników nie tylko wśród szeregowych członków partii ko­ munistycznych, lecz również w samym kierownictwie. Pojawili się przywódcy, którzy obiecywali ratować system, usuwając błędy i wypaczenia komunizmu, przyrzekali „socjalizm z ludzką twarzą”. Śmierć Stalina i XX zjazd stały się impulsem do polskiego października 1956 i rewolucji na Węgrzech. Obalenie Chruszczowa i wzrost nastrojów opozycyjnych w ZSRS były bodźcem do praskiej wiosny i wydarzeń 1968 roku w Polsce. Narodzinom ruchu opozycyjnego w Związku Sowieckim w latach 1964-1968 i pojawieniu się zalążka opinii publicznej to­ warzyszyło nasilenie lokalnych nacjonalizmów w republikach so­ wieckich. Politykę Kremla w owym okresie cechuje typowa dla niej dwuznaczność: rok 1967 wieńczy wieloletnią walkę małych narodów, deportowanych w czasie wojny, o oficjalną rehabilitację. Wydano odpowiednie dekrety i rozporządzenia. Na pozór wszyst­ ko jest na właściwej drodze, ale zarazem Tatarom krymskim za­ kazuje się powrotu na Krym; Meschom (muzułmanom gruziń­ skim) nie pozwala się wrócić do Gruzji; Niemcom nadwołżańskim — nad Wołgę. W połowie lat sześćdziesiątych nasiliły się ruchy narodowe na Ukrainie, Litwie, Zakaukaziu. W 1965 roku przez Ukrainę prze­ szła fala aresztowań. Cios był wymierzony w inteligencję, głównie w młodzież. Krytyk literacki Iwan Dziuba wysłał na ręce pierw­ szego sekretarza KC KPU Petro Szełesta i przewodniczącego Rady Ministrów Wołodymyra Szczerbyckiego obszerne memorandum Internacjonalizm czy rusyfikacja, w którym wyjaśniał powody za­ niepokojenia ukraińskiej inteligencji. Dziuba protestował przeciw rusyfikacji, w której dostrzegał zagrożenie dla tożsamości naro­

471

du ukraińskiego, oskarżał ukraińskie kierownictwo o łamanie „le­ ninowskich zasad polityki narodowościowej”33. W 1966 roku zna­ ny ukraiński dziennikarz Wjaczesław Czornowił został wezwany w charakterze świadka w sprawie Mychajły Osadczego, areszto­ wanego za napisanie książki Bielmo, opowiadającej o życiu obo­ zowym. Czornowił skierował do pierwszego sekretarza Szełesta protest przeciw naruszaniu sowieckiego prawa, a następnie zwró­ cił się do prokuratora republiki ze skargą na prześladowania ukra­ ińskiej inteligencji — po czym został aresztowany34. To samo spotkało w 1965 roku nauczyciela historii Walentyna Moroza za przeciwstawianie się rusyfikacji. Losy wszystkich inicjatorów ukraińskiego ruchu narodowe­ go w połowie lat sześćdziesiątych były podobne: po pierwszym aresztowaniu, procesie i odbyciu wyroku — ponownie skazywa­ no ich na obóz. W 1980 roku Wjaczesław Czornowił i Mychajło Osadczy odsiadywali kolejne wyroki. W 1979 roku Walentyn Moroz po 13 latach spędzonych za kratami został wymieniony — wraz z Aleksandrem Ginzburgiem, Markiem Dymszycem, Edu­ ardem Kuzniecowem i pastorem Gieorgijem Winsem — na dwóch sowieckich szpiegów, aresztowanych w USA. Dziuba, skazany w 1973 roku na pięć lat łagrów, złożył samokrytykę. Najpierw na łamach gazety „Literaturna Ukraina”, a następnie w książce Granie kryształu wyrzekł się swoich dotychczasowych poglądów, ubolewając, że „zostały podchwycone przez wrogą burżuazyjno-nacjonalistyczną propagandę za granicą”35. Ruch opozycyjny na Litwie w latach sześćdziesiątych wią­ że się nierozerwalnie z prześladowaniami Kościoła katolickie­ go. Nawet według oficjalnych danych co najmniej 50% miesz­ kańców republiki to praktykujący katolicy. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych Najwyższy Sowiet Litewskiej SRS uchwalił spe­ cjalne dekrety, mające ostatecznie zamknąć młodzieży dostęp do Kościoła. W 1968 roku do władz napływają dziesiątki petycji protestujących przeciw prześladowaniom religii. Proces dwóch

472

duchownych oskarżonych o nauczanie dzieci katechizmu prowo­ kuje manifestację protestacyjną. Śladem „Kroniki Bieżących Wydarzeń” w 1970 roku powstaje pismo „Ukrajinśkyj Wisnyk”, a w 1972 wychodzi pierwszy numer „Kroniki Kościoła Katolickiego na Litwie”. Powstaje segment samizdatuyktórego jedynym celem jest zapis aktów przemocy. Tym samym zostaje podważona jedna z zasad sowieckiego systemu — tajemnica terroru zapewniająca władzy całkowitą bezkarność. Równocześnie jawność informacji (głasnost’) stanowi niezbędny warunek istnienia opinii publicznej. Kryzys polityczny w Czechosłowacji, na który złożyło się wiele przyczyn natury gospodarczej, społecznej i narodowościo­ wej, doprowadza do zmiany na stanowisku pierwszego sekreta­ rza KPCz. Antonina Novotnego zastępuje Alexander Dubćek. Ten 46-letni Słowak, absolwent moskiewskiej Wyższej Szkoły Partyj­ nej, syn komunisty, który jeszcze przed wojną przyjechał do ZSRS budować socjalizm, wydawał się najpewniejszą gwarancją stabili­ zacji w Czechosłowacji. Działalność Dubćeka i jego zwolenników od stycznia do sierpnia 1968 roku była kolejną — po Polsce, Węgrzech i Związ­ ku Sowieckim czasów Chruszczowa — próbą naprawy systemu, reformowania bez naruszania fundamentów. I tu — jak wszę­ dzie — reformy zaczynały się od zmian personalnych w kierow­ nictwie partyjnym. Inercja walki o władzę, oczywisty kryzys, zrzucanie winy za niepowodzenia na poprzednika nieuchronnie prowadziły do sytuacji, w której przeprowadzane reformy zaczy­ nały zagrażać podstawom ustroju. Chruszczów trafnie wyraził stan uczuć przywódcy partyjnego, zmuszonego przystać na pew­ ne reformy: „Kierownictwo godziło się na odwilż, i godziło się świadomie, i świadomie lękało się tej odwilży, żeby czasem nie przerodziła się w powódź, która wszystko zaleje i z którą trudno będzie dać sobie radę. [...] Lękało się, że naród, że kierownictwo nie sprosta swoim funkcjom, nie zdoła nakierować tego w sowiec­

473

kie łożysko”. Jak zazwyczaj, Chruszczów ma w zanadrzu stosow­ ną puentę: „I chciałaby, i boi się...”36. W każdym z państw socjalistycznych stan krytyczny syste­ mu osiągnięto w bardzo różnych punktach. Powołanie rad robot­ niczych i żądanie wyprowadzenia wojsk sowieckich z Budapesz­ tu stało się przyczyną interwencji. Chruszczów, dzieląc partię, sam wydał na siebie wyrok. W Czechosłowacji granice dopuszczal­ nych reform przekroczono z chwilą zniesienia cenzury. Na nara­ dzie przywódców partii socjalistycznych, zwołanej 14 lipca 1968 roku w Warszawie, Władysław Gomułka żądał ukrócenia „czecho­ słowackiego eksperymentu”, argumentując: „Zniesienie cenzury oznacza, że kierownictwo partyjne zrezygnowało z wywierania minimalnego choćby wpływu na życie kraju”37. Gomułka uważał zniesienie cenzury za równoznaczne z wy­ rzeczeniem się władzy. Poparli go pozostali towarzysze. Prasa so­ wiecka przedstawiła decyzję zniesienia cenzury „jako kontrrewo­ lucyjną próbę przechwycenia środków masowej informacji w celu zdemoralizowania ludności, zatrucia świadomości ludzi pracy ja­ dem idei antysocjalistycznych”38. Obecny na warszawskiej naradzie tłumacz Gomułki pisze w swoich wspomnieniach o uczuciu strachu przed „jadem idei an­ tysocjalistycznych”, o lęku, który przebijał z wystąpień wszyst­ kich przywódców państw komunistycznych. „Mamy do czynie­ nia z kontrrewolucją, w której przeciwnik nie strzela — tłumaczył Gomułka zebranym. — Gdyby strzelał, wszystko byłoby dla nas znacznie prostsze, gdyż wtedy moglibyśmy reagować inaczej”39. Dubćek i jego zwolennicy starali się ze wszystkich sił przeko­ nać przywódców bratnich państw, że są w stanie przeprowadzić reformy, które pozwoliłyby zlikwidować kryzys bez naruszenia podstaw socjalizmu. Seria spotkań czechosłowackich reforma­ torów z szefami państw-członków Układu Warszawskiego nie przyniosła żadnych wyników. Ciekawostka: Jo sef Smrkovsky, je­ den z inspiratorów praskiej wiosny, żarliwy zwolennik socjalizmu

474

z ludzką twarzą, wówczas członek Politbiura KC KPCz i przewod­ niczący parlamentu, wysłał w 1973 roku list do Breżniewa, w któ­ rym potwierdzał, że jego „socjalistyczne poglądy nie uległy zmia­ nie, że z satysfakcją obserwuje sowiecką politykę odprężenia”40. Pięć lat po interwencji wojsk Układu Warszawskiego Smrkovsky wciąż jeszcze wierzył, że Breżniew posłucha jego rady „roz­ poczęcia rozmów między przedstawicielami ZSRS, działaczami ’68 roku i obecnym kierownictwem politycznym”, aby Czechosło­ wacja stała się „niezawodnym sojusznikiem ZSRS”41. Zmarły w lu­ tym 1974 roku Smrkovsky do końca życia ufał, iż „w najbliższych miesiącach można się spodziewać jakichś konkretnych kroków”42. Smrkovsky nigdy nie wyzbył się złudzeń odnośnie do sowiec­ kich zamierzeń, odnośnie do walki „jastrzębi i gołębi” w łonie Po­ litbiura KC KPZS. Na tych właśnie złudzeniach latem 1968 roku budował swoją politykę Dubćek i jego zwolennicy. Na podstawie znanych dziś szczegółów negocjacji między przywódcami sowiec­ kimi i czechosłowackimi, a także materiałów z narad przywódców bratnich państw wiadomo, że decyzję o interwencji podjęto po ukazaniu się w czerwcu 1968 roku odezwy do narodu, która zapi­ sała się w historii jako Dwa tysiące słów. Manifest podpisany przez dziesiątki tysięcy Czechów i Słowaków stwierdzał, że aparat wła­ dzy wymknął się spod kontroli narodu, a Komunistyczna Partia Czechosłowacji „z ośrodka ideowego przemieniła się we wszech­ mocną organizację, która stała się magnesem dla wszystkich żąd­ nych władzy, tchórzy, wyrachowanych słabeuszy i ludzi o nieczy­ stym sumieniu”43. Po opublikowaniu manifestu sprawa interwencji wojskowej była już wyłącznie kwestią taktyki. Wśród przywódców państw socjalistycznych można było wyróżnić zwolenników podjęcia na­ tychmiastowych kroków (Gomułka, Ulbricht, Żiwkow) oraz rzecz­ ników gry na zwłokę (Kadar), wszyscy jednak byli zgodni: trzeba interweniować. Można też przypuszczać, że dyskusje wewnątrz Politbiura KC KPZS dotyczyły wyłącznie terminów. Szelest, pierw­

475

szy sekretarz Komunistycznej Partii Ukrainy (republiki sąsiadu­ jącej z Czechosłowacją), nalegał na jak najszybszą likwidację pra­ skiej wiosny, zakażającej Ukraińców jadem idei antysocjalistycz­ nych. Breżniew, wtedy jeszcze w toku konsolidacji swojej władzy, skłaniał się raczej ku odczekaniu. Sowieckie kierownictwo, nauczone węgierskim doświadcze­ niem, postanowiło przeprowadzić interwencję w Czechosłowacji siłami wszystkich państw socjalistycznych. Josip Broz-Tito i Nicolae Ceausescu deklarują swoje poparcie dla polityki Dubćeka. Ru­ munia odmawia włączenia swoich oddziałów do korpusu ekspe­ dycyjnego. W nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 roku na praskim lotnisku ląduje desant sowieckich komandosów. Formacje wojsk ZSRS, NRD, Polski, Węgier i Bułgarii wkraczają na teren Czechosłowacji. Część jednostek była już na miejscu, uczestnicząc w „manewrach”. Aresztowani członkowie Biura Politycznego zostają w kajdankach przewiezieni do Moskwy. Tam, nie wytrzymując presji Politbiura KC KPZS, podpisują tak zwany protokół moskiewski: zgodę na stacjonowanie wojsk sowieckich w Czechosłowacji. Jedynie Frantiśek Kriegel odmówił złożenia podpisu. Równocześnie zobowią­ zali się do przywrócenia cenzury i zlikwidowania wszystkich re­ form „uczłowieczających” oblicze socjalizmu. Dokładnie 30 lat wcześniej, 30 września 1938 roku, prezydent Czechosłowacji z płaczem podpisał narzucony mu przez Hitlera układ skazujący kraj na aneksję: nazista Adolf Hitler zdeptał wolę demokraty Emila Hachy. W 1968 roku sowieccy komuniści depta­ li komunistów czechosłowackich, którzy dokonali próby zrefor­ mowania systemu socjalistycznego, naruszając tym samym obo­ wiązującą wszystkich komunistów dyscyplinę. „Pragniemy tylko stworzyć socjalizm, który by nie zatracił swojego ludzkiego charak­ teru” — oświadczył czechosłowacki przywódca44. Naiwny Dubćek! Przecież to jest właśnie najprawdziwsza re­ belia, buntownicze oskarżenie sowieckiego realsocjalizmu. Nowe

476

kierownictwo CSRS zabrało się do „normalizacji”: gwałtowne re­ presje stłumiły wszelkie przejawy niezadowolenia. Najazd na Czechosłowację nie był przypadkowym sukcesem ja­ strzębi w rozgrywce z gołębiami w Politbiurze KC KPZS. Było to za­ stosowanie zasad proletariackiego internacjonalizmu i sowieckiej po­ lityki zagranicznej, tych samych zasad, na których opierał się Lenin, kiedy zaczął budować sowieckie państwo. One to uzasadniały inspi­ rowane przez Lenina wtargnięcie do Polski w 1920 roku czy ustano­ wienie władzy sowieckiej na Zakaukaziu w latach 1920-1921. Na odejście od tych zasad pozwalano sobie tylko wówczas, gdy państwo sowieckie było zbyt słabe. Zasady leninowskie przypomi­ nano na łamach „Prawdy” niedługo po inwazji na Czechosłowację. Autor artykułu wyłożył teoretyczne uzasadnienie agresji w spo­ sób jasny i niedwuznaczny: „Każda partia komunistyczna odpowie­ dzialna jest nie tylko przed swoim społeczeństwem, lecz również przed wszystkimi państwami socjalistycznymi, przed całym ru­ chem komunistycznym. [...] Państwo socjalistyczne jest częścią sys­ temu innych państw stanowiących wspólnotę socjalistyczną i nie może odcinać się od zbiorowych interesów tej wspólnoty”. Przechodząc od ogólnych rozważań do konkretnego przypad­ ku Czechosłowacji, „Prawda” stwierdzała: „Komuniści bratnich krajów nie mogli, naturalnie, pozwolić, by w imię abstrakcyjnie ro­ zumianej suwerenności państwa socjalistyczne pozostawały w bez­ ruchu, patrząc, jak kraj ulega antysocjalistycznemu zwyrodnieniu”. W konkluzji czytamy: „Ci, którzy mówią o »bezprawnym« cha­ rakterze kroków podjętych w Czechosłowacji przez sprzymierzo­ ne państwa socjalistyczne, zapominają, że w społeczeństwie klaso­ wym nie ma i nie może być ponadklasowego prawa. Przepisy i normy prawne są podporządkowane regułom walki klasowej, regułom spo­ łecznego rozwoju. [...] W mętliku formalistyczno-prawniczych rozwa­ żań nie należy zatracać klasowego punktu widzenia”45. Ponieważ w krajach socjalistycznych klasy nie istnieją, zatem deliberowanie nad „prawem klasowym”, „klasową moralnością”,

477

„formalnym” prawem i „abstrakcyjną” suwerennością mogło od­ nosić się wyłącznie do walki klasowej traktowanej w skali ogólno­ światowej. „Walka klasowa” to walka między światem socjalizmu i światem kapitalizmu. W przededniu wkroczenia bratnich armii do Czechosłowacji „Prawda” oświadczyła solennie: „Marksiści-leniniści nie mogą pozostać i nigdy nie pozostaną obojętni wo­ bec losów budownictwa socjalistycznego w innych krajach, wobec wspólnej sprawy komunizmu i socjalizmu na całym świecie”. Ar­ tykuł zatytułowany był Front nieprzejednanej walki46. Zachodni dziennikarze nazwali wyłożone w „Prawdzie” za­ sady „doktryną Breżniewa”. Był to kolejny dowód nieznajomo­ ści sowieckiej historii. 2 września 1920 roku dowódca oddziałów Armii Czerwonej, instalujących władzę sowiecką w Azji Środko­ wej, depeszował do Lenina po zdobyciu Buchary: „Padła ostatnia ostoja bucharskiej ciemnoty i czarnoseciństwa. Nad Registanem zwycięsko łopocze Czerwony Sztandar światowej rewolucji”47. W 1968 roku dowódca sprzymierzonych wojsk okupujących Cze­ chosłowację mógł telegrafować do spadkobiercy Lenina z wieścią, że „Czerwony Sztandar światowej rewolucji” przesunął się dale­ ko na zachód. Stłumienie przez wojska sowieckie rewolucji na Węgrzech było wstrząsem dla wielu młodych ludzi w ZSRS. Bukowski pisze 0 tragedii swojego pokolenia: „Po tym, jak czerwonogwiaździste czołgi — marzenie i duma naszego dzieciństwa — rozgniatały na ulicach Budapesztu naszych rówieśników, krwawa mgła przesła­ niała nam oczy. Po tym, jak zdradził nas cały świat, przestaliśmy wierzyć komukolwiek. [...] Nasi rodzice okazali się donosicielami 1prowokatorami, nasi wodzowie — oprawcami, nawet nasze dzie­ cięce zabawy i fantazje przeniknięte były oszustwem”48. Minie 12 lat i znaczna część społeczeństwa uzna interwencję w Czecho­ słowacji za konieczne i słuszne posunięcie. Głównym argumentem propagandowym na usprawiedli­ wienie najazdu jest rzekome zagrożenie Czechosłowacji, a więc

478

i wszystkich pozostałych państw socjalistycznych, ze strony Nie­ mieckiej Republiki Federalnej. Sowiecka machina propagandowa zdołała wykonać wzorowy manewr dezinformacyjny. Zachodnioniemiecka „wielka koalicja”, z socjaldemokratą Willym Brand­ tem na stanowisku wicekanclerza i ministra spraw zagranicznych, która doszła do władzy krótko przed zajściami czechosłowacki­ mi, jest przedstawiana jako bezpośredni sukcesor rządów Hitle­ ra. Gorzkie wspomnienia o minionej wojnie służą usprawiedliwia­ niu polityki Moskwy. Sowieccy obywatele mają od dawna wpajane przekonanie, że świat winien być wdzięczny ZSRS za ofiary, któ­ re kraj poniósł w latach budowy socjalizmu i w latach wojny z hi­ tlerowskimi Niemcami, za pomoc, której udzielał, udziela i będzie udzielać bratnim narodom. Sowieckie środki masowej informacji bezkarnie podkreślają niewdzięczność Czechów i Słowaków, któ­ rzy zapomnieli o tym, kto ich wyzwolił w 1945 roku. Argument ten trafia do przekonania wielu sowieckim obywatelom. Nie udało się jednak całkowicie zdusić przebudzonej opinii pu­ blicznej. Rozlegają się głosy protestu: na zebraniach i wiecach zwo­ łanych w celu wyrażenia poparcia dla interwencji, w listach do re­ dakcji gazet. 25 sierpnia 1968 roku studentka Tatjana Bajewa, filolodzy Łarisa Bogoraz i Konstantin Babicki, poeci Wadim Delaunay i Natalia Gorbaniewska, robotnik Władimir Dremluga, fizyk Pa­ weł Litwinow, historyk sztuki Wiktor Fajnberg wychodzą na plac Czerwony. Gorbaniewska ma na rękach trzymiesięczne niemowlę. Manifestanci rozwijają transparenty z hasłami: „Niech żyje wolna i niezależna Czechosłowacja!”, „Hańba okupantom!”, „Ręce precz od CSRS!”, „Za waszą i naszą wolność!”49. Natychmiast aresztowa­ ni przez KGB uczestnicy protestu stają przed sądem; zapadają suro­ we wyroki. Protest wysłany do Najwyższego Sowietu ZSRS podpi­ sze 95 przedstawicieli świata sowieckiej kultury. Latem 1968 roku, gdy Kreml przygotowywał likwidację pra­ skiej wiosny, rozległ się głos Andrieja Sacharowa. W samizdacie pojawiły się Rozmyślania o postępie, pokojowym współistnieniu

479

i wolności intelektualnej. Program Sacharowa opierał się na zasa­ dzie konwergencji: zbliżenia socjalizmu i kapitalizmu, które stop­ niowo zatraciłyby swoje cechy negatywne. Sacharow przekonał się bardzo prędko, że system socjalistyczny odrzuca ideę konwergen­ cji, jako śmiertelne zagrożenie dla swego istnienia. Odtąd akade­ mik poświęca się całkowicie działaniom w obronie praw człowieka. W1970 roku Sacharow wraz z fizykami Andriejem Twierdochlebowem i Walerijem Czalidze powołują Komitet Obrony Praw Obywa­ telskich. Mimo jawnego charakteru i przestrzegania sowieckiego prawodawstwa Komitet naraża się na brutalne prześladowania. Jednak nie udaje się zagłuszyć głosu Sacharowa. Sołżenicyn w taki oto sposób tłumaczył znaczenie fenome­ nu Sacharowa: „Kiedy Lenin wymyślił i stworzył, a Stalin rozwinął i umocnił genialny plan państwa totalitarnego, przewidzieli i uczy­ nili wszystko, by system ten mógł trwać wiecznie, zmieniając się je­ dynie na skinienie swoich wodzów; żeby nie mógł zabrzmieć wolny głos ani żaden sprzeciw. Przewidziano wszystko prócz jednej rzeczy — cudu, irracjonalnego zjawiska, którego przyczyn nie sposób prze­ widzieć, przepowiedzieć i przeniknąć. Takim cudem było właśnie w sowieckim państwie pojawienie się Andrieja Dmitrijewicza Sacha­ rowa — w tej masie skorumpowanej, sprzedajnej, pozbawionej zasad inteligencji technicznej, w dodatku w jednym z głównych, tajnych, obsypanych dobrami gniazd — w pobliżu bomby wodorowej”50. Podobnym cudem było pojawienie się Aleksandra Isajewicza Sołżenicyna. Po 50 latach istnienia totalitarnego ustroju sowieckiego, któ­ rego wszystkie wysiłki zmierzały do stworzenia Nowego Człowie­ ka, homo sovieticus, pojawienie się Sacharowa, Sołżenicyna, mani­ festantów protestujących na placu Czerwonym przeciw okupacji Czechosłowacji, podpisantów domagających się wypuszczenia Siniawskiego i Daniela, narodziny samizdatu, powstanie półlegal­ nych i nielegalnych grup i organizacji — wszystko to świadczyło o zadziwiającej sile ludzkiego ducha.

480

Poza bardzo rzadkimi wyjątkami dysydenci— jak zostaną na­ zwani ci, którzy kwestionują boską mądrość państwa — nie byli zorganizowaną opozycją, z programem i planem działania. Dysy­ denci domagali się od władzy, aby stała na straży prawa państwo­ wego i przestrzegała praw obywateli — w tym również praw naro­ dowych i religijnych. Była ich garstka, ponieważ niezwykle trudno jest wyzbyć się strachu, który ciąży na ludziach od pół wieku. Po­ jawienie się dysydentów świadczyło o tym, że jest to jednak moż­ liwe, że państwo nie jest wszechmocne. Stosunek sowieckich obywateli do dysydentów jest bardzo różny. Jedni okazują nienawiść, inni lęk, jeszcze inni sympatię. Wśród wykształconych ludzi o liberalnym stylu myślenia — do­ minuje uczucie zażenowania. Wynika to z dwoistości ich natu­ ry: z jednej strony rzeczywistość sowiecka dusi, irytuje, z drugiej zaś — zapewnia względnie dobre warunki materialne: mieszka­ nie, stałą pensję, czasem samochód i daczę. Niepokoi ich nieco przyszłość, przede wszystkim los ich dzieci. Pod wieloma wzglę­ dami nie zgadzają się z władzą, ale wolą „się nie zadawać”, bo z tego mogą wyniknąć nieprzyjemności. Ponadto — z władzą nie zgadzają się, ale nie jest to niezgoda p r y n c y p i a l n a . Liberałowie są gotowi po cichu wesprzeć dysydentów finanso­ wo, dać ubrania dla więźniów, biorą po kryjomu do czytania bibu­ łę, słuchają zachodnich rozgłośni po rosyjsku, marudzą na Radio Swoboda i chwalą BBC: odpowiada im brytyjska powściągliwość, umiar. Aby znaleźć usprawiedliwienie dla swojego stanowiska, najczęściej zbieżnego ze stanowiskiem władz (liberałowie z re­ guły głosują „za”), a przede wszystkim aby nie utracić szacunku w oczach dorastającego pokolenia, posługują się przypowieścią o Galileuszu i Giordanie Brunie. Pierwszy na torturach inkwizy­ cji odstąpił od swoich idei i zachował życie, drugi otwarcie bronił światopoglądu — i musiał umrzeć. Galileusz wykrzyknął przed śmiercią: „A jednak się kręci!” — przez co pokazał, że wyrzekając się publicznie własnych poglądów, uległ jedynie przemocy. Libera-

481

łowię preferują Galileusza, dając do zrozumienia, że tego wyboru również dokonują... na torturach. Prawda, nikt ich jeszcze nie ka­ tował, ale przecież mogą być nieprzyjemności! I ten brak charak­ teru wpajają własnym dzieciom, wychowując w ten sposób poko­ lenia cyników, konformistów i oportunistów.

5. Odprężenie i detente Najazd wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację uznano na Zachodzie za normalne posunięcie, zmierzające do uporząd­ kowania sytuacji w sowieckiej strefie wpływów. Trzy tygodnie po interwencji, 10 września 1968 roku, prezydent USA Lyndon John­ son oświadczył: „Mamy nadzieję, że ten godny ubolewania epizod nie będzie miał długotrwałych następstw, poczynimy w tym celu odpowiednie kroki”51. Premier Francji Michel Debre powtórzył słowa Johnsona i określił agresję jako „nieprzyjemną kolizję na drodze”. Willy Brandt, minister spraw zagranicznych NRF, rozma­ wiając w Nowym Jorku kilka tygodni po tej „kolizji” z szefem so­ wieckiej dyplomacji Andriejem Gromyką, zapewnił go, że rozpo­ częte negocjacje o niestosowaniu siły będą kontynuowane. „Cóż mogliśmy począć? — wzdycha w swoich wspomnieniach ambasador NRF w Moskwie Helmut Ałlardt: — Richard Nixon — od listopada 1968 roku nowy prezydent USA — robił, co mógł, i wyprzedził wręcz Georgesa Pompidou w staraniach, by jak najszyb­ ciej epizod został zapomniany”52. Henry Kissinger, autor'progra­ mu polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych, przytacza w swo­ ich pamiętnikach mnóstwo powodów uzasadniających pośpiech, z jakim Zachód, zapomniawszy o Czechosłowacji, wrócił do polityki „rozładowywania napięć międzynarodowych”, innymi słowy — od­ prężenia. W krajach zachodnich polityka ta przyjęła nazwę detente. Ambasador Allardt utrzymuje, że właśnie Nixon pragnął jak najprędzej powrócić do detente, Kissinger zaś twierdzi, iż to kra­

482

je europejskie naciskały na USA, domagając się porozumienia ze ZwiązkiemSowieckim.Wśródinnychprzyczynbyłysekretarzstanu wymienia: nadzieje na to, że ZSRS pomoże Stanom Zjednoczo­ nym wywikłać się z wojny w Wietnamie; presję kół przemysło­ wych, wciąż liczących na bajeczny sowiecki rynek; naciski eks­ pertów od Związku Sowieckiego — byłych ambasadorów w ZSRS, Averella Harrimana, Llewellyna Thompsona, Georgea Kennana i Charlesa Bohlena — którzy chcieli „jak najszybciej zaakceptować sowieckie propozycje, zanim układ sił na Kremlu ulegnie zmianie i »jastrzębie« zaostrzą kurs”53. Jak dalece Zachód nie rozumiał sowieckiej polityki, świadczą różnice w definicjach. Detente oznacza „wytchnienie”, „uspokoje­ nie”. Mały słownik polityczny — encyklopedia partyjnego agitato­ ra — określa „odprężenie” jako wynik „nieustannego umacniania pozycji krajów socjalistycznych”, jako porażkę „sił imperializmu”54. „Osłabienie napięć międzynarodowych” to nowy synonim po­ lityki, której podstawy nakreślił Lenin. Włodzimierz Iljicz lubił powtarzać, że gdybyśmy byli dość silni, by porazić cały kapitalizm, z miejsca chwycilibyśmy go za kark. Tryb warunkowy wyrażał na­ dzieję, ale też był konstatacją, że w owym czasie nie można jeszcze było chwycić kapitalizmu za kark. Dopóki nie jest to możliwe, do­ póty należy iść na chwilowe porozumienia. „Porozumienie służy gromadzeniu sił” — nauczał Lenin. U zarania władzy sowieckiej VII nadzwyczajny zjazd partii podjął decyzję, która do końca sta­ nowiła podstawę sowieckiej polityki zagranicznej: „Zjazd specjal­ nie podkreśla, że KC upoważniony zostaje do zerwania w każdej chwili wszystkich traktatów pokojowych zawartych z państwami imperialistycznymi i burżuazyjnymi, jak również do wypowiedze­ nia im wojny”55. Zamęt po śmierci Stalina, walka o sukcesję, ujawnienie głębo­ kiego kryzysu gospodarczego zmusiły sowieckie kierownictwo do zaniechania polityki zimnej wojny. Rezolucja przyjęta na XX zjeździe KPZS w 1956 roku głosiła: „Generalną linią polityki zagranicz-

483

nej Związku Sowieckiego była i pozostaje leninowska zasada poko­ jowego współistnienia państw o różnych ustrojach społecznych”56. Po upadku Chruszczowa polityka zagraniczna ZSRS zachowuje tę samą linię generalną pod zmienioną tożsamością. Na XXIII zjeździe (1966), pierwszym pochruszczowowskim zgromadzeniu, Breżniew oświadcza: „Związek Sowiecki uważa współistnienie państw o róż­ nych ustrojach społecznych za formę walki klasowej między socja­ lizmem a kapitalizmem”57. Na XXIV zjeździe (1971), w miodowych miesiącach detente, Breżniew, składając hołd triumfom światowego ruchu komunistycznego, mówi o nieustającej walce ideologicznej i podkreśla: „Całkowity triumf sprawy socjalizmu na całym świę­ cie jest nieunikniony. I o ten triumf, o szczęście ludzi pracy będzie­ my walczyć, nie szczędząc sił”58. Mały słownik polityczny wyjaśnia językiem dostępnym szeregowemu członkowi partii: „W warun­ kach zmniejszenia międzynarodowych napięć walka ideologicz­ na między kapitalizmem i socjalizmem nie tylko nie zamiera, lecz na odwrót, komplikuje się, przybiera coraz bardziej różno­ rodne formy. Osłabienie napięć stwarza dogodne warunki dla sze­ rokiego rozpowszechniania w świecie ideologii komunistycznej, ideowych wartości socjalizmu, sprzyja organizowaniu ofensyw­ nej walki ideologicznej w warunkach pokojowego współistnienia państw o różnych ustrojach społecznych”59. „Pokojowe współistnienie” albo „osłabienie napięć między­ narodowych” to, jak lubił mawiać Lenin, trawestując von Clausewitza, kontynuacja wojny innymi środkami. Zachód rozuiriiał ge­ neralną linię sowieckiej dyplomacji jako detente, czyli możliwość osiągnięcia „trwałego pokoju w drodze uregulowania rozbieżno­ ści politycznych”60. W sowieckim słownictwie politycznym „trwa­ ły pokój” istnieje wyłącznie w kontekście, jaki nadał mu Stalin w tytule organu międzynarodowego ruchu komunistycznego1: 1 Mowa o organie prasowym Biura Informacyjnego Partii Komuni­ stycznych i Robotniczych. Kominform powstał w 1948 roku w Warsza-

484

„O Trwały Pokój, o Demokrację Ludową!”. Trwały pokój — to etap na drodze ku demokracji ludowej. Dążenie Zachodu do detente tłumaczy się przede wszystkim niebywałym rozkwitem gospodarczym: „społeczeństwo konsump­ cyjne” żyło w pędzie do większej konsumpcji i w strachu przed utra­ tą dobrobytu. Nigdy dotąd w historii tak wysoka stopa życiowa nie przypadała w udziale tak szerokim warstwom ludności. Ustępstwa niezbędne dla zawarcia porozumienia ze Związkiem Sowieckim wydawały się minimalną ceną za detente, za gwarancję „trwałego pokoju”. Inną przyczyną zabiegów Zachodu o detente było gwał­ towne osłabienie pozycji USA, spowodowane katastrofalną wojną w Wietnamie. Była to pierwsza w historii wojna, która toczyła się przed kamerami telewizyjnymi, a równocześnie był to klasyczny przykład wojny ideologicznej, rozgrywanej środkami wojskowymi. Sowiecka polityka „łagodzenia napięć międzynarodowych” wynikała głównie z potrzeby zaczerpnięcia oddechu. Na przeło­ mie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ZSRS przeżywa ko­ lejny krach. Trwa kryzys polityczny. „Rok sześćdziesiąty ósmy — wspomina Bukowski — był rokiem kulminacyjnym. Zdawa­ ło się, że jeszcze trochę — władze cofną się, wyrzekną się swe­ go autodestrukcyjnego uporu. [...] Całe nacje groziły rozruchami i zagrażało to samemu istnieniu ostatniego kolonialnego impe­ rium”61. Trwa też kryzys gospodarczy. U schyłku lat sześćdziesią­ tych gospodarka kraju załamała się gwałtownie, co odnotowały nawet oficjalne statystyki. Stało się jasne, że okres ekstensywnego rozwoju, charakteryzujący się wielkimi rezerwami siły roboczej, należy do przeszłości.

wie w miejsce rozwiązanego Komintemu. Skupiał partie komunistyczne Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii (do roku 1948), Polski, Ru­ munii, Węgier, Włoch i ZSRS; rozwiązany w kwietniu 1956 roku. Dwuty­ godnik „O Trwały Pokój, o Demokrację Ludową!” był wydawany w Belgra­ dzie, następnie w Bukareszcie, ukazywał się także po polsku.

485

Reforma gospodarcza, proklamowana uroczyście po obale­ niu Chruszczowa, została na papierze. Przeobrażenie sowieckiej gospodarki przez zastąpienie siły roboczej kapitałem, nowymi urządzeniami i technologią okazało się niemożliwe. Reforma wy­ magała od sowieckich obywateli — robotników, inżynierów, kie­ rowników produkcji — samodzielności, inicjatywy, śmiałych de­ cyzji. W praktyce zaś wszystko odbywało się wyłącznie według wskazówek centralnych organów i pod kontrolą partii. Występując na kolejnym plenum KC KPZS z kolejną kryty­ ką niedociągnięć w sowieckiej gospodarce, Breżniew pytał: „Towa­ rzysze! Powstaje pytanie: jak wytłumaczyć naszą niemożność wy­ zbycia się tych »wąskich gardeł«, które uniemożliwiają nam jeszcze szybszy marsz naprzód?”62. Jedyny realny sposób wyeliminowania wszystkich niedomagań, które hamowały „jeszcze szybszy marsz naprzód”, został wynaleziony już przez Stalina: „Noc była dla Sta­ lina porą najobfitszych plonów. Nieufna jego myśl rankami rozkrę­ cała się powoli. Chmurny, poranny rozum służył do dawania dy­ misji, obcinania budżetów, do scalania ministerstw po dwa i trzy naraz. Nocny zaś rozum, pełen giętkiej bystrości i przebiegłości, podpowiadał, jak rozdrabniać i dzielić ministerstwa, jakie nazwy dawać nowo kreowanym”63. Pod rządami Breżniewa trwa nadal opisana przez Sołżenicyna stalinowska gra w powiększanie i po­ mniejszanie, scalanie i rozdzielanie, które zostawiają bez zmian monstrualną machinę biurokratyczną sowieckiego państwa. Przyczyną kryzysu sowieckiej gospodarki nie jest jednak aparat biurokratyczny, lecz partyjna kontrola ideologiczna. Partia wszyst­ kim kieruje i wszystko sprawdza. Każda samodzielna inicjatywa trak­ towana jest jak zagrożenie autorytetu partii, jak atak na ideologię. Najbardziej zacofaną, chronicznie zacofaną, gałęzią sowiec­ kiej gospodarki jest rolnictwo. Ekipa Breżniewa zrezygnowała z magicznych środków, które Chruszczów wmuszał w sowieckie rolnictwo — kukurydza, kampanie zasiewów na obszarach jało­ wych itp. — ale miała własne cudowne środki, głównie inwesty­

486

cje i nawozy sztuczne. Po klęsce nieurodzaju w 1963 roku, któ­ rą obciążono Chruszczowa, przyszła kolej na nieurodzaje z lat 1965,1967,1972, wreszcie najpoważniejszy — w 1975 roku. Aby zapobiec dalszym klęskom, rolnictwo skąpano w złocie: w 1973 roku pochłonęło 26,5% ogólnej sumy nakładów inwestycyjnych, w porównaniu z 23% pod koniec lat sześćdziesiątych; w 1975 roku wskaźnik ten osiągnął 27%64. Inwestycje skierowano przede wszystkim na modernizację przemysłu chemicznego i od 1970 roku ZSRS wyprzedził USA w zużyciu nawozów sztucznych. Mimo to nie udało się przełamać kryzysu w rolnictwie. Sy­ tuacja w tym sektorze była odzwierciedleniem sytuacji w gospo­ darce Związku Sowieckiego, który w latach sześćdziesiątych coraz powszechniej uważano za drugie pod względem gospodarczym mocarstwo na świecie. Na początku lat trzydziestych, za Stalina, jednym z głównych argumentów przemawiających za kolektywiza­ cją była konieczność zmechanizowania rolnictwa, ponieważ — jak uczył Stalin — maszyna jest znacznie wydajniejsza niż praca ręcz­ na, a indywidualny rolnik nie ma możliwości nabycia maszyn ani dość ziemi, by je wykorzystać. W 1973 roku w ZSRS jeden traktor o mocy 70 koni mechanicznych przypadał na 114 hektarów grun­ tów ornych, jeden kombajn — na 185 hektarów. W tym samym czasie w USA na jeden traktor przypadało 35 hektarów, na jeden kombajn — 58 hektarów. Zgodnie z planem (i przy założeniu, że będzie wykonany) musi upłynąć 10 do 30 lat, zanim przemysł so­ wiecki zdoła wyposażyć rolnictwo w odpowiedni park maszynowy. Najbardziej wymownym wskaźnikiem efektywności gospo­ darczej jest wydajność produkcji. W latach 1971-1973 w ZSRS zbiory z jednego hektara wynosiły przeciętnie 14,7 kwintala zbo­ ża, a więc tyle samo, ile w Grecji i Jugosławii w latach 1956-1959. W 1970 roku na jednego zatrudnionego w sowieckim rolnic­ twie przypadało rocznie 4,5 tony zboża, 320 ton mięsa i 2,8 tony mleka; w USA wskaźniki te wynosiły, odpowiednio, 54,7 tony, 4570 ton, 11,8 tony.

487

Na jednego zatrudnionego w sowieckim rolnictwie przypada średnio 5,4 hektara gruntów uprawnych, a więc tyle samo, ile na chłopa rosyjskiego w 1913 roku. Wtedy na każdą rodzinę przypa­ dało w imperium przeciętnie po 15 hektarów65. Sowieckie kierownictwo dawno już milcząco przyznało, że system kołchozowy jest nierentowny. Zapoczątkowany po woj­ nie proces scalania niewydajnych kołchozów doprowadził stop­ niowo do ich likwidacji; na ich miejscu powstały sowchozy. Oto kilka wymownych wskaźników: w 1965 roku ziemie kołchozowe miały do dyspozycji 44,7% ogólnej powierzchni gruntów rolnych, w 1970 — 34,7%, w 1978 — 24,2%. Jednocześnie udział sowchozów zwiększył się od 55,1% w 1956 roku do 65,6% w 1970 i 75,2% w 197866. Siła robocza w kołchozach zmalała o jedną czwartą, a w sowchozach wzrosła o 39%. Może to oznaczać likwidację systemu kołchozowego w nie­ odległej przyszłości, ale także jeszcze większą centralizację zarzą­ dzania rolnictwem ze wszystkimi wynikającymi stąd negatywny­ mi skutkami. Pod koniec lat sześćdziesiątych trudno było ukryć rozdźwięk między triumfalnymi wskaźnikami sukcesów a rzeczywi­ stością. „Przez ostatnie 30 lat ZSRS rozwijał się szybciej niż USA” — stwierdzał angielski ekonomista Alec Nove67. Z danych staty­ stycznych wynikało, że w latach 1928-1969 Związek Sowiecki wykształcił 2,5-krotnie więcej inżynierów niż Stany Zjednoczo­ ne”68. Propaganda sukcesu ogłuszała zachodnich uczonych i mę­ żów stanu, ale nawet sowiecka statystyka zmuszona była przy­ znać, że gospodarka ZSRS w 1979 roku wytwarzała co najwyżej równowartość 60% produkcji amerykańskiej69. Zadając w 1979 roku retoryczne pytanie o przyczyny wą­ skich gardeł, Breżniew zapewne domyślał się odpowiedzi, być może ją znał. Pierwszą przyczyną jest i pozostaje sam system so­ wiecki: on właśnie stanowi wąskie gardło — w pełnym tego sło­ wa znaczeniu. Druga przyczyna to brak chęci do pracy, bo nie

488

ma się po co nadwerężać dla tak niskich zarobków. Jak w słyn­ nym dowcipie: państwo udaje, że płaci, robotnicy udają, że pra­ cują. Wreszcie normalne funkcjonowanie gospodarki uniemoż­ liwia dotknięty potwornymi przerostami system planowania i centralnego zarządzania. Tymczasem partia kategorycznie od­ mawiała radykalnego reformowania tego systemu. Warto dla ilustracji przytoczyć historię „eksperymentu socjalno-ekonomicznego” Iwana Chudenki. 12 listopada 1960 roku Rada Ministrów ZSRS udzieliła zgo­ dy swojemu urzędnikowi Iwanowi Chudence na próbne zastoso­ wanie w sowchozach Kazachstanu nowego systemu pracy i płacy. U steru władzy był w tym czasie Chruszczów, wciąż w poszukiwa­ niu panaceum na bolączki sowieckiej machiny. Chudenko zapro­ ponował, by rozdzielić pracę między niewielkie, ale całkowicie samodzielne ogniwa, od których wymaga się jedynie określonej produkcji w określonym czasie. Opłacane będą uzyskane wyniki, bez ograniczania zarobków. Rezultaty przekroczyły najśmielsze oczekiwania. Koszt produkcji zboża obniżył się o trzy czwarte, zarobki wzrosły czterokrotnie, a średni dochód na jednego za­ trudnionego zwiększył się siedmiokrotnie. Robotnicy zaczęli na­ prawdę pracować — jak dla siebie. Iwan Chudenko poczynił od­ powiednie kalkulacje, z których wynikało, że wprowadzenie jego systemu w skali całego kraju pozwoli czterokrotnie zwiększyć produkcję zboża, redukując sześciokrotnie liczbę zatrudnionych w rolnictwie: zam iast 35 milionów pracowałoby nieco powyżej 5 milionów. Z początku prasa sowiecka entuzjastycznie powitała całe przedsięwzięcie, poświęcono mu nawet film Człowiek na ziemi. Kiedy stało się oczywiste, że wprowadzenie „eksperymentu socjalno-ekonomicznego” musi prowadzić do zasadniczych zmian w systemie sowieckiej gospodarki — rozszerzenia samodzielno­ ści i ograniczenia planowania — całej sprawie ukręcono łeb, a sam autor projektu został aresztowany i skazany na osiem lat z oskar-

489

żenią o „próbę narażenia państwa na znaczne straty”. Chudenko zmarł w więzieniu 12 listopada 1974 roku70. Sowiecki system nie był w stanie wyżywić ludności własnego kraju, co wskazuje nie tylko na jego niedowład ekonomiczny, ale też na społeczne zacofanie. W Stanach Zjednoczonych, których system społeczny i gospodarczy stanowił przedmiot ciągłych ata­ ków sowieckiej propagandy, rolnictwo zatrudnia zaledwie 2,5-3% ludności w wieku produkcyjnym. W Związku Sowieckim — 25%71. Takie są fakty, a fakty to — jak mawiał Stalin, najbardziej konsekwentny komunista na świecie — rzecz uparta. A jednak, mimo trudności i zakłóceń, sowiecka gospodarka funkcjonuje. Funkcjonuje dzięki kolosalnym zasobom narodo­ wym, trwonionym na pokrycie olbrzymich nakładów. Funkcjonuje dzięki równoległej, nieoficjalnej strukturze ekonomicznej, nie­ przewidzianej przez doktrynę i nieplanowanej, kierującej się pra­ wami rynku. W Moskwie, Leningradzie, w republikach bałtyc­ kich i zakaukaskich, w Azji Środkowej pracują podziemne fabryki, spółdzielnie, prywatne stołówki i taksówki, kwitnie handel dewi­ zami i przywiezionymi z Zachodu dobrami. Wszystko, czego od­ mawia konsumentom przemysł państwowy, można znaleźć na czarnym rynku. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w całym kraju odbyły się procesy o zakładanie nielegalnych przed­ siębiorstw, handel diamentami i walutą itp. Wyszły na jaw ścisłe powiązania produkcji szarej strefy gospodarki z państwową siecią dystrybucji; podziemne zakłady dostawały niezbędny osprzęt na podstawie zleceń ministerstw bądź kupowały go bezpośrednio od państwowych fabryk jako produkt przeznaczony na złom. Stwier­ dzono ponadto, że gotowy towar rozprowadzano przez państwo­ we punkty sprzedaży detalicznej. Ale były jeszcze inne formy sza­ rej strefy. Nierzadko zdarzało się, że przedsiębiorstwa państwowe produkowały całe partie towarów ponad plan z surowców zaosz­ czędzonych kosztem obniżenia jakości, po czym upłynniały je za pośrednictwem państwowej sieci handlowej.

490

W tych zakrojonych na wielką skalę operacjach finansowo-handlowych, gdzie w grę wchodzą setki milionów rubli, macza palce — i czerpie stąd niezłe dochody — ministerialna biurokra­ cja. Spekulanci korzystają z ochrony ze strony przekupionej mili­ cji, organów prokuratorskich, rejonowego albo obwodowego kie­ rownictwa partyjnego. W machinacje walutowe i łapownictwo zamieszane były tak wysoko postawione osobistości, jak zastępca członka Biura Po­ litycznego, pierwszy sekretarz KC Komunistycznej Partii Gruzji Wasilij Mżawanadze czy przewodnicząca Sowietu Narodowości — jednej z dwóch izb Najwyższego Sowietu ZSRS — Zajtuna Nasretdinowa72. Zdjęto ich ze stanowisk, ale nie zostali pociągnięci do odpowiedzialności karnej. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych form korupcji w Związku Sowieckim jest łapówkarstwo, przybierające rozmia­ ry katastrofy narodowej. Łapówki bierze się na wyższych uczel­ niach podczas rekrutacji studentów, czasami w trakcie sesji; w przychodniach i szpitalach — za operacje i doglądanie chore­ go. W handlu łapówki stały się regularnym haraczem, który płacą wszyscy — od kierownika sklepu do kierownika hurtowni i całej sieci. Spirala kończy się gdzieś na wysokim szczeblu ministerstw związkowych albo republikańskich. Handluje się nie tylko towarem. Kupić można również pozy­ cję społeczną — stanowisko w aparacie partyjnym i państwowym, tytuł, stopień naukowy itp. Partia patrzy przez palce i stosuje kosmetyczne zabiegi, po­ zwalając na przykład menedżerom bawić się — w rozsądnych gra­ nicach — modnymi na Zachodzie teoriami: system zarządzania, marketing, badania systemowe. Aforysta Stanisław Jerzy Lec ostrzegał: „Nie opowiadajcie swoich snów. A może przyjdą do wła­ dzy freudyści!”. Socrealistyczna literatura opowiada sny sowiec­ kich przywódców. Ciekawy opis mechanizmów podejmowania decyzji na najwyższych piętrach sowieckiego kierownictwa znaj­

491

dujemy w trzy tomowej grafomańskiej sadze Michaiła Kolesnikowa. Jest to opowieść o syberyjskim kowalu Siergieju Ałtuninie, idealnym człowieku sowieckim, który zostaje zastępcą ministra — w ZSRS droga na szczyty jest otwarta dla wszystkich. Bohater, człowiek kulturalny, wyznaje żonie: „Lubię Rembrandta, jak Bozię kocham. I Jezioro łabędzie ubóstwiam”. Ałtunin wybiera się za gra­ nicę: „Trzeba będzie odwiedzić londyńską i manchesterską szko­ łę biznesu, Brytyjski Instytut Zarządzania. [...] Potem skoczę do USA — zaczerpnąć co nieco w Harvardzie i Sloane. [...] Jest jesz­ cze Szwecja, ośrodki europejskie...”. Ałtunin robi zawrotną karierę, ponieważ doskonale rozumie, że wszystkie zachodnie szkoły biznesu — to atrapa. Władza na­ leży do komitetu partyjnego: „Partkom działał tu aktywnie. Nie­ przerwanie kontrolował poczynania aparatu (ministerstwa). Bar­ dzo uważnie kontrolował”73. Funkcjonariusze partkomu, bardzo uważnie wszystko kontrolujący, nie mieli za sobą Harvardu ani londyńskiej szkoły biznesu. Ukończyli wyższą szkołę partyjną, a więc wiedzieli wszystko najlepiej. Byli wszak zbrojni w marksizm-leninizm — jedyną słuszną teorię. Słuszną, bo zwycięską, i zwycięską, ponieważ słuszną. Pod koniec lat sześćdziesiątych breżniewowskie kierownic­ two postanawia wykorzystać Zachód do likwidacji wąskich gardeł sowieckiej gospodarki i — złapać oddech. Zachód entuzjastycznie powitał sowiecką propozycję rozła­ dowania napięć międzynarodowych, widząc w niej politykę detente. Zrozumiała była radość partii komunistycznych na całym świę­ cie i zachodniej lewicy. W 1967 roku na konferencji europejskich kompartii w Karłowych Warach Breżniew nie ukrywał, iż „ostat­ nie lata szczególnie wyraźnie wykazały, że w warunkach osłabie­ nia napięcia międzynarodowego strzałka na barometrze politycz­ nym przesuwa się w lewo”74. Na politykę detente wpływał strach zachodnich społeczeństw przed groźbą wojny nuklearnej. Sprawa zahamowania wyści­

492

gu zbrojeń i nierozprzestrzeniania broni jądrowych znalazła się w centrum stosunków międzynarodowych. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Związek So­ wiecki stawiał sobie za cel — i cel ten udało mu się osiągnąć — nie dopuścić do przekazania broni jądrowej Niemcom Zachod­ nim. Stany Zjednoczone również były zainteresowane zachowa­ niem choćby częściowego monopolu. Niebezpieczeństwa wynika­ jące z możliwości proliferacji broni atomowej w gorących punk­ tach globu — Bliski Wschód, Azja Południowo-Wschodnia — lub przechwycenia tej broni przez którąś z licznych organizacji ter­ rorystycznych były oczywiste. W 1968 roku z inicjatywy ZSRS i USA podpisano układ o nierozprzestrzenianiu broni nuklear­ nej75. W 1970 roku zawarto układ o zakazie umieszczania broni jądrowej i innej broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów. W latach siedemdziesiątych Stany Zjednoczone i Związek So­ wiecki podpisały układy o ograniczeniu zbrojeń strategicznych. Pierwszy z nich — SALT I (1973) — potwierdził i utrwalił fakt, że ZSRS osiągnął z USA parytet w zbrojeniach strategicznych. SALT II (1979) przypieczętował już pewną przewagę ZSRS. Oba układy były faktycznie umową o dozbrojeniu. SALT II podpisa­ no po siedmiu latach rokowań, kiedy oba supermocarstwa stanę­ ły wobec problemu wykorzystania promieni laserowych do stwo­ rzenia zupełnie nowego typu broni. Potencjał nuklearny zgromadzony w ZSRS i USA w zupełno­ ści wystarcza, by obrócić naszą planetę w kosmiczny pył. Układy SALT skutkują jedynie nieznacznym zmniejszeniem bezpośred­ niego zagrożenia, ale nie mogą odwrócić groźnej sytuacji, w jakiej znalazł się świat. Historycy XXI wieku odnotują zapewne, jeśli cenzura im na to pozwoli, jako najdziwniejszy paradoks XX stulecia nieza­ chwiany zapał kapitalistów w dopomaganiu państwom komuni­ stycznym, nieukrywającym swego celu, jakim było... zniszczenie kapitalizmu. Przez 60 lat istnienia władzy sowieckiej kapitaliści

493

łudzili się, że ZSRS przekształci się w państwo kapitalistyczne wyższej generacji — z twardą władzą, bez prawa do strajku, z nie­ ograniczonymi możliwościami czerpania zysków. Amerykański historyk Michael Florinsky pisał w latach trzy­ dziestych z pełnym przekonaniem: „Dawni zagorzali zwolenni­ cy rewolucji światowej zamienili szpadę na warsztat i dziś liczą, że prędzej rezultaty ich pracy niż radykalne posunięcia zapewnią ostateczne zwycięstwo proletariatu”76. Wojna potwierdziła te nadzieje. Po konferencji jałtańskiej Harry Hopkins, najbliższy doradca Roosevelta i najżarliwszy ado­ rator Stalina w otoczeniu prezydenta, nie miał cienia wątpliwo­ ści: „Rosjanie udowodnili, że potrafią być rozsądni i ostrożni. Ani prezydent, ani nikt z nas nie miał żadnych wątpliwości, że jeste­ śmy z nimi w stanie koegzystować bez jakichkolwiek problemów dowolnie długi czas”77. Sondaż przeprowadzony w 1945 roku przez pismo „Fortune” wykazał, że spośród wszystkich grup ame­ rykańskiego społeczeństwa największe nadzieje co do powojen­ nych zamierzeń Związku Sowieckiego żywili biznesmeni. Wierzyli w szczególności, że co najmniej jedna trzecia amerykańskiego eksportu trafi do ZSRS78. Fakt, że powojenny amerykański eksport do Związku Sowiec­ kiego nie przekroczył bariery 1%, nie ostudził zapału ani biznes­ menów, ani polityków. Lękiem napawała ich jedynie perspektywa śmierci Stalina i przyjścia na jego miejsce prawdziwego komunisty. Hopkins przestrzegał, że nadzieje na współpracę mogą oka­ zać się płonne, „jeśli coś się stanie ze Stalinem. Dobrze wiemy, że potrafi być rozważny, zdrowo myślący i wyrozumiały”79. Amery­ kański ambasador w Moskwie Charles Bohlen uspokaja Waszyng­ ton co do następcy Stalina Gieorgija Malenkowa: „Malenkow zro­ bił na mnie wrażenie człowieka z bardziej prozachodnim umysłem niż pozostali przywódcy sowieccy. W każdym razie wydaje się, że rozumie nasz punkt widzenia. Nie akceptuje go, ale rozumie”80. Bohlen pokładał spore nadzieje w Malenkowie również dlatego,

494

że „wyróżniał się spośród sowieckich przywódców tym, że nie pił”. Jak zauważył amerykański ambasador, podczas przyjęć dyploma­ tycznych Malenkow nie sięgał po kieliszek tak jak inni członkowie kierownictwa. Kiedy Malenkowa zastąpił kolejny przywódca, któ­ ry pił również na przyjęciach — optymizm amerykański bynaj­ mniej nie przygasł. Averell Harriman pisał w 1959 roku: „Myślę, że pan Chruszczów wykazuje głębokie pragnienie poprawy wa­ runków życia swoich współobywateli. Według mnie traktuje obec­ ny plan siedmioletni jako zwieńczenie rewolucji komunistycznej i historyczny zwrot w sowieckim życiu”81. Nadmierna ekspansywność Chruszczowa, jego niewyparzony język (nieprzyjemnie zdzi­ wiło Zachód oświadczenie Chruszczowa: „Niebawem zgotujemy wam pogrzeb”), jego dziwactwa (but, którym walił w pulpit na po­ siedzeniu Zgromadzenia Ogólnego ONZ) tłumaczą pewną obo­ jętność Zachodu wobec jego losu i rozbudzone nadzieje związane z kierownictwem kolektywnym Breżniewa. Tym razem nie ulegało wątpliwości: do władzy doszli inży­ nierowie. To nic, że większość spośród członków Politbiura, któ­ rzy swoje dyplomy inżynierskie otrzymali w latach odległej mło­ dości, nigdy nie pracowała w zawodzie, od początku wybierając profesję funkcjonariusza partyjnego. Ambasadorowi NRF w Mo­ skwie brakuje słów, by wyrazić zachwyt dla „technokratów w naj­ lepszym tego słowa znaczeniu” — Kosygina i Gromyki82. „Techno­ kraci”, menedżerowie, konserwatyści — tak widzi Zachód ekipę Breżniewa. Cele jej są — zdaniem Zachodu — pokojowe (na margine­ sie: według przeprowadzonych szacunków Związek Sowiecki po II wojnie światowej uczestniczył w 190 operacjach militarnych83). Kissinger, opracowując dla nowo wybranego prezydenta USA pro­ gram polityki zagranicznej, wskazuje, że w ZSRS zmagają się dwie tendencje. Pierwsza szuka ugody z Zachodem, ponieważ opiera się na przemożnym pragnieniu nabywania towarów konsumpcyjnych i na strachu przed wojną. Druga tendencja wywodzi się z ideolo­

495

gii komunistycznej i zmierza do konfrontacji z USA. Jest ona wy­ razem podejrzliwości kierownictwa aparatu partyjnego, wojska, a także obaw, że odprężenie doprowadzi do osłabienia więzów łą­ czących kraje satelickie z ZSRS84. Henry Kissinger — zawodowy politolog, wieloletni profesor na Harvardzie i szef dyplomacji Sta­ nów Zjednoczonych w gabinecie Richarda Nucona — był święcie przekonany, podobnie jak wszyscy pozostali amerykańscy mężo­ wie stanu, że dyplomacja Związku Sowieckiego kieruje się dwie­ ma liniami: polityczną i niepolityczną. Zwolennicy obu tendencji wzajemnie się zwalczają, a zatem należy wspierać technokratów przeciw ideologom. Do tego rozpowszechnionego na Zachodzie poglądu Kissinger dorzucił plan zawarcia z ZSRS licznych umów o współpracy w najróżniejszych dziedzinach, aby powiązać go sie­ cią wspólnych interesów i tym sposobem poskromić jego ekspansjonistyczne zapędy. W 1978 roku odsunięty już od władzy Kissinger*’85, przyzna­ jąc się do fiaska swojej polityki, tłumaczył je tym, że „w 1972 roku byliśmy pogrążeni w wojnie wietnamskiej, a w 1974 — w Watergate”86. Pod koniec lat siedemdziesiątych było oczywiste, iż polity­ ka detente poniosła porażkę, ponieważ zachodni politycy nie byli w stanie zrozumieć, że k a ż d e działanie sowieckiego państwa ma charakter polityczny. W przededniu moskiewskiej olimpiady w 1980 roku przeciwnicy bojkotu twierdzili stanowczo, że nie na­ leży mieszać sportu i polityki. Biznesmeni utrzymywali, że nie wolno mieszać handlu z polityką, że trzeba udzielać Związkowi So­ wieckiemu wszelkiej możliwej pomocy. Protestowali przeciw „in­ gerencji rządu w ich sprawy”. Niecały rok po agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację „The New York Times” ostrze-1 1 Sołżenicyn nazwał „syndromem Kissingera” zjawisko raptownej iluminacji zachodnich mężów stanu po opuszczeniu przez nich rzą­ dowych stanowisk: nagle odzyskują widzenie (przyp. autora).

496

gał rząd USA, że ograniczenie handlu z krajami socjalistycznymi „z góry skazane jest na niepowodzenie”87. „Skoro są gotowi budo­ wać samochody, stacje obsługi, parkingi, motele i restauracje, to jest oczywiste, że niesienie im pomocy leży w naszym dobrze po­ jętym interesie” — dowodził elokwentny przedstawiciel zachod­ nich biznesmenów, międzynarodowy adwokat Samuel Pisar88. Amerykański ekspert Theodor Shabad radził: należy dopomóc Związkowi Sowieckiemu w poszukiwaniu i wykorzystaniu rezerw energetycznych89. Zdaniem „Washington Post” nawet zagadnienie ograniczenia zbrojeń „jest absolutnie niezależne od kwestii poli­ tycznych”90. Pośród wielu przyczyn, które skłoniły kierownictwo sowieckie do zaproponowania Zachodowi odprężenia, nie bez znaczenia był konflikt z Chinami. Zerwanie z ChRL figurowało na liście grzechów zarzucanych Chruszczowowi. Po jego obaleniu nowe kierownictwo dokonało próby poprawy stosunków z Pekinem. Mao Tse-tung, to­ cząc zażartą walkę o władzę, nazwaną później rewolucją kultural­ ną, odrzucił wszystkie propozycje Moskwy. Rewolucja kulturalna — dziwnie przypominająca okres wielkiego terroru w ZSRS (pod­ stawowy cel: przekształcenie kraju po myśli deifikowanego Wodza, podstawowa metoda: totalny, bezlitosny terror)1— potrzebowała zewnętrznego wroga jako czynnika jednoczącego naród. W całych Chinach odbywały się wielomilionowe demonstracje nienawiści, przypominające te organizowane co jakiś czas w ZSRS, których sce­ nariusz z zadziwiającą dokładnością przedstawia Orwell w swojej powieści 1984: atakowano „rewizjonistów”, „nowych carów” itp. Na sowiecko-chińskiej granicy narastało napięcie. 2 marca 1969 roku 300-osobowa chińska jednostka przywi­ tała ogniem z broni maszynowej sowiecki oddział ochrony pogra-1 1 Mao, w odróżnieniu od Stalina, nie opierał się na organach bez­ pieczeństwa, lecz na sfanatyzowanej młodzieży, słynnych hunwejbinach, choć i Stalin wykorzystywał młodzież do walki z „wrogami ludu”.

497

nicza, który wylądował na pustynnej wysepce Damanski na rzece Ussuri. Chińczycy nazywają wyspę Czen-bao, uważając ją za część swojego terytorium; mapy sowieckie podważają tę tezę. Sowiecki oddział stracił 23 zabitych i 14 rannych, po czym został zmuszony do odwrotu. Przeciwnicy zmobilizowali swoje siły i 15 marca sto­ czyli prawdziwy bój o jeden kilometr kwadratowy mielizny. Walki z udziałem czołgów, artylerii i broni rakietowych trwały dziewięć godzin. Chiny i ZSRS poniosły dotkliwe straty. Po raz pierwszy od wydarzeń węgierskich z 1956 roku doszło do zbrojnego konfliktu między dwoma państwami komunistycznymi. Oba kraje wykorzystały incydent w polityce wewnętrznej i międzynarodowej. Sowiecką ambasadę w Pekinie przez wie­ le tygodni oblegał tłum, w Moskwie chińska misja dyplomatycz­ na stała się obiektem gniewu wielotysięcznej manifestacji, której pozwolono na wybicie wszystkich szyb i ochlapanie murów atra­ mentem. Propaganda w obu państwach odwoływała się do uczuć szowinistycznych. Chińczycy oskarżali Moskwę o kontynuowanie „carskiej polityki imperialnej”, natomiast propagandę sowiecką podsumowuje Jewgienij Jewtuszenko wierszem Na szkarłatnym ussuryjskim śniegu91, wzywając do walki „o Ruś i o wiarę”, z „nowy­ mi Batu-chanami”. W okresie zbrojnych konfliktów na granicy z Chinami — po walkach nad Ussuri doszło do incydentów w regionie Sinciang i nad Amurem — kierownictwo sowieckie starało się pozyskać pierwsze dywidendy z polityki międzynarodowego odprężenia. Główny argument Moskwy brzmiał: nad Zachodem zawisło „żół­ te niebezpieczeństwo”. Komentator sowieckiej agencji prasowej Nowosti na łamach paryskiego „Le Monde” — który udostępnił mu całą stronę — ostrzegał europejską opinię publiczną: Chiń­ czycy grożą nie tylko Rosji, zagrażają również Europie. Sowiec­ ki publicysta utrzymywał, że tereny anektowane przez Rosję na mocy traktatu ajguńskiego (1858) i pekińskiego (1860) nigdy nie należały do Chin, był to no-mans-land — i Pekin nie ma podstaw

498

do żadnych roszczeń. Ponadto Wielki Mur Chiński nie przebiega wzdłuż Ussuri, ani nawet przez Mandżurię92. 11 marca 1969 roku sowiecki ambasador w Waszyngtonie gorąco przekonywał Kissingera, że „Chiny to wspólna sprawa całego świata”93. 18 sierpnia podczas śniadania z urzędnikami Departamentu Stanu sowiecki dyplomata w Waszyngtonie zapytał znienacka, jak zareagowałby rząd amerykański na zniszczenie przez sowieckie lot­ nictwo chińskich wyrzutni pocisków nuklearnych94. Miesiąc później Victor Louis, sowiecki „niezależny dziennikarz”, wyspecjalizowa­ ny w delikatnych misjach na zlecenie, opublikował w londyńskim dzienniku „The Times” artykuł, w którym pisał, że teoretycy marksi­ stowscy przewidują wojnę sowiecko-chińską, atak lotniczy na chiń­ skie wyrzutnie rakietowe, apel sił antymaoistowskich w Chinach 0 „bratnią pomoc pozostałych państw socjalistycznych”95. Cały scenariusz (z wyjątkiem ataku na wyrzutnie) był dobrze znany i sprawdzony w 1956 roku na Węgrzech, w 1968 w Czecho­ słowacji, wreszcie — po 12 latach — w Afganistanie. Jego realiza­ cja jednak była możliwa dzięki przyzwoleniu Zachodu. Dziś wia­ domo, że takiej zgody udzielono Moskwie w 1956, a także w roku 1968. Zdenek Młynar, w owym czasie członek Politbiura KPCz, opowiadał już po wyemigrowaniu do Austrii, jak pod koniec sierp­ nia 1968 roku Breżniew zakomunikował przywódcom praskiej wiosny, że otrzymał od prezydenta Johnsona zapewnienie, iż USA nie zamierzają ingerować w sprawy Czechosłowacji96. W 1969 roku Stany Zjednoczone odmówiły udzielenia zgody na wojnę prewencyjną przeciw Chinom. Nawet dziś nie jest jasne, czy Związek Sowiecki rzeczywiście opracowywał plan napaści, czy tylko blefował o możliwości wojny, aby wywrzeć nacisk na Chiny 1 zachodnie rządy. Kierownictwo Chińskiej Republiki Ludowej poważnie po­ traktowało sowieckie groźby i oznajmiło, że zgadza się na podję­ cie rokowań z ZSRS. Jesienią 1970 roku powrócili na swoje pla­ cówki ambasadorowie Chin i ZSRS, odwołani kilka lat wcześniej.

499

Zwiększyła się wymiana handlowa97. Po śmierci Mao Tse-tunga w 1976 roku kierownictwo chińskie zaczęło stopniowo odstępo­ wać od polityki zdecydowanie antysowieckiej. W roku 1979 po­ nownie przystąpiono do pertraktacji w sprawie uregulowania kwestii granicznych. Jednocześnie w latach siedemdziesiątych Chiny podjęły po­ ważne kroki na rzecz poprawy stosunków z USA. Powstaje trójkąt Moskwa-Waszyngton-Pekin, który w tej właśnie dekadzie odgry­ wa decydującą rolę na arenie międzynarodowej. Dwa kąty w trój­ kącie obsadzają mocarstwa komunistyczne. To wymowne świa­ dectwo globalnego układu sił.

6. Upragnione Helsinki Początek lat siedemdziesiątych to okres zamknięty: kończy się pierwsza dekada rządów Breżniewa, dobiega kresu dziewiąta pię­ ciolatka, nadszarpnięta paroksyzmami światowego kryzysu go­ spodarczego, zostaje podpisany Akt końcowy helsińskiej Kon­ ferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie — upragniony owoc odprężenia. W pierwszej połowie dekady nastąpił zwrot w polityce światowej: sowiecki arsenał strategicznych rakiet nukle­ arnych zrównał się z potencjałem USA. Zakończył się powojenny okres amerykańskiej dominacji atomowej. W 1969 roku liczba so­ wieckich rakiet mogących porazić terytorium Stanów Zjednoczo­ nych osiąga liczbę rakiet amerykańskich — i nie przestaje rosnąć98. Andriej Sacharow w artykule o sytuacji na świecie i w Związku So­ wieckim — napisanym 4 maja 1980 roku na zesłaniu w Gorkim — uznaje za fakt najwyższej wagi „kardynalną nadwyżkę i rozsze­ rzenie zbrojeń”, jakie nastąpiło w ZSRS w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych99. Na XXIV zjeździe partii minister obrony ZSRS, marszałek Andriej Grieczko, stwierdza: „Związek Sowiecki jest w stanie na siłę odpowiedzieć jeszcze większą siłą”100.

500

Według źródeł amerykańskich i angielskich (nie istnieją wia­ rygodne źródła sowieckie) w latach 1965-1977 roczny wzrost wydatków na zbrojenia w ZSRS wynosił co najmniej 4,5%, pochła­ niając minimum 11-13% dochodu narodowego101. W tym czasie Stany Zjednoczone przeznaczały na zbrojenia 6% dochodu narodo­ wego, dwukrotnie przewyższającego sowiecki102. Warty odnotowa­ nia jest fakt, że ZSRS kierował wtedy na utrzymanie personelu sił zbrojnych 16% budżetu wojskowego, podczas gdy USA — 56%103. O zmianie układu sił najwymowniej świadczą liczby. W 1967 roku Stany Zjednoczone posiadały 1054 międzykontynentalne rakiety balistyczne, a Związek Sowiecki 570. Do 1979 roku ame­ rykański arsenał nie uległ zmianie, podczas gdy sowiecki osiągnął 1409 rakiet104. Armia amerykańska skurczyła się w ciągu dziesięciu lat z 3,5 miliona do 2,06 miliona żołnierzy i oficerów; wojska sowiec­ kie zwiększyły swój stan z 3,68 miliona do 4,19 miliona ludzi105. Jeszcze bardziej uderzają dysproporcje między siłami NATO i Układu Warszawskiego na terytorium Europy: w czołgach — 1:2; w transporterach opancerzonych — 1:2; w rakietach przeciwczołgowych — 2:1; w artylerii i moździerzach — 1:2106. Przewagę strategiczną Związku Sowieckiego powiększa po­ nadto czynnik geograficzny. Stany Zjednoczone oddziela od euro­ pejskich sojuszników ocean, podczas gdy armia sowiecka — głów­ na siła Układu Warszawskiego — stacjonuje pod bokiem. Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte to okres gwałtownej roz­ budowy marynarki wojennej ZSRS. Jeden z inicjatorów programu rozwoju sowieckiej floty oceanicznej, admirał Siergiej Gorszkow, określił potęgę morską Związku Sowieckiego jako „realną moż­ liwość efektywnego wykorzystania przez państwo wszechoceanu dla sprawy budownictwa komunistycznego”107. Dowódca so­ wieckiej floty wojennej powołuje się na Lenina — „wiadomo, że sprawie panowania na morzu [...] wiele uwagi poświęcał Włodzi­ mierz Lenin”108— stwierdzając następnie, iż „zdobycie panowania

501

na morzu nadal zachowuje aktualność”109. Dorzuca tylko, że „ra­ dziecka nauka wojenna całkowicie odrzuciła próby utożsamiania pojęcia »panowanie na morzu« z pojęciem »panowanie nad światem«”110. Sowiecka marynarka wojenna stała się istotnym składni­ kiem sowieckiej strategii globalnej, „ważnym instrumentem polity­ ki w czasie pokoju, broniąc interesów naszego kraju i wspierając zaprzyjaźnione kraje”111. Rojenia Lenina wierzącego, że Armia Czerwona, która pod wodzą Tuchaczewskiego wdarła się w 1920 roku do Polski, przy­ niesie Europie „szczęście i pokój”, ostrożność Stalina, który w latach trzydziestych odrzucał plany budowania wielkiej flo­ ty, ponieważ „nie przy brzegach Ameryki będziemy walczyć” — spadkobiercom założycieli sowieckiego państwa wszystko to wydaje się naiwnością. W połowie lat siedemdziesiątych dyspono­ wali wreszcie środkami do urzeczywistnienia utopii. Amerykański sekretarz obrony Harold Brown przyznawał: „Nie jest dla nas jasne, dlaczego Związek Sowiecki tak uparcie dąży do rozbudowy swojego strategicznego potencjału nuklearne­ go”112. Odpowiada na to pytanie sowiecki teoretyk wojskowości Mitrofan Skirdo: „Decydujące znaczenie mają w chwili obecnej nie potencjalne ekonomiczne możliwości państwa, na jakie można li­ czyć w toku wojny, ale układ stosunku sił i środków, jakimi strony walczące dysponowały przed rozpoczęciem działań wojennych”113. Przywódcy sowieccy dążą do zbudowania absolutnej przewa­ gi militarnej jeszcze przed rozpoczęciem działań wojennych, gdyż doskonale zdają sobie sprawę z gospodarczej słabości ZSRS. Fatalny stan sowieckiej gospodarki zmusza kierownictwo do ciągłego, nieustannego zwiększania nakładów na zbrojenia i ar­ mię, niezbędnych dla urzeczywistnienia ich zamiarów, nadmierne wydatki powodują z kolei dalsze osłabianie gospodarki. Pod koniec listopada 1961 roku XXII zjazd partii przyjął ko­ lejny, trzeci już program, który opierając się na przodującej na­ uce, zapowiadał: „W nadchodzącym dziesięcioleciu (1961-1971)

502

Związek Sowiecki, tworząc materialno-techniczną bazę komu­ nizmu, wyprzedzi pod względem wolumenu produkcji na jedne­ go mieszkańca najpotężniejszy i najbogatszy kraj kapitalistyczny — USA; znacznie zwiększy się dobrobyt, poziom kultury i tech­ niki, wszyscy mieszkańcy będą mieli zapewniony dostatek mate­ rialny; wszystkie kołchozy i sowchozy przekształcą się w wysokowydajne i wysokodochodowe gospodarstwa; zostaną zaspokojone podstawowe potrzeby ludzi sowieckich w dobrze wyposażonych mieszkaniach; zniknie ciężka praca fizyczna; ZSRS stanie się kra­ jem najkrótszego dnia pracy”114. W styczniu 1970 roku artykuł w „Prawdzie” referował za­ sadnicze tezy referatu Breżniewa, wygłoszone na plenum KC w grudniu 1969 roku. Sekretarz generalny stwierdzał, że obiet­ nice programu nie mogą być spełnione i że na Złoty Wiek trze­ ba jeszcze poczekać: „W pewnych republikach i obwodach w kraju dopuszczono do nieuzasadnionego zmniejszenia pogłowia bydła i ptactwa domowego, produkcji mięsa, mleka, jaj, wskutek czego zaczęły się pojawiać trudności w zaopatrzeniu ludności, zwłasz­ cza w dużych ośrodkach przemysłowych”. Ponadto stwierdzono „opóźnienie tempa rozwoju w pewnych gałęziach przemysłu, zbyt powolny wzrost wydajności pracy, efektywności uspołecznionej produkcji”115. Dziewiąty plan pięcioletni (1970-1975) po raz pierwszy w hi­ storii ZSRS przewidywał szybszy rozwój sektora dóbr konsump­ cyjnych (grupa B) niż środków produkcji (grupa A). Fantastyczne obietnice Chruszczowa ustąpiły miejsca niewykonalnym obietni­ com Breżniewa. Ponadto oznajmiono o przejściu do realnego so­ cjalizmu: na nowy, wyższy etap w drodze do Celu. Przymiotnik został dobrany bezbłędnie: słowo „realny” prze­ słaniało irrealizm ekonomii, całego sowieckiego społeczeństwa, samego celu. Plany wykonywano, przekraczano, realizowano z opóźnieniem. Centralny Zarząd Statystyczny publikował dane i wskaźniki, a ludzie godzinami stali w kolejkach po żywność. Krą­

503

żył dowcip, że wzrost stopy życiowej poznaje się po tym, że kolejki są lepiej ubrane. Z okazji wielkiego święta — setnej rocznicy uro­ dzin Lenina — obywatelom obiecano rzucić na rynek... nici. Paradoksy sowieckiej gospodarki to osobliwy fenomen, nie­ możliwy do zgłębienia tradycyjnymi metodami analizy ekono­ micznej. W 1976 roku na XXV zjeździe KPZS Breżniew, pod­ sumowując wyniki dziewiątej pięciolatki, mówił o wspaniałych sukcesach przemysłu, o zwiększeniu produkcji. Dokładnie to samo powtórzył pięć lat później z trybuny XXVI zjazdu. W przededniu tego zjazdu pierwszy sekretarz KC Komunistycz­ nej Partii Gruzji Eduard Szewardnadze, który zaprowadzał właśnie porządki w swojej republice, przemawiając w Tbilisi, ujawnił wycinek rzeczywistości: „Co czwarty wyrób powszech­ nego użytku jest niezadowalającej jakości. [...] W ciągu ostatnich czterech lat w Gruzji oddawaliśmy do użytku średnio 50 nowych mieszkań rocznie na 10 tysięcy ludności, a w skali całego Związku Sowieckiego — 91 mieszkań na 10 tysięcy ludności”. Breżniew na zjeździe obiecał przeznaczyć w nowej pięciolatce na rolnic­ two 172 miliardy rubli116, a Szewardnadze przyznał: „Z każ­ dego zainwestowanego w nasze rolnictwo rubla mamy zwrot w wysokości... 39 kopiejek”117. Członek Akademii Nauk Tigran Chaczaturow wyliczył, że wy­ dajność pracy w sowieckim przemyśle w porównaniu z amery­ kańskim była dwukrotnie niższa, a w rolnictwie — 4,5-krotnie118. Sowiecki system planowania i rozrachunku tak jest pomyślany, że zwiększanie wydajności pracy nie leży w interesie przedsiębior­ stwa. Im wyższa wydajność —■ tym mniej zatrudnionych; im więk­ sza produkcja — tym wyższy plan przy zmniejszonym funduszu płac. Sowiecki ekonomista przyznaje, że „istnieje próg efektywno­ ści, którego przekraczanie nie leży w interesie przedsiębiorstwa, ponieważ może powodować zwiększanie norm planowych”119. W rezultacie „w większości krajowych zakładów budowy maszyn liczba zatrudnionych jest 1,3-1,4 razy wyższa niż w podobnych

504

przedsiębiorstwach za granicą”120. Zatrudnienie nadmiarowej siły roboczej pozwala uniknąć bezrobocia, ale jest jedną z przyczyn ni­ skich zarobków. Dobitnym dowodem na irrealność sowieckiej gospodarki są prowadzone przez zachodnich specjalistów szacunkowe obli­ czenia wysokości płac w ZSRS. Profesor Basile Kerblay, czołowy francuski ekspert w sprawach sowieckiej gospodarki, wyliczył na podstawie sowieckich i zachodnich źródeł wysokość przecięt­ nych wynagrodzeń w ZSRS, Francji i USA w 1973 roku — trzecim roku dziewiątej pięciolatki. Przeciętna płaca netto w ZSRS wyno­ siła 121,90 rubla; we Francji — 1496,61 franka; w USA — 606,51 dolara. Po przeliczeniu rubli i franków na dolary p o k u r s i e o f i c j a l n y m Kerblay oszacował przeciętne wynagrodzenia na, odpowiednio, 168,14, 361,64 i 606,51 dolara121. W tym samym czasie akademik Sacharow, opierając się na własnych obserwacjach na miejscu, doszedł do wniosku, że średni zarobek w ZSRS wynosi 100 rubli, co „pod względem siły nabywczej [...] odpowiada mniej więcej 55 dolarom lub 275 frankom”122. Jednak i te kalkulacje nie oddają w pełni rzeczywistości. Sacharow przyjął, że jeden dolar odpowiada dwóm rublom, zawyżając nieco siłę nabywczą rubla. Chciał widocznie dla jasności wywodu uniknąć skomplikowanych kalkulacji wartości rubla — najdziwniejszego pieniądza na świecie. Wartość rubla ustalała wola partii i rządu. W Związku So­ wieckim istniało kilka odmian tak zwanych rubli dewizowych, za które można było kupować w specjalnych sklepach towary nie­ dostępne w normalnym handlu detalicznym. W latach trzydzie­ stych owe punkty sprzedaży nazywały się tajemniczo Torgsin1, a w epoce „realnego socjalizmu” nosiły liryczno-poetycką nazwę

1 Torgsin — Wszechzwiązkowa Sieć Handlu z Obcokrajowcami w latach 1931-1936: cudzoziemcy lub dewizowi krajanie mogli wymie­ niać złoto, srebro, kosztowności, antyki, dewizy na artykuły spożywcze i inne towary konsumpcyjne.

505

Bieriozka1. W Bieriozkach rubel się nie liczył. To prawdopodobnie unikatowy przypadek, gdy obowiązująca w danym kraju waluta nie jest akceptowana przez sklepy tegoż kraju*. Oprócz Bieriozek ist­ nieje rozległa sieć specjalnych sklepów dla nomenklatury, w któ­ rych ceny zmieniają się w zależności od pozycji klienta w hierarchii partyjno-państwowej. W końcu chroniczny deficyt towarów za­ mienia rubel w iluzoryczny pieniądz, za który nic nie można kupić. Michaił Woslenski proponuje, by prócz pojęcia „płacy realnej” wprowadzić pojęcie „płacy rzeczywistej”, oznaczającej „rzeczywi­ stą ilość towarów konsumpcyjnych i usług, jakie robotnik może uzyskać za swoją płacę”123. Kiepska „płaca rzeczywista” skutkuje spadkiem wydajności pracy, brakoróbstwem, absencją. W sierpniu 1979 roku „Prawda” triumfalnie obwieszczała: „Wybitne osiągnięcie sowieckiej kosmonautyki: pomyślnie zakończył się najdłuższy w historii, 175-dniowy załogowy lot kosmiczny”124. Równocześnie „Komsomolskaja Prawda” drukowała listy ze skargami czytelników: pociąg z Kra­ snojarska do Moskwy miał 14 godzin opóźnienia, z Nowokuzniecka do Czelabińska — 17,5 godziny, z Woroneża do Moskwy — 4 godziny opóźnienia125. Loty w kosmos, niezaprzeczalny sukces ZSRS, są elementem programu militarnego. Przemysł zbrojeniowy zajmuje w sowiec­ kiej gospodarce szczególne miejsce, to jedyny jej segment, który funkcjonuje w warunkach rzeczywistej konkurencji z Zachodem. Naturalnie, nie oznacza to, że przemysł zbrojeniowy jest pozba­ wiony wad typowych dla całej sowieckiej gospodarki, ale też sła­ bościom w tej branży poświęca się więcej troski. ' Polski odpowiednik to sklepy dewizowe banku PeKaO, po 1972 roku sklepy „Pewex”, gdzie za waluty wymienialne sprzedawano towary niedostępne lub trudno dostępne, importowane i krajowe: dżinsy, alko­ hole, papierosy czy materiały budowlane. “ W krajach demokracji ludowej ten model był powielany, patrz przypis wyżej.

506

Dwutomowa edycja przemówień i referatów Leonida Breż­ niewa, opublikowana jako prezent dla XXV zjazdu, była syntezą poglądów breżniewowskiej ekipy po pierwszej dekadzie sprawo­ wania rządów i określała warunki rozwoju kraju w stadium „doj­ rzałego socjalizmu”. Breżniew stwierdzał jasno: żadnych reform, żadnej rewolucji naukowo-technicznej. „Tylko partia zbrojna w marksistowsko-leninowską doktrynę i doświadczenie politycz­ nej organizacji mas zdolna jest wyznaczać główne kierunki rozwo­ ju społecznego”. Najważniejsze cechy, jakich partia domaga się od kadr kierowniczych, to „wysoka ideowość i kompetencja”126. Ideowość na pierwszym miejscu, kompetencja w tle. Sowiecka statystyka przyznaje się pośrednio do fiaska dzie­ wiątej pięciolatki, donosząc, że wbrew obietnicom „grupa A” roz­ wijała się bardziej dynamicznie niż „grupa B”. Tłumaczono to dwo­ ma nieurodzajami, w 1972 i 1975 roku. Konsekwencje, zwłaszcza katastrofy w 1975 roku, mogłyby rzeczywiście dotkliwie dać się we znaki władzy i społeczeństwu, gdyby nie natychmiastowa po­ moc Zachodu, przede wszystkim USA. nicą. Odtąd Związek Sowiecki każdego roku sprowadzał zboże z USA, Kanady, Austrii, Argentyny i Brazylii. Względy polityczne odgrywały w tym imporcie wcale nie najpośledniejszą rolę. Braki w zaopatrzeniu prowadziły do niepokojów robotniczych. Najpoważniejsze zamiesz­ ki — po wydarzeniach nowoczerkaskich w 1962 roku — miały miej­ sce w fabryce samochodów w mieście Togliatti (do 1964 Stawropol nad Wołgą). Dochodziło do strajków w przedsiębiorstwach w Rosji Środkowej — w Jarosławiu, Muromie. Przyczyny były niezmiennie te same: trudności w zaopatrzeniu, ciężkie warunki życia. Nie usta­ wało wrzenie w Polsce, najbardziej wrażliwym obszarze sowieckie­ go imperium. W 1970 roku robotniczy bunt doprowadził do zmiany na stanowisku pierwszego sekretarza, Władysława Gomułkę zastąpił Edward Gierek, a dziesięć lat później w podobnych okolicznościach Gierek musiał ustąpić miejsca Stanisławowi Kani.

507

Trudności ekonomiczne niosły ryzyko komplikacji politycz­ nych. Wyciągnięto odpowiednie wnioski, import zboża i artyku­ łów konsumpcyjnych nieustannie wzrastał. W 1972 roku ZSRS sprowadził z USA 18 milionów ton zboża127. Rekord ten pobito w roku 1979, kupując od Stanów Zjednoczonych 25 milionów ton ziarna128. W myśl zawartych wcześniej porozumień ZSRS mógł przez pięć lat nabywać rocznie 15 milionów ton zboża bez spe­ cjalnej zgody amerykańskiego rządu. Podpisanie tej bezpreceden­ sowej umowy było oczywistym potwierdzeniem klęski sowieckiej polityki rolnej. Pamiętajmy: rolnictwo w ZSRS zatrudniało jedną czwartą ludności czynnej zawodowo (w USA — 2,5% do 3%)129. Nie poma­ gała ani chmara rąk do pracy, ani technologie, ani nawozy. Choć płaca za jedną roboczogodzinę w sowieckim rolnictwie wynosiła 44 kopiejki (59 centów według oficjalnego sowieckiego kursu), a w Stanach Zjednoczonych 2,3 dolara130, to jedna tona zboża zakupionego w USA była... dwukrotnie tańsza od wypro­ dukowanej w ZSRS. Dla Związku Sowieckiego import zboża jest bardziej opłacalny niż własna produkcja na rodzimych polach. A niezbędne kredyty w warunkach detente można było bez trudu uzyskać na Zachodzie. Oto co mówił na ten temat senator Hen­ ry Jackson: „Zasadą polityki detente jest złagodzenie kontroli nad handlem materiałami strategicznymi ze Związkiem Sowieckim. [...] Krok ten miał w założeniu skłonić stronę sowiecką do więk­ szej otwartości i współpracy. Tymczasem ZSRS posłużył się deten­ te do zdobycia najnowszej zachodniej technologii i umocnienia sowieckiego kompleksu militarno-przemysłowego”131. Dylemat „masło czy armaty” w końcu znalazł rozstrzygnię­ cie. Odprężenie pozwoliło Związkowi Sowieckiemu zaangażować się bez reszty w produkcję armat, a masło w razie potrzeby ku­ pować na dogodnych warunkach na Zachodzie. Ale nie tylko ma­ sło. Zachód przede wszystkim udzielał pomocy w produkowaniu armat: w okresie odprężenia zostało praktycznie zniesione em­

508

bargo na dostawy do ZSRS sprzętu i surowców strategicznych. 25 lutego 1976 roku Departament Stanu USA przyznał, że Zwią­ zek Sowiecki od 1972 roku produkuje na amerykańskiej licencji mi­ niaturowe łożyska, mające zastosowanie w systemach sterowania wielogłowicowych rakiet nuklearnych dalekiego zasięgu132. Amery­ kańskie komputery IBM były osnową nowego systemu obrony po­ wietrznej państw członkowskich Układu Warszawskiego133. Po do­ starczeniu sprzętu o wartości 500 milionów dolarów, bez którego nie byłoby możliwe zbudowanie fabryki ciężarówek-gigantów mar­ ki Kamaz, Amerykanie odkryli, że zakład produkuje też jednostki napędowe do pojazdów wojskowych134. Pomoc i współpraca rozwi­ jały się owocnie we wszystkich dziedzinach. W czasie wojny wiet­ namskiej USA dzieliły się z ZSRS wyniesionymi z niej doświadcze­ niami, udostępniając podręczniki szkoleniowe typu: Przygotowanie do operacji w dżungli, Terrorystyczna taktyka Wietkongu w Południo­ wym Wietnamie, System operacji powietrze-ziemia, Wykorzystanie środków chemicznych i bakteriologicznych135. Latem 1980 roku dochodzenie senackiej komisji USA wy­ kazało, że amerykańskie i europejskie firmy zaopatrują ZSRS w wyposażenie chemiczne oraz wiedzę ekspercką, która umożli­ wia Moskwie modernizację chemicznych i biologicznych arsena­ łów bojowych. W ZSRS wytwarza się na bazie zachodniej tech­ nologii 80% polietylenu i 75% nawozów sztucznych136. Zachód zgromadził nieprzebrane ilości dowodów ukazujących zakres re­ alnej współpracy między ZSRS i zachodnimi koncernami, dostar­ czającymi sprzęt i materiały, które mogą mieć zastosowanie do celów militarnych. Nie stanowi też tajemnicy fakt, że część ame­ rykańskiego strategicznego wyposażenia i surowców dociera do Związku Sowieckiego za pośrednictwem państw trzecich. Porównanie programów wymiany naukowej między USA i ZSRS nie pozostawia złudzeń: strona sowiecka wykorzystywa­ ła każdą okazję do modernizacji technologii w sektorze zbrojenio­ wym i wzmocnienia potencjału militarnego. Sowieccy naukowcy

509

przyjeżdżający do USA w ramach wymiany naukowej analizowa­ li wyniki badań nad plazmą, osiągnięcia w dziedzinie hutnictwa, komputerowego sterowania produkcją, ferroelektrycznej cerami­ ki półprzewodników. Amerykańscy uczeni przyjeżdżali na staże do ZSRS w celu zapoznania się z sowiecką socjologią, historią, li­ teraturą, rosyjską poezją i archeologią137. Dostawy „masła” i pomoc w produkcji „armat” to zaled­ wie wycinek złożonego systemu powiązań ekonomicznych mię­ dzy ZSRS i innymi krajami obozu socjalistycznego a Zachodem. W okresie detente charakter tych powiązań ulegał jakościowej zmianie: współpraca, bez której system sowiecki nie mógłby przetrwać, przemieniła się w partnerstwo. Dyrektor dużego banku w londyńskim City stwierdzał: „Gdy udzielacie komuś niewielkiego kredytu, wówczas jegomość sta­ je się waszym dłużnikiem, ale gdy przyznajecie mu wielki kredyt, czynicie zeń partnera. Blok sowiecki mimo swej ideologii jest dziś naszym bardzo wpływowym partnerem”138. Wiatach sześćdziesią­ tych blok socjalistyczny korzystał z zachodnich kredytów w mi­ nimalnym stopniu. W 1974 łączna suma pożyczek udzielonych przez Zachód wyniosła 13 miliardów dolarów, a w roku 1978 osią­ gnęła 50 miliardów i dalej rosła. Około 30% kredytów przyzna­ ły Związkowi Sowieckiemu i krajom RWPG1banki angielskie, po 20% — niemieckie i francuskie, 13% — amerykańskie. W 1975 roku zachodni bankierzy uważali, że jeśli państwo-dłużnik wypła­ ca tytułem odsetek 20% swoich dochodów, to jest to sygnał, że nie wolno mu więcej przyznawać kredytów. W 1978 roku Związek Sowiecki przeznaczał na obsługę zadłużenia 28% dochodów139. Prawdą jest, że — jak wyznaje szwajcarski finansista — „dokład­ ną sumę zna tylko Kreml. Toniemy we mgle, gdyż zachodnie ban­ 1 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949-1991) — organiza­ cja państw bloku wschodniego utworzona z inicjatywy Stalina, sowiecka odpowiedź na plan Marshalla.

510

ki otaczają tajemnicą własne interesy z blokiem sowieckim. W su­ mie nie znamy ani szczegółów dotyczących warunków spłaty dłu­ gów, ani stopy oprocentowania tej nowej »pożyczki« rosyjskiej”140. Udzielając krajom realnego socjalizmu kolosalnych kredy­ tów (banki zachodnie uruchamiały coraz to nowe linie kredytowe, aby odzyskać przynajmniej odsetki od poprzednich), świat kapi­ talistyczny związał się z blokiem sowieckim prawdziwą siecią eko­ nomicznych współzależności. Główną troską Zachodu stało się utrzymanie stabilności, a więc i wypłacalności świata socjalistycz­ nego. Interesy realnego socjalizmu były odtąd jego interesami. Oczywiście, Związek Sowiecki nie rozwiązywał wszystkich swoich problemów gospodarczych dzięki „masłu”, „armatom” i kredytom otrzymywanym z Zachodu, ale mógł uregulować przynajmniej te najbardziej palące, nierozwiązywalne bez pomocy świata kapitali­ stycznego, jak dostęp do nowoczesnych technologii. Równocześnie cieszył się zrozumieniem, współpracą, pomocą ze strony wroga. W 1978 roku jeden z inicjatorów i prekursorów zachodniej współpracy z ZSRS, amerykański przemysłowiec Armand Ham­ mer, został nagrodzony Orderem Przyjaźni między Narodami. „By­ łem bardzo wzruszony tak wysokim wyróżnieniem i listem od Breż­ niewa. To wybitny przywódca i zarazem prosty, serdeczny człowiek, człowiek serca” — zwierzał się właściciel Occidental Petroleum, figurującego wtedy na 26. miejscu na liście największych amery­ kańskich koncernów141. Doktor Hammer to wzór biznesmena — od 60 lat wiernego przyjaciela ZSRS. Jego współpraca ze Związkiem Sowieckim zaczęła się za życia Lenina, a w 1973 roku uwieńczyło ją podpisanie z rządem Breżniewa kontraktu na budowę kombinatu chemicznego: opiewał na sumę 20 miliardów dolarów. Kiedy w 1980 roku po agresji wojsk sowieckich na Afganistan prezydent Jimmy Carter nałożył embargo na eksport do ZSRS pewnych produktów chemicznych, dla Occidental Petroleum uczyniono wyjątek. Nowa „kolizja na drodze” nie mogła przecież prowadzić do zerwania moc­ nych więzi, łączących zachodni przemysł ze Związkiem Sowieckim.

511

Pierwsza połowa lat siedemdziesiątych była okresem wiel­ kiej aktywności dyplomatycznej: odprężenie, detente sprzyjały za­ warciu serii porozumień utrwalających nowy układ stosunków na świecie. Do najważniejszych należy układ z Niemiecką Republiką Federalną (1970) oraz ze Stanami Zjednoczonymi o ograniczeniu zbrojeń strategicznych — SALT I. Układ z NRF, „przygotowany w rekordowym tempie przez zachodnioniemieckiego sekretarza stanu Egona Bahra i ministra spraw zagranicznych ZSRS Andrieja Gromykę, i z równym pośpie­ chem podpisany na Kremlu przez Brandta i Kosygina”142, uznawał hegemonię Związku Sowieckiego w obozie socjalistycznym i grani­ ce sowieckiej strefy. Zdaniem ambasadora NRF w Moskwie układ dawał Związkowi Sowieckiemu „klucz do urzeczywistniania dal­ szych, zakrojonych na szeroką skalę planów w dziedzinie polityki zagranicznej i wewnętrznej”143. Porozumienie z USA również pod­ pisano na Kremlu. 23 maja 1972 roku wszystkie sowieckie gazety opublikowały na pierwszych stronach duże ilustracje: ogromny stół, wiele krzeseł po obu stronach; na pierwszym planie — Breż­ niew i Nixon uśmiechają się do siebie życzliwie. Negocjują. Gospo­ darze świata. Poza nimi przy stole nie ma żywego ducha. Obecność w Moskwie Richarda Nixona akcentowała znaczenie podpisanych układów: Stany Zjednoczone uznały Związek Sowiecki za part­ nera. Komentatorzy sowieccy podkreślali na pierwszym miej­ scu znaczenie porozumienia o współpracy naukowo-technicznej. „W obecnych czasach gwałtownej rewolucji naukowo-technicznej żaden kraj, jakkolwiek byłby potężny i wysoko rozwinięty, nie jest w stanie zapewnić rozwoju nauki i techniki w oderwaniu od mię­ dzynarodowej kooperacji”144 — pisały „Izwiestia”. Sens tych ko­ mentarzy był oczywisty: potężny Związek Sowiecki otrzyma po­ moc od USA i zdoła wreszcie „dogonić i przegonić Amerykę”. Podczas wizyty amerykańskiego prezydenta usilnie podkre­ ślano, że zbliżenie ze Stanami Zjednoczonymi to „polityka par­ tii”. Dlatego podstawowe teksty porozumienia Breżniew podpisał

512

jako sekretarz generalny KC KPZS. Zdumionym dziennikarzom amerykańskim wyjaśniono, że Najwyższy Sowiet ZSRS ma prawo delegować przywilej parafowania dokumentów państwowych do­ wolnie wybranej przez siebie osobie. Polityka detente zmieniła charakter zachodniej dyploma­ cji. Francuski historyk Alain Besanęon zauważa: „Nastąpił zwrot w tradycyjnych stosunkach między polityką i dyplomacją. Do­ tychczas dyplomacja była instrumentem na służbie polityki. Na przykład wizyta dyplomatyczna była środkiem umożliwiającym osiągnięcie politycznego porozumienia. [...] Obecnie postawili­ śmy politykę na służbie dyplomacji. Zabiegamy o porozumienie polityczne, by uzyskać prawo do wizyty”145. Podróż do Moskwy, spotkanie na szczycie z sowieckim kierownictwem staje się ce­ lem polityki. Henry Kissinger pisze, że już w 1970 roku Nixon za­ czął szukać możliwości „zorganizowania spotkania na szczycie”. 1 sierpnia 1975 roku szefowie 32 państw europejskich oraz USA i Kanady mieli wreszcie okazję wziąć udział w spotkaniu na szczy­ cie z sekretarzem generalnym KC KPZS Leonidem Breżniewem. Tego dnia w Helsinkach doszło do podpisania Aktu końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Pomysł eu­ ropejskiej konferencji, która usankq'onowałaby rezultaty II wojny światowej, wysunął Chruszczów już na początku lat sześćdziesią­ tych. W 1975 roku konferencja w Helsinkach zatwierdziła ponad­ to rezultaty polityki odprężenia. Podczas obrad helsińskiej konferencji, w lipcu 1975 roku, na orbicie okołoziemskiej doszło do złączenia dwóch statków ko­ smicznych — sowieckiego Sojuza z amerykańskim Apollo. Mo­ skiewska prasa przedstawiła wydarzenie jako triumf odprężenia i przodującej techniki sowieckiej. Usiłowano tym samym zatrzeć porażkę ZSRS w wyścigu na Księżyc i potwierdzić całkowitą rów­ ność obu partnerów. Sowiecko-amerykańskie spotkanie w kosmo­ sie wyznaczyło charakter spotkania na Ziemi, w Helsinkach. Akt końcowy konferencji składał się z porozumień dotyczących trzech

513

problemów, jak mówiono — trzech „koszyków”. Pierwszy koszyk, polityczny, był przypieczętowaniem powojennego kształtu granic w Europie: nie tylko usankcjonowano granice Związku Sowiec­ kiego — jedynego państwa, które powiększyło po wojnie swoje terytorium — ale też uznano nienaruszalność europejskiej stre­ fy realnego socjalizmu. Drugi koszyk, gospodarczy, był umową o rozszerzaniu stosunków ekonomicznych, inaczej mówiąc, Za­ chód obiecywał zmodernizować gospodarkę Związku Sowieckie­ go i jego satelitów. Wreszcie trzeci koszyk wyrażał nadzieje Za­ chodu, że Związek Sowiecki i pozostałe kraje realnego socjalizmu zaczną respektować prawa obywateli, w tym prawo do swobodnej wymiany idei. Pokój westfalski, który zakończył wojnę trzydziestoletnią w Europie (1648), przyjął zasadę cuius regio, eius religio (czyja wła­ dza, tego religia), kładąc kres wojnie katolików z protestantami. Odtąd wyznanie władcy determinuje wyznanie jego poddanych. Konferencja w Helsinkach uznała tę regułę, ale tylko w odniesie­ niu do jednej ze stron. Zachód zobowiązał się respektować „religię” Europy Wschodniej — „religię” sowiecką, natomiast ZSRS odmówił przyjęcia jakichkolwiek zobowiązań, ponieważ „intere­ sy ludzkości są zbieżne z klasowym interesem międzynarodowej klasy robotniczej, socjalizmu, [...] kurs na odprężenie [...] w naj­ mniejszym stopniu nie jest sprzeczny z rewolucyjną strategią wal­ ki o wyzwolenie ludów spod klasowego i narodowego ucisku, o po­ stęp społeczny”146. W tym czasie, gdy w Helsinkach toczyły się obrady KBWE, Aleksander Sołżenicyn przemawiał do amerykańskich działaczy związkowych: „Czy potrzebne jest odprężenie? Jest nie tylko po­ trzebne. Jest niezbędne jak powietrze! Je st dla świata jedynym ratunkiem”. Sołżenicyn wymienia trzy krytyczne warunki, aby odprężenie mogło być autentyczne: rozbrojenie powinno doty­ czyć nie tylko wojny, ale i przemocy, zlikwidować trzeba nie tyl­ ko broń wymierzoną przeciw sąsiadom, ale i tę, którą terroryzuje

514

się własnych obywateli; zapewnienie kontroli władzy państwowej ze strony społeczeństwa, prasy, wolnego parlamentu; wyrzecze­ nie się propagandy nienawiści, tego wszystkiego, co w Związku Sowieckim „dumnie określa się mianem wojny ideologicznej”147. Wyprzedzając o 30 lat przemówienie Sołżenicyna i podpisa­ nie helsińskiego porozumienia o zasadach koegzystencji dwóch systemów, Arthur Koestler pisał: „Kraj wznoszący linię Magino­ ta cenzury i prowadzący zza niej propagandowy ogień dokonu­ je agresji psychologicznej. Zachodnie mocarstwa [...] winny zażą­ dać: 1. prawa swobodnego dostępu do ZSRS zagranicznych gazet, periodyków, książek i filmów; 2. takiej reformy sowieckiej cenzu­ ry (jeśliby miała pozostać), która umożliwi na terytorium ZSRS nieskrępowany przepływ informacji o świecie zewnętrznym; 3. swobodnego wjazdu dla akredytowanych dziennikarzy, par­ lamentarzystów itp. na terytoria okupowane przez Związek So­ wiecki; 4. zniesienia ograniczeń w procedurze wjazdowej do ZSRS dla cudzoziemców i wyjazdowej z ZSRS dla obywateli sowieckich; 5. aktywnego udziału wraz z mocarstwami zachodnimi w organi­ zowaniu »wycieczek zagranicznych« — wymiany między studen­ tami, nauczycielami, pisarzami, robotnikami itd.”148. Koestler był zdania, że „żądanie swobodnego przepływu idei przez granice dla przywrócenia zahamowanego krwiobiegu w świecie” winno być podnoszone w ONZ, Radzie Bezpieczeń­ stwa, na każdym spotkaniu na szczycie. Powinno być wstępnym warunkiem wszelkich negocjacji na linii Wschód-Zachód. W piątą rocznicę konferencji helsińskiej Breżniew uznał jej osiągnięcia za „jednoznacznie pozytywne”149. Miał rację: po usank­ cjonowaniu swojej hegemonii w Europie i zapewnieniu sobie po­ mocy gospodarczej Związek Sowiecki nazwał porozumienie „w tak zwanych »obszarach humanitamych«” — a więc w zakresie rozsze­ rzania kontaktów między ludźmi, rozpowszechniania informacji, respektowania praw człowieka — „ingerencją w wewnętrzne spra­ wy państw socjalistycznych”150. Nadworny pisarz Breżniewa Alek-

515

sander Czakowski poświęcił Helsinkom powieść-epopeję pod ty­ tułem Zwycięstwo. Autor przedstawia dwie konferencje: poczdam­ ską w 1945 i helsińską w roku 1975, oraz dwóch wodzów: Stalina i Breżniewa. Czakowski maluje wielkie zwycięstwo ZSRS: Sta­ lin rozgromił Hitlera, choć ze wszystkich sił starali mu się w tym przeszkodzić Roosevelt, Truman, a zwłaszcza Churchill, po czym w Poczdamie położył kamień węgielny pod przyszły pokój i nowy porządek świata. Breżniew dokończył dzieła i odniósł ostateczne zwycięstwo, co zostało uroczyście potwierdzone w Helsinkach. W 1975 roku zakończył się okres powojenny. Rozpoczął się następny etap historii ZSRS i ludzkości. Na XXV zjeździe partii (luty 1976) Breżniew mówił o planach na przyszłość, po Helsin­ kach całkiem realnych. Sekretarz generalny wyliczał zwycięstwa: w Laosie, Wietnamie, Kambodży, Angoli. „Odprężenie w żadnym razie nie uchyla i nie może uchylić ani zmienić prawa walki klaso­ wej. [...] Nie ukrywamy bynajmniej, że w odprężeniu dostrzegamy możliwości stworzenia bardziej sprzyjających warunków budow­ nictwa socjalistycznego i komunistycznego na świecie”151.

7. Zwyczajny socjalizm W 1939 roku Winston Churchill, mistrz celnych powiedzonek, określił Związek Sowiecki jako „sekret spowity w tajemnicę kry­ jącą w sobie zagadkę”. Po czterech dekadach pierwsze na świecie państwo socjalistyczne, które w tym czasie wysforowało się na pierwszą potęgę militarną świata, wciąż pozostawało dla Zacho­ du nierozwiązaną zagadką. Nie znajdując klucza do zrozumienia nowego w historii ludzkości fenomenu, zachodni sowietolodzy uznają ZSRS za państwo jak każde inne i „obiektywnie” oceniają jego osiągnięcia. „Breżniewowski kierunek polityki” uchodził za liberalny. Zdaniem amerykańskiego eksperta od Związku Sowieckiego lata

516

sześćdziesiąte to okres „większych swobód jednostki”, „większe­ go egalitaryzmu”, przejawiającego się w szczególności zmniejsze­ niem współczynnika dysproporcji płac między najlepiej i najgo­ rzej zarabiającymi z 3,7 w 1964 do 3,2 w 1970 roku152. Zgadza się z tym wywodem inny znawca zagadnienia: „Widzę lata sześćdzie­ siąte i siedemdziesiąte jako niezwykle łagodny okres w sowiec­ kiej historii. Jest bardzo prawdopodobne, że przyszli historycy uznają te czasy za szczytowy, najlepszy okres w dziejach ZSRS. Było to społeczeństwo, które po raz pierwszy zdołało zaspoko­ ić zapotrzebowanie na armaty i na masło, podwyższyć stopę ży­ ciową, osiągnąć parytet militarny z Zachodem”153. W 1975 roku członek sowieckiej i amerykańskiej Akademii Nauk, profesor Andriej Sacharow, stwierdzając, że „prasa na całym świecie pełna jest dzisiaj wiadomości o inflacji, o kryzysie paliwowym, o bezro­ bociu szerzącym się w krajach kapitalistycznych”, dorzucał: „Jed­ no przecież powiedzieć muszę: toć nie umieracie z głodu, macie zaplecze wystarczająco głębokie, aby się cofnąć, toć nawet gdyby­ ście obniżyli swoją stopę życiową pięciokrotnie — wciąż jeszcze będziecie bogatsi od obywateli najbogatszego w świecie państwa socjalistycznego”154. Pięć lat później, już na zesłaniu, wskazywał na ciągły regres: „Kraj, żyjąc od dziesięcioleci w warunkach, gdzie wszystkie środki stanowią własność państwa, odczuwa poważ­ ne trudności gospodarcze i społeczne, nie może się samodzielnie wyżywić, nie może, nie korzystając z przywilejów odprężenia — wprowadzać postępu naukowo-technicznego na współczes­ nym poziomie”155. W pierwszych „rozważaniach o kraju i świecie” Andriej Amalrik na wstępie wyrażał nadzieję, że dla zachodnich sowietologów jego szkic „powinien być interesujący już choćby z tych względów, z jakich ichtiologów zainteresowałaby ryba, która nagle prze­ mówiła”156. Przez dziesięć lat, które upłynęły od publikacji eseju Amalrika, Związek Sowiecki stał otworem: książki, artykuły, roz­ myślania, świadectwa Aleksandra Sołżenicyna, Andriej a Sacharo-

517

wa, Aleksandra Zinowjewa, Władimira Maksimowa, Andrieja Siniawskiego, Władimira Bukowskiego oraz wielu innych pisarzy, działaczy i świadków wykazały, czym jest naprawdę socjalistycz­ ne państwo, które zbudowało Utopię. Ryba, która przemówiła, najsłabsze wrażenie wywarła na ich­ tiologach. Liczni zachodni eksperci od sowietologii, mężowie sta­ nu i przedsiębiorcy, na co dzień mający do czynienia ze światem socjalistycznym, woleli zwyczajnie zatkać uszy. Nawet wstrząs Archipelagu GUŁag — najdotkliwszego ciosu w prestiż ZSRS od czasów rewolucji październikowej — w niewielkim stopniu wpły­ nął na postawę ekspertów zajmujących się Związkiem Sowiec­ kim. Sołżenicyna rychło zaszufladkowano do „czarnej reakcji”, co pozwalało nie liczyć się z jego opinią. Sowieckie królestwo po­ zorów pozostaje w oczach Zachodu universum nieznacznie tylko odbiegającym od państw niekomunistycznych, przy czym wszel­ kie różnice tłumaczy się rosyjską historią i narodową specyfiką rosyjskiego ludu. A poza tym — wszystko w normie: gospodar­ ka z potężnym przemysłem i nieco zacofanym rolnictwem, wy­ magającym ciągłego inwestowania, dostaw sprzętu i nawozów; kultura, ze słynnym, najlepszym na świecie baletem; powszech­ na piśmienność; bezpłatna służba zdrowia; organizacje masowe — związki zawodowe, Komsomoł, partia; wybory powszechne i konstytucja gwarantująca obywatelom szeroki wachlarz praw de­ mokratycznych.

Ideologia Tajemnica sowieckiego systemu zawiera się w jego wyjątkowej prostocie. Analizując ZSRS, niektórzy amerykańscy politolo­ dzy i sowietolodzy odrzucają jako przestarzały model totalitary­ zmu, odwołując się do modelu „instytucjonalnego pluralizmu”157 — mówią i piszą o „systemie pluralistycznym”158. W 1980 roku Sa-

518

charow definiuje system sowiecki jako totalitaryzm: „Ustrój tota­ litarny realizuje swoją politykę, kierując nią z jednego centrum. Dyplomacja, służba informacji i dezinformacji w kraju i poza jego granicami, handel zagraniczny, turystyka, wymiana naukowo-techniczna, pomoc gospodarcza i militarna ruchom wyzwoleń­ czym (w niektórych przypadkach to określenie należy ujmować w cudzysłów), polityka zagraniczna państw zależnych, wszel­ kie możliwe tajne posunięcia — to wszystko jest koordynowane z jednego centrum”159. Ideologia to najbardziej zagadkowy element systemu sowiec­ kiego. Niektórzy podważają jej znaczenie. „Większość analityków — uważa angielski ekonomista — zgodzi się z tym, że ideologia w ZSRS nie jest czynnikiem determinującym”160, że ideologia wy­ marła, ponieważ nikt już nie wierzy w marksizm-leninizm. Sołżenicyn nie wątpił w jej żywotność, apelując Do przywódców Związku Sowieckiego: „Ściągnijcie, zdejmijcie z nas tę przepoconą, brudną koszulę, na której tyle już krwi, że naród nasz nie może oddychać swobodnie”161. Sołżenicyn żądał odrzucenia ideologii marksizmu-leninizmu, gdyż jest to „fałszywa doktryna”, „nic niewarta ideologia”, która „nie może niczym innym odpowiedzieć na sprzeciwy i protesty jak tylko bronią i kratami”162. Logiczne argumenty przeciw doktrynie nie mogą jej poderwać. A nic niewarta ideologia rozprzestrzenia się po świecie z szybkością leśnego pożaru. Niezrozumienie sowieckiej ideologii bierze się między inny­ mi stąd, że traktuje się ją jak religię, która wymaga wiary. Ta ide­ ologia wytępiła wszystkich „wierzących” marksistów w epoce sta­ linowskiej, a wiara została uznana za niebezpieczne odchylenie od generalnej linii. W 1968 roku zdeklarowany komunista Iwan Jachimowicz skierował do Komitetu Centralnego KPZS protest przeciw interwencji w Czechosłowacji i procesom dysydentów, uważał bowiem, że wyrządza to poważną szkodę sprawie komu­ nizmu na całym świecie. Psychiatrzy sowieccy po zapoznaniu się

519

z jego poglądami orzekli, że jest zwyczajnie chory. W orzeczeniu ekspertów czytamy: „Oświadcza, że nigdy i pod żadnym pozorem nie zdradzi idei walki o ustrój komunistyczny, o socjalizm. [...] Na podstawie powyższego komisja dochodzi do wniosku, że Jachimowicz wykazuje paranoidalny rozwój osobowości psychopa­ tycznej. Stan pacjenta winien być uznany za chorobę psychiczną, a zatem w świetle zarzucanych mu czynów Jachimowicza Iwana należy uznać za niepoczytalnego. Wymaga przymusowego lecze­ nia w szpitalu specjalnego typu”163. Ideologia dawno przestała być systemem poglądów, doktryną filozoficzną. Przemieniła się w technikę urabiania ludzkiej świa­ domości, przekształcania człowieka w Człowieka Sowieckiego. Sołżenicyn pisał: „Klisze narzuconego myślenia, nawet nie my­ ślenia, lecz dyktowanego rozumowania, dzień po dniu wpajanego przez magnetyczne radiowe szczekaczki, powielanego w tysią­ cach bliźniaczych gazet, cotygodniowo konspektowanego dla kó­ łek szkolenia politycznego — okaleczyły nas wszystkich, nie po­ zostawiły niemalże nietkniętych umysłów”164. Bohater Żółtego domu' Aleksandra Zinowjewa, sam zatrud­ niony na froncie ideologicznym, wylicza rozmaite jego odcinki: wieczorowe uniwersytety marksizmu-leninizmu, szkoły komsomolskie, gazety, czasopisma, radio, telewizję, po czym konklu­ duje: „Nie ma żadnego znaczenia, jak ludzie odnoszą się do tego w głębi serca czy w rozmowach ze swoimi bliskimi. Ważne jest to, że bezustannie pozostają w potężnym polu ideologicznego od­ działywania, i jakikolwiek byłby ich stosunek do tego, tak czy ina­ czej pozostają cząstką w tym polu, uzyskują od niego określony ła­ dunek, pozycję, orientację itd.”165. Ideologia towarzyszy człowiekowi sowieckiemu od kołyski do grobowej deski. „Prawda”, przyznając, że „człowiek oddaje pro' Tytuł książki nawiązuje do siedziby instytutów humanistycznych Akademii Nauk ZSRS w Moskwie.

520

dukcji jedną trzecią swojego czasu”, zaprzecza opinii, iż pozosta­ ły czas należy do niego: „Wykorzystanie wolnego czasu, zachowa­ nie w codziennym życiu, to nie tylko problem każdego z osobna. Jak już nie raz podkreślano, jest to zagadnienie ogólnopaństwowe, wymagające najwyższej troski ze strony organizacji partyj­ nych, sowieckich, związkowych i komsomolskich”166. Armia ideologiczna w ZSRS przewyższała pod względem li­ czebności sowieckie siły zbrojne. W 1979 roku sekretarz KC Ka­ zachstanu z dumą oznajmił na kolejnej naradzie ideologicznej, że w żniwach u boku kołchoźników bierze udział „liczny hufiec pracowników ideologicznych — ponad 140 tysięcy agitatorów i politinformatorów, lektorów, aktywistów aparatu kulturalno-oświatowego, działaczy literatury i sztuki”167. Sto czterdzieści ty­ sięcy ludzi odpowiada mniej więcej dziesięciu pełnym dywizjom. Szef frontu ideologicznego Michaił Susłow, przemawiając do swo­ ich zastępów, mówił o „wielomilionowej armii kadr ideologicz­ nych”, która powinna „ogarnąć swoimi wpływami masy i zarazem dotrzeć do każdego człowieka”168. „Proces wychowawczy — wyja­ śniał sekretarz KC Komsomołu — powinien być ciągły i oddziały­ wać wszędzie — w domu, w pracy, na ulicy”. Wszechobecna ideologia warunkuje zachowanie ludzi sowiec­ kich za pomocą wypracowanego systemu odpowiednich chwytów, haseł, obrządków. Dwie zasady, którymi kieruje się ideologia, to: 1. partia ma zawsze rację, prowadzi bowiem do komunizmu, do świetlanej przyszłości; 2. nienawiść do wroga jest immanentną cechą sowieckiego człowieka. „Waszą jałową atmosferą stała się nienawiść, nieustępująca w niczym nienawiści rasowej”169 — pisał Sołżenicyn. Jakby na potwierdzenie słów pisarza podpułkownik Diomin uczy żołnierzy: „Sprawiedliwa, szlachetna nienawiść do im­ perialistycznych zaborców jest żywym wyrazem miłości do Ojczy­ zny”170. Kogo i kiedy należy nienawidzić — o tym decyduje partia. Ju ż w przedszkolu maluchy uczą się miłości do partii i niena­ wiści do wrogów. Istotnym składnikiem ideologicznego kształto­

521

wania dziecka jest szkolenie wojskowe, które zaczyna się w wie­ ku dziesięciu lat. „Każdego lata 16 milionów młodych pionierów (10-15 lat) uczestniczy w ćwiczeniach Zarnica [»Błyskawica«], organizowanych w paramilitarnych obozach szkoleniowych”171. Całością dowodzi marszałek Iwan Bagramian. Dla dziewcząt i chłopców w wieku 15-18 lat każdego roku organizuje się ćwi­ czenia Orlonok („Orlątko”). Marszałek Andriej Grieczko nazwał Zarnicę „jedną z najważniejszych form wojskowo-patriotycznego wychowania młodzieży”172. Generał lotnictwa Gieorgij Bieriegowoj wysoko ocenił przygotowanie ćwiczeń Orlonok173. W sowieckim społeczeństwie ideologia spełnia bardzo waż­ ną funkcję: infantylizacji sowieckich obywateli. Jak ojciec strofu­ jący leniwe i nieposłuszne dziecko, tak ideologia uczy, jak należy interpretować wydarzenia w otaczającym świecie, jak się zacho­ wywać, jak odnosić się do członków rodziny, sąsiadów i obcych. Na naradzie ideologicznej w 1979 roku Michaił Susłow powierzył armii ideologów nowe zadanie, spowodowane kryzysem gospo­ darczym: „opracować zagadnienie formowania racjonalnych po­ trzeb”174. Heglowska formuła, że wszystko, co jest rzeczywiste, jest ro­ zumne, i vice versa, zyskuje nowy sens: rzeczywiste jest to, co par­ tia uznaje za rozumne. Innymi słowy, życie bez ideologii nie jest możliwe. Ideologia pozwala przekształcać fikcję w rzeczywistość i karmić słowem.

Kult sekretarza generalnego Pierwsza połowa lat siedemdziesiątych była świadkiem narodzin kultu sekretarza generalnego. Żadne decyzje podjęte na gorąco zaraz po obaleniu Chruszczowa, żadne deklaracje o kolektywnym kierownictwie nie mogły pohamować niepowstrzymanej kariery genseka. Ideologia potrzebuje Wodza-Kapłana.

522

Kariera Breżniewa, powtarzająca w ogólnych zarysach karieryjego poprzedników — Stalina i Chruszczowa — dowodzi, że so­ wiecki model państwa nie może obyć się bez Wodza. Historia Chin po śmierci Mao, który ucieleśniał Lenina i Stalina w jednej osobie, potwierdza regułę. Deifikowany Mao Tse-tung już kilka miesięcy po śmierci zaczyna zawadzać nowym przywódcom, toczącym za­ żartą walkę o schedę. „Demaoizację” przeprowadzają, posługując się odpowiednimi cytatami z dzieł Przewodniczącego, epizodami jego działalności, przydatnymi do usunięcia przeciwnika i zajęcia jego miejsca. Walka z próbami „rehabilitacji Stalina”, która była jednym z najważniejszych zadań budzącej się świadomości społecznej na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, odegrała również ważną rolę wychowawczą. Jednocześnie dała złudzenie zwycię­ stwa, którego nie było. Stalina zrehabilitowano, ponieważ został oczyszczony z za­ rzucanych mu zbrodni. Odrzucono „subiektywistyczne i jed­ nostronne sądy”, dotyczące przygotowań do wojny z Niemcami i samego jej prowadzenia. Breżniew oświadczył: „Nasza partia przewidziała możliwość wojskowego starcia z siłami imperiali­ zmu, przygotowała kraj i ludność do obrony”175. Stalina nie zrehabilitowano, ponieważ jego miejsce już było zajęte. Pierwszy gensek trafił do panteonu wodzów, ale dopiero na trzecim miejscu — po Leninie i Breżniewie. Dwie drogi przywiodły Breżniewa do celu. Pierwszą była konsolidacja władzy. Na 15-lecie objęcia stanowiska pierwsze­ go sekretarza Breżniew, stosując taktykę pełzającej czystki, zdo­ łał pozbyć się wszystkich rzeczywistych i potencjalnych rywali w Politbiurze i Sekretariacie KC. Zmieniając skład organów kie­ rowniczych (usuwanie konkurentów i zastępowanie ich oddanymi wasalami trwało długo), ograniczono się do politycznej, a nie fi­ zycznej likwidacji wykluczonych. W 1980 roku władza skupiła się w rękach „gabinetu wewnętrznego” Leonida Breżniewa — gabi­

523

netu kierowanego przez Konstantina Czernienkę, wówczas już członka Biura Politycznego. Członkowie dniepropietrowskiej ma­ fii, wasale Breżniewa, którzy wyłącznie jemu zawdzięczali swo­ ją władzę, obsadzili kluczowe stanowiska w centralnym apara­ cie. Pierwszy i drugi zastępca przewodniczącego KGB, minister spraw wewnętrznych, czterej zastępcy przewodniczącego Rady Ministrów — sami swoi. W 1978 roku przyjęto specjalną uchwałę o „kolegialności w pracy Rady Ministrów ZSRS”176, pozostawiają­ cą szefowi rządu Kosyginowi władzę jedynie nominalną. Breżniew obchodził 15-lecie swoich rządów jako sekretarz ge­ neralny KPZS, przewodniczący Prezydium Najwyższego Sowietu ZSRS, przewodniczący Rady Obrony i naczelny dowódca Sił Zbroj­ nych w jednej osobie. Swego czasu Chruszczów pogwałcił decyzję o niełączeniu stanowisk pierwszego sekretarza KC i przewodniczą­ cego Rady Ministrów, która zapadła po śmierci Stalina. Po usunię­ ciu Chruszczowa Breżniew nie złamał jej, ale znalazł sposób, by ją ominąć: połączył funkcję sekretarza generalnego i szefa państwa. Równocześnie z konsolidacją władzy szerzył się kult: prze­ mienianie się sekretarza w Wodza. Model Wodza zaproponował wierny stalinowiec Wsiewołod Koczetow. Po obaleniu Chruszczo­ wa redaktor pisma „Oktiabr” naszkicował portret przywódcy par­ tii, który zawiódł pokładane w nim nadzieje, oraz jego przeciwień­ stwo — portret Wodza, na którego wszyscy czekają. Odwołując się do historii, Koczetow zestawia dwóch rosyjskich carów, Iwana Groźnego i Wasyla IV Szujskiego1: „Żeby Rosją-matulką pokiero­ wać, trza nie byle jaką łepetynę na karku nosić! Samo zuchwal­ stwo nie wystarczy, trzeba mądrości, niespiesznego czucia pań­ stwowości. No i wielkiego wykształcenia. A ten Szujski, to co? Ot, parweniusz i tyle. Pokrygował się, cara rosyjskiego małpując, po czym sfrunął z tronu bez cienia sławy”177. 1 Wasyl IV Szujski — wyniesiony na tron w 1606 roku, obalony czte­ ry lata później, zmarł w Warszawie w roku 1612 (przyp. autora).

524

Według tego modelu tworzy się wizerunek Wodza Breżnie­ wa: niespieszny i rozważny, mądry, „z wielkim wykształceniem”. Przede wszystkim sfabrykowano mu wybitną karierę wojenną i awansowano na marszałka Związku Sowieckiego. W 1979 roku na jego paradnym mundurze można było się doliczyć 60 orderów, podczas gdy marszałek Gieorgij Żuków, jeden z najwybitniejszych dowódców II wojny światowej, miał 46 odznaczeń178. Breżniewowi przypisuje się decydującą rolę w zwycięstwie nad Hitlerem. Zosta­ je odznaczony Złotym Medalem Karola Marksa za „wybitny wkład w rozwój teorii marksistowsko-leninowskiej, w naukowe opra­ cowanie aktualnych problemów rozwoju socjalizmu i powszech­ nej historii walki o ideały komunistyczne”179. Otrzymuje Nagro­ dę Leninowską „za utrwalenie pokoju między narodami”. Podczas odsłonięcia brązowego popiersia Breżniewa w jego rodzinnym mieście pierwszy sekretarz KC Ukrainy oświadczył: „Mamy całko­ wite prawo powiedzieć: trwały pokój, sprawiedliwy pokój na świę­ cie oraz imię Leonida Iljicza Breżniewa są nierozerwalne”180. * * *

W 1933 roku, odpowiadając członkowi partii, który postanowił wysłać Stalinowi własny order, aby w ten sposób wyrazić swój en­ tuzjazm dla Wodza, sekretarz generalny, znany ze swojej skrom­ ności, pisał: „Ordery stworzone są nie dla tych, którzy i tak są znani, lecz głównie dla mało znanych ludzi-bohaterów. [...] Prócz tego, muszę Wam powiedzieć, że mam już dwa ordery. To więcej niż trzeba — zapewniam Was”181. U schyłku życia Stalin zmienił stosunek do odznaczeń. Nie tylko dlatego, że poczuł, iż dwa or­ dery to nędzna rekompensata za to, czego dokonał, ale ponieważ zrozumiał magiczną moc nagród — orderów, medali, szlifów. Rytualno-mistyczna strona sowieckiej ideologii czeka na swo­ jego badacza. Fenomeny niedające się racjonalnie wytłumaczyć są odbierane przez partię jak coś zupełnie naturalnego. Stara bolsze-

525

wiczka Dora Łazurkina, wieloletnia więźniarka stalinowskich ła­ grów, wystąpiła na XXII zjeździe z opowieścią o rozmowie, jaką odbyła we śnie z Leninem. Lenin prosił, by zabrano z mauzoleum uprzykrzonego następcę. I zjazd natychmiast przychylił się do wniosku — usunął Stalina z mauzoleum. Białoruski poeta dru­ kuje w mińskim czasopiśmie poemat, w którym pisze o telefonie do Lenina: „To nasze prawo: budzić! To nasze prawo: dzwonić!”182.

*

*

*

2 marca 1973 roku prasa sowiecka przyniosła wiadomość o inau­ guracji kolejnej czystki w szeregach KPZS — o procedurze wy­ miany legitymacji partyjnych. Dzień wcześniej sekretarz gene­ ralny w obecności członków Politbiura i sekretarzy KC wręczył nową legitymację z numerem 00000001 Leninowi, Włodzi­ mierzowi Iljiczowi. Dokument z numerem 00000002 otrzymał Breżniew, Leonid Iljicz. Dokonało się mistyczne przekazanie in­ sygnium władzy. 21 kwietnia 1979 roku „na wniosek ludu pracującego” Breż­ niewowi przyznano literacką Nagrodę Leninowską. Zaszczy­ tu dostąpiły trzy broszury: Mała ziemia, Odrodzenie, Nowe ziemie — opowiadania autobiograficzne o bohaterskich czynach auto­ ra na froncie II wojny światowej, na froncie przemysłowym i na froncie rolnym. Sekretarz generalny został uznany za najwybit­ niejszego pisarza krajowego. Stalin, który głęboko wierzył w ma­ giczną siłę słowa, całe życie marzył, by uznano go za poetę. Do­ piero Breżniewowi udało się ziścić sen. Przewodniczący Związku Pisarzy Sowieckich Gieorgij Marków oznajmia, że „książki Breż­ niewa uczą, jak zwyciężać”. Zapewnia przy tym, iż „książki Leonida Iljicza pod względem popularności, oddziaływania na masy czy­ telników i kreatywności nie mają sobie równych”183. Oznajmio­ no oficjalnie, że literatura to „partyjna propaganda” — Najwyższy Kapłan został obwołany Strażnikiem Słowa.

526

Podczas wręczania nagrody laureat przyrzekał: „Jeśli wykro­ ję trochę czasu, jeśli podołam — będę kontynuować zapiski”184. W 1964 roku kult Breżniewa wydawał się niemożliwy, podob­ nie jak nie do pomyślenia był kult Chruszczowa w 1954, a kult Stalina — w roku 1924. Historyczne doświadczenie pokazuje, że dopiero w toku bezlitosnej walki o władzę ujawniają się cechy cha­ rakteru właściwe dla sekretarza generalnego. Aby dojść do osta­ tecznego zwycięstwa, musi wykazać nieprzeciętne zdolności: chytrość, zręczność, ostrożność, bezwzględność, całkowitą wzgardę dla wszelkich dogmatów.

Represje Wybitny znawca bolszewizmu Boris Souvarine przedstawił włas­ ne objaśnienie genezy państwa sowieckiego. Lenin miał obsesję na punkcie dwóch precedensów historycznych: jakobini ponieśli porażkę, gdyż za mało gilotynowali, a paryscy komunardzi prze­ grali, gdyż za mało rozstrzeliwali. Trzeba zatem wystrzegać się tych błędów. I terror narasta crescendo. Od października 1917 roku staje się jednym z podstawowych komponentów w procesie tworzenia socjalistycznej utopii. We wszystkich krajach budujących lepszy świat na modłę sowiecką — od Kuby do Kambodży, od Albanii do Etiopii, od Czechosłowacji do Chin — opór stawiany komunistom jest bezlitośnie tłumiony. Mniejszość może narzucić władzę więk­ szości wyłącznie gwałtem. Prześladowania chruszczowowskie w zderzeniu z terrorem sta­ linowskim wydawały się łagodne. Określono je mianem r e p r e s j i. Obywatele sowieccy, wśród nich i ci, których bezpośrednio dotknęły prześladowania, byli więźniowie, a także zagraniczni ob­ serwatorzy, tak dalece przywykli do stalinowskiej skali terroru, że zastąpienie go r e p r e s j a m i uznali za zmianę reżimu.

527

Osiedlony w USA niemiecki psycholog Bruno Bettelheim, który sam przeszedł hitlerowskie obozy koncentracyjne, analizo­ wał zachowania esesmanów i więźniów. Zwracał uwagę, jak wielką rolę w procesie psychicznej destrukcji jednostek odgrywa bezlito­ sne, bezmyślne, totalne okrucieństwo, stosowane wobec więźnia od pierwszej chwili jego aresztowania. Klasyczny dziś opis przy­ tacza Aleksander Sołżenicyn w powieści Krąg pierwszy, w scenie aresztowania Innokientija Wołodina. Szok długich lat stalinow­ skiego terroru, jakiego doświadczyło całe społeczeństwo, pozo­ stawił po sobie Wielki Strach, który zajął miejsce Wielkiego Ter­ roru. Spadkobiercy Lenina i Stalina mogą teraz stosować terror selektywnie, kierując go tam, gdzie słabnie wielki strach. Represje z czasów Chruszczowa, a po nim Breżniewa stały się rzeczywistym odbiciem zachodzących procesów społecznych. Peł­ ne zaakceptowanie ideologii okazało się fikcją. Represje próbują za­ deptać kiełki oporu przebijające się przez spaloną terrorem glebę. Głównym celem natarcia jest ruch dysydencki. W 1978 roku Mały słownik polityczny po raz pierwszy podaje hasło „dysyden­ ci”: „Dysydenci to osoby odstępujące od dogmatów Kościoła pa­ nującego (innowiercy)”. Propaganda imperialistyczna — czyta­ my dalej w Słowniku — tym terminem „określa indywidualnych odszczepieńców, oderwanych od społeczeństwa socjalistyczne­ go, osobników czynnie występujących przeciw ustrojowi socjali­ stycznemu, wkraczających na drogę działalności antysowieckiej, łamiących prawo; tych, którzy nie znajdując oparcia w kraju, zwra­ cają się o pomoc za granicę, do imperialistycznych ośrodków wy­ wrotowych — propagandowych i wywiadowczych”185. Jest to de­ finicja na tyle szeroka, że pozwala ogarnąć wszystkich odstępców od dogmatów Kościoła panującego — od sowieckiej ideologii. Ha­ sło „dysydenci”, które brzmi jak akt oskarżenia, zamyka sentencja autorstwa Leonida Breżniewa: „Naród nasz domaga się, by z taki­ mi, za przeproszeniem, działaczami postępowano jak z przeciw­ nikami socjalizmu, osobnikami występującymi przeciw własnej

528

Ojczyźnie, wspólnikami albo wręcz agentami imperializmu. Natu­ ralnie, że stosujemy i będziemy stosować wobec nich przewidzia­ ne prawem kary”186. Czołowy ekspert od dysydentów, ówczesny przewodniczący KGB Jurij Andropow, interpretując słowa sekretarza generalne­ go, zalicza do dysydentów ludzi „inspirowanych przez fałszywe przesłanki polityczne lub ideowe, fanatyzm religijny, wypacze­ nia nacjonalistyczne, osobiste urazy i niepowodzenia, [...] wresz­ cie, w pewnych przypadkach, niezrównoważenie psychiczne”. Szef KGB przypomina, że „demokracja socjalistyczna ma charak­ ter klasowy”. Zatem „wszyscy sowieccy obywatele, których inte­ resy są zbieżne z interesami społeczeństwa, korzystają z najszer­ szych swobód demokratycznych. Całkiem inaczej mają się rzeczy, gdy te interesy nie są zgodne”. W takiej sytuacji: „Niech nam nie gadają w kółko o humanizmie”187. W 60. rocznicę rewolucji prze­ wodniczący KGB uroczyście proklamuje zasadę demokracji socja­ listycznej: każdy, kto podziela nasz punkt widzenia, ma prawo bez przeszkód głosić swoje poglądy. Początek lat siedemdziesiątych to kulminacja pierwszej fazy ruchu dysydenckiego, rozwijającego się przede wszystkim pod ha­ słem obrony praw obywatelskich, praworządności. Świat zadziwia odwaga dysydentów ujawniających pełnym głosem fakty łamania prawa i represje. Aleksander Sołżenicyn i Andriej Sacharow wy­ stępują na konferencjach prasowych dla zachodnich dziennika­ rzy. Amerykański reporter filmuje dla telewizji wystąpienia Wła­ dimira Bukowskiego, Aleksandra Ginzburga, Andrieja Amalrika i Piotra Jakira, przy czym Ginzburg przysyła taśmę magnetofono­ wą ze swoim komentarzem... z łagru. Jakir tak opisał nową sytu­ ację: „W okresie stalinowskim żelazna kurtyna zawsze była opusz­ czona i nikt nie miał pojęcia, co się tutaj dzieje. Teraz staramy się nagłaśniać każde aresztowanie, każde wyrzucenie z pracy — in­ formować ludzi o tym, co się dzieje w naszym kraju”. Założenie w 1970 roku przez Andrieja Sacharowa, Andrieja Twierdochle-

529

bowa i Walerija Czalidze Komitetu Obrony Praw Obywatelskich, pierwszej jawnej grupy dysydenckiej, oraz przyznanie w paździer­ niku tegoż roku Nagrody Nobla Sołżenicynowi uznano za triumf dysydentów i wyzwanie rzucone władzy. Jawną działalność dy­ sydentów oceniano jako przejaw słabości Kremla, a ustępstwa wobec Zachodu jako cenę za odprężenie. Zachodnia opinia pu­ bliczna, oszołomiona śmiałością sowieckich nieprawomyślnych, występuje w ich obronie: „Siła zachodniej gniewnej reakcji zasko­ czyła wszystkich — w tym również sam Zachód, który dawno już nie wykazał takiej masowej nieustępliwości wobec kraju komuni­ zmu; tym większym była zaskoczeniem dla naszych władz. Od siły tej reakcji potracili głowy”188. Aresztowanie Piotra Jakira w czerwcu 1972 roku było sygna­ łem, że KGB wypracowało nową taktykę wałki. Pozostała ona nie­ zmieniona przez całe lata siedemdziesiąte. Każdego delikwenta bierze się pod uważną obserwację, otacza tajnymi i jawnymi agem tami. Okres inkubacyjny kończy się z chwilą, gdy wszyscy przy­ jaciele, współtowarzysze i sympatycy zostają namierzeni. Wtedy przeprowadza się jedno lub kilka aresztowań i organizuje pro­ ces. Szum spowodowany procesem znanego dysydenta przykuwa uwagę Zachodu, tymczasem aresztuje się dysydentów nieznanych opinii publicznej. Szykany zataczają coraz szersze kręgi. Powra­ ca strach. Rozprawa nad Piotrem Jakirem i Leonidem Krasinem, zorga­ nizowana w sierpniu 1973 roku, była pierwszym postalinowskim procesem politycznym, na którym oskarżeni przyznali się do winy i wyrazili skruchę. Sowieckie organa śledcze znowu wykorzystu­ ją łamanie charakterów jako formę walki. Większość dysydentów odmawia samokrytyki: wykorzystują sąd jako trybunę, z której wygłaszają swoje poglądy. Samizdat rozpowszechnia procesowe wystąpienia Bukowskiego, Amalrika, Orłowa, Twierdochlebowa i innych. Sowiecka propaganda — prasa i telewizja — nadaje roz­ głos wystąpieniom skruszonych dysydentów: Piotra Jakira, Ukra­

530

ińca Iwana Dziuby (1976), Gruzina Zwiada Gamsachurdii1(1978), ojca Dmitrija Dudki (1980). W latach siedemdziesiątych KGB frontalnie atakuje ruch obro­ ny praw człowieka i obywatela. Aresztuje członków grup moni­ torujących respektowanie porozumień helsińskich, które zosta­ ły powołane z inicjatywy Jurija Orłowa latem 1975 roku najpierw w Moskwie, a następnie na Ukrainie, Litwie, w Gruzji i Armenii (1976-1977). Aresztuje założycieli wolnych związków zawodowych (1978-1980), działaczy grup religijnych, członków ruchów narodo­ wych. Raport Amnesty International Więźniowie polityczni w ZSRS: stosunek do nich i warunki odbywania kary wylicza najbardziej rozpo­ wszechnione rodzaje prześladowań: „Obóz, więzienie, szpital psy­ chiatryczny, w którym uwięzieni korzystają z mniejszych praw niż ich towarzysze w łagrach, zesłanie i wydalenie z kraju”189. Prześladowania spadające na dysydentów to tylko jeden z ele­ mentów represyjnej polityki państwa. O ile „celem komunizmu jest wszechstronny i harmonijny rozwój jednostki”, o tyle — jak twierdzą sowieccy filozofowie — „cel ten nie może być osiągnięty bez aktywnej regulującej i organizującej działalności państwa”190. Politykę represji w ZSRS uzasadnia się koniecznością wychowaw­ czą, walką z przeżytkami przeszłości. Główne grzechy społeczeń­ stwa realnego socjalizmu to „rabowanie własności socjalistycznej, bumelanctwo, nadużywanie spirytualiów”191. Kradzieże i korupcja to zjawiska na skalę masową, pozwa­ lające sowieckiemu adwokatowi wysnuć wniosek o przekształ­ ceniu się ZSRS w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w „państwo kleptokratyczne”192. Alkoholizm przybrał przerażają­ ce rozmiary. Na plenarnym posiedzeniu Sądu Najwyższego ZSRS cytowano wyniki badań przeprowadzonych w jednym z rejonów 1 Zwiad Gamsachurdia (1939-1993) — w latach osiemdziesiątych organizator bloku opozycyjnego Okrągły Stół — Wolna Gruzja. Pierwszy prezydent Gruzji wybrany w wolnych wyborach.

531

Litewskiej SRS. W 1963 roku na jednego mieszkańca przypada­ ło rocznie średnio 8 litrów wódki, w 1973 — 28,5 litra. Każdy z mieszkańców tego rejonu (Litwa należy do republik przodują­ cych w obszarze kultury) wydał w ciągu roku 230 rubli na wódkę i 3 ruble na książki193. Jednym z następstw alkoholizmu jest drastyczny wzrost licz­ by więźniów. Tylko w 1974 roku 600 tysięcy kierowców pociągnię­ to do odpowiedzialności karnej za prowadzenie samochodu po pi­ janemu. Każdy proces kończy się skazaniem na lata łagrów194. Państwo zachowuje pozory zwalczania alkoholizmu, lecz w istocie wręcz zachęca do pijaństwa, znaczna bowiem część jego budżetu to wpływy ze sprzedaży spirytualiów. Poza tym alkohol otumania, odwracając uwagę od trudności dnia powszedniego. Państwo tępi kradzieże i korupcję, ale zarazem przymyka na nie oko, ponieważ służą za smar umożliwiający funkcjonowanie socja­ listycznej gospodarki. Rozkład społeczeństwa w wyniku nagmin­ nego pijaństwa i powszechnej korupcji wzmacnia państwo. Wszy­ scy obywatele są winni, państwo może ich karać bądź też okazać łaskę. W pierwszym wypadku jest sprawiedliwe, w drugim — do­ brotliwe. A w każdej sytuacji ma słuszność. Breżniew w referacie wygłoszonym na XXVI zjeździe KPZS uznał pijaństwo za poważ­ ny problem195. Według nieopublikowanych danych 40% ludności ZSRS cierpi na alkoholizm, 20% — na nieuleczalny. Przy czym pi­ jaństwo to niejedyna przypadłość sowieckiego społeczeństwa. W 1975 roku w Związku Sowieckim przestano publikować dane dotyczące śmiertelności dzieci. I to wcale nieprzypadkowo. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego umieral­ ność dzieci w ZSRS w latach 1 9 7 0 -1 9 7 5 wzrosła o ponad jedną trzecią. Na podstawie rozmaitych źródeł amerykańscy analitycy zdołali wykryć, że władze sowieckie zaniżały te dane o co najmniej 14%. Z tych samych wyliczeń wynika, że współczynnik umieral­ ności niemowląt w ZSRS wynosi 40%o, podczas gdy w USA i Euro­ pie Zachodniej — 13%o.

532

Przeciętna długość życia w ZSRS również uległa skróceniu, poczynając od lat sześćdziesiątych. Pod koniec następnej dekady była niższa o sześć lat w porównaniu z krajami rozwiniętymi196. W takiej sytuacji nie znalazł się żaden kraj europejski. Pod wzglę­ dem obu wymienionych wskaźników Związek Sowiecki figuro­ wał na tej samej liście, co rozwijające się kraje Ameryki Łacińskiej i Azji (Kostaryka, Jamajka, Malezja, Sri Lanka, Meksyk). Tylko po części można to interpretować jako skutek gorszego odżywia­ nia się ludności, wzrostu alkoholizmu, skażenia środowiska na­ turalnego, niszczenia przyrody, zwiększenia liczby wypadków przy pracy i wypadków drogowych, częstego usuwania ciąży. Jed­ nocześnie wiadomo na przykład o wzroście śmiertelności wśród charkowskich hutników, kobiet w średnim wieku zatrudnionych w kołchozach itp. W 1975 roku niemal każdą kategorię wieku w ZSRS cecho­ wała wyższa śmiertelność niż w 1960 roku. W kategorii powyżej 59 lat wzrosła o niemal 20%, dla 40-latków — o ponad 40%. Od 1965 roku wskaźnik przeciętnej długości życia mężczyzn spadł o cztery lata197. Jednym z powodów tej sytuaq'i jest pogorszenie się stanu służby zdrowia. Specjaliści są zdania, że prócz zmniejszenia na­ kładów na lecznictwo (1965 — 6,6% budżetu, 1978 — 5,2%) — zamiast na poprawę jakości służby zdrowia, środki przezna­ cza się na jej rozbudowę ilościową. Tymczasem sama tylko gry­ pa każdego roku zabija dziesiątki tysięcy niemowląt. Choć perso­ nelu medycznego w ZSRS było dwukrotnie więcej niż w USA, to jego sprawność była znacznie gorsza. Pracownicy służby zdrowia są jedną z najgorzej opłacanych kategorii pracowniczych w Związ­ ku Sowieckim, a zawód lekarza nie uchodzi bynajmniej za presti­ żowy. Złe wyszkolenie personelu medycznego prowadzi do dra­ matycznego wzrostu komplikacji pooperacyjnych i zgonów. W ZSRS służba zdrowia uchodzi za bezpłatną, ale i tu, jak wszędzie, kwitnie korupcja. Jeśli chce się mieć dobrego lekarza

533

— należy płacić; za odpowiednią opiekę trzeba płacić pielęgniar­ kom i salowym. Kryzys systemu opieki zdrowotnej to tylko jeden z objawów permanentnej niewydolności sowieckiej gospodarki. Władimir Bukowski pisze o szacunkach, jakie prowadził wraz z przyjaciółmi: „Według naszych najbardziej starannych obliczeń liczba więźniów nie spada poniżej 2,5 miliona — czyli 1% spo­ łeczeństwa, wszak to co setny obywatel”198. Statystyki oficjalne (wywiezione nielegalnie na Zachód) podają następujące dane: w 1976 roku skazano 976 090 osób; na dzień 1 stycznia 1977 roku w obozach i tiurmach ZSRS odbywało kary 1 612 378 osób; na „budowach gospodarki narodowej” pracowało 495 711 ska­ zańców199. Jurij Orłów, skazany 18 maja 1975 roku za utworzenie Komitetu Helsińskiego na siedem lat łagrów i pięć lat zesłania, przygotował wraz z przyjaciółmi raport, w którym oceniono licz­ bę więźniów w 1979 roku na co najmniej 3 miliony ludzi. Do tego należy dodać około 2 milionów skazanych na wyroki do trzech lat, odbywających karę na wspomnianych „budowach gospodar­ ki narodowej”1. Wysoki odsetek przestępczości jest utrzymywany przez pań­ stwo z przyczyn polityczno-wychowawczych i ekonomicznych. Pa­ ragraf kodeksu karnego o walce z „pasożytami” przypominał do złudzenia średniowieczne angielskie prawa o karaniu za włóczę­ gostwo. Paragraf 209 kodeksu karnego przewiduje „pozbawienie wolności na okres do 2 lat albo prace resocjalizacyjne na okres od 6 miesięcy do 1 roku” za „systematyczne uprawianie włóczęgo­ stwa albo żebranie”. Przyjęta w listopadzie 1979 roku uchwała KC KPZS o nasileniu działań na rzecz ochrony praworządności i walki z przestępczością stała się sygnałem do kolejnej fali re­ presji. W świetle tego dokumentu pasożytem stawał się każdy, 1 Na początku lat sześćdziesiątych wprowadzono system przedter­ minowych lub warunkowych zwolnień i wysyłania na odległe budowy (przyp. autora).

534

kto „na przestrzeni dłuższego czasu (konkretnie 4 miesiące plus 1 miesiąc ostrzeżenia) nie pracuje”. Po przyjęciu tej uchwały para­ graf 209 stosuje się do osób mieszkających u siebie w domu, nieparających się żebractwem, fizycznie zdrowych200. Kolejne zastępy skazanych wysłano na „budowy komunizmu”. Charakter państwa określają bardzo zróżnicowane kryteria. Jednym z nich jest liczba więźniów. Nawet według oficjalnych da­ nych na dzień 8 lutego 1977 roku w ZSRS za kratami znajdowało się 1,7 miliona ludzi. Na 260 milionów ludności jest to niezaprze­ czalny postęp w stosunku do czasów stalinowskich, kiedy na ogól­ ną liczbę 180 milionów mieszkańców w więzieniach i łagrach prze­ bywało 15 milionów. Ale jeśli mamy w pamięci, że w 1979 roku w USA liczba więźniów wynosiła 253 tysiące (plus 140 tysięcy drobnych przestępców odsiadujących niewielkie wyroki w więzie­ niach komunalnych, a więc w sumie 400 tysięcy), jeśli pamiętamy, że w 1912 roku liczba więźniów w Rosji wynosiła 183 tysiące przy 140 milionach ludności — wówczas dopiero w pełni można ocenić wymowne skutki sześciu dekad budowania nowego świata.

Kwestia narodowościowa Rewolucja październikowa przyrzekła solennie, że zlikwiduje „kwestię narodowościową” w dawnym imperium rosyjskim, któ­ re stało się państwem socjalistycznym. Stalin obwieścił o jej osta­ tecznym rozwiązaniu. W epoce realnego socjalizmu wynaleziono formułę opisującą przeszłość, teraźniejszość i przyszłość proble­ mu. Przeszłość: „kapitalizm rozdziela i alienuje narody”; teraź­ niejszość: socjalizm „proponuje nowe, wyższe formy ludzkiego współżycia”; przyszłość: „rozwój narodu sowieckiego — gwaran­ tem stworzenia w przyszłości jakościowo nowej wspólnoty ludz­ kiej, obejmującej wszystkie narody świata, które wejdą na drogę socjalizmu i komunizmu”201.

535

Z okazji 40-lecia sowieckiej konstytucji (w przeszłości znanej jako konstytucja stalinowska) przewodniczący Sowietu Narodo­ wości Najwyższego Sowietu ZSRS przypomniał, że „historia zna niemało prób budowania rozległych imperiów, od Aleksandra Ma­ cedońskiego począwszy, a na Rzeszy hitlerowskiej kończąc”. Wie­ rząc widocznie, że wielonarodowe imperia były marzeniem ludzko­ ści, przewodniczący Sowietu Narodowości konkluduje: „Dopiero z chwilą powstania państwa socjalistycznego [...] odwieczne ma­ rzenie ludzkości znalazło realne wcielenie”202. Stworzenie „idealnego imperium” pogłębiło konflikty, skom­ plikowało kwestie narodowościowe: do napięć nacjonalistycznych wewnątrz ZSRS dołączyły problemy narodów stanowiących ze­ wnętrzny pas sowieckiego imperium. Przebudzenie świadomości narodowej ludów ZSRS przejawia się bardzo różnie. Na Ukrainie rozlegają się głosy wzywające do „organizowania walki narodowowyzwoleńczej i walki o demokra­ cję”203. W Armenii w 1968 roku powstaje podziemna Zjednoczona Partia Narodowa, „której celem jest stworzenie niezależnego Pań­ stwa Armeńskiego”204. Hasła niepodległości zyskują popularność również na Litwie. 14 maja 1972 roku w centrum Kowna podpalił się młody robotnik Romas Kalanta. Nad żywą pochodnią wznosił się transparent: „Wolność dla Litwy!”. Pogrzeb Kalanty przero­ dził się w wielotysięczne manifestacje, rozpędzone przez mili­ cję205. Marynarz Simas Kudirka, który w 1972 roku usiłował zbiec z pokładu sowieckiego statku w USA i został wydany przez Ame­ rykanów władzom sowieckim, swoje wystąpienie na procesie za­ kończył apelem: „Wzywam o niezależność dla mojej ojczyzny, Li­ twy”. W Gruzji, na Ukrainie, w republikach bałtyckich narasta bunt przeciw przymusowemu nauczaniu języka rosyjskiego, prze­ ciw rusyfikacji szkolnictwa. Rzym nigdy nie narzucał podbitym ludom swojej mowy. Ję ­ zyk metropolii rozprzestrzeniał się samorzutnie, bo ktokolwiek pragnął kariery w rzymskim imperium, musiał znać łacinę. Język

536

rosyjski — niezbędny każdemu, kto chciał robić karierę w świecie sowieckim, kto chciał uczestniczyć w sowieckiej kulturze — był narzucany wszystkim poddanym ZSRS. Stał się kluczowym in­ strumentem sowieckiej ideologii. Osobne zjawisko to rosyjski nacjonalizm. Władimir Osipow, redaktor ukazującego się w samizdacie pisma „Wiecze” — „pierw­ szego wydawanego w ZSRS organu rosyjskiego nacjonalizmu” — ostrzegał w 1972 roku, że „naród rosyjski może zniknąć”, stwierdzając: „Nie ma innego wyjścia z moralnego i kulturowego zaścianka, w jakim znalazła się Rosja, poza oparciem się na rosyj­ skiej świadomości narodowej”. Osipow określił ogłoszony przez siebie i przez pismo „Wiecze” nacjonalizm mianem „ochronne­ go” i nazwał go przejawem „instynktu samozachowawczego giną­ cego narodu”206. Było to wezwanie do ochrony narodu rosyjskie­ go, narodu-hegemona w najpotężniejszym imperium XX wieku, narodu zagrożonego w swym istnieniu przez sowiecką ideologię — w równym stopniu bezwzględną wobec narodowych wartości Rosjan, jak i innych nacji. Państwo sowieckie stosuje zróżnicowane formy walki z ru­ chami narodowymi, które nie tylko nie zamierzają obumierać, ale wręcz rosną w siłę. Podstawową formą są represje: aresztowa­ nia, łagry, szpitale psychiatryczne. Im silniejszy ruch, tym ostrzej­ sze prześladowania. Szczególnie bezlitośnie tępieni są nacjonali­ ści ukraińscy, litewscy, ormiańscy. 30 stycznia 1979 roku agencja TASS doniosła o rozstrzelaniu ormiańskich nacjonalistów, Stiepana Zatikiana, Akopa Stiepaniana i Zawena Bagdasariana. Wszyst­ kich trzech aresztowano w listopadzie 1977 roku pod zarzutem spowodowania 8 stycznia tegoż roku eksplozji w moskiewskim metrze, po czym na rozprawie przy drzwiach zamkniętych skaza­ no na karę śmierci, mimo że wielu świadków potwierdziło wiary­ godność ich alibi. Egzekucja Zatikiana, Stiepaniana i Bagdasaria­ na, pierwszy wyrok śmierci wykonany w czasach postalinowskich, była jednoznacznym ostrzeżeniem pod adresem nacjonalistów.

537

W arsenale środków służących do zwalczania nacjonalistów pierwszorzędną rolę odgrywa pojęcie „sowieckiego patriotyzmu”. Jest to kontynuacja starej i dobrze znanej idei narodowego bolszewizmu. Pod koniec lat sześćdziesiątych w wielu sowieckich czasopismach i publikacjach intensywnie propaguje się idee narodowo-bolszewickie207, podawane w nowym sosie „neosłowianofilstwa”. Głosi się ideę szczególnej misji Rosji, która ziściła się w socjalistycznej rewolucji. Koncesjonowany nacjonalizm obejmu­ je literaturę, sztuki plastyczne, inne dziedziny kultury. W momen­ cie gdy zaczyna przybierać histeryczne formy czarnosecinnego rosyjskiego szowinizmu, Stróże sowieckiej ideologii naciskają ha­ mulec, ostrzegając: „Domena stosunków narodowościowych [...] w tak wielonarodowym kraju jak nasz jest jedną z najbardziej skomplikowanych w życiu społecznym”. Zbyt agresywna wersja rosyjskiego nacjonalizmu może spowodować reakcję w postaci na­ cjonalizmów lokalnych208. Partia komunistyczna posługuje się rosyjskim nacjonali­ zmem dla poszerzenia sfer oddziaływania sowieckiej ideologii. Samokrytykę duchownego Dmitrija Dudki zredagowano w du­ chu sowieckiego patriotyzmu: „Przyznaję, że uległem głosom propagandystów zmierzających do poderwania naszego ustroju. [...] Moja działalność nabrała bardziej antysowieckiego charakteru, ponieważ była początkowo inspirowana, a później wręcz sterowa­ na zza granicy. [...] Żałuję, że przez tę moją działalność ucierpiał mój kraj, naród, a także Kościół prawosławny”209. Duchowny wyznaje ze skruchą, że wyrządził szkodę — naj­ pierw krajowi, potem narodowi, a dopiero na końcu — Kościo­ łowi. Ktokolwiek głosi narodowe poglądy, wykraczające poza do­ zwolone ramy ideologii, naraża się na prześladowania. Osipow, święcie wierzący w rosyjski nacjonalizm, zdołał wydać od stycznia 1971 do marca 1974 roku dziewięć numerów pisma „Wiecze”, po czym został aresztowany i skazany na siedem lat łagrów oraz pięć lat zesłania. Nie cieszą się poparciem również pogrobowcy nazi­

538

zmu, którzy otwarcie wzywają do antysemickich pogromów i za­ rzucają partii nadmierną pobłażliwość. Ideologia sowiecka zaczęła przyswajać sobie nacjonahstyczne idee już w latach dwudziestych, dostosowując je do własnych potrzeb. Nie stała się jednak partią nacjonalistyczną w duchu nazistowskim, zatraciłaby bowiem swo­ ją istotę, a mianowicie swą wieloznaczność. Mając za zasadę brak zasad — ideologia sowiecka nie może zaakceptować również za­ sady nacjonalizmu. Karane są wszelkie przejawy nacjonahzmu w kompaniach re­ publik związkowych. Najczęściej jest to lokalny nacjonalizm miej­ scowych satrapów, pragnących uszczknąć dla siebie ociupinę wię­ cej władzy, trochę bardziej uniezależnić się od centrum. W 1972 roku na przykład nastąpił upadek Petro Szełesta, pierwszego se­ kretarza KC Komunistycznej Partii Ukrainy. Szelest, jeden z inspi­ ratorów interwencji w Czechosłowacji, zwolennik twardego kursu i bezwzględnych represji wobec wszelkich przejawów nieprawomyślności na Ukrainie, w Związku Sowieckim i we wszystkich kra­ jach sowieckiego bloku, stał się w opinii Politbiura za bardzo sa­ modzielny — i jego kariera runęła. System centralnego zarządzania sowieckimi republikami przez Moskwę opiera się na gwarancjach administracyjnych. Dru­ gim sekretarzem KC każdej republiki jest Rosjanin. Najczęściej funkcje przewodniczących miejscowych KGB i dowódców okrę­ gów wojskowych również pełnią Rosjanie. Jednak najbardziej nie­ zawodną rękojmią wierności danej republiki Moskwie jest to, że pierwszy sekretarz KC i całe kierownictwo partyjne oraz republi­ kańskie wiernie służy władzy sowieckiej. Poza drobnymi wyjątka­ mi, bardzo sprawnie wykrywanymi i eliminowanymi, nomenkla­ tura republik związkowych pozostaje oddana Kremlowi — tam bowiem mieści się źródło jej władzy. Rosjanie mieszkający w Gru­ zji, na Litwie, w Uzbekistanie i pozostałych republikach nie czu­ ją się przedstawicielami rasy panów, kolonizatorów — jak Anglicy w Indiach. Pod koniec lat siedemdziesiątych w Politbiurze więk­

539

szość kluczowych stanowisk zajmowali Ukraińcy. Rosjanie osie­ dlający się w republikach narodowych przynoszą ze sobą kulturę nie rosyjską, lecz sowiecką. Ukraińcy w Politbiurze wcale nie pro­ wadzą ukraińskiej polityki — prowadzą politykę sowiecką. W sztuce Izaaka Babla Zmierzch kawalerzysta Lowka Krzyk odpowiada na wyrzut rabina, że Żyd nie powinien jeździć konno: „Żyd, który wsiadł na konia, przestaje być Żydem”. Ukrainiec, Gruzin, Ormianin, Kazach, wspiąwszy się na szczyty władzy, wyzbywa się swojej narodowości, staje się cząstką Władzy Partii. Każdy cios w tę władzę to cios w niego osobiście. Ten system sprawdza się także w stosunkach z partiami bratnich krajów socjalistycznych. Ważną rolę w walce z nacjonalizmem odgrywa oficjalny an­ tysemityzm. Pierwsza otwarcie antysemicka książka — Trofima Kiczki Judaizm bez upiększeń — ukazała się w 1964 roku nakła­ dem wydawnictwa Ukraińskiej Akademii Nauk. Tupet autora oraz ilustracje żywcem wyjęte z hitlerowskiego pisma „Der Sturmer” wywołały na Zachodzie konsternację i protesty. Chruszczów, któ­ remu pozostawał jeszcze bez mała rok rządów, zmuszony był zde­ zawuować książkę i na jakiś czas wycofać ją z kolportażu. Wojna sześciodniowa 1967 roku otwiera nowy rozdział w historii sowieckiego antysemityzmu, który przestaje być sprawą wstydliwą i zyskuje pełnię praw obywatelskich. Syjonizm staje się kolejnym obiektem nienawiści — po nepmanach, szkodnikach czy kułakach. W książkach, czasopismach o milionowych nakładach, programach telewizyjnych, filmach — wszędzie przedstawia­ ny jest jako wielkie niebezpieczeństwo, zagrażające sowieckiemu państwu. Powstaje Stała Komisja przy Sekcji Nauk Społecznych Prezydium Akademii Nauk ZSRS na Rzecz Koordynacji Badań Po­ święconych Demaskowaniu i Krytyce Historii, Ideologii i Prakty­ ki Syjonizmu. Modelem i głównym źródłem inspiracji dla antysemickich pu­ blikacji jest książka pracownika aparatu KC KPZS Jurija Iwano­

540

wa Uwaga: syjonizm!, wydana w 400-tysięcznym nakładzie pod koniec lat sześćdziesiątych1. Ukazują się antysemickie powie­ ści Iwana Szewcowa, Walentina Pikula, Jurija Kolesnikowa. Wal­ ka z syjonizmem to doskonały przykład wszechmocy sowieckiej ideologii. Na podstawie cytatów zaczerpniętych z Marksa i Le­ nina antysyjonizm jest przedstawiany jako przejaw walki klaso­ wej. „Syjonizm jako ostatnie stadium imperializmu” — to dopisa­ ny przez sowieckich ideologów nowy rozdział leninowskiej teorii 0 imperializmie jako ostatnim stadium kapitalizmu. Antysyjonizm w ZSRS służy mobilizowaniu wszystkich naro­ dowości przeciw wspólnemu wrogowi — Żydom. Jednym z naj­ większych triumfów sowieckiej ideologii w latach siedemdziesią­ tych była rezolucja ONZ uznająca syjonizm za odmianę rasizmu. Dotąd w repertuarze sowieckiej propagandy rasizm był jednym z nielicznych pojęć mających jednoznaczny sens. Od przyjęcia wspomnianej rezolucji staje się pojęciem wieloznacznym, po­ dobnie jak wolność (formalna i realna), demokracja (burżuazyjna 1 socjalistyczna), humanizm (pseudo- oraz proletariacki). W ten sposób sowieckim ideologom udało się dokonać dzieła Hitlera. Utożsamianie antysyjonizmu z antysemityzmem przestaje być właściwością prawicy, reakcji, faszystów. Staje się marksistowską, zatem naukowo uzasadnioną, formą walki o wyzwolenie narodo­ we. Antysyjonizm to proletariacki internacjonalizm epoki realne­ go socjalizmu. W ostatnim ćwierćwieczu XX stulecia kwestia narodowa w ZSRS nabiera szczególnego znaczenia w związku z zachodzą­ cymi w kraju przemianami demograficznymi. Spis powszechny w 1970 roku wykazał postępujący regres demograficzny. Przy­ rost ludności w latach 1959-1970 (okres dzielący dwa kolej­ ne spisy) odpowiadał mniej więcej przyrostowi w latach 19261 Wydanie polskie: J. Iwanow, Uwaga: syjonizm!, tłum. W. Mazur, Warszawa 1970, nakład 20 310 egzemplarzy.

541

1939. Ale lata trzydzieste to okres kolektywizacji, głodu, terroru. Tymczasem lata sześćdziesiąte są dekadą stabilności i względ­ nego wzrostu stopy życiowej. Opierając się na wynikach spisu z 1959 roku, demografowie prognozowali, że w 1970 roku liczba ludności wyniesie 250 milionów. W rzeczywistości była niższa o 10 milionów. Największą niespodzianką, jaką przyniósł spis z 1959 roku, były dane świadczące o ujemnym przyroście naturalnym ludności rosyjskiej. Jednocześnie następuje eksplozja demograficzna w re­ publikach środkowoazjatyckich, wśród narodów tradycyjnie okre­ ślanych jako muzułmańskie, choć nie jest znany odsetek wyznaw­ ców islamu — islam w ZSRS to głównie tradycja kulturowa, a nie religijna. W 1970 roku mieszkańcy Rosyjskiej Federacyjnej Socjali­ stycznej Republiki Sowieckiej stanowili 53,7% ludności ZSRS, mieszkańcy Azji Środkowej — 13,7%, Kaukazu — 5,1%. W 1980 roku wskaźniki te wynoszą, odpowiednio: 52%, 15,9%, 5,5%. Przewiduje się, że w 2000 roku proporcje wyglądać będą następu­ jąco: 47,2%, 23%, 6,6%210. Oznacza to, że na początku XXI wieku przewidywana liczba ludności ZSRS wyniesie 310-320 milionów, spośród których 100 milionów będą stanowić rdzenni miesz­ kańcy Azji Środkowej i Kaukazu211. Istotna jest też spodziewa­ na zmiana struktury narodowości pod względem wieku na ko­ rzyść tak zwanej ludności muzułmańskiej. Jeśli prognozy okażą się trafne, to pod koniec XX wieku 21,8% ludności RFSRS będą stanowić dzieci w wieku poniżej 15 lat, a 21,8% — starcy powy­ żej 60 lat. W Uzbekistanie proporcje te wyglądać będą następu­ jąco: 40% i 8%; w Tadżykistanie — 45,6% i 7,4%; w Turkmenii — 39,5% i 7,9%212. Gwałtowny przyrost rdzennej ludności środkowoazjatyckiej w ostatnich dziesięciu latach obala wszystkie przewidywania de­ mografów. Zamiast przepowiadanego na 1980 rok wzrostu licz­ by ludności Azji Środkowej o 10%, w rzeczywistości zwiększy­

542

ła się ona o 27%; w Kazachstanie zamiast przewidywanych 6% — o 13%. Wszelkie rekordy pobił Azerbejdżan: zamiast 5,5% w 1980 — 18% w roku 1979213. W latach 1970-1979 liczba Uzbeków i Tadżyków zwiększyła się o 36%, Turkmenów o 33%, Kirgi­ zów o 31%, Kazachów o 24%, wreszcie mieszkańców Azerbejdża­ n u — o 25%214. Poza obszarem Azji Środkowej i Azerbejdżanu tak zwane na­ rody muzułmańskie cechował znacznie mniejszy przyrost: liczba ludności tatarskiej zwiększyła się zaledwie o 6,5%215. Eksplozję demograficzną w Azji Środkowej tłumaczy po czę­ ści tradycyjna niechęć rdzennej ludności do migracji, życie rodzin­ ne, klanowe, przywiązanie do tradycji. Czy przyrost liczby ludno­ ści środkowoazjatyckiej doprowadzi do zachwiania równowagi politycznej w strukturze kraju, do zmiany stałego kursu na ru­ syfikację narodów ZSRS? To sprawa dyskusyjna. Odpowiedź za­ leży w szczególności od tego, jak długo muzułmańska wspólnota będzie w stanie okazywać bierny, nierzadko instynktowny opór wobec ingerencji w jej ustalony wielowiekową tradycją tryb życia. Spis z 1979 roku wykazał na przykład, że młode pokolenie w re­ publikach Azji Środkowej coraz lepiej włada językiem rosyjskim, co jest warunkiem kariery zawodowej. W porównaniu ze spisem z 1970 roku skokowo wzrosła liczba Uzbeków uważających ro­ syjski za swój drugi język: w 1970 — 1,3 miliona, w roku 1979 — 6,2 miliona1,216. Demografia stawia przed sowieckim państwem dwa trudne dylematy. Pierwszy, oficjalnie sygnalizowany na XXVI zjeździe KPZS, to problem rąk do pracy217. Spadek liczby narodzin musi oznaczać wysychanie źródła siły roboczej. Prognozy na okres 1970-1980 przewidywały wzrost liczby ludności ZSRS z 243 do 267 milionów. W 1979 roku ludność ZSRS przekroczyła zaled­ wie 262 miliony218. Nastąpił spadek liczby urodzeń wśród popula1 Nie można wykluczyć, że dane te są mocno zawyżone.

543

cji rosyjskiej i ukraińskiej. W 1979 roku Rosjanie stanowili 52,4% ogólnej liczby ludności ZSRS; odsetek ten spadł w ciągu dziesię­ ciu lat o 1%219. Wszystkie republiki sowieckie prócz środkowoazjatyckich za­ czynają odczuwać niedobór siły roboczej. Ale najważniejsze re­ giony przemysłowe położone są na zachodnich obszarach kraju i na Syberii. Problem siły roboczej jest niezwykle złożony. Prze­ cież nawet dziś do Azji Środkowej sprowadza się robotników z eu­ ropejskiej części ZSRS i to oni stanowią większość zatrudnionych w nowych ośrodkach przemysłowych Uzbekistanu. Czy uda się wykorzystać Azję Środkową jako rezerwuar siły roboczej i w jaki sposób? Jest to kwestia otwarta. Innym zagadnieniem, powiązanym ze spadkiem tempa przyrostu naturalnego narodów słowiańskich, staje się struktu­ ra narodowościowa sowieckich sił zbrojnych. Dotyczy to przede wszystkim kadry oficerskiej.

Religia Z trybuny XXV zjazdu partii (1976) Leonid Breżniew określił lud­ ność ZSRS jako „społeczeństwo, w którym panuje światopogląd naukowo-materialistyczny”. Niemniej sowieccy ideolodzy przy­ znają fakt istnienia „religijnych przeżytków przy socjalizmie”. Ba­ dania socjologiczne przeprowadzone przez komitet partii w Psko­ wie wykazały, że „około 12-13% mieszkańców miasta uważa siebie za ludzi wierzących”220. Można przyjąć, że jest to oficjalne oszaco­ wanie odsetka prawosławnych wiernych. Kosmonauta Oleg Makarów, który uczestniczył w locie orbi­ talnym i dlatego uważa się za specjalistę od zagadnień filozoficz­ nych, pisze: „Słowo »wiara« często kojarzy się z pojęciem »wiara religijna«. Ale jestem głęboko przekonany, że bez wiary żyć nie­ podobna, pytanie tylko — w co wierzyć?”. Kosmonauta sam od­ powiada: „Ja sam, podobnie jak miliony ludzi sowieckich, wierzę

544

w naukę — w przenikającą wszelkie tajemnice, poznawczą nau­ kę, w wielką moralną siłę ludzkiego rozumu”221. Wierni ze Pskowa poszukiwali „uniwersalnego środka wy­ chowania moralnego”222 w religii. Sześć dziesiątków lat ateistycz­ nej propagandy nie zdołało wytrzebić w ludziach potrzeby wiary w Boga. Wiele świadczy o coraz szerszej potrzebie poszukiwania duchowości. Można tak sądzić przede wszystkim na podstawie nasilają­ cych się fal represji wobec wspólnot wiernych. Dokumenty ujaw­ niane przez założony w 1976 roku w Moskwie Chrześcijański Komitet Obrony Praw Ludzi Wierzących w ZSRS, „Kronikę Kościo­ ła Katolickiego na Litwie” ukazującą się od 1972 roku, wydawane w samizdacie pismo „Żydzi w ZSRS”, a także pojawiające się w in­ nych publikacjach przytaczają liczne fakty prześladowania wier­ nych. Zamyka się świątynie: w ciągu dwóch lat, od 1959 do 1961 roku, liczba cerkwi prawosławnych spadła z 20 tysięcy do 7 tysię­ cy223. Wychowywanie dzieci w duchu religijnym jest surowo za­ bronione, wręcz karane. Państwo pilnie strzeże swego monopolu na wychowanie sowieckiego człowieka. Specjalista od propagan­ dy ateistycznej argumentuje, że „dwa całkowicie sprzeczne od­ działywania” prowadzą do „zmagań wewnętrznych, szkodliwych dla zdrowia psychicznego dziecka, [...] które wyczerpują nerwowo i mogą stać się przyczyną poważnych zaburzeń”224. Prześladowania wiernych to tylko jedna z form zwalczania religii. Istnieje również ścisły nadzór nad Kościołem, a sprawuje go Rada ds. Religii1, która ma na celu stopniową likwidację wiary i wykorzystywanie jej — dopóki istnieje — w interesie państwa. 1 Rada ds. Religii — sowiecki organ państwowy w latach 1965-1991, nadzorujący funkcjonowanie Kościołów i organizacji religijnych. Powstała u schyłku chruszczowowskiej krucjaty antyreligijnej w wyniku połącze­ nia Rady ds. Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (utworzonej w 1943) i Rady ds. Kultów Religijnych (utworzonej w 1944). Została zlikwidowana w ra­ mach gorbaczowowskiej pieriestrojhi.

545

Adresowany do członków KC KPZS tajny raport tejże Rady, Ka­ dry cerkiewne i środki prawnego ograniczenia ich działalności, ujaw­ niony przez emigracyjny kwartalnik w Paryżu, daje ogólne wy­ obrażenie o celach i formach kontroli. Rada prowadzi, rzecz jasna, podobne działania wobec wszystkich wyznań — katolików, mu­ zułmanów i innych. Teoretyczną bazę funkcjonowania Rady ds. Religii— jak głosi raport — stanowi przekonanie, że „religia zawsze stała i będzie stać na obcych marksizmowi pozycjach”, ale „w wyniku nieprze­ rwanej pracy politycznej z biskupami [...] coraz częściej przecho­ dzą oni na pozycje patriotyczne”. Kontrolę nad Cerkwią prawo­ sławną prowadzi się poprzez nadzór nad duchowieństwem — od patriarchy do ostatniego kleryka. Bardzo pilnie kontroluje się nabór do trzech seminariów duchownych: moskiewskiego, leningradzkiego i odeskiego, oraz dwóch akademii teologicznych: moskiewskiej i leningradzkiej. Każdy kandydat musi być zatwier­ dzony przez władze lokalne, czyli Komitety Bezpieczeństwa Pań­ stwowego. Zasada selekcji: jak najmniej duchownych, a każdy musi się wykazać nie tylko „lojalnością i patriotyzmem wobec społeczeństwa socjalistycznego, [...] lecz również pełną świado­ mością tego, że nasze państwo nie jest zainteresowane zwiększa­ niem roli religii i Kościoła w społeczeństwie, a zatem nie powinien przejawiać szczególnego zaangażowania w krzewieniu prawosła­ wia wśród ludności”225. W rezultacie nieustannego zmniejszania się liczby duchownych 1 stycznia 1975 roku w kraju doliczono się 7062 zarejestrowanych cerkwi oraz 5994 księży i diakonów226. Znaczną część duchowieństwa i biskupów raport ocenia pozy­ tywnie: „nie przejawiają religijnej aktywności”. Jako przykład dobrego pasterza raport wymienia biskupa Ionę: „Nie wykazu­ je szczególnej gorliwości w nabożeństwach biskupich. [...] Kaza­ nia wygłasza regularnie, ale krótkie i mało wyraziste, bez pasji. Prawie każde kazanie kończy wezwaniem do wiernych, aby żyli w pokoju, walczyli o pokój na całym świecie, dobrze pracowali

546

w zakładzie227. Pozytywnie ocenia się działalność biskupa Wiktorina, który „wychowuje powierzone mu owieczki w duchu miło­ ści do naszej drogiej Ojczyzny”228. „Dobrzy pasterze” pobierali nauki w szkołach dla duchow­ nych, na przykład w odeskim seminarium, gdzie odbywały się następujące wykłady: „Sukcesy KPZS i rządu sowieckiego w wal­ ce o urzeczywistnienie programu pokoju, opracowanego przez XXV zjazd partii”, „Lenin a rewolucja kulturalna”, „Leninowska nauka o moralności komunistycznej i podstawowych zasadach wychowania moralnego”, „Wychowanie nowego człowieka — naj­ ważniejszym zadaniem budownictwa komunistycznego” itp. Raport z dumą uwydatnia zasługi Rady ds. Religii na polu przekształcania Kościoła prawosławnego w instrument wycho­ wania obywateli w duchu sowieckiego patriotyzmu, w duchu mi­ łości do socjalistycznej ojczyzny. Długotrwała kontrola i demoralizacja Kościoła prawosławnego usprawiedliwiały duchownego ojca Dmitrija Dudkę, który — krót­ ko przed aresztowaniem i późniejszą „skruchą” — nazwał kościelną hierarchię „kreaturami tych bezbożników”. Na własne pytanie: „Ale czyż oni przynajmniej wierzą?” — nie był w stanie udzielić odpo­ wiedzi. Dudko doskonale rozumiał, że organa manipulują Cerkwią, przede wszystkim „grając na rosyjskości: przecież jesteście rosyj­ skim człowiekiem, my też Rosjanie, musimy trzymać się razem”229. W Archipelagu GUŁag, arcydziele przywracającym narodowi jego pa­ mięć, Aleksander Sołżenicyn przypomina, jak w 1922 roku podczas procesu eserowców nakłaniano oskarżonych, by się przyznali, per­ swadując: „Toć my tu wszyscy jesteśmy rewolucjonistami!”; w 1924 roku Borysa Sawinkowa przekonywano na rozprawie: „Przecież i ty, i my — jesteśmy Rosjanami!”; w 1937 roku zniewalająca melodia brzmiała: „Wszyscy — i wy, i my — jesteśmy komunistami!”230. Ujarzmiona religia pozwala sowieckiej ideologii poszerzać słownictwo i sfery wpływów. Album Matki Boskiej Dońskiej ukazu­ je się z przedmową tłumaczącą, że „głęboko emocjonalny wizeru-

547

nek Matki Boskiej Dońskiej ucieleśnia postępowe idee rosyjskie­ go ludu, które uformowały się w jego walce o niepodległość”1,231. Poeta Siergiej Smirnow układa peany ku czci wspaniałych ludzi sowieckich z okazji 60-lecia wybuchu rewolucji październikowej i kończy swój poemat słowami: „Niech ich w opiece swej ma bóg plus Władza Sowiecka”232. Poeta sowiecki, parafrazując słynne po­ wiedzenie Lenina: „Komunizm — to władza sowiecka plus elek­ tryfikacja całego kraju”, pisze słowo „bóg” małą literą, a „Władza Sowiecka” — wielką. W pojęciu Smirnowa na nowym etapie „bóg” pełni funkcję elektryfikacji. W kwietniu 1933 roku Hitler oświadczył w Reichstagu: jest się albo chrześcijaninem, albo Niemcem. Nie można być jednym i drugim. Obywatel ZSRS może być wierzący, o ile wiara nie prze­ szkadza mu być przede wszystkim sowieckim patriotą. Najpoważniejsze trudności władza sowiecka napotyka na Li­ twie, gdzie zdecydowaną większość ludności stanowią katolicy. Dla Litwinów wiara i tożsamość narodowa pozostają nierozłączne. Liczba kościołów katolickich na Litwie nieustannie maleje, po­ dobnie jak świątyń innych wyznań w ZSRS. W 1974 roku w Litew­ skiej SRS było 628 kościołów katolickich, ale tylko 554 miały swego kapłana233. Jeśli jednak weźmiemy pod uwagę, że liczba ludności li­ tewskiej w 1979 roku wynosiła 2,8 miliona — widać, że te proporcje wyglądają tam znacznie korzystniej niż w przypadku Cerkwi pra­ wosławnej. Z przeprowadzonego w 1979 roku spisu powszechne­ go wiadomo, że ludność rosyjska w Litewskiej SRS liczyła wówczas 137 397 osób. Episkopat Kościoła katolickiego na Litwie „wykazuje tendencję do podporządkowania się naciskom władz, nie jest nato­ miast ślepym narzędziem komunistycznych władców”234. Przykład Kościoła katolickiego w ościennej Polsce i wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża wzmacnia pozycję litewskich katolików. 1 Album ukazał się w związku z 500-leciem bitwy na Kulikowym Polu (1380), gdzie wojska ruskie odniosły zwycięstwo nad Tatarami.

548

Drugą pod względem liczby wyznawców religią w ZSRS jest islam. Pięćdziesiąt milionów mahometan czyni ze Związku So­ wieckiego piątą muzułmańską potęgę na świecie, po Indiach, Pa­ kistanie, Bangladeszu i Indonezji. Stosunki między państwem i is­ lamem przypominają sytuację pozostałych wyznań: władze dążą do jego zlikwidowania, a w trakcie likwidacji starają się wykorzy­ stać go do własnych celów. W 1959 roku, jeszcze przed początkiem chruszczowowskiej krucjaty antyreligijnej, liczbę meczetów szacowano na około 1,2 tysiąca. W ciągu kolejnych 20 lat zmalała do 300235. Dwa mu­ zułmańskie uniwersytety, w Bucharze i Taszkencie, opuszcza co­ rocznie około 50 duchownych. Wytyczona w latach trzydziestych polityka wobec islamu przewidywała fazę wstępną — zbliżenie lu­ dów mahometańskich z pozostałymi sowieckimi narodowościami — a następnie scalenie biologiczne, kulturowe i językowe ze star­ szym bratem: z Rosjanami. W latach sześćdziesiątych i siedemdzie­ siątych żywotność islamu poza granicami ZSRS była dla wszystkich oczywista. Wyjątkowość islamu jako religii polega na tym, że pozwa­ la on duchowieństwu umacniać jedność muzułmanów niezależnie od tego, czy są wierzący, czy nie. Duchowieństwo muzułmańskie znalazło nowe formy odprawiania obrzędów religijnych, nieprowadzące do konfliktów z władzami, lecz pozwalające wiernym zacho­ wać poczucie więzi ze światem islamu. Ważnym składnikiem ideologii islamu w ZSRS jest teza o po­ kojowym współistnieniu tej religii i komunizmu. W 1970 roku na zjeździe sowieckich muzułmanów w Taszkencie padały nastę­ pujące oświadczenia: „Przywódcy sowieccy, chociaż nie wierzą w Boga ani jego Proroka, [...] stosują prawa podyktowane przez Boga i przez Proroka”, albo „czcimy geniusz Proroka, który głosił społeczne zasady socjalizmu. Radzi jesteśmy, że wiele zasad socja­ listycznych jest spełnieniem nauk Mahometa”236. Duchowieństwo muzułmańskie, podróżując po świecie, aktywnie propaguje so­ wiecką politykę zagraniczną. Wybitny znawca sowieckiego islamu

549

Alexandre Bennigsen mówi o duchowym przywódcy mahometan Azji Środkowej i Kazachstanu, muftim Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxonie, że jest „najskuteczniejszym przedstawicielem sowiec­ kiej nomenklatury w niesowieckim świecie muzułmańskim”. Mu­ fti jeździ po krajach muzułmańskich, niosąc świadectwo „rozkwi­ tu islamu i jego wolności w ZSRS”237. W Związku Sowieckim oprócz islamu oficjalnego, kontrolo­ wanego przez Radę ds. Religii, istnieje specyficzny islam równole­ gły — tajne bractwa sufijskie: tarikaty. Są dobrze zorganizowane, dynamiczne i wrogie wobec ustroju sowieckiego. To im właśnie islam w ZSRS zawdzięcza swoje przetrwanie jako religia i sposób życia. Połączenie tych dwóch form życia religijnego pozwala isla­ mowi „socjalnemu” godzić się na kompromisy, spełniać narzucane przez państwo zadania propagandowe, ze swej strony domagając się pewnych ustępstw. Muzułmańskie duchowieństwo prowadzi politykę z perspektywy Wieczności, natomiast państwo sowieckie dąży do korzyści natychmiastowych. W latach sześćdziesiątych w republikach muzułmańskich nie było dysydentów. Prasa zachodnia donosiła, że pierwszą falę so­ wieckich wojsk okupacyjnych w Afganistanie stanowiły jednost­ ki wchodzące w skład Środkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego, gdzie służyło wielu autochtonów. Jednocześnie przedstawiciele so­ wieckich mahometan zostali rozesłani do krajów muzułmańskich, aby zjednać ich poparcie dla sowieckiej inwazji. Na XXVI zjeździe KPZS w lutym 1981 roku Breżniew otwarcie mówił, iż gotów jest poprzeć te ruchy islamskie, które szerzą idee walki narodowowy­ zwoleńczej. Od razu jednak ostrzegł, że islam może stać się również sztandarem kontrrewolucji238. Które ruchy islamskie należy uznać za postępowe, a które za reakcyjne — o tym zadecydują sowieccy przywódcy. Mają w tym zakresie bogate doświadczenie. Praktykowana w ZSRS symbioza islamu z marksizmem zo­ stawia bez odpowiedzi pytanie, co nastąpi wcześniej: islamizacja marksizmu czy marksizacja islamu.

550

Trzecia odmiana walki z religią — poza prześladowaniami i asymilacją — to tworzenie nowych obrzędów. Wychodząc z za­ łożenia, że ludzi pociąga w religii nie tyle wiara w Boga, ile obrzę­ dy i rytuały, przedstawiciele sowieckiego „naukowego ateizmu” próbują oddziaływać nie tylko na umysły, lecz również na emocje. W 1979 roku odbyła się druga wszechzwiązkowa narada-seminarium poświęcona socjalistycznej obrzędowości; pierwsza miała miejsce w 1964 roku. Sformułowano podstawowe zadanie: „zga­ sić w świadomości wiernych iluzoryczne słońce”, jak Marks nazy­ wał religię, i zapalić „słońce sowieckie”239. Na naradzie dokonano oceny opracowanej „teorii socjalistycznej obrzędowości”, a także wpływu pomników (przede wszystkim mauzoleum Lenina), Do­ mów Ślubów1, rytuałów czerwonej soboty11itp. na Człowieka So­ wieckiego. Analizowano funkcjonowanie powołanych w republi­ kach związkowych Komisji Nowych Obrzędów i Świąt, będących sowieckim odpowiednikiem Sacra Rituum Congregatio — waty­ kańskiej Kongregacji Obrzędów. Najważniejszym obrzędem pozostaje polituczoba, szkolenie polityczne. W 1978 roku ponad 22 miliony ludzi (czyli niemal 12% ludności, licząc z niemowlętami) uczestniczyło w systemie szkolenia partyjnego. Odnotowując ten fakt, naczelny ideolog Mi­ chaił Susłow zalecał organizowanie jednolitych politdni. W takie dni — raz na miesiąc lub co tydzień — wszyscy mieszkańcy miast albo obwodów, w tym również grupy ludności, którym często po­ święca się za mało uwagi240, „otrzymują zagęszczoną dawkę ideo­ logii” — odprawiają rytuał. 1 Odpowiednik Urzędu Stanu Cywilnego. " Czerwona sobota, krasnyj subbotnik (woskriesnik) — sobota (ewen­ tualnie niedziela) czynu społecznego, ogłaszana w ZSRS od 1919 roku. W PRL czynem społecznym (lub partyjnym) nazywano nieodpłatne prace wykonywane w dni wolne, najczęściej organizowane przez zakłady pracy, szkoły, organizacje partyjne i młodzieżowe. Przez wielu uważane za ab­ surd, miały przekazywać ducha wspólnego dzieła dla ojczyzny.

551

Kultura Sowiecka kultura epoki d o j r z a ł e g o albo r e a l n e g o socjalizmu jest jego produktem, a jednocześnie najważniejszym instrumentem jego kształtowania. Podobnie jak w innych obsza­ rach życia społecznego, tak i w tym dobiegły końca paroksyzmy czasów stalinowskich i zygzaki okresu chruszczowowskiego. So­ cjalistyczna kultura została stworzona, jej kształty zastygły, mon­ strualnym ciężarem przygniata społeczeństwo, petryfikując je w danym cyklu rozwojowym. Z przeszłości zaczerpnięto wszyst­ ko, co niezbędne. Przede wszystkim doceniono zasługi Andrieja Żdanowa. Sama „Prawda” przyznaje: „Jego wystąpienia w kwestii nauki, literatury i sztuki znacząco przyczyniły się do ideologiczne­ go wychowania narodu sowieckiego, rozwoju jego kultury ducho­ wej”241. Równocześnie odrzucono tezę, jakoby ożywienie w kul­ turze przypadało na okres po śmierci Stalina, po XX zjeździe: „Początek odnowy należałoby osadzić kilka lat przed ustaloną datą 1956 roku”. Historyk sowieckiej literatury jest zdania, że od­ nowa zaczęła się już za życia Stalina, że za Stalina rozpoczęła się epoka Breżniewa242. Rezultaty widzimy jak na dłoni. Na podstawie ankiety prze­ prowadzonej wśród uczniów szkół miejskich i wiejskich sowiec­ cy socjologowie doszli do wniosku, że „porównanie absolwentów z lat 1960-1970 z tymi, którzy kończyli szkoły średnie w latach dwudziestych, wykazało, iż ogół dzisiejszych uczniów osiągnął taki stopień dojrzałości politycznej i społecznej, jaki w tamtych la­ tach cechował jedynie najlepszych reprezentantów młodzieży ro­ botniczo-chłopskiej”243. Szef sowieckich pisarzy wylicza walory, jakie powinny cecho­ wać działaczy dzisiejszej sowieckiej kultury, twórców kultury so­ cjalistycznej: „Słuszny kierunek ideowy, żarliwość partyjna, doj­ rzałość socjalistycznej myśli, ostrość pisarskiego spojrzenia”, i na samym końcu — „wielki kunszt profesjonalny”244. Zupełnie oczy­

552

wiste, że żaden wybitny pisarz rosyjski ani artysta odznaczający się tylko „profesjonalnym kunsztem” nie miałby najmniejszych szans zdać egzaminu na mistrza kultury socjalistycznej. Słuszny kierunek ideowy, wymieniony jako najważniejsze kryterium, stanowi podstawę kultury socjalistycznej i czyni z niej fenomen unikatowy w historii. Jeden ze stróżów czystości ideolo­ gicznej sowieckich pisarzy, przyznając, że „prawda to, jak wiado­ mo, najwyższe kryterium artystyczne literatury”, odrzuca trady­ cyjne, burżuazyjne rozumienie tego pojęcia: „Cała rzecz w tym, do czego potrzebna jest prawda”245. Marietta Szaginian, sędziwa so­ wiecka literatka, wytłumaczyła wyższość nowego społeczeństwa i jego kultury na przykładzie historycznym: „Przed 2 tysiącami lat pewien rzymski dygnitarz Piłat zapytał stojącego przed nim popu­ larnego wśród prostych rybaków prowodyra: »Cóż jest prawda?«. Ten, który stał przed nim, nie potrafił odpowiedzieć. Milczał. [...] W naszych czasach pojawił się człowiek organizujący społeczeń­ stwo na nowy ład. [...] On to udzielił odpowiedzi na pytanie, co to jest prawda: prawda to konkret”246. Prawda to konkret, a zatem jedynie partia wie, co to prawda. Tym samym „słuszny kierunek ideowy” — to iść za partią. Cenzura w socjalistycznym społeczeństwie zaczyna się od autocenzury, funkcjonuje w głowie pisarza, historyka, filozofa. „Prawda — to konkret”. Dlatego należy wiedzieć, o czym moż­ na pisać bez obaw, a co lepiej przemilczeć. Wybierając temat pra­ cy naukowej albo powieści, trzeba z góry nie tylko ocenić to, czy dana problematyka przejdzie i czy w ogóle jest dopuszczalna w danym momencie i kontekście historycznym, ale też przewi­ dzieć wszelkie możliwe zastrzeżenia czynników ideologicznych. Tu zaczyna się cenzura. Reszty dokonują właściwe organa, powo­ łane do nadzorowania prasy i publikacji oraz ochrony czytelników i autorów przed odchyleniami od prawd realnego socjalizmu. Na­ tomiast uchylających się od autocenzury i cenzury czekają poważ­ ne przykrości.

553

Dane dotyczące praktyk cenzury w ZSRS są rzadkie i wy­ rywkowe: na Zachodzie opublikowano kilka utworów sowieckich pisarzy w formie nieocenzurowanej, które można porównać z edy­ cjami krajowymi. Znacznie pełniejszy obraz metod i zasad funk­ cjonowania instytucji przepuszczającej potrzebną i zatrzymującej niepotrzebną prawdę wyłania się z Czarnej księgi cenzury PRL247. Dokumenty polskiej cenzury* — Książka zapisów i zaleceń, materiały instruktażowe, informacyjne — ukazują technolo­ gię obróbki ludzkiej świadomości. Istnieją wszelkie podstawy, by przypuszczać, że praktyka sowieckiej cenzury służyła za wzór cen­ zurze PRL. Sens działalności cenzorskiej nie polega bynajmniej na od­ dzielaniu informacji prawdziwych od fałszywych. Cenzura inge­ ruje, zakazuje publikacji tekstów i audycji radiowych nie dlatego, że są kłamliwe, ale z powodu tego, że istnieje prawda szkodliwa i prawda użyteczna. Cenzura usiłuje zagradzać dostęp realnego świata do środków informacji. Książki, gazety, czasopisma, radio i telewizja mają ukazywać fikcyjny świat socjalizmu. Oto przykład, jeden z wielu: Informacja o materiałach zakwe­ stionowanych w okresie od 1 XII do 15 X II1974 r. zawiera zakaz pu­ blikacji materiałów „dotyczących zaopatrzenia rynku (między innymi w mięso) oraz stopy życiowej ludności”248. Mięso nie obja­ wi się samoistnie na półkach, kiedy zabroni się wspominać o jego braku. Ale brak informacji o braku mięsa stwarza złudzenie, że mięso jest. Przebudzona po śmierci Stalina literatura domagała się przede wszystkim szczerości249. Złudzenia, że możliwa jest litera­

* W marcu 1977 roku Tomasz Strzyżewski, były pracownik krakow­ skiej Delegatury Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Wido­ wisk, uciekł z Polski, wywożąc nielegalnie około 700 stron materiałów GUKPPiW przeznaczonych do wewnętrznego użytku cenzorów. Więk­ szość ukazała się nakładem londyńskiego „Aneksu”.

554

tura oparta „nie na kazaniach, lecz na spowiedziach”, nie znikły po odmowie publikacji powieści Borysa Pasternaka Doktor Żywago ani po skandalu spowodowanym ukazaniem się książki na Za­ chodzie i przyznaniu pisarzowi Literackiej Nagrody Nobla (1958). Opublikowanie powieści i opowiadań Sołżenicyna ożywia nadzie­ je na odwilż, ale proces sądowy Siniawskiego i Daniela zadaje im ciężki cios. A mimo to po 15 latach grupa pisarzy znowu podejmie — nieudaną, co prawda — próbę wydania w Moskwie almanachu Metropol: „próbę kompromisu w dziedzinie kultury, próbę popra­ wienia klimatu, próbę przetoczenia jakiejś nowej krwi w uwiędłe ciało”250. Historia sowieckiej literatury czasów Breżniewa (która może tu posłużyć za wzorzec całej kultury) odnotowuje pew­ ną stale powtarzającą się prawidłowość: pojawia się utalentowa­ ny pisarz, publikuje swoje pierwsze utwory — i ledwie zaczy­ na ukazywać rzeczywistość w prawdziwym świetle, przestaje się go wydawać. Wtedy zaczyna pisać „do szuflady”, hcząc na to, że zdoła wydać swoje utwory w późniejszym czasie lub za granicą, albo zaczyna sam siebie cenzurować, stając się „prawdziwym sowieckim literatem”. Pierwszą drogę wybrali Aleksander Sołżenicyn, Władimir Maksimów, Władimir Wojnowicz, Gieorgij Władimow, Jurij Dombrowski, Andriej Siniawski. Drugą drogą poszedł na przykład Siergiej Załygin, autor powieści Nad Irty­ szem — najlepszej książki o kolektywizacji napisanej w epoce postalinowskiej. Powstają dwie literatury, dwie kultury — dozwolona i niedo­ zwolona. Jaki był ich ciężar gatunkowy, można się było przekonać (i to dosłownie!) w 1974 roku, gdy w związku z brakiem papieru handel księgarski zaproponował, że będzie sprzedawać „praw­ dziwą literaturę” — Królową Margot Aleksandra Dumasa, Baśnie Andersena, dzieła Lwa Tołstoja — w zamian za 20 kilogramów makulatury. Natychmiast okazało się, że w kraju jest tyle makula­ tury, iż trzeba było zrezygnować z wymiany.

555

Od początku lat siedemdziesiątych sowiecka kultura podle­ ga generalnej czystce. Zmusza się do emigracji pisarzy, odbierając im wszelką nadzieję na publikację, malarzy i rzeźbiarzy, odmawia­ jąc im prawa do wystawiania, muzyków, zakazując im grania tego, na co mają ochotę. Stalin zabijał niedogadzających mu pisarzy, malarzy, kompozytorów, aby pozostali zrozumieli, że „prawda to konkret”. Wygnanie to dla artysty ciężka próba, a kultura pozba­ wiana największych talentów skazana jest na wymarcie. Choć od końca wojny dzieli nas kilkadziesiąt lat, Niemcy nadal odczuwają skutki 12-letniej emigracji wybitnych twórców w czasach Hitlera. 15 września 1974 roku podjęto w Moskwie próbę zorganizo­ wania niezależnej wystawy malarstwa. Na ustawione pod gołym niebem obrazy i ich twórców ruszyły ciężkie spychacze, niszcząc eksponaty. Większość uczestników happeningu została zmuszo­ na do emigracji. W taki sposób KGB i milicja broniły kultury do­ zwolonej przed zakazaną251. Sowiecka kultura — to obowiązkowa dziesięcioletnia szko­ ła stawiająca sobie za główny cel „wykształcenie naukowo-materialistycznego światopoglądu i komunistycznych przekonań ucznia”252; to milionowe nakłady książek, w pierwszej kolejności Lenina (w 1980 roku w nakładzie 15 milionów egzemplarzy253) i „wspaniałych dzieł Breżniewa” — do 1980 roku łączny ich na­ kład wyniósł 17 milionów egzemplarzy, ale „rośnie nieustannie, te książki drukowane są niemal bez przerwy”254. Poziom kultury wyznacza liczba szkół, klubów, teatrów. O jej stanie świadczy również wypowiedź Walentina Katajewa — znanego pisarza, autora licznych książek z 60-letnim dorob­ kiem literackim. Wyrażając w imieniu inteligencji podziękowa­ nie autorowi nowej sowieckiej konstytucji, Katajew oświadczył: „Przypadł nam w udziale wielki zaszczyt, obdarzono nas najwyż­ szym zaufaniem i dlatego chciałbym z całego serca podziękować sowieckiemu ludowi, Partii Komunistycznej, jej Komitetowi Cen­ tralnemu i Przewodniczącemu Komisji Konstytucyjnej, naszemu

556

drogiemu towarzyszowi i przyjacielowi Leonidowi Iljiczowi Breż­ niewowi. Wykonał zaiste tytaniczną pracę na rzecz stworzenia nowej Sowieckiej Konstytucji. Historia nigdy nie zapomni jego wspaniałego czynu”255. Arkadij Bielinków nazwał sztukę „miernikiem nikczemności tyrańskiego reżimu”256. W epoce Breżniewa sowiecka kultura spa­ dła znacznie poniżej poziomu osiągniętego w poprzedniej erze. Po śmierci króla bardów Aleksandra Galicza w 1977 roku (na wygna­ niu) i Władimira Wysockiego w 1980 roku (w Moskwie) zapadła symboliczna cisza: umilkły niepokorne głosy, śpiewające o real­ nym życiu.

Emigracja Rewolucja październikowa spowodowała pierwszą masową emi­ grację XX wieku. Drugą falę uchodźstwa zrodziła wojna sowiec­ ko-niemiecka. Trzecia fala wiąże się z początkiem lat siedemdzie­ siątych, a geneza odróżnia ją zasadniczo od dwóch poprzednich. Kiedy u schyłku lat dwudziestych zamurowano wąski lufcik pozostały po czasach NEP, Związek Sowiecki szczelnie odizolował się od świata. Chruszczów, będąc już na emeryturze, przemyśliwał nad charakterem państwa, którym kierował przez dziesięć lat, i zdumiewał się: „To niepodobieństwo — po pięćdziesięciu latach trzymać raj pod kluczem”257. Były pierwszy sekretarz rozumo­ wał całkiem logicznie: „Nasz ustrój [...] jest najbardziej postępo­ wy, znaczy się na danym etapie rozwoju ludzkości [...] [ludzie] żyją i budują socjalizm pod wpływem swoich przekonań, a nie pod przymusem”, zatem należy im „dać możliwość wyjazdu”258. Chruszczów zaczął rozumować logicznie dopiero po swym upad­ ku. Punktem zwrotnym w kwestii emigracji stał się w 1970 roku pro­ ces grupy Żydów aresztowanych na leningradzkim lotnisku i oskar­ żonych o z a m i a r porwania samolotu w celu ucieczki z ZSRS. Drakoński werdykt — dwie kary śmierci, dziewięć wyroków skazują­

557

cych na wiele lat łagrów — wzburzył światową opinię publiczną. Szok był tym większy, że w tym samym czasie w Burgos grupa hiszpań­ skich terrorystów również została skazana na najwyższy wymiar kary. W grudniu 1970 roku nawet zachodnioeuropejskie partie komuni­ styczne były zmuszone zaprotestować (z dobrym skutkiem) przeciw wyrokom śmierci w socjalistycznym ZSRS i frankistowskiej Hiszpanii. Okrutny wyrok nie spełnił funkcji straszaka, na co liczyły wła­ dze, przeciwnie, spotęgował walkę sowieckich Żydów o prawo do emigracji do Izraela. Państwo sowieckie postanawia zezwolić im na opuszczenie kraju. Ten krok, podobnie jak wszelkie decyzje sowiec­ kich władz, nie jest posunięciem jednoznacznym. Nie jest to prawo obywatela do wyjazdu i powrotu do ojczyzny, jest to akt łaski ze stro­ ny państwa, które raz daje, raz odbiera, według własnego widzimisię. Ludzi pragnących wyjechać traktuje się jak odszczepieńców — wy­ rzuca z pracy, piętnuje w prasie, wytyka na ulicach, czasem zmusza, by latami czekali na zgodę, żąda się od nich opłacenia wykupu1. Nie­ mniej liczba wyjeżdżających wzrasta: w 1970 roku wyemigrowało ty­ siąc osób, w 1973 — 34 783, w 1975 roku liczba emigrantów spadła do 13 222259, po czym znów wzrosła do 43 tysięcy w 1979 roku260. Z okazji skorzystali też Niemcy nadwołżańscy: w latach 1970-1976 Związek Sowiecki opuściło 30 tysięcy spośród nich261. Zezwolenie na emigrację jest bardzo poważnym ustępstwem ze strony władz, do którego zmusił je masowy ruch sowieckich Ży­ dów i sowieckich dysydentów, wspieranych przez światową opinię publiczną. Jednak państwo sowieckie dokłada wszelkich starań, by porażkę przekuć w zwycięstwo. Na początku lat siedemdziesiątych świat już się przyzwyczaił do fenomenu emigracji socjalistycznej. Każdy kraj, w którym wła­

i Oficjalną instrukcję, zgodnie z którą Żydzi pragnący wyemigrować musieli płacić okup w zamian za wizy wyjazdowe, zawieszono w połowie lat siedemdziesiątych, kiedy praktyki te stały się powszechnie znane na Zachodzie (przyp. autora).

558

dzę przejmuje partia komunistyczna, jest niezwłocznie ryglowany na cztery spusty. Pojawiają się jednak w różnych okolicznościach pewne możliwości opuszczania krajów obozu socjalistycznego, za­ leżne od konkretnej sytuacji. W latach 1946-1948 rządy Polski i Czechosłowacji wyraziły zgodę na wyjazd Żydów do powstają­ cego państwa Izrael, gdyż ZSRS liczył wówczas, że potrafi uczy­ nić je swoją forpocztą na Bliskim Wschodzie. W 1956 roku Żydzi znowu mogli opuścić Polskę, tym razem na fali popaździernikowej odwilży. Wypadki węgierskie z 1956 roku zmusiły do ucieczki setki tysięcy Węgrów. Mieszkańcy Czechosłowacji opuszczali kraj po inwazji w 1968 roku. Najliczniejsza była emigracja z NRD, gdyż przed wybudowaniem w 1961 roku muru berlińskiego nie nastrę­ czała żadnych trudności — wystarczyło przejść na drugą stronę ulicy, by znaleźć się w wolnym kraju o tym samym języku. W 1968 roku w Polsce mamy do czynienia z pierwszą emigracją zorganizo­ waną — Żydów z m u s z o n o do wyjazdu. Zezwolenie Żydom na emigrację pozwoliło wskazać konkret­ nego wroga ojczyzny, narodu i socjalizmu. Przede wszystkim wyod­ rębniało Żydów pośród pozostałych narodów ZSRS. Dając im przy­ wilej dla innych niedostępny, skazywało na niechęć społeczeństwa, które miało ich za potencjalnych zdrajców, za piątą kolumnę. Emigracja, podobnie jak za czasów Lenina, pozwala oczyścić kraj z niezadowolonych bądź przez wyrzucenie ich, bądź przez wy­ muszony wyjazd „dobrowolny”. W lutym 1974 roku Aleksander Sołżenicyn został aresztowany, siłą wsadzony do samolotu i de­ portowany za granicę. Był to pierwszy przypadek banicji od cza­ su ekspulsji w 1929 roku Lwa Trockiego. Ale Sołżenicyna wygna­ no w ramach emigracji żydowskiej — i choć Europa zgotowała mu przyjęcie niespotykane od czasów Garibaldiego, to w Związku So­ wieckim bez większych trudności rozpuszczono pogłoski, że Soł­ żenicyn jest Żydem. Tradycyjna nieufność Rosjan do Zachodu, podsycane przez socjalistyczne państwo wrogie nastawienie do emigracji— wszyst­

559

ko to nasączono dodatkowo państwowym antysemityzmem. Ży­ dzi są dysydentami, dysydenci — Żydami, a wszyscy razem wzięci są agentami obcych wywiadów. Opublikowana w Moskwie w 1978 roku Biała księga — opracowanie o dysydentach i emigrantach wydane na użytek partyjnych propagandystów, funkcjonariuszy KGB i milicji — stawia oficjalnie znak równości między wszyst­ kimi wrogami ZSRS. Zbiorowym autorem Białej księgi jest Stowa­ rzyszenie Sowieckich Prawników, przedmową opatrzył ją prezes Sądu Najwyższego ZSRS Lew Smirnow. Zezwolenie na emigrację może mieć też na względzie określo­ ne cele praktyczne. W 1977 roku deportowano na Zachód czołowe­ go dysydenta Władimira Bukowskiego — wymieniono go na szefa chilijskich komunistów Luisa Corvalana. Dwa lata później pię­ ciu sowieckich dysydentów wprost z łagrów i więzień wywieziono na Zachód w zamian za dwóch sowieckich szpiegów, schwytanych w USA. NRD uczyniła z handlu dysydentami, których sprzedawa­ ła RFN za dewizy lub towary deficytowe, źródło niebagatelnych do­ chodów. Związek Sowiecki handlował dysydentami sporadycznie. Nie jest wykluczone, że KGB może wykorzystywać emigrację jako wiwarium dla swoich agentów. Trzecia emigracja składa się przede wszystkim z Żydów, choć są również przedstawiciele innych narodowości ZSRS. Najbardziej charakterystyczną cechą trzeciej emigracji jest to, że składa się ona z ludzi s o w i e c k i c h , wychowanych i ukształtowanych w s o w i e c k i m systemie, od urodzenia oddychających s o w i e c ­ k i m powietrzem. Porównanie pierwszej i trzeciej emigracji po­ zwala dostrzec różnice w traktowaniu świata, rzeczywistości, oj­ czyzny i siebie samych przez ludzi rosyjskich i sowieckich. Emigranci dążą do odtworzenia ekosystemu, jaki pozosta­ wili w kraju. Jest cechą charakterystyczną, że rosyjscy uchodźcy lat dwudziestych z miejsca zrekonstruowali całe spektrum partii politycznych, które działały w przedrewolucyjnej Rosji. Trzecia emigracja nie stworzyła struktur politycznych, jedyną organizacją

560

polityczną wychodźstwa rosyjskiego pozostaje założony w latach trzydziestych Narodno-Trudowoj Sojuz. Brak organizacji politycznych nie oznacza natomiast braku dyskusji politycznych. Spory wiedli między sobą apologeci trzech koncepcji, które zrodziły się wraz z samym ruchem dysydenckim. Aleksander Sołżenicyn pokłada nadzieje w przebudzeniu re­ ligijnym i duchowym odrodzeniu rosyjskiego ludu. Krytykuje demokratyczną formę rządów, uważając, że jest: 1. bezsilna w ob­ liczu totalitaryzmu; 2. niesprawiedliwa i przypadkowa, gdyż po­ wszechny konsensus zastępuje zasadą arytmetycznej większości; 3. jałowa, gdyż pozbawiono ją pierwiastka transcendentnego. Pi­ sarz proponuje „z lodowatej skały totalitaryzmu stopniowe, płyn­ ne zejście poprzez system autorytarny (jeśli nieprzygotowany na­ ród rzuci się wprost w otchłań demokracji — utonie w anarchii)”. Krytycy obruszyli się na poglądy Sołżenicyna, nie uwzględniając jego zastrzeżeń: „ustrój autorytarny, oparty na miłości bliźniego”, „z twardym i rzeczywistym prawem” odzwierciedlającym wolę ludności, „trwały, stabilny ustrój, niedegenerujący się w samowolę i tyranię”, „zaniechanie sądów kapturowych, psychiatrycznej prze­ mocy, okrutnej matni łagrów”, „nieograniczona swoboda wszyst­ kich wyznań”, „wolność druku, wolna literatura i sztuka”262. Wielu emigrantów podziela poglądy, które najpełniej repre­ zentuje laureat Pokojowej Nagrody Nobla Andriej Sacharow. Wie­ rzy on w zwycięstwo „ruchu moralnego, który przyniesie ludziom świadomość zasad demokratycznych, pluralistycznych przemian, niezbędnych dla kraju, dla całej ludzkości w imię pokoju na Zie­ mi”. Jest przekonany, że ideologia nacjonalistyczna jest niebez­ pieczna i destrukcyjna nawet w jej najbardziej humanitarnych, na pozór „dysydenckich formach”263. Są wreszcie zwolennicy poglądów moskiewskiego historyka marksisty Roja Miedwiediewa. Jego zdaniem „sytuację w Mo­ skwie mogą zmienić niedogmatyczni marksiści, zdolni do od­ tworzenia socjalizmu o nowym obliczu”. Miedwiediew wierzy, że

561

objęcie władzy w partii przez „ludzi rozumnych i młodszych” umożliwi przemiany; wierzy, że „być może nawet Andropow lepiej rozumie problemy inteligencji niż Susłow i Kirilenko”264. Czołową rolę w trzeciej emigracji odgrywają pisarze. Oni wła­ śnie stworzyli szereg pism publikujących literaturę piękną, ale również teksty o tematyce społeczno-politycznej. Redagowany przez Władimira Maksimowa „Kontynent”1— pod względem for­ my zbliżony do tradycyjnego rosyjskiego tołstogo żumała " — stara się stworzyć szeroką platformę dla zjednoczenia wszystkich prze­ ciwników czerwonego i czarnego faszyzmu. Pismo poświęca wie­ le miejsca literaturze i życiu w krajach Europy Wschodniej. Spo­ śród innych periodyków na wskazanie zasługują polemiczne pismo „Sintaksis”, redagowane przez Andrieja Siniawskiego i Marię Rozanową, oraz literackie „Echo”, redagowane przez Władimira Maramzina i Aleksieja Chwostienkę. Nowe pióra zasiliły jedno z naj­ starszych pism emigracyjnych, założony w 1925 roku „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija” („Zwiastun Rosyjskiego Ru­ chu Chrześcijańskiego”), docierający także do czytelników w ZSRS. Literatura powstająca na emigracji jest interesująca nie tyl­ ko sama w sobie, ale też dlatego, że wpływa na literaturę w kra­ ju; staje się miernikiem poziomu pisarstwa w ZSRS. Jeden z wie­ lu mitów pielęgnowanych przez władze sowieckie głosi, że pisarz rosyjski nie może tworzyć w oderwaniu od ojczystej ziemi. Prze­ czą temu nie tylko dzieła Iwana Bunina, Marka Ałdanowa, Vladimira Nabokova, ale również utwory, które wyszły spod piór pisa­ rzy trzeciej emigracji. 1 W ponad 30-osobowym kolegium redakcyjnym, składającym się z przedstawicieli wielu narodowości, Polskę reprezentowali Józef Czap­ ski, Jerzy Giedroyc i Gustaw Herling-Grudziński " Tołstyj żurnał, dosłownie „grube czasopismo” — popularny w Rosji przedrewolucyjnej i w byłym ZSRS typ czasopisma społeczno-polityczne­ go i literacko-artystycznego (zazwyczaj miesięcznika) o dużej objętości, w formie książki w miękkiej okładce.

562

Warto przytoczyć w tym miejscu uwagę Roberta Conąuesta w sprawie żywotności literatury: do 1962 roku przeciętny wiek ro­ syjskich literatów, którzy umarli na emigracji, wynosił 72 lata, nato­ miast pisarzy, którzy zmarli w ojczyźnie — nieco powyżej 45 lat265.

Konstytucja W 1961 roku, na XXII zjeździe, który uchwalił nowy program par­ tii, obiecujący zbudowanie komunizmu w najbliższej przyszłości i proklamujący stworzenie państwa ogólnonarodowego, Chrusz­ czów obwieścił konieczność opracowania nowej konstytucji. W 1962 roku powołano w tym celu specjalną komisję. Trzeba było 15 lat, by nowa, czwarta z kolei sowiecka konstytucja ujrzała świa­ tło dzienne. Weszła w życie w 1977 roku. Główne zasady breżniewowskiej ustawy zasadniczej (któ­ rej uchwalenie świętuje się co roku 5 października) zaczerpnięto z konstytucji stalinowskiej z 1936 roku (świętowanej dotąd 5 grudnia). Przejawem zmian, które zaszły w kraju w ciągu 40 lat, jest uwydatnienie roli partii. Preambuła konstytucji stwierdza: „W ZSRS zbudowano roz­ winięte społeczeństwo socjalistyczne”. I dalej: „Rozwinięte spo­ łeczeństwo socjalistyczne jest prawidłowym etapem na drodze do komunizmu. Najwyższym celem Państwa Sowieckiego jest zbudo­ wanie bezklasowego społeczeństwa komunistycznego”. W pierw­ szych dwóch konstytucjach rola partii wynikała z tekstu w sposób pośredni. Artykuł 126 konstytucji stalinowskiej głosił, że partia jest „czołowym oddziałem ludu pracującego w jego walce o umoc­ nienie i rozwój ustroju socjalistycznego, [...] kierowniczym trzo­ nem wszystkich organizacji ludu pracującego, zarówno społecznych, jak i państwowych”. W konstytucji breżniewowskiej rolę partii definiuje rozdział 1, artykuł 6: „Kierowniczą i przewodnią siłą spo­ łeczeństwa sowieckiego, trzonem jego systemu politycznego, or­

563

ganizacji państwowych i społecznych jest Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego. KPZS istnieje dla narodu i służy narodowi. Uzbrojona w naukę marksistowsko-leninowską Partia Komuni­ styczna określa generalną perspektywę rozwoju społeczeństwa, li­ nię polityki wewnętrznej i zagranicznej ZSRS, kieruje wielką dzia­ łalnością twórczą narodu sowieckiego, nadaje planowy, naukowo uzasadniony charakter jego walce o zwycięstwo komunizmu”. Kon­ stytucja kodyfikowała totalną władzę partii nad krajem. Konstytucja z 1977 roku — podobnie jak stalinowska — gwa­ rantuje ludowi pracującemu szerokie prawa. Z jednym zastrzeże­ niem: „Wykorzystywanie praw i swobód przez obywateli nie po­ winno wyrządzać szkody interesom społeczeństwa i państwa, prawom innych obywateli” (artykuł 39). Wolność słowa, wolność prasy, wolność zgromadzeń i wieców, wolność ulicznych pocho­ dów i manifestacji jest zagwarantowana, o ile odbywa się „zgod­ nie z interesami narodu i w celu umocnienia ustroju socjalistycz­ nego” (artykuł 50). Wolność twórczości naukowej, technicznej i artystycznej jest zapewniona, ale wyłącznie „zgodnie z celami budownictwa komunistycznego” (artykuł 47). Gwarantuje się pra­ wo do nauki, ale artykuł 25 głosi: „W ZSRS istnieje jednolity sys­ tem oświaty, służący sprawie komunistycznego wychowania”. Precedensem jest wprowadzenie do konstytucji rozdziału „Polityka zagraniczna”. W pierwszym akapicie artykułu 28 czyta­ my: „Państwo sowieckie konsekwentnie prowadzi leninowską po­ litykę pokoju, opowiada się za utrwalaniem bezpieczeństwa naro­ dów i szeroką współpracą międzynarodową”. Z kolei drugi akapit informuje: „Polityka zagraniczna ZSRS zmierza do zapewnienia po­ myślnych warunków międzynarodowych dla zbudowania komuni­ zmu w ZSRS, umocnienia pozycji światowego socjalizmu, poparcia walki narodów o wyzwolenie narodowe i postęp społeczny”. Ilustracją zmian wprowadzonych do nowej konstytucji mogą być poprawki wniesione do sowieckiego hymnu. Hymn stalinow­ ski, który w 1944 roku zastąpił Międzynarodówkę, stał się po

564

1956 roku pieśnią bez słów, tekst wspominał bowiem imię Wodza Narodów. Od 1 września 1977 roku znów można śpiewać hymn sowiecki. Zmodyfikowano refren. Zamiast: „Partia Lenina — par­ tia Stalina wiedzie nas od zwycięstwa do zwycięstwa!”, śpiewa się: „Partia Lenina — siła ludowa, prowadzi nas do triumfu komuni­ zmu!”. Usunięto nazwisko Stalina i określono cel. „Od zwycięstwa do zwycięstwa”, to znaczy — do komunizmu.

8. Helsinki-Kabul Po zwycięstwie w Helsinkach nastał okres nasilających się trud­ ności gospodarczych. Organiczne wady systemu sowieckiego po­ tęgował kryzys ekonomiczny na Zachodzie. Osłabienie Zachodu — głównej podpory ekonomicznej obozu socjalistycznego — spo­ wodowało natychmiastowe reperkusje w ZSRS. Spadły wskaźniki wzrostu w tabelach statystycznych (ma to swój wydźwięk, sta­ tystyka sowiecka jest wszak istotnym elementem ideologii), ale przede wszystkim gwałtownie pogorszyło się i tak niezadowalają­ ce zaopatrzenie ludności w artykuły spożywcze. Kolejna próba rozwiązania „kwestii żywnościowej” — za­ pewnienia ludności minimum niezbędnych do życia artykułów — była jeszcze jednym potwierdzeniem katastrofalnej sytuacji w sowieckim rolnictwie. W 1977 roku członek Wszechzwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych Władimir Tichonow przyznał, że „go­ spodarstwa »pomocnicze« dostarczają około 28% globalnej pro­ dukcji rolnej w kraju”266. Gospodarstwa pomocnicze to po pro­ stu działki uprawiane przez kołchoźników i ludność w miastach. W kołchozach i sowchozach powierzchnia działki wynosi 0,25 he­ ktara, „miastowi” otrzymują co najwyżej 0,06-0,09 hektara. Łączna powierzchnia działek prywatnych stanowi 1% ogólnej powierzchni uprawianych gruntów. Według oficjalnych danych

565

z 1978 roku gospodarstwa pomocnicze przyniosły krajowi 61% ziemniaków, 29% warzyw, 29% mięsa, 29% mleka, 34% jaj267. Od czasów kolektywizacji stosunek państwa do gospo­ darstw pomocniczych był jednoznacznie wrogi. Teoretycznie nieprzychylność uzasadniano tym, że prywatne gospodarstwo rozbudza skłonności burżuazyjne. W istocie wytłumaczenie jest zgoła inne: obywatel sowiecki, sam zapewniając sobie żywność, po części uniezależnia się — w tej przynajmniej dziedzinie — od państwa. W okresach szczególnie trudnych zezwalano na dział­ ki przyzagrodowe, po czym obejmowano je sankcjami, które po jakimś czasie znowu były znoszone. Na początku lat siedem­ dziesiątych ostro zwalczano prywatne rolnictwo, a w 1978 roku KC KPZS i Rada Ministrów ZSRS podjęły uchwałę o rozwoju prywatnych gospodarstw pomocniczych — zarówno na wsi, jak i w miastach. Szczególną uwagę poświęcano rozwojowi gospo­ darstw pomocniczych przy fabrykach i instytucjach, które same miały żywić swoich pracowników. Również wojsko powinno samo zadbać o swoje wyżywienie. W 1980 roku „Prawda” stawia­ ła za przykład jednostkę wojskową, która wytwarza „wszystko, co trafia na żołnierski stół”268. Sytuacja zaopatrzeniowa jest tak rozpaczliwa, że sekretarz ge­ neralny KC KPZS apeluje z trybuny XXVI zjazdu do obywateli, by lepiej wykorzystywali prywatne działki i pomocnicze gospodarstwa przyzakładowe269. * * *

Pohelsińskie pięciolecie upłynęło pod znakiem zmasowanej ofen­ sywy przeciw dysydentom, bezlitośnie tępiono wszelkie przejawy nieprawomyślności. Niektórzy zachodni obserwatorzy, dokonując bilansu Helsinek, za pozytywny rezultat układów uznali fakt poja­ wienia się w ZSRS wspomnianych grup kontrolujących respekto­ wanie porozumień helsińskich. Do 1980 roku wszyscy członkowie tych grup zostali aresztowani.

566

UTOPIA U WŁADZY HISTORIA ZWIĄZKU SOWIECKIEGO

Mimo istnienia cenzury dociera coraz więcej wiadomości o wystąpieniach w różnych częściach kraju robotników bronią­ cych swoich praw ekonomicznych. Silnym bodźcem dla tego rodzaju ruchów stała się narastająca walka polskich robotników w obronie podstawowych praw: w la­ tach 1970,1976 i przede wszystkim 1980-1981. W lutym 1978 roku grupa robotników ogłosiła w Moskwie komunikat o założeniu Wolnego Związku Zawodowego Ludzi Pracy w ZSRS. Z okazji 60-lecia istnienia państwa sowieckie­ go twórcy grupy zwrócili się z listem otwartym Do światowej opi­ nii publicznej: „Myślimy, że są nas dziesiątki tysięcy, setki tysięcy. [...] My — to wielka armia sowieckich bezrobotnych, wyrzuco­ nych poza bramy fabryk za prawo do skargi, za prawo do krytyki, za prawo do wolności słowa”270. Władimir Kłebanow, spiritus movens tego ruchu, został aresztowany i zamknięty w szpitalu psy­ chiatrycznym271. Po pierwszej próbie nastąpiła druga — powo­ łano Wolne Międzyzwiązkowe Zjednoczenie Ludzi Pracy. Wielu działaczy tej organizacji aresztowano, jednego z nich, robotnika Władimira Borysowa, wydalono w czerwcu 1980 roku ze Związ­ ku Sowieckiego. Czołowym działaczem wolnych związków zawodowych w ZSRS stał się robotnik Aleksiej Nikitin, który zdobył popular­ ność wśród górników Doniecka wystąpieniami w obronie ich praw. Urodził się w 1937 roku w chłopskiej rodzinie w obwodzie briańskim. Ukończył technikum górnicze, odbył służbę wojskową, pra­ cował w kopalni. W młodości aktywny komsomolec, po wyjściu z wojska zapisał się do partii, następnie ukończył politechnikę w Doniecku jako inżynier elektromechanik. Od 1969 roku Nikitin nie raz stawał w obronie praw robotników w zatargach z admini­ stracją kopalni w Butowce. W 1970 roku został wyrzucony z pracy. 22 grudnia 1971 roku w kopalni, gdzie był zatrudniony, nastąpił wybuch; siedem osób zginęło, ponad sto odniosło rany. O zagro­ żeniu wybuchem Nikitin kilkakrotnie ostrzegał dyrekcję zakładu.

567

Niedługo potem został aresztowany — zaczęła się jego tułaczka po więzieniach i klinikach psychiatrycznych. W grudniu 1980 roku Nikitin zdołał zorganizować w Doniec­ ku spotkanie miejscowych robotników z moskiewskim korespon­ dentem londyńskiego „The Financial Times” Davidem Setterem i wysłannikiem „The Washington Post” Kevinem Klose em. Odpo­ wiadając na pytania, robotnicy i mieszkańcy Doniecka otwarcie opowiadali o ciężkich warunkach ich egzystencji. Z tych rozmów obaj dziennikarze odnieśli wrażenie, że przyczyny, które dopro­ wadziły do robotniczych protestów w Polsce, występują również w Związku Sowieckim, i to w znacznie ostrzejszej postaci272. Na przełomie 1980 i 1981 roku fala robotniczych wystąpień przetoczyła się przez przedsiębiorstwa Moskwy, Kijowa, Lenin­ gradu, Woroneża, Mińska, Pietrozawodzka i Wilna; nie raz padały deklaracje solidarności z robotnikami Gdańska273. *

*

*

Pohelsińskie pięciolecie to okres znacznych sukcesów sowieckiej polityki ekspansji. Związek Sowiecki zaczyna przekraczać granice strefy jałtań­ skiej już w czasach Chruszczowa — przede wszystkim w kierun­ ku Bliskiego Wschodu. Dojście do władzy Fidela Castro rozszerza rychło sferę interesów ZSRS również na drugą półkulę. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych zdarzają się także niepowodze­ nia. Moskwa jest zmuszona wycofać wyrzutnie rakietowe z Kuby, odwołać doradców z Egiptu, traci wpływy w Ghanie itd. Ale te po­ rażki miały miejsce daleko od właściwej strefy sowieckiej. W tym lub innym punkcie ziemskiego globu ofensywa zostaje chwilowo wstrzymana, lecz bynajmniej jej nie cofnięto. Tuż po podpisaniu w Helsinkach Aktu końcowego ZSRS od­ nosi zwycięstwo w Angoli. Komentując wprowadzenie prosowieckiego reżimu w Luandzie, „Prawda” pisała: „Cały świat wie dosko-

568

nale, że Związek Sowiecki nie szuka w Angoli ani ekonomicznej, ani wojskowej, ani żadnej innej korzyści. Ani jeden człowiek so­ wiecki nie walczy z bronią w ręku na angolskiej ziemi”274. Sformu­ łowanie to idealnie przystaje do znanej recepty Lenina: formalnie — czysta prawda, w istocie — drwina. Na ziemi angolskiej z so­ wiecką bronią w rękach walczyli... Kubańczycy. Następnie kubań­ ski korpus ekspedycyjny rzucono do wspierania prosowieckiego reżimu w Etiopii, a później do kolejnych krajów będących obiekta­ mi zainteresowań ZSRS. Kubańczycy stają się sowiecką Legią Cu­ dzoziemską. Odrzucając nieśmiałe protesty sekretarza stanu USA, który zwrócił uwagę, że ekspansja ZSRS i Kuby ma miejsce tam, gdzie „ani ZSRS, ani Kuba nie mają żadnych historycznie uzasadnio­ nych interesów”, „Prawda” stwierdza: „Co się tyczy ekspansji — nieprawda. Jeśli zaś mówimy o historycznie uzasadnionych interesach, to nie sprowadzają się one do jednego tylko wymia­ ru, który bierze pod uwagę sekretarz stanu USA, lecz do pełnego i konsekwentnego wspierania przez Związek Sowiecki walki na­ rodów o wolność i niepodległość”275. W 1977 roku zobowiązanie popierania walki narodów zosta­ nie zapisane jako norma prawna w sowieckiej konstytucji. W 1978 roku nowe wydanie Małego słownika politycznego przynosi dwie in­ nowacje, hasła: „walka ideologiczna” i „walka klasowa”. Henry Kissinger pisze w swoich pamiętnikach, że nie sądzi, by Breżniew trzymał pod poduszką plan ustanowienia światowej hegemonii opracowany w najdrobniejszych szczegółach: „»Kremlolodzy« mają często skłonność do interpretowania poczynań so­ wieckich przywódców jako elementów skrupulatnie opracowane­ go planu, którego każdy szczegół jest bezwzględną konsekwencją poprzedniego”276. Były sekretarz stanu USA ma całkowitą rację. Nie istnieje żaden drobiazgowy plan. Istnieje natomiast konse­ kwentny stosunek do świata jako obszaru ekspansji, jako poten­ cjalnego łupu.

.569

Występując w październiku 1979 roku na naradzie „pracow­ ników ideologicznych”, zastępca członka Biura Politycznego i sekretarz KC KPZS Borys Ponomariow wyliczał sukcesy w wal­ ce narodów: Wietnam, Laos, Kampucza (Kambodża), Angola, Mo­ zambik, Gwinea Bissau, Etiopia, Afganistan — „trwa nieubłagany proces zastępowania przestarzałych reakcyjnych reżimów przez reżimy postępowe, coraz częściej o orientacji socjalistycznej”277. Ponomariow podzielił świat na cztery strefy, po czym wyło­ żył zmodernizowany wariant „doktryny Lenina-Breżniewa”: I — strefa rozwiniętego socjalizmu, a więc ZSRS; II — strefa „brat­ nich krajów”, światowej współpracy socjalistycznej; III — strefa „reżimów postępowych”, na przykład Iran i Nikaragua; IV — świat kapitalistyczny278. Trzy pierwsze strefy to, zgodnie z prawami hi­ storii, prawowite terytorium wpływów Związku Sowieckiego. Dawno minęły czasy, kiedy pierwsze na świecie państwo socja­ listyczne czuło się oblężoną twierdzą. Pod koniec lat siedem­ dziesiątych oblężoną twierdzą staje się świat kapitalistyczny — IV strefa. „Wyrastające przed ludzkością problemy globalne, jak również oczywista konieczność szybkiego ich rozwiązania na­ bierają dziś rangi jednego z głównych argumentów na rzecz so­ cjalizmu i komunizmu, na rzecz całkowitego wyzwolenia społecz­ nego i narodowego całej ludzkości”279. Określono cel strategiczny: socjalizm dla całej ludzkości jako panaceum na wszystkie globalne problemy. Taktyka realizacji tego celu: ciosy w słabe ogniwa IV strefy. Wtargnięcie sowieckich wojsk do Afganistanu (grudzień 1979) było zastosowaniem w praktyce prawa, jakie uzurpował sobie Związek Sowiecki; od kwietnia 1978 roku, kiedy w wyni­ ku puczu w Kabulu do władzy doszli komuniści, Afganistan stał się częścią III strefy. Interwencję w Afganistanie przeprowadzono według modelu czechosłowackiego: zaproszenie, opanowanie sto­ łecznego lotniska, pancerny desant, na koniec wprowadzenie re­ gularnych jednostek.

570

Pierwszą niespodzianką dla ZSRS była reakcja Stanów Zjed­ noczonych. Po kwietniowym zamachu stanu „The New York Ti­ mes” pisał: „Administracja Cartera zachowuje jak dotąd — i słusz­ nie — całkowity spokój w związku z przewrotem w Afganistanie, gdzie przywódcy niewielkiej partii komunistycznej przechwycili władzę w Kabulu. [...] Dziesięć lat temu jakiekolwiek zwycięstwo komunistyczne byłoby uznane za jawną porażkę USA. Dziś więk­ szość Amerykanów jest zdania, że świat jest bardziej złożony”280. Zdaniem sowieckiego kierownictwa przejście Afganistanu po kwietniu 1978 roku z III strefy do II bezspornie usprawiedliwia­ ło interwencję ZSRS, w tym także wojskową. Decyzje prezydenta Cartera, podjęte po sowieckiej interwencji zbrojnej, o nałożeniu embarga na sprzedaż Moskwie dodatkowej partii zboża (poza do­ stawami z tytułu pięcioletniego porozumienia), oraz apel o zboj­ kotowanie olimpiady — potraktowano jako przejaw wrogości. Polityka prezydenta Cartera wywołała falę krytyki ze strony amerykańskich zwolenników odprężenia za wszelką cenę. George Kennan poparł sowiecką tezę, głoszącą, że „wprowadzenie ogra­ niczonego kontyngentu wojskowego do Afganistanu jest posunię­ ciem, do którego rząd ZSRS został zmuszony — i nie była to łatwa decyzja”. Obecne wypadki w Afganistanie — oświadczył były am­ basador USA w Moskwie — „dotyczą przede wszystkim dwóch krajów: Związku Sowieckiego i Afganistanu”281. Państwa zachod­ nioeuropejskie (poza Wielką Brytanią) odmówiły poparcia dla polityki rządu USA. Powtórzył się scenariusz znany z lat 1956 i 1968: po kilku tygodniach hamletyzowania Francja i RFN podej­ mują na nowo dialog dyplomatyczny ze Związkiem Sowieckim. Europa Zachodnia zaczyna zapominać o „kolizji na drodze”. Sowieccy stratedzy właściwie przewidzieli reakcję Zachodu na interwencję w Afganistanie. Amerykański komentator stre­ ścił ją w lapidarnej formule: business as usual (interesy jak zwykle). Dodał przy tym: „Afganistan nie był częścią Zachodu i sowiecka okupacja sama w sobie nie podważa globalnej równowagi stratę-

571

gicznej”282. Sowieccy stratedzy pomylili się jednak srodze w swo­ ich przewidywaniach co do reakcji w samym Afganistanie. Pierwszy błąd polegał na przecenieniu siły partii komuni­ stycznej, skleconej w przededniu puczu w 1978 roku z dwóch or­ ganizacji politycznych — Chalk (Lud) i Parczam (Flaga) — ściśle powiązanych z Moskwą. Sojusz trwał krótko. Chalk zmonopoli­ zował władzę i rozpoczął przyspieszoną sowietyzację kraju, likwi­ dując wszystkich przeciwników, w tym również członków Parczamu. Pod rządami Mohammada Tarakiego, a później Hafizullaha Amina zapanował krwawy terror. Jak zwykle w konfliktach mię­ dzy komunistycznymi ugrupowaniami, tak i tym razem nie szło bynajmniej o różnice ideologiczne, lecz o pęd do władzy. Oliwy do ognia dolewały waśnie plemienne. Zwolennicy Chalku rekruto­ wali się przede wszystkim spośród plemion mówiących językiem pusztu, a Parczamu — z plemion tadżyckich. Wśród sowieckich doradców było sporo Tadżyków znających farsi — jeden z języków afgańskich. Choć to właśnie Chalk starał się narzucić w Afganista­ nie reżim typu sowieckiego, wrogi stosunek do Tadżyków rozsze­ rzył się także na doradców z ZSRS. Pierwszym posunięciem sowieckich wojsk okupacyjnych, które przywiozły ze sobą do Kabulu Babraka Karmala, zwolen­ nika grupy Parczam, było zamordowanie prezydenta Amina, przywódcy Chalku. Świat do dziś głowi się nad zagadką: wojska sowieckie przybyły, według oficjalnej wersji, na zaproszenie afgańskiego rządu — i na wstępie załatwiły gospodarzy. Po objęciu władzy przez Karmala i jego ludzi zaczęło się polo­ wanie na członków Chalku. Zostali niemal doszczętnie wytępieni. Największym błędem sowieckich strategów było niedocenienie aspiracji niepodległościowych Afgańczyków. Gazety przed­ stawiają wkroczenie wojsk sowieckich do Afganistanu według wzorców z 1968 roku, prześcigając się w opisach radości miesz­ kańców. Palma pierwszeństwa przypada rządowemu dzienni­ kowi „Izwiestia”, który opowiada, jak afgański chłop, ujrzawszy

572

sowieckich żołnierzy, „przywarł do czołgu i ucałował zakurzony pancerz”283. Moskwa potrzebowała ośmiu miesięcy, by „znormalizować” Czechosłowację, której ludność stawiała okupantom jedynie bier­ ny opór. Przez osiem miesięcy od wtargnięcia do Afganistanu oko­ ło miliona spośród 17-18 milionów mieszkańców kraju zbiegło za granicę, chroniąc się przed bombardowaniami głównie w Pakista­ nie. Afgańska armia rozsypywała się. Walkę z najeźdźcą prowadzi­ ły liczne oddziały partyzanckie, wykorzystujące bardzo sprzyjające warunki topograficzne. Osiemdziesiędotysięćzna armia sowiecka z trudem utrzymywała kontrolę nad kilkoma większymi miastami i najważniejszymi arteriami komunikacyjnymi. Zastosowanie naj­ nowszej techniki wojskowej, straszliwie dającej się we znaki party­ zantom i ludności cywilnej, nie uchroniło wojsk sowieckich przed ogromnymi, nieustannie rosnącymi stratami. Na pozór ten stan rzeczy przypomina sytuację armii amery­ kańskiej w Wietnamie: ogromna, przytłaczająca machina wojen­ na, dysponująca najnowszymi osiągnięciami techniki — i prze­ ciwnik, swobodnie poruszający się w terenie, kompensujący w ten sposób brak uzbrojenia. Z jednej strony wojsko wysłane do obce­ go kraju — z drugiej zaś ludzie walczący na swoim terenie o swój dom. Zasadnicza różnica polega na tym, że żołnierze amerykań­ scy bili się w Wietnamie przed kamerami telewizyjnymi. Była to pierwsza w historii wojna, którą obywatele mogli śledzić na go­ rąco. Armia USA poniosła klęskę w Wietnamie, ponieważ Amery­ kanie nie chcieli kontynuować tej wojny, a rząd nie mógł jej pro­ wadzić wbrew woli społeczeństwa. Armia sowiecka toczy wojnę, 0 której sowieckie społeczeństwo nic nie wie — prócz pogłosek 1 zawiadomień o śmierci przysyłanych rodzinom żołnierzy poleg­ łych w Afganistanie. Afganistan jest zamknięty również dla zagra­ nicznych dziennikarzy, z wyjątkiem korespondentów kilku gazet komunistycznych.

573

Zarówno amerykańscy, jak i sowieccy generałowie są zain­ teresowani kontynuowaniem wojny, która pozwala wypróbować nowe rodzaje broni, doskonalić taktykę, szkolić żołnierzy i ofi­ cerów w warunkach bojowych. Ale w odróżnieniu od USA, gdzie rząd odpowiada za wszystko, co robi armia, w ZSRS partia komu­ nistyczna sprawująca władzę polityczną w armii winę za wszel­ kie niepowodzenia zrzuca na wojskowych. Partia zawsze zwycię­ ża, odpowiedzialność za porażki ponoszą żołnierze. Trudności, jakie Moskwa napotkała w Afganistanie, skłoni­ ły ją do zwrócenia się o pomoc do Zachodu, w pierwszej kolejno­ ści do USA. „Gdyby Stany Zjednoczone pragnęły pokoju w tym rejonie — pisał dokładnie dwa miesiące po interwencji przedsta­ wiciel Komitetu Centralnego — wówczas wystarczyłoby, aby pre­ zydent USA rozkazał przeciąć inwazję na terytorium Afganista­ nu, położyć kres dostawom broni, zlikwidować bazy najemników — słowem, wyrzec się wszelkich form ingerencji, wymierzonych przeciw rządowi i ludowi Afganistanu”284. Pół roku później wypo­ wiada się jeszcze bardziej dobitne: „Klucz do politycznego uregu­ lowania kwestii afgańskiej znajduje się w Waszyngtonie”285. So­ wieckie kierownictwo liczy na to, że Zachód, przede wszystkim USA, weźmie udział w satysfakcjonującym dla Moskwy rozwiąza­ niu problemu afgańskiego, to znaczy dopomoże ZSRS w stłumie­ niu oporu ludności Afganistanu. Ten sam motyw przewijał się w referacie wygłoszonym przez Breżniewa na XXVI zjeździe KPZS w lutym 1981 roku. Winę po­ noszą wyłącznie Stany Zjednoczone286. Sowiecka okupacja Afga­ nistanu zmusiła rządy USA i innych państw zachodnich do zajęcia — chwilowo — bardziej stanowczej postawy wobec ekspansjonistycznej polityki ZSRS. Stany Zjednoczone wprowadziły embargo na dostawy zboża do ZSRS, wezwały do bojkotu igrzysk olimpij­ skich w Moskwie i zamroziły planowane kontrakty ekonomicz­ ne ze Związkiem Sowieckim. Sto cztery państwa przegłosowały w ONZ rezolucję potępiającą zbrojną ingerencję obcego mocar­

574

stwa w Afganistanie. Doświadczenie historyczne utwierdza so­ wieckich przywódców w przekonaniu, że mogą spokojnie liczyć na krótką pamięć i krótkowzroczność Zachodu. Ledwie nowy prezy­ dent USA Ronald Reagan doszedł do władzy, a embargo zbożowe zostało zniesione. Zręcznie wykorzystując powszechny lęk przed wojną nuklearną, Związek Sowiecki raz jeszcze pokazał światu, że wektory odprężenia nie są symetryczne.

9. Koniec epoki Breżniewa Pod koniec 18-letnich rządów Leonida Breżniewa kraj znajdo­ wał się w stanie głębokiego upadku. Partyjna góra pomrukiwała o konieczności dokręcenia śruby, umocnienia dyscypliny i zapro­ wadzenia porządku. Ale najpierw należało znaleźć sukcesora dla schodzącego ze sceny Breżniewa. Aleksiej Kosygin, przewodniczący Rady Ministrów ZSRS, z któ­ rego nazwiskiem wiązano przez jakiś czas nieuzasadnione nadzieje na reformę gospodarczą, został przeniesiony w 1979 roku na eme­ ryturę. Rok później zmarł. Faktyczne odsunięcie od działalności dru­ giego sekretarza KC Andrieja Kirilenki, śmierć głównego ideologa partii Michaiła Susłowa (styczeń 1982) rozpaliły walkę wśród moż­ liwych pretendentów do stanowiska sekretarza generalnego. Czoło­ wą postacią w tym współzawodnictwie był 68-letni Jurij Andropow, który w maju 1982 roku przeszedł z KGB do Sekretariatu KC KPZS. Nową funkcję objął 15 miesięcy po tym, jak delegaci na XXVI zjazd KPZS zgodnie przegłosowali wniosek o ponowne wybranie na sekre­ tarza generalnego partii popadającego już w starczy marazm Breż­ niewa. Drugim kandydatem jest 71-letni Konstantin Czemienko, który dzięki swemu protektorowi Breżniewowi zrobił zawrotną ka­ rierę od naczelnika sekretariatu Prezydium Najwyższego Sowie­ tu ZSRS (1964) do sekretarza KC KPZS (1976) i członka Politbiura (1978); jednocześnie kierował osobistym sekretariatem genseka.

575

* * *

Klasa rządząca nigdy nie zaznała podobnej prosperity jak za pa­ nowania Breżniewa. Wraz ze wzrostem poczucia bezpieczeń­ stwa i pewności, której była pozbawiona w czasach Stalina oraz — w mniejszym, co prawda, stopniu — w okresie chruszczowowskiej „chlubnej dekady”, zyskała wrażenie stabilizacji, a więc i do­ bre samopoczucie. Różnego rodzaju przywileje zapewniały jej niezwykle wysoki standard życia we wszystkich dosłownie dzie­ dzinach: warunków pracy i wypoczynku, zaopatrzenia, mieszkań, możliwości kształcenia, wpływania na los zależnych od niej ludzi. Wszystko to razem nasilało wrodzone bądź nabyte skłonności do zawiści, chciwości, sobiepaństwa, pogardy dla prawa, a przede wszystkim wzbudzało nienawiść do każdego, kto tylko mógłby zakłócić ten stabilny i dostatni tryb życia: dysydentów, wrogich głosów zza granicy, niepokornych pisarzy i artystów, ludzi skarżą­ cych się na byle co, no i, rzecz jasna, do Żydów. W tamtych latach dla sowieckiej elity wybudowano nowe rezy­ dencje, odpowiadające najnowocześniejszym zachodnim standar­ dom: z basenami, saunami, podziemnymi garażami, specjalnymi sklepami, a w mieszkaniach — rzecz dotąd przekraczająca naj­ śmielsze marzenia — po dwie toalety! Wprowadzona w miastach ogólnozwiązkowa norma mieszkaniowa — 9 metrów kwadrato­ wych na osobę — nie obowiązywała wyższych funkcjonariuszy no­ menklatury. Liczyło się zajmowane stanowisko. Mieszkanie sta­ je się sprawą pozycji społecznej, prestiżu. W dużych miastach, w stolicach republik, wyższe warstwy biurokracji mieszkają w osob­ nych domach, izolowanych od zwykłych śmiertelników. Transfor­ muje się całe dzielnice, które odtąd zamieszkuje klientela „kla­ sowo jednorodna”. No i cudzoziemcy. Przykładem świeci, rzecz jasna, Moskwa. Przebudowano uliczki i zaułki starego Arbatu, wie­ kowe budynki zrównano z ziemią, na ich miejscu stawiając tak zwane domy wyższej kategorii. Tu właśnie mieści się już od dawna

576

szpital kremlowski, jak również hotel KC KPZS — dla wysoko po­ stawionych działaczy światowego ruchu komunistycznego. Dotychczasowych mieszkańców Arbatu — robotników, urzędników, ludzi wolnych zawodów — wypiera się do osiedli wy­ budowanych na przedmieściach stolicy. Wyższe warstwy urzędni­ cze, cywilne i wojskowe, które wypełniły centrum miasta, uwol­ niono tym sposobem od atmosfery nieżyczliwości rodzącej się z sąsiedztwa biednych i bogatych. Zachodzące przemiany odnotował Bułat Okudżawa, rdzenny mieszkaniec Arbatu, poeta, pieśniarz, pisarz, czasem niepokorny: Z Arbatu wysiedlony, wygnańcem będę stale, W Bezbożnym Pierieułku uwiędnie wnet mój talent. Wokoło obce twarze, zamknięta każda brama. Choć sauna naprzeciwko, lecz fauna nie ta sama.

[...] Nadęte miny wokół i szpanu cała gama. Ach, flora tam niezmienna, lecz fauna nie ta sama. Tak żyję, krzyż swój dźwigam, emigrant nieosiadły... Mróz zwarzył bujną różę i płatki z niej opadły1. Na odbudowanym Nowym Arbacie — nightclub dla obcokra­ jowców. Na Nabrzeżu Krasnopriesnieńskim zbudowano z myślą o nich, przedstawicielach wrażego kapitalistycznego świata, cały kompleks: prawdziwy kolonialny settlement. Z jedną różnicą: jego mieszkańcy nie korzystają z prawa eksterytorialności, co więcej — pozostają pod nieustającą, baczną obserwacją KGB. W jed­ nym bloku rozlokowano biura przedstawicielstw zachodnich ban­ ków i kompanii. W sąsiednim — mieszkania i hotel dla cudzoziem­ ców. Wewnątrz kompleksu — liczne bary, restauracje, klub nocny. ' Tłumaczenie J. Juryś.

577

Wstęp tylko dla obcokrajowców i zaproszonych przez nich gości. Prawo wejścia mają również wysokiej klasy cali girls. Prostytucja w ZSRS jest zabroniona, ale władze idą tu na ustępstwa, nie tylko dla przyjemności drogich cudzoziemskich gości. Jeśli nadarzy się okazja — czemu by nie odłowić jakichś interesujących informacji? Sowiecka elita dopuszcza czasem cudzoziemców do swojego środo­ wiska, lecz nie bez pewnego poczucia wyższości. David Shipler, moskiewski korespondent dziennika „The New York Times”, notuje: „Najbardziej denerwująca jest świadomość, że zagrożenie przychodzi w znacznym stopniu od wewnątrz, z własnej głowy. Spowity w oficjalne kłamstwo, omotany oszu­ stwami i ironicznymi uśmieszkami, tracąc oddech w gorących i wy­ lewnych uściskach, czujesz, że wszystko to w każdej chwili może się obrócić w chłód na odgórne polecenie, jeśli państwo zdecydu­ je zmienić twoje otoczenie i stopniowo bądź w sposób dramatycz­ ny uczyni twoje życie nieznośnym albo sprawi ci dotkliwy ból”287. Bariery socjalne umocniły się również na polu oświaty. Ju ż pod koniec lat pięćdziesiątych w kilku miastach stołecznych za­ łożono specjalne szkoły, gdzie od drugiej klasy prowadzono lek­ cje w językach obcych. Stopniowo sieć tych szkół rozrastała się, odpowiednio do rozwoju kasty rządzącej i jej potrzeb. Odse­ tek dzieci robotniczych był w tych szkołach znikomy. Uczniowie, przebywając wyłącznie we własnym gronie, w atmosferze ekskluzywności,. dorastają w poczuciu należnych im z racji urodze­ nia przywilejów. Elitarne więzy zostaną później przypieczętowane związkiem małżeńskim. Powstają swoiste dynastie. KPZS nie wy­ stępuje przeciw nim. Na stronach sowieckich gazet raz po raz po­ jawiają się opowieści o robotniczych rodach: spawaczy, górników, maszynistów, czasem pisze się nawet o dynastiach uczonych. Pań­ stwo apeluje do dzieci robotników i kołchoźników o przejmowanie pałeczki w sztafecie dziadów i ojców. Ale nie zdarzyło się jeszcze, aby pojawiła się jakaś wzmianka o dynastiach politycznych, tych, które dzierżą ster władzy. Najbardziej wymowny przykład z prze­

578

łomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych: familia Breżnie­ wów. Syn Breżniewa był zastępcą ministra handlu zagranicznego; córka — żoną ministra spraw wewnętrznych. Inny przykład to ro­ dzina członka Politbiura i ministra spraw zagranicznych Andrieja Gromyki: syn był członkiem-korespondentem Akademii Nauk ZSRS, dyrektorem Instytutu Afryki; zięć — profesorem prawa w Akademii Dyplomatycznej. Tak samo sprawy się miały w repu­ blikach związkowych. Oto linia Sturua: Gieorgij, głowa rodziny — dziś już nieżyjący przewodniczący Prezydium Najwyższego So­ wietu Gruzińskiej SRS; jeden z synów, Dewi — najpierw sekretarz KC gruzińskiej kompartii, następnie dyrektor Instytutu Marksizmu-Leninizmu w Tbilisi; drugi syn, Mełor — dziennikarz od spraw międzynarodowych, korespondent „Izwiestii” w USA, An­ glii i Francji. Sowiecka klasa rządząca wiele uwagi poświęca wyszukiwaniu nobliwych przodków. Pochodzenie robotniczo-chłopskie potrzeb­ ne jest tylko do ankiety. Tocząc na swych stanowiskach zażarte boje o ideologiczną czystość, liczni partyjni funkcjonariusze wy­ sokich szczebli skupują po kryjomu obrazy oficjalnie nieuznawanych albo potępianych malarzy: abstrakcjonistów, taszystów, pry­ mitywistów i innych. Pogoń za rozkoszą w każdej postaci stała się poniekąd stylem sowieckiego życia w wyższych sferach. Polowania i połowy w spe­ cjalnie wydzielonych rezerwatach, zagraniczne podróże, opłacane z reguły przez państwo albo zachodnie firmy handlujące z ZSRS i zapraszające potrzebnych do zawarcia kontraktu ludzi, zaopatrze­ nie w sieci wydzielonych sklepów, specjalne pokazy zagranicznych filmów niedostępnych w szerokiej dystrybucji, przywileje w dostę­ pie do teatrów i sal koncertowych — wyliczać można by bez końca. Nomenklatura ma silnie rozwinięte poczucie identyfikacji społecznej — rzadko obcuje z robotnikami czy kołchoźnikami na­ wet w swoim kraju, nie wspominając o zagranicy. Proletariacki internacjonalizm ma bardzo osobliwe zabarwienie. Podczas za-

579

granicznych wojaży sowieccy przedstawiciele spotykają się z wy­ soko postawionymi osobistościami — to są ich klasowi bracia i siostry. W grudniu 1983 roku podczas wizyty w USA delegacja Komitetu Kobiet Sowieckich z zastępcą przewodniczącej tej or­ ganizacji Galiną Jelisiejewą na czele została przyjęta przez damy z nowojorskiego i bostońskiego high lifeu. Codzienne życie amery­ kańskich robotnic niespecjalnie interesowało sowieckie delegatki. Nomenklatura wiedzie słodkie życie również w republi­ kach związkowych, gdzie pozycję ceni się jeszcze bardziej, łańcu­ szek zależności od naczalstwa jest jeszcze mocniejszy, a korupcja dawno przestała kogokolwiek dziwić. * * *

Przez 18 lat rządów Breżniewa roczny przyrost dochodu naro­ dowego w ZSRS zmalał z 9% do 2,6%, a produkcji przemysłowej z 7,3% do 2,8%; gwałtownie spadła wydajność pracy w przemy­ śle288, zaś w rolnictwie wyrażała się ona wskaźnikiem ujemnym. Mimo potężnych nakładów, które po 1975 roku osiągnęły nie­ słychany poziom — 27% ogólnej sumy inwestycji289 — rolnictwo podupadało coraz bardziej. Ziemie były kompletnie wyjałowione, kołchoźnicy nie chcieli pracować z powodu niskich wynagrodzeń. Aby utrzymać względnie niewysokie ceny żywności w handlu detalicznym, państwo ucieka się do subwencji. Ludność musi dostosowywać się do specyficznych warunków systemu, w któ­ rym głód zaspokaja się produktami wyhodowanymi na lilipucich działkach przyzagrodowych kołchoźników, robotników i urzędni­ ków, w przyzakładowych pomocniczych gospodarstwach rolnych i dzięki importowi produktów rolnych z zagranicy. Od rewolucji upłynęło 70 lat. Po 11 pięciolatkach, po stworze­ niu bazy przemysłowej, sukcesach w kosmosie, w produkcji broni nuklearnej, zbudowaniu potężnej floty oceanicznej — sowieckie supermocarstwo pozostaje zacofanym krajem, w którym prze­

580

mysł wydobywczy (surowcowy i paliwowy) przeważa nad prze­ mysłem przetwórczym i maszynowym. Wydobycie i produkcja su­ rowców oraz paliw pochłania 40% krajowych funduszy produk­ cyjnych i siły roboczej290, a produkt finalny w tej gałęzi zmalał wiatach 1950-1980 o 8%291. W epoce gwałtownego postępu tech­ nicznego, widocznego nawet w niedawnych krajach kolonialnych, udział pracy manualnej, niezmechanizowanej, w sowieckim prze­ myśle sięga 40%292. Zmniejszył się znacznie przewóz towarów, odczuwalny jest dotkliwy brak sprzętu przeładunkowego; baza transportowa w całym kraju znajduje się w stanie technicznego i organizacyjne­ go upadku293. Przewodniczący Państwowego Komitetu ds. Nauki i Techniki Gurij Marczuk stwierdził: „Niemało obecnych przedsię­ biorstw wymaga poważnej rekonstrukcji; transport i łączność nie nadążają za wciąż rosnącym zapotrzebowaniem gospodarki; lep­ szej organizacji wymaga proces inwestycyjny”294. Opłakany stan gospodarki doczekał się — kilka miesięcy przed śmiercią Breżniewa — krytycznej analizy na łamach... „Prawdy”. Jej autorem był akademik Wadim Trapieznikow, szef Instytutu Au­ tomatyki i Procesów Sterowania Akademii Nauk ZSRS. Trapiezni­ kow odrzucił oficjalną argumentację tłumaczącą spadek dochodu narodowego złymi warunkami klimatycznymi, wyczerpaniem się niektórych zasobów surowcowych i wysokimi kosztami zagospoda­ rowania nowych terenów, udzielając bardziej wiarygodnych wyja­ śnień, choć również niedostatecznych. Jego zdaniem główne przy­ czyny niepowodzeń kryją się w nieracjonalnym, mało elastycznym systemie centralnego planowania, braku bodźców materialnych, tłumieniu inicjatywy pracowniczej. Ponadto kadra kierownicza nie ponosi odpowiedzialności za rezultaty własnych zarządzeń295. Już w czasach Andropowa, w 1983 roku, w kołach moskiew­ skich naukowców krążył w maszynopisie dokument opracowany przez grupę ekonomistów ostro krytykujących stan stosunków społecznych w ZSRS. Opracowanie podkreślało w szczególności,

581

że „dalsze scentralizowane, administracyjne zarządzanie gospo­ darką jest absolutnie niemożliwe”296. Zdaniem autorów dokumentu istniejący w kraju system sto­ sunków produkcji „wpływa coraz bardziej hamująco na ich ruch do przodu”297, przebudowa gospodarki napotyka „ukryty opór”, „społeczny mechanizm rozwoju gospodarczego [...] nie zapew­ nia zadowalających wyników”, mechanizm nastawiony jest na „blokowanie pożytecznych ekonomicznych inicjatyw ludno­ ści”298. Myśl przewodnia ekonomistów, lekko zawoalowana so­ cjologiczną terminologią, jest mimo to jasna: system stosunków ekonomicznych w państwie jest niekorzystny. Jednak wszystko pozostaje bez zmian — zarówno pod rządami Andropowa, jak i Czernienki. Jest to zrozumiałe: żaden przywódca nie może przeprowadzić zmian strukturalnych bez narażenia na śmiertelne niebezpieczeń­ stwo samego systemu sowieckiego i tej względnej równowagi spo­ łecznej, która dotąd istnieje, sztucznie utrzymywanej w imię za­ chowania w rękach kierownictwa wszystkich bez wyjątku dźwigni władzy. Tak więc obecni i przyszli przywódcy mają niewielką swobodę wyboru: mogą ograniczyć władzę partyjnej oligarchii na górze (czy­ li własną) i aparatu partyjnego na dole, po czym podjąć zdecydowa­ ne kroki zmierzające do uzdrowienia państwa i jego systemu ekono­ micznego (w państwie sowieckim, jak już wskazywaliśmy, wszystkie zagadnienia należą do sfery polityki). Mogą też nie robić nic, pokrzyczeć trochę o konieczności zmian, pogrozić komu trzeba, podmalować nieco fasadę — i kontynuować dotychczasowy kurs, po­ kładając nadzieję w wypróbowanej przez dziesięciolecia wielkiej cierpliwości społeczeństwa, licząc na łut szczęścia, na eksploata­ cję nowych pokładów surowców, no i naturalnie, na pomoc Zacho­ du zainteresowanego długofalowymi inwestycjami i zachowaniem równowagi sowieckiego systemu (sama myśl o możliwości rozpadu imperium budzi na Zachodzie przerażenie).

582

W niedalekiej przyszłości środek ciężkości poszukiwań no­ wych złóż i przemysłu wydobywczego przeniesie się na Syberię. Będzie to wymagało jednocześnie potężnych inwestycji i czasu. Siłą rzeczy następcy Breżniewa kierują więc swój wzrok i na Za­ chód, i na Wschód, licząc na to, że zdołają zwabić zachodnioniemiecki i japoński kapitał. Już pod koniec lat siedemdziesiątych rozpoczęto wstępne rozmowy z RFN dotyczące budowy zakładów upłynniania lignitu (w celu uzyskania syntetycznej ropy), którego znaczne złoża występują w Zagłębiu Kańsko-Aczyńskim. W 1981 roku powołano sowiecko-niemiecką komisję do spraw współ­ pracy w dziedzinie rozwoju źródeł energii. Realizacja projektu, w którym wezmą udział Deutsche Bank i potężny koncern Man­ nesmann AG, przewidziana jest na koniec XX wieku; już dziś łącz­ na suma kontraktów opiewa na 16,5 miliarda dolarów299. Jest to drugi wielki zachodnioeuropejski program pomocy gospodarczej dla ZSRS. Pierwszy — umowa o udziale zachodniego kapitału w budowie gazociągu ze Związku Sowieckiego do Europy Zachod­ niej — przyniesie Moskwie roczny dochód w wysokości 5-8 mi­ liardów dolarów300.

ROZDZIAŁ XII

Po Breżniewie ( 1982- 1985)

1. Z szefa KGB na sekretarza generalnego Leonid Breżniew zmarł 10 listopada 1982 roku. Po raz pierwszy w historii KPZS i państwa sowieckiego zadziałała zasada poko­ jowej sukcesji. Mechanizm przejmowania schedy po genseku był wyregulowany i pracował w miarę gładko. Nie było kontrowersji, jak po śmierci Lenina, ani dramatycznej walki w łonie rządzącej ekipy, aresztowań i egzekucji, jak po śmierci Stalina; nie było spi­ sku przeciw żyjącemu władcy, jak za Chruszczowa, którego w paź­ dzierniku 1964 roku obalił bezkrwawy pucz. Zakulisowa próba sił zakończyła się zwycięstwem Jurija Andropowa, który nazajutrz po śmierci Breżniewa został wybrany na sekretarza generalnego KC KPZS. Jego kandydaturę przedstawił główny rywal — Konstantin Czernienko. Początek kariery politycznej Andropowa (ur. 1914) — po­ dobnie jak pozostałych przywódców średniej generacji — przypa­ da na lata trzydzieste, kiedy stare, przetrzebione kadry partyjne pospiesznie zastępowano komsomolskimi aktywistami rejono-

584

wego i obwodowego szczebla, którzy wyróżnili się entuzjazmem w ujawnianiu i demaskowaniu wrogów ludu. Bardzo sprawnie wspinał się Andropow na kolejne stopnie władzy. Pod koniec lat trzydziestych był sekretarzem obwodowego komitetu Komsomołu w Jarosławiu, po wojnie z Finlandią (1939-1940) — szefem Komsomołu w Republice Karelo-Fińskiej, gdzie w latach II wojny światowej brał udział w organizowaniu partyzantki, a pod koniec lat czterdziestych objął stanowisko drugiego sekretarza tamtej­ szego KC. Szybko awansował w latach późnego stalinizmu, kiedy ciągłe manifestowanie wierności Stalinowi, a nie tylko prostej lo­ jalności wobec reżimu, było jedynym gwarantem bezpieczeństwa i — przy odrobinie szczęścia — pomyślnej kariery. Los uśmiechał się do Andropowa: podczas powojennej czystki aresztowano nie jego, lecz pierwszego sekretarza KC kompartii Republiki Karelo-Fińskiej1, on sam zaś wylądował w 1951 roku w aparacie KC KPZS. W latach 1954-1957 Andropow był ambasadorem na Wę­ grzech. Podczas węgierskiej rewolty w 1956 roku zdołał zręcz­ nie zmylić rząd Imre Nagya odnośnie do sowieckich zamiarów2, a pomyślne zakończenie misji — zdławienie rewolucji — zaowo­ cowało nominacją na szefa Wydziału Krajów Socjalistycznych KC KPZS. W 1962 roku Andropow został sekretarzem KC: zna­ lazł się na szczeblu właściwym do sięgnięcia po władzę najwyższą. W 1967 roku objął tradycyjnie niebezpieczne stanowisko prze­ wodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego, stając się 13. z kolei szefem sowieckiej tajnej policji. Pięciu jego poprzedni­ ków stracono jako wrogów ludu, trzej popadli w niełaskę. W tym samym roku Andropow został zastępcą członka Biura Polityczne­ go, co miało być zapewne nagrodą za to, że przyjął na siebie rolę miecza partii w walce z wrogami zewnętrznymi i wewnętrznymi. W 1973 roku, w dowód uznania dla jego zasług na polu rozgro­ mienia ruchu dysydenckiego, został wybrany na pełnego członka Politbiura. Pod kierownictwem Andropowa znacznie umocniła się pozycja KGB, które w 1978 roku otrzymało status samodzielnego

585

resortu. Piętnaście lat działalności KGB pod batutą Andropowa zaznaczyło się niezaprzeczalnymi sukcesami w rozbiciu i zdławie­ niu ruchu dysydenckiego w kraju oraz wyraźnym nasileniem so­ wieckiej aktywności szpiegowskiej za granicą. Stanowisko, które dotychczas uchodziło za etyczną przeszkodę na drodze ku wła­ dzy najwyższej, posłużyło Andropowowi za trampolinę do decy­ dującego skoku. Historia zna podobny precedens: Joseph Fouche, wszechpotężny minister policji w czasach rewolucji francuskiej i Napoleona, natychmiast po klęsce pod Waterloo stanął na cze­ le rządu tymczasowego i przez pięć dni rządził Francją. Czynnika­ mi sprzyjającymi objęciu władzy przez Andropowa były nie tylko jego cechy charakteru czy mozolnie wpajane partyjnej wierchuszce przekonanie, że dopóki on jest wśród nich, dopóty mogą nie obawiać się żadnych wstrząsów, ale też fakt, że w ciągu ostatnich lat KGB przyciągało najbardziej przedsiębiorcze kadry młodych funkcjonariuszy komsomolskich i partyjnych, które stały się waż­ ną częścią establishmentu. Proces rehabilitacji organów bezpieczeństwa państwowego, zapoczątkowany jeszcze za Chruszczowa (mianowaniem w 1958 roku szefem KGB pierwszego sekretarza Komsomołu Szelepina), dobiegł końca pod rządami Breżniewa. Komitet Bezpieczeń­ stwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRS uległ reorgani­ zacji, stając się Komitetem Bezpieczeństwa Państwowego ZSRS. Przewodniczący Komitetu został zastępcą członka, a następnie członkiem Politbiura. Andropow, a po nim Czernienko potwier­ dzili rolę KGB jako jednego z filarów sowieckiego systemu: byłego szefa azerbejdżańskiego Komitetu Bezpieczeństwa Gajdara Alijewa wybrano na członka Biura Politycznego, a nowy przewodniczą­ cy KGB Wiktor Czebrikow został mianowany przez Andropowa zastępcą członka Politbiura. Czernienko pasował go na generała armii i wręczył mu gwiazdę marszałkowską. Nic dziwnego, że w tych warunkach funkcjonariusze KGB nabierają pewności siebie i poczucia szczególnego posłannictwa,

586

pretendując do silnej reprezentacji w aparacie partyjnym. Wiktor Krasin* przytacza w swojej książce rozmowę z naczelnikiem grupy dochodzeniowej KGB, pułkownikiem Wołodinem. Rozmowa do­ tyczy oficera śledczego Aleksandrowskiego, prowadzącego spra­ wę Krasina: „Paweł Iwanowicz — mówi Wołodin — to tęga głowa. Jemu nawet u nas w centrali jest za ciasno. Jego miejsce jest w KC”3. Komitet Bezpieczeństwa Państwowego pod kierownictwem Andropowa był nie tylko instrumentem partii: stał się w pewnym sensie wyrazicielem jej woli. Andropow na stanowisku sekretarza generalnego jest jakby wcieleniem leninowskiej zasady, że dobry komunista jest zarazem dobrym czekistą. To, czego nie zdołali do­ konać Beria i Szelepin, osiągnął Andropow. Runął przesąd, że szef tajnej policji nie może być sekretarzem generalnym partii komu­ nistycznej. Po śmierci Andropowa KGB opublikuje ckliwy nekrolog, w którym przypomni, że „pod jego bezpośrednim kierownictwem opracowano i z powodzeniem wdrażano naukowo niepodważal­ ny i sprawdzony w praktyce program działań na rzecz zapewnie­ nia bezpieczeństwa państwowego w warunkach rozwiniętego so­ cjalizmu”4. 0 ile Breżniewa u zarania kariery genseka uznano na Za­ chodzie za umiarkowanego, o tyle Andropow był przedstawiany jako polityk nowej generacji, na długo zanim stał się przywódcą. Sztab Andropowa — doradcy w Wydziale Międzynarodowym KC 1 Wiktor Krasin (ur. 1929) — rosyjski dysydent, wielokrotny wię­ zień polityczny. Po kolejnym aresztowaniu w 1972 roku załamał się i zło­ żył obszerne zeznania, obciążając kolegów i przyjaciół. Trzy lata później wyemigrował do USA. W 1991 roku wrócił do Moskwy, w 2003 roku po­ nownie osiedlił się w Stanach Zjednoczonych. W 1984 roku „The New York Times Magazine” wydrukował wywiad z Krasinem zatytułowany Jak zostałem złamany przez KGB. W tym samym roku warszawskie wy­ dawnictwo Krąg (drugi obieg wydawniczy) opublikowało przekład jego wspomnień zatytułowany Sąd, z przedmową o. J. Salija.

587

KPZS, w kręgach akademickich, w aparacie KGB — od wielu lat pracował w pocie czoła nad wizerunkiem przyszłego sekretarza generalnego. Do rozpowszechniania legendy o jego liberalizmie przyczynili się nawet niektórzy dysydenci. W efekcie powstał obraz solidnego, energicznego męża stanu, zdecydowanego, ale umie­ jącego sprawować urząd bez popadania w wojowniczą retorykę i skrajności konserwatywnego ekstremizmu, zręcznie poruszają­ cego się w meandrach polityki międzynarodowej i światowego ru­ chu komunistycznego, znawcę psychologii Zachodu, a nawet ko­ nesera jego sztuki. Zachodnie środki przekazu i uznani eksperci od problematy­ ki sowieckiej starali się przedstawiać człowieka, który zdusił ruch dysydencki i skierował do Afganistanu wyszkolone ekipy opraw­ ców z KGB, jako gościnnego gospodarza, który godzinami ga­ wędzi w swoim mieszkaniu z dysydentami, a po rozmowie każe własnym samochodem rozwieźć ich do domów. Pisał o tym na przykład „The Washington Post”5, a wtórował mu „The New York Times”6, drukując niestworzone historie o wykształconym możnowładcy, doskonale władającym językiem angielskim, który chwile wolne od pracy spędza przy kieliszku koniaku, czytając amerykańskie powieści i słuchając Głosu Ameryki. Amerykańscy sowietolodzy o uznanym autorytecie prze­ powiadali, że Andropow wycofa wojska z Afganistanu, sprowa­ dzi z zesłania profesora Sacharowa i w ogóle ustanowi powszech­ ną szczęśliwość. Politolog, profesor Jerry F. Hough, błogosławiąc wybór Andropowa w maju 1982 roku na sekretarza KC KPZS, pi­ sał, że jest to „jedno z najpomyślniejszych wydarzeń, jakie zaszły w ZSRS w ostatnich latach”7. Trzeba jednak oddać sprawiedliwość — nie wszyscy chcieli dostrzec w Andropowie liberała, na przy­ kład londyński „The Economist” uznał go za „oświeconego kon­ serwatystę”. Kiedy pierwsza fala euforii opadła, okazało się, że „świat­ ły wielmoża” ma za sobą technikum transportu wodnego w Ry-

588

bińsku i dwa semestry na uniwersytecie w Pietrozawodzku, ale za to pełny kurs Wyższej Szkoły Partyjnej; angielskiego jednak nie zna, nie jest też wielbicielem Glenna Millera... Interwen­ cja w Afganistanie przybrała na sile, a Sacharow nie wrócił do Moskwy, przeciwnie, uszczelniła się jego izolacja od świata ze­ wnętrznego. Mit o Andropowie jako w duchu liberalnym aparat­ czyku w dżinsach runął bardzo prędko, nie wytrzymując zderze­ nia z rzeczywistością8. Jurij Andropow przejął obowiązki sekretarza generalnego 10 listopada 1982 roku, następnie dość szybko (w czerwcu 1983) objął stanowisko przewodniczącego Prezydium Najwyższego So­ wietu ZSRS. Zmarł 9 lutego 1984 roku.

2. Dyscyplina — matką porządku Andropow, podobnie jak inni sowieccy przywódcy, sporo zaczerp­ nął z doświadczeń poprzedników. Jednak cel podstawowy, jak zwykle zawoalowany deklaracjami o konieczności zachowania pokoju, pozostawał niezmiennie ten sam: ostateczna ekspansja systemu socjalistycznego na cały świat. To znaczy — globalna sowietyzacja. Najwyższą troską partii wciąż jest człowiek, wszakże z pewną poprawką: nowy człowiek sowiecki powinien wreszcie zrozumieć, że jego podstawową potrzebą jest praca, natomiast zaspokojenie własnych pragnień materialnych to sprawa drugorzędna. Uległa zmianie fundamentalna wytyczna programowa partii o jak naj­ pełniejszym zadośćuczynieniu aspiracjom materialnym i ducho­ wym sowieckiego człowieka. Przestawiono akcent: na pierwszym miejscu — potrzeby duchowe, na drugim — materialne. Człowiek sowiecki winien był odtąd umacniać samodyscyplinę i tępić w so­ bie wszelkie odruchy konsumpcyjne. Raz jeszcze potwierdzono podstawową zasadę społeczeństwa rozwiniętego socjalizmu: naj­

589

pierw rozlicz się z państwem. W czasach stalinowskich zasadę tę nazywano pierwszym przykazaniem kołchoźnika. Środki zastosowane przez Andropowa w celu uporządkowa­ nia gospodarki zmierzały do wyciskania rezerw z istniejącego sys­ temu bez naruszania jego fundamentów: umocnienie dyscypliny, rozbudowa kompleksów rolno-przemysłowych, rozszerzenie pre­ rogatyw kadry kierowniczej przedsiębiorstw, obietnica większego uwzględniania interesów regionalnych w krajowej gospodar­ ce, nowe bodźce do realizacji uchwalonego za Breżniewa progra­ mu żywnościowego. Jak widać, nic nowego. Już nieraz poprzed­ nicy Andropowa obwieszczali konieczność podjęcia podobnych kroków, nie zapominając też o walce ze złodziejstwem i łapow­ nictwem, po czym wszystko grzęzło w trzęsawisku sowieckiej machiny biurokratycznej. Andropow nie wprowadził ani jednej reformy, zresztą nie leżało to w jego zamiarach. W chwili objęcia funkcji genseka zapewnił, że nie ma gotowych recept na rozwiąza­ nie nabrzmiałych problemów i że będzie działać wespół z Komi­ tetem Centralnym partii — innymi słowy, odpowiedzialność spo­ czywa na wszystkich. Jasno dał więc do zrozumienia, że nie pali się do reformatorstwa. Nowy sekretarz generalny podjął starania, aby pozbyć się tych członków kierownictwa, których niekompetencja przekra­ czała wszelkie granice, jak również zamieszanych w korupcję. Samo pojęcie „korupcja” nie ma zastosowania w odniesieniu do systemu sowieckiego. Wielka encyklopedia sowiecka mówi o tym otwarcie: „Korupcja jest typową cechą państw eksploatatorskich wszelkich odmian, szczególny wymiar osiąga w państwach im­ perialistycznych”9. ZSRS, jak powszechnie wiadomo, państwem eksploatatorskim nie jest. W sowieckim leksykonie słowo „korupcja” skutecznie za­ stąpiono bardziej pospolitymi określeniami, jak łapówkarstwo, przekupstwo czy defraudacja. Niewyobrażalna skala nadużyć we wszystkich sferach sowieckiego życia jest powszechnie znana,

590

korupcja stanowi nieodłączną część systemu, swymi mackami oplata całe sowieckie społeczeństwo, z góry do dołu, w stopniu mniejszym lub większym. Dlatego walka z nią polega na tępieniu tych, co nie po czinu bierut, nie biorą według rangi, łamiąc tym sa­ mym niepisane, uznaniowe normy, doprowadzając do zachwiania równowagi systemu, stwarzając zagrożenie dla wszystkich. Andropow, jeszcze w czasach gdy był szefem KGB, zgroma­ dził bogaty materiał na defraudantów i łapówkarzy. W procesie konsolidowania władzy pierwszy cios wymierzył w rywalizujące z KGB Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRS, kierowane przez Nikołaja Szczełokowa, krewnego Breżniewa, który dawał oparcie defraudantom i spekulantom, najpewniej za odpowiednią rekom­ pensatą. Za pretekst posłużyła „afera diamentowa”, w którą miała być zamieszana córka Breżniewa Galina. Po nieudanych próbach zatuszowania sprawy Siemion Cwigun, protegowany Breżniewa, popełnił samobójstwo10. Był to dotkliwy cios dla mafii dniepropietrowskiej. Inna wyciągnięta przez Andropowa na światło dzienne głoś­ na afera to nadużywanie władzy i łapówkarstwo w okręgu krasnodarskim. Lokalni sowieccy horodniczowie i miejscowa milicja do­ puszczali się spekulacji na taką skalę, że czasy Gogola wydają się wodewilem11. Wszystko odbywało się na oczach i pod osłoną ob­ wodowego komitetu partii. Na czerwcowym plenum KC KPZS w 1983 roku Szczełokow i sekretarz krasnodarskiego okręgowego komitetu partii Siergiej Miedunow zostali wykluczeni ze składu KC12. W wielu miastach, obwodach i ministerstwach nastąpiły głę­ bokie zmiany personalne. W organach MWD i milicji zarządzono czystkę, ustanowiono wydziały polityczne, do których skierowa­ no funkcjonariuszy aparatu partyjnego i KGB. Ministrem spraw wewnętrznych został Witalij Fiedorczuk, który wcześniej zastąpił Andropowa na czele KGB. Ku ogólnej przestrodze przeprowadzono serię procesów ła­ pówkarzy z różnych resortów, między innymi z Ministerstwa

591

Handlu Zagranicznego13; skazanych zostało kilku naczelników zarządów resortowych i zastępców ministrów. Ale jednocześnie nie ustawały aresztowania nieprawomyślnych: baptystów, prawo­ sławnych, Żydów, zwolenników wolnych związków zawodowych, ludzi, których nieortodoksyjne poglądy znane były w wąskim krę­ gu przyjaciół — iw „organach”. Za symbol kolejnej fali represji, in­ spirowanej przez nowego sekretarza generalnego, może posłużyć aresztowanie 28-letniej poetki Iriny Ratuszynskiej. W marcu 1983 roku została skazana ha siedem lat łagrów o surowym rygorze i pięć lat zesłania za kilka lirycznych wierszy, przekazanych za gra­ nicę. Jo sif Brodski w przedmowie do tomiku poezji Ratuszynskiej wydanego po rosyjsku, angielsku i francusku pisze: „Skazanie po­ ety jest przestępstwem nie tylko kryminalnym, ale przede wszyst­ kim antropologicznym, jest to bowiem zbrodnia przeciw językowi, przeciw temu wszystkiemu, co odróżnia człowieka od zwierzę­ cia. U schyłku drugiego tysiąclecia od narodzin Chrystusa skaza­ nie 28-letniej kobiety za napisanie i rozpowszechnienie wierszy o niemiłej państwu treści przypomina dziki skowyt neandertalski, a mówiąc dokładnie — jest wymownym świadectwem stop­ nia zwyrodnienia, jaki osiągnęło pierwsze na świecie państwo so­ cjalistyczne”14. W krótkim okresie andropowowskich rządów nastąpiła ku­ mulacja wszystkich charakterystycznych cech systemu, niejako podsumowanie tego, co zaszło w kraju w ciągu 66 lat istnienia so­ wieckiego reżimu. Andropow starał się złagodzić jego negatyw­ ne strony, ale gwarancji powodzenia upatrywał wciąż w tej samej wyświechtanej formule: zaprowadzić porządek. D y s c y p l i n a — dyscyplina pracy, społeczna, wojskowa — staje się dewizą nowego genseka. Rzucając hasło powszechnej kampanii na rzecz umacniania dyscypliny, Andropow ucieka się do wypróbowanych środków przemocy i przymusu: na ulice, do sklepów i restauracji skierowano patrole kontrolujące, jakim prawem obywatele sowiec­ cy w godzinach pracy spacerują albo biegają za sprawunkami.

592

Środki zastosowane wobec osobników naruszających dyscy­ plinę pracy też nie są nowatorskie: obcięcie pensji, pozbawienie premii czy przesunięcie na koniec kolejki mieszkaniowej. Ich ce­ lem jest pogorszenie sytuacji materialnej delikwenta i jego rodzi­ ny. Podanie o zwolnienie z pracy albo zmianę miejsca zatrudnienia wymaga uprzedniego „przedyskutowania prośby przez kolektyw”. Wszystko to do złudzenia przypomina antyrobotnicze ustawodaw­ stwo z 1940 roku z jego wachlarzem kar za absencje i spóźnienia. W 1983 roku wniesiono poprawki do ustaw dotyczących stosowa­ nia kar w zawieszeniu; odtąd decyzja o ewentualnym zawiesze­ niu kary należy do kompetencji „kolektywu ludzi pracy”, któremu przekazuje się ukaranego w celu odbycia procedury wychowaw­ czej. 17 czerwca 1983 roku wychodzi ustawa o kolektywach pracy i zwiększeniu ich roli w kierowaniu przedsiębiorstwami, instytu­ cjami i organizacjami15, a w sierpniu tego samego roku wprowa­ dzona zostaje seria rozporządzeń16 zmierzających do zwiększenia kontroli oraz odpowiedzialności za łamanie dyscypliny w zakła­ dach pracy. Projekt ustawy przedłożono do ogólnonarodowej dysku­ sji. Według oficjalnych danych wzięło w niej udział 110 milio­ nów sowieckich obywateli. W trakcie 1,23 miliona zebrań zabrało głos 5 milionów osób: zaproponowano wprowadzenie 130 tysię­ cy poprawek. Rezultat: uwzględniono 70 poprawek, odrzucając 129 930 wniosków zgłoszonych przez „zwyczajnych sowieckich obywateli”. Tak w praktyce wyglądała demokracja socjalistyczna. Gaj dar Alijew, członek Biura Politycznego i kadrowy oficer KGB, przedstawiając projekt ustawy na sesji Najwyższego Sowie­ tu ZSRS, nazwał kolektyw „podstawową komórką społeczeństwa socjalistycznego”. Podobnie jednak jak w przypadku wszystkich innych komórek, na czele robotniczego kolektywu stoi organiza­ cja partyjna. Kolektyw jest reprezentowany przez „kwartet”, w którego skład wchodzą przedstawiciele administracji zakładowej, organi­

593

zacji partyjnej, związków zawodowych i Komsomołu. Nowe prze­ pisy mają na względzie jeden konkretny cel: wzmóc kontrolę nad robotnikami17. Zasadniczo prawo przewiduje udział robotników w ustalaniu planów produkcyjnych i w innych sprawach, ale obowiązujący sys­ tem zarządzania nie zostawia im de facto żadnego wpływu na po­ dejmowane decyzje. Robotnikom przyznano też prawo wypowia­ dania się w tak palącej i drażliwej kwestii jak przydział mieszkań. Słowem, wyciągnięto wnioski z polskich wypadków lat 19801981, odkręcono nieco zawór bezpieczeństwa, aby dać upust na­ strojom niezadowolenia. Sowieckie kierownictwo uważało zamęt w Polsce za wynik osłabienia dyscypliny i bezzasadnych kro­ ków na rzecz poprawy poziomu życia ludności. Regulowanie sto­ py życiowej, utrzymywanie jej na znośnym, ale odpowiednio ni­ skim poziomie staje się zasadniczym zagadnieniem społecznym. 31 stycznia 1983 roku, w trakcie pierwszej — i jedynej — rozmo­ wy z proletariatem (w Moskiewskiej Fabryce Obrabiarek im. Serga Ordżonikidzego), Andropow dał do zrozumienia, że ceny artyku­ łów pierwszej potrzeby mogą ulec podwyżce18. Apeluje się do lud­ ności o poświęcenie większej uwagi produkcji oraz zaspokajaniu potrzeb duchowych, ale co jakiś czas partia przypomina, że dzięki jej trosce dobrobyt ludu wzrasta nieprzerwanie: pod koniec 1983 roku obniżono ceny na dywany i futra karakułowe. Przewodniczą­ cy Komitetu ds. Cen podkreślił, że ta zniżka cen, przeprowadzona mimo knowań amerykańskiego imperializmu, „jest wymownym świadectwem potęgi ekonomicznej ZSRS”19. Już po kilku miesiącach akcja na rzecz umacniania dyscy­ pliny pracy zaczyna ucichać; w terenie uznano ją za kolejną dętą kampanię. Zaniepokojony Andropow apeluje do kadr kierowni­ czych: „Sprawa najważniejsza — nie dopuścić, by przygasła we­ rwa mas”20. Ale werwa mimo wszystko przygasa... Stopniowo staje się jasne, że absencja tylko w minimalnym stopniu wpływa na spadek produkcji. Badania Głównego Urzędu

594

Statystycznego, prowadzone w dwóch gałęziach przemysłu — ob­ róbki metali i maszynowym — wykazały, że absencje stanowią za­ ledwie 2% ogólnej liczby nieprzepracowanych roboczogodzin21. Raz jeszcze potwierdziła się znana od dawna prawda: gospodar­ ka ZSRS wymaga zasadniczych zmian strukturalnych, polowanie na bumelantów nie rozwiąże problemu. Kosztem ogromnych wy­ siłków sekretarz generalny zdołał ruszyć gospodarkę z martwego punktu. Według oficjalnych danych w 1983 roku dochód narodo­ wy zwiększył się o 3,1%, produkcja przemysłowa — o 4%, pro­ dukcja w uspołecznionym sektorze rolnictwa — o 6%22. Skądinąd przeprowadzona przez Borisa Rumera analiza porównawcza prze­ ciętnej rocznej dynamiki wzrostu produkcji w wybranych gałę­ ziach przemysłu świadczy o ciągłym obsuwaniu się gospodarki po równi pochyłej. Rumer porównał wyniki uzyskane w ciągu pierw­ szych trzech lat kolejnych pięciolatek: dziesiątej (1976-1978) i je­ denastej (1981-1983). Oto niektóre wskaźniki: przeciętne roczne tempo wzrostu produkcji energii elektrycznej w latach 1976-1978 wyniosło 5% i 0,8%; stali — 2,4% i 1,1%; samochodów — 3,1% i 0%; cementu — 1,4% i 0,8% itd.23 Ustawa o kolektywach pracy była drugim aktem prawnym Andropowa. Pierwszym, przyjętym 24 listopada 1982 roku, nie­ zwłocznie po jego wyborze na sekretarza generalnego, była usta­ wa o granicy państwowej ZSRS24. Potwierdzała ona nietykalność i nienaruszalność granic Związku Sowieckiego, a jej celem było wzmocnienie społecznej dyscypliny, czujności i nietolerancji. Artykuł 28 nowej ustawy stanowił, że wojska ochrony po­ granicza winny „uniemożliwić przewóz przez granicę państwową ZSRS wszelkich druków, fotografii rękopisów, mikrofilmów, na­ grań magnetofonowych i innych, których treść może być szkodli­ wa dla politycznych i gospodarczych interesów ZSRS, dla bezpie­ czeństwa państwowego, porządku publicznego, jak również dla zdrowia psychicznego i stanu moralnego ludności”. Na wszystkich obywateli sowieckich nakładano obowiązek czynnego udziału

595

w pilnowaniu granicy państwowej. Ustawa miała też przypomi­ nać, że należy bać się zagranicy, że Związkowi Sowieckiemu nie­ ustannie zagrażają wrogowie z zewnątrz. Najważniejsze — i jest to jeden z kamieni węgielnych systemu — żeby zawsze było kogo i czego się bać: kontestujących Polaków, podstępnych Chińczy­ ków, amerykańskich agentów... Nowe prawo doskonale pasowa­ ło zarówno do podstawowego hasła czasów andropowowskich: wzmacniać dyscyplinę, jak i do stalinowskiej zasady: „zamknąć granicę na cztery spusty”, jak z Borysa Godunowa Puszkina: by zając nie przebiegł do nas z Polski; by kruk z Krakowa nie przeleciał25. Umacnianiu dyscypliny i samodyscypliny służyły też uzupeł­ nienia i poprawki do istniejącego prawodawstwa, wprowadzone 11 stycznia 1984 roku, miesiąc przed śmiercią Andropowa. Zmo­ dyfikowano i rozszerzono ustawę z 25 grudnia 1958 roku o od­ powiedzialności karnej za przestępstwa godzące w interesy pań­ stwa. Od tej chwili za „działania dokonane przy użyciu środków pieniężnych lub innych walorów materialnych, otrzymanych od zagranicznych organizacji” grozi kara do dziesięciu lat więzienia26. Był to cios godzący w więźniów politycznych i ich rodziny. Od 15 lat KGB starało się położyć kres działalności zagranicznych in­ stytucji charytatywnych, takich jak kierowany przez Natalię Sołżenicyn Rosyjski Społeczny Fundusz Pomocy Prześladowanym i ich Rodzinom, Amnesty International, Pomoc Rosyjskim Chrze­ ścijanom, ponadto najróżniejszych organizacjibaptystów, między­ narodowych stowarzyszeń obrony praw człowieka oraz licznych osób prywatnych, pomagających sowieckim więźniom politycz­ nym i ich rodzinom. Wszyscy oni byli narażeni na prześlado­ wania i aresztowania, ale na ich miejsce przychodzili następni. Groźba więzienia miała służyć zastraszeniu więźniów politycz­

596

nych i ich rodzin i tym samym zakwestionować samo istnienie tych funduszy. W ramach nowelizacji ustawy z 1958 roku dołączono też para­ graf przewidujący karę od dwóch do ośmiu lat więzienia za „prze­ kazywanie zagranicznym organizacjom lub ich przedstawicielom informacji zawierających tajemnice służbowe”. Pojęcia „tajemnica służbowa” nie zdefiniowano, zwyczajowo pozostawiając władzom swobodę interpretacji. Do pojęcia „dyscypliny społecznej” zalicza się ochronę po­ rządku w miastach i wsiach przez samych obywateli. Chuligań­ stwo i pijaństwo stały się nieodłącznymi towarzyszami sowiec­ kiego stylu życia. Państwo dysponujące wielotysięczną milicją i formacjami bezpieczeństwa wewnętrznego nie jest w stanie za­ pewnić ludności spokoju, sprawę ochrony obywateli pozostawia im samym. Oczywiście, głównym zadaniem wojsk bezpieczeń­ stwa jest tłumienie ewentualnych manifestacji gniewu ludu. Zor­ ganizowane jeszcze za Chruszczowa drużyny ludowe teraz znacz­ nie się rozrosły w całym kraju. „Prawda” informuje, że każdego dnia ulice sowieckich miast patrolują „setki tysięcy drużynni­ ków”27. W jednej tylko dzielnicy moskiewskiej porządek utrzy­ mywany jest siłami 2,5 tysiąca drużynników z 1. Państwowej Fa­ bryki Łożysk Kulkowych28. Można więc sobie wyobrazić zasięg chuligaństwa w kraju. Drużyny ludowe — obwołane nosiciela­ mi społecznej dyscypliny — mogą być wykorzystane w razie po­ trzeby jako „siły porządkowe” do tłumienia ludowych wystąpień i buntów.

3. Z ławy szkolnej do Afganistanu Nikita Chruszczów zostawił swoich sukcesorów w kłopotliwej sy­ tuacji, obiecując w 1961 roku, że za 20 lat, czyli do końca roku 1981, komunizm będzie w zasadzie zbudowany29. Nie musiał roz­

597

liczać się ze swoich lekkomyślnych deklaracji, zmarł dziesięć lat przed upływem wyznaczonego terminu. Ale wielu mu uwierzyło: w wyobraźni obywateli komunizm był równoznaczny z bezpłat­ nym podziałem dóbr, przede wszystkich komunalnych, jak miesz­ kania i środki komunikacji. Stalin w Ekonomicznych problemach też wspomniał o bezpłatnym rozdawaniu cbleba, ale jako człowiek ostrożny nie podał dokładnej daty. Następcy Chruszczowa zrewidowah pochopną obietnicę, oświadczając, że nadejście komunizmu odkłada się na czas bhżej nieokreślony, zależnie od tego, jak długo potrwa faza udoskona­ lania obecnego, dojrzałego socjahzmu. ZSRS znajduje się dopiero na początku tego długotrwałego etapu historycznego. „Całkowi­ ta równość, a więc jednakowy dla wszystkich dostęp do dóbr ma­ terialnych — potwierdził Andropow — będzie możliwa w komu­ nizmie”30. Ale trwa marsz w kierunku celu. Na marginesie: swego czasu ideolog niemieckiej socjaldemokracji Eduard Bernstein, autor genialnej formuły: „Cel jest niczym, ruch jest wszystkim”, był piętnowany przez Lenina jako rewizjonista i odstępca od marksizmu. Cechą charakterystyczną przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych są próby odświeżania ideologii, naginanie jej dogmatów do potrzeb bieżącej polityki. Do obiegowej termino­ logii politycznej wchodzi pojęcie historycznie wydłużonego eta­ pu rozwiniętego socjalizmu, znika natomiast niemal zupełnie termin „komunizm”, gdyż kojarzy się z nadejściem ery obfitości. Wskrzeszono teorię obumierania państwa poprzez jego wzmoc­ nienie — niezapomniany wkład lat trzydziestych do skarbni­ cy marksizmu-leninizmu. Obecny wkład — to zapowiedź prze­ kształcenia w bliżej nieokreślonej przyszłości sowieckiej pań­ stwowości w socjalistyczny samorząd (krok w stronę Utopii — przynajmniej w sferze terminologii). W drodze do celu odbywa się formowanie nowego człowieka, w rzeczywistości całkowite nim zawładnięcie. Żeby nie pozosta­

598

wić cienia wątpliwości, minister obrony Dmitrij Ustinow zapew­ nia: „Maszerujemy do tego celu szerokim frontem, wykorzystu­ jąc wszystkie możliwości, jakie daje społeczeństwo rozwiniętego socjalizmu, cały arsenał środków — organizacyjnych, politycz­ nych, wychowawczych”31. Militaryzacja szkoły, militaryzacja umysłów dorastającego pokolenia staje się podstawowym instrumentem partii w czasach pochruszczowowskich. Naturalnie, określenia „militaryzacja” nie stosuje się wobec społeczeństwa socjalistycznego... Skutecznie za­ stępuje je sformułowanie: wychowanie wojskowo-patriotyczne. Wprowadzone przez Breżniewa szkolne nauczanie wojskowe nasila się za Andropowa. Gazety i czasopisma z tego okresu prze­ pełnione są artykułami i wystąpieniami poświęconymi wychowa­ niu wojskowo-patriotycznemu. Temat przewija się na wszelkich możliwych naradach: zebraniach partyjnych, nauczycielskich, spotkaniach weteranów, na plenach KC KPZS. Szef Głównego Za­ rządu Politycznego Armii Sowieckiej Aleksiej Jepiszew, faktyczny koordynator całej operacji, referował w czerwcu 1983 roku na ple­ num KC KPZS: w okręgu moskiewskim 4 tysiące wojskowych peł­ ni funkcje nieetatowych drużynowych pionierskich32. Uchwała KC KPZS o konieczności podjęcia dodatkowych wysił­ ków na rzecz nauczania języka rosyjskiego w republikach związko­ wych ma jasną wymowę — rosyjski jest niezbędny do opanowania techniki militarnej. Jepiszew podkreśla, że „poprawa znajomości języka rosyjskiego, używanego w dowodzeniu wojskami lądowy­ mi, marynarką wojenną i nowoczesnymi systemami uzbrojenia, zwiększy efektywność szkolenia bojowego”33. Wtóruje mu Awgust Woss, pierwszy sekretarz KC łotewskiej kompartii, który w czerw­ cu 1983 roku, wyliczając na plenum KC osiągnięcia republiki, nie omieszkał zaznaczyć, że „wszyscy łotewscy poborowi swobodnie władają językiem rosyjskim, [...] co nie jest bez znaczenia [...] dla zwiększenia zdolności bojowych armii i floty”34. Militaryzacja do­ rastającego pokolenia postępuje pełną parą. Dyrektor sowcho-

599

zu „Azowski” na spotkaniu z weteranami w Ministerstwie Obro­ ny ZSRS mówił: „Czynimy wszystko, aby wychować nasze dzieci w duchu heroizmu, aby młodzież była należycie przygotowana do służby wojskowej”35. Minister obrony Ustinow domaga się, by „proces kształtowa­ nia wśród młodzieży świadomości dyscypliny wojskowej rozpo­ czynać od podstawowego szkolenia uczniów szkół średnich”36. Przygotowanie przyszłych żołnierzy to jedno z kluczowych zadań nauczania w szkołach. Bardzo dobitnie przedstawił je cen­ tralny organ partyjny „Prawda” w czerwcu 1984 roku: „Szkoła powinna [...] rozbudzać ambicję, by stawać się wzorowym żołnie­ rzem, kształtować psychologiczną predyspozycję do przestrze­ gania żelaznej dyscypliny i porządku w jednostkach wojskowych i na okrętach. W całym systemie wojskowo-patriotycznej pracy wychowawczej szczególnie ważne znaczenie ma zachęcanie absol­ wentów do wstępowania do uczelni wojskowych”37. Ale nie wszystko idzie jak po maśle. Na czerwcowym plenum KC KPZS Konstantin Czemienko wskazuje na „niedojrzałość postaw obywatelskich i polityczną naiwność niektórych młodych ludzi”38. Pierwszy sekretarz KC Komsomołu Wiktor Miszyn zauważa z nie­ pokojem: „Niestety, wciąż jeszcze natykamy się na niefrasobliwość i przejawy nastrojów pacyfistycznych”. Ustinow mówi o przypadkach (sporadycznych, ma się rozumieć!) naiwności politycznej „młodych ludzi, którzy dopiero co przywdziali wojskowy mundur”, dostrzega­ jąc „w ich zachowaniu pierwiastki samozadowolenia i beztroski”39. Jak z tym walczyć? Przede wszystkim należy zlikwidować każ­ dą, nawet najmniejszą szczelinkę, przez którą mogłaby prześli­ zgnąć się wolna myśl, zwątpienie albo zainteresowanie przeszło­ ścią, niezatwierdzone przez wyższe instancje. Jepiszew apeluje, by „nie dopuszczać do rozpowszechniania choćby pojedynczych książek, filmów, przedstawień teatralnych o tematyce wojennej, których myśl jest nieklarowna, punkt widzenia zawężony, wyzby­ ty ambicji ideowych”.

600

Zakorzenia się koncepcja wychowawczej roli sowieckich sił zbrojnych jako szczególnego, specyficznego organu państwa. Pod­ nosi się znaczenie armii: z narzędzia państwa przekształca się ona w jego nieodłączną część — obarcza się ją funkcją wychowa­ nia młodego pokolenia w okresie dojrzewania. „Armia — pisał na początku 1984 roku jeden z jej politycznych przywódców — jak­ by przejmowała na pewnym etapie sztafety wychowawczej »pałeczkę« od rodziny, kolektywów pracy lub nauki, a po zakończeniu przez żołnierza służby czynnej zwraca go — na wyższym już po­ ziomie edukacji — tym samym bądź innym kolektywom”40. Od kolektywu do kolektywu — dyscyplina we wszystkich od­ mianach, z dyscypliną na czele! Sowiecka dyscyplina wojskowa zostaje uznana za „jedną z od­ mian dyscypliny państwowej. [...] Jest to dyscyplina najwyższe­ go rzędu”41. Właśnie o takiej dyscyplinie — bezwarunkowym po­ słuszeństwie podwładnych wobec przełożonych — śni partia. Ale na drodze staje poważna, być może nie do pokonania, przeszko­ da: natura ludzka i jej trudne do przewidzenia reakcje. I to właśnie najbardziej niepokoi kierownictwo partyjne. Za Andropowa zdołano wreszcie wskazać te czynniki, które wpływają ujemnie na kształtowanie nowego Człowieka Sowiec­ kiego w okresie dorastania. Okazało się, że to nie tylko dobrze znane „rodzime piętna kapitalizmu”, ale również zbyt mały staż w działalności zawodowej i społecznej, a „w związku z tym ograni­ czony stopień rozwoju cech ldasowo-profesjonalnych”42. Reforma szkolna, opracowana za Andropowa i obowiązująca od kwietnia 1984 roku, miała przyczynić się do poprawy sytuacji. Oparto ją na założeniu, że połowa absolwentów szkół średnich prędzej czy póź­ niej trafi do produkcji43. Armia sowiecka krytycznie ocenia poziom szkolnictwa ogólno­ kształcącego oraz stan przemysłu i rolnictwa. Jeżeli sytuacja w kra­ ju nie zostanie uporządkowana, zwłaszcza w oświacie, wówczas nie będzie można wymagać wysokiej sprawności od sił zbrojnych.

601

Minister oświaty ZSRS, który, zdawałoby się, winien przeciw­ działać wdzieraniu się do szkół militarystycznego ducha, wzywa do zwiększenia zainteresowania szkoleniem wojskowym. „Musi­ my poważnie zastanowić się nad problemem zapewnienia szko­ łom doświadczonych instruktorów wojskowych” — oświadcza minister Michaił Prokop ew. Zapewnia przy tym KC partii, że Mi­ nisterstwo Oświaty działa ramię w ramię z Ministerstwem Obro­ ny44. Owoce tej współpracy — widać jak na dłoni. Korespondent „The New York Times” miał okazję obserwo­ wać obchody rocznicy rewolucji październikowej w moskiewskim przedszkolu. Oto co pisze: „Najpierw wbiegły dziewczynki w czerwonych spódniczkach i z czerwonymi wstążkami we włosach. Każda trzymała w ręku czer­ woną chorągiewkę. Po nich wmaszerowali chłopcy w hełmach kolo­ ru khaki z wymalowanymi na nich wielkimi czerwonymi gwiazdami, śpiewając recytatywem pieśni o rewolucji, »święcie owianym chwałą«. Inne dzieci, ubrane na żółto i niebiesko, trzymały bukiety plastiko­ wych jesiennych liści i śpiewały: »Niech żyje nasza wspaniała ojczyzna, niech w przyszłości będzie jeszcze potężniejsza i piękniejsza!«. Następ­ nie nauczyciel uderzył wklawisze fortepianu, cała grupa zaintonowała: Nasza ojczyzna stoi na straży pokoju, Zwycięska Armia Czerwona, Nasza ojczyzna jest potężna. Ona broni pokoju. — Niech żyje Wielki Październik! — rzucił hasło nauczyciel. — Hurrraaa! — krzyczą dzieci cienkimi głosikami. — Niech żyje Nasza Wielka Ojczyzna! — wykrzyknął wycho­ wawca. — Hurrraaa!!!”45. Jeszcze inny przykład: w szkole w Aszchabadzie, której dy­ rektorem był Bohater Związku Sowieckiego Sanarmet Chodżajew,

602

siedmioro absolwentów otrzymało odznaczenia za udział w walce z narodem afgańskim...46 Dowództwo wojskowe niepokoją zmiany struktury narodo­ wościowej kraju. „W Siłach Zbrojnych uwzględnia się możliwość negatywnych skutków skomplikowanej sytuacji demograficznej, poczynając od połowy lat osiemdziesiątych”47. Podstawowy pro­ blem to uzupełnienie kadry podoficerskiej. W republikach nie ma zbyt wielu chętnych do kariery zawodowych wojskowych. Przed Komsomołem postawiono zadanie przełamania tych negatyw­ nych tendencji. „Za nasze ważne zadanie — oświadcza Miszyn — uważamy podnoszenie prestiżu zawodu sowieckiego oficera, zwłaszcza wśród młodzieży z rdzennych narodowości republik Azji Środkowej, Zakaukazia, republik bałtyckich”48. Tu znajdują się punkty newralgiczne. Wszędzie daje się zauważyć podobne zjawisko: zanika mit ro­ mantycznej służby wojskowej, owianej chwałą bohaterskich czy­ nów lat wojny z hitlerowcami. Nowe pokolenia czują się coraz mniej związane z waleczną przeszłością. Pamięć wspólnie przeży­ tych cierpień, przywiązująca dorastające pokolenia do starszych, słabnie w miarę wymierania weteranów wojny, zmiany zaintere­ sowań i ogólnie negatywnego nastawienia do walki zbrojnej. Arkadij Bielinków, wybitny badacz epoki sowieckiej, pisał w swojej książce o Juriju Oleszy: „Bohaterowie, bohaterstwo, he­ roiczne czyny, wojenna chwała, postęp i wspaniałe sukcesy bez wątpienia powinny przyspieszać bicie naszych serc i napawać je radością. Ale to tylko jedna strona medalu. Druga strona pole­ ga na tym, żeby tych naszych bohaterów, bohaterstwo, heroiczne czyny i inne zadziwiające rzeczy dozować w ściśle ograniczonych ilościach, żeby nie przekraczały średniej statystycznej wypadków drogowych i kolejowych”49. Breżniew zdążył jeszcze czterokrotnie przyznać sobie ty­ tuł Bohatera Związku Sowieckiego i nawet odznaczyć się Orde­ rem Zwycięstwa — był wszak na wojnie. Udział w wojnie jego

603

następcy Andropowa był raczej symboliczny, a wraz z dojściem do władzy Konstantina Czernienki chlubna tradycja i więź z wojennym heroizmem urywa się. Ale czy na pewno? Gensek Czernienko w młodzieńczych latach (1930-1939) służył jako ochotnik w pogranicznej jednostce OGPU. Tam wstąpił do partii i pełnił swoją pierwszą funkcję — sekretarza komór­ ki partyjnej w strażnicy. „Od tej chwili — mówi Czernienko — sensem i treścią mojego życia stała się praca partyjna”. „Naj­ ważniejsze, to wielka odpowiedzialność, napięta gotowość”, no i naturalnie, czujność — naucza młodych strażników sekretarz generalny50. Opublikowanie na łamach organu sowieckich sił zbrojnych ilustrowanego szkicu o wopiście Konstantinie Czernience jest jakby kanwą bojowej biografii genseka, której rozpaczliwie po­ trzebował. Swego czasu hasło do gloryfikacji Breżniewa rzuciło czasopismo „Nowoje Wriemia”, drukując szkic początkującego wówczas dziennikarza Jony Andronowa poświęcony Małej zie­ mi. Czas stawia własne wymagania życiorysom sowieckich przy­ wódców. Tylko Lenin nie miał stopnia wojskowego — w tamtych czasach po prostu nie istniały. Stalin został marszałkiem, a pod­ czas wojny z hitlerowską III Rzeszą — generalissimusem. Wte­ dy też Chruszczów został generałem-pułkownikiem, a Breżniew generałem-majorem. W końcu Breżniew mianował się marszał­ kiem. Andropow otrzymał rangę generała armii z tytułu funkcji przewodniczącego KGB. Jednak kierownictwo partyjne ma poważny problem: wojna stopniowo odchodzi w niepamięć, jeden z najważniejszych ele­ mentów magii władzy KPZS zwyczajnie zanika, niezależnie od tego, czy gensek Czernienko i kolejni sekretarze będą mieć rangę marszałka Związku Sowieckiego.

604

4. Pokój — to wojna Koniec epoki Breżniewa to dla Związku Sowieckiego okres kompli­ kacji na arenie międzynarodowej: pogorszenie stosunków z USA, przewlekła wojna i polityczny impas w Afganistanie, zaostrzenie sytuacji na Bliskim Wschodzie, niestabilność w Azji Południowo-Wschodniej i chińsko-wietnamski konflikt o Kambodżę. Kryzys w Polsce zaognił sytuację wewnątrz bloku sowieckiego. Breżniew pozostawił swoim następcom państwo realnego so­ cjalizmu z gospodarką w stanie permanentnego kryzysu, super­ mocarstwo wyczerpane wyścigiem zbrojeń, imperium wyciągające swe macki daleko poza własne granice, lecz niezdolne do rozwią­ zania elementarnych problemów ani w metropolii, ani na jej pery­ feriach. Równocześnie trwa rozpoczęty w 1917 roku proces sowietyzacji planety. Do początku 1980 roku w 24 krajach Europy, Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej ustanowiono reżimy typu sowiec­ kiego lub zbliżone do sowieckiego. Zajmowały one łączny obszar 41 milionów kilometrów kwadratowych, czyli 27,5% powierzchni lądów na ziemskim globie; ich ludność liczyła 1,783 miliarda ludzi — czyli 39,7% całej ludzkości. Andropow stanął na czele państwa w chwili, gdy równowaga militarna między krajami NATO i Układu Warszawskiego w Europie zaczęła przechylać się na korzyść blo­ ku sowieckiego. Od czasu zakończenia II wojny światowej ZSRS miał stałą przewagę w broniach konwencjonalnych. W połowie lat siedemdziesiątych zaczął wprowadzać w życie nowy program roz­ budowy arsenału jądrowego i w rezultacie wyposażył swoją armię w ponad 300 rakiet SS-20 o zasięgu do 5 tysięcy kilometrów. Układ sił w Europie zmienił się radykalnie na korzyść ZSRS. Pakt Północnoatlantycki nie miał wyboru, jak tylko ostrzec Moskwę, że będzie zmuszony zainstalować na terytoriach państw członkow­ skich NATO dodatkowe uzbrojenie nuklearne — wyrzutnie rakiet średniego zasięgu Pershing II i inteligentnych pocisków Cruise. W ten sposób starano się przywrócić zachwianą równowagę sił nu­

605

klearnych w Europie. Państwa członkowskie NATO nie kwapiły się bynajmniej z rozlokowaniem amerykańskich rakiet na swoich te­ rytoriach, ale wojownicza polityka ZSRS nie pozostawiała wyboru. Związek Sowiecki został z góry uprzedzony o planowanym zain­ stalowaniu rakiet na terenie Republiki Federalnej Niemiec, Wiel­ kiej Brytanii i innych krajów. Kreml odrzucił propozycję rozwią­ zania problemu za pomocą środków dyplomatycznych i rozpoczął hałaśliwą wojnę propagandową. Rozmieszczaniu amerykańskich rakiet towarzyszyły nie tylko zażarte dyskusje w krajach NATO, w tym USA, ale też liczne wystąpienia w całej Europie Zachodniej, głównie w RFN, organizowane przez przeciwników amerykań­ skich pocisków rakietowych i zwolenników zamrożenia zbrojeń, a także groźby i otwarte naciski ze strony Związku Sowieckiego. Nie zdołano jednak zahamować rozmieszczania amerykańskich Pershingów II i Cruise ow: zbyt oczywiste było wzmocnienie po­ tencjału nuklearnego ZSRS, w szczególności rakiet średniego za­ sięgu wycelowanych w Europę Zachodnią i Japonię. Również sowiecka brutalna ingerencja w wewnętrzne spra­ wy RFN powodowała skutki odwrotne do zamierzonych. Szef so­ wieckiej dyplomacji Andriej Gromyko podczas wizyty w Bonn w przededniu wyborów otwarcie oświadczył, że ZSRS pragnąłby widzieć przy władzy partię socjaldemokratyczną, co spowodowało reakcję dla Moskwy nieoczekiwaną: zwyciężyła unia chrześcijańsko-demokratyczna CDU/CSU, powołując wraz ze sprzymierzoną partią wolnych demokratów FDP rząd koalicyjny z kancle­ rzem Helmutem Kohlem na czele. Równocześnie zaczęły wyga­ sać wszelkie ruchy antywojenne i pacyfistyczne, wspierane przez ZSRS i obiektywnie grające na rzecz sowieckiej polityki w świecie. Powtórne ostrzeżenie, tym razem skierowane w lipcu 1983 roku przez samego Andropowa do Helmuta Kohla odnośnie do konse­ kwencji zainstalowania amerykańskich rakiet w RFN51, także nie odniosło skutku. Rozmieszczanie wyrzutni odbywało się zgodnie z ustalonym planem. Demonstracyjne wycofanie sowieckich dele­

606

gatów z genewskich rokowań w sprawie ograniczenia zbrojeń nu­ klearnych dodatkowo akcentowało tę chwilową porażkę Związku Sowieckiego. Równocześnie Kreml zdołał przekonać zachodnioniemieckich polityków i przedstawicieli biznesu o konieczności utrzymy­ wania jak najlepszych stosunków z ZSRS. Perspektywy rozwoju więzi ekonomicznych z jednej strony i straszak wojny jądrowej z drugiej będą przez długi czas wpływać na politykę RFN52. W odpowiedzi na rozmieszczenie amerykańskich rakiet w Europie Zachodniej Związek Sowiecki oświadczył, że zamie­ rza ustawić własne wyrzutnie SS-20, SS-22 i SS-23 na teryto­ rium swoich sojuszników: NRD i Czechosłowacji53. Nie było to wszakże równoznaczne z urzeczywistnieniem projektu. Jedną z zasad długofalowej polityki Kremla w Układzie Warszawskim jest nieinstalowanie, w miarę możliwości, najnowocześniejszych typów broni na terytorium krajów satelickich. To nie znaczy, że takie plany w ogóle nie istnieją: w planowaniu strategicz­ nym uwzględnia się zmienne czynniki sytuacji wojskowo-poli­ tycznej. Jednak odstąpienie od tej zasady okazało się ryzykow­ ne: w czechosłowackim mieście Brno, w którego okolicach miały stanąć — jeśli wierzyć pogłoskom — nowe sowieckie wyrzutnie rakietowe, studenci zainicjowali akcję petycyjną, domagając się anulowania tej decyzji. Kampania przybrała takie rozmiary, że organ czechosłowackiej kompartii „Rude Pravo” zmuszony był opublikować uspokajające wyjaśnienia54. Polityka Andropowa, a później Czernienki wobec Polski była kontynuacją kursu obranego w czasach Breżniewa: wywierać sta­ ły nacisk na rząd Jaruzelskiego w kierunku likwidacji „Solidarno­ ści” i zdławienia wszelkiej opozycji w kraju, lecz bez uciekania się do bezpośredniej sowieckiej ingerencji, która mogłaby tylko za­ ognić sytuację. Rokowania w sprawie normalizacji stosunków z Chinami po dość obiecującym starcie obróciły się w rozmowy nieprowadzące

607

do żadnych rozwiązań politycznych. Kamieniem niezgody było, jak poprzednio, poparcie Związku Sowieckiego dla skłóconego z ChRL Wietnamu oraz konflikt w sprawie Kambodży55. Pogorszyły się stosunki z Japonią, a to na skutek rozmiesz­ czenia nowych sowieckich rakiet w azjatyckiej części ZSRS i na wyspie Iturup w pobliżu Hokkaido oraz odmowy jakichkolwiek pertraktacji w sprawie zwrócenia Japonii czterech Wysp Kurylskich, które w wyniku klęski tego państwa w II wojnie światowej Związek Sowiecki uznawał za część swojego terytorium56. W nocy z 31 sierpnia na 1 września 1983 roku niekorzyst­ ne stosunki ZSRS ze światem niesowieckim nieoczekiwanie przerodziły się w bez mała otwarty kryzys. Samolot pasażerski południowokoreańskich linii lotniczych KAL-007 lecący z Nowe­ go Jorku do Seulu zboczył z trasy, wleciał w przestrzeń powietrz­ ną Związku Sowieckiego i został zestrzelony w otchłań Morza Japońskiego przez sowiecki samolot myśliwski. Zginęło 269 pa­ sażerów i członków załogi. Rząd sowiecki na początku zataił fakt zestrzelenia samolotu57, a następnie oświadczył, że wykonywał on szpiegowską misję na zlecenie CIA i został zestrzelony z powodu naruszenia „świętych granic sowieckich”58. Dochodzenie niezależ­ nej międzynarodowej organizacji pilotów cywilnych odrzuciło so­ wiecką wersję misji szpiegowskiej, podając jako najbardziej praw­ dopodobny powód zboczenia samolotu z trasy usterki w działaniu automatycznych przyrządów nawigacyjnych. Związek Sowiecki przeszedł do porządku dziennego nad fak­ tami, nie okazując cienia zażenowania. Ważne było pokazać raz na zawsze, że ZSRS jest niezachwiany i z niczym się nie liczy. Szef sowieckiego Sztabu Generalnego, marszałek Nikołaj Ogarkow, oznajmił w Moskwie na konferencji prasowej, że ochro­ na „świętych, nietykalnych granic naszego kraju i naszego syste­ mu politycznego” jest cenniejsza od życia pasażerów KAL-00759. Zestrzelenie jumbo jęta z pasażerami na pokładzie zostało oficjal­ nie uznane za przykład godny naśladowania i postawione w jed­

608

nym szeregu z zestrzelonym w 1960 roku amerykańskim samolo­ tem zwiadowczym U-2 kapitana Gary'ego Powersa60. Jednak nie wszystkie granice są w oczach Kremla równie święte: sowieckie okręty podwodne bezustannie dokonują wypadów szpiegowskich na wodach terytorialnych państw skandynawskich (zatrzymany w 1982 roku w Szwecji sowiecki okręt podwodny został szybko zwolniony, choć władze szwedzkie miały pełne prawo skonfisko­ wać go lub zniszczyć), sowieckie lotnictwo bojowe stacjonujące w Afganistanie raz po raz narusza obszar powietrzny Pakistanu61. Ale wszelkie reakcje sprowadzają się do protestów, tak wygląda bowiem procedura przyjęta w czasach pokoju. Związek Sowiec­ ki wykazał w sprawie koreańskiego samolotu pasażerskiego, że jest absolutnie zdecydowany narzucić światu własne normy po­ stępowania. Rada Bezpieczeństwa ONZ nie potępiła zestrzele­ nia samolotu, ponieważ przedstawiciel ZSRS skorzystał z prawa weta62. Międzynarodowa organizacja pilotów lotnictwa cywilne­ go wezwała do bojkotu „Aerofłotu”. Niektóre kraje zakazały lądo­ wania sowieckim samolotom na swoich terytoriach, ale bojkot nie potrwał długo63. * * *

Jak głosi jedna z legend o Andropowie, rozpowszechnianych jesz­ cze przed jego dojściem do władzy, przewodniczący KGB miał się sprzeciwiać interwencji w Afganistanie. Przepowiadano, że wraz z nadejściem Andropowa konflikt zostanie zażegnany, a sowiec­ kie oddziały wycofane. W rzeczywistości walka z narodem afgańskim stała się jeszcze okrutniejsza — z zastosowaniem taktyki spalonej ziemi, eksterminacją cywilów, torturami i mordowaniem pod kontrolą i komendą sowieckich instruktorów wojskowych i oprawców z KGB64. W 1983 roku liczba afgańskich uchodźców sięgała 4 milio­ nów ludzi, jedna czwarta ludności zmuszona była opuścić ojczy­ stą ziemię. Za Andropowa polityka wobec Afganistanu stała się

609

bardziej systematyczna i wyrafinowana. Do Związku Sowieckie­ go wysłano co najmniej 10 tysięcy młodych dziewcząt i chłopców afgańskich, dla wychowania ich w odpowiednim duchu65. Nasili­ ły się próby korumpowania i demoralizowania starszyzny ple­ miennej, siania niezgody między różnymi grupami ruchu oporu. Bardzo ograniczony zakres pomocy wolnego świata dla afgań­ skich bojowników o wolność umożliwia sowieckiemu kierownic­ twu kontynuowanie obranej polityki. Kreml wywiera stały nacisk na Pakistan, który znalazł się między młotem (ZSRS) a kowa­ dłem (Indie sprzymierzone z ZSRS). Choć afgański ruch oporu okrzepł organizacyjnie i stała się wreszcie możliwa koordynacja działań bojowych poszczególnych frakcji, sytuacja w kraju nadal jest bardzo ciężka. Walkę wyzwoleńczą Afgańczyków wsparli rosyjscy dysydenci, prowadząc zakrojoną na szeroką skalę akcję informacyjną wśród sowieckich żołnierzy, wyjaśniając im prawdziwe cele agresji. Wła­ dimir Bukowski, Władimir Maksimów i inni wzięli udział w stwo­ rzeniu Radia Wolny Kabul, które nadaje program dla sowieckich wojsk ekspedycyjnych. Zdaniem Bukowskiego cel został osiągnię­ ty: do miejscowej ludności i wojsk okupacyjnych dociera nieocen­ zurowana informacja66. Ludność ZSRS zachowała obojętność wobec wojny w Afga­ nistanie — zapewne dlatego, że straty po stronie sowieckiej są względnie niewielkie (2 tysiące zabitych rocznie)67 — co też uła­ twia Moskwie zadanie. W samym Afganistanie sytuacja wciąż jest niejasna: ZSRS nie potrafi zniszczyć partyzantów, ci zaś nie są dość silni, by wy­ pchnąć okupantów z zajętych terytoriów, ani na tyle zjednoczeni politycznie, by utworzyć rząd, który odgrywałby rolę przeciwwagi dla reżimu w Kabulu. W Ameryce Środkowej przyniosła pewne rezultaty więk­ sza aktywność amerykańskiej polityki przeciwstawiania się pró­ bom sowietyzacji poszczególnych państw w tym regionie. Taktykę

610

ZSRS w tej części globu charakteryzowały do tej pory powściąg­ liwość i lawiranctwo. Prócz Kuby Moskwa nie miała tam żadnego oparcia. ZSRS i Kuba starały się wykorzystać dla swoich celów rewolucję sandinistów w Nikaragui i ruch powstańczy w Salwa­ dorze — skutek wewnętrznych konfliktów i nieuchronności przemian. Poważne błędy polityki USA w Ameryce Środkowej i szeroko rozpowszechniony tam antyamerykanizm przycho­ dzą w sukurs ZSRS i Kubie, ale tylko do pewnego stopnia. W kra­ jach Ameryki Łacińskiej intencje sowieckie budzą podejrzliwość i nieufność, głównie z powodu znikomej pomocy, jakiej Moskwa udziela krajom zacofanym. Równocześnie jednak lewica na Ku­ bie, w Nikaragui i Salwadorze chętnie wzoruje się na sowieckiej technice urabiania mas, swoistej inżynierii społecznej. Na po­ czątku lat osiemdziesiątych Kuba i ZSRS rozpoczęły instalowa­ nie swojego przyczółka na karaibskiej wyspie Grenada, gdzie w 1979 roku do władzy doszedł marksistowski reżim Mauricea Bishopa. Niedługo potem doszło do podpisania tajnych porozu­ mień między rządem Grenady a Kubą, ZSRS i Koreą Północną o dostawach broni, sprzętu wojskowego i o szkoleniu grenadzkiej armii68. Marszałek Ogarkow w rozmowie z szefem sztabu miej­ scowych sił zbrojnych, majorem George em Louisonem, zwierzał mu się konfidencjonalnie, że Związek Sowiecki wiąże coraz więk­ sze nadzieje z Ameryką Środkową: „Ponad dwadzieścia lat temu w Ameryce Łacińskiej była tylko Kuba. Dziś— Nikaragua, Grenada, trwa poważna walka w Salwadorze. [...] Związek Sowiecki pomoże w rozwoju gotowości i zdolności bojowej sił zbrojnych Grenady"69. W 1983 roku rozgorzała ostra walka frakcyjna na szczycie rządzą­ cej w Grenadzie partii. Jak przystało na ugrupowanie marksistow­ sko-leninowskie, przywódcy prześcigali się w oskarżeniach o od­ chylenie prawicowe, bezideowość, staczanie się itp., całkiem jak w wiodących partiach komunistycznych. Finał też był podobny: 19 października 1983 roku szef partii i rządu Bishop został za­ mordowany przez swoich rywali. Krwawe wypadki na wyspie do-

611

prowadziły do operacji Urgent Fury — zbrojnej interwencji Sta­ nów Zjednoczonych i sąsiadujących państw karaibskich. Przytła­ czająca większość 112-tysięcznej ludności kraju z zadowoleniem witała wyzwolenie spod władzy nowego dyktatora Bernarda Coarda. Na wyspie wykryto poważne zapasy broni i amunicji, znacznie przewyższające potrzeby nielicznej armii grenadzkiej. W stosunkach z Zachodem Andropow nie wykazał politycz­ nej zręczności (niewykluczone, że znaczny wpływ na politykę zagraniczną wywierał wciąż Andriej Gromyko, mianowany za­ stępcą przewodniczącego Rady Ministrów ZSRS). Andropow przecenił znaczenie antywojennych, pacyfistycznych ruchów. Po­ lityka prowadzona z pozycji siły, jej ostentacyjne demonstrowa­ nie podczas wyborów powszechnych w RFN pozwoliły Europej­ czykom lepiej dostrzec sowieckie intencje: wbicie klina między Europę i USA, między RFN i państwa NATO, między społeczeń­ stwa i ich rządy. Uzależnienie rokowań o ograniczeniu zbrojeń nuklearnych od wycofania amerykańskich rakiet z Europy świadczyło o dezorientacji sowieckiego kierownictwa politycz­ nego; nie były go w stanie zrekompensować późniejsze inicjaty­ wy dyplomatyczne. Andropowa czekało też rozczarowanie w innej, bardziej profesjonalnej sferze jego działalności: masowe instalowanie sowieckich szpiegów na Zachodzie w okresie sprawowania prze­ zeń urzędu szefa KGB spowodowało ich seryjne ekspulsje wła­ śnie w okresie, kiedy pełnił funkcję sekretarza generalnego. Do końca stycznia 1984 roku 138 sowieckich szpiegów wydalono z 21 państw (w 1981 roku — 27, w 1982 — 49)70. Skądinąd jest całkiem prawdopodobne, że taktyka masowego posyłania so­ wieckich agentów na Zachód pozwoliła Moskwie zakamuflować wkomponowanie asów jej agentury w zachodnie struktury.

612

* * *

Próba stworzenia kubańsko-sowieckiego przyczółka na Grenadzie jeszcze raz potwierdziła, że u podstaw sowieckiej polityki zagra­ nicznej leży wciąż ta sama zasada: starać się zaszczepić sowiecki system wszędzie tam, gdzie tylko warunki temu sprzyjają. W Mo­ skwie nauczono się ciągnąć zyski z niepowodzeń i błędów prze­ ciwników, podsycać i wykorzystywać antyamerykańskie nastroje, niezadowolenie krajów rozwijających się albo zacofanych z powo­ du ich sytuacji społecznej. Sześćset sześćdziesiąt okrętów sowieckiej marynarki wojen­ nej na wszystkich morzach i oceanach utrzymuje ZSRS w gotowo­ ści do dalszej ekspansji w każdej chwili. Na początku lat osiemdziesiątych sowieccy ideolodzy udo­ skonalają koncepcję pokojowego współistnienia państw o od­ miennych systemach społecznych — stosownie do ewoluujących okoliczności oraz potrzeb sowieckiej polityki zagranicznej. Nowa filozofia pokoju służy odtąd za punkt wyjścia przy wyznaczaniu zadań sił zbrojnych ZSRS. Zachodni politycy wychodzą z zało­ żenia, że ziemski glob dzieli się na sferę sowiecką, sferę wolnego świata i Trzeci Świat. Sowiecka koncepcja jest zgoła inna: między światem sowieckim i kapitalistycznym nie ma bynajmniej żadne­ go Trzeciego Świata, są natomiast dawne kraje kolonialne, przy­ łączające się do jednego albo do drugiego systemu. Oba systemy dążą do ich pozyskania, tak więc nie ma mowy o jakiejkolwiek samodzielnej ich roli. Dla ZSRS jest to swoista strefa buforowa, w której prowadzi natarcie. Związek Sowiecki jest zwolennikiem pokoju, ale przeciwni­ kiem appeasementu. Pragnie pokoju, ponieważ historyczne zwy­ cięstwo socjalizmu jest już zapewnione, a socjalizm — to pokój. Ale ZSRS nie jest za byle jakim pokojem, pragnie pokoju s p r a ­ w i e d l i w e g o . Wprowadza się nowe pojęcia: pokoju sprawie­ dliwego i niesprawiedliwego. Dotąd frazeologia marksistowska

613

rozróżniała jedynie sprawiedliwe i niesprawiedliwe wojny. Nie­ sprawiedliwy pokój — to pokój bez wojny i sowiecka ideologia zdecydowanie się nań nie godzi, „gdyż zachowanie takiego poko­ ju ma swoją cenę, którą uciskane narody i klasy mają prawo od­ rzucić”71. Związek Sowiecki walczy — również zbrojnie — o po­ kój sprawiedliwy, to znaczy o zwycięstwo socjalizmu na całym świecie. „Jesteśm y przekonani — oznajmił kandydat na stano­ wisko sekretarza generalnego, a zarazem najmłodszy członek Biura Politycznego Michaił Gorbaczow — że nie można zatrzy­ mać postępu społecznego, nie można zakłócić historycznego procesu przejścia ludzkości do socjalizmu. A socjalizm — to po­ kój”72. Ale pokój to — w myśl nowych koncepcji partii — wojna! Odrzucając tymczasem wojnę nuklearną jako środek urzeczy­ wistnienia swoich globalnych celów, Związek Sowiecki nie wy­ rzeka się samych celów. Jak oświadczył admirał Aleksiej Sorokin, zastępca szefa Głównego Zarządu Politycznego Armii i Floty, jednym z najważniejszych zadań sowieckich sił zbrojnych pozo­ staje „obrona pokoju na całym świecie”73, w praktyce znaczy to legalne prawo Związku Sowieckiego do zbrojnej ingerencji wszę­ dzie tam, gdzie wymagają tego interesy po sowiecku rozumiane­ go, sprawiedliwego pokoju, pax sovietica. Z kolei zasada pokojowego współistnienia dwóch systemów stwarza, jak przyznają otwarcie sami sowieccy ideolodzy, „maksy­ malnie korzystne warunki dla wprowadzenia postępowych prze­ mian w świecie”74. Stąd współczesna sowiecka doktryna wojenna akceptuje na strategicznym kierunku kapitalistycznym współdziałanie dwóch frontów. Front zewnętrzny — to ZSRS plus jego sojusznicy i sa­ telici. Natomiast front wewnętrzny to uczestnicy wszelakich za­ chodnich ruchów pacyfistycznych. Połączone operacje obu fron­ tów stanowią najskuteczniejszy środek przeciw „agresywnym zapędom imperializmu”75, innymi słowy — przeciw wolnemu światu.

614

5. Ostatnia reduta W precyzyjnie opracowanym planie sięgnięcia po władzę najwyższą Andropow nie uwzględnił jednego czynnika — własnego zdrowia. Nie wiemy, czy niedomagał już w chwili wyboru, czy też natęże­ nie nowych wyzwań spowodowało nasilenie dolegliwości. Wia­ domo tylko, że 9 lutego 1984 roku — o czym doniosła nazajutrz agenqa TASS — Jurij Andropow, sekretarz generalny KC KPZS i przewodniczący Prezydium Najwyższego Sowietu ZSRS, zmarł po ciężkiej chorobie. Można się spierać, czy 15 miesięcy to wystarczający okres, by wykazać własną indywidualność, odcisnąć swoje piętno na for­ mach sprawowania władzy, o ile nie na linii politycznej jako takiej. Bez dwóch zdań, Andropow zawiódł pokładane w nim wielkie oczekiwania; wszystko, prócz nieznaczących szczegółów, pozosta­ ło niezmienione. 13 lutego 1984 roku nowym sekretarzem generalnym Ko­ mitetu Centralnego KPZS został Konstantin Czernienko, star­ szy o trzy lata od swojego poprzednika. Po śmierci Andropowa wskazywano trzech prawowitych pretendentów w łonie kierow­ nictwa. Prócz Czernienki (ur. 1911) byli to członkowie Politbiura i sekretarze KC: Michaił Gorbaczow (ur. 1931) oraz Grigorij Romanow (ur. 1923), wprowadzony do sekretariatu w czerwcu 1983 roku. Biuro Polityczne stanęło wobec dylematu: przedłu­ żać okres przejściowy albo otworzyć drogę do najwyższej wła­ dzy nowemu pokoleniu. Drugi wariant miał swoją przewagę, biorąc pod uwagę interesy państwa. Ale miał też kolosalny man­ kament: dojście do władzy młodych nieuchronnie pozbawiało władzy niemłodych. Kandydaturę Czernienki zgłosił najstarszy członek Biura Politycznego, przewodniczący Rady Ministrów Nikołaj Tichonow (ur. 1905). Za nim stali Andriej Gromyko (ur. 1909), Dmitrij Ustinow (ur. 1908), Dinmuchamed Kunajew (ur. 1912) i Wiktor Griszyn (ur. 1914).

615

Wybranie Czernienki było logiczną konsekwencją totalnej władzy partii: skoro partia rządzi wszystkim, to oczywiście ci, któ­ rzy rządzą partią, dążą do zachowania swej władzy aż do śmierci. Rzecz naturalna, że w czasach gdy władza partii była jeszcze mło­ da — w pierwszych dekadach po rewolucji — jej kierownictwo też było młode. Wraz ze starzeniem się władzy partii starzeją się ci, którzy dzierżą władzę. Konstytucja breżniewowska z 1977 roku sankcjonowała naj­ wyższą i niepodzielną władzę partii w Związku Sowieckim, gwa­ rantując odtąd automatyczne wybieranie sekretarza generalnego KPZS na stanowisko przewodniczącego Prezydium Najwyższe­ go Sowietu ZSRS: wódz partii staje się formalnie głową państwa. 11 kwietnia 1984 roku głową partii i państwa po Breżniewie i Andropowie zostaje Konstantin Czernienko. Był to pierwszy sekre­ tarz generalny, który nie miał żadnego doświadczenia prócz pracy partyjnej. Jak głosi oficjalna biografia, Konstantin Czernienko urodził się w syberyjskiej wiosce. Mimo ukraińskiego brzmienia nazwiska w dokumentach ma narodowość rosyjską. W młodości był komsomolskim aktywistą, potem trafił do aparatu partyj­ nego. Podczas wojny pełnił funkcje sekretarza komitetów ob­ wodowych partii, a więc frontu nie widział. W 1950 roku mia­ ło miejsce wydarzenie, które przesądziło o jego losach: pracując w aparacie KC mołdawskiej kompartii, spotkał Leonida Breżnie­ wa. W tym czasie Czernienko miał już za sobą wyższą szkołę aktywu partyjnego przy KC KPZS i dyplom Instytutu Pedago­ gicznego w Kiszyniowie, gdzie był wysokim funkcjonariuszem partyjnym. Od 1950 roku Czernienko nie opuszczał Breżniewa. Kiedy w 1964 roku Leonid Iljicz objął funkcję sekretarza gene­ ralnego, kariera wiernego towarzysza z miejsca nabrała rozpę­ du: szef wydziału KC, sekretarz KC, od 1978 roku członek Politbiura. Rok działalności na stanowisku sekretarza generalnego KC Czernienko zaznaczył przyjęciem dwóch ustaw. W kwietniu 1984

616

roku zatwierdzono opublikowany w styczniu — jeszcze za Andropowa — projekt reformy szkolnictwa ogólnokształcącego i zawo­ dowego. Ustawa o szkole w warunkach rozwiniętego socjalizmu podkreśla niezmienność celu: „Niewzruszoną podstawą komu­ nistycznego wychowania szkolnego jest wdrożenie uczniów do marksistowsko-leninowskiego światopoglądu”76. Praktyczne środ­ ki do urzeczywistnienia celu przewidują: przy zapisywaniu do szkół obniżenie dolnej granicy wieku z siedmiu do sześciu lat, a tym samym nasilenie ideologicznego nacisku na dzieci; skiero­ wanie znacznej części młodzieży do placówek szkolenia zawodo­ wego w celu zredukowania liczby studentów i przezwyciężenia w ten sposób kryzysu siły roboczej; poprawę nauczania języka ro­ syjskiego. Ostatni wskazany punkt reformy szkolnictwa wiąże się z tym, że jak pisał marszałek Nikołaj Ogarkow: „w siłach zbroj­ nych, jak wiadomo, wszystkie regulaminy, przepisy, podręczniki, instrukcje obsługi sprzętu bojowego i uzbrojenia są podane w ję­ zyku rosyjskim. Rozkazy, polecenia i dyspozycje również wydaje się po rosyjsku”77. Konieczność doskonalenia znajomości języka komend wojskowych nie wymaga dowodu. Druga ustawa dotyczyła chronicznego sowieckiego problemu, mianowicie rolnictwa. Czernienko wynalazł kolejne panaceum. Występując w październiku 1984 roku na plenum KC, sekretarz generalny podkreślił, że Związek Sowiecki „jest zmuszony konty­ nuować produkcję rolną [...] w nieprostych warunkach”78. Chciał przez to zapewne powiedzieć, iż rozpostarty od Oceanu Spokojne­ go po Hindukusz kraj dojrzałego socjalizmu leży w niekorzystnej strefie klimatycznej. Czernienko zaproponował iście nowatorskie i twórcze podejście: długofalowy program melioracji. Program przewidujący nawadnianie i osuszanie milionów hektarów, budo­ wę kanałów, skierowanie „części północnych i syberyjskich rzek, a także rzeki Dunaj na irygację ziem uprawnych w centralnych i południowych rejonach kraju, na Równinie Zauralskiej, i na za­ chodniej Syberii”79.

617

Konstantin Czernienko, referując program melioracji, podkre­ ślił z dumą: „Dawniej nie mogliśmy nawet marzyć, by stawiać i roz­ wiązywać podobne zadania na wsi”80. To stwierdzenie nie całkiem odpowiadało prawdzie. 6 listopada 1951 roku na uroczystym po­ siedzeniu z okazji 34. rocznicy Października Ławrientij Beria za­ proponował taki projekt melioracji, że bledną przy nim wszystkie pomysły Czernienki81. Pod jednym tylko względem miał rację nowy sekretarz generalny: w czasach stalinowskich nie można było marzyć o zawróceniu północnych i syberyjskich rzek — Obu, Irtysza, Jeniseju — na południe. Stało się to technicznie wykonal­ ne w rezultacie ujarzmienia energii jądrowej. Od ćwierćwiecza to­ czą się zażarte spory odnośnie do projektu przekierowania biegu rzek. Straszliwe szkody wyrządził przyrodzie stalinowski program przekształcenia środowiska naturalnego, między innymi wzno­ szenie gigantycznych hydroelektrowni, zapór i kanałów, a następ­ nie chruszczowowski program zagospodarowywania nieużytków. Ekologiczne konsekwencje zawracania północnych rzek na połu­ dnie — gwałtowny spadek ilości wody wpadającej do Morza Arktycznego i wzrost temperatury jego wód — mogą się okazać dla ca­ łej planety groźniejsze w skutkach niż wojna atomowa. Nowe piramidalne wyzwania i projekty pełnią rozmaite funk­ cje: przede wszystkim zastępują reformy, stwarzając pozory roz­ wiązywania problemu rolnictwa. Poza tym takie właśnie działania idealnie odpowiadają sowieckiemu modelowi gospodarki plano­ wej — pozwalają mobilizować entuzjazm mas oraz wykorzysty­ wać pracę niewykwalifikowanej siły roboczej, przede wszystkim więźniów. Niemałe znaczenie odgrywa pragnienie sekretarza generalnego, by związać swoje imię z wielką inwestycją komu­ nistyczną. Tak postępował Stalin, tak postępował Chruszczów, tak postąpił też Breżniew, uwieczniając siebie budowlą stulecia — Bajkalsko-Amurską Magistralą (BAM), pozbawioną sensu z ekonomicznego punktu widzenia, być może posiadającą ograni­ czone znaczenie strategiczne.

618

Pierwszy rok rządów Czernienki niewiele różnił się od po­ przednich. W środkach masowego przekazu wciąż królowała retoryka walki z korupcją, ale przestario zajmować się nawet śred­ nim aparatem, schodząc do mas. Wymiar sprawiedliwości wypeł­ niał ustalone normy aresztowań za korupcję i wsadzał za kraty każdego, na kogo pozyskał odpowiedni materiał, przede wszyst­ kim donosy. Z narastającą surowością reżimu, której jednym z przejawów było zaostrzenie przez Andropowa kodeksu karnego, szło w parze bestialstwo więzienno-łagrowego naczalstwa. Ponurą normą stawało się dręczenie, okrutne bicie aresztantów, oddawa­ nie ich na łaskę kryminalnych. W ciągu tylko drugiej połowy 1984 roku w sowieckich obozach zabito lub „zaleczono” na śmierć pię­ ciu znanych dysydentów: inicjatora niezależnego ruchu związko­ wego w ZSRS, inżyniera Aleksieja Nikitina, założyciela ukraińskiej grupy helsińskiej, nauczyciela Ołeksę Tychego, innego członka tej grupy, publicystę i poetę Jurija Łytwyna, dziennikarza Wałerija Marczenkę i poetę Walentina Sokołowa, który spędził w GUŁagu łącznie 34 lata. Konstantin Czernienko przejął w spadku po poprzedniku klucz do polityki międzynarodowej: zwalczać amerykańskie rakie­ ty w Europie Zachodniej, torpedować reelekcję Ronalda Reagana. W listopadzie 1984 roku, zwracając się do przywódców organiza­ cji młodzieżowych z krajów socjalistycznych, Czernienko wyło­ żył swoje credo: „Jeżeli sytuacja na świecie budzi nasz niepokój, to odpowiedzialność za to ponosi tylko i wyłącznie imperialistycz­ na reakcja ze Stanami Zjednoczonymi na czele. Właśnie Stany Zjednoczone i ich poplecznicy postawili sobie niedorzeczny cel uzyskania przewagi militarnej nad państwami socjalistycznymi. To jasne, że nie możemy do tego dopuścić. I nie dopuścimy”82. Dokładnie miesiąc później Czernienko przyjął „wybitnego przed­ stawiciela amerykańskich kół biznesu” Armanda Hammera i „pod­ kreślił, że Związek Sowiecki konsekwentnie trzyma się linii zmie­ rzającej do ustanowienia partnerskich, dobrych stosunków z USA

619

[...] na rzecz rozwoju obopólnie korzystnych więzów we wszyst­ kich dziedzinach, z handlowo-gospodarczą włącznie, kiedy tylko zostaną usunięte sztuczne bariery na tej drodze”83. Można przypuszczać, że owe sztuczne bariery zostały zlikwi­ dowane, skoro w dniach 7-8 lutego 1985 roku doszło w Genewie do spotkania sowieckiego ministra spraw zagranicznych Andrieja Gromyki i sekretarza stanu USA Georgea Shultza. Genewskie rozmowy, których treść utrzymywano w ścisłej tajemnicy, zakoń­ czyły się porozumieniem o powrocie do przerwanych przez ZSRS 14 miesięcy wcześniej rokowań rozbrojeniowych. Równocześnie do Moskwy przybyła — po raz pierwszy od 1978 roku — delega­ cja rządowa Stanów Zjednoczonych: przedmiotem rozmów było rozszerzenie amerykańsko-sowieckiej wymiany handlowej. Wa­ szyngton zaproponował też Związkowi Sowieckiemu wspólny lot kosmiczny na wzór misji Sojuz-Apollo84, która w czerwcu 1975 roku symbolizowała apogeum polityki detente. Minęło pięć lat od inwazji na Afganistan, ale poszła już w nie­ pamięć sowiecka napaść, stłumienie „Solidarności”, zestrzelony samolot południowokoreański... Rozpoczyna się kolejny cykl od­ prężenia. Gwardia żelaznych starców, kierownicze jądro Politbiura, po­ stanowiła bronić swej władzy do ostatniego tchnienia. Konstantin Czernienko wydał ostatnie tchnienie 10 marca 1985 roku. Jego śmierć zamyka epokę rządów drugiego pokolenia sowieckich przywódców. Do głosu nieuchronnie dochodzi trzecie pokolenie, bo nawet Politbiuro nie daje gwarancji nieśmiertel­ ności. Nadchodzi era sekretarzy generalnych, którzy rodzili się, wychowywali i osiągnęli najwyższy szczebel władzy w czasach sowieckich. Niepoprawni optymiści, głównie na Zachodzie, wią­ żą z nimi wielkie nadzieje, liczą na ich liberalizm, demokratyzm, technokratyzm. Nowym sekretarzem generalnym został właśnie jeden z nich, 54-letni Michaił Gorbaczow. Jego wizyta w grudniu 1984 roku w Wielkiej Brytanii wymownie świadczy, jak łatwo jest

620

oczarować Zachód. Wystarczyło, by ówczesny kremlowski Number Two przywiózł ze sobą małżonkę o aparycji zbliżonej do kobiet zachodnich, aby sformułować wniosek: Raisa Gorbaczow nie jest tłuścioszką, więc wszelkie gadanie o sowieckim totalitaryzmie to bujda na resorach. W końcu lat dwudziestych Nikołaj Bucharin nazwał Stalina Czyngis-chanem z telefonem. Związek Sowiecki w ciągu półwie­ cza zrobił wielki krok naprzód. Nowi przywódcy będą korzystać z komputerów.

POSŁOWIE 1986

Zamiast zakończenia

U schyłku ósmej dekady XX wieku państwo narodzone w paź­ dzierniku 1917 roku zmierza do swej siedemdziesiątki jako ostat­ nie światowe imperium. Nad sowiecką zoną — od Kuby do Wiet­ namu, od Czechosłowacji do Angoli — słońce nigdy nie zachodzi. Siedemdziesiąt lat to znikomy wycinek tysiącletniej histo­ rii Rosji. Ale przez te wszystkie straszliwe, krwawe, trudne lata — pół dekady leninowskiej, trzy stalinowskie, jedną chruszczowowską, dwie Breżniewa i jego sukcesorów — uformował się sys­ tem nieznany dotąd ludzkości. Przez pierwsze 30 lat, gdy na świecie istniało tylko jedno państwo socjalistyczne — Związek Sowiecki — wydawało się, że sowiecka utopia jest płodem r o s y j s k i e j historii, r o s y j s k i e j geografii i r o s y j s k i e j mentalności. Po II wojnie światowej historia dokonała okrutnego ekspe­ rymentu: przepołowiono całe kraje i każda połowa żyła odtąd w innej rzeczywistości — w utopii albo w realności. Doświadcze­ nie powiodło się: wszędzie tam, gdzie wprowadzono system so­ cjalistyczny typu sowieckiego — niezależnie od tradycji histo­ rycznych, od geografii i charakteru narodowego — rezultaty są identyczne. Lew Tołstoj rozpoczął Anną Kareniną od psychologicz­ nej obserwacji: „Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie podob-

622

ne, każda nieszczęśliwa rodzina jest nieszczęśliwa na swój spo­ sób”. Wszystkie kraje socjalistyczne są podobne do siebie: mają jedną partię, która wszystkim kieruje i za nic nie ponosi odpowie­ dzialności — i fatalne standardy życia. Związek Sowiecki to serce systemu socjalistycznego i zarazem jego model. Kraje włączone do strefy sowieckiej z reguły powta­ rzają ewolucję ZSRS, jak embrion w łonie matki powtarza ewolu­ cję ludzkiego gatunku. Dlatego dzieje Związku Sowieckiego zasłu­ gują na szczególne zainteresowanie. Bez mała 70 lat historii, w tym 18-letni okres breżniewowskiego detente i przychylności Zachodu, wyznaczyło definityw­ nie charakter ZSRS, ujawniło szczególne cechy zwycięskiej utopii. Mimo poważnych sukcesów na arenie międzynarodowej żaden wewnętrzny problem nie został rozwiązany: ani ekonomiczny, ani społeczny, ani narodowościowy. Druga przemysłowa potęga świata, jak nierzadko określa się ZSRS, nie jest w stanie wyżywić własnej ludności, zachowując w dziedzinie handlu zagranicznego strukturę przedrewolucyjnej Rosji: eksportuje głównie surowce, a sprowadza wyposażenie dla przemysłu. Państwo, które deklarowało, że jego celem jest zbudo­ wanie społeczeństwa bezklasowego, stworzyło hierarchiczne spo­ łeczeństwo kastowe. Centralnie kierowane, wielonarodowe impe­ rium nie rozwiązało kwestii narodowej ani wewnątrz ZSRS, ani w krajach obozu, a zmieniająca się struktura demograficzna do­ datkowo komplikuje i wzmaga konflikty. Stoickie breżniewowskie 18-lecie dobitnie wykazało niemoż­ ność wyjścia z wewnętrznego kryzysu politycznego. Każdy ruch — czy to w stronę reform, czy wzmożonych represji — zakłócał równowagę i zagrażał fundamentom systemu. Je st oczywiste, że uruchomiła się autoblokada, czego najlepszym dowodem jest sytuacja gospodarcza kraju. Każda reforma rodzi zagrożenia: de­ centralizacja grozi rozkładem, nadmiar centralizacji może skutko­ wać całkowitym paraliżem. KGB zdołało zadać dotkliwy cios myśli

623

społecznej zrodzonej po śmierci Stalina, w latach zamętu i fer­ mentu. Po totalnym terrorze epoki stalinowskiej nastał wybiór­ czy, pełzający terror ery breżniewowskiej. Do więzień i obozów dołączyły nowe metody walki z nieprawomyślnymi — szpitale psychiatryczne i emigracja. Państwo sowieckie lęka się gwałtownych ruchów wewnątrz kraju, dąży do wewnętrznej stagnacji. Ale bezruch — to śmierć. Moskwa znajduje zatem niezbędną do życia energię w akcjach na arenie międzynarodowej, w ekspansji. Ekspansja staje się jedy­ nym przejawem życia dojrzałego socjalizmu. Sowieccy przywódcy żywią organiczną wrogość wobec Zacho­ du, odmawiają mu prawa do istnienia w obecnej postaci. Zachód jest im potrzebny jako obiekt nienawiści, ta IV strefa jest konieczna jako potencjalny łup, a zarazem jedyne źródło pomocy, niezbędnej dla pokonywania chronicznych przejściowych trudności. Formuła Marksa o współzależności bazy i nadbudowy docze­ kała się zaskakującego urzeczywistnienia w socjalistycznej utopii, wznoszącej lokalną nadbudowę na bazie umiejscowionej całkiem gdzie indziej — na Zachodzie. Główne zadanie, jakie wyznaczyli sobie ojcowie rewolucji paź­ dziernikowej, polegało na stworzeniu nowego człowieka, homo sovieticus. Leonid Breżniew na XXV zjeździe (1976) uznał Czło­ wieka Sowieckiego „za najważniejszy rezultat minionego sześćdziesięciolecia”. Sekretarz generalny KC KPZS miał słuszność. Przez sześć dziesiątków lat wysiłki partii koncentrowały się na sowietyzacji człowieka. Tylko na początku oznaczała ona zmusza­ nie do wiary w doktrynę; później przyuczono obywateli do tego, aby uważali swą sytuację za naturalną i byli przekonani, że wszel­ ka zmiana może tylko wyjść na gorsze. „Moralne zniewolenie lud­ ności — pisze Leszek Kołakowski — staje się faktem nie wtedy, gdy społeczeństwo albo znaczna jego część zawierza oficjalnej ide­ ologii, lecz wtedy, gdy pogrąża się w beznadziejności”1. W 1980 roku, po agresji na Afganistan, akademik Sacharow pisał z góry-

624

czą: „Ludność bez szmeru akceptuje wszelkie braki — mięsa, ma­ sła, wielu innych rzeczy; toleruje rażący brak równości społecz­ nej między elitą i zwykłymi obywatelami; godzi się na samowo­ lę i okrucieństwo władz. [...] Milczy podczas niesprawiedliwych rozpraw nad nieprawomyślnymi (czasem okazuje złośliwą satys­ fakcję), milczy podczas wszelkich akcji poza granicami”2. Tak wy­ gląda portret sowieckiego człowieka — bilans 60-lecia. Ludzie, którzy utracili wiarę w lepszą przyszłość i żyją w strachu przed dniem jutrzejszym — to jeden z elementów stabilności sowieckie­ go systemu. Stworzono nową wspólnotę, której każdy członek pozbawio­ ny jest wszelkich praw i jednocześnie posiada cząsteczkę władzy — może źle pracować, donosić na sąsiada, sprzedawca może okpić klienta, urzędnik — petenta, wolno kraść, dawać i brać łapówki. Okruch władzy pozostawiony obywatelom — to nadużycia, naru­ szanie obowiązującego prawa, na które państwo przymyka oko. Michaił Susłow, sekretarz KC KPZS ds. ideologii, który wy­ płynął na proscenium życia politycznego w latach wielkiego ter­ roru lat trzydziestych i sterował ideologią przez z górą 30 lat, wy­ liczył grzechy główne (to jest wrogie zjawiska) sowieckiego trybu życia w następującej kolejności: „pijaństwo, chuligaństwo, pasożytnictwo, chęć urwania społeczeństwu jak najwięcej, niczego mu w zamian nie dając, nadużywanie stanowisk, korupcja i łapownic­ two, niegospodarność i marnotrawstwo, biurokratyzm i bezdusz­ ny stosunek do człowieka”3. Na ostatnim miejscu sekretarz KC umieścił „bezduszny stosunek do człowieka”. Stabilności reżimu sprzyja nieznana dotąd w historii, nowa umowa społeczna: obywatele oddają państwu wolność w zamian za kontrolowane przez nie prawo do nadużyć, przy czym państwo gwarantuje minimalne warunki egzystencji. Stabilność reżimu tłumaczy się tym, że jego istnieniem jest zainteresowana uprzywilejowana część społeczeństwa — biuro­ kracja partyjno-państwowa, generalicja, organa bezpieczeństwa

625

państwa, skorumpowana wierchuszka klasy robotniczej, dygnita­ rze świata nauki i kultury, ich rodziny, ich służba. Oni wszyscy ko­ rzystają z tych czy innych przywilejów, ale podobnie jak pozostali sowieccy obywatele, pozbawieni są wszelkich praw. Stabilność reżimu i jego osiągnięcia na arenie międzynarodo­ wej rosną, ponieważ proces sowietyzacji nie ogranicza się do ZSRS i krajów obozu socjalistycznego. Na całym świecie rozprzestrze­ nia się lingua sovietica, język sowiecki. Położone na antypodach partie komunistyczne tworzą własne komitety centralne i biura polityczne. Świat postrzega system sowiecki przez pryzmat jego polityki zagranicznej i dochodzi do wniosku, że — przynajmniej w ostatniej dekadzie — ZSRS triumfuje. A zwycięzca budzi lęk i ciekawość. Sowiecka mentalność penetruje świat, uczy trakto­ wać wszystko, co się dzieje, jako rzecz naturalną, bo jutro może być tylko gorzej. Nastroje kapitulanckie, głęboko zakorzenione w Europie Zachodniej, stopniowo sięgają Azji. Japoński ekonomi­ sta, profesor Michio Morishima, rozważając możliwość sowieckiej interwencji w jego kraju, zaproponował: „Kiedy Rosjanie wkro­ czą, powitamy ich spokojnie, z białą flagą w jednej ręce i z czerwo­ ną w drugiej. Nawet pod sowieckimi rządami można bez wątpie­ nia stworzyć socjalistyczną, ale żywotną gospodarkę — jeśli tylko godnie przyjmiemy porażkę”4. Stabilność reżimu potrzebna jest Zachodowi do zachowania równowagi sił w świecie, w zachodnim rozumieniu tego słowa. A mimo wszystko przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są w rękach Człowieka. Przyszłość Związku Sowieckiego i przyszłość ludzkości w znacznej mierze zależą od powodzenia albo fiaska procesu so­ wietyzacji człowieka. Mieszkańcy Utopii z powieści Jewgienija Zamiatina My są szczęśliwi, ale proces całkowitej sowietyzacji, ostatecznego przekształcenia ich w trybiki machiny państwowej, wymaga na końcu przeprowadzenia niewielkiej operacji w móz­ gach.

626

Historia Związku Sowieckiego — to historia społeczeństwa i państwa zniewolonych przez partię. To historia państwa, któ­ re zniewoliło społeczeństwo. To historia partii, która opanowa­ ła państwo, aby stworzyć nowy typ człowieka, który pozwoliłby jej na zawsze zachować Władzę. To wreszcie historia oporu Czło­ wieka. Sukcesy systemu są oczywiste. Ale historia nie stoi w miejscu. Pamięć o przeszłości pozwala żywić nadzieję.

POSŁOWIE

1994

Z przeszłości w przyszłość

W 1982 roku puentą pierwszego wydania Utopii u władzy było stwierdzenie: „Sukcesy systemu są oczywiste. Ale historia nie stoi w miejscu. Pamięć o przeszłości pozwala żywić nadzieję”. Osiem lat później Siódmy sekretarz kończył się przewidywa­ niem nieuchronnego upadku systemu sowieckiego, nie udzielał jednak odpowiedzi na pytania: „kiedy” ani „jak”. Związek Sowiecki zniknął nagle i niespodziewanie, zaskaku­ jąc wszystkich. W pierwszej chwili pojawiły się opinie, że system rozpadł się z powodu wewnętrznej słabości, że jego potęgę przece­ niano, że był efemerydą, która dziś nikogo już nie obchodzi. Szyb­ ko jednak okazało się, że takie diagnozy były przedwczesne. Za­ ledwie trzy lata od rozpadu Związku Sowieckiego i całego obozu socjalistycznego, od potępienia bolszewickiej przeszłości, komu­ niści — którzy w międzyczasie przemianowali swoje dawne par­ tie — kolejno obejmowali stery rządów, samodzielnie lub w koali­ cjach, w krajach dawnego ZSRS i byłego bloku sowieckiego. Jakie były przyczyny ich demokratycznego powrotu do wła­ dzy, skoro w powszechnym odczuciu to oni właśnie wywiedli dawne kraje socjalistyczne na gospodarcze, społeczne, kulturo­ we i polityczne manowce? Zwróćmy uwagę, w żadnym byłym kra-

628

ju socjalistycznym partia komunistyczna nie wróciła do władzy w drodze przewrotu. Nieliczne próby rozwiązań siłowych, przede wszystkim w Rosji, kończyły się fiaskiem. Odpowiedzi pozostaje nam szukać w przeszłości — w Utopii u władzy i Siódmym sekretarzu. Obie prace przy okazji podejmują próbę wyjaśnienia, jaka przyszłość czeka Rosję i Imperium Rosyj­ skie, które przez trzy czwarte stulecia nazywało się sowieckim. Ludzie nie umieją zaglądać w przyszłość. Jedynym sposobem poznania jutra, poza wróżeniem z gwiazd albo fusów, jest zwró­ cenie się ku przeszłości, szukanie historycznych analogii. Rosja w swoich dziejach przeżyła niejeden burzliwy okres — czasy roz­ padu, utraty państwowości, upadku tradycyjnych norm i warto­ ści. Czasy obecnych poszukiwań przywołują w pamięci początki lat dwudziestych ubiegłego wieku. Pełna analogia nie ma oczywi­ ście zastosowania, niemniej początkowy okres sowieckiej historii pozwala lepiej zrozumieć pierwszy okres historii postsowieckiej. Historia ZSRS dobiegła końca. Nadchodzą nowe czasy. Nie znając przeszłości, nie zdołamy zrozumieć teraźniejszości ani przewidzieć przyszłości.

KALENDARIUM

1939 15 marca Niemcy wkraczają do Czechosłowacji, tworzą Protektorat Czech i Moraw, proklamują „niepodległość” Słowacji.

kwiecień-sierpień Rokowania między ZSRS, Wielką Brytanią i Francją dotyczące utworze­ nia koalicji antyhitlerowskiej.

17 kwietnia Sowiecki ambasador w Berlinie Aleksiej Mieriekałow w rozmowie z se­ kretarzem stanu w MSZ Rzeszy, baronem Ernstem von Weizsackerem, oświadcza, że rozbieżności ideologiczne nie stanowią przeszkody dla po­ prawy stosunków sowiecko-niemieckich.

3 m aja Wiaczesław Mołotow zastępuje dotychczasowego ludowego komisarza spraw zagranicznych Maksyma Litwinowa.

5 m aja Gustaf Braun von Stumm, zastępca ministra propagandy Josepha Goeb­ belsa, nakazuje, aby radio i gazety niemieckie zaprzestały jakichkolwiek ataków propagandowych na Rosję sowiecką i Stalina.

11 m aja-31 sierpnia Walki między oddziałami sowieckimi i japońskimi wzdłuż rzeki Chałchyn-goł.

630

20

maja

Mołotow oświadcza ambasadorowi Niemiec w Moskwie Friedrichowi-Wernerowi von der Schulenburgowi, że ZSRS pragnie stworzenia sprzy­ jającego politycznie gruntu dla sowiecko-niemieckich stosunków.

23

sierpnia

Podpisanie sowiecko-niemieckiego paktu o nieagresji wraz z dodatko­ wym tajnym protokołem o rozbiorze Polski i podziale wpływów w Euro­ pie Wschodniej.

1 września Napaść Niemiec hitlerowskich na Polskę. Początek II wojny światowej.

17 września Armia Czerwona przekracza wschodnią granicę Polski.

28

września

Podpisanie traktatu o granicach i przyjaźni między ZSRS i Niemcami wraz z sekretnymi protokołami dotyczącymi kwestii terytorialnych oraz obustronnej współpracy w zwalczaniu polskiego ruchu oporu.

1-2 listopada Przyłączenie zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi do ZSRS.

30 listopada 1939-12 marca 1940 Wojna sowiecko-ńńska.

14

grudnia

W odpowiedzi na agresję na Finlandię usunięcie ZSRS ze składu Ligi Na­ rodów.

1940 11 lutego Sowiecko-niemiecka umowa handlowa o dostawach do Rzeszy żywności i surowców strategicznych.

12 marca Podpisanie traktatu pokojowego między Finlandią i ZSRS.

631

8-11 kwietnia Wymordowanie przez oddziały NKWD polskich jeńców wojennych w lesie katyńskim w pobliżu Smoleńska.

26

czerwca

Dekret o wydłużeniu dnia pracy do ośmiu godzin, wprowadzeniu w pew­ nych sektorach siedmiodniowego tygodnia pracy, zakazie samowolnej zmiany miejsca zatrudnienia, surowych karach za bumelanctwo i spóź­ nienia.

28 czerwca Przyłączenie Besarabii i północnej Bukowiny do ZSRS.

3-6 sierpnia Wcielenie Litwy, Łotwy i Estonii do Związku Sowieckiego.

20

sierpnia

Sowiecki agent Ramon Mercader zabija w Meksyku Lwa Trockiego.

2 października Utworzenie systemu państwowych rezerw pracy ZSRS.

12-14 listopada Berlińskie rozmowy Wiaczesława Mołotowa z Adolfem Hitlerem.

25

listopada

Nota rządu sowieckiego do rządu niemieckiego: ZSRS zgadza się na przy­ stąpienie do trójstronnego porozumienia pod warunkiem zgody na roz­ szerzenie swoich wpływów na południu i na utworzenie baz marynarki wojennej w Dardanelach.

grudzień-czerwiec 1941 Rząd sowiecki odbiera liczne ostrzeżenia o szykującej się napaści Niemiec hitlerowskich na ZSRS.

1941 5 kwietnia Zawarcie sowiecko-jugosłowiańskiego układu o przyjaźni i nieagresji.

632

6

kwietnia

Napaść III Rzeszy na Jugosławię.

13 kwietnia Podpisanie sowiecko-japońskiego paktu o neutralności.

6

m aja

Nominacja Józefa Stalina na przewodniczącego Sowietu Komisarzy Ludo­ wych ZSRS — Sownarkomu.

14 czerwca Komunikat TASS stwierdza, że pogłoski o przygotowaniach ZSRS do woj­ ny z Niemcami są kłamliwe i prowokacyjne.

22

czerwca

Napaść Niemiec na Związek Sowiecki. Premier Winston Churchill deklaruje gotowość Wielkiej Brytanii do przyjścia z pomocą Związkowi Sowieckiemu w wojnie z Niemcami.

24

czerwca

Prezydent Franklin D. Roosevelt deklaruje gotowość Stanów Zjednoczo­ nych przyjścia z pomocą Związkowi Sowieckiemu w wojnie z Niemcami.

27 czerwca Do Moskwy przybywa angielska misja wojskowa.

28 czerwca Nacierające wojska hitlerowskie zdobywają Mińsk.

30 czerwca Utworzenie Państwowego Komitetu Obrony (GKO) ZSRS.

3

lipca

Stalin wygłasza odezwę do narodu, wzywa do obrony ojczyzny.

12

lipca

Podpisanie umowy między ZSRS a Wielką Brytanią o wspólnych działa­ niach w wojnie z Niemcami hitlerowskimi.

633

25

sierpnia

Wejście sojuszniczych wojsk sowieckich i brytyjskich do Iranu.

29 września-1 października Moskiewska konferencja przedstawicieli ZSRS, Wielkiej Brytanii i USA w sprawie zaopatrzenia Związku Sowieckiego w broń i sprzęt wojskowy.

30 września Pierwsze natarcie wojsk hitlerowskich na Moskwę.

2-12 października Porażka armii sowieckiej pod Wiaźmą.

15-16 października Masowy exodus mieszkańców Moskwy.

7

listopada

Rozszerzenie na Związek Sowiecki ustawy federalnej Lend-Lease Act z 11 marca 1941 roku, zezwalającej prezydentowi Stanów Zjednoczonych na udostępnienie innym rządom dowolnych produktów ze sfery obron­ ności.

15

iistopada-5 grudnia

Drugie natarcie wojsk hitlerowskich na Moskwę.

7 grudnia Atak japońskich sił zbrojnych na Pearl Harbour oraz inne bazy USA i Wielkiej Brytanii.

8 grudnia Wielka Brytania i Stany Zjednoczone wypowiadają wojnę Japonii.

11

grudnia

Niemcy wypowiadają wojnę Stanom Zjednoczonym.

1942 8

stycznia-20 kwietnia

Sowiecka ofensywa na wielu frontach.

634

wiosna-lato Nieudane sowieckie próby przerwania blokady Leningradu.

8-15 maja Zagłada sowieckiego zgrupowania armijnego na półwyspie Kercz.

17-28 m aja Klęska Armii Czerwonej pod Charkowem.

26 m aja Podpisanie w Londynie traktatu między ZSRS i Wielką Brytanią o sojuszu w wojnie z hitlerowskimi Niemcami i ich sprzymierzeńcami w Europie oraz o współpracy i wzajemnej pomocy po wojnie.

11

czerwca

Podpisanie porozumienia między ZSRS i USA w sprawie zasad wzajemnej pomocy w prowadzeniu wojny przeciwko agresorom oraz współpracy po­ wojennej w celu utrzymania pokoju i bezpieczeństwa.

28 czerwca Kolejne natarcie wojsk hitlerowskich na froncie wschodnim. Armie nie­ mieckie przerywają front na kierunkach wołżańskim i kaukaskim.

17 lipca-2 lutego 1943 Bitwa stalingradzka.

21

sierpnia

Wojska hitlerowskie docierają do grzbietów Wielkiego Kaukazu.

27 grudnia Na terytorium Niemiec powstaje Rosyjski Komitet Narodowy i Rosyjska Armia Wyzwoleńcza (ROA) pod rozkazami wziętego do niewoli sowieckie­ go generała Andrieja Własowa.

1943 12-18 stycznia Przerwanie blokady Leningradu.

635

2

lutego

Kapitulacja w Stalingradzie niemieckiego zgrupowania dowodzonego przez feldmarszałka Friedricha von Paulusa.

15

m aja

Rozwiązanie Międzynarodówki Komunistycznej — Kominternu.

5 lipca-23 sierpnia Bitwa pod Kurskiem.

251ipca Desant brytyjsko-amerykański we Włoszech,

wrzesień Rząd sowiecki zezwala na wybór patriarchy rosyjskiego Kościoła prawo­ sławnego.

28

listopada-1 grudnia

Teherańska konferencja szefów państw sprzymierzonych — Winstona Churchilla, Franklina D. Roosevelta i Józefa Stalina.

listopad Likwidacja Karaczajo-Czerkieskiego Obwodu Autonomicznego. Deporta­ cje Karaczajów we wschodnie regiony kraju.

27-30 grudnia Likwidacja Kałmuckiej ASRS. Deportacje Kałmuków na wschód.

1944 27 stycznia Ostateczne wyzwolenie Leningradu po 870 dniach blokady.

23

lutego

Likwidacja Czeczeńsko-Inguskiej ASRS. Deportacje Czeczeńców i Inguszów we wschodnie regiony kraju i do Azji Środkowej.

8

marca

Przekształcenie Kabardyjsko-Bałkarskiej ASRS w Kabardyjską ASRS. Depor­ tacje Bałkarców na wschód i do Azji Środkowej.

636

8

kwietnia-12 m aja

Ostateczne wyzwolenie Krymu.

17-18 maja Likwidacja Krymskiej ASRS. Masowe deportacje Tatarów krymskich na wschód i do Azji Środkowej.

6 czerwca Lądowanie wojsk angielsko-amerykańskich w Normandii. W Europie otwarto drugi front.

3

lipca

Wyzwolenie Mińska.

8 lipca Dekret o rodzinie przywraca pojęcie nieślubnego potomstwa, skazując setki tysięcy dzieci na bycie półsierotami lub sierotami. Od chwili naro­ dzin uzależnione od państwa miały być idealnym materiałem na jancza­ rów komunizmu.

lipiec-sierpień Ofensywa armii sowieckiej w Polsce. Utworzenie w Chełmie promoskiewskiego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

1 sierpnia-2 października Powstanie warszawskie.

31

sierpnia

Armia sowiecka wkracza do Bukaresztu.

16

września

Armia sowiecka wkracza do Sofii.

11-13 października Wcielenie Tuwińskiej Republiki Ludowej do ZSRS.

20

października

Armia sowiecka wkracza do Belgradu.

637

14 listopada W Pradze powstaje Komitet Wyzwolenia Narodów Rosji KONR i jego siły zbrojne pod dowództwem generała Andrieja Własowa. Manifest praski.

10

grudnia

Podpisanie w Moskwie sowiecko-francuskiego układu o sojuszu i wza­ jemnej pomocy.

1944-1950 Antysowiecka partyzantka na terenach zachodniej Ukrainy, zachodniej Białorusi, Polski i Czechosłowacji. Deportacje 300 tysięcy mieszkańców zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi w głąb ZSRS.

1945 12 stycznia-3 lutego Operacja wiślańsko-odrzańska.

4-11 lutego Jałtańska konferencja szefów państw sprzymierzonych — Winstona Churchilla, Franklina D. Roosevelta i Józefa Stalina.

4

kwietnia

Zakończenie walk na Węgrzech.

13 kwietnia Armia sowiecka wkracza do Wiednia.

16

kwietnia-8 m aja

Operacja berlińska.

2

m aja

Kapitulacja broniących Berlina wojsk niemieckich.

7-8 m aja 1. Dywizja Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA) pod dowództwem genera­ ła Siergieja Buniaczenki broni powstańców praskich przed formacjami SS.

8 m aja Podpisanie w Karlshorst aktu bezwarunkowej kapitulacji Niemiec hitle­ rowskich.

638

17

lipca-2 sierpnia

Poczdamska konferencja szefów państw sprzymierzonych — Winstona Churchilla (zastąpionego w trakcie spotkania przez Clementa Attlee), Harry'ego S. Trumana i Józefa Stalina.

6 sierpnia USA zrzucają bombę atomową na Hiroszimę.

8 sierpnia ZSRS wypowiada wojnę Japonii.

9 sierpnia USA zrzucają bombę atomową na Nagasaki.

9

sierpnia-2 września

Ofensywa armii sowieckiej w Mandżurii.

14

sierpnia

Kapitulacja Japonii.

2 września Podpisanie aktu bezwarunkowej kapitulacji Japonii.

3 września II wojna światowa dobiegła końca.

24

października

Utworzenie Organizacji Narodów Zjednoczonych.

20 listopada-1 października 1946 Proces głównych hitlerowskich zbrodniarzy wojennych w Norymberdze.

1946 9

lutego

Józef Stalin, przemawiając do wyborców, stwierdził, że „komunizm i ka­ pitalizm nie mogą koegzystować”, oraz ogłosił plan „przygotowania ZSRS w ciągu pięciu lat na każdą ewentualność”. Był to początek zimnej wojny.

639

15 marca Wystąpienie Winstona Churchilla w Fulton (USA): „Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem zapadła żelazna kurtyna, dzieląc nasz kontynent”. Powstania więźniów w łagrach na Kołymie, w Ust’ Wim (Korni ASRS), w Dżezkazganie (Kazachstan).

2 sierpnia Zgładzenie w Moskwie generała Andrieja Własowa i jego towarzyszy,

grudzień W ZSRS wybudowano pierwszy reaktor atomowy. Związek Sowiecki usiłuje zagarnąć pod swe skrzydła Libię, dawną kolo­ nię włoską.

1946-1948 Kampania ideologiczna przeciw wpływom kultury zachodniej i wszel­ kim więzom z Zachodem. Andriej Żdanow nadzoruje politykę represji i wzmożonego nadzoru ideologicznego w życiu kulturalnym ZSRS — tak zwana żdanowszczyzna.

1947 Głód na Ukrainie, w centralnych i południowych regionach ZSRS.

wrzesień Powołanie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych — Kominformu — rozwiązanego w kwietniu 1956 roku.

14 grudnia Zniesienie wprowadzonego podczas wojny systemu kartkowego; reforma pieniężna.

1948 13 stycznia Funkcjonariusze Bezpieczeństwa zabijają w Mińsku Sołomona Michoelsa, przewodniczącego Antyfaszystowskiego Komitetu Żydowskiego.

11 lipca-7 sierpnia Sesja Wszechzwiązkowej Akademii Nauk Gospodarstwa Wiejskiego im. Lenina (WASCHNIL) — rozprawa z sowiecką agrobiologią i genety­ ką, tak zwany łysenkizm.

640

Utworzenie obozów o specjalnym rygorze. Bunt więźniów w łagrach peczorskich pod wodzą byłego podpułkownika Borysa Miechtiejewa; marsz na Workutę. Powstanie więźniów na budo­ wie nr 501 w Salechardzie. „Sprawa leningradzka”.

9

października

Wystrzelenie pierwszej sowieckiej sterowanej rakiety balistycznej.

1949 5-10 stycznia Sesja Akademii Nauk ZSRS w Leningradzie wzywa do walki z „czołobit­ nością wobec Zachodu”, apeluje o zapewnienie prymatu sowieckiej nauki. Nagonka na uczonych i ludzi kultury pochodzenia żydowskiego, prowa­ dzona pod sztandarem walki z kosmopolityzmem.

25

stycznia

Powołanie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG).

4

kwietnia

Podpisanie Paktu Północnoatlantyckiego (NATO).

25 września Komunikat TASS o przeprowadzeniu w ZSRS próby z bombą atomową.

1 października Powstanie Chińskiej Republiki Ludowej.

1950 Masowe egzekucje więźniów w obozach GUŁagu. Drugie powstanie więźniów w Salechardzie i bunt w Tajszecie. Procesy polityczne w demoludach — krajach demokracji ludowej.

26 czerwca Napaść Korei Północnej na Koreę Południową.

30 listopada Prezydent Harry S. Truman ostrzega, że Stany Zjednoczone nie wyklu­ czają możliwości użycia bomby atomowej w związku z wojną koreańską.

641

1951 styczeń Stalin, występując na kremlowskiej naradzie przywódców państw socjali­ stycznych, wyznacza zadanie na najbliższe trzy-cztery lata: przygotować się do opanowania Europy Zachodniej. Kolejne procesy polityczne w krajach socjalistycznych. Powstania więźniów w Dżezkazganie i na Sachalinie.

1952 Powstania więźniów w Wożelu (Korni ASRS) i w okręgu krasnojarskim. Rozstrzelanie 13 aresztowanych w 1948 roku członków Antyfaszystow­ skiego Komitetu Żydowskiego.

5-14 października XIX zjazd WKP(b), przemianowanej w jego trakcie na Komunistyczną Par­ tię Związku Sowieckiego. Referat Stalina o taktyce przechwycenia władzy przez komunistyczne partie na Zachodzie.

1953 13

stycznia

Komunikat o aresztowaniu lekarzy z kremlowskiego szpitala, oskarżo­ nych o spisek mający rzekomo na celu zgładzenie przywódców partii, rządu i armii.

21

stycznia

Dekret Prezydium Najwyższego Sowietu ZSRS o odznaczeniu Lidii Timaszuk — prowokatorki organów bezpieczeństwa — Orderem Lenina.

5 marca Śmierć Stalina.

15 marca Reorganizacja władzy. Pierwszy postalinowski triumwirat: Ławrientij Beria, Gieorgij Malenkow i Wiaczesław Mołotow.

4

kwietnia

Komunikat Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRS: rzekomy spisek le­ karzy był prowokacją, lekarze są niewinni.

642

17

czerwca

Sowieckie jednostki pancerne tłumią powstanie wschodnioberlińskich robotników.

9 lipca Aresztowanie i rozstrzelanie Ławrientija Berii. Drugi postalinowski triumwirat: Nikita Chruszczów, Gieorgij Malenkow, Wiaczesław Mołotow.

27

lipca

Zawarcie rozejmu w Korei.

20 sierpnia Komunikat rządowy: ZSRS przeprowadził udany test bomby wodorowej.

7 września Uchwały plenum KC KPZS o zmniejszeniu podatków rolnych i anulowa­ niu zaległych spłat oraz o wspomaganiu rozwoju rolnictwa.

wrzesień Wybranie Nikity Chruszczowa na pierwszego sekretarza KC KPZS. Pierw­ sze rehabilitacje ofiar stalinowskiego terroru.

1954 kwiecień Czterdziestodwudniowe powstanie więźniów w Kengirze (Dżezkazgan) pod wodzą podpułkownika Kapitona Kuzniecowa.

27 czerwca Uruchomienie w ZSRS pierwszej na świecie elektrowni atomowej.

1955 8 lutego Usunięcie Gieorgija Malenkowa ze stanowiska przewodniczącego Rady Ministrów ZSRS i powołanie na premiera Nikołaja Bułganina.

14

m aja

Podpisanie Układu Warszawskiego.

643

26

m aja-2 czerwca

Pojednanie z Jugosławią, podróż Nikity Chruszczowa do Belgradu.

9-15 września Wizyta kanclerza Konrada Adenauera w Moskwie. Podpisanie porozu­ mienia o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między ZSRS i NRF.

1956 14-25 lutego XX zjazd Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego.

25

lutego

Tajny referat Chruszczowa o zbrodniach reżimu stalinowskiego.

25

kwietnia

Zniesienie antyrobotniczego ustawodawstwa z 1940 roku.

30 czerwca Uchwała KC KPZS o przezwyciężeniu kultu jednostki i jego następstw.

14

lipca

Wprowadzenie nowego systemu emerytalnego.

8 września Wprowadzenie ustawowej płacy minimalnej,

październik-listopad Wojska sowieckie tłumią rewolucję na Węgrzech.

1956-1957 „Związek Patriotów Rosji” na Uniwersytecie Moskiewskim (grupa Lwa Krasnopiewcewa).

1957 4

lipca

Usunięcie z kierownictwa KPZS „opozycji antypartyjnej” (Lazar Kaganowicz, Gieorgij Malenkow, Wiaczesław Mołotow, Dmitrij Szepiłow).

644

4 października Wystrzelenie przez ZSRS pierwszego sztucznego satelity.

26

października

Zdymisjonowanie marszałka Gieorgija Żukowa ze wszystkich stanowisk i przeniesienie w stan spoczynku.

1958 26 lutego Likwidacja stacji maszynowo-traktorowych (MTS). Masowa kampania antyreligijna w całym kraju.

27 marca Mianowanie Nikity Chruszczowa przewodniczącym Rady Ministrów ZSRS.

czerwiec Rozstrzelanie byłego premiera Węgier Imre Nagya.

24-27 sierpnia Zamieszki na de rasowym w Groźnym; prześladowania Czeczeńców i Inguszów.

23 października Przyznanie Literackiej Nagrody Nobla Borysowi Pasternakowi za powieść Doktor Żywago.

październik-listopad Oficjalnie usankcjonowana nagonka na Borysa Pastemaka.

24 grudnia Reforma szkolnictwa. Pierwszy apel akademika Andrieja Sacharowa do Nikity Chruszczowa o zaprzestanie eksperymentów z bombą wodorową.

1959 Pierwsze wieczory poetyckie pod pomnikiem Władimira Majakowskiego w Moskwie. W samizdacie ukazuje się pierwszy numer pisma „Sintaksis”.

645

1960 7

m aja

Ustawa o siedmiogodzinnym dniu pracy.

30 m aja Śmierć Borysa Pasternaka.

czerwiec Narada partii komunistycznych w Bukareszcie. Chruszczów otwarcie po­ tępia Komunistyczną Partię Chin.

16

lipca

ZSRS odwołuje z Chin swoich doradców i specjalistów.

1961 We Lwowie proces członków Ukraińskiego Związku Robotniczo-Chłop­ skiego.

12

kwietnia

Pierwszy człowiek w kosmosie: lot Jurija Gagarina na pokładzie statku kosmicznego Wostok 1.

czerwiec Wiedeńskie rozmowy Nikity Chruszczowa z Johnem F. Kennedym.

sierpień Wzniesienie muru berlińskiego.

7

września

Wystąpienie generała-majora Piotra Grigorienki, kierownika katedry Akademii Wojskowej im. M. Frunzego, na konferencji partyjnej w Dziel­ nicy Leninowskiej w Moskwie, ostrzegające przed groźbą nowego kultu jednostki. W samizdade ukazuje się pierwszy numer pisma „Feniks-61”.

17-31 października XXII zjazd KPZS. Uchwalenie nowego programu i nowego statutu partii. Decyzja o usunięciu zwłok Józefa Stalina z mauzoleum na placu Czerwo­ nym.

646

1962 W Rydze proces członków organizacji Federacja Bałtycka.

2

czerwca

W Nowoczerkasku władza strzela do robotników protestujących przeciw obniżaniu stopy życiowej.

październik Rozmieszczenie sowieckich nuklearnych pocisków balistycznych na Ku­ bie; kubański kryzys rakietowy; pod naciskiem Stanów Zjednoczonych — demontaż wyrzutni i wycofanie rakiet.

listopad „Nowyj Mir” publikuje powieść Aleksandra Sołżenicyna Jeden dzień Iwana Denisowicza.

1963 Zamieszki, strajki i manifestacje uliczne w Krzywym Rogu, Groźnym, Krasnodarze, Doniecku, Muromie, Jarosławiu. Robotnicze protesty w mo­ skiewskiej fabryce samochodów Moskwicz. Klęska suszy i nieurodzaju.

5 sierpnia Podpisanie przez USA, ZSRS i Wielką Brytanię układu o zakazie prób bro­ ni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą.

19-23 listopada Uchwała plenum KC KPZS o rozdziale organów partyjnych na przemysło­ we i rolnicze.

1964 24

maja

Podpalenie Biblioteki Ukraińskiej Akademii Nauk, spłonęły cenne zabyt­ ki kultury ukraińskiej.

14 października Usunięcie Nikity Chruszczowa z zajmowanych stanowisk; Leonid Breż­ niew nowym pierwszym sekretarzem KC KPZS.

647

1965 15 lutego Pod Taszkentem powstaje Tymczasowy Komitet Organizacyjny na rzecz powrotu do ojczyzny deportowanych w czasie wojny Meschów.

28 sierpnia Dekret o rehabilitacji Niemców nadwołżańskich.

1966 10-14 lutego Proces pisarzy Andrieja Siniawskiego i Julija Daniela,

marzec Liczne protesty uczonych i ludzi kultury przeciwko samowoli wymiaru sprawiedliwości i próbom rehabilitacji Stalina.

29 m arca-8 kwietnia XXIII zjazd KPZS. Przywrócenie Politbiura KC na miejsce Prezydium KC oraz funkcji sekretarza generalnego — objął ją Leonid Breżniew. Proces ukraińskiego nauczyciela Walentyna Moroza.

16 września Dekret Prezydium Najwyższego Sowietu ZSRS o nowelizacji kodeksu karnego. Nowe paragrafy 190-1 i 190-3 ułatwiają rozprawę z nieprawomyślnymi.

1967 kwiecień Świetlana Alliłujewa, córka Józefa Stalina, odmawia powrotu do ZSRS.

16 m aja List Aleksandra Sołżenicyna do IV zjazdu Związku Pisarzy Sowieckich: protest przeciw rozpasaniu cenzury.

czerwiec Dekret Prezydium Najwyższego Sowietu ZSRS rehabilitujący sowieckich Kurdów, Turków i Chemszynów, podczas wojny oskarżonych o zdradę.

648

11 września Dekret Prezydium Najwyższego Sowietu ZSRS rehabilitujący Tatarów krymskich, podczas wojny oskarżonych o zdradę.

1968 luty W Moskwie proces Jurija Gałanskowa i Aleksandra Ginzburga.

marzec-kwiecień W Leningradzie proces członków WSChSON: Wszechrosyjskiego Socjal-Chrześcijańskiego Związku Wyzwolenia Narodu, założonego w 1964 roku.

21

kwietnia

Milicja i wojsko rozpędzają festyn Tatarów krymskich w Czyrczyku (Uzbekistan).

30

kwietnia

Ukazuje się pierwszy numer „Kroniki Bieżących Wydarzeń”,

czerwiec W samizdacie ukazują się Rozmyślania o postępie, pokojowym współistnieniu i wolności intelektualnej pióra Andrieja Sacharowa.

27

czerwca

Nowy kodeks rodzinny uchyla pojęcie dzieci nieślubnych.

21

sierpnia

Interwencja Związku Sowieckiego i państw Układu Warszawskiego w Cze­ chosłowacji.

25

sierpnia

W Moskwie na placu Czerwonym manifestacja grupy dysydentów prote­ stujących przeciw agresji na Czechosłowację.

9-11 listopada Proces uczestników manifestacji na placu Czerwonym. Wszyscy trafiają za kraty lub do szpitali psychiatrycznych.

649

1969 2-15 marca Krwawe walki na sowiecko-chińskiej granicy, w okolicy wysepki Damanski i wzdłuż rzeki Ussuri.

kwiecień-czerwiec Publikacja książki Andrieja Amalrika Czy Związek Sowiecki przetrwa do 1984 roku?

maj Utworzenie Grupy Inicjatywnej na rzecz Obrony Praw Obywatelskich w ZSRS. Aresztowanie i osadzenie w więzieniu psychiatrycznym Piotra Grigorienki.

6

czerwca

Moskiewska manifestacja Tatarów krymskich.

1970 Na Ukrainie ukazuje się pierwszy numer niezależnego pisma „Ukrajinśkyj Wisnyk”.

5 marca Drugi list Andrieja Sacharowa do kierownictwa sowieckiego,

czerwiec Narodziny ruchu na rzecz emigracji sowieckich Żydów do Izraela,

październik Przyznanie Aleksandrowi Sołżenicynowi Literackiej Nagrody Nobla.

15-31 grudnia Leningradzki proces niedoszłych porywaczy samolotu. Protesty świato­ wej opinii publicznej przeciw skazaniu na karę śmierci Marka Dymszyca i Eduarda Kuzniecowa; złagodzenie wyroku do 15 lat pozbawienia wol­ ności.

650

1971 11 września Śmierć Nikity Chruszczowa.

1972 11-

15 stycznia

Masowe rewizje i aresztowania w Moskwie i na Ukrainie, wymierzone w wydawców i kolporterów „Kroniki Bieżących Wydarzeń”.

14 m aja Samospalenie w Kownie robotnika Romasa Kalanty, 20-letniego Litwina, protestującego przeciw sowietyzacji Litwy.

18

m aja

Milicja i wojsko rozpędzają manifestację w czasie pogrzebu Kalanty.

22-30 m aja Podróż prezydenta USA Richarda Nixona do Moskwy, podpisanie dwóch układów w ramach rokowań SALT I: o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej i o niektórych środkach w zakresie ograniczenia stra­ tegicznych zbrojeń ofensywnych.

1973 22

czerwca

Podpisanie układu USA-ZSRS o zapobieganiu wojnie nuklearnej,

sierpień Proces Wiktora Krasina i Piotra Jakira.

wrzesień List otwarty Aleksandra Sołżenicyna Do przywódców Związku Sowieckiego.

1974 11 i 17 lutego Niemcy nadwołżańscy manifestują w Moskwie i Tallinie, domagając się zgody na emigrację do RFN.

12-

13 lutego

Aresztowanie Aleksandra Sołżenicyna i wydalenie go z ZSRS.

651

Opublikowanie na Zachodzie dzieła Sołżenicyna Archipelag GUŁag (pol­ ska edycja: Instytut Literacki, Paryż 1974-1978).

1975 Sowiecko-kubańska interwencja w Angoli.

1 sierpnia Podpisanie w Helsinkach Aktu końcowego Konferengi Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

grudzień Przyznanie Pokojowej Nagrody Nobla akademikowi Andriejowi Sacharowowi.

1976 13-15 m aja Utworzenie w Moskwie, na Ukrainie, Litwie, w Gruzji i Armenii grup kon­ trolujących respektowanie porozumień helsińskich.

1977 luty Aresztowania członków grup helsińskich z Jurijem Orłowem na czele,

czerwiec-lipiec Belgradzkie spotkanie przedstawicieli Konferencji Bezpieczeństwa i Współ­ pracy w Europie.

28

sierpnia-1 września

Kongres Światowego Stowarzyszenia Psychiatrycznego w Honolulu potę­ pia praktyki wykorzystywania psychiatrii w ZSRS do celów politycznych.

6

września

Ludność miasta Gorki domaga się ponownego otwarcia cerkwi. Wymiana więzionego dysydenta Władimira Bukowskiego na szefa Komu­ nistycznej Partii Chile Luisa Corvalana. Masowy strajk głodowy więźniów w permskich łagrach na znak prote­ stu przeciw terrorowi administracji, nasilającemu się na odgórne polece­ nia z Moskwy.

652

16

czerwca

Wybranie Leonida Breżniewa na przewodniczącego Prezydium Najwyż­ szego Sowietu ZSRS — przy zachowaniu funkcji sekretarza generalnego KC KPZS.

7

października

Uchwalenie nowej konstytucji ZSRS.

1978 1 lutego Powstanie w Moskwie niezależnego Wolnego Związku Zawodowego Lu­ dzi Pracy w ZSRS.

18

m aja

Proces działaczy grup helsińskich.

20 września Wspólny sowiecko-etiopsld komunikat podkreśla, że „ZSRS traktuje re­ wolucję w Etiopii jako element światowego procesu rewolucyjnego”.

1979 27

kwietnia

Wymiana więzionych w ZSRS dysydentów — Marka Dymszyca, Aleksan­ dra Ginzburga, Eduarda Kuzniecowa, Walentyna Moroza i Gieorgija Winsa — na dwóch sowieckich szpiegów, schwytanych w USA.

24-26 grudnia Wtargnięcie sowieckich sił zbrojnych do Afganistanu.

1980 styczeń Zesłanie akademika Andrieja Sacharowa do miasta Gorki,

sierpień Strajki w Gdańsku i innych polskich miastach, podpisanie porozumień między strajkującymi a delegacjami rządowymi. Narodziny Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.

653

1981 24 lutego-3 marca XXVI

13

zjazd KPZS. Początek kolejnej sowieckiej ofensywy „pokojowej”.

grudnia

Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. Masowe aresztowania. Początek procesu restalinizacji w ŻSRS.

1982 25 stycznia Śmierć Michaiła Susłowa (ur. 1902).

maj KC KPZS zatwierdza program żywnościowy do 1990 roku, którego ce­ lem jest zapewnienie ludności stałego zaopatrzenia we wszystkie arty­ kuły spożywcze.

10

listopada

Śmierć Leonida Breżniewa (ur. 1906).

12

listopada

Jurij Andropow (ur. 1914) zostaje sekretarzem generalnym KC KPZS.

24 listopada Ustawa o granicy państwowej ZSRS.

1983 17

czerwca

Ustawa o kolektywach pracy i zwiększeniu ich roli w kierowaniu przedsię­ biorstwami, instytucjami i organizacjami.

1 września Sowiecki myśliwiec zestrzelił nad Morzem Japońskim koreański samolot pasażerski boeing 747, nr rejsu KAL-007. Zginęło 269 osób.

1984 9

lutego

Śmierć Jurija Andropowa.

654

13

lutego

Konstantin Czernienko (ur. 1911) sekretarzem generalnym KC KPZS.

12

kwietnia

Najwyższy Sowiet ZSRS podejmuje rezolucję o głównych kierunkach re­ formy szkolnictwa ogólnokształcącego i zawodowego.

listopad Plenum KC KPZS uchwala program melioracji gruntów, którego celem jest ostateczne rozwiązanie problemów rolnictwa. Program przewiduje zawrócenie biegu rzek z północy na południe.

1985 styczeń Spotkanie szefa sowieckiej dyplomacji Andrieja Gromyki z sekretarzem stanu USA George’em Shultzem — pierwsze po kilkuletnim ochłodzeniu stosunków między obu państwami.

10 marca Śmierć Konstantina Czernienki.

11 marca Michaił Gorbaczow (ur. 1931) zostaje sekretarzem generalnym KC KPZS1.

19 listopada Pierwsze spotkanie Michaiła Gorbaczowa z prezydentem Stanów Zjedno­ czonych Ronaldem Reaganem w Genewie.

1986 25

lutego

XXVII zjazd KPZR. Michaił Gorbaczow ogłasza politykę głasnosti (jaw­ ności).

2

kwietnia

W Jakucku zamieszki na tle etnicznym, pierwsze za rządów Gorbaczowa.

1 Kalendarium zostało uzupełnione przez tłumacza o wydarzenia sięgające końca ZSRS.

655

26 kwietnia Wybuch reaktora elektrowni jądrowej w Czarnobylu na Ukrainie.

16 grudnia Andriej Sacharow i Jelena Bonner wracają do Moskwy z zesłania w mie­ ście Gorki.

16-19 grudnia Ałma Ata (Kazachstan) — wielotysięczne demonstracje zwolenników re­ form zaatakowane przez oddziały MWD. Aresztowano ponad 2 tysiące manifestantów, były ofiary śmiertelne.

1987 27 stycznia Gorbaczow ogłasza pieriestrojkę (przebudowę).

26 marca Politbiuro KC KPZS przyjęło przedstawioną przez Gorbaczowa koncepcję sowieckiej polityki zagranicznej — tak zwany Wspólny Europejski Dom: budowa przestrzeni europejskiej współpracy, pozbawionej konfrontacji przy jednoczesnym zachowaniu różnic ustrojowych.

28 maja Dziewiętnastoletni pilot niemiecki Mathias Rust przeleciał awionetką z Helsinek do Moskwy i wylądował na placu Czerwonym w dniu świę­ ta sowieckich wojsk ochrony pogranicza. Incydent spowodował dymisję ministra obrony i trzęsienie ziemi w dowództwie obrony przeciwlotni­ czej kraju.

12 czerwca Prezydent Stanów Zjednoczonych Ronald Reagan przed Bramą Bran­ denburską: „Sekretarzu generalny Gorbaczow, jeśli zależy ci na poko­ ju, dobrobycie Związku Sowieckiego i Europy Wschodniej, liberalizacji — zburz ten mur!”.

1988 28 lutego Pogrom mniejszości ormiańskiej w Sumgaicie (Azerbejdżańska SRS). Nie­ długo potem wybucha wojna o Górski Karabach.

656

15

m aja

Armia sowiecka rozpoczęła wycofywanie się z Afganistanu.

21

m aja

Dymisje szefów partii w Armenii i Azerbejdżanie w związku z krwawymi rozruchami na tle etnicznym.

październik Prezydent Ronald Reagan poleca rozebrać nowo postawiony budynek ambasady USA w Moskwie z powodu wykrycia w nim instalacji podsłu­ chowej.

1989 15 lutego Ostatnie oddziały Armii Sowieckiej opuszczają Afganistan.

4 marca Pierwsze w historii Związku Sowieckiego częściowo demokratyczne wy­ bory parlamentarne.

9 kwietnia Atak wojska na demonstrację w Tbilisi — 20 zabitych.

3-

4 czerwca

W Pekinie kilkutysięczny studencki protest zwolenników reform i demo­ kratyzacji rozbity czołgami i ogniem z broni maszynowej przez żołnierzy 27. Armii. Chiński Czerwony Krzyż szacuje liczbę zabitych na 2,6 tysiąca.

4-

18 czerwca

W Polsce tak zwane wybory kontraktowe, zwycięstwo opozycji solidar­ nościowej.

18 października-9 listopada W NRD pod wpływem antyrządowych manifestacji komunistyczny przy­ wódca Erich Honecker zostaje odsunięty od władzy; otwarcie muru dzie­ lącego Berlin od 1961 roku — rozpoczyna się likwidacja podziału Nie­ miec.

657

17-27 listopada W Czechosłowacji początek „aksamitnej rewolucji”, która doprowadzi do wyboru na prezydenta działacza opozycji Vaclava Havla i do obalenia ko­ munizmu.

2-3 grudnia Michaił Gorbaczow i George Bush senior ogłaszają na Malcie koniec zim­ nej wojny.

16-26 grudnia W Rumunii krwawy przewrót, obalony dyktator Nicolae Ceausescu i jego żona Elena rozstrzelani po wyroku samozwańczego trybunału.

1990 20 stycznia Wojska sowieckie dokonują masakry demonstrantów w stolicy Azerbej­ dżanu Baku. W ataku zginęło, według różnych ocen, 93-300 ludzi.

7 lutego Uchylenie artykułu 6 sowieckiej konstytucji o partyjnym monopolu KPZS.

10 lutego Na Kremlu spotykają się Michaił Gorbaczow i Helmut Kohl. Przywódca ZSRS wyraził zgodę na zjednoczenie Niemiec.

12 lutego Zamieszki w Tadżykistanie, 28 zabitych.

24 lutego Litwa: w pierwszych od czasu przyłączenia do ZSRS wolnych wyborach parlamentarnych zwycięża Litewski Ruch na rzecz Przebudowy Sąjudis.

11 marca Litwa ogłasza niepodległość; zostanie uznana przez Moskwę 6 września 1991 roku.

15 marca Michaił Gorbaczow zaprzysiężony na pierwszego i jedynego prezydenta ZSRS.

658

30 marca Rada Najwyższa Estońskiej SRS uznaje rządy sowieckie za nielegalne i usta­ nawia okres przejściowy przed ogłoszeniem niepodległości.

marzec-czerwiec Wolne wybory w NRD, na Węgrzech, w Rumunii, Czechosłowacji i Bułgarii.

13 kwietnia Podczas wizyty prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego w Moskwie Michaił Gorbaczow przekazuje pochodzące z sowieckich archiwów dokumenty do­ tyczące zbrodni katyńskiej, po raz pierwszy oficjalnie przyznając, że zbrod­ ni dokonało NKWD.

4 m aja Łotwa ogłasza niepodległość; zostanie uznana przez Moskwę 6 września tegoż roku.

5 maja Pierwsze spotkanie ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw i obu państw niemieckich w sprawie zjednoczenia Niemiec.

29

m aja

Borys Jelcyn zostaje prezydentem Federacji Rosyjskiej.

22

czerwca

Uroczysty demontaż Checkpoint Charlie, najsłynniejszego przejścia gra­ nicznego pomiędzy sektorami Berlina.

1-11 lipca XXVIII

17

(ostatni) zjazd KPZS.

lipca

Białoruś ogłasza deklarację o niezawisłości.

3

października

Zjednoczenie Niemiec.

1991 11-13 stycznia Szturm sowieckich komandosów na wieżę telewizyjną w Wilnie, 13 zabitych, 700 rannych.

659

13-20 stycznia Próba komunistycznego puczu na Litwie i Łotwie.

17

marca

Referendum w dziewięciu republikach w sprawie przekształcenia ZSRS w federację równoprawnych suwerennych republik (odmówiły: bałtyckie, gruzińska, armeńska i mołdawska).

9 kwietnia Gruzja ogłasza niepodległość.

29

m aja

Borys Jelcyn zostaje prezydentem Rosji.

28 czerwca Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, działająca od 1949 roku jako sowiecka kontrpropozycja wobec planu Marshalla, ulega samorozwią­ zaniu.

19-21 sierpnia Pucz Janajewa — garstka twardogłowych komunistów podejmuje despe­ racką próbę przejęcia władzy w ZSRS: aresztowanie Gorbaczowa, wpro­ wadzenie w kraju stanu wyjątkowego, nieskuteczne próby przejęcia wła­ dzy w państwie.

20 sierpnia Estonia ogłasza niepodległość.

24 sierpnia Federacja Rosyjska ogłasza niepodległość. Ukraina ogłasza niepodległość.

25 sierpnia Białoruś ogłasza niepodległość.

27

sierpnia

Mołdawia ogłasza niepodległość.

660

29 sierpnia Parlament Rosji zakazuje działalności Komunistycznej Partii Związku So­ wieckiego i konfiskuje jej majątek.

30 sierpnia Azerbejdżan ogłasza niepodległość.

31 sierpnia Kirgistan ogłasza niepodległość.

1 września Uzbekistan ogłasza niepodległość.

9 września Tadżykistan ogłasza niepodległość.

21 września Armenia ogłasza niepodległość.

27 października Turkmenistan ogłasza niepodległość.

8

grudnia

Prezydenci Borys Jelcyn (Rosja), Leonid Krawczuk (Ukraina) i Stanisłau Szuszkiewicz (Białoruś) podpisują układ białowieski o likwidacji ZSRS i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.

16

grudnia

Kazachstan ogłasza niepodległość.

25 grudnia Prezydent ZSRS Michaił Gorbaczow podaje się do dymisji. Trwa opusz­ czanie flag ZSRS na budynkach państwowych i rządowych.

26 grudnia Rozwiązanie ZSRS.

31

grudnia

Formalny koniec istnienia ZSRS w świetle prawa międzynarodowego.

PRZYPISY

Rozdział VII: NA POGRANICZU (1939-1941) 1

2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 14 15 16

Narodnoje choziajstwo SSSR w 1962 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, Moskwa 1963, s. 52; G. Krawczenko, Wojennaja ekonomika SSSR, 19 4 1-19 4 5, Moskwa 1963, s. 21-22. Narodnoje choziajstwo SSSR w 1962 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 71. G. Krawczenko, op. cit., s. 36. A. Niekricz, 19 4 1,2 2 czerwca, Warszawa 1967, s. 96. Ibid. G. Krawczenko, op. cit., s. 63-64. Ibid. Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego, 19 4 1-19 4 5, 1.1, Warszawa 1964-1967, s. 534. Ibid. „Wojenno-Istoriczeskij Żumał” 1962, nr 2, s. 81. Ibid. Ibid., s. 84. Ibid. G. Ozierow, Tupolewskaja szaraga, Frankfurt nad Menem 1973. R. Conąuest, Wielki terror, Warszawa 1997. Gosudarstwiennyj plan razwitija narodnogo choziajstwa SSSR na 1941 god nie był nigdy opublikowany w ZSRS, jego tekst znalazł się w Ar­ chiwum Smoleńskim jako aneks do uchwały Sownarkomu ZSRS i Ko­ mitetu Centralnego WKP(b) nr 127 z 17.01.1941. Gosudarstwiennyj plan ukazał się drukiem w USA, wydany przez American Coundl of Learned Societies Reprints nr 30, Baltimore, brak daty (dalej: Gosu­ darstwiennyj plan...). Ibid., s. 141-142.

662

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39

40 41

Ibid., s. 15,727. Ibid., s. 17. Ibid., s. 4 4 ,4 9 ,6 1 ,6 7 ,6 9 ,7 1 ,8 6 ,8 9 ,9 3 ,1 3 6 . V. Petrov, Soviet Gold, Nowy Jork 1949. Gosudarstwiennyjpłan..., op. cit., s. 483-484. Ibid., s. 546. S. Swianiewicz, Forced Labour and Economic Development, Londyn 1965, s. 39. „Izwiestia”, 2.08.1940. J. Stalin, Zagadnienia leninizmu, Warszawa 1956, s. 708. Wnieszniaja politika SSSR, 1.18, Moskwa 1973, s. 249-250, dok. 148: stenogram rozmowy z udziałem J. Stalina, W. Mołotowa i A. Edena. Por. EL. Carsten,772e Reichswehr and Politics 1918 to 1933, Oksford 1966, s. 232-234; G. Hilger, A. Meyer, IhelncompatibleAllies, Nowy Jork 1953, s. 187-208; J. Erickson, The Sowiet High Command, Nowy Jork 1962, s. 144-163; L. Fischer, Russias Road from Peace to War, Nowy Jork 1969, s. 180-183. M. Buber-Neumann, Kriegsschauplatze der Weltrevolution, Stuttgart 1967, s. 332. Por. T. Weingartner, Stalin und derAufstiegHitlers, Berlin 1970. Por. Papers ofthe British Foreign Office, teka 24845, s. 47, dok. 371: N. Butler do O. Sargeanta, Waszyngton (D.C.), 13.09.1940. G. Hilger, A. Meyer, The Incompatible Allies: A Memoir-History ofGerman-SovietRelations, 19 18 -19 4 1, Nowy Jork 1953, s. 256. Ibid., s. 257. K. Nidauss, Die Sowjetunion und Hitlers Machtergreifung, Bonn 1966, s. 120-121. Documents on German Foreign Policy (angielska wersja dokumentów niemieckiej polityki zagranicznej ADAP), seria C, t. 2, s. 83, dok. 47. Wnieszniaja politika SSSR, op. cit., 1.16, s. 714, dok. 405. Ibid., s. 743, dok. 424. Ibid., s. 793. Historia Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, Warszawa 1960, s. 600-601. Documents on German Foreign Policy, seria C, t. 2, s. 338-339, 352353, dok. 176,181: ambasador R. Nadolny do MSZ Rzeszy, Moskwa, 11 i 13.01.1934. J. Stalin, Dzieła, 1.13, Warszawa 1949-1951, s. 299. Ibid.

663

42 43 44 45 46 47

48

49

50 51

52 53 54

55 56 57 58 59 60 61 62

Ibid. W. Krywicki, Byłem agentem Stalina, Paryż 1964, s. 24. Ibid., s. 29. Documents on German Foreign Policy, seria C, t. 3, s. 455, dok. 299: Schulenburg do niemieckiego MSZ, 3.10.1934. Wnieszniaja politika SSSR, op. cit., 1.18, s. 249. Documents on German Foreign Policy, seria C, t. 5, s. 453-454, dok. 211: notatka prezesa Banku Rzeszy H. Schachta z rozmowy z D. Kandełakim i Friedrichsohnem, 15.07.1935. Ibid., s. 778-779, dok. 383: ambasador Schulenburg do sekretarza stanu von Biilowa, Moskwa, 28.10.1935; s. 811-813, dok. 407: Schu­ lenburg do Kopkę, Moskwa, 11.11.1935. Ibid., t. 4, s. 897, dok. 453: memorandum Twardowskiego, Berlin, 10.12.1935; s. 931-933, dok. 472: memorandum Roedigera, Ber­ lin, 21.12.1935. J. Gniedin, Iz istorii otnoszenij mieżdu SSSR i faszystskoj Giermanijej, Nowy Jork 1977, s. 37. Documents on German Foreign Policy, seria C, t. 5, s. 453-454, dok. 211: notatka prezesa Banku Rzeszy H. Schachta z rozmowy z D. Kandełakim i K. Friedrichsohnem, 15.07.1935. W. Krywicki, op. cit., s. 15. Ibid. List Herberta Góringa o rozmowie jego wuja Hermanna Góringa z Kandełakim i Friedrichsohnem w dniu 28.05.1936, [w:] J. W. Briigel, Stalin und Hitler: Paktgegen Europa, Wiedeń 1973, s. 37-38. Ibid., s. 38: notatka A. Henckego z rozmowy z S. Bessonowem, Ber­ lin, 3.07.1936. Ibid., s. 39-40: notatka Schachta z rozmowy z Kandełakim i Frie­ drichsohnem, Berlin, 6.02.1937. W. Krywicki, op. cit., s. 174. Ibid., s. 173. Von Neurath do H. Schachta, Berlin, 1.02.1937, [w:] Stalin und Hitler: Paktgegen Europa, op. cit. Foreign Office, nr 371, teka 20346,1936, Soviet Union, dok. 90/6/36, 11.02.936. Por. „The Guardian” (Manchester), 7.02.1936. Foreign Office, nr 371, teka 20346,1936, Soviet Union, dok. 90/6/36, 11.02.1936.

664

63 Wnieszniaja politika SSSR, op. cit., t. 20, s. 164, dok. 98, s. 174-175, dok. 110. 64 Le liwejaune Franęais, Paryż 1939, s. 38, dok. 28. 65 J. Stalin, Zagadnienia leninizmu, op. dt., s. 780-781. 66 „The Times”, 1.04.1939; Parliamentary Debates, House ofCommons, vol. 346, col. 13; vol. 347, col. 952-953. 67 „The Times”, 27.04.1939. 68 „Izwiestia”, 22.03.1939. Documents on British Foreign Policy, seria 3, t. 6, s. 12-15, dok. 9: ambasador Wielkiej Brytanii w Berlinie N. Henderson do ministra spraw zagranicznych lorda E. Halifaksa, Berlin, 9.06.1939; ibid., s. 389-391, 407-410, dok. 354, 370: stenogram rozmowy brytyj­ skiego sekretarza stanu dla handlu zamorskiego Roberta Hudsona z dyrektorem departamentu w niemieckim Urzędzie ds. Planu Czte­ roletniego H. Wohlthatem, Londyn, 20.07.1939. Por. Dokumenty i ma­ teriały z przedednia drugiej wojny światowej, 19 37-1939 , t. 2, Warsza­ wa 1949 (Archiwum Dirksena). 69 Documents on British Foreign Policy, t. 5, s. 215, dok. 182. 70 Falsifikatory istorii. Istoriczeskaja sprawka, Moskwa 1948, s. 43. 71 P. Kleist, Zwischen Hitler und Stalin, 1939-1945, Bonn 1950, s. 28. 72 Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, t. 6, s. 222, dok. 215: memo­ randum sekretarza stanu E. von Weizsackera, 17.04.1939. 73 Ibid., s. 346, dok. 325: Tippelskirch do Weizsackera, Moskwa, 4.05.1939. 74 Ibid., s. 464, dok. 424: memorandum Schulenburga, Moskwa, 20.05.1939. 75 Ibid., s. 502, dok. 450: memorandum niemieckiego MSZ, Berlin, 29.05.1939. 76 Ibid., s. 607-608, dok. 529: notatki dyrektora departamentu poli­ tycznego w niemieckim MSZ E. Woermanna, Berlin, 15.06.1939. 77 „Izwiestia”, 16.06.1939. 78 Documents on British Foreign Policy, dok. 9: Henderson do Halifaksa, Berlin, 9.06.1939. 79 Ibid., s. 389-391,407-410, dok. 354,370. Por. Archiwum Dirksena, op. dt., dok. 13,24,29. 80 Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, t. 6, s. 673-674, dok. 579: Schułenburg do niemieckiego MSZ, Moskwa, 29.06.1939. 81 Ibid., s. 698-699, dok. 607: Schułenburg do niemieckiego MSZ, Moskwa, 3.07.1939.

665

82 Documents on Bńtish Foreign Policy, t. 6, appendix V, s. 763-764,777. 83 Ibid., t. 6, s. 682, dok. 647: Seeds do Halifaksa, 13.08.1939. 84 Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, t. 6, s. 846-849, dok. 729: memorandum Schnurrego o rozmowie z Astachowem i Babarinem, Berlin, 27.07.1939. 85 Ibid., s. 854-855, dok. 736: Weizsacker do Schulenburga, Berlin, 29.07.1939. 86 Ibid., s. 883-884, dok. 760: Ribbentrop do Schulenburga, Berlin, 3.08.1939. 87 Ibid., s. 892-893, dok. 766: Schulenburg do niemieckiego MSZ, Moskwa, 4.08.1939. 88 Ibid. 89 Ibid., t. 7, s. 14-16, dok. 18: memorandum Schnurrego o rozmowie z Astachowem, Berlin, 10.08.1939. 90 Ibid., s. 48, dok. 50: Schnurre do Schulenburga, Berlin, 14.08.1939. 91 Ibid., s. 51-52, dok. 56: Ribbentrop do Schulenburga, Berlin, 14.08.1939. 92 Ibid., s. 63-64, dok. 70: Schulenburg do niemieckiego MSZ, Moskwa, 16.08.1939; s. 72-76, dok. 79: memorandum Schulenburga, Moskwa, 16.08.1939; s. 82-83, dok. 88: Schulenburg do Weizsackera, Moskwa, 16.08.1939. 93 „Mieżdunarodnaja Żyzri” 1959, nr 3, s. 139. 94 Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, t. 7, s. 70, dok. 75: Ribben­ trop do Schulenburga, Berlin, 16.08.1939. 95 Ibid., s. 95-96, dok. 105: Schulenburg do niemieckiego MSZ, Mo­ skwa, 18.08.1939. 96 R.J. Sontag, J.S. Beddie (red.), Nazi-SovietRelations, 1939-1945: Do­ cuments from theArchives ofthe German Foreign Office, Waszyngton 1948, s. 76. 97 „Izwiestia”, 1.09.1939. 98 R.J. Sontag, J.S. Beddie, op. dt., s. 76. 99 Ibid., s. 74. 100 „Prawda”, 1.09.1939. 101 Ibid., 24.08.1939. 102 Ibid. 103 Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, t. 8, s. 34, dok. 5: Schulen­ burg do niemieckiego MSZ, Moskwa, 5.09.1939. 104 „Izwiestia”, 18.09.1939.

666

105 Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, t. 8, s. 34-35, dok. 46: Schulenburg do niemieckiego MSZ, Moskwa, 10.09.1939. 106 Ibid., s. 53-54, dok. 70: Ribbentrop do Schulenburga, Berlin, 15.09.1939. 107 Ibid., s. 60, dok. 78: Schulenburg do niemieckiego MSZ, Moskwa, 16.09.1939. 108 Ibid. 109 Ibid., s. 74-76, dok. 94: memorandum radcy ambasady niemieckiej Y Moskwie G. Hilgera, Moskwa, 18.09.1939. 110 Fotografie z defilady w Brześciu ukazały się w niemieckiej publikacji Deutschlands Sieg in Polen, Berlin 1940. 111 Traktat o przyjaźni i granicy oraz poufny protokół — por. Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, t. 8, s. 127-130, dok. 157,158,159, 160,161. 112 Ibid., dok. 160 113 „Izwiestia”, 1.09.1939. 114 Ibid., 1.12.1939. 115 Ibid., 25.12.1939. 116 Istorija Estońskoj SSR, Tallin 1958, s. 125,595-597. 117 Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, 1.10, s. 19, dok. 20: Schulen­ burg do niemieckiego MSZ, Moskwa, 26.06.1940. 118 Ibid., t. 8, s. 151-152, dok. 179: memorandum Weizsackera, Berlin, 2.10.1939. 119 „Izwiestia”, 29.11.1939. 120 Ibid., 3.12.1939. 121 C.L. Lundin, Finland in the Second World War, Bloomington 1957, s. 58. 122 Khrushchev Remembers, Boston 1970, s. 155. Por. N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, wyd. Krąg, Warszawa 1984, s. 11-12. 123 A.F. Upton, Finland in Crisis, 19 4 0 -19 4 1, Londyn 1964, s. 22-24. 124 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 156. 125 A. Niekricz, 1941..., op. dt., s. 84. 126 Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. dt., t. 6, s. 149. 127 Wasilij Morozov, Soviet-German Pactofl939 Seen in Retrospect, „Soviet News”, 5.06.1979; A. Gromyko, B. Ponomariow (red.), Istorija wnieszniej politiki SSSR, 1 9 1 7 -1 9 7 5 ,1.1, Moskwa 1976, s. 393. 128 The Trial ofthe Major War Criminals before the International Military Tribunal (dalej: IMT), Norymberga 14.11.1945-1.10.1946, t. 39, s. 107, dok. 090-TC.

667

129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144

145 146 147 148 149 150

151

152 153

Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, t. 6, s. 607-608, dok. 529. D. Proektor, Wojna w Europie, Warszawa 1966, s. 35-36. Istorija wnieszniejpolitikiSSSR...,op. cit., 1.1, s. 374. Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit., 1.1, s. 610. Falsifikatory istorii..., op. cit., s. 53. J. Stalin, Zagadnienia leninizmu, op. cit., s. 611. „Izwiestia”, 2.08.1940. Ibid., 23.08.1940. Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, t. 9, s. 257, dok. 226: Schulenburg do niemieckiego MSZ, Moskwa, 10.05.1940. Ibid., s. 495-496, dok. 471: Schulenburg do niemieckiego MSZ, Mo­ skwa, 18.06.1940. W. Churchill, Druga wojna światowa, t. 2, księga 1, Gdańsk 19941996, s. 132-137. „Prawda”, 28.08.1940. I. Fajngar, Oczerk razwitija giermanskogo monoliticzeskogo kapitała, Moskwa 1958, s. 26. F. Friedensberg, Die sowjetischen Kriegslieferungen an das Hitler Reich, „Vierteljahrshefte zur Wirtschaftsforschung” 1962, nr 4, s. 331-338. G.L. Weinberg, Germany and the Soviet Union, 1939-1941, Lejda 1954, s. 74. Office ofthe United States Chief of Council for Prosecution ofAxis Criminality, Nazi Conspiracy and Aggression, i. 3, Waszyngton 1964, s. 585, dok. 778 PS. Ibid., s. 78. IMT, t. 34, s. 680-681. Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, 1 .11, s. 25, dok. 22: E. Woermann do Schulenburga, Berlin, 5.09.1940. IMT, t. 34, s. 681. G.L. Weinberg, op. cit., s. 84. Documents on German Foreign Policy, seria D, t. 8, dok. 74,87,138, 142, 203, 318; Foreign Relations ofthe United States: Diplomatic Papers, 1939,1.1, s. 519-521,529,535-537. F. Haider, Dziennik wojenny, t. 2, Warszawa 1973, s. 58; W. Warlimont, W Kwaterze Głównej Wehrmachtu, Warszawa 1965, (maszyn, powiel, w zbiorach Biblioteki Narodowej, autor przekładu nieznany), s. 98. F. Haider, op. cit., s. 78. Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, 1 . 11-1, s. 235, dok. 166: Ribbentrop do Schulenburga, Berlin, 9.10.1940.

668

154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166

167 168 169 170 171 172 173

174

Ibid., t . 11-2, s. 889-890, dok. 638. Ibid., s. 248-253, dok. 176: Ribbentrop do Stalina, Berlin, 13.10.1940. Ibid., s.253. Ibid., s. 455-461, dok. 326: memorandum o rozmowie Hitlera i Mołotowa, Berlin, 12.11.1940. Ibid., s. 597-598, dok. 404: Schulenburg do niemieckiego MSZ, Mo­ skwa, 26.11.1940. Foreign Relations ofthe United States: Diplomatic Papers, 1941,1 .1, s. 714,723. E.L. Woodward, British Foreign Policy in the Second World War, Londyn 1962, s. 148. W. Churchill, Druga wojna światowa, op. cit., t. 3, księga 2, s. 359-362. Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit., 1.1, s. 607-608. Ibid., s. 479. G. Hilger, A. Meyer, op. cit., s. 328. O. von Bismarck, Myśli i wospominamja, 1.1, Moskwa 1940, s. XLVI-XLV. Akten zur Deutschen Auswartigen Politik, 1.1-2, s. 467, dok. 351: char­ ge daffaires niemieckiej ambasady w Moskwie Tippelskirch do nie­ mieckiego MSZ, Moskwa, 15.04.1941. Ibid., s. 502-503, dok. 381: Tippelskirch do niemieckiego MSZ, Mo­ skwa, 22.04.1941. Ibid., s. 447-448, dok. 333: Schulenburg do niemieckiego MSZ, Mo­ skwa, 13.04.1941. Ibid., s. 688-689, dok. 521: memorandum Schnurrego o stanie so­ wiecko-niemieckich stosunków handlowych, Berlin, 15.05.1941. „Izwiestia”, 14.06.1941. „Prawda”, 19.06.1941. B. Whaley, Codeword Barbarossa, Cambridge (MA) 1973, s. 24-129. A. Nikitin, Pieriestrojka raboty wojennej promyszlennosti SSSR w pierwom pieriodie Wielikoj Otieczestwiennoj wojny, „Wojenno-Istoriczeskij Żumał” 1963, nr 1, s. 61. G. Żuków, Wspomnienia i refleksje, 1.1, Warszawa 1976, s. 290.

Rozdział VIII: WOJNA (1941-1945) 1 2 3 4

G. Żuków, op. cit., s. 322. Ibid. Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit., t. 2, s. 12. R. Malinowski, Dwadcatiletije naczała Wielikoj Otieczestwiennoj Woj­ ny, „Wojenno-Istoriczeskij Żurnał” 1961, nr 6, s. 6-7.

669

5 I. Bołdin, Stronicy żyzni, Moskwa 1961, s. 86. 6 M. Zacharów, Naczalnyj pieriod Wielikoj Otieczestwiennoj wojny i jego uroki, „Wojenno-Istoriczeskij Żumał” 1961, nr 7, s, 9. 7 Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit., t. 6, s. 25. 8 B. Anfiłow, Krach „Blitzkriegu”, Warszawa 1978, s. 158. 9 Por. A. Niekricz, 1941..., op. cit 10 B. Anfiłow, op. cit., s. 250. 11 G. Żuków, op. cit, s. 464. 12 B. Anfiłow, op. cit., s. 262. 13 F. Haider, op. cit., t. 3, s. 124. 14 L. Wołyński, Skwoz’ nocz, „Nowyj Mir” 1963, nr 1, s. 117. Ta sama wersja w książce R. Umańskiego Na wojennych rubieżach, Moskwa 1960, s. 60-61. 15 J. Stalin, O Wielkiej Wojnie Narodowej Związku Radzieckiego, Warszawa 1951, s. 5. 16 N. Kirsanow, Po zowu Rodirty. Dobrowolczeskije formirowanija Krasnoj Armii w pieriod Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny, Moskwa 1974, s. 22, 25. 17 Ibid., s. 15. 18 Khrushchev Remembers, op. cit, s. 168-169. 19 Por. S.L. Lieberman, The Party Under Stress: The Experience o f World War II, [w:] Soviet Sotiety and the Communist Party, Amherst 1978, s. 108-133. 20 N. Wozniesienski, Gospodarka ZSRR w czasie drugiej wojny światowej, Warszawa 1949, s. 40-41. 21 Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit, t. 2, s. 194-195. 22 Por. A. Niekricz, Nakazannyje narody, Nowy Jork 1978; R. Conąuest, The SovietDeportation ofNationalities, Londyn 1970. 23 H. Salimow, Nasielenije Sriedniej Azii, Taszkent 1975, s. 92. 24 D.J. Dallin, B.L Nicolaevsky, Forced Labour in Soviet Russia, New Haven 1947, s. 263-264. 25 Por. A. Sołżenieyn, Archipelag GUŁag, t. 3. Paryż 1974-1978, s. 9-38. 26 R. Conąuest, Wielki terror, op. cit., s. 366-367. 27 Wielka Wojna Narodowa Związku Radzieckiego. Zarys historii, Warsza­ wa 1969, s. 123 (wyd. 1 — 1966). 28 Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit., t. 2, s. 293. 29 K. von Tippelskirch, Geschichte des Zweiten Weltkriegs, Bonn 1956, s. 206. 30 Wielka Wojna Narodowa..., op. cit, s. 129.

31 G. Żuków, op. cit., t. 2, s. 40. 32 W. Hubatsch, Hitlers Weisungen fur die Kriegsfuhrung, 1939-1945. Dokumente des Oberkommandos der Wehrmacht, Frankfurt nad Menem 1962, s. 171, dok. 39. 33 G. Żuków, op. cit., s. 55, 57. 34 K. Mierieckow, Pół wieku w mundurze, Warszawa 1971, s. 284. 35 Ibid., s. 286. 36 Wielka Wojna Narodowa..., op. cit., s. 170. 37 F. Haider, op. cit., t. 3, s. 539. 38 G. Żuków, op. cit., s. 79-80. 39 Ibid., s. 82. 40 A. Wasilewski, Dzieło całego życia, Warszawa 1976, s. 225-226. 41 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 185-186. 42 G. Żuków, op. cit., s. 83. 43 K. von Tippelskirch, op. cit., s. 242. 44 Ibid., s. 184,191, 201, 206. 45 Por. A. Dallin, German Rule in Russia, 19 4 1-19 4 5 , Londyn 1957, Fn. 2, s. 424. 46 K. Kromiadi, Sowietskije wojennoplennyje w Giermanii w 1941 godu, „Nowyj Żurnał” 1953, nr 32, s. 194. 47 A. Dallin, op. cit., s. 427. 48 Ibid., s. 424. 49 Wielka Wojna Narodowa..., op. cit., s. 166-168. 50 Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit., t. 2, s. 523. 51 R. Conąuest, Wielki terror, op. cit., s. 504. 52 Wielka Wojna Narodowa..., op. cit., s. 639. 53 N. Wozniesienski, op. cit., s. 40. 54 Niumhiergskij process, t. 5, Moskwa 1958, s. 30. 55 IMT, t. 26, s. 610, dok. 1058 PS. 56 Hitlers Tobie Talk, 19 4 1-19 4 4 , Londyn 1973, s. 424. 57 R. Ainsztein, Jewish Resistance in Nazi-occupied Eastern Europę, Lon­ dyn 1974, s. 223; W. Grossman, I. Erenburg (red.), Czornaja kniga, Jerozolima 1980. 58 R. Ainsztein, op. cit., s. 239. 59 Istorija SSSR, 1.10, Moskwa 1973, s. 390. 60 J. Hoffmann, Deutsche und Kalmyken, 1942 bis 1945, Fryburg 1974, s. 136. 61 M. Luther, DieKrim unterdeutscherBesatzungimZweiten Weltkriegs, [w:] Forschungen zur Osteuropaischen Geschichte, t. 3, Berlin 1956,

671

62 63 64 65 66 67 68 69 70

71 72

73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89

s. 61; E. Kirimal, Der nationale Kampf der Krimtataren, Emsdetten 1952, s. 311. A. Dallin, op. cit., s. 143. A. Niekricz, Nakazannyje narody, op. cit, s. 35-37. Wielka Wojna Narodowa. ..,op. cit., s. 641. Ibid., s. 642-644. Dane przybliżone. Por. ibid., s. 627. J.K. Zawodny, Death in the Forest, South Bend 1962, s. 10. „Izwiestia”, 16.04.1943. R.F. Leslie (red.), The History ofPoland sińce 1863, Cambridge (MA) 1980, s. 242-245. Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzyna­ rodowej. Zbiór dokumentów, Warszawa 1965, s. 345-346, 373-380; Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza w pieriod Otieczestwiennoj wojny, 1 .1, Moskwa 1946, s. 346-359. W. Churchill, Druga wojna światowa, op. cit., t. 4, księga 2, s. 372. Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 7, Warszawa 1973, s. 432-433, dok. 268; s. 442-443, dok. 273; J. Stalin, Wybór dokumentów w sprawie polskiej, Warszawa 1949, s. 12. „Izwiestia”, 24.01.1944. Churchill, Druga wojna światowa, op. cit., t. 4, ks. 2, s. 373. J. Abramski i R. Żywiecki, Katyń, Warszawa 1977, s. 14. J.K. Zawodny, op. cit, s. 109. H. Fireside, Icon and Swastika, Cambridge (MA) 1971, s. 166. A. Dallin, op. cit., s. 473-474. „Żurnał Moskowskoj Patriarchii” 1943, nr 1, s. 7. W.C. Fletcher, The Russian Orthodox Church Underground, 1917-1970, Londyn 1971, s. 161-164. H. Fireside, op. cit., s. 87. A. Dallin, op. cit., s. 92. H. Fireside, op. cit., s. 112. W. Strik-Strikfeldt, Against Stalin and Hitler, Londyn 1970, s. 30. H. Fireside, op. cit., s. 119. W.C. Fletcher, A Study in Survival: The Church in Russia, 1927-1943, Nowy Jork 1965, s. 115. Ibid., s. 107. Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza w pieriod Otieczestwiennoj wojny, op. cit., s. 729. „Żurnał Moskowskoj Patriarchii” 1943, nr 1, s. 16.

672

90 Ibid., 1943, nr 3, s. 22-25. 91 Metropolita Nikołaj, Wierchownyj wożd’ strany i Krasnoj Armii, ibid.,1944, nr 1, s. 14. 92 F. von Papen, Memoirs, Londyn 1952, s. 479. 93 Por. A. Niekricz, Wnieszniaja politikaAnglii, 1939-1941, Moskwa 1963. 94 H. Cantril, Public Opinion, 1935-1946, Princeton 1956, s. 276. 95 W. Churchill, The UnrelenńngStruggle, Londyn 1943, s. 176-180. 96 H. Nicholson, Diaries andLetters, 1939-1945, Londyn 1970, s. 173-174. 97 Por. Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza w pieriod Otieczestwiennoj wojny, op. cit, s. 131-132. 98 Ibid., s. 139-144. 99 Ibid., s. 176-178. 100 B.H. Liddell Hart (red.), The History ofthe Second World War, t. 3, Lon­ dyn 1970, s. 1057-1058, dok. 6. 101 Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit, t. 6, s. 58,75. 102 Obfitość materiałów z dziejów drugiego frontu zarówno w ZSRS, jak i na Zachodzie skłania nas do zasygnalizowania wybranych, kluczo­ wych aspektów. Oficjalne stanowiska rządów ZSRS, Wielkiej Bryta­ nii i USA są przedstawione w dwutomowym zbiorze dokumentów sowieckiego MSZ: Korespondencja Przewodniczącego Rady Ministrów ZSRS z Prezydentem Stanów Zjednoczonych i Premierem Wielkiej Bryta­ nii w okresie Wielkiej Wojny Narodowej, 1941-1945, Warszawa 1960, w odpowiednich rocznikach wydawanej przez Departament Stanu USA oficjalnej publikacji Foreign Relations oraz w pamiętnikach W.S. Churchilla Druga wojna światowa, op. cit. Zagadnienia strategii zosta­ ły szczegółowo zanalizowane w wielotomowym dziele J.R.M. Butlera, J. Ehrmana i J.M.A. Gwyera Grand Strategy, Londyn 1957-1964. 103 Wielka Wojna Narodowa..., op. cit., s. 613. 104 J. Stalin, O Wielkiej Wojnie Narodowej Związku Radzieckiego, Warszawa 1951, s. 127. 105 Tiegieranskaja konfieriencyja rukowoditielej trioch sojuznych — dierżaw SSSR, SSzA i Wielikobritanii (28 nojabria-1 diekabria 1943g.), Mo­ skwa 1984, s. 84. 106 Wielka Wojna Narodowa..., op. cit., s. 346. 107 Korespondencja Przewodniczącego Rady Ministrów ZSRS, op. cit., 1 .1, s. 252, dok. 317: Churchill do Stalina, 12.08.1944; s. 254, dok. 322: Roosevelt i Churchill do Stalina, 20.08.1944. 108 Ibid., s. 254-255, dok. 323: Stalin do Churchilla i Roosevelta, 22.08.1944.

673

109 Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej..., op. cit., s. 613-621, dok. 54. 110 Foreign Relations ofthe United States: Diplomatic Papers, 1944, t. 3, s. 1335: Roosevelt do Mikołajczyka, Waszyngton, 17.11.1944. 111 W. Churchill, Druga wojna światowa, t. 6, księga 1, op. cit., s. 243. 112 Ibid., s. 442. Por. J. Ehrman, Bolszaja stratiegija. Oktiabr’ 1944-awgu st!9 4 5 , Moskwa 1958, s. 161-162. 113 E.R. Stettinius, Roosevelt and the Russians: Ycdta Conference, Nowy Jork 1949, s. 25. 114 Foreign Relations ofthe United States: Diplomatic Papers: The Conferences at Malta and Yalta, Waszyngton 1955, s. 984. 115 Ibid., s. 976. 116 Krymskaja konfieriencyja rukowoditielej trioch sojuznydi dierżaw— SSSR, SSzA i Wielikobritanii (4-11 fiewrala 1945g.), Moskwa 1979, s. 47. 117 The Conferences at Malta and Yalta, op. cit., s. 668. 118 Ibid. 119 Ibid., s. 669-670. 120 E.R. Stettinius, op. cit., s. 113. 121 The Conferences at Malta and Ycdta, op. cit., s. 973-974. 122 „Socyalisticzeskij Wiestnik” 1944, nr 1-2, s. 2. 123 The Conferences at Malta and Yalta, op. cit., s. 970-971. 124 Ibid., s. 971. 125 Ibid., s. 720. 126 E.R. Stettinius, op. cit., s. 220. 127 Krymskaja konfieriencyja, op. cit., s. 83,211. 128 Ibid., s. 64. 129 The Conferences at M alta and Yalta, op. cit., s. 589; E.R. Stettinius, op. cit., s. 112. 130 E.R. Stettinius, op. cit., s. 112. 131 The Conferences at Malta and Yalta, op. cit., s. 589. 132 E.R. Stettinius, op. cit., s. 112. 133 Ibid., s. 112-113. 134 W. Churchill, Druga wojna światowa, t. 6, ks. 1, op. dt., s. 132; The Con­ ferences at Malta andYalta, op. dt., s. 923. 135 Wielka Wojna Narodowa..., op. dt., s. 500. 136 Ibid., s. 506. 137 Ibid., s. 537. 138 Ibid., s. 547.

674

139 W. Jukszynski, Sowietskije koncentracyonnyje łagieria w 1945-1955 gg., Monachium 1958, s. 29-30. 140 A. Dallin, op. cit., s. 532. 141 IMT, t. 38, s. 88, dok. 221-L. 142 G. Reitlinger, The House Built on Sand, Nowy Jork 1960, s. 310-311. 143 S. Steenberg, Wlasow, Verrater oderPatriot, Kolonia 1968, s. 80. 144 P. von zur Muhlen, Zwischen Hahenkreuz und Sowjetstem, Dusseldorf 1971, s. 60. 145 Por. N. Tolstoy, Victims ofYalta, Londyn 1977, s. 57. 146 Ibid., op. cit., s. 56. 147 Por. W. Strik-Strikfeldt, op. cit 148 Por. M. Szatow, Matieriafy i dokumienty oswoboditielnogo dwiżenija narodow Rossii wgody wtoroj mirawoj wojny (1941-1945), Nowy Jork 1966; W. Strik-Strikfeldt, op. cit. 149 Khrushchev Remembers, op. cit, s. 181; N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, op. cit., s. 82. 150 „Pariżskij Wiestnik”, 12.06.1943. 151 A. Dallin, op. cit., s. 558. 152 „Pariżskij Wiestnik”, 31.07.1943. 153 Por. W. Osokin, Andriej Andriejewicz Własow, Nowy Jork 1966, s. 28. 154 B. Nikołajewski, O „staroj”i „nowoj”emigracyi(statja wtoraja), „Socyalisticzeskij Wiestnik” 1948, nr 2 s. 33. 155 Por. „Pariżskij Wiestnik”, 5.06.1943. 156 G. Fischer, Soviet Opposition to Stalin, Cambridge (MA) 1952, appendix III, s. 188-193. 157 J. Pismiennyj, Ob odnom woprosie, swiazannom s Manifiestom, [w:] M. Szatow, op. cit., s. 151-154. 158 B. Nikołajewski, op. cit, s. 35. 159 G. Fischer, op. cit, s. 96-97. 160 J. Koriejski, Pojezdka w Wierchniuju Sileziju, [w:] M. Szatow, op. cit, s. 69. 161 G. Fischer, op. cit, s. 100-103. 162 „Prawda”, 2.08.1946. 163 Foreign Relations ofthe United States: Diplomatic Papers: The Conference ofBerlin (The Potsdam Conference), 1945, t. 2, s. 41-42. 164 A. Bryant, Triumph in the West, Londyn 1959, s. 478. 165 J. Stalin, Przemówienie wygłoszone na przedwyborczych zebraniach Sta­ linowskiego okręgu wyborczego w Moskwie 1 4 grudnia 1937 r. i 9 lutego 1946 r., Warszawa 1952, s. 23.

675

166 Wielka Wojna Narodowa..., op. cit., s. 587-588, 590. 167 Ibid., s. 599. 168 Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza w pieriod Otieczestwiennoj woj­ ny, op. cit, t. 3, s. 458-475. 169 Dane te ogłosił po raz pierwszy Nikita Chruszczów w 1961 roku. 170 Istorija SSSR, op. cit., 1 .10, s. 390. 171 Wszystkie dane dotyczące liczby ofiar po II wojnie światowej cyto­ wane za: The History ofthe Second World War, op. cit., t. 6, dok. 16. 172 Sowietskaja wojennaja encykłopiedija, Moskwa 1980, t. 8, s. 539. 173 M. Woronow, Artyleryjskim szlakiem, Warszawa 1966, s. 150. 174 „Wojenno-Istoriczeskij Żumał” 1965, nr 6, s. 7-8. 175 J. Stalin, O wielkiej Wojnie Narodowej..., op. cit., s. 24. 176 „Trybuna Ludu”, 15.10.1949. 177 S. Alliłujewa, Tolko odin god, Nowy Jork 1970, s. 339-340.

Rozdział IX: ZMIERZCH EPOKI STALINOWSKIEJ (1945-1953) 1 Agreement Between the USA and the Soviet Union Conceming Liberated Prisoners ofWar and Civilians, [w:] Foreign Relations ofthe United States: Diplomatic Papers: The Conferences at Malta and Yalta, op. cit., s. 694-696, 946,985-987. 2 N. Bethell, The Last Secret, Nowy Jork 1974. 3 N. Tolstoy, op. cit., s. 185. 4 N. Krasnow (syn), Niezabywajemoje, 1946-1956, San Francisco 1957, s. 79. 5 „Socyalisticzeskij Wiestnik” 1946, nr 8, s. 186-188; W. Nowikow, Wstńeczi s sowietskimi poddanymi wo Francyi, „Nowyj Żumał” 1946, nr 12, s. 207-222. 6 „Izwiestia”, 9-10.12.1947. 7 N. Tolstoy, op. cit., s. 409. 8 G. Fischer, op. cit., s. 114-115. 9 Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit., t. 6, s. 107. 10 V. Kubijovyć, Ukrainę During World War II, [w:] Ukrainę: A Concise Encyclopaedia, 1.1, Toronto 1963, s. 872-873. 11 Ibid., s. 879,886. 12 Por. J.A. Armstrong, Ukrainian Nationalism, 1939-1945, Nowy Jork 1955, s. 77-102. 13 J. Bilinsky, The Second Soviet Republic: The Ukrainę After World War II, New Brunswick 1964, s. 130-132.

676

14 M. Prokop, The Ukrainian Insurgent Army, [w:] Ukrainę: A Concise Encyclopaedia, t. 2, Toronto 1971, s. 1089-1090. 15 J. Bilinsky, op. cit., s. 101-109. 16 V. Holubnichy, Ukrainę Since World War II, 1945-1962, [w:] Ukrainę: A Concise Encyclopaedia, op. cit., 1.1, s. 903. 17 J. Bilinsky, op. cit., s. 132. 18 Foreign Relations ofthe United States: Diplomatic Papers, 1947, t. 3, s. 224-225,237-238. 19 H.S. Truman, Public Papers, 1945-1950, Waszyngton 1964, s. 178179. 20 Istorija wnieszniejpolitiki SSSR...,op. c it , t. 2, s. 137-141. 21 Mimyj dogowor z Italijej, Moskwa 1947. 22 Istorija wnieszniej politiki SSSR..., op. cit., s. 38-39; D. Yergin, Shattered Peace, Boston 1977, s. 143,155. 23 Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza, 1948god. Dokumienty i matieriały, cz.l, Moskwa 1950, s. 203. 24 Freundschaft DDR-UdSSR. Dokumenten undMaterialen, Berlin 1965; Obrazowanije GDR. Dokumienty i matieriafy, Moskwa 1950, s. 13-16. 25 Documents on American Foreign Relations, t. 13, Princeton 1953, s. 483. 26 Por. V. Dedijer, The Battle Stalin Lost, Nowy Jork 1971. 27 Ibid., s. 190. Por. M. Dżilas, Rozmowy ze Stalinem (tłum. z ang. A. Ciołkosz), Paryż 1962. 28 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 600. 29 Narada Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych, listopad 1949, Warszawa 1950. 30 W. Lenin, Dzieła, t. 30, Warszawa 1950-1975, s. 295. 31 „The Times”, 6.03.1946. 32 Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza, 1946 god. Dokumienty i matieriały, Moskwa 1952, s. 167-170. 33 W. Bedell Smith, My Three Years in Moscow, Filadelfia-Nowy Jork 1950, s. 52-54. 34 Ministierstwo inostrannych dieł SSSR. Sowietskij Sojuz i Bierlinskij wopros, Moskwa 1948. 35 Por. Istorija wnieszniej politiki SSSR, 1945-1975, op. cit., t. 2, s. 156-160. 36 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 368; N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, op. cit., s. 27. 37 N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, op. cit.., s. 28. 38 Ibid.

677

39 Ibid. 40 Wnieszniaja politika SSSR, 1950 god: telegram T. Lie do sowieckiego MSZ, 27.06.1950. 41 Istorija wnieszniej politiki SSSR, t. 2,1945-1975, Moskwa 1976, s. 165. 42 Ibid. 43 H.S. Truman, Public Papers, 1950, Waszyngton 1965, s. 727. 44 Nasielenije SSSR. Sprawocznik, Moskwa 1974, s. 8. 45 Ibid., s. 11. 46 „Wiedomosti Wierchownogo Sowieta SSSR”, 8.09.1945. 47 Soobszczenije Czerezwyczajnoj Gosudarstwiennoj Komisii po ustanowleniju i rassledowaniju złodiejanij niemiecko-faszystskich zachwatczikow. O matierialnom uszczerbie, priczyniennom niemiecko-faszystskimi zachwatczikami gosudarstwiermym priedprijatijam i uczreżdienijam, kołchozam, obszczestwiennym organizacyjam igrażdanam, [w:] Wnieszniaja politika SSSR, 1945god, Moskwa 1949, s. 36. 48 Istorija SSSR. Epocha socyalizma, Moskwa 1957, s. 653. 49 Narodnoje choziajstwo SSSR. Statisticzeskij sbornik, Moskwa 1956, s. 63,65. 50 Ibid., s. 75. 51 Ibid., s. 46. 52 Ibid. 53 „Izwiestia”, 25.09.1949. 54 Por. Ż. Miedwiediew, Soviet Science, Nowy Jork 1978, s. 52. 55 A. Nove, An Economic History ofthe U.S.S.R., Londyn 1972, s. 319. 56 Narodnoje choziajstwo SSSR. Statisticzeskij sbornik, op. cit., s. 62-69. 57 B. Nosik, Po Rusi Jarosławskoj, Moskwa 1968, s. 164-178. 58 Sbornik zakonow SSSR, 1938-1967, t. 2, Moskwa 1968, s. 165-173. 59 Ibid., s. 409-418. 60 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 233. 61 Ibid., s. 235. 62 Istorija Łatwijskoj SSR, Ryga 1971, s. 706-707. 63 Istorija SSSR. Epocha socyalizma, wyd. 3, Moskwa 1974, s. 413. 64 Istorija Łatwijskoj SSR, Ryga 1958, s. 644. 65 Ibid. 66 Istorija Łatwijskoj SSR. Uczebnik dla 7-8 kłassow, Kowno 1963, s. 116. 67 Istorija Biełorusskoj SSR, Mińsk 1961, s. 532. 68 Istorija SSSR. Epocha socyalizma, op. cit., s. 411. 69 Ibid. 70 Ibid.

678

71 Wnieszniaja politika SSSR, 1945 god, op. cit., s. 36. 72 Nasielenije SSSR...,op. cit., s. 53. 73 KPSS w ńezolucyjaćh i ńeszenijach sjezdow, konfieriencyi i plenumow CK, 1941-1954, t. 6, Moskwa 1971, s. 176. 74 R. Conąuest, Power and Policy in the U.S.S.R., Nowy Jork 1961, s. 113. 75 Istorija Uzbiekskoj SSR, t. 4, Taszkent 1967-1968, s. 171. 76 „Socyalisticzeskaja Zakonnost’” 1950, nr 9, s. 3. 77 Istorija Sibiri, t. 5, Leningrad 1969, s. 185. 78 N. Chruszczów, Dokład na plenumie CK KPSS 15 diekabria 1958g., [w:] Stroitielstwo kommunizma w SSSR i razwitije sielskogo choziajstwa, t. 2, Moskwa 1962, s. 344. 79 Ibid., s. 345. 80 J. Arutiunian, Osobiennosti i znaczenije nowogo etapa razwitija sielskogo choziajstwa SSSR. Matieriały naucznoj sessii, 18-21 apriela 1961 g., Moskwa 1963, s. 409. 81 Ibid. 82 Narodnoje choziajstwo SSSR. Statisticzeskij sbomik, op. cit., s. 123. 83 Ibid., s. 124. 84 Istorija SSSR. Epocha socyalizma (1917-1957), Moskwa 1957, s. 681 — w następnych wydaniach te dane zostały usunięte. Por. N. Chrusz­ czów, Stroitielstwo kommunizma w SSSR..., op. cit., 1.1, s. 20. 85 A. Nove, An Economic History..., op. dt., s. 302. 86 Narodnoje choziajstwo SSSR. Statisticzeskij sbomik, op. dt., s. 100. 87 G. Malenkow, Referat sprawozdawczy na XIX zjeździe partii o działal­ ności KC WKP(b), Warszawa 1953, s. 45. 88 A. Bergson, The Real National Income ofSowet Russia Since 1928, Cam­ bridge (MA) 1961, s. 422, tab. H-l. 89 J.G. Chapman, Real Wages in Soviet Russia Since 1928, Cambridge (MA) 1963, s. 139. 90 Ibid., s. 145. 91 Ibid., s. 145-147. 92 Ibid., s. 176. 93 Ibid., s. 55-57. 94 N. Chruszczów, Stroitiektwo kommunizma w SSSR..., op. dt., t. 2, s. 344. 95 N. Jasny, The Soviet 1956 Statistical Handbook: A Commentary, East Lansing 1957, s. 149. 96 A. Brodersen, The Soviet Worker, Nowy Jork 1966, s. 132. 97 Wogłowie zaszczity Sowietskoj Rodiny. Oczerk diejatielnosti KPSS wgody Wielikoj Otieczestwiennoj wojny, Moskwa 1975, s. 362.

679

98 Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., op. cit., t. 6, s. 366. 99 Ibid., s. 365. 100 L. Schapiro, The Communist Party ofthe Soviet Union, Nowy Jork 1960, s. 440. A. Brodersen, op. cit., s. 228. 101 102 T.H. Rigby, Communist Party Membership in the U.S.S.R., 1917-1967, Princeton 1968, s. 453. Według oceny autora na ogólną liczbę nowych członków partii z okresu wojny 32,1% można uznać za robotników, 25,3% za chłopów, 25,67% za urzędników (s. 239). 103 A. Brodersen, op. cit., s. 234. 104 J. Stalin, O Wielkiej Wojnie Narodowej..., op. cit., s. 164. 105 „Rzeczpospolita”, 27.06.1945. 106 Por. M. Popowski, Uprawlajemaja nauka, Londyn 1978, s. 29-30; Ż. Miedwiediew, The Rise and Fali ofT.D. Lysenko, Nowy Jork 1969. 107 Por. O położenii w biołogiczeskoj naukie. Stienograficzeskij otczot siessii Wsiesojuznoj Akadiemii sielskochoziajstwiennych nauk im. W.I. Lenina, 31 ijula-7 awgusta 1948, Moskwa 1948. 108 „Kultura i Żyzn”’, 11.09.1948. 109 Ibid. 110 Ibid. 111 Ibid., 21.08.1948. 112 „Wiestnik Akadiemii Nauk SSSR” 1949, nr 2, s. 99-102,130-134. 113 Khrushchev Remembers: The IMSI Testament, Boston-Toronto 1974, s. 63-67; N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, op. cit., s. 87-89. 114 Por. Documents on Polish-Soviet Relations, 1939-1945,1 .1, Londyn 1961, s. 503-504, dok. 298; The Case of Henryk Erlich andVictor Alter, Nowy Jork 1943. 115 „Izwiestia”, 12.02.1946. 116 M. Zoszczenko, Izbrannoje, Ann Arbor 1960, s. 316-324. 117 „Prawda”, 22.08.1946. 118 „Litieraturnaja Gazieta”, 22.12.1948. 119 „Kultura i Żyzn”, 11.01.1951. 120 „Prawda”, 28.12.1947. 121 „Kulturai Żyzn”, 21.02.1948. 122 Ibid., 29.02.1948,19 i 21.04.1948. 123 „Prawda”, 28.01.1949. 124 „Litieraturnaja Gazieta”, 26.02.1949. 125 „Woprosy Istorii” 1947, nr 11. 126 Ibid., 1951, nr 4.

680

127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147

148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159

R. Conąuest, Wielki terror, op. dt. R. Roeder, Katorga, Londyn 1958, s. XIII. S. Swianiewicz, op. d t, s. 44. B. Jakowlew (przy współpracy A. Burcowa), Koncentracyonnyje łagieńa SSSR, Monachium 1955, s. 65-68. Ibid., s. 80. Ibid., s. 92. Ibid., s. 96. Ibid., s. 167. Ibid., s. 185. W. Jukszynski (op. dt., s. 52) podaje liczbę 70 tysięcy. W. Artemjew, Rieżym i ochrana isprawitielno-trudowych łagieriej MWD, Monachium 1956, s. 11. Ibid. , Ibid., s. 38-39. B. Jakowlew, op. dt., 37. Ibid., s. 38. W. Artemjew, op. dt., s. 78. Ibid., s. 69. B. Jakowlew, op. dt., s. 38. A. Sołżenicyn, ArchipelagGUŁag, op. dt., t. 3, s. 108-109. Ibid., s. 213. Ibid., s. 65. U.S.S.R. Labour Camps: Heańngs Before the Subcommittee to Imestigate theAdministration ofthe Intemal Security Act, other Intemal Securi­ ty Laws ofthe Committee on the Judiciary: United States Senate; 93rd Congress, ls t Session, part 3, February 2,1973, s. 175. A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. d t., s. 221-223. Ibid., s. 236. J. Scholmer, Vorkuta, Londyn 1954, s. 166-167. Ibid., s. 167. Ibid., s. 96. Ibid. R Barton, LInstitution concentrationnaire en Russie, 1930-1957, Paryż 1959, s. 286-287. A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. dt., s. 218. B. Jakowlew, op. dt., s. 166. A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. d t., s. 218-219. Ibid. Ibid.

681

160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177

178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191

Ibid. Ibid., s. 254-255. Khrushchev Remembers, op. cit, s. 308-309. Por. A. Niekricz, TheArrestand the Trial ofl.M. Maisky, „Survey” 100101, Londyn 1976, s. 313-320. L. Schapiro, op. cit., s. 723. Khrushchev Remembers, op. cit., s. 246. Ibid., s. 260. Ibid., s. 264. Ibid., s. 263. Ibid. Y.A. Gilboa, The Black Years ofSovietJewry, 1939-1953, Boston 1971, s. 52-53. Archiwum autora. Khrushćhev Remembers, op. cit., s. 261. „Prawda”, 13 i 18.01.1953. Ibid., 21.01.1953. „Litieraturnaja Gazieta”, 13.01.1953. A. Niekricz, Otrieszys ot stracha. Wospominanija istońka, Londyn 1979, s. 115. K. Kapłan, Dans les archives du Comite Central. Trente ans de secret du bloc sovietiąue, Paryż 1978, s. 165-167. Informacje podane przez Kapła­ na potwierdził w rozmowie z autorem czeski historyk Michał Reiman. J. Stalin, Przemówienie naXIXzjeździe WKP(b), Warszawa 1952, s. 8. Ibid., s. 10. Ibid. Ibid., s. 10-11. Ibid., s. 14. Ibid., s. 14-15. Ibid., s. 15. Khrushchev Remembers, op. cit., s. 306-315. „Prawda”, 7.03.1953. Khrushchev Remembers, op. cit., s. 318-319; N. Chruszczów, Fragmen­ ty wspomnień, op. cit. s. 47. „Prawda”, 10.03.1953. „Kommunist” 1953, nr 4. Ibid. R.C. Tucker (red.), Stalinism: Essays in Histońcal Interpretation, Nowy Jork 1977.

682

Rozdział X: LATA ROZTERKI I NADZIEI (1953-1964) 1 „Prawda”, 12.03.1953. 2 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 323; N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, op. cit., s. 50-51. 3 „Prawda”, 21.03.1953. 4 Ibid., 16.03.1953. 5 „Izwiestia”, 1.04.1953. 6 Ibid., 16.03.1953. 7 „Koiranunist” 1953, nr 12, s. 17. 8 Ibid. 9 Sbomikzakonow SSSR, op. cit., t. 2, s. 285-294. 10 „Kommunist” 1953, nr 1, s. 5. 11 Ibid., 1953, nr 13. 12 N. Chruszczów, O mierach dalniejszego razwitija siebkogo choziajstwa SSSR, Moskwa 1953, s. 28. 13 „Prawda”, 25.06.1953. 14 „Izwiestia”, 1.09.1953. 15 Ibid., 4.04.1953. 16 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 261. 17 S. Alliłujewa, op. cit., s. 322. 18 „Izwiestia”, 28.03.1953. 19 K. Niefiedow, M. Tiurin, Drużba narodow SSSR, „Izwiestia”, 19.06.1953. 20 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 330. 21 Ibid. 22 Osnowy procznosti mnogonacyonalnogo sowietskogo gosudarstwa, „Izwiestia”, 12.07.1953. 23 „Izwiestia”, 16.03.1953. 24 Public Papers ofthe Presidents ofthe United States: Dwight D. Eisenho­ wer, Waszyngton 1953, s. 184. 25 Ibid., s. 184-185. 26 „Prawda”, 27.04.1953. 27 „The Times”, 27.04.1953. 28 UnitedKingdom House ofCommons, Parliamentary Debate, 11.05.1953, t. 515, kol. 895,897. 29 Por. P. Barton, UInstitution Concentrationnaire en Russie (1930-1957), Paris 1959, s. 323-340; U.S.S.R. Labour Camps: Hearings before the Subcommittee to investigate theAdministration ofthe Intemal Security Act and other Intemal Security Laws ofthe Committee on the Judiciary,

683

30 31 32 33 34 35 36 37 38 39

US Senate, 93rd Congress, First Session, Part 3, February 2,1973, Wa­ szyngton 1973, s. 169-173; A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. tit., t. 3, s. 269-313; A. Dolgun, P. Watson,An American in the Gulag, Nowy Jork 1975, s. 283-292; L. Bierszadska, Rastoptannyje żyzni, Paryż 1975, s. 82-100; N. Krasnow (syn), Niezabywajemoje, 1945-1956, op. cit, s. 216-217. Z. Suda, The Czechoslovak Socialist Republic, Baltimore 1969, s. 66. W. Hubatsch (red.), The German Question, Nowy Jork 1967, s. 156. Ibid. P. Windsor, City on Leave: A History ofBerlin, 1945-1962, Nowy Jork 1963, s. 154; W. Hubatsch, The German Question, op. cit, s. 157. P. Windsor, op. cit., s. 155. Por. Der Volksaufstand vom 17 Juni 1953, Bonn 1963. W. Hubatsch, The German Question, op. cit., s. 157. P. Kecskemeti, The UnexpectedRevolution, Stanford 1961, s. 42. I. Nagy, On Communism: In Defence ofthe New Course, Nowy Jork 1957, s. 80-86. P. Kecskemeti, op. cit., s. 51. F.A. Vali, Rift and Revolt in Hungary, Cambridge (MA) 1961, s. 200-

201. 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

„Prawda”, 16.07.1953. „Izwiestia”, 17 i 24.12.1953. „Prawda”, 23.07.1954. Ibid., 24.12.1954. Por. przyp. 17 do rozdz. VII. R. i Ż. Miedwiediewowie, Khrushchev: The Years in Power, Nowy Jork 1975. s. 33. R. Conąuest, Wielki terror, op. cit., s. 535. R. i Ż. Miedwiediewowie, op. cit., s. 63. Sbornikzakonow SSSR, op. cit., t. 2, s. 629-632. P. Raina, Political Opposition in Poland, 1954-1977, Londyn 1978, s. 30-31. Por. rozdz. VIII. Khrushchev Remembers, op. cit, s. 254-256. „Izwiestia”, 9.02.1955. Khrushchev Remembers, op. cit., s. 343. Ibid. Ibid., s.344. XXzjazd KPZR, 14-25 lutego 1956, Warszawa 1956, s. 105-106,119.

57 58 59 60 61 62

63 64 65

66 67

68

69 70

Ibid., s. 103-104. Ibid., s. 402. Khrushchev Remembers, op. cit., s. 347-348. Ibid., s. 349. Ibid., s. 353. Por. O kulciejednostki ijego następstwach. Referat I Sekretarza KC KPZR tow. N.S. Chmszczowa na XX zjeździe KPZR, Instytut Literacki, Pa­ ryż 1956. XXzjazd KPZR..., op. cit., s. 92-94. Por. A. Niekricz, Otrieszys’ot stracha, Londyn 1979, s. 141-143. Por. A.G. London, On Trial, Londyn 1970. KPSS w riezolucyjach..., op. dt., t. 7, s. 199- 218. Por. A. Niekricz, Nakazannyje narody, op. dt.; R. Conąuest, TheNation Killers: The Soviet Deportation ofNationalities, Londyn 1970. H. Chutujew, Bałkarskij naród w gody Wielikoj Otieczestwiennoj wojny i poslewojennyj pieriod, rękopis, Biblioteka im. Lenina, Moskwa, RES, dok. 67-7/513, s. 164-171. Por. „Wiedomosti Wierchownogo Sowieta SSSR” 1957, 4 (871), s. 134. Posłanie Tatarów krymskich do uczestników belgradzkiej konferen­ cji KBWE z 17.04.1976. Por. A. Niekricz, op. cit., s. 155. S. Sulkiewicz, Nasielenije SSSR, Moskwa 1939, s. 30. R. Muzafarow, Wdali ot krymskich gor, rękopis, 67. A. Niekricz, op. dt., s. 116. Ibid., s. 126-128.

71 72 73 74 75 Zasiedanija Wierchownogo Sowieta Kabnyckoj ASSR, 2-gosozywa. Stienograficzeskij otczot, Elista 1958, s. 120. 76 P. Raina, op. cit., s. 44-45. 77 Khrushchev Remembers, op. dt., s. 203. 78 Ibid., s. 203. 79 Ibid., s. 204. 80 Ibid., s. 205. 81 P. Kecskemeti, op. dt, s. 71. 82 Ibid., s. 76. 83 S. D. Kertesz, East Central Europę and the World: Developments in the Post-Stalin Era, South Bend 1962, s. 125. 84 F.A. Vali, op. dt., s. 321. 85 Ibid., s. 285. 86 F. Fejtó, Behind the Rape ofHungary, Nowy Jork 1957, s. 237-238.

685

87 Ibid., s. 223-224. 88 Por. T. Meray, Thirteen Days that Shook the Kremlin, Nowy Jork 1959; I. Kovacs (red.), Hungańan Committee: Facts about Hungary, Nowy Jork 1958. 89 Prował antinarodnoj awantiury w Wiengrii, „Prawda”, 28.10.1956. 90 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 417, 91 Ibid. 92 Ibid. 93 Ibid., s. 419. 94 Ibid. 95 Ibid., s. 421. Por. R. Lówenthal, Titos Affair with Khrushchev, „The New Leader”, 6.10.1958. 96 RA. Vali, op. cit., s. 368-369. 97 Ibid., s. 371. 98 Ibid., s. 300. 99 Por. S.D. Kertesz, op. cit., s. 146-152. 100 RA. Vali, op. cit., s. 375. 101 „Prawda”, 16.06.1958. 102 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1959 godu. Statisticzesldj jeżegodnik, Moskwa 1960, s. 329-333; Narodnoje choziajstwo SSSR w 1964godu. Statisticzeskij jeżegodnik, Moskwa 1965, s. 272-273. 103 Postanowlenije plenuma CK KPSS o mierach dalniejszego razwitija sielskogo choziajstwa SSSR. 7 sientiabria 1953 g , [w:] KPSS w riezolucyjach..., op. cit., t. 6, s. 385-429. 104 XX zjazd KPZR..., op. cit., s. 58. 105 Postanowlenije plenuma CK KPSS o dalniejszem uwieliczenii proizwodstwa ziema w stranie i ob oswojenii celinnych ziemiel, 2 marta 1954g , [w:] KPSS w riezolucyjach..., op. cit., s. 437-442. 106 N. Chruszczów, Stroitiektwo kommunizma w SSSR...,op. d t., t. 2, Mo­ skwa 1962, s. 243. 107 M. McCauley, Khrushchev and the Development ofSoviet Agriculture, Londyn 1976, s. 82,151. 108 Postanowlenije CK KPSS i Sowieta Ministrów SSSR ob izmienienii praktiki płanirowanija sielskogo choziajstwa, 9 marta 1955 g , [w:] KPSS w riezolucyjach..., 1955-1959, t. 7, Moskwa 1971, s. 52-70. Por. uchwała z 6.03.1956, op. dt., s. 183-200. 109 Por. N. Jasny, Khrushchev’s Crop Policy, Glasgow 1965, s. 100-114. 110 N. Chruszczów, Stroitielstwo kommunizma w SSSR. ..,op. cit., t. 2, s. 243. 111 N. Jasny, Khrushchev’s Crop Policy, op. cit., s. 88.

686

112 N. Chruszczów, Stroitielstwo kommunizma w SSSR..., op. cit., t. 2,

s. 444-449. 113 Ibid., s.446. 114 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1960godu. Statisticzeskij jeżegodnik, Moskwa 1961, s. 440-441. 115 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1958 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, Moskwa 1959, s. 469; Narodnoje choziajstwo SSSR w 1964 godu, op. cit., s. 362. 116 Por. N. Chruszczów, Stroitielstwo kommunizma w SSSR..., op. cit., t. 4, s. 364,497. 117 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1964 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. dt., s. 362. 118 Ibid., s. 250. 119 Postanowlenije plenuma CK KPSS o dalniejszem razwitii kołchoznogo stroją i rieorganizacyi maszynno-traktomych stancyi, [w:] KPSS w riezolucyjach..., op. dt., s. 316-322. 120 R. i Ż. Miedwiediewowię, op. dt., s. 101. 121 S.I. Ploss, Conflict and Decision-Making in Sowet Russia: A Case Study ofAgńcultural Policy, 1953-1963, Princeton 1965, s. 209. 122 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1964 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. dt., s. 261. 123 Ibid., s. 353. 124 N. Chruszczów, Stroitielstwo kommunizma w SSSR...,op. cit , t. 8, s. 304. 125 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1965 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, Moskwa 1966, s. 188; Narodnoje choziajstwo SSSR w 1972 godu. Sta­ tisticzeskij jeżegodnik, Moskwa 1973, s. 219; Narodnoje choziajstwo SSSR w 1977godu. Statisticzeskij jeżegodnik, Moskwa 1978, s. 155. 126 L. Breżniew, Leninskim kursom, Moskwa 1970, s. 68-93. 127 J.A. Armstrong, The Politics o f Totalitarianism, Nowy Jork 1961, s. 309. 128 KPSS w riezolucyjach..., op. cit., 1.1, s. 232. 129 Ibid., s. 249-256. 130 Zakonodatielnyje akty po woprosam narodnogo choziajstwa SSSR, 1 .1, Moskwa 1961, s. 361-365. 131 KPSS w riezolucyjach..., op. dt., s. 267-273. 132 Ibid., t. 7, s. 295-297. Por. Khrushchev Remembers, op. cit., s. 11-18; T.J. Colton, Commissars, Commanders and CmlianAuthority, Cambrid­ ge (MA) 1979, s. 175-195. 133 Narodnoje choziajstwo SSSR. Statisticzeskij sbomik, op. cit., s. 71.

687

134 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1965 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 162. 135 Narodnoje choziajstwo SSSR. Statisticzeskij sbomik, op. cit., s. 69. 136 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1965 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit, s. 174. 137 Narodnoje choziajstwo SSSR. Statisticzeskij sbomik, op. cit., s. 64. 138 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1965godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 181. 139 Narodnoje choziajstwo SSSR. Statisticzeskij sbomik, op. cit., s. 67. 140 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1965 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 178. 141 Sbomik zakonow SSSR, op. cit., 1 . 1, s. 367-383. 142 Ibid., t. 2, s. 183-184. 143 KPSS w riezolucyjach..., op. cit., t. 7, s. 222-223. 144 Sbomik zakonow SSSR, op. cit., t. 2, s. 217-241. 145 Ibid., s. 241-248. 146 Ibid., s. 195. 147 Ibid. 148 KPSS w riezolucyjach..., op. cit., 1. 1, s. 278-294. 149 Ibid., s. 283. 150 Narodnoje choziajstwo SSSR. Statisticzeskij sbomik, op. cit., s. 177; Narodnoje choziajstwo SSSR w 1964 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 610; 151 Sbomik zakonow SSSR, op. cit., t. 2, s. 328. 152 Ibid., s. 327. 153 Ibid., s. 196-197,418-419. 154 Por. Process nad Iosifom Brodskim, 18 fiewrala 1964 g. w Leningradie, „Archiwum Samizdatu”, Radio Swoboda, t. 4, dok. 236. 155 Istorija wnieszniejpolitikiSSSR...,op. cit., t. 2, s. 410. 156 KPSS w riezolucyjach..., op. cit., t. 7, s. 270. 157 XXzjazd KPZR..., op. cit., s. 1110. 158 Khrushcheu Remembers, op. cit., s. 380. 159 XXzjazd KPZR..., op. cit., s. 37-44. 160 A. Ułam, Expansion and Coexistence: SovietForeign Policy, 1917-1973, Nowy Jork 1974. 161 Por. R.M. Slusser, The Berlin Crisis ofl9 6 1 , Baltimore 1973. 162 Istorija wnieszniej politiki SSSR..., op. cit., t. 2, s. 333. 163 Por. R. Conąuest, Power and Policy..., op. cit., s. 291. 164 Istorija wnieszniej politiki SSSR..., op. cit, t. 2, s. 374.

688

165 Por. Letter ofthe Central Committee ofthe CCP ofFehruary 29,1964 to the Central Committee ofthe CPSU, [w:] W.E. Griffith, Sino-Soviet Relańons, 1964-1965, Cambridge (MA) 1967, s. 183. 166 W.C. Clemens, Jr., TheArms Race and Sino-SouietRelations, Stanford 1968, s. 258, przyp. 41. 167 Ibid. 168 K. Mehnert, Pekingand Moscow, Nowy Jork 1963, s. 298-299. 169 Ibid. 170 W.E. Griffith, op. dt., dok. 7, s. 183. 171 Ibid., dok. 3, s. 162. 172 Khmshchev Remembers, op. dt., s. 463-464. 173 Ibid., s. 470. 174 Ibid., s. 474. 175 D.S. Zagoria, The Sino-Soviet Conflict, 1956-1961, Princeton 1962, s. 93-94. 176 K. Mehnert, op. dt., s. 339. 177 Istorija wnieszniejpolitiki SSSR..., op. dt., t. 2, s. 379. 178 „Prawda”, 3.04.1964. 179 Ibid. 180 Ibid., s. 304. Por. W.C. Clemens, op. dt., s. 37. 181 W.C. Clemens, op. dt., s. 255, przyp. 5. 182 Por. W.E. Griffith, op. dt., dok. 7, s. 181-182. 183 Khrushchev Remembers, op. dt., s. 474. 184 Letter ofthe Central Committee ofthe CPSU of November 29,1963 to the Central Committee ofthe CCP, [w:] W.E. Griffith, op. dt., s. 151. 185 Khrushchev Remembers, op. dt., s. 474. 186 Ibid. 187 13 dni w USA, Warszawa 1960. 188 A. Ułam, op. dt., s. 628. 189 Ibid., s. 631. 190 H. Macmillan, Pointingthe Way (1959-1961), Nowy Jork 1962, s. 279. 191 A. Ułam, op. dt., s. 666-667. 192 L. Slezkin, Istorija Kubinskoj riespubliki, Moskwa 1966, s. 404-405. 193 Ibid. 194 Ibid., s. 423. 195 Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza i mieżdunarodnyje otnoszenija, Moskwa 1963, s. 340-342.

689

196 G.T. AUison, Essence ofDedsion: Explaining the Cuban Missile Crisis, Bo­ ston 1971, s. 103-105; A. Chayes, The Cuhan Missile Crisis, Nowy Jork 1974, s. 8. 197 R. Kennedy, Trzynaście dni. Wspomnienia z kryzysu kubańskiego, War­ szawa 2003, s. 16-17. 198 Ibid. 199 A. Chayes, op. dt., s. 13. 200 R. Kennedy, op. cit., s. 17. 201 Ibid., s. 22. 202 Ibid. 203 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 496; N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, op. dt., s. 66. 204 Por. E. Abel, The Missile Crisis, Filadelfia 1966, s. 44; R. Kennedy, op. cit., s. 22-23. 205 Khrushchev Remembers, op. cit., s. 493; N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, op. cit. s. 65. 206 Ibid., s. 494. 207 Ibid., s. 496; N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, op. cit., s. 66. 208 R. Kennedy, op. cit., s. 25. 209 Public Papers ofthe Presidents ofthe United States: John F. Kennedy, Waszyngton 1962, s. 807. 210 Ibid., s. 808. 211 Ibid., s. 809-810. 212 Ibid., s. 812. 213 Ibid., s. 811. 214 R. Kennedy, op. dt., s. 57. 215 Public Papers ofthe Presidents: John F. Kennedy, op. cit., s. 813-814. 216 R. Kennedy, op. cit., s. 65-66. 217 Public Papers ofthe Presidents ofthe United States: John F. Kennedy, op. cit., s. 814-815. 218 Istorija wnieszniejpolitiki SSSR, op. cit., s. 361. 219 Ibid., s. 416-417. 220 Por. W.E. Griffith, op. cit., s. 326-329, 340-353, 371-387. 221 „Nowyj Mir” 1953, nr 12, s. 218-245. 222 „Znamia” 1954, nr 5, s. 14-87. 223 ,>Nowyj Mir” 1956, nr 8-10. 224 Ibid., 1956, nr 4, s. 18-58,1956. 225 „Woprosy Istorii” 1956, nr 4, s. 38-56; nr 8, s. 109-114. 226 O. Iwińska, Wplenu wriemieni, Paryż 1978, s. 232-233.

690

227 Ibid., s. 243. 228 Por. Stenogram zebrania moskiewskiego oddziału Związku Pisarzy Sowieckich, „Nowyj Żumał” 1966, nr 83, s. 185-227. 229 Ibid., s. 226. 230 „Prawda”, 1.11.1958. 231 Ibid., 6.11.1958. 232 O. Iwińska, op. dt., s. 319. 233 Wstrząsający opis sprawy Pasternaka, jego ostatnich dni, śmierci i pogrzebu odnajdujemy w książce L. Czukowskiej Zapiski ob Annie Achmatowoj, t. 2, Paryż 1980, s. 323-335. 234 Dieło F.F. Szulca, „Archiwum Samizdatu”, Radio Swoboda, dok. 589, s. 1-2,5. 235 P. Grigorienko, Sbomik statiej, Nowy Jork 1977, s. 64-65. 236 P. Grigorienko, Myśli sumasszedszego, Amsterdam 1973, s. 203. 237 Ibid., s. 204. 238 Por. W. Bukowski, Ipowraca wiatr..., Londyn 1983. 239 L. Rendel, Podborka dokumientow, otnosiaszczychsia k pokajannoj statje L. Krasnopiewcewa, napieczatannoj w łagiemoj gazietie „Za Otlicznyj Trud", 20 awgusta 1971, „Archiwum Samizdatu”, Radio Swoboda, t. 22, dok. 1073. 240 W. Osipow, Biograficzeskaja sprawka Walentiny Maszkowoj, „Archiwum Samizdatu”, Radio Swoboda, t. 29, dok. 1611a, s. 5-6. 241 Por. W. Bukowski, op. dt., s. 103-115. 242 P. Litwinow (red.), The Trial ofthe Four, Nowy Jork 1972, s. 6. 243 „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija” 1976, nr 117, s. 285. 244 G. Lucky, Turmoil in the Ukrainę, [w:] A. Brumberg (red.), Quest ofJustice, Nowy Jork 1970, s. 54-55. 245 Ibid., s. 55. 246 „Prawda”, 21.10.1962. 247 „Izwiestia”, 18.08.1963. 248 „Nowyj Mir” 1962, nr 3-5. 249 Ibid., 1962, nr 11. 250 Ibid., 1963, nr 1. 251 W. Grossman, Za słuszną sprawę, Warszawa 1957. Szczegółowo o so­ wieckiej literaturze czasów postalinowskich, por. M. Heller, Świat obo­ zów koncentracyjnych a literatura sowiecka, Paryż 1974. 252 Mimo wszystko powieść ujrzała światło dzienne: Życie i los, Warsza­ wa 2009. 253 Por. A. Podrabinek, Karatielnaja miedicyna, Nowy Jork 1979.

691

254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283

Por. W. Czalidze, Prawa czełowieka i Sowietskij Sojuz, Nowy Jork 1974. A. Sacharow, O stronie i mińe, Nowy Jork 1976, s VII. Ibid. Ibid., s. VIII. Ibid. Por. Khrushdiev Remembers, op. cit., s. 68-71. „Prawda”, 1.06.1962. A. Boiter, When the Kettle Boils Over..., „Problems of Communism” 1964, nr 1, s. 37. „Prawda”, 6.04.1962. A. Boiter, op. cit., s. 37. Ibid. A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. cit., t. 3, s. 509-510. Ibid., s. 510. Ibid. Ibid., s. 511. A. Boiter, op. cit., s. 36. Ibid., s. 37; A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. cit., s. 511. A. Boiter, op. cit, s. 37; A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. cit., s. 512. A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. cit., s. 514. Ibid., s. 515. A. Boiter, op. cit., s. 38. Ibid. Ibid., s. 39. Ibid., s. 41. Ibid., s. 42. Ibid., s. 38. Ibid., s. 39. KPSS w ńezolucyjaćh..., op. cit., t. 8, s. 325. Ibid., s. 390-392. „Prawda”, 10.03.1963. KPSS w riezolucyjach..., op. cit., t. 8, s. 494.

Rozdział XI: EPOKA REALNEGO SOCJALIZMU (1965-1982) 1 A. Sołżenicyn, Bodałsia tielonok s dubom, Paryż 1975, s. 127. 2 J. Domberg, Breschnew. Profil des Herrschers im Kreml, Monachium 1973. 3 „Prawda”, 24.02.1981. 4 S. Zorin, N. Aleksiejew, Czas nie czeka, [w:] Głosy stamtąd, Paryż 1970, s. 62.

5 Centralnoje Statisticzeskoje Uprawlenije. Itogi wsiesojuznoj pieriepisi nasielenija 1970 g., t. 4, Moskwa 1973, s. 19-20. 6 A. Sacharow, Mój kraj i świat, Paryż 1975, s. 25. 7 L. Breżniew, Riecz na torżestwiennom zasiedanii po słuczaju 47-ojgodowszcziny Oktiabrskoj riewolucyi, „Prawda”, 7.11.1964. 8 N. Chruszczów, Stroitielstwo kommunizma w SSSR..., op. cit., t. 8, Mo­ skwa 1964, s. 91-107. 9 W. Kluczewski, Kurs russkoj istorii, t. 4, Moskwa 1910. 10 Politiczeskij dniewnik, 1964-1970,1 .1, Amsterdam 1972, s. 128. 11 Ibid., t. 2, Amsterdam 1975, s. 154. 12 Ibid., s. 153. 13 „Nowyj Mir” 1953, nr 12. 14 „Archiwum Samizdatu”, Radio Swoboda, t. 9, dok. 667, s. 6. 15 Ibid., s. 8. 16 Ibid., s. 6-7. 17 Ibid., s. 8. 18 „Grani” 1966, nr 62, s. 127. 19 „Prawda”, 22.02.1966. 20 A. Amalrik, Czy Związek Sowiecki przetrwa do 1984 roku?, Paryż 1970, s. 17. 21 Ibid., s. 18. 22 Por. ibid., s. 20. 23 Ibid., s. 19-20. 24 Ibid., s. 24. 25 A. Awtorchanow, Siła i biessilije Breżniewa, Frankfurt nad Menem 1979, s. 11-12. 26 W. Bukowski, op. cit., s. 216. 27 Ibid., s. 86. 28 WSChSON. Programma. Sud. WHurmach i łagieńach, Paryż 1975, s. 7. 29 Ibid., s. 74. 30 Ibid., s. 34. 31 A. Sołżenicyn, List do IV Wszechzwiązkowego Zjazdu Pisarzy Sowiec­ kich, „Kultura” 1967, nr 7/237-8/238, s. 7. 32 A. Sołżenicyn, Niewygłoszone przemówienie z okazji przyznania Nagro­ dy Nobla za rok 1970, „Kultura” 1972, nr 10/301, s. 17. 33 I. Dziuba, Internacyonalizm iii rusifikacyja, Amsterdam 1968, s. 277. 34 W. Czornowił (red.), The Chornovil Papers, Toronto 1968, s. 2-76. 35 I. Dziuba, Grani kristałła, Kijów 1976, s. 5.

693

36 N. Chruszczów, Wospominanija. Izbrannyje otrywki, Nowy Jork 1979, s. 275-276. 37 E. Weit, Dans lombre de Gomułka, Paryż 1971, s. 277. 38 K sobytijam w Czechosłowakii. Fakty, dokumieńty, swidietielstwa priessy i oczewidcew, Moskwa 1968, s. 51. 39 E. Weit, op. cit., s. 277. 40 Siem pisiem izPragi. Pismaczeszskogointiettigienta, otprawlennyjeim swojemu drugu na Zapadie w diekabrie 1973-fiewrale 1974g g , Rzym 1975, s. 33. 41 Ibid., s. 34. 42 Ibid., s. 36. 43 Dwa tysiące słów, [w:] Komunizm z ludzką twarzą, Paryż 1969, s. 79. 44 V. Mastny (red.), East European Dissent, 1965-1970, t. 2, Nowy Jork 1972, s. 81. 45 S. Kowalow, Suwieńenitet i intemacyoncdnyje obiazannosti socyalisticzeskich stran, „Prawda”, 26.09.1968. 46 „Prawda”, 20.08.1968. 47 M. Frunze, Na frontachgrażdanskoj wojny, Moskwa 1941, s. 330. 48 W. Bukowski, op. cit., s. 83-84. 49 N. Gorbaniewska, Dwunasta w południe, tłum. A. Tyszkowska i T. Gosk, Wrocław 2006, s. 53-67. 50 A. Sołżenicyn, Bodałsia ńelonok s dubom, op. cit., s. 395. 51 Por. H. Kissinger, White House Years, Boston 1979, s. 132. 52 H. Allardt, Moskauer Tagebuch. Beobachtungen, Notizen, Erlebnisse, Dusseldorf 1973, s. 49. 53 H. Kissinger, op. cit., s. 135. 54 Kratkij politiczeskij słowar’, Moskwa 1978, s. 321. 55 Rezolucje i uchwały KPZR. Wybór dokumentów, Warszawa 1954, s. 119. 56 XX zjazd KPZR..., op. cit., s. 1113. 57 XXIII zjazd KPZR, Warszawa 1966, s. 46. 58 XXIVzjazd KPZR, Warszawa 1971, s. 41-42. 59 Kratkij politiczeskij słowar’, op. cit., s. 127. 60 H. Kissinger, op. cit., s. 127. 61 W. Bukowski, op. cit., s. 242. 62 „Prawda”, 28.11.1979. 63 A. Sołżenicyn, Krągpierwszy, Paryż 1972, s. 119. 64 G. Grossman, An Economy atMiddleAge, „Problems of Communism” 1976, nr 25, s. 1.

694

65 Por. B. Kerblay, Les enseignements de Vexpeńence sovietiąue dagriculture collectiviste, „Revue d’Etudes Comparatives Est-Ouest” 1979, nr 10, s. 18-19. 66 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1965godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 277, 405, 422, 424; Narodnoje choziajstwo SSSR w 1970godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 290, 382, 396; Narodnoje choziaj­ stwo SSSR w 1978 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 211,261, 275,278. Por. B. Rumer, The „Second”Agriculture in the USSR, „Soviet Studies” 1981, nr 4, s. 560-572. 67 A. Nove, The Soviet Economic System, Londyn 1978, s. 360. 68 B. Kerblay, La Societe souietiąue contemporaine, Paryż 1977, s. 185. 69 „The Time” nr specjalny: Inside the U.S.S.R., 23.06.1980, s. 49. 70 A. Sacharow, Mój kraj i świat, op. cit., s. 38; W. Bukowski, op. cit., s. 135. 71 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1978 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 7. 72 K. Simis, The Machinery ofCorruption in the Sowiet Union, „Survey” 1977-1978, nr 4/105, s. 39. 73 M. Kolesnikow, Szkoła ministrów, „Znamia” 1977, nr 10, s. 113. 74 „Prawda”, 24.04.1967. 75 Istorija wnieszniej politiki SSSR..., op. cit., t. 2, s. 422-424. 76 M.T. Florinsky, World Revolution and the U.S.S.R., Nowy Jork 1933, s. 221. 77 R.E. Sherwood, Roosevelt and Hopkins: An Intimate History, Nowy Jork 1948, s. 870. 78 Por. R. Conąuest, Present Danger: Toward a Foreign Policy, Oxford 1978, s. 41-42. 79 R.E. Sherwood, op. cit., s. 216. 80 Ch.E. Bohlen, Witness to History, 1929-1969, Nowy Jork 1975, s. 370. 81 A. Harriman, Peace with Russia?, Nowy Jork 1959, s. 168. 82 H. Allardt, op. cit., s. 207. 83 „The International Herald Tribune”, 6.03.1981. 84 H. Kissinger, op. cit., s. 126-127. 85 Por. A. Sołżenicyn, Czem grońt Zapadu nieponimanije Rossii, „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija” 1980, nr 131, s. 191. 86 „The International Herald Tribune”, 6.12.1978. 87 „The Times”, 3.03.1969. 88 S. Pisar, Let’s Put Detente Back on the Raił, „The New York Times Magazine”, 25.09.1977. 89 „The Times”, 5.04.1969.

695

90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

100 101 102 103 104 105 106 107 108 109

110 111

112 113 114 115 116 117 118 119

120 121

122 123

„The Washington Post”, 5.04.1969. „Litieraturnaja Gazieta”, 19.03.1969. „Le Monde”, 2.03.1969. H. Kissinger, op. cit., s. 172. Ibid., s. 183. „The London Evening News”, 16.09.1969. Z. Młynar, Mróz od Wschodu, Warszawa 1981, s. 173. Istorija wnieszniej politiki SSSR..., op cit, t. 2, s. 383; Wnieszniaja torgowla SSSR w 1978g., Moskwa 1979, s. 11. H. Kissinger, op. cit., s. 124. „Nowoje Russkoje Słowo”, 30.06.1980. „Prawda”, 3.04.1971. The Military Balance, 1978-1979, The International Institute for Stra­ tegie Studies, Londyn 1978, s. 88. Ibid. „The International Herald Tribune”, 30.06.1979. „USSR, Facts and Figures Annual” 1980, vol. 4, s. 125. The Military Balance..., op. cit., s. 86; „USSR, Facts and Figures Annu­ al” 1980, vol. 4, s. 121; „Le Point”, 3.09.1979. „USSR, Facts and Figures Annual” 1980, vol. 4, s. 121. S. Gorszkow, Potęga morska współczesnego państwa, Warszawa 1979, s. 446. Ibid., s. 371. Ibid., s. 376. Ibid., s. 371. Ibid., s. 451. „The International Herald Tribune”, 29.05.1979. M. Skirdo, Naród, armia, wódz, Warszawa 1972, s. 114. XXII sjezd KPSS, 17-31 oktiabria 1961. Stienograficzeskij otczot, t. 3, s. 276. „Prawda”, 13.01.1970. Ibid., 21.02.1976. „Zaria Wostoka”, 23.01.1976. „Płanowoje Choziajstwo” 1976, nr 6, s. 13. „Litieraturnaja Gazieta” 1979, nr 25. „Trud”, 17.07.1979. B. Kerblay, La societe sovietiąue contemporaine, op. cit., s. 132. A. Sacharow, op. cit., s. 18. Michaił Woslenski, Nomenklatura, Monachium 1980, s. 274.

696

124 „Prawda”, 20.08.1979. 125 „Komsomolskaja Prawda”, 15.08.1979. 126 L. Breżniew, Ob osnownych woprosach ekonomiczeskoj politiki KPSS na sowriemiennom etapie (1964-1975), t . 1, Moskwa 1975, s. 118. 127 „The International Herald Tribune”, 5.10.1979. 128 Ibid. 129 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1978 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. cit., s. 7. 130 B. Kerblay, Les enseignements de l’expeńence sovietiąue dagriculture collectiviste..., op. cit., s. 20. 131 T. Agres, U.S. Builds Soviet War Machinę, „Industrial Research and Development”, July 1980, s. 51. 132 Ch. Levinson, Vodka-Cola, Paryż 1977, s. 312. 133 „The International Herald Tribune”, 9.09.1979. 134 Ibid., 24.05.1979. 135 Ibid., 20.06.1979. 136 T. Agres, op. cit., s. 53. 137 Ibid., s. 54. 138 „Le Point”, 14.03.1977. 139 „Le Monde”, 30.09.1979. 140 „Le Point”, 14.03.1977. 141 „Litieratumaja Gazieta”, 9.08.1978. 142 H. Allardt, op. cit., s. 12. 143 Ibid. 144 „Izwiestia”, 5.06.1972. 145 „Le Figaro”, 25.04.1979. 146 „Prawda”, 24.09.1976. 147 A. Sołżenicyn, Amierikanskije rieczi, Paryż 1975, s. 42. 148 „The New York Times”, 10.03.1946. 149 „Prawda”, 30.07.1980. 150 „Nowoje Wriemia” 1976, nr 31, 151 „Prawda”, 25.02.1976. 152 J.F. Hough, M. Fainsod, How the Soviet Union is Govemed, Cambridge (MA) 1979, s. 205. 153 S. Bialer, „The Time”, 23.06.1980. 154 A. Sacharow, O stranie i mirie, op. cit., s. 19. 155 A. Sacharow, Triewożnoje wriemia, cz. II, „Nowoje Russkoje Słowo”, 14.06.1980. 156 A. Amalrik, op. cit., s. 13.

697

157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190

J.F. Hough, M. Fainsod, op. cit., s. 526. Ibid., s. 237. A. Sacharow, Triewożnojewńemia, op. cit., cz. 1,13.06.1980. A. Nove, The Soviet Economic System, op. cit., s. 10. A. Sołżenicyn, List do przywódców Związku Radzieckiego, „Aneks” nr 7-8, Londyn 1974/1975, s. 78. Ibid. W. Bukowski, op. cit., s. 256-257. Izpodglyb. Sbornikstatiej, Moskwa-Paryż 1974, s. 8. A. Zinowiew, Żołtyj dom, cz. 1, Lozanna 1980, s. 48. „Prawda”, 13.08.1975. Wiernost’ idieałam kommunizma. Sowieszczanije idieołogiczeskich rabotnikow, 16-17 oktiabria 1979, „Prawda”, 18.10.1979. Ibid. A. Sołżenicyn, Sobranije soczinienij w 6 tomach, t. 6, Frankfurt nad Menem 1973, s. 202. B. Diomin, Nienawist’ k wragu — nieotjemlemaja storona patriotizma sowietskich woinow, „Kommunist Woorużonnych Sił” 1969, nr 3, s. 63. „Sowietskij Patriot”, 29.11.1972, s. 2. „Mołodaja Gwardia” 1972, nr 2, s. 13-14. „Sowietskij Patriot”, 28.08.1973, s. 1. „Prawda”, 18.10.1979. Ibid., 13.04.1970. Ibid., 6.07.1978. W. Koczetow, Zapiski wojennych let, „Oktiabr” 1965, nr 5, s. 97. A. Awtorchanow, op. cit., s. 61. „Prawda”, 17.11.1977. Ibid., 9.05.1976. J. Stalin, Dzieła, op. cit., 1.13, s. 242. M. Łużanin, Biessonnyj tielefon, „Biełarus”’ 1977, nr 4, s. 8. „Izwiestia”, 1.09.1980 Ibid. Kratkijpoliticzeskij słowar, op. cit., s. 108. Ibid., s. 109. Dokład na torżestwiennom zasiedanii po słuczaju 100-letija so dnia rożdienija RE. Dierżynskogo, „Izwiestia”, 10.10.1977. A. Sołżenicyn, Bodałsia tielonoks dubom, op. cit., s. 381. Por. „Le Monde”, 30.04.1980. „Izwiestia”, 15.01.1972.

698

191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220

„Prawda”, 11.01.1970. K. Simis, op. cit., s. 55. „Litieraturnaja Gazieta”, 15.10.1975. Ibid. „Izwiestia”, 24.02.1981. N. Eberstadt, The Health Crisis in the USSR, „The New York Review ofBooks”, 19.02.1981, s. 23. Ibid. W. Bukowski, op. cit, s. 227. E Nieznanski, Statistika priestupnosti w SSSR, „Posiew” 1979, nr 5. „Niediela” 1979, nr 38. „Woprosy Istorii” 1972, nr 10. „Litieraturnaja Gazieta”, 1.12.1976. Ukrajinśkyj Wisnyk. Wypusk VII-VIII. Wesna 1974, Baltimore 1975, s. 7. Dieło Ajrikiana, Nowy Jork 1977, s. 42. V.S. Vardys, The Catholic Church, Dissent and Nationality in Soviet Lithuania, Nowy Jork 1978, s. 174. Interwju W. Osipowa amieńkanskim żurnalistom, „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija” 1972, nr 106, s. 295. Por. 1.1, rozdz. III — Emigracja. A. Jakowlew, Protiw antiistorizm a , „Litieraturnaja Gazieta”, 15.11.1972. „Izwiestia”, 5.07.1980. H. Carrere d’Encausse, Spękane imperium, Warszawa 1985, s. 58. G. Bondarska, Rożdajemost’ w SSSR; etnograficzeskij aspiekt, Moskwa 1977, s. 92-93. A. Bennigsen, Islam in the Soviet Union, „Soviet Jewish Affairs” 1979, nr 2, s. 5. Centralnoje Statisticzeskoje Uprawlenije. O priedwaritielnych itogach Wsiesojuznoj pieriepisi nasielenija 1979goda, Moskwa 1979, s. 3. Ibid. Ibid. Ibid. „Prawda”, 24.02.1981. Nasielenije SSSR. Po dannym Wsiesojuznoj pieriepisi nasielenija 1979 goda, Moskwa 1980, s. 3. Ibid., s. 23. „Prawda”, 5.09.1970.

699

221 „Nauka i Rieligia” 1979, nr 4. 222 „Prawda”, 5.09.1970. 223 „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija” 1979, nr 130, s. 275. 224 „Nauka i Rieligia” 1979, nr 6, s. 14-15. 225 „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija” 1979, nr 130, s. 278. 226 Ibid., s. 298. 227 Ibid., s. 282. 228 Ibid., s. 281. 229 D. Dudko, Na siegodniasznij dien, „Posiew” 1979, nr 7, s. 37. 230 A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, op. cit., 1.1, s. 330, 339,384. 231 „Nowyje Knigi” 1976, nr 25, s. 58. 232 „Mołodaja Gwardija” 1977, nr 11, s. 38. 233 H. Carrere d’Encausse, op. cit., s. 162. 234 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1980 godu. Statisticzesldj jeżegodnik, op. cit. 235 A. Bennigsen, op. cit., s. 9. 236 H. Carrere d’Encausse, op. cit., s. 173. 237 A. Bennigsen, op. cit., s. 9. 238 „Prawda”, 24.02.1981. 239 „Nauka i Rieligia” 1979, nr 2, s. 62. 240 „Prawda”, 18.10.1979. 241 Ibid., 10.03.1976. 242 L. Jerszow, Dwiżenije litieratury — dwiżenije kritiki, „Nasz Sowriemiennik” 1978, nr 7, s. 177. 243 „Litieraturnaja Gazieta”, 12.07.1978. 244 Wystuplenije G. Markowa na VI sjezdiepisatielej SSSR, „Litieraturnaja Gazieta”, 7.07.1976. 245 F. Kuzniecow, Gławnoje nasze bogatstwo, „Litieraturnaja Gazieta”, 24.10.1979. 246 M. Szaginian, Czełowiek i wriemia, „Nowyj Mir” 1978, nr 11, s. 228. 247 Czarna księga cenzury PRL, Londyn 1977-1978. 248 Ibid., t. 2, s. 200. 249 W. Pomerancew, Ob iskriennosti w litieraturie, „Nowyj Mir” 1953, nr 12. 250 Por. wywiad W. Aksionowa — inicjatora almanachu Metropol — udzielony tygodnikowi „Russkaja Mysi’”, 14.08.1980. 251 A. Glezer (red.), Iskusstwo pod buldozierom. Siniaja kniga, Londyn 1979. 252 „Kommunist Litwy” 1978, nr 6, s. 87-92.

700

253 „Niediela” 1980, nr 6. 254 B. Stukalin, L. Gwiszyani, Dialog o żyzni, profiessii i iskusstwie, „Mo­ skwa” 1980, nr 1, s. 7. 255 „Litieraturnaja Gazieta”, 26.10.1977. 256 A. Bielinków, Sdacza i gibiel’ sowietskogo intielligienta. Jurij Olesza, Madryt 1976, s. 172. 257 N. Chruszczów, Fragmenty wspomnień, op. cit., s. 104. 258 Ibid., s. 105. 259 „The New York Times”, 6.04.1979. 260 „The International Herald Tribune”, 1.01.1980. 261 H. Carrere d’Encausse, op. cit., s. 144. 262 A. Sołżenicyn, Czem grozit Zapadu płochoje ponimanije Rossii, op. dt., s. 210. 263 A. Sacharow, Triewożnoje wriemia, op. dt. 264 Wywiad R. Miedwiediewa udzielony londyńskiemu tygodnikowi „The Observer”, 15.06.1980. 265 R. Conąuest, PresentDanger..., op. dt., s. 30. 266 „Litieraturnaja Gazieta”, 24.08.1977. 267 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1978 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, op. dt., s. 196. 268 „Prawda”, 9.02.1980. 269 Ibid., 24.02.1980. 270 W. Czalidze (red.), SSSR - raboczeje dwiżenije?, Nowy Jork 1978, s. 35. 271 „Archiwum Samizdatu”, Radio Swoboda, dok. 4218, s. 12. 272 M. Corti, Aleksiej Nikitin i dwiżenije za prawa roboczych w SSSR, rę­ kopis, s. 2-3. 273 „Corriere ddla Sera”, 8.03.1981. 274 „Prawda”, 1.02.1976. 275 Ibid. 276 H. Kissinger, op. dt., s. 161-162. 277 „Prawda”, 18.10.1979. 278 Ibid. 279 W. Zagładin, I. Frołow, Głobalnyje problemy sowriemiennosti: poiski rieszenij, „Prawda”, 1.05.1979. 280 „The New York Times”, 10.05.1978. 281 „Izwiestia”, 12.02.1980. 282 A. Lewis, After Afghanistan, Business as Usual?, „The International Herald Tribune”, 8.01.1980. 283 „Izwiestia”, 19.03.1980.

701

284 L. Zamiatin, Wosstanowit’ klimat razriadki i dowierija, „Iitieratumaja Gazieta”, 27.02.1980. 285 Przemówienie L. Zamiatina w dniu 12.08.1980 z okazji podpisania umowy między ZSRS i RFN. Por. „The International Herald Tribune”, 13.08.1980. 286 „Prawda”, 24.02.1981. 287 D.K. Shipler, Russia-Broken Idols, Solemn Dreams, Nowy Jork 1983, s. 38. 288 B. Rumer, Structural Imbalance in the Soviet Economy, „Problems of Communism”, lipiec-sierpień 1984, s. 24. 289 Narodnoje choziajstwo SSSR w 1982 godu. Statisticzeskij jeżegodnik, Moskwa 1983, s. 342. 290 B. Rumer, Structural Imbalance..., op. cit., s. 26. 291 Ibid. 292 J. Andropow, Uczenije Karla Marksa i niekotoryje woprosy socyalisticzeskogo stroitielstwa w SSSR, „Kommunist” 1983, nr 3, s. 17. 293 W. Dołgich, Ułuczszyt’partijnoje rukowodstwo rabotoj żeleznodorożnogo transportu, „PartijnajaŻyzn” 1983,n r 7, s. 10-18. 294 „Kommunist” 1983, nr 4, s. 63. 295 „Prawda”, 7.05.1982. 296 „Archiwum Samizdatu”, Radio Swoboda, dok. 5042, s. 7. Raport O nieobchodimosti boleje ugłublennogo izuczenija w SSSR socyalnogo miechanizma razwitija ekonomiki (O konieczności bardziej wnikliwe­ go zbadania społecznego mechanizmu rozwoju gospodarki w ZSRS) powstał przypuszczalnie w kwietniu 1983 roku w Nowosybirsku, w Instytucie Ekonomii i Rozwoju Produkcji Przemysłowej przy sy­ beryjskim oddziale Akademii Nauk ZSRS, jako referat na przygoto­ wywaną w Moskwie sesję naukową. Autorstwo przypisuje się T. Zasławskiej, kierującej wydziałem problemów społecznych. 297 Ibid., s. 10. 298 Ibid., s. 30-31. 299 „The New York Times”, 27.05.1983. 300 Ibid.

Rozdział XII: PO BREŻNIEWIE (1982-1985) 1 2 3 4

W. Krasin, Sąd, tłum. P.S., Warszawa 1984, s. 36. T. Meray, op. cit., s. 188-189,191,193-194. W. Krasin, op. cit., s. 40. „Prawda”, 11.02.1984.

702

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

„The Washington Post”, 30.05.1982. „The New York Times”, 16.11.1982. „The Time”, 22.11.1982. T.H. Rigby, Pierwyj godAndropowct, „Obozrienije” 1983, nr 7, s. 10. Bolszaja sowietskaja encykłopiedija, wyd. 3 ,1.13, Moskwa 1970-1981, s. 216. Ż. Miedwiediew, Andropov, Londyn 1983, s. 93. „Sowietskaja Rossija”, 22.03.1983. Plenum CK KPSS, 14-15 ijunia 1983 g. Stienograficzeskij otczot, Mo­ skwa 1983, s. 5. „Prawda”, 19.02.1983. I. Ratuszynska, Stichi, Ann Arbor 1984, s. 8. „Wiedomosti Wierchownogo Sowieta SSSR” 1983, nr 25/2203, s. 396-408. „Prawda”, 1.08.1983. M. Heller, Andropov: A Retrospective View, „Survey” 1984, vol. 28, nr 1/129, s. 53. „Prawda”, 1.02.1983. Ibid., 1.12.1983. Ibid., 18.06.1983. M. Beissinger, Ekonomiczeskaja stratiegija Andropowa ijejo łowuszki, „Obozrienije” 1983, nr 7, s. 5. „Prawda”, 29.01.1984. B. Rumer, StructuralImbalance..., op. cit., s. 25. „Wiedomosti Wierchownogo Sowieta SSSR” 1982, nr 48/2174, s. 872-889. A. Puszkin, Dzieła wybrane, t. 4, Warszawa 1954, s. 50. „Wiedomosti Wierchownogo Sowieta SSSR” 1984, nr 3/2233, s. 91-93. „Prawda”, 30.01.1983. Ibid., 15.03.1984. XXII sjezd Kommunisńczeskoj partii Sowietskogo Sojuza, 13-31 oktiabńa 1961. Stienograficzeskij otczot, 1.1, Moskwa 1962, s. 167. J. Andropow, op. cit., s. 20. KPSS o formirowanii nowogo czełowieka. Sbornik dokumientow i matieriałow, 1965-1981, Moskwa 1982, s. 625. Plenum KPSS, 14-15 ijunia 1983g , op. cit., s. 102. Ibid., s. 103. Ibid., s.109.

703

35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64

65

66 67 68 69 70

„Kommunist Woorużennych Sił” 1984, nr 1, s. 5. Ibid., s. 14. „Prawda”, 9.06.1984. Plenum KPSS, 14-15 ijunia 1983g., op. dt., s. 33. Ibid., s. 186. B. Utkin, Wospitatielnaja roi’ Sowietsldch woorużennych sił w usłowijach razwitogo socyalizma, „Woprosy Fiłosofii” 1984, nr 1, s. 28. Ibid., s. 36. Ibid., s. 37. „Prawda”, 4.01.1984. Plenum KPSS, 14-15 ijunia 1983g., op. cit., s. 168. D.K. Shipler, op. cit., s. 102. „Kommunist Woorużennych Sił” 1984, nr 1, s. 7. „Woprosy Fiłosofii” 1984, nr 1, s. 37. Plenum KPSS, 14-15 ijunia 1983g., op. cit., s. 186. A. Bielinków, op. cit., s. 113. „Krasnaja Zwiezda”, 10.04.1984. „Newsweek”, 18.06.1983, s. 34-36. M. Heller, Andropow. A Retrospective View, op. tit, s. 55. „Prawda”, 25.10.1983. „US News and World Report”, 4.04.1984. „Prawda”, 11.02.1984. „The Japan Times”, 11.03.1983. „Prawda”, 3.09.1983. Ibid, 8.09.1983. „The New York Times”, 19.09.1983. Ibid., 8.04.1984. Ibid., 27.04.1983. Ibid., 13.09.1983. Ibid., 7.09.1983. Evidence o f Muhammad Ayob Assil. U.S. House of Representatives, Foreign Affairs Committee, Subcommittee on Humań Rights, Wa­ szyngton, 9.10.1983. „The New York Times”, 9.04.1984. „Nowoje Russkoje Słowo”, 22.06.1982. „The New York Times”, 9.04.1984. Ibid., 7.11.1983. Ibid., 15.11.1983. „US News and World Report”, 6.02.1984.

704

71 F. Burłacki, Fiłosofija mira, „Woprosy Fiłosofii” 1982, nr 12, s. 62. 72 „Prawda”, 23.04.1983. 73 A. Sorokin, Woorużennyje siły razwitogo socyalizma, „Woprosy Fiłoso­ fii” 1983, nr 2, s. 6. 74 „Woprosy Fiłosofii” 1984, nr 1, s. 22. 75 „Wojenno-Istoriczeskij Żumał” 1983, nr 4, s. 10. 76 „Prawda”, 14.04.1984. 77 N. Ogarkow, Wsiegda wgotownosti k zaszczytie otieczestwa, Moskwa 1982, s. 64. 78 „Prawda”, 29.10.1984. 79 Ibid., 27.10.1984. 80 Ibid., 24.10.1984. 81 Ibid., 1.11.1951. 82 Ibid., 6.11.1984. 83 Ibid., 5.12.1984. 84 „Le Monde”, 9.01.1985.

Zam iast zakończenia 1 2 3 4

„Survey” 1979, nr 4, s. 3.

A. Sacharow, Triewożnoje wriemia, op. dt. „Prawda”, 18.10.1979. „The International Herald Tribune”, 5.09.1979.

INDEKS OSOBOWY

Abakumow Wiktor 265, 298, 319, 329,335 Abel Elie 689 Abramski Jan zob. Zieliński Ryszard Achmadulina Bella 420 Achmatowa Anna 277,460 Adenauer Konrad 333,643 Adżubej Aleksiej 438 Agres Ted 696 Ahrens Wilhelm 152 Ainsztein Ruben 670 Akimow Nikołaj 424 Aksionow Wasilij 699 Aleksander III Wielki, król Macedo­ nii 535 Aleksandrowski Paweł 586 Aleksiejew N. 451, 691 Alijew Gajdar 585,592 Alimow Gułam 192 Allardt Helmut 481,693,694,696 Alliłujewa (Stalina) Świetlana 219, 291,647,675,682 Allison Graham T. 689 Alter Wiktor 273,679 Ałdanow Mark 561 Amalrik Andriej 463-465, 516, 528,529,649,692,696

Amin Hafizullah 571 Anders Władysław 149,150 Andersen Hans Christian 554 Andriejew Andriej 293 Andronów Jona 603 Andropow Jurij 351,356,357,528, 561, 574, 580, 581, 583-591, 593, 594, 597, 598, 600, 603606, 609, 611, 614-616, 618, 653, 701-703 Anfiłow Wiktor 669 Antonescu łon 172 Antonow-Owsiejenko Władimir 338 Arciszewski Tomasz 170 Armstrong John A. 675,686 Artemiew Wiaczesław 680 Arutiunian Jurij 678 Arystoteles 452 Astachow Gieorgij 39, 41, 43-46, 65,665 Attlee Clement Richard 205,638 Awtorchanow Abdurachman 466, 692,697 Babajewski Siemion 275,705 Babarin Jewgienij 44,665 Babel Izaak 539

706

Babicki Konstantin 478 Bagdasarian Zawen 536 Bagiński Kazimierz 180 Bagramian Iwan 521 Bahr Egon 511 Bajewa Tatjana 478 Baksztejn Ilja 420 Bandera Stepan 139, 229 Baral 458 Barton Paul 680, 682 Basów Aleksander 433 Baticki Paweł 329 Batista Fulgencio 401 Batu-chan 497 Beddie James Stuart 665 Bedell Smith Walter 676 Beissinger Mark 702 Bem Józef 353 Beneś Edvard 325 Bennigsen Alexandre 549,698,699 Berg Aksel 462 Bergson Abram 678,706 Beria Ławrientij 19, 71, 87, 108, 156, 207, 290, 292, 293, 303305, 314, 315, 319, 320-323, 328-331, 334, 335, 385, 410, 586,617,641,642 Beritaszwili Iwan 270 Bernstein Eduard 597 Besanęon Alain 512, 719,720 Bessonow Siergiej 33,34,663 Bethell Nicholas 675 Bettelheim Bruno 527 Bevin Ernest 205 Bialer Seweryn 696 Biczerachow Lazar 131 Bielajew 289 Bielinków Arkadij 556, 602, 700, 703

Bień Adam 180 Bierdiajew Nikołaj 468 Bieriegowoj Gieorgij 521 Bierszadska Lubow 683 Bilinsky Yaroslav 675, 676 Biriukow Dmitrij 270 Bishop Maurice 610 Bismarck Otto von 89, 668 Błagowieszczenski Iwan 196,204 Boboxon Ziyovuddinxon ibn Eshon 549 Bock Fedor von 117 Bóckelsberg Alfred von 27 Bogdanów Siemion 87 Bogoraz Łarisa 478 Bohlen Charles E. 184,482,493,694 Boiter Albert 691 Bojarski Władimir 189 Bolszakow Iwan 278 Bołdin Iwan 101,669 Bondariew Jurij 423 Bondarska Galina 698 Bonner Jelena 655 Borodin Leonid 418 Borys III, car Bułgarii 80 Borysow Władimir 566 Bór-Komorski Tadeusz zob. Komo­ rowski Tadeusz Brandt Willy 478,511 Brauchitsch Walter von 52,121 Braun von Stumm Gustaf 629 Breżniew Leonid 177, 370, 426, 440, 447-450, 453, 454, 466, 467, 474, 475, 477, 483, 485, 487, 491, 494, 498, 499, 502, 503, 506, 510-512, 514, 515, 522-527, 531, 543, 549, 551, 554-556, 568, 569, 573-575, 578-580, 582, 583, 585, 586,

707

589, 590, 598, 602-604, 606, 615, 617, 623, 646, 647, 652, 653,686, 692,696 Breżniew Galina 590 Broch Olaf 270 Brodersen Arvid 678, 679 Brodski Jo sif 383,591,687 Brooke Alan F. 206 Brown Harold 501 Briigel Johann Wolfgang 663 Brumberg Abraham 690 Bruno Giordano 527, 706 Bryant Arthur 674 Buber-Neumann Margarete 662 Bucharin Nikołaj 334, 620 Budionny Siemion 104,430 Bukowski Władimir 414, 420, 426, 465, 467, 477, 484, 517, 529, 533, 559, 609, 651, 690, 692694, 697, 698 Biilow Bernhard Wilhelm von 663 Bułganin Nikołaj 108, 304, 305, 315,328,336,373,375,642 Bułhakow Michaił 460 Buniaczenko Siergiej 202-204,637 Bunin Iwan 561 Burców A. 680 Burdenko Nikołaj 155 Burdżałow Eduard 410 Burłacki Fiodor 704 Bush George 657 Butler James Ramsay Montagu 672 Butler Nevil 27,662 Byków Konstantin 269 Cantril Hadley 672 Carrere d’Encausse Helene 698-700 Carsten Francis Ludwig 662 Carter Jimmy 510,570

Castro Fidel 401, 402, 404, 406, 409,567 Ceausescu Elena 657 Ceausescu Nicolae 475, 657 Chachajew Siergiej 421 Chaciński Józef 180 Chaczaturian Aram 279 Chaczaturow Tigran 503 Chamberlain Neville 38,43,65 Chapman Janet G. 256,678 Chayes Abram 689 Chiżniak-Guriewicz Michaił 329 Chodżajew Sanarmet 601 Chozin Michaił 123 Chriennikow Tichon 278 Chruszczów Nikita 6, 62,106,107, 125, 235, 236, 247, 248, 253, 255, 256, 258, 272, 292, 293, 295-297, 303-305, 313-318, 321, 328-330, 334-343, 345, 346, 349-352, 355, 356, 361, 363-366, 368, 369, 371-375, 382-385, 387, 389, 392, 394, 397-401, 404-409, 412, 414, 415, 422, 423, 425, 426, 429, 431, 434, 436-443, 445-450, 453-456, 458-460, 463, 465, 466, 470, 472, 473, 483, 485, 486, 488, 494, 496, 502, 506, 512, 521-523, 526, 527, 539, 556, 562, 567, 583, 585, 596, 597, 603, 617, 642-646, 650, 666, 674-676, 678, 679, 681, 682, 684-686, 689, 692, 693, 700 Chudenko Iwan 488 Churchill Winston Leonard Spen­ cer 70,85,127,151,152,162, 166, 169-171, 174, 177-179,

708

181-185, 205, 206, 226, 323, 515, 632, 635, 637-639, 667, 668, 671, 673 Chutujew Hanafi 684 Chwostienko Aleksiej 561 Ciołkosz Adam 676 Clausewitz Carl von 483 Clemens Walter C., jr. 688 Coard Bernard 611 Colton Timothy J. 686 Conąuest Robert 115, 116, 333, 562, 661, 669, 670, 678, 680, 683,684, 687,694, 700 Corti Mario 700 Corvalan Luis 559,651 Cripps Stafford 85 Curzon George Nathaniel 166,177, 179, 227 Cvetković Dragiśa 81 Cwietajewa Marina 460 Cwigun Siemion 590 Czakowski Aleksander 515 Czalidze Walerij 428,479,529,691, 700 Czang Kaj-szek 176,391 Czapski Józef 561 Czarnowski Eugeniusz 180 Czebrikow Wiktor 585 Czerdyncew Iwan 421 Czemienko Konstantin 449, 523, 574, 581, 583, 585, 599, 603, 606,614-619,654 Czesnokow Dmitrij 299 Czornowił Wiaczesław 471, 692 Czukowska Lidija 690 Czuprynka Taras zob. Szuchewycz Roman Czyngis-chan 620

Dale Henry Hallett 270 Dallin Alexander 670,671, 674 Dallin David J. 669 Daniel Julij 458,460-463,466,479, 554,647 Debre Michel 481 Dedijer Vladimir 676 Delaunay Wadim 478 Diekanozow Władimir 87 Diii John 36 Diomin B. 520,697 Dirksen Herbert von 28,31,664 Dobrynin Anatolij 407,408 Dolgun Alexander 683 Dołgich W. 701 Dombrowski Jurij 554 „Dora” zob. Rado Alexander Dornberg John 448,691 Dostojewski Fiodor 460,462 Dracz Iwan 422 Draganów Purwan 41,42,66 Dragosz Nikołaj 421 Dremluga Władimir 478 Dubćek Alexander 472-475 Dubinin Nikołaj 269 Dudincew Władimir 410 Dudko Dmitrij 530,537,546, 699 Dumas Alexandre (ojciec) 554 Dymitr Doński, św. 157 Dymitrow Georgi 172,232 Dymszyc Mark 471,649,652 Dzierżyński Feliks 447 Dziuba Iwan 470,471,530, 692 Dżilas Milovan 451, 676 Dżugaszwili Józef zob. Stalin Józef Eberstadt Nick 698 Eden Anthony 25, 32, 33, 86, 176, 185,662

709

Ehrlich Henryk 273 Ehrman John 672,673 Eisenhower Dwight 171,187, 322, 325,387,398,399,682 Eisenstein Siergiej 89 Ejche Robert 340 Eliawa Szałwa 33 Erenburg Ilja 278,410,423, 670 Erickson John 662 Eszliman Nikołaj 427 Fadiejew Aleksander 274,275, 277 Fainsod Merle 696, 697 Fajnberg Wiktor 478 Fajngar Isachar 667 Fefer Icek 297 Fejtó Franęois 684 Feltrinelli Giangiacomo 411 Fiedin Konstantin 411 Fiedorczuk Witalij 590 Fieklisow Aleksander (ps. Aleksan­ der Fomin) 407 FiodorowAleksiej 142 Fireside Harvey 671 Fischer George 674,675 Fischer Louis 662 Fitterman Borys 295 Fletcher William C. 671 Florinsky Michael T. 493,694 Florow Gieorgij 206 Fomin Aleksander zob. Fieklisow Aleksander Fouche Joseph 585 Friedensburg Ferdinand 667 Friedrichsohn Kurt 34,35,663 Frołow 1.700 Frunze Michaił 416,645,693

Gabaj Ilja 416 Gagarin Jurij 377,402,645 Galicz Aleksander 556 Galileusz 480,481 Gallacher Willie 178 Gałanskow Jurij 420,463-465,648 Gamsadiurdia Zwiad 530 Garibaldi Giuseppe 558 Gaulle Charles de 193 Gawriłow Piotr 214 Gero Erno 353 Geyr von Schweppenburg Leo 36 Giedroyc Jerzy 561 Gierek Edward 506 Gilboa Jehoshua A. 681 Ginzburg Aleksander 420,463,464, 471,528,648, 652 Ginzburg Eugenia 425 Glezer Aleksander 699 Gładkow Fiodor 274 Głazków Nikołaj 420 Gniedin Jewgienij 33,34,663 Goebbels Joseph 629 Gogol Nikołaj 462,590 Goldin Lew 428 Golikow Aleksander 419 Golikow Filipp 85,129 Gomułka Władysław 334,349,350, 352,473,474 Gorbaczow Michaił 613, 614, 619, 654,655,657-660 Gorbaczow Raisa 620 Gorbaniewska Natalia426,478,693 Gorbatow Aleksander 278 Góring Herbert 663 Góring Hermann 33,34,42,134,663 Gorszkow Siergiej 500,695 Gosk Tadeusz 693 Gottwald Klement 325

710

Grieczko Andriej 215,499, 521 Griffith William E. 688, 689 Grigorienko Piotr 416, 417, 426, 645, 649, 690 Grigorjew Andriej 293 Griszyn Wiktor 614 Gromyko Andriej 393, 405, 406, 481, 494, 511, 578, 605, 611, 614, 619, 654,666 Grossman Gregory 693 Grossman Wasilij 275,424, 690 Grotewohl Otto 218 Grzybowski Wacław 87 Guderian Heinz 121 Gwiszyani Ludmiła 700 Gwyer J.M.A. 672 Hacha Emil 475 Haider Franz 667,669, 670 Halifax Edward zob. Wood Edward Hammarskjóld Dag 400 Hammer Armand 510,618 Harriman William Averell 482,494, 694 Havel Vaclav 657 Heller Michał 690,702,703 Helphand (syn) 27 Helphand Israel (ps. Alexander Parvus) 27,34 Hencke Andor 34,663 Henderson Nevile 42,664 Herling-Grudziński Gustaw 561 Hermogenes, arcybiskup Kaługi 427 Hess Rudolf 92,161 Hikmet Nazim 410,424 Hilger Gustav 662, 666,668 Himmler Heinrich 134,197,198 Hitler Adolf 27, 28, 30-37, 40, 41, 43, 45, 47, 49-51, 53, 54, 57,

62, 65-69, 73, 75, 76, 78-82, 84, 87-89, 91-93, 99, 120, 1 2 7 ,1 3 4 ,1 3 6 ,1 3 7 ,1 3 9 ,1 4 4 146, 148,157, 158, 161, 162, 167, 170,172,173, 181,187, 190, 191,19 4 ,1 9 5 ,1 9 7 , 200, 215, 218, 225, 338, 475, 478, 515,524,540, 547,555,631 Hodża Enver 184, 325 Hoffmann Joachim 670 Holubnichy V. 676 Honecker Erich 656 Hopkins Harry 493, 694 Horthy Miklós 173 Hough Jerry F. 587, 696,697 Hubatsch Walther 670, 683 Hudson Robert 664 Ignatjew Siemion 293,303,318,347 Ignatow Nikołaj 347 Ioffe Abram F. 206,272 Iwan IV Groźny, car Rosji 523 Iwanow Jurij 330,540 Iwińska Olga 689,690 Jachimowicz Iwan 518,519 Jackson Henry M. 507 Jakir Jona 340,415 Jakir Piotr 415,416,458,528,529, 650 Jakowlew Aleksander 1.347 Jakowlew Aleksander N. 698 Jakowlew B. 680 Jakowlew Nikołaj 293,319 Jakunin Gleb 427 Jan Paweł II (Karol Wojtyła), św. 547 Janajew Giennadij 659 Jankowski Jan Stanisław 180

711

Jaruzelski Wojciech 606,658 Jasiukowicz Stanisław 180 Jasnow Michaił 347 Jasny Naum 678,685 Jastrząb Łukasz 348 Jegorow Aleksander 29 Jegorow Piotr 298 Jelcyn Borys 658-660 Jelisiejewa Galina 579 Jenukidze Awel 28,31 JepiszewAleksiej 598,599 Jermaczenko Iwan 140 Jerszow Leonid 699 Jerusalimski Arkadij 89 Jesienin-Wolpin Aleksandr 426428 Jewtuszenko Jewgienij 422,479 Jeżów Nikołaj 19, 35, 292 Johnson Lyndon 481,498 Jukszynski Władisław 674,680 Juryś Julia 413,576 Kadar Janos 353,358,360,474 Kaganowicz Lazar 108, 304, 315, 337-339, 349, 363, 371, 373, 436,466, 643 Kaganowicz Michaił 248 Kalanta Romas 535, 650 Kalinin Michaił 32 Kalninś Viktors 421 Kaługin Konstanty 169,427 Kamieniew Lew 334 Kamiński Bronisław 190,191,201 Kandełaki Dawid 33-35, 50,663 Kandyba Iwan 420 Kania Stanisław 506 Kantemir Alichan 131 Kantorowicz Leonid 455 Kapica Piotr 272,376

Kapitonow Iwan 335,373 Kapłan Kareł 681 Karbyszew Dmitrij 200 Karmal Babrak 571 Karsov Nina 464 Katajew Walentin 411,555 Katczenko 288 Kecskemeti Paul 683,684 Kennan George 482,570 Kennedy John Fitzgerald 387, 400, 404,406-409,645,689 Kennedy Robert E 403, 407, 408, 689 Kerblay Basile 504, 694-696 Kertesz Stephen Denis 684,685 Kiczko Trofim 539 Kiedrow Michaił 340 Kim Ir Sen 235,236 Kim Julij 416 Kiriczenko Aleksiej 247,321 Kirilenko Andriej 434,561, 574 Kirimal Edige 671 Kirów Siergiej 29,30,340 Kirponos Michaił 104,212 Kirsanow Nikołaj 669 Kissinger Henry 481, 494,495,498, 512,568,693-695,700 Klebanow Władimir 566 Kleist Peter 39, 664 Klose Kevin 567 Kluczewski Wasilij 456,692 Kłoczkow Wasilij 214 Kobylański Kazimierz 180 Koch Erich 139 KoczetowWsiewołod461,523,697 Koestler Arthur 514 Kohl Helmut 605,657 Kolesnikow Jurij 540 Kolesnikow Michaił 491, 694

712

Kołakowski Leszek 623 Komar Wacław 349 Komorowski Tadeusz (ps. Bór) 168 Koniew Iwan 186,328,349,350,356 Kononow Iwan 191 Kopkę Gerhard 663 Korbukow Władimir 204 Koriejski Jurij 201, 674 Korniejczuk Aleksander 277 Korolow Siergiej 19 Korotczenko Demian 296 Korotycz Witalij 422 Kosior Stanisław 338 Kostenko Lina 422 Kostierin Aleksiej 415 Kostow Trajczo 295 Kosygin Aleksiej 291,440,455,456, 494,511,523,574 Kovacs Imre 685 Kowalow Siergiej 693 Kowpak Sidor 142 Kozłow Dmitrij 124,434 Kozłow Froł 433,434 Kozłow Wasilij 142 Krasin Leonid 529, 586 Krasin Wiktor 586,650,701 Krasnopiewcew Lew 418,643,690 Krasnow Nikołaj (syn) 675,683 Krasnow-Lewitin Anatolij 427 Krawczenko G. 661 Krawczuk Leonid 660,661 Krebs Hans 91 Krejzer Jaków 383 Kriegel Frantisek 475 Kriuczkow Kuźma 275 Kriwieki Aleksander 214 Kromiadi Konstantin 126,201,670 Krywicki Walter 31,35,36,214,663 Kubę Wilhelm 140

Kubijovyć Volodymyr 675 Kiichler Georg von 146 Kudirka Simas 535 Kunajew Dinmuchamed 614 Kurczatow Igor 206 Kuroczkin Borys 431 Kuusinen Otto W. 59,216 Kuzniecow Aleksiej 291, 292 Kuzniecow Eduard 420, 465, 471, 649,652 Kuzniecow F. 699 Kuzniecow Fiodor 103 Kuzniecow Kapiton 289,642 Kuzniecow Nikołaj 74 Kuzniecow Wiktor 458 Lange Oskarem 455 Lasota Eligiusz 418 Lattimore Owen 116,117 Lec Stanisław Jerzy 490 Lenin Włodzimierz (właśc. Uljanow) 26, 233, 290, 298, 302, 304306, 331, 334, 426, 432, 441, 445, 450, 451, 466, 476, 477, 479, 482, 483, 500, 501, 503, 510, 522, 525-527, 540, 546, 547, 550, 555, 558, 564, 568, 569,583,597,603,676,679 Leslie Roy Francis 671 Levinson Charles 696 Lewis Anthony 700 Li Syng Man 711 Liberman Jewsiej 455,456 Liddell Hart Basil 672 Lie Trygve 677 Lieberman Sanford R. 669 Lieskoff Alfred 94,99 Litwinow Maksym 28, 29, 33, 39, 297,629

713

Litwinow Paweł 463,478, 690 Liu Szao-ci 355,356 London Artur Gerard 684 López Ramón Iwanowicz zob. Mercader Ramón Louis Victor 498 Louison George 610 Lowenthal Richard 685 Lucky G. 690 Luther Michel 670 Łarionow Aleksiej 365,366 Łazurkina Dora 525 Łobodowski Józef 411 Łozowski Sołomon 297 Łukin Michaił 200 Łukjanenko Łewko 420,421 Łużanin Maksym 697 Łysenko Trofim 267-269,454 Łytwyn Jurij 618 MacArthur Douglas 210,237 Macmillan Harold 400,688 Maginot Andre 514 Majski Iwan 86,293 Majakowski Władimir 419,453,644 Makarów Oleg 543 Maksimów Władimir 517,554,561, 609 Malcew Wiktor 204 Malenkow Gieorgij 107, 108, 125, 256, 290-293, 295, 303-305, 313-316, 322, 328, 334-338, 356, 363, 371, 373-375, 384, 387, 436, 466,493,494, 641643, 678 Maleter Pal 353,358-360 Malinin Michaił 358 Malinowski Rodion 101,124,668

Małyszkin Wasilij 196,197,199 Mamaj 143 Mandela Nelson 459 Mandelsztam Osip 460 Maniewicz Lew 83,85 Mannerheim Carl Gustaf 58,60,62 Manstein Erich von 144,145 Mao Tse-tung 232, 235, 236, 313, 355, 384, 391-395, 397, 398, 439,446,496,499,522 Maramzin Władimir 561 Marczenko Anatolij 459 Marczenko Wałerij 618 Marczuk Gurij 580 Marków Gieorgij 525,699 Marks Karol 280, 341, 524, 540, 550,623,701 Marr Nikołaj 271 Marshall George 230,509,659 Masaryk Jan 325 Mastny Vojtech 693 Maszkowa Walentyna 418,690 Matsuoka Yosuke 82,91 Mazur Władysław 540 McCauley Martin 685 Meandrów Michaił 204 Mechlis Lew 124,449 Mehnert Klaus 688 MelnykAndrij 139 Meray Tibor 685,701 Mercader Ramón (Ramón Iwano­ wicz López) 70, 71,631 Meyer Alfred G. 662,668 Miaskowski Nikołaj 279 Michajłow Nikołaj 335 Michał I, król Rumunii 172 Michałowski Stanisław 180 Michoels Sołomon 297,298,639 Miechtiejew Borys 289,640

714 Miedunow Siergiej 590 Miedwiediew Roj 560, 700 Miedwiediew Żores 464, 677, 679, 683, 686, 702 Mielników Leonid 296, 320, 321 Mienszykow Władimir 418 Mierieckow Kirył 60,122, 208, 670 Mieriekałow Aleksiej 39 Mierkułow Wsiewołod 156,223 Mieroszewski Juliusz 451 Mierzwa Stanisław 180 Mietkowski Andrzej 414 Mikojan Anastas 108, 278, 293, 304, 315, 338, 349, 351, 353, 354,414,433,458 Mikołaj II, car Rosji 268 Mikołajczyk Stanisław 168,169,177, 180,673 Miller Glenn 588 Minc Izaak 280 Miszyn Wiktor 599, 602 Młynar Zdenek 498, 695 Moch Jules 300 Mołotow Wiaczesław 29, 35, 39,40, 43, 44, 46-53, 55, 57, 62, 68, 69, 74, 77-80, 85, 105, 108, 176, 287, 293, 300, 304, 305, 315, 319, 322, 336-339, 349, 356, 363, 371, 373, 385, 388, 436, 466, 629, 631, 641-643, 662,668 Morishima Michio 625 Moroz Walentyn 471,647,652 Morozow (Morozov) Wasilij 666 Moskalenko Kiriłł 328 Miihlen Patrik von zur 674 Muller Hermann Joseph 270 Muradeli Wano 279 Mussolini Benito 28,148, 338

Muzafarow Refik 684 Mżawanadze Wasilij 490 Nabokov Vladimir 561 Nadolny Rudolf 29,662 Nagy Imre 327, 328, 351-354, 356360,393,584,644,683 Napoleon Bonaparte, cesarz Fran­ cuzów 585 Naser Gamal Abdel 379,389 Nasretdinowa Zajtuna 490 Neumann Heinz 26 Neurath Konstantin von 35,663 Nicholson Harold 672 Niclauss Karlheinz 662 Niefiedow K. 669 Nieizwiestny Ernst 682 Niekrasow Wiktor 425 Niekricz Aleksander 661, 666, 669, 671,672,681,684 Niemczynow Wasilij 455 Nieznanski Fridrich 698 Nikiszow Iwan 117 Nikitin Aleksiej, dysydent 566,567, 618,700 Nikitin Aleksiej, historyk 668 Nikołaj, metropolita prawosławny 672 Nikołajewski (Nicolaevsky) Borys 199, 674 Nixon Richard 379, 417, 481, 495, 511,512,650, 669 Nosik Borys 677 Nove Alec 487,678,694,697 Novotny Antonin 472 Nowak Zenon 350 Nowikow Aleksander 293,319 NowikowW. 675 Nowobraniec Wasilij 213

715

Nowożyłow Wiktor 455 Nużdin Nikołaj 269 Ochrymowycz Wasyl 229 Ogarkow Nikołaj 607,610,616,704 Ogurcow Igor 468 Okudżawa Bułat 420,576 Okulicki Leopold 179 Olesza Jurij 602,700 Olszanski Borys 156 Orbeli Leon 269 Ordżonikidze Sergo 341,593 Orłów Jurij 428,529,530,533,651 Orwell George 451,452,496 Osadczy Mychajło 471 Oshima Hiroshi 84 Osipow Władimir 420,536,537,698, 690 Osokin W. 674 Ostrowski Radosław 141 Ozierow Gieorgij 661 Pajdak Antoni 180 Palffy Gyorgy 351 Panfilów Iwan 119,214,274 Panfiorow Fiodor 274 Pannwitz Helmuth von 137 Papen Franz von 672 Parvus Alexander zob. Helphand Israel Pasternak Borys 411-413,422,461, 554,644,645,690 Pauling Linus 428 Paulus Friedrich von 144,145, 635 Pawłów Dmitrij 101 Pawłów Iwan 269, 270 Pawłów Jaków 143 Pawłów Siergiej 457 Petófi Sandor 358

Pieck Wilhelm 218 Pierwuchin Michaił Pietrow (Petrov) Władimir 662 Pietrżak Konstantin 206 Pikul Walentin 540 Piotr I, car Rosji 456 Pisar Samuel 496,694 Pismiennyj J. 674 Plijew Issa 347,433 Ploss Sidney 1.686 Płatonow Andriej 460 Podrabinek Aleksander 690 Pogrużalski Wiktor 421 Polewoj Borys 275 Polikarp, biskup kijowski 159 Pomerancew Władimir 410,460,699 Pomianowski Jerzy 411 Pompidou Georges 481 Poncjusz Piłat 552 Ponomariow Borys 569,666 Popowski Mark 679 Poskriobyszew Aleksander 291 Pospiełow Piotr 337-339 Powers Gary 399, 608 Preobrażenska 415 Proektor Daniił 667 Prokofjew Sergiusz 279 Prokofjew Michaił 601 Prokop Myroslaw 676 Pustoswiat Nikita 299 Puszkin Aleksander 595,702 Pużak Kazimierz 180 Radek Karol 31, 37 Rakosi Matyds 173, 327, 328, 350, 351 Rado Alexander („Dora”) 83 Raeder Erich 74 Raina Peter K. 683, 684

716

Rajchman Leonid 156 Rajk Laszló 351 „Ramsay” zob. Sorge Richard Rappoport Josif 269 Rasputin Grigorij 268 Ratuszynska Irina 591, 702 Reagan Ronald 574, 618, 654-656 Rebet Łew 229 Reiman Michał 681 Reitlinger Gerald 674 Rembrandt Harmenszoon van Rijn 491 Rendel Leonid 418, 690 Riasnoj Wasilij 228 Ribbentrop Joachim von 44,46-49, 51,54,55, 74,78,82,88,665-

668 Rigby Thomas Henry 679, 702 Riumin Michaił 329,335 Rodionow Nikołaj 292 Roeder Bernhard 680 Roediger Conrad 663 Rohm Ernst 31 Rokossowski Konstanty 129,186, 349, 350 Rokotow Jan 382 Romanow Grigorij 714 Romanowowie, dynastia 218 Romża Teodor 228 Ronkin Walerij 421 Roosevelt Franklin Delano 151,165, 166, 169-171, 174-178, 184, 185, 204, 493, 515, 632, 635, 637,672,673,694 Rosenberg Alfred 134 Rozanowa Marija 561 Rudenko Roman 339 Rudzutak Jan (Janis Rudzutaks) 340

Rumer Boris 594, 694, 701, 702 Rundstedt Gerd von 121 Rusk Dean 232 Russell Bertrand 382 Rust Mathias 655 Ryków Aleksiej 334 Saburow Maksym 371, 373 Sacharow Andriej 428, 429, 452, 464, 478, 479, 499, 504, 516, 528, 560, 587, 588, 623, 644, 648, 649, 651, 652, 655, 691, 692, 694-697, 700, 704 Sacharow Igor 191, 202 Sakurenko 289 Salimow Chodża-Akbar 669 Saraęoglu Siikru 161 Sargeant 0 . 662 Sawinkow Borys 546 Scali John A. 407 Schacht Hjalmar 33-36, 663, 679, 681 Schapiro Leonard 679,681 Schiller Friedrich 197 Schnurre Karl Julius 4 3 ,4 5 ,4 6 ,9 2 , 665,668 Scholmer Joseph 287,288,680 Schomer Ferdinand 202 Schródinger Erwin 270 Schulenburg Friedrich-Werner von der 32, 40, 43, 44, 46-48, 53, 69,77,8 7,91,630,663-668 Schweitzer Albert 428 Seeds William 43,665 Sejfullina Lidija 274 Serafini, metropolita prawosławny 157 Serafimowicz Aleksander 274 Setter David 567

717

Shabad Theodor 496 Sherwood Robert E. 694 Shipler David K. 577, 701, 703 Shultz George R 619, 654 Siedow Lew 70 Siegling Hans 201 Siemiczastny Władimir 331,412 Siemionów Nikołaj 269 Siergij, patriarcha Moskwy 157,160 Siergij Młodszy (Woskresienski), metropolita prawosławny 159, 160 Sierow Iwan 56,328,330,331,359, 373 Sikorski Władysław 150,151 Simis Konstantin 694, 698 Simonow Konstantin 275, 277279, 298,411 Siniawski Andriej 458, 460-463, 466,479, 517, 554, 561, 647 Skirdo Mitrofan 501,695 Slezkin Lew 688 Slipyj Josyf 228 Slusser Robert M. 687 Słucki Borys 420 Smimow Lew 559 Smirnow Siergiej 411,412, 547 Smrkovsky Jo sef 473,474 Śniegów Aleksiej 414 SofronowAnatolij 279 Sokołow Walentin 618 Sołżenicyn Aleksander 20,202,287, 310, 423, 424, 432, 433, 443, 459, 464, 469, 479, 485, 495, 513, 514, 516-520, 527-529, 546, 554, 558, 560, 646-647, 649-651, 669, 680, 683, 691694,696,697,699,700,715 Sołżenicyn Natalia 595

Sontag Raymond James 665 Sorge Richard („Ramsay”) 83-85 Sorokin Aleksiej 613, 704 Souvarine Boris 526 Spieranski Aleksiej 269 Stalin Józef (właśc. Dżugaszwili) 17, 18, 23, 25-27, 29-36, 38-43, 45, 47, 49-51, 53-55, 57-59, 62,64,67-71,78,83,85,86,88, 89-93, 99-101, 103, 105, 108, 116, 121-127, 130, 145, 150152, 156-160, 165, 166, 168170, 173-179, 181-185, 194, 195, 199, 205-208, 212-214, 216, 218, 219, 225, 232, 235238, 241, 242, 244, 245, 247, 248, 256, 258, 260, 262, 263, 266-268, 271, 272, 274, 280, 287, 290-310, 313-316, 318, 319, 323-325, 331, 334, 336344, 349, 353, 364, 368, 375, 376, 380, 384, 385, 388, 391, 392, 395, 409, 410, 412-414, 417, 418, 423, 426, 436, 439, 441, 442, 445, 446, 448, 449, 450, 454, 458-463, 465-467, 470, 479, 482, 483, 485, 486, 489, 493, 496, 501, 509, 515, 522, 523-527, 534, 551, 553, 555, 564, 575, 583, 584, 597, 603, 617, 620, 623, 629, 632, 635,637,638,641,645,647 Stalin Wasilij 319 Stalina Świetlana zob. Alliłujewa Świetlana Stecko Jarosław 139 Steenberg Sven 674 Stemler Józef 180 Stern Lina 270

718

Stettinius Edward Reilly 673 Stiepanian Akop 536 Stołypin Piotr 255 Strik-Strikfeldt Wilfried 671,674 Strzyżewski Tomasz 553 Stukalin B. 700 Sturua Dewi 578 Sturua Gieorgij 578 Sturua Mełor 578 Stypułkowski Zbigniew 180 Suda Zdenek 683 Sulkiewicz Siemień 684 Suric Jaków 33 Surkow Aleksiej 278, 304,305,411 Susłow Michaił 276, 353, 354, 437, 440, 458, 520, 521, 550, 561, 574, 624,653 Swianiewicz Stanisław 662,680 Symonenko Wasyl 422 Szachurin Aleksiej 293 Szaginian Marietta 552,699 Szalai Andras 351 Szalasi Ferenc 173 Szałamow Warłam 425 Szamil, imam 281 Szaposznikow Borys 47,66 Szapowałow Michaił 190 Szatow Michaił 674 Szatow Nikołaj 204 Szawyrin Borys 19 Szczełokow Nikołaj 590 Szczerbakow Aleksander 214 Szczerbina Władimir 278 Szczerbycki Wołodymyr 470 Szechter Szymon 464 Szelepin Aleksander 331, 419, 425, 447, 585,586 Szełest Petro 470,471,474, 538 Szepiłow Dmitrij 373,388, 643

Szeptycki Andrzej 228 Szewardnadze Eduard 503 Szewców Iwan 540 Szewczenko Taras 422 Szmalgauzen Iwan 269 Szołochow Michaił 466 Szónyi Tibor 351 Szostakowicz Dymitr 277, 279 Sztern Grigorij 60, 63 Szuchewycz Roman (ps. Taras Czuprynka, „Tur”) 226, 229 Szulc Fiedor 415, 690 Szuszkiewicz Stanisłau 660 Szwernik Nikołaj 458 Tałantow Borys 427 Tanner Vainó 59,216 Taraki Nur Mohammad 571 Tarnawski Nikołaj 421 Tarsis Walerij 422 Thompson Llewellyn 482 Thorez Maurice 302 Tichonow Nikołaj 277,278 Tichonow Władimir 564,614 Timaszuk Lidija 298,641 Timoszenko Siemion 60,62,93,95, 99-102,124,212 Tippelskirch Kurt von 147, 664, 668,669,670 Tiso Jozef 172 Tito Josip Broz 172, 232, 291, 292, 356, 359, 379, 385, 388, 451, 475, 685 Tiurin M. 682 Togliatti Palmiro 302, 506 Tolstoy Nikolai 674, 675 Tołstoj Lew 554, 621 Trapieznikow Wadim 580 Trepper Leopold 83

719

Tresckow Henning von 191 Trocki Lew 70, 71,451, 558, 631 Trofimow Wiktor 419 Truchin Fiodor 196, 204 Truman Harry 117,171, 204, 206208, 230, 233, 238, 515, 638, 640, 676, 677 Tuchaczewski Michaił 28, 33, 62, 458, 501 Tucker Robert Charles 681 TupolewAleksiej 19 „Tur” zob. Szuchewycz Roman Twardowski Aleksander 423, 424, 461 Twardowski Fritz von 28,463 Twierdochlebow Andriej 479, 528, 529 Tychyj Ołeksa 618 Tyszkowska Anita 693 Ułam Adam B. 386,401, 687, 688 Ulbricht Walter 326,474 Uljanow Włodzimierz zob. Lenin Włodzimierz Umanski Roman 669 Upton Anthony F. 666 Urbański Franciszek 180 Ustinow Dmitrij 598,599,614 UtkinB. 703 Vali Ferenc A. 683-685 Vardys V. Stanley 698 Vuorimaa Aarma 57 Wagner Richard 89 Wallace Henry 116,117 Wannikow Borys 19 Warga Jewgienij 280,281 Warlimont Walter 667

Wasilewski Aleksander 122,125,208, 209,212,670 Wasyl IV Szujski, car Rosji 523 Watson Patrick 683 Watutin Nikołaj 129 Wavell Archibald 161 Wawiłow Nikołaj 268,270 Wawiłow Siergiej 270 Weinberg Gerhard L. 667 Weingartner Thomas 662 Weit Erwin 693 Weizsacker Ernst von 39, 57, 629, 664-666 Welles Sumner 85 Whaley Barton 668 Wiktorin, biskup prawosławny 546 Windsor Philip 683 Winhranowski Mykoła 422 Wins Gieorgij 471,652 Wirun Stepan 420 Wiszniewski Wsiewołod 277 Władimow Gieorgij 554 Własow Andriej 126,188,193-203, 634,637,639,674 Woermann Ernst 664,667 Wohlthat Helmuth 664 Wojnowicz Władimir 554 Wojtyła Karol zob. Jan Paweł II, św. Wolf Edwin 70 Wołodin 586 Wołyński Leonid 669 Wood Edward, 1. hrabia Halifaksu 43,664,665 Woodward Ernest Llewellyn 668 Woronin (Woronow?) 289 Woronow Nikołaj 215,675 Woroszyłow Kliment 27, 29, 62, 108, 293, 304, 315, 320, 337339,373,425

720

Woslensłd Michaił 505,695 Woss Awgust 598 Wowsi Miron 298 Wozniesienski Nikołaj 108,290-292, 669,670 Wrangel Piotr 140 Wysocki Władimir 556 Wyszyński Andriej 184,293 Yamada Otozó 209 Yergin Daniel 676 Zacharów M. 669 Zagładin W. 700 Zagoria Donald S. 688 Zakutny Dmitrij 204 Załygin Siergiej 554 Zamiatin Jewgienij 625 Zamiatin Leonid 701 Zaporożec Aleksander 95 Zarubin Wasilij 155,156 Zasławska Tatjana 701 Zasławski Władimir 19 Zatikian Stiepan 536

Zawodny Janusz Kazimierz 671 Zieliński Ryszard (ps. Jan Abramski i Ryszard Żywiecki) 671 Zinowjew Aleksander 517,519,697 Zinowjew Grigorij 334 Zorin S. 451,691 Zoszczenko Michaił 276,679 Zwieriew Grigorij 204 Zwierzyński Aleksander 180 Zyków Mieletij 189,196,198 Zdanow Andriej 18,19,29,276,277, 279,290-292,436,551,639 Żebrak Anton 269 Żemczużyna Polina 319 Żiwkow Todor 474 Żuków Gieorgij 96, 99, 119, 125, 143,186,188, 212, 265, 269, 328, 373-375, 392, 440, 524, 644,668-670 Żukowski Piotr 269 Żylenkow Gieorgij 189,196,199,204 Żywiecki Ryszard zob. Zieliński Ry­ szard

O AUTORACH

MICHAŁ HELLER (1922 Mohylew-1997 Paryż) Historyk, publicysta, pisarz, krytyk literacki, badacz dziejów Rosji i Związku Sowieckiego. Ukończył historię na Uniwersytecie Mo­ skiewskim. Aresztowany w 1950 roku, spędził sześć lat w sowiec­ kim obozie. W 1957 roku razem z żoną urodzoną w Polsce repa­ triował się do Warszawy. Pracował w Polskiej Agencji Prasowej, pośredniczył w przemycaniu dzieł rosyjskich pisarzy na Zachód (między innymi Opowiadań kołymskich Warłama Szałamowa). W 1968 roku wyemigrował do Francji, należał do najbliższych współpracowników redaktora Jerzego Giedroycia. W paryskiej „Kulturze” jako Adam Kruczek prowadził rubrykę Z prasy sowiec­ kiej, a od 1992 roku aż do śmierci — Notatki rosyjskie. W 1977 roku otrzymał nagrodę „Kultury”. Wykładał na Sorbonie, współ­ pracował z paryskim tygodnikiem „Russkaja Mysi” i licznymi pi­ smami zachodnimi. Opublikował wiele artykułów sowietologicznych i większych prac, w których własną erudycję wspierał doświadczeniem wynie­ sionym z łagru: Świat obozów koncentracyjnych a literatura sowiecka (1 wyd. polskie: Paryż 1974), Andriej Płatonow w poiskach sczastja (Paryż 1982), Polska w oczach Moskwy (1 wyd. polskie: Paryż 1984), Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki (1 wyd. polskie:

722

Paryż 1988), 70 lat, które wstrząsnęły światem (1 wyd. polskie: War­ szawa 1988 ), Aleksandr Sołżenicyn (Londyn 1989), Żyznw leninskoj Rossii (Londyn 1991), Siódmy sekretarz: blask i nędza Michaiła Gor­ baczowa (1 wyd. polskie: Lublin 1993), Historia imperium rosyjskiego (1 wyd. polskie: Warszawa 2000). Wiele z tych prac wydano niele­ galnie w Polsce podczas stanu wojennego, odegrały one dużą rolę w upowszechnieniu prawdy o komunizmie. Według francuskiego sowietologa Alaina Besanęona Michał Heller należał do nielicznych ludzi, którzy z gołymi rękami porwa­ li się na imperium zła.

ALEKSANDER NIEKRICZ (1920 Baku-1993 Cambridge, MA) Historyk, badacz historii europejskiej XX wieku, w szczególności polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii oraz dziejów Związku So­ wieckiego. Podczas wojny walczył w szeregach Armii Czerwonej. W 1949 obronił pracę doktorską w Instytucie Historii Akademii NaukZSRS. Rozgłos przyniosła mu książka 1941, 22 czerwca (1965, wyd. polskie: 1967), w której analizował dramatyczny stan armii so­ wieckiej i przyczyny klęski ZSRS w 1941 roku. Wskazywał na odpowiedzialność Stalina za eksterminację w latach 1937-1938 najwyższych sowieckich dowódców wojskowych, skutkującą nieprzygotowaniem kraju do odparcia niemieckiej agresji. Książka spotkała się z druzgocącą oceną partyjnej krytyki, została wyco­ fana ze sprzedaży, usunięto ją z bibliotek, a jej autora wyrzucono z partii. W 1976 roku Niekricz wystosował apel w obronie więźniów po­ litycznych w ZSRS, niedługo potem dostał zgodę na emigrację. Osie­ dlił się w Stanach Zjednoczonych. Pracował i wykładał w Russian

723

Research Center Uniwersytetu Harvarda, a także na uniwersytetach w Oksfordzie, Tybindze, w Australian National University (Canberra) oraz Slavic Research Center w Hokkaido University (Sappporo). W latach 1982-1986 był redaktorem emigracyjnego czaso­ pisma „Obozrienije”. Opublikował między innymi historię bry­ tyjskiej dyplomacji w pierwszym okresie II wojny światowej Wnieszniaja politika Anglii, 1939-1941 gg. (Moskwa 1963), pracę o deportacji narodów Kaukazu w latach 1943-1944 Nakazannyje narody (Nowy Jork 1978), wspomnienia Otrieszys’ ot stracha (Londyn 1979) oraz dzieło Pariahs, Partners, Predators: German-Soviet Relations, 1922-1941 (Nowy Jork 1997, współpr. Gregory L. Freeze).