Arski Stefan - My pierwsza brygada - 1963

My pierwsza brygada Stefan Arski

Spis treści Od autora

Wymarsz Hej, strzelcy wraz..Rewolucja czy insurekcja?HK Stelle i ZWCOrientacje i plany wojenneKomendant rozpoczyna wojnęNad Wisłą i nad MarnąUltimatum i kapitulacjaZ Wiedniem czy z Berlinem?Warszawa mówi nie Królestwo Manifest dwóch cesarzy...Morgen die ganze WeltSurogatZ martwego punktuNarodziny legendy Republika Magdeburg - Berlin - WarszawaNa wulkanieKonwentSztandar na Zamku Zamach Noc styczniowaPreludiumZwyciężeni zwyciężają Wojna Zaczęło się pod BereząPrometeusz i federacjaIzolacjaPokój czy wojna?Ofensywa i odwrótCena awanturyRozejm i pokój Zbrodnia Spisek Przewrót Dwa razy „Chjeno-Piast“Wojna domowaCzyżby Downing Street? Ilustracje

Od autora Książka ta jest zbiorem szkiców historycznych. Niektóre z nich publikowane były w całości lub w wyjątkach po czasopismach, inne nie. Przed zebraniem ich w książkę autor poddał całość gruntownej rewizji. Wiele rozdziałów napisanych zostało na nowo. Autor nie jest historykiem, lecz dziennikarzem. Czytelnik rychło to rozpozna po sposobie pisania. Autor zachował bowiem przy opisywaniu wydarzeń z przeszłości to samo podejście, jakie ma dziennikarz i reporter przy relacjonowaniu zdarzeń bieżących. I jak dziennikarz starał się dotrzeć do ich źródeł, zajrzeć za kulisy, ujawnić sprężyny. W tej myśli autor zabrał się do szperania po archiwach. I może się poszczycić ujawnieniem dokumentów nie znanych dotychczas polskim historykom. Chodzi tu przede wszystkim o materiały znajdujące się w archiwach wiedeńskich, a dotyczące działalności Józefa Piłsudskiego z przedednia i z czasów wielkiej wojny. Były to dotąd karty historii spowite najgęstszą mgłą tajemnicy, a zarazem ubarwione najjaskrawszą mozaiką legend i mitów. Jest w tej książce również sporo nie tkniętego dotąd materiału dokumentarnego ze zbiorów krajowych, publicznych i prywatnych. Wyzyskane zostały także relacje ustne i pisemne wielu uczestników i świadków wydarzeń. Z tych względów autor uznał za wskazane opatrzyć tekst przypisami źródłowymi. By nie nużyć czytelnika, zgrupował je na końcu książki. Tylko nieliczne przypisy merytoryczne, związane z tokiem narracji, znalazły się u dołu stronicy.[Tutaj wszystkie przypisy są dolne - zorg] Zawarte w tym tomie szkice historyczne obejmują okres lat 1906 - 1926. Okres następny - od przewrotu majowego do katastrofy wrześniowej - ujęty zostanie w tomie drugim. Autor przystępował do pisania z myślą o rozwianiu legend i mitów, które tak gęsto oplotły najnowszą historię Polski. Obfitował w nie okres międzywojenny i wojenny. A po dziś dzień pielęgnowane są na emigracji. Przykładem może być iście gigantyczny trud Władysława PobógMalinowskiego, którego trzytomowa Najnowsza historia polityczna Polski jest jedyną w swoim rodzaju próbą rozciągnięcia dziejów bajecznych Polski na czasy najnowsze. Nie łudźmy się wszakże, że w kraju zdołaliśmy już w dostatecznej mierze rozwiać te mity i legendy. Tkwią one w świadomości ludzkiej głębiej, niż można by sądzić. W dużej mierze na skutek prostej niewiedzy, nieznajomości faktów, nabytych przyzwyczajeń i nawyków myślowych. Częściowo winna jest również nasza własna historiografia powojenna, która w pewnym - na szczęście krótkim - okresie prymitywizowała i wulgaryzowała niektóre sprawy. Nie bezpodstawnie mówiono wtedy, że materialistyczne pojmowanie dziejów ustąpiło miejsca detektywistycznemu spojrzeniu na historię, gdzie walkę klas zastąpiła walka wywiadów. Ale istotne przyczyny trwałości legend tkwią głębiej. Historia najnowsza Polski jest historią tragiczną, pełną kart rozpaczy i miejsc obolałych. Stąd nagromadzenie kompleksów. I stąd osobliwy pogląd na zadania dziejopisarstwa: zakaz „szargania świętości” i nakaz „krzepienia serc”. Dwa postulaty, które przekreślają właściwie wszelką naukę historyczną. Zmagali się z tymi postawami już u schyłku ubiegłego stulecia historycy szkoły krakowskiej. Natknęliśmy się sami przed laty na te opory. Ale nic nie usprawiedliwia tych postaw obecnie. Czas odrzucić i ów zakaz, i ów nakaz. Nie chodzi przy tym o samą tylko prawdę historyczną, choć i ta jest rzeczą ogromnej wagi. Chodzi także o to, że w polskim życiu politycznym argumenty natury historycznej odgrywają pierwszorzędną

rolę i nigdy nie schodzą z areny dyskusji aktualnych. Wskutek tego fałszywie czy błędnie odczytana historia waży niezwykle silnie na ukształtowaniu się politycznej świadomości społeczeństwa. Ileż to razy opinie polityczne Polaków urabiane były przy pomocy opacznie pojętych i fałszywie interpretowanych doświadczeń własnej historii. Jakże fatalnie na losach narodowych zaciążył epigonizm powstańczy, żywcem przeniesiony w odmienne zupełnie warunki dwudziestego wieku. Uosobieniem tych skłonności i dążeń był Józef Piłsudski najbardziej anachroniczna umysłowość polska dwudziestego stulecia, ów „dyktator anachronizmu” - jak go nazwał Carlo Sforza. Dlatego odkłamanie najnowszej historii Polski wydaje się rzeczą tak ważną i tak aktualną, wcale nie czysto akademicką, lecz także polityczną. Autor starał się zachować w tej walce z legendami maksimum obiektywizmu w prezentacji i analizie faktów. Nie tai, że wskutek tego musiał dokonać rewizji swego własnego poglądu na niektóre z omawianych tu wydarzeń i problemów. Na przykład na koncepcje strategiczne Józefa Piłsudskiego z przedednia pierwszej wojny światowej. Autor był niegdyś skłonny je lekceważyć, dziś jest przeświadczony, że gdyby zostały zrealizowane, mogły w niemałym stopniu zaważyć na przebiegu działań wojennych, a nawet na losach wojny. Choć w sposób niewątpliwie odmienny, niż sądzi większość Polaków. Być może, ujęcie takie wywoła sprzeciw niejednego historyka. Niemniej autor uważa za swój obowiązek przedstawić wyniki własnych badań. Sądzi bowiem, że w ten sposób ułatwi dotarcie do prawdy historycznej. Autor poczuwa się do miłego obowiązku podziękowania tym licznym osobom, które ułatwiły mu dotarcie do źródeł historycznych i przygotowanie książki do druku. Przede wszystkim dr Bronisławie Skrzeszewskiej, dyrektorowi Archiwum Akt Nowych w Warszawie, i jej licznym współpracownikom, dr J. Chr. Allmayer-Beckowi, kierownikowi sekcji w wiedeńskim Kriegsarchiv, panu Józefowi Chudkowi, który współuczestniczył w żmudnych poszukiwaniach po archiwach wiedeńskich, dyrekcji Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, która umożliwiła prowadzenie tych badań, prof. Romanowi Rozdolskiemu, dr Władysławowi Janowi Grabskiemu, który udostępnił mu archiwum prywatne, ppłk. Januaremu Grzędzińskiemu, płk. Tadeuszowi Szumowskiemu, płk. Marianowi Romeyce, kpt. Stefanowi Jellencie oraz gronu najbliższych współpracowników i przyjaciół, którzy pomagali przy ostatecznej redakcji książki.

Wymarsz

Hej, strzelcy wraz..

Dochodziła godzina 9 rano, w czwartek, 6 sierpnia 1914 roku, gdy nad granicę austriackorosyjską w Michałowicach, na szosie Kraków-Miechów, nadciągnął oddział żołnierzy. Stu pięćdziesięciu ludzi w szarych mundurach i szarych maciejówkach, zbrojnych w karabiny Mannlichera i bagnety. Na czapkach widniały srebrne orzełki z literą „S” na tarczy. Gromadka austriackich celników, dwóch żandarmów i kilku dragonów w milczeniu przypatrywali się idącym. Po drugiej stronie granicy nie było nikogo. Posterunki rosyjskie ściągnięte zostały po cichu już kilka dni przedtem, w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia. Gdy oddział minął szlaban graniczny i uszedł jeszcze kilkadziesiąt kroków, dowódca - porucznik, później generał i minister - skomenderował: „Kompania stój! W lewo front!” Wyszedł przed front: „Kompania baczność!” Przemówił: - Obywatele! W imieniu Rządu Narodowego... stan wojny... przed nami ziemia polska od lat w niewoli... idziemy ją wyzwolić... na cześć tej ziemi - kompania w prawo patrz! Prezentuj broń![1] „Stanęliśmy wyprężeni, z karabinami u lewego boku, spojrzeniem żołnierskim, jak za Wodzem Naczelnym, tak po tej ziemi przed nami leżącej, po ziemi kochanej, wodząc” - wspominał tę scenę żołnierz, później generał i ambasador.[2] Za chwilę komenda „spocznij”. Stali wyciągniętym dwuszeregiem opodal słupa granicznego z dwugłowym carskim orłem. Padł rozkaz: „Patrol naprzód, przeszukać komorę i gminę!” Słup przewrócił się od jednego uderzenia - był zupełnie spróchniały. Ze ścian opuszczonych rosyjskich urzędów zleciały portrety cara, napisy. Patrol wrócił przynosząc pierwszą zdobycz wojenną: dwa nagany zapomniane przez kogoś w szufladzie. Komenda: „Ładuj broń!” Oddział formuje się w czwórki i rusza. Pierwszy pluton intonuje: Hej, strzelcy wraz,Nad nami orzeł biały... Jest godzina 9 minut 45. Pierwsza kompania kadrowa strzelców Józefa Piłsudskiego wkroczyła na ziemie zaboru rosyjskiego. „Rozpocząłem wojnę” - powie o tej chwili w rok później komendant główny strzelców. Gdy zaś 3 sierpnia formował w krakowskich Oleandrach ten oddział, przemówił doń: - Żołnierze! Spotkał was ten zaszczyt niezmierny, że pierwsi pójdziecie do Królestwa i przestąpicie granice rosyjskiego zaboru, jako czołowa kolumna wojska polskiego, idąca walczyć za oswobodzenie ojczyzny...[3] Młodziutki żołnierz kompanii opisał potem, co czuł w tym momencie: „Wzruszenie ogromne... coś ściskało za gardło...”[4] Nie należy wątpić o szczerości tych słów ani im się dziwić. Chwila była bowiem osobliwa. Wychodziła kompania kadrowa w pole dokładnie w pół stulecia po tym, jak na stokach warszawskiej Cytadeli zawiśli na szubienicach Romuald Traugutt i członkowie ostatniego Rządu Narodowego. Powstanie styczniowe upadło. Miast przynieść krajowi wolność, zakończyło się

klęską najstraszniejszą ze wszystkich dotychczasowych. Prześladowania, które potem nastąpiły, nie miały sobie równych w całej minionej historii narodu. Instynkt samozachowawczy nakazywał społeczeństwu poniechać prób powstańczych i szukać innych dróg. Na prawicy społecznej miały one prowadzić do hasła trójlojalizmu - wierności trzem monarchiom zaborczym. Na lewicy - w powstającym niezadługo ruchu robotniczym - do walki o wyzwolenie narodowe i społeczne poprzez rewolucję socjalną. Ale marzenia powstańcze nigdy naprawdę do końca nie wygasły. Tliły się nadal utajone i przeniosły w wiek dwudziesty tradycje minionego stulecia. Epigonizm powstańczy - zupełny anachronizm w zmienionych warunkach politycznych i społecznych kraju i Europy - wystrzelił nagle żywym płomieniem w Galicji. Przeniknął do polskiego ruchu robotniczego i wniósł doń zamęt, z którego ruch ten nie potrafił się otrząsnąć przez dziesięciolecia. W historii zdarzają się takie powracające fale dawno przeżytych i przebrzmiałych idei i form politycznych. Ich szermierze z reguły nie zdają sobie sprawy, że zabłądzili w inną epokę. I właśnie teraz, w pół wieku po upadku ostatniego powstania narodowego, pojawił się u granic zaboru rosyjskiego pierwszy zbrojny oddział polskich żołnierzy. Ci, którzy z nim szli, czuli, że dzieje się coś niezwykłego. Ogarniało ich wzruszenie i upojenie. To, w czym uczestniczyli, łączyło wzniosłość patriotycznego czynu z urokiem wielkiej przygody. Podnosili oręż, który wypadł z rąk powstańców sześćdziesiątego trzeciego, wznawiali najdroższe narodowi tradycje zbrojnej walki o niepodległość, wkraczali na święty historyczny szlak. Salutowali w marszu przydrożne mogiły tamtych, zupełnie jakby wypełniali nakaz ich pieśni: .... o ojców grób bagnetów poostrz stal... A poza wszystkim - byli jeszcze bardzo młodzi. Połowa z nich miała poniżej dwudziestu lat, reszta niewiele ponad. Uśmiechała się im wojenka, przygoda... Czyżby mieli dopiąć tego, o co bezskutecznie walczyły od wieku wszystkie pokolenia Polaków? Komendant zapewniał, że tak. Że właśnie nadszedł ów wyjątkowy moment dziejowy. Przecież po raz pierwszy od Kongresu Wiedeńskiego mocarstwa rozbiorowe znalazły się w wojnie ze sobą. Każdy dzień stawał się teraz datą historyczną. Wydarzenia toczyły się z szybkością lawiny. W niedzielę 28 czerwca na ulicach Sarajewa padł z ręki serbskiego zamachowca austriacki następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand, wraz z żoną. Zabójstwo wyzwoliło reakcję łańcuchową. Wszystkie sprzeczności, konflikty, antagonizmy rozdzierające Europę eksplodowały na raz. Na kontynencie podzielonym na dwa potężne bloki wojskowe - trójprzymierze mocarstw centralnych: Niemiec, Austro-Węgier i Włoch, oraz trójporozumienie francusko-rosyjskobrytyjskie - napięcie wzmagało się od lat, teraz jednak doprowadzone zostało do punktu wrzenia. Miały w tym swój udział wszystkie właściwie wielkie mocarstwa. Ale niewątpliwie Niemcy Wilhelma II uruchomiły zapłon. Imperializm niemiecki, najmłodszy a zarazem najbardziej prężny i żądny nadrobienia straconego czasu, wkraczał na tory awanturnictwa politycznego, które dwukrotnie w ciągu ćwierćwiecza pogrążyć miało świat w odmętach katastrofy. On też tkwił za nieustępliwością Wiednia w konflikcie austro-serbskim, błahym właściwie i nietrudnym w gruncie rzeczy do zlikwidowania. Ale dla polityków niemieckich była to jedyna w swoim rodzaju sposobność. Oczekiwali jej z dawna. Przygotowani byli na wszystko. Na siedemnaście dni przed zamachem sarajewskim arcyksiążę Franciszek Ferdynand gościł na swym zamku w Konopiszcie cesarza Wilhelma II. Monarsze niemieckiemu towarzyszyli szef Sztabu Generalnego, generał Helmuth von Moltke, i dowódca floty wojennej, wielki admirał Alfred von Tirpitz. Omawiane były aktualne problemy

polityczne i wnioski stąd płynące dla aliansu niemiecko-austriackiego. Potem szefowie obu sztabów generalnych, von Moltke i Conrad von Hötzendorf udali się do Karlsbadu, gdzie w ciągu kilku dni przedyskutowali szczegółowo plany strategiczne na wypadek wojny. Wszystko było więc gotowe. I kiedy cesarz Franciszek Józef zawahał się przez chwilę - lękając się o los swej monarchii - czy obrócić zamach sarajewski w casus belli, Wilhelm rzucił swe historyczne: „Teraz albo nigdy!” 23 lipca Austria wystosowała więc ultimatum do Serbii. Było nie do przyjęcia. Mimo to rząd serbski zaakceptował je we wszystkich punktach z wyjątkiem jednego, który zbyt głęboko godził w suwerenność kraju i ranił jego dumę narodową, gdyż domagał się udziału urzędników austriackich w czynnościach śledczych władz serbskich. Premier serbski osobiście wręczył ambasadorowi Austro-Węgier w Belgradzie, von Gieslowi, odpowiedź swego rządu. Ale von Giesl miał wyraźne instrukcje, by nie przyjąć do wiadomości żadnej innej odpowiedzi, jak tylko kapitulację bez zastrzeżeń. Miał zresztą na biurku gotową notę o zerwaniu stosunków dyplomatycznych. 25 lipca o godzinie 6 wieczór notę tę przekazał rządowi serbskiemu, a w pół godziny później opuszczał już Belgrad. 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. Nazajutrz pierwsze pociski austriackie spadły na Belgrad. Temu nie chciała i nie mogła bezczynnie przyglądać się Rosja. Nie od dziś śledziła z niepokojem bałkańskie zamierzenia Habsburgów, uważała ten rejon za domenę swoich wpływów i poprzez Bałkany sięgała ku Konstantynopolowi i Cieśninom - z dawna upatrzonemu celowi swych wielkomocarstwowych aspiracji. Nie zamierzała pozwolić, by jej przecięto drogę. 30 lipca car zarządził więc mobilizację. Odpowiedzią było ultimatum niemieckie do Rosji, żądające cofnięcia rozkazów mobilizacyjnych. Równocześnie wyszło z Berlina ultimatum do Francji, domagające się zachowania neutralności w ewentualnym starciu niemiecko-rosyjskim. Jako rękojmi dochowania tej neutralności zażądano od Francji wydania dwu najsilniejszych fortec: Toul i Verdun. Ultimatum było prowokacją. Żaden rząd francuski nie mógł się na to zgodzić. Berlin dobrze o tym wiedział i działał z rozmysłem. Plany niemieckiego imperializmu sięgały bardzo daleko. Oś Berlin-Bagdad wyznaczała zasadniczy kierunek jego ekspansji na Bliskim Wschodzie. Ale droga na Bliski Wschód wiodła nieuchronnie przez wojnę z Rosją. Francja była sojusznikiem Rosji i w tej wojnie dwufrontowej musiała być pobita pierwsza. Tak nakazywała strategia planu Schlieffena, przygotowanego, gdy awanturnictwo wzięło górę w polityce Niemiec i w zapomnienie poszła mądra reguła Bismarcka, by w żadnym wypadku nie dać się wmanewrować w wojnę na dwa fronty. Politycy Wilhelma II sami się wmanewrowali w taką właśnie sytuację. Sprowokowanie Francji było zamierzone, bo ją trzeba było najpierw pokonać, i naturalnie powiodło się. Paryż odrzucił ultimatum. I odpowiedział w dniu 1 sierpnia powszechną mobilizacją. Tegoż dnia mobilizację przeprowadziły Niemcy i nazajutrz wypowiedziały wojnę Rosji. Równocześnie zażądały od Belgii zgody na przemarsz swych wojsk ku granicy francuskiej. Neutralność Belgii, zagwarantowana przez wielkie mocarstwa europejskie, uznana została za „świstek papieru”. Tak dosłownie określił to rząd niemiecki w odpowiedzi na protesty brytyjskie. 3 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Francji i zajęły manu militari księstwo Luksemburg. Nazajutrz zaś napadły Belgię, uderzając na potężną twierdzę Leodium. Tego nie mogła tolerować Anglia. Niemcy w Belgii - to „pistolet wymierzony wprost w serce Wielkiej Brytanii”. Ta zasada obowiązywała jeszcze od czasów Napoleona. Londyn zażądał natychmiastowego

opuszczenia terytorium Belgii. Gdy to nie nastąpiło, 5 sierpnia Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom. Był to pierwszy cios w politykę niemiecką. Tej jednej wojny Niemcy nie chciały, bały się jej, do końca liczyły na neutralność brytyjską. Tymczasem Austria, od której się to wszystko zaczęło, wciąż ociągała się z wystąpieniem przeciwko Rosji. Zaangażowana w Serbii, pragnęła jak najdalej odsunąć konflikt z potężnym przeciwnikiem. Ciężka machina wojenna monarchii habsburskiej rozkręcała się powoli i nieskładnie. Dłużej wszakże nie można było zwlekać. W pięć dni po Berlinie, 5 sierpnia w godzinach popołudniowych, Wiedeń zawiadomił Petersburg, że między obu krajami istnieje stan wojny. To opóźnienie miało w sposób nader ujemny zaważyć na poczynaniach Piłsudskiego. Tymczasem jednak nikt jeszcze o nim nie słyszał. Dopiero nazajutrz miał się pojawić na arenie wydarzeń. Tego samego dnia Serbia wypowiedziała wojnę Niemcom. Cała Europa znalazła się w ogniu. Polska zaś stała się nagle teatrem wojny pomiędzy trzema mocarstwami, które niegdyś sprzymierzyły się przy jej podziale. Na ten właśnie moment liczył Piłsudski i przygotowywał się doń co najmniej od pięciu lat. Kiedy zaś w końcu upragniona chwila nadeszła - wypadki zaskoczyły go całkowicie. Przez cały lipiec traktował sceptycznie oznaki wzbierającej burzy. Jeszcze 27 lipca najbliższy wówczas współpracownik polityczny Piłsudskiego, Witold Jodko-Narkiewicz, zanotował w swym dzienniku: „Ziuk nie wierzy w wojnę”[5]. Wszystko więc, co potem nastąpiło, było gorączkową improwizacją. Wszystkie bowiem z dawna obmyślane i przygotowywane plany mobilizacyjne i operacyjne załamały się zupełnie pod naciskiem wydarzeń nie przewidzianych przez Piłsudskiego. Improwizacją był również wymarsz pierwszej kadrowej. I paru następnych kompanii. Z trudem udało się zebrać przynajmniej część ludzi. „Bez pieniędzy, bez intendentury, opierając się przeważnie na dobrej woli ludności Galicji - opisywał te chwile ich świadek naoczny, wybitny historyk - gromadziło się ludzi w Krakowie i stąd przesuwało ich do Krzeszowic, Chrzanowa i Zatora w celu uzbrojenia i nadania jakiej takiej spójności organizacyjnej.”[6] Tylko pierwsza kompania kadrowa przeszła granicę tuż pod Krakowem i tylko ona umundurowana i uzbrojona była w sposób przyzwoity. Aby ją wyposażyć w wielostrzałowe karabiny repetierowe systemu Mannlicher m. 95, trzeba je było ściągnąć ze wszystkich jednostek szkoleniowych Strzelca. Ale dla innych kompanii prawdziwej broni już nie starczyło. Pozostały archaiczne, jednostrzałowe Werndle. Mimo to wysyłano kompanie pospiesznie w pole. 7 sierpnia wyszedł z Krzeszowic oddział w sile około 500 ludzi. Ten to oddział prowadzili początkowo osobiście Piłsudski i Sosnkowski, przekazując potem dowództwo Mieczysławowi Norwid-Neugebauerowi. W Miechowie oddział podzielono na dwie kompanie. Uzbrojenie ich stanowiły stare, ciężkie karabiny Werndla, dawno już wycofane z użytku. Ponadto oddział zaopatrzony był w 160 kilogramów materiału wybuchowego. 10 sierpnia te dwie kompanie połączyły się z 1 kompanią kadrową tworząc pierwszy batalion kadrowy. Dołączyło doń pół setki kawalerzystów pod dowództwem Władysława Beliny-Prażmowskiego. W ciągu następnych paru dni przybyły dalsze oddziały, aż liczba ich osiągnęła pięć batalionów w sile około 3000 ludzi. Wygląd tego wojska opisuje jeden ze strzelców: „...zaopatrzono nas w karabiny jednostrzałowe systemu Werndla, które już dawno wyszły z użycia w wojsku liniowym. Karabiny te, duże, ciężkie, bez pasów, przewiesiliśmy na sznurkach, amunicję zaś schowaliśmy do plecaków, jeżeli kto posiadał, względnie rozmieściliśmy po

kieszeniach... Dziwacznie doprawdy wyglądało to nasze wojsko. Umundurowana była znikoma ilość. Bezwzględna większość szła w ubraniach cywilnych, różnokolorowych, w kapeluszach miękkich, słomkowych, melonikach itd. Doprawdy, że podobnej armii nie było chyba na kuli ziemskiej. Proszę sobie wyobrazić takiego parobczaka, bosego, w poszarpanym ubraniu, z wątpliwym nakryciem głowy, z karabinem na sznurku i workiem na plecach! Zdarzało się, że patrole nasze były zatrzymywane przez austriackich żandarmów.”[7] Z trzema tysiącami tak wyekwipowanego żołnierza Józef Piłsudski „rozpoczął wojnę”. Legenda, która się w tym momencie rodziła, głosiła potem, że temu właśnie Polska zawdzięcza swą niepodległość. Jednocześnie wyruszały w pole armie mocarstw europejskich. Szacowano je łącznie na 220 dywizji piechoty, 38 dywizji kawalerii i ponad 12 000 dział polowych. Czego zamierzał tu dokonać Piłsudski z pięciu batalionami piechurów i setką kawalerzystów? W jakim celu „rozpoczął wojnę”? A jednak plany, z którymi się nosił, nie były wcale z punktu widzenia militarnego tak absurdalne, jak by się wydawało z mechanicznego porównania tych liczb. Były natomiast całkowicie pozbawione szans urzeczywistnienia. Na szczęście! Gdyby bowiem były realne - mogły stać się źródłem nieobliczalnej w skutkach katastrofy politycznej. A sprawa polska zostałaby wtedy pogrzebana na dobre. Przedstawieniu tych planów Piłsudskiego poświęcony jest niniejszy szkic - WYMARSZ. Nie jest to więc historia sprawy polskiej w pierwszej wojnie światowej ani nawet historia Legionów. Jest to jedynie i wyłącznie historia pewnej określonej koncepcji Piłsudskiego, która zrodziła się na kilka lat przed wojną i spowodowała wymarsz oddziałów strzeleckich w pole, w sierpniu 1914 roku. W przekonaniu autora koncepcja ta zaważyła w sposób decydujący na dalszych losach Piłsudskiego i jego obozu. Dlatego poświęca jej tyle uwagi. By jednak w pełni zrozumieć genezę i sens tych planów i poczynań Piłsudskiego - musimy cofnąć się nieco w przeszłość.

Rewolucja czy insurekcja?

29 września 1906 roku doszło na terenie austriackiej twierdzy w Przemyślu do niezwykłego spotkania. Dwaj socjaliści polscy z zaboru rosyjskiego zjawili się u szefa sztabu i kierownika ośrodka wywiadowczego (Hauptkundschaftsstelle, w skrócie: HK Stelle) X korpusu armii austriackiej, pułkownika Franza Kanika. Spotkanie to otoczone było tajemnicą tak ścisłą, że przez z górą pół wieku nie przeniknęła o nim na zewnątrz żadna wzmianka. Dopiero w roku 1959 piszący te słowa odnalazł w wiedeńskim Kriegsarchiv (archiwum Ministerstwa Wojny) odnośne dokumenty i podał je do wiadomości publicznej. Zawierały one dokładną relację z przebiegu tego spotkania. A stanowiło ono - jak się przekonamy - epizod niepośledniego znaczenia dla rozwoju późniejszych wydarzeń.[8] Jednym z dwóch socjalistów polskich, którzy zgłosili się tego dnia u szefa przemyskiej HK Stelle i zostali przezeń przyjęci w asyście dwóch innych oficerów wywiadu, był nikt inny, tylko Józef Piłsudski. Drugim zaś - jego bliski współpracownik, dr Witold Jodko-Narkiewicz. Przedstawili się pułkownikowi Kanikowi jako członkowie władz centralnych Polskiej Partii Socjalistycznej - PPS. O Piłsudskim mowa jest w meldunku pik Kanika, relacjonującym to spotkanie, jako o „tym, który kieruje Organizacją Bojową”.[9] Było to chyba najbardziej niezwykłe przeżycie w karierze austriackiego pułkownika, który zapewne nigdy dotąd nie zetknął się z autentycznymi konspiratorami ani z propozycją współpracy z ich strony. Rozmowa, która się wywiązała, miała przebieg dość jednostronny. Mówili głównie Piłsudski i Jodko. Pułkownik zachowywał powściągliwe milczenie. To, co usłyszał, brzmiało niewątpliwie interesująco. Przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej zaofiarowali mu bowiem „usługi wywiadowcze wszelkiego rodzaju przeciwko Rosji w zamian za pewne wzajemne usługi”. Te wzajemne usługi polegać miały na ułatwieniu im przez władze austriackie nabywania broni i magazynowania jej w tajnych składach na terenie Galicji, na tolerowaniu funkcjonariuszy partyjnych i zwolnieniu członków tajnych organizacji antyrosyjskich - o ile są obywatelami monarchii habsburskiej - od obowiązku służby wojskowej w armii austriackiej w wypadku wojny z Rosją. Piłsudski zapewnił swego rozmówcę, że partia, którą reprezentuje, rozporządza na terenie Kongresówki siłą nie byle jaką: 70 000 uzbrojonych bojowców, w razie zaś otwartej walki może wystawić do 200 000 ludzi pod bronią oraz pociągnąć za sobą „wszystkie elementy polskie”. Ta siła była rękojmią wywiązania się z przyjętych zobowiązań wywiadowczych, a w wypadku wojny między Rosją a monarchią habsburską - Piłsudski podejmował się zmobilizować ją do czynnego wystąpienia po stronie Austrii. Była to więc zapowiedź wzniecenia w Kongresówce zbrojnego powstania. Powodzenie tego powstania wymaga jednak pewnych przygotowań. Doraźnie więc Piłsudski proponuje wymianę wzajemnych usług: działalność szpiegowsko-wywiadowczą na rzecz Austrii w zamian za pomoc austriackich władz wojskowych i ułatwienie mu roboty na terenie Galicji, która stanowiłaby bazę ludzką i materiałową przyszłych operacji powstańczych w zaborze rosyjskim. Taki był w ogólnych zarysach przebieg owej rozmowy. Stwierdźmy przy tym od razu, że Piłsudski i Jodko samozwańczo występowali w charakterze członków władz centralnych PPS, żaden z nich bowiem do takiego występowania nie był upoważniony. Zgoła zaś fantastycznie brzmiały dane

liczbowe, ilustrujące możliwości organizacyjne PPS na terenie Kongresówki. Liczba bojowców w szczytowym momencie aktywności Organizacji Bojowej nie przekraczała 5 000 ludzi, a w licznych akcjach wykruszyła się i stopniała znacznie. Liczba więc 70 000 uzbrojonych bojowców, a tym bardziej 200 000 ludzi pod bronią w wypadku „otwartej walki”, była absolutnym wymysłem, obliczonym chyba na bezgraniczną łatwowierność austriackiego pułkownika. Obok Piłsudskiego i Jodki w rozmowie brały wszakże udział jeszcze dwie osoby. Odegrały one co prawda rolę raczej instrumentalną, jako pośrednicy między Piłsudskim a ośrodkiem wywiadowczym w Przemyślu, ale dalszy rozwój wypadków nasuwa poważne przypuszczenia, że jedna z tych osób była czymś więcej niż przypadkowym ogniwem pośredniczącym. Wraz z Piłsudskim i Jodką na spotkanie przyszli Józef Weiser i Józef Czernecki. Pierwszy zamożny przemysłowiec z Sasowa pod Złoczowem, właściciel sporej papierni, brat deputowanego do parlamentu austriackiego i człowiek ustosunkowany - był osobistym znajomym Piłsudskiego od dość dawna. Sympatyk PPS, oddawał partii różne usługi, udzielając w swym domu schronienia i pomocy „nielegalnikom” zza kordonu. Jego adres był przez czas dłuższy skrzynką pocztową dla konspiracyjnej korespondencji Piłsudskiego. Piłsudski, choć skwapliwie wyzyskiwał jego stosunki i możliwości, odnosił się doń w sposób ironicznie arogancki. Weiser był tym człowiekiem, który na prośbę Piłsudskiego podjął się skontaktowania go z wywiadem austriackim. Dokonał tego za pośrednictwem Józefa Czerneckiego, komisarza ochrony skarbowej (Finanzwache) we Lwowie, a zarazem funkcjonariusza tamtejszego ośrodka wywiadowczego. Stąd obecność obu tych panów przy rozmowie w gabinecie pułkownika Kanika. O czym jednak żadna z pozostałych osób nie wiedziała, a co wykryto dopiero w kilka lat później (choć wątpić należy, czy kiedykolwiek doszło to do wiadomości Piłsudskiego), to fakt, że Czernecki odgrywał podwójną rolę. Służył bowiem na dwie strony! Był nie tylko funkcjonariuszem HK Stelle, ale równocześnie agentem carskiej Ochrany. Rzecz wyszła na jaw dopiero w roku 1912, kiedy zwierzchnicy Czerneckiego nabrali pewnych podejrzeń i wszczęli przeciwko niemu dochodzenie. Było już jednak za późno. Czernecki zorientował się w porę i w sierpniu 1912 roku zbiegł do Kijowa, gdzie mieściła się jego macierzysta komórka Ochrany.[10] We Lwowie i Wiedniu postarano się tymczasem o zatuszowanie całej sprawy, by nie nabrała niepotrzebnego rozgłosu i nie poderwała autorytetu organów wywiadu wojskowego. Nie na wiele się to zdało wobec kompromitacji, która nastąpiła wkrótce na tle afery pułkownika Redla. Sprawa Józefa Czerneckiego została więc zagrzebana w aktach Biura Ewidencyjnego (Evidenzbureau) C. i k. Sztabu Generalnego w Wiedniu, które było centralą austriackiego wywiadu wojskowego, i dopiero po pół wieku ujawniona podczas kwerendy w tamtejszych archiwach. Sama przez się dość incydentalna nie zasługiwałaby może na obszerniejsze omówienie, gdyby nie pewna polemika prasowa, która toczyła się w roku 1913, czyli w rok po zdemaskowaniu Czerneckiego. Na łamach niektórych pism polskich, przeciwnych akcji Piłsudskiego, ukazały się wtedy artykuły, sugerujące zupełnie otwarcie, że w robocie jego maczają palce agenci Ochrany. Pierwszy z zarzutami wystąpił dziennik narodowo-demokratyczny w Warszawie, Gazeta Poranna.[11] Potem podjął je czołowy publicysta endecji, Zygmunt Balicki, w głośnej w swoim czasie serii artykułów pt. „Dezorientacja” austriacka na łamach Przeglądu Narodowego.[12] Balicki wiązał rzecz z aferą pułkownika Redla, który był przez czas pewien kierownikiem Biura Ewidencyjnego i z tego tytułu miał do czynienia ze sprawami polskimi, potem zaś został zdemaskowany jako

szpieg rosyjski. Piłsudski w Naprzodzie[13] krakowskim gwałtownie odpierał zarzuty Balickiego. Nie wiemy, czy Redl miał coś wspólnego z Czerneckim. Wiemy natomiast ponad wszelką wątpliwość, że Czernecki miał wiele wspólnego z ustanowieniem kontaktów między Piłsudskim a wywiadem austriackim, a zarazem był agentem Ochrany. Może więc zarzuty Balickiego nie były tak całkiem bezpodstawne i bezsensowne, jak utrzymywał Piłsudski... Cała ta afera ma wszakże znaczenie dość podrzędne. We wszystkich kombinacjach politycznych, opartych na współpracy z wywiadami wojskowymi i na powiązaniach agenturalnych, akty prowokacji i działania „na dwie strony” są zjawiskiem niejako naturalnym. Dużo istotniejszy jest polityczny aspekt przemyskich rokowań Piłsudskiego. Nim się tu głównie zajmiemy.

Przedstawione pułkownikowi Kanikowi propozycje zawierają w ogólnym zarysie istotę politycznych koncepcji Piłsudskiego, które w najbliższych latach stać się miały wytyczną całej jego działalności. Koncepcje te dojrzewały w umyśle wybitnego przywódcy PPS już od dawna. We wrześniu 1906 roku musiały wykrystalizować na tyle, że Piłsudski zdecydował się uczynić kroki wiodące do ich realizacji. Wizyta w twierdzy przemyskiej stanowiła ten pierwszy krok. W najzwięźlejszym ujęciu sprowadzały się te plany do ostatecznego zerwania z ruchem socjalistycznym i przerzucenia się na robotę czysto wojskową i na przygotowania powstańcze. Wprawdzie Piłsudski pozostawał jeszcze przez kilka lat w szeregach PPS, wyzyskując umiejętnie jej aparat partyjny, a przede wszystkim jej socjalistyczną firmę, ale to, co teraz czynił, nasunęło nawet tak ufającym mu ludziom, jak Józef Kwiatek, organizator pierwszej zbrojnej demonstracji warszawskiej na placu Grzybowskim, podejrzenia, że „Piłsudski nie jest socjalistą, a jego nowe wskazania taktyczne nie dadzą się pogodzić z podstawami światopoglądu socjalistycznego i z wymaganiami taktyki proletariackiej”.[14] W gruncie rzeczy wątpliwości Kwiatka dają się rozciągnąć na całą działalność Piłsudskiego w szeregach PPS. Dziwić się raczej należy, że tak późno uświadomili to sobie jego współtowarzysze. Dmowski był o wiele bardziej przenikliwy. Już w roku 1903 przejrzał swego rywala: „Nie - pisał w Przeglądzie Wszechpolskim - p. Piłsudski w głębi ducha socjalistą nie jest”.[15] Był natomiast Piłsudski od samego początku wyrazicielem owego epigonizmu powstańczego, który tak bardzo ciążył na większości założycieli i przywódców PPS. „Jego powstańcze tendencje - pisze historyk i biograf Piłsudskiego, absolutnie mu oddany - już i przed rokiem 1904 nie były dla nikogo tajemnicą. Dawał im wyraz w ogłaszanych artykułach, w listach do towarzyszy partyjnych, w długich nocnych rozmowach »przy skromnej herbatce studenckiej«„[16] Dla wielu z tych ludzi - a do nich zaliczyć trzeba Piłsudskiego - socjalizm był tylko pretekstem. Uświadamiali sobie bowiem, że w przeobrażającej się strukturze socjalnej kraju klasa robotnicza staje się najbardziej dynamiczną siłą, bez której wszelkie poważniejsze poczynania polityczne są niemożliwe. Program socjalistyczny służyć więc miał mobilizacji mas pod sztandarem partii, której przywódcy taili w sobie dążenia i zamiary niewiele z socjalizmem mające wspólnego. Ich postawy klasowe były zresztą bardzo niewyraźne, a jeśli znamionowała je niechęć do mieszczaństwa, to płynęła ona nie tyle z nienawiści proletariusza do burżuja, ile ze wzgardy szlachcica dla tych, co parają się łokciem i miarką. Na tym tle u schyłku dziewiętnastego stulecia rozpętał się w polskim ruchu robotniczym spór, który rychło doprowadzić miał do powstania drugiej obok PPS partii socjalistycznej w zaborze

rosyjskim. Z czasem przybrała ona nazwę Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Była partią marksowską i rewolucyjną, żyjącą w autentycznej rzeczywistości swoich czasów. Spór między PPS a SDKPiL był czymś odmiennym od typowych dla międzynarodowego ruchu robotniczego sporów pomiędzy reformistycznym a rewolucyjnym jego skrzydłem. Był nie tylko sporem dwóch poglądów na drogę do socjalizmu, lecz starciem dwóch epok historycznych. PPS przynosiła z sobą w świat współczesny balast dawno minionych lat i przeżytych idei: romantyzm polityczny, utopizm socjalistyczny, radykalizm szlachecki, rojenia powstańcze... Dlatego w nader tylko ograniczonym zakresie można ją porównywać do prawicowych, reformistycznych partii II Międzynarodówki. Cokolwiek da się o nich powiedzieć - tkwiły one mocno w realiach politycznych, ekonomicznych i socjalnych epoki. Kto walczy o skrócenie czasu pracy, podwyżkę zarobków o pięć fenigów czy centimów za godzinę, o ubezpieczenia społeczne i higienę pracy, ten musi chodzić twardo po ziemi i znać się na tym wszystkim. Przywódcy PPS myśleli zupełnie innymi kategoriami niż typowi reformiści, dlatego raziło ich często „filisterstwo” i „przyziemny realizm” tamtych. Jeżeli dla Bernsteina, duchowego ojca reformizmu, „cel [socjalistyczny] był niczym, a ruch wszystkim”, to dla przywódców PPS cel był niczym, a ruch robotniczy środkiem do zupełnie innego celu: walki o niepodległe państwo polskie, pojmowanej jako wskrzeszenie powstańczych tradycji roku sześćdziesiątego trzeciego. Częściowo tłumaczy się to oczywiście nienormalnymi warunkami kraju, pozbawionego niepodległego bytu i podzielonego między trzy mocarstwa zaborcze. Ucisk narodowy był tu niewątpliwie zjawiskiem równie dojmującym, co ucisk klasowy i musiał w istotny sposób oddziaływać na świadomość mas. PPS wyzyskiwała ten stan rzeczy nader umiejętnie, tłumacząc krzywdę społeczną faktem niewoli narodowej. Nie potrafiła się, niestety, z tym problemem uporać SDKPiL. Odrzucając słusznie utopijne i epigońskie, z nacjonalizmu zrodzone hasła PPS, Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy zapoznawała wagę kwestii narodowej, nie doceniała rewolucyjnej dynamiki haseł narodowowyzwoleńczych w ujarzmionym kraju. Tym istotniejszych, że polskie klasy posiadające ugrzęzły po uszy w bagnie ugody z zaborcami, głosząc politykę „trójlojalizmu”. Niewątpliwie głęboko w masach tkwiące aspiracje i dążenia narodowo-niepodległościowe nie znalazły w SDKPiL bezpośredniego zrozumienia. Ideologiczna niedojrzałość SDKPiL w kwestii narodowej spotkała się później z surowym osądem Lenina. Bolszewicy rosyjscy nigdy takiego błędu nie popełnili. Spór między PPS a SDKPiL nie był bynajmniej sporem doktrynalno-teoretycznym. Miał on niesłychanie doniosłe znaczenie dla praktycznej polityki polskiej. Dotyczył - losów narodu. Nie było wówczas problemu bardziej nadeń doniosłego. Sprowadzał się do dylematu na miarę być albo nie być. Czy Polska raz jeszcze powtórzyć ma tragiczne doświadczenie zbrojnego powstania narodowego ze wszystkimi konsekwencjami beznadziejnej walki izolowanej garstki straceńców przeciwko całej potędze caratu wspartej o uzbrojenie nowoczesnej armii? Czy też związać swe nadzieje wyzwoleńcze z ogólnorosyjską rewolucją, która jedynie mogła poderwać i obalić potęgę carskiego absolutyzmu? Piłsudski rozstrzygał ten dylemat w sposób jednoznaczny a brzemienny zapowiedzią katastrofy narodowej. Cytujemy znowu jego biografa, który odczytuje bezbłędnie intencje Piłsudskiego: „Jego zdaniem - powstanie było »obowiązkiem pokolenia samo w sobie« - »bez względu na rezultat«; czyn zbrojny »z fatalną siłą ciąży nad pobitym narodem historycznym« - ciąży jako »uzmysłowienie protestu przeciw niewoli«. Na dręczące towarzyszy wątpliwości odpowiadał stale, że »każde pokolenie krwią swoją musi przypomnieć, że Polska żyje i że z niewolą się nie

pogodziła«. A nawet - jeśli warunki zewnętrzne, nastroje społeczeństwa i stan sił fizycznych nie pozwalają na realny program powstaniowy, lecz tylko i co najwyżej na »blagę powstańczą«, to choćby nawet taką blagą zmusi się Europę, by »o nas myślała i mówiła« - i już przez to »spełnimy swoje«...”[17] Jeszcze dziś - a może właśnie dziś, po doświadczeniach innego powstania - słów tych nie sposób czytać bez dreszczu grozy. Był to program narodowego samobójstwa. Powstanie zbrojne w zaborze rosyjskim w stylu „narodowej ruchawki” roku 1863 - a ten wzór miał Piłsudski ustawicznie przed oczyma - nie miało najmniejszej szansy powodzenia. Piłsudski nie uzależniał go zresztą od jakichkolwiek szans. Ściągnęłoby ono na kraj klęskę nieobliczalną, wykrwawiłoby go doszczętnie, sprowadziłoby nań prześladowania, przyćmiewające wszystko, czego po tamtej klęsce dokonał Murawiew, oddałoby Królestwo na łup gwałtownej rusyfikacji i bezprzykładnego ucisku. I - last but not least - wywołałoby niebywałą falę reakcji w całym imperium rosyjskim, wyraźnie już wstrząsanym utajoną, ale narastającą rewolucją. Temu programowi samobójstwa narodowego przeciwstawiała SDKPiL perspektywę rewolucji ogólnorosyjskiej, wymierzonej w cały system absolutyzmu carskiego i niosącej zapowiedź wyzwolenia ludom imperium. Prawda, że SDKPiL nie wiązała tej perspektywy z jasnym programem rozwiązania kwestii narodowej. Ale logika rewolucji miała swoje własne prawa, a czołowa partia rewolucji rosyjskiej - bolszewicy - odczytywali te prawa trafnie, proklamując zasadę stanowienia o sobie wszystkich narodów imperium. Warunkiem powodzenia tej rewolucji było oczywiście współdziałanie proletariatu polskiego z rosyjską klasą robotniczą, która z natury rzeczy musiała w tej walce przewodzić. By odeprzeć tę logiczną koncepcję, wyrastającą z analizy realnej sytuacji politycznej Rosji, przywódcy PPS ukuli teorię o „niedojrzałości proletariatu rosyjskiego” i płynącym stąd nakazie samodzielnych przygotowań powstańczych. Piłsudski zaś ze swymi najbliższymi współpracownikami wyciągał praktyczne wnioski z tej teorii, która dwukrotnie w ciągu najbliższego dziesięciolecia okazała się z gruntu fałszywa. Dwie rewolucje rosyjskie zadały jej po prostu kłam. Ale Piłsudski - jak się przekonamy - niemal całkowicie pozbawiony był umiejętności politycznego myślenia i brakło mu daru przewidywania. Miarą aberracji politycznej, której ulegał wraz z gronem najbliższych towarzyszy, jest wyprawa tokijska. Zbyt mało przywiązuje się wagi do tego dziwnego epizodu, który jak żaden inny może w działalności Piłsudskiego odsłania drogi, jakimi chadzał jego umysł. W kilka miesięcy po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej kierownictwo PPS wszczęło rokowania z władzami japońskimi, uwieńczone zaproszeniem dwóch przedstawicieli partii do Tokio. Piłsudski i Tytus Filipowicz wyruszyli tam w maju i wylądowali w lipcu 1904 roku. Zaprezentowali rządowi japońskiemu obszerny memoriał i odbyli kilka rozmów z oficerami Sztabu Generalnego. Proponowali dywersję na tyłach armii rosyjskiej (przyobiecali nawet wysadzenie w powietrze dwóch mostów na kolei transsyberyjskiej, a więc w głębi Rosji), a w momencie osłabienia Rosji działaniami wojennymi - zapowiedzieli zbrojne powstanie w Kongresówce. Uzależniali podjęcie tej akcji od uzyskania odpowiedniej pomocy technicznej i dostatecznej ilości broni. W poprzedzającej rokowania tokijskie korespondencji z ambasadorem japońskim w Londynie, markizem Hayashi, Jodko-Narkiewicz powoływał się na uzgodnioną rzekomo z innymi „organizacjami działającymi na obszarze dawnego Królestwa Polskiego” gotowość wspólnego działania „dla utworzenia zjednoczonej siły rewolucyjnej”, obejmującej „ludy polski, litewski, białoruski i łotewski”, dzięki czemu „zniknęły ostatnie przeszkody wspólnego działania i już tylko

od nas zależy rozpoczęcie akcji rewolucyjnej, która poruszy trzydziestomilionową ludność”.[18] Realia tego oświadczenia są jeszcze bardziej fantastyczne niż propozycje przedstawione później pułkownikowi Kanikowi w Przemyślu. Ludność Królestwa nie przekraczała 12 milionów, nie było wśród niej zupełnie Łotyszów, a znikoma tylko liczba Białorusinów i Litwinów. Na terenie Łotwy działalność PPS była żadna, na ziemiach litewskich i białoruskich - minimalna. A wszystkich razem członków liczyła wtedy PPS około tysiąca. Obietnica „poruszenia trzydziestu milionów” była najoczywistszą mistyfikacją. A wyprawa tokijska Piłsudskiego zakrawa raczej na „wycieczkę w krainę czarów” niż na misję polityczną. Skończyła się ona zupełnym fiaskiem. Historycy z obozu Piłsudskiego skłonni są przypisywać to niepowodzenie intrygom politycznym... rządu brytyjskiego oraz Romana Dmowskiego, którego równoczesny wyjazd do Japonii określają mianem „najjaskrawszego przykładu samozwaństwa i krętactwa politycznego”.[19] „Samozwaństwo” to grube słowo, bo jakim mandatem legitymował się Piłsudski? Wydaje się jednak rzeczą zbędną szukanie aż tak zawiłych wyjaśnień. Byłoby raczej dziwne, gdyby rząd japoński przyjął osobliwą propozycję „sojuszu polskojapońskiego”, czyli układu z nie istniejącym państwem, w którego imieniu przemawiał nikomu nie znany działacz rewolucyjny z egzotycznej krainy w środkowej Europie. Tak egzotyczna polityka japońska nie była. Uprzejmość japońskich dyplomatów nie pozwalała im wszakże odesłać przybysza z pustymi rękami. Zaproponowali więc, by PPS udzielała wywiadowi japońskiemu informacji natury szpiegowskiej, co też w nieznacznym zakresie miało miejsce. Pozostał natomiast z wyprawy tokijskiej niezmiernie interesujący dokument w postaci owego memoriału, złożonego władzom japońskim. Odsłania on cele polityczne, które przyświecały wtedy Piłsudskiemu, a którym pozostał właściwie wierny do końca. Wynika zeń, że Piłsudski dążył do rozbicia państwa rosyjskiego na kilkanaście odrębnych tworów politycznych, a środkiem po temu miały być ruchy irredentystyczne narodów ujarzmionych przez carat. Nie rewolucja więc, lecz szereg powstań narodowych, zmierzających do rozczłonkowania Rosji, miało być celem działania PPS. Piłsudski uważał jednak, że większość ujarzmionych narodów nie dojrzała do tych zadań. Stąd szczególne znaczenie Polski, która powołana jest do odegrania roli hegemona tego ruchu. Tkwią tu wszystkie założenia późniejszego programu prometejskiego, który Piłsudski próbował realizować piętnaście lat później, już w niepodległej Polsce. Tymczasem „niedojrzałość polityczna proletariatu rosyjskiego” zamanifestowała się w momencie klęski wojennej caratu wybuchem pierwszej wielkiej rewolucji rosyjskiej. Odpowiedział natychmiast wszczęciem walki rewolucyjnej u siebie „bohaterski proletariat bohaterskiej Polski” - mówiąc słowami Lenina. W tej walce PPS odegrała niepoślednią rolę. W toku rewolucji dokonały się w jej łonie znamienne przeobrażenia. Do partii napłynęły tysiące nowych członków, w przeważającej mierze robotników. W ciągu niespełna dwu lat liczebność partii wzrosła blisko pięćdziesięciokrotnie. Jeżeli w chwili wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej liczyła PPS niespełna tysiąc członków, to w przededniu IX Zjazdu, w listopadzie 1906 roku, miała ich ponad 35 000. W warunkach nielegalności była to już partia masowa. W rewolucyjnej sytuacji szybko rósł poziom świadomości politycznej jej członków. PPS odnalazła wreszcie swe klasowe i socjalistyczne oblicze. Z gruntu też zmieniła się atmosfera i charakter życia partyjnego. Trzeba pamiętać, że PPS przedrewolucyjna była niewielką, konspiracyjną organizacją, kierowaną przez kilkunastu ludzi. Od założenia partii przez lat dwanaście ten „krąg wtajemniczonych”, zwanych „starymi”, bardzo zwarty i zżyty, z rzadka tylko dopuszczał do swego grona kogoś z zewnątrz. I skutecznie potrafił się przeciwstawiać opozycji „młodych”, którzy, krytykując

nacjonalistyczne i epigońskie idee „starych”, próbowali skierować partię na tory bardziej socjalistyczne i klasowe. Żywiołowy wzrost partii w okresie rewolucyjnym rozbił te familijne niejako stosunki, panujące w kierownictwie PPS. „Starzy” stanęli nagle wobec nie znanego sobie i niezrozumiałego zjawiska. Masy zaczęły oddziaływać na linię polityczną partii. Już na samym początku rewolucji, w marcu 1905 roku, „starzy” przeżyli wstrząs. VII Zjazd partii w Warszawie uchwalił obieralność Centralnego Komitetu Robotniczego, ocenił nader krytycznie politykę „starych” i, odrzucając mitologię powstańczą, wypowiedział się na rzecz polityki klasowej i rewolucyjnej. Ten zwrot na lewo znalazł odbicie w składzie nowego CKR. Weszli doń w większości „młodzi”, którzy „odrzucali utrudniającą porozumienie z socjalistami rosyjskimi a mało popularną wśród robotników polskich koncepcję powstańczą, pojmowaną jako wojna polsko-rosyjska (była to ideologia niektórych towarzyszy bardzo bliskich J. Piłsudskiego)”[20] - pisze historyk PPS. Piłsudski pozostał w CKR, ale po raz pierwszy w swej karierze partyjnej był w mniejszości. Nowe stanowisko większości partyjnej znalazło odbicie na łamach Robotnika (nr 62), który pisał: „Powstanie, rozumiane jako ruch zbrojny ludu polskiego przeciw rządowi najezdniczemu, ruch, oderwany od ogólnopaństwowej rewolucji, nie ma absolutnie żadnych widoków powodzenia. Rząd carski wszystkie swe siły zbrojne skierowałby przeciw Polsce i utopiłby cały ruch w potokach krwi”. Ale był to dopiero początek. W miarę, jak rewolucja nabierała rozmachu, lewica „młodych” brała górę i umacniała się coraz bardziej na kierowniczych stanowiskach w partii. W czerwcu 1905 roku wybrany został lewicowy CKR już bez Piłsudskiego. Było to dlań zupełnie nowe doświadczenie. Po raz pierwszy w życiu znalazł się w masowej partii socjalistycznej, tętniącej życiem politycznym, coraz mocniej przenikniętej duchem klasowości i rewolucji, coraz bardziej poczuwającej się do solidarności z proletariatem Rosji. Nie czuł się w tej atmosferze dobrze. Ideałem była dlań organizacja „karna, sprężysta, na wpół wojskowa” - zupełne przeciwieństwo tego, czym była PPS lat rewolucji. Był jednak Piłsudski działaczem zbyt doświadczonym, by pójść od razu za głosem tych spośród „starych”, którzy doradzali rozłam. To wymagało gruntownych przygotowań. Sposobność podjęcia tych przygotowań nastręczyła uchwała CKR o utworzeniu Wydziału Spiskowo-Bojowego. W październiku 1905 roku Rada Partyjna powierza Piłsudskiemu kierownictwo Wydziału i Organizacji Bojowej. Był to - jak pokazała przyszłość - błąd brzemienny w skutki. Bo dzięki daleko posuniętej autonomii Wydziału Piłsudski znalazł tu bazę działania, która pozwoliła mu skupić wszystkie żywioły niezadowolone z nowego kursu partii. Powstał zawiązek przyszłej organizacji rozłamowej. Tymczasem proces radykalizacji partii posuwał się naprzód. Przełomową rolę odegrał tu VIII Zjazd, który obradował we Lwowie przez 12 dni lutego 1906 roku. Uczestniczyło w nim 156 delegatów, w ogromnej większości „młodych”. Daremnie Piłsudski „próbował zburzyć ślepą i naiwną wiarę w rewolucję rosyjską”.[21] Jego koncepcje spotkała całkowita porażka. Rezolucja zjazdu stanowczo odrzucała „myśl o powstaniu narodowym”, jako utopijną i sprzeczną z „istotą walki proletariackiej, która opiera się na solidarnym wystąpieniu klasy robotniczej całego państwa”. Partia uważała, że tylko „rewolucja stworzy warunki, które w przyszłości umożliwią urzeczywistnienie niepodległości”. Uchwała zjazdu zasługuje na uwagę jeszcze z jednego względu. Po raz pierwszy występuje tu postulat niepodległości, pojmowanej jako „zjednoczenie trzech dzielnic Polski w wolną rzeczpospolitą demokratyczną”.[22] Niepodległościowe koncepcje Piłsudskiego były w gruncie

rzeczy niezmiernie wąskie. Ograniczały się wyłącznie do zaboru rosyjskiego. Jego „powstanie narodowe” miało w najpomyślniejszym układzie warunków przynieść niepodległość tylko zaborowi rosyjskiemu. Piłsudski milcząco, niemniej wyraźnie, zgłaszał całkowite désintéressement w sprawie zaborów pruskiego i austriackiego. Rzecz charakterystyczna, że postulat niepodległości dla wszystkich trzech zaborów wysunął zjazd o wyraźnie lewicowym obliczu. Głosami lewicy i centrum wybrano też ponownie lewicowy CKR. Teraz spór w łonie partii zaognił się jeszcze bardziej. Najwyraźniej dojrzewał rozłam. „Starzy” nie ukrywali swego zniecierpliwienia i gdzieś w tym czasie musiały zakiełkować w umyśle Piłsudskiego koncepcje, które zaprowadziły go do szefa ośrodka wywiadowczego w austriackiej twierdzy w Przemyślu. Próbowano później tłumaczyć, że krok ten był następstwem upadku rewolucji i wynikiem długiej a gruntownej analizy źródeł jej klęski. I że w wyniku tych rozważań Piłsudski doszedł do wniosku, iż nie „żywiołowa akcja rewolucyjna”, lecz tylko akcja militarna, z góry starannie przygotowana, może obalić panowanie caratu w Polsce poprzez „powstanie narodowe, pojmowane jako wojna z Rosją”. Ale trzeba to wyjaśnienie zaliczyć do rzędu owych legend, które osnuły z czasem całą działalność Piłsudskiego. Żeby tę legendę uprawdopodobnić, historycy apologeci Piłsudskiego przesunęli datę szukania styczności z austriackimi władzami wojskowymi o całe dwa lata, do roku 1908. Tymczasem, jak wiemy, Piłsudski nawiązał tę styczność już we wrześniu 1906 roku. Rewolucja w Rosji jeszcze trwała i za wcześnie było na gruntowną jej analizę. Piłsudski doszedł tylko do wniosku, że partia socjalistyczna nie nadaje się na instrument realizowania jego zamysłów powstańczych. Całe doświadczenie okresu rewolucyjnego utwierdzało go w tej ocenie. Im bowiem bardziej masowa stawała się partia, tym bardziej ważył w niej element klasowej świadomości i rewolucyjnej solidarności z proletariatem Rosji. I tym bardziej jej postawa krępowała mu swobodę ruchów. By tę swobodę odzyskać, postanowił z partii wyjść i przystąpić do tworzenia owej karnej, zdyscyplinowanej, na poły wojskowej organizacji, która byłaby powolnym narzędziem jego polityki i mogła stać się zawiązkiem przyszłej „armii ludowej” - jak ją wtedy nazywał - zdolnej do podjęcia „wojny polsko-rosyjskiej”. Rzecz wymagała starannego przygotowania. Piłsudski mógł być fantastą w dziedzinie kształtowania wielkich koncepcji politycznych, ale w codziennej praktyce organizacyjnej był działaczem bardzo realnym. Rozumiał bezsens opuszczenia szeregów partyjnych bez dostatecznego podmurowania swej zamierzonej roboty wojskowej. Postanowił wyjść z partii z ludźmi, pieniędzmi, bronią i zapewnić sobie możliwość wyzyskiwania także i na przyszłość socjalistycznej firmy. A zarazem przygotować solidną bazę operacyjną. Tu właśnie miały mu przyjść z pomocą stosunki z austriackimi czynnikami wojskowymi w Galicji. Że takie właśnie były koleje planów Piłsudskiego i że datują się one z czasów znacznie wcześniejszych, niż głosi historiografia jego obozu, dowodzi porównanie dat. Jeżeli zjawił się w sztabie korpusu przemyskiego pod koniec września 1906 roku, to przyjąć musimy, iż przygotowanie tej wizyty zajęło co najmniej kilka tygodni. Decyzja zaś o takiej wadze nie mogła zapaść pod wpływem impulsu chwili. Musiała być owocem długich i skrupulatnych rozważań. Co najmniej paromiesięcznych. Świadczy zresztą o tym jeszcze jeden fakt. W czerwcu 1906 roku nastąpił w partii nowy zwrot. Konferencja partyjna obaliła lewicowy CKR, do władzy doszło centrum. Próbowało ono polityki bardziej kompromisowej wobec „starych” z prawicy partyjnej, by zapobiec niebezpieczeństwu rozłamu. Ale Piłsudski był już na wszystko zdecydowany. Wiedział, że jego koncepcje roboty czysto wojskowej spotkają się ze sprzeciwem nawet u towarzyszy z centrum partyjnego. Zaczął teraz posługiwać się Organizacją Bojową

wyłącznie w celu gromadzenia funduszy na tę robotę. Na tym tle starł się kilkakrotnie z CKR. W partii rozlega się coraz donośniej powszechne żądanie ograniczenia samowoli Wydziału Bojowego. To znaczy samowoli Piłsudskiego. W takim właśnie momencie dochodzi do spotkania w przemyskiej twierdzy. Piłsudski uda się na nie świadom, że postępuje wbrew stanowisku partii i że nigdy nie uzyskałby aprobaty tego kroku. Decyduje się więc działać samorzutnie, w najściślejszej tajemnicy, wprowadzając w swe zamysły tylko parę oddanych sobie osób, m. in. Jodko-Narkiewicza. Było to, rzecz prosta, nie tylko złamaniem dyscypliny, nadużyciem zaufania i pogwałceniem wszelkich norm życia partyjnego, ale i naruszeniem najelementarniejszych wymogów lojalności w stosunku do partii i własnych towarzyszy. Któż bowiem upoważnił go do występowania w charakterze członka centralnych władz Polskiej Partii Socjalistycznej i do przemawiania w imieniu partii, która była przeciwna całej jego polityce? Ale takie względy nigdy nie odgrywały większej roli w postępowaniu Piłsudskiego. Przywykł traktować wszystkie organizacje, w których działał, jako instrument swej osobistej polityki. Gdy instrument się zużył, odrzucał go bez wahania. Mieli się o tym przekonać nawet najbliżsi mu ludzie w PPS, potem w rozłamowej frakcji i w Komisji Tymczasowej Stronnictw Niepodległościowych, i w NKN, i w Legionach, i później jeszcze. Wkrótce po wizycie przemyskiej, która pozostała tajemnicą przez pół wieku, doszło do otwartego konfliktu między Piłsudskim a władzami partyjnymi. W październiku 1906 roku Piłsudski przeprowadził bez wiedzy CKR dwie akcje bojowe, a 8 listopada nastąpiła tzw. akcja pod Rogowem - napad na pociąg pocztowy - dokonana wbrew wyraźnemu zakazowi władz partyjnych. Było oczywiste, że Piłsudski dąży do wyłamania się spod wszelkiej kontroli CKR i posługuje się Organizacją Bojową według osobistego widzimisię. CKR zawiesił więc Wydział Bojowy w czynnościach. 18 listopada rozpoczął się w Wiedniu IX Zjazd PPS. Piłsudski i prawica partyjna znaleźli się na nim w znikomej mniejszości. Rezolucja zjazdowa, uchwalona ogromną większością głosów, poddała surowej krytyce całą ich dotychczasową politykę. Szczególnie ostry sprzeciw budziła akcja Wydziału Bojowego, w której zjazd dopatrzył się działania na szkodę rewolucji. Można sobie wyobrazić, jak gwałtowna byłaby reakcja zjazdu, gdyby doszła go wiadomość o rokowaniach Piłsudskiego z wywiadem wojskowym jednego z państw zaborczych i o ofiarowaniu mu usług partii! Piłsudski i prawica partyjna odpowiedzieli na uchwałę zjazdu rozłamem. 11 delegatów opuściło salę obrad. 22 listopada 1906 roku powstała PPS Frakcja Rewolucyjna. Piłsudski miał znowu w ręku powolny instrument. Choć nie tak powolny, jak mniemał. Nawet ten blady socjalizm frakcji miał mu nastręczyć niejakie kłopoty. Ale to dopiero nieco później. Tymczasem mógł całą energię obrócić ku realizacji celu, który nazywał się tworzeniem „siły fizycznej”.

HK Stelle i ZWC

Podejmując robotę wojskową, Piłsudski wybrał jako teren swojej działalności Galicję. Przemawiało za tym wiele względów. Ze wszystkich trzech zaborów zabór austriacki dawał Polakom największy zakres swobody. Austria była monarchią konstytucyjną. Galicja miała autonomię polityczną z własnym Sejmem we Lwowie, polskim - zazwyczaj - namiestnikiem i polską administracją, w której obowiązywał język polski. Polskie było szkolnictwo i wyższe uczelnie, polskie życie kulturalne rozwijało się bez przeszkód. Polacy odgrywali poważną rolę w życiu politycznym monarchii habsburskiej. Piastowali często teki ministerialne, nie wyłączając teki premiera i ministra spraw zagranicznych. Nigdy jednak nie wyzyskiwali tych stanowisk, by skierować politykę monarchii na tory sprzyjające sprawie polskiej. Albowiem u podstaw „ugody polsko-habsburskiej” leżała uchwała Sejmu galicyjskiego z roku 1866, kończąca się słynną formułą „przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy”. Była ona deklaracją lojalizmu i wyrzeczenia się wszelkich dążeń niepodległościowych. „Ugoda polskohabsburska” miała bardzo wyraźnie zarysowany profil klasowy. Była sojuszem monarchii z galicyjską arystokracją, szlachtą, hierarchią kościelną i biurokracją. Wykładnikiem politycznym tych sił było stronnictwo konserwatywne, które przeszło do historii pod mianem „Stańczyków”. Ono miało tu monopol rządzenia. I rządziło w duchu absolutnego lojalizmu wobec tronu. Paradoksalnym więc zbiegiem okoliczności niepodległościowy ruch Piłsudskiego znaleźć miał oparcie w najbardziej wobec zaborcy lojalnej dzielnicy Polski. Właściwie pogodzonej ze swym losem. Paradoks był jednak pozorny. Albowiem niepodległościowość obozu Piłsudskiego była bardzo ograniczona, zwracała się tylko przeciw jednemu zaborcy - Rosji, nie miała charakteru ogólnonarodowego, trójzaborowego. Była więc w określonych okolicznościach całkowicie do pogodzenia z polityką monarchii habsburskiej. Oblicze społeczno-ekonomiczne rządów konserwatywnych w Galicji było niedwuznaczne. Ze wszystkich trzech dzielnic Galicja zachowała najwięcej przeżytków feudalizmu, była krajem najbardziej zacofanym, ekonomicznie upośledzonym, prymitywnym. Nędza Galicji była przysłowiowa. A konflikty klasowe przybierały tu okresami charakter nader gwałtowny i krwawy. Należy o tym pamiętać, by nie poddać się urokowi sielankowej wizji, jaką roztaczali zwolennicy orientacji austriackiej, malujący chętnie Galicję jako „raj dla Polaków” i „polski Piemont”. Niemniej Galicja stwarzała rzeczywiście najdogodniejsze warunki dla zamierzonej przez Piłsudskiego działalności. Partie polityczne i organizacje narodowe cieszyły się tu stosunkowo szerokim zakresem swobody, nieporównanie szerszym niż w dwu pozostałych zaborach. Swobody te ułatwiały działalność emigrantów politycznych z Królestwa. W Galicji przebywała stale pokaźna ich liczba. Tu też znalazło azyl po upadku rewolucji wielu zbiegów zza kordonu. Działały w Galicji szkoły bojowe i partyjne PPS, tu znajdowały się jej magazyny broni, składy bibuły, „technika” konspiracyjnej roboty. W Krakowie działał Komitet Zagraniczny PPS, a po rozłamie - CKR Frakcji Rewolucyjnej. Policja austriacka okresami deptała emigrantom po piętach, dokonywała aresztów i wysiedleń, przez parę lat współdziałała w tym zakresie z carską

Ochraną. Wtedy z pomocą spieszyli towarzysze z galicyjskiej partii - PPSD. Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska była, rzecz jasna, partią legalną i, jak na tamtejsze stosunki, masową i wpływową. Współdziałała ściśle z austriacką socjalną demokracją, ale w sprawach galicyjskich i polskich decydowała samodzielnie. W stosunku do obu partii socjalistycznych Królestwa - PPS i SDKPiL - zachowywała formalnie neutralność, w praktyce jednak kierownictwo PPSD sympatyzowało i solidaryzowało się z PPS. Gdy zaś w łonie PPS powstały rozdźwięki między prawicą „starych” a lewicą „młodych”, przywódcy PPSD przechylili się od razu na stronę „starych”. Mimo zasady niemieszania się w spory wewnętrzne innych partii Daszyński wystąpił publicznie w roku 1906 przeciwko polityce lewicowej większości PPS, budząc wśród jej członków silny sprzeciw[23]. Piłsudski mógł więc w pełni liczyć na poparcie PPSD i korzystał zeń w nader szerokim zakresie. PPSD występowała w obronie emigrantów z Królestwa, osłaniała ich przed policją, pomagała im w uzyskaniu azylu, ułatwiała działalność, torowała drogę do austriackich i galicyjskich polityków. Dług wdzięczności, jaki w tym czasie zaciągnął Piłsudski wobec przywódców PPSD, a zwłaszcza wobec Daszyńskiego, jest niewymierny. Odpłacił im szyderstwem, naśmiewając się potem z „krzykliwych i zwykle przesadnych wystąpień posłów socjalistycznych”[24]. Ale to było po wielu latach, kiedy sam zajął się kodyfikowaniem legendy w swych Poprawkach historycznych, książce, która stała się synonimem przeinaczania historii. Ustalił wtedy Piłsudski kanon tej legendy: „Rzeczą jest niezaprzeczoną, że osoba Józefa Piłsudskiego stała się centralną dla całego okresu od r. 1914 do początków Polski. Fakt ten niechybnie wymusza na każdym historyku specjalną pracę, poświęconą mojej osobie”.[25] Centralna osoba nie mogła oczywiście nikomu z rodaków niczego zawdzięczać. Dlatego stwierdzał Piłsudski: „Osobiście aż do roku 1914 opierałem całe zabezpieczenie mojej pracy wojskowej na kontakcie, jaki miałem w owe czasy z kilku oficerami austriackiego sztabu generalnego”.[26] Niestety, nie jest to zgodne z prawdą historyczną. Albowiem owi oficerowie, którzy pozostawali w kontakcie z Piłsudskim, mieli na ogół dość niskie szarże i ich wpływy i stosunki nie mogły zastąpić wpływów i stosunków Daszyńskiego, uznanego już wówczas polityka, cieszącego się mirem w Galicji i Wiedniu. Z czasem, ale to dopiero później, uzyskał Piłsudski jeszcze jednego protektora. Był nim namiestnik Galicji, Michał Bobrzyński, który roztoczył nad działalnością związków strzeleckich Piłsudskiego opiekę, gdy interes monarchii zaczął tego wymagać: „Ówczesny namiestnik Galicji, Bobrzyński, który przygotowywał kraj i administrację do wojny z Rosją, osłaniał je [związki strzeleckie] przed interwencją dyplomatyczną rządu rosyjskiego...”[27] I to był następny wzgląd, który skłaniał Piłsudskiego do szukania oparcia w Galicji. Rachuby na konflikt austriacko-rosyjski, który zjednałby mu poparcie władz austriackich. Nie były to rachuby bezpodstawne. Od czasu Kongresu Berlińskiego w roku 1878 stosunki austriacko-rosyjskie pogarszały się ustawicznie. Za sprawą Bismarcka Austria uzyskała wtedy prawo okupowania dwóch prowincji tureckich, Bośni i Hercegowiny. Ekspansja habsburska na Bałkanach starła się z ekspansją rosyjską. Gdy w roku 1908 Austro-Węgry, pragnąc utrwalić swą zdobycz, dokonały formalnej aneksji Bośni i Hercegowiny, omal nie doszło do konfliktu zbrojnego z Rosją. Wtedy właśnie Piłsudski zdołał po raz pierwszy wzbudzić przychylne zainteresowanie władz austriackich dla swych planów. Ale bałkańskie aspiracje Austro-Węgier pociągnęły za sobą pewne konsekwencje, których Piłsudski, być może, zrazu nie pojął, a potem zlekceważył. Popchnęły mianowicie Wiedeń

w objęcia Berlina. Nazajutrz po obsadzeniu Bośni i Hercegowiny, w październiku 1879 roku, zawarty został sojusz austriacko-niemiecki, który dla monarchii habsburskiej miał znaczenie podstawowe. „Teraz droga na wschód stoi przed monarchią otworem” - telegrafował do cesarza Franciszka Józefa jeden z twórców tego sojuszu, hr. Andrassy. Z biegiem lat sojusz stopniowo przekształcał się w coraz większą zależność Wiednia od Berlina. W chwili zaś gdy Piłsudski wszczyna swą działalność galicyjską, ostatnie słowo w polityce zagranicznej monarchii naddunajskiej mają już bezapelacyjnie Niemcy. Orientacja na Austrię stawała się eo ipso orientacją na Niemcy. Wybór padł więc na Galicję i Piłsudski przystąpił do pracy. Grunt miały przygotować rozmowy przemyskie z pułkownikiem Kanikiem. Nawiązanie współpracy z wywiadem austriackim nie przyszło jednak Piłsudskiemu łatwo. Pierwsza próba, przemyska, nie powiodła się. Meldunek o przebiegu rozmowy z Piłsudskim i Jodką skierował płk Kanik do Biura Ewidencyjnego C. i k. Sztabu Generalnego w Wiedniu, skąd otrzymał „polecenie niewdawania się w dalsze rozmowy z przedstawicielami komitetu, którzy zgłosili się do niego”.[28] Decyzja przerwania rozmów musiała zapaść na wysokim szczeblu, skoro cytowana tu instrukcja dla płk Kanika nosi podpis szefa C. i k. Sztabu Generalnego w Wiedniu, gen. Friedricha von Becka, i szefa Biura Ewidencyjnego płk Eugena von Hordliczki. Niezrażony tym Piłsudski podjął w rok później próbę następną. Pośrednikiem był w dalszym ciągu Józef Weiser z Sasowa. Omijając lokalne władze wojskowe w Galicji, zwrócił się tym razem wprost do Wiednia. Wyzyskał w tym celu osobistą znajomość z kapitanem Janem Nowakiem z Biura Ewidencyjnego. Nowak odegra później ważną rolę w przełomowych dniach sierpniowych 1914 roku. Teraz, w listopadzie 1907 roku, zgłosił się doń Weiser z prośbą, by wyjednał Piłsudskiemu dostęp do szefa Sztabu Generalnego lub ministra wojny. Jak widać, tym razem mierzono bardzo wysoko. Ale równie bezskutecznie. Kapitan Nowak zameldował o tej prośbie szefowi Biura Ewidencyjnego, pułkownikowi Hordliczce, ten zaś przekazał sprawę szefowi Sztabu Generalnego. Był nim teraz generał Franz Conrad von Hötzendorf, późniejszy marszałek polny i faktyczny wódz naczelny wojsk austrowęgierskich w wojnie 1914-1918. Conrad von Hötzendorf odniósł się do tej prośby równie negatywnie, jak jego poprzednik, gen. Beck. Polecił poinformować Weisera, że „ani C. i k. Minister wojny, ani Szef Sztabu Generalnego nie są w stanie przyjąć jakiegokolwiek przedstawiciela partii”. Charakterystyczne jest uzasadnienie tej odmowy: „...do celów PPS należy najprawdopodobniej również antymilitaryzm, który, choć zwrócony przede wszystkim przeciwko Rosji, mógłby się rozszerzyć również na nasze terytorium...”[29] Obawy przed „antymilitaryzmem” PPS nie najlepiej świadczą o stopniu zorientowania szefa Sztabu Generalnego. Nie należy się wszakże dziwić austriackim generałom. Zarówno austriacka, jak i niemiecka socjalna demokracja, których działalność znana była austriackiemu Sztabowi Generalnemu, prowadziły wtedy żywą propagandę antywojenną, zgodnie z uchwałami kongresów Międzynarodówki. W tych warunkach pojawienie się przedstawicieli partii, pragnącej uchodzić za socjalistyczną a równocześnie zgłaszającej gotowość oddania się na usługi wywiadowi wojskowemu, musiało budzić uzasadnione wątpliwości i podejrzenia. Ostatecznie był to rok 1907 i takie rzeczy się nie zdarzały...

Z czasem Piłsudski potrafił rozproszyć te wątpliwości i PPS Frakcja Rewolucyjna przestała budzić obawy wśród austriackich oficerów. Do końca roku 1907 próby nawiązania wzajemnego kontaktu spełzły jednak na niczym. Z pomocą przyszedł Piłsudskiemu rozwój wydarzeń międzynarodowych. Z początkiem roku 1908 zarysował się ostry konflikt na tle rywalizacji austriacko-rosyjskiej na Bałkanach. Nowy szef Sztabu Generalnego, Conrad von Hötzendorf, był zwolennikiem polityki „silnej ręki”, a mierzył w Serbię. Dążenia Conrada znalazły poparcie nowego ministra spraw zagranicznych, hr. von Aehrentala, który pragnął przywrócić monarchii nadszarpnięty nieco „autorytet mocarstwowy” na arenie międzynarodowej. Uznano, że najlepszym po temu środkiem będzie aneksja Bośni i Hercegowiny, co zarazem dotkliwie odczuje Serbia. Rosja, która równocześnie zaktywizowała swą politykę bałkańską ze wzrokiem utkwionym w Konstantynopol i Cieśniny tureckie, była nieprzyjemnie zaskoczona. Napięcie między obu mocarstwami doszło do zenitu w lipcu, gdy w Wiedniu ogłoszono akt aneksyjny. Petersburg gotował się do czynnego wystąpienia, licząc na poparcie sojuszniczej Francji, gdy nagle znalazł się twarzą w twarz z Niemcami. Kanclerz Bülow zapewnił Aehrentala telegraficznie: „Każdą decyzję powziętą przez Pana uważać będziemy za słuszną”. Jednocześnie poszło bardzo wymowne ostrzeżenie do Petersburga: jeśli Rosja sprzeciwi się aneksji Bośni i Hercegowiny, „wypadki przyjmą obrót nieunikniony”. Petersburg zrozumiał. Kryzys aneksyjny został rozładowany. Rosja ustąpiła. Wiedeń triumfował. Narastanie kryzysu aneksyjnego skłoniło jednak austriackie władze wojskowe do zaktywizowania swego wywiadu przeciwko Rosji. Ciężar tej działalności spoczywał głównie na barkach ośrodków wywiadowczych korpusów galicyjskich. Przedsiębiorczy szef ośrodka lwowskiego, kapitan Gustaw Iszkowski, przypomniał sobie propozycje Piłsudskiego. Nie omieszkał z nich teraz skorzystać, nie oglądając się na swych zwierzchników. W rezultacie - jak stwierdzał potem w niepublikowanym dokumencie Walery Sławek - „Aleksander Malinowski, który siedział we Lwowie, poinformował mnie w lecie 1908 roku, że ma nawiązane stosunki z mjr S[ztabu] G[eneralnego] Gustawem Iszkowskim, szefem działu polityczno-wywiadowczego korpusu lwowskiego, że Józef Piłsudski i Witold Jodko-Narkiewicz o tym wiedzą i że Piłsudski polecił i mnie w te sprawy wtajemniczyć”.[30] W ten sposób upragniona przez Piłsudskiego współpraca doszła wreszcie w połowie roku 1908 do skutku. Trwała przez lat sześć, do wybuchu wojny. Ośrodkiem tej współpracy był początkowo Lwów. Później, gdy lwowska HK Stelle wyspecjalizowała się w robocie ukraińskiej, przekazano kontakty polskie ośrodkowi wywiadowczemu korpusu krakowskiego. Kierownictwo tego ośrodka objął kapitan Józef Rybak i on utrzymywał łączność z Piłsudskim i Sławkiem przez następne lata. Wyniki tej współpracy wpłynęły na rozproszenie wątpliwości i obaw Biura Ewidencyjnego Sztabu Generalnego. Tak, że szef Biura, generał Ronge, mógł stwierdzić: „W końcu kapitan Iszkowski wciągnął do współpracy niektórych ludzi z Polskiej Partii Socjalistycznej, co dało dobre rezultaty, tak że pod koniec 1910 roku przezwyciężyliśmy moralne skrupuły i ustanowiliśmy kontakt z konfidentami, których partia wskazała”.[31] Gen. Ronge był lojalnym szefem. W listopadzie 1918 roku, gdy monarchia habsburska rozlatywała się w drzazgi, dopilnował osobiście, by wszystkie wykazy konfidentów zostały zniszczone.[32] W dziennikach podawczych Biura Ewidencyjnego nazwiska wycięto starannie żyletką. Pozostały tylko nieliczne ślady. W rejestrze cudzoziemców Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przy nazwisku Józefa Piłsudskiego figuruje adnotacja: „Kundschaftsdienst an Österreich” - służba wywiadowcza na rzecz Austrii.[33] Pozostały jednak w aktach liczne

materiały, świadczące o współpracy PPS (określanej kryptonimem „Partei R”) z wywiadem austriackim. Polegała ona na nadsyłaniu informacji o sytuacji politycznej w Królestwie, o dyslokacji wojsk rosyjskich, o działalności agentów rosyjskich w Galicji. Sporadycznie współdziałał zresztą z wywiadem austriackim również Narodowy Związek Robotniczy. Cały ten odcinek działalności Piłsudskiego osnuty był jak najściślejszą tajemnicą. Nie wyszła ona nigdy poza wąski krąg odkomenderowanych do tej roboty ludzi. Motywy są zrozumiałe. Działalność tego typu nie znosi rozgłosu. Ale poza względami technicznymi były jeszcze względy moralno-polityczne. W tym czasie socjaliści z zasady nie utrzymywali żadnych stosunków z policją, żandarmerią ani wywiadem policyjnym czy wojskowym. Ujawnienie takich kontaktów oznaczało śmierć polityczną. Były one synonimem zdrady i prowokacji. W roku 1909 wstrząsnęła światem afera Azefa. „Azefiada” stała się najbardziej obelżywym określeniem ówczesnego słownika politycznego. Nie tylko zresztą w oczach ruchu robotniczego osąd byłby bardzo surowy. Stosunki między ludnością Galicji a władzami nie układały się bynajmniej w sposób tak sielankowy, jak to sobie wyobrażali Stańczycy. Otaczała „szwarc-gelberów” wzgarda i niechęć, wybuchająca okresami jawną nienawiścią. Szczególnie władze policyjne i wojskowe, żandarmeria i tajna policja, ośrodki wywiadowcze K Stelle, ich agenci i konfidenci budzili wstręt, strach i nienawiść. Uczucia te znalazły ujście w chwili rozpadu monarchii, w listopadzie 1918 roku. Gdy w Krakowie kończyła się władza zaborcy, tak je odtwarzał miejscowy dziennik: „Jak się dowiadujemy, osławione archiwum austriackiego oddziału szpiegowskiego (Kastelle) zostało onegdaj opieczętowane przez polskie władze wojskowe [...] Afery polityczne, związane z tą ohydną instytucją, aż nadto dobrze znane są krakowskiej ludności...”[34] I dwa dni później: „Wśród szerokich kół obywatelstwa krakowskiego budzi się obawa, czy tajne dokumenty biura szpiegowskiego tzw. Kundschaftsstelle znajdują się w dostatecznie bezpiecznym schowaniu. Obywatele polscy domagają się jak najrychlejszego zestawienia spisu osób, które były na usługach tegoż biura i podania tej »czarnej listy« do publicznej wiadomości”.[35] Obawy o los dokumentów K Stelle nie były płonne. Podanie tej „czarnej listy” do wiadomości publicznej byłoby dla licznego grona osób, predestynowanych do objęcia najwyższych stanowisk w wyzwalającej się Polsce, nad wyraz ambarasujące. Dokumenty zostały więc zniszczone... Że Piłsudski był świadom odium, jakie spadłoby nań w oczach społeczeństwa za współdziałanie z organami wywiadu austriackiego, świadczy fakt, iż nigdy się do tego nie przyznał. Nawet wtedy, gdy względy techniczne dawno przestały odgrywać jakąkolwiek rolę. Gdy zaś fakty zostały ujawnione przez jego przeciwników politycznych - zaprzeczał im stanowczo. Ludzie, którzy byli o tych sprawach poinformowani - ryzykowali życie. Casus generała Zagórskiego, zgładzonego skrytobójczo w dwadzieścia lat później, jest tego wymownym świadectwem. Piłsudski obstawał przy tym, że jego współpraca z Austrią ograniczała się do współdziałania z oficerami Sztabu Generalnego. Ich wywiadowcze funkcje przemilczał konsekwentnie. Wstydził się po prostu tej karty swej działalności. I należy to właściwie zapisać na jego dobro.

Robotę na terenie Galicji zapoczątkował wiosną 1908 roku Kazimierz Sosnkowski. Piłsudski przebywał właśnie za kordonem, przygotowując wyprawę bezdańską, ostatnią wielką

akcję bojową, która zamknąć miała „wielkim akordem” okres bojówki. Jak zwykle w momentach zwrotnych swej działalności przeżywał ciężki kryzys duchowy, graniczący z załamaniem. „Do żadnych politycznych rzeczy nie mamy sił, to fakt - pisał do Jodki 25 maja 1908 roku. - Nie chcę myśleć o polityce, unikam nawet rozmów o tym, bo te niechybnie zaczepiają o drażliwą dla mnie kwestię - jak, a ja tej na razie rozstrzygnąć nie potrafię”.[36] Osobisty udział w wyprawie bezdańskiej, której przygotowanie trwało z górą pół roku, pozwalał odłożyć decyzje polityczne na czas dłuższy. We Lwowie zainicjował więc pewne kroki Sosnkowski. Przez kilka tygodni prowadził rozmowy z Władysławem Sikorskim, Marianem Kukielem i Mieczysławem Dąbkowskim, omawiając możliwości założenia organizacji wojskowej. Owocem tych rozmów był projekt utworzenia konspiracyjnego Związku Walki Czynnej - nazwa była pomysłem Kukiela - który skupiłby dawnych bojowców oraz członków innych organizacji wojskowych, działających już przedtem we Lwowie. Było ich kilka. Najpoważniejsze znaczenie miała Organizacja Nieprzejednanych oraz Związek Odrodzenia, czynne od roku 1904. Liczyły po kilkadziesiąt osób, a w latach rewolucji dostarczyły trochę ludzi Organizacji Bojowej. W końcu czerwca, gdy do Lwowa wpadł na krótko Piłsudski, odbyło się w mieszkaniu Sosnkowskiego przy ul. Lenartowicza zebranie założycielskie Związku Walki Czynnej. Uczestniczyło w nim 12 osób, m. in. Piłsudski, Sosnkowski, bracia Dąbkowscy, Marian Kukiel, Jan Gorzechowski, Kazimierz Fabrycy, Władysław Rożen. Nie zjawił się natomiast, mimo zaproszenia, Sikorski, co tak oburzyło zebranych, że „jak z relacji uczestników wynika, po skończonym posiedzeniu, nad ranem, udali się oni, aby demonstracyjnie gwizdać pod jego mieszkaniem...”[37] Zebranie zagaił Sosnkowski, ideowe podstawy Związku zreferował Kukiel. Uchwalono, że „celem Związku Walki Czynnej jest prowadzenie poza granicami caratu robót przygotowawczych oraz wytworzenie [zastępu] organizatorów i kierowników technicznych dla przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim”.[38] Organizacja miała mieć strukturę hierarchiczną, opartą na zasadach dyscypliny. Wszystkie funkcje obsadzane były w drodze nominacji. Na czele Związku stał czteroosobowy Wydział, powołany od razu na zebraniu założycielskim. Piłsudski miał więc wreszcie upragnioną organizację, „karną, zdyscyplinowaną, na poły wojskową”. Najważniejszym wszakże postanowieniem narady było nadanie Związkowi charakteru ponadpartyjnego. Zebrani obawiali się, że ten punkt może wzbudzić wątpliwości w szeregach PPS Frakcji, która z łatwością mogłaby się tu dopatrzyć próby stworzenia rywalizującego ośrodka politycznego. Dla uśmierzenia tych obaw uznano więc, że ZWC jest „siłą pomocniczą” Organizacji Bojowej. Nie miało to żadnego znaczenia praktycznego, gdyż OB znajdowała się już w stanie faktycznej likwidacji. Nie rozproszyło też obaw PPS Frakcji, która zareagowała dość nieprzychylnie na powstanie ZWC. Jej lwowska sekcja zakazała swym członkom należenia do ZWC, w CKR zapanował poważny ferment. Rozładował go dopiero po paru miesiącach Piłsudski. ZWC miał być z samego założenia organizacją elitarną, jako „szkoła dla kierowników przyszłego ruchu zbrojnego”. Zrezygnowano chwilowo z tworzenia „masowej organizacji o charakterze wojska ochotniczego”.[39] Ale nawet jak na organizację elitarną zawiodła oczekiwania swych twórców. Przez pierwszy rok działalności nie wyszła poza liczbę stu członków. Ze stanu początkowego marazmu wydobywa Związek projekt przejścia na robotę bardziej masową i legalną. Inicjatywa wychodzi od oficerów austriackich ośrodków wywiadowczych, którzy od początku są poinformowani o działalności ZWC i roztaczają nad nim dyskretną opiekę.

Niejednokrotnie też chronią go przed wścibstwem austriackiej policji, niezbyt zorientowanej w charakterze tej nowej, konspiracyjnej organizacji i w jej powiązaniach z placówkami wywiadu wojskowego. W Austrii istniała forma przysposobienia wojskowego w postaci organizacji strzeleckich, uprawnionych do przeprowadzania ćwiczeń wojskowych i korzystania w tym celu z broni i strzelnic wojskowych. W niej których prowincjach monarchii organizacje tego typu istniały od dawna. Teraz z pomocą ośrodków wywiadowczych korpusów galicyjskich uzyskano w Wiedniu zgodę na zalegalizowanie ich w Galicji. W ten sposób w roku 1910 powstał we Lwowie Związek Strzelecki, w Krakowie zaś Strzelec. Formalnie niezależne od siebie, oba podlegały potajemnie ZWC. Ale i legalizacja roboty nie przyniosła zrazu oczekiwanych rezultatów. Po dwóch latach, w czerwcu 1912 roku, liczebność organizacji lwowskiej nie przekraczała 150 ludzi, krakowskiej 40 ludzi. Przez cały ten czas przeszkolono zaledwie 85 oficerów i 92 podoficerów. Ale związki strzeleckie nie były jedynymi organizacjami paramilitarnymi w Galicji. Korzystając z ustawy o przysposobieniu wojskowym, powstaje w roku 1910 rywalizująca organizacja pod nieco bombastyczną nazwą Armii Polskiej, która w rok później tworzy Polskie Drużyny Strzeleckie. Na ich czele staje początkowo Mieczysław Neugebauer-Norwid, potem Henryk Bagiński, w końcu Marian Januszajtis-Żegota. Drużyny Strzeleckie mają nieco inny rodowód ideologiczny aniżeli ZWC i związki strzeleckie. PPS nie była bowiem jedyną wyrazicielką epigonizmu powstańczego na przełomie stuleci. Obok niej płynął nurt drugi, wywodzący się z Ligi Polskiej. Założona o pięć lat wcześniej niż PPS, Liga była organizacją patriotyczną, uważającą się za kontynuatora tradycji powstańczych. U podstaw jej ideologii leżała broszura pułkownika Zygmunta Miłkowskiego (Teodora Tomasza Jeża) pt. Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym. Liga miała charakter ogólnonarodowy, obcy wszelkim pierwiastkom socjalistycznym. Grupowała na emigracji ludzi i środki dla przyszłej walki zbrojnej przeciwko Rosji. Z niej wywodziła się Liga Narodowa, która przeniosła działalność Ligi Polskiej na teren kraju, odrzucając prymat emigracji. Pragnęła ogarnąć wszystkie trzy zabory „ruchem wszechpolskim”, zwróconym przeciwko „lojalizmowi i ugodzie” w imię hasła niepodległości narodowej. Pod wpływem Ligi Narodowej powstała silna stosunkowo organizacja młodzieży patriotycznej „Zet”. Zwalczając „trójlojalizm”, Liga Narodowa zwalczała jednak równocześnie socjalizm. Ale dla PPS czyniła wyjątek. Uważała ją bowiem za pokrewną ideowo partię, pielęgnującą tradycje powstańcze. W początkowym okresie stosunki układają się na zasadzie przyjaznego współistnienia, opartego niejako na podziale stref wpływów. PPS miała wszczepiać idee powstańcze w klasę robotniczą, Liga Narodowa ogarniała swą działalnością wszystkie pozostałe warstwy społeczne. Z Ligi Narodowej, organizacji zakonspirowanej, zbudowanej na zasadzie wielostopniowego wtajemniczenia na wzór masoński, wyłoni się z czasem Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe, które, mimo licznych zmian w nazwie, na zawsze pozostanie w języku potocznym endecją. Endecja zaś w początkach stulecia przejdzie niezwykłą ewolucję. Z partii o założeniach patriotyczno-niepodległościowych w ciągu niewielu lat przekształci się w partię skrajnej ugody z caratem. Decydującą w tych przemianach rolę odegrają Roman Dmowski i Zygmunt Balicki, dwaj najzdolniejsi z przywódców ruchu wszechpolskiego. Wyzbywszy się epigonizmu powstańczego i pozostałości szlachetczyzny, obaj ci działacze przystępują do budowy silnej partii politycznej, wyrażającej interesy burżuazji i występującej przeciwko klasie robotniczej z jednej strony, a przeżytkom feudalno-szlacheckim z drugiej. Dążą do tego, by w kapitalistycznej Polsce prymat należał do burżuazji. Endecja staje się więc partią

nacjonalistyczną, klerykalną, reakcyjną społecznie i antysemicką - dokładnie taką, jakie jest oblicze ówczesnej polityki burżuazji i polskiego drobnomieszczaństwa. W łatach zaś rewolucji wysuwa się na czoło sił antysocjalistycznych, ręka w rękę z caratem walcząc przeciwko ruchowi robotniczemu. Szczytowy moment tej działalności endecji stanowi rozpętanie krwawych walk bratobójczych w Łodzi, kiedy to bojówki Narodowego Związku Robotniczego, utworzonego przez endecję jako dywersja w ruchu robotniczym, z bronią w ręku przystąpią do masakrowania działaczy socjalistycznych. Ewolucja ideowa endecji, uwieńczona współdziałaniem z władzami carskimi przeciwko robotnikom polskim, wywołuje gwałtowne wrzenie w niektórych odłamach ruchu narodowego, zwłaszcza wśród młodzieży. Powstają rozmaite narodowe organizacje rozłamowe, jak „Zarzewie” niezależny „Zet”, „Liga Niepodległości” itp. Z nich wywodzi się równoległy do ZWC nurt organizacyjny, którego wyrazem są Polskie Drużyny Strzeleckie - najpoważniejszy aż do roku 1914 rywal związków strzeleckich. Ale i Drużyny nie mogą się poszczycić wielkimi liczbami: w końcu 1912 roku mają około 350 członków. Rozrost obu organizacji wiąże się z nowym kryzysem politycznym w stosunkach rosyjskoaustriackich.

Piłsudski próbuje tymczasem stworzyć literaturę dla swego ruchu. Zdumiał się kiedyś w latach rewolucji, gdy na wezwanie partii zastrajkowało w ciągu jednej doby sto tysięcy robotników. Kontrast z bezpłodnością galicyjskich wysiłków był wręcz okrutny. Zadręcza Piłsudskiego „dysproporcja sił i zamiarów”. Garstka młodzieży szkolnej i akademickiej, trochę rzemieślniczej, kilkudziesięciu młodych robotników - to wszystko, co zdołał skupić w ciągu dwu lat wytężonej pracy. W listopadzie 1912 roku miał - według własnego obrachunku „tysiąc ludzi rozsianych po całym świecie”. W czym tkwi tajemnica „rządu dusz”? Niełatwo o odpowiedź na to dręczące pytanie. Piłsudski stara się rozwinąć akcję propagandową. Szuka piór, które potrafiłyby przemówić ludziom do przekonania, rozpłomienić wyobraźnię młodzieży. Podsuwa tematy, które jego zdaniem powinny oddziałać na umysły, przysporzyć mu zwolenników. Przede wszystkim - rok 1863. Ostatnie powstanie zbrojne przykuwa uwagę Piłsudskiego jak żadne inne wydarzenie historyczne. Poświęca mu wiele własnej pracy i wysiłku intelektualnego, stara się zainteresować innych. Historiografia polska zawdzięcza temu parę wartościowych pozycji. Za namową bowiem Piłsudskiego Józef Grabiec pisze swój Rok 1863, a dr Wacław Tokarz studium o Krakowie w początkach powstania styczniowego i wyprawie miechowskiej. Sam Piłsudski opracowuje popularną historię nocy styczniowej, a w krakowskiej Szkole Nauk Politycznych wygłasza cykl odczytów, wydanych potem jako Zarys strategii militarnej powstania styczniowego. Rzecz jest niezwykle interesująca jako odbicie sposobu myślenia przyszłego brygadiera Legionów. Piłsudski traktuje historię militarną powstania jak abstrakcyjną „grę wojenną”. Odrywa ją całkowicie od warunków społeczno-politycznych kraju i od sytuacji międzynarodowej, w której dramat się rozegrał. Powstanie jest dlań wyabstrahowanym z konkretnej rzeczywistości ciągiem bojów partyzanckich, a główną przyczyną klęski nieszczęśliwy dobór dowódców i niedoszkolenie kadr. To czysto techniczne ujęcie wielkiego zagadnienia politycznego jest charakterystyczne dla Piłsudskiego. Nigdy nie ogarnia całego splotu czynników politycznych, społecznych

i ekonomicznych w kraju i ich ścisłej współzależności z układem międzynarodowym. Jest umysłowością na wskroś ahistoryczną. Doświadczenie jednej epoki gotów jest zawsze przenosić w inną. Taki też był cel studiów nad rokiem 1863. Lepsi dowódcy, lepsze kadry i lepsze uzbrojenie, a eksperyment, wtedy nieudany, tym razem przyniesie zwycięstwo. Zadania praktyczne rewolucji w zaborze rosyjskim, napisane wówczas przez Piłsudskiego, są wyraźnym tego podejścia odbiciem. Wodza, kadry i broń zapewnić miały nowemu powstaniu galicyjskie prace wojskowe. Na prośbę Piłsudskiego w roku 1910 Michał Sokolnicki pisze i ogłasza książkę pod tytułem Sprawa Armii Polskiej, zamierzoną jako swego rodzaju manifest, wzywający młodzież do szeregu. Napisana nieznośnie patetycznym stylem, woła o utworzenie konspiracyjnej armii polskiej jeszcze w czasie pokoju, widzi w niej jedyny instrument walki o niepodległość. Ale książka zawiera równocześnie ostry atak na wszystkie partie polityczne, nie wyłączając socjalistów. Sam autor tak charakteryzuje swe dzieło: „Potępiałem wszystkie bez wyjątku partie: ugodę za obniżenie czynnika honoru, narodową demokrację za płytkość frazesów - pokrywkę zaprzaństwa, partie socjalistyczne i klasowe za rozbijanie społeczeństwa, za egoizm stanowy, za obniżanie polskości ludu.”[40] Książka była niewątpliwie odbiciem poglądów Piłsudskiego, powstała w wyniku długich rozmów, jakie prowadził z autorem. „Odniosłem wówczas wrażenie - pisze Sokolnicki o genezie swej książki - że stosunki z partią miał trudne, że w jego robotach przygotowawczych, przybierających coraz wyraźniejsze cechy pracy wojskowej, socjalizm stawał się ciężarem.”[41] Nie tylko z pobudek zasadniczych kłócił się Piłsudski z partią - ostatecznie socjalizm PPS Frakcji był bladziutki i anemiczny - ale i ze względów praktycznych: „Ciążyły nie tylko doktrynerskie formuły - kontynuuje Sokolnicki - ale również zasady taktyczne, nie pozwalające odbiegać od »klasowości«, przeszkadzało zacieśnienie działania do jednych tylko kół i warstw, brzydły wreszcie same metody dyskusji i przekonywań teoretycznych”. Słowem, nawet w rozłamowej frakcji Piłsudski nie czuł się dobrze. I wszystko to znalazło odbicie na kartach książki Sokolnickiego. Piłsudski, który skrytykował styl książki, zaaprobował jej meritum. Książka Sokolnickiego wywołała gwałtowne sprzeciwy nawet wśród członków PPS Frakcji. Feliks Perl ostro skrytykował jej podstawowe tezy.[42] W szeregach frakcji od dłuższego już zresztą czasu narastał ferment na tle roboty wojskowej Piłsudskiego. Zarzucano jemu i CKR, że pochłonięci wyłącznie tą robotą zaniedbują całkowicie działalność polityczną, że doprowadzili do całkowitego rozkładu organizacji partyjnych w Królestwie, że cały wartościowy aktyw partyjny pchają do związków strzeleckich. Słowem, była to odwrotna strona tego, na co Piłsudski skarżył się Sokolnickiemu. W końcu wszystkie komórki organizacyjne z wyjątkiem Wydziału Zagranicznego partii wystąpiły przeciwko CKR, kierowanemu przez Piłsudskiego i jego najbliższych przyjaciół. Nastąpiły represje, wielu starych działaczy partyjnych, wśród nich Feliks Perl, zostało przez CKR zawieszonych. Odpowiedzieli stworzeniem osobnej grupy pod nazwą PPS Opozycja. Jej organem była Placówka, redagowana przez Perla. PPS Opozycja była zaczątkiem formowania się w łonie frakcji normalnego typu reformistycznej partii socjalistycznej, próbującej wyswobodzić się z pęt epigonizmu powstańczego i militaryzmu. Próba była jednak połowiczna i niekonsekwentna, tak jak niekonsekwentne było oblicze polityczne ludzi, którzy ją podjęli. Nie mieli odwagi nigdy do końca rozrachować się z Piłsudskim i utkwili w pół drogi. Jak powierzchowna była ich opozycyjność, świadczy fakt, że nazajutrz po wybuchu wojny wrócili do PPS Frakcji i poszli bez zastrzeżeń za Piłsudskim. Książka Sokolnickiego, która jest w pewnym sensie odbiciem konfliktu Piłsudskiego z jego

własnymi socjalistami, ma jednak jeszcze jeden aspekt - aspekt międzynarodowy. Podejmuje bowiem Sokolnicki problem, który staje się istną zmorą całej publicystyki obozu Piłsudskiego problem niemiecki. Będą się z nim mocować najtęższe głowy i najtęższe pióra z otoczenia Piłsudskiego. Wyniki tych zmagań zasługują na baczniejszą uwagę. Problem urósł bowiem w tym czasie do roli centralnego problemu polskich losów narodowych. A w sposobie jego rozwiązywania wówczas tkwiły już pierwiastki całej przyszłej polityki Piłsudskiego. Pisząc o tych sprawach w czterdzieści lat później, Sokolnicki dokonał subtelnej korekty swych sformułowań z roku 1910. Warto dokonać małej wycieczki w przyszłość, by zapoznać się z metodą „poprawek historycznych”, które miały bohaterom tamtych czasów zapewnić amnestię w opinii publicznej. Wspominając w roku 1948 rok 1914 i poprzedzające go lata, Sokolnicki pisze: „Wojna na ziemiach polskich wypowiedziana sobie wzajem przez zaborców, prowadzona przez armie złożone w części z Polaków, da jedyną sposobność do tego powstania, jakie zamierzył już Piłsudski dawniej, w czasie wojny rosyjsko-japońskiej, i jakie teraz stawało się nie tylko wyjściem możliwym, ale jedynym właściwym i koniecznym. Ogłoszenie powstania nazajutrz po wybuchu wojny europejskiej wprowadzi powszechny zamęt wśród walczących wojsk, wywoła częściową dezercję z armii zaborczych (podkr. S. A.) i da materiał ludzki do kadr, tworzonych zawczasu przez wojskowe związki i organizacje przygotowawcze”.[43] W roku 1948 twierdził więc Sokolnicki, że celem było wywołanie zamętu wśród armii zaborczych - w liczbie mnogiej, po obu stronach frontu: po stronie rosyjskiej w równej mierze, co po stronie austriacko-niemieckiej. Niestety, w roku 1910 Sokolnicki pisał coś zupełnie innego: „Armia polska zwraca się w całości i wyłącznie przeciwko Rosji, a nie przeciwko Prusom...”[44] I w roku 1910 pisał prawdę. Bo jak stwierdzał w tejże książce: „Dla armii polskiej dzisiaj jest Galicja i Austria w każdym razie punktem oparcia...” Austria zaś była sojusznikiem Prus, a z każdym rokiem stawała się w coraz większym stopniu ich klientem. Armia tworzona pod skrzydłami monarchii habsburskiej nie mogła być w żaden sposób zwrócona przeciwko Prusom. Wiedział o tym Sokolnicki równie dobrze, jak przeważająca większość opinii polskiej we wszystkich trzech zaborach. I jeżeli „rząd dusz” tak uparcie wymykał się z rąk Piłsudskiego, to głównie przecież dlatego. Obóz Piłsudskiego godził się z tą konsekwencją swej polityki. Ogromnym nakładem wysiłku starał się wmówić sobie i innym, że jest to do pogodzenia z interesem narodowym i polską racją stanu. Sokolnicki stara się również przekonać swego czytelnika, że jest niesłusznie uprzedzony do Prus i Niemiec. Będą mu w tej najbardziej syzyfowej z prac sekundowali inni. Każdy na swoim odcinku. Sokolnicki podejmie odcinek historii, spróbuje poddać ją gruntownej rewizji, przyjmując jako założenie bezcelowość stawiania oporu pruskiemu „Drang nach Osten” i konieczność wyrzeczenia się tego, co padło jego ofiarą w przeszłości: „Niektóre swe dzieła i placówki na zachodzie naród nasz bezpowrotnie stracił: zwarzonym od razu kwiatem jest odświeżany tak gwałtownie laur Grunwaldu”.[45] Ten wypad pod Grunwald nie jest tylko literackim zwrotem. Sokolnicki pisał swe rozważania w pięćsetlecie bitwy grunwaldzkiej. W Galicji rocznica obchodzona była nader uroczyście, w innych zaborach mniej jawnie, ale w całym kraju odświeżyła pamięć wielkiej wojny z Zakonem. Miał więc zadanie szczególnie niewdzięczne. Wybrnął zeń, przekreślając po prostu

znaczenie Grunwaldu[46]: „I cóż nam przyniósł? Na zachodzie żadnego rezultatu. Tylko ku wschodowi ustalona moc Jagiellonów”. Wnioski: Musimy odzyskiwać na wschodzie - utracone na zachodzie wpływy i siły. Rekompensatą za utracone ziemie rdzennie polskie na zachodzie ma być ekspansja na wschód. A pamiętajmy, że nie o Wrocław, Szczecin czy Opole wtedy szło, lecz o Poznań, Toruń i Bydgoszcz, bo granica pruska biegła tuż za Kaliszem... Czym dla historii były rozważania Sokolnickiego, tym dla teraźniejszości miały być prace Witolda Jodko-Narkiewicza. Jeden z najbliższych Piłsudskiemu w owych czasach ludzi, uchodził niejako za jego „ministra spraw zagranicznych”. Jako kierownik wydziału zagranicznego partii, od lat był doradcą Piłsudskiego na tym polu i wykonawcą wielu delikatnych misji. Niektóre z nich związane z wyprawą tokijską czy rozmowami przemyskimi - już znamy. O innych będzie jeszcze mowa. Książka Jodko-Narkiewicza (napisana pod pseudonimem Polonus Viator) pt. Kwestia polska wobec zbliżającego się konfliktu Austrii z Rosją stanowi wykład poglądów Piłsudskiego i jego obozu na politykę międzynarodową. Problem niemiecki był tu nie do ominięcia. Autor zajmuje się nim w rozdziale pod wymownym tytułem: „Pruskie niebezpieczeństwo”. Słowa te ujmuje w cudzysłów. Albowiem „pruskie niebezpieczeństwo” jest dlań przede wszystkim „sumą przesądów, wynikających ze względów, które nic wspólnego z rzeczywistością nie mają”.[47] Mówiąc słowami Sokolnickiego, jest to po prostu „straszak”: „Ze starego lamusa reakcji moskiewskiej wyciągnięto obawę pruskiego niebezpieczeństwa [...] Tym razem straszak ten podjęło Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe.” Rozważania Jodki zmierzają ku udowodnieniu, że istotnie chodzi tu wyłącznie o straszak! Niebezpieczeństwo pruskie w rzeczywistości nie istnieje, jest wymysłem demagogów. Przede wszystkim więc Jodko neguje wszelkie zaborcze dążenia Niemiec w stosunku do ziem polskich pod panowaniem rosyjskim: „Zaiste - pisze - trzeba było się hipnotyzować przez długie lata, żeby uwierzyć, że rząd niemiecki będzie dobrowolnie wystawiał się na niebezpieczeństwa, które groziłyby mu w przyszłości od takiego przyrostu ziem polskich.” Aneksja pruska nie wchodzi więc w rachubę. Zresztą - twierdzi Jodko - „słowa »aneksja pruska« są świadomym lub bezwiednym fałszem”. Gdyby bowiem nawet Niemcy zagarnęli Kongresówkę, to - zdaniem jego - „Królestwo zdobyte przez państwo niemieckie nie byłoby prowincją pruską (jak nie stała się nią Alzacja i Lotaryngia), ale niemiecką”. To zaś stanowi fundamentalną różnicę, gdyż - pisze Jodko - „o jego losach rozstrzygałby parlament niemiecki, w którym żywioły hakatystyczne mniejszą mają przewagę, niż w sejmie pruskim”, wobec czego „o prowadzeniu względem Królestwa polityki eksterminacyjnej, jaka stosowana jest obecnie do zaboru pruskiego, mowy być nie może”.[48] Po tak subtelnej analizie polityki niemieckiej nie zdziwi nas już analiza strategii przyszłej wojny. W razie wojny - pisze Jodko - „wschodnia armia niemiecka nie będzie grała samodzielnej roli, lecz stanie się posiłkowym korpusem armii austriackiej”. W rzeczywistości stało się akurat

na odwrót. I nie trzeba było być Clausewitzem, żeby to przewidzieć. Skoro jednak armia niemiecka będzie tylko „korpusem posiłkowym” - przewiduje dalej Jodko - to „o jakimś zalaniu Królestwa przez Prusaków mowy być zatem nie może”. Von Beseler spadł widać na Warszawę z deszczem... Oszczędźmy sobie cytowania dalszych przewidywań. Jeszcze tylko jedna hipoteza: „Nie jest wykluczone, że groźba interwencji francusko-angielskiej powstrzyma w ogóle Niemcy od działań wojennych”.[49] Ten zbiór niedorzeczności stanowił fundament, na którym Piłsudski i jego obóz budowali swe plany i koncepcje na przyszłość. Zważmy przy tym, że obóz ten uważał za swój cel bezpośredni przywrócenie Polsce niepodległości i w imię tego celu prowadził całą działalność. Źródłem tych niedorzeczności jest oczywiście całkowite niezrozumienie istoty i natury niemieckiego imperializmu, jak również zupełna ignorancja co do jego aktualnej polityki i celów. Od ludzi, którzy przez tyle lat tkwili w ruchu socjalistycznym, można było oczekiwać, że obiły im się przynajmniej o uszy takie pojęcia, jak imperializm czy klasowa struktura państwa. Ale nawet bez wnikania w istotę niemieckiego imperializmu i bez głębszej analizy roli, którą w państwie niemieckim odgrywa pruskie junkierstwo i kasta wojskowa, można się było bez trudu zorientować, jakie są zamiary polityki niemieckiej w stosunku do kwestii polskiej. Ostatecznie politycy niemieccy nigdy tego nie ukrywali. Koncepcje Mitteleuropy nie stanowiły w Niemczech tajemnicy wojskowej. Mówiono o nich i pisano zupełnie otwarcie. Ich skutki dla egzystencji narodowej Polaków były widoczne jak na dłoni. Rzeczywistość zaboru pruskiego krzyczała z każdej stronicy gazet ówczesnych. Istniały w obozie imperializmu niemieckiego poważne różnice zdań co do kolejności i metod zrealizowania jego celów. Między poglądami Bismarcka a Wilhelma II i jego polityków były poważne rozbieżności. Tych ostatnich cechowała zresztą większa awanturniczość i zanik poczucia miary, co z reguły idzie w parze z większą brutalnością. Ale w kwestii polskiej nawet tych różnic nie było. Bismarck i Bülow byli jednako zdania, że Polakom nie można pozwolić zaczerpnąć oddechu, a istnienie państwa polskiego nie da się w ogóle pogodzić z interesami Rzeszy. Niemieckie koła wojskowe od chwili, gdy zarysowała się groźba konfliktu z Rosją, dążyły do uzyskania „lepszej strategicznie” granicy na wschodzie. Projekty aneksji części lub całości ziem Kongresówki nie były wcale wytworem fantazji, lecz rzeczywistością niemieckiej polityki wschodniej. Wprawdzie niektórzy politycy niemieccy obawiali się nadmiernego przyrostu ludności polskiej w obrębie Niemiec, ale sposoby na to rychło się znalazły. Już bowiem wtedy istniały projekty zagarnięcia „terytorium bez ludzi”, to znaczy wysiedlenia częściowego lub całkowitego Polaków z Kongresówki na wschód. Nawiasem mówiąc, wszystkie projekty aneksyjne przewidywały włączenie zdobyczy wschodnich nie do Niemiec, lecz do Prus. Było przy tym rzeczą oczywistą, że z chwilą wybuchu wojny do głosu w Niemczech dojdą żywioły skrajnie imperialistyczne, a decydującym czynnikiem stanie się generalicja. To wszystko było dobrze znane ludziom, którzy uważnie śledzili politykę niemiecką. W końcu Roman Dmowski, któremu marksowska analiza była równie daleka jak Piłsudskiemu, dostrzegał niebezpieczeństwo pruskie i bynajmniej go nie lekceważył. Przy całym swoim wstecznictwie Dmowski rozumiał cele polityki niemieckiej i przyjął zasadę: nic, co idzie na rękę Niemcom! Hipnozie - że użyjemy określenia Jodki - uległ tu obóz Piłsudskiego. I to przezeń przemawiał „bezwiedny lub świadomy fałsz” - wciąż pozostając w konwencji stylistycznej Jodki - gdy niebezpieczeństwo pruskie próbował przedstawić Polakom jako „straszak”. Niezadługo pójdzie ten obóz o krok dalej. Po wybuchu wojny spróbuje orientację austriacką

wymienić na niemiecką. I Jodko-Narkiewicz odegra w tym rolę główną. Ale uprzedził Jodkę człowiek, który nie należał do najbliższego kręgu Piłsudskiego, był jednak przezeń bardzo ceniony: Władysław Studnicki. Zrazu i on utożsamiał interes polski z austriackim. Ale szybciej niż piłsudczycy zorientował się, że ośrodek decyzji znajduje się nie w Wiedniu, lecz w Berlinie. Że, zatem, wiążąc się z państwami centralnymi należy szukać oparcia nie w najsłabszym ogniwie bloku, lecz w najsilniejszym. Odtąd Studnicki stał się konsekwentnym rzecznikiem orientacji proniemieckiej. Obóz Piłsudskiego jawnie się doń nie przyznawał, lecz pozostawał z nim zawsze w najlepszych stosunkach.[50] Zawdzięcza mu też Piłsudski jeszcze jedną tezę polityczną, która stała się dlań drogowskazem i zaprowadziła w końcu w ślepy zaułek. Była to teza, że „nie wielkie walki społeczne, nie rewolucja socjalna, lecz wielkie walki narodów i państw czekają Europę”.[51] Że wojna zakończy się rewolucją - ta myśl nie postała im w ogóle w głowach. Na takich przesłankach - wszystkich bez wyjątku fałszywych - opierały się koncepcje polityczne obozu Piłsudskiego tuż przed wybuchem wojny. Trudno o obraz większego zamętu myślowego. Co gorsza, miały się z tych koncepcji politycznych zrodzić pewne koncepcje wojskowe i próby ich realizowania. Tu konsekwencje mogły być już wręcz nieobliczalne, gdyby nie prosty fakt, że wszystkie rachuby czynione były w próżni.

Orientacje i plany wojenne

Wiosną 1912 roku horyzont europejski znowu zasnuły chmury. Ośrodkiem napięcia raz jeszcze stały się Bałkany. W wyniku ożywionej działalności dyplomacji rosyjskiej w marcu doszedł do skutku sojusz serbsko-bułgarski przeciwko Turcji. Zamiarem sojuszników było odebranie Turkom Macedonii. Zgodzono się przy tym, że arbitrem przy podziale przyszłej zdobyczy będzie car. W Wiedniu zawrzało. Uznanie nadrzędnej roli cara na Bałkanach potraktowano jako cios dla autorytetu politycznego Austro-Węgier i jako niebezpieczny precedens na przyszłość. Tymczasem do sojuszu serbsko-bułgarskiego przystąpiły Grecja i Czarnogóra, tworząc Ligę Bałkańską. 8 października padły pierwsze strzały. Armie Ligi odniosły szereg błyskawicznych zwycięstw i stanęły u wrót Konstantynopola. Zachęcona sukcesami Serbia zapragnęła wyzyskać klęskę Turcji, by utorować sobie poprzez Albanię drogę nad Adriatyk. Rosja wyraźnie podsycała te dążenia. W Wiedniu partia wojenna rozwinęła ożywioną działalność. Jej ośrodek stanowili od dawna następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand, i generał Conrad von Hötzendorf. Odwołany w listopadzie 1911 roku ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego, teraz, w grudniu 1912 roku, w obliczu nowego kryzysu bałkańskiego powrócił Conrad do władzy. Niezwłocznie zażądał przeprowadzenia powszechnej mobilizacji i uderzenia na Serbię. Miała to być zarazem nauczka dla Rosji. Ale Berlin zajął tym razem odmienne stanowisko niż w roku 1908. Uznał, że koniunktura międzynarodowa nie sprzyja rozpętaniu konfliktu zbrojnego. Jeszcze raz okazało się, że ostateczna decyzja zależy od Niemiec, a nie od Austrii. Wiedeń musiał poniechać agresywnych zamiarów. Gorycz upokorzenia znalazła ujście we wzmożonej nienawiści do Serbii. Następnej sposobności Conrad poprzysiągł nie przepuścić. Tymczasem interwencja wielkich mocarstw zapobiegła chwilowo rozszerzeniu się konfliktu. Do Londynu zwołano konferencję pokojową. Zanosiło się na chwilowe odprężenie. Kryzys bałkański lat 1912-1913 miał przełomowe znaczenie dla dalszych losów roboty Piłsudskiego. Z jednej strony przyspieszył ostateczne ukształtowanie się w społeczeństwie polskim orientacji politycznych, które w stanie prawie niezmienionym przetrwać miały do wybuchu wojny w roku 1914. Z drugiej - doprowadził do ostatecznego wykrystalizowania się planów wojskowych Piłsudskiego. Od połowy roku 1912 datuje się poważny wzrost liczebny organizacji strzeleckich. Napływ ochotników do związków i drużyn sprawia, że pod koniec roku 1912 liczą one łącznie ponad 6 000 ludzi. Pod naciskiem okoliczności nawet zbliżony do narodowej demokracji „Sokół” przystępuje do tworzenia „drużyn bojowych”, a sami endecy organizują „Drużyny Bartoszowe”, które ich przeciwnicy pomawiają zresztą o czysto dywersyjne zamiary wobec „ruchu niepodległościowego”. Wzrost organizacji strzeleckich wiąże się w znacznym stopniu ze zmianą ustosunkowania do nich stronnictw galicyjskich. Pierwotnie cała robota wojskowa Piłsudskiego opierała się na PPS zaboru rosyjskiego, ze stronnictw zaś galicyjskich tylko PPSD udzielała jej swego poparcia i pomocy. Teraz, gdy kryzys austriacko-rosyjski zaostrzył się i pojawiła się groźba wojny, inne stronnictwa galicyjskie zaczynają rewidować swój stosunek do organizacji paramilitarnych. Większość tych stronnictw, od PPSD do Stańczyków, staje definitywnie na gruncie orientacji austriackiej. W monarchii habsburskiej widzą naturalnego orędownika sprawy polskiej. Pragną

zjednoczenia Królestwa z Galicją w jedną prowincję polską pod berłem Habsburgów i przekształcenia Austro-Węgier z państwa dualistycznego w trialistyczne, w którym Polska stanowiłaby trzeci równorzędny człon. Naturalną konsekwencją tego „rozwiązania” jest oczywiście wyrzeczenie się ziem zaboru pruskiego. Jego urzeczywistnienie było przecież uzależnione od powodzenia oręża pruskiego... Tylko galicyjscy narodowi demokraci oraz ciążący ku nim odłam konserwatystów z Podola - tzw. Podolacy - oparli się tej orientacji, choć nie mogli, rzecz jasna, zbyt jawnie tego manifestować. Pozostali jednak faktycznie wierni wskazaniom Romana Dmowskiego i jego orientacji prorosyjskiej. Zwolennicy orientacji austriackiej zrozumieli, że organizacje strzeleckie mogą im być nader użyteczne. Z jednej bowiem strony przyozdabiają ich czarno-żółte barwy biało-czerwonym proporczykiem, co bardzo ułatwia jednanie opinii polskiej. Z drugiej zaś - dostarczają przekonywającego argumentu dla Wiednia, dowodząc, że Polacy gotowi są pójść dalej, niż wymaga tego obowiązek i lojalność wobec tronu, dając nie tylko kontyngent rekruta, ale i ochotników na wojnę z Rosją. Pierwsze wystąpiło z poparciem dla organizacji strzeleckich niewielkie Stronnictwo Postępowe. Znacznie donioślejsze znaczenie miał akces Stronnictwa Ludowego, któremu przewodził Jan Stapiński. Przysporzyło to organizacjom strzeleckim kilka tysięcy nowych ochotników spośród młodzieży wiejskiej. Nieco dłużej wahało się Stronnictwo Demokratyczne, bardzo wpływowe wśród mieszczaństwa galicyjskiego i dzierżące w swych rękach większość zarządów miejskich. O wadze, jaką zjednaniu sobie demokratów przypisywał Piłsudski, świadczy fakt, że rokowania z nimi powierzył Jodce. Ostatecznie demokraci zajęli stanowisko połowiczne. Oficjalnego poparcia udzieliła związkom strzeleckim organizacja lwowska; zarząd krajowy stronnictwa, nie angażując się otwarcie, uczynił to półoficjalnie. Najważniejsza była postawa konserwatystów. W ich rękach znajdowała się władza w Galicji. Stańczycy nie mogli oczywiście opowiedzieć się oficjalnie za akcją, która wciąż jeszcze nosiła piętno na poły socjalistyczne i opierała się głównie na emigrantach z zaboru rosyjskiego. Wprawdzie Jodko zapewniał w rozmowach z przedstawicielami stronnictw galicyjskich, że ruch strzelecki ma charakter narodowy i wyrzekł się od dawna radykalnych haseł społecznych, ale te oświadczenia nie mogły być uważane za dostateczną rękojmię. Stańczycy zachowali więc rezerwę. Ale w praktyce zmieniło się i ich podejście. Namiestnik Galicji, Michał Bobrzyński, śledzący dotąd nieufnym okiem robotę Piłsudskiego, zaczął teraz otaczać związki strzeleckie dyskretną opieką. Do tego właśnie okresu odnosi się jego uwaga: „Związki te jednak tworzyły się dla tej samej idei i w tym samym celu, który przyświecał całemu społeczeństwu, i dlatego ówczesny namiestnik Galicji, Bobrzyński, który przygotowywał kraj do wojny z Rosją, osłaniał je przed interwencją dyplomatyczną rządu rosyjskiego...”[52] Na zmianę stanowiska Bobrzyńskiego wpłynęła niezawodnie również postawa Sztabu Generalnego w Wiedniu, który dotychczas kategorycznie wypierał się wszelkich stosunków z robotą Piłsudskiego. Dopiero w grudniu 1912 roku czynniki wojskowe w Wiedniu uznały za stosowne ujawnić wobec premiera, ministra spraw zagranicznych i ministra spraw wewnętrznych, że „organa nasze powołane do służby wywiadowczej” - nawiązały i utrzymują kontakty z polskimi organizacjami wojskowymi w Galicji. Bobrzyński został o tym niezwłocznie poinformowany.[53] W atmosferze narastającego podniecenia wojennego, podsycanego umiejętnie przez czynniki

wojskowe, odbyły się w drugiej połowie 1912 roku dwa zjazdy, które miały rozszerzyć bazę polityczną działalności Piłsudskiego. Dnia 25 sierpnia zebrał się w Zakopanem „zjazd irredentystów”, na którym z inicjatywy Piłsudskiego utworzono Polski Skarb Wojskowy. Miał on drogą zbiórki publicznej zapewnić związkom strzeleckim podstawy materialne. Znacznie ważniejszy był zjazd „przedstawicieli wszystkich odłamów obozu niepodległościowego z zaborów austriackiego i rosyjskiego”, który odbył się 10 listopada w Wiedniu. Zjazd wiedeński wyłonił Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która stanowić miała „surogat władzy politycznej”. W skład KTSSN weszli przedstawiciele trzech stronnictw galicyjskich: PPSD, Stronnictwa Postępowego i Stronnictwa Ludowego. Kongresówkę reprezentowało osiem „organizacji niepodległościowych”, z których tylko PPS była rzeczywistą partią, wszystkie pozostałe, jak Niepodległościowa Organizacja Inteligencji, Niepodległościowa Organizacja Ludowa czy Związek Patriotów były fikcją. Ale fikcja ta dawała osiem głosów Jodce, który zasiadał w Komisji z ramienia „organizacji zaboru rosyjskiego” i majoryzował wszystkie inne grupy. Komisja wyłoniła Wydział Wojskowy, a na „czas wojny” utworzyła stanowisko „Komendanta Sił Wojskowych”, na które w dniu 1 grudnia powołany został Józef Piłsudski, od paru miesięcy sprawujący już godność komendanta głównego Strzelca. Podporządkowały mu się wojskowo związki strzeleckie i Polskie Drużyny Strzeleckie. Piłsudski, choć wywierał przez Jodkę decydujący wpływ na bieg spraw Komisji Tymczasowej, odnosił się do niej nieufnie i z rezerwą. Częściowo dlatego, że „zwalczał Piłsudski zawzięcie wszelkie formy decyzji zbiorowej tak samo, jak pracy kolegialnej”[54], częściowo zaś dlatego, że każdą organizację traktował jako instrument swej osobistej polityki i zawsze pozostawiał sobie otwartą furtkę, by móc się wycofać. Dlatego „nie identyfikował się” z Komisją Tymczasową i „nie angażował z nią całkowicie”[55], a choć utworzył ją po to, by - jak sam stwierdza - „wytworzyć lub zorganizować choćby pozorną bazę polityczną, na którą mógłbym niejako zrzucić odpowiedzialność polityczną za moje kroki”[56] - to równocześnie „nie przyjmował odpowiedzialności za jej niedociągnięcia polityczne” ani za „jej osobisty skład”[57] Droga do rozejścia się z KTSSN pozostała więc otwarta i Piłsudski nie omieszkał z niej później skorzystać. Objąwszy stanowisko „Komendanta Sił Wojskowych”, Piłsudski, przekonany - jak twierdzi przez oficerów austriackich o nieuniknionym wybuchu wojny, przystępuje do opracowania rozkazów mobilizacyjnych i planów operacyjnych. Jeszcze przedtem, w sierpniu 1912 roku, poleca Marianowi Kukielowi przygotowanie obszernego memoriału o Znaczeniu zaboru rosyjskiego z punktu widzenia interesów militarnych Austrii.[58] Memoriał ten za pośrednictwem Hipolita Śliwińskiego, działacza galicyjskiego Stronnictwa Postępowego i posła do parlamentu austriackiego, przedstawia władzom wojskowym w Wiedniu. Plany mobilizacyjne Piłsudskiego łącznie z tym memoriałem pozwalają wyrobić sobie dokładny pogląd na jego zamiary wojskowe w razie wybuchu wojny z Rosją. Założeniem tych planów jest wywołanie w chwili wybuchu wojny powstania zbrojnego na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim. Powołując się na doświadczenia Organizacji Bojowej z lat 1905-1907, memoriał stwierdza, że możliwe jest „zagrożenie nieprzyjacielskich urządzeń komunikacyjnych i łączności, zakłócenie przebiegu mobilizacji i zatrzymanie większości sił nieprzyjacielskich z dala od właściwego teatru działań wojennych”. Dobrze przygotowane

powstanie polskie może jednak przynieść korzyści nieporównanie większe: „nie tylko niepokojenie wojsk rosyjskich, ale rozwinięcie ofensywnych działań partyzanckich (Kleinkrieg), zniszczenie kolei, mostów i telegrafu, atakowanie transportów wojennych, magazynów i garnizonów, zahamowanie mobilizacji, uniemożliwienie koncentracji i ruchu wojsk rosyjskich w Kongresówce, a nawet poważne zaangażowanie sił rosyjskich w wileńskim i kijowskim okręgu wojennym”. Do wywołania takiego powstania konieczna jest demonstracja zbrojna w postaci wkroczenia do zaboru rosyjskiego polskich oddziałów strzeleckich z Galicji. Samo pojawienie się tych oddziałów w Królestwie powinno wywołać poruszenie wśród tamtejszej ludności i spowodować masowy napływ ochotników do szeregów polskich. Według obliczeń Kukiela, corocznie opuszczało szeregi armii rosyjskiej 45 000 przeszkolonych rezerwistów-Polaków. Rezerwiści ci „stoją do dyspozycji oddziałów strzeleckich”. Oparty na tych założeniach plan operacyjny Piłsudskiego przewidywał wprowadzenie do Królestwa, przed wejściem tam wojsk austriackich, dwudziestu kompanii kadrowych Strzelca. W tym celu miała być przeprowadzona koncentracja około 3 000 ludzi w punkcie zbornym, położonym w pobliżu granicy Królestwa, najlepiej w bezpośrednim sąsiedztwie Zagłębia Dąbrowskiego. „Mieli oni stanowić kadry polskiej armii powstańczej, podstawą zaś organizacji miały być kompanie kadrowe po 158 ludzi, które by później, na placu walki, rozszerzały się i rozwijały w większe jednostki”. Ten plan uległ jednak modyfikacji po zorientowaniu się w rzeczywistych możliwościach kadrowych związków i drużyn strzeleckich i „ostateczny plan obejmował już kadry kompanii strzeleckich w składzie 64 ludzi”.[59] Przenikając w głąb terytorium nieprzyjacielskiego, kompanie kadrowe, otoczone sympatią i opieką ludności polskiej, wchłaniać będą napływających ochotników i rozrastać się w większe jednostki. Równocześnie zaś prowadzić będą akcję partyzancką na tyłach wroga. Sprzyjać miał tej infiltracji ruch koncentracyjny wojsk rosyjskich w początkowej fazie wojny, dzięki czemu całe połacie kraju winny być ogołocone z poważniejszych sił nieprzyjacielskich. W miarę rozszerzania się zakresu działań powstańczych i rozrostu armii partyzanckiej ruchy wojsk rosyjskich zostałyby poważnie zakłócone, mobilizacja zahamowana i znaczne siły nieprzyjacielskie zaangażowane w walce z nieuchwytnym przeciwnikiem. W ten sposób część sił rosyjskich związana zostałaby w głębi kraju, z dala od linii frontu, a armia rosyjska nie zdołałaby wypełnić swych planowanych zadań operacyjnych w pierwszym okresie wojny. Powodzenie tego planu uzależnione było, rzecz jasna, od postawy i nastrojów ludności Kongresówki. Memoriał Kukiela oceniał tę postawę - wyjąwszy niewielkie grupy arystokracji polskiej i wielkiej burżuazji - jako zdecydowanie antyrosyjską, co utożsamiał z aktywną przychylnością dla Austrii. Przede wszystkim liczył na poparcie PPS, „która przyszłą rewolucję pojmuje jako wojnę narodową przeciwko Rosji i temu celowi podporządkowuje wszystkie inne cele polityczne i społeczne”. PPS „świadoma jest nierówności swych sił w porównaniu z potęgą rządu rosyjskiego i dlatego gotowa jest zawierać sojusze polityczne bez względu na bezpośredni interes partii”. Memoriał podkreśla: „Rzecz jasna, dzisiejsza PPS jest dość daleka [ziemlich weit entfernt] od ortodoksyjnego socjaldemokratycznego marksizmu [...], jej przywódcy znacznie bliżsi przedstawicielom reformistycznych prądów Europy zachodniej aniżeli rosyjskim apostołom gwałtownej rewolucji socjalnej. Propaganda antymilitarystyczna obca jest całkowicie partii...” Po tej trafnej na ogół charakterystyce PPS następuje wniosek, że „udział a nawet inicjatywa PPS

jest koniecznym warunkiem wzniecenia ruchu powstańczego”. Liczbę aktywnych członków partii w zaborze rosyjskim oceniał memoriał na pięć do sześciu tysięcy, zaznaczając, że partia prowadzi szkolenie wojskowe wśród robotników i studentów w zakresie posługiwania się pistoletem Browninga i Mausera, rosyjskim karabinem piechoty, materiałami wybuchowymi oraz w dziedzinie wznoszenia umocnień polowych, stawiania barykad w walkach ulicznych, niszczenia linii komunikacyjnych i magazynów broni. W poszczególnych miejscowościach przygotowane są plany uderzenia na ważne obiekty wojskowe. Przykład PPS oddziałuje na inne ugrupowania polityczne w zaborze rosyjskim, szerząc tam nastroje irredentystyczne i popularyzując praktyczną naukę walki partyzanckiej. Nastroje proaustriackie szerzą również w Kongresówce wracający z Galicji studenci polscy, którzy przeszli tam przeszkolenie w związkach strzeleckich i zadzierzgnęli węzły braterstwa broni ze swymi instruktorami - oficerami i żołnierzami armii austriackiej. W konkluzji memoriał stwierdza, że istnieją wszelkie dane po temu, by dobrze przygotowana akcja powstańcza uwieńczona została powodzeniem. Argumenty te musiały w jakiejś mierze podziałać na austriackie władze wojskowe, skoro wyraziły one w ogólnym zarysie zgodę na propozycje Piłsudskiego. Zezwoliły na wkroczenie oddziałów strzeleckich do Królestwa w razie wojny, wyznaczyły jako rejon koncentracji Wadowice, przyrzekły uzbroić kompanie kadrowe, wyruszające za kordon. Nie zobowiązały się jednak, że dostarczą uzbrojenia dla armii powstańczej w Królestwie. Piłsudski - jak twierdzi - nie stawiał im żadnych warunków politycznych i nie otrzymał w tej mierze żadnych zapewnień. Nawet tak podstawowe pytanie, w jakim stopniu niezależne będą jego oddziały i ich organa cywilne ustanowione na obszarze objętym powstaniem - pozostało bez odpowiedzi.[60] Piłsudski decydował się więc na wzniecenie powstania narodowego, zdając się na ślepy los, bez żadnych gwarancji politycznych. Każdy dowódca polowy armii austriackiej, w którego rejonie działania znalazłyby się oddziały polskie, mógł samowolnie rozstrzygać o ich dalszym losie. Piłsudski nie starał się jednak o żadne rękojmie ze strony miarodajnych czynników politycznych monarchii. Nie uzyskał ich nawet od centralnych władz wojskowych. Jedyną podstawą całej akcji było ustne porozumienie z pułkownikiem Sztabu Generalnego Csicsericsem, szefem sztabu XI korpusu we Lwowie.[61] Zarówno Piłsudski, jak i historycy jego obozu nazywają to porozumienie „umową ze Sztabem Generalnym austriackim”. Ale wciąż obracamy się w kręgu tej samej gry słów. W terminologii austriackiej każdy korpus miał swój „sztab generalny”. Jego zaś szef był z urzędu zwierzchnikiem miejscowego ośrodka wywiadowczego (HK Stelle). W tym charakterze płk Csicserics zawierał ustną umowę z Piłsudskim - rzecz pozostawała ciągle w sferze kontaktów „z organami naszej służby wywiadowczej” - jak to znacznie precyzyjniej określał C. i k. Sztab Generalny w Wiedniu. Na tak wątłej podstawie budował więc Piłsudski swą akcję powstańczą, której następstwa dla sprawy polskiej mogły być -- jak się przekonamy - nieobliczalne. I na tej podstawie przygotowywał rozkazy mobilizacyjne dla związków i drużyn strzeleckich w listopadzie i grudniu 1912 roku.

Aktywizacja orientacji austriackiej wywołała ostry sprzeciw narodowej demokracji. Dmowski wszczyna kampanię przeciwko „powstańczym mrzonkom”, „zabawie w wojsko”, „bałamuceniu

młodzieży”. W tym właśnie czasie ukazuje się w Przeglądzie Narodowym cykl artykułów Balickiego o „Dezorientacji” austriackiej. Towarzyszą mu liczne artykuły i wzmianki na łamach codziennej prasy endeckiej. Wystąpienia te tchną wulgarną demagogią nacjonalistyczną i antysemicką. Dopatrują się w działalności obozu proaustriackiego „intrygi żydowskomasońskiej”. Dowodzą, jakoby rzeczywistymi inspiratorami roboty wojskowej byli „Diamandy, Feldmany i Aszkenazowie”. Przeciwstawiają temu orientację prorosyjską, oparcie się o Rosję w imię reakcyjnych haseł panslawizmu, lojalność „bez zastrzeżeń” wobec caratu. Z czasem przybiera to postać obrzydliwej uległości wobec rosyjskiego zaborcy, wstręt budzących adresów wiernopoddańczych do tronu. Ale wśród tej powodzi demagogicznych i obskuranckich argumentów znajdowały się i takie, z którymi Piłsudski i jego obóz do końca nie potrafili się uporać. „Zwolennicy orientacji austriackiej - pisał Balicki - nie chcieli nigdy ani widzieć, ani uznać tego, że jest ona równocześnie siłą rzeczy orientacją niemiecko-pruską, toteż będąc ślepym narzędziem polityki Wiednia, stawali się jeszcze bardziej ślepym narzędziem polityki Berlina”.[62] Dmowski ogarniał znacznie szerszy horyzont międzynarodowy aniżeli Piłsudski, którego uwagę przykuwał wyłącznie antagonizm rosyjsko-austriacki. Przywódca narodowych demokratów rozumiał, że zarysowujący się konflikt będzie nie tylko starciem Austrii z Rosją, lecz konfliktem ogólnoeuropejskim. A jego wynik zdecyduje nie o losach Galicji i Kongresówki, lecz o tym, czy Niemcy zawładną Europą, czy nie. Niemcy zaś uważał Dmowski za największego wroga narodu polskiego, a akcję powstańczą na ich korzyść - za zbrodnię. Jeszcze po czterdziestu latach historyk sanacyjny będzie miał doń o to pretensję: „Eksterminacyjną politykę pruską uznał Dmowski krótkowzrocznie za największe dla narodu polskiego niebezpieczeństwo”.[63] Historia dawno już rozstrzygnęła ten spór. Upór, z jakim nadal nie chcą tego dostrzec epigoni piłsudczyzny, świadczy tylko o zupełnej atrofii zmysłu politycznego. Poglądy Dmowskiego znalazły silny oddźwięk wśród polskich klas posiadających w Kongresówce i Rosji. Burżuazja zwłaszcza, która obrosła w piórka dzięki rynkom rosyjskim i dawno zarzuciła wszelką myśl o niepodległości, czuła się zagrożona widmem zbrojnej ruchawki powstańczej, wciąż jeszcze kojarzącej jej się z niedawnymi wypadkami rewolucyjnymi lat 1905-1906. Podzielał poglądy Dmowskiego episkopat i kler katolicki Kongresówki. Nie trzeba było zresztą być programowym zwolennikiem narodowej demokracji, by rozumieć niebezpieczeństwo niemieckie. Sokolnicki, który wielokrotnie w tym czasie jeździł jako emisariusz Piłsudskiego do Królestwa, zauważył: „Wystarczyło wymienić Prusy, by powstawała nie tyle tak bardzo przez dzieje usprawiedliwiona nienawiść, lecz ślepy, paniczny strach. Wystarczyło samo powiedzenie »zabiorą nas Prusy« - by spowodować zupełną rozpacz i wprowadzić ludzi w nastrój całkowitej depresji...”[64] Dmowski wyczuwał znakomicie ten nastrój i stawał się jego politycznym wyrazicielem. Ale oddziaływanie myśli politycznej narodowej demokracji nie ograniczało się jedynie do zaboru rosyjskiego. Widzieliśmy, że objęło w pewnym stopniu również Galicję, zwłaszcza wschodnią. A przede wszystkim przeniknęło głęboko do zaboru pruskiego. Eksterminacyjna polityka Prus stwarzała szczególnie podatny grunt dla krzewienia się tam ideologii nacjonalistycznej, głoszącej prymat pruskiego niebezpieczeństwa nad wszelkim innym. Nie decydowano się w zaborze pruskim na żadne ryzyko polityczne, unikano jakichkolwiek nieprzemyślanych posunięć, ograniczano do oporu ekonomicznego i obrony polskiego stanu posiadania. Ale przeciwstawiano się zdecydowanie wszystkiemu, co mogłoby przyczynić się do

umocnienia potęgi Prus i Niemiec. Niektóre tylko koła arystokracji - bynajmniej nie całe ziemiaństwo - szły na kolaborację z Berlinem. Pod wpływem zaś wytężonej propagandy endeckiej znaczny odłam miejscowej ludności wiązał ciche nadzieje ze zwycięstwem oręża rosyjskiego w ewentualnym konflikcie. W świetle dotychczasowych doświadczeń uważano, że program Dmowskiego, zmierzający do zjednoczenia wszystkich trzech zaborów pod berłem rosyjskim, stwarza pomyślniejsze perspektywy, aniżeli dalsze pozostawanie w kleszczach Hakaty. Tak więc orientacja prorosyjska mogła się poszczycić trójzaborowymi wpływami, podczas gdy austriacka ograniczała się w gruncie rzeczy tylko do Galicji.

Odrębne stanowisko - obu poprzednim zdecydowanie przeciwstawne - zajmowały rewolucyjne partie zaboru rosyjskiego: SDKPiL i PPS Lewica. Klasa robotnicza Kongresówki nie otrząsnęła się jeszcze po klęsce rewolucji i okresie okrutnych prześladowań reakcji stołypinowskiej. Na wszystkie partie spadły dotkliwe ciosy i nie zdołały one jeszcze wyrównać poniesionych strat. Stan ten ciążyć będzie na nich aż do wybuchu wojny. Najdotkliwiej okres ten odbił się na PPS Frakcji. Co z jej aktywu ocalało najwartościowszego, zostało wyciągnięte z terenu i przerzucone do Galicji, tam zaś utonęło bez reszty w robocie wojskowej Piłsudskiego. Niedobitki frakcji wegetowały w poszczególnych ośrodkach robotniczych, pozbawione łączności i kierownictwa. Partia właściwie nie istniała. Gdy po wybuchu wojny i wkroczeniu wojsk austriackich i niemieckich próbowano nawiązać pozrywane nici, trzeba było organizację odbudowywać od podstaw, niemal z niczego. Znacznie lepiej przedstawiał się stan organizacyjny i wpływy obu lewicowych partii robotniczych. Choć i one doznały ogromnych strat i musiały zejść głębiej w podziemie konspiracji, nie utraciły wszakże kontaktu z terenem i potrafiły stosunkowo szybko zaktywizować się w nowych warunkach. Rozłam między SDKPiL a PPS Lewicą, a potem rozbicie wewnętrzne w łonie samej SDKPiL nie sprzyjały wzrostowi ich wpływów. Nie zatraciły jednak ani na chwilę busoli politycznej. Od początku zdawały sobie sprawę z charakteru zbliżającego się konfliktu. Imperializm był jego źródłem i walka z niebezpieczeństwem wojny stanowiła podstawowe zadanie klasy robotniczej. Hasło „Precz z wojną!”, wypływające z ducha i litery uchwał wszystkich międzynarodowych kongresów socjalistycznych ostatnich lat, wysunęło się na czoło całej działalności obu rewolucyjnych partii polskiego proletariatu. Odrzucały też stanowczo wszelką myśl o wspieraniu jednego imperializmu przeciwko drugiemu, o wiązaniu się z jednym zaborcą do walki z innym. W przededniu wybuchu wojny, w lipcu 1914 roku, przedstawiciele obu rewolucyjnych partii Królestwa, M. Walecki z ramienia PPS Lewicy i Róża Luksemburg z ramienia SDKPiL, złożyli na konferencji, zwołanej przez Międzynarodowe Biuro Socjalistyczne w Brukseli, „oświadczenie przeciwko [...] wszystkim PPS-owcom, którzy obiecali Austriakom rozpocząć w Polsce na wypadek wojny powstanie proniemieckie”. „Napisaliśmy oświadczenie - wspomina Walecki - że w wypadku wojny my wystąpimy przeciwko caratowi, ale ręka w rękę z rosyjskim proletariatem.”[65] Gdy wojna wybuchnie, nastąpi zbliżenie obu partii rewolucyjnych i podejmą wspólne uchwały i wspólne akcje. W sprawie stosunku do mocarstw zaborczych będą bezkompromisowe. Międzypartyjna Rada Robotnicza w Warszawie, skupiająca SDKPiL, PPS Lewicę i żydowski Bund, określi swój stosunek do obu orientacji słowami: „Proletariat polski występuje energicznie

zarówno przeciwko austrofilskiej, jak i rusofilskiej orientacji”.[66] SDKPiL i PPS Lewica nie żywiły wątpliwości, co oznacza orientacja austriacka: „tzw. orientacja austriacka - głosiła wspólna odezwa z dnia 4 sierpnia 1914 roku - sprowadza się w warunkach obecnych do stanięcia po stronie Niemiec. Klasa robotnicza będzie je zwalczała, jako popieranie ostoi środkowoeuropejskiej reakcji i ogniska wyrafinowanej germanizacji narodów nie niemieckich”.[67] Jeśli nawet klasa robotnicza Polski - jak zresztą klasa robotnicza całej Europy - nie była w tym momencie zdolna do podjęcia walki rewolucyjnej przeciwko wojnie, to w każdym razie nie była podatna na hasła powstańcze pod wezwaniem Franciszka Józefa, poza którym skrywał się Wilhelm II. Fakty dowiodły, że takie było stanowisko ogromnej większości robotników Królestwa. Piłsudski nie miał więc i tu na co liczyć.

Piłsudski zaczynał to sobie z wolna uświadamiać. Wolał się jednak do tego nie przyznawać ani wobec władz austriackich, ani wobec opinii polskiej. W wiele lat później Sławek ujawni, że wprowadzano wtedy czynniki austriackie w błąd: „Ruch na terenie Rosji (tzn. zaboru rosyjskiego - S. A.) osłabł znacznie. Trochę im jeszcze opowiadaliśmy o siłach, które mamy, a które faktycznie nie istniały. Mówiliśmy, aby apetyty ich podtrzymać, abyśmy byli wartością w układach”.[68] Trudno pojąć sens tego postępowania. Koniec końców oszukiwano samych siebie. Podtrzymywanie austriackich apetytów opłacało się na bardzo krótką metę. Ryzyko, jakie ponosił w tej grze Piłsudski, było po stokroć większe. Skutki niepowodzenia akcji powstańczej spaść musiały bowiem przede wszystkim na niego i jego rodaków, nie zaś na władze austriackie. Tym bardziej że wywiad austriacki miał swoje własne informacje o sytuacji w Kongresówce, które wyraźnie zadawały kłam optymizmowi Piłsudskiego. W przededniu wojny wywiad ten przedstawił Sztabowi Generalnemu raport doskonale zorientowanego informatora („od czternastu lat zamieszkałego w Warszawie obywatela austriackiego”), którego konkluzje brzmiały zupełnie inaczej niż sugestie Piłsudskiego : „Przeświadczenie o absolutnie »proaustriackich sympatiach« ludności Polski rosyjskiej opiera się na nieznajomości poważnej ewolucji, która w ciągu ostatniego dziesięciolecia gruntownie, choć w niejednakowym stopniu, przeobraziła nastroje poszczególnych warstw społeczeństwa: ogólny wszakże obraz wykazuje intensywne, choć nierównomierne w poszczególnych warstwach kurczenie się owych sympatii proaustriackich na całej linii”. Raport przestrzega szczególnie - co ma wyjątkowo doniosłe znaczenie ze względu na rolę przypisywaną PPS w planach powstańczych - przed liczeniem na klasę robotniczą Królestwa. Stwierdza, że „zorganizowana klasa robotnicza Łodzi, Warszawy, Sosnowca i Częstochowy, z zasady rewolucyjna, jest wprawdzie ciężkim orzechem do zgryzienia dla władz rosyjskich, z drugiej jednak strony niełatwo da się okiełznać okupacyjnym władzom austriackim” ze względu na swe „skrajnie rewolucyjne, buntownicze, nieomal anarchistyczne usposobienie i umiejętność przeciwstawiania się rządowi przy użyciu najostrzejszych środków, które tak świetnie opanowała podczas trzyletniej rewolucji”.[69] Takie było prawdziwe oblicze Królestwa.

Tymczasem w kwietniu i maju 1913 roku stało się rzeczą widoczną, że wojny Austrii z Rosją nie będzie. W końcu maja stanął w Londynie pokój między Ligą Bałkańską a Turcją. Wprawdzie

w czerwcu wybuchła druga wojna bałkańska - Serbowie wespół z Grekami i Rumunami przy współudziale Turków uderzyli na Bułgarię - ale i ten konflikt został szybko zlikwidowany. Zawarty w Bukareszcie pokój przyniósł ogromne korzyści Serbii i stał się nowym triumfem polityki rosyjskiej na Bałkanach. Prestiż Rosji w tej części Europy dosięgnął zenitu, Austrii - dna upadku. Ale Berlin raz jeszcze powściągnął wojownicze zamiary Wiednia, nakazując odroczyć porachunki do lepszych czasów. Już w połowie kwietnia 1913 roku Piłsudski oświadczył na posiedzeniu Komisji Tymczasowej, że „zmuszony jest z powodu zmiany sytuacji politycznej złożyć swą godność”, jako że stanowisko komendanta Sił Wojskowych objął „tylko na czas wojenny”. Niewygasła rywalizacja związków i drużyn strzeleckich przybrała znowu na sile. Komisja uznawała wprawdzie nadal konieczność jednoosobowego kierownictwa robotą wojskową, ale wobec tej sytuacji przywróciła sześcioosobowy Wydział Wojskowy jako organ koordynujący. Piłsudski wrócił do roli komendanta głównego Strzelca. Opadnięcie fali wojennej pociągnęło za sobą znaczny odpływ z szeregów wszystkich organizacji wojskowych. Dymisja Bobrzyńskiego ze stanowiska namiestnika Galicji, powitana ze zjadliwą satysfakcją przez prasą endecką, skomplikowała wyraźnie ich położenie. Następcą Bobrzyńskiego został Witold Korytowski, zbliżony do „Podolaków”, ulegający wpływom narodowych demokratów. Do organizacji wojskowych odnosił się bardzo nieufnie. Odbiło się to naturalnie na postawie administracji galicyjskiej. Następuje kolejny kryzys i osłabienie tempa roboty. Mnożą się kłopoty, wzmagają przeciwieństwa. W czerwcu 1914 roku Polskie Drużyny Strzeleckie zrywają z KSSN i próbują utworzyć własny Skarb Wojskowy. Ich komendant, Marian Żegota-Januszajtis, skłania się sympatiami ku endekom i działa nie bez ich namowy. Jest to dotkliwy cios dla autorytetu Piłsudskiego i KSSN. Pozostaje im bowiem tylko Związek Strzelecki i pryska fikcja „ogólnonarodowej reprezentacji”. Dużo poważniejsza w skutkach jest zmiana postawy władz austriackich. Latem 1914 roku organizacje paramilitarne w okręgu przemyskim zaskoczył rozkaz oddania posiadanej broni. Rozeszły się pogłoski, że wkrótce przyjdzie kolej i na pozostałe okręgi. Tu i ówdzie władze wojskowe i policyjne dokonały rewizji w lokalach organizacyjnych i skonfiskowały broń. W nastroju paniki i przygnębienia Piłsudski alarmuje Hipolita Śliwińskiego, prosząc o szybką interwencję, „jeżeli w obecnym czasie będziecie mieli, Panie Pośle, jakąkolwiek gawędę z ludźmi miarodajnymi”. Skarży się w swym liście Piłsudski, że „wypadki ostatnich dwóch lat wywołały pewną depresję w sprawach wszelkich, związanych z austrofilstwem”, w szczególności ostrzega, że „w Polsce, gdzie sprawa wciąż się wahała pomiędzy antyrosyjską a antypruską polityką”, jedyną „ostoją antyrosyjskości” była nadzieja na „protekcję ruchu militarnego” ze strony Austrii. Gdy te nadzieje się rozwieją, nastąpi „żywiołowy narost prądów przeciwnych, skierowujących nadzieje polskie na wschód do Rosji, czy też na zachód do Francji”, a wtedy „wzrośnie niechybnie sojusz z żywiołami opozycyjnymi i rewolucyjnymi w Rosji”.[70] Piłsudski traktuje te szykany i utrudnienia ze strony władz austriackich jako zapowiedź przekreślenia całej roboty. Wtrąca go to w stan depresji, niewiary i zwątpienia - „nieraz myślę sobie, niech się to raz skończy”. W Wiedniu istotnie oceniano perspektywy powstania polskiego z rosnącym sceptycyzmem. I wtedy właśnie zainteresował się tymi sprawami ktoś zupełnie inny: Sztab Generalny niemiecki! Piłsudski dowiedział się o tym znacznie później, bo już po wybuchu wojny, kiedy we wrześniu 1914 roku Władysław Sikorski donosił z Berlina:

„Przed trzema kwartałami (tzn. jesienią 1913 roku - S. A.) wysłano 60 tys. karabinów mauser 88 i odpowiednią ilość amunicji do Austrii, które były przeznaczone do wywołania powstania na terenie Król. Polskiego w razie wojny z Rosją; z końcem lipca (1914 - S. A.) odeszło z Berlina dalszych 30 tys. karabinów mauser i 3 miliony ładunków dla polskich legionistów formujących się w Galicji...”[71] A zatem sztab niemiecki nie wahał się zaryzykować 90 000 karabinów i milionów ładunków a nie był to złom, w który uzbrajali strzelców Austriacy - na cele powstania polskiego w Kongresówce. Wystarczało na uzbrojenie sporej armii partyzanckiej. Musieli więc być Niemcy niezmiernie zainteresowani powstańczymi koncepcjami Piłsudskiego. I rzeczywiście byli, a wiązały się te zainteresowania z ogólnymi planami strategicznymi Niemiec na wypadek wojny.

Komendant rozpoczyna wojnę

W niedzielę, 28 czerwca 1914 roku, odbywała się we Lwowie doroczna konferencja Związku Walki Czynnej. Podczas przerwy wpadł na salę zdyszany Hipolit Śliwiński z wieścią o zamachu sarajewskim. Nikt z obecnych nie pojął doniosłości tego wydarzenia. „Do tego stopnia była niewiara w możliwość zareagowania przez Austrię wobec powyższego wypadku - wspominał po latach Walery Sławek - że po konferencji wszyscy rozjeżdżają się na wakacje, a Komendant nie zatrzymał ich nawet”.[72] Daremnie Śliwiński próbował przekonać obecnych o możliwych konsekwencjach zamachu. Piłsudski odrzucił stanowczo jego sugestie. Tak więc, gdy moment nadszedł rzeczywiście - wszyscy rozjechali się na wakacje. A potem trzeba było całą akcję na gwałt improwizować. Dopiero ultimatum austriackie do Serbii z terminem czterdziestoośmiogodzinnym, wystosowane 23 lipca, wyrwało działaczy KSSN z odrętwienia. 26 lipca na zebraniu prywatnym w krakowskim mieszkaniu Śliwińskiego zapada decyzja zwołania telegraficznie na dzień następny nadzwyczajnego posiedzenia Komisji, by rozważyć, co robić. Piłsudski jest jednak nadal sceptyczny i pełen wątpliwości i gdy nazajutrz zbierze się plenum Komisji, Jodko zanotuje w swym dzienniku, że „Ziuk nie wierzy w wojnę”. Większość obecnych a są niemal wszyscy członkowie KSSN - jest wszakże zdania, że należy coś przedsięwziąć. Zapada decyzja wysłania do Wiednia Śliwińskiego, jako człowieka dobrze zorientowanego i mającego tam rozgałęzione stosunki. Ma jechać jako reprezentant KSSN z pełnomocnictwem w języku francuskim, ale bez ścisłych instrukcji. Rozumie się jednak, że będzie próbował wysondować opinię czynników miarodajnych: wojskowych i politycznych, i uzyskać zgodę na realizację dalszych zamierzeń powstańczych, a przede wszystkim na uzbrojenie oddziałów strzeleckich i wkroczenie do Królestwa. Piłsudski, choć bez entuzjazmu, wyraża zgodę. Tejże jeszcze nocy Śliwiński w towarzystwie Stanisława Downarowicza wsiada w pociąg. 28 lipca zaczynają pukać do rozmaitych drzwi w Wiedniu. Pierwsze kroki wiodą do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, gdzie bez większego trudu otrzymują zgodę na zatrzymanie broni, znajdującej się w posiadaniu organizacji strzeleckich, i zapewnienie, że nikt nie będzie przeszkadzał ich działalności. Następnie podejmują rozmowy z przedstawicielami Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ministerstwa Wojny. Próbują ich przekonać o celowości wystąpienia oddziałów strzeleckich i korzyściach płynących stąd dla Austrii. Zdania rozmówców są podzielone. Jedni gwałtownie sprzeciwiają się całej akcji widząc w niej tylko balast i źródło zamieszania, inni wnosząc z notatek Jodki są to przeważnie przedstawiciele centrali wywiadu - skłonni są rozważyć sprawę. Śliwiński konferuje długo z kierownikami Biura Ewidencyjnego, pułkownikiem Hranilovičem i majorem Rongem. Zasypują go gradem pytań. Stara się ich przekonać o znaczeniu powstania zbrojnego „nie tylko dla polityki, ale i dla konkretnych działań operacyjnych”.[73] Między godziną 1 a 3 w nocy odbywa się jeszcze jedno spotkanie z obu wojskowymi i krótka rozmowa z radcą Montlongem z MSZ. Dopiero nazajutrz, 29 lipca, w ponownych rozmowach z Hranilovičem, Rongem i Montlongem osiągnięto pewne rezultaty. Nie są to żadne wiążące postanowienia o charakterze oficjalnym, lecz luźne i nie obowiązujące obietnice. Niemniej wynika z nich zgoda na wyjście Strzelców do Królestwa celem wzniecenia tam powstania. Na terenach oswobodzonych od Rosjan tworzyć

się mają władze powstańcze, kierujące ruchem zbrojnym, oraz organa zarządu cywilnego z ramienia KSSN pod kontrolą komisarzy austriackich. Oddziały strzeleckie powinny przedzierać się pośpiesznie w kierunku na Warszawę. Znamienne były ustalone formuły polityczne: na zewnątrz oddziały strzeleckie mogą występować pod hasłem niepodległej Republiki Polskiej, z poniechaniem wszakże jakichkolwiek akcentów natury społecznej. Rzeczywistym natomiast celem akcji jest połączenie Królestwa z Galicją pod berłem Habsburgów w jednolitą prowincję polską stanowiącą człon trialistycznej monarchii - stare hasło orientacji austriackiej. Tę dwoistość haseł i celów rzeczywistych wyjaśni potem lapidarnie Hipolit Śliwiński: „Z samym tylko portretem Franciszka Józefa do Warszawy pójść nie możemy...” Przedstawiciele Biura Ewidencyjnego zakomunikowali na koniec wysłannikom KSSN, że wszelkie dalsze dyspozycje i szczegółowe instrukcje otrzymają za pośrednictwem dowództwa I korpusu w Krakowie, przez kpt. Józefa Rybaka, szefa miejscowego ośrodka wywiadowczego. Śliwiński i Downarowicz wracają z tym niezwłocznie do Krakowa, gdzie KSSN obraduje w permanencji. Śliwiński referuje wyniki rozmów wiedeńskich i podsumowuje je zwięzłym: „Broń dadzą, wojna będzie, czas wziąć się do roboty”.[74] Później określi wyniki swych rozmów wiedeńskich jeszcze optymistyczniej: „Największym sukcesem moich osobistych zabiegów był układ z Austrią w lipcu 1914 r. o stworzeniu armii polskiej...”[75] Na tej podstawie próbuje zjednać dla akcji KSSN wybitniejszych działaczy politycznych Galicji. Jaworski odniesie się doń jednak sceptycznie. Natomiast prezes Koła Polskiego, dr Leo, jest wyraźnie poruszony i zdumiony. Przyznaje, że w roku 1912 próbował na te tematy mówić z ministrem spraw zagranicznych, Berchtoldem, ale niewiele wtedy osiągnął, to jednak, co obecnie przywiózł z Wiednia Śliwiński, „wygląda jak bajka z 1001 nocy”.[76] Mimo to Leo proponowanego mu kierownictwa politycznego przyjąć nie chce i uzależnia swe dalsze decyzje od wyniku rokowań, które zamierza podjąć w Wiedniu. Piłsudski tymczasem, w oparciu o zapewnienia Śliwińskiego, zaczyna działać. Zadanie jest bardzo utrudnione „okresem wakacyjnym” i wysiłki Piłsudskiego mają wszelkie cechy pospiesznej improwizacji. Wieczorem, 30 lipca, wydaje pierwsze zarządzenia mobilizacyjne dla krakowskiego Strzelca. Nazajutrz ogłoszona zostaje powszechna mobilizacja w Austrii. Wobec tego w nocy z 1 na 2 sierpnia Piłsudski zarządza pełną mobilizację związków strzeleckich. Poprzedniego dnia, po długich wahaniach i przewlekłych rokowaniach, Polskie Drużyny Strzeleckie podporządkowują mu się ponownie. Mobilizacja jest więc łączna. Nie udaje się natomiast próba rozciągnięcia wpływów KSSN na pozostające pod patronatem endecji Drużyny Bartoszowe i „Sokoła”. Do Oleandrów, na krakowskich Błoniach, gdzie mieści się letnia szkoła strzelecka, ściągać zaczynają strzelcy pojedynczo i grupami. Kończący się właśnie kurs oficerski dostarcza od razu paruset ludzi gotowych i przeszkolonych. Kłopot nastręczają austriackie powołania mobilizacyjne. Tylko niewielka liczba oficerów rezerwy mogła być wyreklamowana za pośrednictwem kpt. Rybaka. Niektórzy już z austriackimi kartami powołania zgłaszają się nielegalnie do Strzelca. Z Wiednia wciąż jeszcze nie ma formalnej zgody na wymarsz. Piłsudski pozostaje w nieustającym kontakcie z kapitanem Rybakiem. Odwiedza go kilkakrotnie w jego mieszkaniu, które jest od lat miejscem poufnych spotkań. Czasem zastępuje go w tych rozmowach Sławek, obydwaj używają przy tym kryptonimu „Stefan”. Teraz dodatkowym łącznikiem jest również

Sosnkowski.[77] Dopiero 2 sierpnia nadchodzi z Wiednia telegraficzne zezwolenie na wymarsz strzelców do Królestwa. Termin wykonania uzależniony jest jednak od daty wypowiedzenia wojny Rosji. Rybak, niezwłocznie po otrzymaniu tego telegramu, wzywa do siebie Piłsudskiego i komunikuje jego treść. Ustalony zostaje stały dyżur telefoniczny w mieszkaniu Piłsudskiego, by Rybak mógł go w każdej chwili osiągnąć. Wciąż jeszcze nie wyjaśniona pozostaje sprawa uzbrojenia strzelców. Zapas posiadanych karabinów repetierowych systemu Mannlicher wystarczy na uzbrojenie najwyżej jednej kompanii marszowej. Czas jednak nagli i Piłsudski, nie czekając na wyjaśnienie wszystkich spraw, postanawia sformować pierwszą kompanię kadrową przeznaczoną do wymarszu za kordon. Decyzja zapada 2 sierpnia. Na dowódcę kompanii wyznaczony zostaje Tadeusz Kasprzycki, absolwent kursu oficerskiego, z pochodzenia Królewiak. Po przekroczeniu granicy oddać ma komendę Kazimierzowi Piątkowi-Herwinowi, który jako oficer rezerwy, uchylający się od służby w macierzystej jednostce austriackiej, musi się chwilowo „dekować” Dnia 3 sierpnia na podwórzu w Oleandrach kompania zostaje sformowana. Z uczniów szkół oficerskich Związku Strzeleckiego wybrano około 80 ludzi. Burhardt-Bukacki przyprowadza około 70 ludzi z Polskich Drużyn Strzeleckich. Następuje znana scena zbratania, wymiana oznak organizacyjnych. Godłem wspólnym ma być jednak srebrny orzełek strzelecki z wytłoczonym „S” na tarczy. Do sformowanej kompanii przemawia krótko Piłsudski. Noc spędzają jej żołnierze na scenie teatrzyku w Oleandrach. Kompania obejmuje najlepszą kadrę oficerską obu organizacji. Brano do niej ludzi, którzy byli pod ręką, nie licząc się zupełnie z obsadą dalszych kompanii. Powstanie wskutek tego dysproporcja w rozdziale kadr, która dotkliwie odbije się potem na innych jednostkach. Znaleźli się w pierwszej kadrowej ludzie, którzy po latach osiągną najwyższe szczeble kariery politycznej i wojskowej, jak Stanisław Burhardt-Bukacki, Bolesław Florian Ignacy Wieniawa-Długoszowski, Tadeusz Adam Kasprzycki, Aleksander Litwinowicz, Aleksander Hauke-Nowak, Tadeusz BrzękOsiński, Henryk Krok-Paszkowski itd. Jeszcze 2 sierpnia powstał zawiązek przyszłej kawalerii legionowej. Pierwszy patrol konnicy pieszo, z karabinami ukrytymi pod słomą na wozie - przekroczy tej nocy granicę w charakterze zwiadu. Dowodzi tym oddziałkiem Władysław Belina-Prażmowski, wśród jego podkomendnych znajdują się Janusz Głuchowski, Stanisław Grzmot-Skotnicki. Patrol wróci po dwóch dniach, by potem wyruszyć jako szpica konna pierwszej kadrowej kompanii strzeleckiej. Kompania wyekwipowana jest w najlepszy rynsztunek, na jaki stać związki strzeleckie. Karabiny Mannlichera, dostateczna liczba ładunków, jednolite umundurowanie, płaszcze, tornistry, buty wojskowe, manierki. Dopiero następne kompanie wyjdą w pole w żałosnym stanie. Atmosfera jest pełna napięcia i oczekiwania. Zapowiedziany wymarsz odwleka się w nieskończoność. Kapitan Rybak czeka na instrukcje, wojna austriacko-rosyjska wciąż jeszcze nie jest wypowiedziana, choć już od tygodnia Austria jest w wojnie z Serbią, a od 2 sierpnia Niemcy w wojnie z Rosją. Wiedeń się jednak nie spieszy, pragnie wyzyskać czas na operacje bałkańskie, odwlec, póki się da, starcie na froncie rosyjskim. Przygotowania do tej wojny, nieuniknionej przecież, są w pełnym toku. Dnia 3 sierpnia utworzona zostaje w Krakowie grupa operacyjna generała Kummera (Armeegruppe Kummer) z zadaniem wkroczenia w pierwszym dniu wojny do Królestwa i posuwania się w kierunku północno-wschodnim na Dęblin, celem ewentualnego przejścia na

prawy brzeg Wisły. W skład grupy Kummera wchodzi 7 dywizja kawalerii generała von Kordy i dwie brygady Landwehry, uzupełnione artylerią i karabinami maszynowymi twierdzy krakowskiej. Nie przewiduje się jednak na tym odcinku większych walk i grupa ma na celu jedynie krycie lewego skrzydła I armii gen. Dankla operującej znad Sanu. Na swym lewym skrzydle grupa ma nawiązać łączność z korpusem armii niemieckiej gen. Woyrscha, operującym z rejonu Kalisz-Częstochowa w kierunku na Radom-Puławy. Tak mniej więcej przedstawia się ugrupowanie sił austro-niemieckich w rejonie przyszłych działań strzeleckich. Oddziały te znajdują się w chwili wymarszu w strefie działań 7 dywizji kawalerii gen. von Kordy. Z utworzeniem grupy operacyjnej Kummera wiązał się drobny wprawdzie, ale dla Piłsudskiego niezmiernie istotny szczegół personalny. Oddział wywiadowczy sztabu grupy objął w pierwszym dniu mobilizacji podpułkownik Johann (Jan) Nowak z Biura Ewidencyjnego w Wiedniu. Jemu też przekazać miał po kilku dniach wszystkie sprawy, dotąd przez siebie prowadzone, kpt. Józef Rybak. Dnia 5 sierpnia nad ranem próbny alarm stawia kompanię kadrową w Oleandrach w stan gotowości marszowej. Oddział rusza przez bramę, potem zostaje zawrócony do miejsca postoju. Czeka go jeszcze jedna noc na scenie w Oleandrach. Wreszcie w nocy z 5 na 6 sierpnia około godziny 2 Kasprzycki zostaje obudzony: rozkaz pisemny Sosnkowskiego nakazuje zbiórkę kompanii „cicho i bez rozgłosu”, określa godzinę wymarszu na 3 po północy. Tym razem alarm jest prawdziwy. Austria wypowiedziała wojnę Rosji, oddziały grupy Kummera gotują się do wymarszu. 7 dywizja kawalerii otrzymała rozkaz wejścia na terytorium nieprzyjacielskie zaraz po północy. Kapitan Rybak poinformował o tym Piłsudskiego jeszcze wieczorem, wskazując mu równocześnie kierunek marszu i polecając niezwłoczne nadesłanie meldunku o przekroczeniu granicy. Na tej podstawie Piłsudski wydaje rozkaz wymarszu pierwszej kompanii kadrowej. Na podwórzu Oleandrów dokonuje ostatniego przeglądu oddziału. Przekazuje Kasprzyckiemu rozkaz: marsz przez Michałowice na Miechów, stamtąd natychmiastowy meldunek przez Austriaków. Przed godziną 4 kompania wyrusza. Cicho, bez śpiewu, przedmieściami przez Prądnik, Łobzów, Babice, na szosę warszawską, ku Michałowicom, na granicę rosyjską. W przodzie patrol konny Beliny. A jeszcze przed tym, wyprzedzając strzelców o kilka godzin, oddział „beków” - wywiad strzelecki, złożony z dawnych bojowców, wśród nich Tomasz Arciszewski i Edward Gibalski „Franek”. Piłsudski „rozpoczął wojnę”... Wyprawiwszy kompanię kadrową, zabrał się Piłsudski do spraw politycznych. Dojrzewał w nim już dość dawno zamysł wyswobodzenia się spod kontroli KSSN. Teraz powziął decyzję wprowadzenia go w życie. Uznał, że nie jest mu więcej potrzebna, w myśl starej reguły miała więc pójść na złom. Napisze potem Piłsudski, że w tych przełomowych dniach „zaskoczeni ogromem wypadków” ludzie KSSN „zmaleli widocznie”, „nie wiedzieli, co czynić”.[78] Wiemy, że było wręcz odwrotnie. To „Ziuk nie wierzył w wojnę” nieomal do pierwszych strzałów, a energia ludzi z KSSN doprowadziła do interwencji w Wiedniu i utorowała mu drogę przynajmniej do podjęcia akcji. Ale właśnie dlatego Piłsudski, który nie lubił nikomu niczego zawdzięczać, chciał się ich pozbyć i dlatego jeszcze, że „nie dałbym nigdy nikomu prawa krępowania mnie czymkolwiek”.[79] W kilka godzin po wymarszu kadrówki Piłsudski zjawił się na posiedzeniu Komisji i zaskoczył ją oświadczeniem, że „w Warszawie powstał tajny Rząd Narodowy”, który jemu, Piłsudskiemu,

„powierzył funkcję Komendanta Polskich Sił Wojskowych”. „Rząd Narodowy” był całkowitą fikcją i członkowie Komisji zdali sobie z tego natychmiast sprawę. Piłsudski nie umiał wymienić żadnego nazwiska. Oświadczył tylko: „Wybaczcie, panowie, stałem się wobec was, jako mej władzy politycznej, nielojalnym. Poddałem się rozkazom Rządu Narodowego w Warszawie. Nie mogę wam tych ludzi wymienić, ale ja tych ludzi znam, ufam im, jestem z nimi związany”.[80] Komisja zrozumiała, że „stoi wobec faktu uchwycenia przez Piłsudskiego dyktatury, wobec zamachu stanu tak czy inaczej zamaskowanego”.[81] Później Piłsudski przyzna, że „zajęty był przez parę dni obmyślaniem” tego posunięcia i świadomie „zatrzymał się na projekcie spróbowania przynajmniej na czas pewien postawienia siebie w zależności od nie istniejącego wcale tajnego Rządu Narodowego w Warszawie”. „Wolałem - doda - tajną i daleką od Krakowa fikcję niż cokolwiek innego...”[82] Jeśli członkowie Komisji szukali jakiegoś wyjścia z tej sytuacji, to Piłsudski niewiele pozostawił im dróg do wyboru. Tegoż bowiem dnia ukazały się w Krakowie dwie odezwy z datą 3 sierpnia 1914 roku. Pierwsza z nich, datowana z Warszawy, głosiła: „Polacy! W Warszawie utworzył się Rząd Narodowy. Obowiązkiem wszystkich Polaków jest skupić się solidarnie pod jego władzą. Komendantem Polskich Sił Wojskowych mianowany został ob. Józef Piłsudski, którego rozporządzeniom wszyscy ulegać winni. - Rząd Narodowy”. Druga, opatrzona nagłówkiem „Rząd Narodowy” i podpisem „Komendant Główny Wojska Polskiego Józef Piłsudski”, zawiadamiała, że „kadry armii polskiej wkroczyły na ziemię Królestwa Polskiego, zajmując ją na rzecz jej właściwego, istotnego, jedynego gospodarza-Ludu Polskiego”, że czynią to „imieniem władzy naczelnej Rządu Narodowego”, wzywała „cały naród”, by skupił się „w jednym obozie”, poza którym „zostaną tylko zdrajcy, dla których potrafimy być bezwzględni”.[83] Odezwy te natychmiast rozrzucone zostały po Krakowie, a po paru dniach rozpowszechnione w nadgranicznych miejscowościach Królestwa, zajętych przez oddziały strzeleckie. W rzeczywistości obie odezwy napisał 6 sierpnia z polecenia Piłsudskiego Leon Wasilewski, wydrukowano je potajemnie w Drukarni Ludowej w Krakowie na specjalnie dobranym papierze i zaopatrzono w pieczęć Rządu Narodowego, którą w nocy pospiesznie wykonał Stanisław Siedlecki.[84] Pojawienie się tych odezw postawiło KSSN w sytuacji przymusowej. Zdemaskowanie fikcji oznaczało kompromitację całej roboty. Zresztą większość stanowili w niej ludzie ślepo oddani Piłsudskiemu. Po krótkim wahaniu Komisja „autoryzowała mistyfikację”. Jak wynika z protokołu obrad, uczyniła to jednogłośnie. Po paru dniach poszła o krok dalej: wzięła na się odpowiedzialność za nie istniejący „Rząd Narodowy w Warszawie”, ogłaszając odezwę z dnia 10 sierpnia, że stanowi jego przedstawicielstwo na Galicję. Inna sprawa, że Piłsudski istotnie nosił się z myślą utworzenia jakiegoś konspiracyjnego rządu w Warszawie. Przykład roku 1863 nigdy nie dawał mu spokoju. 12 sierpnia w Kielcach zlecił więc Marianowi Abramowiczowi i Gustawowi Daniłowskiemu misję przedarcia się do Warszawy celem odszukania Artura Śliwińskiego i paru innych osób, by „wspólnymi siłami, jeśli tylko okoliczności pozwolą, powołali do życia tajny Rząd Narodowy”.[85] Abramowicz do Warszawy dotarł, wprawdzie nie z Daniłowskim, lecz z Józefem Bromirskim, udającym się w tajnej misji do Kijowa. Spotkali Artura Śliwińskiego i przekazali mu zlecenie Piłsudskiego. Wespół z działaczem PPS Frakcji, Władysławem Mechem oraz inż. Alfonsem Kühnem, inż. Stanisławem Wysockim i paru innymi Artur Śliwiński podjął pewne kroki, zanim jednak rzecz przybrała jakieś

konkretniejsze kształty, nadeszło przez Sokolnickiego polecenie poniechania dalszych prób. Sytuacja uległa bowiem tymczasem nagłej zmianie. Tak więc „Rząd Narodowy” poza sferę fikcji nigdy nie wyszedł.[86] Stworzywszy jedną fikcję, zaznał teraz Piłsudski sam goryczy zmagania się z drugą: obietnice przywiezione przez Śliwińskiego z Wiednia, ów „układ o stworzeniu armii polskiej”, okazały się czystą ułudą, prawdziwą „bajką z 1001 nocy”. Z przyrzeczeń Hraniloviča, Rongego i Montlongego pozostało tylko zezwolenie na przejście granicy i - kupa zdezelowanych karabinów z austriackiego demobilu, trochę amunicji do nich oraz sto kilogramów dynamitu. To wszystko, co wykonując instrukcję swych władz oddał do dyspozycji Piłsudskiemu kapitan Józef Rybak. I gdy Piłsudski, po załatwieniu się z KSSN, wyruszył po południu dnia 6 sierpnia w towarzystwie Sosnkowskiego autem do Krzeszowic - spotkał się po raz pierwszy z aktem niesubordynacji ze strony swych ludzi. W Krzeszowicach mieścił się obóz etapowy pod komendą Mieczysława Norwid-Neugebauera. Tu kapitan Rybak zmagazynował broń dla strzelców i sformowane w Oleandrach dalsze ich kompanie tu były uzbrajane i ekwipowane. Właśnie w momencie przybycia Piłsudskiego wydobyto z magazynu broń. Gdy strzelcy zobaczyli stare, jednostrzałowe Werndle, nawet bez pasów, w szeregach rozległo się szemranie. Odważniejsi odmówili przyjęcia takiej broni. Dopiero dłuższa perswazja ze strony Piłsudskiego i oficerów zażegnała incydent, nie ułagodziła jednak wzburzenia żołnierzy.[87] Piłsudski skarżył się potem, że warunki, które proponowano mu w czasie kryzysu bałkańskiego w r. 1912, „były co najmniej dziesięciokrotnie lepsze” niż te, które narzucono mu w roku 1914. Twierdził, że „dwa dni wahał się”, czy przystać na nie, tak były „ostre” i „niekorzystne pod względem uzbrojenia, ekwipunku itp.” Uległ, bo mu „dali wtedy do zrozumienia, że zmuszeni będą internować wszystkich strzelców, nie będących obywatelami austriackimi, mianowicie uciekinierów z Królestwa”.[88] Taki miał być wynik „rozmów Piłsudskiego z przedstawicielami armii austriackiej w Wiedniu i Krakowie”.[89] Cała ta sprawa stanowi jedną z najbardziej mglistych i niejasnych kart historiografii piłsudczykowskiej. Podkreśla ona z naciskiem, że podstawą wymarszu strzelców były „umowy z wojskowością austriacką” i że „prowadził je [sic!] Piłsudski w lipcu w Krakowie i Wiedniu”. Wybitny historyk wojskowy tego okresu przyzna jednak, że nie miano tu „żadnych źródeł poza enuncjacjami Piłsudskiego z okresu po wojnie.”[90] Naświetlenie wydarzeń musiało więc być co najmniej jednostronne. Tymczasem z porównania wszystkich źródeł wynika jasno, że nie ma żadnych danych wskazujących na prowadzenie przez Piłsudskiego jakichkolwiek samodzielnych rozmów z czynnikami austriackimi, wojskowymi lub politycznymi, w Wiedniu w lipcu i początkach sierpnia 1914 roku, poza tymi, które z ramienia KSSN odbyli Śliwiński i Downarowicz. W grę wchodzą więc jedynie rozmowy krakowskie. Tu zaś „we wszystkich tych sprawach pośredniczył kpt. Józef Rybak, przez którego przechodziły wszystkie dyspozycje sztabu austriackiego, dotyczące oddziałów polskich.”[91] To stwierdzenie, pochodzące od jednego z niewielu obiektywnych historyków obozu Piłsudskiego, zgodne jest z brzmieniem wszystkich dostępnych w tej chwili źródeł. Potwierdza je mimochodem Piłsudski, mówiąc o zmianie łącznika austriackiego: „Ten oficer, który w imieniu sztabu zawierał ze mną pierwszą umowę [...], dał mi nazwisko innego oficera, który miał się zgłosić sam do mnie...”[92] Pierwszym z tych oficerów - tym, który w imieniu sztabu zawierał z Piłsudskim umowę - jest oczywiście kpt. Józef Rybak, drugim - który niebawem nawiąże z nim kontakt - podpułkownik Nowak ze sztabu gen. Kummera. Tak więc owe „ostre warunki” usłyszał Piłsudski z ust Józefa Rybaka, który kierował się po prostu otrzymanymi instrukcjami. Były one konsekwencją sytuacji, w którą Piłsudski

wmanewrował się sam. Z dumą przecież podkreśla, że umowa z władzami austriackimi „była prosta i nie zawierała żadnych politycznych cech”.[93] Wielokrotnie i z naciskiem powtarza, że „rozmów politycznych odmówił” i o „warunkach politycznych nie chciał z nimi gadać”.[94] Wszystko więc sam sprowadzał do spraw technicznych, a te z pewnością leżały w kompetencji szefa lokalnego ośrodka wywiadowczego. Skoro zaś Piłsudski - jak twierdził - nie stawiał władzom austriackim żadnych warunków politycznych, one ze swej strony na pewno nie były zainteresowane w zaciąganiu takich zobowiązań. Wbrew swej własnej zasadzie, że należy „grać wysoko”, zagrał bardzo nisko. Właściwie nie żądał nic w zamian. Nic więc nie dostał. Piłsudski wyciągnął stąd wniosek, że jest całkowicie niezależny od nikogo. Z dziecięcą naiwnością woła: „Byłem w tym okresie zupełnie swobodnym ptakiem”.[95] W rzeczywistości był uzależniony absolutnie we wszystkim od widzimisię austriackich władz wojskowych, zdany po prostu wraz ze swymi strzelcami na ich łaskę i niełaskę, o czym miał się przekonać w sposób wyjątkowo bolesny w niespełna tydzień po wymarszu kadrówki. Ale skoro nie narzucono mu zrazu żadnych warunków politycznych, to ku czemu zmierzał sam? Jaki był sens wyjścia w pole z paru tysiącami nędznie wyekwipowanych żołnierzy, którzy „zdecydowali milcząco, że wszystko, co się tyczyło polityki, składają na moją [Piłsudskiego] głowę”?[96] Mówił Piłsudski, że pragnął „rzucić polską szablę na szalę” - ale na którą szalę i w imię czego? Powstanie, które chciał wzniecić, było przecież tylko środkiem, ale jaki miał być jego polityczny cel? Czyje zwycięstwo przewidywał i którą z szal chciał przeważyć? Legenda głosiła potem, że z niezwykłą przenikliwością, jeszcze przed wojną, przepowiedział bieg wydarzeń, przewidując, iż „Rosja zostanie naprzód pobita przez państwa centralne, następnie zaś one same będą zwyciężone przez Ententę”. Ale sam Piłsudski nazwał to „żartem” i „dowcipem”, stwierdzając zarazem kategorycznie: „Nie robiłem żadnych przypuszczeń, czy ci, czy tamci zwyciężą”.[97] Hranilovič i Ronge zgodzili się, by wystąpił z hasłem niepodległej Republiki Polskiej, lecz on sam tego hasła nie podjął. Więc jaki był cel i jaki był sens? We wrześniu 1915 roku, w liście do Władysława Leopolda Jaworskiego, określił to Piłsudski bardzo dokładnie: „Politycznym celem wojny, który sobie od początku stawiałem, było i jest dotąd zlanie się Galicji i Królestwa w składzie monarchii Austro-Węgierskiej. Nie sądziłem i nie sądzę, by można było w tej wojnie uzyskać lepsze warunki życia dla Polski”.[98] Sformułowanie to jest jednoznaczne. Stanowi dokładne powtórzenie formuły, w imię której występowali politycy galicyjscy orientacji austriackiej. W imię tego celu pociągnął Piłsudski w pole ze swymi strzelcami, zamierzając, jak w roku 1912, wzniecić powstanie na ziemiach zaboru rosyjskiego. Nie żądał w zamian żadnych rękojmi. Wykonywał zlecone mu zadanie, które tak określił w pierwszym meldunku dla Naczelnego Dowództwa Armii (AOK) kpt. Rybak donosząc o wymarszu kadrówki: „Działalność organizacyjna oddziałów polskich ochotniczych STRZELCY w Krakowie rozwija się zgodnie z planem. 6 sierpnia rb. rankiem oddział złożony ze 150 ludzi uzbrojonych w własną broń (karabiny mannlichera) przekroczył granicę państwa pod MICHAŁOWICAMI i pomaszerował na MIECHÓW, gdzie się jeszcze dziś znajduje, celem wzniecenia powstania w guberniach KIELCE i

RADOM i wysłania organizatorów w kierunku Warszawy”. Wyliczając z kolei dalsze oddziały strzeleckie, które śladem kadrówki przeszły granicę, meldunek tak określa ich zadania: „Wymienione grupy wyruszą 11 sierpnia rano, podzielone na drobne oddziałki, kierując się przez SŁOMNIKI, MIECHÓW, JĘDRZEJÓW, KIELCE na WARSZAWĘ, którą powinny osiągnąć jak najśpieszniej, by wzniecić powstanie w rejonie WARSZAWA-ŁUKÓW-BRZEŚĆ LITEWSKIBIAŁYSTOK, dokonać zamachów na znajdujące się tam linie kolejowe o znaczeniu strategicznym, jak również prowadzić akcję wywiadowczo-informacyjną”.[99] Takie były zadania, które kapitan Rybak zlecił do wykonania Piłsudskiemu. Ich istota tkwi w słowach: osiągnąć jak najśpieszniej Warszawę, by wzniecić powstanie w rejonie WarszawaŁuków-Brześć-Białystok, dokonać zamachów na znajdujące się tam linie kolejowe o znaczeniu strategicznym... To zdanie jest kluczem do zrozumienia roli, jaką oddziałom strzeleckim przeznaczała strategia austro-niemiecka. Pomówmy teraz o konsekwencjach.

Nad Wisłą i nad Marną

Czy „komendant Polskich Sił Wojskowych” spojrzał kiedy - w owych sierpniowych dniach 1914 roku - na mapę wojenną Europy? Czy uświadomił sobie, jakie strategiczne skutki pociągnęłoby za sobą udane powstanie w Polsce w tym właśnie momencie? Nic z tego, co mówił, pisał i czynił, nie wskazuje na to. Piłsudski zastrzegał się zawsze, że formacje jego miały być użyte jedynie i wyłącznie przeciwko Rosji. Nie zgodziłby się nigdy na użycie ich przeciwko komu innemu. Zastrzeżenie to było bezprzedmiotowe. Nikt nigdy nie zamierzał wysyłać polskich strzelców ani legionistów na front zachodni. Z wojskowego punktu widzenia nie czyniło to wszakże żadnej różnicy. Wojna ta była wojną dwufrontową. Między operacjami na wschodzie i zachodzie istniał jak najściślejszy związek i los najważniejszej bitwy na zachodzie w znacznej mierze rozstrzygnął się na wschodzie. Niemcy - a oni byli decydującym czynnikiem w obozie państw centralnych - mieli w tej wojnie jedną strategię, łączącą operacje na wschodzie i zachodzie w jedną logiczną i nierozdzielną całość. Była to poza tym wojna wielomilionowych armii. Siły zaś, którymi dowodził Piłsudski, były wielkością mikroskopijną. Niedostrzegalną z wyżyn naczelnego dowództwa. Pięć batalionów strzelców a nawet trzy brygady legionistów polskich (z których - nawiasem mówiąc - Piłsudski dowodził tylko jedną) były po prostu bez znaczenia. A jednak dwa razy w tej wojnie oręż polski mógł istotnie zaważyć na szali. W obydwu wypadkach na korzyść Niemiec. I w obydwu wypadkach Niemcy to docenili. Raz w sierpniu-wrześniu 1914 roku - gdyby istotnie wybuchło w Królestwie powstanie, które Piłsudski przygotowywał, a na które Helmuth von Moltke, Szef Wielkiego Sztabu Generalnego, liczył. Drugi raz - w listopadzie 1916 roku - gdyby istotnie Królestwo dało Niemcom milion rekruta, jak to przyrzekał Piłsudski, a Erich von Ludendorff, pierwszy generał-kwatermistrz, oczekiwał. W obu wypadkach - skutki dla Europy i Polski mogły być tragiczne. Oznaczałyby bowiem zwycięstwo Niemiec. W obu wypadkach - na szczęście - plany Piłsudskiego zawiodły, nadzieje Niemców rozpłynęły się w nicość.

W chwili wybuchu wojny wszystkie trzy mocarstwa zaborcze były jak najdalsze od myśli podniesienia sprawy polskiej, a zwłaszcza nadania jej charakteru międzynarodowego. Każde z nich liczyło natomiast na zaokrąglenie własnego stanu posiadania kosztem ziem polskich, znajdujących się we władaniu przeciwnika. Rosja carska dążyła więc do zagarnięcia Galicji, Poznańskiego, Pomorza, Prus Wschodnich i części Górnego Śląska. Pragnąc zjednać sobie przychylność ludności polskiej, przyoblekła ten zaborczy program w hasło „zjednoczenia wszystkich ziem polskich pod jednym berłem”. W zręcznie zredagowanej odezwie, podpisanej przez naczelnego wodza armii rosyjskiej, Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza, apelowano do Polaków w imię solidarności słowiańskiej - autorem odezwy był znany słowianofil, książę Trubeckoj - odwoływano się do ich

patriotyzmu w obliczu najazdu germańskiego. „Z sercem otwartym - mówiła do Polaków odezwa - z ręką po bratersku wyciągniętą kroczy na Wasze spotkanie wielka Rosja. Wierzy ona, że nie zardzewiał miecz, który poraził wroga pod Grunwaldem”. Przyrzekano zjednoczenie i autonomię Polakom: „Niechaj się zatrą granice, rozcinające na części Naród Polski. Niech [...] połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego [...] swobodny w swej wierze, języku i samorządzie”. W świetle dotychczasowego postępowania rządów carskich wobec Polaków manifest Wielkiego Księcia był objawem niezwykłej hipokryzji. Koła rządzące Rosji zaczadzone były w tym momencie żądzą podbojów i ekspansji, wizją wielkomocarstwowej, całej i niepodzielnej Rosji, sięgającej od Dardaneli po polskie prowincje Prus i Austrii. Rozpętała się istna orgia nacjonalizmu i szowinizmu wielkorosyjskiego, rozhulała „czarna sotnia”, rozwielmożniła najczarniejsza reakcja, a każdy przejaw liberalizmu dławiono bezlitośnie. Fakt, że manifest do Polaków podpisał wódz naczelny, a nie car ni rząd, uwypuklał jego czysto propagandowy i nieobowiązujący charakter. Przypuszczalnie jednym z motywów wystąpienia rosyjskiego była chęć zneutralizowania propagandy irredentystycznej i powstańczej, sączącej się z Galicji. Na pewno zaś obliczony był manifest Wielkiego Księcia na przejednanie opinii publicznej zachodnich aliantów Rosji - Francji i Anglii - którą wciąż jeszcze nurtowały sympatie polskie i... wyrzuty sumienia. Rządy obu tych krajów, dla których względy militarne - „rosyjski walec parowy” - i ekonomiczne - olbrzymie lokaty kapitałowe w Rosji - były decydujące, ani przez chwilę nie zamierzały ryzykować dobrych stosunków z carem dla polskich iluzji. Zwłaszcza, że przez cały czas ścigała je zmora odrębnego pokoju rosyjsko-niemieckiego. Francja dała też Rosji wolną rękę w ustaleniu jej przyszłych granic zachodnich po zwycięstwie. W tej sytuacji odezwa Wielkiego Księcia powitana została w Paryżu i Londynie z dużym zadowoleniem, jako wyraz wspaniałomyślności cara wobec Polaków. Tym bardziej że znalazła entuzjastyczne przyjęcie w pewnych kołach polskich. Ziemiaństwo polskie na dawnych kresach, burżuazja i szlachta Królestwa, episkopat i kler katolicki prześcigały się w wyrażaniu lojalności i wdzięczności dla caratu. Cztery stronnictwa Kongresówki z narodową demokracją na czele, reprezentujące orientację rosyjską, we wspólnej odezwie powitały manifest jako „akt pierwszorzędnej wagi historycznej”. A 70 przedstawicieli duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa i inteligencji polskiej wystosowało do Wielkiego Księcia telegram hołdowniczy, prosząc, by ich „wiernopoddańcze uczucia” złożył „u stóp Jego Cesarskiej Mości, Najjaśniejszego Pana”. Nic w tym nie było dziwnego, że podpisali ten telegram Roman Dmowski, Zygmunt Balicki i Wiktor Jaroński - czołowi działacze narodowej demokracji i od lat rzecznicy ugody z caratem. Dziwne natomiast skojarzenia budzą tu podpisy ks. prałata Zygmunta Chełmickiego, księcia Zdzisława Lubomirskiego czy księcia Franciszka Radziwiłła, gdy się pomyśli, że w dwa lata później wysyłali podobne depesze do Wilhelma II i Franciszka Józefa. Widowisko na pewno nie było budujące, budziło wstręt i obrzydzenie w każdym, kto zachował choć odrobinę godności narodowej, uczucia patriotyczne drażnić musiało bezmiernie. Dostarczyło też sporo polemicznej amunicji zwolennikom orientacji austriackiej. Sami oni co prawda znaleźli się w sytuacji nader kłopotliwej. Rozmowy, które Hipolit Śliwiński prowadził w wiedeńskich urzędach, nie miały charakteru wiążącego. Odbywały się zresztą na zbyt niskim szczeblu. Na wyższym zaś nie sposób było uzyskać decyzji. Minister skarbu monarchii, Leon Biliński, i były namiestnik Galicji, Michał Bobrzyński, przygotowali wspólnie projekt manifestu cesarskiego, przyrzekający Polakom rozwiązanie trialistyczne, to jest połączenie Królestwa z Galicją w charakterze trzeciego, równouprawnionego z Węgrami, członu monarchii habsburskiej. W ostatniej chwili projekt został odrzucony. Sprzeciwił mu się premier

węgierski hr. Tisza, który widział w tym groźbę osłabienia pozycji Węgier. Oparły mu się też koła wojskowe, gdzie głos decydujący miał Conrad von Hötzendorf. Główny w Austrii „podżegacz wojenny”, a zarazem zwolennik „silnej ręki”, traktował Conrad von Hötzendorf wojnę jako główne remedium na wszystkie bolączki trzeszczącej w posadach monarchii. Postarał się, by zaraz po wybuchu wojny usunięto z widowni parlament, i zmierzał do zagarnięcia całej władzy w państwie. Stał się też nieomal jego dyktatorem. Marzył o wprowadzeniu scentralizowanego systemu rządzenia, który położy kres mrzonkom autonomiczno-federacyjnym, podrywającym jedność monarchii. Był zwolennikiem aneksji Królestwa i włączenia go do Galicji, ale przeciwnikiem podniesienia Polaków do roli czynnika współrządzącego monarchią. Obawiał się ich dążeń odśrodkowych w państwie, którego narody w połowie i tak życzyły zwycięstwa wrogowi. Sprawę polską wolałby od razu pogrzebać. „Tak zwana kwestia polska - napisze potem w pamiętniku - była przez cały czas czynnikiem najbardziej zakłócającym tok wojny”.[100] Jeszcze w roku 1918 będzie uważał, że „przyrzeczenie odbudowania Polski, udzielone w roku 1916”, było „wielkim błędem”. Zdaniem jego „najlepiej byłoby podzielić Polskę pomiędzy Austrię a Niemcy mniej więcej według linii granicznej z roku 1795”, bo „Polacy nie potrafią się rządzić samodzielnie”.[101] Do koncepcji powstania i „wyzwolicielskich sztuczek” odnosił się z ogromnym sceptycyzmem. Legiony zaś traktował jednoznacznie: „Legion Polski jest w istocie mięsem armatnim”.[102] Nic dziwnego, że przy takim nastawieniu szefa Sztabu Generalnego i wodza naczelnego de facto, Piłsudski usłyszał z ust kapitana Rybaka tak „ostre warunki”. Dziwne może się wydawać tylko to, że je zaakceptował, nie licząc się zupełnie z konsekwencjami. Znalazł się też rychło w sytuacji bez wyjścia, na krawędzi zupełnej ruiny swych planów. Trzeba było dopiero ogromnego wysiłku całego proaustriackiego obozu politycznego Galicji, wytężonych starań najbardziej wpływowych jego przedstawicieli, by zapobiec grożącej Piłsudskiemu i jego oddziałom katastrofie i stworzyć im znośne warunki działania. Tymczasem jednak skończyło się na wydaniu odezwy Naczelnego Dowództwa Wojsk AustroWęgierskich, która była szczytem politycznej niezręczności. Komunikowała bowiem Polakom, że „od półtora przeszło wieku rozwija się wspaniale Wasz naród pod berłem Austro-Węgier i Niemiec...” Trudno było o głupszą prowokację.

Paradoksalne wydać się może w porównaniu z taką postawą Austrii zachowanie Niemiec. Tu bowiem właśnie z kół wojskowych wyszła nieoczekiwanie inicjatywa w sprawie polskiej. Jak oba pozostałe mocarstwa zaborcze, rząd niemiecki nie życzył sobie wyciągania sprawy polskiej na światło dzienne. Nie zamierzał wyrzec się ani piędzi polskiej ziemi. Wręcz przeciwnie, snuł plany aneksyjne pod kątem widzenia „lepszej granicy strategicznej na wschodzie”. Chodziło głównie o Zagłębie Dąbrowskie i szeroki pas Królestwa graniczący z Prusami Wschodnimi. Ale koła imperialistyczne i nacjonalistyczne nie zadowalały się tym skromnym programem zaborczym. Szły w swych koncepcjach znacznie dalej. Zwycięstwo Niemiec miało przecież oznaczać zdobycie dominującej pozycji na kontynencie i realizację daleko idących planów Mitteleuropy. Królestwo było w tych planach traktowane jako brama wypadowa na wschód. W każdym zaś razie nie powinno było pozostać przy Rosji, nie miało zaś żadnego sensu oddawać go Austrii.

Na tym tle powstała cała mnogość projektów rozwiązania kwestii zaboru rosyjskiego i w ogóle zachodnich kresów imperium rosyjskiego. Od planów całkowitej aneksji tych ziem przez Prusy (właśnie przez Prusy, a nie przez Rzeszę, jak kiedyś przepowiadał Jodko-Narkiewicz) aż po rozmaite koncepcje pół- i ćwierć-niezależnych państw i państewek buforowych pod niemieckim protektoratem lub w innej formie związanych z Niemcami. Wśród takich półpaństewek znalazłoby się miejsce i na Królestwo. Język niemiecki cechuje wyjątkowa łatwość tworzenia terminów prawno-politycznych o nader niesprecyzowanej, wieloznacznej treści. Mówiono więc o polskim, litewskim, kurlandzkim, nawet ukraińskim (ale to bardzo krótko) „Nebenstaat” lub „Schutzstaat” albo „Pufferstaat”, zastanawiano się, czy aneksja tych ziem ma się dokonać przez „Einfügung”, „Angliederung” czy „Einverleibung”. Ale jeśli chodzi o Królestwo, sens tych wszystkich zamysłów był jeden: zagarnięcie ziem polskich pod panowanie niemieckie w takiej czy innej formie. Koła skrajne, najbardziej zaborcze, „wszechniemieckie”, otwarcie agitowały za zabraniem Królestwa i wysiedleniem stamtąd ludności polskiej na wschód, celem stworzenia pustych obszarów pod niemiecką kolonizację.[103] Koncepcje te miały licznych zwolenników w kołach wielkiego kapitału, finansjery i pruskich junkrów. Uzasadnienie teoretyczne konstruowali chętnie niemieccy uczeni. Dziesiątki memoriałów na ten temat zalegały biurka ministrów. Koła rządowe skłaniały się na ogół ku tej czy innej spośród formuł zaborczych. Wołały jednak unikać rozgłosu i odłożyć rozstrzygnięcie do bardziej sposobnej chwili, by nie zatrzaskiwać ostatecznie drzwi do ewentualnych rokowań o odrębny pokój z Rosją i nie dostarczać wrogowi amunicji propagandowej. Dlatego wydano nawet nakaz konfiskaty niektórych publikacji, zbyt otwarcie formułujących zaborcze plany niemieckiego imperializmu. Tymczasem zaś rząd niemiecki nie chciał nawet złagodzić, choćby przejściowo, brutalnych metod germanizacyjnych wobec Polaków zaboru pruskiego. Sugestie w tej mierze spotkały się ze stanowczym sprzeciwem kanclerza Bethmanna Hollwega. Tym bardziej zaskakująca była postawa czynników wojskowych. Od pierwszych dni wojny a właściwie na kilka miesięcy przedtem - zaczęły one przejawiać intensywne zainteresowanie sprawami polskimi, manifestując swą przychylność dla narodowych aspiracji Polaków. Utworzono nawet przy Sztabie Generalnym Biuro do Spraw Wschodu, a na jego kierownika powołano Polaka, hrabiego Bogdana Hutten-Czapskiego, dobrze widzianego u dworu. Sprawy zaszły tak daleko, że 31 lipca cesarz Wilhelm zapewnił go osobiście: „Postanowiłem, o ile Pan Bóg użyczy zwycięstwa naszemu orężowi, odbudować samodzielne państwo polskie w związku (im Bunde) z nami, co na zawsze zabezpieczyłoby Niemcy od Rosji”.[104] Biuro miało krótki żywot, niemniej przecież świadczy, że coś się działo w niemieckim Sztabie Generalnym, co popchnęło niemieckich sztabowców do zajęcia się sprawą polską. I musiały nimi powodować względy niezwykłej wagi, skoro zdecydowali się na krok aż tak stanowczy, jak interwencja u kanclerza Rzeszy na rzecz czasowego zawieszenia antypolskich ustaw wyjątkowych w Poznaniu. Kto jak kto, ale pruscy generałowie na pewno nie żywili przyjaznych uczuć wobec Polaków i byli jak najdalsi od zamiaru budzenia „uśpionego licha” polskiego. Cóż więc takiego zaszło? Co kryło się za tą nieoczekiwaną aktywnością w sprawach polskich i przychylnymi wystąpieniami cesarza i generałów? Zagadkę wyjaśnili wysłannikom polskim w Berlinie w kilka tygodni później oficerowie niemieckiego Sztabu Generalnego. Sztab zaangażował się w sprawy polskie, „uznając doniosłość przychylnego nastroju Królestwa i ewentualnego powstania polskiego” (podkr. S. A.).[105] Przedmiotem zainteresowania było więc powstanie polskie w Kongresówce. Dlatego

przekazano Austrii 90 000 karabinów typu Mauser i miliony ładunków dla strzelców polskich, którzy to powstanie mieli wzniecić. O ich działalności jak również o planach militarnych Piłsudskiego sztab niemiecki był przez swoich austriackich sojuszników dokładnie poinformowany.[106] Decyzja udzielenia tym planom jawnego poparcia niemieckiego zapadła w Sztabie Generalnym już 3 sierpnia, a więc zanim jeszcze Austria wystąpiła przeciwko Rosji.[107] Nazajutrz opracowano w sztabie niemieckim odpowiednią proklamację. Nie pytając w ogóle Wiednia o zgodę, opublikowano ją z podpisem „Naczelnego Dowództwa Austro-Węgierskich i Niemieckich Armii Wschodnich”. Odezwa głosiła: „wolność Wam niesiemy i niepodległość” i wzywała: „powstańcie, pomni Waszej przeszłości”, „połączcie się z wojskami sprzymierzonymi”.[108] Apel powstańczy traktowany był przez niemieckie czynniki wojskowe bardzo serio. Dnia 5 sierpnia szef Wielkiego Sztabu Generalnego, gen. Helmuth von Moltke, w piśmie do Ministerstwa Spraw Zagranicznych autoryzował go oficjalnie: „Ciężkie położenie, w jakim znajduje się Ojczyzna, narzuca nam obowiązek użycia wszelkich sposobów, mogących zaszkodzić wrogowi [...] Powstanie w Polsce zostało zapoczątkowane. Natrafi ono niezawodnie na żyzny grunt...”[109] Pomysł ani uzasadnienie nie były nowe. Miały oparcie w tradycjach niemieckiej nauki wojennej. Wystarczyło Moltkemu sięgnąć tylko do wskazań swego wielkiego stryja, Moltkego starszego. W roku 1879 pogromca Francji, rozpatrując możliwość wojny dwufrontowej, zalecał tymi samymi nieomal słowami: „Musimy wtedy wytężyć wszystkie siły i jąć się wszelkich środków, a mianowicie wzniecić powstanie w Polsce, jeżeli tylko wzgląd na Austrię na to pozwoli”.[110] Było to również zawarte w piśmie do Ministerstwa Spraw Zagranicznych... Koncepcja wielkiej ruchawki zbrojnej na terenach przyfrontowych Rosji odpowiadała niemieckim planom strategicznym w roku 1914 równie dobrze, jak w roku 1879. Zwłaszcza że przemawiał za tym również wzgląd na Austrię, brany pod uwagę przez Moltkego starszego. A przebieg wstępnych operacji wojennych utwierdzał sztab niemiecki w przekonaniu, że rzecz warta jest poważnego zachodu.

Od chwili, gdy sojusz francusko-rosyjski postawił Niemcy w obliczu groźby wojny dwufrontowej, sztab niemiecki przyjął doktrynę szybkiego rozstrzygnięcia na jednym froncie przy zachowaniu strategii czysto obronnej na drugim. Dopiero po rozgromieniu jednego wroga, miała nastąpić ofensywa przeciwko drugiemu. Opierając się na tym założeniu, szef Wielkiego Sztabu Generalnego, hr. von Schlieffen, opracował pod koniec ub. stulecia swój głośny potem plan, który przewidywał w pierwszej kolejności zadanie decydującej klęski armiom francuskim, a potem zwrócenie się przeciwko Rosji. Skorygowany po wojnie japońsko-rosyjskiej wariant planu Schlieffena kierował cztery piąte sił niemieckich przeciwko Francuzom. Ażeby zaś zmusić armie francuskie do przyjęcia walki w otwartym polu i wywabić je spoza osłony twierdz granicznych, plan Schlieffena przewidywał przemarsz prawego skrzydła wojsk niemieckich przez terytoria neutralnej Belgii i Holandii, obejście linii francuskich od północy, pobicie wroga na północny zachód od Paryża i zajęcie stolicy. Wszystko to dokonane być miało w ciągu czterech tygodni. Przez ten czas front wschodni trzymany miał być niewielkimi siłami osłonowymi, zgrupowanymi w Prusach Wschodnich i wspartymi o rozbudowany przez Schlieffena pas twierdz nadgranicznych Królewiec-Malbork-Gdańsk-Grudziądz-Toruń-Poznań-Wrocław. Reszty dokonać

miały sojusznicze wojska austriackie, które powinny były wytrzymać nacisk rosyjski do chwili rozstrzygnięcia we Francji. Jednakże rozwój sytuacji zmusił sztab niemiecki do częściowego zmodyfikowania planu Schlieffena. Z jednej strony stało się jasne, że Austro-Węgry będą zmuszone podzielić swe siły pomiędzy front bałkański i rosyjski. Z drugiej zaś okazało się, że pod naciskiem Francji Rosjanie rozbudowują strategiczne linie komunikacyjne w strefie przyfrontowej i czynią przygotowania do skrócenia okresu mobilizacji i koncentracji swych sił, co umożliwi im wszczęcie działań wojennych przeciwko Niemcom znacznie wcześniej, niż pierwotnie zakładano. Szczególne znaczenie miała tu dziewiąta konferencja wojskowa rosyjsko-francuska w sierpniu 1913 roku z udziałem szefów sztabów generalnych obu stron, gen. Żylińskiego i gen. Joffre.[111] Rosjanie zobowiązali się przyspieszyć swą koncentrację tak, aby już na 16 dzień mobilizacji uderzyć na Prusy Wschodnie i ruszyć tamtędy na Berlin. Żyliński przyrzekł również zwiększyć jeszcze w czasie pokoju załogę twierdzy warszawskiej i zaraz po wybuchu wojny utworzyć w tym rejonie osobną armię, która zmusiłaby Niemców do przerzucenia na front wschodni jak największych sił. Jak widać, przeciwnicy Niemiec również traktowali wojnę na obu frontach jako strategiczną całość i w ogólnych przynajmniej zarysach próbowali zsynchronizować swe działania.[112] Dokładny przebieg konferencji Żyliński-Joffre znany był Niemcom już po paru tygodniach. Wywiad niemiecki spenetrował tak dokładnie wojskowe i polityczne szczyty administracji rosyjskiej, że mało było niedostępnych mu tajemnic. Postanowienia sierpniowej konferencji francusko-rosyjskiej wyraźnie godziły w skuteczność planu Schlieffena. Generał Helmuth von Moltke, który stał teraz na czele niemieckiego Sztabu Generalnego, pozbawiony był tej wyobraźni i śmiałości, jaka cechowała jego wielkiego poprzednika. Postanowił zmniejszyć ryzyko na wschodzie, redukując rozmiar siły uderzeniowej na zachodzie. Ale dalsze jej osłabianie groziło poderwaniem zasadniczych założeń planu Schlieffena. Gen. von Moltke był w rozterce, szukał wyjścia. W tej sytuacji sztabowcy niemieccy przypomnieli sobie zapewne o planach powstania polskiego, rozpatrywanych przez sztab austriacki w związku z działalnością galicyjskich organizacji wojskowych. Niemcy byli o tych sprawach dobrze poinformowani. Możliwość wzniecenia powstania zbrojnego na rosyjskich terenach przyfrontowych rozwiązywała, przynajmniej częściowo, problem. Gdyby powstańcom polskim udało się przeszkodzić mobilizacji rosyjskiej, zakłócić bieg koncentracji, pozrywać główne linie kolejowe, zablokować węzły i powysadzać mosty, wywołać zamieszanie w całym pasie przyfrontowym, związać poważniejsze siły rosyjskie w Królestwie, a nawet, jak obiecał memoriał Kukiela, w okręgach wileńskim i kijowskim zdolność uderzeniowa armii rosyjskiej byłaby znakomicie zredukowana. Gdyby powstańcom i partyzantom polskim udało się przynajmniej o dwa tygodnie opóźnić zapowiedziane przez Żylińskiego uderzenie na Prusy Wschodnie w kierunku Berlina i o tyleż sformowanie armii warszawskiej - spełniłoby to, z punktu widzenia strategii niemieckiej, całkowicie swe zadanie. Taki efekt wart był ryzyka związanego z uzbrojeniem polskich partyzantów. Że potrafią się z nimi potem uporać, sztabowcy niemieccy nie wątpili ani przez chwilę. Faktem jest jedno: że w niespełna trzy miesiące po konferencji Żylińskiego z Joffre’em odchodzi z Berlina pierwszy transport 60 000 karabinów dla polskich strzelców w Galicji. Niemcy zaczynają traktować powstanie polskie jako element swej strategii.

Że powstanie to - gdyby wybuchło z dostateczną siłą - mogło w sposób istotny zaważyć na wyniku operacji wojennych, świadczy rzeczywisty przebieg wydarzeń na frontach.

Rankiem 4 sierpnia 1914 roku siedem armii niemieckich - 68 dywizji piechoty, 10 dywizji jazdy, 17 brygad Landwehry, razem 1 600 000 ludzi, i ogromna masa artylerii, wśród niej nie znane dotąd najcięższego kalibru działa oblężnicze „Skody”, dostarczone przez armię austriacką uderza na froncie zachodnim. Tylko 9 dywizji piechoty, jedna kawalerii i 7 brygad Landwehry pozostaje na wschodzie. Zgodnie z założeniami planu Schlieffena, główne zadanie spoczywa na prawym skrzydle armii niemieckich dowodzonym przez gen. von Klucka. Stanowi ono ową „żelazną pięść”, która potężnym „prawym sierpowym” przez Belgię i północną Francję dosięgnąć ma przeciwnika, zagiąć lewe skrzydło jego armii, zajść Paryż od północnego zachodu, zmusić nieprzyjaciela do walki „odwróconym frontem” i zadać mu rozstrzygającą klęskę. Francuzi, Belgowie i niewielki brytyjski korpus ekspedycyjny stawiają zaciekły opór, ale ponoszą porażkę po porażce i 24 sierpnia Joffre daje rozkaz odwrotu. 3 września rząd francuski opuszcza stolicę, przenosząc się do Bordeaux. Tegoż dnia wojska von Klucka forsują Marnę i łamiąc opór Francuzów zaczynają oskrzydlać armię francuską. Tymczasem na wschodzie dwie armie rosyjskie - jedna pod dowództwem gen. Rennenkampfa, w sile 20 dywizji - druga pod dowództwem gen. Samsonowa, w sile 18 dywizji - uderzają na 9 dywizji niemieckich gen. Prittwitza w Prusach Wschodnich. 20 sierpnia dochodzi do starcia 3 korpusów niemieckich z armią Rennenkampfa pod Gąbinem. Ale na wieść o zbliżaniu się armii Samsonowa dowódca niemiecki zarządza odwrót za Wisłę. Prusy Wschodnie stają otworem przed Rosjanami. W Berlinie początkowy niepokój zaczyna się przeradzać w panikę. Szerzą ją głównie junkrzy pruscy, przerażeni losem swych majątków ziemskich, po trosze zaś także baronowie węglowi i przemysłowi Śląska, którego broni jeden tylko korpus Landwehry gen. Woyrscha. Na Kwaterę Główną wywierany jest coraz silniejszy nacisk, by wzmocnić osłonę na wschodzie kosztem odwołania pewnej liczby jednostek z zachodu. W tej sytuacji przychodzi wieść, że 23 sierpnia zaczął Żyliński formować w Warszawie nową armię rosyjską, przeznaczoną do ofensywy w kierunku na Poznań. Równocześnie alarm podnosi się na froncie galicyjskim. Tu Rosjanie rzucili cztery armie, łącznie 65 dywizji z 3 000 dział przeciwko znacznie słabszym siłom austriackim. Conrad von Hötzendorf bowiem, wbrew przestrogom niemieckim, skierował większość swych wojsk na front serbski, licząc na łatwe tam zwycięstwo. Nie osiągnął go, a tymczasem w Galicji po paru początkowych sukcesach wypadki poczęły przybierać groźny obrót. Zagrożony był Lwów (padł istotnie 3 września). Conrad natarczywie molestował o pomoc, korpus gen. Woyrscha był za słaby, by mu jej udzielić. Mimo wszystko Moltke waha się przez kilka dni. Niepokoi się o los planu Schlieffena, którego wykonanie już i tak uległo znacznemu opóźnieniu na skutek nieoczekiwanego oporu Belgów i świetnej obrony Francuzów. Armie niemieckie wyraźnie tracą na tempie i rozmachu uderzenia. Dowódcę niemieckiego trapi zagadkowe zjawisko: mimo olbrzymich sukcesów taktycznych liczba jeńców i zdobycznych dział jest zupełnie znikoma. Armie francuskie cofają się więc, ale nie rozgromione i zdolne do dalszej walki. Nacisk z Berlina wzmaga się jednak i Moltke w końcu ulega. Dwa korpusy niemieckie, które właśnie zdobyły belgijską twierdzę Namur, zostają 26 sierpnia pospiesznie zawagonowane i odesłane na wschód. Tych dwóch korpusów zabraknie w decydującym momencie bitwy nad Marną! Na wschodzie następuje tymczasem całkowity zwrot w sytuacji. Na miejsce von Prittwitza przychodzą generałowie von Hindenburg i Ludendorff. W bitwie tannenberskiej (26-31 sierpnia)

zadają druzgocącą klęskę armii Samsonowa. Sto tysięcy Rosjan dostaje się do niewoli. Ale na terenie Prus znajduje się wciąż jeszcze armia Rennenkampfa. Hindenburg, wzmocniony dwoma korpusami przybyłymi właśnie (4 września) z zachodu, uderza znowu na Rosjan. 9 września zadaje im drugą straszną klęskę w bitwie nad jeziorami mazurskimi. Niedobitki armii rosyjskich wycofują się w bezładnym odwrocie. Ale mimo strasznej porażki spełniły choć częściowo swe zasadnicze zadanie: ściągnęły dywizje niemieckie z zachodu - w samą porę. 5 września Joffre wydaje swój słynny rozkaz: odtąd nie ma odwrotu. Rozpoczyna się bitwa nad Marną, która w ciągu pięciu dni przykuwa uwagą całego świata. Wreszcie - szala zaczyna się przechylać na stroną Francuzów. Do ostatecznego rozstrzygnięcia zabrakło Niemcom tych kilku dywizji, które odesłali na wschód.[113] Ta niewielka różnica zdecydowała o losach bitwy. A zarazem - o losach wojny. Klęska Niemców nad Marną przekreśliła ich szansę zwycięstwa. Wyobraźmy sobie teraz - tak jak sobie to wyobrażali wówczas Piłsudski i von Moltke - że wejście strzelców do Królestwa stało się rzeczywiście sygnałem do powstania zbrojnego. Że oddziały strzeleckie, entuzjastycznie witane przez ludność, przenikają przy jej pomocy w głąb kraju, niszcząc linie telefoniczne i telegraficzne, wysadzając mosty, zrywając tory, napadając transporty, paląc magazyny. Że do szeregów tej armii partyzanckiej spieszą tysiące ochotników spośród rezerwistów polskich armii rosyjskiej. Że, słowem, między połową sierpnia a połową września 1914 roku kraj zostałby ogarnięty pożarem wojny domowej. Że, wreszcie - zgodnie z poleceniem kapitana Rybaka - oddziały partyzantów Piłsudskiego docierają do rejonu Warszawa-Białystok-Brześć Litewski, wyznaczonego jako rejon koncentracji nowej armii Żylińskiego i stanowiącego zaplecze marszu na Prusy Wschodnie. Kapitan Rybak wiedział dobrze, co robi. Niewątpliwie zresztą działał na rozkaz z góry. Gdyby udało się zorganizować skuteczną dywersję w trójkącie Warszawa-Grodno-Brześć nad Bugiem, ofensywa generała Samsonowa na Prusy Wschodnie w ogóle by nie mogła ruszyć. Któraż bowiem armia odważyłaby się w roku 1914 rozpocząć działania zaczepne, nie mając pewności, że linie zaopatrzenia w żywność dla ludzi i koni, a zwłaszcza w amunicję, są całkowicie bezpieczne? A wystarczyło zupełnie wysadzenie paru mostów, zniszczenie torów i wykolejenie kilku pociągów, by je unieruchomić. Cały plan mobilizacji i koncentracji rosyjskiej zostałby wywrócony. Dowództwo rosyjskie musiałoby przeznaczyć co najmniej kilka dywizji do walki z partyzantką polską. Przede wszystkim ze względów wojskowych, by opanować sytuację w strefie przyfrontowej. Po wtóre rzecz równie dla rządu rosyjskiego ważna - by ze względów politycznych nie dopuścić do chwilowego choćby sukcesu polskiej irredenty pod egidą prusko-austriacką. Ale wówczas, w roku 1914, nie umiano skutecznie zwalczać partyzantki, oddziały liniowe były do takich zadań zupełnie nieprzygotowane. Nawet w czasie drugiej wojny światowej Niemcy, po wprowadzeniu specjalnie przeszkolonych Einsatz-Truppen, nie bardzo potrafili sobie radzić z dobrze prowadzonymi działaniami partyzanckimi. Nie ulega więc wątpliwości, że w tej sytuacji armie rosyjskie, przeznaczone na front wschodniopruski, uległyby bądź osłabieniu, bądź opóźnieniu. Ponieważ zaś czynnik czasu grał tu rolę decydującą, cała operacja mogłaby się znaleźć pod znakiem zapytania. To samo w pewnej, choć mniejszej mierze, dotyczy wojsk rosyjskich przeznaczonych na front austriacki, ale to miało dla Niemców drugorzędne znaczenie. Inaczej więc potoczyłyby się wypadki na wschodzie. A wtedy Niemcy zyskaliby owe dwa czy trzy tygodnie oddechu, to zaś wystarczało w zupełności do pomyślnego dla nich rozstrzygnięcia bitwy zachodniej. Korpusy spod Namur, zamiast do Prus Wschodnich, pomaszerowałyby nad

Marnę. A gdyby się tam zjawiły, przebieg bitwy byłby zupełnie inny. Co do tego zgadzają się wszystkie autorytety wojskowe. Niemcom nie zabrakłoby w rozstrzygającym momencie tych kilku dywizji, których nieobecność pozbawiła ich zwycięstwa. Gdyby zaś wygrali bitwę nad Marną - droga na Paryż i droga do wygrania wojny stałaby przed nimi otworem. Takie mogłyby być konsekwencje udanego powstania polskiego na ziemiach Królestwa w tym decydującym dla losów wojny momencie. Hipoteza? Niewątpliwie. Ale hipoteza, którą realnie brał pod uwagę szef niemieckiego Sztabu Generalnego, gdy uprzedzając nieco wypadki, w przeddzień wymarszu oddziałów Piłsudskiego, informował dnia 5 sierpnia niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, że „powstanie w Polsce zostało zapoczątkowane... „ Czy Piłsudski brał te konsekwencje pod uwagę?

Ultimatum i kapitulacja

Powstanie w Królestwie nie wybuchło. Wkraczających strzelców witało głuche milczenie.[114] Spoglądano na nich po trosze z ciekawością, po trosze z obawą, lecz zawsze z rezerwą. Chłop patrzył spode łba, gdy prośbą i groźbą, a w końcu siłą zabierali mu żywność, zajmowali kwatery, rekwirowali konie i podwody. Imał się kłonicy, gdy próbowali gwałtem ciągnąć go do szeregów. W Bolesławiu pod Olkuszem doszło na tym tle do rozlewu krwi: strzelano w tłum chłopski ostrymi nabojami. Strzelcy nie mieli własnego zaopatrzenia, nie byli na etacie armii austriackiej, gdy wychodzili z Krakowa, intendent pierwszej kadrowej miał w kieszeni sto koron, inne kompanie - jeszcze mniej. Uważali się za armię polską, niosącą krajowi wolność, liczyli, że ludność powita ich chlebem i solą, otoczy opieką i serdeczną troską, nakarmi i napoi, użyczy dachu nad głową. Natrafili na przyjęcie zimne, nieprzychylne, często wrogie, które wzbudziło żal i gorycz, zrodziło kompleks osamotnienia, tak silnie odzwierciedlający się w popularnej pieśni: Nie trzeba nam od was uznaniaNi waszych skarg, ni waszych łez. . . . . . . . . . Leliśmy krew osamotnieni... Ludność traktowała ich jako zapowiedź nowej okupacji, nieznanej i wrogiej - austriackiej, albo po stokroć gorszej - pruskiej. A okrzyk: „Prusacy idą!” wywierał magiczny wpływ na opinię i postawę ludności. Nagromadzone przez dziesięciolecia urazy i kompleksy antyrosyjskie schodziły w cień. Zawiły i skomplikowany proces dokonywał się w umysłach i uczuciach ludzkich. Niełatwo było wymazać z nich pamięć Murawiewów, Hurków, Apuchtinów, Skałłonów i Meyerów, ale nigdy przecież nie znikła świadomość, że istnieje inna Rosja, postępowa i rewolucyjna. Nie tak dawno jeszcze inteligent i robotnik polski razem z tą rewolucyjną Rosją zmagał się z nienawistną potęgą carskiego samowładztwa. A teraz milionowa masa rosyjskich robotników i chłopów przyodzianych w żołnierskie szynele szła walczyć przeciwko wspólnemu wrogowi - Prusakom. Ludzie mogli nienawidzić Ochrany i czynowników nasyłanych z Rosji, „fijołów” i prystawów policyjnych, ale w żołnierzu rosyjskim widzieli naturalnego sojusznika, broniącego kraj przed pruskim zalewem. Na ulicach miast polskich działy się dziwne rzeczy. „Publiczność - wspominał te dni wybitny dziennikarz polski, Czesław Jankowski - tworzyła po chodnikach istne szpalery, nie tylko przyglądając się ciekawie armii najautentyczniej bojowej, ale i nie szczędząc objawów sympatii dla defilującego wojska. Rezerwistów warszawskich, gdy [...] wyciągali z miasta, publiczność żegnała wręcz owacyjnie, powiewając chustkami. Mnóstwo osób rozdawało wymaszerowującym na plac boju żołnierzom papierosy, upominki, żywność, szkaplerze, medaliki. Tymiż względami cieszyły się wojska czysto rosyjskie, przybyłe z Saratowa, a przeciągające przez Warszawę”.[115] Wybitny piłsudczyk, Artur Śliwiński, również naoczny świadek wydarzeń, był wstrząśnięty do głębi: „...scen, jakie się podówczas rozgrywały na ulicach Warszawy, najbujniejsza fantazja nie mogłaby jeszcze przed miesiącem przewidzieć [...] Widok ten nasuwał rozpaczliwe myśli.”[116]

Ale nie tylko w Warszawie panowała ta „okropna atmosfera”, jak określał ówczesne nastroje Śliwiński. „Podczas gdy ludność nasza miejska bratała się z rosyjską armią i organizowała szeroką akcję sanitarną - pisał Jankowski - polski lud wiejski oddawał, pod gradem kul, nieocenione wywiadowcze usługi rosyjskiemu wojsku”.[117] Nie było w tych warunkach mowy o jakiejkolwiek akcji sabotażowej i dywersyjnej ze strony nielicznych zakonspirowanych w Królestwie piłsudczyków, zwolenników orientacji habsburskiej. „Co do Austrii - charakteryzował Jankowski poglądy społeczeństwa - to jawnie już ona teraz dotroczona do rydwanu imperatora Wilhelma, jawnie dziś ona przelewa wszystką krew swoją to znaczy i polską lojalną krew - pour le roi de Prusse. Więc my i z Austrią nic nie chcemy mieć wspólnego!...”[118] Autor tych słów nie ma wątpliwości, kto sprawił tę niezwykłą przemianę w nastrojach Królestwa, którą określał wręcz mianem „polsko-rosyjskiej entente cordiale”[119]: „Polskę w ramiona Rosji rzucił... Wilhelm II!” Jeśli zaś były jeszcze w społeczeństwie polskim jakieś wahania, to „nikt tak prześwietnie nie rozproszył wszelkich wahań się Warszawy, jak... pan major Preusker, niemiecki plac-komendant Kalisza”.[120] „Straszak niemiecki”, tak wydrwiwany przez piłsudczyków, przyoblekł się bowiem nagle w realny kształt tragedii Kalisza. 4 sierpnia, pod pretekstem, że ludność strzelała z ukrycia do żołnierzy niemieckich, komendant garnizonu kaliskiego, major Hans Preusker, wydał rozkaz zbombardowania miasta. Przez szereg godzin, pociski artyleryjskie burzyły śródmieście, kilkadziesiąt trupów zaległo ulice, kilkuset rannych wypełniło szpitale. Po wzięciu zakładników i nałożeniu na ludność ogromnej kontrybucji komendant pruski zagroził jeszcze bardziej drakońskimi karami. Była to pierwsza zbrodnia wojenna, dokonana na ziemiach polskich, i pierwsza zarazem w tamtej wojnie. Po niej miały przyjść inne. Wrażenie w całym kraju było wstrząsające. Nikt już teraz w Królestwie nie miał odwagi opowiedzieć się po stronie państw centralnych. „Co? Mamy sami torować drogę takiej barbarii?”[121] Toteż historyk-piłsudczyk musi przyznać: „Na terenach zajętych przez Rosjan ujawniła się w drastycznych niejednokrotnie i nieoczekiwanych formach sympatia Polaków dla Rosjan, na terenach zaś, z których Rosjanie się wycofali, zachowano się wobec oddziałów polskich więcej niż powściągliwie”.[122] Pewną rolę odegrało tu niewątpliwie przeświadczenie o przejściowym charakterze sukcesów austriacko-niemieckich i obawa, że powracające władze rosyjskie zastosują surowe represje wobec „Sokołów galicyjskich” - jak nazywały strzelców i ich sympatyków. Ale przede wszystkim i ponad wszystko - w strzelcach widziano sojusznika Prus i Niemiec. A to decydowało. Komendant strzelców zdawał sobie po trosze sprawę z tego, co go czeka w Królestwie. „Piłsudski - stwierdza historyk sanacyjny - już przed wybuchem wojny wiedział, że społeczeństwo w zaborze rosyjskim nie tworzy gruntu przyjaznego dla jego poczynań”.[123] Łudził się jednak, że samo pojawienie się polskiego żołnierza dokona cudu. Sądził - stwierdzał potem Sławek - że „fakt wkroczenia polskich oddziałów może być tym faktem, który podziała na nastroje i pożar rewolucji wznieci”.[124] Sławek długo jeszcze posługiwał się terminologią z lat 1905-1906 - stąd słowo „rewolucja” zamiast „powstanie”.

Piłsudski liczył jeszcze na dwa czynniki: na „religię katolicką wspólną Austrii i Polsce” i na „przeświadczenie, że w Austrii Polakom jest względnie najlepiej”.[125] Wszystkie te rachuby zawiodły całkowicie. „Rzeczywistość, jaką znalazł [Piłsudski] w Królestwie w sierpniu - podsumuje sytuację tenże historyk - była gorsza i cięższa od oczekiwań”. W Królestwie uważano krok Piłsudskiego za „zbyteczny, szkodliwy, karygodny”.[126] Za późno zorientują się piłsudczycy, jak fatalnie zaciąży na nich braterstwo broni z Niemcami i powszechne przeświadczenie, że w obozie państw centralnych o wszystkim decydują Niemcy. Choć stwierdzą to w końcu sami, nie wyciągną z tego żadnych wniosków, wręcz przeciwnie, rzucą się jeszcze głębiej w odmęt współpracy z armią niemiecką. Sokolnicki przytoczy w swym raporcie o Stosunkach z wojskami niemieckimi charakterystyczną obserwację: „Parokrotnie korzystano z niemieckich automobili, np. przy wyjazdach do Radomia, gdzie taki przyjazd żołnierzy polskich zrobił fatalne, niczym już później nie naprawione wrażenie...”[127] Nieco później, już po utworzeniu Legionów i Polskiej Organizacji Narodowej (PON) - o czym niżej - stwierdzi to raz jeszcze Stanisław Downarowicz: „Nieufność i bierność, z jakimi spotkały się na terenie Królestwa Polskiego nie tylko sprzymierzone [tj. austriackie i niemieckie - S. A.] armie, ale i oddziały polskiego legionu oraz PON, wypływają ze zrozumiałej niechęci i nieufności społeczeństwa polskiego do Prus, które ludność Królestwa uważa wciąż za czynnik jedynie dziś decydujący, czynnik, od którego jest, jej zdaniem, zależna Austria a pośrednio zależne są i legiony polskie, i cała akcja prowadzona pod sztandarem legionów”.[128] Przyzna to w końcu Piłsudski w liście do Władysława Leopolda Jaworskiego, stwierdzając, że jego wysiłki rozbiły się o „powszechne również w Polsce przeświadczenie, że rozstrzygającym czynnikiem co do losów Polski będzie nie Austria lecz Niemcy”.[129] Strzelcy ciągnęli tymczasem traktem warszawskim w kierunku na Kielce. Nie byli jednak tak „swobodni”, jak to później opisywał Piłsudski. Etapy marszu były bardzo ściśle określone rozkazami dowódcy 7 dywizji kawalerii, generała Kordy. On zaś kierował się dokładną instrukcją, przekazaną mu w chwili wymarszu z Krakowa przez kapitana Rybaka. 11 sierpnia główne siły strzelców miały więc osiągnąć Słomniki, 12 - Miechów, 13 - Wodzisław, 14 - Jędrzejów, dalszy marsz uzależniony był od rozwoju sytuacji. Okolica wolna była zresztą od wojsk rosyjskich, nigdzie nie natrafiono na zorganizowany opór nieprzyjaciela, co najwyżej spotykano kozackie podjazdy. Tu i ówdzie dochodziło do wymiany strzałów i niewielkich potyczek. Wieść o „wielkiej bitwie strzelców pod Miechowem”, rozgłoszona przez prasę galicyjską, była zwykłą kaczką dziennikarską, płodem propagandy. Roiło się wówczas w gazetach od opisów wszelkiego rodzaju „nadludzkiego bohaterstwa” i „wiekopomnych czynów”. Przez czas dłuższy ulubieńcem dzienników austriackich był legendarny porucznik Manovarda, który wraz z pięciu braćmi zaciągnął się pod czarno-żółte sztandary i samotrzeć bronił stacji Podwołoczyska przeciw dwudziestokrotnie silniejszemu wrogowi. Potem okazało się, że w armii austriackiej nigdy nie było żadnego Manovardy... Strzelcy, wobec braku wszelkiego oporu, dotarli do Kielc nieco wcześniej, niż przewidywano. I tu dopiero przeszli chrzest bojowy. Ulicami obsadzonego przez nich i patrolowanego miasta przejechał w biały dzień samochód z sześcioma rosyjskimi żołnierzami. Pod dworcem kolejowym Rosjanie otwarli ogień karabinowy na zaskoczonych zupełnie strzelców. Stała ich tu cała kompania w niezbyt bojowym pogotowiu. Odpowiedzieli jednak ze swych Werndli. Trupem padł dorożkarz i austriacki oficer łącznikowy z 7 dywizji kawalerii, porucznik Hoenisch.

Samochód nieprzyjacielski zawrócił i bez przeszkód wyjechał z miasta. Zanim jeszcze strzelcy wkroczyli do Kielc, pojawił się w mieście, opuszczonym przez Rosjan, inż. Ignacy Boerner jako „Komisarz Wojskowy Rządu Narodowego” i objął w posiadanie pałac biskupi dla „Komendy Głównej Wojska Polskiego”. Przedtem pałac był rezydencją rosyjskiego gubernatora. Boerner reprezentował „polską władzę cywilną”, która w koncepcji Piłsudskiego odgrywała rolę nie mniej ważną niż formacje wojskowe. Symbolizowała bowiem ów „tajny Rząd Narodowy”, w imieniu którego występował. Już pierwszej kompanii kadrowej towarzyszył Stanisław Tor jako „przedstawiciel Rządu Narodowego”. Zadaniem jego miało być ustanowienie na terenach zajętych przez strzelców „Komisariatów Wojskowych” jako „organów władzy Rządu Narodowego”. Pierwszy Komisariat Wojskowy utworzony został w Miechowie. Na obsadzenie tych placówek skierował Piłsudski cały nieomal aktyw PPS Frakcji i sporą grupę działaczy PPSD. Zastępcą Tora został na czas pewien Ignacy Daszyński, a między 7 a 9 sierpnia przybyli z Krakowa: Tomasz Arciszewski, Marian Malinowski, Aleksander Sulkiewicz, Emil Haecker, Gustaw Daniłowski, Leon i Wanda Wasilewscy, Aleksandra Szczerbińska (później Piłsudska), Emil Bobrowski, Wacław Sieroszewski. Nieco później zjawili się Jodko-Narkiewicz, Feliks Perl, Michał Sokolnicki. Zajęli się oni organizacją administracji cywilnej i propagandą. „Z Komendantem Głównym na czele” 12 sierpnia wkroczyła do Kielc pierwsza kompania kadrowa i kompania Tessara. Komendant ze sztabem rozlokował się natychmiast w pałacu, po czym udał się na spotkanie z biskupem kieleckim, Augustynem Łosińskim. Piłsudski próbował „wzbudzić w Łosińskim przekonanie, że przypisywane mu plany przewrotu społecznego polegają na zwykłej demagogii”[130], ale niewiele wskórał. Biskup, jak większość duchowieństwa Kongresówki, zachował postawę nieprzejednaną. Episkopat Królestwa był domeną wpływów endeckich. Akcja propagandowa rozpoczęła się od plakatowania odezw „Rządu Narodowego” i „Komendanta Polskich Sił Wojskowych”. Potem ukazały się liczne odezwy poszczególnych „Komisariatów Wojskowych”, skierowane do różnych warstw ludności. Propaganda ta nie wywarła wszakże większego wpływu, podobnie jak apele werbunkowe. Napływ ochotników był znikomy. Pod wpływem tych niepowodzeń myśl Piłsudskiego z wolna zwraca się ku nowej koncepcji. Już na początku działań wojennych wysłał swych emisariuszy do Zagłębia. Wpływy PPS były tam niegdyś bardzo znaczne, o wiele silniejsze niż w nieuprzemysłowionej Kielecczyźnie. Ale Zagłębie znalazło się pod okupacją niemiecką, zanim jeszcze Piłsudski mógł wymaszerować z Krakowa. Teraz zaczął poważnie rozważać możliwość nawiązania kontaktu z armią niemiecką i wszczęcia werbunku w oparciu o nią. Może udałoby się Niemców przekonać o celowości przymusowego poboru do oddziałów polskich. Byłoby to wprawdzie pogwałceniem reguł konwencji haskiej o zasadach prowadzenia wojny i administracji obszarów okupowanych, ale jeśli kto mógł się na to zdecydować, to właśnie Niemcy... Zanim jednak plany te skrystalizowały się całkowicie, uderzył grom!

„Według raportów 7 dyw. kaw. - meldował 11 sierpnia kpt. Rybak dowództwu grupy Kummera oraz licznych skarg osób cywilnych, strzelcy dopuścili się w rejonie Miechowa licznych nadużyć. Rekwirowali przemocą konie, broń i środki żywnościowe, płacąc kwitami polskiego skarbu wojskowego, co wywołało poważne zaniepokojenie wśród ziemiaństwa i kupiectwa”. Póki skarżyli się chłopi, można było przymknąć oczy. Teraz jednak władze austriackie poczuły się w obowiązku działania.

„Wobec tych wydarzeń - raportował Rybak - wstrzymałem natychmiast dalszą organizację oddziałów strzeleckich, zabroniłem indywidualnym ochotnikom przekraczania granicy rosyjskiej i przez specjalnego kuriera nakazałem Komendantowi wstrzymanie takiej działalności terrorystycznej na obszarach podlegających austriackim komendom wojskowym”. Równocześnie Rybak zwrócił się do podpułkownika Nowaka, by „rozmówił się osobiście z Piłsudskim, ażeby dalsza działalność oddziałów strzeleckich odpowiadała ściśle intencjom dowództwa grupy operacyjnej Kraków”.[131] Nowak postanowił rankiem następnego dnia wyruszyć autem do Miechowa, by odnaleźć Piłsudskiego. Potem jednak zmienił zamiar i przez specjalnego kuriera wezwał go do Krakowa. Teraz nastąpiły wydarzenia, które zarówno w wypowiedziach samego Piłsudskiego, jak i historyków jego obozu przedstawiane są znowu nader mgliście. Dziś jednakowoż można ich przebieg odtworzyć dość dokładnie. 13 sierpnia doszło w Krakowie do rozmowy między podpułkownikiem Nowakiem a Piłsudskim. Austriacki oficer postawił komendanta strzelców wobec faktycznego ultimatum. Treść tego ultimatum tegoż jeszcze dnia zrelacjonował Piłsudski Daszyńskiemu, komunikując, że „zażądano od niego, aby »Strzelcy« włożyli czarno-żółte opaski i stali się oddziałem »Landsturmu« (pospolitego ruszenia) austriackiego. W przeciwnym razie oddział strzelecki musi się rozwiązać”.[132] Potwierdza tę wersję Konstanty Srokowski, wiarygodny i ścisły na ogół historyk NKN: „Dnia 13 sierpnia, więc równo w tydzień po wyruszeniu oddziałów strzeleckich z Krakowa, wojskowe władze austriackie nagle postawiły Piłsudskiemu ultimatum, żądając od niego, aby w ciągu dwudziestu czterech godzin zdecydował się albo na rozwiązanie oddziałów strzeleckich, albo też na włączenie ich do najbliższej formacji »c. i k. Landsturmu«, przy czym komendant tejże formacji stałby się ich przełożonym. Strzelcy zaś musieliby przyjąć opaski czarno-żółte i złożyć zwykłą przysięgę, przepisaną dla austriackiego pospolitego ruszenia”.[133] Piłsudski gwałtownie tej wersji zaprzecza, kwestionując prawdziwość słów Daszyńskiego (a więc pośrednio i Srokowskiego) w swych Poprawkach historycznych: „Stwierdzam, że dnia tego nie mogłem mówić o tych wymaganiach, gdyż tych wymagań wtedy mi nie stawiano...”[134] Przebieg zaś swej rozmowy z ppłk Nowakiem przedstawia w zupełnie innym świetle: „Ten podpułkownik powiedział mi, że stosunki się nieco zmieniły - na lepsze, gdyż prawdopodobnie da się utworzyć z części posłów wiedeńskich coś w rodzaju organizacji politycznej, do której sądzi, że najlepiej mnie przystąpić, obawia się bowiem, że w przeciwnym razie mógłbym mieć dużo kłopotów i oddział mój mógłby być narażony na najrozmaitsze przykrości, tak że nie mógłbym osiągnąć swoich zamiarów”.[135] Niestety - jest to jeszcze jedna „poprawka historyczna” Piłsudskiego, która dowodzi, że książka jego nie może być uważana za wiarygodne źródło historyczne. Po pierwsze - Piłsudski miesza tu dwa różne wydarzenia, po wtóre zaś czyni to dlatego, by osłabić znaczenie ciosu, który nań spadł. Przebieg rozmowy Nowak-Piłsudski był bowiem znacznie bliższy wersji podanej przez Daszyńskiego i Srokowskiego, choć w ostatecznej konkluzji jeszcze bardziej dla Piłsudskiego niekorzystny. I niewątpliwie - postawiono mu ultimatum.

Zanim jeszcze ppłk Nowak udał się na rozmowę z Piłsudskim, dnia 13 sierpnia o godzinie 11 przed południem, dowództwo grupy Kummera otrzymało z Wiednia telefonogram nr 582 podpisany przez Naczelne Dowództwo Armii (Armeeoberkommando) treści następującej: „Polecić oddziałom strzeleckim, by podporządkowały się całkowicie komendom wojskowym i postępowały ściśle według ich rozkazów. Niezdyscyplinowane rekwizycje szkodzą dobremu imieniu naszej armii”.[136] Przebieg swej rozmowy z Piłsudskim zrelacjonował ppłk Nowak w meldunku dla dowództwa grupy Kummera w Krakowie, złożonym w dniu 14 sierpnia: „W dniu 13 sierpnia spotkałem się z panem Piłsudskim i wyjaśniłem mu, że na obszarach zajętych przez c. i k. wojska samodzielne występowanie oddziałów strzeleckich jest niedopuszczalne i że ustanawiane na tych obszarach przez oddziały strzeleckie władze administracyjne nie będą tolerowane. „Pan Piłsudski oświadczył, że w tych warunkach muszą nastąpić zmiany w zainicjowanych przez niego działaniach. Omówi on ze swymi mężami zaufania nowo powstałą sytuację i zakomunikuje mi wyniki tych rozmów 15 bm. W związku z tym wysunąłem następujące alternatywy: a.       Dotychczasowa organizacja Strzelców zostanie rozwiązana. Ci spośród jej członków, którzy zgłoszą gotowość bezwarunkowego podporządkowania się rozkazom c. i k. organów i podejmą się działalności wywiadowczej albo sabotażowej przeciwko Rosji celem niszczenia nieprzyjacielskich połączeń etc., zostaną mi przekazani.b.      Strzelcy wstąpią in corpore, podobnie jak Związki Sokole, do szeregów c. i k. wojsk. W obu wypadkach pan Piłsudski musi złożyć komendę”.[137] Dodajmy dla wyjaśnienia punktu b, że na mocy reskryptu cesarskiego z dnia 3 sierpnia 1914 roku Ministerstwo Obrony Krajowej zarządziło, by ochotnicze oddziały strzeleckie „w razie ich użycia w służbie frontowej [...] zaopatrzone zostały w czarno-żółte przepaski noszone na lewym ramieniu”. Piłsudski był zdruzgotany. Cała jego koncepcja niezależnej armii polskiej, rządu narodowego, władz cywilnych - wszystko runęło po jednej krótkiej rozmowie z austriackim podpułkownikiem. Strzelcy mieli jeszcze do wyboru alternatywę: włożyć czarno-żółte przepaski i pójść do Landsturmu albo indywidualnie zgłosić się do służby szpiegowskiej i dywersyjnej u ppłk Nowaka. Jemu, Piłsudskiemu, nie pozostawiono wyboru: w jednym i drugim wypadku musi złożyć komendę. Osiem lat marzeń i wysiłków szło na marne wtedy właśnie, gdy wojna zdawała się otwierać nieograniczone perspektywy. „Nie pozostaje mi nic innego, jak w łeb sobie strzelić!” oświadczył tego dnia przyjaciołom.[138] Istotnie, niewiele pozostało dróg do wyboru... „Nie tylko wszystkie plany padały - doda w formie komentarza do wydarzeń tego dnia Konstanty Srokowski. - Także ambicja i prestige osobisty Komendanta doznawały najcięższego ciosu”.[139] Ze ślepej uliczki pomogli Piłsudskiemu wydostać się ludzie, od których próbował się dopiero co uniezależnić i których darzył nieukrywaną pogardą i lekceważeniem. Od rana 14 sierpnia w kwaterze Piłsudskiego w Jędrzejowie odbywały się gorączkowe narady. Piłsudski, Sikorski, Sosnkowski i Norwid-Neugebauer szukali wyjścia. Pierwszy, stosunkowo łatwy do osiągnięcia cel, to była prolongata terminu ultimatum. Udało się nakłonić austriackie

władze wojskowe, by zgodziły się poczekać jeszcze trzy doby. Przez ten czas należało uzyskać poparcie czynników dostatecznie wpływowych, by mogły odwrócić grożącą katastrofę. Postanowiono odwołać się do polityków galicyjskich.

Politycy galicyjscy z niepokojem śledzili akcję Piłsudskiego w Królestwie. Dla konserwatystów była ona nie przemyślaną awanturą, „partyzantką oddziałów źle uzbrojonych i gorzej jeszcze wyekwipowanych, zmuszonych utrzymywać się z rekwizycji u miejscowej, niechętnej im, ogółem biorąc, ludności Królestwa, wyjętych spod ochrony prawa międzynarodowego”.[140] Szczególnie irytowała ich afera z „tajnym Rządem Narodowym”, którą traktowali jako przejaw samozwańczego uzurpatorstwa ze strony Piłsudskiego, poczytywali za „próbę terroru” i podejrzewali - niesłusznie zresztą - że kryją się za tym jakieś knowania socjalno-rewolucyjne. Przewidywali, że prędzej czy później dojdzie do ostrego konfliktu między Piłsudskim a austriackimi władzami, i pragnęli temu w porę zapobiec, bo bali się, że może to fatalnie zaważyć na interesach orientacji habsburskiej i na ich pozycji w Wiedniu. Nie chcieli tracić atutu, jakim były polskie formacje wojskowe, dążyli więc do tego, aby „bezładną partyzantkę przekształcić w formację wojskową regularną, w Legiony Polskie walczące pod sztandarem i komendą polską obok armii austriacko-węgierskiej”.[141] Poglądy konserwatystów podzielali na ogół mieszczańscy demokraci i ludowcy galicyjscy. Tylko PPSD bez zastrzeżeń poparła wyprawę strzelecką. W stanowczej natomiast opozycji do niej znaleźli się narodowi demokraci i znajdujący się pod ich wpływami Centralny Komitet Narodowy we Lwowie. Ci, oczywiście, byliby najchętniej storpedowali całą akcję. Pozostałe jednak stronnictwa galicyjskie, wierne orientacji habsburskiej, pragnęły jej tylko nadać formy legalne i uzyskać pewność, że polskie formacje wojskowe zachowają lojalność wobec monarchii. W tym duchu podjęli rozmowy w Wiedniu czołowi politycy polscy, minister Leon Biliński i dr Juliusz Leo, prezes Koła Polskiego. Po audiencji u cesarza Franciszka Józefa i rozmowach z ministrem spraw zagranicznych, hr. Berchtoldem, oraz gen. Conradem von Hötzendorfem - dr Leo powrócił 14 sierpnia do Krakowa, czując się upoważniony do podjęcia konkretnej akcji. Dążeniem dr Leo było utworzenie jednolitej reprezentacji politycznej Galicji, obejmującej wszystkie stronnictwa polskie od konserwatystów poprzez PPSD po narodowych demokratów, jako politycznej podstawy dla utworzenia Legionów Polskich. W wyniku dwudniowych obrad zdołano istotnie wypracować formułę kompromisową, łączącą ugrupowania KSSN z endeckim CKN i nie należącymi dotąd ani tu, ani tam konserwatystami. Formuła nie rokowała wprawdzie długiego żywota nowej organizacji, którą miano stworzyć, ani nie wróżyła harmonijnej współpracy jej uczestników, ale stanowiła jakąś próbę wybrnięcia z impasu. Tak powstał w dniu 16 sierpnia Naczelny Komitet Narodowy - NKN. Na 40 członków endecy i ich sojusznicy uzyskali 12 miejsc, PPSD tylko 4, resztą podzielili się konserwatyści, demokraci, postępowcy i ludowcy. Komitet miał się dzielić na dwie sekcje: zachodnią w Krakowie i wschodnią, gdzie górowali endecy, we Lwowie. Prezesem NKN został dr Juliusz Leo. Prezesurę sekcji zachodniej objął prof. Władysław Leopold Jaworski, wiceprezesami zostali Wincenty Witos i Ignacy Daszyński. Jedynie Daszyński zdawał sobie sprawę w ciągu tych gorączkowych dni szukania kompromisu, że od powodzenia tej akcji zawisł los Piłsudskiego i jego oddziału. Był też jednym z najgorętszych orędowników porozumienia. Najostrzejsze starcie podczas narad krakowskich wywołała sprawa dowództwa przyszłego legionu. Daszyński upierał się przy kandydaturze Piłsudskiego. W płomiennym przemówieniu sławił jego zalety:

„Komendant jest lojalny, nadzwyczaj sprawny [...] Człowiek to wielkiej miary[...] Rozumie względy militarne [...] Nie zaczął wojny przed Austrią. Dopiero potem poszedł jak kamień przez Boga rzucony na szaniec...”[142] Gdyby był Demostenesem, nie zdołałby przekonać endeków. Zresztą i konserwatyści nie palili się do tej kandydatury. A w ogóle decyzja nie zależała ani od jednych, ani od drugich, tylko od władz austriackich. Postanowiono więc wejść w porozumienie z rządem oraz Naczelnym Dowództwem celem wyjaśnienia sprawy komendy Legionów. Miało ich być również dwa: jeden zachodni, tworzony w Krakowie, drugi wschodni, tworzony we Lwowie. Największą porażką polityczną Piłsudskiego było przekreślenie ostateczne „tajnego Rządu Narodowego”, równie dotkliwą - podporządkowanie jego oddziałów komendzie Legionów. Endecy odnieśli jeszcze jeden triumf: ograniczenie działalności NKN do obszaru Galicji. W żaden sposób nie chcieli dopuścić stronnictw galicyjskich do ingerowania w życie polityczne Królestwa. Ale Daszyński, który znał ultimatum z 13 sierpnia, wiedział, że niewiele jest czasu do stracenia. By ratować Piłsudskiego, gotów był na każdy kompromis. Smaku wdzięczności zaznać miał dopiero po latach... Zanim jeszcze politycy w Krakowie doszli ostatecznie do ładu, zjawił się na miejscu Władysław Sikorski, przybywający wprost z „owej tragicznej narady w Jędrzejowie”. Udaje się zaraz do Lea, wtajemnicza go w sytuację Piłsudskiego i błaga o pośpiech, „bo każda godzina droga, bo zniecierpliwiony generał czy pułkownik austriacki jednym rozkazem może zburzyć ten dumny i śmiały gmach wierzeń i złudzeń”. Trzeba uczynić natychmiast coś, co by „zabezpieczało przynajmniej na razie przed grożącym lada chwila rozwiązaniem i rozpędzeniem oddziałów strzeleckich w Królestwie”.[143] Postanawiają obaj zwrócić się do podpułkownika Nowaka o pomoc i interwencję w AOK. Nocą 15 sierpnia Nowak wyrusza do kwatery szefa Sztabu Generalnego. Nazajutrz przywozi Sikorskiemu odpowiedź. Conrad von Hötzendorf zgadza się w zasadzie na utworzenie polskiego legionu. Szczegółowe dyrektywy przyjdą później. Nowak bezzwłocznie przekazuje tę informację dowództwu grupy operacyjnej, której podlegają strzelcy. Piłsudski jest uratowany. Sikorski również zazna smaku wdzięczności w odpowiednim czasie... 19 sierpnia ze swego miejsca postoju w Przemyślu Conrad von Hötzendorf wysyła zgodę na utworzenie „dwóch polskich legionów, po jednym w Krakowie i Lwowie”. Miały mieć „polskie cechy indywidualne, tzn. własne mundury, polską komendę, ale czarno-żółte opaski na ramieniu”. Podlegać miały całkowicie Naczelnemu Dowództwu Armii, któremu przysługiwała „nieograniczona swoboda dysponowania legionami, przydzielania ich do poszczególnych korpusów armii, których rozkazom bezwzględnie mają być posłuszne”. Na komendanta przewidziany został generał Rajmund Baczyński (wbrew rozpowszechnianym później plotkom, nie Ukrainiec, lecz Polak, ziemianin spod Krakowa). Niedługo zresztą miał tę godność piastować, bo po czterech tygodniach objął komendę Legionów generał Karol Trzaska-Durski. „Znajdujące się w rosyjskiej Polsce oddziały winny być ściągnięte do Krakowa i użyte jako kadra organizacyjna”.[144] Nawiasem mówiąc, koncepcja Legionów Polskich powstała równolegle z koncepcją legionu ukraińskiego. Obie traktowane były jako dywersja polityczno-wojskowa przeciwko Rosji. Oba odpowiadały poglądowi Conrada, wypowiedzianemu przezeń w rozmowie z dr Leo: „Im więcej bagnetów, tym lepiej”. Rozwój sytuacji wojennej w Galicji Wschodniej sprawił wszakże, że utworzenie legionu ukraińskiego doszło do skutku znacznie później.

Gdy 16 sierpnia, w późnych godzinach wieczornych, w sali krakowskiego ratusza odczytany został manifest Naczelnego Komitetu Narodowego i padła zapowiedź tworzenia Legionów Polskich, zebranych ogarnęło głębokie wzruszenie. Mieli świadomość, że uczestniczą w doniosłym akcie historycznym. Bo oto po półwiekowej przerwie odtwarzać im przyszło polską siłę zbrojną. A może raczej należało szukać innej analogii, z lat napoleońskich, bo przecież miały to być regularne formacje legionowe, jednolicie umundurowane i uzbrojone, podzielone na pułki, bataliony, kompanie i plutony, może nawet w przyszłości na brygady i dywizje, z własną artylerią... I miały się znajdować pod ochroną prawa międzynarodowego, korzystać z uprawnień kombatanckich, a nie błąkać jak partie „leśnych ludzi” z powstania styczniowego. Nie była to więc już improwizowana, samorzutna wyprawa garstki strzelców, którzy przed dziesięciu dniami wyszli z Oleandrów w nie bardzo jasnych celach, ale poważne przedsięwzięcie polityczne i wojskowe, oparte na solidnych podstawach. Więc przejęci byli wielkością chwili już nie młodzieńcy, porwani romantyzmem wielkiej przygody i bohaterstwa, lecz ludzie dojrzali, zaprawieni w polityce, rozważni i rozsądni, ryzyka zazwyczaj unikający, wszelkim hasłom wywrotowym obcy i niechętni. Taka była moc urzekająca srebrnego orzełka i ułańskiej szabli, siła utajonej przez lata tęsknoty do czynu zbrojnego, że owi mężowie stateczni a doświadczeni dali się jej porwać w ów niedzielny sierpniowy wieczór. Wszystko wydawało się zresztą w tym momencie łatwe i proste. Wojska austriackie szły naprzód, odnosząc lokalne sukcesy, które gazety wyolbrzymiały do rozmiarów decydujących zwycięstw. Faktem jednak było, że w Królestwie posunęły się aż pod Kielce, na Podolu pod Kamieniec. Armia zaś niemiecka łamała opór Belgów - właśnie padło Leodium - a w Królestwie zajęła Zagłębie, Kalisz, Częstochowę, podchodziła pod Radom. Wojna będzie więc krótka, zwycięstwo mocarstw centralnych jest pewne. Nikomu na myśl nie przyszło, że sekcja wschodnia NKN we Lwowie działać będzie wszystkiego dziesięć dni, a sam Lwów padnie za trzy tygodnie i na armię austriacką runie lawina klęsk. Nazajutrz, 17 sierpnia, manifest NKN i lista jego członków ukazały się na pierwszych kolumnach wszystkich galicyjskich gazet. I wszystkie, ulegając nastrojowi chwili, powitały go w słowach pełnych afirmacji i entuzjazmu. Od endeckiego Słowa Polskiego, które rychło wyrzec się miało wszelkiego z NKN związku, poprzez stańczykowski Czas i Gazetą Narodową „Podolaków”, wtórującą zazwyczaj endekom, aż po socjalistyczny Naprzód, który najdłużej dochowa wierności - cała prasa galicyjska mówiła o „historycznej”, „przełomowej”, „radosnej” chwili, wzywała społeczeństwo do zjednoczenia się wokół NKN. Chciała w nim widzieć prawdziwy, choć nie formalny, ale już nie tajny i fikcyjny Rząd Narodowy, nakazywała dlań posłuch, żądała całkowitego poparcia jego wysiłków. Odzew w Galicji był silny. Silniejszy, niż przypuszczano. Co prawda nikt nie wiedział o zakulisowych tarciach i targach, o rzeczywistych warunkach tworzenia Legionów, o iluzoryczności politycznych założeń NKN. Tysiące ludzi spieszyły więc z datkami na Skarb Wojenny Legionów Polskich, w myśl apelu Komitetu. W ciągu niespełna dwóch tygodni ze składek publicznych uzbierało się półtora miliona koron - suma na owe czasy ogromna. Na listach ofiarodawców figurowały nazwiska księcia biskupa Sapiehy obok c. i k. ekscelencji Badeniego, Długosza i Lea, galicyjskich arystokratów, hr. Wodzickiego i hr. Reya, i zamożnych mieszczan krakowskich, którzy prześcignęli wszystkich szczodrością. Ale najwięcej dały drobne datki rzemieślników, robotników, studentów i uczniów. Składano stare złote monety i rodzinne klejnoty, przez lata ciułane książeczki oszczędnościowe i obligacje finansowe. Do biur werbunkowych, otwartych po miastach powiatowych, zgłaszali się ochotnicy ze wszystkich warstw ludności, a liczba ich rosła z dnia na dzień, choć kraj był już zdrenowany poborem do armii regularnej, która niechętnie zrzekała się swoich rekrutów. W ciągu kilku dni stanęło do

służby w Legionach kilkaset sanitariuszek-ochotniczek, zwanych wtedy samarytankami. Zapał był powszechny i niekłamany. Ogarnął też kwiat inteligencji polskiej w Galicji. Już przedtem skupiło się wokół Piłsudskiego i Strzelca wielu wybitnych pisarzy i artystów, teraz dołączyli do nich ludzie odmiennych często przekonań i poglądów. Mundury strzeleckie i legionowe przywdziali Wacław Sieroszewski, Andrzej Strug, Gustaw Daniłowski, Stanisław Wasylewski, Edward Słoński, Władysław Broniewski, Kaden-Bandrowski. Jerzy Żuławski pisał o wstąpieniu do Legionów słowami, które powtarzano z ust do ust: Synkowie moi, poszedłem w bójJako wasz dziadek, a ojciec mój,Jako wasz pradziad, a ojca dziad,Co z legionami wyruszył w świat... Wszyscy czekali na Stefana Żeromskiego. Autor Rozdziobią nas kruki, wrony, Syzyfowych prac i Wiernej rzeki nie mógł postąpić inaczej niż oni. Czyż nie łączyły w sobie Legiony sprawy narodowej z wielką społeczną? Niepodległości ze sprawiedliwością? Tak się to właśnie kształtowało w umysłach tych wszystkich pisarzy, artystów, naukowców, którzy pospieszyli do szeregów lub do biur NKN. Jedni ze względu na niepodległość, inni - ze względu na radykalizm społeczny, demokrację i socjalizm, jeszcze inni - z obu. Ale przede wszystkim było tu miejsce dla Żeromskiego. Wybuch wojny zaskoczył go w Tatrach słowackich i zanim, jako rosyjski poddany, uzyskał zezwolenie na przejazd do Krakowa, minęło parę tygodni. Zjawił się tu dopiero w końcu sierpnia. Piłsudski czekał na niego niecierpliwie. Głos Żeromskiego ważył jak żaden inny. Zaprosił pisarza do siebie. „Stawiłem się - wspominał po latach Żeromski - u komendanta Piłsudskiego, a on polecił mi jechać do Kielc. Wstąpiłem tedy do Legionów i wyjechałem razem z dr Kotem w dniu przysięgi złożonej przez legionistów w Kielcach”.[145] Do celu wszakże nie dotarł. Pod Michałowicami samochód, którym jechał, uległ uszkodzeniu, zdarzył się wypadek, w którym pisarz omal nie postradał życia. Wrócił do Krakowa. Tu nawiedziła go pierwsza wątpliwość: „Dowiedziawszy się o treści i wyczytawszy tekst przysięgi, już się do tych Kielc nie kwapiłem”.[146] Były jeszcze różne wahania, ale ostatecznie skrystalizowała się wyraźna i nieodwołalna decyzja. Żeromski miał nieomylny instynkt, gdy chodziło o Niemcy. Nie zawiódł go i tym razem. Już w grudniu 1914 roku wespół z Janem Kasprowiczem tworzy tajną organizację, która powstała, „gdy zaszła potrzeba bronienia się przeciwko koncepcji sojuszu Polski budzącej się z państwami centralnymi i przeciwko planom okrojenia granic przyszłego państewka do minimalnych rozmiarów w koncepcji galicyjskiego NKN”. Działała do początków roku 1916, „dopóki nie została wytropiona przez szpiegów, zadenuncjowana do Armee-Ober-Kommando i poddana rozmaitym represjom, które doprowadziły do jej unicestwienia”.[147] Piłsudski wciąż jeszcze łudzi się nadzieją zjednania wielkiego pisarza, aż w połowie września 1916 roku przekona się, że żadne jego argumenty nie wzruszą antyniemieckiej postawy Żeromskiego. „Komendant Legionów - wspominał tę ostateczną rozmowę Żeromski - przybywszy w roku 1916 do Zakopanego, rozmawiał ze mną pewnego razu o aktualnej wówczas sprawie tworzenia armii polskiej po stronie państw centralnych. Ponieważ przez cały czas wojny byłem zawziętym zwolennikiem zwycięstwa Francji i Ententy, gdyż w tym zwycięstwie pokładałem nadzieję osiągnięcia niepodległości i zjednoczenia ziem polskich, oponowałem przeciwko planowi i usiłowaniu wzmocnienia siły Niemiec. Ówczesny komendant Legionów był innego zdania. Dowodził, iż należy tworzyć armię po stronie państw centralnych, nawet wbrew woli

społeczeństwa polskiego, którego »tchórzostwo« w jaskrawy sposób charakteryzował”.[148] Cień Prus, ciążący nad Legionami, Piłsudskim i jego koncepcjami, zdecydował. Żeromski czuł też, co dzieje się w umysłach polskich dwu pozostałych zaborów, poza Galicją. Inni nie dostrzegali tego wówczas. Ale wielu z tych, którzy wtedy poszli za Piłsudskim, Strzelcem i Legionami, odnalazło potem swą drogę.

Ostateczne decyzje co do organizacji legionu polskiego zapaść miały po rozmowach przedstawicieli NKN z Naczelnym Dowództwem Armii i Ministerstwem Obrony Krajowej, któremu podlegały formacje pospolitego ruszenia (Landsturm). Zanim to jednak nastąpiło, 20 sierpnia Piłsudski przybył do Krakowa, by zorientować się w nowej sytuacji. Zaproszony przez dr Leo, przyszedł na posiedzenie NKN, gdzie wyraził od razu gotowość całkowitego podporządkowania się uchwałom NKN i decyzjom w sprawie Legionów. „Uratowało mi to egzystencję” - oświadczył tego dnia Daszyńskiemu.[149] Nie znając jeszcze ostatecznych form organizacyjnych Legionów ani swojej w nich roli, poinformowany tylko w ogólnych zarysach przez Sikorskiego o postanowieniach Conrada von Hötzendorfa, z góry zgadzał się na wszystko: „W zasadzie przystępuję z akcesem do formowanych Legionów - pisał 22 sierpnia z Kielc do podpułkownika Nowaka - poddając się najzupełniej wewnętrznym porządkom w nich ustanowionym [...] oddaję siły zebrane dotąd przeze mnie pod dowództwo wyznaczonego naczelnika Legionów, na podstawie ogólnych orzeczeń, które będą lub są dla tych Legionów wyznaczone”. Prosił tylko o zwolnienie go z dotychczasowych zobowiązań, zaciągniętych wobec kapitana Rybaka. I sugerował, by nie wycofywano oddziałów strzeleckich do Krakowa, lecz pozwolono im pozostać w Kielcach i tu wypełnić zadanie kadry legionowej.[150] Gotowość i szybkość, z jaką Piłsudski zgodził się na akces do Legionów, nie czekając nawet na ostateczne decyzje w tej sprawie, wynikała z sytuacji, w jakiej się znalazł po ultimatum z 13 sierpnia. Walczył istotnie o swą egzystencję, a utworzenie NKN było wyjściem z sytuacji, która jeszcze kilka dni przedtem zdawała się nie rokować żadnych nadziei. Nie należy też zbyt wielkiej wagi przywiązywać do późniejszych poprawek historycznych, gdzie Piłsudski mówi o „dniach i nocach”, w których „bardzo powoli zaczynał się zdobywać na decyzję”, ani, tym bardziej, do twierdzenia, że „odrzucił od razu możliwość jakiejkolwiek formalnej czy faktycznej - zależności mojej i mojego oddziału od NKN”. Na takie rozważania nie było wtedy po prostu czasu ani możliwości. Toteż wszystko to można spokojnie między legendy włożyć. List Piłsudskiego z 22 sierpnia i jego odezwa świadczą, iż niezwłocznie i bez wahania poszedł na koncepcję Legionów i z góry przyjął wszystkie stawiane mu warunki. A tymczasem dni najbliższe kryły dalsze dlań upokorzenia. 23 sierpnia odbyło się w Wiedniu spotkanie przedstawicieli NKN - Lea, Bobrzyńskiego, Głąbińskiego, Długosza i ppłk Sikorskiego z ministrem obrony krajowej, generałem Georgi. Zakomunikowano tu delegatom NKN decyzje dowództwa armii w sprawie Legionów. Dowództwo legionu zachodniego powierzone zostało gen. Rajmundowi Baczyńskiemu (szef sztabu kpt. Włodzimierz Zagórski), dowództwo legionu wschodniego gen. Adamowi Pietraszkiewiczowi (szef sztabu kpt. Dionizy Jasienicki). Każdy legion obejmować miał po dwa pułki, czyli osiem batalionów piechoty, i po dwa-trzy szwadrony kawalerii. Zezwolono na zaciąg ochotniczy w Królestwie bez prawa publicznego ogłaszania werbunku. Umundurowanie odrębne, kroju strzeleckiego, czarno-żółte przepaski na ramieniu, komenda i język służbowy polski. Nie zgodzono się na sztandary pułkowe pod pretekstem, że wykonanie solidnego sztandaru wymaga długich miesięcy. A zresztą - dodano znacząco - nie da

się pomyśleć sztandar bez dwugłowego orła cesarskiego pośrodku. Oficerom Legionów nie przysługują stopnie ani dystynkcje wojskowe, lecz jedynie tytuły funkcyjne dowódcy kompanii, batalionu, pułku. Ale największym upokorzeniem były postanowienia o przysiędze. Wszyscy oficerowie i żołnierze Legionów obowiązani są złożyć przysięgę na wierność cesarzowi według roty obowiązującej w austriackim pospolitym ruszeniu. Od tej formuły władze nie zgodziły się odstąpić mimo wszelkie perswazje przedstawicieli NKN. Daremnie Leo jechał w tej sprawie specjalnie do Przemyśla, próbując odwołać się do Conrada von Hötzendorfa. Nie wskórał nic. Po długich natomiast dyskusjach udało się uzyskać zgodę na powierzenie Piłsudskiemu dowództwa 1 pułku legionu zachodniego.[151] Gdy mu zakomunikowano te postanowienia, zgodził się na wszystko bez zastrzeżeń. Nawet formuła przysięgi, którą tak zwalczał NKN i która za kilka dni stać się miała przyczyną rozpadu legionu wschodniego, nie wzbudziła w Piłsudskim poważniejszych wątpliwości. Rzecz niesłychanie znamienna, zważywszy, że kiedyś rozpęta wokół formuły przysięgi burzę, która wywoła najostrzejszy kryzys w Legionach. Ale wtedy będzie to dogadzało jego osobistemu interesowi politycznemu, tak jak teraz dogadza mu uległość. Nawet degradację z wyżyn „Komendanta Głównego Polskich Sił Wojskowych” do szczebla skromnego dowódcy jednego z pułków legionowych, podległego austriackiemu generałowi, teraz zaakceptuje bez sprzeciwu. Wciąż bowiem jeszcze czuje, że walczy o swą egzystencję, a ryzyko odmowy byłoby za duże. Więc 5 września na polanie pod Kielcami generał Baczyński w asyście kapitana Zagórskiego i różnych osobistości z krakowskiego NKN odbierze przysięgę od strzelców. W ostatniej chwili kapitan Zagórski, by osłodzić im gorzką pigułkę, wstawi do roty przysięgi słowa „królowi polskiemu”. Potem będzie miał z tego powodu duże nieprzyjemności i w oficjalnym raporcie zdementuje tę wersję, co nie ma większego znaczenia. Przysięgał zatem Piłsudski i jego strzelcy „wierność i posłuszeństwo” dochować „Jego Apostolskiej Mości, naszemu Monarsze i Panu, Franciszkowi Józefowi I, z Bożej łaski Cesarzowi Austrii, Królowi Czech, Królowi Apostolskiemu Węgier, Królowi Polskiemu...”[152]

Nie tak gładko poszło z legionem wschodnim. Zgromadził on we Lwowie około 6 000 ochotników, których jednakże w związku z wydarzeniami na froncie galicyjskim musiano szybko ewakuować. 2 września Lwów wpadł w ręce wojsk rosyjskich, między 8 a 11 września Austriacy doznali ciężkiej porażki pod Gródkiem. Wojska ich oparły się aż na przełęczach karpackich na południu, a na twierdzy przemyskiej na zachodzie. Pospiesznymi marszami wycofywał się legion wschodni przez Sanok i Jasło aż do Mszany Dolnej. Tu zakomunikowano mu formułę przysięgi. Przedstawiciele sekcji wschodniej NKN, Skarbek i Cieński, pozostawili ochotnikom wolną rękę, dając im wszakże do zrozumienia, że są przysiędze przeciwni. To zdecydowało. Ponad 5 000 ludzi odmówiło przysięgi, opuszczając szeregi. Złożyło ją wszystkiego ośmiuset - z Józefem Hallerem na czele. Stworzono z nich pułk trzeci Legionów i wraz z pułkiem drugim, sformowanym w Krakowie, odesłano na Węgry, by broniły przełęczy karpackich przed nadciągającą armią rosyjską. Powstała z nich potem II brygada Legionów. Sprawa rozbicia legionu wschodniego stała się przyczyną ostrego kryzysu w łonie NKN, zakończonego wyjściem narodowych demokratów. Niepowodzenie legionu wschodniego stwarzało dla Piłsudskiego pomyślną sytuację. Okazał on w tym trudnym okresie maksimum lojalności i dobrej woli zarówno wobec NKN, jak wobec władz austriackich. Złożył przysięgę bez szemrania i podporządkował się dowództwu nowej

komendy legionowej. Przemawiało to za nim i umacniało jego pozycję u władz i u galicyjskich polityków. Upewniwszy się więc, że chwilowo pozycja jego jest ustabilizowana i ochłonąwszy po poniesionej porażce, przystąpił Piłsudski do rozważania nowego zamysłu politycznego, który już wcześniej zakiełkował w jego umyśle, a teraz szybko dojrzewał do realizacji. Osią tego zamysłu było szukanie oparcia u nowego sojusznika - zmiana orientacji austriackiej na inną.

Od dłuższego już czasu „Komisariat Wojskowy” w Kielcach pod kierownictwem Michała Sokolnickiego prowadził działalność znacznie przekraczającą funkcje pomocniczego organu wojskowego. Obok rekwizycji środków żywnościowych i zajmowania kwater dla oddziałów strzeleckich uzurpował sobie wyraźnie uprawnienia polityczne i policyjne w bardzo szerokim zakresie. W trzy dni po przystąpieniu Piłsudskiego do Legionów, a więc już po formalnym wyrzeczeniu się fikcji „Rządu Narodowego”, Sokolnicki opublikował „rozporządzenie urzędowe”, w którym komunikował, że „z ramienia Komendy Wojsk Polskich” obejmuje „polityczne kierownictwo miasta”.[153] Cokolwiek by ta dziwna formuła miała oznaczać, w praktyce wyraziła się szeregiem posunięć, dotkliwie odczutych przez ludność. Sokolnicki próbował na wpół przymusowego werbunku do wojska, nałożył na miasto kontrybucję w formie „jednorazowego podatku narodowego”, wprowadził cenzurę prewencyjną, zaczął regulować handel i obrót pieniężny, dokonywał licznych aresztowań, przeprowadzał rewizje domowe, konfiskował budynki. Co gorsza, zorganizował żandarmerię polową, która zachowywała się brutalnie i wytworzyła w mieście atmosferę terroru. Wystarczy zresztą, jeśli powiemy, że dowództwo jej powierzył Kostkowi Biernackiemu... Wieść o tych nadużyciach rozeszła się szeroko po kraju, powodując, że początkowa nieufność do strzelców „rychło przeistoczyła się w nienawiść”.[154] Władze austriackie, zasypywane skargami, zareagowały zarządzeniem likwidującym w dniu 9 września „Komisariaty Wojskowe”. Równocześnie NKN wystąpił z interwencją u Piłsudskiego. Piłsudski wszakże uprzedził swych oponentów. Powołując się na fakt, że NKN dobrowolnie wyrzekł się wszelkiej roli politycznej na terenie Królestwa, powołał do życia w dniu 5 września Polską Organizację Narodową jako odpowiednik galicyjskiego NKN dla zaboru rosyjskiego. Posunięcie było zręczne. NKN - zrzekając się ingerencji w sprawy Królestwa - pozbawił się z góry możliwości sprzeciwu wobec tej akcji. W rzeczywistości PON była zupełną fikcją polityczną. Choć powoływała się na to, że „obejmuje wszystkie klasy i grupy społeczne na ziemiach wolnych od zaboru rosyjskiego”, ograniczała się przecież do tej samej wąskiej grupki emigrantów, których skupił Piłsudski w Galicji i przywiózł z sobą do Kielc i Miechowa. Obsadę PON stanowili ci sami ludzie, którzy uprzednio funkcjonowali w „Komisariatach Wojskowych”. We władzach PON zasiadali: dr Witold Jodko-Narkiewicz, Michał Sokolnicki, Ksawery Prauss, Iza Moszczeńska, Władysław Mech, Herman Lieberman, Leon Wasilewski, Feliks Perl, Emil Haecker, Aleksander Sulkiewicz - nieomal bez wyjątku działacze PPS Frakcji, którzy przyszli tu z oddziałami strzeleckimi. Później nieco znaleźli się w szeregach PON Zygmunt Kisielewski, Jerzy Żuławski, Aleksander Malinowski, Irena Pannenkowa, Wacław Tokarz, Zygmunt Szymanowski, Mieczysław Skrudlik, Stanisław Tor, Marian Dąbrowski, Jan Krzesławski, Piotr Górecki. Ale nie wykraczało to wciąż poza najbliższy krąg ludzi Piłsudskiego. Nie chodziło jednak o reprezentatywność polityczną nowej organizacji. Piłsudski zdawał sobie bowiem już wtedy doskonale sprawę - podobnie jak i NKN - że „Królestwo, o ile jest w ogóle zdatne do

formułowania zbiorowych opinii politycznych, wypowiada się bez wyjątku i z siłą niezachwianego przekonania przeciw programowi NKN i Legionom”. Tak podsumowano sytuację na ostatniej sesji NKN.[155] Nowa fikcja organizacyjna, stworzona przez Piłsudskiego, miała do odegrania dwojaką rolę. Po pierwsze stanowiła schronienie dla personelu zlikwidowanych „Komisariatów Wojskowych” i pozwalała kontynuować dotychczasową działalność pod zmienioną nazwą. Po wtóre zaś - i to było po stokroć ważniejsze - potrzebna była Piłsudskiemu jako instrument własnej polityki, którą zamierzał teraz zainicjować, by częściowo przynajmniej odzyskać utraconą pozycję. Środkiem do tego celu miały być rokowania z Niemcami. Czyli zamiana orientacji austriackiej na pruską. Stwierdza też historyk NKN: „Głównym celem PON było stać się organem do rokowań i układów z Niemcami”.[156] Potwierdza historyk emigracyjny: „PON stał się narzędziem do pertraktacji z dowództwem IX armii niemieckiej co do możliwości pracy wojskowej i politycznej na obszarach zajmowanych przez armię niemiecką”.[157] W działalności Piłsudskiego następuje teraz epizod dla jednych niezrozumiały, dla innych wręcz niewiarygodny, niegdyś zatajany i przemilczany - dziś, z perspektywy lat i dalszych wydarzeń, zupełnie logiczny i całkowicie pasujący do sylwetki politycznej i charakteru Piłsudskiego. Pamiętajmy o dwóch momentach: o tym, że uważał się Piłsudski „za centralną osobę” całego okresu historycznego i zachowaniu swej osobistej, nadrzędnej pozycji podporządkowywał wszystkie inne motywy; i o tym, że nigdy nie pojmował istoty imperializmu niemieckiego, nie widział w nim żadnego dla sprawy polskiej niebezpieczeństwa i nie żywił żadnych skrupułów, gdy chodziło o szukanie w nim oparcia. Orientacja niemiecka była dlań równie dobra, jak każda z dwu pozostałych, a w danym momencie wydawała mu się lepsza. Nie zastanowiło go nawet to, że już pośredni związek z Niemcami, poprzez Austrię, wystarczył, by obóz jego znalazł się w całkowitej izolacji w dwóch zaborach: rosyjskim i pruskim. Teraz groziło mu odosobnienie na terenie Galicji. Bo Niemców i tu otaczała nienawiść. Piłsudskiemu było jednak wszystko jedno; zdecydował się na objęcie zupełnie wyjątkowej roli: głównego - jeśli nie liczyć patologicznego germanofila, Studnickiego - rzecznika orientacji niemieckiej.

Z Wiedniem czy z Berlinem?

Piorunujące zwycięstwa armii Hindenburga w Prusach Wschodnich silnie podziałały na Piłsudskiego. Zbiegły się one z niepowodzeniami militarnymi Austrii, odwrotem z Kieleckiego i upokorzeniami osobistymi doznanymi przezeń przy przechodzeniu na etat Legionów. Już 12 września wszczyna Sokolnicki z polecenia Piłsudskiego rozmowy na temat wysłania delegacji do Berlina w celu „omówienia kwestii polskiej”. 14 września w krakowskim mieszkaniu Sławka zeszli się prócz gospodarza Jodko-Narkiewicz, Iza Moszczeńska, Artur Śliwiński (który przedostał się na kilka dni z Warszawy do Krakowa), Władysław Mech, Leon Wasilewski, Feliks Perl i Sokolnicki. Po dłuższej dyskusji wniosek Sokolnickiego o natychmiastowe podjęcie rozmów z niemieckimi czynnikami miarodajnymi w Berlinie został odrzucony. Przez następne cztery dni dyskusja toczy się jednak nadal, w innym nieco gronie: Władysław Sikorski, Stanisław Downarowicz, Artur Śliwiński i Sokolnicki. Sokolnicki miał wyraźne dyrektywy Piłsudskiego i był zdecydowany przeprowadzić jego punkt widzenia. Z pomocą przyszła mu relacja drugorzędnego dziennikarza polskiego z Berlina, nadesłana do Departamentu Wojskowego NKN, informująca o rzekomo niezwykle przychylnej tam dla sprawy polskiej atmosferze. Były to niewątpliwie echa utworzenia Biura do Spraw Wschodnich przy sztabie niemieckim i rozmów Hutten-Czapskiego z Wilhelmem. Sikorski, jako szef Departamentu Wojskowego NKN, zaproponował, by przed powzięciem decyzji porozumieć się z prezesem zachodniej sekcji NKN, prof. Władysławem Leopoldem Jaworskim. Jednakże Jaworski, lojalny rzecznik orientacji habsburskiej, postanowił zasięgnąć uprzednio opinii Wiednia. Zażądał więc parodniowej zwłoki.[158] Tymczasem wojska Hindenburga wkroczyły na teren Królestwa, zajmując między 16 a 19 września Suwałki, Augustów, Przasnysz i posuwając się szybko w kierunku Łomży. Dowodzący generał niemiecki, von Morgen, obdarzył mieszkańców odezwą zachęcającą ich w bardzo przyjaznym tonie do powstania i współdziałania z jego wojskami. Równocześnie nadeszła do Krakowa wiadomość, że Niemcy mianowali gubernatorem zajętych przez siebie terenów hr. Felixa von Merveldta, który przystąpił już do organizowania, chwilowo w Katowicach, administracji cywilnej obszarów okupowanych w Królestwie. Urzędowanie von Merveldta nie trwało długo, ponieważ jednak Merveldt nie był Prusakiem, nominacja ta komentowana była jako wyraz liberalnych tendencji niemieckich w stosunku do Polaków. W tych warunkach Jodko i Sokolnicki postanowili nie czekać na zgodę Jaworskiego i na własną rękę podjąć próbę porozumienia z Niemcami. Nie jest dotąd wyjaśniona rola, jaką w tym wszystkim odegrał Władysław Sikorski. Był on w tym czasie członkiem NKN i szefem Departamentu Wojskowego. Prezydium NKN odnosiło się negatywnie do prób porozumiewania się z Niemcami ponad głową rządu austriackiego. Wiedziało przy tym o konflikcie między Berlinem a Wiedniem na tle kwestii zarządu terenami okupowanymi w Królestwie. Wiedeń jeszcze w sierpniu żądał dla siebie całkowitej władzy cywilnej na tych terenach, niezależnie od tego, która z armii je okupowała. Wyznaczył nawet gubernatora Królestwa

w osobie przyszłego namiestnika Galicji, gen. Hermanna von Colarda, przydając mu b. namiestnika Bobrzyńskiego jako szefa administracji. Na ich siedzibę upatrzono Warszawę. Miał to być wstęp do całkowitej inkorporacji Królestwa do Galicji po zwycięstwie. Ale Berlin stanowczo sprzeciwił się tym roszczeniom. Zastrzegał sobie główną rolę w urządzaniu Królestwa. A w każdym razie nie myślał się wyrzekać Warszawy i centrów przemysłowych: Zagłębia i Łodzi. Ostateczne uregulowanie tej drażliwej sprawy nastąpiło dopiero w styczniu 1915 roku na konferencji w Poznaniu. Porażki militarne Austrii uczyniły ją w tym czasie już tak zależną od niemieckiego sojusznika, przeobrażającego się coraz bardziej w protektora, że nie było mowy o sprzeciwie. Podział stref wpływów dokonany został w myśl żądań niemieckich. W chwili jednak, gdy Jodko decydował się na podróż do Berlina, spór trwał. Wyprawa musiała być więc potraktowana w Wiedniu jako przejaw nielojalności wobec Austrii. NKN nie chciał i nie mógł na to pójść. Dlatego tak niejasno wyglądają motywy postępowania Sikorskiego, który, bez zgody Lea i Jaworskiego, na propozycję Jodki zdecydował się pojechać z nim razem do Berlina. Przybyli tam 22 września i tegoż jeszcze dnia odbyli rozmowę z Wojciechem Korfantym. Był on posłem do Reichstagu i miał kontakty z politykami niemieckimi. Współpracował ściśle z politykiem katolickim Erzbergerem, który kierował propagandą zagraniczną Rzeszy. Korfanty odniósł się bardzo sceptycznie do misji przybyszów z Krakowa. Oświadczył im, że „Prusacy Legionów formować nie pozwolą, broni nie dadzą, w żadnym stopniu tych formacji nie poprą”. Korfanty przestrzegał przed nastrojami ludności zaboru pruskiego. „Sprawę Legionów w Poznańskiem uważa za rzecz niepopularną. Rusofilizm tej dzielnicy jest bardzo głęboki, ma swoje korzenie w dotychczasowej polityce w Poznańskiem i w gwałtach dokonanych przez armię niemiecką na terenie Królestwa Polskiego podczas wojny (Kalisz, Kłobucko, Drzewica). Ze swej strony Niemcy nie zrobili dotychczas nic, co by wpłynęło na zmianę stanowiska ludności polskiej”.[159] Mimo pesymizmu Korfantego, Jodko i Sikorski nie poniechali zamierzonych rozmów. Udali się do Ministerstwa Wojny, Min. Spraw Zagranicznych i Min. Spraw Wewnętrznych. Wszędzie towarzyszył im Korfanty. W rozmowach w Ministerstwie Wojny brał udział Erzberger oraz dwaj oficerowie sztabowi. Wysłannicy polscy dowiedzieli się tu przede wszystkim o 90 000 karabinów Mausera i milionach ładunków przekazanych przez władze niemieckie dla strzelców polskich w Galicji jeszcze przed wybuchem wojny. Uprzedzono ich równocześnie, że na dalsze transporty broni liczyć chwilowo nie mogą. Po dłuższej dyskusji major Schmidt, szef departamentu uzbrojenia piechoty, przyobiecał pewną ilość karabinów ręcznych i maszynowych z wyremontowanej zdobycznej broni rosyjskiej. W sprawie werbunku do Legionów, działalności PON na terenie okupowanym i ewentualnego poparcia tej akcji przez władze niemieckie radzono się zwrócić wprost do dowództwa IX armii.[160] Tę samą radę usłyszeli wysłannicy polscy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Rzeszy. Tu rozmówcą ich był baron Lewald, zajmujący się sprawami polskimi. Przyobiecał im interwencję ministra Delbrücka w sztabie IX armii, po czym wdał się z nimi w dłuższą dyskusję polityczną. Lewald wspomniał o rozważanych w pewnych kołach niemieckich projektach utworzenia z ziem polskich zaboru rosyjskiego „niepodległego państwa buforowego”, związanego ścisłym sojuszem i konwencją wojskową z Niemcami. Państwo takie stanowiłoby zabezpieczenie wschodniej granicy Rzeszy przed Rosją. Niemcy nie zamierzają okrawać ziem zaboru rosyjskiego poza nieznaczną korektywą granicy w Zagłębiu Dąbrowskim i na pograniczu Prus Wschodnich.

Polska mogłaby znaleźć rekompensatę na wschodzie, kosztem ziem litewskich i ruskich.[161] Przedstawiciele PON odnieśli się do tych sugestii pozytywnie. Jeśli wierzyć relacji Lewalda, która różni się w tym miejscu wydatnie od relacji Sikorskiego, mieli oni wyrazić pogląd, że austriackie rozwiązanie kwestii polskiej, „choć nieskończenie góruje nad stanem dotychczasowym”, nie zadowala Polaków. „Ideałem polskim” byłoby „własne państwo buforowe”! Terytorialnie powinno ono rozciągać się na ziemie Królestwa oraz gubernie wileńską, grodzieńską i mińską, sięgając aż po Dźwinę i Dniepr. Lewald przypisuje ten pogląd również Sikorskiemu.[162] W relacji Sikorskiego nie ma o tym ani słowa.[163] Sikorski i Jodko powrócili z Berlina do Krakowa i tu drogi ich rozeszły się. Sikorski zdał sprawę ze swych rozmów prezydium NKN i poniechał dalszych rozmów z Niemcami. Jodko natomiast wyciągnął z rozmów berlińskich daleko idące wnioski natury politycznej. Jeszcze z Berlina 25 września Jodko pisał do Sokolnickiego, że zaproponował sztabowi niemieckiemu „informacje z wywiadów strategicznych”, co „ich ucieszyło bardzo”. Zalecił też Sokolnickiemu, by nie czekając na jego powrót, natychmiast „zniósł się z Ziukiem, iżby on określił, co i jak udzielać Niemcom”. Do sprawy tej przykładał wielką wagę: „Ogromny nacisk kładę na tę rzecz”. Doradza więc Sokolnickiemu, by nie zwlekał i jasno dał do zrozumienia Piłsudskiemu, iż chodzi o sprawę największej wagi, otwierającą nowe możliwości: „Powiadam ci otwarcie, od tej sprawy zależy, moim zdaniem, cały dalszy rozwój wypadków”.[164] Powróciwszy z Berlina, Jodko osobiście przedstawił Piłsudskiemu wnioski ze swej podróży. Szczegółowo poinformował też o jej przebiegu Sokolnickiego, który na tej podstawie sporządził obszerny memoriał o stosunkach z Niemcami.[165] Wnioski, jakie wyciągnął tu Sokolnicki, niewątpliwie zgodne ze stanowiskiem Jodki, zasługują na baczną uwagę. Stanowią bowiem klucz do całej przyszłej polityki Piłsudskiego i jego obozu. Nie doradzając chwilowo zerwania z Austrią, Sokolnicki „na podstawie całego przebiegu rokowań” zalecał „prowadzić stałe i równoległe rokowania z jednymi i drugimi”, gdyż „tylko wtedy będziemy w stanie ocenić zamiary czynnika bardziej decydującego, tzn. Berlina”. Życie przekreśliło dawne proroctwa Jodki, że „wschodnia armia niemiecka będzie tylko posiłkowym korpusem armii austriackiej”, i doradcy polityczni Piłsudskiego żegnają się teraz ze swymi złudzeniami. Podsumowując dotychczasową działalność swego obozu, dochodzą do wniosku, który zdecyduje o całej jego polityce na przyszłość: „Uważam - stwierdza Sokolnicki - za największy błąd naszej polityki dawniejszej, że nie rozmawialiśmy zawczasu z Niemcami”. Przeświadczony, że Niemcy znajdują się na drodze do hegemonii w Europie, Sokolnicki stawia teraz całkowicie na współpracę z nimi: „Niemcy, jeżeli wszystkie pozory nie mylą, idą w tej wojnie czy w szeregu wojen na zwycięstwo. Prędzej czy później nastąpi okres, w którym stosunek z nimi decydować będzie o naszym losie. Podstawy tego stosunku zostały po raz pierwszy przez niniejsze rokowania założone, to jest ich bezsprzeczną zasługą. Odniosłem wrażenie, że wspólne przeciwstawienie się Rosji nawiązuje nici sympatii, która jest bodaj jedyną naszą pozytywną nadzieją dyplomatyczną w Europie, a w każdym razie jest koniecznym i jedynym warunkiem możliwości wojennej (podkr. S. A.)”. Tak oto najbliżsi doradcy polityczni Piłsudskiego (bo Sokolnicki wyrażał tu niewątpliwie także poglądy Jodki, na którego relacjach berlińskich opierał swe wywody) widzieli przyszłość i tak ujmowali wytyczne polityki zagranicznej swego obozu. Czy zdawali sobie sprawę z wagi tych

słów? One jedne przetrwały z całego ich dorobku pisarskiego i zaważyły naprawdę na losach polskich. Formułował tu Sokolnicki doktrynę, która przez następne ćwierć wieku określała zasadniczy kierunek polityki zagranicznej jego obozu, aż stopiła się w ogniu drugiej wojny światowej. Więc przypatrzmy się tej doktrynie bliżej. Nie mylił się Sokolnicki, gdy zakładał, że Niemcy „idą na zwycięstwo”, że nie poprzestaną na niczym innym, jak tylko na dominującej pozycji w Europie. Trafnie przewidywał, że jeśli nie dopną swego „w tej wojnie”, to spróbują urzeczywistnić swe zamiary w „szeregu wojen”. Z tych przesłanek wyciągał wniosek, że należy losy sprawy polskiej związać z Niemcami. Pomylił się tylko w ocenie szans Niemiec: nie przewidział, że dwie kolejne wojny światowe skończą się ich pogromem. I, oczywiście, mylił się gruntownie w ocenie następstw, jakie pociągnęłoby za sobą powodzenie planów niemieckich dla Polski i dla całej Europy. Ale istoty imperializmu niemieckiego piłsudczycy nigdy nie rozumieli, jak nigdy nie zdołali pojąć jego intencji w stosunku do Polski. Od dawna natomiast nurtował ich nie tajony podziw dla Niemców. Naśladowali tu zresztą wiernie poglądy Piłsudskiego. Ten niewyżyty militarysta, rozkochany w wojsku i wojnie, amator i dyletant pozbawiony wiedzy fachowej i doświadczenia praktycznego, obciążony kompleksem wodza, a skazany na dowodzenie pułkiem, był urzeczony potęgą, sprawnością i żelazną wytrzymałością niemieckiej machiny wojennej. Zetknąwszy się z nią po doświadczeniach z austriacką „Schlamperei”, był wprost zafascynowany. „Prusacy - mówił Piłsudski w czasie dwudniowej debaty w NKN w końcu sierpnia 1914 roku - stoją pod każdym względem bez porównania wyżej niż Austriacy. Imponująca jest ich konsekwencja w postępowaniu”.[166] Jeszcze po latach zachwyt ten zabrzmi w słowach, którymi na genewskim forum Ligi Narodów powita Stresemana: „Wunderbar waren die deutschen Truppen”[167] - wspaniała to była armia! Służba w niej lub w związku z nią była czymś w rodzaju pasowania na prawdziwego żołnierza i oficera, równała się nobilitacji, ścierającej piętno dyletantyzmu. Czymś, o co warto się było ubiegać. Przyjął więc Piłsudski i jego obóz doktrynę, którą formułował Sokolnicki, bez sprzeciwu. Odpowiadała ich psychicznym postawom - tęsknocie domorosłych strategów i wiecznych partyzantów do dyplomu zawodowców. Kierował się tą doktryną Piłsudski w układach z Beselerem po akcie z 5 listopada 1916 roku, gdy przyjmował mandat członka Rady Stanu. Kierował się nią potem w Polsce niepodległej. Doktryna ta leżała u podstaw paktu z Hitlerem z roku 1934 i była treścią polityki Becka aż po katastrofę roku 1939.

Takie były dalekosiężne skutki zaleceń, sformułowanych przez Sokolnickiego po podróży berlińskiej Jodki. Piłsudski zaakceptował je od razu i nakazał niezwłocznie wprowadzić w życie. Rankiem 30 września udali się tedy Jodko i Sokolnicki do Jędrzejowa, gdzie pod wieczór odbyli pierwszą rozmowę z kapitanem Lüdersem ze sztabu IX armii Hindenburga, przybywającej wesprzeć załamujące się linie austriackie. Grupa operacyjna gen. Kummera, z którą strzelcy wyszli w Kieleckie, już w połowie września wycofała się na prawy brzeg Wisły, osłaniając lewe skrzydło cofającej się szybko spod Lublina austriackiej I armii generała Dankla. Przeszedł też za Wisłę pierwszy pułk Legionów. Cały zresztą front galicyjski groził zawaleniem i Niemcy spiesznie ciągnęli na ratunek. Wkrótce cała południowo-zachodnia połać Królestwa przeszła w ich ręce. W ten sposób PON znalazła się w orbicie działań niemieckich. Natychmiast też poszczególne jej ogniwa nawiązały łączność i współpracę z lokalnymi komendanturami niemieckimi.

Najlepiej układała się ta współpraca w Zagłębiu, gdzie emisariusze Piłsudskiego zjawili się na samym początku wojny i od razu weszli w porozumienie z Niemcami. Władze niemieckie oddały im do dyspozycji lokale, pewną ilość broni i zezwoliły na werbunek do Legionów. Po utworzeniu PON powstała tu centrala propagandowa organizacji i wyszedł pierwszy numer Legionisty Polskiego. W zamian PON podjęła się „tropienia szpiegów rosyjskich i moskalofilów” i dokonała licznych aresztowań. Gdy miejscowe pisma Iskra i Kurier Zagłębia wystąpiły z potępiającymi artykułami, redaktorów siłą sprowadzono do kwatery PON i wymuszono na nich deklaracje lojalności. Wzburzenie, jakie potem ogarnęło ludność, skłoniło władze niemieckie do ukrócenia nieco aktywności PON. Odtąd wolno jej było tylko składać wnioski o uwięzienie wyśledzonych osób, pozbawiono ją natomiast prawa dokonywania aresztowań. W Łodzi PON nawiązała przyjazne stosunki z gubernatorem niemieckim, gen. von Liebertem. Osobliwa była to symbioza. Von Liebert, dawny gubernator Niemieckiej Afryki Wschodniej, potem prezes Związku Zwalczania Socjaldemokracji, uchodził za skrajnego szowinistę, antysemitę i polakożercę, był związany z Hakatą i Wszechniemcami. Nawet w niemieckich kołach politycznych powstały wątpliwości, czy należało go wysyłać do największego ośrodka robotniczego Polski. Tymczasem pepesowscy działacze PON bez trudu znaleźli z nim wspólny język. Sam Jodko, który przez pewien czas kierował robotą łódzką, wyrażał się z uznaniem o Liebercie i o uzyskanej odeń pomocy. Piłsudski był zresztą też jak najlepszego zdania o zachowaniu się wojsk i władz niemieckich w Polsce. W czasie wspomnianej debaty w NKN „przytaczał przykłady wielkiej uprzejmości wojsk pruskich wobec Strzelca i jasnego zrozumienia jego celów u Prusaków”.[168] Teraz, w końcu września, jego wysłannicy mieli te stosunki z Niemcami uregulować formalnie. Przede wszystkim chodziło o sprawę werbunku do Legionów. Dotychczasowe wyniki były wręcz opłakane. Przez dwa miesiące, od chwili wkroczenia pierwszej kadrowej do Królestwa, zgłosiło się łącznie w Kieleckiem i Zagłębiu dwustu ochotników![169] I to w okresie, gdy w Zagłębiu panowało masowe bezrobocie. Widoki ochotniczego zaciągu były więc równe zeru. PON forsowała wobec tego myśl przymusowej rekrutacji drogą poboru. Choć byłoby to oczywistym pogwałceniem konwencji haskiej, przywódcy PON liczyli na brak skrupułów u władz niemieckich. W nr 3 Dziennika Urzędowego PON z dnia 16 września ukazał się artykuł, uzasadniający podstawy prawne przymusowego poboru do Legionów rezerwistów polskich armii rosyjskiej. PON wydała nawet wójtom ośmiu gmin nakaz przeprowadzenia poboru. Zapanowało jednak tak gwałtowne poruszenie wśród chłopów, że lokalny komendant niemiecki zabronił całej akcji. Trzeba było szukać pomocy wyżej. Rozmowa z kpt. Lüdersem w Jędrzejowie zapoczątkowała rokowania, które uwieńczone zostały podpisaniem w dniu 2 października formalnej umowy między Jodką i Sokolnickim jako pełnomocnikami PON a pułkownikiem Sauberzweigem, kwatermistrzem IX armii niemieckiej. W zasadniczej sprawie przymusowego poboru Niemcy zachowali rezerwę. Umowa przyznała jednak PON prawo werbunku do Legionów, do szkolenia i ekwipowania ochotników, do zbierania składek wśród ludności, bezpłatnego korzystania z kolei, rekwirowania bydła, koni i wozów, prowadzenia propagandy, dokonywania aresztowań, delegowania swych komisarzy do władz gminnych i miejskich. Specjalne uprawnienia przysługiwały PON w zakresie prowadzenia wywiadu i kontrwywiadu. W zamian PON podjęła się wywołać powstania ludności w miastach, a zwłaszcza w Warszawie, przeciwko Rosjanom, zobowiązała się współdziałać z wojskami niemieckimi przez niszczenie tyłowych połączeń armii rosyjskiej - kolei, dróg, telegrafów, telefonów itp., jak również galarów

i statków wiślanych - oraz przekazywanie władzom niemieckim wyników swej działalności wywiadowczej.[170] Układ wyrastał więc całkowicie ze znanych nam już niemieckich założeń strategicznych, widzących w powstaniu i dywersji polskiej środek zmniejszenia nacisku rosyjskiego na froncie wschodnim. Zgodnie z tym, pułkownik Sauberzweig podkreślił, że Niemcy nie są w ogóle zainteresowani w użyciu formacji legionowych w charakterze wojsk regularnych, co znalazło wyraz w końcowym paragrafie układu. Interesowały ich jedynie i wyłącznie działania dywersyjne na tyłach rosyjskich. Tymczasem armia Hindenburga podjęła ofensywę w kierunku Warszawy i wszystko zdawało się wskazywać na to, że w połowie października miasto wpadnie w ręce niemieckie. W związku z tym doszła do skutku dodatkowa umowa między PON a dowództwem IX armii. Podpisali ją dnia 10 października w Radomiu znowu Jodko, Sokolnicki i Sauberzweig. Przewidywała ona dopuszczenie jednego batalionu piechoty legionowej i jednego szwadronu jazdy do udziału w operacji warszawskiej. Po wzięciu Warszawy oddziałom tym wolno będzie wkroczyć do miasta, zakwaterować się i wystawiać na zmianę z Niemcami warty na Zamku. PON zaś zobowiązywała się wzmóc akcję wywiadowczą i oddziałać przez propagandę na ludność Warszawy, by odniosła się przychylnie do wkraczających oddziałów niemieckich. Przy pomocy swych zakonspirowanych w Warszawie członków PON miała nadto zapobiec wysadzeniu mostów na Wiśle przez cofających się Rosjan. Niemcy przewidywali więc dalszy pochód na wschód, za Wisłę. Układ kończy się stwierdzeniem, że ma zakres czysto wojskowy i nie pociąga za sobą żadnych zobowiązań politycznych ze strony niemieckiej.[171] Okres między obu układami wypełniły ożywione rozmowy między PON a sztabem IX armii. Dwa razy wziął w nich nawet udział generał Ludendorff, a raz Piłsudski. W pierwszym, krótkim spotkaniu z generałem Ludendorffem, 2 października, przedstawiciele PON, Jodko i Sokolnicki, usłyszeli odeń wyjaśnienie, że „pomocy ich jako wojsk regularnych zupełnie nie potrzebuje”, natomiast „partyzantka i wszelkie przedsięwzięcia na tyłach armii rosyjskiej są ważne i to przyniosłoby pożytek”.[172] To samo usłyszał 5 października od kapitana Lüdersa Piłsudski, gdy wraz z Jodką zjawił się w kwaterze dowództwa IX armii niemieckiej w Kielcach. Rozmowa poświęcona była udzielaniu przez PON informacji wywiadowczych oraz dywersji na tyłach rosyjskich. Kapitan Lüders kładł szczególny nacisk na niszczenie mostów na głównych liniach kolejowych nieprzyjaciela. Piłsudski oświadczył, że jest to „rzeczą możliwą, ale wymagającą długiego przygotowania”, jak również pewnych posunięć wojskowych. Jako warunek powodzenia akcji wysunął konieczność przerzucenia 1 pułku Legionów na linię bojową, co umożliwi zorganizowanie dywersji na tyłach rosyjskich. Lüders odparł, że „tego rodzaju działania miałyby tak olbrzymie znaczenie”, iż chętnie pomoże w spełnieniu życzeń Piłsudskiego.[173] W dwa dni później Lüders ponownie zaprosił Piłsudskiego na rozmowę do Radomia, wyrażając gotowość wysłania po niego samochodu. Piłsudski jednak, który przebywał wówczas ze swym pułkiem pod Ożarowem, na wyznaczone spotkanie nie zdążył. 7 października doszło więc jedynie do spotkania Lüdersa z Jodką. Wtedy właśnie wszczęto rokowania, które doprowadziły do zawarcia w dniu 10 października drugiej umowy z PON. Piłsudski miał jednak co do tej umowy pewne zastrzeżenia i w związku z tym wydelegował do sztabu IX armii Sosnkowskiego. 13 października nastąpiło spotkanie Sosnkowskiego i Sokolnickiego z Lüdersem w Radomiu.

Sokolnicki zakomunikował Lüdersowi, że Piłsudski wysunął szereg zastrzeżeń do umowy z 10 października, „nie co do treści, lecz co do jej zakresu”. Istotnie Piłsudski skrytykował układ, wyrażając pogląd, że jeden batalion i jeden szwadron „wywoła skutek wręcz przeciwny zamierzonemu”.[174] Piłsudski pragnął wkroczyć do Warszawy na czele swego pułku. Trudność jednak polegała na tym, że pułk podlegał Austriakom, nieskorym wcale do wyrzeczenia się tej jednostki. Piłsudski próbował sondować opinię swych zwierzchników, którzy dali mu do zrozumienia, że może on, jeżeli pragnie, udać się sam do Warszawy, ale bez pułku, i będzie to równoznaczne z wyjściem ze służby austriackiej. Tego Piłsudski nie mógł ryzykować, nie będąc pewny swej pozycji u Niemców. Zwlekał więc z decyzją, a tymczasem wysłał Sosnkowskiego z propozycją, która zaskoczyła Lüdersa: przeniesienia całego pułku Piłsudskiego na teren okupacji niemieckiej. Oznaczało to zerwanie z Austrią i przejście pod rozkazy niemieckie. Lüders odniósł się do tego projektu negatywnie: nie widzi chwilowo możliwości jego urzeczywistnienia „już choćby dlatego, że trudno jest narzucać Komendzie armii austriackiej, aby wyrwała ze swego składu taką jednostkę bojową i wyrzekła się jej”. Lüders zarzucił swym rozmówcom, że nie dotrzymali żadnej z obficie składanych obietnic, a przede wszystkim nie wywołali żadnych zamieszek na tyłach wojsk rosyjskich.[175] We wszystkich rozmowach Lüders i Sauberzweig wracali uparcie do tego tematu. Nie interesowały ich oddziały Piłsudskiego jako formacje regularne, nie zamierzali ich używać do celów taktycznych. Domagali się wciąż dywersji i partyzantki na tyłach rosyjskich, wskazywali na przykład „chunchuzów”, którzy podczas wojny rosyjsko-japońskiej tak skutecznie nękali armie rosyjskie, przecinając ich łączność i utrudniając zaopatrzenie. Chunchuzi - „czerwonobrodzi” rozbójnicze bandy, grasujące na pograniczu Mandżurii i Chin, istotnie dały się we znaki wojskom generała Kuropatkina, które nigdy nie potrafiły się z nimi uporać. Teraz Niemcy stawiali chunchuzów za wzór Piłsudskiemu. Ani na chwilę więc nie spuszczali z oka swego właściwego celu, który skłonił ich do rozmów i układów z nim: głębokiej dywersji na tyłach nieprzyjaciela, by utrudnić i opóźnić rosyjskie zamierzenia operacyjne. Uskarżał się wreszcie Lüders na nikłe wyniki działalności wywiadowczej. I biorąc to wszystko pod uwagę, ostrzegał przed stawianiem dalszych żądań dowództwu niemieckiemu, zanim nie będą spełnione te najważniejsze dla Niemców zadania. Ale wysłannicy PON, znając upór swego komendanta, niełatwo ustępowali. Udało im się w końcu przekonać Lüdersa, by przedstawił szefowi sztabu IX armii argumenty, przemawiające za przyjęciem pułku Piłsudskiego pod niemiecką komendę. Argumenty te ujął Sosnkowski w czterech punktach: po pierwsze - działalność wywiadowcza zyskałaby dzięki temu na sprawności i sprężystości; po wtóre - oddział spełniałby właściwą rolę organizacyjną; po trzecie wywarłby doniosły wpływ polityczny na ludność; po czwarte - wkroczenie całego pułku do Warszawy dałoby lepsze wyniki niż wejście małego oddziału. Lüders nie bardzo widać wierzył w przekonywającą moc tych argumentów, skoro zaraz potem napisał odręczny list do Piłsudskiego, w którym wyłuszczył wszystkie argumenty contra. Przypomniał więc, że już w pierwszej umowie z PON Niemcy zastrzegli się przeciwko użyciu taktycznemu pułku Piłsudskiego w charakterze jednostki armii regularnej, że wydaje mu się niecelowe zwracanie się do dowództwa niemieckiego, które już „poczyniło najdalsze ustępstwa”, a teraz „jest uprawnione oczekiwać ze strony Pańskiej organizacji odpowiednich świadczeń wzajemnych, które wyszłyby na korzyść naszemu orężowi”. Domaga się więc, by takie świadczenia „upatrywane przede wszystkim w trwałym zniszczeniu rosyjskich połączeń

tyłowych” - znowu głęboka dywersja - zostały jak najprędzej spełnione. Dopiero „gdyby się to udało” i „zaufanie Sztabu Generalnego umocniłoby się znacznie”, wtedy „powstałaby możliwość dalszych rokowań z Panem w upragnionym przezeń kierunku”. Nie omieszkał przy tym Lüders uczynić aluzji do nielojalności Piłsudskiego wobec sprzymierzeńców austriackich: „Nie uchodzi, aby Pański oddział, pozostający w związku z armią austriacką, wycofać dla użycia go gdzie indziej”.[176] Nie pozostało więc Piłsudskiemu nic innego, jak wykonać układ z 10 października i wydzielić do marszu na Warszawę jeden batalion piechoty i jeden szwadron kawalerii. Odkomenderował w tym celu batalion Norwida i szwadron Beliny. Ale zaraz cała sprawa stała się nieaktualna. W odległości jednego dnia marszu od Warszawy ofensywa niemiecka utknęła. 18 dywizji armii Hindenburga znalazło się naprzeciw czterech armii rosyjskich, liczących łącznie 60 dywizji. Dysproporcja zbyt wielka, by można było ryzykować uderzenie na Warszawę. Zwłaszcza że na północy coraz poważniejsze siły rosyjskie wychodzić zaczęły z Modlina na flankę niemiecką. W nocy z 18 na 19 października Hindenburg wydał rozkaz przerwania bitwy warszawskiej. Rozpoczął się odwrót. Szybkimi marszami armia niemiecka opuszczała Królestwo, odchodząc w kierunku na Częstochowę, Poznań i Toruń. Wobec odwrotu spod Warszawy układ z 10 października wygasł siłą faktu. Ale w niebezpieczeństwie znalazł się teraz całokształt stosunków między PON a Niemcami. 21 października płk von Sauberzweig zagroził Sokolnickiemu zerwaniem umowy z 2 października. PON złamał jej zasady, przekraczając swe uprawnienia i dopuszczając się szeregu nadużyć w postaci bezprawnej rekwizycji mieszkań, werbowania nieletnich etc. W istocie rzeczy Niemcy zirytowani byli zupełną indolencją PON i kpt. Lüders w szeregu rozmów z Sokolnickim i Jodką wypominał im to nieprzerwanie. PON nie wypełniła swych zobowiązań ani w dziedzinie wywiadu, ani na polu dywersji i sabotażu. Nie potrafiła uszkodzić żadnych połączeń na tyłach nieprzyjaciela, nie zdołała wywołać ruchawki przeciwko Rosjanom. Wręcz przeciwnie, sama ściągnęła na siebie niechęć i wrogość mieszkańców Królestwa. W tych warunkach obecność PON i legionistów na obszarze okupacji niemieckiej stała się dla władz niemieckich tylko obciążeniem. Jodce i Sokolnickiemu zakomunikowano w trakcie tych rozmów treść telegramu dowództwa IX armii: „Obecność polskich uzbrojonych watah (Schaaren) na niemieckim obszarze etapowym nie może być tolerowana”.[177] W początkach listopada układ z PON został przez Niemców zerwany. Nastąpiły nawet represje. Żandarmeria niemiecka zatrzymywała legionistów i odsyłała do najbliższych komend austriackich. Kilku funkcjonariuszy PON znalazło się w areszcie. Wszelka działalność została zakazana. 3 listopada odbyła się w Częstochowie ostatnia rozmowa Jodki z Lüdersem. Oficer niemiecki przekazał emisariuszowi PON rozkaz natychmiastowego odejścia wszystkich oddziałów legionowych do obszaru austriackiego. Polecił też zlikwidować całość roboty PON. Radził, aby ze względu na postawę ludności polskiej i powrót wojsk rosyjskich na tereny niedawno okupowane przez władze niemieckie „nie uwidaczniać zbytnio” stosunków między PON a Niemcami. Jodko oświadczył jednak: „Nasza orientacja polityczna nie jest rzeczą, która by się dała zmienić z łatwością. Stanęliśmy raz po stronie Austrii i Niemiec, będziemy to mówić i teraz”. „Słusznie - odparł Lüders - ale nie trzeba tego robić zbyt głośno!”[178]

Kapitan Lüders wiele się nauczył podczas dwumiesięcznego pobytu w Polsce... W tym samym mniej więcej czasie Michał Sokolnicki pisał do Jodko-Narkiewicza: „Gorliwie [trzeba] się zająć rokowaniami z Niemcami, aby całej tej sprawy, już trochę zepsutej, z rąk nie wypuścić”.[179] Ale sprawa wypadła tymczasem z rąk piłsudczyków mimo ich woli. Niemcy i Austriacy wycofali się z Królestwa. Ofensywa rosyjska doprowadziła armie cara niemal pod Kraków. W gwałtownym pośpiechu, furmankami i na piechotę, bo koleje przeważnie już nie funkcjonowały, ewakuowały się placówki PON i poszczególni działacze przez Częstochowę i Zagłębie do Krakowa. Oddziały Piłsudskiego, rozrzucone po obszarach obu okupacji, również pospiesznie się cofały. Komendant z trzema batalionami dotarł 13 listopada do Krakowa i został natychmiast odesłany do Suchej, gdzie przydzielono go do korpusu generała Ljubcicza. Batalion Norwida okrężnie wędrował spod Warszawy na Śląsk. Batalion Wyrwy-Furgalskiego połączył się z batalionem Fleszara i razem biły się pod Krzywopłotami. Z wielkim trudem udało się Sikorskiemu pozbierać wszystkie bataliony i doprowadzić do zjednoczenia całego oddziału Piłsudskiego. Pod koniec listopada pułk ze swym dowódcą bił się pod Limanową. Przed rozbitkami z PON stanęło tymczasem pytanie: co dalej? Stracili grunt pod nogami, groziło im internowanie - w większości pochodzili z zaboru rosyjskiego i formalnie byli obywatelami wrogiego państwa. Cała epopeja z IX armią została ściśle zatajona przed NKN. Umowy, układy, rokowania, współpraca, próba przejścia pułku legionowego na stronę Niemców - wszystko to było dla NKN tajemnicą. Wprawdzie Sokolnicki, już po wszystkim, pokazał Jaworskiemu odpisy niektórych dokumentów, ale przerażony prezes NKN wołał to ukryć przed swymi kolegami. Srokowski, który był wtedy sekretarzem generalnym NKN, twierdzi, że dyskrecja Jaworskiego uratowała Komitet.[180] Wybuchł bowiem właśnie kryzys na tle sprawy legionu wschodniego i toczyła się rozgrywka z endekami. Gdyby sprawa współdziałania Piłsudskiego z Niemcami nabrała rozgłosu, większość stronnictw galicyjskich poszłaby za endekami i zerwała wszelkie stosunki z NKN. Jaworski wolał więc rzecz przemilczeć. Kierownicy PON po naradzie z Piłsudskim postanowili teraz szukać pomocy u NKN. Wobec zagrożenia Krakowa przez Rosjan, Komitet ewakuował się 10 listopada do Wiednia i tam udali się Jodko, Sokolnicki i prof. Wacław Tokarz. 22 listopada doszło do porozumienia między obu organizacjami. PON rozwiązała się, do NKN przyjęto jako członków Stanisława Downarowicza, Wacława Tokarza i Sokolnickiego. Kilku innych działaczy PON zatrudniono jako płatnych urzędników w biurach NKN. Równocześnie przeprowadzono reorganizację Komitetu. Zniesiono nieaktualny już podział na sekcję zachodnią i wschodnią. Na prezesa jednolitego Komitetu wybrano prof. Władysława Leopolda Jaworskiego. Na miejsce opróżnione przez narodowych demokratów dokooptowano trzech konserwatystów, jednego demokratę i jednego ludowca. Miała to być przeciwwaga ludzi z PON. Powzięto również bardzo ważną uchwałę o rozciągnięciu działalności NKN na zabór rosyjski. Tak skończył się dziwny epizod PON. Piłsudski wracał pod skrzydła NKN. Ze swej strony NKN, osłabiony wewnętrznym kryzysem, zgnębiony niepowodzeniami armii austriackiej, zatroskany o los orientacji habsburskiej, wyciągał dłoń do zgody. 20 grudnia Piłsudski przybył do Wiednia. NKN nadał tej wizycie duży rozgłos. „Szło o to - pisze Srokowski - by wzmocnić stanowisko Piłsudskiego wobec naczelnej komendy armii, która ciągle jeszcze oceniała go jako kondotiera

i niebezpieczną mieszaninę awanturnika, socjalisty i terrorysty, którym można się w czasie wojny posługiwać do pewnych celów, ale któremu patrzyć należy na ręce”.[181] 22 grudnia odbył się wielki bankiet z udziałem około czterdziestu osób. Jaworski wzniósł toast za Piłsudskiego, który po raz pierwszy usłyszał z ust konserwatywnego polityka słowa, mogące przyprawić o zawrót głowy: „Panie Brygadierze! Dokoła Ciebie i Legionów, na których czele stoisz, tworzy się już legenda, opromieniająca Cię sławą [...] Jestem szczęśliwy, że żyję w czasach pozwalających mi widzieć, jak ona powstaje i rośnie”. Legenda uzyskała więc aprobatę. Honorowy gość mógł się tylko uśmiechać: jakąż drogę przebył od konspiracyjnych kółek socjalistycznych do wielkiej sali bankietowej w Wiedniu, opiewany jako legendarny bohater, oklaskiwany przez galicyjskich hrabiów! Odpowiedział skromnie: „Nie jestem godzien tych wszystkich komplementów i zaszczytów [...] Jako rycerze walczący musimy mieć nie tylko siłę ramienia, lecz także moc głowy i serca. Tym uzupełnieniem jest zjednoczenie narodu w NKN. Rozum stanu musi uzupełnić naszą pracę i krwawe ofiary”. Rozejm został zawarty. Później sens jego miał określić Piłsudski słowami: „Wam zostawiam politykę, sobie zatrzymuję szablę”. Tak przynajmniej twierdzi Srokowski.[182] Piłsudski nigdy tego porozumienia nie dotrzymał. I nie mógł go dotrzymać. Legiony bowiem nie były jego tworem i nie wyrosły z jego koncepcji. Były następstwem, niezamierzonym, niepowodzenia koncepcji powstańczej. Zrodziły się niezależnie od Piłsudskiego i poza zasięgiem jego wpływów. Ale wszystko stało się tak nagle, że nie miał czasu na samodzielną i przemyślaną akcję. Był przecież u progu samobójstwa... Uratowała go inicjatywa galicyjskich polityków. Skorzystał z nieoczekiwanego ratunku, który spadł mu z nieba. Wskutek tego utracił jednak instrument działania, który stworzył w ciągu sześciu bez mała lat mozolnego wysiłku. Utracił powolną jego własnej woli i wyłącznie jemu posłuszną organizację. Kiedyś znalazł się mutatis mutandis w sytuacji podobnej, gdy wymknęła mu się z rąk PPS. Ale wtedy miał dość czasu, by zacząć konstruować nowy instrument. Teraz musiał się przystosować do warunków i zaakceptować fakt powstania Legionów, w których powierzono mu podrzędne stanowisko dowódcy jednego z pułków. Na domiar złego podporządkowany był całej hierarchii wznoszących się nad nim szczebli wojskowego i politycznego zwierzchnictwa. Wyjście widział tylko jedno. Uczynić wszystko, by Legiony - stworzone mimo niego przekształcić w powolny sobie instrument i wyzwolić się spod narzuconej mu władzy hierarchii wojskowej i politycznej. Oczywiście w tym zakresie, w jakim na to pozwalał zasadniczy związek jego działań z państwami centralnymi. To znaczy, uwolnić się od kontroli NKN, a komendę Legionów przejąć w swoje ręce. Temu celowi podporządkowane będą wszystkie działania Piłsudskiego w ciągu następnych dwóch lat. Powiodą się w bardzo tylko ograniczonym zakresie: na odcinku pierwszej brygady. Tymczasem jednak Piłsudski zachowuje się stosunkowo lojalnie wobec NKN. Prowadzi tylko ustawiczną wojnę podjazdową z Departamentem Wojskowym, kierowanym przez Władysława Sikorskiego. Konflikt między tymi dwoma ludźmi nabiera cech chronicznych. Piłsudski wkłada weń całą swą namiętność. Im więcej Sikorskiemu zawdzięcza, tym bardziej nim poniewiera. A przecież to właśnie niezmordowanym wysiłkom Sikorskiego, jego upartym staraniom w Naczelnym Dowództwie Armii i wybitnym uzdolnieniom organizacyjnym zawdzięcza Piłsudski

lepszy ekwipunek i lepsze uzbrojenie, jak również uzupełnienie efektywów swego oddziału. Mimo niechęci austriackiego Naczelnego Dowództwa osiąga wreszcie Sikorski przekształcenie oddziału Piłsudskiego w pierwszą brygadę Legionów. Na przełomie grudnia i stycznia tworzy się w Nowym Sączu brygada z Piłsudskim jako brygadierem, Sosnkowskim jako szefem sztabu, Rydzem-Śmigłym i Norwidem-Neugebauerem jako dowódcami pierwszego i drugiego pułku. Są więc już teraz dwie brygady, wkrótce będzie i trzecia. Druga bije się pod dowództwem komendanta głównego Legionów, generała Karola Trzaski-Durskiego, w Karpatach Wschodnich. Wszystkie jednostki legionowe zyskują sobie w polu sławę dobrego żołnierza i jednają uznanie dowódców austriackich i niemieckich. Piłsudski jednak za prawdziwe wojsko polskie uważa tylko swoją brygadę i czyni wszystko, by zachować jej odrębność. Z czasem wytworzy się tu szczególny l’esprit de corps, jak w ekskluzywnych pułkach gwardyjskich. Poczucie wyższości a zarazem lekceważenie innych formacji legionowych. Ale najistotniejszą cechą pierwszej brygady będzie jej stosunek do brygadiera. Bałwochwalcze uwielbienie przerodzi się w kult wodza, umiejętnie przezeń podtrzymywany. Zespoli się też korpus oficerski brygady w swoistą „sitwę” - jak to sami nazywali, przeobrazi w wierną drużynę wodza, jego pretoriańską gwardię, oddaną mu na śmierć i życie, ślepo posłuszną i powolną. Legenda Piłsudskiego będzie miała w tych ludziach najgorliwszych wyznawców i piewców. Z pogardą patrzyć będą na „Austriaków” z innych brygad, z nienawiścią na politycznych przeciwników. Bo polityka wejdzie im w krew. Polityka bardzo swoiście pojmowana. Wyzbędą się samodzielności politycznego myślenia, a potem postradają tę zdolność całkowicie. Patrzeć będą na świat oczyma komendanta, jemu pozostawiając trud myślenia za wszystkich. O dawnych socjalistycznych i demokratycznych ideałach zapomną rychło. A sprawa polska – siłą rzeczy utożsami się w ich pojęciu z losem osobistym wodza. Nabiorą wszystkich cech politycznego żołnierstwa, które w sprzyjających okolicznościach tworzy junty i wznieca pronunciamenta. To będzie kiedyś ich wkład do życia Polski już niepodległej. Tymczasem staną się jeszcze jednym powolnym instrumentem w rękach Piłsudskiego. Aż sami zostaną przezeń rzuceni „na stos”, gdy dojdzie do przekonania, że nie są mu już w tej postaci użyteczni, i postanowi Legiony rozbić. Równocześnie niemal z powstaniem pierwszej brygady utworzy Piłsudski jeszcze jeden instrument swej polityki. W innym zupełnie miejscu i w innych warunkach. Wojna odcięła w Królestwie i w Rosji liczną grupę działaczy bliskich mu ideowo i organizacyjnie. Są to bądź ludzie Frakcji Rewolucyjnej, bądź przedstawiciele owych fikcyjnych organizacji niepodległościowych, które tak ongiś pomnożyły jego reprezentację w Komisji Tymczasowej Stronnictw Niepodległościowych, bądź wreszcie członkowie związków strzeleckich, zaskoczeni wojną po drugiej stronie frontu. Próbował się kiedyś do nich odwołać, gdy zamierzał nadać jakiś realny kształt fikcji rządu narodowego. Utrzymywał z nimi luźny kontakt przez emisariuszy, przekradających się przez front. Pod koniec 1914 roku doprowadził do ich organizacyjnego scalenia w konspiracyjnym Zjednoczeniu Stronnictw Niepodległościowych - niewielkiej grupce wegetującej w Warszawie, pozbawionej wpływów i znaczenia. Gdy przyszły układy PON z IX armią niemiecką, próbował przy pomocy przysłanego z Legionów do Warszawy Rajmunda Jaworowskiego stworzyć z członków Związku Strzeleckiego luźne partie dywersantów, które miały zabrać się do przecinania tyłowych połączeń rosyjskich. Te - jak je nazywano - „lotne oddziały wojska polskiego”, mizerny szczątek dawnych marzeń o wielkiej armii partyzanckiej, nie zdołały się niczym wykazać, jak wiemy z rozmów toczonych potem

w kwaterze kapitana Lüdersa. Ale stały się zawiązkiem czegoś, co odegrało znacznie większą i trwalszą rolę niż efemeryczna PON. Zaufany wysłannik Piłsudskiego, Tadeusz Żuliński, przy współudziale Adama Koca, stworzy z nich konspiracyjną organizację pod nazwą Polska Organizacja Wojskowa - POW, która z czasem stanie się najważniejszym instrumentem działalności Piłsudskiego podczas wojny i później, w zaraniu niepodległości. Spośród jej przywódców rekrutować się będą kadry wywiadowczej „dwójki”. A technika roboty peowiackiego kierownictwa będzie doskonałą zaprawą do mafijnych praktyk politycznych przyszłego obozu „sanacji moralnej”. Wtedy jednak, pod koniec roku 1914, Piłsudski oczekiwał tylko od POW, że przygotuje mu grunt w Królestwie, gdyby wreszcie, po tylu zawodach, wpaść miało w ręce państw centralnych. Wszystko wskazywało na to, że moment ten jest niedaleki. Jeszcze w końcu listopada IX armia Hindenburga przeszła z rejonu Torunia do działań zaczepnych w Królestwie. Po dwóch morderczych bitwach o Łódź - w pierwszej z nich wsławił się generał Litzmann, którego nazwisko dopiero w drugiej wojnie światowej nabrało w Polsce rozgłosu - zdołała przełamać opór Rosjan, opanować 6 grudnia miasto i dotrzeć w połowie grudnia do linii SkierniewiceRawa-Opoczno. Tu się chwilowo zatrzymała. Cała zachodnia połać kraju znalazła się znowu pod okupacją niemiecką. Równocześnie niemal armia austriacka zdołała przełamać fatalną passę i po bitwie pod Limanową odrzucić Rosjan za Dunajec i Nidę. Wprawdzie 19 marca 1915 roku padł po wielomiesięcznym oblężeniu Przemyśl, najpotężniejsza twierdza austriacka w Galicji, ale było to tylko przejściowe niepowodzenie. Korzystając z zaangażowania ogromnych sił rosyjskich w walkach o sforsowanie przełęczy karpackich celem przedarcia się na Węgry, dowództwo niemieckie przygotowało druzgocące uderzenie z flanki. W tym celu przysłano dla wsparcia Austriaków XI armię niemiecką generała Mackensena. Rankiem 2 maja 1915 roku huraganowy ogień tysiąca pięciuset dział, zmasowanych na niewielkim odcinku frontu pod Gorlicami, zapowiedział początek ofensywy, która miała stanowić punkt zwrotny w bojach o Galicję i Królestwo. Połączone siły wojsk niemieckich i austriackich przełamały ostatecznie linie rosyjskie, zmuszając nieprzyjaciela do szybkiego i chaotycznego odwrotu. Odwrót Rosjan rozpoczął się również w Królestwie. 3 czerwca wojska austriackie odzyskują Przemyśl, 22 czerwca wkraczają do Lwowa. 19 lipca Niemcy są znowu w Radomiu. Austriacy podchodzą pod Lublin.

Ofensywa lubelska stanowi ważną kartę w historii Legionów. W tym czasie bowiem zaczyna się dokonywać staraniem NKN scalenie rozproszonych dotąd oddziałów legionowych. Ściąga pod Lublin nowo sformowany w Radomiu - gdzie ogromnym wysiłkiem propagandowym udało się zwerbować dostateczną liczbę ochotników - czwarty pułk piechoty, zawiązek III brygady. Przybywa z Karpat Wschodnich drugi pułk ułanów ze składu II brygady, opromieniony chwałą szarży pod Rokitną, dorównującej szaleństwu Somosierry. Po raz pierwszy brygada Piłsudskiego uczestniczy we wspólnej operacji z jednostkami innych brygad. Tarcia są nieuniknione. Tamci to przecież „Austriacy”, niegodni rywale prawdziwych „legunów” z pierwszej kadrowej i pierwszej brygady. Ale była to dopiero zapowiedź prawdziwej burzy. Bo z pułkami II i III brygady przybywa „C. i k. Komenda Legionów” z generałem Karolem TrzaskąDurskim i szefem sztabu, kapitanem Włodzimierzem Zagórskim. A obecność Zagórskiego to otwarte wyzwanie. Młody, rzutki, nieprzeciętnie uzdolniony absolwent dwóch akademii wojskowych i jednej z pierwszych szkół lotnictwa wojennego, władający swobodnie czterema

obcymi językami, w wieku lat trzydziestu pisujący do teoretycznych miesięczników wojskowych w Wiedniu i Berlinie, uchodził Zagórski za świetnie zapowiadającego się oficera sztabowego. „Całą swą osobowością odpowiada typowi doskonałego oficera Sztabu Generalnego” - brzmi opinia jego zwierzchników, zapisana w karcie służby. Reprezentował rzadki w Legionach element fachowy. Lojalny oficer austriacki, z racji dwuletniego stażu w Biurze Ewidencyjnym poinformowany dokładnie o powiązaniach Piłsudskiego z wywiadem austriackim, nader krytycznie usposobiony wobec stosunków panujących w pierwszej brygadzie i dyletantyzmu jej dowódców - naraził im się z miejsca. Dzieliły tych ludzi, rzecz jasna, różnice polityczne, ale nad wszystkim górowała nienawiść osobista, która po latach zgotować miała Zagórskiemu tragiczny koniec. Dotychczas zależność Piłsudskiego od głównej komendy Legionów była raczej formalna. Teraz, gdy komenda zjechała na miejsce, próbowała faktycznie ująć w swe ręce sprawy wszystkich jednostek legionowych. Tego Piłsudski nie mógł ścierpieć. Nie zamierzał się podporządkować. Dochodzi do ostrego konfliktu, który potrwa wiele miesięcy. W kulminacyjnym momencie doprowadzi on do otwartej niesubordynacji Piłsudskiego, który zagrozi dymisją i rozbiciem pierwszej brygady. Moment był doniosły, a sytuacja polityczna bardzo napięta. Wojska niemieckie zbliżały się do Warszawy, jej upadek tym razem był przesądzony. Wszyscy zdawali sobie sprawę, że będzie to punkt zwrotny w polityce polskiej. Może wreszcie „zasfinksowana stolica” - jak ją nazywano przemówi własnym głosem, ujawni swe prawdziwe oblicze polityczne? Piłsudski czekał na tę chwilę na równi z innymi. Ale jego sytuacja była wyjątkowa. On był tym, który dotąd czerpał największe korzyści z zagadki tego „sfinksa”. Powoływał się nieustannie na tajemnicze wpływy, którymi rozporządza w Warszawie, a których nie może ujawnić, póki trwa tam rosyjska władza. Ale co będzie, gdy „sfinks” przemówi i wszystkie fikcje, mity i mistyfikacje okażą się tylko fikcjami, mitami i mistyfikacjami? Piłsudski nie mógł czekać bezczynnie. Musiał działać, choć samego szarpały go wątpliwości, jaka będzie postawa Warszawy. I jak zwykle, motywy osobiste znowu zmieszały się z politycznymi. Konflikt z komendą Legionów zasupłał się z grą polityczną. Piłsudski zaś postarał się tak oba wątki powikłać, by gmatwaniny nikt ze współczesnych nie potrafił rozplątać. Jeszcze dziś niełatwo te węzły poprzecinać. Grę zaczął Piłsudski już wcześniej. Jego ludzie szerzyli po kraju wieść, że po tamtej stronie frontu czekają tylko na odejście Rosjan tysiące ochotników, by zgłosić się do Legionów. Wymieniano nawet konkretną liczbę 25 000 ludzi. Ale nie pójdą oni pod byle jaką komendę, lecz tylko pod komendę Piłsudskiego. W czerwcu zjawił się w Piotrkowie wysłannik „konspiracyjnej Warszawy”, który na publicznym zgromadzeniu zwołanym przez NKN zapowiedział, że „jutro będzie Warszawa całą, jawną i legalną”, a wtedy okaże się, że stoi ona jak mur za Legionami. Ale pod jednym warunkiem. „Warszawa - mówił emisariusz warszawskich piłsudczyków - nie lęka się i nie przesądza takiego czy innego związku z Austrią i jej dynastią. Pierwszym jednak i koniecznym warunkiem zaufania Warszawy do Austrii to koncentracja Legionów na terenie Królestwa pod komendą Piłsudskiego”.[183] Była to pierwsza publiczna zapowiedź zerwania rozejmu, który Piłsudski zawarł z NKN na wiedeńskim bankiecie. Jego Warszawa pójdzie za NKN tylko wtedy, jeśli on sam otrzyma komendę Legionów. Jeśli zaś nie... Ale NKN nie był skłonny poddać się tak łatwo naciskowi „zasfinksowanej Warszawy”. Miał dostateczne powody, by podejrzewać nową mistyfikację. Poczynił natychmiast kroki, by się zabezpieczyć przed niespodziankami. Postanowił rzeczywiście doprowadzić do scalenia

Legionów, ale pod dowództwem naczelnej komendy. Postarał się o skierowanie jej pod Lublin, na miejsce postoju I brygady. I postarał się, by znalazły się tam jednocześnie pułki z II i III brygady. Ale nie na tym sprawa się wyczerpywała. NKN zdawał sobie sprawę ze słabości swej pozycji politycznej. Od roku był gorliwym i lojalnym orędownikiem orientacji habsburskiej, występował za polsko-austriackim rozwiązaniem, za połączeniem Królestwa z Galicją pod berłem Habsburgów. A tymczasem urzędowy Wiedeń milczał jak zaklęty. Nie było ani jednej oficjalnej deklaracji Austro-Węgier, świadczącej, że to jest również ich punkt widzenia. Daremnie NKN pukał do różnych drzwi. Daremnie odwoływał się do monarchy, do Sztabu Generalnego, do ministra spraw zagranicznych. Odpowiadano, że nie czas jeszcze. W rzeczywistości obawiano się Berlina. A pora klęsk własnych i zwycięstw niemieckich nie była właściwa do wysuwania żądań w zakresie podziału łupów. Zwłaszcza gdy łup zawdzięczało się sojusznikowi. Tymczasem NKN rozumiał, że „z samym tylko portretem Franciszka Józefa” - jak mawiał Hipolit Śliwiński - nie miał po co chodzić do Warszawy. Zwłaszcza gdy nie miał nawet na to aprobaty. Postanowiono tedy w NKN uciec się do metody faktów dokonanych. Przygotowano na dzień „wyzwolenia Warszawy” manifest do jej mieszkańców. Mówił o „niepodzielności Królestwa”, o zamiarze połączenia go z całą Galicją w państwo polskie, niejasno tylko napomykał o jego przyszłym związku z dynastią habsburską, nie przesądzając charakteru tej zależności. Nawiasem mówiąc, manifest istotnie ukazał się drukiem, przepuszczony przez cenzurę prasową, spowodował ostrą interwencję dyplomatyczną Niemiec, ściągnął ogromne nieprzyjemności na prokuraturę i cenzurę krakowską i spowodował zakaz publikowania czegokolwiek na temat celów wojny. Ale nie był to jedyny fakt dokonany, zamierzony przez NKN. Departament Wojskowy przygotował również instrukcję na wypadek opuszczenia Warszawy przez Rosjan. Dokument to zaiste niezwykły, dziś zresztą po stokroć wymowniejszy niźli wtedy. Przede wszystkim świadczy on, że majaczenia polityczne, którymi zazwyczaj odurzali się piłsudczycy, udzieliły się ludziom, którzy dotąd padali ich ofiarą. Teraz oni z kolei ulegli psychozie fikcji i w imię tego postanowili działać. Ni mniej, przeto, ni więcej tylko zlecili - nie wiadomo zresztą komu, bo przecież nie oni dysponowali „konspiracyjną Warszawą”, jeśli taka w ogóle istniała, lecz Piłsudski - aby w momencie zamieszania ewakuacyjnego wśród Rosjan dokonano w mieście swego rodzaju zamachu stanu. „Zaraz po wyjściu Moskali - głosi instrukcja - jeżeli się już absolutnie nie uda tego wyjścia przyspieszyć i wywołać popłochu między ustępującymi, muszą żywioły niepodległościowe ująć władzę w swoje ręce, ustanowić prezydenta i radę [...] Gdyby się udało przygotować choćby częściowy zawiązek realnej siły niepodległościowej, gdyby się znaleźli ludzie wielkiego gestu i wielkiej siły moralnej, można by zaryzykować ogłoszenie reprezentacji miasta »tymczasowym rządem narodowym« i dobierając doń reprezentantów prowincji wezwać naród do walki zbrojnej i wystąpić wobec wojsk wkraczających w roli gospodarzy, którzy przyjmują w swych murach zwycięzców wspólnego wroga”.[184] Termin wystąpienia: początek sierpnia 1915... Gdyby nie ten rok, wyraźnie figurujący pod dokumentem, można by sądzić, że instrukcja dotyczy innego sierpnia, o dwadzieścia dziewięć lat późniejszego... Instrukcja miała oczywiście podwójne ostrze. Zaskoczyć miała Niemców ujęciem władzy w imieniu orientacji habsburskiej. A zarazem ugodzić w Piłsudskiego, wyrywając mu inicjatywę

na rzecz NKN. Piłsudski nie tego się jednak obawiał. Jeżeli „konspiracja warszawska” zdolna była do jakiegokolwiek czynu, to nie na korzyść NKN, lecz Piłsudskiego. Jeżeli kto dysponował w podziemiu Warszawy czymkolwiek, to on, a nie Departament Wojskowy NKN. Ale co będzie, jeśli się okaże, że „konspiracyjna Warszawa” jest całkiem bezsilna, że jej po prostu nie ma albo się nie liczy? Wtedy prysną wszystkie mity, legendy i fikcje, tak długo i mozolnie konstruowane przez obóz Piłsudskiego i tak umiejętnie osłaniane „sfinksowatością” miasta. Polityka ze sfery mistyfikacji wejdzie teraz w fazę realiów. A w takim razie atut warszawski odpadnie. Pozostaną tylko Legiony. Trzeba więc za wszelką cenę uzyskać nad nimi kontrolę, dopóki jeszcze mit warszawski, mit wpływów za rosyjskim frontem, może skutecznie oddziaływać. Właśnie dlatego kazał Piłsudski szerzyć wieści o tysiącach czekających za frontem ochotników do Legionów. Ale tylko do Legionów przezeń dowodzonych! I dlatego kazał wysłannikom „warszawskiej konspiracji” domagać się w Piotrkowie „koncentracji Legionów na terenie Królestwa pod komendą Piłsudskiego”. Czasu jednak było niewiele, ofensywa niemiecka czyniła zbyt szybkie postępy, rychło dotrze do Warszawy, przejdzie Wisłę, wyrzuci Rosjan z granic Królestwa, posunie się aż na Wołyń i Polesie. Przez czas pewien można się jeszcze posługiwać argumentem, że „konspiracja” wycofuje się wraz z nieprzyjacielem, by w odpowiednim momencie uderzyć nań z tyłu. Ale - jak słusznie pytał Srokowski - czy można ten odwrót kontynuować aż do Władywostoku?... Mit był u kresu swych możliwości. Piłsudski próbował więc wywrzeć maksymalny nacisk na NKN, póki jeszcze mógł siebie i innych łudzić „sfinksowym obliczem Warszawy” i reszty Kongresówki. W listach swych zarzucał Komitetowi zbyt uległą wobec Austrii postawę, „grę na minus, zamiast na plus”, oskarżał go o zbyt pochopne zarządzenie werbunku do Legionów, bez uzyskania w zamian dostatecznych rękojmi politycznych w Wiedniu. On, który szczycił się, że w swych dotychczasowych układach „ze sztabem austriackim”, z płk Csicsericsem, kapitanem Rybakiem, podpułkownikiem Nowakiem czy z IX armią niemiecką, pułkownikiem Sauberzweigem i kapitanem Lüdersem nigdy nie stawiał żadnych warunków politycznych, lecz ograniczał się do umów czysto wojskowych, teraz nagle zaczyna tę własną cnotę uważać za grzech śmiertelny NKN. Dopóki Austria nie wypowie się jasno publicznie, jakie ma zamiary wobec Królestwa i jaki zakres niezależności gotowa mu przyznać - Królestwo nie da ochotnika do Legionów. On zaś sam poda się do dymisji i rozbije - jeśli zajdzie potrzeba - swą brygadę. Chyba że... Istotne motywy postępowania Piłsudskiego i rzeczywiste tło całego konfliktu odsłoni jego list, który we wrześniu da w Otwocku Dąbskiemu i Sokolnickiemu z poleceniem doręczenia prezesowi NKN, Jaworskiemu, i okazania kilku innym członkom NKN, m. in. dr Janowi Hupce, któremu zawdzięczamy treść tego dokumentu.[185] Zarzuci w nim Piłsudski stosowanie „metod bezkompensatowych” wobec Austrii, zagrozi nawet: „prawdopodobnie będę musiał wraz z mymi podkomendnymi opuścić szeregi w sposób mniej lub więcej gwałtowny”. Cóż mogłoby zapobiec temu gwałtownemu posunięciu, godzącemu w sam byt Legionów? „Za rekompensatę uważałby Piłsudski - relacjonuje Hupka - usunięcie Durskiego i mianowanie jego naczelnym wodzem Legionów”. Gdyby więc NKN tego dokonał - jego polityka przestałaby być w oczach Piłsudskiego „bezkompensatowa”, a kryzys w Legionach zostałby zażegnany. Oto jest właśnie owo „chyba”... Bo prawdę mówiąc, różnice polityczne między Piłsudskim a NKN były żadne. W tym to właśnie liście określał Piłsudski swe cele wojenne[186]: „Na wstępie zaznaczam od razu, że politycznym celem wojny, który sobie od początku stawiałem, było i jest dotąd zlanie się Galicji i Królestwa w składzie monarchii Austro-

Węgierskiej. Nie sądziłem i nie sądzę, by można było w tej wojnie uzyskać lepsze warunki życia dla Polski”. Ściśle biorąc, o oktawę niżej niż NKN, który już w tym momencie mówił o „odbudowie państwa polskiego” i znacznie słabiej akcentował jego związek z monarchią. Więc w gruncie rzeczy bardziej „bezkompensatowa” politycznie była tu postawa Piłsudskiego, in plus grał tylko, gdy o jego własne stanowisko w Legionach chodziło. Oto splątanie wątków osobistych z politycznymi w misterną gmatwaninę, tak trudną do rozwikłania. Ale NKN, nawet przy najlepszej woli, nie mógł osobistych żądań Piłsudskiego traktować jako ultima ratio swej polityki.

Warszawa mówi nie

Wczesnym rankiem dnia 5 sierpnia 1915 roku potężny huk kilkakrotnie wstrząsnął Warszawą. To wylatywały w powietrze mosty na Wiśle. Około godziny 6 wybuch uszkodził trzy filary i wyłamał dwa przęsła z lekkiej, eleganckiej sylwetki Trzeciego Mostu, który dopiero przed rokiem połączył Aleje Jerozolimskie z Saską Kępą. O godzinie 6 i pół runęły dwa przęsła charakterystycznej kratownicy mostu Kierbedzia. Kwadrans zaledwie przedtem przeleciał tędy ostatni patrol kozacki. Wreszcie około godziny 7 podwójny wybuch zwiastował koniec mostów kolejowych pod Cytadelą. Przez kilkanaście minut Warszawa była wolna, leżała na „ziemi niczyjej”. Ale ledwie przebrzmiał odgłos ostatniej eksplozji, gdy od rogatki mokotowskiej, jerozolimskiej i wolskiej wkraczać zaczęło do miasta nowe wojsko. Na rowerach i konno przebiegły ulicami pierwsze patrole niemieckie. Za nimi ciągnęła długimi kolumnami piechota w szarych, polowych mundurach, w spiczastych pikelhaubach na głowach. Towarzyszył im przenikliwy dźwięk piszczałek i łomot werbli. Po godzinie niespełna gromadki żołnierzy i grupki oficerów snuły się po mieście, nie pytając o nic nikogo, odnajdując bezbłędnie gmachy publiczne, hotele, restauracje i kawiarnie, jak gdyby przebywali tu od miesięcy. Ludność od samego rana wyległa na ulice śledząc katastrofę mostów, gapiąc się ciekawie na nową władzę - straż obywatelską z czerwono-białymi (a nie biało-czerwonymi! - zapomniano widać przez tyle lat barw narodowych) opaskami na ramieniu, przyglądając się z zainteresowaniem nowemu zdobywcy. Dopatrywano się symbolicznej wymowy w tym, że przecież działo się to akurat w stulecie Kongresu Wiedeńskiego, który powołał do życia Królestwo i oddał je carowi rosyjskiemu „przywiązane po wsze czasy do jego berła”. Wszystko tu działo się zawsze w jakąś rocznicę. Piątego sierpnia była właśnie rocznica kaźni Romualda Traugutta i członków ostatniego Rządu Narodowego z roku 1863. I rocznica wymarszu kadrówki z Krakowa. Było więc nad czym rozmyślać. Bardziej zresztą nad dniem dzisiejszym i jutrzejszym niż wczorajszym. Bo oto na murach miasta ukazała się odezwa generała feldmarszałka ks. Ludwika Bawarskiego: „Wasze miasto znajduje się w posiadaniu Niemiec”. Zaraz obok można było przeczytać, co to znaczy. Na dużych afiszach „Bekanntmachung - Obwieszczenie” wyliczony był szereg czynności, opatrzonych lakonicznym zwrotem, że kto by się ich dopuścił, „będzie zastrzelony”. Podpisał to „jenerał komenderujący”. Przedstawiał się zresztą w następnym afiszu mieszkańcom miasta: „Z dniem dzisiejszym obejmuję władzę w mieście Warszawie - podpisano - Jenerał komenderujący, baron von Scheffer Boyadel”. Przyszły władca Warszawy i całego obszaru niemieckiej okupacji, generał Hans Hartwig von Beseler, bił się jeszcze w tym czasie pod Modlinem. Zakładników jednak nie wzięto, choć zapowiedziano. Zamiast tego uznano zbiorową odpowiedzialność Komitetu Obywatelskiego w pełnym składzie. Pod przewodnictwem księcia Zdzisława Lubomirskiego Komitet obradował od świtu w permanencji w gmachu Ratusza na placu Teatralnym. O godzinie 9 rano zjawiła się w Ratuszu grupa niemieckich oficerów. Doręczyli księciu nominację na prezydenta miasta. Miał działać ściśle według instrukcji szefa komendantury policyjnej, hr. von Arnima. Von Arnim zaś kazał przede wszystkim cofnąć zegary warszawskie o 24 minuty, by

zsynchronizować je z czasem berlińskim. Tej nocy dokonały się w redakcjach warszawskich również pewne zmiany o charakterze synchronizacyjnym. Z ostatnich kolumn znikła sakramentalna, cyrylicą drukowana formuła: „Dozwoleno wojennuju cenzuroju”, niemiecki jej odpowiednik „Geprüft und freigegeben” miał się jednak pojawić dopiero po paru tygodniach. Ale w gmachu na Miodowej urzędował już George Cleinow, szef niemieckiej cenzury, twórca Godziny Polski, pierwszej polskiej gadzinówki, wychodzącej tymczasem w Łodzi. Znikły tej nocy ze szpalt dzienników warszawskich sygnatury depeszowe PAT (Petersburska Agencja Telegraficzna), Havas i Reuter, ustępując miejsca Biuru Wolffa (w Berlinie) i WBK (Wiedeńskie Biuro Korespondencyjne). Najważniejsze jednak było to, że odwróciło się tej nocy znaczenie kilku najczęściej w tym czasie używanych słów: „nasze wojska”, „wróg”, „sojusznik”, „klęska” i „zwycięstwo”. W ciągu kilku najbliższych miesięcy znaczenie tych słów odwrócić się miało także w świadomości pewnych środowisk politycznych, które rok temu słały adresy hołdownicze do Petersburga, czyli Piotrogrodu. Rok temu - to wtedy, kiedy z Krakowa wychodziła pierwsza kompania strzelców Piłsudskiego. Ich warszawscy towarzysze ideowi mogli teraz przemówić otwarcie. Warszawa była już „całą, jawną i legalną”. „Warszawo - przemów!” - wołał więc tego dnia wielki nagłówek Gońca Wieczornego, organu jutrzejszych germanofilów. - „Warszawo! Zbudź się z letargu! - głosił artykuł wstępny. Warszawo, przemów! Patrz, oto w promieniach dzisiejszego, wschodzącego dla Polski słońca spływają do Warszawy oprócz wojsk austriacko-węgierskich i niemieckich Legiony polskie.” Nie było to prawdą. Ulicami miasta ciągnęły tylko długie kolumny wojsk niemieckich. Nie było wśród nich ani jednego legionisty, nie było wojsk austriackich. Mimo to ze szpalt Gońca rozbrzmiewał apel do młodzieży: „Do ciebie się zwracamy, byś przyjęła godnie Legiony nasze i wodza, brygadiera Józefa Piłsudskiego [sic!]. A kto młody i silny, niech witając ich łączy się z ich szeregami i niech idzie z nimi w bój...” Niemcy pozwolili na wydrukowanie tych słów. Nie sprzeciwili się też, gdy na murach miasta pojawiła się odezwa Zjednoczenia Stronnictw Niepodległościowych, wzywająca, by społeczeństwo uznało się za niepodległe, i zapowiadająca, że ku Warszawie zdążają Legiony z Piłsudskim na czele. Niemcy chcieli wiedzieć, co myśli naprawdę Warszawa. Wsłuchiwali się teraz bacznie w odzew miasta. Warszawa milczała. Z goryczą pisał o tym warszawski korespondent lozańskiej Kroniki, wydawanej przez piłsudczyków: „Plac Teatralny i Ratusz mogły być zatem wolne przez jakąś jedną godzinę w tym historycznym dniu. Warszawa godzinę tę przespała”. - To wtedy, gdy Warszawa była przez chwilę „ziemią niczyją”. - „Stworzenie faktów dziejowych pozostawiła niewyproszonym uciekinierom rosyjskim oraz nieproszonym przybyszom nowym” - dodawał. Za sprawdzian „godności narodowej Warszawy” uważał jej stosunek do Legionów. „Warszawa konsekwentnie, świadomie i stanowczo wstrzymała się od ich poparcia” - stwierdzał.[187] Miasto okazało zdumiewający instynkt polityczny.

Niemcy zezwolili na otwarcie biur werbunkowych Legionów. Pozwolili przez cztery tygodnie prowadzić agitację za wstępowaniem do nich. Prawda, że poufna instrukcja ograniczała liczbę ewentualnych ochotników do pięciu tysięcy. Gdyby miało ich być więcej, Niemcy zamierzali zabronić dalszego werbunku. Próżne obawy. „Warszawa zawiodła - pisał były namiestnik Galicji, Michał Bobrzyński. - Po usunięciu wojska rosyjskiego i armii czynowników, po ustąpieniu Ochrany i otwarciu X pawilonu Cytadeli milionowe miasto dostarczyło Legionom kilkuset ochotników.”[188] Ściśle - 230! Poniżej pięciu procent tego, na co pozwolili Niemcy. Szesnastego sierpnia przybył do Warszawy Piłsudski, by osobiście zorientować się w sytuacji. „Nielegalnie” - jak chce Pobóg-Malinowski. Ale dziwna to była nielegalność, skoro o dacie i godzinie przybycia informowały dzienniki. Pisały nawet, że stanął w Hotelu Francuskim. Frakcja Rewolucyjna PPS rozplakatowała na ulicach miasta wezwanie do urządzenia pod hotelem manifestacji. Ale wynik apelu był tak mizerny, że Piłsudski wolał nie pokazywać się na balkonie. Zasłonił się niedyspozycją. Przez pokój jego przewinęła się jednak tego dnia spora garść najbliższych mu ludzi. W nastrojach miasta zorientował się szybko. Rozmiary porażki przewyższały najbardziej pesymistyczne przewidywania. Warszawa - już „niezasfinksowana” - odwracała się stanowczo od Legionów i całej koncepcji austro-polskiego rozwiązania. O rozwiązaniu niemieckim chwilowo nie można tu było nawet napomknąć. Co ważniejsza - „było rzeczą oczywistą, że fikcja rzekomego zapału Warszawy zarówno podziemnej, jak i nadziemnej kończy się właśnie stwierdza Srokowski. - Że wszelkie opowieści na ten temat okazują się tym, czym były rzeczywiście - legendą...”[189] Z ulgą musiał tego dnia przyjąć Piłsudski rozkaz niemieckiego komendanta placu, by natychmiast opuścił Warszawę. Nie miał tu już nic do roboty. Lepiej było zostać wydalonym, niż wyjeżdżać pokonanym. Udał się do Otwocka. Stąd wysłał znany nam już list do Jaworskiego. Sięgnął potem po ostateczny argument: zakaz werbunku do Legionów. Spróbował raz jeszcze mistyfikacji: własną słabość chciał przekształcić w argument siły. Zakaz werbunku miał wywrzeć decydujący nacisk na NKN w sprawie komendy Legionów, a zarazem osłonić największą z dotychczasowych porażek Piłsudskiego: stanowcze nie Warszawy.

Na tym właściwie kończy się historia całej pierwszej fazy wojskowej działalności Piłsudskiego, zapoczątkowanej rozmową z pułkownikiem Kanikiem w twierdzy przemyskiej we wrześniu 1906 roku, a opartej na koncepcji powstania zbrojnego w Królestwie. Powstanie nie wybuchło, a wzięcie Warszawy ujawniło całą nicość wpływów Piłsudskiego w Królestwie, a zatem nierealność koncepcji. Runęła więc nie tylko koncepcja, ale i mit, na którym wyrosła i wspierała się. Dlatego właśnie autor doprowadził te dzieje aż do momentu upadku Warszawy, choć niepowodzenie koncepcji powstańczej było oczywiste o wiele wcześniej. Ale należało do końca rozwiać legendę utajonej mocy Piłsudskiego, która z takich czy innych względów nie zdołała się ujawnić w sierpniu i wrześniu 1914 roku. Legiony nie były częścią składową koncepcji powstańczej, lecz niezamierzonym i ubocznym następstwem jej niepowodzenia. Piłsudski nie był ich twórcą, ani nie powstały one jako instrument jego polityki. W tragicznym dlań momencie ultimatum austriackiego z sierpnia 1914

roku, zagrożony zupełną katastrofą, podporządkował się po prostu biegowi wydarzeń, przyjął pomocną dłoń, którą wyciągnął do niego NKN. Ponieważ jednak Legiony z samego założenia nie były instrumentem jego polityki, tak jak nim były poprzednie jego twory, poświęcił cały następny okres swej działalności, by je w ten instrument przeobrazić. Taki był cel i powód jego walki z NKN i komendą Legionów o przejęcie tej komendy w swoje ręce. Poświęci tej walce jeszcze cały rok następny, albowiem warunki polityczne i rozwój sytuacji wojennej nie nastręczą mu żadnej innej możliwości działania. Powróci więc Piłsudski z Otwocka do swej brygady i obejmie na powrót jej dowództwo. W połowie września 1915 roku, gdy otrzyma rozkaz wydzielenia z niej dwóch batalionów, zdecyduje się na jawny bunt przeciwko komendzie Legionów. Zwoła oficerów, zapowie swoją dymisję i rozwiązanie brygady. Pozorując następnie rzekomy atak kozaków na jej pozycje, samowolnie pomaszeruje z całą brygadą do rejonu działania innego korpusu. Zanim jednak zdoła przedsięwziąć dalsze kroki, wezwany będzie do dowództwa armii w Łucku. Tu dojdzie do załagodzenia sprawy. Ale stosunki między Piłsudskim a komendą Legionów zaogniać się będą coraz bardziej. Wysiłki pojednawcze prezesa NKN, Jaworskiego, i nowego komendanta Legionów, gen. Puchalskiego, który przyjdzie na miejsce gen. Trzaski-Durskiego, spełzną na niczym. Piłsudski bowiem uparcie żądać będzie dowództwa dla siebie. Korzystając z tego, że milczenie Austro-Węgier w sprawie polskiej wzbudzi rosnący ferment wśród żołnierzy i oficerów wszystkich brygad, rozszerzy teraz zakres swej motywacji o szereg postulatów politycznych. Dzięki temu zyska poparcie i w II brygadzie. Etapem tej akcji będzie utworzenie Rady Pułkowników, obejmującej obok oficerów I brygady także i niektórych dowódców pułków II brygady (Józef Haller, Januszajtis). Piłsudski, przeświadczony już ostatecznie o całkowitej bezsilności Austrii, dążyć będzie do rozluźnienia więzów łączących z nią Legiony. Domagać się więc będzie wyodrębnienia Legionów w osobną formację, z własnymi sztandarami o barwach narodowych, z wyłącznie polskimi oficerami i polskim dowódcą, wyznaczonym spośród oficerów legionowych. Czyli z nim samym na czele. Obszerny memoriał w tym duchu skieruje Rada Pułkowników do komendy Legionów i prezesa NKN. Uzyska też częściowe ich poparcie dla tych postulatów, ale nie wszystkich. Sprzeciw dotyczy najważniejszej dla Piłsudskiego sprawy, obsady dowództwa Legionów. Przekonawszy się tedy, że jego osoba nie znajdzie aprobaty, złoży w końcu lipca formalne podanie o dymisję, traktując ją jako ostateczny środek nacisku. 20 września 1916 roku przyjdzie zapowiedź przekształcenia Legionów w Polski Korpus Posiłkowy z własnymi sztandarami o polskich barwach narodowych. Oficerowie austriaccy służący w Legionach mieli przywdziać polskie mundury i nałożyć polskie dystynkcje. Ale najważniejszy postulat Piłsudskiego - powierzenie mu dowództwa - zostanie odrzucony. A 26 września otrzyma zawiadomienie, że dymisja jego została przyjęta. Pierwszą brygadę ogarnie wrzenie, oficerowie masowo zgłoszą dymisje. Piłsudski będzie ich do tego zachęcać. Logiczna konsekwencja faktu, że Legiony nie były jego tworem, a nie miał dość siły, by je w swój instrument przetworzyć. Niechaj więc masowa dymisja oficerów położy kres ich istnieniu. Gdy nagle nastąpi zwrot niespodziewany. Dnia 5 listopada 1916 roku z inicjatywy Niemiec ogłoszony został „manifest dwóch cesarzy”, proklamujący „Królestwo Polskie” i zapowiadający utworzenie armii, której kadrą stać się mają

Legiony. Że Królestwo to będzie rodzajem owego „Nebenstaat” czy „Schutzstaat”, o którym mówiono w Berlinie już na początku wojny, czyli niemieckim tworem marionetkowym - było rzeczą oczywistą dla każdego. Również dla Piłsudskiego. Niemniej tegoż jeszcze dnia wystosował rozkaz do pułkownika Rydza-Śmigłego, swego nieoficjalnego zastępcy w Legionach, i powołując się na „żelazne prawa służby żołnierskiej” nakazał, by wszyscy oficerowie legionowi natychmiast cofnęli dymisje. Sam zaś przyjął mandat członka Tymczasowej Rady Stanu, która tego pseudo-Królestwa miała być niby-rządem (Nebenregierung - nazywało się to po niemiecku). Motywy były jasne: otwierała się znowu możliwość współdziałania z Niemcami. Piłsudski podchwycił ją natychmiast jako „jedyną naszą nadzieję dyplomatyczną w Europie”, jako „konieczny i jedyny warunek możliwości wojennej”.

Królestwo

Manifest dwóch cesarzy

W Warszawie odegrano „Boże coś Polskę”, w Lublinie - „Jeszcze Polska nie zginęła”. W jednych tylko Kozienicach nastąpił przykry zgrzyt: chór dziecięcy odśpiewał „Rotę”: „Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz...” Dwaj gubernatorzy w dwóch stolicach podzielonego na dwie okupacje kraju odczytali jednobrzmiący dokument w języku niemieckim. Zaraz potem dwaj adiutanci odczytali przekład polski. Dokument adresowany był „Do mieszkańców warszawskiego Jeneralnego Gubernatorstwa” oraz „Do mieszkańców lubelskiego Jeneralnego Gubernatorstwa”. Podpisany był odpowiednio: Jenerał-Gubernator v. Beseler i Jeneralny Gubernator Wojskowy Kuk. W historiografii dokument ten nazywany jest „aktem piątego listopada” bądź „manifestem dwóch cesarzy”. W prasie ówczesnej, ukazującej się na obszarach okupacji niemieckiej i austrowęgierskiej ziem zaboru rosyjskiego, opublikowany został pod nagłówkiem: Akt proklamacji Królestwa Polskiego. Ogłoszeniu tego aktu nadano charakter okazałej uroczystości. W Warszawie, w Sali Kolumnowej Zamku Królewskiego zgromadziło się pięćset z górą osób. Zaproszenia opiewały: „Eintrittskarte zum Schloss (Zamek) am Sonntag den 5 November vorm. 11.30”. Tylko słowo w nawiasie sugerowało, że rzecz dzieje się w Polsce... O wyznaczonej godzinie przybyli przedstawiciele wojskowych i cywilnych władz okupacyjnych, nieco wcześniej zjawili się „reprezentanci społeczeństwa warszawskiego” z księdzem arcybiskupem Aleksandrem Kakowskim, księciem Zdzisławem Lubomirskim i prezydentem miasta a zarazem rektorem uniwersytetu, profesorem doktorem Józefem Brudzińskim na czele. Na podwórcu zamkowym ustawiły się szpalerem deputacje obywateli oraz delegacje stronnictw politycznych, stowarzyszeń społecznych, szkół i cechów. Kazano im przyjść, więc przyszli, jedni chętnie, inni z musu. Tych drugich było znacznie więcej. Ze wszystkich domów powiewały biało-czerwone i biało-amarantowe flagi (od miesięcy trwał spór, które z nich uznać za barwy narodowe). Rankiem tego dnia dwaj niemieccy żołnierze zjawili się pod pomnikiem Mickiewicza na Krakowskim Przedmieściu i zatknęli na cokole olbrzymi, biało-amarantowy sztandar. Drzewce spowite było białymi i czerwonymi kwiatami. Gdy punktualnie o godzinie 12 w południe wszedł do Sali Kolumnowej generał Hans Hartwig von Beseler, z wieży zamkowej rozległ się srebrzysty dźwięk hejnału. Na egzemplarzu Kuriera Warszawskiego z dnia 5 listopada 1916 roku, zachowanym w moich zbiorach, znajduje się odręczna adnotacja naocznego świadka: „Dziś o godzinie 12 w południe odbyło się na Zamku Królewskim w Warszawie proklamowanie Niepodległego Państwa Polskiego. Kiedy dwunasta wybiła na zamkowej wieży, sygnał trąbki oznajmił obecnym na placu Zamkowym, że zaczyna się arcyważny akt proklamacyjny. Uczestniczyłem w zebraniu pod Zamkiem ja, Hania, Mietek, Zbyszko i Olga”. Takich, jak oni, były tysiące. „Około godziny 10 - informował Kurier Warszawski - zwarta fala wypełniła Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście aż do Zamku [...] Ruch tramwajów przez Krakowskie Przedmieście po godzinie 11 na krótko wstrzymano”. Publiczność zachowywała się jednak powściągliwie, przywiodła ją tu bardziej ciekawość niż potrzeba serc, przypatrywała się raczej widowisku, niż brała w nim udział. Tylko niewielkie

zorganizowane grupy, tu i ówdzie rozsiane wśród tłumu, okrzykami i śpiewami starały się robić nastrój. Nie bardzo się to udawało. Sceptyczna i nieufna ulica warszawska zakpiła sobie zaraz z głównego bohatera dnia, przezywając Beselera - Ersatz-Kościuszką i wyśpiewując na nutę Mazurka Dąbrowskiego: Jeszcze Polska nie zginęłaPóki Niemcy z nami. . . . . . . .Za przewodem BeseleraZdusi nas cholera! Gdy niemiecki generał i jego polski adiutant (pułkownik Bogdan hr. Hutten-Czapski) skończyli czytać proklamację i tłumaczenie, „sala - cytujemy współczesnego pamiętnikarza - zagrzmiała od okrzyków: Niech żyje Polska! Następnie rozległ się okrzyk na cześć Cesarza Wilhelma”.[190] Czy nikt z obecnych nie dostrzegł, że oba okrzyki nawzajem się wykluczają? Wnosząc ze słów mówcy, który zabrał teraz głos - nie. Był nim profesor doktor Józef Brudziński, rektor uniwersytetu i prezydent miasta. Wskrzeszenie polskiego uniwersytetu w Warszawie było, jak dotąd, jedynym przychylnym gestem niemieckich władz okupacyjnych wobec społeczeństwa polskiego. Inicjator tego gestu, generał von Beseler, nie omieszkał się nań powoływać przy każdej sposobności. Jak gdyby uważał, że okupił tym gestem wszystko, czego ludność doznała z rąk okupanta. Życzył też sobie, by właśnie rektor tego odrodzonego uniwersytetu zabrał głos w odpowiedzi na dopiero co odczytaną proklamację. „Wierzymy - mówił dr Brudziński - że wspólność interesów państwowych mocarstw centralnych i państwa polskiego wytworzy zgodne sąsiedzkie stosunki i zapewni pomyślne warunki narodowego bytu wszystkim naszym rodakom. Racz, Ekscelencjo, być wyrazicielem wobec obu wspaniałomyślnych monarchów naszej wiary w jak najpomyślniejsze urzeczywistnienie Ich woli i należnej Im za to wdzięczności naszej”.[191] Każde słowo tego przemówienia było nonsensem politycznym. Profesor Brudziński - znakomity lekarz, ale zły polityk - wyrażał poglądy owej nielicznej grupy „aktywistów”, którzy przyszłość kraju wiązali z Niemcami, postawili na ich zwycięstwo i liczyli na „wspólnotę interesów”. Liczba tych łudzi była dotąd znikoma. Przewodził im naturalnie Władysław Studnicki - uparty i konsekwentny germanofil. Od pierwszych dni wojny szukał styczności z Niemcami i pozyskał sobie do pewnego stopnia zaufanie Beselera. Ale nawet do niego odnosił się niemiecki gubernator z rezerwą: „Słuszne myśli - komentował poglądy Studnickiego - ale zbyt oddalone od realnych warunków”.[192] Organem prasowym grupy Studnickiego był warszawski Goniec („Zbudź się, Warszawo!” - pisał w dniu zajęcia stolicy przez Niemców), wydawany i redagowany przez zamożnego ziemianina i kamienicznika, Zygmunta Makowieckiego. Z kilkunastu proniemiecko nastrojonymi przedstawicielami ziemiaństwa i mieszczaństwa Kongresówki założyli za zgodą Beselera Klub Państwowców Polskich - jedyną dotąd organizację polityczną głoszącą jawnie potrzebę pójścia z Niemcami. Poza ramami Klubu działało w tym samym duchu jeszcze kilkadziesiąt osób. Spomiędzy tych nielicznych zwolenników współpracy z Niemcami wybrał Beseler siedem osób, którym polecił udać się do Berlina i Wiednia w charakterze przedstawicieli ludności Królestwa Polskiego. Mieli tam „przedłożyć życzenia Polaków” i prosić rządy obu państw o „wskrzeszenie państwa polskiego”. Wszystko było oczywiście z góry ukartowane między Berlinem a Wiedniem, w ostatniej jednak chwili oba rządy zorientowały się, iż dla przyzwoitości należałoby przynajmniej formalnie zasięgnąć w tej sprawie opinii samych Polaków. Więc 28 października 1916 roku panowie Józef Brudziński, Zygmunt Chmielewski, Samuel Dickstein, Stanisław Dzierzbicki, Michał Łempicki, Franciszek ks. Radziwiłł i Adam hr. Ronikier zjawili się w Berlinie u kanclerza Bethmanna-Hollwega, a w dwa dni później w Wiedniu u ministra spraw zagranicznych Buriana i złożyli tam deklarację, zaczynającą się od słów: „Wezwani do

przedłożenia życzeń Polaków, mamy wysoki zaszczyt jawić się przed Waszą Ekscelencją...”[193]W odpowiedzi usłyszeli, iż lada dzień nastąpi ogłoszenie manifestu dwóch cesarzy w sprawie polskiej. Siódemka delegatów czuła się tak dalece niepewna w swej roli „reprezentantów narodu”, że przybrała miano „autodelegacji” - delikatna aluzja do samozwańczego jej charakteru. Warszawa wymyśliła natychmiast inne określenie: „Siedmiu poległych”. Drogę do Berlina torował „autodelegacji” jeden z jej uczestników, Franciszek ks. Radziwiłł. 5 października wygłosił w Hotelu Adlon „odczyt o stosunku Polski do Niemiec” wobec „towarzystwa zaproszonego przez ekscel. von Wilamowitz-Möllendorffa, dra Friedricha Naumanna i prof. dra Jaeckha”. Oświadczył tam dosłownie: „Nam, Polakom, wiadomo, że Poznańskie stanowi część Prus, pozostanie nią na wieczne czasy, i wcale o tym nie myślimy, aby wykrawać część ciała swemu oswobodzicielowi. Nie potrzebujemy zresztą w ogóle o tym myśleć. Bo nasi współplemieńcy, mieszkający poza granicami przyszłej Polski, mogą się tam przy pewnych ustępstwach czuć szczęśliwi, ponieważ ich aspiracje zostaną zaspokojone w Polsce. [...] A jeśli im się dobrze wiedzie, to tym samym cała sprawa jest załatwiona. [...] Zresztą osiągnięta korzyść jest tak ogromna, że wszelkie zastrzeżenia maleją”.[194] „Oburzenie Poznańczyków nadzwyczajne, rozżalenie ogromne...” - notował pamiętnikarz współczesny.[195] W Warszawie, na posiedzeniu Magistratu, ławnik Stanisław Karpiński określił wystąpienie ks. Radziwiłła (który był naczelnikiem milicji miejskiej) jako „potwornie niezgodne z rzeczywistością”, „wysoce krzywdzące całe społeczeństwo polskie pod zaborem pruskim i cały naród polski”.[196] Nic dziwnego, że od społeczeństwa dzielił aktywistów mur izolacji. Teraz jednak, po akcie 5 listopada, sytuacja miała się zmienić, a szeregi aktywistów pomnożyć. Przede wszystkim dzięki temu, że otwarcie przyłączyła się do nich tzw. lewica niepodległościowa - ugrupowania identyfikujące się z Józefem Piłsudskim, a skupione w Centralnym Komitecie Narodowym (CKN). Powiadamy: otwarcie - bo orientacja proniemiecka nurtowała piłsudczyków od dawna, a grono najściślej wtajemniczonych współpracowników Piłsudskiego działało w kierunku zbliżenia z Niemcami niemal od początku wojny. Nie bez racji nazywał siebie Piłsudski „pierwszym aktywistą”, a dla Studnickiego żywił wiele uznania, choć krytykował jego sposób postępowania. „Studnicki - mówił Władysławowi Baranowskiemu rozumuje politycznie często trafnie, ma dużo instynktu państwowego, lecz w swym uporze jest ślepy i robi zbyt wielkie gafy”.[197] Rzecz dojrzewała więc od długiego czasu. Akt 5 listopada stał się ostatecznym bodźcem. Ugrupowania CKN przeszły otwarcie na stronę aktywizmu. Zarysy tej nowej konfiguracji politycznej można było odczytać jeszcze tego samego dnia z transparentów, sztandarów i okrzyków wielkiej demonstracji ulicznej, zorganizowanej przez PPS Frakcję i inne grupy CKN. Około godziny 4 po południu wyruszyła z Alei Trzeciego Maja zdążając ku placowi Teatralnemu. Pochód otwierał oddział legionistów, specjalnie na ten dzień odkomenderowany z okupacji austriackiej do Warszawy. Za nimi kroczyły PPS Frakcja, POW, Związek Patriotów, Polskie Stronnictwo Ludowe (późniejsze „Wyzwolenie”), Narodowy Związek Robotniczy i Narodowy Związek Chłopski, „Zarzewie”, Liga Kobiet, Koło Pomocy Legionistom itd. Za trzy dni wszystko to warszawiacy mogli oglądać na srebrnym ekranie. Całą uroczystość nakręcono bowiem na taśmie filmowej. Premiera jednej z pierwszych polskich „kronik filmowych” odbyła się w kinematografie „Palais de Glace”, Nowy Świat 19. Afisze zapowiadały:

„Tylko u nas! Zdjęcia kinematograficzne Towarzystwa »Sfinks«. Jedyny egzemplarz w Warszawie. Historyczny Dzień Polski - 5 listopada 1916 roku”. Po czym następował „dramat detektywistyczny w 5-ciu częściach”: „Tajemnica Mumii, czyli przygody słynnego detektywa Jenkinsa”.

Z nie mniejszą niż w Warszawie ostentacją celebrowano rzecz w Lublinie. Narodowy charakter uroczystości podkreślał tu liczniejszy udział legionistów. Ekscelencja Kuk wszedł na salę w asyście dwóch polskich ułanów z obnażonymi szablami. Wśród zaproszonych gości było dwóch legionowych brygadierów: Zieliński i Januszajtis, tudzież rotmistrz Belina („Jak to było ładnie, kiedy pan Belina na karkach Moskali wjechał do Lublina...”). Ale nie było wśród nich Piłsudskiego. Dymisjonowany komendant pierwszej brygady przebywał w Krakowie. Stąd potajemnie kierował akcją likwidowania Legionów. Z jego polecenia legioniścikrólewiacy masowo zgłaszali wystąpienie z szeregów. Od Galicjan żądał, by prosili o przeniesienie do armii austriackiej. Tu jednak natrafił na silniejszy sprzeciw. „Wzdragała się myśl - wyjaśnia generał Kukiel - przed zamianą ukochanego munduru polskiego na austriacki i to na prośbę własną”.[198] Legiony przeżywały ciężki kryzys, szarpane walkami wewnętrznymi, rozsadzane przez oddanych Piłsudskiemu oficerów. „Wśród tego głębokiego kryzysu - stwierdza redaktor Pism zbiorowych Piłsudskiego, płk Wacław Lipiński - nastąpiło ogłoszenie aktu 5 listopada, przecinającego kryzys i stwarzającego nową, radosną dla żołnierza legionowego sytuację”.[199] Piłsudski zareagował natychmiast. Tegoż jeszcze dnia wystosował z Krakowa list do swego nieoficjalnego zastępcy w brygadzie, pułkownika Rydza-Śmigłego. Zalecał niezwłoczne cofnięcie podań o dymisję: „Sądzę, że teraz musicie wykazać uzasadnioną cierpliwość i ufność, że żołnierz polski w tej światowej wojnie znajdzie nareszcie ojczyznę w postaci własnego rządu i własnego wojska. Zdaniem moim dymisje Wasze powinny być teraz cofnięte, a z tą chwilą żelazne prawa służby żołnierskiej powinny być w całej rozciągłości przez Was stwierdzone.”[200] Od roku już żadna wypowiedź Piłsudskiego nie tchnęła takim optymizmem. Nawet dni kadrówki, kiedy radował się, że jest „swobodnym ptakiem od nikogo niezależnym”, nie napawały go taką ufnością w przyszłość. „Po raz pierwszy w tej wojnie światowej – pisał do Śmigłego - dzisiaj w miastach naszych publicznie z ust przedstawicieli wielkich armii-narodów padają zapomniane poza Polską słowa: Niepodległość Polski, Rząd Polski, Wojsko Polskie. Za te słowa ongiś umierali ojcowie i dziadowie [...] te same słowa próbowaliśmy wymówić w imieniu Polski pamiętnego dnia 6 sierpnia 1914 roku”.[201] Żadne z tych słów dnia 5 listopada nie padło. Piłsudski wprowadzał swych towarzyszy broni w błąd!

Akt odczytany tego dnia w Warszawie, Lublinie i wielu innych miastach polskich nie był proklamacją niepodległego państwa polskiego. Nie zawierał zresztą w ogóle słowa niepodległość. Z pierwotnego projektu proklamacji wykreślono je przed ogłoszeniem, zastępując słowem samodzielność („selbstständig” zamiast „unabhängig”). Akt stanowił jedynie nie obowiązującą[202] zapowiedź utworzenia „samodzielnego państwa z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem”. Nie określał ani terminu utworzenia tego państwa, ani jego struktury, ani sposobu powołania władz. Nie wspominał w ogóle o rządzie polskim. Nie określał też granic, przeciwnie: „Dokładniejsze oznaczenie granic Królestwa Polskiego - głosił -

zastrzega się”. Zwolennicy aktu twierdzili, że kryje się w tym obietnica rozszerzenia tych granic na wschodzie, aż hen, po Dźwinę i Dniepr. W rzeczywistości - kryła się tu zapowiedź nowego rozbioru kraju. Z góry natomiast przesądzał akt, że nowe państwo znajdzie się w „łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami”. Tak to brzmiało w urzędowym tłumaczeniu polskim. Ale w oryginale niemieckim użyte było słowo „im Anschluss”. Złowieszcze możliwości tego pojęcia nie były wtedy jeszcze dostatecznie jasne. Już wtedy jednak co przezorniejsi politycy kręcili głowami. W prasie i parlamencie niemieckim toczyła się przecież od dawna dyskusja na temat możliwości pochłonięcia Królestwa przez Prusy. Debatowano otwarcie kwestię, czy ma się to dokonać poprzez „Einverleibung” (wcielenie), czy „Angliederung” (przyłączenie). Pojęcie „Anschlussu” było niebezpiecznie bliskie tamtym dwu... Zapowiadał natomiast akt utworzenie „własnej armii”, w której „żyć będą nadal pełne sławy tradycje wojsk polskich dawniejszych czasów”. Nader był wszakże powściągliwy w określaniu teraźniejszości tej armii. Ograniczał się jedynie do stwierdzenia, że „jej organizacja, wykształcenie i kierownictwo uregulowane będą we wspólnym porozumieniu”. Kto z kim miał się tu porozumiewać - było tajemnicą. Dopiero później rzecz się wyjaśniła. Ale co najważniejsze, akt przekreślał wszelkie nadzieje na zjednoczenie ziem polskich. Nawet na zjednoczenie Galicji z Królestwem, tak upragnione przez polityków galicyjskich, lojalnych wobec monarchii habsburskiej. Ogłoszony równocześnie w Wiedniu reskrypt cesarski O wyodrębnieniu Galicji stanowił definitywne pogrzebanie tej koncepcji. Ten dziwny termin nie oznaczał bowiem „wyodrębnienia” Galicji z monarchii i obdarzenia jej prawem samodzielnego stanowienia o swym losie. „Wyodrębnienie” było tu polskim odpowiednikiem niemieckiego „Sonderstellung”, co w austriackim żargonie politycznym oznaczało po prostu rozszerzenie dotychczasowego zakresu autonomii galicyjskiej (Selbstverwaltung). Reskrypt przezornie unikał określenia ram tej rozszerzonej autonomii, odkładając sprawę na przyszłość. Sam fakt opublikowania tego reskryptu jednocześnie z aktem 5 listopada oznaczał, że Austria nie zamierza nikomu odstąpić Galicji. Było to jasne nawet dla tych, którzy nie byli w danej chwili poinformowani, że oba mocarstwa zagwarantowały sobie nawzajem nietykalność swych zdobyczy rozbiorowych. Nowe „Królestwo” miało się więc ograniczać w zasadzie do ziem samego tylko zaboru rosyjskiego i wyrzec raz na zawsze wszelkich aspiracji międzyzaborowych. Ale do końca wojny owo „Królestwo” miało stanowić „teren okupowany lub etapowy” wojsk niemieckich bądź austro-węgierskich, gdzie wszystkie funkcje rządzenia należą do okupacyjnych władz wojskowych, nie wyłączając sądownictwa, policji, szkolnictwa, nawet spraw sanitarnych. Nie było też mowy o zniesieniu podziału wewnętrznego na dwie strefy okupacyjne. Wiedeń nie chciał się na to w żaden sposób zgodzić, traktując gubernatorstwo lubelskie jako swego rodzaju zastaw, że nie zostanie całkiem wyzuty ze zdobyczy wojennej przez swego niemieckiego sojusznika. „Samodzielność” tego państwa była wszakże i na przyszłość niezwykle wąsko pojmowana. Nawet po wojnie miało ono być pozbawione własnej polityki zagranicznej i własnej reprezentacji dyplomatycznej. Naczelne dowództwo i nadzór nad armią spoczywać miały w rękach niemieckich. Unia celna włączała kraj do niemieckiego obszaru gospodarczego. Koleje przejść miały na własność mieszanej, niemiecko-austriackiej spółki akcyjnej, zarządzanej przez Niemców. Czymże więc było to nowo kreowane „konstytucyjne Królestwo Polskie” bez niepodległości, praw suwerennych, króla, konstytucji, rządu, granic, armii, dyplomacji, sądów, policji, ceł, nawet kolei? Politycy austriaccy nazywali je „państwem wasalnym”, niemieccy posługiwali się na

przemian pojęciami „Nebenstaat”, „Schutzstaat”, „Pufferstaat”, które mniej więcej znaczyły tyle, co protektorat o bardzo wąskim zakresie autonomii wewnętrznej.[203] Nikomu zresztą nie zależało na precyzowaniu tych pojęć. Wystarczała całkowicie formuła generała von Beselera: „Absolutna, dyktatorska władza Niemców w tym kraju aż do końca wojny jest bezwzględną koniecznością”.[204] Interpretacja bez wątpienia autentyczna, skoro jej źródłem był człowiek, który jak nikt inny spośród Niemców przyczynił się do powstania tego „Królestwa” i w pojęciu współczesnych tak bardzo się z nim identyfikował, że nazwano je „królestwem beselerowskim”. Istotnie, stał się Beseler jego niekoronowanym władcą, rządem i wodzem naczelnym w jednej osobie.

Większość społeczeństwa orientowała się bezbłędnie w intencjach autorów aktu 5 listopada. W lot zrozumiano, że Niemcom chodzi przede wszystkim o polskiego rekruta. Przekonanie to było tak rozpowszechnione, iż sam Beseler uznał za stosowne temu zaprzeczyć: „...nasi przeciwnicy powiedzą: Niemcy potrzebują żołnierzy - oświadczył przedstawicielom prasy warszawskiej. - Zapewne, panowie, żołnierze są zawsze i wszędzie pożądani. [...] Ale, panowie, jest to rzecz drugorzędna...”[205] Mało kto dał się przekonać. Po lewicy i prawicy aktywistów rozciągała się olbrzymia strefa opozycji. Na prawicy jej politycznymi wyrazicielami byli pasywiści. Na lewicy - rewolucyjne partie robotnicze. Pasywistom, skupionym w Kole Międzypartyjnym, ton i kierunek nadawała narodowa demokracja. Wciąż jeszcze wierna orientacji rosyjskiej, głosiła hasło „zjednoczenia wszystkich ziem polskich” pod berłem caratu. Odrzucała współpracę z państwami centralnymi, sprzeciwiała się tworzeniu armii polskiej w oparciu o jedno bądź drugie czy oba na raz. Koło Międzypartyjne wytrzymało na ogół ofensywę, jaką rozwinęli w tym czasie aktywiści. Straciło na ich rzecz tylko niewielką grupę rozłamową, która pod nazwą Stronnictwa Narodowego przeszła na drugą stronę. Lewica rewolucyjna potraktowała akt 5 listopada jako nędzną komedię, zaaranżowaną przez okupanta. „Namiestnik rządu krwawego kajzera ogłasza wam radosną nowinę, że będziecie »niepodlegli« - głosiła odezwa SDKPiL, zatytułowana Wobec krwawej komedii niepodległościowej. - W jakiż sposób może zachować niepodległość mały skrawek ziemi, wciśnięty między trzy kolosy militarne, trzech głodnych drapieżców, pożerających wokoło siebie narody?” Partia demaskuje istotny motyw okupanta - polowanie na „mięso armatnie”. Demaskuje też „polskich popleczników rządu berlińskiego” - aktywistów, nie szczędząc zarazem pasywistów, którzy poparli „pierwszy akt oszustw wojennych - manifest Mikołaja Mikołajewicza”.[206] Z równą bezwzględnością potępiała „komedię niepodległościową” PPS Lewica: „Cel ogłoszenia aktu niepodległościowego był jasny i prosty. Chodzi o nowe ofiary dla molocha wojny. To, co się dotąd robiło chyłkiem, ukradkiem, nielegalnie jakby - ma być teraz zalegalizowane”. Partia wzywa do walki zarówno przeciwko okupantowi, jak i przeciwko obu orientacjom: tej, która „słała się ongi u stóp caratu”, i tej, której rzecznicy „stają się służalcami i pachołkami władz niemieckich i „żądają przymusowej branki”.[207] „Pod pozorem politycznego wyzwolenia - głosiła wspólna odezwa przedstawicielstw zagranicznych SDKPiL i PPS Lewicy - Królestwo Polskie zdegradowane jest do roli pruskoaustriackiego Senegalu, który dostarczyć ma pewnej ilości kolonialnych «chorągwi» [...] Dopiero gdy nowe tysiące trupów polskich zaścielą pobojowiska, opiekuńcze mocarstwa będą mogły zdecydować, który z Wittelsbachów, Koburgów czy Wiedów osadzony ma być na polskim tronie [...] W ukryciu gabinetów jeszcze nie ustalono, jaki kęs Królestwa - Suwalszczyzna, Zagłębie

Węglowe, połać po Wartę lub po Narew - ma być urwany...”[208] Nawet najwierniejsi Piłsudskiemu ludzie nie mieli wątpliwości co myśli Polska o proklamacji Królestwa Polskiego: „Nie było entuzjazmu ani radości - pisał Roman Starzyński, oficer pierwszej brygady. - Wszyscy zdawali sobie sprawę z nieszczerości okupantów...”[209]

...Morgen die ganze Welt

Cóż więc skłoniło Piłsudskiego, by ten osobliwy dziwoląg polityczny („Missgeburt” - nazwał to potem sam Beseler) uznać za „urzeczywistnienie marzeń ojców i dziadów” o „niepodległości, rządzie i wojsku polskim”? Przede wszystkim konieczność chwili. Podając się do dymisji, zatrzasnął za sobą drzwi do Legionów. Powrót wymagałby kapitulacji wobec Austrii. A to się nie opłacało. Nadzieje na rozwiązanie austro-polskie rozwiały się. Monarchia habsburska przestawała się liczyć jako samodzielny czynnik polityczny. Od dawna już uzależniona była od Berlina. Teraz, po straszliwej klęsce, której armie jej doznały na Wołyniu latem 1916 roku podczas ofensywy rosyjskiej generała Brusiłowa, znalazła się na łasce i niełasce swego niemieckiego sojusznika. Odnosił się do niej z widoczną pogardą. „U Austriaków świński chlew” - pisał w lipcu 1916 roku generał Ludendorff do sekretarza stanu, Zimmermanna, w Berlinie. Generał Max Hoffmann ze sztabu Naczelnego Dowództwa Wschód (Ober-Ost) sekundował swemu szefowi: „Świntuchy” - pisał o armii austriackiej - „hołota”, „żałosna zgraja”, „trzoda chlewna”, „przeklęta austriacka banda”. Ten stan rzeczy nie był tajemnicą dla nikogo. „Słusznie sądzicie - mówił Piłsudski Władysławowi Baranowskiemu wkrótce po proklamacji z 5 listopada, w grudniu 1916 roku - że z Austrią skończone. Bardziej jeszcze skończone z panami z NKN”. I w kilka tygodni później: „Musicie się odseparować wyraźnie od wszelkich kombinacji austrofilskich i tym podobnych bzdur NKNowych... Ja na to nie idę. Z trupami ja nie idę i nie widzę żadnych powodów, by infuzją krwi polskiej wzmacniać czy wskrzeszać do życia monarchię habsburską. A jeżeli nawet Austria nie byłaby jeszcze trupem, to i tak partnerem decydującym są Niemcy”.[210] Możliwość przerzucenia się na orientację niemiecką rozważał Piłsudski już od dawna. Było to jego utajonym zamiarem od pierwszych nieomal miesięcy wojny. Już pod koniec września 1914 roku wysłannicy jego sondowali tę możliwość w Berlinie. Potem w głównej kwaterze IX armii Hindenburga. W tym celu powołana została do życia PON. Wtedy starania spełzły na niczym. Niemcy odmówili współpracy. Mimo to, w świadomości Piłsudskiego i jego głównych doradców do spraw zagranicznych - Sokolnickiego i Jodki - pozostali „jedyną nadzieją”. Piłsudski nigdy jej nie porzucił, w niespełna rok po „dziwnym epizodzie z PON” ten sam co poprzednio wysłannik Piłsudskiego, dr Witold Jodko-Narkiewicz, znowu wyruszył do Berlina. W złożonym tam memoriale dowodził, że po zajęciu Kongresówki przez państwa centralne zatarły się w społeczeństwie polskim dawne różnice orientacyjne pro- i antyrosyjskie i „wytworzył się wspólny program polityczny, a mianowicie utworzenie niepodległego tworu państwowego (Staatswesen) z Polski rosyjskiej”. Jodko fałszował oczywiście obraz nastrojów w Kongresówce. To wszakże nie jest istotne. Istotne jest to, że wysunął formułę „rozwiązania niemieckopolskiego”: powołanie do życia „tworu państwowego” pod zwierzchnictwem Niemiec, ograniczonego do ziem zaboru rosyjskiego. To stwierdzał wyraźnie: „Nie może być mowy o jakichkolwiek pretensjach do polskich prowincji należących do Prus”.[211] Rekompensaty pragnął na wschodzie: „Litwa, a przynajmniej jej część, musi zostać włączona do Polski rdzennej”. Ta perspektywa przesądzała o wyższości rozwiązania niemiecko-polskiego nad austro-polskim. Połączenie Królestwa z Galicją pod berłem Habsburgów nie stwarzało żadnych widoków na ekspansję wschodnią. Dlatego szukać należy rozwiązania niemieckiego: „Na tym opierają się ci, którzy pragną niepodległej Polski, składającej się z Królestwa Polskiego wraz z trzema białoruskimi guberniami Litwy (Grodno, Wilno, Mińsk), związanej z Niemcami polityczną, militarną i handlową konwencją”.[212]

I tu docieramy do istoty motywów, które skłaniały Piłsudskiego (podobnie zresztą jak innych zwolenników orientacji niemieckiej) do szukania oparcia w Berlinie. Zdawało im się, że rozwiązanie niemiecko-polskie otwiera drogi ekspansji wschodniej. Wyraźnie sformułował to Studnicki, mówiąc o znaczeniu aktu 5 listopada: „Die Wiederaufrichtung des polnischen Staates bedeuted eine Erneuerung des Dranges nach Osten” - podkreślenia Studnickiego („Wskrzeszenie państwa polskiego oznacza wznowienie Drang nach Osten”). I dodawał znacząco: „Ten proces będzie tym silniejszy, im bardziej ku wschodowi wysunięte zostaną granice państwa polskiego”.[213] W tym też duchu interpretowali oni ową enigmatyczną formułę aktu 5 listopada: „Dokładniejsze oznaczenie granicy Królestwa Polskiego zastrzega się”. Dla Piłsudskiego i piłsudczyków był to motyw decydujący. „Ja prowadzę i poprowadzę wojnę przeciw Rosji z Niemcami, jeśli mi to tylko ułatwią” - podsumował swój program polityczny w rozmowie z Baranowskim. W przekazanej mu instrukcji rozwijał tę myśl: „Polska niepodległościowa walczy zbrojnie przeciwko Rosji, jako zaborcy największych terytoriów etnograficznie czysto polskich”. Po czym następowało znamienne sformułowanie: „Z narodami imperium rosyjskiego pragniemy żyć w przyjaźni i chcemy im walką naszą pomóc do zrzucenia jarzma rosyjskiego...” I dlatego: „Przypominam, byście nie zapomnieli szukać jak najbliższych kontaktów z narodowościami Rosji i idźcie w tym kierunku jak najdalej, zaczynając od Litwinów i aż za Kaukaz”.[214] Dwanaście bez mała lat mijało od czasu, gdy pod dyktando Piłsudskiego Tytus Filipowicz, na pokładzie statku wiozącego ich do Tokio, ujmował te same myśli w memoriał do rządu japońskiego. Z uporem wracał Piłsudski teraz do tej samej koncepcji: rozbicia i rozczłonkowania Rosji na wiele państewek. Cała jego myśl niepodległościowa ześrodkowała się w tym jednym punkcie. Walkę o niepodległość utożsamił z wojną przeciwko Rosji. Bez względu na okoliczności i sytuację międzynarodową. Szukał niegdyś dla swych planów sprzymierzeńców aż w Tokio. Ale Japończykom wydało się to propozycją z dziedziny fantastyki raczej niż polityki. Zamysł Piłsudskiego nie znalazł u nich oddźwięku. Teraz zwracał się Piłsudski ku Niemcom. Wydawali mu się sojusznikiem daleko odpowiedniejszym do realizacji tych zamierzeń. Ich koncepcje wschodnie pokrywały się niemal z jego planami. Słowa: „Ja prowadzę i poprowadzę wojnę przeciwko Rosji z Niemcami” nabierały w tych warunkach pozorów realizmu. Ale tylko pozorów... Świat ogarnięty był pożogą największej w dziejach wojny. Uczestniczyły w niej już trzy kontynenty, lada dzień rozszerzyć się miała na czwarty. Los gigantycznych zmagań rozstrzygał się na tysiąckilometrowych frontach na wschodzie i zachodzie, powiązanych wzajemną współzależnością, na morzach i oceanach całego globu. W tym światowym konflikcie Piłsudski dostrzegał tylko wycinek rosyjski. Niezależnie od wszystkich politycznych, strategicznych i ekonomicznych względów pragnął poprowadzić swą własną wojnę polsko-rosyjską. Bez państwa, rządu, armii, bez oparcia we własnym społeczeństwie. Mógł to uczynić tylko w oparciu o któreś z państw centralnych. One bowiem toczyły wojnę przeciwko Rosji. A po zużyciu się karty austriackiej - tylko w oparciu o Niemcy. Chwycił się teraz tej możliwości oburącz. Nie zastanawiał się zupełnie nad skutkami zwycięstwa niemieckiego. Nie ogarniał całości niemieckich celów wojennych - interesował go tylko rosyjski aspekt sprawy. Wielokrotnie już mieliśmy sposobność zauważyć, że Piłsudski i piłsudczycy byli niezdolni do zrozumienia istoty i charakteru niemieckiego imperializmu. Ale co jeszcze bardziej zdumiewające, nie orientowali się również absolutnie w specyficznym stosunku Prus i Niemiec do kwestii polskiej. I stąd owo fatalne w skutkach założenie ówczesnej polityki obozu Piłsudskiego, że pozorna zbieżność koncepcji wschodniej oznacza również zbieżność interesów narodowych polskich z interesami

polityki niemieckiej. Trzeba było zupełnego zaniku wszelkiego instynktu politycznego, by dojść do takich konkluzji. A przecież do takich właśnie konkluzji Piłsudski wtedy doszedł: „Gadać będziemy teraz tylko w Warszawie i tylko na nowych podstawach i gadać z Niemcami. Tych mam jeszcze do wygrania, jeśli istotnie widzą swój interes w utworzeniu armii polskiej na froncie rosyjskim. [...] Raz jeszcze pójdę na drogę kompromisu - tym razem z Niemcami”.[215] Zakrawa na absurd, że polityk polski mógł popełnić tak tragiczną pomyłkę. A przecież...

Przyjrzyjmy się zatem nieco bliżej niemieckim celom wojennym z lat 1914-1918. Pozwoli nam to również zrozumieć genezę owego dziwoląga politycznego, jakim było „królestwo beselerowskie”. Niemcy grały w tej wojnie o najwyższą stawkę: narzucenie światu swej hegemonii. „Cel ogólny, który zjednoczył społeczeństwo niemieckie od Wszechniemców po prawe skrzydło socjaldemokratów - pisze Imanuel Geiss (będziemy mieli sposobność jeszcze nieraz się powoływać na tego wyjątkowo obiektywnego i uczciwego historyka zachodnioniemieckiego) polegał na zdobyciu światowej pozycji mocarstwowej”.[216] Nie waha się też stwierdzić, że różnice między Drugą a Trzecią Rzeszą dotyczą raczej form i środków działania aniżeli treści: „Niemcy cesarskie ze swymi dążeniami zaborczymi w stosunku do pogranicza polskiego, swymi tendencjami aneksyjnymi i germanizacyjnymi [...] torowały Niemcom narodowo-socjalistycznym drogę ekspansji wschodniej i Hitler musiał tylko jąć się innych środków, by te same cele osiągnąć”.[217] Skrystalizowały się ówczesne cele wojenne Niemiec bardzo wcześnie. W każdym razie już we wrześniu 1914 roku zostały ujęte w konkretne wytyczne do rokowań pokojowych. Bitwa nad Marną była jeszcze w toku, ale miarodajne koła wojskowe i polityczne Rzeszy nie wątpiły, że wojna skończy się szybkim i stanowczym zwycięstwem Niemiec. Kanclerz Bethmann-Hollweg słał więc z kwatery głównej do Berlina szkic warunków dla rozgromionego przeciwnika. „Francja - pisał - musi zostać tak osłabiona, by nigdy już nie zdołała dźwignąć się do roli mocarstwowej, Rosja zaś odepchnięta od granic Niemiec, a jej panowanie nad ujarzmionymi narodami nierosyjskimi złamane”.[218] Na zachodzie domagał się więc kanclerz aneksji wybrzeża francuskiego od Dunkierki po Boulogne, zagarnięcia zachodnich stoków Wogezów i zniszczenia pasa obronnego pogranicznych twierdz francuskich. Francja miała stać odtąd otworem dla armii niemieckiej. Zabór zagłębia rudy żelaznej, olbrzymie odszkodowania wojenne oraz specjalna konwencja handlowa miała Francję gospodarczo uzależnić od Niemiec. Belgia, pozbawiona swych fortec w Antwerpii, Leodium i Verviers, „które anektowałyby Prusy”, przekształciłaby się w państwo wasalne, a jej wybrzeże morskie znalazłoby się pod wojskową kontrolą Niemiec. Luxemburg miał zostać włączony do Rzeszy jako jeden z krajów niemieckich. Uwieńczeniem tej grabieży miało być utworzenie środkowoeuropejskiego związku gospodarczego (Mitteleuropa), obejmującego Francję, Belgię, Holandię, Danię, Austro-Węgry, Polskę (tak!), Włochy, Szwecję, Norwegię. „Ten związek [...] zachowując pozory równouprawnienia swych członków, znajdowałby się faktycznie pod niemieckim kierownictwem i zapewniłby Niemcom gospodarcze panowanie nad Europą”. Dopełnienie Mitteleuropy stanowić miała Mittelafrika - „środkowoafrykańskie imperium kolonialne pod zwierzchnictwem Niemiec”.[219]

Na drodze tych planów znalazłaby się wszakże Wielka Brytania, gotowa walczyć do upadłego w obronie swego własnego imperium kolonialnego i przeciwko czyjejkolwiek dominacji nad kontynentem europejskim. Należało więc poderwać również i jej mocarstwowe stanowisko. Temu służyć miała „święta wojna islamu” przeciwko Anglikom. Mówiąc słowami Wilhelma II: „Nasi konsulowie [...], agenci itp. muszą rozpalić cały świat muzułmański do dzikiego powstania przeciwko temu nienawistnemu, zakłamanemu, wyzutemu z sumienia narodowi kramarzy...”[220] To przeciwko wrogom na zachodzie. A na wschodzie? Tu przeciwnikiem głównym była Rosja, zapora na drodze Drang nach Osten. Bethmann-Hollweg pragnął „odepchnięcia jej od granic Niemiec” i pozbawienia całego zachodniego pogranicza, zamieszkałego „przez ujarzmione narody nierosyjskie”. Rozumiało się samo przez się, że miały one przejść pod władztwo niemieckie. Rozwijał tę myśl wybitny polityk niemiecki, Matthias Erzberger, głowa partii katolickiej, wysuwając jako jeden z celów wojny „wyswobodzenie nierosyjskich narodowości z jarzma moskiewskiego i utworzenie autonomicznych krajów [...] pod wojskowym zwierzchnictwem Niemiec i, być może, w ramach unii celnej...” Tak osiągnie się „odepchnięcie Rosji od Bałtyku i Morza Czarnego”.[221] W wytworzoną pustkę wkroczą Niemcy. Droga na wschód stanie otworem. Północne ramię olbrzymich kleszczy, ujmujących Bliski i Środkowy Wschód po z dawna wytyczonej osi Berlin-Bagdad... Cele wojenne zbiegały się tu z doraźnymi potrzebami strategicznymi. „Wzniecenie powstania nie tylko w Polsce, ale także na Ukrainie - pisał dnia 11 sierpnia 1914 roku za aprobatą kanclerza minister spraw zagranicznych Rzeszy, von Jagow, do posła niemieckiego w Wiedniu, Tschirschky’ego - wydaje nam się ważne z dwóch powodów: 1 - jako środek walki z Rosją; 2 - na wypadek pomyślnego zakończenia wojny uważamy za celowe utworzenie szeregu państw buforowych pomiędzy Rosją a Niemcami i Austro-Węgrami, ażeby zmniejszyć nacisk rosyjski na Europę, a Rosję odrzucić daleko na wschód”.[222] Czyż nie uderzająca zbieżność z koncepcjami Piłsudskiego, strategicznymi i politycznymi? Tak dalece uderzająca, że narodowi demokraci (Stanisław Głąbiński) będą pomawiać go o plagiat. Zarzut niesłuszny, zważywszy datę memoriału tokijskiego o lat dziesięć wcześniejszą i memoriału Kukiela (plany powstańcze) sprzed lat dwóch. Myśl Piłsudskiego i myśl twórców niemieckich planów hegemonii światowej biegła po prostu równoległym torem, niezależnie od siebie. Piłsudski nie znał co prawda tajnych memoriałów Bethmanna-Hollwega i Erzbergera, ale znajdowały one tak żywe odbicie w ówczesnej literaturze politycznej Niemiec, że nie mogły mu być obce. I urzeczony tą równoległością koncepcji mniemał, iż stwarza ona płaszczyznę porozumienia, kompromisu i współdziałania. Popełnił największą z dotychczasowych omyłek politycznych. Złudzony powierzchowną analogią swych i niemieckich poglądów na problem rosyjski, nie dostrzegał, co się kryło pod ich powłoką. Niemcy tymczasem po zredukowaniu Francji i Rosji do podrzędnej roli i po wyeliminowaniu wpływów brytyjskich zamierzali przeobrazić kontynent w Imperium Germanum, zwasalizowane politycznie, kontrolowane wojskowo, eksploatowane gospodarczo. Rzesza wilhelmowska była po prostu prekursorem hitlerowskiego Neuordnung. A na odcinku planów wschodnich stwierdza Geiss - „narodowi socjaliści mogli się słusznie uważać za prawowitych spadkobierców i wykonawców Wszechniemców. Fantastyczne sny Hitlera o imperium esesowskim na podbitym, ujarzmionym i zgermanizowanym Wschodzie były w końcu niczym innym, jak zmodernizowanym wariantem pomysłów Waterstrada i Leziusa z lat 1914-1918”.[223] Ci dwaj ideologowie pangermanizmu kształtowali pojęcia i wyobrażenia polityczne swych rodaków, wybiegając myślą w daleką przyszłość. Dla Waterstrada wojna światowa „była koniec końców walką ras”. Germanie starli się tu z Romanami, Anglosasami i Słowianami, którzy zatracili swój „aryjski charakter”, mieszając się z Mongołami i Finami (Finowie awansowali do roli

„Aryjczyków” dopiero w drugiej wojnie światowej, pospołu z Japończykami...).[224] Czego w tym obłąkanym świecie pangermanizmu szukać mógł ruch wyzwoleńczy małego narodu? Czego spodziewał się po nim polityk polski? A zwłaszcza polska „lewica niepodległościowa”? Bo do sprawy polskiej pangermanizm i imperializm niemiecko-pruski miał podejście zupełnie wyjątkowe. Inne niż do wszystkich pozostałych narodów Europy. Trzon ówczesnych Niemiec i siłę napędową niemieckiego imperializmu stanowiły Prusy. A państwo pruskie zbudowane było po prostu na ziemiach polskich. Stanowiły one połowę jego obszaru. I to tę połowę, która była kolebką Prus i ojczyzną sił społecznych, nadających temu państwu rozpęd i kierunek ekspansji. Tu przede wszystkim była siedziba junkrów pruskich, stąd wywodził się kwiat pruskiej kasty wojskowej i biurokratycznej i tu brał początek Drang nach Osten. A ziemie polskie zaboru rosyjskiego leżały na szlaku dalszej ekspansji ku wschodowi. Dlatego zwycięskie Prusy i niepodległa Polska wykluczały się nawzajem. Dla obu na raz - nie było miejsca pod jednym niebem. Niepodległa i zdolna do istnienia Polska powstać mogła tylko w wyniku zupełnego rozgromienia Prus i sprusaczonych Niemiec. Albo w wyniku rewolucji, która zniweczyłaby cały układ społeczny i kształt historyczny państwa pruskiego.[225] Zapatrzony w swą „wojnę przeciwko Rosji” Piłsudski nawet nie domyślał się tej oczywistej prawdy. Nie trafiała w ogóle do jego świadomości. Wskutek tego cała jego koncepcja niepodległościowa była tragiczną pomyłką. Szukał oparcia u największego wroga niepodległości Polski. Rozumieli tę prawdę natomiast aż nadto dobrze sternicy polityki pruskiej i niemieckiej. Dlatego tradycyjny nakaz pruskiej racji stanu brzmiał: żadne rozwiązanie sprawy polskiej nie jest dobre, nie należy jej w ogóle tykać. „W jakikolwiek sposób próbowalibyśmy rozwiązać kwestię polską pisał feldmarszałek von Hindenburg - zawsze Prusy-Niemcy byłyby stroną poszkodowaną i musiałyby zapłacić polityczne koszta [...] Ze wszystkich politycznych i wojskowych rozważań wypływała nauka, by sprawy polskiej nie tykać, a przynajmniej ją odwlec”.[226] Jego uczeń, a twórca powojennej Reichswehry, generał Hans von Seeckt, potwierdzał: „Istnienie państwa polskiego jest nie do zniesienia i nie do pogodzenia z życiowym interesem Niemiec”. Bismarck uważał to za jeden z kanonów polityki niemieckiej. Przestrzegał swych rodaków przed konfliktem z Rosją, bo wtedy sprawa polska wyłoniłaby się nieuchronnie. Ale w polityce Niemiec wilhelmowskich awanturnictwo wzięło górę nad wstrzemięźliwym i rozsądnym imperializmem „Żelaznego Kanclerza” i wskazania jego poszły w kąt. Wplątały się Niemcy w wojnę dwufrontową, której kazał unikać jak ognia. A z chwilą jej wybuchu - wbrew i mimo swej woli politycy niemieccy stanęli w obliczu kwestii polskiej. Stała się dla nich istną kwadraturą koła, jedno rozwiązanie było gorsze od drugiego. Ale wojska niemieckie i austro-węgierskie zajęły Kongresówkę i coś trzeba było z tą zdobyczą zrobić. Epigoni szkoły bismarckowskiej radzili powrót do status quo ante bellum. Zwrócić po wojnie Kongresówkę Rosji, ograniczając się do niezbędnych „korektur granicznych” natury strategicznej. Ostrzegali, że każde inne rozwiązanie skłóci Rosję z Niemcami na dobre. Dopóki łudzono się w Berlinie możliwością odrębnego pokoju z Rosją, ta myśl miała swych zwolenników w kołach miarodajnych. Upadła wszakże z chwilą rozwiania się nadziei na oderwanie Rosji od koalicji. Nigdy zresztą nie była szczególnie popularna. Oznaczała bowiem zrezygnowanie ze zdobyczy wojennej, wyrzeczenie się głównego celu na wschodzie: rozbicia i rozczłonkowania Rosji,

„odepchnięcia jej od granic niemieckich”, zamykała po prostu perspektywę Drang nach Osten. Z tych samych względów nie odpowiadała kołom wielkoniemieckim koncepcja rozwiązania austro-polskiego. Przyłączenie Kongresówki do Galicji sprawiłoby, że Austro-Węgry znalazłyby się na szlaku ekspansji niemieckiej. Do Austro-Węgier zaś nie można było mieć zaufania. Okazały się sojusznikiem słabym, małodusznym, niepewnym. Skupienie nadmiernej liczby Polaków pod berłem habsburskim naruszało równowagę narodowościową monarchii naddunajskiej i mogło łacno podkopać hegemonię tamtejszych Niemców. A zresztą zdobytych siłą niemieckiego oręża ziem nie odstępuje się nikomu. Z tych wszystkich względów należało rozwiązanie austro-polskie odrzucić. Wprawdzie do wiosny roku 1916 Wiedeń żył w przeświadczeniu, iż ma zgodę Berlina na aneksję Kongresówki, lecz w kwietniu tego roku kanclerz Bethmann-Hollweg w brutalnej formie poinformował swego austriackiego kolegę, że należy się pożegnać z tą myślą. Znacznie bardziej odpowiadała celom wojny na wschodzie „Randstaatenstrategie” - strategia tworzenia państewek buforowych na pograniczu rosyjsko-niemieckim. Naturalnie pod protektoratem i ścisłą kontrolą Niemiec. Dojrzewały już projekty kreowania Wielkiego Księstwa Kurlandzkiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zarysowywały się koncepcje „samodzielnej Ukrainy”. W tym układzie było również miejsce na satelickie państewko polskie. Ale, jak wiemy, sprawa polska budziła w Prusach i Niemczech szczególne opory. Konsekwentni rzecznicy Drang nach Osten i orędownicy pangermanizmu wzdragali się przed myślą o jakimkolwiek polskim tworze państwowym. Nawet najbardziej skrępowanym i uzależnionym. Woleli już aneksję całego Królestwa Kongresowego przez Prusy. To jednak potroiłoby liczbę ludności polskiej w granicach państwa pruskiego, wzmocniło tamtejszy żywioł polski do tego stopnia, że wszelkie nadzieje na rychłą i całkowitą germanizację stałyby się iluzoryczne. Cała „Ostmarkenpolitik”, zmierzająca do wynarodowienia Polaków w zaborze pruskim, znalazłaby się pod znakiem zapytania. Odpowiedzią na tę trudność byłaby masowa akcja wysiedleńcza. Hasła „brać ziemię bez ludzi” i Flurbereinigung” - oczyszczenia gruntu pod kolonizację niemiecką jednały sobie już w kołach wszechniemieckich i hakatystowskich coraz więcej zwolenników. Ale ówczesne państwo pruskie nie było zdolne do podjęcia akcji wysiedleńczej na tak gigantyczną skalę - w grę wchodziło od 12 do 15 milionów ludzi. Dopiero następny, hitlerowski, paroksyzm gorączki imperialistycznej stworzył po temu warunki. Jeżeli jednak nie aneks ja całej Kongresówki, to może przynajmniej jej części? Wtedy i problemy ludnościowe układałyby się w innej skali. Zamiar zagarnięcia części ziem polskich zaboru rosyjskiego, czyli dokonania tak zwanych „korektur granicznych” (w literaturze niemieckiej utarł się termin „der polnische Grenzstreifen” - polski pas pograniczny), znalazł poparcie olbrzymiej większości Niemców - z wyjątkiem skrajnej lewicy socjalistycznej. Spór dotyczył jedynie zakresu tych „korektur” i metod ich realizacji. Motywowane względami strategicznymi, politycznymi i gospodarczymi, „korektury” te nie dotyczyły bynajmniej „pasa pogranicznego”, jak to skromnie określała strona niemiecka. Rozmaite wysuwane tu warianty aneksyjne wahały się od 30 do 60 tysięcy kilometrów kwadratowych. A to oznaczało nie żadną „korekturę”, lecz zabór od jednej czwartej do połowy obszaru Królestwa. Dla porównania dodajmy, że obszar Alzacji i Lotaryngii - przedmiot konfliktu francusko-niemieckiego - wynosił wszystkiego 15 tysięcy kilometrów kwadratowych. Zaborcze zamiary Niemców nie były tajne Piłsudskiemu. Był o nich poinformowany przez Jodkę, który w liście z dnia 25 listopada 1915 roku donosił z Berlina: „Prawie wszyscy, którzy mówią o Polsce niezależnej lub złączonej z Galicją, zapowiadają uregulowanie granic. Starałem się zbadać, co ludzie pod tym rozumieją. Zwykle spotykałem się ze zdaniem, że linia Narwi powinna

być niemiecką. Otóż linia Narwi są to twierdze od Modlina do Łomży, dalej Osowiec i Grodno. Aneksja takich przestrzeni pociągnie za sobą aneksję guberni płockiej, a w skutkach i Kujaw oraz Kieleckiego [...] inne punkty, na które zwracają uwagę «wyrównujący granicę», to Zagłębie z węglem, Suwałki z Litwinami i Łódź z Niemcami”.[227] Jodko był zupełnie nieźle zorientowany. Takie były istotnie zamiary niemieckie. Nie tu miejsce na omawianie wszystkich wariantów proponowanych „korektur”.[228] Ich kształt i rozmiar wahał się w zależności od poglądu na losy reszty ziem Królestwa. Wciąż jeszcze pozostawała do rozstrzygnięcia sprawa, co uczynić z ziemiami nie objętymi aneksją. Po odrzuceniu koncepcji zwrócenia ich Rosji, oddania Austrii bądź całkowitej aneksji niewiele pozostawało dróg do wyboru. Narzucało się właściwie już tylko jedno rozwiązanie: stworzenie z okrojonego obszaru Królestwa państewka wasalnego w ramach „Randstaatenstrategie”. Ale opinia niemiecka nadal odnosiła się do tej koncepcji nieufnie i wrogo. Trzeba było bodźca nie lada, by ten opór ostatecznie przełamać. Takim bodźcem mogły być tylko racje wojskowe. I one ostatecznie zdecydowały. Racje wojskowe miały ogromny wpływ na poglądy i decyzje Niemców w sprawie polskiej przez cały czas wojny. Już w pierwszych tygodniach sztabowcy niemieccy snuli plany wyzyskania polskiej irredenty w Królestwie dla odciążenia frontu zachodniego, gdzie toczyły się decydujące boje przeciw Francji. Wtedy to koncepcje powstańcze Piłsudskiego zbiegły się z założeniami strategicznymi Niemców i zyskały ich poparcie. Teraz po raz drugi kalkulacje sztabowe Niemców stwarzały sytuację, w której polska siła zbrojna mogła zaważyć na przebiegu i wyniku działań wojennych. Strategia schlieffenowska zawiodła i wojna przekształciła się w wojnę pozycyjną. Fronty zakrzepły w linie okopów, ciągnących się tysiącami kilometrów. W połowie 1916 roku Niemcy mieli do obsadzenia około 1 700 kilometrów frontu, Austro-Węgry - około 900 kilometrów, Rosjanie trzymali front długości około 1 200 kilometrów, Francuzi - 500, tyleż Włosi, Anglicy około 300. Wojna pozycyjna wymagała armii, których liczebność przekraczała wszelkie wyobrażenia. Dla ich uzbrojenia, wyposażenia i zaopatrywania w amunicję trzeba było uruchomić olbrzymi przemysł wojenny. Zużycie rezerw ludzkich osiągnęło nie znane w historii rozmiary. Do obsadzenia 1 kilometra frontu Niemcy potrzebowali przeciętnie na Zachodzie 2 500 żołnierzy, na Wschodzie - około 1 800. Ich armie w polu liczyły z górą 4 miliony ludzi, armie Austro-Węgier - przeszło 2 miliony.[229] Każda próba przełamania tych wkopanych w ziemię pozycji pochłaniała hekatomby ofiar. Rok 1916 był pod tym względem szczególnie okrutny. Walki pod Verdun i nad Sommą, ofensywa rosyjska na Wołyniu, przystąpienie Rumunii do koalicji zdrenowały rezerwy ludzkie państw centralnych. Zbliżał się kryzys potencjału ludzkiego, którego dno przewidywano w państwach centralnych pod koniec roku 1916. W przeciwieństwie do tego, koalicja liczyć mogła od połowy roku 1917 na stały przyrost potencjału ludzkiego. Rezerwy ludzkie państw centralnych zmniejszałyby się natomiast coraz bardziej. Widmo tego kryzysu nękało sztab niemiecki, narzucając konieczność szukania nowych źródeł rekruta i siły roboczej. Pod tym względem Królestwo stanowiło jedyny w swoim rodzaju rezerwat. Rosjanie nie zdążyli tu przeprowadzić całkowitej mobilizacji, a od chwili zajęcia kraju przez państwa centralne dojrzały dwa nowe roczniki. Przeprowadzony przez władze niemieckie spis ludności ujawnił w Królestwie 1 400 000 mężczyzn w wieku odpowiednim do służby wojskowej. Powołanie milionowej armii polskiej mogło odwrócić od Niemiec widmo kryzysu rezerw ludzkich. Posłana na front wschodni, armia ta zwolniłaby stamtąd około trzydziestu dywizji niemieckich. Przerzucone na zachód - pozwoliłyby wreszcie Niemcom stworzyć

konieczną siłę uderzeniową do podjęcia decydującej ofensywy przeciwko koalicji. Niemcy byli pewni, że raz przełamawszy front nieprzyjacielski, zdołają rozgromić przeciwnika. Milion żołnierzy polskich mógł tedy rozstrzygnąć o zwycięstwie lub klęsce Niemiec. Walor miliona polskich rekrutów znany był dobrze politykom polskim. Aktywiści obu obrządków - austriackiego i niemieckiego - traktowali potencjał ludzki Królestwa jak wiano, które mogli wnieść do upragnionego związku z Wiedniem bądź Berlinem. Używali tego „miliona rekrutów” jako przynęty, która miała skłonić właściwe czynniki austriackie lub niemieckie do powzięcia decyzji w sprawie polskiej. Już w grudniu 1915 roku Władysław Sikorski i Tytus Filipowicz, działając z ramienia Departamentu Wojskowego NKN, złożyli w Wiedniu memoriał pt. „Ile materiału żołnierskiego posiada Królestwo i jak go uruchomić?” Zalecali utworzenie w Warszawie Rządu Narodowego, który swym autorytetem firmowałby pobór Polaków do wojska. Legiony miały stanowić kadrę tej armii, przeznaczonej na front wschodni. Memoriał pozostał bez echa, choć NKN-owski Dziennik Narodowy poparł go artykułem wołającym o szybkie wyzyskanie tego rezerwuaru ludzkiego, który się „dziś w Królestwie bezpowrotnie marnuje”. W tym samym mniej więcej czasie wystąpił ze sprawą miliona rekrutów warszawski CKN. Utworzona przez Piłsudskiego organizacja zwracała się wszakże pod innym adresem. Memoriał jej skierowany był do Berlina, na ręce Theodora Lewalda, dyrektora departamentu w tamtejszym Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Tego samego, z którym o rok wcześniej prowadzili rozmowy Jodko i Sikorski. Memoriał wskazywał na fakt wyczerpywania się niemieckich zasobów ludzkich i uwypuklał rolę, jaką w tej sytuacji odegrać mógł świeży żołnierz polski. W czerwcu 1916 roku wrócił raz jeszcze do tej sprawy Tytus Filipowicz, naonczas działacz PPS Frakcji, zawsze bliski Piłsudskiemu. Tym razem na łamach wydawanych w Berlinie przez zwolenników orientacji niemieckiej Polnische Blätter. Artykuł swój pt. Die militärfähige Bevölkerung des Königreichs Polen (Zdolna do służby wojskowej ludność Królestwa Polskiego) kończył wymowną konkluzją: „A więc milion zdolnych do służby wojskowej mężczyzn - oto jest rezerwa Polski”.[230] Czyż nikt nie zechce się tą rezerwą zainteresować? Niemcom nie trzeba było aktywistycznych memoriałów, by się rozeznać w sytuacji. Szef niemieckiego Sztabu Generalnego, generał von Falkenhayn, jeszcze we wrześniu 1915 roku pisał do kanclerza: „Objawy wyczerpania armii niemieckiej stają się coraz wyraźniejsze, należy zatem w Polsce stworzyć dla niej nowy rezerwuar rekruta. Żołnierze polscy, wyszkoleni w ciągu zimy przez niemieckich instruktorów, będą mogli skutecznie stawić opór armii rosyjskiej”. Falkenhayn rozumiał wszakże, że przy istniejących w Królestwie nastrojach pobór nie jest możliwy.. Wysunął tedy projekt rzucenia Polakom obietnicy wskrzeszenia w jakiejś formie państwa polskiego, by zjednać sobie ich zaufanie. Ale dopiero w lipcu 1916 roku ta myśl zakiełkowała w sferach miarodajnych, gdy podjął ją na nowo generał Ludendorff. Przerażony załamaniem się Austriaków podczas ostatniej ofensywy rosyjskiej, pisał do ministra spraw zagranicznych: „U Austriaków świński chlew. A Polak jest dobrym żołnierzem. Stwórzmy Wielkie Księstwo Polskie z Warszawy i Lubelskiego, a zaraz potem polską armię pod dowództwem niemieckim”. Rozumiał, że pomysł ten wzbudzi sprzeciw wśród Niemców, sam zresztą miał tu wewnętrzne opory. Próbował je rozwiać argumentem ostatecznym: „Może to być niezbyt wygodne politycznie, ale racja ta ginie wobec idei zwycięstwa, które chcemy i musimy osiągnąć”.[231] Ludendorff znalazł sojusznika w osobie generalnego gubernatora warszawskiego, von Beselera.

Nieprzeciętna to postać wśród niemieckiej generalicji tamtej wojny. Wychowanek wielkiego Schlieffena, przewidziany był przezeń na przyszłego szefa Sztabu Generalnego. Na przeszkodzie stanęło wszakże Beselerowi mieszczańskie pochodzenie. Pruska kasta wojskowa, niezwykle ekskluzywna, krzywo patrzyła na oficerów „plebejskiego” chowu. I choć z inicjatywy Schlieffena Beseler otrzymał tytuł szlachecki, choć brat jego był ministrem sprawiedliwości Rzeszy, intrygi dworskie zamknęły mu dostęp do najwyższego szczebla kariery wojskowej. Wcześnie zemerytowany, wrócił do czynnej służby po wybuchu wojny. I od razu zabłysnął jako zdobywca dwóch „niezdobytych twierdz”: Antwerpii i Modlina. Do Warszawy, na stanowisko generalnego gubernatora Królestwa, poszedł wprost spod Modlina, w sierpniu 1915 roku, z inicjatywy Falkenhayna. Wjechał do miasta czwórką białych koni - zdobycznym zaprzęgiem króla belgijskiego. Używał go przy wszystkich oficjalnych okazjach. Rządził Królestwem jak trwałą zdobyczą, przeświadczony, że powinno na zawsze pozostać w strefie niemieckich wpływów. Był przeciwny zwróceniu go Rosji, równie wrogi rozwiązaniu austro-polskiemu. Łączył żelazną rękę z niejaką umiejętnością politycznego myślenia - rzadki dar u pruskiego generała, choć tylu z nich próbowało politykować. Skłaniał się od początku ku myśli, że stworzenie z Królestwa jakiegoś państewka buforowego, przywiązanego na stałe do Rzeszy, byłoby najszczęśliwszym wyjściem z sytuacji. Liczył, że da się to połączyć z doraźnymi korzyściami militarnymi. Mniemał, że wystarczy stworzyć Polakom jakieś pozory niezawisłości politycznej, by Królestwo mogło natychmiast wystawić trzy do pięciu pełnowartościowych dywizji. Hindenburg twierdzi, iż przyrzekał mu milion rekruta polskiego za rok. Beseler zaangażował się w tę sprawę bardziej niż którykolwiek z pruskich generałów. Był jej adwokatem w Berlinie i Kwaterze Głównej. Szukał też zwolenników wśród Polaków, nawiązał kontakty polityczne ze Studnickim, czynił szereg gestów wobec społeczeństwa polskiego, tolerował działalność polityczną sprzyjających państwom centralnym ugrupowań. Nie przeszkadzało mu to w realizowaniu polityki brutalnej eksploatacji okupowanego kraju. Wywiózł zeń maszyn i surowców za miliardy marek w złocie, ludność nękał rekwizycjami, ogołocił kraj ze środków żywnościowych, roztoczył nad nim gęstą sieć policyjnej kontroli. Mimo wszystko nie dowierzał Polakom. „Nie ufam Polakom” - pisał do żony w październiku 1915 roku. Uważał zresztą, że nie dojrzeli do samodzielnego rządzenia się i pragnął roztoczyć nad krajem długotrwałą kuratelę niemiecką. Władza w kraju powinna pozostać w rękach Niemców przynajmniej do końca wojny, powoli tylko i stopniowo można będzie tworzyć polskie instytucje państwowe. Był zdania, że „Niemcy muszą owładnąć całą Polską”. Temu miały przede wszystkim służyć odpowiednie „korektury graniczne”. Szedł tu bardzo daleko, jak na zwolennika „niezawisłości kraju”. Domagał się linii Warta-Bóbr-Narew, co pozostawiało po stronie niemieckiej Zagłębie Dąbrowskie, Częstochowę, Wieluń, Sieradz, Kalisz, Koło, Włocławek, Płock, Modlin, Pułtusk, Kolno, Augustów, Suwałki. Niemcy zagarnęłyby 30 000 kilometrów kwadratowych, granica biegłaby 50 kilometrów od Łodzi i 20 kilometrów od Warszawy. Zakładając w tej czy innej formie aneksję Kurlandii i Litwy, Beseler uważał, że w tych warunkach Niemcy będą w stanie roztoczyć skuteczną kontrolę militarną i polityczną nad przyszłym „państwem polskim”. „Posiadanie linii Bóbr-Narew - pisał 23 lipca 1916 roku w jednym ze swych memoriałów do cesarza - stanowi rękojmię owładnięcia całą Polską (podkr. oryginału), ponieważ zakładając, iż przyszła granica niemiecka biec będzie wzdłuż Warty, Polska lewobrzeżna będzie całkowicie kontrolowana z pogranicznych prowincji niemieckich”.[232] Z tymi więc „korekturami” Beseler godził się na buforowe państewko polskie. Propozycje Ludendorffa trafiły na podatny grunt. Beseler, choć w wielu szczegółach różnił się poglądami od Ludendorffa, poparł jego projekt wystawienia armii polskiej za cenę jakiejś proklamacji samodzielnego państewka. Również i sztab austriacki przychylał się teraz do tej myśli. Po klęsce

na Wołyniu, Conrad von Hötzendorf, za pośrednictwem swego przedstawiciela w Warszawie, pułkownika Paiča, naglił Beselera, by czym prędzej sięgnąć do polskiego rezerwuaru ludzkiego. Beseler zaś ręczył, że proklamacja „samodzielnego Królestwa” będzie kluczem do tego rezerwuaru i polskie dywizje rychło staną u boku Niemców. Racje wojskowe łamały wszelkie opory. „Jakże mogłem w naszym położeniu wojennym napisze potem Hindenburg - wziąć na siebie odpowiedzialność za odrzucenie tak stanowczo zapowiadanej pomocy? Skoro jednak raz zdecydowałem się ją przyjąć, to nie należało tracić czasu, aby już z początkiem kampanii wiosennej jako tako wyszkolony żołnierz polski mógł się znaleźć na pierwszej linii frontu”. Najważniejszą rzeczą jest zwycięstwo. „A potem - dodawał znacząco - niechaj się już zwycięskie Niemcy z tą raz podniesioną kwestią polską załatwią”.[233] Postawa Hindenburga i Ludendorffa była czynnikiem rozstrzygającym. Objęcie przez nich naczelnego dowództwa (tzw. trzecie dowództwo naczelne, po Moltkem i Falkenhaynie) przyspieszyło ostateczną decyzję. W rozmowach wiedeńskich 11 i 12 sierpnia 1916 roku Niemcy wymuszają na swych austro-węgierskich sojusznikach zgodę na kreowanie „Królestwa Polskiego”. A 18 października w Wielkiej Kwaterze Głównej w Pszczynie, w obecności kanclerza Bethmanna-Hollwega, ministra spraw zagranicznych Jagowa, feldmarszałka Hindenburga, generałów Ludendorffa i Beselera ze strony niemieckiej, a ministra Buriana i feldmarszałka Conrada von Hötzendorfa z austriackiej zapada postanowienie szybkiego działania i ustalony zostaje tekst proklamacji. Niemcy nie zapominają wszakże o „korekturach granicznych”. Informują o nich ogólnikowo swych austriackich kontrahentów, którzy i na to wyrażają zgodę, zastrzegając się tylko, by aneksje „nie czyniły wrażenia czwartego rozbioru Polski”. W rzeczywistości plany aneksyjne w „pasie pogranicznym” są nowym podziałem kraju. Liczne projekty „korektur” sprowadzają się teraz mniej więcej do propozycji Beselera - obejmują więc trzydzieści kilka tysięcy kilometrów kwadratowych z ludnością około trzech i pół miliona. Oznacza to, że nowe „Królestwo Polskie” rozciągać się będzie na obszarze niespełna 100 tysięcy kilometrów kwadratowych, a więc będzie o jedną trzecią mniejsze od napoleońskiego Księstwa Warszawskiego. Pozbawione wszelkich bogactw naturalnych, poddane kontroli wojskowej i politycznej Niemiec, uzależnione od nich gospodarczo, wegetować miało jako rolniczy Hinterland Rzeszy. Ale i to jeszcze nie wystarczało twórcom tego dziwoląga. W kilka tygodni po akcie 5 listopada, 23 grudnia 1916 roku, Hindenburg wystąpił o nową „korekturę”. Zażądał całkowitego zaryglowania Królestwa od wschodu! „Doświadczenia z Polską - pisał do kanclerza - stwarzają konieczność otoczenia jej niemiecką obręczą i zredukowania do minimum ewentualnej przyszłej granicy polsko-rosyjskiej.” Aneksja Białegostoku i Brześcia nad Bugiem miała zamknąć tę obręcz. Telegraficzna zgoda kanclerza na tę nową „korekturę” nadeszła 4 stycznia 1917 roku.[234] Sen aktywistów o „ekspansji na wschód” rozpływał się w nicość. Ale przecież ta obręcz miała być czysto niemiecka. 3 grudnia 1914 roku kanclerz Rzeszy Bethmann-Hollweg, rozmawiając z premierem bawarskim, Hertlingiem (późniejszym kanclerzem Rzeszy), wtajemniczył go w zamysł „regulacji granicy” Królestwa i „wyewakuowania” z anektowanego terytorium miejscowej ludności. Miała to być „niewielka korektura”, chodziło o „wąski pas pogranicza”. Ale z czasem rozmiary „korektury” rosły, a wraz z nimi rozmiary zamierzonej „ewakuacji”. Kanclerz zlecił przygotowanie odpowiednich projektów podsekretarzowi stanu, Arnoldowi Wahnschaffemu. Powołana została

za zgodą kanclerza komisja ekspertów. W skład jej weszli między innymi dwaj wysocy urzędnicy administracji pruskiej, nadprezydent Prus Wschodnich, von Batocki, i prezes regencji śląskiej, von Schwerin. Owocem prac komisji był szereg memoriałów. Wszystkie przewidywały wysiedlenie ludności polskiej i żydowskiej z terytoriów anektowanych w ramach „korektur granicznych”. Von Schwerin był znacznie wymowniejszy od swego kolegi. Jego memoriały uzasadniały zamierzone wysiedlenia „potrzebami niemieckiej kolonizacji na wschodzie”. „Naród niemiecki pisał - największy na kuli ziemskiej naród kolonizatorów, musi znowu zostać powołany do podjęcia wielkiego dzieła kolonizacji. Trzeba mu zapewnić rozszerzone granice, by mógł się wyżyć.” W tym celu właśnie Niemcy prowadzą wojnę i w tym celu muszą wyzyskać zwycięstwo. „Obecna wojna - głosił - stwarza sposobność, może ostatnią w dziejach, by Niemcy na nowo i w sposób rozstrzygający podjęły swą misję kolonizatorską na wschodzie.” Albowiem - Schwerin trafia tu w samo sedno problemu - „Rzesza niemiecka wspiera się nie na starych ziemiach niemieckiej kultury Południa i Zachodu Niemiec, lecz na ziemiach pruskich, położonych na wschód od Łaby”. Jej dalszy rozwój do roli mocarstwa światowego wymaga więc wielkich aneksji na wschodzie. Żąda zatem zagarnięcia Litwy i Kurlandii, a w Polsce szerokiego pasa o powierzchni co najmniej 33 000 km kwadratowych, od Suwałk, wzdłuż Bobru, Narwi, dolnej Wisły i Warty. Trzy miliony Polaków, Żydów, Litwinów i Rosjan - „element rasowo obcy” - należy stamtąd wysiedlić, by zrobić miejsce dla Niemców, którzy są „przede wszystkim narodem panów (ein Herrenvolk)”. Wtedy zaś - lirycznie pisał Schwerin - „na rozległych obszarach po tamtej stronie naszej wschodniej granicy wytryśnie życiodajne dla niemczyzny źródło na stulecia”.[235] Projekty znalazły uznanie w oczach kanclerza i rządu Rzeszy (choć potem wyparto się tego). Na ćwierć wieku przed Hitlerem aprobowali aneksję polskiego terytorium i masową akcję wysiedleńczą. W rozmiarach nie była o wiele mniejsza, aniżeli ta, którą podjął Hitler na terenach „wcielonych do Rzeszy” w roku 1940. I nie pozostała tylko na papierze. Pod koniec roku 1917 szef administracji cywilnej Generalnego Gubernatorstwa, von Kries, otrzymał polecenie rozpoczęcia „po cichu” wysiedleń Polaków i Żydów na wschód... Obręcz niemiecka zaczynała się zaciskać. Taka była geneza beselerowskiego Królestwa, które Józef Piłsudski nazwał wcieleniem „marzeń ojców i dziadów” o „niepodległości, rządzie i wojsku polskim”. I takie były intencje Niemców, z którymi teraz właśnie postanowił „pójść na drogę kompromisu”.

Surogat

Losy tego kompromisu były z góry przesądzone. Piłsudski wszakże traktował go bardzo poważnie. Gdy postanowił, że „gadać będziemy teraz tylko w Warszawie i tylko na nowych podstawach i gadać z Niemcami”, liczył na „lojalność za lojalność”. „W stosunku do Niemiec - mówił Baranowskiemu - stawiamy swe sprawy szczerze, bez ogródek i lojalnie oczekujemy faktów, jako dowodu takiego samego stanowiska Niemiec w odniesieniu do nas”.[236] Te słowa o „nowych podstawach” nie były pustym frazesem. Były komendant pierwszej brygady nauczył się wiele od czasu, gdy jako Komendant Główny Polskich Sił Wojskowych pociągnął ze swymi strzelcami w pole. Doświadczył bolesnych następstw niedoceniania układów politycznych. Zdawało mu się wtedy, że jest „swobodnym ptakiem od nikogo niezależnym”, a był igraszką w rękach austriackich generałów. Nigdy nie zapomniał upokorzeń doznanych przy tworzeniu Legionów ani daremnych prób ustalenia swej pozycji w Wiedniu. Starał się teraz wyciągnąć wnioski z gorzkich doświadczeń. Od demonstracyjnych gestów i niepodległościowych deklamacji postanowił przejść do polityki realnej. Nauczył się więc istotnie bardzo wiele. Nie nauczył się tylko jednego: rozumieć Niemców. I dlatego zaczął od „gadania z Niemcami”. Wyjaśniał więc Baranowskiemu: „Raz jeszcze pójdziemy na drogę kompromisu, tym razem z Niemcami. Ale na układach jasnych i wyraźnych...”[237] Piłsudski przystąpił tedy do układania się z Niemcami. Kompromis miał się opierać na określonych i uzgodnionych warunkach. A te warunki? „Wojsko i werbunek, choćby jak najszerszy, ale wojsko i rząd polski, któremu żołnierz nasz będzie podległy.”[238] A więc tym razem wojsko nie w oderwaniu od warunków politycznych, jak w sierpniu roku 1914, ani w oparciu, jak wtedy, o fikcję w rodzaju tajnego a nie istniejącego „Rządu Narodowego”, lecz wojsko podlegające rządowi polskiemu. Należy jednak od razu sprecyzować, co Piłsudski miał na myśli, mówiąc o „rządzie polskim”. Późniejsze „poprawki historyczne” wniosły tu wiele zamętu. Starano się w latach międzywojennych wytworzyć wrażenie, jakoby Piłsudski już wtedy, na przełomie lat 1916-1917, uzależniał tworzenie armii polskiej u boku Niemców od powstania autentycznej, suwerennej władzy polskiej. Że, słowem, za cenę polskiego rekruta pragnął uzyskać niepodległy byt państwowy. W istocie postulaty Piłsudskiego były bez porównania skromniejsze. Sformułował je zaraz po akcie 5 listopada, zwracając się do rektora Brudzińskiego z wyjaśnieniem swego „stosunku do zagadnień wojskowo-politycznych”. „Żołnierz - pisał - o ile nie jest najemnikiem, dla którego treścią jest kontrakt najemny, musi posiadać za sobą rząd, który mu wyznacza cele i metody, wyznacza wodzów i kierowników. Jest to tak konieczne, że jeśli czegoś podobnego nie ma, zjawia się gwałtowna potrzeba operowania choćby surogatami takiej politycznej reprezentacji”.[239] Takim właśnie surogatem gotów się był Piłsudski w danej chwili zadowolić: „O ile by Królestwo miało reprezentację polityczną, uznaną przez oba państwa okupacyjne, sprawa byłaby zupełnie rozstrzygnięta”.[240] Że tak właśnie pojmował Piłsudski zagadnienie „polskiej władzy”, świadczy fakt, iż skoro tylko Niemcy surogat taki w postaci Tymczasowej Rady Stanu powołali do życia przyjął niezwłocznie mandat jej członka. Prawdą jest, że wiele wysiłku poświęcił potem walce o rozszerzenie jej równych zeru kompetencji. Ale zakres maksymalnych żądań Piłsudskiego był niezmiernie wąski. W momencie największego napięcia konfliktu między Tymczasową Radą

Stanu a władzami okupacyjnymi, w maju 1917 roku, Piłsudski, domagając się „podania niezwłocznie in gremio do dymisji” na znak protestu przeciwko dotychczasowej polityce tych władz, stwierdzał równocześnie, iż „rozumie, że państwa centralne krwią swą opłaciły zdobycie polskiej ziemi przy niewielkim przelewie krwi samych Polaków, mają więc moralne prawo do urządzania naszego kraju”. Szanując w pełni „zrozumiałe i moralne” prawa zdobywców, domaga się jedynie utworzenia polskiego „Nebenregierung”. Interpretował zaś to dwuznaczne pojęcie jako „istnienie obok rządów okupacyjnych polskich organów wykonawczych”.[241] „Dążenie polityczne Polaków - mówił na posiedzeniu Tymczasowej Rady Stanu w dniu 1 maja 1917 roku polega obecnie na tym właśnie Neben-Regierung”.[242] Najdalej więc idący postulat Piłsudskiego w zakresie „polskiej władzy” w Królestwie zmierzał do utworzenia czysto wykonawczych organów polskich u boku rządów okupacyjnych, sprawujących rzeczywistą władzę w kraju. Ta powściągliwość przywódcy polskiej lewicy niepodległościowej w postulowaniu praw narodowych swego kraju płynęła z bardzo złożonych przyczyn. Piłsudski prowadził skomplikowaną grę polityczną z potężnym kontrahentem i świadomie szedł na kompromis. Unikał żądań, które z góry taki kompromis przekreślały. Ale obok doraźnego realizmu politycznego kierowały nim motywy znacznie głębsze. Piłsudski nie wierzył w dojrzałość polityczną swych rodaków. Uważał, że kraj nie dorósł do niepodległości i samodzielnego decydowania o swych losach. „Poważnymi przeszkodami w budowie państwa polskiego tłumaczył Stanisławowi Dzikowskiemu w wywiadzie dla Tygodnika Ilustrowanego - będzie nasza abnegacja państwowa i nasza apaństwowa kultura”. Niemcy, zdaniem Piłsudskiego, zdecydowanie górują tu nad Polakami. „Rozmawiając z niektórymi Niemcami - wyzna w tym wywiadzie Piłsudski - zawsze na to zwracałem uwagę, że we wzajemnych naszych stosunkach następuje spotkanie dwóch kultur odrębnych. Pomijając politykę i uczucia, jasnym jest, że z jednej strony staje [Rzesza?[243]] przeniknięta na wskroś państwową kulturą, z drugiej strony naród, który własnego państwa tak dawno nie posiadał, że wyrobił w sobie kulturę apaństwową.” Brzmią te słowa nieledwie jak przebitka opinii Beselera, który konsekwentnie odmawiał Polakom zdolności samodzielnego rządzenia się i uzasadniał tym konieczność roztoczenia nad nimi długotrwałej kurateli. Piłsudski mniemał jednak, że „rzecz jest do przezwyciężenia” i że „własną samodzielność naród nasz zdobyć musi za wszelką cenę”. Sceptycyzm jego wszakże sięgał bardzo daleko: „Parę pokoleń minąć musi, zanim stworzy się znowu państwowa kultura polska”.[244] Szczerzej i dosadniej wywnętrzał się na ten temat Piłsudski w poufnych rozmowach z Władysławem Baranowskim po akcie 5 listopada: „Trudno odszukać w tym społeczeństwie i uchwycić jakieś prawdziwe, istotne wartości moralne. Brak mu zaufania we własne siły [...] Brak zupełny tradycji historycznych [...] Stosunek do siły i zaborców cechuje służalstwo i gotowość do ustępstw”.[245] Polacy nie dojrzeli więc do samodzielnego i niepodległego bytu państwowego. Co gorsza, nie dojrzeli również do własnego wojska. Tworzeniu takiego wojska stoi na przeszkodzie „cywilizm społeczeństwa polskiego”. „Polska - wyjaśniał Piłsudski zaskoczonemu takim stawianiem sprawy Dzikowskiemu - jest najbardziej cywilnym narodem na świecie [...] O wojsku, o technicznych trudnościach i łatwościach budowania armii Polacy najmniejszego nie mają pojęcia”. Co najwyżej - są „doskonałym materiałem wojskowym”.[246] Jakże niebezpiecznie zbliża się tu tok myślenia Piłsudskiego do sposobu rozumowania Falkenhayna, Ludendorffa i Beselera! I oni widzieli w Polakach „doskonałego żołnierza”, ale absolutnie niezdolnego do zorganizowania własnej armii ani własnego państwa. Motywy tych postaw były oczywiście różne, ale wnioski uderzająco podobne.

Na kształtowanie się postawy Piłsudskiego wpływał niewątpliwie drastyczny konflikt z własnym społeczeństwem. Jego polityka współdziałania z państwami centralnymi natrafiała niezmiennie na powszechny sprzeciw. „Większość społeczeństwa polskiego - stwierdzał konserwatywny historyk i polityk, Michał Bobrzyński - nie chciała przyjąć oferty niemieckiej, bo nie chciała przyjąć państwa z ramienia mocarstw centralnych i wystawić wojska, które by po ich stronie walczyło”.[247] Niemcy byli równie świadomi tego stanu rzeczy. Pisał major Helfritz, siostrzeniec Beselera, a zarazem najbliższy jego współpracownik polityczny, do szefa Oddziału Politycznego w Kwaterze Głównej w Pszczynie, pułkownika Bartenwerffera, o próbach zjednania „niektórych polskich osobistości” dla akcji werbunkowej w Królestwie: „Widoki na udanie się tego są niewielkie. Przy bezgranicznej bowiem nieufności wobec wszystkiego, co pochodzi ze strony niemieckiej, i przy nieuleczalnym lęku każdego polskiego polityka przed własnymi rodakami, nikt nie ma odwagi zaangażować swojej osoby w naszej i jego własnej sprawie”.[248] Piłsudskiemu tej odwagi nie zbrakło. Ale za cenę głębokiego konfliktu z własnym społeczeństwem. Opór tego społeczeństwa wobec jego koncepcji politycznych traktował jako wyraz niedojrzałości politycznej, „apaństwowej kultury”, bierności, zaniku wartości moralnych, tchórzostwa, służalstwa wobec zaborcy. Rosyjskiego oczywiście. Rzecz bowiem charakterystyczna, że swej ugody z dwoma pozostałymi zaborcami nie podciągał pod tę kategorię. Czuł się więc upoważniony do samodzielnego działania, nawet wbrew i na przekór ogółowi. „W tym braku zbiorowej woli narodowej - mówił Piłsudski Baranowskiemu - w tej dezorientacji ogólnej [...] istnieje w Polsce jedna tylko wola uparta i przewidująca, czujna i nieustępliwa wola indywidualna Piłsudskiego [...] Jest w Polsce tylko jeden człowiek i jedna siła, Piłsudski, człowiek świadomy swej misji i swego celu, i jest już powstająca o nim legenda [...] Czym byłaby Polska w tej chwili, gdyby nie Piłsudski: martwą, bezwolną masą, popychaną przez wypadki, dostosowującą się i ulegającą przemocy jak i kopaną przez zaborców”.[249] Tak przemawia nie polityk, lecz charyzmatyczny wódz, czerpiący swój mandat nie z woli narodu, lecz z wyższych inicjatyw, przeświadczony o swej misji i o swej nieomylności w jej wypełnianiu. Taki wódz może czynić, co uważa za właściwe, nie oglądając się na zdanie zwykłych śmiertelników. I choć Piłsudski zapewnia Brudzińskiego, że „gdyby mi w czasie wojny rząd mój kazał czyścić buty, tobym to z całą nieumiejętnością czynił”[250] - nie wierzymy mu ani przez chwilę. Historia pokazała, gdy nastał już rząd polski, kto komu czyścił buty... Wtedy jednak jeszcze rządu nie było, nie było nawet owego „surogatu reprezentacji politycznej”, o który zabiegał Piłsudski. Tym bardziej czuł się uprawniony do działania według własnego osądu. Tym bardziej był przeświadczony, że w tym „pozbawionym zbiorowej woli narodowej kraju” on jeden potrafi wystawić armię i pokierować nią. Wierzył, że Niemcy są o tym równie głęboko przekonani, jak on sam. Że więc doceniając jego wyjątkową a niezastąpioną pozycję w kraju, powierzą mu z całą gotowością kierowniczą rolę w tworzeniu polskiej siły zbrojnej. Że zatem potrafi sobie zapewnić to stanowisko, o jakie próżno zabiegał u Austriaków. I to był najważniejszy warunek kompromisu, który pragnął zawrzeć z Niemcami. Jego wysłannicy od początku nalegali na to u władz okupacyjnych. W pierwszej po ogłoszeniu aktu 5 listopada rozmowie przedstawicieli CKN z Beselerem padło od razu nazwisko Piłsudskiego. Domagali się utworzenia „wydziału wojskowego” i powołania doń „osób cieszących się zaufaniem narodu, a przede wszystkim Józefa Piłsudskiego”. „Inteligencja polska a wraz z nią szerokie masy ludowe - oświadczyli Beselerowi - na czele polskiej siły zbrojnej

pragną widzieć Józefa Piłsudskiego”.[251] „W niezłomnym twórcy ruchu zbrojnego, w Józefie Piłsudskim - głosiła równocześnie odezwa CKN - mamy Wodza, w którego ręce może naród polski złożyć miecz swój z ufnością”.[252] „Nie ma wojska bez Piłsudskiego!” - brzmiały napisy na murach Warszawy, malowane po nocach rękami peowiaków. Sam Piłsudski zgłaszał swą kandydaturę w rozmowach z przedstawicielami władz okupacyjnych niemieckich i austriackich - i w licznych memoriałach, które im składał. W pierwszym memoriale dla Beselera - z 26 grudnia 1916 roku - powodzenie całej akcji werbunkowej uzależniał od „postawienia na czele ludzi popularnych i mających za sobą legendę”.[253] Takich ludzi było w Polsce mniej niż dwóch: Józef Piłsudski i koniec. Ten sam motyw powtarzał się w memoriałach dla austriackiego generał-gubernatora Kuka. Ale Piłsudski posunął się nieopatrznie jeszcze dalej. Pragnąc uwypuklić swą własną rolę na tle powszechnego polskiego marazmu, bierności i nieudolności, sięgał do arsenału argumentów, którymi okupanci posługiwali się przeciwko polskim żądaniom politycznym. W rozmowach z Kukiem i jego szefem sztabu, pułkownikiem Hausnerem, a potem w rozmowach z Beselerem akcentował z naciskiem bezwład społeczeństwa polskiego, jego zupełną polityczną bezwolność. Sytuację polityczną w Królestwie określił wobec pułkownika Hausnera jako „kompletny zastój życia politycznego”, a społeczeństwo polskie jako „amorficzną, całkowicie niewyrobioną i niezorganizowaną masę”. Przyrównał je do „lotnego piasku, który przesypuje się przez palce”.[254] Dosłownie powtórzył to w liście do Beselera z dnia 2 grudnia 1916 roku: „Polacy nie są zorganizowanym narodem, który kieruje się zdrowym rozsądkiem, są podobni raczej do kupy piasku, który porusza się tylko wtedy, gdy silny wiatr wieje w pożądanym kierunku”.[255] Beseler i Kuk widzieli w tym tylko potwierdzenie swych własnych negatywnych opinii o Polakach. Piłsudski zaś mniemał, że podnosi własną osobę w ich oczach. Ale Beseler miał na te sprawy pogląd ustalony. Przede wszystkim wychodził z założenia, że „cała kwestia polska obraca się nie wokół Polski, lecz wokół bezpieczeństwa i hegemonii Niemiec na wschodzie i dlatego ma przede wszystkim charakter czysto wojskowy”.[256] A spraw wojskowych nie powierza się dyletantowi i amatorowi, za jakiego Piłsudski w jego oczach uchodził. Z wysłannikami CKN mówił co prawda nader oględnie. Było to zaledwie na szósty dzień po akcie z 5 listopada i wielkorządca niemiecki nie chciał sobie nikogo zrażać. Nie chciał zresztą wyrzekać się bynajmniej współpracy Piłsudskiego. Wyjaśnił więc jego wysłannikom: „Wiem, kto jest Piłsudski. Jest to płomienny patriota i wielki organizator. Ale za daleko, panowie, idziecie, chcąc go widzieć na czele armii. Stanowisko takie wymaga wieloletniej praktyki i wieloletnich studiów technicznych. Niemniej współdziałanie jego w tworzeniu armii byłoby bardzo pożądane”.[257] W poufnych raportach Beseler już nie dyplomatyzował. Informując kanclerza o przebiegu swej rozmowy z Piłsudskim, pisał dnia 12 grudnia 1916 roku: „Ten nie pozbawiony zdolności, osobiście niewątpliwie odważny, ale niekarny i od poważnej wiedzy wojskowej bardzo chyba daleki dyletant wojskowy i demagog wywiera hipnotyczny wręcz wpływ na bliskie sobie koła [...] Tylko on może wojsko polskie zorganizować i prowadzić. Jest rzeczą jasną, że przy wadze kwestii wojska polskiego dla nas, nie możemy się zgodzić na dyletanckie igraszki...” Beseler nie jest tu skłonny do żadnych ustępstw, nie ma mowy o żadnym kompromisie. „Ponieważ to my jesteśmy bezspornymi panami kraju - kontynuuje - jego postępowanie, ściśle biorąc, kwalifikuje się jako zdrada stanu”.[258] I zastrzega sobie prawo wyciągnięcia w stosunku do Piłsudskiego właściwych konsekwencji, gdy właściwa po temu pora nadejdzie. O powierzeniu Piłsudskiemu kierowniczej roli w tworzeniu armii polskiej nie może więc być mowy. Niemcy są temu przeciwni od początku i konsekwentnie trwać będą przy swojej decyzji do końca. Na naczelnego wodza przyszłej armii polskiej desygnują Beselera i od tego postanowienia nie ma odwołania. Wszystko zatem, co Piłsudski czynił przez następne pół roku,

oparte było na urojeniach i złudzeniach, że można się po nich spodziewać „lojalności za lojalność”. W zasadniczej dla Piłsudskiego sprawie tworzenia wojska o kompromisie nie mogło być w ogóle mowy. Nie akceptuje też Beseler postulatu powołania rządu polskiego ani przyznania mu określonych uprawnień. „Kierowanie narodem - stwierdza jego mąż zaufania, major Helfritz, w cytowanym już raporcie dla Oddziału Politycznego Kwatery Głównej - i przeprowadzenie naszej woli można osiągnąć jedynie przez jednolity i silny rząd. Może on spoczywać tylko w niemieckich rękach”.[259] O poglądach swych w tej sprawie poinformował Beseler wysłanników Piłsudskiego, gdy przyszli doń jako delegacja CKN, by sprezentować swe żądania. Sformułowali je w trzech punktach: po pierwsze - utworzenie tymczasowego rządu polskiego; po wtóre - oddanie temu rządowi prawa samorozporządzalności w zakresie oświaty, spraw duchownych, sądownictwa, rolnictwa, początków skarbowości, robót publicznych, pracy, handlu i przemysłu. Punkt trzeci - znany nam już - dotyczył roli Piłsudskiego w wojsku. Wszystko zaś uzasadniane było utartym już argumentem: „Stworzenie tymczasowego rządu polskiego o jasno określonych kompetencjach rozwiałoby zrozumiałą nieufność mas...” Beseler jednak był nie przekonany. Nieufność mas? „To, co cesarz niemiecki i król pruski oświadczył przez usta swego generała, jest opoką, na której można budować nie tylko domy, ale i kościoły”. Proklamacja z 5 listopada powinna więc Polakom całkowicie wystarczyć. A rząd polski? „Trzeba iść powoli [...] Przez 125 lat byliście uciskani przez Moskali, nie macie stanu urzędniczego i odpowiednich ludzi [...] W tej chwili o spełnieniu waszych żądań trudno myśleć...” Główny postulat Piłsudskiego odparowany więc został zręcznie jego własnym argumentem o „apaństwowej kulturze”... Zresztą, cóż to są za sprawy, „co nie służą bezpośrednim celom wojny”, których przekazania rządowi polskiemu domagają się przedstawiciele CKN? „Panowie mylicie się, wskazując dziedziny, które nie służą potrzebom wojny. Np. szkolnictwo. W Niemczech i szkolnictwo tak zostało postawione, że służy wojnie”. Po tak wyczerpującym wykładzie poglądów niemieckich na losy polskie czasu wojny nie powinno było zostać miejsca na złudzenia. Ażeby zaś wątpliwości swych rozmówców ostatecznie rozproszyć i ustalić właściwą hierarchię w układzie rządzeni-rządzący, Beseler zmienił nagle ton: „Twarz mu poczerwieniała, w oczach zapaliły się złe błyski. - W ten sposób mówił dalej - może mówić państwo z państwem, gdy występują równe siły; a CKN, przyznacie to, Panowie, nie jest potęgą, która by mogła stawiać Niemcom postulaty. Tyle, co do rządu”.[260] Trudno nie przyznać Beselerowi, iż starał się rozwiać wszelkie iluzje u swych rozmówców. Odtąd mogli je żywić sami i krzewić wśród innych wyłącznie na własną odpowiedzialność. O rządzie polskim mowy więc również być nie mogło. Co innego surogat. Tu Beseler był bardziej wspaniałomyślny. Zapowiedział delegacji CKN: „W krótkim czasie powołana zostanie do życia Rada Stanu, której zadaniem będzie wyjaśniać potrzeby ludności i współdziałać z nami”.[261] Obietnicę musiał wypełnić szybciej, niż przypuszczał. Zabrali się bowiem Niemcy do sprawy wojska polskiego i werbunku z właściwą sobie niezręcznością i polityczną tępotą. 9 listopada 1916 roku na murach miast polskich ukazała się znowu odezwa „Do ludności Jeneralnych Gubernatorstw warszawskiego i lubelskiego”. I znowu opatrzona podpisami dwóch gubernatorów: von Beselera i Kuka: „Chcemy dać Wam Wojsko Polskie” - głosiła z nieporównanym taktem. Wprawdzie „zarząd nowego państwa waszego zachować musimy

tymczasowo jeszcze w naszych rękach” - tłumaczyli okupacyjni gubernatorzy - ale „stańcie przy nas jako ochotnicy i pomóżcie nam uwieńczyć zwycięstwo nasze...” Zaraz potem ukazały się przepisy o zaciągu ochotniczym i zawiadomienie, że biura werbunkowe otwarte zostaną 22 listopada. Wydana w kilka zaledwie dni po akcie 5 listopada bez porozumienia z jakimikolwiek czynnikami polskimi, bez uwzględnienia żadnego z postulatów polskich, odezwa podziałała jak lodowaty podmuch. Potwierdzała w pełni przestrogi tych, którzy w „manifeście dwóch cesarzy” widzieli tylko przynętę na polskiego rekruta. W świadomości ogółu kojarzyła się z niedawno wydanym rozporządzeniem „O zwalczaniu wstrętu do pracy”, na którego podstawie odbywała się branka na roboty do Niemiec. Nawet entuzjaści aktywizmu nie potrafili ukryć swego rozgoryczenia. Bezprzykładna głupota Niemców rzucała im kłody pod nogi. Prócz Studnickiego i jego Klubu Państwowców Polskich żadna grupa polityczna nie odważyła się podżyrować odezwy werbunkowej dwóch gubernatorów ani nawoływać do zaciągu. Wszystkie inne ugrupowania aktywistyczne zareagowały podobnie jak CKN: wojsko i werbunek, ale także rząd polski, Piłsudski jako wódz, Legiony jako kadra. Piłsudczycy postanowili wyzyskać ten moment dla skonsolidowania całego obozu aktywistycznego i uzyskania nań dominującego wpływu. Z inicjatywy CKN w dniu 15 listopada utworzona została w Warszawie Rada Narodowa jako zrzeszenie „stronnictw i działaczów politycznych, stojących na gruncie realizacji państwa polskiego, zapowiedzianej w akcie z dn. 5 listopada r. b.”.[262] Prócz CKN w skład Rady weszły grupy aktywistyczne - Stronnictwo Pracy Narodowej, Stronnictwo Radykalno-Narodowe, Zjednoczenie Postępowe, Liga Państwowości Polskiej - oraz niedawno nawrócona na aktywizm rozłamowa grupka narodowych demokratów pn. Stronnictwa Narodowego. Niezwłocznie po ukonstytuowaniu swego Wydziału Wykonawczego Rada wystąpiła do Beselera z obszernym memoriałem, w którym możliwość werbunku wiązała z uwzględnieniem znanych nam już postulatów politycznych i personalnych CKN. Ostrzegała, że w przeciwnym wypadku społeczeństwo zmuszone będzie „do zajęcia względem polityki mocarstw centralnych stanowiska wyczekującego”.[263] Beseler zrozumiał swój błąd już po kilku dniach. 18 listopada zapowiedział, że kadrą przyszłego wojska polskiego będą Legiony, i zgodził się, by pułki legionowe wkroczyły do Warszawy. 1 grudnia przyprowadził je tu nowy komendant główny, pułkownik Stanisław Szeptycki. Pod bramą triumfalną wzniesioną w Alejach Jerozolimskich oddziały II brygady przemaszerowały ku placowi Saskiemu. Gubernator warszawski, generał Ulrich von Etzdorf, wyjechał im konno naprzeciw. A generał Beseler na koniu witał je uroczyście na placu Saskim. Ale wśród ludności stwierdza Bobrzyński - „Legiony, które jako kadry armii polskiej przymaszerowały do Warszawy, nie wzbudziły powszechnego zapału”.[264] Tegoż dnia „Okkupationsgebiet” przemianowany został na „Verwaltungsgebiet Polen”. A jego mieszkańcy przeobrazili się z „poddanych rosyjskich” w „obywateli Królestwa Polskiego”. W tydzień później Beseler uczynił krok następny. Ukazało się rozporządzenie o powołaniu Tymczasowej Rady Stanu. „Surogat reprezentacji politycznej” zmaterializował się wreszcie. Niewątpliwie bardziej „surogat” niż „reprezentacja”, stwarzał jednak pozory, na których tak bardzo zależało aktywistom. Miała się składać Tymczasowa Rada Stanu z 25 członków - 15 z okupacji niemieckiej, 10 z austriackiej - mianowanych przez obu gubernatorów spośród ludzi, „którzy obeznani są z życzeniami i interesami narodu i mocą swego stanowiska powołani do reprezentowania wszystkich ziem i wszystkich kół zawodowych w obrębie obu JenerałGubernatorstw”. Jej działalność miała się ograniczać wyłącznie do roli organu opiniodawczego. A mimo to oddana została pod ścisły nadzór dwóch komisarzy rządowych i ich czterech

zastępców.[265] Rada była więc cieniem cienia reprezentacji politycznej, pozbawionym wszelkich realnych uprawnień, abstrakcyjnym ornamentem. Pozwolono jej debatować o przyszłych urządzeniach przyszłego państwa polskiego, bacząc pilnie, by nie naruszała w niczym absolutyzmu rządów okupanta. Piłsudskiemu zaproponowano mandat z okupacji austriackiej. Uznał Tymczasową Radę Stanu za wystarczający surogat rządu polskiego i spełnienie pierwszego warunku swego kompromisu z Niemcami. Mandat przyjął. Zaproszony na rozmowę zasadniczą przez austriackiego generalnego gubernatora Kuka w Lublinie, zjawił się tam w szarym mundurze legionowym bez dystynkcji, z orderem austriackiej Żelaznej Korony na piersi i czarną krepą na ramieniu - znak żałoby po zmarłym właśnie cesarzu Franciszku Józefie. Rozmowa obracała się wokół metod formowania armii polskiej. Piłsudski wyraził gotowość współdziałania. Gdy rozmowa zeszła na sprawy polityczne, zapytany, co sądzi o regencji w Nowym Królestwie, wyraził pogląd, że mianowanie regenta niewątpliwie ułatwi tworzenie wojska. Rozmowa skończyła się na przyjaznej nucie. Szerzej wypowiedział się Piłsudski na te tematy w rozmowie z pułkownikiem Hausnerem. Tu właśnie ujawnił cały swój sceptycyzm co do politycznej dojrzałości Polaków, owej „amorficznej, całkowicie niewyrobionej i niezorganizowanej masy” i „lotnego piasku”. Przewidywał ogromne trudności przy próbie pokierowania tą masą, albowiem „nieufność wobec mocarstw centralnych i ich zamierzeń jest niezmienna”, a „większość wciąż jeszcze wierzy w zwycięstwo Ententy”. Jeśli nawet przywódcy polscy byliby innego zdania, „opór, na jaki natrafią, będzie trudny do przezwyciężenia”. Zwłaszcza silny będzie ten opór w sprawie wojska, jeżeli użyte zostaną niewłaściwe metody, budzące podejrzenie, iż „nowa armia tworzona jest dla potrzeb państw centralnych”. Piłsudski zgodził się z pułkownikiem Hausnerem, że trudno o lepszych dla tej armii instruktorów aniżeli oficerowie niemieccy. Niemniej obawiał się, że ich obecność jeszcze bardziej poderwie zaufanie ludności. „Każdy musi podziwiać sprawność niemieckiej organizacji i niemieckiego żołnierza”, jednakże - stwierdzał - „zapowiedziane włączenie przyszłej armii polskiej do szeregów wojsk niemieckich wzbudziło ogromne sprzeciwy”. Byłoby złudzeniem przypuszczać, że „z Polaka z Kongresówki da się wykroić żołnierza na pruską modłę”. Piłsudski zalecał więc ogromną ostrożność przy tworzeniu armii. Wobec braku własnych polskich tradycji wojskowych, „które dawno już nie żyją”, należy wpierw obudzić w narodzie ducha wojskowego. Tego zaś może dokonać najlepiej „rząd narodowy, jeszcze lepiej popularny regent, nigdy jednak najbardziej nawet wymowne apele władz okupacyjnych”. Ale należy działać stopniowo, etapami. Najlepszym punktem wyjścia byłoby utworzenie organizacji paramilitarnych wśród młodzieży, które roznieciłyby w niej zamiłowanie do wojaczki i zapał dla wojska. Te organizacje dostarczyłyby znakomitego materiału żołnierskiego przyszłej armii polskiej.[266] Te same myśli przewijać się będą w memoriałach wojskowych Piłsudskiego, składanych Beselerowi. Piłsudski zgodzi się tu, że „wojsko polskie musi być tworzone możliwie prędko i musi być możliwie liczne”, ale nadmierny pośpiech może sprawie zaszkodzić. Niemieckie władze wojskowe „nie są i nie mogą być łubianymi”. Winny więc trzymać się możliwie w cieniu, nie brać jawnego udziału w czynnościach związanych z tworzeniem armii polskiej. Wszystkie prace wstępne „muszą być przez Polaków samych przygotowane, gdyż muszą się rozpocząć od przezwyciężenia wewnętrznych uprzedzeń i podejrzeń [...] Im mniej władze okupacyjne będą brały udziału w tych robotach przygotowawczych, tym lepiej będzie dla sprawy samej, dla władz okupacyjnych i dla późniejszych zarządzeń, które się w większym zakresie przedsięweźmie i które oczywista nie mogą być przeprowadzone bez współpracy i czynnej pomocy rządu i armii obu mocarstw centralnych”. Lepiej więc na początek zadowolić się jednym korpusem polskim z polskimi oficerami, by potem, po przezwyciężeniu oporów ludności, formować dalsze

jednostki już przy udziale oficerów niemieckich. Kadrę przyszłej armii stanowić winny Legiony, rozlokowane po całym kraju, by „promieniować swym wpływem”. Powodzenie zaś wszystkiego zależeć będzie od „postawienia na czele ludzi popularnych i mających za sobą legendę”.[267] Takie były w ogólnym zarysie poglądy Piłsudskiego na sprawę formowania armii polskiej u boku Niemców. I dla zrealizowania tych zamierzeń przyjął mandat członka Rady Stanu i funkcję kierownika jej referatu wojskowego. Natychmiast też podporządkował Tymczasowej Radzie Stanu najpotężniejszy swój instrument - POW. Od chwili ustąpienia z Legionów skupił na POW całą swą uwagę, traktując ją jako główne narzędzie działania. Później, po latach, gdy szukał usprawiedliwienia dla swej decyzji wejścia do Rady Stanu, zasłaniał się obawą o losy POW. Lękał się ponoć wówczas, po akcie 5 listopada, że POW wyłamie się spod jego rozkazów i sama zgłosi akces do Tymczasowej Rady Stanu. Wolał więc sam ją tam zaprowadzić, by nie tracić kontroli. Argument wręcz dziecinny, zważywszy skład kierowniczej kadry POW. Byli to ludzie absolutnie i bez zastrzeżeń oddani Piłsudskiemu i pod tym kątem widzenia ich dobierał. Instrument był całkowicie powolny i oddany swemu twórcy i wodzowi. Zgłosił akces do Tymczasowej Rady Stanu, bo tego żądał komendant. Konspiracyjna więc dotąd POW stała się po akcie 5 listopada organizacją na poły legalną. Powitała ten akt odezwą zaczynającą się od słów: „Nadszedł wreszcie czas, gdy nasze idee i marzenia za słuszne prawo uznane być mają. Zyskać musimy jedyną istotną gwarancję przyrzeczonej nam wolnej przyszłości państwowej: stworzyć musimy armię”.[268] Niemcy ocenili to pozytywnie: „Otwarła się - informował w tajnym raporcie szef niemieckiej policji politycznej w Warszawie, dr Schultze - możliwość zyskania wartościowego a co do liczby wcale pokaźnego materiału dla polskiego wojska. Z tej ostatniej przyczyny POW [...] stała się odtąd organizacją milcząco tolerowaną”.[269] Gdy zaś powstała Tymczasowa Rada Stanu, POW zgłosiła swą całkowitą dyspozycyjność: „Dziś w chwili powołania do życia zawiązku Rządu Polskiego - Polska Organizacja Wojskowa uważa za swój zaszczytny obowiązek oddać Tymczasowej Radzie Stanu Królestwa Polskiego swe siły i krew do rozporządzenia”.[270] Piłsudski przeznaczał POW niezmiernie doniosłą rolę. Z niej chciał uczynić kadrę nowej armii. Choć oficjalnie w swych memoriałach i w swej propagandzie wołał o powierzenie tej funkcji Legionom - w rzeczywistości nie całkiem odpowiadało to jego zamysłom. Legiony nigdy nie były instrumentem Piłsudskiego, wpływy jego ograniczały się do pierwszej brygady. Po jego odejściu i licznych dymisjach oficerów-piłsudczyków wpływy te zmalały jeszcze bardziej. Górował teraz w Legionach „duch II brygady”, ton nadawali ludzie nieprzychylni Piłsudskiemu. Gdyby oni stać się mieli kadrą nowej armii, nie potrafiłby nigdy ukształtować jej na swoją modłę. Pracował więc po cichu, lecz wytrwale nad wyeliminowaniem Legionów i zastąpieniem ich przez POW. Tu mógł liczyć na absolutną lojalność, posłuszeństwo i oddanie. Korpus oficerski złożony z peowiaków i zasilony ludźmi pierwszej brygady byłby mu również oddany. Technikę polityki personalnej opanował już wtedy znakomicie. Stary antagonizm rozgorzał więc ze zdwojoną siłą na nowo. Zmieniły się tylko okoliczności i formy walki. Konflikt: Piłsudski i pierwsza brygada contra Komenda Główna Legionów i Departament Wojskowy NKN przerodził się w zażarty spór na temat: Legiony czy POW? Ale oś konfliktu pozostała ta sama: osoba Piłsudskiego. Głównym obiektem ataku ze strony piłsudczyków stał się znowu Sikorski. Widzieli w nim najgroźniejszego współzawodnika. Zanim bowiem jeszcze Legiony stały się kadrą przyszłej armii

Królestwa, zanim powstała Tymczasowa Rada Stanu i jej referat wojskowy z Piłsudskim na czele - Sikorski zaczął przygotowywać swój Departament Wojskowy NKN do roli głównego instrumentu werbunkowego. Piłsudczycy odpowiedzieli gwałtowną ofensywą inwektyw i insynuacji. Wacław Sieroszewski w liście otwartym do Sikorskiego nazwał Departament Wojskowy NKN „katownią Legionów”, a jego szefa pomówił o denuncjacje, zdradę interesów narodowych, nawet o sprzeniewierzenie pieniędzy publicznych. Za Sikorskim ujęli się przywódcy NKN i Komenda Legionów. Wzajemne rekryminacje, zarzuty, obelgi krzyżowały się przez wiele miesięcy na łamach prasy, w odezwach, ulotkach, na wiecach i zebraniach. Za animozjami osobistymi i współzawodnictwem o prymat w tworzeniu nowej armii tkwiły głębsze motywy natury politycznej: wciąż jeszcze nie zakończony spór między orientacją austriacką a niemiecką. W zamiarach odsunięcia Legionów na plan drugi przeciwnicy Piłsudskiego dopatrywali się próby ostatecznego porachunku z orientacją habsburską. Pomawiali Piłsudskiego, że pragnie oddać Królestwo w wyłączne władanie Niemiec, zatrzasnąć ostatnią furtkę ucieczki na podwórko habsburskie. Mieli niewątpliwie rację, lecz intencje Piłsudskiego niewielką tu odgrywały rolę. W sporze o Polskę Berlin górował zdecydowanie nad Wiedniem. Berlin zaś pragnął mieć Królestwo w swojej orbicie. A jeśli zabłysła jeszcze na chwilę perspektywa rozwiązania polsko-habsburskiego, była ona rezultatem wewnętrznych rozgrywek w obozie państw centralnych. Żadne czynniki polskie nie miały na to wpływu. Faktem jest natomiast, że Beseler, stanowczy wróg rozwiązania polsko-austriackiego, nie darzył Legionów nadmierną sympatią. Podejrzewał legionistów o nastroje proaustriackie i bał się ich wpływu na nowe wojsko polskie. Na to właśnie liczył Piłsudski i w memoriałach swych nie wahał się dowodzić wyższości swych własnych metod werbunku nad metodami Sikorskiego. Ale POW była dla Beselera alternatywą jeszcze gorszą od Legionów. Na poły konspiracyjna organizacja, podejrzana o socjalistyczne tendencje, nie wchodziła w ogóle w grę jako kadra regularnego wojska tworzonego pod okiem Niemców. I tu więc czekała Piłsudskiego porażka. 14 stycznia 1917 roku nastąpiło wreszcie uroczyste otwarcie Tymczasowej Rady Stanu. Poprzedziły je długotrwałe spory o jej skład personalny. Żywy udział brał w nich Piłsudski, próbując wciągnąć do Rady pasywistów z Koła Międzypartyjnego i proponując im sojusz polityczny. Ale endecy postawili tak wygórowane żądania, że układ nie doszedł do skutku. Wreszcie spory przeciął Beseler, eliminując wszystkich niepewnych kandydatów i mianując członków Rady według własnego uznania. Koło Międzypartyjne wycofało się w ostatniej chwili całkowicie. Rewolucyjna lewica - SDKPiL i PPS Lewica - zwalczająca wszelkie formy współpracy z okupantem, bojkotowała oczywiście Radę. PPS Lewica nazwała jej utworzenie „drugim aktem komedii niepodległościowej”.[271] W rezultacie „reprezentacja polityczna” Królestwa ograniczała się do samych aktywistów. Na czele Rady postawiono Wacława Niemojowskiego. Obdarzono go wspaniałym, lecz całkiem anachronicznym tytułem „marszałka koronnego”. Postać o bezspornych walorach reprezentacyjnych, ale... „Twarz, postawa i wzięcie francuskiego markiza – pisał o najwyższym chwilowo dostojniku Królestwa dr Hupka. -- Salonowiec z wszechstronnym ogólnym wykształceniem. Ale jako marszałek, jako polityk widocznie nie dorósł do swego zadania. O polityce, o najaktualniejszych sprawach w Polsce, rozmawia tak, jak rozmawia się z paniami w salonie...”[272] Za naczelne swe zadanie uznała Rada „stworzenie licznej i karnej armii polskiej”. W tym celu powołana została Komisja Wojskowa TRS, a jej organem wykonawczym stał się referat wojskowy, który powierzono Piłsudskiemu. Obsadził go niezwłocznie swoimi ludźmi z Komendy Naczelnej POW. Od razu też zaczęły się kłopoty z Beselerem. Trwał on na stanowisku, że tworzenie wojska jest

jego wyłącznie kompetencją. Odrzucał wszelkie w tym względzie pretensje TRS i Piłsudskiego. Przyznawał im jedynie rolę pomocniczo-propagandową, odmawiał realnego wpływu. Odmawiał zresztą Radzie kompetencji również we wszystkich innych dziedzinach. Rada powołana była jego zdaniem do „wydawania opinii i załatwiania spraw mniejszej wagi”. Ale nawet swych opinii nie mogła przekazywać Beselerowi bezpośrednio, lecz przez jego komisarzy. Rada próbowała zapewnić sobie przynajmniej nominalne zwierzchnictwo nad formującą się armią polską daremnie. Przez usta hr. Lerchnfelda została powiadomiona, iż naczelne dowództwo armii polskiej powierzone zostało generałowi Beselerowi. Przez trzy następne miesiące toczyła się debata nad tekstem odezwy werbunkowej TRS, uchwalonej dopiero pod koniec kwietnia. Zaciąg tymczasem zawiódł całkowicie. Akcja werbunkowa zamykała się po pięciu miesiącach liczbą czterech i pół tysiąca ochotników. Część z nich nie zgłosiła się nigdy do służby. A Legiony wciąż jeszcze pozostawały na etacie armii austriackiej. Półroczny bilans „gadania z Niemcami” przedstawiał się więc opłakanie. Niepodległość Królestwa była pustym dźwiękiem. „Surogat reprezentacji politycznej” - fikcją. Sprawę wojska mocno trzymał w ręku Beseler, nieskory do żadnych na tym polu ustępstw. Rola osobista Piłsudskiego - sprowadzona do zera. Widoki na „kompromis z Niemcami” - żadne. Ale takie były przecież od początku! Pomiędzy biernym oporem ludności a wzmagającym się uciskiem okupanta ścierała się na miazgę cała koncepcja Piłsudskiego. Tymczasem szły wydarzenia, które odarły ją z wszelkiego sensu.

Z martwego punktu

Pod koniec lutego i na początku marca 1917 roku Piotrogród stał się widownią rozruchów głodowych. Ponad okrzyk „Chleba!” wzbił się rychło okrzyk „Precz z caratem!”, a potem - „Precz z wojną!”. 3 marca zastrajkowali robotnicy zakładów putiłowskich, a nazajutrz ruch objął inne fabryki piotrogrodzkie. 6 i 7 marca demonstracje uliczne przybrały charakter masowy, stopniowo przeradzały się w powstanie. Policja i żandarmeria traciła panowanie nad sytuacją, sympatie pułków garnizonu stołecznego wyraźnie przechylały się na stronę mas. Władze pośpiesznie ściągały oddziały wojskowe z frontu. Na 9 marca proklamowany został strajk generalny. 12 marca większość oddziałów wojskowych jawnie zbratała się z ludnością. Władza leżała na ulicy. W Pałacu Taurydzkim, siedzibie Dumy Państwowej, przedstawiciele stronnictw burżuazyjnych gorączkowo obradowali nad sytuacją. Postanowili utworzyć Komitet Tymczasowy Dumy. Z jego łona za kilka dni wyjść miał Rząd Tymczasowy księcia Lwowa. Ale w tym samym czasie gdy w jednym skrzydle Pałacu Taurydzkiego tworzył się Komitet Tymczasowy, w drugim rodził się inny organ władzy - Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W ciągu kilku dni cała Rosja pokryła się siecią Rad. W kraju powstawała dwuwładza. A tymczasem wypadki toczyły się naprzód. Nocą 15 marca, w pociągu dworskim na stacji Psków, Mikołaj II zrzekł się tronu na rzecz swego brata, Wielkiego Księcia Michała. Nazajutrz abdykował Michał. Pierwsza faza wielkiej rewolucji rosyjskiej zakończyła się zwycięstwem. Zaczynała się faza druga - walka o władzę dla Rad. Ważne wypadki rozgrywały się równocześnie na arenie międzynarodowej. Pętla alianckiej blokady zaciskała się coraz mocniej wokół państw centralnych. Rząd niemiecki postanowił więc jąć się desperackich i okrutnych środków. Proklamował nieograniczoną wojnę podwodną. Niemieckie okręty podwodne otrzymały rozkaz zatapiania bez ostrzeżenia wszelkich napotkanych statków - nieprzyjacielskich i neutralnych, pasażerskich i towarowych. Rząd Stanów Zjednoczonych wielokrotnie uprzedzał, że krok taki potraktuje jako casus belli. 3 lutego 1917 roku Waszyngton rzucił ostatnią przestrogą: zerwał stosunki dyplomatyczne z Berlinem. Mimo to wojna podwodna została podjęta z całą bezwzględnością. Niemcy liczyli, że w stosunkowo krótkim czasie uda im się w ten sposób „rzucić Anglię na kolana”. Jednocześnie zaś, dla sparaliżowania Stanów Zjednoczonych, zaproponowali Meksykowi sojusz wojenny, przyrzekając mu aneksję sporego terytorium amerykańskiego. Przejęte przez Anglików depesze niemieckiego ministra spraw zagranicznych, Zimmermanna, odsłaniały wszystkie szczegóły tej intrygi. Przedstawiono je prezydentowi Wilsonowi. To dopełniło miary. Dnia 5 kwietnia 1917 roku Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom. Klęska państw centralnych była już odtąd tylko kwestią czasu.

Rewolucja rosyjska i klęska Niemiec - dwa wydarzenia dziejowe, które otwierały Polsce drogę do niepodległości. Żadne z nich nie było brane pod uwagę przez Piłsudskiego. Dnia 3 marca 1917 roku, dosłownie w wigilię wydarzeń rosyjskich, w warszawskim mieszkaniu Piłsudskiego przy ul. Służewskiej toczyła się rozmowa między nim a Władysławem Baranowskim, który gotował się do wyjazdu do Szwajcarii w „charakterze przedstawiciela Piłsudskiego i delegata stronnictw niepodległościowych”. Piłsudski udzielał swemu

wysłannikowi szczegółowych instrukcji politycznych. Analizował sytuację i określał perspektywy na przyszłość. Notował potem Baranowski: „Sytuacja na frontach przedstawiała się w owe czasy korzystnie dla państw centralnych, a sytuacja międzynarodowa w sensie dyplomatycznym była niejasna [...] O rewolucji rosyjskiej nikt jednak jeszcze nie myślał”.[273] Nie myślał więc Piłsudski o rewolucji rosyjskiej. Nie myślał też o klęsce Niemiec. Wręcz przeciwnie. W rozmowie z człowiekiem, którego wysyłał na Zachód, by oddziaływał na opinię i polityczne koła krajów koalicji antyniemieckiej, wyłożył dokładnie swój negatywny stosunek do mocarstw Ententy. Sprawa tego stosunku to jeden z najbardziej ambarasujących problemów, nękających historiografię sanacyjną. Fakt wojennej współpracy Piłsudskiego z państwami centralnymi przysporzył mu potem mnóstwa kłopotów u rządów zwycięskiej Ententy. Długi czas nie chciano mu tego, zwłaszcza we Francji, zapomnieć. Powojenne „poprawki historyczne” zmierzały więc do udowodnienia, że współpraca ta była tylko pozorna, że w gruncie rzeczy Piłsudski był po stronie Ententy, liczył na jej zwycięstwo i uprawiał wobec Niemców swoisty „wallenrodyzm”. Jeszcze dziś historycy emigracyjni - Pobóg-Malinowski - próbują podtrzymać ten mit. Niestety, wszystko - fakty, dokumenty, osobiste zwierzenia Piłsudskiego, logika wreszcie - przemawia przeciwko tej tezie. W poufnych rozmowach ze swymi emisariuszami - przede wszystkim z Władysławem Baranowskim, który do końca wojny był jednym z głównych jego ambasadorów na Zachodzie Piłsudski formułował swój stosunek do Niemiec i Ententy bez niedomówień. Polecił zresztą Baranowskiemu „bez ogródek, szczerze stawiać nasz stosunek do Niemców”. Był zbyt trzeźwym i praktycznym politykiem, by mniemać, że rzecz da się zataić. „Szczerze, bez ogródek - chyba to jasne. Pod korcem armii polskiej robionej przy pomocy czy przy tolerancji, jeśli wolicie przyjemniejsze słowa, Niemiec, nie schowam i o tym wszyscy wiedzieć muszą i będą”. Akcentował też swą lojalność wobec Niemców. Gdy Baranowski wskazał na „konieczność krytycznego oświetlenia za granicą działalności okupantów”, Piłsudski sprzeciwił się: „Nie przesadzajcie w tej mierze zbytnio i nie dyplomatyzujcie za bardzo [...] Chcę, żeby w akcji waszej, o ile wiadome będzie za granicą, że prowadzicie ją z mego ramienia, widoczną była lojalność i przyzwoitość [...] Nie straciłem jeszcze ostatniej nadziei, że z tej mąki niemieckiej upiecze się jakiś chleb dla naszego wojska. Nie chcę więc na oczach tu gładzić, jeśli już muszę, by psioczyć za plecyma. To nie mój system i nie uznaję takich metod”. Zważmy, kiedy Piłsudski to mówi: w marcu 1917 roku, po czterech miesiącach nie ustających rozczarowań, zawodów, niepowodzeń w próbach „gadania z Niemcami”, gdy zamierzony kompromis z nimi okazał się zupełną iluzją - on „nie stracił jeszcze ostatniej nadziei, że z tej mąki niemieckiej upiecze się jakiś chleb...” Wszystko przesłaniał mu jeden cel: „Ja prowadzę i poprowadzę wojnę przeciwko Rosji z Niemcami, jeśli mi to tylko ułatwią”. Ta formuła określała eo ipso stosunek do Ententy. „W tych sprawach, jak to rozumiecie - wyjaśniał Baranowskiemu - więcej chodzi mi tu o Niemców niż o Ententę oczywiście, gdyż nie z nią będę robił armię polską”. W rozmowach poprzednich z naciskiem podkreślał, że „jest ślepy i głuchy na argumenty ententofilskie”, i wydrwiwał „sentymentalizm polsko-francuski”. „Oczywiście - mówił - dla tych sentymentów i sentymencików, z którymi w historii naszej różnie zresztą bywało, nie jestem gotów ani na chwilę poświęcić tej jedynej na długie stulecia okazji dla Polski, okazji niepowrotnej stworzenia

własnego wojska, a co za tym idzie, własnego państwa”. W tym zdaniu tkwi cała filozofia polityczna Piłsudskiego. W sojuszu z Niemcami widział „jedyną na długie stulecia” i „niepowrotną” okazję stworzenia wojska i państwa polskiego. Wojska - pod dowództwem niemieckim, państwa - pod niemieckim protektoratem. Wszystko - w imię walki z Rosją. Na drwinę oczywistą zakrawa doszukiwanie się w tym wszystkim wspólnego interesu z Francją: „Mamy z nią jednak, i to w obecnym stadium wojny, wspólny interes i wspólną orientację o charakterze negatywnym niejako, ale istotnym, i to odnośnie stosunku Niemiec do Rosji. Interes jednak wysokiej wagi: niedopuszczenie do porozumienia się tych państw obu, kosztem zarówno Polski, jak i Ententy. Dopóki Niemcy wysuwać będą jak w tej chwili postulat niepodległej Polski, dopóty nie będzie zgody z Rosją”.[274] Piłsudski dostrzegał pojedyncze drzewa, nie widział lasu. Nieufny stosunek do mocarstw Ententy miał obiektywne uzasadnienie i niewątpliwie nie bez racji mówił Piłsudski o „kłamliwości haseł, w imię których ma jakoby walczyć Ententa”. Ale w ustach człowieka, który zaufał zapewnieniom cesarskich Niemiec i wierzył w ich „postulat niepodległej Polski”, zamykając jednocześnie oczy i uszy na ich cele wojenne i metody postępowania - słowa te dźwięczą wyjątkowo fałszywym akordem. Imperialistyczne cele Ententy były faktem, a jej stosunek do sprawy polskiej był zdecydowanie nieprzychylny. Uważała ją za wewnętrzną sprawę Rosji i sprzeciwiała się stanowczo wysuwaniu na forum międzynarodowe. Tuż przed upadkiem caratu Francja przyznała Rosji wolną rękę w kształtowaniu po wojnie zachodnich granic imperium, to zaś oznaczało przyznanie jej wolnej ręki w kształtowaniu przyszłych losów ziem polskich. Rządy Ententy zaprotestowały przeciwko aktowi 5 listopada, bo widziały w tym pogwałcenie integralności państwa carów i mieszanie się w jego sprawy wewnętrzne. Ponad wszystkim górował lęk przed utratą Rosji jako sojusznika w wojnie z Niemcami. Ani Paryż, ani Londyn nie myślał się więc narażać Petersburgowi w imię „polskich mrzonek”. Piłsudski miał zatem obiektywnie słuszność, gdy kpił z „ententofilów” i z nadziei, jakie z mocarstwami Ententy wiązał Roman Dmowski, który od listopada 1915 roku przebywał na Zachodzie, szukając tam - nadaremnie - zrozumienia i poparcia dla sprawy polskiej. Ale Dmowski nie szukał nigdy tego zrozumienia i poparcia u Niemców - jak to czynił Piłsudski. Dmowski rozumiał przynajmniej, że interesy pruskich Niemiec i interesy polskie są diametralnie sprzeczne. Nie rozumiał natomiast, że dopóki istnieć będzie carat - wysiłki jego będą absolutnie bezskuteczne. Słusznie stwierdza Tytus Komarnicki w swym studium o wskrzeszeniu Rzeczypospolitej Polskiej: „W każdym razie możemy stwierdzić, że do chwili wybuchu rewolucji rosyjskiej mocarstwa zachodnie nie podjęły żadnych kroków, które można by uważać za uznanie sprawy polskiej za problem międzynarodowy”.[275] Bez rewolucji rosyjskiej sprawa polska nie wypłynęłaby więc nigdy na forum międzynarodowe. Ale Piłsudski wyciągał z niepowodzeń „ententofilów” najopaczniejszy wniosek. Utwierdzały go one w przekonaniu, że słuszna była jego decyzja związania się z Niemcami i stawka na ich zwycięstwo. Wynikało to zresztą logicznie z jego całej koncepcji rozgromienia i rozczłonkowania Rosji. Mogły tego dokonać tylko i wyłącznie Niemcy. Zwycięska koalicja nigdy by do tego nie dopuściła. Nawet w stosunku do zrewolucjonizowanej i zbolszewizowanej Rosji. W grudniu 1919 roku wykreśliła przecież linię Curzona jako granicę wschodnich aspiracji terytorialnych Polski. Dalszej ekspansji polskiej, którą próbował wtedy realizować Piłsudski, sprzeciwiała się. Piłsudski trafnie więc przeczuwał, że z tej strony nie może liczyć na poparcie dla swych planów

wschodnich. Zwycięstwo koalicji antyniemieckiej stanęłoby na przeszkodzie jego planom. Nie mógł sobie życzyć tryumfu sojuszników Rosji, bo byłoby to w sprzeczności z jego własnymi celami wojennymi. Taki jest sens rozmów, jakie prowadził z Baranowskim. Takie są logiczne konsekwencje rozwijanych przezeń czasu wojny koncepcji. Zwycięstwo Niemiec stanowiło warunek ich powodzenia. A tymczasem historia toczyła się w kierunku wręcz przeciwnym jego zamierzeniom. I tylko dzięki temu Polska mogła wrócić na mapę Europy jako niepodległe państwo.

Ledwo runął carat - wypłynęła natychmiast sprawa polska. Rząd Tymczasowy nie mógł długo zwlekać. Losy Polski były najwymowniejszym symbolem carskiego despotyzmu. Powetowanie krzywd polskich stało się moralnym i politycznym obowiązkiem rewolucji od pierwszego dnia. Nikt nie myślał inaczej na ogarniętych radosnym upojeniem ulicach zrewolucjonizowanych miast Rosji. Ale stronnictwa, które zasiadały w Rządzie Tymczasowym, nieskore były do podjęcia sprawy polskiej. Burżuazja rosyjska, której interesy wyrażały, nie zamierzała się wyrzec swych imperialistycznych celów. Zwalczała carat właśnie za jego nieudolność w prowadzeniu wojny i w obawie, że celów tych nie potrafi skutecznie zrealizować. Sięgała po władzę w imię „jednolitej i niepodzielnej Rosji”, w imię spodziewanych zdobyczy i aneksji. W takim programie nie mieściła się niepodległość Polski. Partia kadetów, która w Rządzie Tymczasowym grała pierwsze skrzypce, była jej stanowczo przeciwna. Organ kadetów Rjecz pisał w przededniu wybuchu rewolucji, 1(14) lutego 1917 roku: „Rosja nie może dopuścić do utworzenia u swych granic nowego, suwerennego państwa polskiego”.[276] Najwybitniejszy z przywódców kadeckich, prof. Milukow, który objął właśnie tekę ministra spraw zagranicznych, występował zdecydowanie przeciwko aspiracjom polskim. Milukow i jego partia najchętniej odłożyliby sprawę polską do czasu, gdy burza rewolucyjna przycichnie na tyle, że będą mogli ją uregulować w myśl swego wielkorosyjskiego programu. Ale bieg wypadków nie pozwalał na to. Rewolucyjny proletariat Rosji nie chciał tu żadnej zwłoki, krzyżował z góry intrygi partii burżuazyjnych. Już 27 marca zabrała głos w sprawie polskiej Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. „Carat - głosiło jej orędzie - który w ciągu półtora wieku dławił zarówno naród polski, jak i rosyjski, został obalony wspólnymi siłami proletariatu i wojska. Zawiadamiając naród polski o tym zwycięstwie wolności nad wszechrosyjskim żandarmem, Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich oświadcza, że demokracja w Rosji stoi na stanowisku uznania samookreślenia politycznego narodów i oznajmia, że Polska ma prawo do całkowitej niepodległości pod względem państwowo-międzynarodowym”. Wieść o orędziu Rady rozniosła się błyskawicznie po świecie. Wszystko, co działo się w tych przełomowych dniach w Petersburgu, prasa światowa rozgłaszała natychmiast. Rząd Tymczasowy znalazł się w sytuacji przymusowej. W trzy dni później musiał wystąpić z własną „Odezwą do Polaków”. Na pozór stylizacja jej bliska była orędziu piotrogrodzkiej Rady. Ale obwarowana była dwoma zastrzeżeniami. Z góry narzucała Polsce „unię militarną” z Rosją, a utworzenie państwa polskiego uzależniała faktycznie od zgody przyszłej Konstytuanty rosyjskiej. „Te to właśnie słowa manifestu o związku militarnym wywołały w Polsce jak

najgorsze wrażenie [...] - stwierdzał publicysta polski. - Drugim niemiłym dla Polaków punktem był ustęp o Konstytuancie rosyjskiej...”[277] Nie sformułowania wszakże miały decydować o stosunku nowej Rosji do Polski, lecz realna postawa stojących za tymi sformułowaniami sił politycznych i społecznych. W Polsce nie od razu zorientowano się w konfiguracji tych sił. Ale od razu podchwycono różnicę między obu odezwami. I już po paru tygodniach geneza ich stała się jasna. 27 kwietnia Biuro Prasowe Tymczasowej Rady Stanu informowało: „Nie ulega już dziś żadnej wątpliwości, że odezwa Rządu Tymczasowego do Polaków była wymuszona przez Radę Del[egatów] Rob[otniczych] i Żołnierskich], która już na trzy dni przedtem ogłosiła niepodległość Polski”.[278] Ale niezależnie od swej genezy i dobrej czy złej woli ministrów Rządu Tymczasowego, jego odezwa miała znaczenie ogromne. Z chwilą jej ogłoszenia sprawa polska automatycznie przestawała być „wewnętrzną sprawą rosyjską”, po raz pierwszy od czasów Kongresu Wiedeńskiego wypływała na forum międzynarodowe. Rządy Ententy nie mogły się już więcej zasłaniać argumentem lojalności wobec rosyjskiego sojusznika, skoro on sam uznał w zasadzie prawo Polski do niepodległego bytu. Prawda, że i nadal rządy alianckie podchodzić będą do sprawy polskiej nader wstrzemięźliwe, ograniczając się do skwitowania odezwy Rządu Tymczasowego i uchylając od jasnego wypowiedzenia się za niepodległością Polski. Zorientowane w rzeczywistych nastrojach Rządu Tymczasowego unikać będą wszystkiego, co mogłoby wywołać nieprzychylną z jego strony reakcję. Nie były zresztą wcale zachwycone wypadkami rosyjskimi. „Przedstawiciele alianccy w Piotrogrodzie - stwierdza Komarnicki - z rosnącym zaniepokojeniem śledzili bieg wydarzeń w Rosji. Tracąc swój imperialistyczny rozpęd, traciła równocześnie Rosja wszelkie zainteresowanie wojną. Osobliwy to i tragiczny paradoks, że przedstawiciele zachodnich demokracji musieli boleć nad upadkiem rosyjskiego imperializmu i centralizmu”.[279] Ale coraz silniej grać będzie teraz nacisk opinii publicznej na Zachodzie. Z czasem zaś dyplomacja Ententy, mając już teraz formalnie rozwiązane ręce, zorientuje się w możliwościach samodzielnego wygrywania karty polskiej w zmiennych koniunkturach międzynarodowych. Ułatwi jej to zadanie obecność na Zachodzie licznej grupy polityków polskich, skupionych wokół Romana Dmowskiego. Owych „ententofilów”, tak wydrwiwanych przez Piłsudskiego. Dnia 15 sierpnia 1917 roku tworzy Dmowski w Lozannie Komitet Narodowy Polski, który stanie się głównym rzecznikiem orientacji proalianckiej. Komitet rozwinie też ożywioną działalność, otworzy sieć swych przedstawicielstw w stolicach państw sojuszniczych. W Stanach Zjednoczonych rzecznikiem jego będzie Ignacy Paderewski, mający dostęp do Białego Domu. Rozpocznie też Komitet starania o uznanie go przez rządy sojusznicze za reprezentację narodową polską. Nie przyjdzie mu to łatwo. Koła, które skupiały się wokół Romana Dmowskiego, reprezentowały dawniej orientację prorosyjską. Ich krajowym odpowiednikiem byli pasywiści, przeciwni koncepcjom Piłsudskiego, oporni wobec współdziałania z okupantem niemieckim i austriackim. Rdzeń ugrupowania - na emigracji i w kraju - stanowili narodowi demokraci. I oni nie przewidywali rewolucji rosyjskiej. „Katastrofy, która spotkała Rosję - pisał Roman Dmowski - nie przewidywaliśmy, nie liczyliśmy na nią i nie dążyliśmy do niej, należeliśmy do tych, którzy pragnęli ją od niej ratować...”[280] Nie chciał więc Dmowski rewolucji i zachowując lojalność wobec caratu pracował dla jego zwycięstwa i dla autonomii polskiej w obrębie państwa rosyjskiego. Ale wszystkie jego wysiłki rozbijały się o tępy opór carskiej biurokracji i obojętność rządów Ententy. „Katastrofa”, której nie chciał i której pragnął zapobiec, otworzyła nagle przed nim nieoczekiwane możliwości. Od

hasła autonomii mógł przejść do hasła niepodległości. Zdawało mu się, że rządy alianckie podejmą to hasło z entuzjazmem i wystarczy tylko „Niemców tak sprać, żeby im warunki dyktować”, by z pomocą Ententy „odbudować porządną Polskę”. A tymczasem, ku swemu zdumieniu, stwierdzał, że „gdy przychodzi do realizacji tych rzeczy, wszystko idzie jak z kamienia”.[281] Politycy Ententy mieli swe własne cele na uwadze, nie zamierzali ich poświęcać na rzecz egzotycznej, zawiłej i kłopotliwej kwestii polskiej. Najpilniejszą ich troską w danym momencie było utrzymanie Rosji w obozie koalicyjnym. „Car odszedł - tłumaczył Dmowskiemu brytyjski minister spraw zagranicznych, lord Balfour - a wraz z carem znikła poważna przeszkoda, ale czy można domagać się od tego nowego Rządu Rosyjskiego, by zaczynał swą karierę od wyrzeczenia się ziem, które Rosjanie uważają za bezsporną część swego terytorium?” Balfour miał jednak zastrzeżenia znacznie bardziej zasadnicze wobec planów wskrzeszenia Polski. „Osobiście, z punktu widzenia interesów Zachodu, wolałbym, aby Polska była autonomicznym krajem pod panowaniem rosyjskim, jeśli bowiem utworzymy całkowicie niepodległą Polskę pomiędzy Rosją a państwami centralnymi, wówczas Rosja odcięta zostanie zupełnie od Zachodu. Rosja przestanie albo prawie przestanie grać jakąkolwiek rolę w polityce Zachodu. Nowe państwo polskie odetnie ją od Niemiec i pozbawi styczności z którąkolwiek ze stron wojujących. A jeśli Niemcy będą miały w przyszłości wrogie zamiary wobec Francji czy Zachodu, będą przez to nowe państwo zabezpieczone przed jakąkolwiek akcją ze strony Rosji. A wcale nie jestem pewien, czy to leży w interesie cywilizacji zachodniej...”[282] Pogląd Balfoura podzielał w pełni rząd francuski. Równocześnie zabłysła szansa oderwania Austrii od Niemiec i zawarcia z nią osobnego pokoju. Rokowania w tej sprawie prowadził z ramienia rządów alianckich ks. Sykstus de Bourbon-Parma. Sprawa polska była traktowana jako całkiem uboczna. Ale w drugiej fazie rokowań, w lipcu 1917 roku, wysłannik francuskiego Oddziału Drugiego, major Armand, w imieniu swego rządu zaproponował austriackim rozmówcom włączenie do monarchii habsburskiej ziem polskich „od Gdańska po Karpaty”.[283] Pisze w związku z tym historyk niemiecki: „Tak więc Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone gotowe były nawet latem 1917 roku, kiedy nie istniało już rosyjskie veto w sprawie polskiej, poświęcić niepodległość Polski na rzecz odrębnego pokoju z Austrią...”[284] Watykan, na który Dmowski tak liczył, był jeszcze bardziej przeciwny polskim dążeniom niż Paryż i Londyn. „Z najmniej przyjaznym przyjęciem naszych dążeń i naszego stanowiska relacjonuje Dmowski - spotkałem się w miejscu, w którym, zdawałoby się, najmniej należało tego oczekiwać, mianowicie w Watykanie”. Gdy wyłożył swój program w rozmowie z „wysokim dygnitarzem watykańskim”, usłyszał w odpowiedzi „wybuch śmiechu”. Końcowa część dialogu brzmiała: „- Polska niepodległa? Ależ to marzenie, to cel nieziszczalny!... Nie powiem, żeby moje polskie ucho było tym mile dotknięte. Zapytałem na to: - Cóż by nam Wasza Eminencja doradzała? - Wasza przyszłość jest z Austrią”.[285] Nawet w Stanach Zjednoczonych natrafiał Dmowski na opory, gdy zgłaszał najsłuszniejsze żądania w sprawie ziem zaboru pruskiego i dostępu do morza. „Obawialiśmy się - pisał - że sprawa nasza w Ameryce stoi źle, ale nie przypuszczaliśmy, że tak źle, jak się okazało. Sekcja polska Komisji House’a miała z góry instrukcje, ażeby się ziemiami polskimi zaboru pruskiego wcale nie zajmowała. Znaczy to, że ci, od których instrukcja wyszła, nie mieli wcale zamiaru

poruszać na konferencji pokojowej sprawy oderwania ziem zaboru pruskiego od Niemiec i spodziewali się, że ta sprawa nie przyjdzie wcale pod dyskusję”.[286] Wilson, zainterpelowany o dostęp Polski do morza, zareplikował: „Czyż wam nie wystarczy neutralizacja dolnego biegu Wisły i wolny port w Gdańsku?”[287] Niemniej, z oporami i ociąganiami, uzyskał w końcu Dmowski zgodę Francji, Anglii, Włoch i Stanów na uznanie Komitetu Narodowego za „oficjalną organizację polską”. We wrześniu 1917 roku Komitet mógł już przenieść swą siedzibę do Paryża. Nieco wcześniej, w czerwcu 1917 roku, rząd francuski zezwolił na formowanie armii polskiej, ale pod francuskim dowództwem. Komitet nie miał żadnego wpływu na jej organizację ani dowództwo. Została mu podporządkowana dopiero 28 września 1918 roku, a więc w ostatnich tygodniach wojny. Dowództwo jej powierzył wtedy Dmowski generałowi Józefowi Hallerowi. Ale mimo półoficjalnego uznania Komitetu Narodowego rządy sojusznicze nie kwapiły się z uznaniem prawa Polski do niepodległości. Ponawiane przez Dmowskiego próby były bezowocne. Międzysojusznicza konferencja w Paryżu (27 listopada - 3 grudnia 1917 roku) odrzuciła propozycje Dmowskiego w tej mierze. Najprzychylniejszy sprawie polskiej przedstawiciel Wilsona, pułkownik House, „wyraził pogląd, że byłoby rzeczą niewłaściwą w tej fazie wojny deklarować, iż niepodległość Polski jest jednym z celów wojny, wystarczy powiedzieć, iż jest ona »warunkiem trwałego pokoju«„.[288] Ale i ta formuła kompromisowa rozbiła się o sprzeciw premiera brytyjskiego Lloyd George’a. Rząd francuski zaś, zapatrzony w Rząd Tymczasowy Rosji, umywał ręce. Sprawa utknęła nieomal na martwym punkcie.

Szło więc istotnie jak z kamienia i Dmowski nie mógł pojąć dlaczego. A czego nie potrafił wyjaśnić inaczej, tłumaczył jednym słowem: Żydzi. „Sprawa nasza z Rosją jest głupstwem w porównaniu ze sprawą z Niemcami - pisał do Zygmunta Wasilewskiego - a ta jeszcze jest łatwiejszą od sprawy z Żydami”.[289] Wyrzucony z ciasnego podwórka polityki polskiej na arenę międzynarodową, przyniósł tu Dmowski z sobą cały balast przesądów i uprzedzeń, wśród których wyrósł. Ukształtowało go najgorsze z możliwych środowisk - środowisko małomieszczańskie warszawskiego przedmieścia, pogrążone w wstecznictwie, klerykalizmie, antysemityzmie. Dmowski, mimo swych wybitnych uzdolnień, nigdy się z tego nie otrząsnął. Przeciwnie, niektóre z tych uprzedzeń i przesądów podniósł do godności doktryny politycznej i nakazu polskiej racji stanu. Przede wszystkim antysemityzm. Jak klin utkwił on w jego mózgu, deformując obraz rzeczywistości, rozstrajając cały proces myślowy. Zdrowy rozsądek ustępował miejsca myśleniu magicznemu. Analizę realnego układu sił politycznych i społecznych zastępowała wiara w demony. Na każdym kroku doszukiwał się intryg tajemniczego a wszechpotężnego „mocarstwa anonimowego”. Polityk przekształcał się w szamana, odpędzającego złe duchy. Przekleństwem polskiej burżuazji było to, że w owych przełomowych latach nie miała polityka na miarę prawdziwego męża stanu. Nie było polskiego Clemenceau, polskiego Lloyd George’a, Wilsona czy Benesza. Dwaj ludzie pretendowali do tej roli - po dwu stronach linii frontu. Piłsudski po stronie niemieckiej, Dmowski po przeciwnej. Ale Piłsudski był politykiem anachronizmu, reliktem innej epoki. Ostatnią rolę, jaką skroiła dlań historia, odegrać mógł w dramacie roku 1863. Ogarnięty kompleksem antyrosyjskim zbłądził podwójnie: sprzymierzył się ze stroną niemiecką a zarazem stroną przegrywającą. Na domiar złego cierpiał na urojenia wielkomocarstwowe.

Dmowskiego zaś opętała obsesja antysemityzmu. Ona to w niemałym stopniu utrudniała mu działalność. Zatrzaskiwała przed nim mnóstwo drzwi. Mobilizowała przeciwko niemu całą postępową, demokratyczną, liberalną i socjalistyczną opinię świata. Tę właśnie, u której szukać należało przede wszystkim poparcia dla sprawy polskiej. Ale i dla kół rządzących Zachodu był Dmowski partnerem żenującym i ambarasującym. Jego zoologiczny antysemityzm stwarzał często kłopotliwe sytuacje, a wojujący klerykalizm nie był dobrą rekomendacją w wolnomyślnej wówczas Francji, protestanckiej Anglii czy skłóconych wciąż jeszcze z Watykanem Włoszech. Dmowski sam sobie rzucał kłody pod nogi, a potykając się, obwiniał Żydów. Odium zaś spadało na Polskę.

Z martwego punktu znów ruszył sprawę polską dalszy bieg wydarzeń w Rosji. Detonatorem była zasada samostanowienia narodów - programowe hasło partii bolszewickiej. Kwietniowa konferencja partii sformułowała je w słowach: „Wszystkim narodom wchodzącym w skład Rosji należy przyznać prawo do swobodnego oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa [...] Tylko uznanie przez proletariat prawa narodów do oderwania się zapewnia całkowitą solidarność robotników różnych narodowości i sprzyja prawdziwie demokratycznemu zbliżeniu narodów”. Stanowisko bolszewików w tej sprawie musiało wywrzeć potężne wrażenie, skoro nawet organ Daszyńskiego, krakowski Naprzód, pisał w artykule pt. Lenin: „My Polacy mamy jeszcze jeden szczególny powód sympatyzowania z Leninem. Oto spośród wszystkich teraźniejszych stronnictw rosyjskich - jedyne stronnictwo Lenina, czyli tzw. partia bolszewików, stoi bezwarunkowo i szczerze, bez żadnych zastrzeżeń i podrywek na stanowisku Niepodległości Polski. Nikomu innemu spośród Rosjan Polacy tak bezwzględnie ufać nie mogą jak Leninowi. Ani Kiereńskiemu, ani żadnemu innemu. Każdy z nich gotów nas sprzedać lub za kark wziąć w miarę okazji swojej lub rachuby politycznej w danej chwili. Lenin nie!”[290] Słowa te publikował Naprzód w czasie owych „dziesięciu dni, które wstrząsnęły światem”. Siedmiomiesięczna walka o los rewolucji rosyjskiej weszła w fazę decydującą. 7 listopada wybuchło w Piotrogrodzie powstanie zbrojne, kierowane przez bolszewików. Rząd Tymczasowy został obalony, jego ostatni premier, Kiereński, uciekł. Władza przeszła w ręce Rad. Ich zjazd proklamował Rosję Republiką Rad. Radiostacja w Carskim Siole nadawała nieprzerwanie „Do wszystkich! Do wszystkich! Do wszystkich!” uchwalony właśnie Dekret o Pokoju. Piętnował wojnę „jako największą zbrodnię przeciwko ludzkości” i apelował do wszystkich rządów o natychmiastowe wszczęcie rokowań o pokój demokratyczny i sprawiedliwy - bez aneksji i kontrybucji. Hasło stanowienia narodów o sobie stawało się teraz zasadniczą wytyczną polityki nowego państwa radzieckiego. Z ducha tego hasła zrodziła się później Deklaracja Praw Narodów Rosji i historyczna uchwała Rady Komisarzy Ludowych o przekreśleniu traktatów rozbiorowych. Pierwsze praktyczne zastosowanie znalazła zasada samostanowienia narodów podczas rokowań pokojowych w Brześciu. Była to równocześnie pierwsza próba sił młodej dyplomacji radzieckiej. Baraki brzeskiej cytadeli, gdzie toczyły się rokowania między Republiką Radziecką a mocarstwami centralnymi, stały się widownią jedynego w swoim rodzaju pojedynku. Dyplomacja rewolucji starła się z klasyczną dyplomacją pruskich generałów - szczytowym wykwitem militaryzmu i imperializmu, buty, bezczelności i brutalności. Świat z napięciem śledził te wielomiesięczne zmagania.

Delegaci radzieccy stanęli od razu na gruncie zasady samostanowienia narodów. „Uznajemy prawo narodu polskiego do decydowania o własnym losie - mówił dnia 11 stycznia 1918 roku przewodniczący delegacji radzieckiej, Lew Trocki - pierwsi powitamy naprawienie wielkich zbrodni popełnionych w stosunku do narodu polskiego...”[291] Powtarzał w kilkanaście dni później: „Uznajemy całkowicie i bez żadnych zastrzeżeń niepodległość narodu i państwa polskiego...” Ale właśnie dlatego delegacja radziecka wzdragała się uznać za przedstawicielstwo narodowe Polski „trójgłową figurantkę” - Radę Regencyjną - utworzoną niedawno przez Niemców w Warszawie. „Nie możemy nie podważając tej niepodległości - mówił Trocki uważać za pełnomocnych przedstawicieli narodu polskiego osób wyznaczonych przez władze okupacyjne”.[292] W konsekwencji delegaci radzieccy zażądali natychmiastowej ewakuacji okupowanych przez armie państw centralnych obszarów - w Polsce, Finlandii, Kurlandii - by ich ludność mogła się swobodnie wypowiedzieć i samodzielnie zdecydować o swych losach. „Unerhört!” - To niesłychane! - krzyczał pruski generał Hoffmann i bił pięścią w stół. - „Panowie przemawiają do nas z pozycji zwycięzców! Dyktujecie nam warunki!” Z realnego układu sił wynikało, że warunki dyktować może tylko strona pruska. Uczyniła to z wyjątkową nawet jak na siebie brutalnością. Przepołowiła Rosję, wydzierając jej Ukrainę, gdzie właśnie uchwyciły władzę niemieckie kreatury w osobach Winniczenki i Petlury. Ich delegaci zjawili się w Brześciu i choć - mówiąc słowami Trockiego - ich „faktyczna władza ograniczała się do izby, którą zamieszkiwali w Brześciu”, podpisali z Niemcami i Austro-Węgrami odrębny pokój - głośny w owym czasie „pokój chlebowy”. Oddali bowiem swym protektorom cały zbiór ukraińskiego zboża, by ratować Austrię od katastrofy głodowej. Armie niemieckie i austriackie zalały natychmiast Ukrainę, by wymusić dostawy. Przy sposobności Niemcy obalili Winniczenkę i Petlurę, którzy swą radykalną gadaniną przysparzali im kłopotów, i powołali na dyktatora atamana Skoropadskiego, notorycznego agenta niemieckiego. W nagrodę za „pokój chlebowy” przyznano ukraińskim marionetkom rdzennie polską Ziemię Chełmską, którą oderwano od Królestwa. Polska okryła się żałobą, fala gwałtownych demonstracji antyniemieckich przeszła przez kraj. Pod przytłaczającą przewagą bagnetów niemieckich musiała Rosja Radziecka zaakceptować narzucony jej brutalnie traktat brzeski. Dawał on całemu światu przedsmak tego, co oznacza niemieckie zwycięstwo. A niemieckie naczelne dowództwo było przeświadczone, że zwycięstwo to jest już teraz niewątpliwe. Pozostał wreszcie tylko jeden front! Liczyło, że przerzucone ze wschodu na zachód dywizje niemieckie zapewnią mu decydującą przewagę i w jednej jeszcze wielkiej ofensywie wymuszą rozstrzygnięcie. Ale generałowie pruscy nie zdawali sobie sprawy, jak bardzo pyrrusowe było ich zwycięstwo brzeskie. Lekceważeniem i drwiną reagowali na przemówienia delegatów radzieckich. Nie pojmowali, że dla bolszewików Brześć jest nie tylko miejscem rokowań pokojowych, ale i trybuną rewolucyjnej propagandy. Nie wiedzieli, jaką nośność mają jej słowa. Mieli się rychło przekonać. Jeszcze nie skończyły się rokowania, a już się zaczęło. Pierwsza od wybuchu wojny wielka fala strajkowa przewaliła się przez Niemcy. 28 stycznia 1918 roku robotnicy kilku fabryk berlińskich wszczęli strajk o zabarwieniu wyraźnie politycznym. Ich śladem poszli robotnicy Hamburga, Kolonii, Dortmundu, Mannheimu, Monachium. W końcu stycznia strajk powszechny ogarnął Austrię. Zaczęli go robotnicy fabryk zbrojeniowych w Wiedniu. Hasła były czysto polityczne. Między innymi protestowali przeciwko brutalności warunków stawianych Republice Radzieckiej w Brześciu. Niemal równocześnie Budapeszt stał się widownią krwawych zaburzeń głodowych.

Powiew rewolucji przenikał różnymi drogami. Zacichły front na wschodzie stał się prawdziwą zmorą niemieckiego dowództwa. Bratanie się żołnierzy niemieckich ze zrewolucjonizowanymi żołnierzami rosyjskimi podkopywało morale armii. Powracający z obozów rosyjskich jeńcy nieśli z sobą bakcyl przewrotu. Istotne przemiany dokonywały się pod wpływem wydarzeń rosyjskich w łonie niemieckiego ruchu robotniczego. Ugodowe skrzydło socjalnej demokracji - „socjaliści większościowi” - traciło z dnia na dzień wpływ na masy. Ulegały one coraz silniej propagandzie pokojowej niezależnych socjalistów, rewolucyjny Związek Spartakusa zdobywał sobie coraz większy autorytet. Niewidoczny zrazu nurt rewolucji drążył podstawy tronów Hohenzollernów i Habsburgów, aż w momencie załamania się militarnego na froncie - nastąpił wybuch. Rewolucja rosyjska wzięła odwet za Brześć. Dwie pozostałe monarchie rozbiorowe runęły. Droga do niepodległości stała przed Polską otworem.

Ale zanim to jeszcze nastąpiło, rewolucja rosyjska wymogła na rządach zachodnich uznanie praw narodowych Polaków. Pisał emigracyjny historyk, Tytus Komarnicki: „Rozwój wydarzeń w Europie wschodniej na przełomie lat 1917-1918 - rewolucja rosyjska, rokowania brzeskie i zasada samostanowienia narodów - zmusił rządy alianckie do sformułowania swych celów wojennych”.[293] W istniejącej sytuacji cele te nie mogły pomijać Polski. Nazajutrz po zwycięstwie rewolucji październikowej bolszewicy otworzyli archiwa carskie. Publikacja znalezionych tam dokumentów wywarła piorunujące wrażenie na opinii światowej. Tajne traktaty i układy odsłoniły imperialistyczne cele wojenne państw koalicji. Wolnościowym hasłom, pod którymi walczyła rzekomo Ententa, groziła całkowita kompromitacja. Znużenie i wyczerpanie wojenne ludności mogło się teraz z łatwością wyładować w masowych wystąpieniach przeciwko wojnie. Przykład robotników Rosji działał zaraźliwie. Zwycięstwo ich rewolucji rozpalało wyobraźnię mas. Lewica robotnicza wszędzie podnosiła głowę. Wśród wysuwanych przez nią haseł pokoju bez aneksji i kontrybucji było też żądanie oswobodzenia krajów ujarzmionych, a przede wszystkim Polski. Należało szukać odtrutki, wystąpić z hasłami równie atrakcyjnymi, które mogłyby skutecznie współzawodniczyć z rewolucyjnym programem bolszewików. W istniejących warunkach wszelka zwłoka mogła się okazać fatalna dla polityki klas i kół rządzących Zachodu. Pierwszy zorientował się w tym Wilson. Mniej od swych sojuszników skrępowany tajnymi zobowiązaniami, podjął inicjatywę sformułowania demokratycznych i wolnościowych celów wojny, które zaspokoiłyby aspiracje najszerszych mas. Bezpośrednim bodźcem stały się rokowania brzeskie. Wilson żywił nadzieję, że uda mu się tą drogą zachęcić naród rosyjski do kontynuowania wojny. Nakłaniali Wilsona do takiego kroku przedstawiciele amerykańscy w Moskwie. Oni pierwsi docenili magnetyczne oddziaływanie rewolucyjnych haseł bolszewickich, a zwłaszcza zasady stanowienia narodów o sobie. „W burzliwych dniach stycznia 1918 roku pisał najznakomitszy z ówczesnych historyków amerykańskich, Charles Beard - gdy bolszewików zaskoczyły brutalne warunki, dyktowane im przez cesarskie rządy Niemiec i Austro-Węgier w Brześciu, Edgar Sisson, piotrogrodzki przedstawiciel Amerykańskiego Komitetu Informacji Publicznej, telegraficznie, za pośrednictwem dyrektora Komitetu, George’a Creela, domagał się, by Prezydent »sformułował antyimperialistyczne cele wojenne Ameryki i warunki demokratycznego pokoju najwyżej w tysiącu słów, w zwięzłych, niemal plakatowych akapitach, krótkich zdaniach« [...] W pięć dni później Wilson stanął przed Kongresem i proklamował Czternaście Punktów, które lotem błyskawicy dotarły do najodleglejszych zakątków kuli ziemskiej [...] gdziekolwiek ujarzmione ludy rządzone były przez imperialistyczne mocarstwa”.[294] Taka była geneza słynnego orędzia Wilsona z 8 stycznia 1918 roku. Jego bezpośredni związek

z rewolucją rosyjską jest faktem oczywistym dla każdego poważnego amerykańskiego historyka. Daremnie szukać by stwierdzenia tego faktu u któregokolwiek z historyków polskich piszących w dwudziestoleciu czy na emigracji, choć Czternastu Punktom Wilsona przypisywali zazwyczaj rolę znacznie przerastającą ich rzeczywiste znaczenie. Punkt trzynasty orędzia Wilsona mówił o Polsce. Zapowiadał „utworzenie niepodległego państwa polskiego, obejmującego ziemie zamieszkałe przez ludność bezspornie polską”. Przyznawał mu „swobodny i bezpieczny dostęp do morza”. Wilson uczynił wyłom w postawie mocarstw Ententy. Mimo niechęci do zaciągania zobowiązań w sprawie polskiej stopniowo poszły śladem Stanów Zjednoczonych. Zwlekały wszakże przez dalsze pół roku. Deklaracja mocarstw Ententy o niepodległości Polski ujrzała światło dzienne dopiero 3 czerwca 1918 roku, choć poszczególne rządy ogólnikowo wypowiadały się w tym duchu już wcześniej. Ale wszystkie te wypowiedzi, nie wyłączając orędzia Wilsona, nie zaspokajały aspiracji polskich. „Wilson - stwierdza Komarnicki - przez długi czas unikał wiążących deklaracji na temat problemów terytorialnych między Polską a Niemcami”.[295] Wilson bowiem zamierzał ziemie zaboru pruskiego pozostawić Niemcom. Dlatego dostęp Polski do morza wyobrażał sobie jako prawo tranzytu przez wolną strefę portową w Gdańsku i przez zneutralizowane ujście Wisły. Ale Wilson wahał się również, czy przyznać Polsce zabór austriacki. Zarówno on, jak i inne rządy sojusznicze łudziły się nadzieją na uratowanie monarchii habsburskiej. Dlatego punkt dziesiąty orędzia Wilsona mówił tylko o przyznaniu „ludom AustroWęgier swobodnej możliwości autonomicznego rozwoju”, a nie prawa do oderwania się. Rządy alianckie pojmowały więc niepodległość Polski w sposób bardzo specyficzny. Nowe państwo miało się w zasadzie ograniczać do obszaru Królestwa Polskiego, owych 125 000 kilometrów kwadratowych, wykrojonych przez Kongres Wiedeński z ziem dawnej Rzeczypospolitej. Prusy i Austria zachowałyby swe posiadłości polskie, co najwyżej z pewnymi korektywami. Słusznie więc stwierdza Tytus Komarnicki, że „gdyby pokój zawarty został natychmiast po ogłoszeniu orędzia [Wilsona], nie byłby oparty na zasadzie samostanowienia narodów, nawet w odniesieniu do Polski”.[296] Na szczęście decyzja ostateczna nie leżała w rękach rządów Ententy. Dalszy rozwój wydarzeń, zapoczątkowanych przez rewolucję rosyjską, stworzył w Europie środkowej fakty dokonane, które rządy alianckie musiały zaakceptować.

Narodziny legendy

Wieść o wybuchu rewolucji rosyjskiej poruszyła Polskę do głębi. Na długo przesłoniła wszystko inne. Obie odezwy - Rządu Tymczasowego i piotrogrodzkiej Rady - lotem błyskawicy obiegły cały kraj. Sytuacja zmieniała się diametralnie, i w aspekcie międzynarodowym, i w aspekcie wewnętrznym. Stanowiska, poglądy, orientacje musiały ulec rewizji. Jedno zaś stawało się oczywiste: żadne, najbardziej nawet opacznie pojmowane racje narodowe, nie usprawiedliwiają więcej wiązania się z Niemcami, tworzenia u ich boku armii polskiej do walki z Rosją. Tymczasowa Rada Stanu, orientacja proniemiecka, aktywizm - wszystko to traciło resztki sensu. Rozumiał to nawet hrabia Hutten-Czapski: „Odpadło wielkie hasło: »Na wroga dziedzicznego cara rosyjskiego, który od stu lat morduje naszych synów!«„[297] Władze okupacyjne ogarnęła panika. „W Lublinie, Kielcach, Dąbrowie - notował pułkownik Hausner ze Sztabu Generalnego gubernatora lubelskiego - wybuchły poważne zamieszki, które trzeba było stłumić siłą [...] Zarząd wojskowy musiał poczynić wszelkie przygotowania do zdławienia powszechnego powstania [...] Przerzuceniu się rewolucyjnej propagandy rosyjskiej na Polskę miały również zapobiec surowe zarządzenia cenzuralne”.[298] Pogotowie bojowe zarządzono także w garnizonach niemieckich. Obawy władz okupacyjnych były jednak przesadzone. Przez kraj przeszła wprawdzie wielka fala strajków i demonstracji, ale na „powstanie powszechne” się nie zanosiło. Na to było jeszcze za wcześnie. Zanosiło się natomiast na gwałtowny wzrost nastrojów antyniemieckich, wzmożenie oporu przeciwko okupantom i zasadnicze zmiany w układzie sił politycznych. Bystry obserwator nastrojów, przedstawiciel austriacki w Warszawie, baron von Ugron, informował Wiedeń: „Wywołana przez rewolucję rosyjską hipnoza ciąży nad całym krajem. Cała orientacja polityczna uległa wskutek tego zmianie, do czego w ogromnym stopniu przyczyniła się odezwa rosyjskiego Rządu Tymczasowego”.[299] Zgadzał się z tą opinią warszawski przedstawiciel NKN: „Rewolucja rosyjska wprowadziła poważną zmianę w orientacji stronnictw politycznych Królestwa Polskiego”.[300] Najpoważniejszy kryzys dotknął obóz aktywistów. Ich najsilniejszym oparciem była „lewica niepodległościowa”, której trzon stanowiła PPS Frakcja. Pod wpływem wydarzeń rosyjskich partia przeżywała głęboką rozterkę, nurtowały ją sprzeczne tendencje. Uproszczona formuła propagandowa „Precz z caratem!”, która miała usprawiedliwiać wszystko, nawet sojusz z imperializmem niemieckim, straciła nagle walor. Terenowe organizacje partyjne ulegają silnej radykalizacji, zaostrzają postawę wobec okupanta, zwracają się przeciwko Tymczasowej Radzie Stanu, potępiają dalsze współdziałanie z Niemcami. „Odbywają się zebrania partyjne lewicy informuje raport generalnego gubernatora lubelskiego - na których rozlegają się ostre głosy przeciwko Piłsudskiemu, prowadzącemu niezrozumiałą dla mas »politykę kompromisu« wobec władz okupacyjnych”. Kierownicze koła PPS Frakcji starają się lawirować, by nie tracić wpływu na masy, a równocześnie dotrzymać kroku Piłsudskiemu. Nie jest to łatwe wobec postawy społeczeństwa, a zwłaszcza klasy robotniczej. W pewnym momencie rozdźwięk będzie nieunikniony. „Rewolucyjnym nastrojom mas - głosi cytowany już raport - które znalazły pożywkę i zachętę w rewolucji rosyjskiej, polityczni przywódcy lewicy nie są w stanie przeciwstawić żadnych konkretnych osiągnięć i stoją w obliczu zupełnej utraty wpływów i władzy nad masami”. PPS Frakcja znajduje się pod rosnącym naciskiem PPS Lewicy, a przede wszystkim SDKPiL, która „zarzuca Warszawę odezwami o charakterze rewolucyjnym i próbuje

organizować rozruchy głodowe”. Obie partie rewolucyjnej lewicy wzmagają teraz swą działalność. Łączą walkę przeciwko okupantowi z obroną codziennych interesów robotnika, którego położenie materialne pogarsza się w zastraszającym tempie. „Rodzi się niebezpieczeństwo - podsumowuje sytuację raport - że masy zerwą ze swymi przywódcami i ulegając czysto socjalistycznym hasłom [...] wejdą na nową rewolucyjną drogę”.[301] CKR PPS prowadzi w tych warunkach skomplikowaną grę o dwuznacznej wymowie. Zaostrzając swój język polityczny w stosunku do okupanta i Tymczasowej Rady Stanu, próbuje wywrzeć na nią nacisk, by wymusiła na Beselerze ustępstwa. W końcu jednak, po upływie dalszych paru miesięcy, w czerwcu 1917 roku, CKR zmuszony będzie odwołać swego przedstawiciela z Tymczasowej Rady Stanu i przejść do formalnej opozycji. Zarysowuje się rozdźwięk między partią a Piłsudskim, który w Radzie pozostaje. Pod wpływem nastrojów mas PPS Frakcja przesuwa się wyraźnie na lewo. Może nieco przesadza konserwatywny działacz NKN, dr Jan Hupka, gdy twierdzi, że „z chwilą gdy carat upadł, nic ich [socjalistów] już w Rosji nie razi”, ma jednak niewątpliwie słuszność, gdy zauważa: „Piłsudski rozszedł się na tym tle z socjalistami. Jest nadal zdecydowanie antyrosyjski, a także antyaustriacki, antyniemiecki stosunkowo najmniej”.[302] Kryzys nurtuje również inne ugrupowania CKN. W obozie pasywistycznym zachodzą tymczasem przemiany o tendencjach wyraźnie dwukierunkowych. Endecki trzon Koła Międzypartyjnego widział w wydarzeniach rosyjskich potwierdzenie słuszności swej negatywnej wobec państw centralnych polityki. Narodowi demokraci oczekiwali, że po upadku caratu ich reprezentacja zagraniczna na Zachodzie, z Romanem Dmowskim na czele, uzyska wolną rękę w realizowaniu swych „ententofilskich” koncepcji. Oceniali też pozytywnie perspektywy tworzenia samodzielnej armii polskiej w Rosji. Tym bardziej sprzeciwiali się dalszym próbom tworzenia takiej armii po stronie państw centralnych. Równocześnie jednak w obozie pasywistycznym wystąpiły tendencje przeciwne, wyrosłe na motywacjach wyraźnie klasowych. Skrajna prawica konserwatywna Koła Międzypartyjnego dojrzała w rewolucji rosyjskiej groźbę dla istniejącego ładu społecznego. Przedstawiciele arystokracji, ziemiaństwa, duchowieństwa lękali się radykalizacji społeczeństwa, wzrostu nastrojów republikańskich, straszyło ich już widmo przewrotu socjalnego. Obawy te nie były obce także i narodowej demokracji. Ale widziała ona ratunek w oparciu się o mocarstwa Ententy. Dla arystokracji polskiej, ziemiaństwa i hierarchii katolickiej mocarstwa Ententy nie stanowiły jednak dostatecznej rękojmi. Przede wszystkim były daleko. Po wtóre zaś występowały w imię ideałów mieszczańsko-demokratycznych, liberalnych i republikańskich. To zaś nie budziło zaufania w kołach, które wciąż jeszcze żyły w świecie pojęć feudalnych, wyznawały zasady legitymizmu i monarchizmu i nie oswoiły się dotąd całkiem z następstwami rewolucji francuskiej. Upadek tronu Romanowych był dla tych kół tragedią i odtąd już tylko w Habsburgach i Hohenzollernach widzieli ostatnią opokę legitymizmu. Najdobitniejszy wyraz obawom tych kół dał ks. arcybiskup Kakowski w rozmowie z hr. HuttenCzapskim: „Dążności republikańskie wzrastają. Za dwa miesiące monarchia dziedziczna będzie miała jeszcze mniej zwolenników. On i wszyscy biskupi są z przekonania zwolennikami monarchizmu. [...] Byłoby niepożądane dla państw centralnych, jak i dla sprzymierzonych z nimi monarchii, gdyby na wschodzie Europy obok przypuszczalnie radykalnej republiki rosyjskiej utrwaliła się republika polska, która z powodów polityki wewnętrznej ciążyłaby do wszystkich republik istniejących już w Europie lub mogących wkrótce powstać”.[303]

W tym samym duchu wypowiadał się przedstawiciel ziemiaństwa, książę Ksawery Drucki-Lubecki. Ostrzegał on koła miarodajne w Berlinie przed wzrostem nastrojów republikańskich w Polsce: „Jeśli zwycięży zasada monarchiczna, wówczas Polska pozostanie wierna Niemcom. Republika natomiast może z łatwością ulec wpływom Ententy”.[304] Nawoływał więc ks. Drucki-Lubecki, by władze niemieckie jak najrychlej osadziły w Warszawie króla, a przynajmniej regenta. 22 czerwca 1917 roku przyjął go na specjalnej audiencji cesarz Wilhelm. Władca Niemiec był pod wyraźnym wrażeniem argumentacji polskiego arystokraty. Argumenty tego typu zdecydowały ostatecznie o powołaniu za kilka miesięcy Rady Regencyjnej w Warszawie. Silny wpływ wywarły również na postawę wielu polityków prawicowych z kół dotychczas pasywistycznych. „Książę Lubomirski - donosił baron von Ugron - który tak długo był rzecznikiem pasywistycznego stanowiska, stał się nagle zapalonym apostołem aktywizmu”. Strach przed rewolucją przygłuszał skutecznie narodowe racje, górę brały motywy klasowe. Baron von Ugron relacjonował swą rozmowę z ks. Lubomirskim: „...Wydarzenia rosyjskie oddziałały na postawę konserwatystów. Obawiają się przedarcia fali rewolucyjnej do Polski i szukają zwłaszcza obrony przed występującymi tendencjami komunistycznymi. Mój rozmówca wyznał szczerze, że uważa linie okopów oddzielających Polskę od Rosji za prawdziwe zbawienie; trzymają one rewolucję z dala od Polski, pewniej niż mur chiński”.[305] Nastroje te, dyktowane obawą przed przewrotem społecznym, popchną w ramiona Niemców spory odłam polskich klas posiadających. „Pod wpływem wieści o rewolucji w Rosji - zanotuje dr Hupka - cała szlachta i magnateria w Królestwie przeszła do obozu aktywistów”.[306] Proces ten spotęguje się jeszcze, gdy rewolucja rosyjska wejdzie w swą bolszewicką, socjalistyczną fazę. Załamie się wtedy nawet wielu narodowych demokratów. Rada Regencyjna stanie się ośrodkiem przyciągającym dla tych wszystkich żywiołów, w których obawa o własne majątki i przywileje stłumi doszczętnie poczucie interesu narodowego. A „straszak bolszewicki” będzie ich ulubionym argumentem propagandowym. Napisze o tym wybitny działacz PPS Frakcji, Tadeusz Hołówko, w lutym 1918: „»Precz z okupacją!« - nie krzyczy już Koło Międzypartyjne, nie krzyczą ziemianie, fabrykanci, kupcy, nie krzyczą ani p. Stecki, ani ks. Lubomirski, ani biskup Kakowski - do niedawna w oczach społeczeństwa i zagranicy wodzowie nieprzejednanej opozycji w stosunku do Prus. Strach przed Prusami, przed ich potęgą, ich zaborczością, ich przewrotnością, o czym wszystkim tak wiele ci wszyscy panowie swego czasu mówili, maleje z dnia na dzień wobec strachu przed bolszewizmem”. Słowa te pisane były w momencie rokowań brzeskich, gdy delegaci radzieccy w imię zasady samostanowienia narodów domagali się, by wojska okupacyjne Niemiec i Austro-Węgier opuściły natychmiast Polskę. „Przerażenie ogarnęło nasze klasy posiadające na myśl - a nuż Niemcy usłuchają bolszewików i opuszczą kraj - ciągnął Hołówko. - Widmo fali bolszewickiej w postaci zrewolucjonizowanych mas polskich uchodźców i żołnierzy każe naszym ziemianom i fabrykantom kurczowo oburącz trzymać się pruskiego bagnetu”. Innej zupełnie wymowy nabierze teraz hasło tworzenia wojska polskiego pod dowództwem niemieckim. „Te same czynniki - stwierdzi Hołówko - które nie chciały za żadną cenę dopuścić do tworzenia wojska, dziś o tworzeniu tego wojska wciąż mówią, ale widzą w nim tylko armię żandarmów, którzy będą pilnować ich majątków przed »bolszewizmem« mas”.[307] Tak przełamywały się rewolucyjne wydarzenia rosyjskie w życiu politycznym Polski. Ale to zupełne „odwrócenie sojuszów” politycznych i klasowych uwydatniło się w pełni dopiero z biegiem czasu, po rewolucji październikowej. W pierwszych miesiącach po rewolucji marcowej było ono w stadium zaczątkowym, choć kierunki rozwojowe rysowały się już dość jasno.

„Wybuch rewolucji w Rosji - pisał Leon Wasilewski - Komendant ocenił od razu jako fakt niesłychanej doniosłości i punkt zwrotny w całej naszej polityce”.[308] Trudno wątpić o prawdziwości tego twierdzenia. Nikt w Polsce nie oceniał rewolucji inaczej. Istota rzeczy polegała na wnioskach, jakie z tej oceny wyciągano. Nic nie wskazuje na to, by Piłsudski gotów był do „bolesnej rewizji” swej zasadniczej koncepcji. Wszystko świadczy raczej o tym, że wytworzoną sytuację postanowił wyzyskać, by przez zwiększenie nacisku na okupanta i Tymczasową Radę Stanu wyjednać od Niemców ustępstwa i przyspieszyć tworzenie wojska. Mogło się zrazu zdawać, że koniunktura polityczna sprzyja tym zamysłom. Władze okupacyjne były zaalarmowane reakcją społeczeństwa polskiego na wypadki rosyjskie. Gdyby kierowały się rozsądkiem politycznym, można było spodziewać się większej z ich strony ustępliwości wobec żądań polskich. Postawa Wiednia skłaniała się wyraźnie ku temu. Chciał ratować za wszelką cenę zachwiany autorytet Tymczasowej Rady Stanu. „Sytuacja wymagała od państw centralnych szybkiego działania - stwierdzał pułkownik Hausner. - Należało mianowicie uczynić zdecydowany krok w sprawach wojskowych, aby ratować choć w części pozycję Rady Stanu”.[309] Wiedeń zdecydował się na taki krok. Po wielomiesięcznych wahaniach postanowił wreszcie oddać Legiony - teraz już Polski Korpus Posiłkowy - na kadrę wojska polskiego. Ale Niemcy nie zgadzają się, by oddał je do dyspozycji Tymczasowej Rady Stanu. Więc 9 kwietnia cesarz Karol przekazuje Polski Korpus Posiłkowy „generalnemu gubernatorowi warszawskiemu, obarczonemu misją formowania armii polskiej”. Legionistów, odchodzących pod komendę niemiecką, opatruje błogosławieństwem: „Niechaj Najświętsza Matka Boska Częstochowska ma Was w swej opiece!” Zapewnia ich równocześnie: „Moja armia zachowa w wiernej pamięci Waszą odwagę w tylu wspólnych bojach okazaną”.[310] Gest, choć połowiczny, nastąpił w samą porę. Rada Stanu debatowała właśnie nad rezolucją w sprawie odezwy Rządu Tymczasowego. Tekst tej rezolucji, „uchwalony pod wpływem przekazania Polskiego Korpusu Posiłkowego” - stwierdzał płk Hausner - „z punktu widzenia lojalności nie pozostawiał nic do życzenia”.[311] Następny gest Wiednia polegał na odwołaniu generała Kuka ze stanowiska generalnego gubernatora lubelskiego i powierzeniu tej funkcji Polakowi i dowódcy Legionów - pułkownikowi Stanisławowi Szeptyckiemu. Nawet Beseler zdobył się na gest pojednawczy. 12 kwietnia zapowiedział przekazanie szkolnictwa i sądownictwa Tymczasowej Radzie Stanu. Inna rzecz, że minęło kilka miesięcy, zanim obietnicę tę spełnił. A 16 kwietnia ukazało się w Warszawie rozporządzenie o reorganizacji werbunku do armii polskiej, która miała odtąd nosić nazwę Polskiej Siły Zbrojnej. Przylgnęła zresztą do niej z miejsca niemiecka wersja tej nazwy: Polnische Wehrmacht, i tak już się utarło. Od spraw werbunkowych odsunięto władze okupacyjne i przekazano całą akcję w ręce polskie. Na czele lokalnych biur werbunkowych stanęli oficerowie legionowi. Całą propagandę na rzecz zaciągu powierzono głównej komendzie werbunkowej. Nazywała się teraz Krajowym Inspektoratem Zaciągu. Jak dotąd - wszystko w myśl memoriałów Piłsudskiego do Beselera i Kuka. Ale było i ukryte żądło: na czele Inspektoratu postawiono pułkownika Sikorskiego, a cała instytucja była po prostu dawnym Departamentem Wojskowym NKN... W kołach aktywistycznych wszystkie te posunięcia znalazły bardzo pozytywny oddźwięk. Czepiano się nadziei, że są może zwiastunem jakiegoś poważniejszego zwrotu w polityce

niemieckiej. Tymczasem zanosiło się na jeszcze większe jej zaostrzenie. Raporty władz niemieckich i austriackich z tego okresu dają obraz tragicznej sytuacji gospodarczej kraju, pogłębiającej się nędzy mas, którym głód zaczyna zaglądać w oczy. Mnożą się wskutek tego demonstracje, strajki, starcia uliczne. Dochodzi nawet do strzelaniny między rekwizycyjnymi oddziałami niemieckimi a legionistami, którzy stają w obronie chłopów. Na wiecach i podczas lotnych demonstracji ulicznych coraz częściej słychać okrzyki: „Precz z okupantem!”, „Precz z Radą Stanu!”, „Niech żyje niepodległa Polska!”, „Niech żyje socjalizm!”. Raport barona Hoenninga z Lublina informuje: „Sympatie zwracają się ku rewolucji rosyjskiej [...] i są one coraz silniejsze. Prości a głodujący ludzie, całe drobnomieszczaństwo i chłopstwo dostrzega w niej drogę społecznego i gospodarczego wyzwolenia”.[312] Te nastroje znajdą odbicie w dramatycznym przemówieniu księdza Przeździeckiego na posiedzeniu Rady Stanu: „Polityką swą Rada Stanu pchnęła kraj w kierunku Rosji, kraj odwraca się dziś od Zachodu, trzeba go bronić od Rosji”.[313] Władze okupacyjne znajdują na to wszystko jedną jedyną odpowiedź: wzmożenie terroru. Beseler jest zdecydowany ani na krok nie odstąpić od swej zasadniczej linii. Nie chce poczynić żadnych merytorycznych ustępstw ani w sprawach wojskowych, ani w sprawach politycznych. Przeciwnie, zaczynał się okres, który po paru miesiącach raport austriackiego Generalnego Gubernatorstwa w Lublinie scharakteryzuje jako „nową taktykę niemieckich władz okupacyjnych”, polegającą na „całkowitym zerwaniu z dotychczasowym systemem rokowań i tolerancji wobec radykalnych dążeń narodowych” i „łamaniu siłą wszelkich oporów politycznych”.[314] Piłsudski musiał to wszakże oceniać inaczej i wciąż jeszcze dostrzegać szanse kompromisu. Jego posunięcia w Radzie Stanu i jego wypowiedzi świadczą, że nie chciał zerwania. Przynajmniej nie w tych pierwszych miesiącach po rewolucji rosyjskiej, którą przecież według opinii Wasilewskiego uważał za „punkt zwrotny w całej polityce”. Pierwszą praktyczną reakcją Piłsudskiego na rewolucję rosyjską był wniosek o rekrutację jeńców Polaków, znajdujących się w obozach niemieckich i austriackich. Zgłoszony przezeń 22 marca na plenum Rady Stanu, wniosek ten nie uzyskał aprobaty władz niemieckich. Z kolei proponuje Piłsudski, by Rada wydała rozkaz o powołaniu POW do szeregów wojska polskiego, acz sam pesymistycznie ocenia wyniki tego posunięcia: „Ogółem można liczyć zaledwie na kilka tysięcy żołnierza”. Ale Niemcy są i temu przeciwni. Wchodzi wreszcie w stadium ostateczne debata nad tekstem odezwy werbunkowej i przysięgi wojskowej. Piłsudski bierze udział w redagowaniu obu dokumentów. Ale obiekcje Beselera znowu wstrzymują sprawę. Rada czuje swą bezsilność i rosnącą wokół niej pustkę. Na posiedzeniu z 26 kwietnia ks. Przeździecki podsumował jej bilans: „Przez trzy miesiące istnienia Rada nie zrobiła nic...” Nazwał jej działalność „ułudą”. „Nawet utworzenie armii polskiej [...] - mówił - pod różnymi pretekstami jest odraczane i armia w tych warunkach powstać mająca traci coraz bardziej charakter narodowy”. Wniosek? „Tymczasowej Radzie Stanu nie pozostaje nic innego, jak mandat złożyć i wszelkie czynności zawiesić”.[315] Piłsudski podtrzymuje wniosek o rezygnację. Uzasadnia go w długim przemówieniu 1 maja 1917 roku. Mniema, że ta demonstracja skłoni wreszcie władze okupacyjne do zmiany polityki. W tym to właśnie przemówieniu wysuwa żądanie „Nebenregierung”. Rada Stanu nie okazała się wystarczającym „surogatem rządu”. Powinien się nim stać właśnie „Nebenregierung” - polski „organ wykonawczy”, utworzony „obok rządów okupacyjnych”, powołany nie do „współrozmawiania”, lecz do „współdziałania”. Piłsudski wciąż jeszcze nie traci nadziei, że rzecz jest osiągalna. „Na dnie całej sprawy - mówi - leży wielka obustronna nieufność - nieufność

Niemców, że nie potrafimy się sami rządzić, nieufność, że moglibyśmy się okazać ich wrogami. Należy ich przekonać, że ta nieufność jest niesłuszna”.[316] W dwa miesiące po odezwach rewolucyjnej Rosji, proklamujących niepodległość Polski, Piłsudski dopomina się więc o „Nebenregierung”, pragnie rozpraszać nieufność Niemców. Już nawet Roman Dmowski zdążył wymienić postulat autonomii na hasło niepodległości, i to niepodległości trójzaborowej, z dostępem Polski do morza. „Lewica niepodległościowa” pozostawała więc daleko w tyle nie tylko za rewolucją, ale nawet za endecką „ugodą”. Z kolei wyprzedzić miały Piłsudskiego stronnictwa galicyjskie. 28 maja zebrali się w Krakowie wszyscy polscy członkowie obu izb parlamentu austriackiego oraz Sejmu galicyjskiego. Na wniosek posła Włodzimierza Tetmajera uchwalili jednomyślnie rezolucję, która głosiła, że „jedynym dążeniem narodu polskiego jest odzyskanie niepodległej, zjednoczonej Polski z dostępem do morza”, stwierdzała „międzynarodowy charakter tej sprawy” i wyrażała nadzieję, że „życzliwy nam cesarz Austrii sprawę tę ujmie w swe ręce”.[317] Jest to dotkliwy cios dla Piłsudskiego, Tymczasowej Rady Stanu i całej orientacji niemieckiej. Stronnictwa galicyjskie podnosiły hasło niepodległości trójzaborowej, zgłaszały więc pretensje do ziem zaboru pruskiego. „Lewica niepodległościowa” Piłsudskiego wraz ze wszystkimi aktywistami ziem tych wyrzekała się „na zawsze”. Apel do cesarza Austrii oznaczał odwrócenie się od Tymczasowej Rady Stanu, którą dotąd stronnictwa galicyjskie uznawały za de facto reprezentację narodową. Kryło się za tą rezolucją całkowite potępienie polityki proniemieckiej i odrzucenie koncepcji „beselerowskiego królestwa”, z którą Piłsudski i piłsudczycy wiązali wszystkie nadzieje. Piłsudski trwał przy niej zresztą nadal uparcie. W swym ostatnim przemówieniu w Radzie Stanu, tuż przed złożeniem mandatu, stwierdził: „Akt 5 listopada ma realniejszy charakter niż inne oświadczenia w sprawie polskiej, ponieważ jest pisany na ziemi, a nie na obłokach i dlatego sprawy wojskowe mają u nas realniejszy kształt niż gdzie indziej”.[318] Najchętniej więc pozostałby przy swej dotychczasowej polityce. Ale rozbrat ze społeczeństwem stawał się coraz oczywistszy. Piłsudski stwierdza, że „jest rzeczywiście pięć minut do dwunastej”, przyznaje, że „ten moment wyczuło Koło Polskie w Galicji”. Wiedząc zaś, „co się dzieje tam na dole”, musi wreszcie dać za wygraną. Ale czyni to z wyraźną niechęcią: „Gdybym miał możność zatrzymania wskazówek na zegarze, tobym to zrobił, nie mając jednak tej możności, uważam za swój obowiązek być w zgodzie ze społeczeństwem”.[319] Jest to przyznanie się do klęski. Mniej może dramatyczne, ale nie mniej dobitne, niż wyznanie Artura Śliwińskiego: „Rada Stanu w oczach całego społeczeństwa zbankrutowała. Każdy z nas wniósł tu z sobą pewien kapitał polityczny. Co do mnie, to mój kapitał polityczny przegrałem do ostatniego grosza. Jestem dziś bankrutem”.[320] Teraz dopiero Piłsudski i piłsudczycy decydują się na demonstrację. Jest już jednak „pięć po dwunastej”, kapitał polityczny został rzeczywiście roztrwoniony co do grosza. Popularność Piłsudskiego i piłsudczyków sięga w tym momencie dna. Demonstracyjne złożenie mandatów do Rady Stanu niewiele im pomoże, bo Rada w opinii publicznej dawno jest już skończona. Od ostatecznej klęski uratuje Piłsudskiego Beseler. Jednym pociągnięciem pióra zrehabilituje go w oczach społeczeństwa, otoczy aureolą męczeństwa, spowije legendą. Dnia 3 lipca Rada Stanu uchwala w końcu uzgodnioną z Beselerem rotę przysięgi dla legionistów, przejętych przez Polską Siłę Zbrojną. Mieli przysięgać na wierność „Ojczyźnie swojej Polskiemu Królestwu” i „przyszłemu Królowi” i dochować wiernie „braterstwa broni wojskom

Niemiec i Austro-Węgier oraz państw z nimi sprzymierzonych”. Na tekst ten Piłsudski wyraził w swoim czasie zgodę. Był on zresztą znacznie mniej upokarzający niż przysięga, którą sam składał niegdyś na rynku kieleckim. Teraz jednak Piłsudski zdecydowany jest na demonstrację. Odrzuca rotę i wzywa legionistów, by odmówili przysięgi. Poprzedniego dnia wraz z trzema bliskimi sobie ludźmi złożył mandat członka Rady Stanu. Ale tuż przed ustąpieniem Piłsudski próbuje dokonać jeszcze jednego zwrotu, cofnąć się na drogę, którą kiedyś określił jako „raz na zawsze skończoną”. Chce wrócić pod skrzydła Austrii („z trupami ja nie idę” - powiedział zaledwie pół roku temu Władysławowi Baranowskiemu). 22 czerwca melduje się nagle u generalnego gubernatora Austrii w Lublinie, pułkownika Szeptyckiego, proponując ponowne przejęcie Legionów przez monarchię habsburską. Szeptycki uważa ten pomysł za niewykonalny. Odrzuca też projekt wysłania Legionów na front pod dowództwem Piłsudskiego. Dramatyczny koniec Legionów rozgrywa się pod postacią „kryzysu przysięgowego” w dniach 911 lipca 1917 roku. Pułki I i III brygady w ogromnej większości odmawiają przysięgi. Wyjątek stanowi tu zaledwie 30 oficerów i około 300 żołnierzy. Ale nie wszystkie jednostki legionowe usłuchały wezwania Piłsudskiego. Oparła mu się II brygada w całości. Oparła się również Komenda Główna z generałem Zygmuntem Zielińskim na czele. Oparł się Inspektorat Zaciągu pułkownika Sikorskiego. Beseler uderzył natychmiast. Rebelia legionistów była dlań ciosem podwójnym. Jawny bunt w podległych mu jednostkach - podczas wojny! Poderwanie autorytetu w oczach zwierzchników i Schadenfreude wszystkich sceptyków w Kwaterze Głównej i otoczeniu cesarza, którzy zawsze wrogo odnosili się do myśli „gadania z Polakami”. Represje były bezlitosne i ślepe. Oporne pułki rozformowano natychmiast. Królewiacy, którzy odmówili przysięgi, zesłani zostają do obozów w Beniaminowie i Szczypiornie, Galicjanie wcieleni do pułków austriackich. Ale Beseler ma dość nawet lojalnych legionistów. Odsyła więc II brygadę pod dowództwem Józefa Hallera z powrotem Austriakom. Za kilka miesięcy, w lutym 1918 roku, na wieść o pokoju brzeskim i oderwaniu od Polski Chełmszczyzny, część brygady po nocnym boju z Austriakami pod Rarańczą przedrze się na drugą stronę frontu, reszta otoczona i rozbrojona powędruje do obozów w Marmarosz-Sziget, Huszt, Szeklencze. Tylko nieliczna grupa zaprzysiężonych legionistów z I i III brygady i trochę oficerów z Komendy Głównej przejdzie na etat Polskiej Siły Zbrojnej jako jej kadra. Ale na tym Beseler nie poprzestał. Postanowił dosięgnąć Piłsudskiego. Czy Piłsudski liczył się z konsekwencjami swej demonstracji? Wnosząc z relacji Wasilewskiego nie: „Mnie nie ośmielą się chyba ruszyć, ale Szefa [Sosnkowskiego] zamkną, zobaczycie mówił”.[321] Szerzyła się wśród jego zwolenników pogłoska, że zamierzał przedostać się przez front do zrewolucjonizowanej Rosji, by tam podjąć działalność tym razem przeciwko Niemcom. Historycy sanacyjni i emigracyjni twierdzą tak po dziś dzień. Faktem jest, że kiedyś w rozmowie z Hutten-Czapskim Piłsudski czynił na ten temat aluzje - cytujemy za Wasilewskim: „Puśćcie mnie, panowie, do Rosji - mówił żartobliwie - a zobaczycie, co z tego wyniknie”. Faktem jest również, że dnia 8 czerwca 1917 roku zjazd wojskowych Polaków z armii rosyjskiej w Piotrogrodzie wybrał Piłsudskiego swym honorowym przewodniczącym. Gdy Piłsudski został aresztowany, władze niemieckie dawały do zrozumienia, że przyczyną była obawa, iż zamierzał on przejść na stronę nieprzyjacielską.[322] Ale w raportach politycznych władz okupacyjnych zaprzecza się temu wyraźnie. „Choć niewątpliwie istnieją kontakty między lewicą a demokratycznymi kołami polskimi w Rosji, to jednak przypuszczenia, jakoby Piłsudski i lewica

zamierzali porzucić ideologię związku z państwami centralnymi i nawiązać nowe nici z Rosją, by - jak się to często słyszy - jeszcze w obecnej wojnie wystąpić przeciwko mocarstwom centralnym, są całkowicie pozbawione podstaw”. Autor raportu twierdzi, że „lewica stanowczo nie odejdzie od swej zasadniczej ideologii”, gdyż jej program polityczny „nie dopuszcza wspólnej z Rosją walki przeciwko państwom centralnym”.[323] Że autor tego raportu był doskonale zorientowany w poglądach „lewicy niepodległościowej” i trafnie przewidywał jej dalszą ewolucję polityczną, świadczy wyjaśnienie, jakie w kilka miesięcy potem opublikowała Komisja Porozumiewawcza Niepodległościowych Stronnictw Królestwa. Piłsudczycy zwracali się do repatriantów polskich z Rosji, tłumacząc im swą politykę: „Pierwsi czasu tej wojny stawialiśmy program budowania Polski w oparciu o państwa centralne i dla programu tego ponieśliśmy wielkie ofiary [...] Ponieśliśmy je dotychczas my jedni, byliśmy gotowi budować łącznie z okupantem rząd, wojsko, całą machinę państwową. I sądzimy, że nie można tak stawiać kwestii, że dziś już tej współpracy nie chcemy... [W tym miejscu cenzura niemiecka skonfiskowała 6 wierszy tekstu!] Armia polska nie stanęła bynajmniej nie dlatego, żeśmy ją warunkowali zastrzeżeniami formalnymi, nazbyt daleko idącymi. Kiedyś przekonacie się, jak dalece uwzględniające istnienie i potrzeby okupanta były nasze żądania, jak daleko posunęły się na drodze niezbędnych ustępstw. Niestety, każda usunięta przez nas dobrą wolą przeszkoda usuwała się jedynie po to, by na jej miejscu wyrosły inne, dziesięciokroć cięższe i trudniejsze do przezwyciężenia”.[324] Krótko mówiąc - robiliśmy, cośmy mogli, Niemcy nie chcieli, a mimo to - w kwietniu 1918 roku! - „nie można tak stawiać kwestii, iż dzisiaj już tej współpracy nie chcemy...” Dodajmy dla ścisłości, że oświadczenie to nie dotyczy PPS Frakcji. Rankiem 21 lipca 1917 roku Beseler powziął decyzję i podpisał rozkaz, który zdecydował o losie Piłsudskiego do końca wojny. W nocy zaś z 21 na 22 lipca rozkaz ten został wykonany. Piłsudski i Sosnkowski zostali aresztowani. Przewieziono ich najpierw do Gdańska, stamtąd do Spandau, a następnie do Wesel. Tu przesiedzieli około miesiąca, po czym we wrześniu 1917 roku internowano ich w Magdeburgu. Efekt był odwrotny od zamierzonego - jak się to często pruskim generałom zdarzało. Internując Piłsudskiego, Beseler oddał mu największą z możliwych przysługę. Piłsudski - głosił raport austriacki - „stracił ostatnio ogromnie na popularności”.[325] Potwierdzał to konserwatywny polityk dr Hupka: „Piłsudski [...] był już na drodze utraty popularności i stopniowego zużywania się w coraz większym zamęcie”.[326] I oto w ciągu jednej nocy sytuacja odwróciła się. „Autorytet Piłsudskiego w społeczeństwie - głosi cytowany raport - podniósł się znowu [...] Można z całą pewnością stwierdzić, że dopiero teraz Piłsudski uznany został za prawdziwego bohatera narodowego i męczennika”.[327] Notował równocześnie dr Hupka: „Obecnie, ponieważ Niemcy go uwięzili i wywieźli - popularność jego znów urośnie, jako męczennika. Internowany w Niemczech, nie zużyje się w Polsce. Niemcy go przecież nie zabiją. Po wojnie wróci jako bohater, męczennik i najpopularniejsza w Polsce osobistość. Nie będzie w Polsce nikogo, kto by mógł nad niego wyróść”. Dodawał znacząco: „I to może być dobrze, bo mimo odmiennych pozorów, nie wierzę, by on był z przekonania socjalistą”.[328] Galicyjskiemu konserwatyście trudno odmówić przenikliwości... Tymczasem jednak druga koncepcja wojenna Piłsudskiego - stworzenie wielkiej armii polskiej u boku Niemiec - legła w gruzach. Tak jak i poprzednia koncepcja powstania zbrojnego w Królestwie w sierpniu 1914 roku. Wtedy nie powiodła się zamierzona dywersja strategiczna na rzecz Niemiec podczas bitwy nad Marną, teraz ani jeden pułk polski nie zasilił niemieckich szeregów. Twórca tych koncepcji znalazł się za murami twierdzy magdeburskiej, jego żołnierze za drutami obozów Szczypiorny i Beniaminowa. Do końca wojny odcięci od kraju, obezwładnieni. Taki był koniec „gadania z Niemcami”.

Niewiele wiemy o tym, co Piłsudski myślał w Magdeburgu. Gdy stamtąd wychodził, eskortującemu go pruskiemu rotmistrzowi powiedział: „Chętnie walczyłem wspólnie z Niemcami. Byliśmy bowiem zawsze wiernymi sąsiadami i towarzyszami broni, na których można było polegać”.[329]

Republika

Magdeburg - Berlin - Warszawa

W piątek dnia 8 listopada 1918 roku około godziny 10 rano u bram magdeburskiej cytadeli zjawili się dwaj oficerowie. Obydwaj byli po cywilnemu, w dość osobliwych przebraniach. Jeden miał płaszcz myśliwski narzucony na mundur, na głowie miękki filcowy kapelusz. Drugi odziany był w niebieski kombinezon monterski. Mimo przebrania warta rozpoznała ich od razu i przepuściła bez trudu. Rotmistrz Paul van Gülpen - ten w kombinezonie - był bowiem dowódcą miejscowej autokolumny wojskowej. A rotmistrz hrabia Harry von Kessler bywał ostatnio w twierdzy częstym gościem.[330] Przybył z Berlina, jako wysłannik kanclerza Rzeszy, celem przeprowadzenia rozmów z internowanym tu brygadierem Józefem Piłsudskim. W Berlinie rozważano od pewnego czasu sprawę zwolnienia dwóch polskich więźniów Magdeburga - Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego. Decyzję uzależniono od wysondowania poglądów Piłsudskiego i uzyskania odeń zapewnienia, że „nie przedsięweźmie nic przeciwko Niemcom”. Misję tę powierzono hrabiemu Kesslerowi, gdyż znał Piłsudskiego od dawna, jeszcze z czasów bojów nad Styrem, w październiku 1915 roku, kiedy to pierwsza brygada znalazła się przejściowo w składzie jednego z niemieckich korpusów. Kessler rozpoczął rozmowy z Piłsudskim w początkach października, po czym powrócił do Berlina celem zrelacjonowania ich przebiegu. Od paru dni znowu bawił w Magdeburgu i znowu rozmawiał z Piłsudskim. Pertraktacje przeciągały się, aż w czwartek w nocy hr. Kessler otrzymał od kanclerza telefoniczny rozkaz uwolnienia obu więźniów bez żadnych warunków i dostawienia ich natychmiast do Berlina. Druga część rozkazu okazała się jednak niewykonalna. Rankiem 8 listopada Magdeburg dosięgła fala rewolucyjna, która z północy kraju toczyła się ku Berlinowi. Strajk kolejarzy unieruchomił pociągi. Hr. Kessler zwrócił się więc o pomoc do rotmistrza Gülpena. Uzyskał odeń silny i szybki wóz marki „Audi”, który pospiesznie wyszykowano do podróży. Rotmistrz Gülpen, ze względu na wagę misji, zasiadł sam u kierownicy, po czym obydwaj oficerowie pospieszyli do cytadeli. Rozmowa z Piłsudskim i Sosnkowskim trwała krótko. - Panowie są wolni - oświadczyli oficerowie. - Mamy rozkaz odstawienia was do Berlina, skąd udacie się natychmiast do Warszawy. Ze względu na sytuację wskazany jest jednak pośpiech. Macie panowie 10 minut na przygotowanie się do podróży. - Co będzie z moimi papierami i rzeczami? - zapytał Piłsudski. - Zostaną odesłane, gdy tylko spokój zapanuje w kraju - odparł van Gülpen. - Czy mogę panu zaufać? - Tak jest, brygadierze. Po dziesięciu minutach wszyscy czterej opuścili twierdzę. Piłsudski w szarej, legionowej kurtce, z zawiniątkiem w ręku, Sosnkowski po cywilnemu, z maleńkim neseserkiem. Samochód rotmistrza Gülpena unosił ich ku Berlinowi.

Świat, który ujrzał Piłsudski po szesnastu z górą miesiącach odosobnienia, nie był podobny do tego, z którym rozstał się w lipcu roku 1917. Przekonał się o tym tuż za progiem więzienia. „Wielki pochód żołnierzy, marynarzy i cywilów z czerwonymi chorągwiami ciągnął przez główną ulicę - opisuje ów dzień hr. Kessler - zrywał oficerom naramienniki, odbierał im szable, zatrzymywał tramwaje, strzałami uderzył na posterunki i koszary”. Stąd konieczność owych dziwacznych przebrań. Potem samochód ich parokrotnie przebijać się musiał przez miasteczka ogarnięte rewolucją. Monarchia Hohenzollernów dożywała ostatnich swych godzin. Wielka wojna dobiegała końca. Państwa centralne były pobite. Zdawały się właśnie bezwarunkowo na łaskę zwycięzców. Pierwsze pękło najsłabsze ogniwo - bałkańskie. W nocy z 29 na 30 września Bułgaria złożyła broń, król Ferdynand szukał schronienia za granicą. W niespełna cztery tygodnie później, 30 października, skapitulowała Turcja. Ale wcześniej jeszcze, w początkach października, zaczął się rozpad Austro-Węgier. Daremnie cesarz i rząd próbują ratować monarchię, zapowiadając jej przebudowę w duchu federacyjnym i prosząc Wilsona o odrębny pokój na zasadzie Czternastu Punktów. Na jedno i drugie było już za późno. Austria musi skapitulować bez warunków. Negatywna odpowiedź Wilsona zbiega się ze straszną klęską Austriaków pod Vittorio Veneto. Armia monarchii złożona z siedemnastu narodowości rozpełzła się po prostu w tym momencie. Żołnierze rzucają broń i tłumnie spieszą do domu. A w domu zaczynała się rewolucja. 29 października w Pradze proklamowano niepodległą Republikę Czechosłowacką. Tegoż dnia oderwały się Chorwacja i Słowenia. Galicja zrywa wszystkie więzy z monarchią, ogłaszając się za część niepodległej i zjednoczonej Polski. Następny cios zadają Węgrzy. Na ulice Budapesztu wychodzą olbrzymie tłumy robotników i żołnierzy z czerwonymi sztandarami. Żądają ustąpienia rządu, grożą obaleniem go siłą. Nazajutrz ginie od kuli zamachowca znienawidzony premier Tisza. Na czele nowego rządu republiki węgierskiej staje hr. Karolyi. Ostatnim wspólnym aktem Austro-Węgier jest kapitulacja wobec mocarstw Ententy. W Wiedniu wybucha rewolucja, tworzy się rząd republikański niemieckiej Austrii - „Deutschösterreich” - tak brzmieć będzie z początku nazwa państwa, które ostało się z pogromu wielkiej monarchii. Najpóźniej kapitulują Niemcy. Ale klęska ich była oczywista już pod koniec lipca. Po raz drugi losy tej wojny zdecydowały się nad Marną. Tu między 18 a 21 lipca załamuje się ostatnie uderzenie niemieckie, które przywiodło armie kajzera aż na przedpole Paryża. Odtąd Niemcy znajdują się w odwrocie. Wojska sprzymierzone, dowodzone przez marszałka Focha, spychać ich teraz będą kolejnymi ofensywami coraz dalej ku wschodowi. 8 sierpnia, podczas wielkiej bitwy nad Ancre i Avre, zakończonej nową porażką, w szeregach niemieckich rozlega się po raz pierwszy głośne szemranie. Rezerwy spieszące do boju witane są przez żołnierzy rozbitych jednostek okrzykami: Streikbrecher! Kriegsverlangerer! - Łamistrajki! Przedłużacie wojnę! „Czarnym dniem w dziejach armii niemieckiej” nazwie tę chwilę Ludendorff. A Wilhelm powie: „Jesteśmy u kresu sił. Wojna musi być skończona”. Ale Hindenburg i Ludendorff upierają się przy dalszej walce, nie bacząc, że układ sił z każdym dniem zmienia się na korzyść przeciwnika. Przez Atlantyk płyną transporty żołnierzy amerykańskich - ląduje ich teraz we Francji ponad 300 000 miesięcznie. Towarzyszą im olbrzymie ilości sprzętu wojennego. A fabryki francuskie i brytyjskie wypuszczają co miesiąc setki czołgów, niezadługo produkować ich będą tysiące. To właśnie czołgi zadają Niemcom straszliwe ciosy, łamiąc linie umocnień i szerząc paniczny popłoch wśród żołnierzy. 2 września dowództwo niemieckie zarządza odwrót na linię Zygfryda - o cztery tygodnie za późno. Alianci forsują tę linię, a 29 września przełamują ostatni szaniec obronny Niemiec - linię Hindenburga.

Równocześnie nadchodzi wieść o kapitulacji Bułgarii. Teraz Naczelne Dowództwo uznaje się za pokonane. „Armia nie może czekać nawet 48 godzin” - telegrafują Hindenburg i Ludendorff do Berlina, domagając się natychmiastowego wszczęcia rokowań o rozejm. W Berlinie następuje tymczasem zmiana rządu. Kanclerzem zostaje następca tronu Badenii, liberalny książę Maksymilian. W skład jego gabinetu wchodzą dwaj prawicowi socjaldemokraci, Ebert i Scheidemann. 4 października nowy kanclerz zwraca się za pośrednictwem Szwajcarii do Wilsona z prośbą o rozejm na warunkach Czternastu Punktów. Ale Wilson domaga się abdykacji cesarza i bezwarunkowej kapitulacji. Wilhelm wzdraga się przed przyjęciem takich warunków. Nie ma jednak wiele czasu do namysłu. Alianci uderzają ponownie we Flandrii, Niemcy cofają się znowu. Wilhelm wciąż jeszcze upiera się, nie chce ustąpić przed powszechnym już teraz żądaniem. Opinia publiczna wstrząśnięta jest opublikowaną w prasie treścią not wymienianych między Berlinem a Waszyngtonem. Dotychczas bowiem utrzymywana była w zupełnej nieświadomości rzeczywistego położenia. Jeszcze wczoraj na ulicach miast niemieckich rozlepiano plakaty o bliskim tryumfie niemieckiego oręża. A teraz idą jedna po drugiej trzy noty niemieckie, apelujące o rozejm natychmiastowy. „Wir sind belogen und betrogen!” - Zostaliśmy okłamani i oszukani! - rozlega się wołanie po całych Niemczech. Naczelne Dowództwo, które po pierwszej nocie Wilsona próbowało przedłużyć opór, przyznaje się wreszcie do klęski. „Każdy dzień kosztuje nas życie tysięcy dzielnych żołnierzy” - telegrafuje Hindenburg do Berlina. 27 października ustępuje ze stanowiska pierwszego kwatermistrza armii Ludendorff - właściwy wódz naczelny i faktyczny dyktator Niemiec w ostatnim dwuleciu. Napięcie polityczne w całym kraju wzmaga się z godziny na godzinę. Wreszcie marynarze floty wojennej dają sygnał do otwartego wystąpienia. 28 października załoga pancernika „Markgraf”, zakotwiczonego w porcie wojennym Kilonii, wypowiada posłuszeństwo oficerom i wciąga czerwoną flagę na maszt. 3 listopada już cała flota wojenna ogarnięta jest buntem. Oddziały uzbrojonych marynarzy schodzą na ląd, łączą się z żołnierzami, opanowują miasto, tworzą pierwszą Radę Delegatów Żołnierzy i Marynarzy. Mimo prób przeciwdziałania ze strony przywódców prawicowej socjaldemokracji robotnicy przyłączają się do zbuntowanych oddziałów. W następnych dniach rewolucja ogarnia Hamburg, Lubekę, Hanower, Brunszwik, Kolonię, Moguncję, Trewir. 8 listopada fala dociera do Magdeburga i toczy się niepowstrzymanie ku Berlinowi. Wszędzie tworzą się Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Z żywiołową siłą rozbrzmiewa żądanie natychmiastowego przerwania dalszego rozlewu krwi. 7 listopada w godzinach wieczornych przed liniami francuskimi pod Haudrey, na odcinku La Capelle-Rocquingny, na północny wschód od St. Quentin pojawił się samochód z niemieckimi parlamentariuszami. Białą chorągiew Niemiec po czterech latach straszliwej wojny dźwigał jednak nie oficer, lecz osoba cywilna! Delegacji niemieckiej przewodził sekretarz stanu, Matthias Erzberger - polityk z partii katolickiej. Generałowie wykręcili się od odpowiedzialności za kapitulację. Także za klęskę. Nie oni przegrali wojnę, lecz zdrada na froncie wewnętrznym zmusiła Niemcy do kapitulacji. Czyż nie cywil ją podpisał? I tak - jeszcze przed zawieszeniem broni - zrodziła się legenda o „Dolchstoßie” - ciosie sztyletem w plecy - która stała się potem orężem niemieckiego odwetu. W wagonie salonowym marszałka Focha w Rethondes, w lesie Compiégne, zaczęły się tegoż jeszcze dnia rokowania o zawieszenie broni. Zanim dobiegły końca - w Berlinie wybuchła rewolucja. 9 listopada o godzinie 2 po południu proklamowana została republika. Cesarz Wilhelm II abdykował, po czym zbiegł do Holandii. Władzę objęła sześcioosobowa Rada Pełnomocników Ludowych, złożona w połowie z prawicowych socjaldemokratów, a w połowie z niezależnych socjalistów.

O godzinie 5 rano dnia 11 listopada 1918 roku parlamentariusze niemieccy podpisali warunki zawieszenia broni podyktowane im przez Focha. O godzinie 11 przed południem wzdłuż całego frontu zachodniego od granicy szwajcarskiej po holenderską umilkły strzały.

Gdy Piłsudski wjeżdżał do Berlina, w mieście panował jeszcze pozorny spokój. Ale gdy nazajutrz w południe zdążał ze swą eskortą na obiad, uderzył go znajomy z Magdeburga widok: „Ulicą Königgrätzer - wspominał Kessler - sunął demonstracyjny pochód od strony dworca Anhalter”, później „bezustannie przejeżdżały huczące i terkoczące ciężarowe samochody z czerwonymi chorągwiami, gęsto obsadzone uzbrojonymi ludźmi”. Obiad w wytwornej restauracji Hillera upłynął w nastroju przygnębienia. Ale przygnębieni byli nie tylko dwaj oficerowie cesarskiej armii. Zasępiony siedział przy stole również były więzień Magdeburga. Przez całe życie marzył o niepodległej Polsce, teraz był naocznym świadkiem upadku najgroźniejszego jej wroga, ostatniego z mocarstw rozbiorowych - prusko-niemieckiej monarchii. Niepodległość była faktem. A jednak „Piłsudski był poważny i przygnębiony” notował hrabia Kessler. I zaraz wyjaśniał przyczyny tej niezwykłej reakcji przywódcy polskiej lewicy niepodległościowej: „Zostawał pod silnym wrażeniem wypadków, obawiał się ich oddziaływania na Polskę”. Piłsudski wracał do Polski nieświadom panujących tam stosunków ani sytuacji. Wiedział wszakże jedno: kraj otoczony był z trzech stron rewolucją. W Rosji od roku rządzili bolszewicy, Austro-Węgry rozpadły się i znajdowały w chaosie rewolucyjnego wrzenia, w Niemczech zanosiło się na abdykację cesarza, rewolucja stawiała pierwsze zwycięskie kroki. Były rewolucjonista ciężko przeżywał tryumfy rewolucji. Z rozmów, które prowadził przez całą drogę ze swymi dwoma niemieckimi towarzyszami podróży, a przedtem jeszcze z hr. Kesslerem w Magdeburgu, można wnioskować, w jakim kierunku toczyły się jego myśli. Obrachunek z przeszłością wojenną w obliczu klęski obu państw centralnych, z którymi współdziałał, nie nosił cech rewizji dotychczasowej polityki. Wręcz przeciwnie, Piłsudski nie żałował niczego, nie dostrzegał żadnych plam na swych minionych działaniach. Mówił rotmistrzowi Gülpenowi: „Chętnie walczyłem wspólnie z Niemcami. Byliśmy bowiem zawsze wiernymi sąsiadami i towarzyszami broni, na których można było polegać”. Nie była to tylko zdawkowa uprzejmość wobec oficera, który otworzył mu bramę więzienia. Piłsudski bowiem notuje Gülpen - te zdania „mówił wielokrotnie”. A zresztą wyciągał z nich wnioski na przyszłość: „Dlaczegóż więc i teraz dwa [nasze[331]] narody nie mogą rozpocząć przyjaznej polityki?” I to zdanie nie było przypadkowe. Było echem rozważań, które znalazły odbicie w rozmowach magdeburskich z hr. Kesslerem. Wyłania się z tych rozważań pierwszy zarys polityki zagranicznej Piłsudskiego w wyzwolonej Polsce. Dlatego warto poświęcić im nieco uwagi. Charakterystyczną ich cechą jest pozostawanie w tym samym kręgu pojęć, w jakim obracał się umysł Piłsudskiego przed rokiem 1914 i potem w latach 1914-1917. Teraz, w roku 1918, gdy wielki kataklizm przeorał świat i wszystkie założenia dawnych koncepcji legły w gruzach po rewolucji rosyjskiej i klęsce Niemiec i Austrii, Piłsudski wraca do nich uparcie. Wróg jest nadal ten sam: Rosja. A Niemcy - choć pobite i rozgromione - pozostają nadal potencjalnym przeciw temu wrogowi sojusznikiem. Nawiasem mówiąc - te rozmowy, prowadzone w Magdeburgu i na szlaku Magdeburg-Berlin-Warszawa, ostatecznie rozwiewają legendę o „wallenrodyzmie”

Piłsudskiego. Żaden doraźny interes faktyczny nie dyktuje w tym momencie Piłsudskiemu takich słów pod adresem Niemiec. A jednak Piłsudski zachowuje tu nadal niepojętą wprost powściągliwość. Więc nie realizm chwili dyktował tę postawę. Zmienia się teraz tylko i aktualizuje motywacja starej orientacji. Kessler jest tym, który tę motywację na podstawie długich z Piłsudskim rozmów formułuje (w swym raporcie dla kanclerza Rzeszy): „Wtedy [w początkach wojny] niebezpieczeństwo rosyjskie skojarzyło Polskę z państwami centralnymi. Dziś wzywa znów niebezpieczeństwo rosyjskie, niebezpieczeństwo bolszewizmu, narody niemiecki i polski do wspólnej obrony”. Potakuje Piłsudski: „Słusznie, także on ocenia tak sytuację”. Zastrzega się tylko, że „jest zbyt mało dokładnie poinformowany, by ją móc w pełni ocenić”.[332] Ale zasadniczy pogląd współdźwięczy z opinią niemieckiego oficera. Konsekwencją tego podejścia jest stanowisko Piłsudskiego wobec ziem zaboru pruskiego. Tłumaczyli się niegdyś aktywiści, że rezygnacja z tych ziem była smutną koniecznością chwili, płynącą z zależności od Niemiec. Być może niejeden z nich tak myślał. U Piłsudskiego wszakże rzecz wynikała nie z taktycznej potrzeby, lecz z logiki zasadniczej koncepcji politycznej. Rozbicie i rozczłonkowanie Rosji, torujące drogę ekspansji na wschód, było tu celem naczelnym. A cel ten przesądzał o wyborze sojuszów klasowych i międzynarodowych. Stanisław Mackiewicz - wielki majster od interpretacji polityki Piłsudskiego, którego rozumiał jak samego siebie - ujął kiedyś rzecz zwięźle. „Na wschodzie - pisał - nie byliśmy nigdy narodem chłopów czy robotników kopalnianych, lecz narodem panów”.[333] Na zachodzie, zwłaszcza na Śląsku, było odwrotnie: „Tutaj chłop i robotnik był polski, inteligencja, miasta, kapitał niemieckie. O ile na wschodzie demokratyzacja działała na niekorzyść Polski, o tyle na Śląsku nawet rewolucja społeczna mogła nam przynieść korzyść narodową”.[334] W marszu na wschód sojusznikiem byli więc „panowie”. W walce zaś o polskie ziemie na zachodzie - „chłopi i robotnicy kopalniani”, a „nawet rewolucja społeczna” - nie byle jakie wyznanie w ustach skrajnie konserwatywnego pisarza, kresowego „żubra” i monarchisty... Wybierając więc marsz na wschód, Piłsudski wybierał zarazem swych sojuszników klasowych w wyzwolonej Polsce. Musiał też wybrać sojuszników zewnętrznych. Naturalnym sprzymierzeńcem stawały się Niemcy. Ale nie każde Niemcy. Na pewno nie rewolucyjne Niemcy, lecz Niemcy zainteresowane tak jak i Piłsudski w Drang nach Osten. To znaczy Niemcy pruskich junkrów, militarystów, kasty oficerskiej. Ich interes był osobliwie zbieżny ze społeczną treścią zamysłów Piłsudskiego. I oni byli na swych kresach wschodnich „narodem panów”, jarzmiących „polskich chłopów i robotników kopalnianych”. Na tym przecież polegała cała ich „Ostmarkenpolitik”, Hakata, ustawy wyjątkowe. By Niemcy były potencjalnym sojusznikiem wschodnich planów Piłsudskiego, trzeba je było zachować w tradycyjnym pruskim kształcie historycznym. Nie wolno było podcinać korzeni panowania starych klas społecznych, przede wszystkim zaś egzystencji pruskich junkrów. Nie wolno więc było sięgać za daleko w ziemie polskie zaboru pruskiego, gdzie wyrosła potęga junkrów, gdzie wyhodował się kwiat pruskiej kasty wojskowej. Jeżeli Piłsudski nie uświadamiał sobie tego wszystkiego w precyzyjnych kategoriach socjologicznych, to bez wątpienia wyczuwał to instynktem politycznym. Jakże bowiem inaczej wytłumaczyć fakt, że w obliczu pogromu Niemiec, zmuszonych do bezwarunkowej kapitulacji, gdy po raz pierwszy wyłoniła się możliwość odzyskania przynajmniej części rdzennie polskich ziem na zachodzie, stanowiących kolebkę państwa polskiego - Piłsudski zachowuje tak niezwykłą postawę? Relacjonuje Kessler wyniki swych rozmów magdeburskich: „W całości rozmowa pozostawia wrażenie, że wprawdzie Piłsudski, jeżeli stanie na czele utworzonego przezeń wojska polskiego, niewątpliwie będzie posłuszny rozkazom każdego rządu

polskiego także wtedy, gdy ten wypowie wojnę Niemcom, to jednak Piłsudski nie pragnąłby podejmować takiej wojny nawet o Poznań i Prusy Zachodnie [Pomorze]”.[335] Wyraźniej jeszcze zanotował to hr. Kessler w swym pamiętniku: „Gdy rozmawiałem z nim o Prusach Zachodnich [Pomorzu], wielokrotnie podkreślał, że Polska nie dba o nie i nie sądzi, by odzyskanie tych ziem leżało w jej interesie, choć może być zmuszona je przyjąć, gdyby je Alianci ofiarowali”.[336] W cytowanej relacji z rozmów magdeburskich, przeznaczonej dla Berlina, brzmi to: „Nie będzie obecne pokolenie Polaków [twierdził Piłsudski] prowadzić wojny o Poznań lub Prusy Zachodnie. Jeżeli Ententa podaruje im te prowincje[337], nie powiedzą nie, ale z własnej inicjatywy obecne pokolenie Polaków nie zacznie o to wojny”.[338] Piłsudski, jak zwykle gdy szło o kwestię niemiecką, mylił się w ocenie nastrojów własnego społeczeństwa. Powstanie wielkopolskie i trzy powstania śląskie, przy masowym udziale ochotników z pozostałych zaborów, zadały wkrótce kłam jego przepowiedniom. Odnosił się zresztą do tych powstań niechętnie.[339] Bo Niemcy - jako ewentualny sojusznik ekspansji na wschód - powinny były być zachowane w możliwie nienaruszonym kształcie społecznym. Dlatego Piłsudski siedział zasępiony w berlińskiej restauracji, gdy telefon z urzędu kanclerskiego przyniósł jego niemieckim współbiesiadnikom wieść, że nieuniknione właśnie się dokonało: cesarz Wilhelm II abdykował. Nie należało tracić czasu. Prosto od stołu („Opuszczaliśmy salę w pośpiechu - wspominał Sosnkowski - pozostawiając za sobą strojny stół biesiadny, pełne talerze, nie tknięte kielichy i kelnerów wystraszonych i zastygłych w bezruchu z półmiskami w ręku”) Piłsudski, Sosnkowski, hr. Kessler i van Gülpen pospieszyli na dworzec Friedriechstraße. Tu czekała już pod parą lokomotywa z jednym wagonem I klasy. Pociąg ruszył ku granicy. Polska, którą Piłsudski miał ujrzeć, była także niepodobna do tej, którą opuszczał jako więzień niemiecki przed szesnastu miesiącami.

Na wulkanie

Surogat rządu w postaci „Nebenregierung”, o który tak usilnie a daremnie zabiegał Piłsudski, doczekał się urzeczywistnienia w dwa miesiące po jego uwięzieniu. „Patent” cesarski z dnia 15 września 1917 roku ustanowił trzyosobową Radę Regencyjną jako „najwyższą władzę państwową w Królestwie Polskim”. Ale to ustępstwo okupantów nie było, jak mniemali aktywiści, owocem ich własnych starań, lecz - pośrednio - dziełem tak nienawistnych im sił rewolucji. Historia pełna była w owym czasie takich paradoksów. Proklamowanie przez rewolucję rosyjską niepodległości Polski i coraz silniejsze oddziaływanie bolszewickiego hasła samostanowienia narodów zmusiło Niemców do rewizji ich taktyki. Chcąc utrwalić swe zdobycze na wschodzie, starali się teraz nadać temu pozory dobrowolnego związku podbitych krajów z Rzeszą. W tym celu tworzyć zaczęli w tych krajach pseudorządy i marionetkowe reprezentacje polityczne. Liczyli, że wzmocni to również ich pozycję przetargową na przyszłej konferencji pokojowej. Pierwszym krokiem na tej drodze było kreowanie Rady Regencyjnej w Warszawie. Aktywiści uderzyli od razu w ton wielkiego tryumfu. Ale ich radość zatruła rychło wieść, że analogicznego posunięcia dokonali Niemcy na Litwie. W niespełna tydzień po utworzeniu Rady Regencyjnej zwołali w Wilnie wielki zjazd działaczy litewskich. Wyłonił on dwudziestoosobową Radę Państwową - Taryba Valstybes - z Jonasem Basanoviciusem i Antanasem Smetoną na czele, jako tymczasowy organ rządzący W. Ks. Litewskiego. Wkrótce potem Taryba na życzenie władz niemieckich ogłosiła deklarację, proklamującą „niepodległe państwo litewskie”, które zrywa wszelkie więzy z „innymi państwami” - to znaczy historyczną unię z Polską - i udaje się pod opiekę Rzeszy. Cztery konwencje - polityczna, wojskowa, gospodarcza i komunikacyjna przykuć miały nowe państwo do niemieckiego rydwanu. Wszystko to oznaczało koniec aktywistycznych rojeń o „rekompensatach” na wschodzie w zamian za niemieckie „korektury graniczne” w Królestwie. Ludendorff realizował swój plan „zaryglowania” Polski od wschodu. W nie całkiem więc radosnej atmosferze trzej regenci, książę Zdzisław Lubomirski, ksiądz arcybiskup Aleksander Kakowski i Józef Ostrowski, składali 15 października 1917 roku uroczystą przysięgę w katedrze Św. Jana w Warszawie i „za zgodą obu wielkich monarchów najwyższą władzę w Królestwie Polskim obejmowali”. Ustanawiając trójosobową regencję w takim składzie, Niemcy mieli na widoku dodatkową korzyść. Oto krzyżowali zręcznie intrygi Wiednia i starania aktywistów austrofilskiego obrządku, pragnących powierzyć regencję habsburskiemu arcyksięciu i przemycić tędy w nowej postaci stare rozwiązanie austro-polskie. Chwilowo „najwyższa władza” Rady Regencyjnej ograniczała się do szkolnictwa i sądownictwa, ale już zapowiedziane było zwołanie Rady Stanu - tym razem już nie tymczasowej - i utworzenie rządu. Natychmiast też regenci potknęli się o swe kompetencje, próbując na pierwszego premiera powołać austriackiego dyplomatę, Adama hr. Tarnowskiego. Wietrzący wszędzie wiedeńskie podszepty, Beseler natychmiast założył veto. Po długich staraniach prezydentem ministrów został prof. Jan Kucharzewski. Niedługo wszakże utrzymał się u władzy. Pokój brzeski i oderwanie Ziemi Chełmskiej rozpętało w kraju burzę, której się nie ostał. Regenci poczuli, że siedzą na wulkanie. Wszystkie ich troski zeszły w cień wobec potęgującego się strachu przed rewolucją.

Nastroje ludności od dawna już ulegały gwałtownej radykalizacji. Rewolucja bolszewicka, jej hasła narodowe i socjalne znajdowały coraz żywszy oddźwięk w kraju, wystawionym na rosnącą, mimo pozorów ustępliwości, brutalność okupanta, eksploatowanym bezlitośnie, wyniszczonym gospodarczo. Oderwanie Chełmszczyzny dolało oliwy do ognia. Odczuwane powszechnie jako nowy rozbiór Polski, rozpaliło do białości uczucia patriotyczne. Zawód, gorycz, gniew i nienawiść do okupanta wyładowują się w olbrzymich demonstracjach, masowych strajkach, aktach terroru, starciach z policją i żandarmerią. Fala opadnie nieco po kilku tygodniach, ale utajone wrzenie nie wygaśnie ani na chwilę i będzie nurtowało kraj już do końca okupacji. Napięcie zaś konfliktów narodowych i społecznych rosnąć będzie z tygodnia na tydzień. Dojrzewała sytuacja rewolucyjna i klasy posiadające były tego w pełni świadome. Garną się więc, niezależnie już teraz od swej orientacji politycznej, pod skrzydła Rady Regencyjnej, widząc w niej, w jej marionetkowych gabinetach ministrów i iluzorycznej sile zbrojnej Polnische Wehrmacht, jedyną ostoję „ładu i porządku”. Ale ostoja była nader wątła, chwiejna, skompromitowana źródłem swej władzy, otoczona powszechną wzgardą, co gorsza ośmieszona. Na domiar złego zaś nikt nie sądził, by w swej obecnej postaci zdolna była o jedną dobę przetrwać panowanie okupantów. Więc na samą myśl o załamaniu się państw centralnych i odejściu wojsk okupacyjnych ogarnia klasy posiadające przerażenie. „Przy najmniejszym pozorze osłabienia nielicznych sił wojskowych państw okupacyjnych, konsystujących w naszym kraju - alarmuje 4 października Radę Regencyjną jej Komisja Wojskowa - może wybuchnąć pożar”. Na plan pierwszy wysuwa się więc konieczność „utrzymania porządku wewnątrz kraju i obrony przed wrogiem wewnętrznym równie groźnym a może groźniejszym niż wrogowie zewnętrzni”.[340] Na tym tle rodzą się i upadają najfantastyczniejsze pomysły. Jedni pragną umocnienia autorytetu Rady Regencyjnej i jej organów, wyposażenia ich w rzeczywiste atrybuty władzy, egzekutywę i siłę zbrojną, policyjną i wojskową, a przede wszystkim wyemancypowania się spod kompromitującej zależności od okupanta. Inni widzą ratunek w zacieśnieniu więzi z państwami okupacyjnymi, przede wszystkim z Niemcami. Jeszcze inni stawiają na Ententę, liczą na szybką interwencję jej wojsk lub na nadejście polskiego korpusu Hallera z Francji, jakkolwiek stwierdza memorandum ekspozytury Komitetu Narodowego Polskiego w Bernie z 29 października - „nie ma wśród miarodajnych sfer krajowych żadnego konkretnego lub choćby w przybliżeniu możliwego do wykonania projektu”, a przede wszystkim nie wiadomo, „jak i którędy”... Są więc i tacy, którzy chcieliby widzieć przejściową okupację kraju przez... Szwedów.[341] Strach nasuwa w końcu projekty wręcz katastrofalne. Oto rodzi się w kołach prawicy myśl uzyskania zgody aliantów na przedłużenie niemieckiej okupacji kraju. Stąd wezmą się późniejsze usiłowania Dmowskiego, który przy podpisywaniu warunków zawieszenia broni będzie się starał opóźnić odwrót Niemców z Królestwa! Nawet więc polityk tak konsekwentnie antyniemiecki zagubił się wśród tej obsesji „czerwonego niebezpieczeństwa”. A przecież musiał sobie zdawać sprawę z politycznych następstw takiego kroku. Skutki mogły być nieobliczalne. Jak pokazała przyszłość, tam gdzie Niemcy nie odeszli w pierwszych dniach po klęsce i wybuchu rewolucji, trzeba było z nimi toczyć krwawe boje, wyrzucać ich siłą.[342] Ponadto zaś pokonywać opór mocarstw Ententy, tak nieprzychylnym okiem patrzących na polskie aspiracje do dawnych terytoriów niemieckich. Mogło to w sposób fatalny zaciążyć nad losem polskich ziem zachodnich. Uprzedzenia klasowe stępiły nawet instynkt polityczny zdecydowanego wroga Niemiec. W kraju tworzą się tymczasem liczne organizacje kontrrewolucyjne. Związek Ładu i Porządku,

Armia Wyzwoleńcza, Komisja do Walki z Bolszewizmem stanowić mają zawiązek polskiej „białej gwardii”. Związek byłych żołnierzy armii Dowbora przygotowuje się również do spełnienia tej roli. Wołanie o rozbudowę tych organizacji i nadanie im jednolitego kierownictwa słychać coraz częściej. Ale trzeźwiejsze koła wojskowe są temu przeciwne. Głosi raport Komisji Wojskowej: „Wiele stronnictw politycznych i ugrupowań znajdujących się w kraju ogląda się za utworzeniem czegoś w rodzaju białej gwardii dla przeciwdziałania anarchii [...] Tworzenie w dzisiejszych warunkach białej gwardii będzie efemerydą [...] Z drugiej strony organizowanie białej gwardii uważane będzie za pewnego rodzaju prowokację przez żywioły, wśród których zasady bolszewizmu trafiają do przekonania [...] oraz przyspieszy jedynie wybuch”. Dla Komisji Wojskowej Rady Regencyjnej „jedyną naturalną białą gwardią, jedyną podporą prawdziwą dla Rządu Polskiego może być silne, karne i możliwie liczne Wojsko Polskie”.[343] Zupełnie jak to określał Hołówko - wojsko jako żandarm do walki z polską rewolucją. Ze wszystkich tych rozwiązań Rada Regencyjna wybiera najpierw ucieczkę pod skrzydła niemieckie. Utworzony po dwumiesięcznym przesileniu, spowodowanym upadkiem Kucharzewskiego, gabinet Jana Kantego Steczkowskiego od razu wkracza na tę drogę. 29 kwietnia 1918 roku wysyła notę do Berlina, proponując „ostateczne rozwiązanie kwestii polskiej” na zasadach sojuszu z Niemcami. Nie zniechęca go negatywna chwilowo reakcja Berlina i raz jeszcze podejmuje tę inicjatywę w cztery miesiące później. 13 sierpnia dwaj wysłannicy Steczkowskiego, dyrektor departamentu stanu Janusz ks. Radziwiłł i Adam hr. Ronikier udają się do niemieckiej Kwatery Głównej w Spa celem przeprowadzenia rozmów z cesarzem Wilhelmem, kanclerzem Hertlingiem, sekretarzem stanu do spraw zagranicznych Hintzem i generałem Ludendorffem. Rozmowy są bardzo owocne. Cesarz, który „okazywał jak najdalej idącą życzliwość”, wyraził przekonanie, że „Niemcy i Polacy powołani są do utworzenia wspólnego frontu przeciwko Rosji”. W rozmowach z pozostałymi dostojnikami niemieckimi uzyskali zgodę na sojusz i konwencję wojskową, obietnicę zwrotu Ziemi Chełmskiej, a nawet nadzieje na włączenie do Królestwa Białegostoku i Grodna. W zamian mieli się zrzec ostatecznie rozwiązania austro-polskiego, które teraz występowało pod postacią korony polskiej dla cesarza Karola. Niemcy proponowali zamiast tego tzw. rozwiązanie kandydackie - niechaj sobie Polacy wybiorą kandydata do tronu spośród panujących książąt Rzeszy. Korzyści takiego układu były oczywiste: „W razie przymierza z Niemcami - przekonywał cesarza Wilhelma i ministra Hintzego ks. Radziwiłł - możemy i musimy liczyć na obronę naszych interesów na Ukrainie, Litwie i Białorusi przez Niemców już choćby z tego powodu, że będzie to obrona elementu konserwatywnego w przeciwstawieniu do bolszewickiego”. Niemcy zgodzili się z tym. „I cesarz, i p. Hintze okazali pełne zrozumienie dla tej argumentacji” - informował ks. Radziwiłł Radę Koronną[344] w Warszawie.[345] Niemcy mieli już w tym momencie za sobą „czarny dzień” swej armii i czuli zbliżanie się klęski. Byli więc wspaniałomyślni, ale wcale nie bezinteresowni. Zdawali sobie sprawę, że Belgia, Alzacja, Lotaryngia, kolonie zamorskie - słowem, wszystkie zdobycze na zachodzie - są już stracone. Może więc uda się zachować przynajmniej część łupu na wschodzie - i to za zgodą Polaków? Ententa byłaby tym poważnie zaszachowana przy stole rokowań pokojowych. Motywy niemieckie były więc oczywiste. Ale co sobie po tym obiecywał - poza obroną majątków obszarniczych na kresach - premier Rady Regencyjnej? Zanim zdążył wyjaśnić to społeczeństwu, przestał być premierem. Niedyskrecja Niemców, którzy ujawnili treść propozycji Steczkowskiego, kosztowała go tekę. Oburzenie w kraju było tak powszechne, że Rada Regencyjna musiała udzielić dymisji całemu gabinetowi. Była to ostatnia poważna próba szukania oparcia w Berlinie. Przesilenie ministerialne, które się na tym tle wywiązało, trwało sześć tygodni. Nowy gabinet Józefa Świeżyńskiego tworzył się już

w zupełnie innej sytuacji. Jak grom spadła na Radę Regencyjną i obóz aktywistów wieść o nocie nowego kanclerza niemieckiego ks. Maksymiliana Badeńskiego z dnia 4 października, apelującej do Wilsona o rozejm. Fatalny dzień klęski niemieckiej nadchodził zatem. Rada Regencyjna decyduje się na gwałtowny zwrot w swej polityce. 7 października ogłasza manifest do narodu. Powołując się na punkt 13 orędzia Wilsona, proklamuje „Polskę zjednoczoną i niepodległą” z „dostępem do morza”, rozwiązuje Radę Stanu, zapowiada wybory do Sejmu na „szerokich podstawach demokratycznych” i utworzenie rządu koalicji ogólnonarodowej, ogłasza koniec okupacji i przejęcie całej władzy w kraju. Osobnym dekretem podporządkowuje sobie Polską Siłę Zbrojną i wprowadza powszechny obowiązek służby wojskowej. Manewr jest śmiały, ale dość przejrzysty. „Orędzie Rady Regencyjnej z 7 października 1918 roku - napisze potem Stanisław Głąbiński - mimo przeciwne pozory, było podyktowane interesem państw centralnych i chęcią Rady Regencyjnej utrzymania się przy władzy...”[346] Rada wyznała to otwarcie swym niemieckim mocodawcom. Szef gabinetu cywilnego regentów, ks. prałat Chełmicki, zawiadomił komisarza niemieckiego przy rządzie polskim, hr. Hutten-Czapskiego, że „orędzie Rady Regencyjnej bynajmniej nie zawiera wrogiego ostrza przeciwko mocarstwom okupacyjnym i zostało ogłoszone jedynie na to, aby zapobiec votum nieufności Koła Międzypartyjnego oraz powołaniu do życia Rządu polskiego z Dmowskim na czele, zamierzonemu według zupełnie pewnych wiadomości szwajcarskich”. Rada uważa nawet za swój obowiązek tłumaczyć się z powołania na orędzie Wilsona: „Zdania o punkcie 13 Wilsona nie dało się uniknąć, skoro wszystkie państwa przyjęły program wilsonowski za podstawę...”[347] Równocześnie Rada Regencyjna jeszcze tego samego dnia zwróciła się wprost do Berlina, do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, z wyjaśnieniem, co rozumie przez „dostęp do morza”. Miała na myśli tylko strefę wolnocłową w którymś z niemieckich portów bałtyckich i wolną żeglugę na Wiśle. „O żądaniu Pomorza i Gdańska - stwierdza historyk niemiecki - nie było więc mowy”.[348] „Koniec okupacji” był pojmowany równie symbolicznie. Albowiem jednocześnie zwracała się Rada do rządu niemieckiego z prośbą o „pozostawienie w kraju załóg niemieckich dla ochrony przed zaburzeniami dopóty, dopóki rząd polski uzna za stosowne”.[349] Trudno było nie przejrzeć od razu podwójnej gry regentów, którym i tak mało kto ufał. Ale podwójna gra i podwójna mowa weszła teraz w powszechne użycie. Nikt nie mówił otwarcie, co myślał i czego chciał, każdy podszywał się pod coś lub pod kogoś. Skoro reakcji nie starczało sił i odwagi, by z podniesioną przyłbicą zmierzyć się z rewolucją, musiała stosować taktykę kamuflażu, umiejętnego rozładowywania nastrojów rewolucyjnych, wyprowadzania mas w pole, kierowania ich na ślepe tory. Mimikra polityczna miała zresztą zdać egzamin w walce z rewolucją. Pierwszą wielką operację podjęła tu endecja. Do perfekcji doprowadzili jednak tę metodę dopiero piłsudczycy. Oni też poszczycić się mogli końcowym sukcesem. 23 października Rada Regencyjna, po fiasku usiłowań Kucharzewskiego, tworzy gabinet Józefa Świeżyńskiego. Większość tek otrzymują endecy. Formalnie bojkotują wprawdzie Radę Regencyjną, jako „niemiecką figurantkę”, ale godzą się przyjąć władzę. Zastrzegają się tylko, że nie z rąk Rady jako instytucji, lecz od regentów jako „trzech mężów, którzy ogłosili orędzie z 7 października”. Rada Regencyjna przełknie tę zniewagę (właściwie crimen laesae maiestatis, zbrodnię obrazy królewskiego majestatu, ucieleśnionego w Radzie Regencyjnej), zależy jej bowiem na przerzuceniu pomostów do Romana Dmowskiego i Ententy, ma nadzieję, że dzięki temu uda jej się przetrwać poza koniec okupacji. Rząd Świeżyńskiego ma być w założeniu rządem szerokiej koalicji stronnictw nie tylko Królestwa, ale i Galicji, próbuje w ten sposób przekreślić granice zaborów. Ale PPS i PPSD odmawiają swego udziału, galicyjscy ludowcy Witosa zachowują stanowisko wyczekujące, radykalniejsi od nich ludowcy Królestwa nie chcą

słyszeć o koalicji z endekami. Świeżyński tworzy więc rząd czysto endecki, rezerwując kilka miejsc dla socjalistów i ludowców, wypełniając chwilowo luki bezpartyjnymi. Tekę zaś spraw wojskowych przeznacza dla Józefa Piłsudskiego. Wojsku poświęca nowy gabinet wiele uwagi, zaprzysięga na wierność państwu polskiemu oddziały Polnische Wehrmacht, mizerny szczątek niezrozumianej przez Beselera koncepcji Piłsudskiego. Liczą w tej chwili około 4 000 żołnierzy i paruset oficerów. Nowo mianowany szef Sztabu Generalnego, generał Tadeusz Rozwadowski, zarządza więc powołanie dwóch roczników. Gabinet stara się również okazać swą niezależność od okupanta. Tworzy nieprzewidziane aktem 5 listopada resorty spraw zagranicznych i wojskowych. Departamenty ministerialne przekształca w ministerstwa. Notyfikuje o swym powstaniu Berlin i Wiedeń, wystosowując noty bezpośrednio do ministrów spraw zagranicznych, z pominięciem komisarzy okupacyjnych. Mianuje nawet posła polskiego w Berlinie i śle pełnomocników do Paryża. Ale wciąż jeszcze ciąży na nim odium zależności od Rady Regencyjnej, w oczach opinii jest niczym innym, jak tylko organem regencji, mianowanej przez okupantów. Tymczasem wypadki toczą się coraz szybciej, znowu każdy dzień staje się datą historyczną. Półśrodki przestają wystarczać. Rozpad monarchii habsburskiej oswobadza Galicję i teren okupacji austriackiej w Królestwie. W Krakowie powstaje Polska Komisja Likwidacyjna, która proklamuje przynależność Galicji do państwa polskiego. 31 października żołnierze Polacy rozbrajają garnizon Krakowa, dowództwo obejmuje tam płk Roja. Do wieczora cała Galicja po San jest wolna. We Lwowie natomiast po władzę sięgają nacjonaliści ukraińscy. Oddziały strzelców siczowych opanowują dnia 1 listopada miasto; tworzy się Ukraińska Rada Narodowa i proklamuje niezawisłość zachodniej Ukrainy. W nocy nieliczne oddziały polskie podejmują kontrakcję, zaczyna się wielotygodniowa walka o Lwów. Równocześnie gubernator lubelski, gen. Liposčak, wyraża gotowość przekazania władzy nad austriacką strefą okupacyjną czynnikom polskim. Rząd Świeżyńskiego śle więc swych pełnomocników - do Krakowa ks. Witolda Czartoryskiego, by podporządkował sobie Polską Komisję Likwidacyjną, do Lublina - Juliusza Zdanowskiego, by przejął władzę z rąk austriackich. Misja Zdanowskiego chwilowo uwieńczona zostaje powodzeniem. Czartoryski natomiast spotyka się z kategoryczną odmową. Rozparty w fotelu Witos oświadcza arystokratycznemu przybyszowi: „Rządy panów się skończyły”. Czartoryski wraca natychmiast do Warszawy.

Ale miały przyjść rzeczy gorsze niż zniewagi ciskane przez Witosa. Oznaki wzbierającej burzy widoczne były już od kilkunastu dni. Pisał w swym pamiętniku Thugutt: „Warszawa była już w stanie wrzenia. Klęska Niemców niewątpliwa...” Kongres Stronnictwa Ludowego obradujący w stolicy w ostatnich dniach października odzwierciedlał nastroje mas: „Ton od początku był ostry. Pomimo względnie spokojnych referatów Poniatowskiego i mojego - notował Thugutt sala drżała z pasji z trudem hamowanej. O rządzie wspólnym z endekami nie chciano nawet słyszeć”. Nawoływano natomiast „do natychmiastowego wyjścia na ulice i zaatakowania Niemców”. Uchwalono zaś „odmowę rekruta i podatków i temu już nikt nie potrafiłby się oprzeć”.[350] Klasowa i narodowa treść tych wystąpień nie budzi wątpliwości. Chłopi chcą rozbrajać Niemców, Radzie zaś Regencyjnej i jej rządowi nie dadzą ani pieniędzy, ani rekruta. Stary konserwatysta, Władysław Leopold Jaworski, były prezes NKN, odtwarzał równocześnie nastroje swych przyjaciół: „Piszę do Ciebie - zwracał się do Hupki - wśród największego zamętu. Przygniata to tak ludzi, że nie potrafią się cieszyć. Bo boją się rewolucji, bolszewizmu. Proszą

okupantów, by nie odchodzili z Królestwa”.[351] Ale władza okupantów dogorywała i zgodnie ze wszystkimi przewidywaniami zaczynał się pożar. Iskra padła w Zagłębiu. 2 listopada robotnicy rozpoczęli tam rozbrajanie okupantów. Z inicjatywy SDKPiL i PPS Lewicy natychmiast powstała Rada Delegatów Robotniczych i objęła władzę. Tworzy się Czerwona Gwardia, która obsadza urzędy i kopalnie. Na wielkich wiecach i zgromadzeniach padają hasła rewolucji socjalnej, dyktatury proletariatu, władzy dla rad. Stąd pożar szerzy się dalej. Pochody, wiece i zgromadzenia pod rewolucyjnymi hasłami mnożą się po miastach i miasteczkach. Tworzą się spontanicznie rady robotnicze, rady chłopskie, komitety folwarczne i wiejskie. Armia austriacka jest już w zupełnym rozkładzie, żołnierze rzucają lub oddają broń komu popadnie. Zaczyna się z kolei rozprzęgać armia niemiecka. Przenikające z Niemiec wieści o buntach marynarzy, o powstawaniu rad żołnierskich podkopują dyscyplinę oddziałów okupacyjnych. Ludność wielu miejscowości zaopatruje się w broń niemiecką. A uzbrojona - tworzy swą własną władzę. Niebawem powstanie szereg „czerwonych republik” w Tarnobrzegu, Brzesku, Chorzowie, Pińczowie i gdzie indziej. Za niewiele dni taki oto obraz przedstawi się oczom Moraczewskiego: „Rząd w Warszawie przestał de facto istnieć. Władza wysunęła się zupełnie z jego rąk. W kraju wzmagał się chaos. Wyrzucając Austriaków z okupacji rozbrajano wszystkie ich wojska [...] Broń skwapliwie rozbierała ludność [...] Urzędnicy polityczni, skarbowi, kolejowi, sądowi uciekali sami, a który nie uciekł, tego tłum uzbrojony wyrzucał z biur i mieszkań [...] Każdy powiat, każde miasto, każda gmina rządziły się same dla siebie [...] Ile gmin, tyle było w Polsce republik [...] W każdej gminie tworzyli uzbrojeni ludzie na własną rękę milicję lub straż czy wojsko. Rząd w Warszawie nawet nie kusił się o wprowadzenie jakiego takiego ładu. Niewiele lepiej działo się w Galicji...”[352]

W tej sytuacji rząd Świeżyńskiego decyduje się na krok dramatyczny. Z inicjatywy ministrów Chrzanowskiego i Głąbińskiego postanawia zerwać wszelkie więzy z Radą Regencyjną, uniezależnić się całkowicie od instytucji mianowanej przez Wilhelma II i Karola I. Dnia 3 listopada ogłasza więc odezwę o utworzeniu „zjednoczonej Polski Ludowej”, zapowiada powołanie „Rządu Narodowego”, który „w większości swej z przedstawicieli ludu pracującego złożony powstać powinien niezwłocznie” i który do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego sprawować będzie „władzę niepodzielną”, a zatem bez zwierzchnictwa Rady Regencyjnej. Krok jest śmiały, ale za śmiały, by mógł spełnić pokładane w nim nadzieje. Endecja, proklamująca „Polskę Ludową” i obiecująca rząd „ w większości z przedstawicieli ludu pracującego złożony”, to już nie mimikra polityczna, lecz maskarada. Endecja jest jednak ze swego posunięcia dumna tak bardzo, że rząd Świeżyńskiego uważa za „pierwszy rząd niepodległej Polski”, a datę jego powstania za dzień wskrzeszenia państwa polskiego. Tu tkwi źródło wieloletniego sporu o święto 11 listopada, której to dacie endecja - nie bez racji, jak się przekonamy - odmawiała „decydującego znaczenia”.[353] Ale rząd Świeżyńskiego nie przetrwał nawet jednej doby po swej proklamacji. Rada Regencyjna niezdolna była ocenić intencji jego kroku, jak nie potrafiła w ogóle wyciągnąć żadnych wniosków z przebiegu wydarzeń. Raz już przełknęła obrazę swego majestatu, nie zamierzała tego znosić powtórnie. Rząd Świeżyńskiego był dla niej odtąd uzurpatorem godzącym w legitymizm władzy, którą otrzymała z rąk monarchów suwerennych, by ją przekazać w przyszłości innemu pomazańcowi - królowi polskiemu. Rankiem dnia 4 listopada Rada Regencyjna składa więc z urzędu Świeżyńskiego i jego gabinet. Premier, który dopiero co próbował obalić regencję,

kontrasygnuje posłusznie akt własnej i swego rządu dymisji. Zamach stanu przeradza się w groteskę. A Rada Regencyjna czyni sytuację jeszcze bardziej groteskową, powierzając z kolei misję tworzenia nowego gabinetu... ks. Eustachemu Sapieże. Książę nigdy już tej misji nie wypełnił... Rada Regencyjna żyła poza czasem i przestrzenią... Toteż dawno już ktokolwiek przestał się z nią liczyć i na nią liczyć. W godzinie wielkiego strachu coraz więcej oczu zwraca się ku osobie Piłsudskiego. Aż w przededniu załamania się władzy okupantów on stanie się ostatnią nadzieją wszystkich, którzy pragną unicestwienia polskiej rewolucji. Miał zresztą po temu dane wyjątkowe. Łączył w sobie szereg cech jemu tylko i nikomu innemu właściwych. W oczach jednych był radykałem, socjalistą, a przynajmniej szczerym demokratą. Dla innych - nieugiętym patriotą, twórcą polskiego czynu zbrojnego, nieustraszonym bojownikiem o niepodległość, ściganym przez carat, więzionym przez Niemców. Otaczała go aureola męczeństwa, legenda bohaterstwa. X pawilon warszawskiej Cytadeli, sybirskie zesłanie i magdeburska twierdza były legitymacją jego oddania sprawie narodowej. Rewolucyjna przeszłość i czerwień jego przekonań jednały mu sympatię i przychylność mas - najcenniejszy w tym momencie kapitał polityczny. A choć były zarazem postrachem wsteczników i kołtunów, to przecież mądrzy działacze prawicy - Dmowski, Jaworski, Hupka - dawno już zwątpili o rzetelności tych przekonań i autentyczności ich czerwieni. Byli gotowi w potrzebie całkowicie mu zaufać. I oto endecka Dwugroszówka, zaciekła niegdyś (i potem) przeciwniczka Piłsudskiego, stawia go teraz w jednym rzędzie z Dmowskim i Paderewskim - wczoraj jeszcze (i jutro) uważałaby to za bluźnierstwo - i woła: „Nazwisko Piłsudskiego, związane z wojną i organizacją polskich sił zbrojnych, połączy wszystkie militarne żywioły w bratniej jedności”.[354] Sprawiło więcej niźli to. Pojednało na chwilę pasywistów z aktywistami, niepodległościowców z ugodowcami, endeków z piłsudczykami, monarchistów, magnatów, obszarników i fabrykantów z socjalistami i ludowcami i vice versa, osobliwe „zjednoczenie narodowe” wokół Piłsudskiego - oto, jak potężna jest siła rewolucji, jeszcze zanim się ujawni, i jak wielki bywa strach przed nią. Więc Świeżyński rezerwuje Piłsudskiemu tekę spraw wojskowych w swym endeckim gabinecie. A jeszcze przedtem Janusz ks. Radziwiłł w imieniu Rady Regencyjnej czyni u kanclerza Rzeszy starania o zwolnienie Piłsudskiego. Niemcy stawiają jednak warunki, uzależniają decyzję od „spokojnego zachowania się ludności w najbliższym czasie”. Ale Rada Regencyjna nie ma przekonania do tej sprawy, ona jedna nie rozumie jej politycznego sensu, tak jak potem nie pojmie intencji Świeżyńskiego. Żyje naprawdę poza czasem i przestrzenią. 16 października poseł austriacki w Warszawie von Ugron informuje Wiedeń: „Książę Zdzisław Lubomirski powiadomił mnie, że powrót Piłsudskiego jest im bardzo nie na rękę; ulegając życzeniom lewicy Regenci musieli prosić o jego uwolnienie, ale z dużym zadowoleniem przyjęliby wiadomość, że Niemcy nie uwzględnili tej prośby. Piłsudski nie wchodzi w rachubę ani jako prezes ministrów, ani jako dowódca armii i może ewentualnie otrzymać stanowisko ministra bez teki...”[355][356] Ale Świeżyński jest przenikliwszy niż regencja. Oddaje Piłsudskiemu tekę wojny, a w tydzień po rozmowie Lubomirskiego z Ugronem telegraficznie zwraca się do kanclerza o natychmiastowe zwolnienie Piłsudskiego. 31 października kanclerz odpowiada, iż uczyni to, jeśli Piłsudski zobowiąże się „nie przedsiębrać nic przeciwko Niemcom”. Wtedy to właśnie kanclerz wysłał hrabiego Kesslera na rozmowy z więźniem Magdeburga. Wymowna jest odpowiedź Świeżyńskiego z dnia 2 listopada: „Według naszego rozumienia powołanie na ministra obrony krajowej brygadiera Piłsudskiego służy za najlepszą gwarancję, że tylko w razie jego uwolnienia możemy wziąć odpowiedzialność za spokój w kraju i poprawne likwidowanie okupacji

niezbędne ze względu na obustronny interes. Powrót Piłsudskiego jest dla rządu polskiego rękojmią utrzymania spokoju w kraju...”[357] Koła rządowe w Wiedniu w zupełności podzielają ten pogląd, nie pojmują krótkowzroczności i uporu Niemców ani ślepoty Rady Regencyjnej. 25 października minister spraw zagranicznych Burian telegrafuje do von Ugrona w Warszawie i generała Liposčaka w Lublinie: „Coraz bardziej umacniam się w przekonaniu, że dalsze zwlekanie z uwolnieniem Piłsudskiego stanowi wielki błąd polityczny, który może mieć złe następstwa. Wzmaga to podniecenie zamęt w kraju, co koniec końców wychodzi na korzyść partiom, działającym na rzecz przewrotu społecznego i rewolucji. Według napływających z Lublina informacji sfery mieszczańskie naszego obszaru okupowanego w prawidłowym rozeznaniu grożącego im rewolucyjnego niebezpieczeństwa skłaniają się swymi sympatiami coraz bardziej ku POW i Piłsudskiemu, w którego osobie widzą przeciwwagę przewrotu”. „Za najbliższe i najpilniejsze zadanie w Polsce” uważa Burian „zapobieżenie niebezpieczeństwu rewolucyjno-bolszewickiemu” i dlatego sądzi, że „mocarstwa okupacyjne winny pod tym względem pospieszyć z pomocą mieszczańskim żywiołom kraju, czyniąc, co tylko jest w ich mocy”. W konkluzji Burian komunikuje, iż „gotów byłby poruszyć w Berlinie sprawę możliwie szybkiego uwolnienia Piłsudskiego”, jeżeli tylko Warszawa „zrewiduje swe dotychczas negatywne w tej sprawie stanowisko”.[358] Jak wiemy, Świeżyński z miejsca zdezawuował i w tej sprawie regencję i „zrewidował negatywne stanowisko” w sprawie Piłsudskiego. Ale upór Niemców był nie do pokonania - generał von Beseler był „stanowczo przeciwny zwolnieniu”[359] - aż rewolucja zawitała na ich własne podwórko. Piłsudski przybył więc za pięć dwunasta. Rozkład monarchii habsburskiej był już całkowity i jej panowanie na ziemiach polskich skończone. A w strefie okupacji niemieckiej to samo się właśnie zaczynało.

Konwent

Piłsudskiego nie było w Polsce, byli wszakże piłsudczycy. Ale to nie było to samo. Ich przywódca jeszcze w galicyjskich czasach przekształcił się w Komendanta, a oni z jego towarzyszy w podkomendnych. Potem Komendant przeobraził się w Wodza, a oni w jego drużynę. Zdali nań wtedy cały trud politycznego myślenia. Zbiorową decyzję zastąpił rozkaz, a wymianę zdań posłuch. Krytycyzm, zawsze źle widziany, stał się teraz niesubordynacją, wszelka wątpliwość oznaką słabości, sprzeciw - dezercją, a własne zdanie - herezją[360]. Odstępca zaś gorszy był niż wróg. Wódz był mózgiem i wolą, a drużyna jego instrumentem działania - sprawnym, skutecznym i groźnym. Dopóki kierował nią Wódz. Gdy go nie stało - jak podczas szesnastu miesięcy Magdeburga - było gorzej. Choć Wódz zostawił drużynie kierownictwo i cały system działania. System był swego rodzaju majstersztykiem organizacji. Nikt nigdy nie wpadł dotąd na pomysł ujęcia w tak przemyślny sposób całego życia politycznego kraju i podporządkowania go woli jednego człowieka. Nie musimy się trudzić nad definicją, sam Piłsudski określił swój system mianem „mafii”. Istotą mechanizmu była głęboka infiltracja wszystkich istniejących w kraju stronnictw i organizacji politycznych i wojskowych. Zaufani ludzie Piłsudskiego, rozlokowani na właściwych pozycjach organizacyjnych, mieli tworzyć to, co nauka współczesna nazywa sprzężeniem zwrotnym. Od nich ku górze płynąć miały informacje, zbiegające się w ośrodku kierowniczym, zajmowanym przez Piłsudskiego, jako materiał do decyzji, które pod postacią rozkazu spływać miały z powrotem w dół, do tych samych ludzi, by je z kolei wprowadzili w życie. Powstawał układ sterowania - zdalnego - który zapewnić miał Piłsudskiemu decydujący wpływ na politykę polską, całkowitą kontrolę nad wszystkimi działającymi czynnikami. W praktyce - opieramy się tu na relacji Leona Wasilewskiego - system wyglądał tak: „Z inicjatywy Komendanta” utworzone zostały dwie zakonspirowane ściśle komórki organizacyjne pod nazwą „Konwent A” i „Konwent B”. Organizacja A „grupowałaby wszystkie żywioły lewicowe ruchu niepodległościowego, tj. jednostki kierownicze i wpływowe z poszczególnych partii lewicowych”, organizacja B - „analogiczne jednostki z prawicy”. „Obie grupy nie stykałyby się z sobą bezpośrednio, ale obydwie podlegałyby Komendantowi, który by w ten sposób mógł kierować całym ruchem niepodległościowym”. Przygotowanie techniczne tego mechanizmu zlecił Piłsudski Sosnkowskiemu: „W tych sprawach »mafijnych«, jak je Komendant nazywał informuje Wasilewski - odsyłał on zainteresowanych do Szefa”. Ale koncepcja udała się tylko połowicznie - na odcinku lewicowym. „Na czele organizacji A stanęli Moraczewski i Śmigły”. Na odcinku prawicy - zawiodła całkowicie. Endecja była niedostępna piłsudczykowskiej infiltracji. „Organizacja B - przyznaje Wasilewski - którą miał się zająć p. Staniszewski, zupełnie nie udała się”.[361] Ale i połowiczny sukces miał dalekosiężne następstwa. Pozwolił Piłsudskiemu przeniknąć głęboko do ośrodków kierowniczych stronnictw lewicowych, przede wszystkim PPS i „Wyzwolenia”, zapewnił mu wpływ na ich politykę, paraliżował samodzielną działalność, oplątał misterną siecią powiązań i zależności, z której nie potrafiły się wyswobodzić przez wiele lat już po odzyskaniu niepodległości. Bez znajomości tego mechanizmu nie sposób też zrozumieć dziejów Polski międzywojennej. Wtedy zresztą dopiero ów system zaczął w pełni funkcjonować, gdy Piłsudski po powrocie z Magdeburga przejął osobiście ster z rąk swych nie zawsze na poziomie zastępców - Moraczewskiego i Śmigłego.

W skład Konwentu A prócz nich wchodzili: Medard Downarowicz, Janusz Jędrzejewicz, Tadeusz Kasprzycki, Adam Koc, Bogusław Miedziński, Juliusz Poniatowski, Wacław Sieroszewski, Adam Skwarczyński, Michał Sokolnicki, Kazimierz Świtalski, Leon Wasilewski, Bronisław Ziemięcki. Wielu z nich górowało nad kierowniczą dwójką inteligencją (choćby Poniatowski), doświadczeniem politycznym (choćby Wasilewski czy Sokolnicki), obrotnością (choćby Miedziński), uczciwością (choćby Ziemięcki). Wybór wszakże Śmigłego i Moraczewskiego nie był przypadkowy. Obydwaj zajmowali kluczowe stanowiska w dwóch najważniejszych zespołach organizacyjnych Konwentu A. Rydz-Śmigły był komendantem głównym POW, Moraczewski zapewniał wpływ na politykę PPS zaboru rosyjskiego i galicyjskiej PPSD. Stanowił nadto jedyny pomost organizacyjny do narodowej demokracji, a zatem do całego obozu pasywistów. W jakimś sensie mógł przeto spełnić funkcje niedoszłego Konwentu B. Jak bowiem stwierdza Daszyński, „Moraczewski był niemal przez cały czas wojny naszym łącznikiem z narodową demokracją” (podkr. oryginału) i spełniał swe funkcje tak gorliwie, że „wywołało to nawet sarkania w kołach partii”.[362] A ułożenie jakiegoś modus vivendi z endekami stawało się teraz nakazem chwili. Nie można już było wykluczać klęski Niemiec, a od połowy 1918 roku należało się z nią liczyć coraz poważniej. Koniecznie trzeba więc było szukać dróg do miarodajnych czynników alianckich. Tu jednak Piłsudski i piłsudczycy uchodzili za germanofilów, obciążonych aktywnym udziałem w wojnie po stronie mocarstw centralnych. Wprawdzie internowanie Piłsudskiego i legionistów oraz uwięzienie kilkudziesięciu piłsudczyków stwarzało niejakie alibi, ale nie dość przekonywające dla kół rządzących i wojskowych Ententy. Tylko osobista poręka Dmowskiego mogła zdjąć z nich odium fatalnej przeszłości. Prócz względów politycznych, niemałą wagę posiadał wzgląd materialny. Rozbudowana ilościowo POW - nie silimy się na ustalenie jej liczebnych rozmiarów, nigdy bowiem nie było wiarygodnych danych na ten temat, piłsudczycy zaś, w zależności od potrzeb, raz wyolbrzymiali liczbę członków POW, to znów ją pomniejszali - cierpiała na dotkliwy brak środków pieniężnych. Jedynym poważnym źródłem finansowym mogli być endecy, obficie w tym czasie zasilani funduszami francuskimi i amerykańskimi. Główne źródło zagraniczne piłsudczyków amerykański Komitet Obrony Narodowej, KON, czyli tzw. „konie” - wyschło z chwilą przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny, a KON znalazł się w poważnych kłopotach, traktowany jako agentura nieprzyjacielska. Moraczewski i Śmigły rokowali przez długi czas ze Skarbkiem, Głąbińskim i Surzyckim o pomoc finansową dla POW, ale bezskutecznie. Endecy bowiem pilnie strzegli swego monopolu u aliantów i gotowi byli udzielić dotacji jedynie pod warunkiem, że pieniądze płynąć będą tylko ich własnymi kanałami, a piłsudczycy raz na zawsze zrezygnują z prób nawiązania bezpośredniej łączności z mocarstwami Ententy. Na takie warunki piłsudczycy przystać nie mogli, mijałoby się to bowiem z ich politycznym celem. Endecy zapisaliby wszystkie działania POW na własne konto, przemilczając nawrócenie się piłsudczyków na orientację proaliancką. Konwent A zdecydował się przeto na szukanie innych sposobów nawiązania kontaktu z czynnikami alianckimi. Najłatwiej było o to na terenie Rosji i Ukrainy. Tam też różnymi drogami o różnym czasie wyruszyli pojedynczo i grupami wysłannicy POW. W pewnym momencie znalazła się tam wyborowa ekipa peowiacka, że wymienimy Hołówkę, Becka, Sokolnickiego, Miedzińskiego, Wieniawę, Schaetzla, Struga, Lisa-Kulę, Barthel de Weydenthala. Na koniec udał się do Kijowa sam Śmigły. Rozgałęziona robota POW na tych obszarach nie wchodzi w ramy niniejszego szkicu. Utworzona tam Komenda Naczelna 3 (KN 3) stanowi osobną kartę w dziejach piłsudczyków. Wykształciła się na robocie wywiadowczej i dywersyjnej przeciwko bolszewikom elita późniejszego Drugiego Oddziału. A działalność KN 3 zasługuje

w pełni na miano preludium do wojny polsko-radzieckiej, którą niebawem rozpętać miał Piłsudski. Dostarczyła mu zresztą KN 3 wielu elementów decyzji w tej sprawie. Często zresztą jak to bywa z wywiadem - elementów fałszywych. Właśnie na gruncie tej antybolszewickiej działalności POW doszło do zbliżenia z przedstawicielami rządów alianckich w Rosji, uwieńczonego podpisaniem umowy z generałem Lavergne, szefem francuskiej misji wojskowej. Zaczynała się w tym momencie zbrojna interwencja Ententy przeciwko władzy radzieckiej. W okresie tworzenia białych armii i oddziałów dywersyjnych każdy sojusznik był dobry. Nikomu nie zaglądano w przeszłość. Na tym terenie i na tym etapie związki z Niemcami łatwo i chętnie puszczano w niepamięć. Tymczasem sytuacja w Polsce nagli, konieczna jest mobilizacja wszystkich sił, Konwent odwołuje swych wysłanników, różnymi drogami spieszą do kraju. Zanosi się na koniec okupacji, nadchodzą decydujące chwile. Piłsudczycy widzą swe zadanie w sposób jasny i prosty. Nie dopuścić do rewolucji ani głębszych przeobrażeń społecznych, zapewnić możliwie pokojowe zakończenie okupacji, uchwycić władzę w swe ręce, ogarnąć jak największy obszar wyzwalającego się kraju, utrzymać go aż do powrotu Piłsudskiego z Magdeburga i przekazać mu wtedy rządy w stanie możliwie utrwalonym. Samo zadanie nie budziło wątpliwości, inną rzeczą był wybór metod i środków wykonania. Te, na które się zdecydowali, nie spotkały się z aprobatą Komendanta. Nazwał je po powrocie „głupstwem”. Zajął się przede wszystkim anulowaniem ich następstw. Stały przed piłsudczykami dwie drogi. Ta, którą proponował Świeżyński, a więc współudział w rządzie koalicyjnym, „ogólnonarodowym”. Albo droga samodzielnego stwarzania faktów dokonanych. Pierwszej nie odrzucili, ale jej skuteczność stała się więcej niż wątpliwa po upadku jej inicjatora. Mimo to piłsudczycy nie poniechali jej całkiem i przez kilka dni prowadzili rokowania z endekami na temat ewentualności przystąpienia do rządu koalicyjnego. Nawet kiedy podjęli decyzję samodzielnego działania, raz jeszcze próbowali zawrócić na drogę ogólnonarodowego porozumienia. Ale bardzo prędko przekonali się, iż są to wysiłki bezpłodne, a czas naglił. Zresztą nie zapewniała ta droga Piłsudskiemu władzy absolutnej, lecz tylko współudział w rządzeniu. Metoda faktów dokonanych, tworzenia własnego rządu pod hasłami patriotycznymi i społecznie radykalnymi, wydawała się w tych okolicznościach bez porównania bardziej właściwa. Ułatwiała ją struktura organizacyjno-polityczna obozu piłsudczyków. Konwent A był jedynym w swoim rodzaju tworem, w którym każdy działacz łączył w sobie dwie lub więcej osobowości politycznych. To występował pod mianem socjalisty bądź ludowca, to znów pod firmą POW lub innej organizacji wojskowej, to jako przedstawiciel ad hoc stworzonego komitetu międzypartyjnego czy wreszcie w imieniu „obozu niepodległościowego”. W zależności więc od potrzeb chwili i charakteru audytorium zmieniał się język, którym przemawiał, hasła, w imię których występował, cele, które wskazywał, przynależność organizacyjna, którą się legitymował. Więc nie tylko podwójna gra i podwójna mowa, ale także podwójna rola. Konwent doprowadził do perfekcji metodę politycznej mimikry. To zaś torowało mu dostęp do wszystkich niemal warstw i odłamów społeczeństwa. Koncentrując zaś w swych rękach mafijne powiązania z ugrupowaniami lewicy niepodległościowej, PPS i PPSD, ludowców Królestwa, a częściowo i Galicji, grup radykalnej inteligencji, POW i różnych związków wojskowych mógł skutecznie oddziaływać na kierunek ich polityki i dyktować konkretne posunięcia. W ten sposób powstawał potężny instrument dezorientacji społeczeństwa. Gubił się już nie tylko prosty człowiek, ale i niejeden wyrobiony polityk po jednej i drugiej stronie barykady. Żaden przeciwnik polityczny, ani na prawicy społecznej, ani na rewolucyjnej lewicy,

nie rozporządzał instrumentem równie giętkim i, jak pokazała praktyka, skutecznym. Emocjonalne napięcie chwili, graniczące z ekstazą patriotyczną, gdy urzeczywistniał się cud zmartwychwstania ojczyzny, stwarzało atmosferę szczególnie sprzyjającą zamiarom piłsudczyków.

Wytwarzała się sytuacja obiektywnie i subiektywnie rewolucyjna. Władza wymykała się z rąk okupanta, polski „Nebenregierung” nie był w stanie przygotować na czas własnych organów, by ją przechwycić. Dokonywał się olbrzymi przewrót w pojęciach i postawach ludzkich. Takiej wojny nigdy jeszcze nie było w historii, zgroza ogarniała na myśl, że coś podobnego mogłoby się kiedykolwiek powtórzyć. Słowa „nigdy więcej!” były na ustach wszystkich. Wiara w trwałość i celowość ustroju, który mógł taką klęskę ściągnąć na ludzkość, została gruntownie poderwana w najszerszych kręgach społeczeństwa. Miliony ludzi, wytrąconych z normalnych warunków bytowania, nie widziały ani sensu, ani możliwości powrotu do dawnego stanu rzeczy. Przykład innych krajów potwierdzał te doznania. Na wschodzie, zachodzie i południu ludzie szukali rewolucyjnego wyjścia z sytuacji. Wracały stamtąd setki tysięcy Polaków - z uchodźstwa w Rosji, z obozów jenieckich i robót przymusowych w Niemczech. Przenosili na ziemię ojczystą tamtejsze doświadczenia. Oczekiwanie głębokich i radykalnych przemian ustrojowych stało się powszechne. Jeden świat się kończył, inny musiał się narodzić. Długoletnia robota uświadamiająca socjalizmu przynosiła teraz owoce. Program przemian socjalnych narzucał się każdemu, tkwił niejako w atmosferze czasów. Nie każdy wiedział, jak ten program realizować, ale każdy wiedział, na czym on polega. Należało obalić klasy dotychczas rządzące, pozbawić je przywilejów i środków ucisku i wyzysku. Odebrać obszarnikom ziemię, fabrykantom wielkie zakłady przemysłowe i kopalnie, bankierom - pieniądz. Samowolę rządów zastąpić demokratyczną władzą ludu. Broń odebrać tym, co rozpętali wojnę i trzymali w ryzach naród. Wszystko oddać pod kontrolę ludu. Nie tylko robotnik, chłop, pracujący inteligent, ale i rzemieślnik, a nawet spory odłam klas posiadających był przekonany, że bez daleko idących przemian społecznych się nie obejdzie. W Polsce wszakże rzecz się komplikowała. Tu na wielki konflikt społeczny nakładała się sprawa narodowa. Koniec wojny i upadek trzech mocarstw zaborczych stwarzał jedyną w historii sytuację. Kraj wracał do niepodległego bytu państwowego. Po stu latach niewoli urzeczywistniało się to, o co każde pokolenie Polaków walczyło z bronią w ręku - dotąd nadaremnie. Dążenia socjalno-rewolucyjne splatały się tu z dążeniami rewolucyjnonarodowymi. Wyrwać czym prędzej władzę z rąk okupantów, skrócić jak najbardziej ich znienawidzone rządy, nie pozwolić, by panowanie ich trwało ani o jeden dzień dłużej ponad nieuniknioną konieczność. Powstać teraz musi Polska zjednoczona ze wszystkich trzech zaborów, niepodległa, ale Polska ludowa, demokratyczna i społecznie sprawiedliwa. Takie były społeczno-polityczne właściwości okresu i one dyktowały linię postępowania. Dwa odłamy polskiego ruchu robotniczego pretendowały do odegrania decydującej roli w tym momencie rewolucyjnego spięcia. Rewolucyjna lewica, jeszcze organizacyjnie rozdwojona na SDKPiL i PPS Lewicę, ale już szybkimi krokami zdążająca do zjednoczenia w polską partię komunistyczną. I socjalistyczna prawica, terytorialnie rozdzielona na galicyjską PPSD i królewiacką PPS Frakcję (którą odtąd nazywać będziemy PPS), o różnych tradycjach działania i pewnych różnicach taktycznych, ale ideologicznie i politycznie jednolita. Byłoby to z grubsza odpowiednikiem ogólnoeuropejskiej polaryzacji ruchu robotniczego na odłam rewolucyjny i reformistyczny. Ale ruch polski miał swe właściwości specyficzne. Jeśli chodzi o prawicę socjalistyczną - nie była ona dokładnie odpowiednikiem zachodnioeuropejskiego reformizmu czy rosyjskiego mienszewizmu. Na jej oblicze ideowe i polityczne wywierał przemożny wpływ

długoletni związek z Piłsudskim i piłsudczykami, na jej działalność - fakt powiązań mafijnych z jego obozem, który - abstrahując od subiektywnych odczuć jednostek - nie miał żadnych socjalistycznych, nawet w reformistycznym sensie tego słowa, zamierzeń. Po wybuchu rewolucji rosyjskiej nastąpiła wyraźna radykalizacja PPS, zarysował się nawet rozdźwięk między nią a Piłsudskim. Ale po jego internowaniu wytworzyła się sytuacja, w której łatwo było łączyć coraz radykalniejsze hasła społeczne i polityczne z kultem „męczennika z Magdeburga”. Wyzyskiwał umiejętnie tę okoliczność Konwent. I w decydującym momencie potrafił wyzyskać swe personalno-mafijne powiązania z kierownictwem PPS i PPSD. Na skrzydle rewolucyjnym sytuacja przedstawiała się oczywiście zupełnie inaczej. Obie partie rewolucyjne kształtowały swą politykę całkowicie samodzielnie, kierując się wyłącznie swymi ideologicznymi i programowymi założeniami, interesami klasowymi proletariatu polskiego i silnym poczuciem ich związku z interesami proletariatu międzynarodowego. Od wybuchu rewolucji rosyjskiej wzmogły znacznie swą działalność i trafiały do szerszych niż przedtem kręgów robotniczych. Obie były zresztą jedynymi partiami politycznymi w Polsce, które ani na chwilę nie splamiły się współdziałaniem z którymkolwiek z zaborców, i to zapewniało im wyjątkową pozycję moralną i polityczną w momencie wyswobadzania się kraju z niewoli. Ale tego właśnie bezcennego dorobku nie potrafiły spożytkować. Mimo głębokiego i szczerego podziwu dla rewolucji rosyjskiej, a szczególnie dla polityki bolszewików, ani SDKPiL, ani PPS Lewica nie umiały wyciągnąć właściwych wniosków z ich doświadczeń. I to na dwóch odcinkach decydujących w sytuacji polskiej: na odcinku sprawy narodowej i sprawy chłopskiej. SDKPiL wychodziła z fałszywego teoretycznie i praktycznie założenia, że „okres tworzenia państw narodowych w Europie już minął” i że „ideał państwa narodowego w epoce imperializmu jest anachronizmem”.[363] Problem narodowy rozwiąże automatycznie rewolucja socjalistyczna na skalę europejską. Więc niepodległość Polski jest przed rewolucją niemożliwa, a po rewolucji zbędna. Lenin stanowczo odrzucał pogląd, że wojny narodowe i ruchy narodowo-wyzwoleńcze stały się „anachronizmem” lub „utopią”. W polemice z Różą Luksemburg twierdził, że epoka imperializmu „bynajmniej nie wyklucza wojen narodowych” przede wszystkim w koloniach, ale „również nie wyklucza ona ruchów narodowych na wielką skalę na wschodzie Europy”.[364] Podkreślał z naciskiem, że „wzmożenie się ucisku narodowego w warunkach imperializmu nakazuje socjaldemokracji nie wyrzeczenie się »utopijnej« [...] walki o swobodę oderwania się narodów”, lecz przeciwnie, nakazuje wyzyskanie wyrastających na tym tle antagonizmów „do akcji masowej i wystąpień rewolucyjnych...”[365] Umiejętnie też i konsekwentnie wyciągał z tych tez wnioski praktyczne. Stanowisko PPS Lewicy, choć akcentowała ona potrzebę usamodzielnienia się Polski, zbliżało się jednak coraz bardziej do poglądów SDKPiL. Obie partie demaskowały bezlitośnie pseudoniepodległościowy mit „beselerowskiego królestwa”, obnażając cały fałsz i zakłamanie polityki niemieckiego imperializmu i tych wszystkich, którzy idą na sojusz z nim. Ale zamiast przeciwstawić temu oszustwu własne rzetelne hasła wyzwolenia narodowego i społecznego, kwestionowały sens walki o niepodległość! A przecież wydarzenia rosyjskie stanowiły poglądową lekcję rewolucyjnej dynamiki bolszewickich haseł narodowowyzwoleńczych. Tak samo jak były lekcją rewolucyjnej polityki w kraju, gdzie nieliczny proletariat tonął w chłopskim morzu. Polska w swej strukturze społecznej była znacznie bliższa Rosji aniżeli uprzemysłowionym krajom Europy zachodniej

i proletariat mógł tu, podobnie jak w Rosji, zrealizować swoje dążenia rewolucyjne tylko pod warunkiem poruszenia masy chłopskiej i zaktywizowania jej do wspólnej walki. Hasłem, które tę masę mogło porwać, była jedynie radykalna reforma rolna. Tymczasem dla SDKPiL - stwierdzi potem Warski - kwestia rolna „niemal nie istniała. Jeszcze przed zjednoczeniem odbyła się w SDKPiL jedna konferencja w tej sprawie, o Lewicy PPS nawet i tego powiedzieć nie można”.[366] PPS Lewica uważała podział ziemi między chłopów za uwstecznienie struktury agrarnej kraju i nawoływała do nacjonalizacji gruntów. Chłop musiał pozostać głuchy na ten program. PPS Lewica nie kwapiła się zresztą do sojuszu z nim, uważając, że „chłop włościanin, jako właściciel ziemski i przedsiębiorca rolny, jest mniej groźną wprawdzie, ale także niebezpieczną podstawą reakcji”.[367] „Musimy powiedzieć sobie - oceniał później ten okres Warski - że w walce o zwycięstwo rewolucji nie umieliśmy szukać sprzymierzeńców tam, gdzie oni byli”.[368] W tych warunkach lewica rewolucyjna liczyć mogła jedynie na najbardziej uświadomiony odłam proletariatu fabrycznego, bardzo w Polsce ówczesnej nielicznego, a przez wojnę wyniszczonego i zdziesiątkowanego. A tymczasem hasło dyktatury proletariatu tylko wtedy nabrałoby właściwej treści, gdyby ta rewolucyjna awangarda potrafiła stać się wyrazicielką ogólnonarodowych dążeń i przywódcą wielkiego ruchu ludowego o wyraźnie zdefiniowanych celach narodowych i społecznych. Hasło niepodległej Polski ludowej i rządu robotniczowłościańskiego przemawiałoby na tym etapie znacznie szerzej, skuteczniej i powszechniej. Pozostawiając poza zakresem swych działań całą sferę dążeń narodowo-wyzwoleńczych i nie dając chłopu widoków nasycenia chronicznego głodu ziemi, lewica rewolucyjna siłą rzeczy stwarzała lukę, przez którą wtargnąć musiał przeciwnik. PPS wyzyskała tę sytuację niezwłocznie. Miała za sobą dziesięciolecia praktyki łączenia w swej propagandzie haseł narodowych ze społecznymi. Inna sprawa, że hasła socjalne były tu często pretekstem tylko...

2 listopada 1918 roku w mieszkaniu Artura Śliwińskiego przy ul. Pięknej w Warszawie odbyło się zebranie członków Konwentu i ich najbliższych współpracowników. Najpilniejsze zadania polityczne referował Rydz-Śmigły. W relacji profesora Gabriela Dubiela, działacza galicyjskiego „Piasta” a uczestnika tego zebrania, Śmigły wysuwa „potrzebę utworzenia tymczasowego rządu republikańsko-demokratycznego, a to wobec klęski i rozprzężenia wojsk okupacyjnych, konieczności utrzymania możliwego w tak przełomowej sytuacji porządku, niedopuszczenia do zagrażającej nam anarchii i pozyskania mas chłopskich i robotniczych dla powstającego państwa polskiego”. „Do powzięcia tej decyzji - uzasadniał swój wniosek Śmigły - zmusza nadto niepopularność Rady Regencyjnej, której źródło władzy nie pochodzi od narodu. Rząd będzie prowizoryczny do powrotu z Magdeburga Komendanta, siedzibą Lublin, bo tam mamy pułk legionowy”. Uzupełniał swe wrażenia Dubiel: „Armia, likwidacja okupacji, zabezpieczenie powstającego państwa przed nadciągającymi od wschodu i zachodu burzami były dominantą zakonspirowanego zebrania”. Jak gdyby zaskoczony, dodaje, iż mówca „nie poruszył żadnych punktów programu społecznego czy gospodarczego przyszłego rządu”. Dubiel nie docenia słów Śmigłego o konieczności „pozyskania mas chłopskich i robotniczych”. Śmigły nakreślił tu cel. Byli wśród uczestników zebrania lub w zasięgu ich wpływów organizacyjnych lepsi odeń ludzie do przełożenia tego celu na język pozyskujący masy. Wniosek Śmigłego o natychmiastowe utworzenie rządu zaaprobowano jednomyślnie. Wątpliwości Dubiela, kwestionującego pośpiech zebranych, wywołały „niezwykle ostrą replikę”

Sieroszewskiego: „Dziś jeszcze winniśmy jechać do Lublina”.[369] Z punktu widzenia zamiarów Konwentu Sieroszewski miał słuszność, pośpiech był jak najbardziej wskazany. O czym jednak Dubiel nie wiedział, to fakt, że uchwała Konwentu była i jedynie realizacją wcześniejszych postanowień ramowych, powziętych jeszcze wiosną 1918 roku, na wypadek załamania się okupacji. Tylko termin i szczegóły wykonania miały być ustalone w ostatniej chwili. Tego właśnie świadkiem był Dubiel. Na miejscu ułożono listę członków nowego rządu. Przewodnictwo powierzono Ignacemu Daszyńskiemu, nieobecnemu zresztą na tym zebraniu, pozostałe teki rozdzielono między PPS i PPSD, ludowców z „Wyzwolenia”, oba odłamy ludowców Galicji - Witosa i Stapińskiego i ugrupowania radykalnej inteligencji niepodległościowej. Sprawy wojskowe powierzono Rydzowi-Śmigłemu. W skład rządu wchodziło sześciu członków Konwentu A. Zgodnie z zaleceniem Sieroszewskiego część zebranych wyjechała natychmiast do Lublina. Dubiel wyruszył do Krakowa, by powiadomić Daszyńskiego, Witosa i Stapińskiego. Tak narodził się Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, zwany potem zazwyczaj rządem lubelskim. Mimo jednak pośpiechu, zalecanego przez Sieroszewskiego, następuje teraz zagadkowa zwłoka. Choć większość ministrów przyszłego rządu była już w Lublinie, nic się nie działo. Tajemnica wyjaśniła się po paru dniach. Oto już po uchwale o utworzeniu rządu lubelskiego Konwent postanowił jeszcze raz próbować kompromisu z Radą Regencyjną. 5 listopada Artur Śliwiński i adwokat Stanisław Patek zjawili się u ks. Lubomirskiego, składając mu następujące oświadczenie: „Imieniem stronnictw lewicowych proponujemy Radzie Regencyjnej, by Regenci arcybiskup Kakowski i Ostrowski zrezygnowali ze swej władzy na korzyść Księcia Pana. Po zdjęciu w ten sposób z niego stempla państw centralnych, przyjmujemy z ramienia księcia każdy rząd, który książę utworzy (podkr. oryginału), prosząc o uwzględnienie stronnictw lewicowych”.[370] Koncepcja ta upadła wskutek sprzeciwu regenta Ostrowskiego. Tymczasem jednak omawiano nawet kandydatury na premiera. Jak twierdzi Thugutt, proponowano jego albo Witosa. „Przyznam się - napisze potem Thugutt - że schwytałem się za głowę: lewica, która wysyła nas do Lublina dla obalenia Rady Regencyjnej i równocześnie chce się u tejże Rady wystarać dla mnie o stanowisko premiera, to już trochę za dużo dla mojego dosyć prostolinijnego umysłu”.[371] Czekały Thugutta jeszcze większe niespodzianki i w Lublinie, i w Warszawie... Dopiero gdy rozwiały się nadzieje na porozumienie z Radą Regencyjną, przybył do Lublina Hołówko, dając znać, że można zaczynać. Objęcie władzy w Lublinie nie natrafiło na większe opory. Obecny tu gubernator wojskowy austriacki został aresztowany. Komisarz Rady Regencyjnej, Zdanowski, przybyły przed kilku dniami - internowany w mieszkaniu. Oddziały POW podporządkowały się natychmiast Śmigłemu. Batalion Polnische Wehrmacht, przysłany przez Radę Regencyjną dla rozpędzenia „wichrzycieli”, przeszedł od razu na ich stronę. W nocy z 6 na 7 listopada rozplakatowano na murach miasta manifest, napisany przez Tadeusza Hołówkę i Stanisława Thugutta. Nazajutrz rano Lublin, a w ciągu paru dni całe Lubelskie i część Kieleckiego znalazły się pod władzą Rządu Ludowego. Thugutt jako minister spraw wewnętrznych szybko i sprawnie obsadzał stanowiska administracyjne po miastach, powiatach i wsiach. Wszędzie tworzyła się Milicja Ludowa. W rządzie tymczasem wybuchł pierwszy kryzys gabinetowy. Witos, którego nazwisko znalazło się pod manifestem bez uprzedniego porozumienia, odmówił zaraz po przybyciu do Lublina

zgody na udział w rządzie. Natychmiast też odjechał do Krakowa. Po drodze już oczekiwali go przedstawiciele narodowej demokracji, proponując udział w tworzonym przez nich rządzie konkurencyjnym, o charakterze „ogólnonarodowym”. Witos ociągał się, ale nie odmawiał. Manifest Rządu Ludowego proklamował Polskę republiką ludową, detronizował Radę Regencyjną, jej członkom w razie oporu groził wyjęciem spod prawa. Zapowiadał zwołanie przed końcem roku Sejmu Ustawodawczego na zasadzie powszechnego, równego, bezpośredniego, tajnego i proporcjonalnego głosowania. Gwarantował podstawowe swobody obywatelskie, wolność sumienia, druku, słowa, zgromadzeń i pochodów. Wprowadzał ośmiogodzinny dzień pracy w przemyśle i handlu. Upaństwawiał wszelkie donacje i majoraty oraz lasy. Ale wszystkie inne reformy, które uważał za konieczne, odkładał na przyszłość. A więc: przymusowe wywłaszczenie wielkiej i średniej własności ziemskiej i podział ziemi, upaństwowienie kopalń, salin, dróg komunikacyjnych, przemysłu naftowego i innych dojrzałych do tego gałęzi gospodarki, udział robotników w zarządzaniu przedsiębiorstwami, ochronę pracy i ubezpieczenia społeczne, konfiskatę kapitałów spekulacyjnych, a nawet wprowadzenie powszechnego, przymusowego, bezpłatnego i świeckiego nauczania - wszystko to uzależniał od uchwały przyszłego Sejmu.

W odczuciu znacznego odłamu mas pracujących manifest był niewątpliwie dokumentem rewolucyjnym. Po raz pierwszy padło w nim słowo republika. O państwie polskim mówiło się dotąd jako o monarchii i sprawa wcale nie była przesądzona. Jeszcze po powrocie Piłsudskiego z Magdeburga niektóre czynniki prawicowe domagały się powierzenia najwyższej władzy w państwie nowej Radzie Regencyjnej, powołanej na miejsce starej, skompromitowanej swym okupacyjnym rodowodem. Zawarty w manifeście program reform miał zabarwienie bardzo radykalne. Przez następne ćwierćwiecze stanowił przecież cel dążeń całej demokracji polskiej, a doczekał się całkowitego urzeczywistnienia dopiero przy narodzinach Polski Ludowej w roku 1944. Ale ostrze społecznopolityczne manifestu z roku 1918 zostało od razu stępione przez jego autorów odkładaniem wszystkich istotnych reform do czasu zwołania Sejmu. Odpowiadało to jak najbardziej zamiarom piłsudczyków, którzy uprawiali tu wyłącznie mimikrę polityczną. Czyżby jednak wszystkie uczestniczące w rządzie lubelskim partie i ugrupowania polityczne odgrywały wraz z nimi tylko komedię i nic ponadto? Odpowiedź na to pytanie nie jest rzeczą prostą. Wymagałaby bowiem wniknięcia w indywidualne postawy ludzkie, odkrycia intencji i motywów działania poszczególnych jednostek. Bez wątpienia nie wszystkie osoby dramatu odgrywały świadomie rolę kółek w owym mechanizmie sprzężenia zwrotnego. Byli wśród nich uczciwi działacze socjalistyczni, ludowi i demokratyczni, bardziej lub mniej radykalni, szczerze pragnący demokratycznych i postępowych reform w tym zacofanym i biednym kraju. Nie był ślepym narzędziem Piłsudskiego Ignacy Daszyński ani Stanisław Thugutt. Nie były na pewno setki działaczy partyjnych PPS i PPSD, stronnictw ludowych i demokratycznych, którzy entuzjastycznie powitali manifest lubelski. Osobiste tragedie tych ludzi wypełniają karty historii następnego dwudziestolecia. Niezależnie jednak od swych intencji stali się oni igraszką mechanizmu politycznego, który współtworzyli, ale którego nie kontrolowali, lecz mu ulegali. Najlepszym tego dowodem jest właśnie rząd lubelski. Najradykalniejsze i najodważniejsze w historii PPS posunięcie polityczne - ujęcie władzy w drodze bezpośredniej z pogwałceniem istniejącego legalizmu - nastąpiło tylko dlatego, że Piłsudski był nieobecny, a jego zastępcy fałszywie odczytali na odległość jego zamiary. Piłsudski był całemu eksperymentowi lubelskiemu przeciwny i gdy tylko zjawił się znów na arenie politycznej, natychmiast go przekreślił. A PPS niezależnie od intencji osobistych tego czy innego działacza i na pewno wbrew woli masy swych

członków i zwolenników - oddała natychmiast zdobyte pozycje, poddając się z nikłymi oporami działaniu fatalnego mechanizmu. Zarodek kapitulacji tkwił zresztą w samym manifeście i w założeniach rządu lubelskiego. Odroczenie reform społecznych do czasu zebrania się Sejmu Ustawodawczego miało pozory demokratyzmu. To wystarczało, by nie kwestionowali go najszczersi demokraci z lubelskiego rządu. A tymczasem odkładając te reformy, manifest przekreślał sam siebie. Podcinał z góry fundamenty demokracji, którą miał zaprowadzać i utrwalać. Pozostawiał bowiem w nie naruszonym stanie przesłanki społeczno-ekonomiczne panowania klas posiadających, a tym samym otwierał furtkę reakcji politycznej. Nie zrealizowane na wielkiej fali nastrojów rewolucyjnych w dniach listopadowego przełomu reformy, zapowiedziane przez manifest, musiały pozostać martwą literą. Sposobny moment historyczny, raz zmarnotrawiony, nieprędko się powtarza - faktycznie trzeba nań było czekać z górą ćwierć wieku. A w ówczesnej sytuacji tkwiło dodatkowe i groźne niebezpieczeństwo. Wyjątkowe natężenie uczuć patriotycznych, nie wyzyskane w porę jako energia napędowa przemian społecznych, mogło się łacno wyrodzić w wybujały nacjonalizm i obrócić przeciwko siłom rewolucji, a w dalszym rozwoju wydarzeń również i przeciwko siłom reformy społecznej. Stało się tak prędzej, niż można było sądzić. Bo jedynym właściwym momentem działania była chwila zrzucenia jarzma okupacyjnego. Dwa, trzy miesiące zwłoki, dzielące Lublin od Sejmu, decydowały o zwycięstwie lub klęsce demokracji polskiej w samym zaraniu niepodległości. Przesądzały o losach Drugiej Rzeczypospolitej aż do jej końca. Te bezpowrotnie przez demokrację stracone dni i tygodnie stanowiły w dwójnasób cenną zdobycz reakcji. Prawdę mówiąc, nie spodziewała się, że pójdzie tak łatwo. Zyskała tak upragniony oddech, który pozwolił jej przetrwać groźną chwilę rewolucyjnego wzniesienia nastrojów i podjąć przeciwuderzenie. Decydującą rolę miał odegrać w tej batalii Piłsudski. Punkt ciężkości wydarzeń przenosi się tymczasem z Lublina do Warszawy.

Sztandar na Zamku

Pociąg przyszedł na dworzec Warszawa Wiedeńska wczesnym rankiem, w niedzielę dnia 10 listopada. Na peronie oczekiwała niewielka grupa ludzi. Książę Regent ze swym adiutantem, rotmistrzem Stanisławem Rostworowskim, czekał już dobre pół godziny. Adam Koc i major Stanisław Krzaczyński nieco dłużej. Kilkanaście peowiaczek i kilku legionistów skupiło się opodal. „Ks. Lubomirski - wspominał Koc - był bardzo niespokojny i podniecony, powtórzył kilka razy: »Wreszcie przyjeżdża, ach, jak to dobrze!«„. Gdy z jedynego wagonu wysiadł Piłsudski w towarzystwie Sosnkowskiego i rotmistrza van Gülpena, podbiegł do nich Koc i wyprężony na baczność zameldował: - Obywatelu Komendancie, imieniem Polskiej Organizacji Wojskowej witam obywatela Komendanta w stolicy. Następnie Piłsudski przywitał się z Lubomirskim. Książę Regent zaprowadził go do swego samochodu i zaprosił na śniadanie do swej rezydencji na Frascati. „Po drodze - relacjonował Koc - powtórzył kilka razy: »Ach, wreszcie, wreszcie Pan Komendant przyjechał, co się tu dzieje, co się tu dzieje!«„[372] Działo się istotnie dużo, a to, co się działo, regentom nie wróżyło nic dobrego. Dotarła już do Warszawy wieść o powstaniu rządu lubelskiego, a z Berlina napływały wiadomości o wybuchu rewolucji. Garnizon niemiecki uległ rozprzężeniu, żołnierze utworzyli Soldatenrat, chodzili po mieście z czerwonymi kokardkami, przestawali salutować oficerów. Oficerowie i urzędnicy administracji niemieckiej lękali się o swoje i swych rodzin bezpieczeństwo, właściwie przestali już spełniać swe funkcje. Beseler poprzedniego dnia telegraficznie zgłosił Berlinowi swą dymisję, złamany i chory zamknął się w mieszkaniu, a za trzy dni potajemnie opuści Warszawę, nie żegnając się z nikim, prócz swego szefa sztabu.[373] Na ulicach pojawiły się gromadki robotników, jedni wznosili okrzyki na cześć rządu lubelskiego, inni na cześć dyktatury proletariatu, ale jedni i drudzy wołali: „Precz z Radą Regencyjną!”. Na godzinę 12 w południe wyznaczona była wielka demonstracja PPS. Członkowie Pogotowia Bojowego, peowiacy, studenci i uczniowie zaczynali już rozbrajać Niemców. Oddawali broń bez oporu, nawet kilkunastoletnim chłopaczkom. Na oddziały okupacyjne nie można więc już było liczyć. A podległe regentom oddziały polskie liczyły niespełna dwa i pół tysiąca ludzi. Ich dowódca, płk Henryk Minkiewicz, nie ręczył za spokój w mieście ani za bezpieczeństwo regentów. Nie podejmował się rozpędzić zapowiedzianej demonstracji, zakomunikował Lubomirskiemu, że ma na to zbyt szczupłe siły. Regenci świadomi byli otaczającej ich nienawiści i własnej bezsilności. Nie mogli się wprost doczekać powrotu Piłsudskiego. Lubomirski zapomniał już o wszystkich zastrzeżeniach, które przeciw niemu wysuwał. Niespełna trzy tygodnie temu mówił austriackiemu rezydentowi: „Piłsudski nie wchodzi w rachubę ani jako premier, ani jako dowódca armii”. Teraz, w pałacyku na Frascati, przekonywał go gorąco, iż powinien niezwłocznie przejąć władzę nad wojskiem i utworzyć rząd. W kilka godzin później dołączył się do tych nalegań arcybiskup Kakowski. Wreszcie tegoż wieczora cała Rada Regencyjna zaprosiła go „do wzięcia udziału w regencji, jako dowódcę polskich sił zbrojnych”.[374]

Tymczasem jednak Piłsudskiego pochłonęły rozmowy polityczne. „Jechałem - wspominał potem swą podróż z Magdeburga - nie wiedząc zupełnie, co się w Polsce dzieje...” Starał się więc jak najszybciej zorientować w sytuacji. W ciągu następnych godzin i dni przez jego mieszkanie najpierw przy ul. Moniuszki, a potem na Mokotowskiej - i przez gabinet w pałacu Kronenberga, gdzie urzędowała Rada Regencyjna, przewinęły się dziesiątki i setki osobistości najrozmaitszych odcieni politycznych. Obraz sytuacji, który sobie wtedy ukształtował, ujął potem zwięźle: „Zdążyłem zrozumieć, że mam w Polsce co najmniej już cztery rządy”[375] - miał na myśli Radę Regencyjną, krakowską Komisję Likwidacyjną, poznańską Radę Żołniersko-Robotniczą (którą nazywał Soldatenratem) i lubelski Rząd Ludowy. Wniosek, który wysnuł z sytuacji, brzmiał: „Piątym nareszcie byłem ja sam, który chciał urządzić rząd bez żadnych przymiotników dla całej Polski”.[376] Ale z tych „czterech rządów” dwa - krakowski i poznański - nie były wcale „rządami”, lecz lokalnymi i doraźnymi tworami. Trzeci - Rada Regencyjna - była wprawdzie rządem, ale całkowicie bezsilnym, skończonym w opinii, istniejącym tylko prawem bezwładności. Gdyby Piłsudski sobie tego życzył, wystarczyło jedno jego słowo, by ją obalić. Ale tego sobie nie życzył. Pozostawał więc właściwie tylko rząd lubelski. Utworzony przez bliskich komendantowi ludzi w najlepszej intencji utorowania mu drogi do władzy, spotkał się z natychmiastową jego dezaprobatą. „Zrobiliście głupstwo” - powie jeszcze tegoż dnia swym przyjaciołom.[377] Zapowiedź zaś utworzenia „piątego rządu” - „bez żadnych przymiotników” - jest aż nadto oczywistą aluzją do słowa „ludowy” w nazwie lubelskiego rządu. Odrobienie tego „głupstwa” zaprzątnie teraz całą jego uwagę. Gdy po śniadaniu u Lubomirskiego i wizycie u arcybiskupa Rakowskiego Piłsudski znalazł się w mieszkaniu przy ul. Moniuszki, zaszedł incydent, który powinien był rozproszyć wszelkie wątpliwości co do jego postawy i zamiarów. Przeciągała właśnie przed domem owa wielka demonstracja PPS, którą partia zwołała pod hasłem rozbrajania Niemców i obalenia Rady Regencyjnej. Przedstawiciele PPS poszli powitać Piłsudskiego. „Jeden z nich - opisuje ten moment Zygmunt Zaremba - wysunął się ze sztandarem Pogotowia Bojowego, wzywając go do zajęcia czoła w walce robotniczej. Piłsudski oświadczył, że nie wiąże się z żadną partią”.[378] Późnym wieczorem tego dnia zgromadzeni w lokalu przy ul. Szpitalnej członkowie Konwentu i przedstawiciele stronnictw lewicowych usłyszeli właściwą wykładnię tych słów. Obecni byli m. in. Barlicki, Perl, Wasilewski, Malinowski („Wojtek”), Moraczewski z PPS, Osiński z „Wyzwolenia”, Filipowicz, Koc, Sławek, Śliwiński, Sieroszewski z najściślejszego kręgu piłsudczyków. Piłsudski wypowiedział się kategorycznie przeciwko „eksperymentom społecznym”, które są „zbyt kosztowne”, potępił w ostrych słowach rząd lubelski, do jego inicjatorów zastosował swe ulubione porównanie - „nie zapominajcie, że wy jesteście piasek” jego ministrów wyszydził za „niefachowość”. „Ganiąc utworzenie rządu lubelskiego - wspomina Wasilewski - zwrócił się w końcu do nas z bardzo ostrym wezwaniem »użycia bicza na samych siebie«„. Wasilewski zrozumiał te słowa jako naganę za wysuwanie „daleko idących postulatów społecznych lewicy”. Forma tej wypowiedzi Piłsudskiego musiała być bardzo nieprzyjemna, skoro dotknęła wielu z najbardziej oddanych mu ludzi, a Moraczewski powiedział potem Wasilewskiemu, „kiedyśmy się już rozstali z Komendantem”, że „Komendant zupełnie niepotrzebnie to wszystko mówił”. Ale na otwarty i merytoryczny sprzeciw zdobył się jedynie Feliks Perl, „odsłonił reakcyjną treść nawoływań do fachowości”, stwierdził, że „pod przykrywką fachowości chce się oddać rządy w ręce burżuazji”. Zapowiedział „stanowczą walkę PPS o przeniesienie Rządu Ludowego do Warszawy”. Poparł go w oględniejszych słowach Osiński z „Wyzwolenia”. I na tym koniec. Pozostali milczeli, bądź - jak stwierdza Zaremba - „mieli w odpowiedzi tylko frazes

posłuszeństwa”.[379] Los rządu lubelskiego był przypieczętowany. Perl zaciągał w imieniu swej partii zobowiązanie, którego nie miała nigdy spełnić. Nie będzie po prostu o co walczyć, bo rząd lubelski przestanie istnieć z własnej woli. Piłsudski sprowadzi go do Warszawy, ale w innym zupełnie celu, niż miał na myśli Perl. Nazajutrz, 11 listopada z rana, Śmigły w Lublinie uzyskał telefoniczne połączenie z Piłsudskim w Warszawie. Przekazał słuchawkę Daszyńskiemu. „Rzeczywiście, usłyszałem w telefonie głos Piłsudskiego” - wzruszył się Daszyński. Umówił się z nim, że natychmiast uda się wraz ze Śmigłym do Warszawy. Premier rządu lubelskiego nie wyobrażał sobie, co go tam czeka. Nawiasem mówiąc, jest to w Polsce jedyne ważniejsze wydarzenie polityczne tego dnia - 11 listopada 1918 roku - który bez żadnych logicznych przesłanek obchodzony był potem jako święto niepodległości. Przyjęto tę datę prawdopodobnie dlatego, że był to dzień zawieszenia broni z Niemcami. Gdy o godzinie 10 wieczór zjawił się Daszyński ze swym ministrem spraw wojskowych w mieszkaniu Piłsudskiego, usłyszał mniej więcej to samo, co poprzedniego dnia uczestnicy zebrania na Szpitalnej. Piłsudski polecił mu ściągnąć cały rząd lubelski do Warszawy. W mieszkaniu przy ul. Mokotowskiej 51 Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej odbył nazajutrz swe ostatnie posiedzenie. Przewodniczył Piłsudski. „Postawiłem tam kwestię wyraźnie - napisze - żądając, aby rząd się rozwiązał, pozostawiając mnie swobodę działania”. Napotkał na „opór ze strony pana Daszyńskiego i kwaśne miny ze strony części tego rządu”. Piłsudski zwrócił się więc do Śmigłego, który „stanął na baczność i stwierdził, że zawsze był moim podwładnym i chce nim pozostać”. Potem Piłsudski zamknął ministrów w osobnym pokoju, by się namyślili, żądając „odpowiedzi możliwie szybkiej”. Po „niejakimś czasie” Daszyński „w imieniu rządu stwierdził jego rozwiązanie”.[380] Opór trwał więc niedługo i nie był zbyt silny. Zasadnicza przeszkoda była usunięta. Piłsudskiemu wszakże to nie wystarczało. Zażądał jeszcze, by unieważnione zostały i uznane za niebyłe wszystkie akty i postanowienia rządu lubelskiego. Uzyskał i na to zgodę. W ten sposób wykreślone zostało z rejestru to wszystko, co rząd lubelski w ciągu paru dni zdziałał. A więc także detronizacja Rady Regencyjnej i groźba wyjęcia jej członków spod prawa. Obalona przez piłsudczyków, intronizowana z powrotem przez Piłsudskiego, była nadal „najwyższą władzą w państwie”. Gdy na początku tego ostatniego posiedzenia swego rządu Daszyński i kilku ministrów wyrazili pogląd, że trzeba „urządzić rewolucję przeciw Regencji”, spotkali się ze sprzeciwem Piłsudskiego. Nie bardzo pojmowali, o co Piłsudskiemu chodzi. Rada Regencyjna była przecież doszczętnie skompromitowana, nie reprezentowała żadnej realnej siły, stwarzała kłopotliwą dwutorowość władzy. Piłsudskiemu wszakże była jeszcze potrzebna. Albowiem właśnie z jej rąk pragnął otrzymać władzę z zachowaniem całego ceremoniału i wszelkich form legalizmu. Już 10 listopada wieczorem Rada Regencyjna uchwaliła reskrypt, legalizujący stanowisko Piłsudskiego w państwie, nadający mu czasowo „władzę wojskową i naczelne dowództwo wojsk polskich”. Reskrypt zobowiązywał przy tym Piłsudskiego do złożenia tej władzy w ręce przyszłego „rządu narodowego”. Piłsudski akceptował ten warunek i na znak zgody kontrasygnował dokument. Ale jego podpis oznaczał coś więcej: uznanie formalne zwierzchniej władzy regentów i wzięcie na siebie współodpowiedzialności za ich dalsze kroki. To było właśnie intencją regentów, ich „reskrypt miał na celu mianowanie Piłsudskiego współregentem” stwierdzi potem autorytatywnie ks. arcybiskup Kakowski.[381] Równocześnie Rada powierza Piłsudskiemu misję sformowania nowego gabinetu. Wszystkie swe rozmowy z działaczami

politycznymi prowadził więc Piłsudski nie jako osoba prywatna, lecz jako desygnowany przez regentów kandydat na premiera. 14 listopada Rada uczyni krok następny. Drugim reskryptem przekaże Piłsudskiemu „resztę władzy”. Postanawiając się rozwiązać, zwróci się doń ze słowami: „A od tej chwili obowiązki nasze i odpowiedzialność względem narodu polskiego w Twoje ręce, Panie Naczelny Dowódco, składamy...” Tym razem, jak wyjaśnił arcybiskup, intencją Rady było „mianowanie Piłsudskiego dyktatorem”.[382] I o to właśnie Piłsudskiemu chodziło. Cel został osiągnięty. Otrzymał władzę, władzę dyktatorską, z zachowaniem wszelkich zasad legalizmu i ciągłości władzy. Wiedział zresztą, że to musi nastąpić. Rada Regencyjna nie mogła przewlekać swej egzystencji. Znajdowała się w zupełnym odosobnieniu. Bojkotowały ją wszystkie stronnictwa polityczne. Nikt nie chciał z nią gadać - wyjąwszy Piłsudskiego! Jej ustąpienia domagano się powszechnie, a nacisk mas wzmagał się z dnia na dzień. Lewica organizowała przeciw niej systematyczną kampanię. Piłsudski temu nie przeciwdziałał. Regenci muszą wiedzieć, że są na jego łasce i niełasce. 13 listopada odbył się strajk powszechny, ogłoszony przez PPS, i wielka demonstracja na placu Saskim. Jej hasła głosiły: Precz z Radą Regencyjną! Niech żyje rząd robotniczo-włościański Niepodległej Rzeczypospolitej Ludowej! Do zgromadzonych przemówił Ignacy Daszyński. Słowa, których użył, świadczą lepiej niż cokolwiek innego o nastrojach tłumu: „Nas chcą pchnąć do walki z bolszewizmem, ale my się nie damy. Bolszewicy zrobili swoje w Rosji, a my zrobimy swoje w Polsce”.[383] Albo znowu podwójna mowa, albo rozbrajająca naiwność. Wódz galicyjskich socjalistów, jak wczoraj Feliks Perl, rzuca słowa bez pokrycia. Kierownictwo partii niczego bardziej się nie lęka niż bolszewizmu, akcji bezpośredniej, stwarzania rewolucyjnych faktów. Dopiero co oddało bez walki atut lubelski. Działa zresztą ze zdwojoną precyzją mafijny mechanizm Konwentu, ster zdalnego kierowania ujął w swe ręce sam twórca systemu, układ sprzężenia zwrotnego został świeżo wyregulowany, błędy są na przyszłość wykluczone. Ale to wszystko ukryte jest przed oczyma tysięcy demonstrujących na placu Saskim robotników. Słowa Daszyńskiego witane są burzą oklasków i okrzyków. Podniecony tłum ciągnie na Zamek, na wieży wywiesza czerwony sztandar. Nikt się temu chwilowo nie sprzeciwia. Powiewa nad Warszawą jak symbol nie spełnionych nadziei... Po cóż jednak Piłsudskiemu ta komedia legalizmu, ceremoniał przejęcia władzy, troska o jej ciągłość, kult legitymizmu? Legitymizmu bardzo zresztą podłej jakości, z gatunku zwanego przez Niemców Ersatz, wywodzącego się z nadania dwóch dopiero co obalonych monarchów, Wilhelma II i Karola I. Po cóż ratowanie w oczach współczesnych i potomnych doszczętnie zaszarganej opinii okupacyjnych marionetek? Przecież kontrasygnując ich reskrypty, przejmując od nich tytuły i funkcje, „obowiązki i odpowiedzialność”, nobilitował ich z mocą wsteczną, rehabilitował za przeszłość, zapewniał honorowe miejsce w panteonie zasług niepodległościowych. Rada nie odeszła, przepędzona wraz ze swymi okupacyjnymi mocodawcami - jak na to zasługiwała - lecz ustąpiła dobrowolnie, a jako jedyne i uznane źródło prawowitej władzy przelała ją na Piłsudskiego, stwarzając fundament prawny dla wskrzeszonego państwa. Piłsudski sam tylko dzięki aureoli magdeburskiej twierdzy zrzucił z siebie odium wojennej przeszłości i współdziałania z okupantem. Po cóż więc brał na swe barki taki balast? Miał już faktyczną władzę w ręku. Przede wszystkim dzięki wojsku. Gdy tylko przybył do Warszawy, oddał się pod jego rozkazy szef Sztabu Głównego, generał Rozwadowski, wraz z podległymi mu oddziałami. Uczynił to również generał Roja, dowodzący siłami polskimi w Galicji. Na Śmigłego, jego oddziały regularne i POW mógł liczyć zawsze. Dysponował więc całą

istniejącą wówczas siłą zbrojną i nie ukrywał, że była dlań faktycznym źródłem władzy. „To jest mówił o podporządkowaniu się jego dowództwu generałów - ten styl żołnierski, który ogromnie ułatwił pracę dziejową w owym czasie, bo wyprzedzając innych stworzył potem mus ulegania tym faktom”.[384] Miał zatem wojsko, a prócz tego niezawodny aparat oddziaływania na stronnictwa lewicy niepodległościowej, a więc na znaczny odłam społeczeństwa. I oto stary konspirator i dawny rewolucjonista szuka nagle potwierdzenia tej faktycznej władzy u trzech politycznie zbankrutowanych osobistości, występujących pod szyldem równie zbankrutowanej instytucji. Być może, działały tu czynniki psychologiczne. Długoletni konspirator, rewolucjonista i „nielegalnik”, ujmujący najwyższą w państwie władzę, czuje wewnętrzną potrzebę potwierdzenia swej legalności. Rada Regencyjna jest jedyną instytucją, która w danym momencie tę fikcję legalizmu może mu zapewnić. Na pewno wszakże działały, i to w sposób decydujący, względy polityczne. Piłsudski zdawał sobie sprawę, że w oczach sporego odłamu klas posiadających, wśród tłumu zwolenników endecji i w ogóle prawicy, jest wciąż jeszcze owym starym rewolucjonistą, czerwieńcem, nawet awanturnikiem. Tylko przecież przenikliwsi przywódcy prawicy rozumieli, że tak nie jest. I tylko strach przed czymś znacznie gorszym - rewolucją socjalną - przytłumił na chwilę stare uprzedzenia. W każdym jednak momencie, po opadnięciu paniki, można było się liczyć ze wznowieniem dawnych animozji. Cóż łatwiejszego, jak zaprezentować wtedy Piłsudskiego jako uzurpatora, który w chwili zamętu przywłaszczył sobie bezczelnie najważniejszy urząd w państwie? Pieczęć legalizmu, wyciśnięta przez Radę Regencyjną, osłaniała go skutecznie przed takim zarzutem. A zarazem dawała legitymację społecznej i politycznej prawomyślności. Książę Lubomirski i wielki obszarnik, Józef Ostrowski, nie oddawaliby przecież dobrowolnie i świadomie władzy w ręce wywrotowca i radykała. Ale najważniejszy był na reskryptach ten trzeci podpis - ks. arcybiskupa Aleksandra Kakowskiego, metropolity warszawskiego, prymasa Królestwa, interrexa, który w czasie bezkrólewia sprawuje rządy i intronizuje nowego władcę. Rękojmia księcia Kościoła była najpewniejsza ze wszystkich możliwych. Nominacja z ręki prymasa - najbardziej legitymistyczna, jaką sobie można wyobrazić. „Piłsudski - oświadczył później ks. arcybiskup - był wtedy człowiekiem opatrznościowym [podkr. oryginału], jedynym, który mógłby stać na czele odradzającej się Polski [...] zawsze popierałem jako arcybiskup działalność Naczelnika Państwa, szczególnie na początku”.[385] Oto czemu człowiek, który przedtem i potem legalizm traktował jak uwierającą go obręcz, wtedy nisko przed nim skłaniał głowę.

Teraz dopiero, mając za sobą ową porękę prawomyślności, powierzył Piłsudski misję utworzenia rządu Ignacemu Daszyńskiemu. Czynił to „z pewną wewnętrzną niechęcią”,[386] zdecydował się wszakże na to, „licząc się z potężnymi prądami, zwyciężającymi dzisiaj na Zachodzie i Wschodzie Europy”.[387] Polityka mimikry miała być więc kontynuowana pod bezpośrednim nadzorem Piłsudskiego. Ale nominacja Daszyńskiego wywołała nieoczekiwaną falę protestów na prawicy. Piłsudski, zgodnie ze swymi zamierzeniami, które przedstawił uprzednio w rozmowach z przedstawicielami stronnictw i wyjawił publicznie w pierwszym swym dekrecie, zlecił Daszyńskiemu stworzenie rządu koalicyjnego, z udziałem „wybitnych sił fachowych”.[388] Prawica jednak, zwłaszcza endecja, która przedtem wyrażała zgodę na udział w takim rządzie nawet przy uzyskaniu kilku tylko tek, kandydaturę Daszyńskiego odrzuciła stanowczo. Jedni pomawiali go o „germanofilską przeszłość”, inni podejrzewali o zbytni radykalizm, jeszcze inni zarzucali mu udział w „lubelskim zamachu stanu”. Daszyński przez kilka dni „po dwadzieścia godzin na dobę”

rokował z przedstawicielami stronnictw, większość czasu poświęcił rozmowom z endekami, ofiarował im trzy teki, które ze względu na nastroje mas miały być przyznane nie narodowej demokracji jako partii, lecz trzem jej ludziom jako „reprezentantom zaboru pruskiego”. Endecy jednak domagali się dla siebie resortów spraw zagranicznych i spraw wewnętrznych, nie chcieli zadowolić się nawet podsekretariatem stanu, ale przede wszystkim nie chcieli Daszyńskiego. Ostateczne rozmowy na ten temat prowadzili z Piłsudskim Stanisław Głąbiński, Józef Ptaś i prof. Wacław Sobieski. Kandydaturę Daszyńskiego określili jako „nieodpowiednią i prowokacyjną”. Piłsudski zrazu oponował, potem wybuchnął w sposób nieoczekiwany: „Ma pan rację - zwrócił się do Głąbińskiego. - Ja znam dobrze Daszyńskiego i powiem panu, że Daszyński z powodu swoich właściwości osobistych absolutnie nie nadaje się na kierownika rządu”. Potem dodał jeszcze kilka epitetów pod adresem swego kandydata na premiera: „bezgranicznie zarozumiały”, „zapatrzony tylko w siebie”, „upajający się własną wymową”, etc. etc.[389] W Poprawkach historycznych Piłsudski ani słowem o tej rozmowie nie wspomina. Powołuje się natomiast na wizytę dra Zbigniewa Paderewskiego, który w imieniu narodowej demokracji przyszedł zaprotestować przeciwko kandydaturze Daszyńskiego. Piłsudski twierdzi, że to Paderewski czynił podczas rozmowy „bardzo brzydkie i ubliżające uwagi o p. Daszyńskim” i że to on, Piłsudski, „zbeształ tego pana za podobne traktowanie rzeczy”. Niemniej postanowił „wykorzystać tę rozmowę dla usunięcia pana Daszyńskiego”.[390] Trudno osądzić, która z tych wersji jest prawdziwsza. Faktem jest jednak, że Daszyński został odwołany. Misję sformowania gabinetu otrzymuje z kolei Jędrzej Moraczewski. Tym razem na czele rządu staje członek Konwentu, osoba absolutnie dyspozycyjna, „człowiek - napisze o nim Zaremba który, jak się potem okazało, służył nie sprawie robotniczej, lecz niewolniczo wysługiwał się Piłsudskiemu”.[391] Ponadto - stały w latach wojny łącznik piłsudczyków z endekami. Moraczewski nadal próbuje tworzyć rząd koalicyjny, „ogólnonarodowy”, ale choć kandydatura jego nie budzi już na prawicy takich sprzeciwów jak osoba Daszyńskiego, kompromis jest nieosiągalny. Uwzględnienie bowiem wygórowanych żądań prawicy grozi rozpętaniem takiej burzy wśród mas pracujących, że ani Moraczewski, ani Daszyński woleli nie ryzykować. Rozumiał to zresztą od początku Daszyński, zrozumiał w końcu i Piłsudski. „W listopadzie - pisał Daszyński - koalicyjny rząd był w Polsce niemożliwym. Piłsudski pragnął tego rządu, lecz i on liczył się z przeszkodami i zdecydował się na rząd ludowy”.[392] Rozumiał to nawet arcybiskup Kakowski, który usprawiedliwiał Piłsudskiego wobec prawicy: „Zmuszony był wypadkami do stworzenia rządu socjalistycznego, jedynie możliwego w ówczesnym rewolucyjnym okresie”.[393] Powołując na stanowisko premiera kolejno dwóch socjalistów, każdego z nich Piłsudski przestrzega przed wprowadzaniem jakichkolwiek reform społecznych bez zgody przyszłego Sejmu. Znajdzie to wyraz w deklaracji nowego rządu. 17 listopada Piłsudski podpisuje nominację nowego gabinetu. Składa się z sześciu socjalistów, pięciu ludowców, dwóch przedstawicieli inteligencji, dwóch bezpartyjnych, trzy miejsca pozostaną zarezerwowane dla przedstawicieli zaboru pruskiego. Większość ministrów należała do rządu lubelskiego. W trzy dni później rząd ogłasza swą deklarację programową. Jest rozcieńczoną wersją manifestu lubelskiego, ale zachowuje większość jego postulatów, tak jak on odkładając wszystko do zebrania się Sejmu. Tylko republikański charakter państwa zostaje ustalony od razu, a osobnym dekretem rząd wprowadza formalnie ośmiogodzinny dzień pracy. Wbrew opinii Piłsudskiego rząd zachowuje w nazwie przymiotnik „ludowy”. Wszystkie pozory są więc nadal zachowane. Niewielkie przesunięcia personalne w stosunku do rządu lubelskiego są niemal niedostrzegalne dla ogółu. Ten drugi rząd ludowy może z powodzeniem uchodzić za kontynuację pierwszego. Zrazu trudno nawet pojąć, na czym polega różnica, tylko wtajemniczeni wiedzą, że ster trzyma

w ręku mocno sam Piłsudski, a głównym przekaźnikiem w systemie zdalnego kierowania jest „niewolniczo wysługujący mu się człowiek” z tytułem prezydenta ministrów. Najważniejsze zadanie Piłsudskiego jest już w zasadzie spełnione. Niepodległe państwo polskie wyłoniło się z odmętów wojny i „dni przewrotu” w nienaruszonym właściwie kształcie społecznym. Nawet tak piekąca sprawa, jak reforma rolna, pozostała w zawieszeniu - miała zresztą w tym stanie pozostać aż do końca. Społeczne i ekonomiczne podstawy panowania klas posiadających pozostały nietknięte. Ich polityczne odpowiedniki - stronnictwa prawicy z narodową demokracją na czele - z tej bazy wyjściowej podejmą niebawem wielką ofensywę przeciwko kiełkom demokracji i nikłym zdobyczom klasy robotniczej, pochodzącym z tych pierwszych tygodni niepodległości. Piłsudski jednak nie czuje się jeszcze panem sytuacji. Władza, którą zagarnął, wspiera się na zbyt wątłych podstawach. Ziemia drży mu wciąż jeszcze pod stopami, wstrząsana wrzeniem rewolucyjnym. Szuka więc oparcia u obcych. Śle depesze o pomoc do Paryża. Dnia 18 listopada na posiedzeniu Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu Maurycy hr. Zamoyski „podaje do wiadomości, że marszałek Foch otrzymał od gen. Piłsudskiego radiogram z prośbą o okupację militarną kraju przez wojska koalicyjne i polskie dla obrony Polski przed bolszewizmem”.[394] Piłsudczycy skrzętnie przemilczają ten dokument, bo nie uchodziło komendantowi zwracać się o ratunek do Dmowskiego, Focha i Hallera. Dmowski zaś, choć stwierdził: „My cenimy ten rząd [Moraczewskiego], gdyż opiera się on bolszewizmowi”,[395] nie zamierzał mu iść za bardzo na rękę. Miał w tym swe własne cele polityczne, sam sięgał po władzę.[396] Piłsudski dość szybko zorientował się, że na pomoc z zewnątrz chwilowo liczyć nie może. Moraczewski więc pospiesznie tworzy i umacnia aparat władzy, ustala prowizoryczne formy ustrojowe odrodzonego państwa. 22 listopada ogłasza dekret „o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej”, podpisany przez Piłsudskiego a kontrasygnowany przez Moraczewskiego. Artykuł 1 dekretu głosi w pierwszej osobie: „Obejmuję jako Tymczasowy Naczelnik Państwa Najwyższą Władzę Republiki Polskiej i będę ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego”.[397] 28 listopada rząd uchwala ordynację wyborczą, a naczelnik państwa wyznacza wybory na 26 stycznia 1919 roku. Równocześnie dokonuje się pośpieszna rozbudowa sił zbrojnych, które niebawem przekroczą liczbę stu tysięcy łudzi. A ochotnicza Milicja Ludowa, tworzona pod auspicjami PPS jako „zbrojne ramię mas ludowych”, zostaje upaństwowiona. ... I w tym mniej więcej czasie generał Sosnkowski każe zdjąć z wieży warszawskiego Zamku czerwony sztandar.

Zamach

Noc styczniowa[398]

Noc z soboty 4 na niedzielę 5 stycznia 1919 roku. Komenda Miasta na placu Saskim. Północ. Komendant miasta, pułkownik Antoni Zawadzki, udaje się na spoczynek. Na odwachu głównym warta pod dowództwem podoficera. Przed gmachem szyldwach. Godzina 0 minut 30. Na plac Saski wkracza kompania piechoty z karabinami maszynowymi. Szkoła podoficerska. Dowódca: kapitan Wiesław Januszajtis. Plutonem dowodzi sierżant Antoni Januszajtis, brat kapitana. Oddział wchodzi do gmachu. Warta przypatruje się temu bezczynnie. Nie stawia też oporu, gdy kapitan Januszajtis poleca rozstawić własne posterunki. Obsadza dwa wejścia. Zabrania wpuszczać lub wypuszczać kogokolwiek bez zezwolenia. Zajmuje centralę telefoniczną Komendy. Po kilkunastu minutach zjawia się pułkownik Marian Żegota-Januszajtis. Towarzyszą mu: Eustachy książę Sapieha, Jerzy Zdziechowski, Ludomił Artemiusz Czerniewski, doktor Tadeusz Dymowski. Wszystko ludzie obozu prawicy. Zbliżeni do narodowej demokracji lub wprost endecy. Jak Zdziechowski lub Dymowski - prezes Towarzystwa „Rozwój”. Za nimi nadchodzą major Józef Hellman z 21 pułku piechoty, pułkownik Tadeusz Żółkiewski, oficer armii Hallera (przybył do Warszawy trzy dni temu), chorąży Bolesław Dąbrowski i jeszcze paru wojskowych i cywilów. Chorąży Dąbrowski obejmuje funkcję oficera inspekcyjnego gmachu. Pozostali udają się na górę i instalują w jednej z sal. Pułkownik Januszajtis zwołuje obecnych w gmachu oficerów. Komunikuje im, że działa z polecenia nowego rządu narodowego. Dotychczasowy rząd ludowy Moraczewskiego przestał istnieć. Władzę cywilną obejmuje Roman Dmowski, wojskową - generał Józef Haller. Ponieważ obydwaj są za granicą, na czele rządu staje chwilowo ks. Eustachy Sapieha, na czele sił zbrojnych - pułkownik Januszajtis. Na tej podstawie płk Januszajtis zaczyna wydawać rozkazy. Wysyła silny patrol pod dowództwem plutonowego Soji do centrali telefonów miejskich przy ul. Zielnej. Rozkaz brzmi: przerwać wszystkie połączenia, rozmowy urzędowe kierować wyłącznie na Komendę Miasta. Dopilnować wykonania ma płk Żółkiewski. W godzinę po patrolu udaje on się również do gmachu „Cedergrena”. Pozostanie tam do świtu. Drugi patrol w sile 5 ludzi wyrusza, by zająć jedną z drukarń. Towarzyszy mu Remigiusz hr. Grocholski, chorąży b. korpusu generała Michaelisa.[399] Ma przy sobie tekst odezwy do ludności, podpisany przez płk Januszajtisa. Z kolei płk Januszajtis wydzwania rotmistrza Tadeusza Kossaka na Zamku. Poleca mu przyprowadzić na plac Saski szwadron zamkowy z karabinami maszynowymi. Taki sam rozkaz otrzymuje II batalion 21 pułku piechoty. Teraz płk Januszajtis melduje panom w cywilu: pierwsza faza akcji uwieńczona powodzeniem. Pułkownik Januszajtis nie wiedział, że tylnym, nie strzeżonym wyjściem wymknął się z gmachu komendant miasta, płk Zawadzki. Obudził go dyżurny podoficer, sierżant H. Kwiatkowski, a oficer inspekcyjny, podporucznik Breneisen, poinformował o dziwnych wydarzeniach. Płk Zawadzki ubrał się, przypasał szablę, do kieszeni włożył pistolet i we trzech pospieszyli do centrali telefonicznej. Po drodze natknęli się na żołnierzy i nie znanych sobie cywilów. Płk Zawadzki zapytał ostrym tonem, co tu robią. „Jest tu pułkownik Januszajtis i wszystko panu wytłumaczy” - odparł jeden z zagadniętych. W centrali istotnie spotkali pułkownika Januszajtisa.

Przywitał ich uprzejmie, ale stanowczo: - Orientuję pana, że jest zamach stanu, ministrowie aresztowani i tworzy się nowy rząd. Ja zajmuję Komendę Miasta. Pan pułkownik uda się do swoich apartamentów i nie wolno Panu ich opuszczać bez mego zezwolenia. Płk Zawadzki uczynił coś wręcz przeciwnego. Prowadzony przez sierżanta Kwiatkowskiego, kuchennymi schodami, przez małe drzwiczki w murze, wydostał się na ulicę. Spieszył do hotelu „Bristol”, by zawiadomić szefa Sztabu Generalnego, generała Stanisława Szeptyckiego. Sierżant Kwiatkowski towarzyszył mu aż do hallu hotelowego.

Hotel „Bristol”. Godzina 3 w nocy. Płk Zawadzki budzi adiutanta generała Szeptyckiego, ppor. Jana Stamirowskiego. Udają się do apartamentu generała. Za chwilę nadchodzi drugi adiutant generała, ppor. Józef Michałowski. Szef sztabu wysłuchuje raportu o wypadkach w Komendzie Miasta. Ubiera się pospiesznie. Gdy jest gotów do wyjścia, do pokoju wpada grupa uzbrojonych ludzi. Jest ich ośmiu czy dziesięciu. Ubrani są po cywilnemu. Jeden z przybyłych przedstawia się jako podpułkownik Jan Tarnawski. Wręcza generałowi rozkaz aresztowania, podpisany przez kapitana Wężyka. Rewolwer wciąż trzyma w pogotowiu. Żąda, by wszyscy udali się za nim. Generał i oficerowie pod konwojem uzbrojonych cywilów schodzą do hallu. Tu drogę zagradza im patrol wojskowy. Ściągnął go sierżant Kwiatkowski. Gdy zauważył grupę cywilów wchodzących do hotelu, nabrał podejrzeń. Biegiem udał się na główny odwach i sprowadził odsiecz. Kwiatkowski aresztuje teraz aresztujących. Wystarczył ruch kolbą, by oddali broń. Oswobodzeni oficerowie spieszą na plac Saski. Omijając Komendę Miasta, udają się na drugą stronę placu. Tu, w Pałacu Saskim, mieści się Sztab Generalny. Płk Zawadzkiemu melduje się kpt. Ocetkiewicz. I on zdołał się wymknąć z Komendy Miasta. Teraz 30 żołnierzami obsadza gmach Sztabu Generalnego, ubezpiecza wejście i centralę telefoniczną. Spiskowcy w Komendzie Miasta nic o tych wydarzeniach nie wiedzą. Nie zdają też sobie sprawy, że nastąpił punkt zwrotny w całej akcji.

Godzina 3 minut 20. Mieszkanie prywatne ministra spraw wewnętrznych, Stanisława Thugutta. Najbardziej przez prawicę znienawidzonego członka rządu Moraczewskiego. Minister wrócił bardzo późno z komendy żandarmerii. Konferował tam przez wiele godzin z rotmistrzem Norbertem Okołowiczem. Na temat? Minister notuje w pamiętniku: „Omawiałem z rotm. Okołowiczem środki dla zapobieżenia przedostaniu się do śródmieścia zapowiedzianych na jutro manifestacji komunistycznych, przy czym pozwoliłem na użycie broni palnej dopiero w ostateczności, nakazując na razie poprzestać na sikawkach. Do domu wróciłem bardzo późno i koło 3 zasnąłem”. Jak widać, uwaga ministra zwrócona była w zupełnie inną stronę. O godzinie 3 minut 20 obudziło go silne stukanie do drzwi. Nie ubrany wyszedł do przedpokoju. - Kto tam? - Telegrama - rozległ się znajomy głos dozorcy. Minister uchylił drzwi. Huknęły dwa strzały. Minister zatrzasnął drzwi i cofnął się w głąb mieszkania. Usłyszał tylko szybkie kroki

zbiegających po schodach napastników. Chwycił za telefon i podał numer znajomego komisarza policji, Dąbrowskiego. Blokada centrali nie musiała być bardzo szczelna. Uzyskał połączenie. Komisarz przybył zaraz w asyście kilku ludzi. Poinformował ministra, że na mieście jest niespokojnie. Ale nie umiał podać szczegółów. Kazał policjantom przeszukać przedpokój. Znaleźli dwie kule z pistoletu „Parabellum”. Strzelano więc ostrymi nabojami. Minister znowu podniósł słuchawkę. I znowu dostał połączenie. „Popełniłem fatalny błąd - notuje w pamiętniku - telefonując do komendy żandarmerii, gdzie mój telefon przyjęto jak by ze zdziwieniem”. Widać nie spodziewano się już nigdy usłyszeć tego głosu... „Po jakimś czasie - głosi pamiętnik zjawił się oficer żandarmerii z kilkunastu żołnierzami, a wraz z nimi zjawił się Skrudlik [zapamiętajmy to nazwisko - będzie jeszcze o nim mowa], który zakomunikował mi, że płk Januszajtis oczekuje mnie w Komendzie Miasta. Zrozumiałem: byłem aresztowany przy udziale swego własnego urzędnika. Poproszono o rewolwer, na dole czekało auto, na którego stopniach stanęli żołnierze - i pojechaliśmy”. Minister miał chwilę czasu na rozmyślania. Być może teraz właśnie skojarzył sobie nocne przeżycia z dziwnym incydentem dnia poprzedniego: „Wracałem na posiedzenie [Rady Ministrów], gdy nawinął mi się szef pozostawionej do dyspozycji Ministerstwa tajnej policji, Skrudlik, który zapytał mnie, o której godzinie wrócę do domu. Byłem tak zafrasowany [...], że nie zwróciłem uwagi na niezwykłość tego pytania”. Auto zajechało przed Komendę Miasta. „W Komendzie Miasta na schodach spało sporo żołnierzy w bojowym rynsztunku, na piętrze w wielkiej sali tłum osób cywilnych i wojskowych. Z tego tłumu wysunął się pułkownik Januszajtis, który zawiadomił mnie dość wyniośle, że powstał już Rząd Narodowy, a na moje pytanie, kto do tego rządu należy, odparł: »E, co panu w tej chwili na tym zależy?« Dyskusja była zbyteczna”. Na dole czekał samochód. Dwaj oficerowie z rewolwerami w ręku zaprowadzili doń ministra. Opustoszałymi ulicami pomknęli ku Alejom Jerozolimskim. Pod numerem 79 mieściły się garaże II autokolumny. Ministra wprowadzono do wnętrza. W niewielkiej kancelarii siedzieli pod strażą premier (albo, jak go wtedy nazywano, „prezydent ministrów”) Jędrzej Moraczewski i minister spraw zagranicznych, Leon Wasilewski. Ujęci zostali przez spiskowców w Alejach Ujazdowskich. Wracali jak co dnia z nocnej konferencji u naczelnika państwa w Belwederze. Na placu Trzech Krzyży samochód zatrzymał się. - Defekt w motorze - oświadczył szofer. Był oczywiście w zmowie. W tej samej chwili wóz otoczyła grupa uzbrojonych ludzi. „Straż Narodowa” - bojowa formacja endecji. Ministrów zrewidowano. Zabrano im dokumenty i pieniądze: Moraczewskiemu 700 marek, Wasilewskiemu 4 000. Po kilkunastu minutach znaleźli się w garażu. - Nie rozmawiać! - powiedziano aresztowanym. Siedzieli w milczeniu. Więźniów tymczasem przybywało. Przyprowadzono kapitana Ignacego Boernera, komendanta Milicji Ludowej. Spiskowcy wywabili go z domu i aresztowali na ulicy. Posłużyli się przy tym sfałszowanym pismem komendanta miasta, płk Zawadzkiego, na blankiecie Komendy Miasta: „W związku z nadzwyczajnymi wypadkami proszę Pana Kapitana o natychmiastowe przybycie do Komendy Miasta. Posyłam Panu samochód”. Potem przyprowadzono komendanta Milicji Miejskiej, pułkownika Jana Jur-Gorzechowskiego. Były szef żandarmerii legionowej, bohater uprowadzenia „dziesięciu z Pawiaka”, nie dał się wziąć napastnikom, którzy wtargnęli do jego mieszkania. Uległ dopiero po zaciętej walce wręcz. Potem przywieziono Witolda Jodkę-

Narkiewicza. Mąż zaufania Piłsudskiego uprowadzony został z mieszkania.

Komenda żandarmerii przy ul. Czystej. Godzina 3 minut 30. Rotmistrz Okołowicz otrzymuje meldunek: minister Thugutt został we własnym mieszkaniu „napadnięty przez bolszewików”. Prosi o pomoc. Dyżurny oficer, który odebrał telefon ministra, wysłał mu odsiecz w sile 10 żołnierzy pod dowództwem podchorążego. (Losy tej „odsieczy” są nam już znane: aresztowała ministra.) Następny meldunek składa oficer inspekcyjny. Przekazuje telefonogram z Komendy Miasta: „Rząd obecny nie istnieje. Władza spoczywa w ręku wojska. Zaalarmować całą żandarmerię. Zwrócić baczną uwagę na bolszewików. Dalsze rozkazy nadejdą”. Telefonogram nadał z polecenia płk Januszajtisa chorąży Bolesław Dąbrowski. Telefonuje kapitan Marszałek, komendant szkoły żandarmerii: - O godzinie 3 minut 30 podporucznik Holly i podporucznik Szczęsny, oficerowie piechoty przydzieleni do szkoły jako instruktorzy, zaalarmowali kompanie 1 i 2 i wyprowadzili je w niewiadomym kierunku. Melduje się goniec z Komendy Miasta. Przyniósł pismo odręczne pułkownika Januszajtisa: wezwanie do Komendy Miasta. Rotmistrz Okołowicz udaje się na plac Saski. Raport jego, spisany nazajutrz, brzmi: „Udałem się bezzwłocznie do Komendy Miasta, gdzie zastałem płk Januszajtisa, który rozmaitym oficerom udzielał wskazówek i instrukcji, zarazem kilku cywilnych panów, którzy konferowali z pułkownikiem Januszajtisem. Płk Januszajtis zwrócił się do mnie, przepraszając za to, że bez mojej wiedzy zabrał mi dwie kompanie z D-twa Szkoły, nadmienił, że te kompanie są w pewnym miejscu schowane, nie dając mi przy tym żadnych bliższych wyjaśnień. Nie mogłem się zorientować w pierwszej chwili w sytuacji, ponieważ pułkownik Januszajtis wydawał rozmaitym oficerom dyspozycje, raz w imieniu Rządu Narodowego, drugi raz jako zastępca generała Hallera, następnie sprzeczał się z pułkownikiem Zawadzkim o kompetencje wydawania rozkazów w Komendzie Miasta. Przy czym dowiedziałem się, że dotychczasowy rząd nie istnieje, że ci panowie tam będący stanowią tymczasowy Rząd, który [to] Rząd ma powołać Naczelnego Wodza i nowy gabinet. Po chwili dowiedziałem się, że generał Szeptycki jest przed budynkiem Komendy Miasta. Zeszedłem na dół, żeby się zameldować i poprosić o ewentualne rozkazy”. Generał Szeptycki znajdował się już od dłuższego czasu przed Komendą Miasta. Przyszedł tu z Pałacu Saskiego. Pułkownikowi Zawadzkiemu zlecił zbadanie sytuacji w Komendzie. W lokalu adiutantury Zawadzki spotkał pułkownika Januszajtisa. Dowiedział się odeń, że zamachowcy oczekują rychłego przybycia posiłków. Są bowiem w drodze dwa bataliony 21 pułku piechoty. Zajmą one wszystkie gmachy na placu. Opór jest więc bezsensowny. Raz jeszcze Januszajtis kazał mu udać się do mieszkania i nie wydalać bez pozwolenia. I raz jeszcze Zawadzki postąpił na odwrót. Wychodząc, porozumiał się jeszcze ze swym zastępcą, majorem Krzaczyńskim. Po czym złożył meldunek Szeptyckiemu. W tym właśnie momencie na placu Saskim zjawił się rotmistrz Kossak ze swoim szwadronem.

Generał wzywa do siebie dowódcę. - Co to za oddział i skąd? - Szwadron wojewódzki melduje się na rozkaz Komendy Miasta, panie generale. - Jakiej Komendy Miasta? - pyta ostrym tonem Szeptycki. Kossak udaje, że nie rozumie. - Tutejszej Komendy Miasta, panie generale. - Odprowadź pan szwadron z powrotem do koszar. Rotmistrz rozkazu nie wykonał. Zanim bowiem opuścił plac, przedostał się do gmachu Komendy. Na pierwszym piętrze zameldował się pułkownikowi Januszajtisowi. Powtórzył swą rozmowę z Szeptyckim. Usłyszał w odpowiedzi: - Wodzem naczelnym wojsk polskich jest obecnie generał Haller. Ja go zastępuję. Rozkazuję panu rotmistrzowi cofnąć szwadron z koszar i zająć natychmiast Pałac Namiestnikowski. Pałac ten musi być utrzymany bezwzględnie, w razie potrzeby kul nie żałować. - Rozkaz, panie pułkowniku! Kossak jest zachwycony, bo - jak notuje w swym pamiętniku - „Pałac Namiestnikowski to siedziba tego błazeńskiego rządu”. Ma oczywiście na myśli rząd Moraczewskiego. Rotmistrz zabiera swój szwadron i zajmuje siedzibę Rady Ministrów. I tu pozostaje do godziny 3 po południu. Tymczasem na plac Saski wkraczają dwie kompanie piechoty 21 pułku, wezwane przez pułkownika Januszajtisa. Szeptycki podporządkowuje je sobie i poleca otoczyć gmach. Tym razem dowódca oddziału jest posłuszny. Oddziały, sprowadzone przez spiskowców, obracają się przeciwko nim. Teraz Szeptycki przystąpił do likwidacji awantury. Przede wszystkim wysłał pułkownika Zawadzkiego ponownie na górę, by zakomunikował Januszajtisowi, że cywile mają opuścić gmach, a wojskowi pozostać do dalszych rozkazów. Wywiązała się sprzeczka. (Tę właśnie rozmowę podsłuchał rotmistrz Okołowicz). Płk Januszajtis zagroził Zawadzkiemu aresztowaniem. Groźbę wprowadził w czyn brat pułkownika, sierżant Januszajtis. Zawadzki jednak po raz trzeci zdołał się wymknąć z gmachu. Z kolei udał się tam osobiście generał Szeptycki. Wszedł do sali, gdzie znajdował się płk Januszajtis i jego „rząd”. Pojawienie się szefa sztabu podziałało jak grom z jasnego nieba. Widocznie większość obecnych nie wiedziała, że wyprawa Tarnawskiego do „Bristolu” skończyła się niepowodzeniem. Zapadła grobowa cisza. Przerwał ją Szeptycki: - Sława panu, panie Januszajtis, sława wszystkim, którzy aresztują swoich przełożonych. Januszajtis stracił się doszczętnie. Ledwie wykrztusił: - Panie generale... Przecież pana aresztowali cywile, nie wojskowi... Szeptycki odwrócił się na pięcie i opuścił pokój. Zszedł do wartowni i zaczął wydawać rozkazy. Na górze gorączkowo naradzali się spiskowcy. Wreszcie postanowili: trzeba porozmawiać z Szeptyckim. Gdyby się dał przeciągnąć na stronę zamachu - nie wszystko było jeszcze stracone.

Rokowań podjął się książę Sapieha. Rozmowa odbyła się w cztery oczy w kącie, bez świadków. Przebieg jej pozostał tajemnicą. Wiadomo tylko, że zakończył ją głośno Szeptycki. Tak głośno, aby każde słowo usłyszeli oficerowie w drugim końcu pokoju: - Polityka mnie nie obchodzi, a wojska do gry politycznej użyć nie pozwolę. Sapieha wrócił na górę. Sprawa była przegrana. Spiskowcy tkwili teraz w pułapce. Wewnątrz gmachu otoczonego wojskiem. Sami z kolei odcięci od świata. Zupełnie nieświadomi tego, co dzieje się w mieście. A w mieście rozgrywał się końcowy akt dramatu. Lub, jak powiadają inni, farsy...

Belweder. Rezydencja naczelnika państwa. Po odjeździe premiera Moraczewskiego i ministra Wasilewskiego Piłsudski kładzie się spać. W adiutanturze dyżuruje porucznik Kazimierz Stamirowski (nie mieszać z adiutantem generała Szeptyckiego). Około godziny 4 nad ranem dzwoni telefon. Porucznik Mielnik ze Sztabu Generalnego melduje, że jacyś ludzie próbowali aresztować generała Szeptyckiego, ale im się to nie udało. Aresztowano natomiast kilku ministrów. Por. Stamirowski próbuje połączyć się z Komendą Miasta. Potem z dowódcami różnych jednostek wojskowych. Centrala miejska odmawia łączenia. Zasłania się rozkazem wojskowym. Dwa razy natomiast po podniesieniu słuchawki odzywa się nie wołany szwadron rotmistrza Kossaka. Stamirowski orientuje się, że w mieście coś się dzieje. Zarządza ostre pogotowie warty. Alarmuje położoną w pobliżu Szkołę Podchorążych. Nadciąga kompania podchorążych pod dowództwem por. Jana Rzepeckiego. Rozstawia on wzmocnione posterunki wokół Belwederu. Resztę kompanii trzyma w pogotowiu w podwórzu, przy broni ustawionej w kozły. Podejrzany ruch w rejonie Belwederu wszczął się zresztą znacznie wcześniej. Krótko po północy oddział „Straży Narodowej” dowodzony przez Jana Sawę-Dymowskiego (bratanka Tadeusza, który przebywał w Komendzie Miasta) obsadził rogatkę belwederską. Inny oddział, zbrojny w karabiny i granaty ręczne, udał się do pobliskiej Szkoły Podchorążych (mieściła się wówczas nie opodal Belwederu, gdzie dziś Urząd Rady Ministrów). Dowódca oddziału zameldował się u komendanta szkoły, podpułkownika Mariana Kukiela. Zakomunikował mu, że z rozkazu kapitana Wężyka ma „wzmocnić załogę gmachu”. Ppłk Kukiel oświadczył, że pomocy nie potrzebuje. Wtedy oddział „Straży Narodowej” ustawił się naprzeciwko Belwederu. Około godziny 5 rano przed pałacyk zajechał samochód marki Benz, oznaczony numerem rejestracyjnym A9. Wysiedli zeń dwaj wojskowi - jeden w mundurze dowborczyka, drugi w mundurze ułańskim. Byli uzbrojeni w pistolety i granaty ręczne. Zażądali od porucznika Stamirowskiego „grzecznie, ale stanowczo”, aby naczelnik państwa udał się z nimi natychmiast do Komendy Miasta. Ma się stawić na wezwanie „nowego rządu”. Stamirowski odparł krótko: - A ja panów aresztuję! Przybyszów rozbrojono. Porucznik Leon Loria z adiutantury naczelnika państwa przeprowadził natychmiastowe przesłuchanie. Jeden z przybyszów wylegitymował się jako Karol PawluśPiechurski, podoficer z byłego Korpusu Dowbora-Muśnickiego, obecnie bez przydziału. Drugim był kapral Władysław Kozłowski z 2 pułku ułanów. Rozkaz udania się do Belwederu i dostawienia Piłsudskiego do Komendy Miasta wydał im kapitan Wężyk. W samochodzie mieli skrzynkę granatów ręcznych. Ubezpieczał ich oddział „Straży Narodowej”, który stał naprzeciwko pałacu.

Stamirowski poszedł złożyć meldunek Piłsudskiemu. Naczelnik państwa roześmiał się. Dwóch facetów przyszło go aresztować - podoficer bez przydziału i kapral! Humorystyczna sprawa. Zaraz jednak zmienił ton. Z miasta przyszły meldunki o tym, co się dzieje. Pucz z udziałem wojska! Piłsudski wysyła natychmiast porucznika Świrskiego do generała Szeptyckiego. Rotmistrz Kniaziołucki wsiada w samochód i jedzie do koszar 7 pułku ułanów. Ma sprowadzić pułkownika Głuchowskiego i jego pułk. Porucznik Filipkowski z 6 żołnierzami udaje się innym autem do gmachu „Cedergrena”. Zbadać, co się dzieje w centrali telefonicznej, w razie potrzeby opanować ją i przywrócić zerwaną łączność. Świrski znalazł Szeptyckiego w Komendzie Miasta. Sytuacja była tu już całkowicie opanowana. Obydwaj udali się do Belwederu. Szeptycki zrelacjonował Piłsudskiemu przebieg wydarzeń. W asyście ułanów Głuchowskiego Piłsudski i Szeptycki wyruszyli na plac Saski. Spiskowcy działający na mieście zaczęli się orientować, że sprawy przybierają obrót niepomyślny. Grocholski, który przygotowywał odezwę, polecił zecerom rozsypać skład. Rękopis tekstu zniszczył. Żółkiewskiego w centrali telefonicznej zaskoczył por. Filipkowski. Powołując się na rozkaz „władz wojskowych”, pułkownik hallerczyków wyjaśnił przybyłemu oficerowi cel swego pobytu w gmachu „Cedergrena”. Radził mu zwrócić się po dalsze wyjaśnienia do Komendy Miasta. Po czym dyskretnie opuścił centralę i wrócił na plac Saski. Kapitan Wężyk udał się do garażów w Alejach Jerozolimskich 79 i polecił zabrać więźniów. Czy pragnął ich ukryć i użyć jako zakładników na wypadek uwięzienia spiskowców? Nie wiadomo. „O świcie już - notuje Thugutt - wyprowadzono nas na podwórze i wsadzono do paru samochodów, przy moim odjeździe słyszałem słowa: - Mieli go przecież zabić, a on jeszcze chodzi. Pokręcono się z nami, nie wiem po co, po mieście i zawieziono do lokalu endeckiego stowarzyszenia »Rozwój«„. Tajemnica owego „kręcenia się po mieście” wyjaśniła się później. Więźniów zamierzano wywieźć do endeckiego Poznania. Ale wtedy, nad ranem, wszystkie rogatki obsadzone już były wojskiem. Kapitan Wężyk umieścił więc swych jeńców w lokalu „Rozwoju” przy ul. Żurawiej.

Około godziny 7 minut 30 rano Piłsudski i Szeptycki przybyli pod Komendę Miasta. W chwilę później zameldował się im płk Leon Berbecki, dowódca I brygady WP. Przed pół godziną dopiero zaalarmował go oficer inspekcyjny brygady, por. Tadeusz Trapszo. Berbecki poprosił o zezwolenie na wejście do gmachu. Udał się tam bez żadnej asysty. Natknął się od razu na kapitana Wiesława Januszajtisa. Ostrym tonem polecił mu zebrać swoich żołnierzy. Rozkazał następnie kompanii wystąpić przed gmach. Oddał dowództwo sierżantowi Gaikowi, aresztował braci Januszajtisów, kapitana i sierżanta, po czym zamknął ich w sali, gdzie siedzieli pozostali spiskowcy. Kompania odmaszerowała do koszar. Teraz wszedł do sali Piłsudski. Spiskowcy siedzieli przygnębieni, świadomi klęski. Tym bardziej zaskoczyło ich zachowanie Piłsudskiego. Wprawdzie wyjął z kieszeni browning i bawił się nim przez cały czas, ale przemówienie jego było utrzymane w tonie „serdecznego pojednania”. Tak przynajmniej utrwaliło się w pamięci Dymowskiego. Jeszcze bardziej zdumiały ich końcowe słowa Piłsudskiego. Według Dymowskiego brzmiały one:

- Rząd Moraczewskiego jest tylko rządem tymczasowym. Jeżeli panom tylko o to chodzi, mogę was zapewnić, że gotów jestem zmienić go na rząd Paderewskiego, ale nie od razu, gdyż to najbardziej podważyłoby autorytet władzy. Według innych relacji było całkiem inaczej. Piłsudski ponoć „w ostrym przemówieniu skarcił warchołów”.[400] Nie to jest wszakże istotne. Istotne jest to, że polecił wszystkich cywilnych uczestników zamachu zwolnić niezwłocznie. Wziął od nich tylko słowo honoru, że przez 24 godziny nie opuszczą mieszkań. Słowa dotrzymał jeden książę Sapieha. Pozostali ulotnili się natychmiast... Pułkownik Januszajtis został internowany w domu. Resztę wojskowych osadził Piłsudski w Modlinie. Prokurator wojskowy wdrożył dochodzenie. Zamach był zlikwidowany. Niedziela, godzina 8 rano - niespełna osiem godzin od chwili, gdy pułkownik Januszajtis wkraczał do Komendy Miasta.

Brak było jeszcze tylko uprowadzonych ministrów. Pojechał ich szukać pułkownik Berbecki. Długo jeździł po mieście wraz z majorem Kasprzyckim. Aż na Żurawiej przed lokalem „Rozwoju” zauważyli grupkę podejrzanych osobników. Berbecki wpadł do lokalu i natknął się na straż. Żandarm i kilku żołnierzy. Trzymali karabiny gotowe do strzału. Berbecki, uzbrojony jedynie w szpicrutę, natarł groźnie na żandarma: - Żołnierz! Co tu robi? Komu przysięgał? - Rotmistrzowi Okołowiczowi - wyjąkał żandarm. - Dureń jesteś - wrzasnął jeszcze głośniej Berbecki. - Ojczyźnie przysięgałeś, nie żadnemu Okołowiczowi! Żołnierze usunęli się pośpiesznie. Berbecki wszedł do drugiego pokoju, gdzie znalazł wszystkich uwięzionych. Zwolnił ich natychmiast. Ministrów major Kasprzycki odwiózł do Belwederu. Piłsudski przyjął ich w sypialni. „Leżał na sofce, straszliwie zmęczony, blady i zgryziony” - notuje Thugutt. Ale nie bardzo musiał być przejęty: „Usiłował rzecz bagatelizować i cały zamach uważał za operetkę”. Na tym tle doszło do scysji z Thuguttem. - W operetkach nie ma zwyczaju strzelać do ludzi z prawdziwych rewolwerów - powiedział Thugutt. - Ach, prawda, do was strzelali - odparł Piłsudski. Ale o ukaraniu zamachowców nie chciał słyszeć. Thugutt upierał się przy swoim, zagroził dymisją, gdyby pozostali bezkarni. Piłsudski w końcu ustąpił. Na dymisję ministrów było jeszcze za wcześnie. Wszystko w swoim czasie... Zgodził się na rozpoczęcie śledztwa. Zabronił tylko zamykać spiskowców w Cytadeli.

O pół do siódmej wieczorem zebrała się Rada Ministrów. Thugutt postawił wniosek o wprowadzenie stanu wyjątkowego w Warszawie i powiecie. Wniosek uchwalono. Uchwalono też komunikat o zamachu. Zawierał szereg nieścisłości w opisie wydarzeń, kończył się słowami: „Planowy zamach przygotowany w chwili tak trudnej dla rodzącej się Państwowości Polskiej wywołał powszechne oburzenie, czego wyrazem był między innymi żywiołowy wybuch strajku

tramwajowego”.[401] Protokół z tego posiedzenia nie wskazuje, by przeprowadzono jakąś dyskusję polityczną na temat zamachu. Nie ma o tym mowy również w protokole z dnia następnego. Jest natomiast coś zupełnie innego. Cały porządek dzienny przesunięto na posiedzenie następne. Odbyło się zaś nadzwyczajne posiedzenie tajne, nie protokołowane. Ale i tam z całą pewnością nie mówiono o zamachu. Albowiem w wyniku obrad postanowiono wprowadzić stan wyjątkowy w powiatach dąbrowskim i będzińskim tudzież wysłać tam specjalnego pełnomocnika rządu. Po co? W Dąbrowie i Będzinie nie było przecież zbuntowanych oficerów. Ale byli górnicy „Czerwonego Zagłębia”... A strajk tramwajowy zlikwidowano po paru godzinach. Do zapowiedzianego zaś strajku elektrowni, gazowni i wodociągów nie dopuszczono w ogóle. Premier był wszak socjalistą. Miał wpływy w organizacjach robotniczych. Jeśli więc nie chciał strajku...

Ze śledztwem - mimo zgody Piłsudskiego - wyraźnie zwlekano. Na żądanie Thugutta aresztowano ks. Sapiehę. Nie było go gdzie zamknąć, bo Piłsudski zabronił w Cytadeli, a na Pawiaku... więźnia nie przyjęto, gdyż nie było nakazu sędziego śledczego. W końcu znalazł się w areszcie przy Komendzie Głównej Milicji Ludowej. Nakaz aresztowania pozostałych spiskowców pozostał na papierze. Wyjechali z Warszawy w „niewiadomym kierunku”. Rozesłano listy gończe. Bez rezultatu. Podczas rewizji w mieszkaniu Czerniewskiego znaleziono w biurku notatkę: „Thugutta wieczorem wywieźć i oddać pod sąd polowy za zamach lubelski”. To znaczy za udział w lubelskim Rządzie Ludowym. Na tym chwilowo poprzestano. Rząd zresztą nie bardzo naciskał. „W parę dni później - notuje Thugutt - zażądałem na Radzie Ministrów, ażeby rozpoczęto śledztwo w sprawie zamachu na mnie, skoro już rząd nie życzy sobie poznać organizacji zamachu na siebie”. Wtedy powierzono dochodzenie sędziemu śledczemu Dutkiewiczowi. Przesłuchał Thugutta i na tym poprzestał. Zirytowany minister zażądał w końcu zawieszenia nieruchawego sędziego w czynnościach. Uzyskał taką decyzję. I wtedy cała sprawa rozpełzła się ostatecznie. „Taka była linia ogólna - stwierdza melancholijnie Thugutt - ja jeden tego zmienić nie mogłem”. Rząd wyszedł więc z zamachu zwycięsko, ale wzdragał się wyciągnąć ze swego zwycięstwa jakiekolwiek konsekwencje. Czy polityczne, czy policyjne. Dni rządu były zresztą policzone. Pokonał zamachowców po to, by bezwolnie ulec siłom, które za nimi stały. Epilog nastąpił za dziesięć dni. Obwieściły go tryumfalne nagłówki gazet prawicowych: „Upadek Moraczewskiego - Paderewski na czele nowego gabinetu”.

„Drobnym epizodem w historii odradzającej się Rzeczypospolitej” nazwał zamach styczniowy 1919 roku historyk tych dni.[402] „Operetką” nazwał go Piłsudski. „Farsą”, „komedią”, „humorystyczną, dyletancką imprezą” - prawicowi publicyści zapierający się - jak zwykle wszelkiego z nieudanym zamachem związku. Bez wątpienia, wszyscy mieli po trosze rację. Elementów humorystycznych rzeczywiście nie brakło. Choćby ten kontredans wzajemnych aresztowań jak w prawdziwym południowoamerykańskim pronunciamento. Albo ten minister, co ledwie uszedłszy śmierci, porwany został sprzed nosa własnym policjantom przez własnych żandarmów, których sam ściągnął sobie na

głowę. Albo premier, którego wydał napastnikom własny szofer. Albo ów podoficer, co z jednym kapralem chciał wziąć do niewoli naczelnego wodza. Albo spiskowcy, oblężeni przez oddziały, które sami sprowadzili sobie na pomoc. I wreszcie ów rząd, który bardziej niż spiskowców bał się ich ukarania. Prawdziwa komedia pomyłek, awantura z tysiąca i jednej nocy, zabawa w państwo i wojsko. A przecież... A przecież ów śmieszny „pucz” dokonał swego. W niecałe dziesięć dni nie było już rządu, który spiskowcy chcieli obalić. W niecałe dziesięć dni do władzy doszli ci, których chcieli do władzy wynieść.

Preludium

O zamachu mówiono od tygodni. W Warszawie, Krakowie i Poznaniu, w kawiarniach, w salonach, w urzędach i w koszarach. Pisze jeden z uczestników zamachu styczniowego, Tadeusz Dymowski: „Ogarnął wtedy Warszawę obłęd organizowania zamachów. Przeróżne grupy i grupki układały pomysły najdziwaczniejszych wystąpień, zmierzających do usunięcia istniejącego rządu. Najgroźniejsze było zgłaszanie się całego szeregu zdeterminowanych ludzi, którzy podejmowali się na własną rękę »sprzątnięcia« przez siebie specjalnie znienawidzonego ministra. [...] Nie przesadzę, jeżeli podam liczbę zgłaszających się tylko do mnie kandydatów na ministrobójców względnie zamachowców na sto z górą osób. Atmosfera była przeładowana nienawiścią i chęcią zemsty. Należało lada dzień oczekiwać wybuchu.”[403] Atmosfera była świadomie urabiana, nienawiść podsycana. Przez endecję i inne stronnictwa prawicowe. Oskarżano rząd i ministrów o wszystkie możliwe grzechy i zbrodnie. Od złych manier poczynając, a na zdradzie głównej kończąc. Prasa endecka ubolewała z powodu „braku wprost towarzyskiej, jeżeli nie politycznej kultury panów ministrów”. Czołowy publicysta endecji, Władysław Rabski, oskarżał: „»Pour le roi de Prusse!« - to było piętnem smutnej przeszłości Polaków. Dziś tylko jedno słowo się zmieniło. Króla zastąpił prezydent. Polska pracuje »Pour le president de Prusse!«„[404] Prawica miała zresztą swój własny rząd. Moraczewskiego uważała za uzurpatora. A co najwyżej za lokalną władzę warszawską. Jej rząd rezydował w Paryżu. Nazywał się Komitetem Narodowym Polskim. Przewodził mu Roman Dmowski. Miał swą własną armię. Dowódcą jej był Józef Haller. Komitet miał poparcie rządu francuskiego. Ubiegał się u aliantów o uznanie za jedyny prawowity rząd polski. Niewiele brakowało, by je uzyskał. W każdym razie z rządem Moraczewskiego alianci stosunków dyplomatycznych nie utrzymywali. Ale oskarżano rząd Moraczewskiego nie tylko o działanie na rzecz „króla pruskiego”. Oskarżano go również o „bolszewizm”. Demagogia prawicy nie znała granic: czerwony rząd, bolszewicki rząd, żydowski rząd! Piłsudski też nie lepszy! Już wtedy, a może nieco później, zaczęto szeptać o bezpośrednim kablu, łączącym Belweder z Kremlem... Mówiono głośno o „dyktaturze PPS”, która miała być lekko tylko na patriotyzm przybarwioną odmianą bolszewizmu. Za cel szczególnie ostrych ataków obrano ministra spraw wewnętrznych, Stanisława Thugutta. Wspomina o tym w swych pamiętnikach: „Ataki prasowe na mnie wzmagały się coraz bardziej, na ulicach ofiarowano już głośno 500 marek za moją głowę [...] Prawie co dzień otrzymywałem wyroki śmierci”.[405] To on najbardziej kusił kandydatów na „ministrobójców”, wspominanych przez Dymowskiego. Choć Thugutt nie był nawet socjalistą, i jego pomawiano o „bolszewizm”. Najlepszy dowód: usunął koronę z godła państwowego. Próżno tłumaczył, że orzeł legionowy też był bez korony i nie miały jej orły powstańcze z roku 1863. Wszystko to było oczywiście absurdem. I przywódcy prawicy dobrze o tym wiedzieli. Dmowski miał o rządzie Moraczewskiego wyrobione zdanie. Był to dlań konieczny etap przejściowy. Mówił później o tym na konferencji pokojowej w Wersalu: „Komitet Narodowy uważa, że rząd socjalistyczny w kraju położonym między dwoma skrajnie socjalistycznymi rządami był w owym czasie konieczny dla bezpieczeństwa Polski”.[406]

Tego samego zdania był kardynał Kakowski. O polityce ówczesnej Piłsudskiego wyraża się z uznaniem: „Zmuszony był wypadkami do stworzenia rządu socjalistycznego, jedynie możliwego w ówczesnym rewolucyjnym okresie. Piłsudski był wtedy człowiekiem opatrznościowym [podkreślenie oryginału], jedynym, który mógł stanąć na czele odradzającej się Polski”. O rządzie Moraczewskiego kardynał Kakowski był zdania, że „oddał wielką przysługę Polsce jako zabezpieczenie przed propagandą komunistyczną [...] Rząd ten w dobie ówczesnej był zbawieniem dla Polski. Gabinet Świeżyńskiego doprowadziłby nasze państwo do anarchii”.[407] Skądże więc ta nieprzytomna nagonka prawicy na rząd, który jej przywódcy uznali za „zbawienny”? To, co było oczywiste dla przywódców, nie było wcale tak jasne dla ich klienteli. Czerwień - obojętne w jakim odcieniu - budziła w kołach burżuazji, ziemiaństwa i drobnomieszczaństwa strach. Paniczny strach przed rewolucją, która ogarnęła o rok wcześniej Rosję, a teraz obejmowała Niemcy, Austrię, Węgry. A nuż rząd Moraczewskiego okaże się polską odmianą kiereńszczyzny? A nuż pod naciskiem mas przesunie się bardziej na lewo? Pozbyć się więc jak najprędzej tego rządu. Ukrócić rozhuśtane masy. Położyć kres socjalistycznym mrzonkom. Nawet socjalistycznej gadaninie. Zresztą przywódcy prawicy, oceniając walor chwilowy rządu Moraczewskiego, nie zamierzali go oszczędzać. Zbliżały się wybory. Trzeba było gromadzić amunicję polityczną przeciwko lewicy. Przeciwko wszelkiej lewicy, i tej skrajnej, i tej umiarkowanej. A przede wszystkim nie dopuścić, by ten rząd nadzorował wybory. Stąd koncentryczny atak. Stąd nie przebierająca w metodach i środkach demagogia prawicy. Zwłaszcza że zaciekłość ataku dawała rezultaty. Rząd był wyraźnie zastraszony. Ostrzał z prawa paraliżował go. Tym łatwiej było atakować. Endecy nie ograniczali się zresztą do podżegania ulicy. Łączyli brutalność publicznych ataków z zakulisowym manewrem. Już w początkach grudnia zjechał do kraju z Paryża Stanisław Grabski. Mąż zaufania Dmowskiego przybył, by nawrócić Piłsudskiego na ideę rządu koalicyjnego i przekonać go o konieczności usunięcia rządu Moraczewskiego. W zasadzie Piłsudski przychylał się do poglądów Grabskiego, ale nie kwapił się z ich realizacją. „Nawet Naczelnik Państwa był dla wspólnej myśli pozyskany” - pisze w swych wspomnieniach wybitny działacz narodowej demokracji, Stanisław Głąbiński.[408] Piłsudski miał wszakże swe własne plany. Rząd Moraczewskiego uważał od początku za przejściowy. Było to nawet zawarte w jego nazwie: Tymczasowy Rząd Ludowy. Ale nie zamierzał przedwcześnie kończyć z tą przejściową formą. Był to w pełnym tego słowa znaczeniu jego rząd. Mógł za jego fasadą czynić, co chciał. Co dzień późnym wieczorem Moraczewski i Wasilewski schodzili się w sypialni Piłsudskiego w Belwederze i odbierali szczegółowe wskazówki polityczne. Natomiast rząd koalicyjny w wersji Grabskiego byłby narzędziem endeków. Pozostawiłby wprawdzie Piłsudskiego na stanowisku naczelnika państwa i może naczelnego wodza, ale obstawiłby go dokładnie. I śledziłby czujnie każdy ruch. A przede wszystkim odebrałby mu sprawy zagraniczne. Te uważał za swoją wyłączną domenę Roman Dmowski. I skończyłyby się w samym zawiązku ambitne plany wschodnie, które właśnie Piłsudski zaczynał rozwijać. Dmowski miał odmienną koncepcję polityki zagranicznej. A i w wojsku skończyłyby się niepodzielne rządy. Haller i Dowbór-Muśnicki stanowiliby skuteczną przeciwwagę. Piłsudski więc zwlekał. Zanim dokona zmiany rządu, musi się dobrze umocnić na swych pozycjach. I zabezpieczyć przynajmniej dwie dziedziny: wojsko i politykę zagraniczną. Rząd Moraczewskiego dawał po temu znakomite możliwości. A przy tym był cenną stawką w przetargach z endekami. Dlatego Piłsudski opierał się obaleniu go przed czasem.

I dlatego pisał Głąbiński o fiasku misji Grabskiego: „Ponoć nawet Piłsudski w konferencjach z Grabskim przychylał się do idei rządu koalicyjnego, ale żadnej inicjatywy w tym kierunku nie podejmował”.[409] Było po prostu za wcześnie. A co na to sam rząd Moraczewskiego? Tu sytuacja była bardziej złożona. Politycznie opierał się na PPS i lewicy ludowców. Ale liczyła się właściwie tylko PPS. W PPS zaś grały dwa czynniki o niewspółmiernej wadze. Jednym była ekspozytura Piłsudskiego w łonie partii. Wyrazicielem jej był Moraczewski i Jodko-Narkiewicz, a także Wasilewski. Ale było w partii skrzydło niezależne, które stanowiło ten drugi czynnik. Bynajmniej nie rewolucyjne i jak najdalsze od bolszewizmu. Odpowiednik rzetelnego reformizmu socjaldemokratycznego. Może nieco radykalniejsze, ze względu na sytuację kraju położonego między dwiema rewolucjami: rosyjską i niemiecką. W każdym razie nie było ono agenturą Piłsudskiego. Miało znacznie większe wyczucie nastrojów mas. Pragnęło Polski demokratycznej i poważnych reform społecznych, choć nie zamierzało wcale podważać zasad ustrojowych. Byli tu ludzie pokroju Daszyńskiego, oddani Piłsudskiemu, ale nie agenci. I byli tacy, którzy dawno już nabrali podejrzeń co do intencji Piłsudskiego. Jak Feliks Perl. Pisze Głąbiński: „Przywódca socjalistów i redaktor Robotnika, Perl [...] zajmował negatywne stanowisko wobec wszelkich projektów kompromisowych”.[410] To znaczy wobec idei rządu koalicyjnego z prawicą. W masach zaś wrzało. Niepodległość rodziła ogromne nadzieje. Podsycały je wieści z rewolucyjnej Rosji i zrewolucjonizowanych Niemiec. Robotnicy tworzyli rady delegatów, tu i ówdzie obejmowali fabryki, wszędzie żądali zdecydowanych kroków przeciw reakcji. Najbardziej uświadomieni wysuwali hasło dyktatury proletariatu, domagali się władzy dla rad. Przewodziła im nowo powstała Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Bliżej z masami związani działacze PPS, lękając się utraty wpływów na rzecz komunistów, chcieli polityki radykalniejszej, bardziej wobec prawicy stanowczej. Między 8 a 12 grudnia 1918 roku obradował w Warszawie XV Zjazd PPS b. zaboru rosyjskiego. W uchwalonej rezolucji zjazd oświadczył, że „nie zgadza się ani na proponowaną przez wstecznictwo rekonstrukcję gabinetu, zmieniającą jego charakter, ani na pomysł tak zwanego fachowego gabinetu bezpartyjnego”. Zjazd zażądał również „usunięcia z kierowniczych urzędów wsteczników i wrogów demokracji [...], aby wszystkim dziedzinom gospodarki państwowej rząd nadał kierunek odpowiadający jego charakterowi, jako rządu robotniczego-włościańskiego”.[411] Uchwały te odbijają niewątpliwie nastroje mas. Nie tylko zresztą tzw. dołów partyjnych. Po prostu robotników i chłopów, do których partia pragnęła dotrzeć. Byłoby jednak nonsensem oczekiwanie, by PPS dokonała w Polsce rewolucji socjalistycznej. Nie miała takiego zamiaru. Zapytajmy przeto, jak wywiązała się z zadania, które sama sobie postawiła: stworzenia systemu demokracji mieszczańskiej, opartego na parlamentaryzmie, gwarantującego zespół swobód politycznych i praw obywatelskich. Odpowiedzią na to pytanie jest historia Polski międzywojennej. Fragmentem zaś tej odpowiedzi - polityka PPS w pierwszych miesiącach niepodległości. Zawiodła wtedy całkowicie. Nie potrafiła utrwalić demokracji wewnątrz, ani zapewnić demokratycznej i pokojowej polityki zagranicznej. W ostatecznym rachunku decydowały bowiem związki z piłsudczyzną. I one określały politykę PPS. Zamiary zaś Piłsudskiego niewiele miały wspólnego z demokracją. Jego plany wschodnie, sięgające za Dniepr, nadawały od razu określony charakter nowemu państwu. A zarazem zadawały cios śmiertelny demokracji na wewnątrz. Wojny napastniczej i zaborczej nie da się pogodzić z demokracją. Tym bardziej gdy ta wojna ma zdławić rewolucję. Wprzęgnięcie się PPS do tej polityki przesądzało losy partii na lata. Moraczewski nie miał zresztą żadnych skrupułów, takich, jakie były udziałem ludzi pokroju

Perla. Był instrumentem Piłsudskiego i rolę tę wypełniał z prawdziwym samozaparciem. Tam gdzie zaczynał się rozkaz „Komendanta”, kończyła się nawet osobista godność. Wykazał to w chwili dymisji rządu. Tymczasem on i jego rząd wypełniali zadanie, naznaczone przez Piłsudskiego. Gdy robotnicy obejmowali fabryki, usuwał ich stamtąd podstępem: „Zabieranie przez robotników fabryk pod własny zarząd - pisał Moraczewski - zaczynało się tym, że robotnicy zwracali się natychmiast do rządu o wsparcie pieniężne [...] Zawsze zbywałem robotników obietnicami, że świadczyć im będę wszelką pomoc, jeśli uruchomią fabryki, zapewniałem ich, że wtedy drogą dyplomatyczną będziemy się starali sprowadzić maszyny i surowce, ale nie dawałem im ani jednej marki. To było przyczyną, że wszystkie te rady były zlikwidowane co do zarządu fabrykami w przeciągu mniej więcej tygodnia od ich powstawania...”[412] Gdy robotnicy garnęli się do Milicji Ludowej, widząc w niej zbrojną osłonę przed reakcją, Moraczewski upaństwowił Milicję. Prawica przyjęła to wybuchem histerycznej furii: rząd tworzy własną czerwoną gwardię! Naprawdę było wręcz przeciwnie. Komendantem upaństwowionej Milicji został kapitan Ignacy Boerner. Od Piłsudskiego otrzymał „instrukcję tajną” polecającą „sformowanie pod etykietą Milicji Ludowej zespołu zbrojnego z partyjnych bojówek wszelkich odcieni”. Równocześnie - tak brzmi relacja własna Boernera - otrzymał on „od Naczelnego Wodza rozkaz rozbrojenia swych podkomendnych w przeciągu pół roku, po czym elementy odpowiednie miały być wcielone do wojska regularnego, reszta zaś ulokowana po więzieniach lub pozbawiona broni”.[413] Oto prawdziwy ekstrakt piłsudczyzny. Etykieta, która miała być zarazem przynętą i pułapką. Wpadli w nią robotnicy, gotowi z bronią w ręku osłaniać rząd ludowy. Czekało ich rozbrojenie, wcielenie do wojska lub kryminał. Ale na tej upaństwowionej Milicji nie bardzo można było polegać. Więc do „czerwonego Zagłębia”, do Kielc, do Tarnobrzegu, do Pińczowa, do dziesiątków miejscowości wysyłano wojsko i żandarmerię. „Czterdziestu bolszewików zginęło - donosił 9 grudnia z Dąbrowy Górniczej Kurier Poranny. - Oddział armii polskiej stoczył formalną walkę z organizacją bolszewicką”. „Ekspedycja karna operująca w pow. jędrzejowskim otrzymała polecenie udania się do Pińczowa” - informowała Gazeta Kielecka. Tym razem nie przeciwko „bolszewikom”. Przeciwko... komisarzowi rządowemu, który ujął się za chłopami z powiatu pińczowskiego. 29 grudnia 1918 roku widownią krwawej rozprawy stała się Warszawa. Dnia tego Komunistyczna Partia Robotnicza Polski zwołała wielki wiec na placu Saskim. Był to protest przeciwko uwięzieniu radzieckiej misji Czerwonego Krzyża. Po wiecu ruszył ulicami pochód. Wojsko otwarło doń ogień. Zginęło pięciu robotników, raniono piętnastu. Miał Moraczewski również swą tajną policję. Odziedziczył ją po rządach Rady Regencyjnej, jeszcze z okresu okupacji. Twórcą i szefem tej policji był dr Mieczysław Skrudlik. Postać tak charakterystyczna dla owych czasów, że warto jej słów parę poświęcić. Miał dr Skrudlik własny sąd o wielu sprawach. Na przykład o Legionach i tworzonej potem pod patronatem Rady Regencyjnej i von Beselera Polskiej Sile Zbrojnej: „W Legionach, w Polnische Wehrmacht widziałem kadry, mówię bez wszelkich osłonek, białej gwardii!”[414] W lutym 1918 przystąpił dr Skrudlik do organizowania sekcji informacyjno-politycznej przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Pod koniec okupacji - pisze Skrudlik - „począłem swój referat politycznoinformacyjny przekształcać w regularną organizację wywiadowczą, wyszkoloną wyłącznie do walki z bolszewikami [podkr. oryginału], W chwili niemieckiej ewakuacji posiadałem już spory,

całkowicie na nogi postawiony oddział. Była to więc w Polsce pierwsza legalna placówka wywiadowcza, antybolszewicka na usługach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i dowództwa żandarmerii wojskowej”.[415] Dr Skrudlik był organizatorem masakry w dniu 29 grudnia. Chełpił się tym po latach w swym pamiętniku: „Z naszej strony pada wówczas pierwsza salwa w górę, w powietrze... Tymczasem czerwoni przedostawszy się do Ogrodu Saskiego poczynają zachodzić nam z boku. Dosyć zabawki! Druga salwa nie idzie już daremnie, za nią trzecia. Padły trupy, pierwsze bolszewickie trupy na ulicach Warszawy!”[416] Następnego dnia Robotnik ujawnił, że Skrudlik, wówczas już porucznik WP, dał rozkaz strzelania. W tydzień później dr Skrudlik osobiście przeprowadził inwigilację swego szefa, ministra spraw wewnętrznych, Thugutta. Ustalił godzinę jego powrotu do domu i nasłał nań zamachowców. Gdy zamach się nie udał, sam go aresztował. Była to właśnie noc z 4 na 5 stycznia 1919 roku. O dalszych losach Skrudlika niech mówi dokument urzędowy, spisany w październiku 1919 roku, a podpisany przez ministra sprawiedliwości, Bronisława Sobolewskiego, i szefa sekcji, dr Łaszkiewicza: „Dzięki pewnym znajomościom por. Skrudlik przyjął usługi zaofiarowane mu przez b. redaktora gazety Prawda Robotnicza, Brunona Dymowskiego [brat Tadeusza, uczestnika zamachu - przyp. S. A.] występującego pod pseudonimem Macieja Wieliczko, który polecił pracowników redakcji jako przyszłych wywiadowców, mających na celu głównie śledzenie ruchu bolszewickiego i ujawnienie poszczególnych jednostek, szerzących propagandę bolszewicką. Wśród tych ludzi znajdowali się... [tu następuje 6 nazwisk]. W tym celu protegowanym Dymowskiego por. Skrudlik względnie dowództwo żandarmerii wydało legitymacje, jako tajnym agentom żandarmerii, zaopatrując ich jednocześnie w broń palną, rewolwery [...]. W krótkim przeciągu czasu powołani wyżej [następują nazwiska], będąc zaopatrzeni w oficjalne dokumenty, nadużyli zaufania, gdyż z bronią w ręku, tworząc zorganizowaną bandę, poczęli dokonywać nocnych rewizji, planując zabójstwa, usiłując takowe dokonać, bądź też przeprowadzając wymuszenia i oszustwa [następuje wyliczenie dokonanych napadów]. Por. Skrudlik [...] dowiedziawszy się o występnej działalności wymienionych osobników i pozostawiając mimo to w ich ręku legitymacje niezbędne dla dalszego popełniania opisanych przestępstw, stał się tym samym współodpowiedzialnym za ich zbrodnie”.[417] Por. Skrudlik znalazł się wreszcie za kratami. Ale to już było w rok później, w październiku 1919 roku. I nie na długo. Taką była tajna policja rządu Moraczewskiego. W chwilach wolnych od śledzenia „bolszewików” uprawiała pospolity rozbój. Czyż więc można się dziwić, że gdy cała Warszawa mówiła o szykującym się prawicowym zamachu - tylko rząd o niczym nie wiedział? A przecież była już raz „próba generalna”. Pierwszy jako tako przemyślany plan zamachu opracował Tadeusz Dymowski pospołu z Ludomiłem Czerniewskim i Wojciechem Korfantym, przywódcami Chrześcijańskiej Demokracji. Korfanty, otoczony nimbem długoletniej walki z naporem germanizacyjnym na Śląsku, przybył do Warszawy w listopadzie 1918 roku. Zetknął się z Dymowskim. Postanowili w rocznicę powstania listopadowego zwołać wielki wiec na placu Saskim. Z udziałem „wszystkich bez wyjątku narodowo usposobionych organizacji Warszawy”. Po wiecu miał ruszyć wielki pochód na plac Zamkowy. Tu zamierzano proklamować nowy rząd z

Dmowskim i Korfantym na czele. „W ciągu paru dni zaledwie - pisze Dymowski - Korfanty przygotował rząd, porozumiał się z ówczesnym komendantem miasta i powyznaczał role”.[418] I w przeddzień zamachu skrewił. Wsiadł w pociąg i... wyjechał do Poznania. Było już za późno na odwołanie demonstracji. Gdy o 10 wieczór na placu Saskim zgromadziły się tłumy, przemówił do nich Dymowski. Nawymyślał rządowi i... nie wiedział, co czynić dalej. Ale wśród demonstrantów znajdowali się członkowie tajnej organizacji prawicowej, kierowanej przez oficera, występującego pod pseudonimem „generał Witold Orski”. Prawdziwe nazwisko Mieczysław Wężyk. „Generał Orski” i jego ludzie poprowadzili podniecony tłum do pałacu Rady Ministrów na Krakowskim Przedmieściu. Ministrów już nie znaleziono, więc zdemolowano część pomieszczeń i wysłano deputację do Belwederu. Na tym chwilowo się skończyło. Pisał w piętnaście lat później historyk PPS: „Mnożyły się akty samosądów nad robotnikami. Oddziały wojskowe rozprawiały się ze strajkującymi na prowincji. Ruch przeciwko rządowi ludowemu przybierał coraz groźniejsze rozmiary. Próżno jednak poszczególne organizacje wydają odezwy wzywające do mobilizacji sił przeciwko podnoszącej głowę kontrrewolucji. Próżno też Robotnik prowadzi nieustępliwą walkę w tymże duchu. Rząd nie może się zdobyć na żaden krok stanowczy. Nawet napad endeckich band na lokal, w którym urzędowała Rada Ministrów, nie wytrąca go z bierności”.[419] Więc w połowie grudnia Dymowski przygotowuje następny plan. Zamierza aresztować szereg ministrów. Pragnie ich internować w opuszczonych przez wojsko fortach czerniakowskich. Wciąga do spisku Juliana Wróblewskiego, prezesa Związku Drobnych Przemysłowców i działacza endeckiego, oraz Ludomiła Czerniewskiego. Czerniewskiemu zleca inwigilację Moraczewskiego, Wasilewskiego i Thugutta. W trakcie tej akcji natrafia na równoległy spisek. Jest to rozgałęziona konspiracja wojskowo-polityczna. Na jej czele stoją pułkownik Marian Żegota-Januszajtis i dr Jerzy Zdziechowski. Marian Żegota-Januszajtis, były brygadier legionowy i były oficer Polnische Wehrmacht, człowiek wielkich a zawiedzionych ambicji, przebywał od końca listopada 1918 roku w Łapach, jako dowódca Białostockiego Okręgu Wojskowego. Snuł wielkie plany wyprawy na Litwę i Białoruś, ale nie uzyskał na to zgody Warszawy. Zawiedziony i rozgoryczony, całą odpowiedzialnością obciążał Piłsudskiego i rząd Moraczewskiego. Z przekonań zbliżony do endecji, uważał rząd Moraczewskiego za polską odmianę bolszewizmu, a przynajmniej kiereńszczyzny, Piłsudskiego zaś za niewolnika PPS. Wyjaśniał podczas przesłuchania po zamachu: „Jestem przeciwnikiem obecnego rządu, który, moim zdaniem, prowadzi politykę niszczącą Polskę, który w tej ciężkiej, przełomowej dla nas chwili przez niezwalczanie ruchów bolszewickich w odważny, męski sposób, powoduje wzmożenie się bolszewickiej anarchii [...], ponieważ jestem przekonany, jak i większość społeczeństwa, że partia PPS nie dopuści do zwołania sejmu [...] względnie zwołany sejm rozpędzi”.[420] Jeszcze w czterdzieści lat po zamachu był zdania, że „PPS i jej czołowi ludzie jak Piłsudski, Daszyński, Moraczewski i wielu innych oraz niektórzy skrajni działacze ludowcy »Wyzwolenia«, jak Thugutt, ulegali psychozie rewolucji komunistycznej w Rosji i Niemczech. Wierzyli oni zawsze, że do rewolucji socjalistycznej nie tylko dojść musi, ale także, że trzeba do niej dążyć. Ta ideologia była najistotniejszą treścią aspiracji działaczy tej lewicy”.[421] W tej ocenie Piłsudskiego i Moraczewskiego Januszajtis nie był odosobniony. Warszawa roiła się od oficerów byłej armii carskiej i korpusów polskich w Rosji - Dowbora-Muśnickiego i de Hennig Michaelisa - ludzi dyszących nienawiścią do rewolucji, zaprawionych w walkach z chłopami

Ukrainy i Białorusi, z oddziałami Czerwonej Gwardii i Czerwonej Armii, pałających żądzą, by czym prędzej „zrobić porządek” w ojczyźnie. Operując powierzchownymi analogiami, widzieli w Rządzie Ludowym odbicie tego, z czym walczyli w zrewolucjonizowanej Rosji. „Byli oni - pisze Januszajtis - zakamieniałymi wrogami wszystkiego, co trąciło socjalizmem. Nie znali Piłsudskiego, nie mieli do niego zaufania. Wiedzieli tylko, że był związany z socjalizmem i że powołał rząd socjalistyczny”.[422] „W oddziałach oficerowie zaczęli szemrać - wspomina pułkownik Marian Romeyko, młodziutki wówczas oficer. - Prestige Piłsudskiego, zapał, z którym go witaliśmy jako zbawcę Ojczyzny, począł zanikać. Ponownie powrócono do dawniejszej o nim opinii jako o »socjaliku«, poczęliśmy upatrywać w nim po prostu polskiego Kiereńskiego [podkr. oryginału], który prowadzi i doprowadzi - kraj do rewolucji. Analogia z przebiegiem rewolucji rosyjskiej była, zdaniem naszym, bardziej niż uderzająca...”[423] Ci to właśnie oficerowie stanowili zaczyn buntu. „Spędzali czas na zażartych dyskusjach i naradach”, spiskowali, tworzyli zmowy, konspiracje, wśród nich „rodziły się najrozmaitsze pomysły, jeden gorszy i dramatyczniejszy od drugiego”.[424] Wystarczyło tylko umiejętnie skanalizować te nastroje, nadać im formy organizacyjne, narzucić kierownictwo. Postanowił tego dokonać pułkownik Januszajtis. Przed samymi świętami Bożego Narodzenia powrócił z Łap do Warszawy. Wszedł od razu w styczność z bliskimi sobie oficerami. Sytuacja w garnizonie warszawskim kształtowała się nader pomyślnie. Większość dowódców stanowili oficerowie z byłych korpusów wschodnich. Legionistów była znikoma liczba. 21 pułkiem piechoty dowodził płk Bolesław Jaźwiński. Był zarazem głównym instruktorem endeckiej organizacji bojowej „Straż Narodowa”. 3 pułkiem piechoty dowodził płk Stefan Strzemieński, dowborczyk. Artyleria była również w rękach dowborczyka, płk Edwarda Malewicza. Dowborczyk, płk Jan Skoryna, dowodził 1 pułkiem inżynierii, dowborczyk, kpt. Andrzej Miączyński, dowodził 1 pułkiem łączności. Dowódcą batalionu lotniczego był mjr Feliks Bołsunowski z b. korpusu generała Michaelisa. Kompanią Szkoły Podoficerskiej w Cytadeli dowodził brat pułkownika, kapitan Wiesław Januszajtis. Drugi brat, Antoni, był tu dowódcą plutonu, a kuzyn kapralem. Dowódcą Szkoły Podchorążych był płk Marian Kukiel, uważany także za przeciwnika Piłsudskiego. Podobnie jak szef Sztabu Generalnego, generał Stanisław Szeptycki, który nie krył się ze swym krytycyzmem w stosunku do naczelnego wodza. Przystąpił tedy Januszajtis do organizowania spisku. Wciągnął bez trudu pułkownika Jaźwińskiego, który zapewnił go, że może liczyć na 21 pułk piechoty i „Straż Narodową”. Szkołę Podoficerską zobowiązał się zjednać kapitan Wiesław Januszajtis. Przez pułkownika Jaźwińskiego wprowadzono do konspiracji licznych oficerów z innych jednostek. Do grona wtajemniczonych należeli m. in. rotmistrz Tadeusz Kossak, dowódca szwadronu zamkowego, ppor. Jan de Thun z III autokolumny wojskowej, podchorąży Bolesław Dąbrowski ze sztabu dywizji litewsko-białoruskiej, ppor. Karol Holly i ppor. Kazimierz Szczęsny z żandarmerii polowej, mjr Józef Hellman z 21 pułku piechoty - jedyny chyba w całym spisku dawny pepesowiec i piłsudczyk, i por. Marian Romeyko. Bardzo byli aktywni wśród konspiratorów b. podoficer Korpusu Dowbora, Karol Pawluś-Piechurski, do Wojska Polskiego nie przyjęty, nie zaprzysiężony i bez przydziału, ale paradujący stale w mundurze, oraz kapral Kozłowski z 2 pułku ułanów, zwany powszechnie „białym ułanem”. W ostatniej chwili pojawił się na arenie Tadeusz Żółkiewski, postać dość dwuznaczna, określający się jako „pułkownik jazdy, uznający dla siebie za obowiązujące naczelne dowództwo generała Hallera”, „do Wojska Polskiego pozostającego pod rozkazami Komendanta Piłsudskiego nie należący” i w ewidencji wojskowej nie figurujący. Żywą działalność rozwijał płk Witold Gorczyński, twórca tzw. Legionu Puławskiego, wprawdzie

zdemobilizowany, ale w kołach wojskowych bardzo popularny. Oficerowie-spiskowcy zbierali się w mieszkaniu prywatnym przy ul. Żurawiej, w lokalu przy ul. Emilii Plater oraz w Alejach Jerozolimskich 79, gdzie mieściła się kolumna wojsk samochodowych. Najwybitniejszą postacią w konspiracji oficerskiej był niewątpliwie kapitan Mieczysław Wężyk. On uświadamiał spiskowców politycznie, on udzielał im instrukcji wojskowo-technicznych. Zawodowy oficer dawnej armii carskiej, obdarzony najwyższymi jej odznaczeniami bojowymi: Krzyżem i „Złotą Szablą” Świętego Jerzego, należał do naj czynniejszych politycznie oficerów w Warszawie. Jako „generał Witold Orski” utworzył tajną organizację prawicową pod nazwą „Kowale”. Oparta na wzorach masońskich, miała trzy stopnie wtajemniczenia. Obejmowała różne środowiska wojskowe i cywilne. „Kowale” uczestniczyli w każdej bodaj akcji politycznej prawicy, legalnej i nielegalnej, jawnej i tajnej. Między innymi w niedoszłym zamachu stanu Dymowskiego i Korfantego. „Generał Orski” był poza tym komendantem jednego z okręgów „Straży Narodowej”. Z bratem Tadeusza Dymowskiego, Brunonem, założył pismo Prawda Robotnicza. Spośród współpracowników tego pisma rekrutowali się agenci Skrudlika. Ale „generał Orski” miał swą własną organizację wywiadowczą pod nazwą „Obrońcy Ojczyzny”. Kierował nią niejaki Bitschan. W spisku Januszajtisa kapitan Wężyk i „Kowale” odegrali przemożną, choć na poły zakulisową rolę. Sam Januszajtis nie zdawał sobie z tego zupełnie sprawy. Jego najbliższym współpracownikiem we wstępnej fazie przygotowań zamachowych był dr Witold Zawadzki, adwokat zbliżony do narodowej demokracji. Jemu powierzył Januszajtis polityczną stronę spisku. Zawadzki zwrócił się przede wszystkim o pomoc do dr Jerzego Zdziechowskiego, wybitnego działacza endeckiego. Był on blisko zaprzyjaźniony z księciem Eustachym Sapiehą, prezesem Rady Głównej Opiekuńczej podczas okupacji. Obydwaj bez wahania zgodzili się przystąpić do spisku. Przez Zdziechowskiego dotarto do Ludomiła Czerniewskiego, Czerniewski zaś należał do spisku Dymowskiego. Krąg się zamknął. Teraz utworzony został Komitet Rewolucyjny. Posiedzenia Komitetu odbywały się w mieszkaniu płk Januszajtisa. Na trzech zebraniach opracowano szczegóły planu. Przewidywał on aresztowanie Moraczewskiego, Wasilewskiego, Thugutta, płk Gorzechowskiego i kpt. Boernera, Jodki-Narkiewicza i Feliksa Perla. (Z nich wszystkich tylko Perl, stary konspirator, zdołał uniknąć aresztowania - on jeden nie zlekceważył pogłosek o zamachu i nie nocował w domu.) Potem miano proklamować „rząd narodowy” pod przewodem Romana Dmowskiego z Józefem Hallerem jako naczelnym wodzem. Pod ich nieobecność władzę sprawować mieli Sapieha i Januszajtis. W dniu zamachu wojskowi uczestnicy spisku mieli zaalarmować swe oddziały pod pretekstem, że nastąpił „bolszewicki zamach stanu”, i przyprowadzić je w oznaczone miejsca, do dyspozycji pułkownika Januszajtisa. Jakie były plany spiskowców w stosunku do naczelnika państwa? Nie wiadomo dokładnie. Januszajtis wypierał się w śledztwie jakichkolwiek złych zamiarów wobec Piłsudskiego. „W moich zamiarach nie leżało usuwanie Dowództwa Naczelnego, Komendanta Piłsudskiego, przeciwnie, leżało w moim zamiarze udaremnienie w toku akcji tego rodzaju kroku”. Chciał mu raczej pomóc. Dlatego właśnie polecił aresztować ministrów, „najpoważniejszych członków cywilnych rządu”, a zarazem „najszkodliwszych: Moraczewskiego, Thugutta, Wasilewskiego”, oraz „osoby, które by w akcji mogły przeszkodzić, lub też szczególnie znienawidzonych, jak Gorzechowski, Jodko, Boerner, Perl...” W ten sposób Piłsudski zostałby uwolniony od złych wpływów swego otoczenia. „Znając go od dawna, byłem i jestem przekonany, że zło, które spada na kraj z jego działalności, pochodzi z niewolniczej niemal zależności i uległości wybitnym

członkom partii PPS”. Temu właśnie pragnął Januszajtis zapobiec w przekonaniu, że „Naczelnik Państwa winien z tak pomyślnej sytuacji skorzystać i przystąpić do utworzenia nowego gabinetu...” Płk Januszajtis nie tak bardzo się mylił w swych przypuszczeniach. Niemniej, rzeczy potoczyły się nieco innym torem. Akcja przeciwko Piłsudskiemu została podjęta[425]. Być może, że próba najścia na Belweder była wynikiem osobistej inicjatywy kapitana Wężyka. Działał on podczas zamachu w sposób bardzo samodzielny. Prawdopodobnie uczynił to na życzenie generała Dowbora-Muśnickiego. Wiadomo, że starał się wciągnąć go do spisku. Ten jednak uzależniał swoje przystąpienie od obietnicy, że Piłsudski zostanie usunięty. W ostatnich dniach grudnia spiskowcy gotowi byli do wystąpienia. Czekano tylko na znak Komitetu Rewolucyjnego. Tymczasem przyszła zapowiedź, że w nocy z 1 na 2 stycznia przyjedzie do Warszawy Ignacy Paderewski. Postanowiono odłożyć zamach do jego przybycia. Spodziewano się, że wytworzy się atmosfera bardziej sprzyjająca zamiarom spiskowców.

Przyjazd Paderewskiego poprzedziła niesłychana kampania prasowa prawicy. Zaprezentowano go społeczeństwu jako zbawcę ojczyzny, męża zaufania Wilsona i koalicji, dawano do zrozumienia, że jest szafarzem skarbów amerykańskiej pomocy. Paderewski przybywał na pokładzie brytyjskiego krążownika. Towarzyszyli mu oficerowie alianccy. Nadawało to jego misji charakter specjalny. 25 grudnia wylądował w Gdańsku. Podróż Paderewskiego przez zabór pruski, wciąż jeszcze pozostający we władaniu Niemców, wywarła na ludności ogromne wrażenie. Uważano ją za zapowiedź rychłego oswobodzenia. W Poznaniu przybycie Paderewskiego stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania przeciwniemieckiego. Do Warszawy przyjeżdżał owiany legendą. Endecy postanowili wygrać tę szansę do końca. Pisała prasa prawicowa: „Wjechał jak tryumfator. Zgotowano mu przyjęcie, jakiego zdaje się przez długie dziesiątki lat nie widziała Warszawa [...] Przyjazd Ignacego Paderewskiego politycznie stworzył sytuację nową [...] Już wczoraj wznosiły się okrzyki na cześć Prezydenta Rzplitej Polskiej Paderewskiego...”[426] Widowisko zostało wyreżyserowane znakomicie. Teraz endecy czekali, czy Paderewski potrafi wygrać swe atuty w rozmowach z Piłsudskim. Piłsudski był jednak twardym kontrahentem. O wznowionej koncepcji Stanisława Grabskiego nie chciał słyszeć. Na rząd koalicyjny godził się wprawdzie, ale pojmował go inaczej niż endecy. Przyznać im monopolu władzy osłoniętego pozorami „koalicji” nie zamierzał. Rokowania więc przewlekały się znowu. Koła prawicowe ogarniać zaczynało zniecierpliwienie. Nawet rozważniejsi politycy zaczęli się przychylać do myśli o zamachu. Spiskowcy uznali, że nadszedł ich czas. Czy poinformowali o swych zamiarach Paderewskiego? Wypierał się tego stanowczo. A po nieudanym zamachu potępił go kategorycznie. Przeważała jednak opinia, że wiedział o wszystkim. Wasilewski pisze: „Komendant nam opowiadał, że kiedy w przeddzień zamachu zakomunikował Paderewskiemu, że stanowczo nie pójdzie na proponowaną mu przez Stanisława Grabskiego koncepcję rządu specyficznie przez narodowych demokratów pojmowanej koalicji, Paderewski nagle zbladł, pot mu wystąpił na czole i był bliski omdlenia. Komendant to tłumaczył tym, że Paderewski wiedział, iż odrzucenie propozycji Grabskiego oznacza usunięcie gabinetu Moraczewskiego w drodze zamachu”.[427] Wszelkie wątpliwości rozwiał Dymowski. W swym po dziesięciu latach spisanym pamiętniku stwierdza: „Powiadomiłem Paderewskiego o naszych zamiarach zamachowych, komunikując, że

następnego dnia, tj. 4 stycznia, zdecydowaliśmy wystąpić, chyba że on sam przejmie akcję w swe ręce”.[428] Paderewski wolał jednak przyglądać się temu z daleka. Zaraz po rozmowie z Dymowskim wyjechał do Krakowa. Tak nadszedł dzień 4 stycznia. Z punktu widzenia władz bezpieczeństwa dzień ten, według raportu szefa żandarmerii, rotmistrza Okołowicza, przedstawiał się jak następuje: „W dniu wczorajszym nie było zupełnie żadnych danych, które by wskazywały, że dzisiejszej nocy ma mieć miejsce zamach stanu. Cała energia nie tylko żandarmerii, lecz Milicji Ludowej i milicji miejskiej skierowana była w kierunku śledzenia ruchu bolszewickiego oraz w kierunku wspólnych przygotowań dla zareagowania przeciw temu ruchowi. W dniu wczorajszym koło godziny 12 odbyła się w D-twie Żandarmerii konferencja pod przewodnictwem ministra Thugutta w obecności Komendanta miasta i szefa sztabu Milicji Ludowej. Na skutek dyrektyw ministra Thugutta postanowiono występować jak najenergiczniej przeciw wszelkiej działalności komunistów”.[429] Zamachowcy mogli więc spokojnie przystąpić do dzieła. Uwaga przeciwnika skoncentrowana była na zupełnie innym odcinku. O godzinie 11 wieczorem w mieszkaniu dr Witolda Zawadzkiego przy ul. Królewskiej nr 3 zebrał się pięcioosobowy sztab spisku: Zdziechowski, Januszajtis, Sapieha, Dymowski, Czerniewski. Znalazło się tu również kilku oficerów. Czekali na sygnał od kpt. Wiesława Januszajtisa, który miał przyprowadzić kompanię szkoły podoficerskiej. Wiadomość przyszła przed samą północą. Spiskowcy wyruszyli do Komendy Miasta na placu Saskim. Wystarczyło przejść na drugą stronę ulicy. Dalszy ciąg już znamy.

Zwyciężeni zwyciężają

Zamach niewątpliwie wzmocnił autorytet rządu. Ośmieszył zaś i skompromitował prawicę. Oczekiwano surowych represji wobec spiskowców i bardziej stanowczej polityki wobec prawicy. Czyż Moraczewski nie oświadczył: „Rząd nie zawaha się przed ukaraniem winnych zamachu”?[430] Kiedy się jednak zawahał, karta się odwróciła. Skompromitował się teraz i ośmieszył rząd. Pisał Dmowski: „...bawiło niezmiernie ludzi politycznych to przedstawienie, w którym ministrowie byli poaresztowani, potem wypuszczeni, a w którym wszystko się odbyło bez krwi przelewu i bez pociągnięcia kogokolwiek do odpowiedzialności”.[431] Prawica więc znowu nabrała wigoru. Po paru dniach zawstydzonego milczenia prasa endecka rozhulała się na nowo. Atak na rząd rozwijał się ze zdwojoną siłą. I w tym momencie nastąpiło uderzenie z innej strony. W kilka godzin po likwidacji zamachu Piłsudski wezwał do siebie generała Szeptyckiego. Polecił mu udać się natychmiast do Krakowa i przywieźć stamtąd Paderewskiego. Dla pośpiechu kazał jechać autem.[432] Zlecenie zostało wykonane. Paderewski natychmiast wrócił do stolicy. Już w kilka godzin później zaczęły się rozmowy. Jak doniosła Polska Agencja Telegraficzna w dniu 7 stycznia 1919 roku, „wczoraj o godzinie pół do pierwszej w południe Komendant Piłsudski przybył samochodem na naradę do Ignacego Paderewskiego w Hotelu Bristol”. To było zupełne novum. Dotychczas chodziło się do Piłsudskiego. Piłsudski spożył śniadanie z Paderewskim, po czym odbył dwugodzinną z nim naradę. O godzinie 5 po południu rozmowy zostały wznowione w Belwederze. Po raz pierwszy wziął w nich udział Moraczewski. Trwały do godziny 9 wieczór. Zaraz potem zebrała się Rada Ministrów. Moraczewski referował przebieg rokowań. W dwa dni później Paderewski zaprosił do siebie przedstawicieli PPS. Zaproponował im utworzenie rządu koalicyjnego z udziałem sześciu pepesowców, sześciu ludowców oraz sześciu przedstawicieli prawicy. Wysłannicy PPS zasłonili się brakiem pełnomocnictw. Odwołali się do Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. CKR odrzucił propozycję przystąpienia do rządu koalicyjnego. Odrzucił również wysuniętą przez Paderewskiego koncepcję utworzenia Naczelnej Rady Narodowej jako „reprezentacji narodowej wszystkich trzech zaborów”. Była to wyraźna próba stworzenia namiastki Sejmu. Czyżby prawica obawiała się wyborów? Spełzły też na niczym próby zjednania dla tych koncepcji ludowców Thugutta. Piłsudski był wyraźnie niezadowolony. 11 stycznia korespondent warszawski krakowskiego Ilustrowanego Kuriera Codziennego donosił: „W chwili obecnej nie ulega już żadnej wątpliwości, że Komendant Piłsudski akcję pośredniczącą, podjętą przez Paderewskiego w stosunku do lewicy, przyjął z uznaniem i oczekiwał jej pomyślnego wyniku. Bezwzględnie oporne stanowisko obu grup socjalistycznych, robotniczej i ludowcowej [tzn. PPS i thuguttowców, których korespondent z niewiadomych powodów określa również mianem „socjalistów” - S. A.] stwarza atoli pod tym względem nowe

położenie dla Naczelnika Państwa...”[433] Nowe położenie wymaga nowych środków. Jeszcze tego samego dnia (11 stycznia) około godziny 11 wieczór Piłsudski udał się znowu do „Bristolu”. Wyszedł z apartamentów Paderewskiego późną nocą. Czy już wtedy zapadły ostateczne decyzje? Dobrze poinformowany korespondent IKC donosił 14 stycznia: „Ze strony miarodajnej dowiaduję się, że rokowania toczące się między Naczelnikiem Państwa a rządem w sprawie rekonstrukcji gabinetu są bliskie realizacji. O ile nie zajdzie niespodziewana w tej chwili nowa przeszkoda, gabinet urzędniczy fachowców powołany zostanie już w godzinach najbliższych”.[434] Błąd korespondenta wynosił tylko kilkanaście godzin... Ale decyzja zapadła już wcześniej. Gdzieś między 10 a 11 stycznia. 10 stycznia odbyło się w Belwederze posiedzenie Rady Ministrów. Omawiano sytuację finansową kraju. Minister skarbu, dr Władysław Byrka, oświadczył chłodno, że najbliższego pierwszego nie wypłaci pensji urzędnikom. Kasy państwowe są puste. Pieniędzy papierowych drukować nie można. Są trudności techniczne nie do przezwyciężenia. Kredytów zaciągnąć nie sposób. Nikt nie chce pożyczać rządowi. Ani w kraju, ani za granicą. Sytuacja bez wyjścia. Rząd Moraczewskiego miał rzeczywiście olbrzymie trudności finansowe, aprowizacyjne, surowcowe. Klasy posiadające stosowały oczywisty sabotaż. Nie płacono podatków, hamowano produkcję. Bogaci chłopi uprawiali „pasek”. Spekulanci po miastach to samo. Projekt nałożenia pożyczki przymusowej na sfery posiadające Piłsudski odrzucił. Próby uzyskania pożyczki zagranicznej zawiodły. Na kredytach zagranicznych trzymała rękę endecja. Bez żyra Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu o pożyczce zagranicznej nie było mowy. O pomocy doraźnej także nie. Ale minister skarbu nie mówił całej prawdy. Prezes ówczesnej instytucji emisyjnej, Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, Stanisław Karpiński notował nazajutrz (11 stycznia) w swoim Pamiętniku dziesięciolecia: „Drukuję w zakładach graficznych Wierzbickiego pół miliarda marek polskich w samych pięćsetkach”.[435] Trudności zatem żadnych nie było. Nie miał ich zresztą w tej dziedzinie nigdy następny rząd. Tylko Moraczewski... Pieniądze w kraju też by się dało znaleźć. Podczas rokowań Piłsudskiego z Paderewskim do Belwederu zgłosili się przedstawiciele finansjery warszawskiej. Deklarowali gotowość udzielenia pożyczki. Pod warunkiem wszakże zmiany rządu. Sam tylko Bank Związku Spółek Zarobkowych zaofiarował pół miliarda marek. Ale trudności gospodarcze były tu tylko pretekstem. Decyzja zapadła poza rządem. Powziął ją po prostu Piłsudski. 14 stycznia odbyło się posiedzenie Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. Opisuje je historyk PPS: „Moraczewski złożył oświadczenie, że musi podać się do dymisji. Niespodziewane to oświadczenie wywołuje prawdziwą burzę. Zaskoczyło ono wszystkich. Protestują i tłumaczą niemożliwość takiego kroku. Moraczewski na to w największym podnieceniu: - Jeżeli nie przyjmiecie moich motywów i nie zgodzicie się na dymisję, będę zmuszony palnąć sobie w łeb!”

Było rzeczą oczywistą, że Moraczewski działa z inspiracji zewnętrznej. Otrzymał polecenie, zobowiązał się je wykonać i nic nie zdoła go odwieść od tego. Wielogodzinna dyskusja nie daje wyniku. I wtedy... CKR kapituluje. Burza okazała się burzą w szklance wody. A jednak było wyjście. Dostrzega je pepesowski historyk: „Pozostawała możliwość rozpoczęcia natychmiastowej walki masowej w obronie rządu...” Zaraz jednak dodaje: „...ale jakże go bronić, gdy sam szef opuszcza placówką?” Piłsudski mógł polegać na „swoich ludziach”. Konkluduje historyk: „CKR-owi nie pozostało nic innego, jak przyjąć ten cios, zadany sprawie ręką członka partii”.[436] Czy jednak nie pozostawało już nic poza kapitulacją? Thugutt, który dowiedział się o dymisji rządu w Dąbrowie Górniczej, pisze: „Zakląłem w duszy siarczyście: ustępować na kilka dni przed wyborami znaczyło tyleż, co pewna przegrana. Nie myśleliśmy o żadnych nadużyciach wyborczych, wręcz przeciwnie - zapewniliśmy czystość wyborów zapowiedzią bardzo surowych kar za wszelkie próby nadużyć zarówno ze strony wyborców jak administracji, ale tłumy musiały traktować nasze ustąpienie jako dowód słabośći”. Prawica wiedziała, czemu naciska. Termin wyborów był tuż. Piłsudski też rozumiał sytuację. „Później - ciągnie Thugutt - dowiedziałem się, że o dymisji swojej i całego gabinetu zawiadomił premier Radę Ministrów już po fakcie dokonanym”.[437] Thugutt nie uważał wcale, by sprawa rządu była beznadziejna: „Kiedy jechałem samochodem z Lublina do Warszawy, u wstępu do prawie każdej wsi zatrzymywały nas uzbrojone straże chłopskie, które dość groźnie pytały: kto, skąd i dokąd i rozchmurzały się dopiero na odpowiedź, że to jedzie rząd ludowy. Kiedym siedział uwięziony w »Rozwoju« łamałem sobie głowę nad pytaniem, jak ci panowie wyobrażają [sobie] dzień następny z nieuchronnym strajkiem w zakładach użyteczności publicznej”.[438] Więc może jednak „pozostawała możliwość rozpoczęcia natychmiastowej walki masowej w obronie rządu” mimo zdrady „szefa”? Rzecz w tym, że kierownictwo PPS nie chciało. Nazajutrz po objęciu władzy przez Paderewskiego, Piłsudski uspokajał swego męża zaufania w Paryżu, dr Kazimierza Dłuskiego: „Strajk proklamowany przez PPS jako protest przeciwko dymisji rządu Moraczewskiego potrwa tylko jeden dzień”. Sytuację rządu Moraczewskiego odmalował Adolf Warski, przedstawiciel komunistów w warszawskiej Radzie Delegatów Robotniczych. Przemawiał w Radzie nazajutrz po zamachu Sapiehy: „Rząd ludowy, powstając, zapowiedział, że opierać się będzie na ludzie roboczym, na robotnikach i chłopach. Gdyby choć w cząstce uczynił to, to przed powzięciem ważnych postanowień pytałby się robotników o ich decyzję. Lecz rząd Moraczewskiego tego nie uczynił.

Wbrew interesom robotniczym prowadzi wojnę na wszystkich frontach. Przy rządzie tym bezkarność morderstw żołdackich [...] rozzuchwaliła kontrrewolucję. Pozwoliła ona sobie na zamach, gdy rząd »ludowy« oddał już wielką usługą reakcji, wydając dekrety o sądach doraźnych i o stanie wyjątkowym”.[439] Warski trafił w sedno. Nie znaczy to, by jego partia umiała dać robotnikom jasne wskazania, co robić w tej sytuacji. Rezolucja KPRP, przedstawiona warszawskiej Radzie Delegatów Robotniczych, trafnie oceniała zamach jako dzieło „rozzuchwalonych bezkarnością reakcyjnych oficerów”, słusznie oskarżała rząd Moraczewskiego o „połowiczność” i „tchórzostwo”, a Piłsudskiego o „chwiejność i zdradę sprawy wolności ludu” tudzież o „jawne pakty z kontrrewolucjonistami”.[440] Ale we wnioskach praktycznych nie wychodziła poza sferę ogólników. KPRP miała rewolucyjny program i zdecydowaną wolę walki. Przejrzała też Piłsudskiego i prawidłowo oceniała charakter rządu Moraczewskiego. Ale myliła się w formułowaniu bieżącej polityki. Miała poważne wpływy w masach, ale nie potrafiła ich wyzyskać we właściwy sposób. Nie zdawała sobie sprawy, że podstawowym zadaniem chwili jest ugruntowanie swobód demokratycznych, przeprowadzenie reformy rolnej, zjednoczenie wciąż jeszcze rozdartego podziałami zaborów kraju. Bojkot wyborów do Sejmu, uchwalony na Zjeździe, był tego najlepszym dowodem. A odciągając dziesiątki tysięcy robotników, posłusznych jej wezwaniu, od urn wyborczych, sprawiła, że stronnictwa prawicy uzyskały nieproporcjonalnie wysoki w nowym Sejmie udział. Nie uprzedzajmy jednak wypadków.

Dymisja rządu stała się faktem. Potem była mała sielanka: wspólna fotografia z Piłsudskim w zakładzie Guertlera i wspólna kolacja „Pod Bachusem” w osobnym gabinecie. Był strajk kelnerów i Moraczewski osobiście interweniował, by gości obsłużono. Dnia 16 stycznia 1919 roku odbyło się ostatnie posiedzenie gabinetu. Załatwiono szereg drobnych spraw formalnych. Ostatnim aktem rządu Moraczewskiego była uchwała o sekwestrze majątku wydawnictwa Godzina Polski. Kuratorem mianowany został Kazimierz Pużak.[441] Po czym ministrowie rozeszli się do domów. Nazajutrz w Pałacu Namiestnikowskim (Radziwiłłowskim) na Krakowskim Przedmieściu Ignacy Paderewski witał swoich ministrów. Paderewski został „Prezydentem Ministrów” i objął sprawy zagraniczne. Ministrem spraw wewnętrznych został Stanisław Wojciechowski, niegdyś socjalista, później prezydent Rzplitej, obalony podczas zamachu majowego. Kierownictwo Ministerstwa Spraw Wojskowych powierzono generałowi Janowi Wroczyńskiemu, zamieszanemu później w spisek Pogotowia Patriotów Polskich. Pełnił zresztą tę funkcję tylko sześć tygodni i dnia 27 lutego ustąpił miejsca generałowi Józefowi Leśniewskiemu. Sprawiedliwość przypadła w udziale Leonowi Supińskiemu. Przemysł i handel objął Józef Hącia, zbliżony do chadecji i NZR. Pozostałe teki objęli fachowcy. Pięciu członków rządu przejęto z poprzedniego gabinetu. Ale byli to wszystko bezpartyjni. PPS i ludowcy pozostali poza rządem. Większość członków gabinetu miała oblicze zdecydowanie prawicowe. Nie było wśród nich jednak ani jednego partyjnego endeka. Endecja była też wyraźnie rozczarowana. Paderewski był znakomitym artystą, ale kiepskim politykiem. Znacznie gorszym od Piłsudskiego. Kompromis, który zawarł z Piłsudskim, nie wzbudził zachwytu wśród endeków. Nie uzewnętrzniali jednak tego z początku. Cel zasadniczy obalenie rządu Moraczewskiego - został osiągnięty. Zamach, który tak niefortunnie załamał się rankiem 5 stycznia, w jedenaście dni potem uwieńczony został całkowitym sukcesem. Dmowski uznał więc kompromis rządowy Paderewskiego. Równocześnie doszedł do skutku

kompromis w sprawie delegacji polskiej na Kongres Pokojowy w Wersalu. Komitet Narodowy Polski w Paryżu rościł sobie prawo do wyłącznej reprezentacji. Piłsudski je kwestionował. Teraz nastąpiła ugoda. Komitet Narodowy radiotelegramem z dnia 21 stycznia uznał rząd Paderewskiego, akceptował Piłsudskiego jako głowę państwa i notyfikował o tym rządy koalicji. W zamian Paderewski uznał Komitet Narodowy za „przedstawicielstwo interesów polskich wobec rządów sprzymierzonych i stowarzyszonych”. Komitet otrzymał ten przywilej, który czynił zeń właściwie autonomiczną filię Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w zamian za dopuszczenie do swego grona 10 przedstawicieli Piłsudskiego. Znaleźli się wśród nich m. in. dr Kazimierz Dłuski, Michał Sokolnicki, Stanisław Patek, Leon Wasilewski, Stanisław Thugutt. Delegatami na konferencję pokojową mianowani zostali Roman Dmowski i Ignacy Paderewski, zastępcą - dr Kazimierz Dłuski. Partię naprawdę wygrał Piłsudski. Koalicyjny rząd, którego chcieli endecy, nie był koalicyjny. Był fachowo-urzędniczy. Tylko Paderewski uchodzić mógł za męża zaufania Dmowskiego. A Paderewski był złym politykiem. Okazał się zresztą jeszcze gorszym premierem. Już po dwóch tygodniach rej w Pałacu na Krakowskim wodziła pani Helena Paderewska. „Za prezydentury Paderewskiego - wspomina Ludwik Krzywicki - Warszawa powiadała, że rządzą Józef Posępny, Ignacy Kędzierzawy i Helena Wścibska”.[442] Ale pani Helena też nie była politykiem, tylko świetną intrygantką dworską. Z upodobaniem uprawiała swe intrygi przy pomocy dwóch innych Helen - Kotarbińskiej i Jentysowej. Nazywano to „radą przyboczną Helen”. Ale faktycznie rządził nadal „Józef Posępny”. Piłsudski zachował nad swym nowym rządem stanowisko wyraźnie dominujące. Mimo objęcia spraw zagranicznych przez Paderewskiego, utrzymał też przemożny wpływ na politykę zagraniczną. Zwłaszcza, jeśli chodzi o jej odcinek wschodni. Tu skutecznie krzyżował koncepcje Dmowskiego. Działał zresztą często na własną rękę. W wojsku pozostał nadal panem niepodzielnym. W polityce wewnętrznej wyswobodził się z krępujących powiązań z lewicą socjalistyczną i ludową. Uzyskał za to uznanie ze strony mocarstw Ententy. 30 stycznia - Stanów Zjednoczonych, 23 lutego - Francji, 25 lutego - Wielkiej Brytanii, 27 lutego - Włoch. Było mu to niezmiernie potrzebne. Ze względu na sytuację gospodarczą kraju. A jeszcze bardziej - ze względu na potrzeby wojskowe. Wojna na wschodzie przybierała na sile. Daleko idące zamiary zaborcze w stosunku do Litwy, Białorusi, Ukrainy, ujęte w formę „federacyjnych planów”, przybrały już postać konkretnych instrukcji dla delegatów polskich na Kongres w Wersalu. Bez zgody i pomocy rządów Ententy nie miały żadnych szans realizacji. Już 12 stycznia (a więc przed objęciem rządów) Paderewski, po rozmowie z Piłsudskim, telegrafował do płk House’a, najbliższego współpracownika Wilsona: „Nie mamy żywności, mundurów, broni, amunicji. Mamy tylko ludzi, w najlepszym razie pół miliona gotowych wałczyć w obronie kraju, pod kierownictwem silnego rządu. Obecny rząd jest słaby i niebezpieczny, złożony nieomal całkowicie z radykalnych socjalistów”.[443] Płk William R. Grove, członek amerykańskiej misji żywnościowej w Polsce, telegrafował do generała Marlborough Churchilla: „Po południu 7 stycznia dr Vernon Kellog, szef misji żywnościowej w Polsce, odwiedził wraz ze mną p. Paderewskiego. Przedstawił nam on otwarcie sytuację w Polsce. Uważa, że Piłsudski jest dobry, ale reprezentuje jedną tylko partię, a nie całą Polskę. Że konieczne jest stworzenie Rady Narodowej, obejmującej Galicję i Poznańskie. Że niektórzy członkowie rządu są wręcz niemożliwi, niewykwalifikowani i prawdopodobnie mianowani tylko dla dogodzenia określonym

interesom, a są to interesy głównie socjalistyczne albo bolszewickie”.[444] „Zachodzi pytanie - pisze emigracyjny historyk, Tytus Komarnicki - w jakiej mierze wpływy amerykańskie przyczyniły się do zmiany rządu w Polsce”.[445] Spróbujmy na nie odpowiedzieć. Herbert Hoover, wówczas szef amerykańskiej misji żywnościowej w Europie, pisze w swych pamiętnikach: „Poświęciwszy kilka dni na zorientowanie się, dr Kellog poinformował mnie, że sytuacja polityczna jest nieznośna. Uważał, że jest tylko jedno wyjście, a mianowicie: by Piłsudskiego, który ma poparcie armii, umieścić »na piedestale«. By zbliżyć obie strony, zalecał, aby Ignacy Paderewski, ulubieniec wszystkich Polaków, został premierem i objął całkowitą kontrolę administracji cywilnej [...] Dr Kellog prosił, by go upoważnić do poinformowania Piłsudskiego, że jeśli to nie nastąpi - nie będzie mógł liczyć na współpracę i pomoc amerykańską. Uczyniłem, jak radził Kellog, i spowodowałem, by sugestia jego została wzmocniona autorytetem Wilsona. W rezultacie Piłsudski został podniesiony do godności »głowy państwa«, a Paderewski powołany 16 stycznia na premiera”.[446] Hoover popełnia tu jedną drobną omyłkę. Piłsudski był głową państwa już przedtem. Omyłka jest zresztą usprawiedliwiona. Paryski Komitet Narodowy, który był głównym źródłem informacji o Polsce dla rządów alianckich, uznał Piłsudskiego formalnie jako naczelnika państwa dopiero po utworzeniu rządu Paderewskiego. To zapewne zmyliło Hoovera. Poza tym relacja Hoovera nosi wszelkie znamiona prawdy. Tym bardziej że znajdujemy jej potwierdzenie w liście odręcznym Piłsudskiego do Kazimierza Dłuskiego. Dnia 17 stycznia Piłsudski informował swego męża zaufania w Paryżu o przyczynach zmiany rządu. Na czoło wysuwał argument: „Brak środków technicznych i brak możności wytworzenia ich w Polsce zmuszał w polityce wewnętrznej skierować wszystkie wysiłki w kierunku uzyskania od Ententy pomocy pieniężnej, aprowizacyjnej i uzyskania od niej broni”. Kilka wierszy dalej Piłsudski raz jeszcze powołuje się na „katastrofalny brak amunicji” i na „zupełną pustkę kasy państwowej”. Jak temu zapobiec? „Ten cel [tzn. pomoc Ententy] - pisał Piłsudski - można było najłatwiej osiągnąć zawierając kompromis z narodową demokracją”.[447] Kompromis został więc zawarty.

W dziesięć dni później odbyły się wybory do Sejmu. Przyniosły poważny sukces endecji. Zajęła 116 miejsc spośród 340. PPS uzyskała tylko 32 mandaty. Nieco lepiej powiodło się ludowcom Thugutta: „Wyzwolenie” zdobyło 58 mandatów. W sumie prawica miała 34 procent mandatów, lewica (bez komunistów, którzy zbojkotowali wybory) - 30,3 proc., centrum - 30,8 proc., reszta przypadła w udziale mniejszościom narodowym i bezpartyjnym. Sprawdziły się słowa Thugutta: „Ustępować - znaczyło tyle, co pewna przegrana”. Dnia 10 lutego Sejm zebrał się na pierwsze posiedzenie. Marszałkiem wybrany został endek, Wojciech Trąmpczyński. Dnia 16 lutego nastąpiło ostateczne zamknięcie sprawy zamachu Sapiehy i Januszajtisa. Ogłoszona amnestia zwalniała wszystkich - osoby cywilne i wojskowych - od odpowiedzialności. Czysta formalność, skoro i tak nikt nie zamierzał ich ścigać. Ale mogli teraz powrócić do

czynnego życia politycznego. Zaszli bardzo wysoko. Eustachy Sapieha został niebawem ministrem spraw zagranicznych, Jerzy Zdziechowski osiągnął szczebel ministerialny nieco później. Marian Januszajtis, awansowany na generała, wrócił do czynnej służby wojskowej. Tadeusz Dymowski i Ludomił Czerniewski wielokrotnie posłowali do Sejmu. Wszyscy w swych oficjalnych życiorysach poselskich i ministerialnych przez wiele lat powoływali się na udział w zamachu.

Dnia 30 marca 1919 roku wszedł na trybunę sejmową poseł Ignacy Daszyński. Przemawiał długo i raz po raz przerywali mu gwałtownie posłowie prawicy. Daszyński mówił: „...Jak ta Polska długa i szeroka, tak rozlega się w niej wielki płacz i szloch okrutny więzionych, bitych, katowanych i obrabowanych biednych ludzi pod pozorem walki z »bolszewizmem«. Nie ma powiatu, nie ma więzienia w Galicji i Królestwie, gdzie by ta »misja« walki z bolszewizmem nie tłukła, nie katowała, nie okradała podle ludzi, napadniętych pod pozorem, że są bolszewikami. Czyż Sejm, czy my, tego Sejmu partie i członkowie, pozostaniemy głusi na ten jęk, na ten płacz mas chłopskich i robotniczych, czyż rzeczywiście pod płaszczykiem teoretycznych debat o bolszewizmie zatkamy uszy na jęki parobków i służby folwarcznej, na krzyki, kule i razy padające gęsto na każdego, kto się naraził żandarmom?”[448] „Trudno historykowi zajrzeć w serce człowieka - pisze Henryk Jabłoński, komentując te słowa. Chyba jednak szczere były słowa Daszyńskiego, na pewno zaś szczerze identyczne pytania stawiało sobie wielu pepesowców w tym czasie”.[449] Daszyński mówił dalej. Mówił z goryczą człowieka, który przez lata całe zwalczał stanowisko SDKPiL, a teraz... „Był czas - mówił - kiedy jednym z najpopularniejszych argumentów ze strony esdecji [SDKPiL] było pytanie: Do czego wy, socjaliści polscy, dążycie? Dążycie do zmiany rosyjskiego czy austriackiego żandarma na polskiego żandarma. I wówczas odpowiadaliśmy, że choćby ten żandarm miał wystąpić tak, jak występowali jego koledzy rosyjscy czy austriaccy, wówczas polski Sejm, polski wolny zorganizowany lud potrafi go obezwładnić, ukarać. A dziś - na Boga! toż to szyderstwo esdecji staje się ciałem w Polsce, toż to ten polski żandarm jest jak gdyby wyrafinowanym okrucieństwem rosyjskiego i austriackiego żandarma. Toż to wszyscy świadkami jesteśmy tego, od czego krew mrozi się w żyłach. Pod egidą polskiego rządu, pod hasłem Białego Orła i pod znakiem Rzeczypospolitej!” Intuicją pisarską wyczuł to już dawno Stefan Żeromski i wypowiedział w Róży przez usta Zagozdy: „Nie chciałbym widzieć dyktatury sołdatów z białymi orłami na kaszkietach”. Od dawna rozumiała to SDKPiL. Teraz dopiero odkrył to Daszyński - klasową treść wskrzeszonego państwa. Ale przecież taką Polskę budowali.

Takie były początki. Narodziła się demokracja polska w listopadzie 1918 roku z zalążkiem śmiertelnej choroby. Poraził ją paraliż bezwładu już w 55 dniu istnienia wskrzeszonego państwa polskiego, gdy nie potrafiła się uporać do końca z operetkowym zamachem Sapiehy. A potem już klęska szła za klęską. Mord Narutowicza i rządy czarnej reakcji - „Chjeno-Piasta”. Zamach majowy i dyktatura Piłsudskiego. Aż do końca. Nigdy żadnym ciosom z prawa demokracja mieszczańska w Polsce czoła stawić nie potrafiła. Tak właśnie, jak po tym śmiesznym zamachu

w styczniową noc 1919 roku.

Wojna

Zaczęło się pod Berezą

Pierwsze strzały padły o świcie, dnia 17 lutego 1919 roku. Komunikat Sztabu Generalnego Wojsk Polskich nr 80 z dnia 17 lutego donosił: „Grupa gen. Listowskiego. Nasz oddział wywiadowczy zajął po krótkiej walce z bolszewikami Berezę Kartuską, wziął do niewoli 80 jeńców, zdobył dwa karabiny maszynowe, jedną kuchnię i powrócił do Prużan”.[450] W kilka godzin później doszło do starcia na wołyńskim odcinku frontu. Informował o tym komunikat nr 81 z dnia 18 lutego: „Wołyń. Grupa gen. Śmigłego-Rydza. Skombinowany oddział pod dowództwem podpułkownika Sandeckiego stoczył zwycięską bitwę z wojskami bolszewickimi pod Maniewiczami. Zajęto stację Maniewicze, gdzie wróg zaskoczony naszym nagłym uderzeniem pozostawił wielką ilość dział i ogromne zapasy materiału wojennego...”[451][452] Tak rozpoczęła się wojna, która nigdy nie została wypowiedziana, której jedna strona nie chciała, a druga powinna była unikać, wojna, która ówczesnego państwa polskiego omal nie przywiodła do katastrofy. Ale poza tym była to wojna anachroniczna. Wojna dwu, o lat trzysta odległych od siebie, epok. Podjęła ją strona polska, by wskrzesić stan rzeczy, z którego historia dawno już nie pozostawiła kamienia na kamieniu, a którego ostatnie prochy rozwiewał właśnie huragan wielkiej rewolucji. Wojowano z bolszewikami z różnych pobudek i dla różnych celów. By „przywrócić wschodni front przeciwko Niemcom” i by zabezpieczyć spłatę pożyczek zaciągniętych przez dawny rząd rosyjski, dla restauracji caratu i dla restytucji kapitalizmu, by odebrać chłopom ziemię i by obrócić Rosję w kolonię zagranicznego kapitału, dla „stworzenia demokracji typu brytyjskiego” i w imię „obrony ideałów chrześcijaństwa”. Ale tylko i jedynie Polska wojowała z rewolucją rosyjską po to, by przekreślić trzysta lat historii i powrócić na szlaki jagiellońskiej ekspansji. To tłumaczy ową komedię tragicznych pomyłek, których widownią stała się Polska pierwszych lat niepodległości. To wyjaśnia ów pozorny paradoks, że socjaliści popierali fantastyczne koncepcje Józefa Piłsudskiego, a endecka prawica próbowała je zwalczać. To, wreszcie, przesądzało z góry o wyniku tej wojny. Zanim jednak doszło do wymiany pierwszych strzałów, dokonały się pewne posunięcia wojskowe i polityczne, które sprawiły, że wojska polskie i radzieckie weszły z sobą w styczność bojową. Bieg tych wydarzeń można dziś prześledzić z drobiazgową dokładnością. Pozwoli nam to ustalić ponad wszelką wątpliwość, dlaczego przybrały one taki właśnie obrót i kto ściągnął na Polskę wojnę najbardziej w jej dziejach niepotrzebną.

Gdy rozpoczynał się rok 1919, wojska polskie na żadnym odcinku nie stykały się z Armią Czerwoną. Na południu staczały ciężkie boje z oddziałami nacjonalistów ukraińskich, którzy próbowali zawładnąć Galicją wschodnią. Na północy ciągnął się wciąż jeszcze pas okupacji niemieckiej, obsadzony przez wojska b. dowództwa Ober-Ost. Ewakuacja tych wojsk odbywała się stopniowo. Ale już w listopadzie 1918 roku, zaraz po powrocie z Magdeburga, Piłsudski wszczął starania, by uzyskać dla wojsk polskich tranzyt przez te tereny celem zajęcia Wilna.

Niemcy opierali się i dopiero po interwencji marszałka Focha ustąpili. Mówił o tym komunikat polskiego Sztabu Generalnego nr 77 z dnia 14 lutego 1919 roku: „Pertraktacje w sprawie przepuszczenia wojsk polskich na Litwę i Białoruś, prowadzone od dłuższego czasu pomiędzy przedstawicielami rządu polskiego, kpt. Gąsiorowskim i szefem sekcji MSZ, dr. Kolankowskim, a dowództwem X armii niemieckiej, doprowadziły po wielkich trudnościach do porozumienia w sprawie transportu wojsk polskich przez Białystok. Dnia 13 lutego oddziały polskie wkroczyły do Wołkowyska, gdzie objęły opuszczony przez Niemców odcinek frontu przeciw bolszewikom”.[453] Tak więc załatwiona została sprawa tranzytu. Równocześnie uregulowana została sprawa obejmowania terenów po Niemcach. „Niemcy - pisze polski historyk wojskowy - zobowiązali się nie wpuszczać wojsk sowieckich na opuszczone przez siebie terytoria aż do chwili, kiedy na miejscu oddziałów niemieckich staną oddziały polskie”.[454] Na podstawie tej umowy oddziały polskie w dniach między 9 a 14 lutego przesunęły się przez strefę okupacji niemieckiej i obsadziły linię biegnącą od Skidła nad Niemnem, wzdłuż rzek Zelwianka i Różanka przez Prużanę do Kobrynia. Następnie zaś zajęły ewakuowany przez Niemców Białystok. Nie było tych wojsk wiele. Wszystkiego 12 batalionów piechoty, 12 szwadronów jazdy, 3 baterie artylerii, kiepsko uzbrojone, źle wyekwipowane, niedoszkolone. Ale jeszcze słabsze były oddziały radzieckie, nadciągające ze wschodu śladem odchodzących Niemców. I tak właśnie 17 i 18 lutego doszło do spotkania i starcia pierwszych patroli. Powstał nowy front - zwany wówczas frontem polsko-rosyjskim. Nierównie jednak ważniejsze od potyczek patroli były pewne posunięcia polityczne i dyplomatyczne.

Kiedy w listopadowych dniach 1918 roku powstawała niepodległa Polska, istniało coś w rodzaju stosunków dyplomatycznych między Warszawą a Moskwą. „Coś w rodzaju” - gdyż nie były to stosunki dyplomatyczne we właściwym tego słowa znaczeniu. Jeszcze bowiem w styczniu 1918 roku Rada Regencyjna Królestwa Polskiego, zwana popularnie „trójgłową figurantką” z racji swej całkowitej zależności od niemieckiego okupanta, zamianowała Aleksandra Lednickiego swym „przedstawicielem dyplomatycznym” w Rosji. Rząd radziecki zignorował tę nominację i nie uznawał dyplomatycznych pretensji p. Lednickiego. Ale wdał się w tę sprawę rząd niemiecki. Ambasador von Mirbach zażądał notą z 22 czerwca, by rząd radziecki misję pana Lednickiego uznał. W znanej sytuacji politycznej, po traktacie brzeskim, rząd radziecki musiał ulec presji. Zachował jednak swe zasadnicze stanowisko. Sformułował je Cziczerin: „W Radzie Regencyjnej widzieć możemy jedynie jeden z organów okupacji niemieckiej. Weszliśmy więc w stosunki naturalnie tylko w sprawach rzeczowych, a nie w stosunki dyplomatyczne z p. Lednickim, wówczas, kiedy hr. Mirbach oświadczył nam, że w ten sposób wypełniamy określone życzenie rządu niemieckiego, przy czym wskazał na sprawę uchodźców jako na taką, co do której rząd niemiecki uważa za pożądane prowadzenie rokowań między nami a Lednickim”.[455] Nawiasem mówiąc, notę Mirbacha spowodował sam Lednicki. Musiał jednak siedem dni czekać, zanim Cziczerin udzielił mu posłuchania. I usłyszał odeń, co rząd radziecki myśli o Radzie Regencyjnej. „Rozmowa była bardzo przykra - wspominał potem Lednicki - bo stanęli oni na stanowisku: my nie uznajemy Rady Regencyjnej, bo [...] w tej formacji nie ma nic innego, jak emanacja woli okupanta”.[456]

Tak powstała „legacja Rady Regencyjnej” w Moskwie z ekspozyturą w Petersburgu. Tymczasem szły wielkie wydarzenia. Z początkiem września 1918 roku Rada Komisarzy Ludowych podjęła uchwałę o przekreśleniu traktatów rozbiorowych. Niedługo potem pękł front niemiecki na Bałkanach i chwiać się zaczął na zachodzie. Nastąpił rozkład Austro-Węgier. Klęska mocarstw centralnych była przesądzona. Niewątpliwie zbliżał się kres ich panowania na ziemiach polskich. A tym samym moment powstania niezależnej władzy polskiej. Z nią zaś rząd radziecki pragnie wejść natychmiast w stosunki dyplomatyczne. Mniema, że obecność przedstawiciela dyplomatycznego w Warszawie, w momencie tworzenia się tej władzy, ułatwiłaby znakomicie nawiązanie natychmiastowego i bezpośredniego kontaktu. W końcu października rząd radziecki desygnuje więc na posła w Polsce dr Juliana Marchlewskiego i notyfikuje o tym Warszawę. Tu jednak propozycja radziecka zawisła w próżni. Rada Regencyjna dogorywa, sama rozpędziła swój ostatni gabinet, któremu prezydował Świeżyński. Nie ma komu odpowiedzieć na propozycję radziecką. Ale pozostawia ją bez odpowiedzi także i nowy, utworzony 17 listopada przez socjalistę Jędrzeja Moraczewskiego Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, w którym tekę spraw zagranicznych piastuje również socjalista, Leon Wasilewski. Obaj są ludźmi z najbliższego otoczenia Piłsudskiego i każdy ich krok polityczny jest odzwierciedleniem jego woli.[457] Że zaś Piłsudski robił sam politykę zagraniczną swego rządu, było rzeczą dobrze wiadomą. Piłsudski też stał niewątpliwie za dwiema decyzjami rządu Moraczewskiego: nawiązania stosunków z Niemcami i zerwania owych ograniczonych stosunków z Republiką Radziecką. Już w dwa dni po objęciu urzędowania rząd Moraczewskiego nawiązał stosunki dyplomatyczne z Niemcami. Do Warszawy zjechał poseł niemiecki hr. Kessler, reprezentację Polski w Berlinie objął Jan Niemojewski. Przyjazd Kesslera wywołał wielkie oburzenie w Warszawie i w Paryżu. Niemcy były państwem nieprzyjacielskim, które dopiero co skapitulowało, i nawiązanie stosunków z nimi stanowiło złamanie solidarności aliantów, do których Polska pragnęła się zaliczać. Tłum warszawski demonstrował przed siedzibą hr. Kesslera. Paryż wywierał nacisk dyplomatyczny. Kesslera trzeba było odesłać, stosunki zerwać. 15 grudnia Wasilewski powiadomił o tym dyplomatę niemieckiego w tonie pełnym kurtuazji. Innym zupełnie językiem zaczęła natomiast przemawiać dopiero co narodzona dyplomacja polska do rządu rewolucyjnej Rosji. Zainaugurowała swą działalność niezwykle ostrą notą do rządu radzieckiego, wystosowaną przez Wasilewskiego w dniu 26 listopada. Poszło o legację Rady Regencyjnej w Moskwie. Dotarły wtedy do Warszawy dość niejasne wieści („wiadomości przychodziły coraz niepewniejsze” - zeznawał potem Lednicki) o jakimś zajściu w lokalu tej legacji, o jej zdemolowaniu i uwięzieniu pracowników.[458] Lednicki doniósł o tym Wasilewskiemu, ten zaś wszczął natychmiast akcję, którą Lednicki określał jako „wymianę not bardzo przykrych”. Istotnie, nota polska utrzymana była w tonie bardzo przykrym. Wyrażała ostry protest „przeciw pogwałceniu prawa międzynarodowego”, domagała się niezwłocznego „uwolnienia personelu” i zapowiadała „represje przeciw obywatelom rosyjskim” w Polsce. Już po 24 godzinach wyjaśnił sprawę radiogramem radziecki komisarz spraw zagranicznych Cziczerin. W bardzo uprzejmej formie zdementował pogłoskę o aresztowaniach, wyraził gotowość uznawania nadal statusu dyplomatycznego personelu legacji, przy sposobności

zapytywał o agrément dla Marchlewskiego i kończył: „Ze swej strony bylibyśmy szczęśliwi, gdybyśmy mogli przyjąć w Moskwie przedstawiciela Rzeczypospolitej Polskiej”. Można sądzić, że w ten sposób błaha w gruncie rzeczy sprawa zajścia w lokalu legacji została wyjaśniona i zlikwidowana. Ale dla Wasilewskiego była ona tylko pretekstem. Świadczą o tym dalsze, coraz ostrzejsze i agresywniejsze w tonie noty. Nota z dnia 6 grudnia żąda więc raz jeszcze „satysfakcji” i zawiera odmowę wypowiedzenia się na temat „stosunków z Republiką Sowiecką”, dopóki incydent z legacją nie będzie „zupełnie zlikwidowany”. „Odpowiedź tę - stwierdza Jan Dąbski, późniejszy przewodniczący delegacji polskiej na rokowania rozejmowe i pokojowe w Rydze - traktować należy jako odmowę, przynajmniej czasową, nawiązania stosunków dyplomatycznych z rządem sowieckim, w następstwie czego opiekę nad interesami polskimi w Rosji objął na prośbę rządu polskiego poseł duński Scavenius”.[459] Choć jednak Polska uważa stosunki za zerwane, Wasilewski nie przestaje słać radiogramów do Moskwy. 9 grudnia domaga się zwrotu archiwów i mienia legacji, wskazując p. Żarnowskiego jako swego pełnomocnika w Moskwie, a p. Dangla w Petersburgu. Nazajutrz Cziczerin wyraża na to zgodę i poleca przekazać żądane akta i pieniądze Żarnowskiemu. 15 grudnia raz jeszcze zawiadamia Cziczerin Wasilewskiego, że „oddawanie archiwów itd. p. Żarnowskiemu jest na ukończeniu”, co natychmiast potwierdza telegraficznie sam Żarnowski, dodając, iż od 14 grudnia biura legacji są otwarte i czynne. Zdawałoby się, że teraz incydent został ostatecznie zlikwidowany. Tymczasem 22 grudnia Wasilewski śle jeszcze ostrzejszą notę, w której „zlikwidowanie konfliktu” uzależnia znowu od „zwrotu archiwów, sum pieniężnych, mebli itp.”, choć wszystko już było zwrócone. Ale tu pojawia się zupełnie nowa nuta: „Rząd polski protestuje jak najenergiczniej przeciwko pochodowi wojsk sowieckich w kierunku granicy polskiej”, co uważa za „akt wybitnie wrogi”. Rząd radziecki nie zwleka z odpowiedzią. 23 grudnia Cziczerin wyraża zdumienie, że rząd polski domaga się zwrotu rzeczy dawno zwróconych, zapewnia, że ze strony wojsk radzieckich nie zagraża Polsce żadne niebezpieczeństwo i zwraca uwagę na oczywisty fakt, iż nie ma w ogóle w danej chwili żadnego frontu pomiędzy Polską a Rosją. Nazajutrz Cziczerin ponownie potwierdza fakt zwrotu mienia legacji i raz jeszcze prosi o „podanie czasu, w którym jego przedstawiciel może przybyć do Polski”. Strona polska nie chce jednak w żaden sposób doprowadzić do normalizacji stosunków. Więc 30 grudnia Wasilewski czyni z kolei rządowi radzieckiemu zarzut, że... spełnił polskie żądanie w sprawie legacji, co „dowodzi braku stałej linii w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej”. Odmawia nawiązania stosunków dyplomatycznych z powodu obecności wojsk radzieckich na Litwie i Białorusi, ponieważ pewna część tych terytoriów jest „bezsprzecznie polska”. Sięga też Wasilewski po zupełnie nowy argument: oto uważa za „krok agresywny” powstanie polskich pułków Armii Czerwonej, używających nazw polskich, jak pułk warszawski czy sandomierski. Argument jest ryzykowny i obosieczny. Albowiem od wybuchu rewolucji marcowej na terenie Rosji działają liczne polskie jednostki wojskowe, w przeważającej większości walczące po stronie kontrrewolucji. Ich oblicze tak charakteryzował nie podejrzany o stronniczość ani sympatie bolszewickie, przebywający w owym czasie w Rosji działacz PPS Frakcji, W. Kielecki: „Armia polska w Rosji była ostoją reakcji. Kim był Dowbór-Muśnicki, wiedzą wszyscy. A czyż lepszym był szef jego sztabu, generał Agapiejew? Oddziały polskie na Białorusi i Ukrainie, mimo

zapewnienia o neutralności w stosunku do spraw wewnętrznych Rosji, wzięły sobie za zadanie obronę obszarników i krwawymi zgłoskami zapisały się w pamięci miejscowych chłopów, siejąc w ich duszach nienawiść do wszystkiego, co polskie. W czasie próby reakcyjnego przewrotu Korniłowa wpadnięto na trop stosunków Związku Wojskowych Polaków z tym generałem”.[460] Rząd radziecki nigdy nie obciążał rządu polskiego odpowiedzialnością za działalność tych kontrrewolucyjnych formacji, choć miały tysiąc powodów po temu, gdyż wszystkie one związane były bądź jawnymi, bądź tajnymi nićmi z Warszawą. Natomiast kilka tysięcy robotników polskich, którzy ochotniczo zaciągnęli się do szeregów armii rewolucyjnej, ściągnęło na się natychmiast gniew rządu polskiego. Ale ważniejsze od tego zarzutu było wysunięcie w nocie polskiej po raz pierwszy groźby użycia siły - zapowiedź „wystąpienia z bronią w ręku”. 7 stycznia odpowiada na te zarzuty i groźby Cziczerin. Stwierdza, że wojska radzieckie nie weszły na żadne polskie terytoria i że nic mu nie wiadomo, by robotnicy lub chłopi litewscy czy białoruscy wyrazili życzenie połączenia się z Polską. Przyznaje wprawdzie, że w Armii Czerwonej są pułki polskie, ale polskie nazwy przybrały sobie same, czemu rząd radziecki nie miał powodu się sprzeciwić. Ubolewa natomiast radziecki minister spraw zagranicznych nad brakiem kurtuazji strony polskiej i uskarża się, że rząd polski systematycznie zataja radzieckie propozycje, zakazując publikacji not radzieckich w prasie polskiej. Niemniej przeto raz jeszcze wysuwa propozycję jak najszybszego nawiązania normalnych stosunków dyplomatycznych.

W tym momencie korespondencję dyplomatyczną przerywa huk wystrzałów. Na stacji kolejowej Łapy konwojenci polscy skrytobójczo mordują czterech członków radzieckiej misji Czerwonego Krzyża. Tylko jeden jej członek uchodzi z życiem, by poinformować o zbrodni władze radzieckie. 8 stycznia Cziczerin wysyła notę, po raz pierwszy utrzymaną w ostrym tonie. Domaga się śledztwa i surowego ukarania winnych. W Warszawie zapanowała konsternacja. „Eskorta rządowa mordowała wysłanników obcego państwa - pisał później Moraczewski. - Wskutek tego część robotników nastroiła się przeciw rządowi, co go bardzo osłabiło [...] Nie mówię już o wrażeniu, jakie istnienie w Polsce tego rodzaju możliwości wywarło w Paryżu, Londynie i Waszyngtonie.”[461] Czymże był w porównaniu z tą zbrodnią incydent z legacją Rady Regencyjnej! Warszawa zmienia ton, tym bardziej że zmieniła również rząd. Na miejsce Moraczewskiego przyszedł gabinet Ignacego Paderewskiego. Premier piastował w nim również tekę ministra spraw zagranicznych. Znacznie bardziej pojednawcza nota Paderewskiego z dnia 7 lutego przyrzeka przeprowadzenie śledztwa i prosi rząd radziecki o przyjęcie specjalnego wysłannika polskiego w osobie Aleksandra Więckowskiego. 10 lutego Cziczerin wyraża zgodę. Podkreśla przy tym, że nagromadziło się wiele spraw wymagających załatwienia w drodze rokowań, a zwłaszcza kwestia granic, która może być rozstrzygnięta tylko w porozumieniu z Litwą i Białorusią. W marcu Więckowski przybywa do Moskwy. Wiezie ze sobą sprawozdanie z przebiegu śledztwa oraz pismo Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS do Komitetu Centralnego Rosyjskiej Partii Komunistycznej, z dnia 4 marca 1919 roku, podpisane przez Mieczysława Niedziałkowskiego. Zawiera ono propozycję uregulowania sprawy granic. Podstawą ma być zasada samookreślenia

ludności terytoriów spornych, przede wszystkim litewskich i białoruskich. Winny być stamtąd ewakuowane wszystkie obce wojska i przeprowadzony plebiscyt. 21 marca Więckowski wręcza te propozycje Cziczerinowi, a już w trzy dni później otrzymuje odpowiedź. Rząd radziecki uważa propozycje PPS za racjonalne, gotów jest je zaakceptować i bronić tego punktu widzenia. Wygląda więc na to, że konflikt zbliża się wreszcie ku końcowi, zwłaszcza że rząd radziecki nie pomija żadnej drogi, by doprowadzić do porozumienia. Nie ograniczając się do rokowań oficjalnych, szuka również kontaktów poufnych. Szczegóły tych usiłowań ujawnił później wybitny przywódca narodowej demokracji, Stanisław Głąbiński, powołując się na relację Ignacego Paderewskiego. Dwukrotnie zwracał się wtedy rząd radziecki „w drodze całkiem poufnej” za pośrednictwem Więckowskiego do premiera Paderewskiego, proponując pokój i uregulowanie sprawy granic. „Jako granicę - pisze Głąbiński - ofiarowali pierwotnie linię, jaką Polska swobodnie mogła sobie wybrać na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej, chociażby po Dniepr”. Paderewski przedstawił tę propozycję Piłsudskiemu. „Ten jednak odrzucił ją z uwagą, że bolszewików będzie bił, gdzie mu się podoba, i nie potrzebuje się z nimi układać.”[462] Piłsudski wybrał więc wojnę.

I oto znowu huk wystrzałów wdziera się w tok rozmów dyplomatycznych. Tym razem dochodzi z frontu. Zrazu są to starcia patroli, jak owa potyczka pod Berezą Kartuską rankiem 17 lutego. Ale zanosi się już na działania poważniejsze, z góry starannie przez stronę polską przygotowane. Dnia 2 marca grupa wojsk gen. Iwaszkiewicza (potem dowództwo objął tu gen. Szeptycki) przechodzi do działań ofensywnych, zajmuje Słonim i obsadza linię rzeki Szczary. Osobne zgrupowanie uderza na prawym brzegu Niemna i dociera pod Lidę. A 5 marca grupa gen. Listowskiego zajmuje Pińsk i obsadza linię rzeki Jasiołdy i Kanału Ogińskiego. Wojska polskie liczą tu już trzy pełne dywizje i najwyraźniej zajmują pozycje wyjściowe do wielkiej operacji ofensywnej. Jej geneza jest zupełnie oczywista. Stwierdza polski historyk wojskowy: „Decyzja podjęcia operacji była dziełem Naczelnego Wodza” i „plan wykonania jej był również przez niego samego nakreślony”. Cel zaś tak samo jasny: „Trzeba było siłą stworzyć fakt dokonany...”[463] I właśnie wtedy, kiedy w Moskwie specjalny wysłannik rządu polskiego wręcza swe propozycje a rząd radziecki je akceptuje i kiedy świta wreszcie możliwość uregulowania stosunków polskoradzieckich - właśnie wtedy nad Jasiołdą, Szczarą i Niemnem przygotowuje się z polecenia Piłsudskiego „fakt dokonany”. To znaczy - wojna. Pod Lidą rozpoczyna się „szybka i skryta” koncentracja polska.[464] Dokładnie w tym samym czasie rozstrzyga się w Wersalu los zachodnich granic Polski! Dnia 19 marca następuje dotkliwy cios: premier brytyjski Lloyd George kwestionuje i obala powziętą uprzednio decyzję o przyznaniu Polsce Gdańska i Kwidzynia. Przygotowuje zręcznie grunt do następnego ciosu w sprawie Górnego Śląska. „Polityka polska wobec ententy - pisał Stanisław Mackiewicz - spoczywała w rękach Dmowskiego, który walczył o nasze granice zachodnie [...] Piłsudski nie mógł, a kto wie, czy chciał, usuwać Dmowskiego od tej pracy i brać za nią odpowiedzialność”.[465] 15 kwietnia koncentracja pod Lidą jest ukończona i tegoż dnia Piłsudski przybywa na front. Obejmuje osobiście dowództwo. Nazajutrz rozpoczyna się natarcie. Rankiem 19 kwietnia wojska

polskie wdzierają się do Wilna. Po dwudniowym ciężkim boju opanowują miasto. Równocześnie zajmują Nowogródek i Baranowicze. Znaczenie polityczne tej operacji jest jednoznaczne. „Z chwilą gdy Polska zajęła Wilno - pisze generał Tadeusz Kutrzeba - stanęliśmy w otwartej wojnie z Rosją Sowiecką.”[466] Piłsudski dopiął swego.

Misja Więckowskiego była więc z góry skazana na niepowodzenie. Przez tych, co ją wysłali. Była po prostu „manewrem pozorowanym”, kryjącym uderzenie właściwe: przygotowanie operacji wileńskiej przez Piłsudskiego. Manewr uwieńczony zresztą całkowitym powodzeniem. Rząd radziecki, przeświadczony o szczerości intencji wysłannika polskiego, był ofensywą wileńską zupełnie zaskoczony. W tych warunkach nie pozostawało mu nic innego, jak odesłać Więckowskiego do kraju. Ale rząd radziecki wciąż jeszcze nie chciał palić mostów ani zatrzaskiwać drzwi. Rozstając się z Więckowskim zapewnił go, że gotów jest w każdej chwili wznowić rokowania, pod warunkiem, że ofensywa polska będzie zatrzymana. To nie leżało jednak w intencjach Piłsudskiego. Operacja wileńska była dlań tylko przygrywką do - mówiąc słowami generała Kutrzeby - „realizacji gigantycznej idei Marszałka, zmierzającego do ustalenia nowego układu polityczno-strategicznego Europy wschodniej”.[467] I dlatego choć „Rosja pragnęła pokoju, gdyż ten pokój był jej gwałtownie potrzebny”[468], Piłsudski postanowił wojnę, by „sięgnąć swymi bagnetami od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego”.[469] Taka była geneza i początek wojny lat 1919-1920, wojny, która miała urzeczywistnić „plany Komendanta na Wschodzie” - wiążące się, jak pisał Leon Wasilewski - „z jego koncepcją Wielkiej Polski”.[470] Przyjdzie nam więc teraz zapoznać się z tą koncepcją Piłsudskiego.

Prometeusz i federacja

Wkraczając do Wilna, Piłsudski ogłosił odezwę „Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”. Nie wychodziła ona poza ogólniki o „swobodzie i prawie wolnego wypowiedzenia się”, ale zawierała sugestię oparcia stosunków polsko-litewskich na podstawach federacyjnych. Ludność Wilna przyjęła ją bez entuzjazmu i podjęte następnie przez Piłsudskiego rozmowy nie dały żadnego wyniku. „I Polacy, i Litwini, i Białorusini - żalił się w liście do Paderewskiego - przy pertraktacjach z nimi oglądali się jedni na Warszawę, drudzy na Kowno lub Mińsk [...] Do żadnej decyzji nie mogłem ich doprowadzić.”[471] Władzę na zajmowanych terenach przekazał Piłsudski „Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich”, na czele którego postawił Jerzego Osmołowskiego. „Osmołowszczyzna” stała się symbolem. Na dźwięk tego słowa wzdrygali się nie tylko mieszkańcy tych terenów. Ciarki przechodziły nawet prawicowych polskich polityków. Ten „satrapa” - jak go nazywał endek, Stanisław Głąbiński - rządził się „z fantazją godną jakiegoś średniowiecznego cara moskiewskiego lub bagdadzkiego kalifa”.[472] W Kownie odezwa Piłsudskiego przyjęta została z oburzeniem. Na całej Litwie nie było ani jednej niezależnej grupy politycznej - od komunistów po skrajną prawicę - która by się godziła na jakiekolwiek związki federacyjne z Polską. Piłsudski próbował temu zaradzić, inspirując przez POW i „dwójkę” zamach stanu w Kownie.[473] Ale bez powodzenia. Co myślał naprawdę o Litwinach, wyjawił Wasilewskiemu: „Należy Litwę traktować per nogam, objawiać wobec niej négligeance, bo jej politycy to durnie albo sprzedajni. W ostateczności pobijemy ją”.[474] Autorytatywne wyjaśnienie, co należy rozumieć przez federalizm. Prawdziwą burzę rozpętała odezwa wileńska w Warszawie. Od dawna tlejący spór o federacyjną koncepcję Piłsudskiego wystrzelił płomieniem gwałtownej debaty na forum publicznym Sejmu i prasy. Narodowa demokracja, z dawna tej koncepcji przeciwna, ruszyła do ataku. Nie dlatego, że Piłsudski zajął Wilno, ale że zamiast wcielić je zwyczajnie i od razu do Polski, szukał jakichś dwuznacznych form federacyjnych. Znalazł wprawdzie Piłsudski oparcie w centrum i na lewicy sejmowej, zwłaszcza wśród przywódców PPS. Ale na lewo od PPS działała rewolucyjna Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Nieobecna w Sejmie na skutek zbojkotowania wyborów, przeniosła walkę z Piłsudskim wprost w masy. Oczywiście komunistom nie szło o formę przyłączenia Wilna, potępiali fakt zajęcia miasta zbrojną ręką, rozpętanie wojny na wschodzie i zerwanie rokowań z Rosją radziecką. Społeczeństwo było głęboko rozdarte.

Stwierdźmy od razu, że opozycja endecka nie wyrzekała się bynajmniej planów zaborczych na wschodzie. Złożony przez Dmowskiego na konferencji pokojowej w Wersalu memoriał z dnia 3 marca 1919 roku wysuwał wschodnie granice Polski daleko poza obszar etnograficzny. Dmowski rezygnował wprawdzie - „z ubolewaniem” - z kijowszczyzny, mohylewszczyzny i witebszczyzny, ale pragnął wcielić do Polski spory szmat ziem ukraińskich, białoruskich i litewskich. Jednakże nie na zasadach federacyjnych, lecz jako integralną część państwa polskiego. Endecy pragnęli bowiem zbudować jednolite państwo narodowe, a ludność obcoplemienną, która by się w jego

granicach znalazła, zamierzali poddać przymusowej polonizacji. Nie mogło więc być tej ludności za wiele, gdyż zagrażałoby to oporem z jej strony i osłabieniem spoistości narodowej państwa. Gotowi byli przeto endecy ograniczyć swe aspiracje na wschodzie. Sięgała natomiast narodowa demokracja stosunkowo daleko na zachód. W ziemiach zaboru pruskiego widziała właściwą ostoję państwowości polskiej. Abstrahując od jej reakcyjnego oblicza społeczno-politycznego - miała narodowa demokracja program znacznie bardziej odpowiadający interesom i realnym możliwościom ówczesnej Polski aniżeli Piłsudski. Endecy byli oczywiście wrogami rewolucji rosyjskiej. Gotowi byli przyczynić się do obalenia władzy radzieckiej. Zwłaszcza że odpowiadało to intencjom Francji, a orientacja profrancuska była kanonem polityki zagranicznej narodowej demokracji. Ale podobnie jak rząd francuski, endecja czujna była na niebezpieczeństwo niemieckie. Zawsze uważała Niemcy za wroga rzeczywistego, groźnego, nieubłaganego. Dlatego rozumiała i doceniała znaczenie Rosji jako potencjalnego sojusznika przeciwko Niemcom. Pragnęła obalenia bolszewików - nie zamierzała godzić w egzystencję państwa rosyjskiego.

Zupełnie inaczej zapatrywał się na te sprawy Piłsudski. W układzie Polska-Niemcy-Rosja dostrzegał tylko niebezpieczeństwo rosyjskie. Groźby niemieckiej nie widział, co gorsza, nie czuł. Wyszedł z konspiracji antyrosyjskiej i tkwił w jej atmosferze przez całe życie. Szukał przeciwko Rosji sojuszników po całym świecie. Wśród podbitych przez carat narodów, w Tokio, w Wiedniu, w Berlinie. Jeśli nawet nie mógł się całkiem wyzbyć obaw niemieckich, to chociaż starał się je odsunąć od siebie. „Ze strony Niemiec - tłumaczył Wasilewskiemu w kwietniu 1919 roku - przynajmniej przez jedno pokolenie będziemy mieli spokój”.[475] Wrogiem była więc Rosja, nie zaś Niemcy. Za cel główny postawił sobie przeto Piłsudski zniszczenie Rosji. Taki był w istocie sens głoszonej przez piłsudczyków idei prometejskiej: rozczłonkowanie państwa rosyjskiego przez podsycanie dążeń odśrodkowych jego narodów aż do oderwania się. Ale nie wszystkie z nich uważał Piłsudski za zdolne do samodzielnego prowadzenia walki z Rosją. Stąd szczególna rola Polski - Prometeusza narodów, kierowniczej siły w walce z Rosją. Sięgał ten program początków szerszej działalności politycznej Piłsudskiego. Sformułowany został po raz pierwszy w memoriale złożonym przezeń rządowi japońskiemu podczas podróży do Tokio w roku 1904. Znajdujemy tu już wszystkie elementy późniejszej polityki Piłsudskiego: „Jedynie Polacy - głosił memoriał - potrafią doprowadzić wypadki do otwartej walki i pociągnąć za sobą resztę podbitych przez Rosję narodowości [...] Ta siła Polski i jej znaczenie wśród części składowych państwa rosyjskiego daje nam śmiałość stawiania sobie jako celu politycznego rozbicie państwa rosyjskiego na główne części składowe i usamowolnienie przemocą wcielonych w skład imperium krajów” (podkr. oryginału).[476] Wszystko to mogło nawet mieć pozory słuszności w chwili, gdy było pisane, a carat był „kolosem na glinianych nogach” i „więzieniem narodów”. Ale Piłsudski trwał przy tym programie właściwie przez całe życie, a próbował go urzeczywistniać o piętnaście lat i o całą epokę później - po największej z dotychczasowych wojen i największej z dotychczasowych rewolucji. Ten człowiek, rozmiłowany w historii, był bowiem obdarzony umysłowością na wskroś ahistoryczną. Nie miał poczucia kierunku rozwoju dziejowego ani odległości w czasie... Instruował więc Piłsudski podczas wojny a przed rewolucją rosyjską (w początkach 1917 roku)

swego wysłannika w Szwajcarii, Władysława Baranowskiego: „Przypominam, byście nie zapomnieli szukać jak najbliższych kontaktów z narodowościami Rosji i idźcie w tym kierunku jak najdalej, zaczynając od Litwinów aż za Kaukaz [...] Chcemy im walką naszą dopomóc do zrzucenia jarzma rosyjskiego...”[477] A po wojnie i po rewolucji rosyjskiej, w październiku 1919 roku, myślał dokładnie tak samo, tłumacząc posłowi brytyjskiemu w Warszawie, sir Percy Wyndhamowi, że „cel swój widzi w oderwaniu od Rosji wszystkich narodów, które by mogły stworzyć własną niezależność państwową.”[478] Przedstawicielom białej emigracji rosyjskiej w Paryżu, w osobach księcia Lwowa, Makłakowa i Sawinkowa, wyjaśnił, jak szeroko ten cel pojmuje: uznanie niezawisłości „nie tylko Litwy, Łotwy i Estonii, lecz rdzennie rosyjskich obwodów (obłasti) jak Don, Kubań, Terek, Syberia Wschodnia”.[479] Był to więc program całkowitego rozbioru państwa rosyjskiego, już nie tylko oderwania odeń innych narodowości, lecz pozbawienia go ziem rdzennie rosyjskich.

Ale była to dopiero połowa programu Piłsudskiego. Ideę prometejską uzupełnia idea federacyjna. Oderwane od Rosji kraje, graniczące z Polską, miały się znaleźć w orbicie polskiej hegemonii. A poprzez federację - w granicach Polski. W ten sposób w pustce, wytworzonej przez rozkład Rosji, powstałoby olbrzymie, stumilionowe prawie państwo federacyjne, sięgające od Bałtyku po Morze Czarne, rządzone z Warszawy przez dwadzieścia milionów Polaków. Co prawda dotkliwie obcięte na zachodzie... Próbował Piłsudski koncepcję tę narzucić Dmowskiemu, wysyłając do Paryża swych mężów zaufania: Sujkowskiego, Dłuskiego i Downarowicza. Zażądali, by delegacja polska na konferencję pokojową przyjęła „zasadę federacji”, ponieważ tylko ona może powieść do „ogromnej Polski strategicznej”, która by sięgała „za Dniepr i Dźwinę” i „broniła Europy, jak się dziś mówi, przeciwko bolszewikom”.[480] Dmowski odmówił. Ale Piłsudski pozostał przy swoim. Wysyłając ks. Eustachego Sapiehę na posła do Londynu, jako „główny cel jego pracy” określił „popieranie idei łączności wszystkich narodów i ludów, będących między nami a właściwą Rosją, nie z Rosją, a z Polską, naturalnie na podstawie federacji”.[481] Hasła federacji sam zresztą nigdy nie brał na serio. Było dlań jedynie „frazeologiczną formą” jak to trafnie określił Mackiewicz.[482] Czymś w rodzaju przynęty. Wyrażał się o federalizmie w sposób ironiczny i lekceważący. „Znasz moje pod tym względem poglądy - pisał do Wasilewskiego 8 kwietnia 1919 roku polegające na tym, że nie chcę być ani imperialistą, ani federalistą, dopóki nie mam możności mówienia w tych sprawach z jaką taką powagą - no i rewolwerem w kieszeni.”[483] Nikt nigdy nie chciał być imperialistą bez rewolweru w kieszeni. Ale nawet i wtedy wygodniej być federalistą. Rozumiał to Piłsudski: „Wobec tego, że na bożym świecie zaczyna zdaje się zwyciężać gadanina o braterstwie ludzi i narodów i doktrynki amerykańskie, przechylam się z miłą chęcią na stronę federalistów”.[484] Te „doktrynki amerykańskie” to była wilsonowska zasada samookreślenia narodów. Że zaś premierem i ministrem spraw zagranicznych Polski był wtedy Paderewski, który miał niejaki

wpływ na Wilsona, Piłsudski widział w formule federacyjnej środek zjednania amerykańskiego prezydenta dla swych planów wschodnich. Pisał do Wasilewskiego, który przebywał wtedy w Paryżu: „Chciałbym, byś mówił o tym możliwie często z Paderewskim, który jest wściekłym federalistą, ale człowiekiem o względnie słabym charakterze i bardzo się obawiam, że różne niecnoty imperialistyczne mogą często sprowadzić go z ciernistej ścieżki prowadzącej do raju federalistycznego.”[485] Ten drwiący ton nie opuszczał nigdy Piłsudskiego, gdy mówił o federalizmie w gronie zaufanych. A jednak brano ten federalizm poważnie! Socjaliści, którzy go popierali gorliwie - osobny to zresztą rozdział - i endecja, która go namiętnie zwalczała. „Nie wierzyły w to tylko ludy, którym federację proponowaliśmy” - stwierdza uczciwie Mackiewicz.[486] Ten znakomity pisarz i publicysta, ostatni polski monarchista, osobliwy stop anachronizmu z najtrzeźwiejszym na świat spojrzeniem - jak mało kto potrafił wniknąć w tok myślenia Piłsudskiego i odczytać jego intencje. On też bez trudu odkrył, że federalizm Piłsudskiego nie miał nic wspólnego z idealizmem „typu 1848 roku, który wyzwalał dla ideałów wolności inne ludy”. Rozumiał, że Piłsudski przyrzekając Ukrainę Ukraińcom myślał zawsze, że „to, co ukraińskie, ma być czasowo ukraińskie, a potem będzie polskie”, choć „ze zrozumiałych względów nikt tego nie mówił”. Że, wreszcie, cały program federacyjny brał się stąd, iż Piłsudski „wierzył, że państwa graniczące z Rosją, oswobodzone przez Polskę od Rosji, wpadną z łatwością pod wpływ Polski i że Polacy będą je mogli tak samo po pewnym czasie spolonizować, jak szlachta polska dawnej Rzeczypospolitej spolonizowała Litwę i Ruś”.[487] I tu właśnie myślenie Piłsudskiego przenosi się w czasy jagiellońskie. Nie w tradycjach demokracji polskiej z XIX wieku należy szukać rodowodu jego koncepcji - jak tego chcieli socjaliści, ani w niemieckich planach imperialistycznych „Mitteleuropy” - jak mniemał endek Głąbiński.[488] Piłsudski zapatrzony był we wzory znacznie dawniejsze. Widział mapę Europy oczyma człowieka siedemnastowiecznego. Rosja była wtedy w rozkładzie, a zagony polskie sięgały po Moskwę. Sam Piłsudski się do tego przyznawał, gdy mówił - jak pisze Mackiewicz - że chce „cofnąć koło historii” do „wieku XVII, tj. do czasów mocarstwowego stanowiska Polski”. „Subtelny włoski pisarz polityczny, hr. Sforza - przypomina Mackiewicz - nazywa Piłsudskiego dyktatorem anachronizmu”.[489] Teraz Rosja, jak wtedy, znowu była w rozkładzie, pogrążona w odmętach rewolucji i wojny domowej. Zdawało się Piłsudskiemu, że wróciły czasy samozwańców i wypraw Żółkiewskiego i Chodkiewicza na Moskwę. Śniły mu się znowu „sztandary polskie na Kremlu” i mówił na serio posłowi brytyjskiemu sir Horace Rumboldowi w grudniu 1919 roku: „Gdybym chciał, armia polska mogłaby sama pomaszerować wiosną na Moskwę...”[490] Uznał więc, że czas zacząć kręcić koło historii wstecz. Rewolucji bowiem nie rozumiał zupełnie. Była dlań tylko chaosem i destrukcją, ślepą anarchią zniszczenia. Nienawidził jej, ale bynajmniej nie życzył sobie zbyt szybkiego jej upadku. Jeszcze bowiem bardziej bał się tryumfu białych generałów, którzy „wspaniałomyślnie i szczerą miłością do Polski pałając, zapewniają, że Rosja nie omieszka dać Krajowi Przywiślańskiemu szerokiej autonomii”.[491] Ich zwycięstwo byłoby kresem niepodległości i wszystkich snów o potędze. Chciał więc Piłsudski, by wojna domowa w Rosji przedłużała się w nieskończoność. To tłumaczy pozorną niekonsekwencję jego polityki, że wojując z bolszewikami, unieruchomił swą armię, gdy rozpoczęła się wielka ofensywa Denikina przeciwko bolszewikom. Im dłużej bowiem trwała wojna domowa i chaos w Rosji, tym większe widział szanse urzeczywistnienia swych zamysłów.

Nie doceniał zupełnie dynamiki rewolucyjnej mas i nie zdawał sobie sprawy, do czego są zdolne, gdy czują, że zagrożone są ich rewolucyjne zdobycze. Nie przyszło mu w ogóle na myśl, że na tym właśnie porozbijali sobie głowy biali generałowie rosyjscy, i nie przeczuwał, że jego spotka to samo podczas wyprawy kijowskiej. O bolszewikach myślał i wyrażał się z pogardą, jako o sprawcach tego całego chaosu. Nie wierzył zresztą w trwałość ich władzy. O ich zdolnościach organizatorskich był najgorszego zdania. Ich umiejętności rządzenia i kierowania masami lekceważył. Że mają zdumiewający zmysł państwowotwórczy - nie wierzył. Gdyby dane mu było oglądać klęskę Hitlera w Rosji, doznałby najgłębszego wstrząsu w swym życiu. Był naprawdę i głęboko przeświadczony, że potrafi bolszewików „bić, bić, bić, jak, gdzie i kiedy zechce”. Choć więc ofiarowali mu pokój na świetnych warunkach, choć szli na daleko idące ustępstwa - odrzucił te propozycje ze wzgardą. Wielkich imperiów nie buduje się na kompromisach, lecz na podbojach. A Piłsudski myślał o bardzo wielkim imperium. Wierzył, że realizacja tych planów jest zupełnie możliwa. Uważał, że potrzeba mu na to bardzie niewiele: trochę broni i pieniędzy od Ententy, ludzi przecież było pod dostatkiem, w swój geniusz strategiczny wierzył ślepo. Jakiż inny wódz tak się wyrażał o sobie: „Wódz Naczelny, geniusz walki, wódz, który nie cofa się nigdy i gdy coś postanowi, idzie naprzód, wszystko na swej drodze druzgoce, zawsze ma na myśli zwycięstwo i zawsze zwycięża”?[492] Że kraj borykał się z nieopisanymi trudnościami, zaczynał dopiero goić rany czteroletniej wojny i zasklepiać blizny rozbiorowego trójpodziału - to była rzecz bez znaczenia. Sprawy gospodarcze nie zaprzątały go nigdy zbyt wiele, nie rozumiał ich. „Na przyszły rok - pisał jego wiceminister spraw zagranicznych pod koniec roku 1919 - Polska będzie jedną z większych potęg Europy i największą potęgą i decydującym czynnikiem na Bliskim Wschodzie”.[493] Przyszły rok miał zgotować dyktatorowi anachronizmu gorzką niespodziankę.

Izolacja

Piłsudski postanowił więc wojnę i cały rok 1919 upłynął pod znakiem walk na wschodzie. Front dzielił się na trzy odcinki: litewsko-białoruski na północy, wołyński w centrum i galicyjski na południu. Na froncie litewsko-białoruskim wojska polskie w szeregu kolejnych uderzeń zajmują Mińsk, Bobrujsk, Borysów, pod koniec roku osiągają linię rzek Dźwina, Berezyna i Ptycza, stają u wrót Połocka. Na pozostałych dwóch frontach wydarzenia mają przebieg bardziej skomplikowany. Zmieniają się tu nie tylko pozycje wojsk, ale i przeciwnicy. Na Wołyniu walczono więc najpierw z wojskami dyrektoriatu Ukrainy Naddnieprzańskiej, dowodzonymi przez atamana Petlurę. Rychło jednak Armia Czerwona spycha wojska Petlury na Podole i pojawia się przed liniami polskimi, by z kolei ustąpić pod naciskiem maszerujących z południa wojsk Armii Ochotniczej generała Denikina. Petlura proponuje Denikinowi współpracę przeciwko bolszewikom, spotyka się jednak z odmową. Denikin uderza na Petlurę i Piłsudski nosi się przez chwilę z zamiarem interwencji na korzyść Ukraińców. Ale Denikin ma za sobą rządy Francji i Anglii, które uzbroiły i sfinansowały jego armie. „W razie najmniejszego starcia z wojskami Denikina - ostrzega Paderewski telegraficznie z Paryża Piłsudskiego 23 września 1919 roku - stosunki nasze z Ententą będą zerwane.”[494] Piłsudski zachowuje więc neutralność. W końcu listopada armia Denikina nawiązuje styczność z wojskami polskimi na Wołyniu. Nie na długo wszakże. W grudniu Armia Czerwona przechodzi do kontrofensywy. Osiąga w niej niezwykłe sukcesy. Denikin, który znalazł się w odległości zaledwie 100 km od Moskwy, pobity na głowę, ucieka w panicznym odwrocie na południe. Pod koniec roku na froncie wołyńskim wojska polskie znajdują się znowu naprzeciw Armii Czerwonej. Walki zostają wznowione. Na froncie galicyjskim toczą się tymczasem ze zmiennym szczęściem walki między armią polską a wojskami galicyjskich Ukraińców. Tylko formalnie są one związane z dyrektoriatem Ukrainy Naddnieprzańskiej. Faktycznie dzieli je głęboki konflikt polityczny - tzw. rząd Ukrainy Zachodniej z Petruszewiczem na czele nie uznaje w praktyce politycznych ani wojskowych decyzji Petlury. Piłsudski podejmuje przeciw wojskom Petruszewicza dwie ofensywy. Pierwsza zatrzymuje się wskutek interwencji mocarstw Ententy, które nie uznają pretensji polskich do Lwowa i Galicji wschodniej, zastrzegając sobie prawo ustalenia wschodniej granicy. Po krótkotrwałym rozejmie następuje przeciwuderzenie Ukraińców. Druga ofensywa polska kończy się jednak w połowie lipca ostatecznym wyparciem ich za Zbrucz. Petruszewicz uchodzi do Wiednia, niedobitki jego wojsk podporządkowują się Petlurze. Ale wtedy właśnie Petlura, rozgromiony przez Denikina, cofa się ku liniom polskim. Zepchnięty w okolice Kamieńca Podolskiego, oddaje miasto w ręce polskie, a sam prosi o azyl. Dopiero klęska Denikina przywraca mu możliwości działania. W Chmielniku powstaje znowu biały rząd ukraiński atamana Mazepy, uznający zwierzchnictwo Petlury. Jego watahy zbrojne pod dowództwem atamana Omelianowicza-Pawlenki grasują na tyłach Armii Czerwonej, która obsadza cały front wołyński i galicyjski. Przebiega on w tym momencie wzdłuż rzek Uszyca i

Uborć. Cel wojny, którym Piłsudski legitymował się publicznie, został zatem właściwie osiągnięty. Określał go jako odrzucenie wojsk radzieckich „możliwie daleko od miejsc, gdzie się nowe życie wykluwało i wykluwa [...]. W roku więc 1919 zadania tego dokonałem. Odrzuciłem próby sowieckie tak daleko, że pracy odbudowy własnego życia [...] Sowiety nie były w stanie mącić i przeszkadzać”.[495] Dlaczego więc dalej wojna? Dlatego, że w rzeczywistości działania wojenne roku 1919 były dla Piłsudskiego tylko przygotowaniem podstaw wyjściowych do nowych, wielkich operacji, które zamierzył na rok 1920. Przeszły one do historii pod nazwą wyprawy kijowskiej, a w przekonaniu Piłsudskiego miały doprowadzić do ostatecznej realizacji jego planów wschodnich.

W końcu grudnia 1919 roku armia polska liczyła już 21 dywizji piechoty i 7 brygad kawalerii. Łącznie około 600 000 ludzi. Była to na owe czasy siła znaczna. Ale z uzbrojeniem i wyekwipowaniem było bardzo kiepsko. „Po prostu - pisał generał Kutrzeba - brakowało sprzętu, umundurowania, broni i amunicji.”[496] Za wszystko trzeba było płacić na Zachodzie w gotówce, po spekulacyjnych cenach. Zadłużenie zagraniczne Polski z tego tytułu już w październiku 1919 roku wynosiło około 6 miliardów marek polskich, czyli około ćwierć miliarda dolarów. „Wszystko to idzie na wyekwipowanie wojska - mówił w Sejmie minister skarbu, Leon Biliński. - Wojsko zaś jest, że się tak wyrażę, gołe i bose, nie ma ubrania ani butów...”[497] Wprawdzie rząd francuski troszczył się w pewnym stopniu o uzbrojenie swej sojuszniczki, ale stawiał w zamian warunki rujnujące wręcz gospodarkę polską. Ponieważ obowiązujący w Polsce system kontroli dewizowej nie dogadzał kupcom francuskim, Paryż zażądał zniesienia tzw. Centrali Dewiz, która ratowała markę polską przed załamaniem. Dopiął swego metodą zwykłego wymuszenia: „Francja - pisał minister Leon Biliński - wstrzymała z tego powodu wysyłkę zakupionych u niej dla walczącej w mrozie armii naszej mundurów i płaszczów!! [podkreślenia i wykrzykniki Bilińskiego]. Bo Francja kocha nas szczerze w polityce, ale w interesach nie zna żartów.”[498] Skutki zniesienia kontroli dewizowej były katastrofalne. „W nagrodę za walkę bohaterską, z powodu wydatków wojennych marka polska spadać będzie dalej na giełdach tych państw, za które się bijemy” - stwierdzał wiceminister Skrzyński w depeszy szyfrowej z Londynu w grudniu 1919 roku.[499] Miał więcej powodów do zmartwień. W Anglii traktowano sprawę zaopatrzenia armii polskiej w sposób wręcz upokarzający, bo radzono się obejrzeć za jałmużną. „Generał Carton de Wiart donosił w tej samej depeszy Skrzyński - mówił, że jakaś akcja humanitarna na rzecz żołnierzy polskich, lansowana przez nasze poselstwo w sferach towarzyskich, mogłaby mieć za rezultat pozyskanie ciepłych rzeczy, butów i tonażu na ich przewiezienie. Chodzi tu o byt lub niebyt naszego żołnierza na Wschodzie...” Chodziło o coś więcej - o byt lub niebyt całego kraju. Groziło całkowite załamanie gospodarki polskiej. Nie było czym palić pod kotłami fabryk i lokomotyw, nie było czym żywić robotników. Nie było zresztą samych kotłów i lokomotyw, ani wagonów, ani surowców, ani maszyn, ani dewiz. Życie gospodarcze ogarniał paraliż, a sfery rządzące - panika. Rząd alarmował premiera Paderewskiego, przebywającego w Paryżu, by starał się o pomoc za wszelką cenę. „Był u mnie wczoraj Wojciechowski - telegrafował 23 września 1919 roku do Paryża wiceminister Skrzyński -

i mówił mi, że nie gwarantuje za spokój w kraju, o ile nie dostaniemy węgla natychmiast, a więc ze Śląska Górnego lub z Niemiec. Jutro mają znowu stanąć dwie fabryki [...] Dalsze prowadzenie wojny z bolszewikami stanie się wkrótce zupełną niemożliwością, jeżeli nie dostaniemy ekwipunku, węgla i środków transportowych, a nie warto będzie tej wojny prowadzić, o ile nie dostaniemy surowców i nie wydostaniemy naszych maszyn wywiezionych do Niemiec, bo bez tego w Polsce anarchia, z którą walczymy na wschodzie, zapanuje na wewnątrz”.[500] Czarnymi barwami malował sytuację poseł brytyjski, sir Horace Rumbold. W początkach listopada telegrafował do lorda Curzona: „Lato było ciężkie i zbiory są nie tylko poniżej przeciętnych, ale bardzo spóźnione. Zanim się z tym uporano, przyszła zima o miesiąc wcześniejsza niż zazwyczaj i około 25 procent kartofli pozostało w ziemi. Marka polska nieustannie traci na wartości i nie sposób przewidzieć, kiedy jej spadek zostanie zahamowany. By finansować wojnę na wschodzie i konieczne zakupy za granicą, rząd polski nieustannie powiększa obieg pieniężny. Ceny wobec tego rosną. Brak taboru kolejowego uniemożliwia zaopatrzenie w węgiel. Zbieg tych wszystkich okoliczności sprawił, że sytuacja jest raczej ponura. By użyć wyrażenia, przypisywanego komuś z otoczenia Piłsudskiego, »wygląda na to, że rewolucja bolszewicka wybuchła nawet w niebie«.”[501] Piłsudski lekceważył jednak rewolucje i na ziemi, i w niebie...

We wrześniu 1919 roku, w najściślejszej tajemnicy, rozpoczęły się w Warszawie rokowania między Piłsudskim a misją atamana Petlury. Myśl o tym sojuszu kiełkowała od dawna w umyśle Piłsudskiego. Trudno określić ściśle, kiedy się zrodziła. Ale już w końcu maja 1919 roku nawiązane zostały pierwsze kontakty. Z polecenia Piłsudskiego oddział II Sztabu Generalnego wysyła swego oficera, Jana Zagłobę-Mazurkiewicza, w przebraniu jeńca ukraińskiego do kwatery Petlury w Czarnym Ostrogu. „Od tego czasu - pisze Kutrzeba - trwają układy i wymiana myśli”.[502] W sierpniu musiały one być dość daleko zaawansowane, skoro Piłsudski poleca wydzielić jeńców ukraińskich z obozów ogólnych i traktować ich na specjalnych prawach. Na raport generała Listowskiego, sugerujący utworzenie armii ukraińskiej, odpowiada Piłsudski pozytywnie, stwierdzając, że „jedynie przez restytucję Ukrainy Polska może być zabezpieczona od Wschodu”. Zaleca jednak zachowanie ścisłej tajemnicy, ze względu na mocarstwa Ententy, którym nie należy ujawniać planów ukraińskich. Wolał ich jednak nie ujawniać również i w kraju. Nie miał pojęcia o układach z Petlurą nie tylko Sejm, ale nawet rząd! O wszystkim decydował wyłącznie i potajemnie Piłsudski. Rokowania zresztą przeciągały się ze względu na opory stawiane przez Ukraińców galicyjskich. Domagali się oni Galicji wschodniej ze Lwowem aż po San. Petlura był bardziej ugodowy. Wyrzekał się ziem zachodnio-ukraińskich aż po Zbrucz. Tymczasem w lutym 1920 roku proklamowana została w Kijowie Ukraińska Republika Rad. Rząd jej, na którego czele stanął Chrystian Rakowski, zaproponował Polsce rokowania pokojowe. Piłsudski odmówił. Pertraktacje z Petlurą dobiegały końca i uwieńczone zostały podpisaniem umowy politycznej i konwencji wojskowej. Polska uznawała „niepodległość Ukrainy”, Petlurę uznawała za „naczelnika państwa”, a jego rząd za jedyną reprezentację Ukrainy. Zawierała z nim sojusz przeciwko bolszewikom, zobowiązując się wystawić i uzbroić własnym kosztem „armię ukraińską”, zawojować Ukrainę i przekazać władzę nad nią Petlurze. Wszystko to bez wiedzy rządu, Sejmu i opinii publicznej. Dopiero pod koniec kwietnia wieści o tych układach zaczęły przeciekać na zewnątrz.

Kim był ten nowy sojusznik odrodzonej Rzeczypospolitej? Piłsudczycy obwołali go bohaterem. Ale świat był na ogół odmiennego zdania. Konserwatywny i nader w słowach oględny Kurier Warszawski uważał go za jednego z „współczesnych watażków, grasujących po Ukrainie” i określał mianem „pospolitego awanturnika i herszta bandyckiego”, który był „podtrzymywany jawnie i otwarcie przez uchodzące z Ukrainy wojska niemieckie”.[503] Dziennik stawiał przy tym serię ambarasujących pytań: „Radzi byśmy bardzo wiedzieć, kogo reprezentuje Petlura, gdzie jest obecnie terytorium jego państwa, jaka jest naprawdę jego »armia«, na jakich elementach oparty jest »rząd« ukraiński i kto tego rządu słucha?”[504] Zachód żywił te same wątpliwości. „Awanturnik” - pisał o Petlurze poseł włoski w Warszawie, Tomassini. Ostrzegał wiceminister Skrzyński w telegramie z Londynu: „Niemożliwym jest dla rządu polskiego siadać przy jednym stole z rządem »Taryby« lub Petlury - bylibyśmy więcej prestige’u stracili, niż korzyści zyskali”. Skrzyński oceniał też prawidłowo wartość tego sojuszu: „Z Petlurą, który by się nie wyrzekał Galicji wschodniej, nie możemy mówić, Petlura, który się jej wyrzeka, traci zaufanie trzech czwartych swego wojska, co się teraz stało”.[505] Bolszewicy określali Petlurę krótko: bandyta. Ta wyjątkowa zbieżność poglądów Wschodu i Zachodu nie zniechęciła jednak Piłsudskiego. W tej samej sferze szukał sobie dalszych sojuszników. „Zalążek narodowej armii białoruskiej” tworzyć polecił generałowi Bułak-Bałachowiczowi. Jeżeli Petlura był awanturnikiem i bandytą, to Bułak-Bałachowicz zwyczajnym zbirem i mordercą. Echa jego działalności przez dwa następne lata rozbrzmiewały w interpelacjach poselskich w polskim Sejmie. Mowa w nich była o „gwałtach i morderstwach popełnianych przez wojska generała Bułak-Bałachowicza na ludności żydowskiej”, a załączone dokumenty obejmowały długie listy pomordowanych, nazwiska tysięcy rannych i pobitych, setek zgwałconych kobiet. Zdarzało się, że oficerowie polscy z rewolwerami w ręku i księża katoliccy z krucyfiksami próbowali osłaniać ludność miast i miasteczek przed rozbestwioną hordą Bałachowicza, która mogła iść w zawody chyba tylko z brygadą Dirlewangera z czasów powstania warszawskiego. Interpelacja Polskiej Partii Socjalistycznej z dnia 1 marca 1921 roku oskarżała Bałachowicza wprost o szereg „morderstw osobiście popełnionych” i kończyła się stwierdzeniem, że „jeśli fakty te są tylko w części prawdziwe, powinny zaprowadzić generała Bułak-Bałachowicza pod szubienicę”. Szukając dalszych sojuszników, zwrócił się Piłsudski ku emigracji rosyjskiej. Jego niechęć do Denikina nie wypływała przecież z zasadniczego sprzeciwu wobec kontrrewolucjonistów rosyjskich. Nigdy nie miał takich skrupułów. Przeciwnie. Na terenie Polski formowane były ochotnicze oddziały, złożone z dawnych carskich oficerów. Był czas, kiedy i z Denikinem próbował nawiązać współpracę i wysłał do jego kwatery generała Karnickiego w charakterze łącznika. W tym okresie rząd brytyjski prowadził jeszcze politykę popierania zbrojnej interwencji w Rosji i jego specjalny ambasador, Halford J. Mackinder, objeżdżał Europę wschodnią, by zjednać tamtejsze rządy dla idei współdziałania z Denikinem. Wśród dyrektyw, które otrzymał Mackinder, figurowało również polecenie: „Powinien Pan uczynić wszystko, by zadzierzgnąć przyjaźń między generałem Denikinem a rządem polskim”.[506] 10 grudnia 1919 roku Mackinder w towarzystwie generała Keyesa przybył do Warszawy, gdzie przeprowadził szereg rozmów z Piłsudskim i Paderewskim. Piłsudski odniósł się do propozycji brytyjskich z rezerwą. Nie odmawiał wręcz, ale nie zobowiązywał się do niczego. W końcu

zgodził się na konferencję z przedstawicielami Denikina - w nieokreślonym bliżej terminie. W toku rozmów zarysowały się jednak wyraźne różnice w pojmowaniu celów wojny z bolszewikami. Zarówno między Piłsudskim a mocarstwami Ententy - o czym będzie jeszcze mowa - jak i Piłsudskim a Denikinem i innymi „białymi” generałami. Kołczak, Denikin, Judenicz, a potem Wrangel - wodzowie kontrrewolucyjnych armii rosyjskich walczyli bowiem o restaurację „jednolitej i niepodzielnej Rosji” w granicach przedwojennych. Piłsudski natomiast pragnął wyzyskać wojnę domową w Rosji, by rozbić ją na kilka a nawet kilkanaście niezależnych państewek. „Biali” generałowie nawet słyszeć nie chcieli o niepodległej Polsce czy Finlandii, godzili się jedynie doraźnie współpracować z niektórymi „rządami krajów pogranicznych” - jak je pogardliwie nazywali - w celu obalenia bolszewików.[507] Nie skrywali bynajmniej, że potem zamierzają rozprawić się i z tymi „buntownikami”. Podobne stanowisko zajmowali reprezentanci polityczni „białej” Rosji w Paryżu: Makłakow, Sazonow, książę Lwow. Sazonow zwłaszcza, były minister spraw zagranicznych, był nieprzejednanym wrogiem niepodległości krajów, wchodzących w skład imperium rosyjskiego. Gotów był co najwyżej niektórym z nich - jak Polska i Finlandia - przyznać „autonomię”. Denikin, pod silnym naciskiem Paryża i Londynu, zdobył się w końcu na dwuznaczną i nie wiążącą formułę o „uznaniu de facto niezależności rządów pogranicznych, które prowadzą walkę przeciwko bolszewikom” i złożył to oświadczenie nie sam, lecz przez usta jednego ze swych „ministrów”. Wyraźnego uznania niepodległości Polski odmówił, zasłaniając się brakiem kompetencji. Piłsudski nie mógł mieć zatem najmniejszych wątpliwości, jaki los zgotowaliby Polsce „biali” generałowie, gdyby kiedyś rzeczywiście zasiedli na Kremlu. Gdy więc Mackinder próbuje go nakłonić do sojuszu z Denikinem, Piłsudski, nie chcąc otwarcie narazić się Wielkiej Brytanii, udziela odpowiedzi wymijających, nie daje wyraźnych przyrzeczeń, gra na zwłokę. Ostrzega przy tym Anglików, by nie liczyli zbyt na Denikina, który, jego zdaniem, nie sprosta bolszewikom. Stara się natomiast przekonać swych rozmówców brytyjskich, że tylko on sam, bez pomocy Denikina, potrafi rozgromić Czerwoną Armią. I pragnie zjednać Anglię dla swych własnych planów. Wiceminister Skrzyński toczy na ten temat długie rozmowy z posłem brytyjskim w Warszawie, sir Horace Rumboldem. Rozwija „ideę ścisłej współpracy z rządem brytyjskim w kwestii rosyjskiej”, wyraża pogląd, że „po obaleniu bolszewików stronnictwo antyrewolucyjne będzie potrzebowało pomocy przy reorganizacji Rosji” i że „Polska z racji swego położenia geograficznego i dawnych związków z Rosją jest dokładnie obznajmiona z mentalnością, charakterem i potrzebami rosyjskimi”, dzięki czemu jest szczególnie powołana do „odegrania roli przy reorganizacji Rosji”. Dlatego Skrzyński uważa, że „współpraca Wielkiej Brytanii i Polski jest niezbędna dla przyszłego dzieła reorganizacji Rosji” i proponuje poufne rokowania w tej sprawie. Skrzyński nie jest odosobniony, bo poseł Rumbold informuje Foreign Office, że „wyżsi urzędnicy rządu polskiego i inni wybitni Polacy” wciąż podkreślają konieczność współpracy polsko-brytyjskiej przy „porządkowaniu Rosji” i dlatego „widzieliby chętnie zakładanie w Polsce brytyjskich przedsiębiorstw lub ich filii”, gdyż w ten sposób „przedsiębiorcy brytyjscy przygotowują sobie dogodną odskocznię (stepping stone) do działalności w Rosji”.[508] Propozycje te nie wzbudziły entuzjazmu u brytyjskich dyplomatów. W polityce brytyjskiej szykował się zresztą za sprawą Lloyd George’a drastyczny zwrot, który za kilka tygodni zaskoczy zupełnie Warszawę. A klęska Denikina przekreśliła misję Mackindera. Piłsudski, który w pewnej mierze sam przyczynił się do niepowodzeń Denikina, wstrzymując swą własną ofensywę, gdy tamten zbliżał się do bram Moskwy, zapragnął wyzyskać moment klęski „białych” dla własnych celów. Szukał bowiem wśród emigracji rosyjskiej ludzi gotowych do

współpracy na warunkach, które on podyktuje. I znalazł. W styczniu 1920 roku zjawili się w Warszawie dwaj przedstawiciele emigracyjnej Rady Politycznej w Paryżu - Mikołaj Czajkowski i Borys Sawinkow. Sawinkow był jedną z najbardziej dwuznacznych postaci tej emigracji. Uważał się za „demokratę” i „socjalistę”, ale współdziałał z najreakcyjniejszymi generałami carskimi i czarnosecinnymi organizacjami kontrrewolucyjnymi. Piłsudski sprezentował Sawinkowowi dwa plany - większy i mniejszy. Większy polegać miał na utworzeniu antybolszewickiego sojuszu wszystkich narodowości, wchodzących w skład imperium rosyjskiego. Mniejszy obejmować miał jedynie układ między Polską a „białą” Rosją. Sawinkow zgodził się przedstawić te plany swym mocodawcom w Paryżu. Emigracja rosyjska nie była już tak pewna siebie jak wtedy, gdy Kołczak, Judenicz i Denikin znajdowali się u szczytu powodzenia i łaskawie godzili się na przyznanie „Krajowi Nadwiślańskiemu szerokiej autonomii”. „Wśród zwolenników akcji antybolszewickiej - telegrafował jeszcze w listopadzie 1919 roku poseł Eustachy Sapieha z Londynu - przygnębienie wywołuje wiadomość, że większa część armii Kołczaka przeszła do bolszewików [...] Antybolszewicy rosyjscy są bardzo przygnębieni, zmuszeni do wszelkich koncesji i dlatego sądzę, że w razie zwrócenia się ich do Polski, możemy stawiać jak najdalej idące warunki”.[509] Klęska Denikina musiała te nastroje przygnębienia jeszcze bardziej pogłębić. Na to właśnie liczył Piłsudski. I mocodawcy Sawinkowa gotowi byli rzeczywiście przystąpić do rozmów. Ale rychło mieli się przekonać, do czego zmierza Piłsudski. W lutym przybył do Paryża jego specjalny wysłannik, podpułkownik Karol Wędziagolski, i poinformował Sawinkowa, Makłakowa i ks. Lwowa o zamysłach Piłsudskiego. Zakomunikował im, że Piłsudski nosi się z zamiarem przedstawienia bolszewikom propozycji pokojowych, w których zażąda dla Polski granicy z roku 1772, a prócz tego domagać się będzie uznania niepodległości Ukrainy, Łotwy, Litwy, Estonii, republik zakaukaskich oraz wszystkich nowych tworów państwowych, powstających na gruzach imperium rosyjskiego, nie wyłączając „rdzennie rosyjskich obszarów” jak Don, Kubań, Terek i Syberia Wschodnia. Piłsudski uważa bowiem, że na takie warunki bolszewicy się nie zgodzą, a wtedy „będzie zmuszony do walki z bolszewikami w najbliższej przyszłości.”[510] Ale na takie warunki zgodzić się nie mogli nie tylko bolszewicy, lecz żadna rosyjska grupa polityczna, która nie chciała uchodzić w oczach narodu rosyjskiego za pospolitych zdrajców, renegatów i sprzedawczyków. Nawet ta zgnębiona klęską emigracja rosyjska w Paryżu, zdeprawowana i skorumpowana, gotowa podpisywać z diabłem cyrograf za cenę pomocy przeciwko bolszewikom, nie mogła pójść na współpracę z Piłsudskim na takich warunkach, bo zaakceptowanie ich oznaczałoby po prostu śmierć polityczną, natychmiastową a haniebną. Na placu pozostał tylko - Sawinkow. Przybył do Warszawy i utworzył tu Komitet Polityczny, złożony z odpadków wszystkich ugrupowań emigracyjnych - od skrajnej prawicy monarchistycznej po socjal-rewolucjonistów. Zamierzał pod patronatem tego Komitetu tworzyć nową armię ochotniczą. Ale Komitet żarł się bez końca, a do armii brakło ochotników. Walczyć o obalenie bolszewików, by w rezultacie otrzymać strzęp rozszarpanej rozbiorami Rosji - na to nie było amatorów, poza pospolitymi opryszkami. Garść takich opryszków zaciągnęła się pod znaki Sawinkowa. Taki był ten trzeci sojusznik Piłsudskiego. Z Petlurą więc, Bułak-Bałachowiczem i Sawinkowem przystępował do realizacji swych planów.

A moment nie mógł być bardziej nie sprzyjający.

W chwili bowiem gdy Piłsudski gotował się do wyprawy, dokonywała się dość istotna zmiana w taktyce mocarstw Ententy wobec Rosji. Plany wschodnie Piłsudskiego kolidowały zresztą od początku z rosyjską polityką ówczesnej wielkiej czwórki - Anglii, Francji, Włoch i Stanów Zjednoczonych. Wszystkie cztery mocarstwa dążyły do obalenia władzy radzieckiej i popierały wszelkie formy kontrrewolucji i interwencji. Ale nie czyniły tego w zamiarze dokonania rozbioru Rosji. Przeciwnie. Pragnęły przywrócenia „ładu i porządku”, by Rosja jak najprędzej powrócić mogła do swej dawnej roli na arenie międzynarodowej. Godzono się jedynie na niezawisłość Polski i Finlandii. Jedna tylko Anglia gotowa była uznać ponadto odrębność państw bałtyckich i republik zakaukaskich, ale dalszemu rozdrabnianiu Rosji była przeciwna. Francja, która widziała w białej Rosji sojusznika przeciwko Niemcom, broniła gorąco integralności terytorialnej państwa rosyjskiego. Jej polityka rosyjska kształtowała się zresztą pod bezpośrednim wpływem białej emigracji, a były carski dyplomata Sazonow miał na Quai d’Orsay więcej do powiedzenia niż niejeden francuski minister. Francja popierała Polskę, którą zaliczała do swej strefy wpływów i traktowała jak satelitę, ale nie chciała słyszeć o „niepodległej Ukrainie” ani o żadnych mrzonkach federacyjnych i planach rozbioru Rosji. Włochy były równie negatywnie usposobione wobec polskich aspiracji terytorialnych na wschodzie. A Stany Zjednoczone, wierząc w rychły upadek bolszewików, wzdragały się uznać niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii aż do roku 1923. W sierpniu 1919 roku zajęły w sprawie rosyjskiej oficjalne stanowisko całkowicie sprzeczne z zamysłami Piłsudskiego. Kurier Warszawski skomentował postawę mocarstw Ententy jako „ostrzeżenie pod adresem Polski, aby zwycięstwa swego nie nadużywała dla swojej wyprawy na wschód, gdyż wszystkie już wielkie mocarstwa nie pozwolą na podział Rosji”.[511] Pogląd Ententy na sprawę polskich granic wschodnich znalazł wyraz w uchwale międzysojuszniczej Rady Najwyższej z dnia 8 grudnia 1919 roku. Wykreślała ona linię graniczną, która otrzymała później nazwę linii Curzona. Była to w zasadzie etnograficzna granica Polski i biegła mniej więcej wzdłuż obecnej granicy polsko-radzieckiej (która jest zresztą korzystniejsza dla Polski). Nie przeszkadzało to, oczywiście, mocarstwom Ententy inicjować, organizować, popierać i finansować wojen przeciwko Rosji Radzieckiej i hamować wszelkimi sposobami tendencji pokojowych. Ale na przełomie lat 1919-1920 sytuacja uległa dość istotnej zmianie. Scharakteryzował ją polskiemu ministrowi spraw zagranicznych, Stanisławowi Patkowi, premier brytyjski Lloyd George w długiej rozmowie, która odbyła się w Londynie dnia 26 stycznia 1920 roku. „Sześć miesięcy temu - mówił Lloyd George - rozwijał się wielki, koncentryczny ruch przeciwko bolszewizmowi, obejmujący Kołczaka, Denikina, Polskę, kraje bałtyckie, Finlandię i Anglików w Archangielsku. Polska była wtedy tylko ogniwem skombinowanego ruchu, naciskającego bolszewików ze wszystkich stron. Dziś natomiast Polska jest samotna. Anglicy wycofali się z Rosji. Kołczak znikł. Denikin został rozbity. Estonia zawarła rozejm, Łotwa zamierza pójść niezwłocznie tą samą drogą. Powstało więc oczywiste ryzyko, że Polska znajdzie się sama w obliczu koncentracji bolszewików.” Wniosek? „Premier - głosił stenogram rozmowy - oświadczył, że jakkolwiek nie jest sprawą Wielkiej Brytanii udzielać wskazówek Polsce, która musi wziąć całkowitą odpowiedzialność za wybór między pokojem a wojną, to jednak premier brytyjski na pewno nie doradza wojny”.[512]

Rząd francuski głosił nadal tezę: „nie tylko nie zawrzemy pokoju z rządem Sowietów, ale nawet nie będziemy z nimi rokować” i proklamował „otoczenie Rosji bolszewickiej drutem kolczastym”. Ale polityka ta nie przewidywała chwilowo wypraw zbrojnych przeciwko Rosji, w przeświadczeniu, że stworzony wokół niej „kordon sanitarny” wygłodzi rewolucję i zmusi bolszewików do kapitulacji. Polska miała w tym kordonie wyznaczone miejsce. „Polska - mówił Clemenceau - stoi czujnie na straży z tej strony. Armia jej liczy 500 000 żołnierzy”. Niechaj więc Polska trwa w wojnie z bolszewikami. Ale niechaj unika ryzyka awantury. Rząd francuski wielokrotnie próbował oddziaływać w tym kierunku na rząd polski. W wiele miesięcy później, po klęsce kijowskiej, marszałek Foch ujawnił to publicznie w swym oświadczeniu na łamach Le Matin z dnia 10 lipca 1920 roku: „Co jest rzeczą godną pożałowania po stronie polskiej, to to, że do tego stopnia zaniechano rozwagi wbrew radom, które dawałem wielokrotnie i które były przesłane telegraficznie przez rząd francuski do Warszawy [...] Należało trzymać się w defensywie [...] a nie puszczać na awanturę [et non pas courir les aventures].”[513] Przeciwna więc była wyprawie nawet Francja. Tak dopełniła się całkowita izolacja Polski. Jedyny efekt polityczny, jaki Piłsudski i piłsudczycy potrafili zawsze w sposób niezawodny osiągnąć. Ale wciąż jeszcze było wyjście z sytuacji: przyjęcie radzieckich propozycji pokojowych. Oficjalnie i nieoficjalnie składane były one Polsce przez cały rok 1919 i początek 1920.

Pokój czy wojna?

Że problem stosunków polsko-rosyjskich jest wyjątkowo trudny i drażliwy, rozumiano w Moskwie bardzo dobrze. Nikt lepiej nie zdawał sobie z tego sprawy niż Lenin. „Polityka Polski mówił w kwietniu 1917 roku - jest wskutek długotrwałego ucisku ze strony Rosji polityką w pełni narodową i cały naród polski przesiąknięty jest na wskroś jedną myślą o zemście nad Moskalami. Nikt tak nie uciskał Polaków, jak naród rosyjski. Naród rosyjski był w rękach carów katem polskiej wolności”.[514] Lenin rozumiał płynące stąd niebezpieczeństwo. Urazy antyrosyjskie mogły być z łatwością wyzyskane przez reakcyjnych polityków polskich i obrócone przeciwko polskim masom pracującym, przeciwko demokracji i rewolucji. Podchodził też do sprawy polskiej z niezwykłą ostrożnością. I w żadną chyba inną nie włożył tyle wysiłku, co w sprawę porozumienia i pokoju z Polską. Krytykował surowo te odłamy ruchu rewolucyjnego, które sprzeciwiały się niepodległości Polski. Przeprowadził uchwałę o przekreśleniu traktatów rozbiorowych. Nakazał zwrócenie Polsce wszelkich dzieł sztuki i zabytków kultury narodowej, zagrabionych za caratu. Godził się na granice wybiegające daleko na wschód poza obszar etnograficzny Polski. „Nie chcemy wojny o granicę terytorialną - mówił 1 marca 1920 roku - pragniemy bowiem przekreślić tę przeklętą przeszłość, kiedy każdego Wielkorusa uważano za ciemięzcę”.[515] Każdy krok polityki radzieckiej podyktowany był wyraźnym dążeniem do rozładowania kompleksu antyrosyjskiego w społeczeństwie polskim. Nieprzerwanie - na drodze oficjalnej i nieoficjalnej - szukała Rosja Radziecka porozumienia z Polską i pokoju. W maju 1919 roku podjął te usiłowania Julian Marchlewski. Zrazu prowadził w Warszawie rozmowy prywatne w kręgu lewicy, próbował nawet za pośrednictwem wiceministra spraw wewnętrznych, Józefa Beka, dotrzeć do kół bliskich Piłsudskiemu. Wszędzie, gdzie dotarł, ostrzegał przed skutkami zwycięstwa białych generałów rosyjskich, które byłoby grobem niepodległości Polski, i nakłaniał do porozumienia z rewolucyjną Rosją. W lipcu wznowił rozmowy w charakterze pełnomocnika Rosyjskiego Czerwonego Krzyża. W Białowieży spotkał się z przedstawicielem Polskiego Czerwonego Krzyża, hr. Stanisławem M. Kossakowskim. Oficjalnie przedmiotem rokowań była sprawa zabytków, uchodźców i zakładników. W rzeczywistości Marchlewski upoważniony był do prowadzenia rozmów na wszelkie tematy polityczne. Taki charakter miały też rozmowy, które podjął Marchlewski w czasie trzeciej wizyty w Polsce, w październiku 1919 roku, w Mikaszewiczach. Obok hr. Kossakowskiego uczestniczył w nich ze strony polskiej osobisty pełnomocnik Piłsudskiego, Ignacy Boerner. Przebieg tych rozmów jest dostatecznie znany[516]. Potwierdza on w pełni pokojowe dążenia strony radzieckiej i przeciwne im dążenia Piłsudskiego. Hr. Kossakowski, który był obserwatorem bystrym, wytworzył sobie zupełnie jasny obraz sytuacji. „Skład delegacji nasuwa przypuszczenie - notował w swym dzienniku osobistym - że rząd sowiecki za wszelką cenę pragnąc zawarcia pokoju z Polską absolutnie nie wierzy w możność nawiązania z nią teraz pertraktacji”. Marchlewski jednak nie tracił wiary w możliwość porozumienia. „W rozmowie prywatnej - ciągnie Kossakowski - Marchlewski zapewnił mnie, że kwestie terytorialne w sporze nie istnieją i Polska otrzyma, co będzie chciała”.[517]

Kossakowski przytacza motywy, którymi powodują się bolszewicy: „Lenin, Dzierżyński czy Trocki jednakowo - jak twierdzi Marchlewski - pragną przez zakończenie wojny móc przejść do pracy organizacyjno-twórczej i móc znieść czerezwyczajkę...”[518] Nawiasem mówiąc, słowa Marchlewskiego znalazły wkrótce potwierdzenie w faktach. W styczniu 1920 roku rząd radziecki zniósł karę śmierci, ograniczył uprawnienia Czeka i przystąpił do redukcji sił zbrojnych. Kossakowski jest przeświadczony: „Słowem, mam zupełnie wyraźne przekonanie, że bolszewicy pragną z Polską pokoju za wszelką cenę...”[519] Rzecz znamienna, że podobny pogląd na sytuację znajdujemy w raporcie człowieka, który patrzył na te sprawy z zupełnie innego punktu widzenia, a z przekonań zaliczał się do zdecydowanych wrogów rewolucji. Wysłannik Wilsona, gen. F. J. Kernan, informował prezydenta Stanów Zjednoczonych w dniu 11 kwietnia 1919 roku, że wojskowe kroki Polski są następstwem „wybuchu szaleństwa nacjonalistycznego”, gdyż „choć wszyscy w Polsce mówią o agresji bolszewickiej przeciwko Polsce, nie mogłem nigdzie znaleźć żadnych dowodów tej agresji [...] Nikt nie atakuje dziś Polski. Wręcz przeciwnie”.[520] Rozmowy mikaszewickie nie dały wyniku. Jedynym ich pozytywnym rezultatem była „tajna instrukcja”, która - jak poinformował Kossakowskiego płk Władysław Sikorski - zalecała „nie rozbijać bolszewików na korzyść Denikina”. Z polecenia Piłsudskiego Boerner pertraktacje zerwał. Dają nam one jednak sposobność wniknięcia na chwilę w sposób politycznego myślenia Piłsudskiego. Oto, co mówił wtedy Kossakowskiemu: „Zarówno bolszewikom jak i Denikinowi jedno jest tylko do powiedzenia - jesteśmy potęgą, a wyście trupy [...] Jeżeli gdziekolwiek i kiedykolwiek was nie biję, to nie dlatego, że wy nie chcecie, ale dlatego, że ja nie chcę. Lekceważę, pogardzam wami...” O rokowaniach z Marchlewskim: „Nie, nie rokowałem, tylko mówiłem im rzeczy przykre [...] Kazałem im zrozumieć, że powinni stać się wobec nas pokorni i żebrzący”.[521] „Szaleństwo nacjonalistyczne”, które zaobserwował amerykański generał, spływało więc na Polskę prosto z Belwederu. Kossakowski opuszczał siedzibę naczelnika państwa w głębokiej rozterce: „Pogarda i lekceważenie zarówno bolszewików, jak też i Denikina, czyli całej Rosji... Czy można mieć program polityczny, redukujący się do słów »pogarda i lekceważenie«? Czy w rzeczywistości nic więcej od Rosji nie potrzebujemy jak tylko zwrotu zakładników i zabytków? A granice? A... pokój?”[522] Odpowiada na to pytanie gen. Kutrzeba: Piłsudski „odrzucał pertraktacje o pokój z Sowietami a przygotowywał się do walnej rozprawy zbrojnej na wiosnę 1920 roku”.[523]

Rząd radziecki wciąż jeszcze nie dawał za wygraną. Skoro jednak rozmowy poufne okazały się bezowocne, postanowił przenieść sprawę na forum dyplomatyczne i oficjalne. Sposobność nadarzyła się wkrótce. Dnia 28 listopada 1919 roku wiceminister spraw zagranicznych, Władysław Skrzyński, odpowiadając na interpelację posła Feliksa Perla i towarzyszy z dnia 7 października zapytujących, „czy prawdą jest, że rząd Sowietów zwrócił się do Polski z propozycjami pokojowymi”, oświadczył, że Rosja grozi Polsce najazdem, a z propozycjami pokojowymi nigdy

nie występowała. Biorąc tę wypowiedź polskiego ministra za punkt wyjścia, rząd radziecki w depeszy iskrowej Cziczerina z dnia 22 grudnia wyraził zdziwienie, że opinia polska wprowadzana jest w błąd, i zaproponował raz jeszcze wszczęcie niezwłocznie pertraktacji pokojowych. Prosił też rząd polski o wskazanie miejsca i daty rokowań. W Warszawie tymczasem znalazł się u władzy, po ustąpieniu Paderewskiego, nowy gabinet Leopolda Skulskiego, znacznie bardziej powolny Piłsudskiemu. Tekę ministra spraw zagranicznych objął Stanisław Patek. Było to jednoznaczne z osobistym kierownictwem Piłsudskiego w tym resorcie. Z jego polecenia Patek zataił notę Cziczerina nawet przed rządem. Dopiero dnia 5 stycznia Rada Ministrów dowiedziała się o niej, z zastrzeżeniem absolutnej tajemnicy. Ale 8 stycznia sprawa wyszła na jaw, dzięki interpelacji Daszyńskiego w Sejmie. Wzywała ona rząd, aby „propozycję tę bezzwłocznie ogłosił oraz powiadomił Izbę, czy i jaką na tę propozycję dał odpowiedź”. Równocześnie rząd radziecki, zorientowawszy się w taktyce przemilczania, stosowanej przez rząd polski, postanowił nadać swym propozycjom jak najszerszy rozgłos. Dnia 28 stycznia 1920 roku Rada Komisarzy Ludowych ogłasza uroczystą deklarację zwróconą do rządu i narodu polskiego. Rzadki to w dziejach dyplomacji dokument. Zwycięska rewolucja, uporawszy się dopiero co z interwencją i kontrrewolucją, zwracała się do narodu polskiego o pokój i przyjaźń. Kto wie, jak ułożyłyby się stosunki między obu krajami w następnym dwudziestoleciu, gdyby ta deklaracja stała się ich podstawą, a cień wyprawy kijowskiej i bitwy warszawskiej nigdy nad nimi nie zaciążył... Uznając „bez żadnych zastrzeżeń niepodległość i suwerenność Rzeczypospolitej Polskiej”, deklaracja podtrzymywała propozycje pokojowe z 22 grudnia 1919 roku. Rząd radziecki zobowiązywał się nie przekraczać linii, przebiegającej wzdłuż Dryssy i Dźwiny przez Połock, Borysów i dalej wzdłuż Ptyczy, a potem przez Cudnów, Piławę i Bar. Odpowiadało to mniej więcej aktualnej linii frontu. Deklaracja stwierdzała ponadto, że „rząd radziecki nie zawarł ani z Niemcami, ani z żadnym innym państwem żadnego traktatu, który by zwracał się bezpośrednio lub pośrednio przeciwko Polsce”, i wyrażała przekonanie, że „o ile chodzi o realne interesy Polski i Rosji - nie ma żadnej takiej kwestii, czy to terytorialnej, czy ekonomicznej, czy innej, która by nie mogła być załatwiona na drodze pokojowej przy pomocy wzajemnych pertraktacji, ustępstw i porozumień”. Teraz rząd polski dłużej milczeć nie mógł. Opinia kraju - niezależnie od różnic, które występowały tu pierwej - zaczynała coraz donośniej domagać się pokoju. Nikt już nie rozumiał sensu ani celu dalszego prowadzenia wojny, skoro wojska polskie zaszły tak daleko na wschód, a rząd radziecki zobowiązywał się osiągniętej przez nie linii nie przekraczać. „Społeczeństwo przyznaje najbardziej sanacyjny z historyków polskich - zmęczone sześcioletnią wojną pragnęło pokoju [...] w przytłaczającej swej większości stanowiska Piłsudskiego nie rozumiało i dlatego przeważnie było mu przeciwne [...] uważało, że ambicje terytorialne Polski zostały już w pełni zaspokojone i że dalsze trwanie wojny staje się bezcelowe...”[524] Ale wskutek tego właśnie „w ówczesnej sytuacji nie mógł jednak Piłsudski odrzucić propozycji Moskwy w krótkiej drodze”. Rozpoczęła się więc gra, która stanowi jeden z najbardziej kompromitujących epizodów w dziejach dyplomacji polskiej, a która przeszła do historii pod mianem „sporu o Borysów”. Dnia 27 marca minister Patek odpowiedział na notę radziecką. „Odpowiedzią tą pokierował -

stwierdza ten sam historyk - i sprawę całą mocno w ręku trzymał Naczelnik Państwa.”[525] Rząd polski wyrażał gotowość rozpoczęcia rokowań w dniu 10 kwietnia. Jako miejsce proponował Borysów. Jeśli rząd radziecki akceptuje miejsce i datę - rząd polski wyda rozkaz wstrzymania kroków wojennych na odcinku przyczółka mostowego Borysów. 30 marca rząd radziecki zaakceptował datę rozpoczęcia rokowań, zażądał jednak zawieszenia broni na całym froncie, a jako miejsce pertraktacji zaproponował jakieś państwo neutralne, np. Estonię. Warszawa odpowiedziała po dwu dniach odmową: tylko Borysów i tylko lokalne zawieszenie działań. Wymiana dalszych not nie prowadzi do niczego. Rząd radziecki idzie na coraz dalsze ustępstwa. Proponuje jako miejsce rokowań Piotrogród, Moskwę albo Warszawę, potem Grodno lub Białystok - obie miejscowości były we władaniu polskim - wreszcie jakikolwiek kraj neutralny, a nawet Paryż lub Londyn. Byle nie miejscowość położoną na samej linii frontu. Domaga się też całkowitego zawieszenia broni, podkreślając, iż wobec upierania się strony polskiej przy lokalnym tylko zawieszeniu broni „rząd radziecki nie może się oprzeć podejrzeniu, iż rząd polski ma jakieś ukryte myśli natury strategicznej”. Że tak właśnie było, przekonamy się za chwilę. Równocześnie rząd radziecki występuje z notą do przedstawicieli dyplomatycznych wszystkich państw akredytowanych w Sztokholmie. Odwołuje się w niej do opinii światowej, przedstawiając przebieg wydarzeń na tle „sporu o Borysów”. Wreszcie 28 kwietnia rząd radziecki, podkreślając, że rząd polski przez trzy miesiące zwlekał z załatwieniem sprawy, raz jeszcze wyraża gotowość rozpoczęcia natychmiast rokowań w dowolnym miejscu, poza linią frontu, pod warunkiem całkowitego zawieszenia broni. „Wszystko, co nota mówi, było słuszne i zgodne z rzeczywistością” - stwierdza generał Kutrzeba. I konkluduje: „Bez wątpienia chciała Rosja pokoju. A Polska?” Odpowiada, odsłaniając sens „sporu o Borysów”: „Wódz Naczelny [...] faktycznego rozpoczęcia pertraktacji pokojowych nie pragnął.” Więc po co ta gra? „Zgadzał się pozornie [podkr. oryginału] na pertraktacje, ale stawiał takie warunki - Borysów na które Rosja zgodzić się nie chciała i nie mogła...” I tu okazuje się, jak słuszne były podejrzenia radzieckie: „Borysów - to atut Polski: jeśli bowiem działania wojenne trwać będą na całym froncie a zawieszenie broni tylko na małym odcinku, Polska, mająca wówczas wyższe pogotowie wojenne, może każdej chwili ruszyć do działania. W tym wypadku pertraktacje pokojowe nie psują Polsce roboty wojennej...”[526] Za kulisami sporu o Borysów toczyły się więc gorączkowe przygotowania do ofensywy polskiej. Nawet polska „dwójka” nie miała wątpliwości co do intencji rządu radzieckiego. Raport informacyjny Oddziału II Sztabu Generalnego z dnia 13 lutego 1920 głosił: „Mimo świetne koniunktury wojskowe bolszewików na frontach armii Denikina oraz perspektywy poprawy sytuacji ekonomicznej i żywnościowej wobec faktu zdjęcia blokady, rząd sowiecki usilnie dąży do zawarcia pokoju z Polską [...] Rząd sowiecki pragnie pokoju, [aby] przystąpić do odbudowy kraju wyniszczonego tyloletnią wojną...”[527]

Ale Piłsudski odczytywał tego rodzaju informacje wywiadu jako potwierdzenie swej tezy o bezgranicznej słabości przeciwnika. Utwierdzał się jeszcze bardziej w przekonaniu, że potrafi go „bić, bić, bić, aż drzazgi będą leciały”.[528]

Spór o Borysów wywołał jednak - mimo wszystkich wysiłków Piłsudskiego - silną reakcję w społeczeństwie. Znalazło to odbicie na forum sejmowym i w masowych demonstracjach i strajkach. Jedyną partią, która od początku konsekwentnie przeciwstawiała się polityce Piłsudskiego, była Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Zepchnięta do podziemia, prowadziła walkę wszelkimi dostępnymi środkami. Ogromne demonstracje antywojenne odbyły się w lipcu 1919 roku. Jeden po drugim następowały wielkie strajki. Teraz, w okresie sporu o Borysów, przygotowywano masową akcję antywojenną na 1 maja. Ale KPRP wciąż jeszcze nie wyzbyła się do końca błędnych poglądów na kwestię narodową. A przede wszystkim nie doceniała wagi owego urazu antyrosyjskiego, który tak głęboko pojmował Lenin. Nie wyszła też ze swymi wpływami poza rewolucyjny odłam klasy robotniczej i chłopstwa, nie potrafiła pociągnąć za sobą szerszych mas społeczeństwa, tak przecież znużonego tą niepotrzebną wojną. Sytuację na lewicy komplikowała postawa PPS. Jej przywódcy w żaden sposób nie mogli - bądź nie chcieli - zrozumieć prawdziwego sensu wschodniej polityki Piłsudskiego. Nie potrafili przyswoić sobie tych prostych prawd, które na wiele lat przed wojną stały się oczywiste dla jednego z teoretyków polskiego socjalizmu, Władysława Gumplowicza. Czytelnik wybaczy nieco obszerniejszą cytatę, ale zasługuje ona w pełni na przypomnienie. Pisał Gumplowicz: „...Mamy polskie dwory szlacheckie od Żmudzi i Inflant aż po Morze Czarne, mamy liczne zaścianki polskie na Litwie, a szczególnie na Białej Rusi, mamy mniej lub więcej liczne odłamy polskie pośród mieszczaństwa Kowna, Wilna, Grodna, Mińska i tylu innych miast Litwy, Białej Rusi i Ukrainy, aż het, poza Dniepr, mamy wcale pokaźne zastępy robotników polskich w Kijowie i Odessie. „Tak! Mamy. [...] A te dwory i zaścianki rozsiane między Bugiem a Dniestrem to właśnie żywe pamiątki dawnej potęgi narodu polskiego [...] Niemniej jednak pewnikiem jest, że wszystkie te polskie mniejszości na kresach w skład przyszłego państwa polskiego ani też w skład demokratycznego społeczeństwa polskiego wejść nie mogą.” „Złóżmy hołd przeszłości i przyznajmy, że ślady dawnej państwowości polskiej są naszym uczuciom drogie, nawet tam, gdzie państwowość ta była najezdniczą i krzywdzicielską. Ale złożywszy ten hołd, miejmy także odwagą zajrzeć prosto w oczy prawdzie spółczesnej i uznać, że w okresie zwycięskiego pochodu demokratyzacji dawne placówki panującego ongi żywiołu polskiego na Litwie i Łotwie etnograficznej, na Białorusi etnograficznej i na Ukrainie etnograficznej już żadnej przyszłości nie mają. [...] Historia nie zrobi wyjątku na naszą korzyść; wszechpotężna fala demokratyzacji, która wszędzie wydobywa na wierzch narodowość ludu pracującego, i przed naszymi kresami się nie zatrzyma. Więc i te kraje się zdemokratyzują. [...] Powinniśmy sobie uświadomić, że dla naszej polityki narodowej wszelkie mniejszości polskie na wschód od granicy Polski etnograficznej są z góry stracone - z wyjątkiem tych jednostek, które opuściwszy kresy w obrębie Polski etnograficznej się osiedlą.” Zalecał tedy Gumplowicz „sumiennie i bezstronnie” wytknąć wschodnią granicę Polski „w okolicach Siedlec, Brześcia Litewskiego, Chełma i Hrubieszowa”.[529]

Jakże cofnęła się myśl polityczna PPS w stosunku do tych wywodów Gumplowicza! Jakiegoż dowodu braku wyobraźni i zrozumienia epoki dawali przywódcy PPS, skoro nie ogarniali tego, co było oczywiste już w roku 1908 dla wielkiego pisarza i krytyka, Stanisława Witkiewicza, gdy pisał w swym studium o Matejce: „Niedawna Polska, Polska spod sztandarów Orła, Pogoni i Archanioła, rozpadła się naprawdę mocą wewnętrznych sił, które w niej działały z fatalistyczną koniecznością. Umowa Horodelska, umowa Lubelska zostały zerwane - cała idea, którą żyły umysły dotąd, wyparowała w przestrzeń i żaden Matejko nie będzie już malował złączonych sztandarów Litwy i Polski z wiarą we wspólne życie tych ludów. Wszystko to stało się tylko legendą - miniętym słupem drogowym w pochodzie historycznym, a słupów raz miniętych już się na swojej drodze nie spotyka. Polska wraca teraz faktycznie w granice etnograficzne, jak morze, które się cofa po wielkim wylewie do pierwotnych swoich brzegów...”[530] Wraz z Piłsudskim próbowała PPS powstrzymać tę wielką powracającą falę... Wysiłek był z góry skazany na niepowodzenie. Toteż polityka PPS w sprawie wschodniej była szczytem absurdu i niekonsekwencji. Gdyby ją oceniać według uchwał, rezolucji i literatury partyjnej - stanowiła istną kwadraturę koła. Był to osobliwy stop nienawiści do bolszewizmu, strachu przed rewolucją, obawy przed kontrrewolucyjnymi generałami carskimi, nieufności do Ententy, przeżytych haseł dziewiętnastowiecznej demokracji, pacyfizmu, nacjonalizmu i kultu Piłsudskiego. PPS popierała z jednej strony jego program federacyjny, z drugiej zaś - głosiła hasła pokoju z Rosją radziecką. Ale Piłsudski wiedział, że jego program federacyjny oznacza wojnę. Przywódcy zaś PPS pragnęli ten jego program rozbioru Rosji i ogromnych zaborów na wschodzie urzeczywistnić na drodze pokojowej. Wierzyć się nie chce, że ktoś mógł to głosić serio. Czy jednak wodzowie PPS naprawdę w to wierzyli, czy wmawiali tylko sobie i innym - to w istocie rzeczy obojętne. Bo w praktyce polityka ich umożliwiła Piłsudskiemu kontynuowanie wojny. Kierownictwo PPS nie było zresztą jednolite. A rozdźwięki pogłębiły się w okresie sporu o Borysów. Zła wola Piłsudskiego była tak oczywista - że trudno było łudzić kogokolwiek. „Zdawałoby się - mówił na XVII Kongresie PPS redaktor naczelny Robotnika, Feliks Perl - że wobec straszliwych warunków, w jakich znajduje się Polska, nie będzie miejsca na spory o rzecz tak błahą, jak miejsce rokowań [...] Stwierdzam jako strona poinformowana, że nasz rząd nie chciał szczerze pokoju.”[531] A sytuacja była istotnie straszliwa. Groził głód! Jesienią i zimą na szpaltach gazet pojawiły się nagłówki: Demonstracje głodowe w Borysławiu, Katastrofa aprowizacyjna w Zagłębiu, Głód w powiatach podgórskich, Łodzi grozi katastrofa. Położenie gospodarcze i nastroje kraju odtwarza pamiętnik dyrektora Banku Polskiego, Stanisława Karpińskiego: „7 lutego 1920 Niedobrze jest, bo mamy bezustanne strajki. Drożyzna szalona, ponieważ żyjemy importem przy wielkim spadku polskich pieniędzy: za 1 funta ang. płacimy 525 marek zamiast 20, za 1 franka 12 marek zamiast 81 fenigów, za 1 dolara 150 marek zamiast 4, czyli 37 i pół raza drożej niż równia monetarna... 14 lutego

Wszystko strajkuje: po stróżach rozpoczęli robotnicy miejscy z wodociągów, posługacze szpitalni, krawcy, piekarze, a nawet służba kinowa... 20 marca Budżet Grabskiego wypadł fatalnie: wydatki 14,7 miliardów, dochody - zaledwie 1,7 miliardów [...] Drożyzna rośnie w zatrważający sposób... 25 kwietnia Skutkiem wielkiej fabrykacji pieniędzy, wypuszczanych już po 4 miliardy marek miesięcznie, drożyzna coraz większa [...] Wartość marki polskiej szybko spada: za 1 funta ang. płacimy już 800 mk, za dolara - 180 m. Zbliżamy się do wielkiego zamętu, a tymczasem, jak byśmy tego wszystkiego nie widzieli, pchamy wojska na nowe awantury w Ukrainie...”[532] Do Piłsudskiego rzeczywistość kraju zdawała się w ogóle nie przemawiać. Nie przejmował się katastrofą gospodarczą, lekceważył nastroje opinii. Ale nie mogła sobie na to pozwolić PPS, stająca co dnia twarzą w twarz z narastającym rozgoryczeniem mas. Lewica partyjna, której przewodził sekretarz generalny partii, Jerzy Sochacki, domagała się zaostrzenia walki o pokój i przeniesienia jej w masy. Jej naciskowi zawdzięczamy uchwałę Rady Naczelnej z 21 kwietnia, wzywającą do masowej demonstracji antywojennej w dniu 1 maja. Lewica zdołała wtedy pociągnąć za sobą centrum, gdzie dominującą rolę odgrywał Perl. Od dłuższego już czasu prowadził na łamach Robotnika kampanię za pokojem. Teraz mówił na Radzie Naczelnej o „dzikiej, imperialistycznej polityce rządu”, wskazywał, że „żadne względy w walce o pokój nie powinny nas krępować”, ostrzegał, że „taktyka, którą obrał Belweder, musi prowadzić do tryumfu czynników reakcyjnych”.[533] Perl stał się przedmiotem gwałtownej napaści prawicy partyjnej. Patronował prawicy Daszyński, a rzecznikiem był Niedziałkowski. Ale działała tu także mafijna agentura Belwederu, kierowana przez Moraczewskiego, Jaworowskiego, Hołówkę, ślepo wykonująca rozkazy Piłsudskiego. Atakowano Perla za linię Robotnika, któremu Jaworowski zarzucał, że „zerwanie rokowań pokojowych wciąż wyłącznie przypisuje rządowi polskiemu”. W istocie był to atak Belwederu na przejawiające się w partii coraz silniej tendencje pokojowe. Atak odparła wspólnie lewica i centrum, przeprowadzając wniosek Sochackiego: „PPS aprobuje stanowisko Robotnika w sprawie rokowań pokojowych”.[534] Uchwalono też antywojenną demonstrację majową. Ostrze praktyczne tych uchwał zostało jednak natychmiast stępione. W komisji spraw zagranicznych Sejmu doszło do starcia między narodową demokracją a rządem na tle układów z Petlurą. Jeszcze w styczniu umiarkowany Kurier Warszawski wołał: „Na Ukrainę - nigdy!” i ostrzegał: „Można śmiało twierdzić, że ogromna większość społeczeństwa naszego nie pragnie żadnej awantury z Ukrainą, obawia się świadomie lub instynktownie, jak ognia, ekspansji naszej na ziemie ruskie i nie chce nic wiedzieć o urządzaniu tam nowego państwa rękami polskimi”. Endecja rozumiała konsekwencje tej awantury: „Ile razy Polska była w posiadaniu Kijowa, tyle razy cofała się na Zachodzie...”[535] Pod naciskiem narodowych demokratów premier Skulski zobowiązał się, że przed rokowaniami pokojowymi z bolszewikami Polska nie zwiąże się żadnym układem w sprawie ukraińskiej z Petlurą. Tymczasem układ taki podpisany został w najściślejszej tajemnicy i wieść o tym wydostała się właśnie na szpalty gazet. Dnia 23 kwietnia przewodniczący komisji spraw zagranicznych Sejmu, prof. Stanisław Grabski, na znak protestu

przeciwko polityce ukraińskiej Piłsudskiego i postępowaniu rządu podał się do dymisji. Posłowie PPS poparli Piłsudskiego i Skulskiego na komisji i na plenum sejmowym. 27 kwietnia Stanisław Grabski ogłosił w Gazecie Warszawskiej wywiad ostrzegający, że pochód za Dniepr „grozi klęską taką, jak Napoleona w roku 1812”. Ale wtedy ofensywa polska na Ukrainie była już od dwóch dni w toku. Jej oszołamiający sukces początkowy uderzył do głowy wszystkim: Piłsudskiemu, PPS i endekom. Otrzeźwienie - gorzkie i paniczne - przyjść miało jednak rychło - wraz z klęską.

Ofensywa i odwrót

Rankiem 25 kwietnia 1920 roku nastąpiło uderzenie polskie. Trzy armie: 2, 3 i 6 - łącznie 9 dywizji piechoty i 4 brygady kawalerii - ruszyły w kierunku Dniepru. Ciągnęły z nimi dwie dywizje ukraińskie - faktycznie było tego nie więcej niż 4 000 ludzi i 11 dział. Naczelne dowództwo operacji spoczywało w rękach Piłsudskiego. On też dowodził osobiście 3 armią. Główne zadanie uderzeniowe przypadło w udziale grupie generała RydzaŚmigłego, wchodzącej w skład 3 armii. Naprzeciwko stały dwie armie radzieckie: XII i XIV - razem 7 dywizji piechoty i jedna kawalerii. Wojska polskie miały zdecydowaną przewagę, zwłaszcza na głównym kierunku natarcia. Celem ofensywy polskiej było uderzenie w prostej linii przez Żytomierz na Kijów, zniszczenie obu armii radzieckich, zajęcie pozycji wyjściowych do drugiego etapu działań: marszu na Odessę. Zdobyty Kijów stać się miał ośrodkiem tworzenia nowego państwa ukraińskiego. W przededniu wyprawy Petlura ogłasza manifest Do Narodu Ukrainy, nazajutrz po rozpoczęciu ofensywy Piłsudski zwraca się z odezwą Do mieszkańców Ukrainy. Obydwaj są przeświadczeni, że proklamacja „niepodległej Ukrainy” wznieci powszechne powstanie ludności ukraińskiej przeciwko władzy radzieckiej, że tysiące ochotników napłyną do szeregów Petlury, a oddziały partyzantów pojawią się na tyłach Armii Czerwonej. Pierwsze stadium operacji uwieńczone zostało całkowitym sukcesem. Już 26 kwietnia Żytomierz, Korosteń i Owrucz znalazły się w rękach polskich, uchwycony też został most na Teterewie. Nazajutrz oddziały 2 armii wkroczyły do Berdyczowa i Koziatynia. 6 armia zajęła bez boju Winnicę, a po krótkiej walce Bar i Żmerynkę. Uderzenie polskie zaskoczyło Armię Czerwoną. Dowództwo radzieckie wciąż jeszcze liczyło, że dojdą do skutku rokowania rozejmowe. Nie stawiając poważniejszego oporu, oddziały radzieckie odpływały na wschód. Ale wskutek błędnego rozpoznania dowództwo polskie zagubiło się w sytuacji. 27 kwietnia wieczorem wódz naczelny zatrzymuje natarcie, nakazuje przegrupowanie sił do ostatecznego boju o Kijów. Przez dziesięć dni armia polska stoi bezczynnie w odległości dwóch dni marszu od miasta. Wojska radzieckie wyzyskują ten czas, by wycofać się na Zadnieprze. Gdy rankiem dnia 7 maja Piłsudski wznawia natarcie, patrol polski wysłany na zwiad stwierdza, że Kijów jest opuszczony przez nieprzyjaciela. Żołnierze tramwajem wjeżdżają do centrum miasta. „Zdobycie Kijowa” - sławione potem jako największe zwycięstwo oręża polskiego w ciągu czterech wieków - nie było zwycięstwem. Armie radzieckie, mimo odniesionych strat, odeszły nie rozbite na lewy brzeg Dniepru i przystąpiły do reorganizacji.

„Kijów zdobyty!!” - obwieściły gazety warszawskie dnia 9 maja. W stolicy zawrzało. Opary tryumfu łatwo uderzają do głowy. Już na wieść o początkowych sukcesach ofensywy marszałek Sejmu, Wojciech Trąmpczyński, choć endek, zaproponował wysłanie telegramu hołdowniczego naczelnemu wodzowi. W kościołach śpiewano Te Deum. Właściwą uroczystość odłożono do

dnia powrotu Piłsudskiego z frontu. Urządzono ten tryumf 18 maja. Miano witać zwycięzcę pod kościołem Św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży. Ale PPS zaprotestowała. W piśmie do Trąmpczyńskiego zażądała zaproszenia Piłsudskiego na specjalne posiedzenie Sejmu „celem uroczystego powitania jako Zwycięskiego Wodza w walce o wyzwolenie Ukrainy...” Trąmpczyński uległ i zaprosiwszy Piłsudskiego na posiedzenie Izby powitał go słowami, jakich powinien był sobie i jemu oszczędzić: „Sejm cały nasz przez usta moje wita Cię, Wodzu Naczelny, wracający ze szlaku Bolesława Chrobrego. Od czasów Kirchholmu i Chocimia naród polski takich tryumfów oręża nie przeżywał [...] W Tobie, Naczelny Wodzu, bez względu na różnice polityczne witamy symbol ukochanej armii [...] Naczelnemu Wodzowi - cześć!” Posłowie wstali - od endecji po PPS rozległy się oklaski i okrzyki, przedstawiciele wszystkich stronnictw składali wodzowi hołd i gratulacje. Belwederski Kurier Poranny pisał o „wielkiej misji zaprowadzenia sztandarów polskich do historycznej wschodniej granicy dawnych jagiellońskich władań”, wyszydzając równocześnie tych, których wysiłki „wywalczyły nam wąski korytarzyk do morza i ocalenie Poznańskiego”! Obłęd sięgnął niebotycznych szczytów. Gdańsk był już stracony, a decydował się właśnie los Warmii i Mazur. Oddane na los plebiscytu, zalewane były falą terroru niemieckiego. Pisał z tamtych stron Stefan Żeromski[536]: „Jakiż śmiech pomyśleć, że nie zdobywszy jeszcze granic zachodu i północy, takie ziemie mając zajechane i wyszarpane przez Niemców w ich niebezpiecznym zazębieniu - my krwią bohaterską naszych rycerzy zlewamy teraz przyczółki mostowe na Dnieprze i zdobywamy rzekę Soszę! W pogardzie ma Polskę cały świat robotniczy Zachodu. Wdaliśmy się w siepaniny z Moskwą, zaniedbując zachód i morze. Polska runęła w przepaść, zaniedbawszy zachód i morze.” Zawsze świadom niebezpieczeństwa niemieckiego przypominał, iż „jest faktem niezaprzeczonym, że ta Moskwa dzisiejsza złożyła uroczystą deklarację niepodległości Polski”, podczas gdy „panowanie Niemiec nad nami grozi nam na każdym kroku. Niemiec odgraża się nam na terenach, które posiadamy, a cóż mówić o terenach plebiscytowych”. Wielki pisarz bił na alarm: „Biada nam po tysiąckroć, jeżeli w tej straszliwej godzinie nie okażemy się narodem, świadomym swego celu i sensu swego życia, w tej godzinie, kiedy ma się zdecydować los pokoleń przyszłych! Biada nam po tysiąckroć, jeżeli teraz opuścimy Mazurów i zaprzedamy w niemiecką niewolę braci spod Kwidzynia i Sztumu - jeżeli teraz nie zdobędziemy Iławy, Kwidzynia, Malborka!” Z goryczą wołał do PPS: „Gdzież jest i co robi polska partia socjalistyczna? Czemu jej zawzięci agitatorowie nie pracują w Malborku? Dlaczego tam nie widać walki, pochodów i sztandarów PPS? Są przecież robotnicy, są ludzie żywi, jest tak paląca, tak rozżagwiona sprawa plebiscytowa, są masy czekające na żywe słowo [...] Tam, gdzie potrzeba pracy ofiarnej i zuchwałej, głucho dziś o PPS...” Jak na Górnym Śląsku, tak i tu, na Mazurach i Warmii, lud był polski a posiadacz Niemcem. I kierunek dążeń terytorialnych odradzającego się państwa polskiego wyznaczany był jednoznacznie klasowym interesem. „Na wschodzie - pisał Stanisław Mackiewicz - nie byliśmy

nigdy narodem chłopów czy robotników kopalnianych, lecz narodem panów.”[537] Panowie pragnęli więc powrócić na wschód. Ich poglądy odzwierciedlała polityka Piłsudskiego. W imię odwojowania utraconej wskutek rewolucji pozycji „narodu panów” stanęła jego armia w Kijowie. Charakter tej wyprawy nie budził wątpliwości od samego początku. Rozumieli go nawet ograniczeni w swym politycznym myśleniu generałowie z dawnych armii zaborczych. Jak oddziały asystencyjne, tłumiące chłopską ruchawkę, posuwały się na wschód wojska polskie, a za nimi ciągnęli wypędzeni przez rewolucję obszarnicy polscy z zemstą i goryczą w sercu. Chłop ukraiński pojął w lot, że to „naród panów” wraca na jego ziemię. Notował w swym pamiętniku generał Jan Romer: „...prawie wszystkie formacje ukraińskie i lud odnoszą się do nas wrogo! Naczelne Dowództwo każe nam odnosić się do Ukraińców przyjaźnie, ale ich oddziały, bandy chłopskie, a nawet ludność na naszych tyłach napada na nas”.[538] Co o tym myśleli owi panowie, wynika jasno z rozmowy, którą generał Romer odbył w Winnicy z wielkim polskim obszarnikiem na Ukrainie, Zdzisławem hr. Grocholskim, który oddał swój dom do dyspozycji generała. „Wobec ludu i rządu ukraińskiego - mówił hr. Grocholski - musimy zdobyć sobie stanowisko przez okazanie siły, przez wolę rozkazywania.” Piętnował „społecznie i ekonomicznie groźną konfiskatę wielkiej własności na rzecz włościan”, zaznaczył, że „należy skłonić Petlurę do zwrócenia bezprawnie odebranej własności właścicielom...”[539] Było się o co upominać. Przeszło połowa ziemi obszarniczej na Podolu, Wołyniu i Ukrainie stanowiła własność polską. Z górą trzy miliony hektarów należały do dwóch tysięcy polskich obszarników. W rękach polskich znajdowała się też większość cukrowni, gorzelni i znaczna liczba zakładów przemysłowych. Życzeniu Grocholskiego stało się zadość. „Petlura - pisze emigracyjny socjalista polski, Adam Pragier - po zajęciu Kijowa odwołał dekreta sowieckie o wywłaszczeniu ziemiaństwa. Ten jego akt stanowił wypełnienie jednego z punktów układu, zawartego przez niego z Walerym Sławkiem, działającym w imieniu Piłsudskiego.” „Piłsudski - dodaje Pragier - dbał bardzo o to, żeby wiadomość o umowie z Petlurą nie rozeszła się na Ukrainie zbyt szeroko, ale nie można jej było całkiem zataić.”[540] A potem poznał generał Romer pana Karola Jaroszyńskiego, „prawdopodobnie największego finansistę polskiego, właściciela większości akcji głównych banków na Ukrainie, wielu w Rosji, właściciela lub kontrolującego 53 cukrowniami [sic!] na Ukrainie, licznymi innymi instytucjami itp.” Pan Jaroszyński - który, nawiasem mówiąc, wobec rządów Ententy w Paryżu i Londynie wolał występować jako Rosjanin - zjawił się w kwaterze gen. Romera i oświadczył, że „chce popierać interesa polskie” i planuje „utworzenie koncernu banków” celem „zestrojenia inicjatyw przemysłowo-handlowych”. Chciał również „stworzyć ukraiński bank państwa”, byle mu tylko rząd ukraiński zwrócił to, co mu zabrano po rewolucji. „Gotów jest sprzedać cukier zasekwestrowany przez rząd ukraiński, aby uzyskać pieniądze do realizacji bardzo szerokich planów.” Generał Romer prawidłowo pojmował swe zadania: „Chcę ogólnie popierać p. Jaroszyńskiego w rządzie ukraińskim”. Tymczasem zaś p. Jaroszyński „oddawał do dyspozycji swą sieć lokalnych administracji (cukrownie, fabryki) dla współdziałania z moim aparatem administracyjnym” pisze gen. Romer, który jako szef etapów na Ukrainie sprawował tam właściwą władzę administracyjno-gospodarczą.[541]

Rozmowy Grocholski - Romer i Jaroszyński - Romer starczają za całe studium socjologiczne. Wyjaśniają gruntownie mechanizm „wyzwalania Ukrainy”. Rezultaty były natychmiastowe. Politycznie wyprawa kijowska została przegrana, zanim jeszcze zaczęła się klęska militarna. Miesiąc trwała okupacja Kijowa. Do armii Petlury zgłosiło się w tym czasie dwa tysiące ochotników. Statystyki dezercji nie posiadamy. Jeszcze oporniej szła budowa zrębów nowego aparatu państwowego. Szydził szyderca nad szydercami, Adolf Nowaczyński, ale była to rzetelna prawda: „Wyszukiwanie Ukraińców w Kijowie nastręczało początkowo niezwykłe trudności [...] Ukraińca nie było ani na lekarstwo. Potem, kiedy się założyło kooperatywę urzędniczą z cukrem, herbatą i kiełbasą z chrzanem, co dnia zgłaszało się pięciu, sześciu najwybitniejszych obywateli...”[542] Piłsudski nie przejmował się jednak tymi oznakami politycznego fiaska swej koncepcji. Gotował się do dalszych operacji na Ukrainie. „Planowana jest - pisał gen. Kutrzeba - w ogólnych zarysach następna ofensywa na Odessę o celach raczej politycznych, która ma być prowadzona po zachodnim brzegu Dniepru...”[543] Ofensywa ta jednak nie doszła do skutku. Piłsudski uważał wprawdzie swe ukraińskie zdobycze chwilowo za zabezpieczone, działał jednak w błędnym mniemaniu, że XII i XIV armie radzieckie zostały zniweczone. Popełnił wszakże błąd jeszcze gorszy: „Zbliżającą się ku nam konnicę Budionnego, wyznaję otwarcie, negliżowałem”. Chmury gromadziły się równocześnie na północy. Jeszcze przed wyprawą kijowską ostrzegano naczelnego wodza przed ryzykiem ogołocenia frontu północnego na rzecz koncentracji południowej. Piłsudski jednak „wziął to ryzyko na siebie” licząc, że zdoła uporać się z frontem ukraińskim i wzmocnić front północny, zanim nastąpi koncentracja przeciwnika. Tymczasem gen. Szeptycki alarmował stamtąd, że koncentracja taka istotnie następuje. Wracając z Kijowa, powziął więc Piłsudski decyzję uprzedzenia Armii Czerwonej. Wydał rozkaz uderzenia w kierunku na Witebsk i Orszę oraz na Żłobin i Rochaczew. Przeciwnik okazał się jednak szybszy. 14 maja nastąpiło uderzenie XV i XVI armii radzieckiej, które zwiastowało odwrócenie się losów wojny.

Marsz armii polskiej na Kijów wstrząsnął Rosją. „Polacy w Kijowie” - tłumaczyło się na „ojczyzna w niebezpieczeństwie”. Obrona rewolucji przeistaczała się w wojnę narodową. Piłsudski, który lubił porównywać się do Napoleona, tylko jeden jedyny raz potrafił mu dorównać, wywołując swą wyprawą kijowską ten sam efekt, co tamten wyprawą moskiewską w roku 1812. Kto nie był zakamieniałym kontrrewolucjonistą, ten poczuł się solidarny z hasłem obrony ojczyzny. Robotnik bronił rewolucji, chłop ziemi, a reszta - wespół z tamtymi - zagrożonej całości kraju. Nawet niektórzy carscy generałowie zgłosili swój akces. Były wódz naczelny, gen. Brusiłow, z grupą wyższych oficerów oddali się do dyspozycji rządu radzieckiego. Ale władze radzieckie pilnie baczyły, by wojna nie przekształciła się w nacjonalistyczną hecę antypolską. W trakcie największego nasilenia walk dowództwo radzieckie zawiesiło czasopismo wojskowe Wojennoje Dieło za wydrukowanie artykułu „godzącego w uczucia narodowe Polaków”. Dnia 14 maja dowodzący na północy generał Tuchaczewski daje rozkaz XV armii uderzenia w kierunku na Mołodeczno, a XVI armii w kierunku na Mińsk. Dowództwo polskie przerzuca na zagrożony front dywizje z Ukrainy oraz odwody naczelnego wodza. Kierownictwo operacji znowu objął Piłsudski. 1 czerwca rozpoczęło się przeciwuderzenie polskie, które nie dotarło wprawdzie do linii poprzednio zajmowanych ani nie rozbiło armii radzieckich, ale pozwoliło odzyskać około dwóch trzecich utraconego terenu. Niebezpieczeństwo było jednak zażegnane tylko chwilowo.

Dnia 28 maja rozpoczyna kontrofensywę na Ukrainie generał Jegorow. Dwie armie radzieckie uderzają zza Dniepru na Kijów, z południa zaś naciera jazda Budionnego. Front polski zostaje przerwany 5 czerwca. Żytomierz wpada w ręce Armii Czerwonej i armia Śmigłego zostaje odcięta w Kijowie. Przez trzy dni zwleka jej dowódca z wydaniem rozkazu odwrotu. Nie orientuje się zupełnie w sytuacji i zdaje mu się, że chodzi o lokalne i przejściowe niepowodzenie. Trzeba osobistego rozkazu Piłsudskiego, zrzuconego przez lotnika, by skłonić Śmigłego do odwrotu. W niezwykle trudnych warunkach przebija się na zachód. Odwrót z Ukrainy przybiera coraz szybsze tempo. Armia konna wdziera się głęboko w linie polskie. Dnia 3 lipca forsuje Horyń, 5 lipca zajmuje Równe. Dowództwo polskie jest wobec niej bezradne. Armia szczycąca się najwspanialszą tradycją kawaleryjską nie potrafi w żaden sposób wypracować metod walki z masami jazdy. 10 lipca wojska polskie znajdują się już na linii Styru i Zbrucza. Tymczasem 4 lipca nastąpiło decydujące uderzenie Armii Czerwonej na północy. W dwa dni później Tuchaczewski forsuje Berezynę. 11 lipca zajmuje Mińsk, 14 - Wilno, 19 - Grodno, 21 lipca - Słonim. Odwrót polski przeradza się w paniczną ucieczkę, klęska przeistacza się w katastrofę. Opis jej zawdzięczamy Piłsudskiemu: „Front polski łamał się i niepowstrzymanie odpływał ku zachodowi, ku centrum kraju.” Pochód Armii Czerwonej „sprawiał wrażenie czegoś nieodpartego, nasuwającego się jak ciężka, potworna chmura [...] Na wojskowych marsz taki robi wrażenie jakiegoś potwornego kalejdoskopu [...] i chociaż ten poczwarny kalejdoskop przesuwa obrazy powoli, lecz swą nieodpartą jednostajnością ruchu po pewnym czasie czyni chaos nie zakończonych kontrkombinacji, nie wypełnionych rozkazów [...] Pod wrażeniem tej nasuwającej się chmury łamało się państwo...”[544] Panika ogarnia przede wszystkim korpus oficerski. Gen Romer, omawiając okoliczności upadku Grodna, stwierdza: „Stanowisko większości oficerów było haniebne w tych smutnych wypadkach”.[545] Erazm Piltz informuje Paderewskiego: „Demoralizacja wśród oficerów znaczna, oficerowie dezerterzy pociągają za sobą wojsko”.[546] 23 lipca Rada Ministrów na tajnym posiedzeniu uchwala tekst pisma do naczelnego wodza. Powołując się na relacje dwóch ministrów, wysłanych na front, Rada Ministrów stwierdza: „Oficerowie a wśród nich także i wyżsi dowódcy są głównymi sprawcami paniki. Sieją defetyzm, wydają rozkazy do żołnierzy, wzywające ich do ucieczki, sami nie towarzyszą cofającym się żołnierzom, lecz w automobilach lub konno ich wyprzedzają, a następnie nie myślą o zebraniu swych żołnierzy...”[547] Państwo i armia, które tworzył Piłsudski, okazały się równie kruche w drugim jak i w dwudziestym drugim roku swego istnienia... Ale wódz naczelny wciąż nie rozumie, że sam jest sprawcą tej katastrofy, nie chce słyszeć o swej za wydarzenia odpowiedzialności. Kraj jednak zdaje sobie z niej sprawę w coraz większym stopniu.

Dnia 9 czerwca upada gabinet Skulskiego. Dopiero w dwa tygodnie później formuje się gabinet Władysława Grabskiego. U źródeł przewlekłego kryzysu tkwi między innymi kwestia odpowiedzialności. Upojenie zwycięstwem dawno minęło. Upadek z wyżyn tryumfu w rozwierającą się otchłań klęski był tym dotkliwszy. Endecja otwiera ogień przeciwko

Piłsudskiemu jako głównemu winowajcy awantury. Nowo powstały dziennik Rzeczpospolita, finansowany przez Paderewskiego, a redagowany przez Stanisława Strońskiego, bije w Belweder dwoma wydaniami dziennie. Na endecję i całą polską burżuazję pada blady strach przed zbliżającą się Armią Czerwoną. Prawicę ogarnia „czerwona histeria”. Rozpętuje dziką kampanię antykomunistyczną i antysemicką, woła o sądy doraźne, szubienice i terror. W dziwacznej mieszaninie demagogii i paniki atakuje Piłsudskiego za wyprawę kijowską, a zarazem pomawia go o zdradę i temu przypisuje klęskę. 30 czerwca Grabski staje przed Sejmem. Jest świadom grozy sytuacji. „Gdy objąłem władzę po Skulskim - napisze potem - jasnym było dla rządu, że zbliża się wojenna katastrofa.”[548] Grabski stawia wniosek o utworzenie Rady Obrony Państwa. Istotnym motywem jest chęć roztoczenia kontroli nad naczelnikiem państwa i okiełznania jego dotychczasowej samowładzy. Dnia 1 lipca Rada zostaje powołana do życia celem „decydowania we wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem i zakończeniem wojny”. Przewodniczy jej z urzędu naczelnik państwa, w skład wchodzą marszałek Sejmu, premier, trzej ministrowie, trzej mężowie zaufania naczelnego wodza, dziesięciu przedstawicieli stronnictw sejmowych (Barlicki z ramienia PPS, Dmowski z ramienia narodowej demokracji). Od pierwszego dnia Radę szarpią spory wewnętrzne. Piłsudski odnosi się negatywnie do samej instytucji. „Wódz Naczelny - notuje Grabski - nie był usposobiony należycie [...] do samej Rady Obrony Państwa. Nie był, bo nie był to wytwór jego ducha”. Ten motyw w postępowaniu Piłsudskiego już znamy. Dmowski ostro krytykuje polityczne i strategiczne posunięcia naczelnego wodza. Żąda jego ustąpienia. Problemu odpowiedzialności nie da się więc ostatecznie uniknąć. Ratuje sytuację Grabski. Gdy oburzony zarzutami Dmowskiego Piłsudski opuszcza salę obrad, Grabski oświadcza: „Zdaniem moim należy prosić Piłsudskiego o pozostanie na stanowisku” i żąda, by „bez dyskusji wniosek przegłosowano”. Większość opowiada się za wnioskiem Grabskiego. Piłsudski zresztą sam zaczyna się łamać, przerzucając z jednej ostateczności w drugą. To pragnie „uderzyć w wielki dzwon wojny”, to znowu myśli o rezygnacji. „Mam przekonanie - pisał potem premier Grabski - że Naczelny Wódz w owym czasie chętnie by zdał naczelne dowództwo w inne ręce, tak się czuł osłabiony fizycznie i zgnębiony.”[549] Grabski się nie mylił. Gdy w trzy tygodnie później doszedł do władzy rząd Witosa, Piłsudski wręczył nowemu premierowi pismo rezygnacyjne. Witos nie skorzystał zeń. Kierował się prawdopodobnie tymi samymi motywami, które powstrzymały Grabskiego od zmiany naczelnego wodza. Grabski zastanawiał się nad tym bardzo poważnie. Nie chciał jednak ryzykować. Nie widział następcy. Wysuwane przez endecję kandydatury Dowbora-Muśnickiego i Józefa Hallera były groteskowe. Szczególnie kandydatura Dowbora nasuwała Grabskiemu poważne wątpliwości. Ale był jeszcze jeden motyw. Wyjaśnia swe postępowanie Grabski: „Nie mogłem się przechylić na szalę kryzysu na stanowisku naczelnego wodza nie tylko dlatego, że nie widziałem godnego następcy, nie wierząc w Dowbora-Muśnickiego. Drugi powód, dla którego nie godziłem się na wytworzenie kryzysu na stanowisku naczelnego wodza to to, że nie widziałem możności, ażeby kryzys dowództwa naczelnego nie pociągnął kryzysu na stanowisku Naczelnika Państwa”. Ale Grabski nie miał złudzeń co do stanu, w jakim znajdował się Piłsudski: „Wódz Naczelny Piłsudski wpadał w stan niebezpiecznej apatii. Lekarz jego niejednokrotnie mnie mówił z naciskiem, że stan jego zdrowia jest taki, że należy zupełny dawać mu spokój

i niczym nie trudzić. A były to momenty - czerwiec i lipiec 1920 r. - kiedy Wódz Naczelny nie mógł być duchowo nieczynny. Dla mnie było rzeczą jasną, że choroba Piłsudskiego była chorobą jego duszy, a nie ciała.” Sytuacja stawała się katastrofalna: „Zbliżanie się katastrofy - pisał Grabski - znamionowały dwa fakty: jeden to ciągłe cofanie się armii bez poważnej bitwy, drugi - to wielka depresja ówczesnego Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza Piłsudskiego”. W obliczu załamania się armii i wodza stanęła na porządku dziennym sprawa rozejmu.

Cena awantury

W owych lipcowych dniach załamania i zwątpienia rozejm wydawał się wszystkim absolutną koniecznością. Ale pojmowany był dwojako. Przez jednych - a do nich zaliczał się Piłsudski - jako zbawienne wytchnienie, które może uratować armię od zupełnej katastrofy i umożliwić przeorganizowanie jej do dalszej walki. Przez innych - jako droga do pokoju. „Czas najwyższy mówił poseł Barlicki imieniem PPS na posiedzeniu Rady Obrony Państwa w dniu 5 lipca 1920 roku - wszcząć akcję pokojową. Chłop i robotnik domagają się pokoju, szerokie warstwy nie rozumieją potrzeby dalszej wojny i dlatego rozdźwięk między narodem a Sejmem i rządem.”[550] Wtórował premier Władysław Grabski: „Każdy trzeźwy rząd musi myśleć o pokoju...” Rataj w imieniu ludowców: „Jak najprędzej pokój [...] Stwierdzam bez chęci straszenia: nastrój jest fatalny [...] Stąd energiczne starania muszą iść o pokój”. W podobnym duchu przemawiał Dmowski w imieniu narodowych demokratów. Ale tylko Barlicki wyciąga stąd właściwe konsekwencje: „Dlaczegóż nie mamy zwrócić się bezpośrednio do bolszewików, tak jak oni do nas?” I postawił odpowiedni wniosek. Ma przeciwko sobie całą resztę Rady. Wolą szukać pomocy i pośrednictwa u mocarstw Ententy. Fatalne w skutkach słowo „Spa” pada po raz pierwszy z ust ministra spraw zagranicznych, ks. Eustachego Sapiehy: „Jedyne wyjście to skorzystać z konferencji w Spa”. Sapieha zdaje sobie sprawę z ryzyka tego posunięcia: „Przy gawędach z Ententą nasze granice wschodnie wyjdą gorzej - ale trudno”. Przekłada to ryzyko nad bezpośrednie zwrócenie się do Moskwy. Piłsudski, który najlepiej rozumiał potrzebę wytchnienia, godził się na rozejm, ale stanowczo odrzucał myśl o pokoju. „Gdy wojsko mamy karmić pokojem - nie wierzę w zwycięstwo. Mówiłem moim przyjaciołom socjalistom - strzeżcie się propagandy pokoju, strzeżcie się krytyki celów wojny, bo to demoralizuje żołnierza”. Piłsudski pojmuje, że pokój oznacza całkowite przekreślenie jego zamiarów: „Po wysłuchaniu panów doszedłem do wniosku, że Polska musi się wyzbyć swych planów na wschodzie, bo nie zdobędziecie się na energię”. Zanim więc zapadnie uchwała o wszczęciu rokowań, raz jeszcze próbuje apelować: „Trzeba uderzyć w wielki dzwon wojny!” Cóż oznacza to hasło w momencie, gdy wszystko wokół trzeszczy i wali się? Na prośbę Sapiehy wyjaśnia Piłsudski: będziemy walczyć tylko z bolszewikami, a nie z Rosją; zawrzemy sojusz z generałem Wranglem i Sawinkowem na wzór sojuszu z Petlurą; wprowadzimy rządy silnej ręki w kraju; koniec z podrywaniem autorytetu naczelnego wodza. Premier Grabski trafnie ocenia sens tej propozycji: „Naczelnik chce prowadzić wojnę do zwycięstwa...” Zrywają się protesty. Nikt nie widzi po temu możliwości. Zapada decyzja zwrócenia się do konferencji międzysojuszniczej w Spa z apelem o pośrednictwo w uzyskaniu rozejmu z Rosją, a gdyby Moskwa odmówiła - o pomoc wojskową przeciwko Rosji. Za wnioskiem Barlickiego o bezpośrednie zwrócenie się do rządu radzieckiego pada tylko jeden głos - wnioskodawcy. Do klęski militarnej dołączy się teraz ciężka porażka polityczna. Grabski nie zwleka z wykonaniem uchwały. Wysyła notę do mocarstw Ententy. Równocześnie postanawia udać się osobiście do Spa. Wbrew temu, co potem pisali i mówili przeciwnicy, nie jest to jego własna inicjatywa. „Wyjazd mój do Spa - relacjonuje Grabski - nie nastąpił z mojej inicjatywy, a na skutek opinii Wodza Naczelnego i Naczelnika Państwa, Ministra Wojny i Szefa

Sztabu Generalnego...” Myśl wyjazdu do Spa podsunął premierowi „ktoś z Ministerstwa Spraw Zagranicznych”, być może sam minister Sapieha. „Ale Piłsudski - stwierdza Grabski - przyjął dobrze myśl wyjazdu do Spa.” Naczelny wódz był zresztą nastrojony bardzo pesymistycznie i kompromisowo. Za rozejm i pomoc wojskową gotów był zapłacić wysoką cenę, nawet terytorialną. „Piłsudski - relacjonuje Grabski - przed moim wyjazdem do Spa uświadomił mnie, że Wilno jest stanowczo nie do utrzymania w naszych rękach.” Później dopiero legenda uczyniła go niezłomnym i bezkompromisowym.

Konferencja międzysojusznicza w Spa, zwołana na dzień 5 lipca 1920 roku, poświęcona była w zasadzie zagadnieniom niemieckim: rozbrojeniu, odszkodowaniom wojennym i dostawom węgla. Udział brały delegacje Wielkiej Brytanii (z premierem Lloyd George’em i ministrem spraw zagranicznych, lordem Curzonem), Francji (z premierem Millerandem i marszałkiem Fochem), Włoch, Belgii, Japonii, Niemiec i Polski (z ministrem Patkiem). Udział delegacji polskiej związany był ze znajdującą się na porządku dziennym problematyką niemiecką.[551] Sprawa konfliktu polsko-radzieckiego w ogóle nie była pierwotnie brana pod uwagę. Dopiero na skutek telegraficznego żądania Warszawy znalazła się na forum konferencji. W omawianiu jej brały udział tylko mocarstwa sprzymierzone, delegacja niemiecka była oczywiście wyłączona. Zapoczątkował rozmowy na ten temat minister Patek na spotkaniu z Lloyd George’em i Curzonem w dniu 6 lipca. Ale właściwa dyskusja rozpoczęła się dopiero po przybyciu premiera Grabskiego.[552] Dnia 9 lipca o godzinie trzeciej po południu premier polski stanął przed obliczem Lloyd George’a, Curzona, Milleranda, Focha i Weyganda. Znalazł się w sytuacji ubogiego petenta przed areopagiem wielkich mocarstw. Dyskusja miała przebieg nader dlań nieprzyjemny, chwilami upokarzający. Z ust brytyjskiego premiera usłyszał Grabski dotkliwą reprymendę na temat awanturniczej, zaborczej, głupiej polityki Polski. „Niestety - mówił Lloyd George - Polska nie była zadowolona ze swych granic narodowych. Pokłóciła się z Litwą i zagarnęła litewskie terytoria. Wkroczyła do Rosji i okupowała obszary zamieszkałe przez 20 do 30 milionów Rosjan. Upierała się przy zaborze 3 i pół miliona Rusinów wbrew ich gwałtownym protestom. Nie potrafiła dojść do porozumienia z Czechami. [...] Niełatwo będzie w tych warunkach przekonać opinię brytyjską, że Polska zasługuje na pomoc.” Premier brytyjski „stanowczo nie mógłby się zwrócić do parlamentu o pomoc, dopóki nie byłby w stanie zapewnić go, że Polska wyrzekła się stanowczo zaborów i pragnie jedynie niepodległości w granicach etnograficznych [...], że przyjmuje zasadę etnograficzną za podstawę pokoju z Rosją, że uszanuje wolę ludności Galicji wschodniej jako podstawę uregulowania przyszłości tego kraju...” Grabski godzi się właściwie z tą oceną polityki polskiej, zdobywa się nawet sam na krytyczny jej osąd, przyznaje, że Polska znalazła się w krytycznej sytuacji „z własnej winy” i że „musi zmienić swą politykę zarówno wobec sąsiadów, jak i wobec sojuszników”. Nie waha się nawet wskazać winowajcy: „Polska dała się ponieść silnym ludziom, których urzekły wielkie wizje, ale wizje te nie odpowiadały ani zdrowemu rozsądkowi, ani uczuciom patriotycznym szerokich mas społeczeństwa. Ani Kijów, ani granice 1772 roku nie mogą być narodowym celem. To są marzenia potężnych jednostek, ale nie pragnienia większości społeczeństwa”. Aluzja do Piłsudskiego jest zbyt przejrzysta, by nie zrozumieli jej rozmówcy Grabskiego. Lloyd George od dawna żywi głęboką nieufność do generalskich gestów i metod politycznych Piłsudskiego. Foch nie darzy go również sympatią ani zaufaniem i korzysta z okazji, by podać

w wątpliwość jego walory jako wodza naczelnego: „Dowództwu polskiemu - powie - brak energii i umiejętności oceny sytuacji, rząd polski powinien coś uczynić, by natchnąć naczelne dowództwo energią i zdolnością podejmowania decyzji”. Rozumie jednak, że rząd jest wobec Piłsudskiego bezsilny, i doda zaraz sceptycznie: „Wątpliwe, czy rząd jest w stanie to uczynić”. Ku zdumieniu i przerażeniu Grabskiego przedstawiciele Francji odnoszą się doń równie nieprzychylnie jak premier brytyjski. „Najbliższym celem moim po przybyciu - notuje Grabski było zobaczyć się przede wszystkim z Millerandem jako naszym sojusznikiem [...] Tymczasem od razu skonstatowałem, że Millerand mnie unika i zwleka ze spotkaniem się ze mną.” Millerand nie miał bowiem Grabskiemu nic do powiedzenia, poza stwierdzeniem: „Rząd francuski całkowicie solidaryzuje się z poglądami brytyjskimi”. To zaś woli powiedzieć polskiemu premierowi na konferencji. Grabski jest tym zaskoczony. Sądził bowiem, że stanowisko Francji różni się dość zasadniczo od poglądów brytyjskich. Skąd więc ten nieoczekiwany zwrot? Francja - wyjaśnia historyk emigracyjny - „miała w Spa zbyt wiele własnych spraw do obrony i dla pozyskania niezbędnego poparcia Anglii skłonna była płacić ustępstwami i kompromisami na odcinkach dla niej mniej ważnych czy dalszych”.[553] Takim odcinkiem „mniej ważnym” była w owej chwili Polska. Ale to, z czego zdał sobie sprawę po latach emigracyjny historyk, było tajemnicą dla ówczesnych kierowników polityki polskiej. Dyplomacja polska nie miała rozeznania rzeczywistego układu stosunków międzysojuszniczych. „Delegacja [polska] była sama ciemna jak tabaka w rogu - stwierdza Grabski. - Nikt nie był wtajemniczony za kulisy, pomimo że siedzieli dość długo na miejscu [...] O skrępowaniu Francji sytuacją wobec Anglii do tego stopnia - delegacja nasza nie była poinformowana.” Premier udawał się więc do Spa pogrążony w zupełnej niewiedzy. Była to zatem swego rodzaju „wyprawa w nieznane”. Nazajutrz 10 lipca o godzinie 3 po południu usłyszał Grabski z ust Lloyd George’a uzgodnione poprzednio warunki aliantów. Wielka Brytania godziła się pośredniczyć między Warszawą a Moskwą w staraniach o rozejm, ale stawiała szereg warunków. Proponowała więc „zwołać w Londynie konferencję z udziałem przedstawicieli Polski, Litwy, Finlandii i Łotwy, jak również Galicji wschodniej celem ustanowienia trwałego pokoju między Rosją a tymi krajami. Jednakże wstępem do tego musi być upewnienie się, czy - zakładając zgodę Rosji na rozejm - Polska wyrazi zgodę na wycofanie się do linii ustalonej przez Radę Najwyższą (międzysojuszniczą) w grudniu 1919 roku, czy zgodzi się na proponowaną konferencję w Londynie, czy zaakceptuje decyzje Rady Najwyższej w sprawie granicy z Litwą, w sprawie przyszłości Galicji wschodniej i w kwestii cieszyńskiej i czy zgodzi się na traktat polsko-gdański”. Od przyjęcia tych warunków uzależniały mocarstwa Ententy możliwość udzielenia Polsce ewentualnej pomocy na wypadek, gdyby Rosjanie „odmówili zawarcia rozejmu i przekroczyli wyżej określoną linię demarkacyjną”. Zastrzegli się przy tym i Lloyd George, i Millerand, i Foch, zasłaniając się „ogólnym wyczerpaniem aliantów” i „poważnymi zobowiązaniami, które wiążą ich gdzie indziej”, że pomoc ta ograniczy się „głównie do materiału wojennego” i mowy być nie może o skierowaniu do Polski posiłków wojskowych. Zgodzono się jedynie na posłanie doradcy wojskowego. Potem zapadła decyzja wysłania misji anglo-francuskiej. W takich okolicznościach pojawia się w rokowaniach linia, która przeszła do historii pod mianem linii Curzona. Curzon podpisał bowiem nazajutrz depeszę do Cziczerina, przekazując mu propozycje uzgodnione w Spa. Linia ta - w myśl depeszy - biegła przez Grodno, Wałówkę, Niemirów, Brześć nad Bugiem, Uściług (na wschód od Hrubieszowa), Kryłów, a potem na zachód od Rawy Ruskiej i na wschód od Przemyśla skręcała na południe do Karpat.

Grabski próbował uzyskać pewną modyfikację tych warunków, usłyszał jednak z ust Lloyd George’a cierpką lekcję realizmu politycznego: „Kłopot z rządem polskim polega na tym, że odmawia on uznania faktów, a dopóki ich nie uzna, nie ma podstaw do dyskusji”. Było to więc faktyczne ultimatum. Przekreślało nie tylko wszystkie aspiracje na wschodzie, ale kazało za nie płacić wygórowaną cenę na zachodzie. Przede wszystkim w Gdańsku. Wymuszona teraz na Polsce zgoda na konwencję z Gdańskiem oznaczała dalsze dotkliwe ograniczenie praw polskich w Wolnym Mieście już i tak krzywdząco okrojonych w traktacie wersalskim. Wszystko to za iluzoryczną przysługę: pośrednictwo brytyjskie w staraniach o rozejm. Jak się zaraz okazało - zupełnie zbyteczne. Ale Grabski oddychał paniczną atmosferą Warszawy, pamiętał, że Rada Obrony Państwa poleciła zwrócić się do aliantów w Spa „o uzyskanie dla Polski jak najszybszego rozejmu”, uznając w następstwie oceny sytuacji wojskowej, „że rozejm szybki i choćby krótkotrwały zdawał się wówczas być jedynym środkiem uchronienia armii polskiej od klęski ostatecznej [...] Wódz Naczelny również nie widział innego ratunku, jak tylko szybko choćby krótki rozejm”.[554] Na domiar złego tu dopiero, w Spa, zaskoczyła Grabskiego wiadomość, że Anglia i Francja ostrzegały rząd Polski przed awanturą kijowską. „Takie dictum było dla mnie absolutną niespodzianką [...], nie wiedziałem o tym, że Francja i Anglia ostrzegały Polskę przed dalszym prowadzeniem wojny z Rosją jeszcze przed ofensywą kijowską [...], jeżeli robiono z tego tajemnicę w gabinecie Skulskiego, to Sapieha i Piłsudski powinni byli o tym mnie powiadomić, gdy objąłem rządy, a w każdym razie nie później niż wtedy, gdy jechałem do Spa.” Ale nie uczynili tego i Grabski „nie wiedział o tajnej »démarche« i nocie Anglii i Francji przeciwko wojnie agresywnej z Rosją”. Na koniec rzucił swój głos na szalę decyzji Grabskiego marszałek Foch. Zjawił się u polskiego premiera tuż przed ostatnim posiedzeniem konferencji: „Powiedział mnie - notuje Grabski - że Francja jest związana wobec Anglii i że Polsce pomocy okazać by nie mogła. Równało się to temu, że dla dalszego prowadzenia wojny nie mielibyśmy broni ani amunicji. A więc przyjęcie ultimatum było koniecznością...”[555] Grabski podpisał więc.[556] Spadły nań za to gromy w Warszawie, jak gdyby to on był autorem awanturniczej polityki wschodniej, gdy był tylko likwidatorem masy upadłości. W nocy z 12 na 13 lipca Rada Obrony Państwa po burzliwej debacie zatwierdziła układ w Spa. Rząd brytyjski wystosował więc notę do Moskwy. Dnia 17 lipca przyszła odpowiedź rządu radzieckiego. Stwierdzał z ulgą Jan Dąbski, późniejszy przewodniczący delegacji polskiej na rokowania w Rydze: „Rząd ten odrzucił - na nasze szczęście - pośrednictwo Anglii...”[557] Identyczna była reakcja Grabskiego: „Na nasze szczęście bolszewicy odrzucili propozycję angielską rozejmu...” Proponował natomiast rząd radziecki, by rząd polski zwrócił się doń bezpośrednio, a wtedy rząd radziecki „nie odrzuci takich propozycji”, lecz „rozpatrzy je w duchu najszczerszej dobrej woli”. Co było jednak najbardziej zaskakujące w nocie radzieckiej, to zapowiedź przyznania Polsce w bezpośrednich rokowaniach korzystniejszych warunków terytorialnych, aniżeli proponowane przez międzysojuszniczą Radę Najwyższą. Rząd radziecki okazywał znacznie większe zrozumienie dla narodowych aspiracji Polski, niż mocarstwa Ententy, które w opinii rządu radzieckiego - działały „pod wpływem [rosyjskich] elementów kontrrewolucyjnych i zwolenników burżuazji i obszarników”, co odbiło się m. in. na krzywdzących Polskę postanowieniach w sprawie Ziemi Chełmskiej. Wobec takiego obrotu wydarzeń, rząd brytyjski radził Polsce bezpośrednio zwrócić się do Moskwy.

Ale odmowa radziecka była gwoździem do trumny rządu Władysława Grabskiego. Zapłacił za Spa. 20 lipca Rada Obrony Państwa postanowiła zdymisjonować gabinet Grabskiego i powołać rząd koalicyjny. Tekę premiera powierzono Wincentemu Witosowi, wicepremiera - Ignacemu Daszyńskiemu.

Motywy powołania tego rządu, który przybrał miano „Rządu Obrony Narodowej”, były nader charakterystyczne dla sposobu myślenia ludzi, którzy decydowali wówczas o losach Polski. O rządzie koalicyjnym była mowa już od dawna. Wysuwała ten projekt prawica, przerażona obrotem wydarzeń. Barlicki jednak na posiedzeniu ROP z dnia 5 lipca przeciwstawił się tej myśli: „Rząd koalicyjny jest niemożliwy. Moja zgoda na to bezprzedmiotowa, bo masa robotnicza poszłaby do komunistów...” Proponował w zamian rząd lewicowy, złożony z PPS i ludowców. Znamienne, że Piłsudski przychylał się do tej koncepcji, interpretując ją we właściwy sobie sposób: rząd lewicowy ułatwi rokowania rozejmowe z bolszewikami, dla których obecna Polska „to upiór szlachecki”, i potrafi uzyskać od nich lepsze warunki. Z drugiej zaś strony rząd taki umocni front wewnętrzny, zjedna sobie zaufanie mas. Oczywiście lewicowy ma być ten rząd tylko z nazwy, a nie z praktyki swych działań. „Lewica zrozumie - mówił Piłsudski - że jest powołana do tego, by teraz wybawić, a nie reformować. Wierzę w poczucie obywatelskie lewicy, że tego nie nadużyje”. Piłsudski przejrzał na wylot swych „socjalistycznych przyjaciół”. Nie wyszli z przeznaczonej im roli ani na chwilę. Nie upierali się nawet przy formule rządu lewicowego. Dali swą firmę rządowi koalicyjnemu, gdzie piastowali znikomą liczbę tek. Ale dzięki nazwiskom Witosa i Daszyńskiego rząd uchodził w opinii za znacznie bardziej lewicowy, niż był naprawdę. Zasada „wybawić, a nie reformować” przestrzegana była skrupulatnie. Dwa ważne postanowienia tego okresu: reforma rolna i utworzenie uniwersytetu ukraińskiego - pozostały na papierze. Rząd WitosaDaszyńskiego „nie nadużył zaufania” swych mocodawców. Nadużył za to grubo zaufania mas, które mu w tym przełomowym momencie zawierzyły. Udało się temu rządowi opanować w znacznym stopniu nastroje histerii i paniki i stworzyć atmosferę, w której możliwe było powstrzymanie ucieczki wojsk, zahamowanie chaotycznej ewakuacji i podjęcie przygotowań do bardziej skoordynowanych działań na przyszłość. Silna indywidualność Witosa pozwoliła nawet Piłsudskiemu odzyskać zachwianą równowagę ducha. Obaj premierzy - Witos i Daszyński - górowali zresztą nad naczelnym wodzem charakterem, opanowaniem, odpornością na przeciwieństwa losu. Odezwa „Ojczyzna w niebezpieczeństwie” odegrała swą rolę w odbudowaniu minimum zaufania w zdezorientowanym społeczeństwie. Ale rząd uzyskał to w zamian za kategoryczne przyrzeczenie, że będzie dążył do pokoju. Masy miały bowiem absolutnie dość dalszej wojny. Wbrew szerzonym potem przez piłsudczyków legendom, dalsze „bicie w wielkie dzwony wojny” było po prostu niemożliwe. Nawet oddany Piłsudskiemu poseł Stapiński ostrzegał na posiedzeniu ROP z 4 sierpnia: „Zapału do wojny nie ma ani wśród chłopów, ani wśród robotników. Jest nastrój obrony pod kątem widzenia pokoju”. Podzielał ten pogląd Daszyński: „Jeżeli naród nie będzie przekonany, że to do pokoju idzie, to wtedy runie front”. Obrona i pokój - to były hasła, które pozwoliły odtworzyć wolę walki na czas potrzebny do rozpoczęcia rokowań. Ale ani na chwilę dłużej. W dniu 22 lipca rząd polski wystosowuje więc notę do rządu radzieckiego z propozycją rozejmu. 30 lipca delegacja polska pod przewodnictwem wiceministra Władysława Wróblewskiego

spotyka się w Baranowiczach z przedstawicielami dowództwa radzieckiego. Oświadczają oni, że rząd radziecki gotów jest prowadzić rokowania o rozejm tylko łącznie z rokowaniami o pokój. Moskwa, nauczona doświadczeniem poprzedniej gry dyplomatycznej rządu polskiego, pragnie się zabezpieczyć przed wyzyskaniem rozejmu do przygotowania dalszej wojny. Jak wiemy z przebiegu posiedzeń ROP, obawy te są aż nadto usprawiedliwione. Wróblewski nie posiada jednak właściwych pełnomocnictw i powraca do Warszawy. Przeciwnicy pokoju próbują teraz wyzyskać stanowisko radzieckie jako pretekst do zerwania wszelkich rokowań. Rada Ministrów większością głosów wypowiada się wprawdzie za przyjęciem warunków radzieckich, ale przegłosowana mniejszość przenosi sprawę na Radę Obrony Państwa. Sapieha powołuje się na fakt, że „Francuzi naciskali, by był tylko rozejm”. Sekundują mu zwolennicy Belwederu. Daszyński przestrzega jednak, że opinia światowa dobrze pamięta „spór o Borysów” i zwróciłaby się przeciwko Polsce. Ostatecznie przeważa rozsądek. Zapada decyzja podjęcia rokowań o rozejm i pokój równocześnie.

28 lipca Armia Czerwona zajmuje Białystok i staje u progu ziem etnograficznie polskich. Przed rządem radzieckim wyłania się zasadniczy problem: stanąć na tej granicy czy iść dalej na zachód. Decyzja będzie brzemienna w następstwa polityczne. Już raz podobny problem rozstrzygany był w Moskwie jesienią roku 1919. W walce z „białymi” wojskami Armia Czerwona dotarła wtedy do granic Estonii. Czy powinna je przekroczyć? Lenin zdecydował, że nie. Względy polityczne przeważyły nad wojskowymi. Decyzja ta ułatwiła potem zawarcie pokoju z Estonią.[558] Teraz sytuacja była podobna, ale jednocześnie bardzo różna. Długotrwałe, bezowocne starania o pokój z Polską poderwały wśród wielu przywódców radzieckich przekonanie o celowości podejmowania dalszych prób w tym kierunku. Zła wola Piłsudskiego była aż nazbyt oczywista. Niemniej jednak znowu odezwały się głosy, by wstrzymać dalszy marsz zwycięskiej armii i wystosować jeszcze jeden apel o pokój. Gdyby i tym razem nastąpiła odmowa, Armia Czerwona będzie moralnie i politycznie uprawniona do dalszego pochodu. Ryzyko tej koncepcji było jednak ogromne. Piłsudski szukał wytchnienia w postaci rozejmu, nie zamierzając bynajmniej poniechać dalszej wojny. Armia Czerwona ścigała pobitą armię polską aż znad Berezyny i Dniepru. Odparła agresora i gotowała się do zadania mu ostatecznego ciosu. Zatrzymanie się nad etnograficzną granicą Polski dawało Piłsudskiemu tak upragnione wytchnienie, nie dawało natomiast żadnej pewności, czy równoczesny apel o pokój poskutkuje. Należało raczej mniemać, że nie. Ale były i przeciwne racje. Armia Czerwona, wypierająca dotąd z własnej ziemi wojska Piłsudskiego, wkraczała teraz sama na obce terytoria. Mogło to wywrzeć poważny wpływ na dalszy bieg wydarzeń. Sukcesy taktyczne mogły się obrócić przeciwko celom całej kampanii. Tak to oceniał z perspektywy paru lat Stalin: „Tak się rzecz miała w 1920 roku podczas wojny z Polakami, gdyśmy nie doceniając potęgi czynnika narodowego w Polsce i upojeni łatwym sukcesem efektownego parcia naprzód [...] zespolili przeciwko wojskom radzieckim olbrzymią większość ludności polskiej i stworzyli w ten sposób sytuację, która przekreśliła sukcesy wojsk radzieckich pod Mińskiem i Żytomierzem i podważyła prestiż władzy radzieckiej na Zachodzie”.[559] Górę wzięli zwolennicy kontynuowania nieprzerwanego marszu ku zachodowi. Być może zaważyła tu również fałszywa ocena sytuacji w Polsce. Były głosy, że kraj dojrzał do rewolucji

i dalszy pochód Armii Czerwonej podziała jak katalizator - wyzwoli utajoną energię rewolucyjną mas. Armia Czerwona nie zatrzymała się więc i parła niepowstrzymanie naprzód. W dniu zaś wkroczenia na ziemie rdzennie polskie znalazła się w obliczu zagadnienia niezwykłej wagi. Na zajmowanych obszarach panował całkowity bezrząd. Administracyjne władze polskie ewakuowały się wraz z wojskiem, a kto nie zdążył - ukrył się. Władza cywilna leżała na ulicy. Nie było komu zająć się codziennymi sprawami życiowymi ludności. W normalnym toku wydarzeń wojennych powinna to uczynić okupacyjna władza wojskowa. Ale armie rewolucyjne nie są z reguły zdolne do tworzenia zarządu okupacyjnego. Nie znała go armia rewolucyjnej Francji. Gdy w pogoni za nieprzyjacielem wkraczała na obce terytoria, wolała się odwołać do miejscowej ludności. W Holandii powołała do życia Republikę Batawii i przekazała władzę cywilną jej rewolucyjnemu rządowi. Wkraczając na ziemię włoską w Lombardii utworzyła Republikę Cisalpińską, a w Genui proklamowała Republikę Ligurii. Wszędzie rewolucyjne rządy tworzyły się pod osłoną rewolucyjnych bagnetów francuskich. Tak się też stało 30 lipca 1920 roku w Białymstoku. Powstał Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski. Lokalne komitety tworzyły się zresztą jeszcze przedtem, gdy dowódcy wkraczających jednostek radzieckich wzywali ludność do tworzenia organów władzy miejscowej, które by opędziły bieżące potrzeby terenu. Powstanie TKRP było naturalną konsekwencją wkroczenia rewolucyjnej armii na obce narodowościowo terytorium. Tak chyba przedstawia się historyczna geneza Komitetu białostockiego. Dynamika ofensywy radzieckiej stworzyła tę rewolucyjną władzę z konieczności. Była też ona całkowitą improwizacją - nie myślano zawczasu o jej tworzeniu. Reakcja polska widziała w Komitecie zapowiedź zrewolucjonizowania kraju pod osłoną bagnetów radzieckich. Co o tym myśleli komuniści polscy, wyraził Julian Marchlewski na sesji Wszechrosyjskiego Komitetu Wykonawczego w lutym 1920 roku: „Komunistyczna Partia Robotnicza Polski protestowała przeciwko napaści armii polskiej na Rosję proletariacką i nie przestaje się domagać ukończenia wojny [...] Dowiodła tym sposobem, że obca jest jej myśl zaprowadzenia komunizmu w Polsce przy pomocy oręża armii rosyjskiej”.[560] A w pół roku później, 9 sierpnia 1920 roku, w przededniu bitwy warszawskiej, Jerzy Fürstenberg-Hanecki, wybitny komunista polski, tłumaczył sens ówczesnych wydarzeń hr. Stanisławowi Kossakowskiemu, znanemu nam już z rokowań mikaszewickich: „Walki, które trwają teraz, są charakteru czysto strategicznego, łamie się opór Polski przeciwko zawarciu pokoju, jest to straszliwa konieczność, a dla Polaków bolesna. Zawrzeć pokój ostateczny z Polską, odsunąć ją od koalicji - to cele realne Rosji Sowieckiej”.[561] I w poprzedniej rozmowie, 2 sierpnia 1920 roku: „O naszym stosunku do Polski i sprawy pokoju przekona się pan raz jeszcze w najbliższej przyszłości, ale ja mam wiele wątpliwości co do stanowiska i zamiarów Polski”. Wydarzenia najbliższych tygodni - przebieg rokowań rozejmowych i pokojowych w Rydze świadczyć miały o dużej przenikliwości Haneckiego.

Rozejm i pokój

Piłsudski próbował tymczasem ustabilizować za wszelką cenę wciąż łamiący się front polski. Pochód Tuchaczewskiego miał zostać zatrzymany na linii Bugu i Narwi. Ale 1 sierpnia padł Brześć, 3 wojska radzieckie zajęły Łomżę, 4 stanęły pod Ostrołęką, oskrzydlając Warszawę od północy. W nocy z 5 na 6 sierpnia zarządził więc polski wódz naczelny odejście na linię Wisły i Wieprza. Tu dopiero można było przystąpić do reorganizacji sił. Impet natarcia radzieckiego wprawdzie nie osłabł, ale rysować się zaczęły pierwsze oznaki przeciągnięcia struny. Oddziały Armii Czerwonej wydłużyły nadmiernie swe linie komunikacyjne, weszły głęboko w kraj nieprzyjacielski nie podciągając dostatecznie szybko odwodów. Żołnierz idący nieomal bez wytchnienia od Berezyny i Dniepru zaczynał zdradzać znużenie. Między armiami Tuchaczewskiego na północy a Jegorowa na południu powstała głęboka luka, stwarzająca możliwość uderzenia polskiego z flanki. Armie południowe, uwikłane w przewlekłe boje wokół Lwowa, nie dotrzymały bowiem tempa marszowi Tuchaczewskiego. Wódz radziecki nie dostrzegał tego niebezpieczeństwa. Lekceważenie przeciwnika odegrało przy tym sporą rolę. W tych warunkach polskie Naczelne Dowództwo przystąpiło do opracowania planu działania, którego osnową miała być bitwa na przedmościach Warszawy. W Warszawie zjawiła się tymczasem zapowiedziana misja aliancka. Liczyła sześć osób - trzech Anglików i trzech Francuzów. W skład jej wchodzili ambasadorowie Jean Adrien Jusserand i lord Edgar Vincent d’Abernon, generałowie Maxime Weygand i Percy Radcliffe oraz dwaj sekretarze. Kompetencje misji były bardzo nieokreślone, zwłaszcza wobec obecności w Polsce starej misji wojskowej francuskiej, liczącej przeszło dwustu oficerów z generałem Henrys na czele, od dawna blisko współdziałającej z dowództwem polskim. Główną rolę spośród nowo przybyłych odegrał generał Weygand, były szef sztabu marszałka Focha. Sytuacja jego była jednak bardzo trudna, stosunek do misji generała Henrysa niejasny, przyjęcie, jakie mu zgotował Piłsudski, nieprzychylne. Już pierwszego dnia doszło między nimi do starcia „Ile dywizji przyprowadza mi pan?” - zapytał obcesowo Piłsudski. Weygand odpowiedział długim wywodem o trudnościach, jakie mają alianci, i niemożliwości udzielenia pomocy wojskowej. Piłsudski wyraził wtedy wątpliwość co do użyteczności całej tej misji. Z kolei Weygand skrytykował metody dowodzenia stosowane przez sztab polski. Naraził się zaś ostatecznie Piłsudskiemu, gdy zażądał powierzenia odpowiedzialnych stanowisk generałom Hallerowi i Dowbór-Muśnickiemu. Na tym tle doszło zresztą do charakterystycznych incydentów między Weygandem i obu jego protegowanymi. Haller zrazu odmówił przyjęcia zaproponowanego mu dowództwa, wietrząc w tym podstęp i chęć skompromitowania go przez powierzenie niewykonalnych zadań. Dał się przejednać, gdy Weygand wyjaśnił mu, że to on był inicjatorem powołania go do czynnej służby. Muśnicki natomiast nie dał się przekonać, oświadczając stanowczo, że w żadnym wypadku nie będzie służył „pod rozkazami wariata” (sous les ordres d’un fou).[562] Weygand sam pozostawał jednak nadal bez przydziału. Jusserand i d’Abernon interweniują w tej sprawie u ministrów Grabskiego i Sapiehy. Z rozmów wynikało - stwierdza w swym pamiętniku lord d’Abernon - że „marszałek Piłsudski, Naczelnik Państwa i Wódz Naczelny, jest przeciwny poglądom Weyganda” i choć rząd „jest przekonany o celowości użycia Weyganda, nie potrafi przezwyciężyć oporu Naczelnika Państwa, Piłsudskiego”.[563] Obaj ambasadorowie szybko

dochodzą do wniosku, że wszystko zależy tu wyłącznie od Piłsudskiego, a „polscy ministrowie, którzy teoretycznie powinni mu służyć radą, mają w rzeczywistości bardzo nikłe wpływy”, Piłsudski zaś z reguły „woli działać im na przekór”.[564] Ambasadorowie przenoszą w końcu sprawę na Radę Ministrów. Spotykają się tu znowu z żądaniem pomocy wojskowej w sile co najmniej dwóch dywizji i lotnictwa. D’Abernon raz jeszcze wyjaśnia, że to niemożliwe. Wysuwa natomiast żądanie uregulowania pozycji Weyganda. Proponuje, by objął funkcję doradcy szefa Sztabu Generalnego. Z Anglikiem trzeba się liczyć, bo - jak wynika z raportów generała Sosnkowskiego na Radzie Obrony Państwa Churchill w tajemnicy przed premierem Lloyd George’em, śle do Polski duże transporty broni i amunicji. Anglicy mają również w swym ręku jedyny port wyładunku - Gdańsk. Innymi drogami ze względu na masowy opór robotników całej Europy, kolejarzy i dokerów, transportów broni do Polski kierować nie można. Propozycja d’Abernona zostaje więc przyjęta. Nazajutrz, 28 lipca, Weygand zasiada już przy wspólnym stole z polskim szefem Sztabu, generałem Tadeuszem Rozwadowskim. Nie jest to przenośnia, albowiem co dnia obydwaj spotykali się przy wielkim, okrągłym stole w sali konferencyjnej Sztabu Generalnego, przygotowując plan operacji warszawskiej i omawiając bieżące rozkazy dla wojska. Czasami przyłączał się do nich Piłsudski, przysłuchując się w milczeniu dyskusji. „Siadał przy naszym stole i słuchał mniej lub więcej długo - wspominał potem w swych pamiętnikach gen. Weygand. - Najczęściej wychodził bez otwarcia ust. Co właściwie myślał? Nie wiem. Była to współpraca o osobliwym charakterze.”[565] D’Abernon formułuje to wyraźniej: „Piłsudski [...] nie zwracał na niego [Weyganda] uwagi”.[566] Owocem tych narad przy okrągłym stole był plan operacji warszawskiej. Mitologia bitwy warszawskiej warta jest osobnego studium. Spór o autorstwo jej planu i o miano zwycięzcy toczył się przez lata, gwoli zresztą nie prawdzie historycznej, lecz porachunkom politycznym. Piłsudczycy wszelkie zasługi zapisali, rzecz prosta, na konto swego wodza. Endecy przeciwnie. Autorstwo planu przypisali generałowi Weygandowi, główną rolę w powstrzymaniu natarcia nieprzyjacielskiego - generałowi Józefowi Hallerowi i jego „Armii Ochotniczej”. Na wszelki wypadek odwołali się do pomocy Opatrzności. W dniu 14 sierpnia na łamach Rzeczypospolitej ukazał się artykuł Stanisława Strońskiego O cud Wisły. W tytule tkwiła zjadliwa ironia - chyba tylko cud może nas uratować przy takim wodzu naczelnym... W Belwederze w lot połapano się w zabójczej dla autorytetu Piłsudskiego wymowie artykułu, lecz cóż było robić: nazwa chwyciła i „cud nad Wisłą” utarł się w potocznym języku na lata. Jeśli można ten spór rozstrzygnąć dziś, wydaje się, że autorem planu bitwy warszawskiej był szef Sztabu Generalnego, generał Tadeusz Rozwadowski, przy współudziale Weyganda. Pewne korekty wy wniósł Piłsudski.[567] Plan zakładał stworzenie silnej linii oporu nad Wisłą, na przedpolach Warszawy i związanie w bitwie frontalnej głównych sił Tuchaczewskiego. Równocześnie znad Wieprza wyjść miało silne uderzenie na lewą flankę i tyły Tuchaczewskiego, znad Wkry zaś pomocnicze uderzenie na prawe jego skrzydło. 12 sierpnia Piłsudski udał się do Puław, gdzie mieściła się kwatera główna grupy uderzeniowej. Osobiście objął dowództwo działań znad Wieprza. 13 sierpnia Armia Czerwona podjęła natarcie na przedmościa Warszawy. Oddziały radzieckie doszły aż do Radzymina. Na ogół jednak linie polskie wytrzymały uderzenie, dając czas grupie znad Wieprza na ukończenie przygotowań i przystąpienie do akcji. 14 sierpnia zaczęło się na północ od Warszawy natarcie generała Sikorskiego znad Wkry na

prawe skrzydło wojsk radzieckich. W dwa dni później, 16 sierpnia, wyszło główne uderzenie polskie znad Wieprza. 17 sierpnia szala przechyliła się wyraźnie na korzyść polską. Bitwa warszawska była wygrana. Rozpoczął się odwrót wojsk radzieckich. Sukcesy polskie, które następowały teraz w szybkim tempie, nie były jednak wyłączną zasługą Piłsudskiego. W dwa dni po bitwie warszawskiej nastąpiło uderzenie „białej” armii generała Wrangla. Utworzona z resztek armii Denikina, zreorganizowana na Krymie i obficie zaopatrzona w broń przez Francuzów, którzy w połowie lipca uznali Wrangla za legalny rząd Rosji, wyrwała się teraz z półwyspu i maszerowała szybko na północ. 19 sierpnia zapadła na Radzie Wojennej w Moskwie decyzja odwołania znacznych sił z frontu polskiego i przerzucenia ich na Ukrainę. Wrangel uznany został za groźniejsze niebezpieczeństwo. W rezultacie błyskawicznej reakcji dowództwa radzieckiego, ostatnia z „białych” armii poniosła porażkę, jej oddziały zepchnięte zostały do morza. Ale dywersja Wrangla dała Piłsudskiemu szansę posunięcia się dość daleko ku wschodowi. Pod koniec sierpnia walki toczą się już na Białorusi, Wołyniu i na wschodnim skraju Galicji.

Wczesnym rankiem dnia 14 sierpnia, na kilka godzin przed rozpoczęciem rozstrzygających działań na warszawskim froncie, opuszczała stolicę przez most Kierbedzia i Pragę delegacja polska kierując się ku liniom radzieckim. Znajdowały się one w odległości zaledwie 25 kilometrów od centrum Warszawy. Przewodniczył delegacji Jan Dąbski, działacz ludowy, podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W skład jej wchodzili m. in. Stanisław Grabski i Władysław Kiernik. 17 sierpnia w Mińsku nastąpiło pierwsze spotkanie z delegacją radziecką. Przewodniczył jej Daniszewski. Atmosfera przyfrontowego miasta nie sprzyjała jednak rokowaniom. Ten „Borysów a rebours” dał się szybko we znaki delegacji polskiej. Za pośrednictwem Warszawy zażądała przeniesienia pertraktacji do Rygi. Nota polska w tej sprawie rozminęła się z notą radziecką, która również sugerowała przeniesienie rokowań na teren neutralny, proponując Estonię. 2 września rząd radziecki przychylił się do propozycji polskiej. 21 września delegacje spotkały się w Rydze, w innym nieco składzie. Na czele delegacji polskiej stał jak poprzednio Dąbski, towarzyszyli mu m. in. Stanisław Grabski, Norbert Barlicki, Władysław Kiernik i Leon Wasilewski. Delegacji radzieckiej przewodniczył Adolf Joffe, wytrawny dyplomata radziecki, członkami delegacji byli Dymitr Manuilski i Leonid Oboleński. Na samym wstępie wyłoniła się sprawa Ukrainy. Delegacja radziecka przedstawiła pełnomocnictwa zarówno rządu Rosyjskiej Republiki Rad, jak i rządu Republiki Ukraińskiej. By ułatwić sytuację stronie polskiej, nie było osobnej delegacji ukraińskiej. Warszawa uznawała przecież jeszcze „rząd” Petlury... Na krótko doszło w łonie delegacji polskiej do wznowienia starego sporu o program federacyjny. Było rzeczą oczywistą, iż zasiadanie przy jednym stole z reprezentantami radzieckiej Ukrainy oznaczało przekreślenie tego programu i wyrzeczenie się Petlury. Piłsudczycy próbowali protestować, ale bez większego zapału. Dąbski i Stanisław Grabski przecięli spór, akceptując pełnomocnictwa delegacji radzieckiej z ramienia obu republik. W ten

sposób sprawa została przesądzona już pierwszego dnia. Na wstępie właściwych obrad odczytana została deklaracja rządu radzieckiego: „Kampania zimowa, jeśli do niej przyjdzie, połączona będzie z takimi męczarniami dla szerokich mas, że Rząd Sowietów i najwyższy organ prawodawczy republiki, Wszechrosyjski Komitet Wykonawczy, uważa za swój obowiązek użycie wszelkich środków, poniesienie nawet najcięższych ofiar, byle tylko osiągnąć pokój i położyć kres przelewowi krwi i uniknąć jednako dla obu stron ciężkiej kampanii zimowej”.[568] Ta zasadnicza wytyczna przyświecała delegacji radzieckiej przez cały czas rokowań. Większość delegacji polskiej, a przede wszystkim sam Dąbski, kierowała się tymi samymi motywami. Ale nie tak wyglądała sytuacja w Warszawie. Pod wrażeniem sukcesów kontrofensywy polskiej zwolennicy kontynuowania wojny zaczęli znów podnosić głowę. Zaalarmowany tym Dąbski zwrócił się wprost do Joffego. Z pamiętników Dąbskiego wynika, że w poufnej rozmowie przedstawił mu dość jasno sytuację. Joffe zrozumiał. W ciągu niewielu godzin obaj przewodniczący uzgodnili między sobą najistotniejsze punkty układu o rozejmie i pokoju przedwstępnym. 5 października 1920 roku świat zaskoczony został komunikatem o zawartym porozumieniu. „Wiadomość o zasadniczym porozumieniu między przewodniczącymi polskiej i rosyjskiej delegacji - pisze Dąbski - spadła jak grom z jasnego nieba tak na Rygę, jak na całą Europę.”[569] Grom trafił jednak przede wszystkim w Belweder. Tam był zresztą wymierzony. „Wobec tego pisze Dąbski - że sukcesy wojsk polskich podniecały także nadzieje niektórych kół polskich, należało stworzyć fakt dokonany (podkr. oryginału, S.A.), który by unicestwił wszelkie machinacje antypokojowe. Tę rolę spełnił komunikat z dnia 5 października.”[570] Oficjalne podpisanie układu było już tylko formalnością. Została ona dopełniona 12 października 1920 roku o godzinie 5 minut 50 po południu. 18 października o godzinie 24 na całym froncie umilkły strzały. Ale pozostało jeszcze zawarcie ostatecznego pokoju. 17 listopada obie delegacje zjawiły się ponownie w Rydze. Przewodniczyli im ci sami ludzie, ale zmienił się skład. Po stronie polskiej byli Stanisław Kauzik, Edward Lechowicz, Henryk Strassburger, Leon Wasilewski. Po stronie radzieckiej - Jerzy Hanecki, Leonid Oboleński, Emanuel Kwiryng. Nie tu miejsce na szczegółową historię rokowań o pokój ostateczny i analizę zawartego traktatu. Trwały one prawie pół roku i natrafiały w swym przebiegu na poważne trudności. Źródło ich tkwiło przeważnie w Warszawie. Wciąż igrano tu z myślą o wznowieniu wojny, a Piłsudski niełatwo godził się z ostatecznym przekreśleniem swych wschodnich zamierzeń. Doszło nawet ze strony polskich czynników wojskowych do poważnego naruszenia układów rozejmowych. Dowództwo polskie zwlekało z opuszczeniem przyznanych Rosji terenów. Szef Sztabu Generalnego, generał Rozwadowski, uzasadniał opór strategicznym znaczeniem tych terenów dla przyszłych operacji wojennych. Rzecz groziła poważnymi konsekwencjami, wobec których Dąbski zgłosił swą dymisję. Sprawą zajmowała się Rada Ministrów na posiedzeniu w dniu 22 listopada. Wicepremier Daszyński „konstatuje, że stanowisko szefa Sztabu Generalnego nie da się pogodzić ze stanowiskiem obecnego gabinetu, który uważa, że narażenie Polski na dalszą wojnę byłoby zbrodnią wobec narodu”. Rada Ministrów na wniosek ex praesidio uchwala: „Czynniki nie stosujące się do przyjętych zobowiązań rozejmowych powinny opuścić swe stanowisko”.[571] Ale Rada Ministrów to było jedno, a Piłsudski i wojsko - drugie. I groźniejsze od tego incydentu

były polityczne manewry Belwederu. Dąbski uznany tam został za „ugodowca”, któremu zbyt się spieszy do pokoju.[572] Rzucano mu więc kłody pod nogi, utrudniając prowadzenie pertraktacji. Daremnie ostrzegał Joffe, że przewlekanie rokowań zaczyna budzić podejrzenia w Moskwie i rośnie tam nieufność, która może być brzemienna w skutki. Delegat radziecki apelował nawet do Polaków, by zrozumieli własną rację stanu: „Dla Polski jest rzeczą bardzo ważną, aby pokój był zawarty przed terminem plebiscytu na Górnym Śląsku”.[573] W kołach belwederskich jednak argument obrony granic zachodnich nigdy nie ważył serio. Piłsudski zdecydował się więc na wielki kontrmanewr w Rydze. Postanowił wysłać tam ministra Sapiehę. Jego przybycie automatycznie usuwało Dąbskiego na drugie miejsce w delegacji. Kierownictwo przeszłoby z urzędu na ministra spraw zagranicznych, który miał dokładne instrukcje Piłsudskiego i „spełniłby dokładnie - pisze Adam Pragier - polecenie prowadzenia dalszych rokowań - aż do zerwania”.[574] Raz jeszcze rozmowa w cztery oczy Dąbskiego z Joffem uratować miała pokój. Z relacji ogłoszonej przez Pragiera wynika, że Dąbski, poinformowany przez przyjaciół o zamiarach Piłsudskiego i Sapiehy, zwrócił się do delegata radzieckiego: „Obradujemy już blisko pół roku, usunęliśmy wiele kwestii spornych, pozostało ich do załatwienia niewiele. Nie wątpi pan o tym, że mam dobrą wolę zawarcia pokoju. Otóż warunki pokoju muszą być dziś jeszcze ustalone. [...] Nic więcej powiedzieć nie mógł - dodaje Pragier Joffe spojrzał mu w oczy i nic nie mówiąc przytaknął”.[575] Rozmowa ta odbyła się 17 lutego. Trwała pięć godzin. Po raz pierwszy i ostatni odbyła się bez udziału sekretarzy. Odtąd sprawy potoczyły się szybko. Sapieha do Rygi nie przyjechał. Traktat ostatecznego pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą podpisany został na posiedzeniu plenarnym konferencji w dniu 18 marca 1921 roku o godzinie 8 minut 30 wieczorem w wielkiej sali Pałacu Czarnogłowców w Rydze. Niepotrzebna wojna była skończona.

Zbrodnia Kwadrans przed godziną 12 w południe w westybulu warszawskiej Zachęty zebrało się grono ludzi: premier, kilku ministrów i wyższych urzędników, dyplomaci, członkowie komitetu wystawowego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, grupka artystów i publiczności. Oczekiwano przybycia nowego prezydenta Rzeczypospolitej, Gabriela Narutowicza, który przyobiecał udział w otwarciu dorocznego wernisażu. W mieście panowała jeszcze atmosfera napięcia po burzliwych zajściach dni ostatnich i Kancelaria Cywilna prezydenta prosiła, by zapowiedzianej wizycie nie nadawać rozgłosu. Przestrzegała też, że prezydent może w ostatniej chwili odwołać przyjazd. Jednakże o godzinie 12 minut 5 przed gmach zajechało czarne zamknięte auto. Wysiadł zeń prezydent i szef jego Kancelarii Cywilnej, Stanisław Car. W towarzystwie paru oficerów weszli do gmachu. W tejże niemal chwili wbiegł do przedsionka wysoki, chudy mężczyzna i przepychając się energicznie przez tłum, zatrzymał się na chwilę na schodach. - Cóż to za uroczystość? Na kogo czekacie? - zapytał. - Na prezydenta Rzeczypospolitej - odparł dyrektor Departamentu Sztuki w Ministerstwie Oświaty, Jan Skotnicki. Mężczyzna odwrócił się, spojrzał ku wejściu i mruknął: - To ten jest Narutowicz? - i pobiegł szybko na górę. Prezydent przecinał właśnie wstęgę i cały orszak zaczął powoli wstępować po schodach. W gmachu było chłodno i na prośbę gospodarzy goście nie zdejmowali futer ani płaszczy. Za chwilę wszyscy znaleźli się w sali numer jeden, na pierwszym piętrze, po prawej stronie klatki schodowej. Było ciasno i cała grupa zwiedzających skupiła się koło prezydenta. Po jego lewej ręce znajdował się prezes Zachęty, mecenas Karol Kozłowski, po prawej - premier Julian Nowak, tuż obok dyrektor Jan Skotnicki. Zapanowało małe zamieszanie, gdy ku przodowi przecisnął się ów wysoki, szczupły mężczyzna i stanął tuż za prezydentem. „To malarz Niewiadomski” wyjaśnił ktoś z obecnych. Oglądano kolejno rozwieszone obrazy. Prezydent zatrzymał się na chwilę przed pejzażem Ziomka Ranek zimowy. Powiedział coś, gdy nagle rozległ się trzykrotny suchy trzask. Jak gdyby daleki odgłos wystrzałów. Większość obecnych była przekonana, że to echa jakiejś ulicznej strzelaniny. Dni były przecież bardzo niespokojne. Wtem prezydent zachwiał się i osunął bezwładnie na ręce najbliższych osób. Wysoki głos kobiecy przerwał ciszę przeraźliwym okrzykiem: - Zabito prezydenta! Równocześnie rozległ się łoskot padającego ciała. To poseł brytyjski William Max-Müller runął zemdlony na ziemię. Tymczasem prezydenta przeniesiono na małą kanapkę w rogu sali. Była za krótka i trzeba było rannego złożyć na podłodze. Dwaj przypadkowo obecni lekarze rzucili się na ratunek. Było jednak za późno. W kwadrans po strzałach prezydent nie żył. Spod otwartej na piersiach koszuli

sączył się maleńki strumyczek krwi. Trafiony został trzema kulami. Dwie przebiły klatkę piersiową, trzecia utkwiła w kręgosłupie. U zwłok klęczała poetka, Kazimiera Iłłakowiczówna. W kącie sali dwaj oficerowie trzymali za ręce mordercę. Był nim Eligiusz Niewiadomski. Strzelał przykładając lufę do pleców ofiary, mierzył celnie, jako malarz znał się nieźle na anatomii. Dał się rozbroić bez oporu. Teraz dopiero zjawili się na sali przedstawiciele władz bezpieczeństwa, oficerowie policji, sędzia śledczy, prokurator, lekarz pogotowia. W hallu, na dole, ktoś dzwonił do miasta. W pół godziny później, czarnym otwartym landem, w otoczeniu szwadronu przybocznego, przyzwanego telefonicznie z Belwederu, zwłoki pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej odwożono z miejsca zbrodni. Przed gmachem gromadził się tłum ludzi, bladych, milczących, przerażonych. Wieść o morderstwie obiegła już miasto. „Warszawa zamarła ze zgrozy” - pisał współczesny pamiętnikarz. Był piękny, słoneczny dzień zimowy, sobota, 16 grudnia 1922 roku.

Gdy kule Niewiadomskiego dosięgły Narutowicza, niepodległe państwo polskie liczyło wszystkiego cztery lata, jeden miesiąc i pięć dni. Zamach był tylko ogniwem w łańcuchu tragicznych wydarzeń, które wstrząsały do podstaw bytem młodej Rzeczypospolitej. Miała ona już za sobą jeden zamach stanu (w styczniu 1919 roku ks. Sapieha i płk Januszajtis próbowali siłą obalić rząd Moraczewskiego), jeden zamach na głowę państwa (we wrześniu 1921 roku Ukrainiec Fedak strzelał we Lwowie do naczelnika państwa, Józefa Piłsudskiego), jedną napastniczą wojnę, która omal nie skończyła się całkowitą klęską (wyprawa kijowska i następstwa), siedem kryzysów gabinetowych, z których jeden ciągnął się osiem tygodni, nękana zaś była gwałtowną i nie powstrzymaną inflacją. Strajków, demonstracji, ofiar terroru policyjnego (zwłaszcza na Kresach), więźniów politycznych i procesów politycznych nie da się ująć statystycznie. Teraz, po zabójstwie prezydenta, kraj znalazł się na progu wojny domowej. Jej elementy narastały już zresztą od paru dni. Dziś wiemy, że niebezpieczeństwo wybuchu było znacznie poważniejsze, aniżeli wydawać się mogło współczesnym. Jakież więc koleje wydarzeń doprowadziły do takiej sytuacji? Kto uzbroił mordercę i popchnął do zbrodni? Kto i w jaki sposób zamierzał z tej zbrodni wyciągnąć korzyści polityczne? Odpowiedzi na te pytania szukać należy w wydarzeniach okresu poprzedzającego ową fatalną sobotę.

Dnia 17 marca 1921 roku, po długich i gorących sporach, Sejm Ustawodawczy uchwalił wreszcie nową konstytucję, która przeszła do historii pod nazwą konstytucji marcowej. Wzorowana na konstytucji Trzeciej Republiki Francuskiej, wprowadzała w Polsce ustrój parlamentarny i zawierała gwarancje podstawowych swobód obywatelskich. Przewidywała dwuizbowy parlament, złożony z Sejmu (444 posłów) i Senatu (111 senatorów), wybieranych w powszechnym, równym, tajnym, bezpośrednim i proporcjonalnym głosowaniu na okres lat pięciu, rząd odpowiedzialny przed Sejmem oraz prezydenta, wybieranego na lat siedem przez

obie Izby, połączone w Zgromadzenie Narodowe. Konstytucja była dziełem kompromisu pomiędzy stronnictwami prawicy, centrum i części legalnej lewicy. Socjaliści głosowali przeciwko projektowi (głównie z powodu wprowadzenia systemu dwuizbowego). Komuniści zbojkotowali wybory do Sejmu Ustawodawczego, nie brali więc udziału w debacie konstytucyjnej. W chwili, gdy konstytucja była dyskutowana i uchwalana, kraj i Europa znajdowały się jeszcze pod działaniem fali rewolucyjnej, wznieconej przez Rewolucję Październikową w Rosji i klęskę państw centralnych w pierwszej wojnie światowej. Polskie klasy posiadające, przerażone widmem rewolucji, skłonne były do dość daleko idących ustępstw na rzecz demokratycznych żądań mas, byle tylko nie zostały naruszone podstawowe założenia społeczno-ustrojowe: prywatna własność fabryk i majątków ziemskich. Dlatego stronnictwa prawicy zgodziły się na stosunkowo demokratyczny charakter ustawy zasadniczej. Grał tu wszakże rolę jeszcze jeden czynnik dodatkowy, swoiście polski, wynikający z układu sił politycznych w kraju. Chodziło o osobę Józefa Piłsudskiego. W owych latach oblicze polityczne Piłsudskiego pozostawało jeszcze zagadką dla bardzo wielu ludzi. Zarówno na prawicy, jak i na lewicy, nie wyłączając nawet komunistów. W oczach prawicy uchodził on wciąż jeszcze za niebezpiecznego radykała, związanego z obozem socjalistycznym, ulegającego wpływom „żydowsko-masońskim”, a nie brakło i takich, którzy posądzali go o ciche sympatie dla bolszewizmu! Taką przynajmniej sylwetkę naczelnika państwa kreśliła demagogiczna propaganda endecka i potrafiła ją wpoić tysiącom swych ciemnych, kołtuńskich zwolenników, zwłaszcza ze sfer drobnomieszczańskich i ziemiańskich. Niejeden z czytelników Dwugroszówki i Kuriera Poznańskiego naprawdę wierzył, że „Piłsudski ma żonę Żydówkę” i „odbiera rozkazy z Moskwy przez tajny kabel telefoniczny łączący Belweder z Kremlem”. Tylko bardzo nieliczne jednostki z obozu prawicy społecznej domyślały się istotnych zamiarów Piłsudskiego i upatrywały w nim przyszłego sojusznika. W kołach lewicy nadal pokutowały złudzenia co do radykalizmu społecznego i demokratyzmu Piłsudskiego, choć on sam otwarcie głosił, że z „czerwonego tramwaju socjalizmu wysiadł na przystanku niepodległości”. Krzewiła się więc nadal legenda „opatrznościowego męża lewicy”, znajdująca zresztą oddźwięk w sporym odłamie klasy robotniczej, postępowej inteligencji i chłopstwa. Piłsudski zręcznie podsycał i eksploatował tę legendę, na wszelki zaś wypadek nasyłał swych zaufanych ludzi do poszczególnych stronnictw lewicy, gdzie odgrywali poważną rolę. Zwłaszcza w PPS i chłopskim „Wyzwoleniu”. Cień Piłsudskiego zawisł nad całą debatą konstytucyjną. Stronnictwa prawicy pod przewodnictwem narodowej demokracji (używającej wtedy nazwy Związek Ludowo-Narodowy) obawiały się, że dotychczasowy naczelnik państwa sięgnie z kolei po prezydenturę. Nie widząc sposobu zagrodzenia mu drogi do tego stanowiska, postanowiły przynajmniej pozbawić głowę państwa wszelkiej władzy i ograniczyć rolę prezydenta do funkcji czysto reprezentacyjnych. Tym się tłumaczy paradoksalne zjawisko, że stronnictwa prawicy, wbrew swym zasadom ideowopolitycznym, stały się rzecznikiem ograniczenia władzy wykonawczej - prezydenta i rządu i nadmiernego rozszerzenia kompetencji Sejmu. Endecja liczyła bowiem, że zdoła uzyskać w przyszłym Sejmie dostateczną liczbę mandatów, by zapewnić sobie decydujący wpływ na rządy, nawet gdyby prezydentem został Piłsudski. W dniach 5 i 12 listopada 1922 roku, a więc dopiero w półtora roku po uchwaleniu konstytucji, odbyły się pierwsze na jej podstawie wybory do Sejmu i Senatu. Wybory poprzedziła zaciekła kampania, znaczona aktami gwałtów i terroru policyjnego,

zwróconego przede wszystkim przeciwko komunistom i mniejszościom narodowym, ale także przeciwko stronnictwom legalnej lewicy (PPS i „Wyzwolenie”). Do wyborów stanęło 19 list. W tym dwa silne bloki polityczne. Prawica postanowiła zjednoczyć się w blok wyborczy pod nazwą „Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej”. Tak powstała owa słynna „Chjena”, obejmująca Związek Ludowo-Narodowy, Stronnictwo ChrześcijańskoNarodowe i Chrześcijańską Demokrację - skupienie najbardziej reakcyjnych, kołtuńskich, klerykalnych, szowinistycznych i antysemickich żywiołów. Na przeciwległym krańcu powstał drugi blok nacjonalistyczny, tzw. Blok Mniejszości Narodowych, obejmujący prawicowocentrowe ugrupowania ukraińskie, białoruskie, niemieckie, rosyjskie i żydowskie. Nie weszły doń lewicowe grupy mniejszościowe ani też silna grupa syjonistów małopolskich. Pozostałe stronnictwa zgłosiły listy indywidualne. Komuniści wzięli tym razem udział w wyborach, wystawiając listę Związku Proletariatu Miast i Wsi. Wybory przyniosły pewien sukces stronnictwom prawicy, nie taki wszakże, jakiego oczekiwały. Zwłaszcza że został on zrównoważony przyrostem głosów i mandatów lewicy. Istotną porażkę poniosły natomiast stronnictwa centrum. A system bloku przyniósł ogromne korzyści mniejszościom narodowym, które uzyskały w nowym Sejmie 20 procent mandatów. „Chjena” weszła do Sejmu w sile 163 mandatów, a do Senatu - 48 mandatów. Na drugim miejscu znaleźli się piastowcy Witosa z 70 mandatami poselskimi i 17 senatorskimi. Blok Mniejszości Narodowych uzyskał 68 mandatów poselskich i 23 senatorskie, do czego należy dodać 17 posłów i 4 senatorów syjonistycznych. „Wyzwolenie” znalazło się na czwartym miejscu z 49 posłami i 8 senatorami. PPS zdobyła 41 mandatów poselskich i 7 senatorskich. Komuniści zdobyli 2 mandaty poselskie - liczba nie pozostająca w żadnym stosunku do ich rzeczywistych wpływów w masach. NPR wprowadziła do Sejmu 18 posłów i 3 senatorów. Reszta miejsc przypadła w udziale drobnym grupom politycznym. Układ sił w nowo wybranym Sejmie nie ziścił więc nadziei prawicy na uzyskanie zdolnej do rządzenia większości. Tym bardziej że wśród mandatów „Chjeny” znalazło się 44 posłów i 7 senatorów chadeckich, zaliczających się raczej do centrum. Wysiłki przywódców endeckich musiały więc pójść w kierunku zmontowania sojuszu prawicowo-centrowego. Kuszenie Witosa stało się osią polityki endeckiej na najbliższy okres. Do powstania takiej koalicji dojść miało wszakże dopiero pół roku później, kiedy narodził się rząd „Chjeno-Piasta”. Tymczasem zaś rozpoczynał się okres skomplikowanej gry politycznej, której pierwszym etapem była walka o prezydenturę.

Kraj wychodził z kampanii wyborczej rozdarty gwałtownymi antagonizmami politycznymi, narodowościowymi i klasowymi. Przeciwieństwa klasowe zwłaszcza zaostrzały się z dnia na dzień na tle niszczycielskich dla mas pracujących następstw lawinowej inflacji pieniężnej. Powiadano, że zarobek tracił połowę wartości, zanim robotnik zdążył go przynieść z fabryki do domu. Robotnicy stawiali coraz zacieklejszy opór tej formie dzikiego wyzysku i legalnej grabieży. Na sytuacji politycznej kraju ciążyły coraz wyraźniej skutki narastającej fali reakcyjnej na świecie. We Włoszech faszyści pomaszerowali już na Rzym i Benito Mussolini zabierał się do ostatecznej rozprawy z ruchem robotniczym i swobodami demokratycznymi. Na Węgrzech szalała krwawa dyktatura admirała Horthy’ego. W Bawarii rozbrzmiewały coraz donośniej hasła niewielkiej, ale bardzo hałaśliwej partii o osobliwej nazwie „narodowych socjalistów”. Niejaki Adolf Hitler stanął na jej czele, głosząc program „narodowej rewolucji” i zapowiadając krwawy porachunek z „listopadowymi zdrajcami”, czyli twórcami republiki weimarskiej. Echa tych

wydarzeń docierały do Polski, a prasa prawicowa nadawała im szeroki rozgłos. Z rezerwą wprawdzie odnosiła się do bawarskiego krzykacza, ale za to z zachwytem rozpływała nad faszyzmem włoskim i Mussolinim. Nawoływano coraz otwarciej do naśladowania „czarnych koszul” i ich „Wodza”. Władysław Rabski, czołowy publicysta endecki, pisał na łamach Kuriera Warszawskiego z dnia 7 września 1922 roku o „kraśniejącej rumieńcami młodości, bohaterstwa i patriotyzmu idei Włoch narodowych, która ma na imię faszyzm”. Wtórowała mu osławiona Dwugroszówka (Gazeta Poranna 2 Grosze) z dnia 1 listopada 1922 roku: „Pierwsze Włochy dały lekcję światu współczesnemu, co to jest kultura i miłość ojczyzny. Duch starego Rzymu i Danta okazał się nieśmiertelny. To on poprowadził Mussoliniego i jego czarne koszule [...] To jest renesans, odrodzenie. Szczęśliwe Włochy! Kiedyż Polska powie to słowo...” I znowu Rabski sławił Mussoliniego w Kurierze Warszawskim z dnia 2 listopada 1922 roku: „Sam stworzył swą rewolucję. Jasną i słoneczną! Bez krwi i terroru! Bez ruin i zwalisk! [...] Cały naród zasłuchany w Jego proroctwo: »Chcemy wykuć olbrzymie, potężne i wspaniałe Włochy, urzeczywistnić marzenia naszych poetów, naszych żołnierzy i męczenników« - tak mówił Mussolini...” Kiepskim był prorokiem i p. Rabski, i jego bohater. Ale to się miało okazać dopiero po latach. A tymczasem endecy roznosili po Polsce faszystowską zarazę. Jeździł po kraju z odczytami o „fascyzmie” - jak to błędnie wymawiał - Adolf Nowaczyński, który ze swej Myśli Narodowej uczynił trybunę propagandy „czarnych koszul” i oleju rycynowego (faszyści włoscy przemocą poili swe ofiary olejem rycynowym). Głosił chwałę Il Duce i wmawiał w swych kołtuńskich słuchaczy i czytelników, że jest on wysłańcem Opatrzności. A jaki pobożny był w prezentacji Nowaczyńskiego ten wódz włoskich faszystów, który cynicznie z dnia na dzień przeobraził się z wojującego ateisty i bluźniercy w „wiernego syna Kościoła”! Wołał Nowaczyński na odczycie w Krakowie dnia 8 grudnia 1922 roku: „Nie taił się też Mussolini ze swoją wiarą, żarliwą, prostą, normalną wiarą, ale w całym szeregu swych manifestów i orędzi zaczynał tyrady w imię Boga. Zwycięska odezwa z 1 listopada zaczynała się jak by po hallerowsku: »Dzięki Bogu Wszechmogącemu...«„ Zachęcał więc Nowaczyński kler polski do naśladowania włoskiego przykładu: „Już w pierwszym manifestacyjnym pochodzie przez ulice Rzymu brało udział moc księży, księży w czarnych bluzach na sutannach, z czerwonymi szarfami, w zuchettach na głowie, księży w canissie nere, księży patriotów [...] Wspaniały i etycznie imponujący przykład dały Europie Włochy...” Kler polski, niestety, nie pozostał głuchy na te wołania. Pozazdrościła też laurów „czarnym koszulom” młodzież endecka, przede wszystkim studencka, urzeczona porywającym obrazem, który roztaczał przed nią Nowaczyński: „...kiedy II Duce, syn kowala, a za nim falangi arditów, sempre prontich i skwadrone di actione [Nowaczyński uwielbiał obce wyrazy i pisał je zazwyczaj błędnie - S.A.] po starorzymsku podnoszą prawicę do góry i unisono wołają: Eia Eia Alla la! To nie są gęsta teatralne satrapów ni despotów, to są gesta Romanorum. I w tym są też gesta Dei per Romanos”. Propaganda faszystowska zbiegała się z tradycyjną endecką hecą antyżydowską, która przybierała charakter nieprzytomnej wręcz nagonki na Żydów (także zresztą i na inne

mniejszości narodowe). Prasa endecka stwarzała klimat iście pogromowy. A równocześnie odbywało się mobilizowanie i uzbrajanie bojówek „narodowych”, które nabrały sporej praktyki w czasie kampanii wyborczej tudzież w akcji łamania siłą strajków robotniczych. O możliwości jakiejś próby faszystowskiego zamachu mówiło się całkiem poważnie. W atmosferze więc ostrego napięcia politycznego zbierał się nowy Sejm, którego pierwszym zadaniem był wybór marszałków obu Izb oraz prezydenta Rzeczypospolitej. Dnia 27 listopada zebrał się po raz ostatni Sejm Ustawodawczy. Nazajutrz odbyły się inauguracyjne posiedzenia nowego Sejmu i Senatu. Na dzień 1 grudnia wyznaczono posiedzenie następne, na którym dokonany miał zostać wybór marszałków. Tu miały się zarysować po raz pierwszy kombinacje polityczne nowego układu sił preludium wyboru prezydenta. Kraj z naprężeniem oczekiwał wyników.

Pierwsza runda przeszła gładko. Do obsadzenia były dwa stanowiska: marszałka Sejmu i marszałka Senatu. „Chjena” szybko dogadała się z „Piastem”. Rozmowy prowadził Marian Seyda z Wincentym Witosem. W zamian za poparcie piastowców dla kandydatury Wojciecha Trąmpczyńskiego w Senacie, „Chjena” przyrzekła swe poparcie Maciejowi Ratajowi w Sejmie. Dnia 1 grudnia 1922 roku Sejm wybrał marszałkiem Macieja Rataja większością 252 głosów prawicy i centrum przeciwko kandydatowi lewicy, adwokatowi Eugeniuszowi Śmiarowskiemu z „Wyzwolenia”, który uzyskał 177 głosów. Marszałkiem Senatu wybrany został endek, Trąmpczyński, uzyskawszy 56 głosów przeciwko 40, które padły na Ksawerego Praussa z PPS. „Piast” wywiązał się z umowy z „Chjeną” w ten sposób, że oddał na Trąmpczyńskiego tyle głosów, ile mu brakowało do większości, a reszta piastowców złożyła białe kartki. Zdawać się mogło, że w ten sposób otwarta została droga do dalszej gry. „Chjena” zdecydowana była dojść do władzy za wszelką cenę, tworząc tak zwaną „polską większość” przeciwko lewicy i mniejszościom narodowym. Do tego potrzebna jej była zgoda „Piasta”, który mimo oporów dał się, jak widać, namówić do pierwszego grzechu przy wyborze marszałków Izb. Kuszenie Witosa trwało więc dalej. Należało go teraz namówić na wspólne wystąpienie w sprawie prezydentury, a następnie na udział w rządzie. Endecy gotowi byli użyć tu wszelkich środków namowy i presji. Jak wykazały dalsze wydarzenia, gotowi byli także zejść na drogę nacisku pozaparlamentarnego, jąć się nawet środków półlegalnych i całkiem nielegalnych. Krótko mówiąc, byli zdecydowani rządzić. Wydawało im się to tym łatwiejsze, że mieli przeciwko sobie skłóconą lewicę, pełną wahań i niezdecydowania, w dodatku uwiązaną do rydwanu Piłsudskiego i odeń zależną, a więc niezdolną do samodzielnego działania. Sytuacja była jednak znacznie bardziej skomplikowana, aniżeli wydawało się wodzom „Chjeny”. Przede wszystkim wielką niewiadomą było stanowisko samego Piłsudskiego. Gdyby kandydował na prezydenta - mógł liczyć na głosy całej lewicy (oczywiście bez komunistów), dużej części centrum i mniejszości narodowych. W takim wypadku Witos również poparłby kandydaturę Piłsudskiego. Wiadomo było, że toczyły się między nimi rozmowy. Ale gdyby Piłsudski nie kandydował... Piłsudski milczał przez cztery dni. A 4 grudnia sprosił do gmachu Rady Ministrów przedstawicieli stronnictw i zakomunikował im, że nie zamierza kandydować. Powód: konstytucja marcowa jest

nie na jego miarę. Za dużo reprezentacji, za mało rzeczywistej władzy. Radził wybrać kogoś, kto ma „cięższy chód, lecz lekką rękę”. Miał ponoć na myśli Witosa. Tak przynajmniej sugerował potem w rozmowach z najbliższymi. Później zmienił zdanie i zalecał wybór Stanisława Wojciechowskiego. Wysuwał dwóch ludzi, których cztery lata później siłą przepędził od władzy... Jakie były motywy decyzji Piłsudskiego? Czy już wtedy, w grudniu 1922 roku, myślał o dojściu do władzy inną drogą? Trudno powiedzieć. Ale i trudno wykluczyć. Jego najbliżsi współpracownicy, owo grono rozpolitykowanych oficerów, głównie z „drugiego oddziału”, miało za kilka dni poczynić kroki, świadczące, że coś takiego snuło się po głowach bywalców Belwederu. Odmową Piłsudskiego najbardziej zaskoczona była „Chjena”. W chwili gdy Piłsudski wygłaszał swe przemówienie rezygnacyjne, gazeciarze na ulicach Warszawy sprzedawali wieczorne wydanie Kuriera Warszawskiego z artykułem W. R. - posła Władysława Rabskiego, wybitnego przywódcy endeckiego - pod tytułem Albo - albo. Pisał W. R.: „...jedno jest tylko pewne i w ogólnych przynajmniej zarysach skrystalizowane: Piłsudski chce zostać Prezydentem Rzeczypospolitej. Chce! Pomimo wszystko chce!” A tymczasem Piłsudski nie chciał! Za kulisami rozpoczęły się teraz gorączkowe przetargi. Nie doprowadziły jednak do żadnych określonych wyników. Większości dla wyboru prezydenta nie sposób było sklecić. Gdy więc dnia 9 grudnia o godzinie 12 minut 10 zebrało się Zgromadzenie Narodowe, przewodniczący marszałek Rataj odczytał listę aż pięciu kandydatów: ·         z ramienia „Chjeny” - Maurycy hr. Zamoyski·         z ramienia „Piasta” - Stanisław Wojciechowski·         z ramienia „Wyzwolenia” - Gabriel Narutowicz·         z ramienia PPS -Ignacy Daszyński ·         z ramienia mniejszości narodowych - prof. Jan Baudouin de Courtenay (wybitny uczony - lingwista). Na sali jest ogółem 545 posłów i senatorów - do kompletu brak 10 chorych i nieobecnych z innych przyczyn. Absolutna większość wynosi 271 głosów. Nie uzyskał jej w pierwszym głosowaniu żaden z kandydatów. Spośród 541 ważnych głosów padło na Zamoyskiego - 222, na Wojciechowskiego - 109, na Baudouin de Courtenaya - 103, na Narutowicza - 62, na Daszyńskiego - 40. W drugim głosowaniu PPS przerzuca swe głosy na Wojciechowskiego. Wynik jest jednak nadal nie rozstrzygnięty. Zamoyski uzyskał 228 głosów, Wojciechowski - 152, Narutowicz - 151, de Courtenay - 10. Trzecie głosowanie również nie przynosi rezultatu. Zamoyski ma 222 głosy, Narutowicz - 158, Wojciechowski- 150, de Courtenay - 11. Marszałek Rataj zarządza więc czwarte głosowanie, zgodnie z regulaminem skreślając de Courtenaya, który otrzymał najmniejszą liczbę głosów. Wynik: Zamoyski - 224 głosy, Narutowicz - 171, Wojciechowski - 146. Kandydatura Wojciechowskiego odpada. Ostateczny wybór musi się dokonać między Zamoyskim a Narutowiczem. Teraz wszystko zależy od postawy Witosa. Przywódcy „Chjeny” naciskają nań w przerwie, by przerzucił swe głosy na ich kandydata. Ale zwołane naprędce posiedzenie klubu „Piasta” decyduje inaczej. Kandydatura Maurycego hrabiego Zamoyskiego, jednego z największych w Polsce obszarników, jest nie do strawienia dla bądź co bądź chłopskiego stronnictwa. Ostatecznie trzeba się było w jakimś stopniu liczyć z reakcją chłopów. Gdy

posłowie i senatorowie z „Piasta” wracają na salę obrad, witają ich okrzyki endeków: „Zdrajcy!” Posłowie endeccy próbują teraz zamknąć dostęp do sali posłom żydowskim, by pozbawić ich prawa głosu. Przy drzwiach dochodzi do awantury. Posłowie lewicy siłą torują drogę Żydom. Marszałek daremnie próbuje uśmierzyć awanturujących się endeków. Wreszcie zaprowadza jaki taki ład na sali. Piąte i ostatnie głosowanie odbywa się w atmosferze niesłychanego podniecenia. Wszyscy w napięciu czekają wyników. O godzinie 7 minut 30 na trybunę wchodzi poseł Stefan Sołtyk, jako sekretarz Zgromadzenia Narodowego odczytuje rezultat głosowania. Oddano głosów 545, ważnych 516, wymagana większość 259. Otrzymali: Gabriel Narutowicz - 289 głosów.Maurycy Zamoyski - 227 głosów. Marszałek Rataj ogłasza wybór Gabriela Narutowicza na prezydenta Rzeczypospolitej. Takiej porażki prawica nie oczekiwała. Przed gmachem Sejmu już od południa zgromadzony był spory tłum jej zwolenników. Głównie studentów i kobiet. Gotowali się do triumfalnej owacji na cześć Zamoyskiego. Gdy ogłoszono wyniki wyborów - podniosła się piekielna wrzawa. Okrzyki „hańba!” i „precz!” powitały decyzję Zgromadzenia Narodowego - najwyższego organu demokratycznego państwa polskiego. Złowroga zapowiedź dalszych losów tej demokracji, która w króciutkim okresie swego istnienia okazać się miała całkowicie bezsilna wobec reakcji i wstecznictwa, a jakże bezwzględna wobec robotników, chłopów i mniejszości narodowych. Tu też, pod gmachem Sejmu, padł tego wieczora po raz pierwszy okrzyk, który nazajutrz prasa endecka roznieść miała po całej Polsce: „Żydowski pachołek!”. Była to przygrywka do prawdziwego sabatu czarownic, który prasa ta rozpętała przy akompaniamencie wrzasków ulicznego motłochu i chuliganerii.

Nowy prezydent Rzeczypospolitej nie był właściwie politykiem. Wybitny uczony, specjalista budowy dróg wodnych, długoletni profesor Politechniki Zuryskiej (1908-1920), powrócił do Polski na stałe dopiero we wrześniu 1920 roku. Doskonałego fachowca ściągnął do kraju Władysław Grabski, proponując mu stanowisko ministra robót publicznych. W maju 1922 roku Narutowicz objął z kolei tekę spraw zagranicznych. Z przekonań liberał i demokrata, nie należał do żadnej partii. Człowiek wielkiej kultury osobistej, obdarzony taktem i darem jednania sobie ludzi, unikał mieszania się do zaciekłych walk politycznych, których widownią był kraj. Uchodził raczej za zwolennika kompromisów i łagodzenia konfliktów. „W jednym tylko pan Gabriel był jak skała twardy - notuje w swych pamiętnikach Ludwik Krzywicki, blisko z rodziną Narutowiczów zaprzyjaźniony - w swoich poglądach bezwyznaniowych [...] Był nieprzejednanym wolnomyślicielem.”[576] Tu tkwił jeden z głównych motywów owej obłędnej kampanii, którą przeciwko Narutowiczowi rozpętała endecja. Ale - jak słusznie zauważa Krzywicki - „ręce zręczniejsze niż prowodyrów endecji inscenizowały rzecz całą. Endecja służyła jako narzędzie i parawan”, a „poruszał ją kler w głębi ukryty”.[577] Kler odgrywał w życiu politycznym ówczesnej Polski rolę niepomiernie wielką. Dążył do zapewnienia sobie decydującego wpływu na politykę państwa, walczył o przywileje dla Kościoła, starał się zawładnąć wychowaniem młodzieży. Działał poprzez stronnictwa prawicy - endecję, chadecję, stronnictwo chrześcijańsko-narodowe i katolicko-ludowe - ale prowadził również politykę samodzielną. Na ławach nowo wybranego Sejmu i Senatu zasiadało 20 księży. W Sejmie Ustawodawczym było ich jeszcze więcej. Na czoło rozpolitykowanego kleru wysunął się

w tamtym Sejmie ks. arcybiskup Teodorowicz, który był rzecznikiem skrajnie reakcyjnych haseł politycznych. Jego przemówienia przeciwko reformie rolnej zakasowały wszystkich obrońców wielkiej własności obszarniczej. Ze szczególną pasją występował ks. arcybiskup Teodorowicz w obronie tzw. „dóbr martwej ręki” - olbrzymich posiadłości ziemskich, do których rościł sobie prawo Kościół. Episkopat wzywał zresztą „pomsty Bożej na państwo, gdyby prawa Kościoła do jego doczesnej własności nie były przez Polskę całkowicie uznane”[578]. Teraz, w nowym Sejmie, lutnię po Teodorowiczu wzięli ks. ks. Marceli Nowakowski i Kazimierz Lutosławski, nie ustępujący swemu poprzednikowi w fanatyzmie i zaciekłości. Oni też odegrać mieli główną rolę w wypadkach nadchodzących dni. Wybór Narutowicza uznano w kołach hierarchii kościelnej i rozpolitykowanego kleru za groźbę dla politycznych interesów Kościoła. Równocześnie jednak wolnomyślne poglądy nowego prezydenta nastręczały sposobność do zmobilizowania najciemniejszych żywiołów prawicy. Wśród dewotek krążyła już wieść, ze zgrozą z ust do ust podawana, że nowy prezydent jest „gorszy od heretyka i kalwina”, a nawet „gorszy od Żyda, w nic nie wierzy - licho wie do kogo się modli!”[579] Z ambon i zakrystii płynęła ta jadowita propaganda, przesączając się do tłumów, demonstrujących po ulicach. Taki był mechanizm wydarzeń, które za dni kilka doprowadzić miały do tragedii. Narutowicz nie miał żadnych ambicji politycznych i długo wzdragał się przed przyjęciem proponowanej mu kandydatury. Zwłaszcza że odradzał mu stanowczo kandydowanie Piłsudski. W końcu uległ namowom posła Stanisława Thugutta z „Wyzwolenia”, który był inicjatorem jego kandydatury. Traktował jednak rzecz do końca jako demonstrację i nie liczył się w ogóle z możliwością wyboru. Gdy wieczorem dnia 9 grudnia do gmachu Ministerstwa Spraw Zagranicznych przybył premier Nowak w towarzystwie marszałków Sejmu i Senatu, by zawiadomić elekta o wyborze, Narutowicz był wręcz przerażony. „Nigdy nie widziałem w twarzy ludzkiej - pisał Nowak - takiego przerażenia, jakie w tym momencie odbijało się w twarzy Narutowicza [...] Mogło się zdawać, że Narutowicz spostrzega, poza delegacją naszą [...], szczerzącą ku niemu swe puste oczodoły czaszkę śmierci.” Kolumny prasy prawicowej z dnia następnego nie wróżyły nic dobrego. Wścieklej nagonce, którą zakończyć miały skrytobójcze strzały w Zachęcie, nadawał ton Stanisław Stroński w Rzeczypospolitej. Ich prezydent - brzmiał tytuł artykułu, sugerującego, że Narutowicz nie jest polskim prezydentem. Prezydenta - pisał - „narzuca się głosami żydowsko-niemieckoukraińskimi”. Dlatego „wybór jest zdumiewająco bezmyślny, wyzywający, jątrzący”, prowadzi do „rozstroju i zagłady pojęć, którymi stoją narody”. Zatrute żądło tej kampanii było oczywiste. Chodziło o zmobilizowanie najreakcyjniejszych, najbardziej kołtuńskich żywiołów pod chwytliwymi hasłami antysemickimi i szowinistycznymi i o popchnięcie ich do akcji czynnej. Był to pierwszy krok na drodze nielegalnej, na którą endecja zdecydowała się wstąpić, by sięgnąć po władzę. W dniach następnych miały przyjść dalsze kroki. Motyw Strońskiego podchwyciły inne pisma prawicowe, nadając mu jeszcze brutalniejszą formę. Brukowiec endecki Gazeta Poranna 2 Grosze w artykule księdza Kazimierza Lutosławskiego woła: „Jak śmieli Żydzi narzucić Polsce swego prezydenta?” Kłamstwo oczywiste, bo głosy posłów żydowskich były drobnym ułamkiem ogółu głosów, które padły na Narutowicza. Ale nie o to przecież chodziło! Żaden argument nie był zły, jeśli tylko potrafił wzniecić namiętności. Oto więc oficjalny organ endecji Gazeta Warszawska łże już otwarcie, że Narutowicz „nawet nie umie dobrze mówić po polsku”. Wyzyskiwano tu fakt, że prezydent wiele lat spędził na emigracji, w Szwajcarii. Szeptana propaganda podsunęła warszawskiej

kołtunerii argument wręcz komiczny: Narutowicz jest Szwajcarem. W warszawskiej gwarze „szwajcar” oznaczał odźwiernego lub portiera hotelowego. Przekupki i sklepikarze powtarzali ze zgrozą: portiera wybrali na prezydenta... Artykuły swych czołowych publicystów zwolennicy endecji odczytali prawidłowo. Po gazetach przemówiła ulica. Tłumy, które Robotnik określał bez osłonek mianem „warszawskich faszystów”, zbierają się w różnych punktach miasta. Przeważa młodzież szkolna i studencka, nie brak też pospolitej chuliganerii. Przy całkowitej bierności policji pierwsza fala demonstrantów dociera pod Hotel Europejski, gdzie mieszkał Narutowicz. Rozlegają się znowu okrzyki „hańba!” „precz!” W Alei Trzeciego Maja do demonstrantów przemawia przywódca endecki, Stanisław Grabski, podburzając do akcji bezpośredniej. Potem tłum udaje się pod rezydencję generała Józefa Hallera, odgrywającego w środowisku prawicowym rolę „endeckiego Piłsudskiego”. Generał wygłasza przemówienie, zakończone (według relacji Robotnika) apelem: „Nie załamujcie się, nie zakładajcie rąk, walczcie!” Równocześnie w tłumie jacyś ludzie zapewniają, że „broń znajdzie się”. Na rogu Żurawiej i Brackiej mówi do tłumu ks. Marceli Nowakowski. Odbiera od zgromadzonych przysięgę, że „staną murem przed Sejmem” i nie dopuszczą do gmachu prezydenta. Pod Ministerstwem Spraw Zagranicznych przy ul. Wierzbowej podżega tymczasem demonstrantów niejaki Misiakowski z Rzeczypospolitej. Zapowiada, że nowy prezydent powoła „żydowski rząd” z „żydowskim premierem”, profesorem Askenazym na czele. Wieczorem zbiera się wielki tłum przed lokalem endeckiego towarzystwa „Rozwój”, specjalizującego się w biciu Żydów i organizowaniu „narodowych” bojówek. Tu z kolei przemawia ks. Kazimierz Lutosławski, który po raz pierwszy wysuwa publiczne żądanie, by Narutowicz „godności przez obcych mu ofiarowanej od świętokradców nie przyjął”. Tłum zawtórował okrzykami: „Nie chcemy takiego prezydenta! Nie chcemy go!” Ten złowrogi ksiądz - poseł i działacz endecki - będzie odtąd krążył jak cień za Narutowiczem, groźniejszy za kulisami wydarzeń, niźli na publicznej mównicy. Aż dopnie swego okrutnego celu, którego nikt jeszcze nie jest świadom... Prasa endecka nazywała to wszystko „spontanicznym odruchem”. Nic kłamliwszego. Rzecz była uplanowana, umiejętnie kierowana, zmierzała do określonego celu politycznego. Koła klerykalno-endeckie, zapatrzone w faszystowskie metody Mussoliniego, postanowiły obalić prezydenta. Taki był sens akcji, przynajmniej w pierwszej fazie działań. W tym celu postanowiono nie dopuścić do zaprzysiężenia elekta, wytworzyć stan ex lex i wymusić rezygnację Narutowicza. Główne uderzenie przygotowywano na dzień następny, 11 grudnia, kiedy Narutowicz miał składać przysięgę. Wieczorem, 10 grudnia, znane nam już towarzystwo „Rozwój” wydało odezwę: „Obywatele, w obliczu nowej porażki narodowej zdobądźcie się na czyn!” A Dwugroszówka wyrażała przekonanie: „Warszawa nie zawiedzie!” „Czyn” zaś wyobrażano sobie w sposób następujący: aby uniemożliwić zaprzysiężenie nowego prezydenta, należało bądź zerwać obrady Zgromadzenia Narodowego przez zdekompletowanie Izb, bądź nie dopuścić elekta do gmachu Sejmu. Aby zdekompletować Zgromadzenie Narodowe, czyli pozbawić je konstytucyjnego quorum, prezydia klubów parlamentarnych „Chjeny” poleciły ich członkom zbojkotowanie posiedzenia. Wystarczyło już teraz zamknąć dostęp do Sejmu kilkunastu posłom i senatorom z innych stronnictw, by zaprzysiężenie nie mogło dojść do skutku z braku quorum. Tę część zadania, jak również zablokowanie drogi orszakowi prezydenta, zlecono bojówkom. Równocześnie prezydent zasypywany był przez cały dzień anonimami, nawołującymi do ustąpienia, a nawet grożącymi mu „nagłą śmiercią”.

Nazajutrz od wczesnego ranka ulice wokół gmachu Sejmu przedstawiały osobliwy widok. Plac Trzech Krzyży, Aleje Ujazdowskie aż do Pięknej i boczne ulice wypełniała szczelnie masa młodzieży, członków partii prawicowych, rozhisteryzowanych dewotek. Wśród tłumu uwijali się bojówkarze z opaskami na ramieniu, zbrojni w grube lagi. Dowodzi nimi poseł endecki, Szczepan Sawicki. U wylotu Wiejskiej i Alei Ujazdowskich na plac Trzech Krzyży rozciągają kordon, zatrzymują i legitymują wszystkich. Posłowie i senatorowie stronnictw lewicowych są lżeni, bici i uprowadzani siłą do bram okolicznych domów. Zamknięty został w ten sposób na placu Trzech Krzyży najstarszy wiekiem senator, osiemdziesięcioletni blisko Bolesław Limanowski z PPS. Ten sam los spotkał towarzyszącego mu posła Ignacego Daszyńskiego. Poseł Zygmunt Piotrowski został dotkliwie pobity. Senator Kowalski z klubu żydowskiego przedarł się do Sejmu ociekając krwią. Kilkunastu innych posłów i senatorów, pobitych, pokrwawionych, w poszarpanej odzieży dotarło do gmachu Sejmu po walce z bojówkarzami. Na ich widok kluby lewicy organizują odsiecz. Posłowie socjalistyczni zawiadamiają Okręgowy Komitet Robotniczy PPS, który alarmuje fabryki. Na plac Trzech Krzyży zaczynają ściągać gromady robotników. Jest ich coraz więcej. Wyrywają z rąk endeków uwięzionych posłów. W tej chwili policja, dotychczas biernie przypatrująca się dokonywanym gwałtom, zaczyna nagle działać. Próbuje wyprzeć robotników z placu. Bojówki endeckie otwierają ogień do formującego się pochodu robotniczego. Od kul pada robotnik, Jan Kałuszewski. Czterej inni odnoszą ciężkie rany. Od placu Trzech Krzyży aż do skrzyżowania Nowego Światu z Alejami Jerozolimskimi toczy się chaotyczna walka między robotnikami a bojówkami endeckimi. Tymczasem od strony Łazienek, Alejami Ujazdowskimi, zdąża powóz prezydenta w otoczeniu szwadronu przybocznego szwoleżerów. W ostatniej chwili premier Nowak zawiadomił adiutanturę, że nie będzie mógł osobiście asystować prezydentowi w drodze do Sejmu. Narutowicz jedzie więc tylko w towarzystwie szefa protokołu, hr. Przeździeckiego. Wzdłuż Alei Ujazdowskich rozciągnięty jest kordon policji. Stoją wyprężeni, na baczność, bez ruchu. Na chodnikach tymczasem gromadzi się tłum, wznoszący wrogie i obelżywe okrzyki, wygrażający pięściami i laskami. Bez przeszkód demonstranci wydostają się na jezdnię. Na przejeżdżającego prezydenta zaczynają się sypać kamienie, grudy śniegu i błota. Kilka grud uderzyło prezydenta w twarz. Nagle orszak zatrzymuje się. To w poprzek Alei przerzucono barykadę z ławek. Budowano ją pod okiem nieruchomych policjantów. Teraz wrzeszczący tłum otacza powóz. Kilku bojówkarzy, zbrojnych w laski, wskakuje na stopnie. Strąca ich na jezdnię Przeździecki. Szwoleżerowie końmi roztrącają barykadę. Powóz powoli rusza. Z tyłu biegnie gromada rozwrzeszczanych młodzieńców, wymachujących laskami. Policjanci nadal stoją na baczność, jak skamieniali, z palcami przy daszkach. Widowisko niemal symboliczne. Władza oddaje honory, ale nie rusza palcem w obronie najwyższego urzędnika Rzeczypospolitej. Motłoch faszystowski hula bezkarnie. Premier tchórzy. Minister spraw wewnętrznych zajmuje „stanowisko wyczekujące”. Szef wydziału bezpieczeństwa „nie jest poinformowany”. Komendant policji uważa, że „sytuacja jest opanowana”. Autorytet konstytucji, Sejmu, Senatu, prezydenta leży dosłownie w błocie. Polska demokracja parlamentarna nie funkcjonuje od pierwszego dnia obowiązywania nowej konstytucji. Przedtem zresztą też nie funkcjonowała. Teraz jednak doznała klęski, z której nie podźwignie się już do końca...

Ale co robi w tym momencie Piłsudski? Jest przecież wciąż jeszcze urzędującym naczelnikiem państwa, zwierzchnikiem tych wszystkich władz, które - od premiera do policjanta na ulicy zachowują absolutną bezczynność. Piłsudski zachowuje ją również. „Przy moich osobistych kłopotach i próbach rozważania różnych dylematów życiowych - pisze w swym Wspomnieniu o Gabrielu Narutowiczu - nie obserwowałem tak żywo, jak dawniej, tego, co się dzieje dokoła. Dlatego też nie wydałem żadnych poleceń, związanych z wyjazdem nowo wybranego Prezydenta do Sejmu na przysięgę [...] Nie starałem się zbadać, co było na pewno bardzo łatwe, ani rozmiaru, ani metody tej rzekomej demonstracji. Gdym się o zajściach na ulicach dowiedział i sprawdził ich szczegóły, przekonałem się od razu, że zapobieżenie tym burdom było nadzwyczaj łatwe i zarządzenia mogły być wcale nieskomplikowane” (podkr. S. A.).[580] Ale nie zostały wydane! Prezydent, pozbawiony ochrony, lżony i sponiewierany, z trudem dociera do gmachu Sejmu. Składa przysięgę. Przy pustych ławach na prawicy. Po czym odjeżdża do Belwederu. Pierwsza faza akcji endeckiej kończy się więc porażką. Mimo zmobilizowania motłochu ulicznego prezydent został zaprzysiężony. Wodzowie prawicy i kler nie dają jednak za wygraną. Akcja wchodzi w drugą, decydującą fazę.

W trzy dni po zajściach na placu Trzech Krzyży gabinet Juliana Nowaka podaje się do dymisji. Minister spraw wewnętrznych, Antoni Kamieński, ustąpił zresztą już w dniu zajść. Funkcje jego przejął tymczasowo minister Ludwik Darowski. Ustąpienie rządu Nowaka rozpoczyna okres żmudnych rokowań prezydenta z przywódcami stronnictw. W atmosferze ogromnego napięcia i narastającej wojny domowej trudno zresztą dojść do jakichś wyników. Nadzieje „Chjeny” na porozumienie z Witosem stają się chwilowo nieaktualne. Zbyt mocno obciążona jest prawica w oczach opinii publicznej odpowiedzialnością za wydarzenia dni ostatnich, by polityk tak wytrawny jak Witos mógł to zlekceważyć. Zdecyduje się więc na pakt z „Chjeną” dopiero za pół roku. Chwilowo trzyma się na uboczu. Wódz endecji, Stanisław Głąbiński, oświadcza mimo to prezydentowi, że jedyne rozwiązanie widzi w utworzeniu „czysto polskiej większości”. Jako warunek powstania takiej większości wysuwa rezygnację Narutowicza. „Chjena” jest więc zdecydowana nie cofać się przed niczym. Żądanie Głąbińskiego podtrzymuje prasa endecka. Z łam jej co dnia bije teraz huraganowy ogień oszczerstw, kalumnii, obelg i kłamstw. Góruje żądanie odsunięcia Narutowicza od władzy. Pojawia się już akcent „obcej agentury”. Poseł Władysław Rabski w artykule pod znamiennym tytułem Jezus Maria! mówi o Polsce jako „niewolnicy powtórnej”, którą Narutowicz „związaną jak barana niesie na jarmark niemiecki”. Dwugroszówka z dnia 13 grudnia posuwa się do otwartych gróźb, ostrzegając, że „zamiast strumieni krwi, które widzieliśmy na ulicach onegdaj, popłyną krwi tej rzeki”. Tu już jest jawna zapowiedź mordu i wojny domowej. Władze nadal zachowują zdumiewającą powściągliwość. Mimo zmiany ministra spraw wewnętrznych, szefa wydziału bezpieczeństwa, komisarza rządu na m. Warszawę i komendanta policji. Następuje parę przypadkowych aresztowań, kilka rewizji, jedna czy dwie konfiskaty. Przywódcy PPS decydują się na jednodniowy strajk protestacyjny, który dochodzi do skutku 12 grudnia. Starają się jednak pohamować rosnące wzburzenie mas. Robotnicy wołają o zdecydowaną akcję - widmo zamachu faszystowskiego stoi przecież u wrót. Gdyby im tylko

pozwolono - spędziliby bojówki endeckie z ulic w parę godzin. Komuniści proponują PPS utworzenie wspólnej samoobrony robotniczej. Ale PPS odmawia. Posłowie socjalistyczni nawołują do spokoju: „Towarzysze, nie dajcie się sprowokować!” Więc kampania endecka rozwija się bez przeszkód. Przybiera z każdą godziną na sile. Prezydent zasypywany jest anonimami. Pełne są złorzeczeń i obelg. Grożą mu już nie tylko śmiercią, ale i zamordowaniem syna. W Poznaniu zbierane są składki na „sprzątnięcie tej zakały”. W Kaliszu kupcy endeccy wywieszają czarne chorągwie na sklepach. W Warszawie mówi się głośno o przygotowywanym zamachu. Co chwila pojawiają się odezwy i ulotki podżegające przeciwko Narutowiczowi. Zaniepokojona rodzina prosi go, by zachował konieczne środki ostrożności, nie wyjeżdżał z Belwederu bez ochrony. Odmawia stanowczo: „Przecież nie będę naśladował Skałona, który paradował po mieście w otoczeniu eskorty kozackiej”.[581] Wreszcie 14 grudnia Stanisław Stroński ogłasza w Rzeczypospolitej swój słynny artykuł pt. Zawada. Wtóruje mu tegoż dnia Gazeta Warszawska artykułem pod równie znamiennym tytułem Zapora. Zawada i zapora muszą być usunięte! Każdy czytelnik endeckich gazet rozumie tę aluzję. Teraz jest już tylko kwestią, kto sięgnie po broń. Człowiekiem, który tego dokonał, był Eligiusz Niewiadomski. „Był nieprzejednanym endekiem, ciasnym, fanatycznym” - charakteryzuje Niewiadomskiego Ludwik Krzywicki.[582] Wierzył we wszystkie gusła polityczne, którymi endecja karmiła swych zwolenników. Źródła wszelkiego zła upatrywał w socjalizmie i demokracji, bo wynoszą do władzy „najciemniejsze masy”, „motłoch” i „Żydów”. A socjalizmowi torował w Polsce drogę Piłsudski. I Piłsudski popierał Żydów. Znienawidził więc Piłsudskiego. Zamierzał go zabić, „wszystko było gotowe, wypróbowałem po raz setny rękę, że Piłsudski zginie, byłem tego tak pewny, jak tego, że tutaj stoją” - mówił potem na procesie. Porzucił jednak tę myśl, gdy Piłsudski zrezygnował z ubiegania się o stanowisko prezydenta. I wtedy cała nienawiść ześrodkowała się na Narutowiczu. Wydarzenia ostatnich dni wstrząsnęły Niewiadomskim do głębi. Czytał namiętnie wszystko, co o Narutowiczu wypisywały endeckie gazety, kręcił się wśród rozgorączkowanych tłumów na ulicach Warszawy, przysłuchiwał przemówieniom, chłonął każde słowo. Obracał się bezustannie w kręgu ludzi, opętanych obsesją nienawiści do Narutowicza Rej wodził w tych kołach ksiądz Kazimierz Lutosławski, „znany ze swej perfidii i ruchliwości na podłożu histerycznym”.[583] Ten demagog w sutannie wywierał magiczny wręcz wpływ na otoczenie, wprowadzał w euforię tłumy dewotek i kołtunów, podżegał otwarcie do ekscesów i zbrodni.[584] Kościół tolerował te rzeczy, pochwalał nawet, miał za kilka dni uczestniczyć w gorszych. Ludziom, nawykłym w księżach widzieć najwyższy autorytet moralny, zamąciło się w głowach ze szczętem. Każde bezeceństwo było teraz dopuszczone, wszystko z góry odpuszczone. Niewiadomski uległ tej psychozie, poddawał się jej, w jego „rozklekotany mózg” jak „klin w drzewo” wbijały się słowa księdza Lutosławskiego. „Ksiądz w sutannie - pisze Krzywicki - a był nim ksiądz Lutosławski, odgrywał rolę hipnotyzera.”[585] Wielki uczony odtwarza mechanizm kształtowania się zbrodni: „Proszę przedstawić sobie niewielkie grono osób umiejętnie dobranych, w ich liczbie księdza Lutosławskiego, który chodzi po pokoju żywo gestykulując, gestami zaś popiera swoje wywody: - Ci ludzie rujnują nam ojczyznę - mowa o Piłsudskim i jego współtowarzyszach - wstyd, iż umiemy tylko milczeć i zżymać się w cztery oczy, a gdyby dobremu patriocie, co troszczy się o ojczyznę, przyszła myśl skończenia z tymi szubienicznikami w sposób krótki a węzłowaty...

I tutaj ksiądz urywa i wśród gestów odpowiednich powiada: - Jakie myśli niedobre przychodzą mi na język... My tak postąpić nie możemy... I milczenie, a po jakiejś minucie milczenia dodaje: - A może byłaby to rzecz najmądrzejsza. Ojczyzna czciłaby pamięć takiego człowieka jako wielkiego patrioty-bohatera. I znowu machnięcie przeczące ręką. Tą perfidną rozmową wdrażał w mózg niezrównoważonego Niewiadomskiego myśl o krwawym czynie, a jednak do niego nie namawiał, nawet odeń odwodził. W atmosferze podnieconej, gdzie i inni zabierali głos, w umyśle histeryka dojrzewał jego czyn.”[586] Zawada musiała być usunięta. Niewiadomski wiedział już teraz na pewno. I została usunięta w południe, dnia 16 grudnia, trzema strzałami w plecy.

„Straszny był dzień pogrzebu Narutowicza - pisze w swej Autobiografii Stanisław Thugutt. Pogoda była tak mroczna i mglista, że w samo południe panowały ciemności. Na chodnikach od Belwederu do Zamku stał w gęstym skupieniu jakiś skamieniały w bezruchu, nieodgadniony tłum i nie wiadomo było, co się kryje pod tą skorupą milczenia.” Pod skorupą wzbierał gniew. Pisze Thugutt: „Po powrocie do domu [...] wezwano mnie, abym natychmiast jechał do gmachu Tow. Higienicznego przy ul. Karowej, gdzie zebrało się kilkuset chłopów samorzutnie przybyłych do Warszawy i gdzie nastroje są dość groźne. Kiedym przybył na miejsce, obradowano właśnie, jak wziąć pomstę za mord. Najdalej idący wniosek znalazłby całkowite uznanie. Wszystko zresztą odbywało się w jakimś groźnym i ponurym skupieniu, bez zbytecznych krzyków i gestów. Wskoczyłem na trybunę i zacząłem uspokajać zebranych, obiecując wymiar kary za zbrodnię na legalnej drodze. Były to szczytowe dni mojej popularności w Stronnictwie, nie zaprzeczono mi przeto i nikt już po mnie nie mówił; tylko chwilami przez salę jakby przebiegał dreszcz i odzywał się głuchy i straszny pomruk wściekłości [...] Ostatecznie zwyciężyłem” - kończy Thugutt opis tej sceny. I dodaje: „Do dziś dnia nie wiem, czy potrzebnie” (podkr. S. A.).[587] Dokładnie to samo działo się w dzielnicach robotniczych. Wzburzenie narastało tu już od pamiętnych wydarzeń w dniu 11 grudnia. Nikt nie miał wątpliwości, kto stał za mordercą, kto popchnął go swą obłędną propagandą do zbrodni. Robotnicy nie chcieli ograniczyć się do formalnego wymiaru sprawiedliwości. Tak jak nie chcieli chłopi na Karowej. Instynktownie wyczuwali, że „legalny wymiar sprawiedliwości” dosięgnie jedynie mordercę. Oszczędzi zaś tych, którzy włożyli mu broń do ręki i pchali Polskę ku faszyzmowi. Tych właśnie chcieli politycznie rozgromić. Centralny Komitet Wykonawczy PPS apelował tymczasem do robotników: „Rozumiemy i odczuwamy wasze podniecenie i wasze oburzenie, domagające się natychmiastowej odpłaty. Ale nie chcemy ani odruchów zemsty, ani anarchii”. Fala gniewu ludowego podniosła się wysoko. Niestety, zabrakło masom politycznego przywództwa. Nie mogli im go dać socjaliści ani ludowcy, których ogarniał strach paniczny na samą myśl o akcji masowej. Nie zdołali komuniści. Sytuacja była zresztą niezmiernie trudna i skomplikowana i trzeba było nie byle jakiego zmysłu politycznego i umiejętności kierowania

masami, by zapewnić im zwycięstwo. Albowiem za kulisami działały siły, które chciały słuszny i sprawiedliwy gniew ludu wyzyskać dla celów zupełnie swoistych. Niewiele o tym wszystkim wiedział wtedy kraj. Po latach dopiero rąbka tajemnicy uchylił historyk emigracyjny, związany wszystkimi nićmi z obozem Piłsudskiego, z ludźmi, którzy uwijali się za kulisami wydarzeń - Władysław Pobóg-Malinowski. Relacja jego, oparta na informacjach zaczerpniętych od tych właśnie ludzi, rzuca zupełnie nowe światło na konsekwencje zabójstwa Narutowicza. Po strzałach Niewiadomskiego władza w Polsce znalazła się na ulicy. Prezydent zginął. Rząd był w stanie dymisji. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych uległo rozprzężeniu jeszcze w czasie zaburzeń dni ubiegłych. Teraz, gdy rozległ się groźny pomruk mas, urzędnicy współodpowiedzialni za wypadki i za zamach - pochowali się tchórzliwie, porzucając swe stanowiska. Formalnie funkcje głowy państwa objął z tytułu uprawnień konstytucyjnych marszałek Sejmu, Maciej Rataj. Wszczął też niezwłocznie rozmowy celem utworzenia nowego rządu i ponownego zwołania Zgromadzenia Narodowego. Na premiera wysunął kandydaturę generała Władysława Sikorskiego, który w dotychczasowym życiu politycznym Polski niepodległej czynnego udziału nie brał. Uzyskał dla niej zgodę Piłsudskiego i przywódców stronnictw lewicy i centrum. Sikorski przystąpił też zaraz do formowania gabinetu pozaparlamentarnego, złożonego z fachowców. Wiadomo bowiem było, że większości parlamentarnej nadal utworzyć się nie da. Miał to być więc z samego założenia gabinet przejściowy. Ale zanim nowy rząd mógł myśleć o faktycznym ujęciu władzy, sytuację - zwłaszcza w ciągu pierwszych 24 godzin po zabójstwie - cechował stan zupełnego bezrządu. Aparat administracyjny po prostu nie działał. I w wytworzoną próżnię wkroczył nowy czynnik. Ten, który w kilka lat później zagarnąć miał w Polsce niepodzielną władzę. Na arenę wstąpiła ekipa oficerów Piłsudskiego, znanych później pod nazwą „grupy pułkowników”. Oto, co na ten temat pisze jeden z czołowych jej ludzi, pułkownik Bogusław Miedziński: „Gdy wieczorem zebraliśmy się w Sztabie Głównym u Matuszewskiego (o ile pamiętam - byli oprócz mnie i Matuszewskiego - Koc, Libicki, Włoskowicz, Boerner, Stamirowski, FloyarRajchman i kilku innych) - stwierdziliśmy po próbach porozumienia telefonicznego, że władze państwowe przestały funkcjonować. Nie było nikogo ani w MSZ, ani w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, ani w Głównej Komendzie Policji. Stwierdziliśmy, że nie zostały rozesłane żadne informacje ani instrukcje ani do wojewodów, ani do placówek zagranicznych, ani do urzędowej Polskiej Agencji Telegraficznej. Rząd nie działał. Wzięliśmy na siebie jego funkcje. Rozesłaliśmy oficerów do MSZ, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Komendy Policji. Zasiedli oni przy telefonach, nawiązali łączność z wojewodami i szefami placówek zagranicznych. Daliśmy wszędzie informacje o tym, co się stało, i zapewnienia o całkowitym opanowaniu sytuacji. Nikt nas nie pytał o uprawnienia - działania nasze przyjęto wszędzie jako naturalne.”[588] Tak więc wieczorem 16 grudnia władza znajdowała się de facto w rękach grupy oficerów Piłsudskiego. Był to jednak tylko wstęp do szerszej akcji przygotowanej z całą precyzją „przez ludzi w tym zakresie doświadczonych” - jak pisze Pobóg-Malinowski. Historyk emigracyjny tak określa szczegóły zamierzonej akcji: „W organizacji warszawskiej PPS odezwały się tradycje ścisłej współpracy z POW z roku 1918, kiedy to Pogotowie Bojowe PPS i »oddziały lotne POW« organizowały akcję wspólną przeciwko okupantom. Starzy współbojowcy z inicjatywy Jaworowskiego z PPS (oraz I. Matuszewski, A.

Koc, I. Boerner, Stamirowski, Floyar-Rajchman z POW) porozumieli się i zaplanowali akcję karną, na którą całkowicie zgodziło się kierownictwo warszawskiej organizacji PPS, pchane zresztą w tym kierunku przez masy robotnicze”.[589] Kilka słów wyjaśnienia. Kierownictwo Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS znajdowało się w rękach grupy ludzi z Rajmundem Jaworowskim, Medardem Downarowiczem, Stanisławem Szpotańskim, Marcelim Piłackim etc. na czele (zwanych zresztą w kołach partyjnych „warszawską kliką”), która związana była ściśle z piłsudczykami i działała jako ich agentura w łonie PPS. Sprawy te wyszły na jaw w pełni po zamachu majowym, kiedy to Jaworowski wespół z Jędrzejem Moraczewskim dokonał rozłamu w PPS i utworzył odrębną partię, posługującą się nazwą: PPS dawna Frakcja Rewolucyjna, ale powszechnie określaną pogardliwym mianem „BBS”. Organizacja warszawska Jaworowskiego rozporządzała sporą i dobrze uzbrojoną siecią bojówek, dowodzonych przez dr Łokietka, opryszka z akademickim wykształceniem, powiązanego ściśle ze światem podziemnym, rodzaj warszawskiego gangstera. W kilka lat później bojówki te zyskały sobie ponurą sławę, gdy 1 maja 1928 roku dokonały krwawej masakry robotników komunistycznych na placu Teatralnym, co wywołało olbrzymie oburzenie wszystkich uczciwych członków PPS. Te właśnie bojówki Warszawskiego OKR PPS miały być osią planu. „Punktem wyjścia dla akcji miał być pogrzeb robotnika, zabitego przez bojówkę prawicową na pl. Trzech Krzyży 11 grudnia. Po uroczystym pogrzebie towarzysza, masa robotnicza miała być z cmentarza skierowana do śródmieścia. Wydzielone grupy z PPS i spośród byłych członków POW obstawić miały uprzednio miejsca pobytu głównych moralnych sprawców mordu popełnionego na Narutowiczu i nie dopuścić do ich ukrycia się i ucieczki [...] Cała sprawa podkreśla Malinowski - w ogóle przygotowywana była przez ludzi w tym zakresie doświadczonych z czasów wojny.”[590] „Plan ten - ciągnie emigracyjny historyk - miał być zakomunikowany Piłsudskiemu z prośbą, aby się nie przeciwstawiał temu naturalnemu i sprawiedliwemu odruchowi, by w ciągu pierwszej doby nie pozwolił użyć wojska dla stłumienia tej akcji i by wkroczył z wojskiem dopiero po 24 godzinach dla przywrócenia porządku i ładu” (podkr. S. A.).[591] Był to więc zamysł monstrualnej prowokacji politycznej na skalę dotychczas w Polsce nie znaną. Masy robotnicze wyprowadzić miano do śródmieścia, by pod ich osłoną bojówki mogły dokonać czegoś w rodzaju „nocy długich noży”, a potem męty i szumowiny stałyby się panami ulic, żeby z kolei „wódz” na czele oddziałów wojskowych mógł wkroczyć jako zbawca do stolicy, przywracając „ład i porządek”. Przy sposobności polałaby się oczywiście szerokim strumieniem krew robotników, których w ten sposób poskromiono by na czas dłuższy. Piłsudski stałby się panem sytuacji i mógłby objąć władzę. Że taki był cel ostateczny prowokacji, Malinowski stwierdza otwarcie: „Cała ta sprawa ma znaczenie o tyle wielkie i zasadnicze, że gdyby w grudniu 1922 roku doszło do takiej rozprawy z prawicą - Piłsudski wkroczyłby z wojskiem jako czynnik ładu i porządku i jako oczywisty gwarant tego ładu wróciłby do władzy. Przyszły bieg wypadków byłby zgoła inny - nie doszłoby do krwawego przewrotu w maju 1926; wojsko nie musiałoby toczyć walki bratobójczej w maju 1926 i nie byłoby pozorów ataku Piłsudskiego na głowę Państwa”.[592] Krótko mówiąc, powstałyby przesłanki do przewrotu sanacyjnego o cztery lata wcześniej i w warunkach ocenianych przez jego przyszłych uczestników jako bez porównania pomyślniejsze. Czyli nieudany zamach faszystowski endecji przerodziłby się w toku wydarzeń w zamach faszystowsko-wojskowy obozu Piłsudskiego

Jednakże plan nie doczekał się realizacji. Przyczyną niepowodzenia był sprzeciw Daszyńskiego. Poinformowany o tych zamysłach Daszyński „zapowiedział - pisze Pobóg-Malinowski zastosowanie najostrzejszych środków dyscypliny partyjnej wobec tych członków partii, którzy by wzięli udział w planowanej akcji”. W rezultacie „PPS uległa autorytetowi Daszyńskiego, a ludzie POW, bez oparcia o masy robotnicze, nie widzieli możliwości przeprowadzenia akcji”.[593] Co na to wszystko Piłsudski? Pobóg-Malinowski twierdzi, że sam Piłsudski nie był o planie poinformowany. Dowiedział się o wszystkim post factum, z relacji Miedzińskiego. Dlaczego tak się stało i czy istotnie tak było? Trudno powiedzieć. Być może, autorzy planu woleli nie angażować Piłsudskiego osobiście, licząc się z możliwością niepowodzenia akcji. Gdyby się zaś udała - nie wątpili o jego poparciu. Sprawa ma istotnie wielkie i zasadnicze znaczenie. Prześwietla stosunki polityczne ówczesnej Polski, obnaża jedno z głównych źródeł chronicznej niemocy, trapiącej polską demokrację burżuazyjną od urodzenia po rychły zgon. Jej oparciem były stronnictwa legalnej lewicy robotniczej i chłopskiej. Ale do ich ośrodków politycznych przeniknęły mafijne komórki piłsudczyzny, które całkowicie paraliżowały działanie tych stronnictw. Każdy krok mógł pociągnąć nieobliczalne konsekwencje, bynajmniej nie zamierzone przez tych przywódców i działaczy, którzy zachowali niezależność i nie byli narzędziem mafii piłsudczykowskiej. A prócz mafii działała „legenda Piłsudskiego” której ulegali, ba, którą współtworzyli nawet ci niezależni politycy. I to jest wielkim grzechem i tragedią polskiej lewicy tamtych lat - przede wszystkim PPS i „Wyzwolenia” - że nie umiała i nie chciała odciąć się stanowczo od Piłsudskiego, zerwać radykalnie łączących ją z nim nici i odzyskać swobody działania. Stała się wskutek tego współodpowiedzialna za wszystkie klęski demokracji polskiej w owym czasie i za przewrót majowy. Dopiero w parę lat później stronnictwa lewicy podjęły - jakże znowu niekonsekwentną - próbę wyrwania się z zaczarowanego kręgu legendy i zależności. Typowym przykładem jest właśnie Daszyński. Człowiek, który w grudniu 1922 roku pokrzyżował zamiary mafii, był zarazem współtwórcą legendy Piłsudskiego i jej krzewicielem. Jego broszura o Piłsudskim Wielki człowiek w Polsce ukazała się na krótko przed przewrotem majowym, była zaś kolportowana w partii długo potem.

Na przywódców „Chjeny” padł tymczasem blady strach. Gwałtowna reakcja społeczeństwa na zabójstwo prezydenta wzbudziła wśród nich nastroje paniczne. W pierwszym odruchu moralni i polityczni sprawcy mordu zapragnęli odciąć się od zbrodniarza i zrzucić z siebie odpowiedzialność za zbrodnię. Stanisław Stroński, autor artykułów Ich prezydent i Zawada nie wahał się nazajutrz po strzałach Niewiadomskiego pisać Ciszej nad tą trumną! i wypierać własnego stanowiska, usiłując zarazem przerzucić wszelką odpowiedzialność na tych, co... głosowali na Narutowicza. Wtórowała mu tchórzliwie pozostała prasa prawicowa. Wodzowie „Chjeny” postanowili najwidoczniej „przeczekać”. Sprzyjała temu polityka nowego rządu. Sikorski dokonał wprawdzie kilku energicznych posunięć, wprowadzając stan wyjątkowy w Warszawie, usuwając szereg skompromitowanych urzędników, aresztując paru najbardziej agresywnych prowodyrów bojówek endeckich, równocześnie jednak starał się zwęzić sprawę odpowiedzialności za zbrodnię do granic czysto formalnych. Już po paru dniach wiadomo było, że przed sądem stanie tylko morderca prezydenta, że mowy być nie może o pociągnięciu do odpowiedzialności kogokolwiek z istotnych sprawców - politycznych i moralnych - zbrodni. Rząd Sikorskiego rzucił hasło „uspokojenia” motywowane w sposób wysoce charakterystyczny: musi nastąpić pojednanie obu obozów - lewicy i prawicy - w przeciwnym bowiem wypadku korzyści osiągnie tylko obóz

trzeci: komuniści. Za barierą tego hasła prawica poczuła się bezpieczna. Nie minęło dni kilka, gdy rozpoczęła z łam swej prasy i z trybuny sejmowej nową ofensywę. Tym razem motywem przewodnim stała się gloryfikacja mordercy. Zanim jednak doszło do procesu Niewiadomskiego, zebrało się ponownie Zgromadzenie Narodowe. Endecja, ochłonąwszy po dniach paniki, postanowiła znowu sięgnąć po najwyższy urząd. Znowu zaczęło się więc „kuszenie Witosa”. Ale doświadczenia ostatniego tygodnia dyktowały przywódcy „Piasta” jak najdalej idącą ostrożność. „Z okrwawionymi rękami razem nie pójdę do głosowania” - oświadczył głośno w Sejmie. „Chjena” mogła zatem liczyć tylko na własne głosy. A to znaczyło, że jej kandydat, profesor Kazimierz Morawski, prezes Akademii Umiejętności w Krakowie, nie ma szans zwycięstwa. Lewica i centrum, po pewnych wahaniach, przeciwstawiły mu kandydaturę Stanisława Wojciechowskiego. 20 grudnia od razu w pierwszym głosowaniu Wojciechowski wybrany został na prezydenta Rzeczypospolitej 298 głosami przeciwko 221. Wybór zawdzięczał tej samej większości, co Gabriel Narutowicz: głosom stronnictw lewicy, centrum i mniejszości narodowych. „Chjena” nie kwestionowała jednak tym razem wyboru. Całą swą energię zwróciła ku obronie i gloryfikacji Eligiusza Niewiadomskigo. Jeszcze przed procesem uczyniono zeń bohatera narodowego, męczennika „wielkiej sprawy”. Organizowano znowu wiece i przygotowywano wielką kampanię w jego obronie. Proces wyzyskano dla wyniesienia zbrodniarza na najwyższy piedestał bohaterstwa i poświęcenia. Artykułami na jego cześć można by wypełnić sporą bibliotekę. Ograniczymy się do zacytowania fragmentów jednego tylko artykułu, który mówi za wszystko. Napisał go Adolf Nowaczyński, pisarz i satyryk niepospolity, który cały swój nieprzeciętny talent oddał na usługi czarnej reakcji, paszkwilem i kalumnią obrzucając wrogów endecji, a gloryfikując zbrodniarza-skrytobójcę. Był on dlań „człowiekiem bez zmazy i skazy, czystym jak łza, charakteru skroś bohaterskiego, w naszych warunkach wprost niebywałego”. W mowie Niewiadomskiego przed sądem widział Nowaczyński „moc zasad, przykazań i wskazań i ostrzeżeń spiżowych, głęboko mądrych i twórczych”.[594] W rzeczywistości morderca okazał się przed sądem ograniczonym i ogłupiałym indywiduum, powtarzającym w dość nieskładnych słowach najbardziej wsteczne i bezsensowne poglądy, wydestylowane z endeckiej prasy. Widać było, że ukształtowała go duchowo publicystyka Strońskiego i ks. Lutosławskiego, Nowaczyńskiego i Pieńkowskiego, Rabskiego i Zamorskiego. Poza ich krąg myślowy wyjść nie był w stanie. Wyprzedził ich tylko w nienawiści do Żydów. Tu bliższy był już hitlerowcom niż starym antysemitom endeckiego pokroju. „Świat aryjski - pisał w swych notatkach więziennych - czeka w przyszłości straszliwa walka ze stunogim polipem żydowskim. Ale Polska nie może na tę chwilę czekać... Polska musi wystąpić do walki bez straty ani jednego dnia.”[595] Stąd też wziął się motyw ostateczny zbrodni. „Przeprowadzono kandydata - mówił w sądzie - głosami żydostwa przeciwko większości polskiej [...] Przeciwko tej hańbie trzeba było zaprotestować [...] Miałem prawo i obowiązek to uczynić.” Na obecnych w sądzie zrobił wrażenie odpychające, sprzeciw budziła zwłaszcza poza, którą przybrał, i pretensjonalność mowy. „Oskarżony - pisał sprawozdawca Kuriera Polskiego - robi wrażenie fałszywej tkliwości i robionej, ale ostatecznie zrobionej energii ducha. Jest to energia, której dopomagają braki rozumowania, nielogiczność myśli i pobudliwość. I jednocześnie ta koturnowość, patetyczność strasznie wymagająca, roszcząca pretensje nieskończenie wielkie do świata, do ludzi, do natury ludzkiej...”[596]

I że nie okazał najmniejszej skruchy, nie wypowiedział słowa żalu. A przecież obciążała go wyjątkowa nikczemność zbrodni: strzały z tyłu do bezbronnej ofiary. Sąd skazał Niewiadomskiego na karę śmierci przez rozstrzelanie. Prezydent odrzucił prośbę o ułaskawienie: „Ani w sumieniu, ani w aktach nie znajduję motywów do zmiany wyroku sądowego”. Dnia 31 stycznia 1923 roku o godzinie 7 minut 19 rano morderca został stracony na stokach Cytadeli. Zwłoki oddano rodzinie. Wyrok i egzekucja stały się sygnałem do nowej kampanii. Graniczyła z orgią. Niczego podobnego nie znały dotąd dzieje Polski. Skrytobójczy morderca stał się przedmiotem kultu niemal religijnego. Po kościołach całego kraju odbywały się nabożeństwa za jego duszę. Zapraszały na nie tysiące klepsydr i nekrologów, od których roiły się mury miast i szpalty gazet prawicowych. Jedna z klepsydr głosiła, że „krew Jego [Niewiadomskiego!] przyczyni się do zjednoczenia wszystkich serc polskich”. Na grób mordercy, zarzucany co dnia świeżymi kwiatami, zdążały pielgrzymki z całego kraju. Nie brak było wśród nich dzieci i młodzieży szkolnej. Endeccy nauczyciele wpajali w swych uczniów kult dla Niewiadomskiego. Organizowano akademie na jego cześć. Publicznie zbierano składki na pomnik. Prozą i wierszem opiewano czyn mordercy na łamach endeckich pism. Słupek, pod którym stracono Niewiadomskiego, rozdarto na drzazgi i handlowano jak relikwiami świętych. Z ręki mordercy zrobiono odlew, którego kopia w brązie zdobiła przez wiele lat biurko jednego z przywódców endecji. A w kościołach warszawskich pokazywano wiernym krzyż, który Niewiadomski trzymał w chwili egzekucji. Duchowieństwo zaangażowało się tak bardzo w tę akcję, że episkopat musiał w końcu ogłosić ostrzegawczy list pasterski zabraniający zbyt jaskrawych manifestacji.

W całym kraju wysoko podnosiła się fala reakcji. Prawica odzyskała już całą pewność siebie i znowu gotowała się do zagarnięcia władzy. Tym razem nie próbowała jednak atakować nowego prezydenta, acz wybrany został dokładnie przez tę samą większość, co Narutowicz. Celem ataków prawicy stał się premier Sikorski. Umiarkowany, centrowy rząd generała Sikorskiego, korzystający z poparcia głosów lewicy i centrum, blokował „Chjenie” dostęp do władzy. Aby go obalić, musiała endecja spośród większości popierającej Sikorskiego wyłuskać „Piasta” i NPR. Rokowania i przetargi trwały długo, aż w okresie świąt wielkanocnych 1923 roku weszły w stadium decydujące. Dnia 15 maja w majątku senatora Hammerlinga z „Piasta”, w Lanckoronie, doszło wreszcie do ugody endecko-piastowskiej, zwanej paktem lanckorońskim. Ironia losu chciała, by ojcem tego paktu, który utorował drogę do władzy najbardziej antysemickiemu stronnictwu, był senator Ludwik Hammerling, galicyjski Żyd, który dorobił się wielkiego majątku w Ameryce i został politycznym doradcą chłopskiego wodza, Witosa... W tydzień później gabinet generała Sikorskiego został obalony. Dnia 28 maja 1923 roku władzę objął skrajnie reakcyjny rząd „Chjeno-Piasta”. Polska wchodziła w erę rządów najczarniejszej reakcji. Następnym etapem dramatu miał być przewrót majowy i dyktatura Piłsudskiego. Demokracja parlamentarna w Polsce dogorywała. Posiew klęski rzucony został w grudniu 1922 roku. Strzały w Zachęcie były preludium do salw majowych roku 1926.

Spisek Drzwi uchyliły się z wolna i wyjrzała ostrożnie głowa zakonnika. - Kto jesteście i czego chcecie? - Swoi. - Hasło? - Wiara. Drzwi otworzyły się szerzej i jeden po drugim sześciu mężczyzn weszło do kościoła. Mnich w kapucyńskim habicie, ten, co przed chwilą odbierał od nich hasło, każdemu zaglądał w twarz. „Do śmierci nie zapomnę tego wzroku” - zeznawał potem jeden z uczestników tej sceny. Kościół był ciemny i ponury. Tylko w głębi, na ołtarzu jarzyło się migotliwie sześć świec, sponad nich zwisał biało-czerwony sztandar. Ale kościół tylko na pozór był pusty. W głównej nawie w zbitej gromadzie stłoczyło się sto albo więcej osób. Przeważnie młodzież. Chłopcy i dziewczęta. Kilku wojskowych w mundurach. Twarze ginęły w mroku, tylko w oczach migotało odbicie świateł z ołtarza. Za chwilę do gromady podszedł inny zakonnik. Padł cichy rozkaz: czwórkami formuj się! Na czele stanęli chłopcy w harcerskich mundurkach, za nimi cywile. Potem wojskowi, studenci, na końcu kobiety. Teraz zza ołtarza wysunęło się dwóch oficerów. Szczęk obnażonych szabel. Zaciągnęli wartę honorową po obu stronach ołtarza. Niewielka grupa osób zajęła miejsce z boku. Pięciu czy sześciu panów w generalskich mundurach, reszta po cywilnemu, na czarno. Na stopnie ołtarza powoli wszedł ksiądz kapucyn ubrany w komżę. W dłoni trzymał czarny krucyfiks. Podniósł go ku górze i zaczął wymawiać rotę przysięgi: „...przystępuję do Pogotowia Patriotów Polskich i najsolenniej przyrzekam według własnego poczucia honoru i sumienia wykonywać wszelkie ciążące na mnie obowiązki i stosować się we wszystkim do programu i regulaminu pod rygorem Sądu Honorowego Pogotowia Patriotów Polskich i ze świadomością kar, jakie na mnie za to spaść mogą, nie wykluczając kary śmierci za podstęp i zdradę. Tak mi dopomóż Bóg i Święta Męka Jego”.[597] Znowu padł cichy rozkaz. Oficerska warta sprezentowała broń. Czwórka za czwórką podchodzili teraz do ołtarza i kładąc dwa palce na krucyfiksie powtarzali: „Tak mi dopomóż Bóg...” Rozległo się tłumione szlochanie kobiet. Ksiądz zaczął przemawiać: - Krzyż, na który przysięgaliście, ucałował przed śmiercią Eligiusz Niewiadomski... Polska znajduje się w tragicznej sytuacji... Tylko Pogotowie Patriotów Polskich może ją wybawić... Do czasu musicie pilnie strzec zasad konspiracji... Zdrajcy poniosą karę, na jaką zasłużyli... Ceremonia dobiegła końca. Spiskowcy pojedynczo wymykali się na ulicę.

Była jesień roku 1923. Od miesięcy w kościołach warszawskich i prowincjonalnych księża i zakonnicy odbierali przysięgę od grup konspiratorów. Niekiedy było ich kilku, niekiedy kilkunastu. Czasem powyżej setki, jak owego październikowego wieczora w kościele kapucynów w Warszawie. Ks. Viator od kapucynów, ks. prałat Godlewski i ks. Edward Żegard w kościele Wszystkich Świętych na Grzybowie, ks. Marian Wiśniewski u ks. ks. marianów na Bielanach, ks. Antoni Kaim u bernardynów, ks. Adamczyk w Lublinie, ks. Witold Nadolski w Łodzi zaprzysięgali spiskowców z PPP. Miejsce i datę ceremonii wyznaczała Komenda Główna organizacji, śląc polecenia lokalnym komórkom: Komenda GłównaPogotowia Patriotów PolskichL. dz. 6TajneDo Inspektoratu PPPm. WarszawyZawiadamia się, że przysięga członków odbędzie się w poniedziałek, dn. 15. X. o godz. 7.30 w Kościele Wszystkich Świętych na Grzybowie. Wejście zakrystia po lewej stronie. Hasło „Jadwiga”.Komendant Główny(-) Kiejstut Ajgir Hasła były różne: „Jadwiga”, „Wiara”, „Kmicic”, „Brat”, „Mussolini”. Każde otwierało drzwi innego kościoła. Pogotowie Patriotów Polskich zrodziło się w szczególnym klimacie politycznym Polski lat 19221923. Zamordowanie prezydenta Narutowicza, obłędna kampania gloryfikująca jego mordercę, niepohamowana demagogia nacjonalistyczna i antysemicka - torowały drogę do władzy reakcyjnym stronnictwom „Chjeny”. Faszystowskie wzory Mussoliniego znalazły chętnych naśladowców wśród jej zwolenników. Łącząc intrygę parlamentarną z naciskiem ulicznego motłochu zdołała w końcu „Chjena” opanować rządy. W sojuszu z Witosem utworzyła w maju 1923 roku gabinet „Chjeno-Piasta”. Tryumf był jednak iście pyrrusowy. Katastrofa gospodarcza, a przede wszystkim całkowite załamanie systemu monetarnego zbliżało się olbrzymimi krokami. Kurs dolara, który w dniu objęcia rządów przez „Chjeno-Piasta” wynosił 52 000 marek, podniósł się w ciągu następnych trzech tygodni do 140 000 marek. W początkach października dolar kosztował już milion marek, pod koniec miesiąca prawie dwa miliony, w połowie listopada - trzy, a 1 grudnia przekroczył granicę czterech milionów marek. Kto miał surowce, towary, waluty obce i długi - bogacił się błyskawicznie. Kto miał jakieś oszczędności lub żył z pracy najemnej - stawał się żebrakiem. Za bochenek chleba płacono w maju 1923 roku 3 000 marek, w końcu października - 80 000, w połowie listopada - 100 000, a w połowie grudnia - 350 000 marek. Robotnicy bronili się jak mogli, żądali podwyżek, strajkowali. Zanim jednak podwyżka płac wywalczona w strajku wchodziła w życie - traciła wszelką wartość. Więc znów strajkowali i ogarnięci rozpaczą wychodzili demonstrować na ulice. Tu witały ich kolby i kule policjantów, szable konnej policji, pałki i kastety bojówek endeckich, szkolonych specjalnie w łamaniu strajków. Takiej fali strajkowej i takiej zaciekłości walk klasowych nie zaznała dotąd Polska. Punktem kulminacyjnym tych wydarzeń stało się zbrojne powstanie robotników krakowskich w listopadzie 1923 roku. Burżuazję polską ogarnęła panika, granicząca z zbiorową histerią. Prasa prawicowa wołała o krwawą rozprawę z robotnikami, domagała się praw wyjątkowych przeciwko komunistom, a nawet socjalistom. Coraz głośniej mówi się, że tylko dyktatura może okiełznać buntujące się masy i zaprowadzić „ład i spokój”. Najgłośniej rozbrzmiewa w tym chórze głos prasy klerykalnej. W Gwiazdce Cieszyńskiej, wydawanej i redagowanej przez księży, pisano o strajku górników śląskich (nr 83 z 1923 r.):

„Takich rzeczy nie likwiduje się dymisją wojewody, nie wypuszczaniem na wolność agitatorów, nie rokowaniami z bandą socjalistyczno-komunistycznych przywódców, lecz sądami doraźnymi i ołowiem (podkr. S. A.).” Po zajściach krakowskich pisali księża cieszyńscy słowa jeszcze bardziej krwiożercze (nr 89): „Zamiast rokować z socjalistami należało w odpowiedzi na rokosz przeciw państwu zasłać ulice krakowskie ścierwem bolszewickim.” A nazajutrz (nr 90): „Należało wytoczyć po prostu armaty na ulice, zrównać z ziemią ten dom nie robotniczy [mowa o Domu Robotniczym na Dunajewskiego 6], ażeby żywa noga nie uszła z urzędującego w tym arsenale czerwonego sztabu”. Wtórowały gazetce księżej z Cieszyna inne organy prasy prawicowej i klerykalnej. Może tylko używały nieco wymyślniejszego języka. Endecka Gazeta Warszawska (10 listopada 1923) pisała o potrzebie „topora” i „skalpela”, „formaliny” i „operacji chirurgicznej”. Ale myśl była wszędzie ta sama: sądami doraźnymi, kulami i szarżami policji odpowiedzieć robotnikom na ich rozpaczliwą obronę przed skutkami inflacji. Taki był ów rok 1923 w Polsce. Wszelkiego rodzaju organizacje reakcyjne mnożyły się w tej atmosferze jak grzyby po deszczu. Od dawna już działało Towarzystwo „Rozwój”. Bojową formację endecji stanowiła „Straż Narodowa”, dobrze uzbrojona i wyćwiczona do walk ulicznych i rozbijania wieców przeciwników politycznych. Pod jej skrzydłami działała osobna organizacja łamistrajków, tzw. SSS (Stowarzyszenie Samopomocy Społecznej), złożona głównie ze studentów. Pałki a nawet karabiny SSS, w które zaopatrywały ją władze podczas wielkich strajków, dały się dotkliwie we znaki robotnikom. Mniej znane, ale niemniej reakcyjne ugrupowania „Obrońców Ojczyzny”, „Obrony Życia Narodowego”, „Rycerzy Orła Białego” „Rycerzy Prawa”, „Związku Mścicieli”, „Zakonu Faszystów”, „Związku Monarchistów” śpieszyły na każdy zew swej macierzystej partii. Zawsze też mogła endecja liczyć na Związek Dowborczyków. Teraz do tego grona przybywało PPP - Pogotowie Patriotów Polskich. Ale PPP stawiało sobie znacznie ambitniejsze cele. Zmierzało do zagarnięcia władzy w Polsce i ustanowienia dyktatury. Znajdowało się na skrajnym skrzydle prawicy. Parlamentarne metody endecji i zaprzyjaźnionych z nią stronnictw Chrześcijańskiej Jedności Narodowej nie odpowiadały radykalnym i niecierpliwym żywiołom skrajnie prawicowym. Pomawiały one wodzów „Chjeny” o kunktatorstwo i oportunizm, zalecały „akcję czynną” - zamach stanu. Założycielem i wodzem Pogotowia Patriotów Polskich był Jan Pękosławski. Z wykształcenia inżynier budowlany, trochę handlarz drzewem a trochę polityk. Przypadek zrządził, że zamieszkiwał w tej samej kamienicy przy ul. Smolnej 14, co Roman Dmowski. Parokrotnie po sąsiedzku gawędzili o polityce. Pan Roman był przedmiotem głębokiej czci Pękosławskiego, ale nie we wszystkim się z nim godził. Głównie zaś różnili się w ocenie Piłsudskiego. Pękosławski widział bowiem w Piłsudskim człowieka silnej ręki, a sam był gorącym zwolennikiem „wychowania naszego społeczeństwa pod znakiem silnej władzy, silnej ręki i silnego kierunku, czyli po prostu pod znakiem dyktatury”. Piłsudski, jak mniemał, świetnie nadawał się do tej roli „wychowawcy narodu”. Żałował więc, że Dmowski i narodowcy tak gwałtownie Piłsudskiego zwalczają, że aż musiał się wycofać z życia politycznego i osiąść w Sulejówku. Żywił wszakże nadzieję, że nieporozumienia się skończą w czas i marszałek powróci do władzy. Później, gdy to

się już stało, napisał w swym pamiętniku; „Gdyby Piłsudski nie doszedł do władzy i gdyby ta władza dostała się w ręce prawicy, to nie ma dwóch zdań, że doprowadziłaby ona do krwawej rewolucji i może nawet do bolszewizmu. Niechaj więc teraz panowie z prawicy składają ofiary Bogu za to, że ta władza dostała się w ręce Piłsudskiego i że on tę władzę utrzymał”. Tymczasem jednak, w roku 1922, pan Pękosławski wstąpił do Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokracji i z jej ramienia brał udział w kampanii wyborczej agitując za „Chjeną”. Po wyborach, rozczarowany polityką swego stronnictwa, opuścił jego szeregi i zaczął się krzątać wokół założenia własnej organizacji politycznej - PPP. „Kiedy już zrodziła się we mnie myśl powołania do życia nowej organizacji - wyjaśniał potem motywy, którymi się kierował - to już chciałem stworzyć taką organizację, która mogłaby być w pogotowiu na każde zawołanie i która mogłaby przedstawiać wartość bojową.” Przez kilka tygodni omawiał tę sprawę z niejakim Zawadzkim - ziemianinem i Dąbrowskim przemysłowcem. Postanowili zasięgnąć rady Dmowskiego. Pękosławski udał się doń w towarzystwie Zawadzkiego. Dmowski oświadczył, że „tworzenie nowej organizacji nigdy nie zaszkodzi”, lecz odmówił swej pomocy. Pękosławski wyszedł rozczarowany, pod wrażeniem, że Dmowski cierpi na „zanik energii i silnej woli”. Spiskowcy zwrócili się z kolei do Adama hr. Zamoyskiego, prosząc go o objęcie funkcji prezesa nowej organizacji. Dla podniesienia swego autorytetu udali się doń w towarzystwie generała Weytko. Był to pierwszy wojskowy tak wysokiej rangi w szeregach PPP, później miało ich być znacznie więcej. Hrabia Zamoyski wolał się jednak również nie angażować. Radził najpierw organizację zalegalizować a potem przyjść ponownie. Po tym niepowodzeniu w czteroosobowej organizacji nastąpił pierwszy rozłam. Założyciel pozostał na placu z jednym tylko współtowarzyszem, przemysłowcem Dąbrowskim. I wtedy los zesłał mu pułkownika Witolda Gorczyńskiego. Płk Gorczyński okazał się nabytkiem nieocenionym. Przede wszystkim miał za sobą znacznie większe niż Pękosławski doświadczenie polityczne, organizacyjne i wojskowe. Na widowni politycznej pojawił się Gorczyński po raz pierwszy w roku 1914. Był początek wojny i z Galicji napływać poczęły do Królestwa wieści o strzelcach Piłsudskiego, walczących po stronie armii austriackiej. Pan Witold Gorczyński, herbu Ostoja, ziemianin z Lubelszczyzny, zapragnął odegrać rolę podobną Piłsudskiemu, ale po stronie caratu. W porozumieniu z przywódcami narodowej demokracji Jarońskim, Balickim, Sadzewiczem i innymi, wydał w grudniu 1914 roku odezwę, zaczynającą się od słów: „Polacy! Za zgodą Zwierzchniego Wodza Naczelnego możemy tworzyć legiony” i w dniu 22 grudnia rozpoczął w Okszy werbunek do formacji, która od swego pierwszego miejsca postoju Puław - otrzymała nazwę Legionu Puławskiego. Rezultaty werbunku były nikłe, a obietnice władz carskich nader zwodnicze. Z rozkazu generałgubernatora warszawskiego, generała Engałyczewa, zniesiono w Legionie polskie insygnia wojskowe i wprowadzono rosyjską komendę. W rosyjskich mundurach, pod rosyjską komendą Legion Puławski przekształcony w „739 drużynę nowoaleksandryjską” i „104 sotnię konną” pospolitego ruszenia wysłany został w marcu 1915 roku na front, gdzie zginęło dziewięć dziesiątych ludzi Legionu. Z przeszło tysiąca ochotników ocalało zaledwie 7 oficerów i 105 szeregowców. Niedobitki odesłano do Bobrujska. Gorczyński jednak wylądował w kwaterze generała Aleksiejewa, dowódcy frontu północno-zachodniego. Tu - na „życzenie generała Aleksiejewa” - jak twierdził - wstąpił na służbę do kontrwywiadu. Pozostawał w jego szeregach aż do wybuchu rewolucji.

Gorczyński z miejsca zrobił karierę w PPP. Stał się prawą ręką Pękosławskiego. Był członkiem Rady Głównej, pełnił przez czas dłuższy funkcje szefa sztabu, ześrodkował w swych rękach całą akcję werbunkową. Przede wszystkim wprowadził w PPP zasady ścisłej konspiracji, ustanowił rotę przysięgi, grożącej śmiercią za zdradę, ponadawał wszystkim członkom pseudonimy. Odtąd Pękosławski występował jako „Jan Proktor” lub „Stefan Leliwa”. Sam Gorczyński posługiwał się aż trzema pseudonimami: „Czołowy”, „Jastrzębiec” i „Kmicic”. Już po kilku tygodniach wytężonej pracy Gorczyńskiego organizacja mogła się poszczycić kilkuset członkami, regulaminem służby, ustaloną hierarchią władz. W lutym 1923 roku przyjęty został ostatecznie program organizacji, osobliwa mieszanina haseł endeckich, faszystowskich i własnych pp. Gorczyńskiego i Pękosławskiego. Oblicze PPP wychodziło zeń dostatecznie wyraźnie. Paragraf 2c głosił jasno: „Dążyć do bezwzględnego zwalczania partii wywrotowych [...], jak np. komunistycznych, żydowskich, socjal-rewolucjonistycznych itp.” W dziedzinie ekonomicznej i społecznej program wypowiadał się przeciwko reformie rolnej, przeciwko mieszaniu się państwa w życie gospodarcze, domagał się zniesienia wszelkich ograniczeń, „odbierających możność inicjatywy prywatnej”. Do takich ograniczeń zaliczał m. in. ustawowo zagwarantowany ośmiogodzinny dzień pracy. Zalecał „wydzierżawić prywatnym spółkom narodowym takie imprezy rządowe jak koleje, poczty itd.” tudzież „zakazać wszelkich strajków ekonomicznych”. W dziedzinie politycznej program głosił hasła jawnie faszystowskie w rodzaju „unicestwienia partii politycznych” i „zjednoczenia wszystkich Polaków pod jednym sztandarem ratowania Ojczyzny w Pogotowiu Patriotów Polskich”. Najwymowniejsze było jednak hasło sztandarowe PPP zamieszczone w końcu programu: „Niech żyje wielka idea ś. p. Niewiadomskiego: Zjednoczenia wszystkich prawdziwych serc polskich!” Tak więc organizacja „wyruszała w pole” pod wezwaniem mordercy prezydenta Narutowicza. Ta rekomendacja starczyła za cały program. Po pewnym czasie Gorczyński, w obawie przed ewentualnymi konsekwencjami, skreślił jednak z programu nazwisko Niewiadomskiego, pozostawiając jedynie hasło „zjednoczenia wszystkich serc polskich”, którym posługiwali się gloryfikatorzy mordercy. Teraz Gorczyński zatroszczył się o właściwą obsadę władz organizacji. Szczególną uwagę poświęcił doborowi kadry wojskowej i policyjnej. Wprawdzie program nie formułował wyraźnie celów bezpośrednich PPP, jednakże już na wstępnych posiedzeniach tzw. Rady Głównej, która była najwyższą władzą organizacji, mówiło się o perspektywach zdobycia władzy drogą zamachu stanu, w razie potrzeby przy użyciu siły zbrojnej. Gorczyński, polityk realny, uznał więc za wskazane wciągnąć do organizacji szereg wyższych wojskowych i funkcjonariuszy policji. Dlatego w Radzie Głównej PPP zasiadali m. in. generał Józef Prokopowicz (pseud. Jurand), generał Jan Wroczyński (pseud. Rejtan), były kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych w gabinecie Paderewskiego (w r. 1919), generał Adam Galiński, generał Gustaw Macewicz (pseud. Syrokomla i Ovirelli), szef lotnictwa wojskowego, oraz generał Tadeusz Żukowski (pseud. Jarema). Szczególną rolę odegrał w konspiracji PPP komisarz policji Henryk Gostyński. Rząd Sikorskiego

usunął go ze stanowiska komendanta policji na m. Warszawę za całkowitą bezczynność podczas pamiętnych zajść grudniowych poprzedzających zamach na prezydenta Narutowicza. Rząd „Chjeno-Piasta” zaraz po objęciu władzy reaktywował Gostyńskiego i powierzył mu odpowiedzialne funkcje w Komendzie Głównej Policji Państwowej. Równocześnie Gostyński wstąpił do PPP i tu desygnowano go na przyszłego komendanta policji po przewrocie faszystowskim. Dzięki Gostyńskiemu PPP informowana była dokładnie o zamiarach władz policyjnych. Przywódcy PPP przypisywali ogromne znaczenie udziałowi duchowieństwa w spisku. Czołowym ideologiem organizacji i szefem wydziału propagandy był ks. Czesław Oraczewski. W jego to mieszkaniu odbywały się często posiedzenia Rady Głównej PPP. Innym miejscem zebrań było mieszkanie szefa lotnictwa, gen. Macewicza, w Al. Ujazdowskich 36, kilkakrotnie użyczała spiskowcom lokalu Resursa Kupiecka. O zebraniach tych członkowie władz PPP informowani byli na piśmie: Szef SztabuPogotowia Patriotów Polskichdn. 10.X.1923L. dz. 104Ściśle poufneDoKomendanta Policji Państwowej PPPPana Henryka Gostyńskiegow WarszawieZawiadamia się Pana Komendanta, że zebranie Rady Głównej odbędzie się dnia 12.X. o godzinie 9 wieczorem przy ul. Marszałkowskiej 37 w domu Księży Kościoła Zbawiciela w mieszkaniu Ks. Prof. Oraczewskiego, na które proszę przybyć w celu przedstawienia raportu obecnego stanu policji i mającego się odbyć zreformowania według Jego uznania oraz jakie Pan Komendant poczynił kroki celem zorganizowania Policji w „Pogotowiu Patriotów”. Obecność obowiązkowa.Szef Sztabu(-) J. Czołowy, pułkownikza zgodność: (podpis nieczytelny) W pamiętnikach Pękosławskiego znajdujemy wzruszający opis spotkania wodza PPP z ks. Oraczewskim: „W końcu sierpnia lub na początku września 1923 poznałem ks. Czesława Oraczewskiego, który na zaproszenie p. Gorczyńskiego przyszedł na przysięgę do Kościoła Kapucynów i miał tam do naszych członków niezmiernie patriotyczną i wzruszającą przemowę. W czasie mowy prawie rozpłakał się z radości i dowodził, że nareszcie znaleźli się ludzie, którzy nie śpią i biorą się do roboty. Nawoływał do nieustawania w pracy, do jedności i poświęcenia i twierdził, że teraz dopiero wierzy, że w Polsce są patrioci i że Polska nie zginie. W końcu wszystkich pobłogosławił, Księdza Gwardiana ucałował, a mnie serdeczne życzenia i uznanie składał. W parę dni potem, po krótkiej konferencji ze mną, zgodził się stanąć na czele Sądu Honorowego przy Radzie Głównej i pseudonim »Ten« sam sobie wybrał.” Ksiądz Oraczewski wybijał się niewątpliwie ponad poziom ogółu przywódców PPP. Obdarzony prawdziwym talentem krasomówczym, dużym urokiem osobistym i bardzo przystojny, od szeregu lat jeździł po całej Polsce z odczytami, które cieszyły się dużym powodzeniem wśród kół inteligencji katolickiej. Napisał szereg książek: Regulamin Polaka, Rozwój charakteru, Jak się uczyć?, Odrodzenie narodu itd., w których rozwijał swe poglądy na zagadnienia polityczne, społeczne, etyczne i religijne. Trudno dociec, o co mu właściwie chodziło, bo posługiwał się nader zawiłym językiem i używał chętnie ogólników w rodzaju: „Naród jest budową moralną, krystaliczną, musi mieć jedną zasadę budowy - od elementarnej komórki jednostkowej aż do kopuły narodowej”.[598] Propagował utworzenie Armii Odrodzenia Narodowego, „której zadanie główne ma być - budowanie Ojczyzny w sobie”.[599] Rzecz nie wyszła nigdy poza sferę oratorskich wystąpień aż do momentu, gdy ks. Oraczewski spotkał na swej drodze wodza PPP. Wtedy przystąpił do ruchu i stał się jednym z najgorliwszych jego propagatorów. Jeżdżąc nadal po kraju z odczytami, jednał teraz wszędzie zwolenników i członków dla PPP. PPP niewiele miało wspólnego z Armią Odrodzenia Narodowego, która pomyślana była jako ruch czysto moralny.

Widać ks. Oraczewski zniechęcił się do kazań moralizatorskich i postanowił jąć się akcji czynnej. Obok niego znaleźli się w szeregach PPP liczni duchowni z Warszawy i ośrodków prowincjonalnych. Najwybitniejszą spośród nich rolę odegrali ks. Edward Żegard, ks. Marian Wiśniewski, przełożony zakonu ks. ks. marianów na Bielanach, i ks. Antoni Kaim, bernardyn. Księża ci, podczas jednego ze spotkań z Pękosławskim, wysunęli propozycję porozumienia się z ks. arcybiskupem Kakowskim, celem uzyskania zgody na odbieranie przysięgi od konspiratorów. Wobec tego w październiku 1923 roku Pękosławski wystosował odpowiednie pismo do ks. arcybiskupa, doręczone mu przez jednego z wybitnych działaczy PPP. Prasa endecka, próbując zapewnić episkopatowi alibi, pisała potem naiwnie, że arcybiskup Kakowski pozostawił pismo bez odpowiedzi. Nikt przecież nie oczekiwał, że ksiądz prymas będzie korespondował z przywódcą konspiracyjnej organizacji wywrotowej. Faktem jest natomiast, że arcybiskup Kakowski nie zakazał podwładnym sobie księżom zaprzysięgania spiskowców ani też nie pociągnął żadnego do odpowiedzialności. Nie uważał nawet za stosowne przestrzec duchowieństwa przed współdziałaniem z PPP. Związani z PPP księża pracowali w szeregach organizacji aż do jej rozwiązania. Pisał w związku z tym Głos Prawdy (nr 20 z 26 stycznia 1924 r.): „Nie może być wtedy mowy o działaniu poszczególnych proboszczów wbrew woli swych władz przełożonych. Wolno raczej przypuszczać, że otrzymali oni pod tym względem instrukcje odpowiadające życzeniom Pękosławskiego. Uderzać musi fakt, że głowa Kościoła, otrzymawszy list tej treści, nie uważała za właściwe udzielić go do wiadomości ministrowi spraw wewnętrznych dla wyciągnięcia zeń właściwych wniosków”. Poseł Kazimierz Czapiński (PPS) mówił na ten temat w Sejmie dnia 31 stycznia 1924 roku: „Zapytujemy, gdzie była władza kościelna, gdzie był episkopat, do którego - jak słyszałem jeszcze w październiku zwrócił się p. Pękosławski z oświadczeniem, że w kościołach mają być przyjmowane przysięgi. Czy w drodze wyraźnego zezwolenia, czy w drodze milczącego przyzwolenia episkopat, władza kościelna tolerowała przygotowanie do zamachu stanu. [...] My zapytujemy, dlaczego ten kler, który potulnie zachowywał się wobec heretyckiej władzy prawosławnej czy protestanckiej, dlaczego obecnie staje na czele organizacji spiskowej. Dlatego żądamy, by przywilej bezkarności dla kleru został odrzucony”.

Gdy w październiku 1923 roku zebrała się w mieszkaniu ks. Oraczewskiego Rada Główna PPP, Pękosławski zawiadomił ją o utworzeniu specjalnego kierownictwa wojskowego organizacji pn. Rady Wojennej. Przewodniczącym tej Rady został gen. Wroczyński, jej członkami generałowie Żukowski, Macewicz, Prokopowicz oraz pułkownicy Karol Roman Zagórski (ps. Gozdawa) i Tadeusz Łubieński (ps. Hebda). Generał Prokopowicz był ponadto komendantem Sił Zbrojnych PPP, którymi kierował przy pomocy sztabu generalnego oraz dowódców okręgów. Szefem sztabu był początkowo Gorczyński, potem płk hr. Łubieński, jego zastępca kpt. Olgierd hr. Michałowski. Obszar stolicy podzielony został na cztery inspektoraty lub okręgi wojenne - trzy na lewym brzegu Wisły, czwarty na Pradze. Te zaś z kolei dzieliły się na „oddziały” (albo obwody). Oddziałów było razem 24. Prócz tego w ramach okręgu pierwszego istniały trzy jednostki wyodrębnione: akademicki oddział „Bojowy”, szkolny oddział „Junacki” i kobiecy - im. Emilii Plater. Zorganizowana została sieć kurierska, oparta na młodzieży, „aby w razie gwałtownej

potrzeby” można było „postawić organizację w przeciągu 2 godzin na nogi”. Komendantem głównym na m. st. Warszawę został najpierw płk hr. Łubieński, potem stanowisko to powierzył Pękosławski inżynierowi Edwardowi Kosiewiczowi. Kosiewicz zrobił szybko karierę w organizacji, awansując w ciągu paru tygodni z dowódcy oddziału na inspektora okręgu a zaraz potem na komendanta miasta. Zdaniem Pękosławskiego „był bardzo pożyteczny dla organizacji”, umiał bowiem zmusić swych podwładnych do „rygoru, obowiązku i punktualności”. Pękosławski rokował mu też ogromną przyszłość: „Nie mogę taić, że zacząłem go uważać za przyszłego naszego Mussoliniego, i z tego powodu postanowiłem stanowisko komendanta jemu powierzyć”. Funkcje inspektorów okręgów w Warszawie pełnili wtedy p. Kosko i inż. Aleksander Pauli. Kosko wciągnął do organizacji byłego carskiego oficera, płk Izmaił Beka Pietrusin-Pietruszewskiego postać nader dwuznaczną i, jak się potem okazało, związaną równocześnie z piłsudczykowską POW i defensywą. Na tym tle doszło do konfliktu między Pękosławskim a komendantem miasta i jego dwoma inspektorami. Dość że Pękosławski postanowił pozbawić przyszłego Mussoliniego komendy i powołać na jego miejsce generała Adama Galińskiego. Kryzys w organizacji nie został jednak przezwyciężony i panowie Kosiewicz, Kosko i Pauli mieli jeszcze przysporzyć swemu „wodzowi” sporo kłopotów. W przewidywaniu akcji czynnej Pękosławski dokonał tymczasem dalszych przesunięć organizacyjnych. Oddział I miejski w Warszawie, obejmujący swym zasięgiem Belweder, a więc siedzibę prezydenta Rzeczypospolitej, wyłączony został z ogólnej sieci organizacyjnej i podporządkowany bezpośrednio generałowi Macewiczowi. Jednocześnie rozwinął Pękosławski żywą działalność na prowincji. Tworzenie sieci organizacyjnej w kraju powierzył płk Gorczyńskiemu, który zabrał się do tego z wielką energią. Okręgi prowincjonalne podlegały sztabowi generalnemu PPP. Każdy miał swego dowódcę. Oddziały prowincjonalne PPP powstały w Łodzi, Łomży, Kielcach, Lublinie, Radomiu, Sandomierzu, Mławie, Brześciu n. Bugiem, Włocławku, Włodzimierzu Wołyńskim, Sarnach i innych miejscowościach. W Płockiem sformowano oddziały konne PPP. Najlepiej, po Warszawie, zorganizowany był okręg w Brześciu. Komendantem był tu oficer saperów, por. Karol Mancewicz, który zwerbował do PPP wielu oficerów załogi twierdzy brzeskiej. Przygotowania wojskowe były więc bardzo zaawansowane. Sam fakt udziału w konspiracji sześciu generałów, kilkunastu pułkowników i wielu niższych oficerów świadczy, jak poważnie traktowano zadania militarne organizacji.

PPP nie poprzestawało jednak na robocie spiskowej. W pewnym momencie postanowiło zapewnić sobie wpływ na wojsko bądź przez wciągnięcie do konspiracji któregoś z generałów zajmujących wysokie stanowisko w hierarchii wojskowej, bądź też przez wprowadzenie jednego ze swych ludzi do najwyższych władz wojskowych. Pierwsze rozmowy na ten temat podjął Gorczyński. Jeszcze w lipcu 1923 roku uzyskał on audiencję u generała Szeptyckiego, ministra spraw wojskowych, i zaproponował mu przystąpienie do PPP. Według relacji listownej Gorczyńskiego, gen. Szeptycki wyraził w zasadzie zgodę na udział w spisku, a nawet miał zaakceptować proponowane mu stanowisko dyktatora po zwycięskim zamachu stanu. W kilka tygodni później udała się do gen. Szeptyckiego oficjalna delegacja Rady Głównej PPP

w osobach Pękosławskiego i Gorczyńskiego. Generał przyjął wodzów konspiracji w swym mieszkaniu prywatnym w hotelu „Bristol”. Rozmowa trwała półtorej godziny. Zaprezentowano generałowi program, regulamin i rotę przysięgi PPP. Pękosławski, który sam aspirował do roli przyszłego dyktatora, wycofał poprzednie propozycje Gorczyńskiego, zaofiarował natomiast Szeptyckiemu stanowisko kierownika akcji wojskowej PPP. „Minister Szeptycki - relacjonuje Pękosławski - zgodził się na to i oznajmił, że moją propozycję przyjmuje z tym jednak zastrzeżeniem, że stanie na czele naszej organizacji wtedy dopiero, kiedy nie będzie już innego wyjścia. Tu położył nacisk, że dopiero w ostatniej chwili, tj. kiedy wybuchną jakieś rozruchy. W ten sposób niezręczny krok p. Gorczyńskiego [tj. propozycję objęcia przez Szeptyckiego dyktatury] uważałem za ostatecznie zlikwidowany.” W czasie rozmowy Szeptycki zapytał wręcz, czy organizacja planuje zamach stanu. Pękosławski odparł, że tak i że gotowa jest nawet aresztować wszystkich ministrów. Szeptyckiego bardzo to oburzyło i oświadczył, że nigdy nie da się aresztować. Potem, indagowany w Sejmie, Szeptycki wyparł się zgody na udział w PPP. Niemniej, jako urzędujący minister spraw wojskowych rządu „Chjeno-Piasta” nie wyciągnął z rozmów z PPP żadnych konsekwencji. Nie wytoczył dochodzenia oficerom zaangażowanym w spisku ani też nie poinformował o planowanym zamachu stanu władz bezpieczeństwa. Nic dziwnego, że wodzowie PPP uznali to za zachętę i wkrótce zwrócili się o audiencję do następnego ministra. Tym razem do wicepremiera i ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego, Stanisława Głąbińskiego. Był to jeden z czołowych przywódców endecji. Jemu z kolei zaproponowali mianowanie prezesa Rady Wojennej PPP, gen. Wroczyńskiego, na stanowisko wiceministra spraw wojskowych. Rozmowę przeprowadzili Pękosławski, ks. Oraczewski, gen. Wroczyński. Rokowania wprawdzie spełzły na niczym, ale i ten minister nie podjął żadnych kroków przeciwko spiskowcom. Co więcej, oświadczył, że „ze względu na bardzo niepewne czasy organizacja taka może się przydać”. Trzecim dygnitarzem rządu „Chjeno-Piasta”, którego odwiedziła delegacja PPP, był Wojciech Korfanty. Objął on stanowisko wicepremiera po rezygnacji Głąbińskiego. Wicepremier Korfanty przyjął przedstawicieli PPP w pałacu Rady Ministrów na Krakowskim Przedmieściu. Rozmowa przybrała od razu charakter bardzo fachowy, albowiem Pękosławski zainterpelował wicepremiera na temat techniki posługiwania się pałkami gumowymi, w które oddziały Korfantego miały być zaopatrzone na Śląsku podczas walk z Niemcami. Wicepremier wyjaśnił rzeczowo, że pałki nie były gumowe, lecz żelazne, obszyte skórą. I on zapewnił Pękosławskiego, że o PPP „dobrze mu wiadomo i że tworzenie takiej organizacji nie zaszkodzi”. Wobec niepowodzenia planów spenetrowania armii od góry, Rada Wojenna PPP postanowiła przystąpić do bezpośrednich przygotowań zamachowych. Najbardziej praktycznie ze wszystkich przywódców PPP usposobiony Gorczyński uznał, że w tej sytuacji dwie najważniejsze rzeczy to broń i wywiad. W tym też kierunku poszły jego wysiłki. Przydało się tu Gorczyńskiemu doświadczenie służby w kontrwywiadzie generała Aleksiejewa. Sam opracowywał odpowiednie rozkazy i instrukcje. Dnia 13 września 1923 roku generał Wroczyński podpisał rozkaz, kontrasygnowany przez Gorczyńskiego, treści następującej: Prezes Rady WojennejPogotowia Patriotów PolskichDn. 13 września 1923TajneDoKomendanta Sił Zbrojnych PPPPolecam wydać zarządzenie podległym sobie oddziałom:a.       Przeprowadzić ścisłą ewidencję składów broni w Warszawie i okolicach oraz we wszystkich miastach

wojewódzkich i powiatowych.b.      Przygotować dane do wypracowania planów działania.c.       Przygotować plan mobilizacji.d.      Obsadzić energicznym komendantem Cytadelę.e.      Urobić dowódców pułków garnizonu Warszawskiego, Poznańskiego, Krakowskiego, Wileńskiego, Lwowskiego, Lubelskiego i wciągnąć ich do organizacji.Szef SztabuJ. CzołowyPrezes Rady WojennejGenerał W miesiąc później Komenda Główna PPP wydała szczegółową instrukcję wywiadowczą, którą zakomunikowano niższym jednostkom w formie następującej: Inspektorat IV OkręguPPP w WarszawieROZKAZ 1Z rozkazu Komendy Głównej z dn. 10. X. br. polecam Panu jak najściślejszą ewidencję znajdujących się w podległym mu oddziale:1.       Składów broni.2.       Samochodów opancerzonych.3.       Samochodów wojskowych ciężarowych i osobowych.4.       Samochodów prywatnych ciężarowych i osobowych.5.       Motocykli wojskowych.6.       Motocykli prywatnych.7.       Szafek na rogach ulic z przewodami telefonicznymi.8.       Miejsc zebrań PPS.9.       Miejsc zebrań komunistycznych.Inspektor IV OkręguZawisza Jeśli chodzi o broń, to oddziały PPP rozporządzały już wtedy pewną ilością karabinów i rewolwerów. Komenda Główna dysponowała też funduszami na zakup broni. Jednakże Gorczyński i inni oficerowie stali na stanowisku, że najwłaściwszym źródłem zaopatrzenia są składy wojskowe i że należy uzyskać raczej wpływ na dowódców poszczególnych pułków, garnizonów i arsenałów, aniżeli gromadzić broń w większych ilościach samodzielnie. W tym właśnie kierunku zmierzały rozkazy Komendy i sztabu PPP. W tym też duchu informował kierowników spisku Pękosławski. W październiku 1923 na zebraniu u ks. Oraczewskiego wyjaśnił on: „Broni nie potrzebujemy, bo jest w Cytadeli i na Fortach, i w razie potrzeby będziemy wiedzieli, skąd ją dostać”.

Tymczasem sytuacja gospodarcza kraju na tle szalejącej inflacji pogarszała się już nie z dnia na dzień, lecz z godziny na godzinę. Rząd był zupełnie bezradny, a wzmagającej się fali strajków i żądań robotniczych potrafił przeciwstawić tylko groźby i represje. Toteż napięcie polityczne wzrastało i coraz częściej dochodziło do starć i walk ulicznych. Wodzowie PPP dochodzą do wniosku, że sytuacja dojrzewa do akcji bezpośredniej. Rada Główna omawia sytuację na zebraniu u ks. Oraczewskiego. Obecni są: Pękosławski, generałowie Wroczyński, Prokopowicz, Macewicz, Żukowski, płk Korczyński, ks. Oraczewski, komisarz Gostyński i Józef Leśniewski, bogaty przemysłowiec, którego Pękosławski wciągnął w kwietniu do organizacji, mianował inspektorem I okręgu warszawskiego i członkiem Rady Głównej. „Omawialiśmy różne sprawy notuje Pękosławski - między innymi możliwość wybuchu komunizmu i możliwość konieczności naszego wystąpienia. Mówiliśmy wtedy o rolach, jakie by kto z naszych członków Rady mógł w przyszłym rządzie objąć...” Po zanalizowaniu sytuacji, zebrani doszli do wniosku, że rząd Witosa nie spełnił nadziei, okazał się zbyt słaby. Pękosławski wraca do swej ulubionej myśli: „Chętnie bym się - mówi - z całą organizacją Piłsudskiemu podporządkował, gdyż go uważam za najmocniejszego.” Zebrani są jednak przeciwni. Wkrótce potem zapada decyzja postawienia organizacji na stopie bojowej. Hasło dyktatury rzucone zostaje publicznie. Na murach miasta ukazują się plakaty Pogotowia Patriotów Polskich zatytułowane: „Alarm!” Równocześnie wśród członków i sympatyków rozpowszechniana jest odezwa:

„Patrioto!Wstąpiłeś w szeregi Pogotowia Patriotów Polskich, które powstało w przekonaniu, że Ojczyznę można uratować tylko drogą dyktatury.Widzisz sam, że dzisiejszy ustrój parlamentarny prowadzi Ojczyznę do zguby. Wiedz o tym, że należysz do organizacji bezpartyjnej, stojącej na gruncie narodowym i patriotycznym, bo Polska jest dla Polaków i Polacy nią rządzić powinni. Wiedz o tym, że obowiązkiem Twoim jest stanąć w szeregach na każdy rozkaz Twego dowódcy i z bronią w ręku, z narażeniem własnego życia w razie potrzeby bronić Ojczyzny. Tymczasem żądamy od Ciebie szerzenia naszej idei i kaptowania największej ilości członków, a wkrótce nadejdzie czas powołania cię do ćwiczeń w pracy państwowej.Bądź gotów i stawaj na każdy Zew.Nieposłuszni będą podlegać Sądowi Dyscyplinarnemu.Rada GłównaPogotowia Patriotów Polskich” Warszawa huczała od plotek i pogłosek. Mówiło się powszechnie o szykującym się zamachu stanu. Wspominał o tym w Sejmie poseł Thugutt 12 października 1923 roku: „O tym zamachu mówi się wszędzie, mówi się na Radzie Ministrów, mówi się w kuluarach Sejmu, mówi się czasem na sali sejmowej, pełno jest go w prasie”. Spodziewano się jakiegoś wybuchu w każdej chwili.

1 listopada 1923 roku w godzinach przedpołudniowych na Cmentarzu Powązkowskim pojawiły się grupy młodych ludzi. Ściągali stopniowo ku kwaterze 65. Tu, w grobowcu rodzinnym de Tillych, pochowane były zwłoki Eligiusza Niewiadomskiego. Około godziny 12 w południe u płyty grobowej stanęło kilku panów, wśród nich Pękosławski, Gorczyński i paru oficerów. Opodal formowała się w czwórki warszawska organizacja Pogotowia Patriotów Polskich. Zebranym rozdawano znaną nam już odezwę PPP do „Patriotów”. Niebawem zaczęła się defilada przed grobowcem. Pierwsze szeregi przemaszerowały we względnym porządku. Potem jednak wynikło zamieszanie. Stopień przygotowania wojskowego PPP okazał się wysoce niedostateczny. Odpowiedzialny za defiladę płk Witold Gorczyński został natychmiast odsunięty od spraw wojskowych organizacji. Rada Wojenna nader krytycznie oceniła jego robotę. Zarządziła ćwiczenia w terenie. Odbyły się one w kilka dni później w lasach pod Wawrem. Do uczestników przemówił sam Pękosławski. Tu po raz pierwszy wypowiedział publicznie swój pogląd na Piłsudskiego. Nazwał go wielkim patriotą i oświadczył, że nigdy przeciwko niemu nie wystąpi. Wśród członków organizacji zapanowała konsternacja. Nieomal wszyscy wywodzili się ze środowisk endeckochadeckich i wystąpienie „wodza” wyraźnie ich zaskoczyło. Mimo to manewry odbyły się zgodnie z ustalonym planem. Zakłóciło je tylko pojawienie się policjantów z wawerskiego posterunku. Chcieli wiedzieć, co się tu dzieje. Wyjaśniono im, że to ćwiczenia „Sokołów”. Wycofali się więc, ale nie omieszkali sporządzić raportu. Nie byli całkiem przekonani. Tymczasem wydarzenia polityczne w kraju przybrały obrót dramatyczny. 6 listopada koło południa Warszawa zaalarmowana została wiadomościami o krwawych zajściach krakowskich. Pękosławski znajdował się właśnie w gabinecie ministra spraw wewnętrznych, Władysława Kiernika. Po Szeptyckim, Głąbińskim, Korfantym była to już czwarta audiencja przywódcy PPP u ministrów rządu „Chjeno-Piasta”. Pękosławski, poinformowany o wydarzeniach krakowskich, zaofiarował Kiernikowi usługi PPP. Wyraził gotowość obsadzenia instytucji użyteczności publicznej i wyprowadzenia swych oddziałów na ulicę. Minister odmówił jednak przyjęcia pomocy PPP i na tym rozmowa się urwała.

„A ja po wyjściu od niego - notuje w swym pamiętniku Pękosławski - przerażony wypadkami krakowskimi zarządziłem w naszej organizacji ostre pogotowie. Ostre pogotowie polegało na tym, aby wszyscy czuwali i byli na swych stanowiskach i aby każdy inspektor okręgowy i każdy dowódca oddziałowy mieli przed sobą gońca w celu możności szybkiego postawienia organizacji na nogi.” Jednakże po paru godzinach ostre pogotowie zostaje odwołane. W szeregach PPP wybucha ferment. Bezczynność organizacji w tak dramatycznym momencie wydaje się wielu ludziom niepojętym kunktatorstwem i brakiem odwagi. Wszak dopiero co kazano im być „gotowym na Zew”. Obiecywano „broń z Cytadeli i Fortów”. Mówiono o „komunistycznym niebezpieczeństwie” i o konieczności ustanowienia dyktatury. I właśnie teraz, gdy na ulicach Krakowa leje się krew - daremnie czekają na sygnał. Pękosławski orientuje się w nastrojach swoich ludzi i decyduje się na „ostry kurs”. Znowu proklamuje „ostre pogotowie”. Wydaje rozkaz: Sztab Generalny PPPWarszawa, 15 listopada 1923TajneDo Komendy Głównej PPP m. st. WarszawyNa mocy otrzymanego rozkazu z Rady Głównej dn. 15 listopada 1923 r., wobec groźnej sytuacji politycznej w Państwie, poleca się wydać bezzwłocznie rozkaz do wszystkich Dowódców Okręgów m. st. Warszawy, aby w przeciągu 12 godzin wydali rozkazy odnośne do wszystkich oddziałów m. st. Warszawy.1.       Z dniem 15 listopada znosi się par. 13 z Regulaminu członkowskiego, opiewającego o możności występowania członków z organizacji PPP, to znaczy, że żaden członek wystąpić z organizacji nie może.2.       Zabrania się wstępować członkom PPP do innych organizacji.3.       Zabrania się członkom PPP występowania samorzutnie, bez wyraźnego rozkazu władz PPP.4.       Ustanawia się z dniem 15 listopada 1923 od godziny 12 w południe ostre pogotowie w organizacji na m. Warszawę.5.       Komendant m. st. Warszawy ma przedstawić plan mobilizacyjny w przeciągu 24 godzin.Zast. szefa sztabu(podpis nieczytelny)kpt. Szt. Gen.Szef sztabuHebda, pułkownik Podobne rozkazy wydane zostają w okręgach prowincjonalnych. Wszystko to jest jednak trochę spóźnione. Ferment nurtuje już organizację i od góry, i od dołu. Rozchodzą się wieści o poufnych rozmowach Pękosławskiego z piłsudczykowską POW (rozmowy takie rzeczywiście się odbyły). Endecja, która dotychczas patrzyła na PPP jak na nieco niesforne, ale bądź co bądź własne dziecię polityczne, zaczyna nabierać podejrzeń. Zwłaszcza że przywódcy endecji pamiętają o pogróżkach Pękosławskiego i Gorczyńskiego, którzy nie taili, iż gotowi są siłą obalić również rząd „Chjeno-Piasta”, jeśli ten nie zdecyduje się na radykalniejsze posunięcia wobec lewicy. Mężowie zaufania endecji w łonie PPP otrzymują odpowiednie dyrektywy. Na kilku zebraniach PPP dochodzi do burzliwych starć politycznych. Ostrą krytykę kierownictwa rozwijają zwłaszcza dwaj członkowie Związku Dowborczyków, Pauli i Kosko. Potem okazało się, że byli nasłani do szeregów PPP przez endecką Straż Narodową. Dołączył się do nich b. komendant PPP na m. Warszawę, inż. Kosiewicz. Ta trójka doprowadza w końcu do rozłamu. Rozwiązuje swoje oddziały i pali dokumenty organizacyjne. Kryzys zaostrza się i Pękosławski postanawia zwołać specjalne zebranie aktywu organizacyjnego. „Na zebranie to - pisze w pamiętniku - upatrzyliśmy podziemia kościoła Wszystkich Świętych na Grzybowie, na które p. Michałowski pozwolenie od księży otrzymał.” Pękosławski nawołuje do jedności i zwartości szeregów PPP, ostro przy tym krytykując Straż Narodową i inne organizacje endeckie za „brak karności wojskowej i luźną organizację”. Po Pękosławskim przemawia ks. Marian Wiśniewski na temat „jedności, moralności i patriotyzmu”.

Punktem kulminacyjnym zebrania było odczytanie nowego hymnu PPP. Autorem był niejaki p. Mirosław Gajewski, „znany i utalentowany publicysta i artysta malarz w jednej osobie”. Ponieważ milczą o nim kroniki literackie, musimy zawierzyć Pękosławskiemu. „Do tego hymnu pisze Pękosławski - miałem już ułożoną melodię w tonie spokojnym i poważnym, coś na podobieństwo melodii między »Marsylianką« a »Boże Caria Chrani«.” Zaczynał się ten hymn od słów: Uczcijmy - bracia - cudu czas -Skruszone już kajdany!Śród wolnych - wolny każdy z nas -I wolny kraj kochany!Dziś panem nam - gdy zginął wróg -Nasz honor i nasz Bóg! A kończył: Ślubuję wierność - kraju mój -Ojczyźnie - krew i siła!Całego życia karny znój -By tylko - Polska była!Każe mi być - jej sługą - sług -Mój honor - i mój Bóg! Na wszystkie pozostałe zwrotki również składała się - prócz myślników - najczystsza grafomania. Podniosłość hymnu nie zdołała przywrócić spokoju w organizacji. W Radzie Głównej wybuchają ostre spory, dochodzi nawet do awantur. O PPP coraz głośniej w kraju. Prasa lewicowa ujawnia szczegóły roboty, w Sejmie padają poważne oskarżenia pod adresem uwikłanych w aferę ministrów. Przenikają do wiadomości publicznej nazwiska przywódców. Generałowie i pułkownicy z Rady Głównej i Wojennej zaniepokoili się nie na żarty o swoje rangi i o swoją skórę. Po roku działalności w PPP nie byli bliżsi władzy i zaszczytów, a hałas wokół spisku narażał ich wyraźnie. Wroczyński był rozgoryczony niepowodzeniem starań o tekę wiceministra. Macewicz zląkł się o stanowisko szefa wojsk lotniczych. Prokopowicz zaniepokoił się o los emerytury, którą niedawno dostał za wysługę lat w carskiej armii. A tu na dobitkę zaczęły krążyć pogłoski, że zanosi się na kryzys rządowy. Dopóki u władzy był „Chjeno-Piast” - owi dobrotliwi ministrowie, obgadujący sprawy z wodzami PPP - mogli liczyć na bezkarność, nawet gdyby stara endecja trochę pozrzędziła. Jeśliby jednak rząd upadł... Stało się! Dnia 14 grudnia nastąpił rozłam w „Piaście”. Rząd stracił większość sejmową. Tegoż dnia wieczorem Wincenty Witos złożył dymisję gabinetu. Rząd „Chjeno-Piasta” przestał istnieć. W pięć dni później objął władzę pozaparlamentarny gabinet fachowców pod przewodnictwem Władysława Grabskiego. Przywódcy PPP zaniepokoili się zmianą sytuacji. Postanowili przede wszystkim zrzucić z siebie odium konspiracji. Rada Główna decyduje się wyjść na powierzchnię legalnego życia politycznego. Dnia 20 grudnia 1923 roku Pękosławski rozsyła pisma do prezydenta Rzeczypospolitej, premiera i szeregu urzędów, komunikując o istnieniu organizacji PPP i ujawniając nazwiska przywódców. Czyni to z bardzo ciężkim sercem. W rozmowie z jednym z przywódców endeckich, Stanisławem Kozickim, robi mu gorzkie wyrzuty: „Gdyby mi Straż Narodowa nie narobiła tyle fermentu w organizacji, to już byłbym w stanie rozwiązać Sejm i zaprowadzić inny ustrój państwowy”. Jest już jednak za późno. Nowy rząd, uzależniony częściowo od głosów stronnictw lewicy w Sejmie, decyduje się położyć kres działalności PPP.

W dniu 13 stycznia 1924 roku policja przystępuje do likwidacji PPP. Aresztowano Pękosławskiego, Gorczyńskiego, hrabiów Michałowskiego i Łubieńskiego, generałów Wroczyńskiego i Macewicza. Ks. Oraczewski ucieka za granicę. Ale policja na ogół skrzętnie omija spiskowców w sutannach. W ciągu następnych dni aresztowania zataczają dość szerokie kręgi. W ręce policji wpadają archiwa centrali i oddziałów PPP. Do wiadomości publicznej docierają teraz szczegóły akcji wojskowej PPP, udziału generałów i księży w spisku faszystowskim. W Sejmie wybucha burza, gdy wychodzą na jaw konszachty PPP z ministrami „chjenopiastowskiego” rządu. Poseł Kazimierz Czapiński zgłasza wniosek nagły w sprawie udziału kleru w spisku PPP (cytowaliśmy go powyżej). PPS i lewica ludowców („Wyzwolenie” i grupa Dąbskiego) zgłaszają 28 stycznia 1924 roku wspólny wniosek w sprawie działalności tajnych organizacji spiskowych. Głosi on m. in.: „Najbardziej niepokojącym, a, niestety, niezbicie stwierdzonym w toku śledztwa objawem ruchu faszystowskiego jest niedostateczna odporność na ten ruch powołanych organów władz państwowych, która niekiedy wyradzała się wprost w życzliwą tolerancję wobec spisku. Niektóre organa Policji Państwowej, które miały dokładne wiadomości o ćwiczeniach i zbiórkach PPP, działalności jego bynajmniej nie przeszkadzały, a nawet brały udział w ceremoniach, przysięgach itp.” Wniosek podkreśla, że „likwidacja PPP dokonywana obecnie nie jest równoznaczna z zupełnym zlikwidowaniem innych organizacji faszystowskich, gotujących się do zamachu zbrojnego. Istnieją one i działają nadal...” Twierdzenie to było aż nadto uzasadnione. Blisko tuzin organizacji związanych ściślej lub luźniej z endecją rozwijał nadal swą działalność. Endecy próbowali w odpowiedzi zbagatelizować całą sprawę. Ironizowali na temat spisku, przedstawiając PPP jako operetkową imprezę nieodpowiedzialnych pomyleńców. Nadworny pamflecista endecji, Adolf Nowaczyński, ujął to nawet wcale dosadnie w swej Myśli Narodowej. Oburzając się, iż „były podjęte próby podsunięcia podrzutka PPP pod obóz narodowy, ba, pod namiot Myśli Narodowej”, Nowaczyński gwałtownie zaprotestował „nie mając nigdy nic wspólnego ze skrofulicznym bękartem ideowym bezrobotnych filistrów, nie uznając żadnej pod żadnym warunkiem konspiraterii w społeczeństwie gadułów, ględziarzy, bajdosów, paplów i »Poliszynelach tajemnic«...”[600] Bezczynność i tolerancję swoich ministrów wobec PPP składała endecja na karb niepoważnego charakteru całej tej afery. Z kolei nastąpiła próba podrzucenia spisku komu innemu. Pojawiły się więc w prasie endeckiej plotki o udziale generała Sikorskiego w konspiracji PPP. Były jednak tak absurdalne, że trzeba ich było szybko poniechać. Jeden był wszakże w polemikach endeckich argument, którego nie sposób było odeprzeć. Oto posłowie endeccy niedwuznacznie dawali do zrozumienia, że w Polsce działała i działa inna jeszcze konspiracja: mafijno-spiskowa robota piłsudczyków. I ta właśnie konspiracja przeniknęła głęboko do wojska, do administracji, do wielu partii i ugrupowań politycznych. Czy jednak PPP nie była istotnie operetką? Były przecież w jej działalności elementy farsy i kabotynizmu. To prawda. Ale w jakimże ruchu faszystowskim ich nie było? Czyż nie naśmiewano się z kabotyńskich gestów i póz Mussoliniego?

A kiedy w Warszawie Pękosławski stawiał swoje PPP na stopie „ostrego pogotowia”, w Monachium mało komu znany agitator i awanturnik nazwiskiem Adolf Hitler wespół z generałem Ludendorffem urządzał zamach stanu, który cała prasa światowa zgodnie określiła mianem operetkowego puczu. Pucz był istotnie poroniony, wystarczyła salwa karabinowa, by uczestnicy zamachu rozpierzchli się w popłochu, a jego organizatorzy powędrowali - na krótko zresztą - za kraty. Wydrwiwano ich i wykpiwano co niemiara i było dużo śmiechu. Nikt się jednak nie śmiał, gdy w dziesięć lat później Adolf Hitler obejmował urząd kanclerza Rzeszy... W dniu puczu monachijskiego, 8 listopada 1923 roku, organizacja Adolfa Hitlera niezbyt przewyższała liczebnie i kadrowo organizację panów Pękosławskiego i Gorczyńskiego...

Śledztwo w sprawie Pogotowia Patriotów Polskich ujawniało tymczasem coraz nowe kręgi powiązań organizacyjnych. Endecy zaczęli się niepokoić na dobre. Ostatecznie, sami siebie oszukiwać nie mieli potrzeby. Wiedzieli dobrze, jak daleko sięgały ich związki z konspiracją i kto tu mógł zostać skompromitowany. Zbyt wielu było zamieszanych ministrów, generałów, księży. Zwłaszcza tych ostatnich. Zresztą nie można było się tak całkiem wyprzeć spiskowców. Dokazując cudów ekwilibrystyki, prasa endecka raz potępiała PPP, to znów próbowała go bronić. Tak więc najbardziej endecka z gazet, słynna Dwugroszówka, pisała dnia 4 stycznia 1923 roku: „...podaliśmy wiadomość, że działająca u nas organizacja PPP jest robotą podstępną i zwykłą zasadzką na ludzi dobrej woli. Obecnie, po przeprowadzeniu przez zaufanych nam ludzi dochodzenia, okazuje się, że wersje te okazały się niedokładnymi, gdyż naczelni kierownicy są ludźmi znanymi ze swych przekonań narodowych i głównym ich celem jest powołanie do życia nowych sił, grupujących się koło własnego narodowego programu”. W tak skomplikowanej sytuacji przywódcy endeccy postanowili uciec się do presji zakulisowej. Szantaż polityczny wobec Grabskiego mógł być znacznie skuteczniejszy aniżeli połajanki w Sejmie i po gazetach. Intrygi endecji nie pozostały bez efektu. Co prawda rząd Grabskiego zobowiązał się nie szczędzić nikogo i wszystkich konspiratorów przywieść przed kratki sądowe. Lawirując jednak między stronnictwami sejmowymi i szukając rozpaczliwie oparcia dla swego gabinetu, Grabski raz po raz uginał się pod naciskami z prawa. Gdy wreszcie endecy zagrozili mu votum nieufności - uległ i przyrzekł zahamować śledztwo. Pozwolił więc na wyłuskanie ze swego rządu ministra spraw wewnętrznych, Władysława Sołtana, który zabrał się dość energicznie do sprawy PPP, i na zastąpienie go w marcu 1924 roku sympatykiem endecji, Zygmuntem Hübnerem. Równocześnie wiceministrem sprawiedliwości został były senator endecki, Julian Władysław Siennicki. Teraz sprawa PPP znalazła się w dobrych rękach. Śledztwo przeciągało się w nieskończoność, rwało i gubiło trop. Z aresztów zwalniano spiskowców jednego po drugim. W końcu zwolniony został za kaucją 5 000 zł Pękosławski. Zakres dochodzeń zwężono do kilkunastu, a potem kilku tylko przywódców organizacji.

Sprawa znalazła się na wokandzie Sądu Okręgowego w Warszawie dopiero w dniu 4 maja 1926 roku. A więc przeszło dwa lata po aresztowaniach. Na ławie oskarżonych zasiadło tylko sześciu ludzi: Jan Pękosławski, Witold Gorczyński, płk Tomasz Łubieński, kpt. Olgierd Michałowski, Józef Leśniewski i generał Jan Wroczyński. Siódmy oskarżony, komisarz policji, Henryk Gostyński,

zmarł przed rozprawą. Akt oskarżenia zarzucał im czyny grożące karą ciężkiego więzienia do lat 15. Bronili oskarżonych wybitni adwokaci endeccy: Stanisław Szurlej, Stanisław Kijeński obrońca Niewiadomskiego, Marian Niedzielski i Jerzy Eborowicz. Pękosławski bronił się sam. Wezwano 136 świadków, w tym czterech ministrów, kilkunastu posłów i kilkunastu generałów. Już w pierwszym dniu rozprawy załamała się wszelka solidarność między niedawnymi konspiratorami. Każdy bronił się na własną rękę, nie szczędząc współoskarżonych. W ósmym dniu rozprawy, 12 maja pod wieczór, spokój sali sądowej zakłóciły nagle dalekie odgłosy wystrzałów. Wspomina o tym Pękosławski: „Wieczorem usłyszeliśmy na ulicach kanonadę, nastąpiła przerwa w rozprawach sądowych i wznowiono je dopiero 17 maja. Okazało się, że to marsz. Piłsudski ruszył z Sulejówka jak niedźwiedź ze swego legowiska i miażdżył po drodze obrońców bałaganu i sejmowładztwa różne efemerydy”. Rozprawa wznowiona została dopiero 17 maja, ale „toczyła się już - iak pisze Pękosławski w ponurym nastroju, a sędziowie wszelkimi sposobami dążyli do jak najszybszego zakończenia rozprawy”. Zakończył się więc, zgodnie z nastrojami sędziów, ten proces 19 maja wyrokami, które były chyba jedynym naprawdę operetkowym elementem całej sprawy: Pękosławski i Gorczyński dostali po cztery miesiące twierdzy, Michałowski i Łubieński po dwa, a generał Wroczyński i Leśniewski zostali uniewinnieni. Skazani apelują. Dnia 20 lutego 1928 roku odbywa się rozprawa apelacyjna. Pękosławski mówi w swym ostatnim słowie: „Teraz Bogu dzięki, że doczekałem się chwili, kiedy moje idee przyoblekły się w ciało, że Marszałek Piłsudski wziął bat do ręki i porozpędzał szkodników państwowych, i dzisiaj jestem zupełnie spokojny o losy naszej Ojczyzny, a to tym bardziej że jestem przekonany, że gdyby szkodnikom państwowym odrosły uszy, to im Marszałek Piłsudski na nowo obetnie”.[601] Sąd Apelacyjny uniewinnił wszystkich oskarżonych. Czy w tych warunkach finał mógł być inny?

Przewrót

Dwa razy „Chjeno-Piast“

Zaczęło się właściwie już 11 maja. W południe objął urzędowanie nowy gabinet Wincentego Witosa. Pierwsze posiedzenie odbyło się w Pałacu Radziwiłłowskim (Namiestnikowskim) na Krakowskim Przedmieściu. „Atmosfera [...] była spokojna [...] - wspominał po latach jeden z ministrów. - Inaczej działo się jednak na mieście.”[602] Na mieście bowiem pojawiły się grupy demonstrantów. Przewodzili im oficerowie i strzelcy. Wpadali do kawiarń, kazali grać Pierwszą Brygadę. Krzyczeli: „Nie damy rozkradać Polski!”, „Nie damy frymarczyć wojskiem!”, „Precz z Chjeno-Witosem!”, „Niech żyje marszałek Piłsudski!”. W cukierni Bliklego jakiś oficer spoliczkował mężczyznę, który nie wstał, gdy grano Brygadę. Napadnięty bez namysłu odpowiedział policzkiem. W kilku jeszcze miejscach doszło do rękoczynów. W niektórych punktach miasta potworzyły się niewielkie pochody. Tu i ówdzie nastąpiły starcia między zwolennikami a przeciwnikami marszałka. Zaalarmowany rząd polecił wysłać na miasto patrole policji i żandarmerii. Pierwszy sygnał wzbierającej burzy odebrano już zresztą z rana. Kurier Poranny ogłosił wywiad z marszałkiem Piłsudskim. Były wódz naczelny, od trzech lat przebywający na „dobrowolnym wygnaniu” w Sulejówku, wyrażał się o nowym rządzie, jego premierze i ministrach w słowach nader dosadnych. Oskarżał ich o „negliżowanie funkcyj państwowych” i „brak szacunku dla służby państwu”, z góry pomawiał o „przekupstwa wewnętrzne i nadużycia rządowej władzy bez ceremonii we wszystkich kierunkach”, o to, że „brudną nieraz ręką mącili sumienie wojska” i o „używanie pieniędzy skarbowych na przekupstwa i szpiegowanie” przeciwników politycznych a nawet osobistych. Zapowiedział też, że „staje do walki” z „głównym złem państwa: panowaniem rozwydrzonych partyj i stronnictw nad Polską, zapominaniem o imponderabiliach a pamiętaniem tylko o groszu i korzyści”.[603] Komisarz rządu, Tłuchowski, nie chciał działać na własną rękę. Zwrócił się o instrukcje do premiera. Witos polecił wywiad skonfiskować. Było to zgodne z jego dopiero co opublikowanym oświadczeniem o „rządach silnej ręki”. Tłuchowski zawiadomił redakcję pisma o zajęciu nakładu. Ale pewna ilość egzemplarzy mimo to wydostała się na miasto. „Na ulicach wspominał pułkownik January Grzędziński - gazeciarze jawnie sprzedawali numer skonfiskowany Kuriera Porannego z wywiadem Marszałka”.[604] Język i ton wywiadu rozżarzył do białości i tak już rozgorączkowane nastroje. Jednakże pod wieczór policja i żandarmeria przywróciły spokój. Jakże pozorny... Nazajutrz o 7 rano sekretarz premiera wydzwaniał telefonicznie po domach ministrów: - Nadzwyczajne posiedzenie Rady Ministrów. Jakieś wojska maszerują na Warszawę... Maszerowały istotnie. Od strony Rembertowa. Ruszyły też podobno garnizony z Mińska Mazowieckiego i Siedlec. Nic pewnego wszakże nie było wiadomo. W Pałacu Radziwiłłowskim minister spraw wojskowych, generał Malczewski, wyjaśniał skonsternowanym kolegom, że chodzi tu o jednostki wojskowe, które jego poprzednik, generał Żeligowski, skierował do Rembertowa i oddał pod komendę marszałka Piłsudskiego celem przeprowadzenia „gry

wojennej”. Malczewski dowiedział się o tym rozkazie po objęciu urzędowania ii natychmiast go odwołał. Ale było już za późno. Teraz „gra wojenna” przeistaczała się w „grę polityczną”... Gabinet gorączkowo radził nad sytuacją. Było rzeczą oczywistą, że ma do czynienia z uplanowanym zamachem stanu. Marszałek Piłsudski sięgał zbrojną ręką po władzę.

Źródła kryzysu były głębokie i wielorakie. Nowy rząd, powołany 10 maja 1926 roku, rodził się w ciężkich trudnościach. Przesilenie gabinetowe trwało wprawdzie wszystkiego pięć dni, ale było brzemienne w zajadłe walki polityczne. Poprzedni gabinet Aleksandra Skrzyńskiego podał się do dymisji dnia 5 maja. Był to jednak już tylko gabinet szczątkowy i tymczasowy. Właściwy kryzys gabinetowy rozpoczął się 20 kwietnia, kiedy ustąpienie dwóch ministrów socjalistycznych, Norberta Barlickiego i Bronisława Ziemięckiego, spowodowało rozpad wielkiej koalicji rządowej od endecji do PPS. I od tego momentu trwała za kulisami wielka rozgrywka polityczna. W ciągu tych trzech tygodni ujawniły się i wyostrzyły wszystkie sprzeczności i konflikty, rozdzierające kraj od lat. Ażeby je w pełni zrozumieć, trzeba się cofnąć nieco w przeszłość, do chwili gdy równo niemal trzy lata przedtem, w maju 1923 roku, doszedł do władzy najreakcyjniejszy w dotychczasowych dziejach Drugiej Rzeczypospolitej rząd Wincentego Witosa, zwany rządem „Chjeno-Piasta”. Choć tekę premiera dzierżył w nim przywódca ludowców, decydującą rolę odgrywali ministrowie endeccy. Ludzie obciążeni moralną odpowiedzialnością za mord prezydenta Narutowicza i gloryfikację jego zabójcy. Stronnictwa lewicy wydały temu rządowi zaciętą walkę. Widziały w nim zagrożenie wszystkich dotychczasowych zdobyczy społecznych i politycznych, groźbę dla demokracji parlamentarnej, polską odmianę faszyzmu Mussoliniego. Równocześnie wybuchł kryzys na szczytach hierarchii wojskowej. Piłsudski ustąpił ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego, w kilka tygodni później zrzekł się przewodnictwa w Ścisłej Radzie Wojennej. Daremnie Witos próbował go przejednać, przeprowadzając w Sejmie uchwałę: „Marszałek Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa i Wódz Naczelny zasłużył się narodowi”. 3 lipca 1923 roku, na bankiecie pożegnalnym w Sali Malinowej hotelu „Bristol” Piłsudski odrzucił wszelki kompromis. Nazwał swych przeciwników „zaplutymi, potwornymi karłami” robiącymi „małpie grymasy”, „bitymi po pysku przez każdego z zaborców”, „szajką” i „bandą” która dopuściła się morderstwa na osobie prezydenta Narutowicza. Wyrzekł się wszelkich związków z tymi ludźmi. Było to otwarte wyzwanie, rzucone rządowi „Chjeno-Piasta”. Po czym Piłsudski wycofał się do Sulejówka. Zamieszkał tu w niewielkiej willi ufundowanej dlań przez Komitet Żołnierza. „Na frontowej ścianie były wmurowane dwie tablice. Jedna z nich mówiła, że jest to dar Komitetu Żołnierza Polskiego, a podpisani byli: gen. Jakub Krzemiński i gen. Tadeusz Rozwadowski.”[605] Gdy członkowie Komitetu z obu generałami na czele przekazywali ten dar Piłsudskiemu, pani marszałkowa przyjęła ich „lampką starego węgrzyna”. Następne spotkanie z generałem Rozwadowskim miało już inny charakter... Gwałtowność wystąpienia Piłsudskiego w Sali Malinowej uczyniła zeń od razu swego rodzaju symbol oporu przeciwko reakcji chjeno-piastowskiej. W miarę jak polityka tego rządu ściągała na siebie nienawiść mas - rósł autorytet Piłsudskiego. Pogarszanie się zaś sytuacji gospodarczej prowadziło do coraz ostrzejszych konfliktów klasowych. Aż pod koniec roku 1923 rozlała się szeroko po kraju fala strajków, demonstracji, zaburzeń. Rząd próbował przeciwstawić się

robotnikom siłą. W kilku wypadkach uciekł się nawet do pomocy wojska, obsadzając objęte strajkiem fabryki. W Łodzi i Częstochowie doszło na tym tle do masakry. Gdy zaś 22 października zastrajkowali kolejarze, a w parę dni później pocztowcy, rząd odpowiedział militaryzacją kolei i poczty. Był to jawny zamach na prawo do strajku. Pracownicy zareagowali nań biernym oporem. To stało się bezpośrednim powodem krwawych wypadków krakowskich. Dowódca garnizonu krakowskiego, generał Czikiel, stracił bowiem poczucie miary i wprowadził sądy doraźne dla pracowników uchylających się od służby w zmilitaryzowanych instytucjach. Groziła im teraz jako dezerterom kara śmierci. Na wieść o tym dnia 3 listopada wybucha w całym kraju strajk powszechny. W Tarnowie i Borysławiu policja kładzie trupem kilku robotników. Ale w Krakowie robotnicy stawiają opór, odpierają atak policji. Władze wprowadzają wtedy do akcji wojsko: dwie kompanie piechoty, dwa szwadrony ułanów, auta pancerne. Szarża ułanów wspierana natarciem pancerek zostaje jednak odparta, robotnicy rozbrajają żołnierzy, zdobywają jeden z samochodów. Bilans tego krwawego dnia zamyka się liczbą blisko 40 zabitych i 100 rannych. Choć powstanie robotników krakowskich upadło - zadało jednak cios śmiertelny rządowi „Chjeno-Piasta”. Przetrwał jeszcze tylko miesiąc. 14 grudnia 1923 roku ustąpił. Nazajutrz objął władzę gabinet Władysława Grabskiego.

Pierwszy rok rządów Grabskiego jest okresem względnej stabilizacji gospodarczej i politycznej. Reforma walutowa z kwietnia 1924 roku, poparta pożyczką amerykańską, kładzie kres obłędnej inflacji. Wprawdzie ciężar tej reformy spada w dużej mierze na barki robotników, ustaje jednak szaleńczy wyścig cen i płac, który tak dotkliwie dawał się im we znaki. Zręczność polityczna pozwala Grabskiemu na umiejętne lawirowanie wśród zmieniających się konfiguracji sejmowych. Tylko sprawa wojska nastręcza mu poważne kłopoty. Źródłem ich jest konflikt z Piłsudskim. Zarówno prezydent Wojciechowski, jak i premier Grabski zdają sobie sprawę z potencjalnego niebezpieczeństwa opozycji Piłsudskiego. Obydwaj też czynią wysiłki, by nakłonić go do powrotu do służby czynnej. Próby te będą kontynuowane przez wszystkich następnych premierów i kandydatów na premierów aż po maj 1926 roku. Nadaremnie. Kość niezgody stanowi ustawa o organizacji naczelnych władz wojskowych. Spór o nią to jeden z najistotniejszych składników walk politycznych owych czasów. Trzeba mu kilka słów poświęcić.

Nazajutrz po ustąpieniu Piłsudskiego ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego, w czerwcu 1923 roku, ówczesny minister spraw wojskowych, generał Stanisław Szeptycki, złożył w Sejmie projekt nowej ustawy o organizacji najwyższych władz wojskowych. Oparty na wzorach francuskich i zgodny z duchem obowiązującej konstytucji, projekt ten przewidywał, że w czasie pokoju władzę nad siłami zbrojnymi sprawuje minister spraw wojskowych, odpowiedzialny przed Sejmem. Piłsudski zareagował bardzo ostro.[606] Widział w tym projekcie - nie bez racji - dążenie do pozbawienia go nieograniczonej władzy nad wojskiem. Projekt - pisał - „ma charakter umyślnego ubliżenia mnie” i „kiedy się myśli o wojnie, nie należy egzagerować teorii o zbytniej władzy jednego człowieka”. Domagał się też stanowczo wycofania tego projektu w imię zabezpieczenia wojska przed „destrukcyjnymi wpływami partii politycznych” i zapewnienia jego „apolityczności”.[607] W czasie wielokrotnych rozmów na ten temat w ciągu następnego trzylecia Piłsudski nieodmiennie żądał uwolnienia wojska od kontroli Sejmu i wyjęcia spraw personalnych armii spod kompetencji Rady Ministrów. Chodziło mu więc o wyłączny wpływ na wojsko, swobodę

przesunięć personalnych i możliwość przeobrażenia armii we własny instrument polityczny. Taki był sens owej „apolityczności”. Bez trudu przejrzała to nieufna wobec Piłsudskiego prawica, która cieszyła się tu zresztą poparciem wielu wyższych oficerów, zwłaszcza z byłych armii zaborczych. Oceniali oni dość sceptycznie fachową wiedzę i wartość legionowej kadry oficerskiej. Obawiali się, że Piłsudski dążyć będzie do obsadzenia wszystkich odpowiedzialnych stanowisk w wojsku „swoimi ludźmi” ze szkodą dla fachowych kwalifikacji korpusu oficerskiego. Co też uczynił po przewrocie majowym.[608] Walka wokół ustawy wojskowej i budżetu wojska wywołała liczne przesilenia na stanowisku ministra spraw wojskowych w kolejnych gabinetach. Grabski początkowo powołał na to stanowisko męża zaufania Piłsudskiego, generała Sosnkowskiego. Ten jednak ustąpił już po dwóch miesiącach. Dnia 17 lutego 1924 roku ministrem spraw wojskowych został Władysław Sikorski. Szukając porozumienia z Piłsudskim, Sikorski wycofał z Sejmu projekt Szeptyckiego i dnia 11 marca wniósł projekt własny. Zawierał on szereg ustępstw na rzecz Piłsudskiego, nie przekreślał wszakże zasady kontroli parlamentarnej nad wojskiem. I ten projekt nie zadowolił więc Piłsudskiego. Wywołał natomiast z jego strony gwałtowny atak na Sikorskiego. W liście doń Piłsudski określa projekt jako „hocki-klocki”, a przewidywany układ stosunków pomiędzy ministrem spraw wojskowych, szefem sztabu a inspektorem generalnym sił zbrojnych nazywa „trójkątem małżeńskim”, w którym „szef sztabu ma rolę przewrotnej kobiety, dającej na dwie strony, aby ciągnąć dla swego prostytucyjnego życia korzyści z obu stron”.[609] Występują tu już wszystkie właściwości owego „stylu Piłsudskiego”, który rozwinąć się miał w pełni po przewrocie majowym.

Sytuacja gospodarcza kraju zaczyna się tymczasem pogarszać. Deficyt bilansu handlowego za I półrocze 1925 roku sięga 400 milionów złotych. Deficyt budżetowy wynosi 90 milionów złotych. Rząd łata go nadmierną emisją bilonu („inflacja bilonowa”), co powoduje stopniowy wzrost cen. Wojna celna z Niemcami, która wybuchła w czerwcu 1925 roku, pogarsza jeszcze bardziej bilans handlowy. Następuje załamanie się złotego, dolar zwyżkuje, zaczyna się odpływ kapitału za granicę. Cały efekt reformy walutowej, przeprowadzonej zaledwie przed rokiem, jest zmarnowany. Stopniowo rośnie liczba bezrobotnych, ze 185 tysięcy w I kwartale 1925 roku do 240 tysięcy w listopadzie. Grabski próbuje szukać wyjścia, opracowuje doraźny program gospodarczy, ale natrafia na opór w Sejmie. Tolerowano go dotąd, bo - jak wyjaśniał w Robotniku Feliks Perl - „do rządu pana Grabskiego żadne stronnictwo nie ma szczególnego nabożeństwa, ale też żadne stronnictwo nie ma szczególnej ochoty obalenia go wobec braku w Sejmie większości i w ogóle chaotycznych stosunków międzypartyjnych”.[610] Ponowne załamanie się złotego w listopadzie 1925 roku podcina jednak ostatecznie autorytet Grabskiego. Gdy zaś dyrekcja Banku Polskiego odmawia interwencji na giełdzie, tłumacząc się wyczerpaniem rezerw dewizowych, Grabski decyduje się na dymisję: „Obalił mnie Sejm wraz z Bankiem Polskim.”[611] 12 listopada Grabski ustępuje. Przesilenie gabinetowe wywołuje od razu gwałtowne spotęgowanie walk politycznych. Przede wszystkim na widownię występuje Sulejówek. Dnia 13 listopada pod wieczór Piłsudski zjawia się w Belwederze. Odczytuje prezydentowi tekst dłuższego pisma „ostrzegającego” „przed powrotem stosunków, które w wojsku zapanowały przy panach Szeptyckim i Sikorskim”. Wojciechowski zaskoczony zapytuje, co ma z tym zrobić.

- Tu podpisz, żeś przyjął do wiadomości - odpowiedział Piłsudski i paznokciem pociągnął linię pod tekstem.[612] Wojciechowski podpisał. Ze strony Piłsudskiego jest to wyraźna próba zapewnienia sobie wpływu na obsadę Ministerstwa Spraw Wojskowych w przyszłym rządzie. A przynajmniej na wyeliminowanie dwóch ludzi, których się najbardziej obawiał. Zaraz zobaczymy dlaczego. Dwa dni później odbyła się w Sulejówku wielka demonstracja polityczna. Gen. Dreszer przyprowadza tysiąc „wiernych Komendantowi” oficerów. Zwraca się do Piłsudskiego, by „nie zechciał być nieobecny” w tak doniosłej chwili. „Niesiemy Ci, prócz wdzięcznych serc, nasze pewne, w zwycięstwach zaprawione szable.” To już brzmi jak wezwanie do broni. Piłsudski, odpowiadając, odrzuca tę sugestię. W rzeczywistości jednak...

Przez wiele lat przewrót majowy przedstawiany był przez jego organizatorów jako spontaniczny odruch protestu przeciwko powołaniu rządu Witosa. Wymieniano przez czas pewien, jako argument dodatkowy, tajemniczy napad na willę w Sulejówku w nocy z 11 na 12 maja 1926 roku. W rzeczywistości zamach majowy nie miał nic ze spontanicznego odruchu. Był długo i systematycznie planowany i gruntownie przygotowywany. „Samotnik z Sulejówka” nie był tak bardzo samotny. Willa jego była ośrodkiem ożywionej działalności politycznej. „Przez Sulejówek - wspomina marszałkowa Piłsudska - płynął bez przerwy strumień odwiedzających, głównie polityków i wojskowych, informujących go o sytuacji i przyjeżdżających dla zasięgnięcia rady lub dyrektyw”.[613] Zjeżdżali się tu więc współpracownicy najbliżsi Piłsudskiego, bywali przedstawiciele zaprzyjaźnionych stronnictw - PPS, „Wyzwolenia”, Klubu Pracy, coraz częściej zaglądali ludzie z przeciwległego krańca wachlarza politycznego konserwy. „Ze mną - wspomina Mackiewicz - rozmawiał Piłsudski w Sulejówku i w Warszawie, znając mnie od kilku lat, przy czym w czerwcu 1925 roku w Druskiennikach przedstawiałem mu swój plan monarchii w Polsce.”[614] Zjawiali się nawet w Sulejówku obcy dyplomaci, jak poseł brytyjski William Max-Müller i jego attaché wojskowy, kapitan Patrick Clayton. Piłsudski występował zresztą publicznie, wygłaszał mowy na zjazdach legionistów i odczyty, pisywał artykuły i listy otwarte, udzielał wywiadów. Prowadził szereg kampanii politycznych, z nich rozgłos największy uzyskała polemika w sprawie Biura Historycznego Sztabu Generalnego. Kontaktowali się z Piłsudskim w sposób mniej lub więcej oficjalny przedstawiciele kolejnych rządów i ministrowie spraw wojskowych. Słowem, cień Piłsudskiego ani na chwilę nie przestawał padać na życie polityczne Polski. Pozycja „samotnika” dodawała mu swoistego uroku, otaczała nimbem „nieprzejednania”, a przy tym zwalniała od wszelkiej odpowiedzialności, dając w zamian ogromną swobodę działania. Ta swoboda została też umiejętnie wyzyskana. Pod powierzchnią jawnej działalności toczyła się ściśle zakonspirowana akcja spiskowa. Kiedy została zapoczątkowana - ustalić trudno. Niemniej, na wiele miesięcy przed majem 1926 była już w pełnym toku. Już demonstracja generała Dreszera nosiła znamiona roboty spiskowej. Ściągnięcie tysiąca oficerów nie mogło być dziełem czystej improwizacji. Ówczesny minister spraw wojskowych, generał Sikorski, nie miał wątpliwości, że „wyraźnie polityczna ta manifestacja ma na celu przygotowanie zamachu stanu” i „istnieją na to dowody w postaci zeznań namawianych do złamania przysięgi oficerów i oddanych pod sąd winnych podżegania”.

Generał Sikorski „nie tylko ukarał dyscyplinarnie winnych generałów, lecz poczynił daleko idące środki ostrożności”.[615] Czy zarządzenia Sikorskiego udaremniły wówczas zamach stanu - należy wątpić. Rzecz jeszcze nie dojrzała. Ale Sikorski pokrzyżował w jakimś stopniu dość zaawansowane przygotowania. Nie ograniczały się one zresztą do konspiracji wojskowej. „Na kilka tygodni przed upadkiem Grabskiego - pisze emigracyjny historyk - Piłsudski wezwał do Sulejówka prof. K. Bartla, uprzedzając, że jego właśnie przewiduje na premiera i polecając mu [...] przygotowanie się do oczekującej go roli”.[616] A więc już w okresie wrzesień-październik 1925 roku Piłsudski miał przygotowanego premiera do swego przyszłego, pozamachowego rządu. Głębiej w tajniki politycznego przygotowania zamachu sięga w swych wspomnieniach Kajetan Morawski, powołując się na rozmowy z Romanem Knollem, który w dniach przewrotu pełnił funkcję komisarycznego zarządcy Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Knoll rozmawiał z Morawskim w wiele miesięcy po zamachu i „rozwiódł się szerzej nad swym udziałem w przygotowaniach do marszu na Warszawę. Nie ukrywał, że uczestniczył w nich od dłuższego czasu wspólnie z posłami z Klubu Pracy i z szeregiem osobistości, które znalazły się następnie w składzie pierwszego pomajowego gabinetu lub w jego przybudówkach. Zdaniem jego ta właśnie komórka, a nie dopiero później z nią powiązana konspiracja wojskowa, skupiała w rękach swych inicjatywę i właściwe kierownictwo”. Motywacja polityczna tej konspiracji w ujęciu Knolla nie przedstawia się zbyt jasno. Miała ona być zwrócona przede wszystkim przeciwko nacjonalistycznej polityce narodowej demokracji, która stanowiła groźbę dla tak zwanej „idei państwowej”, reprezentowanej przez Piłsudskiego. Konspiracja była zaniepokojona zbliżaniem się ludowców Witosa do endecji i utrwaleniem „centroprawu”, co mogło wzmocnić i rozszerzyć wpływy nacjonalizmu. Wśród uczestników konspiracji przeważać miały poglądy „demokratyczno-liberalne” i „wolnomyślne”. Stąd niepokój o rosnący nacisk endeckiego klerykalizmu. Cały ten wywód nie wyjaśnia, na czym polegać miał pozytywny program konspiracji, jej rzeczywiste cele polityczne. Rzecz gmatwa się jeszcze bardziej, gdy się dowiadujemy, że mimo swego „demokratyzmu” i „liberalizmu”, konspiratorzy byli zdania, iż „programu swego nie urzeczywistnią na drodze parlamentarnej”, wobec czego „liczyli przede wszystkim na pomoc wojska”. Równocześnie wszakże szukali poparcia u związków zawodowych, „z którymi mieli łączność przez niektórych tylko posłów z PPS.”[617] Niejasność celów politycznych konspiracji nie podważa oczywiście wiarygodności relacji Knolla. Oblicze polityczne „obozu Marszałka” nigdy nie było zbyt ściśle sprecyzowane, a jego tzw. ideologia zawsze stanowiła mgławicę, co zresztą ułatwiało piłsudczykom skupianie najbardziej przeciwstawnych żywiołów politycznych. W relacji Knolla jest wszakże jeden moment, który na pierwszy rzut oka wydaje się zaskakujący: informacja, że wśród uczestników konspiracji cywilnej byli i tacy, którzy skłaniali się zrazu ku myśli oparcia się na generale Sikorskim! Później dopiero, „gdy wielokrotne sondaże w kołach armii wykazały, że nazwisko Piłsudskiego [...] pociągnie więcej i bardziej zdecydowanych oficerów”, zwyciężyła ostatecznie myśl „postawienia na Piłsudskiego”. „Od tego czasu zacieśniły się kontakty z grupującymi się około generała Orlicz-Dreszera i płk Wieniawy legionistami”.[618] Faktem jest, że pewne grupy legionowe przez jakiś czas utrzymywały kontakt z Sikorskim. Najpoważniejszą rolę odgrywała tu tzw. Koc-grupa, skupiająca Adama Koca, Bogusława Miedzińskiego, Józefa Becka, Kazimierza Stamirowskiego, Kazimierza Świtalskiego, FloyaraRajchmana, Stefana i Romana Starzyńskich, Wojciecha Stpiczyńskiego i innych. Byli to głównie ludzie wywodzący się z warszawskiego ośrodka POW lat wojennych. Zerwanie z Sikorskim nastąpiło w okresie zaostrzenia się sporu o organizację najwyższych władz wojskowych.[619]

Inna grupa legionowa skupiała się wokół generała Gustawa Orlicz-Dreszera. Przeważali tu dawni członkowie Polskich Drużyn Strzeleckich, które powstały niegdyś z frondy wśród młodzieży endeckiej. (W przeciwieństwie do związków strzeleckich, które wyrastały z tradycji PPS.) Wiązadło całej konspiracji stanowił oczywiście Sulejówek, którego głos był rozstrzygający. Mielibyśmy więc do czynienia z dwiema konspiracjami: cywilną i wojskową, które dopiero po pewnym czasie zespoliły swe wysiłki. Spór o to, która z nich była wcześniejsza i bardziej wpływowa, jest o tyle nieistotny, że najwyższą instancją był Piłsudski i w jego ręku znajdowała się ostateczna i nieodwołalna decyzja. Niezależnie od tego, jak byśmy ocenili wiarygodność relacji Knolla o zamiarach wciągnięcia do spisku Sikorskiego - jedno jest pewne: zamach dojrzewał na długo przed majem 1926 roku i był wszechstronnie dyskutowany i systematycznie przygotowywany. Wielotorowość tych przygotowań jest zgodna z mafijną taktyką piłsudczyków. Konspiracja przeniknęła też do poszczególnych stronnictw politycznych. Klub Pracy był przez nią niemal w całości opanowany. W „Wyzwoleniu” działał przez czas dłuższy Miedziński. W PPS znajdowała się cała ekspozytura spisku z Moraczewskim, Hołówką i Rajmundem Jaworowskim, który dysponował całym OKR warszawskim. W fazie końcowej przygotowań kierownictwo akcji wojskowej objął z polecenia Piłsudskiego generał Orlicz-Dreszer. Jemu też podporządkowały się wszystkie ogniwa konspiracji wojskowej. O tej stronie spisku dowiadujemy się z kolei od pułkownika Mariana Romeyki. Z relacji jego o wizycie generała Tadeusza Kutrzeby w Sulejówku, w marcu 1926 roku, wynika, że Kutrzeba był mimowolnym świadkiem, jak Piłsudski udzielał Dreszerowi dyrektyw spiskowo-zamachowych. „Dzisiaj otrzymacie ostateczne moje dyrektywy” - oświadczył mu Piłsudski - po czym „zaczął mówić o tworzeniu jakiejś grupy, zaczął wymieniać skład tej grupy i nazwiska poszczególnych oficerów”. „Już po kilku minutach - wspomina generał Kutrzeba - zorientowałem się całkowicie, że Marszałek Piłsudski wydaje dyspozycje do przygotowania jakiegoś wojskowego putschu, jakiejś demonstracji wojskowej, jakiegoś zamachu stanu.”[620] „Ostateczne dyrektywy” oznaczają, że poprzedził je szereg wcześniejszych... W opinii publicznej grunt do akcji zbrojnej przygotowywały organy prasowe Sulejówka. Miał ich kilka, na czoło wysuwał się warszawski Kurier Poranny i tygodnik Głos Prawdy, redagowany przez utalentowanego i pełnego temperamentu publicystę, Wojciecha Stpiczyńskiego, oraz miesięcznik Droga. W listopadzie 1925 roku Tadeusz Hołówko - jeden z najwybitniejszych publicystów piłsudczyków - pisał na łamach Drogi: „Coraz większej ilości ludzi w Polsce [...] przychodzi na myśl, czy nie pozostała jedyna droga - rewolucji...” Oczywiście w sensie rewolty wojskowej. Piłsudski wszakże uznał, że sytuacja jeszcze nie dojrzała. Ograniczył się więc w tym momencie jedynie do „ostrzeżenia” złożonego w Belwederze.

Wojciechowski, widocznie zaniepokojony tonem wystąpienia Piłsudskiego, postanowił przerzucić nań odpowiedzialność za dalszy bieg wydarzeń. Tak zrodziła się koncepcja rządu „wybitnych indywidualności” z Piłsudskim i Ratajem na czele. Nie doszła jednak do skutku. Stronnictwa prawicy, wobec perspektywy powrotu Piłsudskiego do władzy, okazały ustępliwość przy formowaniu nowej większości sejmowej. Stosunkowo łatwo doszło do uzgodnienia poglądów na konieczność powstania tzw. „szerokiej koalicji” od endecji do PPS. Ale ogromne trudności nastręczała osoba premiera. Osiem dni trwały przetargi. Gdy w końcu zgodzono się na Aleksandra Skrzyńskiego, powstał spór o obsadę Ministerstwa Spraw Wojskowych. Kandydatura Sikorskiego upadła na skutek sprzeciwu PPS, która liczyła się ze zdaniem Piłsudskiego. Wreszcie

dnia 20 listopada rząd został sformowany. Z ramienia PPS weszli doń Jędrzej Moraczewski i Bronisław Ziemięcki. Ale cień Piłsudskiego już nie tylko ciążył nad gabinetem. Tym razem wszedł na salę posiedzeń Rady Ministrów. Tekę spraw wojskowych objął bowiem po kilku dniach generał Lucjan Żeligowski. Droga przed konspiracją wojskową stanęła teraz otworem. Nowy minister zawiesił przede wszystkim postępowanie dyscyplinarne, wdrożone przez Sikorskiego przeciwko uczestnikom spisków. Zaczęło się słynne „wyprowadzanie wojska w pole”. Żeligowski występował jako zwolennik szkolenia wojska w terenie, a nie w koszarach, co dawało pretekst do przesuwania jednostek wojskowych w zależności od potrzeb konspiracji. Uwieńczył tę akcję rozkaz z dnia 18 kwietnia, oddający w ręce Piłsudskiego siły, potrzebne do dokonania zamachu. Nawiasem mówiąc, data tego rozkazu również obala tezę o „spontanicznym” charakterze zamachu i dowodzi, że był z dawna przygotowywany. Jest ona bardzo bliska chwili, w której generał Dreszer otrzymał od Piłsudskiego „ostateczne dyrektywy” z wykazem jednostek wojskowych i nazwisk poszczególnych oficerów. Rozkaz Żeligowskiego, motywujący koncentrację większych sił w Rembertowie zamiarem przeprowadzenia „gry wojennej”, wzbudził jednak podejrzenia p. o. szefa Sztabu Generalnego, generała Kesslera. „Zwracam uwagę Pana Generała na okoliczność pisał dnia 20 kwietnia generał Kessler do ministra spraw wojskowych - iż wyznaczone przez Pana Generała jednostki są wyjęte z rozmaitych dywizji i nie stanowią ciała operacyjnego, dogodnego do przeprowadzenia gry wojennej na tym szczeblu...”[621] No, oczywiście, skoro chodziło o grę zupełnie innego rodzaju. Mimo zastrzeżeń szefa Sztabu rozkaz pozostał w mocy. Odwołał go dopiero generał Malczewski, ale poniewczasie. Piłsudski miał wszakże w rządzie Skrzyńskiego, obok ekspozytury wojskowej, także i polityczną. Był nią Jędrzej Moraczewski. Już 7 stycznia 1926 roku Moraczewski wysuwa na Radzie Ministrów wniosek o powołanie Piłsudskiego na powrót do czynnej służby wojskowej. Żąda przy tym wycofania projektu ustawy o organizacji najwyższych władz wojskowych, złożonego w Sejmie przez Sikorskiego. W miesiąc później Moraczewski podaje się do dymisji w przekonaniu, że w ten sposób wywrze presję na własną partię i wywoła kryzys gabinetowy. Przeliczył się jednak. PPS nie wycofuje się z koalicji. Na miejsce Moraczewskiego deleguje Norberta Barlickiego. Piłsudski traci swego figuranta w rządzie. Barlicki nie należy do zwolenników Piłsudskiego.

PPS daleka jest zresztą od jednolitości. Udział w rządzie koalicyjnym z endekami i witosowcami, których tak niedawno jeszcze zwalczała jako „Chjeno-piastowców”, jest sprzeczny z poglądami większości partii, a wręcz odstręczający dla najszerszych rzesz robotników. Wstąpienie do rządu było przy tym jawnym naruszeniem uchwał XIX Kongresu, zakazujących udziału w rządach koalicyjnych. Prawica partyjna uzasadniała ten krok „zapewnieniem klasie robotniczej największych możliwych korzyści”. W uszach robotników argument ten brzmi jak krwawa ironia. Program gospodarczy rządu godzi w najżywotniejsze interesy ludzi pracy. A gdy występują w obronie swych praw - idą w ruch karabiny i pałki policyjne. „Koalicja nie zdołała nawet uchronić demonstracji robotniczych - napisze potem z goryczą historyk PPS - przed krwawą rozprawą policyjną.”[622] Następuje silne przesunięcie wpływów w masach robotniczych na rzecz komunistów. Z ironią oceniał tu zasługi PPS Adolf Warski: „Czyny wodzów PPS w rządzie były tak piękne, że wodzom tym groziła nagroda z rąk Trzeciej Międzynarodówki za znakomite usługi oddane ruchowi

komunistycznemu w Polsce”.[623] Lewica partyjna ostro krytykuje politykę przywódców PPS. Rozdźwięki ujawniły się w pełni na XX Kongresie partii, który obradował między 31 grudnia 1925 a 3 stycznia 1926 roku. Ale linia podziału na prawicę i lewicę nie była bynajmniej jednoznaczna. Pod szyldem radykalizmu i lewicowości występują często zakonspirowani w partii agenci piłsudczyzny. Ich bojowość nie ma nic wspólnego z klasowością. Prą do zerwania koalicji na równi z rzetelnymi lewicowcami. Ale motywy ich i cele są całkiem odmienne. Chcą po prostu utorować Piłsudskiemu drogę do władzy. „Akcja pozaparlamentarna”, o której mówią, to tylko współdziałanie z konspiracją wojskową Sulejówka. Do zwolenników koalicji przyłączają się wskutek tego i ci działacze, którzy, choć przeciwni współpracy z endecją, nie chcą pomagać piłsudczykom. Widzą bowiem groźbę dyktatury wojskowej i niebezpieczeństwa stąd płynące dla demokracji. Zawiłość tej konfiguracji politycznej trudna jest do zgłębienia dla wielu uczestników Kongresu. Wśród delegatów przeważają jednak nastroje wrogie koalicji. Rezolucja końcowa jest dziełem kompromisu. Równie niemal trudnym do odcyfrowania jak rzeczywiste motywy i powiązania wielu czołowych działaczy partyjnych. Pozwala wprawdzie na pozostanie w rządzie, ale poleca ministrom socjalistycznym „stawianie najważniejszych żądań partii w sposób ultymatywny”. Ostrość konfliktów klasowych rozsadzi jednak wkrótce ten sojusz rządowy. Zacznie on zresztą w końcu ciążyć samym endekom. Drastycznie wyrazi to potem Warski: „Po pięciu miesiącach wspólnych rządów Chjeno-Piast zręcznym manewrem wyprosił ministrów PPS za drzwi...”[624]

Pięciomiesięczne rządy gabinetu „wielkiej koalicji” są okresem nieustannego pogłębiania się kryzysu gospodarczego i politycznego. Bezrobocie rośnie lawinowo. W styczniu 1926 roku przekracza 300 000, w kwietniu osiąga rekordową liczbę 400 000 bezrobotnych. W rzeczywistości jest blisko dwukrotnie większe. Przy ówczesnej liczebności proletariatu polskiego jest to stan wręcz katastrofalny. Stopa życiowa w ciągu minionych 12 miesięcy obniżyła się o blisko 50 procent. Ulice miast i miasteczek stają się widownią burzliwych demonstracji. Płynie krew od kul policyjnych w Lublinie, Stryju, Włocławku, Kaliszu. Pochody i masowe wiece robotników i bezrobotnych w Łodzi, Warszawie, Poznaniu, na Górnym Śląsku coraz częściej pod kierunkiem komunistów - budzą rosnące zaniepokojenie burżuazji. Zaostrzają się spory w łonie rządu. Minister skarbu, Jerzy Zdziechowski, widzi jedyny ratunek w drastycznych posunięciach deflacyjnych. Żąda redukcji urzędników państwowych, ogólnej obniżki płac i zarobków, podniesienia cen na spirytus, naftę, tytoń, sól, opłat za gaz i elektryczność, obcięcia emerytur i rent inwalidzkich, redukcji 25 tysięcy kolejarzy, podniesienia podatków - z wyjątkiem podatku majątkowego, obciążającego sfery najzamożniejsze. Nieznane są jeszcze wtedy metody nakręcania koniunktury, nikomu nie śni się nawet o keynesowskich teoriach całkowitego zatrudnienia. (Wątpić zresztą należy, czy reakcyjni i ignoranccy ekonomiści endeccy zdecydowaliby się kiedykolwiek na sięgnięcie do takich środków.) Zdziechowski i jego doradcy obracają się w kręgu przestarzałych pojęć ekonomii liberalnej, są bezradni w obliczu katastrofy gospodarczej. Chcą cały ciężar kryzysu przerzucić utartym sposobem na barki mas pracujących. Nie zdają sobie nawet sprawy z ekonomicznych tego konsekwencji. Takiego programu, oznaczającego wręcz zdławienie klasy robotniczej, PPS nie chciała ani nie mogła zaakceptować. Sama zresztą była bezradna w dziedzinie gospodarczej. Ekonomiści pepesowscy nie wychodzili poza ramy prymitywnego reformizmu i nie rozumieli mechanizmu

procesów gospodarczych. Kontrpropozycje PPS dalekie więc były od logicznego i konsekwentnego programu zwalczania kryzysu. Tkwiło w nich jednak przynajmniej zdrowe ziarno: PPS domagała się redukcji rozdętych ponad wszelką miarę wydatków na wojsko i policję, ściągnięcia zaległych sum podatku majątkowego, uruchomienia wielkich robót publicznych. Ale wszystko to były tylko paliatywy, które w pewnych okolicznościach mogły nawet pogłębić trudności. Zwłaszcza że bilans płatniczy kształtował się coraz niepomyślniej, rósł deficyt handlu zagranicznego, złoty spadał nadal. Najbliższa racjonalnego rozwiązania była partia komunistyczna. Choć programowo negowała same zasady ustroju, KPP wskazywała jednak wyjście, które mogło anemiczną gospodarkę polską wyprowadzić z błędnego koła kryzysu. KPP proponowała ożywienie stosunków gospodarczych ze Związkiem Radzieckim, wejście w szerokim zakresie na rynki rosyjskie. Na taki program jednakże ówczesne koła rządzące zgodzić się nie chciały. Nie chciała go również PPS. Konflikt w łonie rządu musiał w końcu doprowadzić do rozpadnięcia się koalicji. Nastąpiło to dnia 20 kwietnia. Ministrowie socjalistyczni złożyli teki. Skrzyński uznał to za koniec swej misji. Doradzono mu wprawdzie, by powołał na opróżnione przez socjalistów miejsca dwóch ludzi prawicy i pozostał przy władzy, lecz Skrzyński odmówił: ”Zarazem przeciwko woli marszałka Piłsudskiego i socjalistów trudno rządzić w Polsce, niepodobna w Warszawie”.[625] Zgłosił ustąpienie całego gabinetu. Było to jednak nie na rękę przywódcom prawicy i Witosowi. Dojrzewała tu myśl powrotu do starej kombinacji sprzed lat trzech - do rządu „Chjeno-Piasta”. Potrzebowali na to jednak nieco czasu. Pod ich naciskiem Wojciechowski nie przyjął dymisji Skrzyńskiego. Pozostał więc chwilowo u władzy gabinet kadłubowy. Stanowił on dogodny parawan dla sił współzawodniczących ze sobą o władzę w państwie. Było już bowiem rzeczą jasną, że zbliża się godzina decydującego starcia dwóch obozów: endecji i piłsudczyków. Endecja spiesznie wykończała drugą wersję rządu „Chjeno-Piasta”, wyposażonego w nowe atrybuty „silnej władzy”. W Sulejówku zaś dobiegały końca ostatnie przygotowania do zamachu. Najbliższe trzy tygodnie stanowiły więc okres rozstawiania szyków do ostatecznej rozgrywki.

W społeczeństwie od dawna już dojrzewał kryzys zaufania do Sejmu i całego systemu rządzenia. W ciągu siedmiu i pół lat kraj miał trzynaście rządów. Poszczególni ministrowie zmieniali się jeszcze częściej: ponad stu osiemdziesięciu przewinęło się w tym czasie przez gabinety ministerialne. Koalicje rządowe tworzyły się i rozpadały. Stronnictwa przechodziły kryzysy wewnętrzne i rozłamy. Powstawały wskutek tego paroosobowe grupy i grupki poselskie, które umiejętnie wyzyskiwały rolę języczka u wagi, popierając lub obalając gabinety za cenę takich czy innych stanowisk i koncesji. Przesilenia gabinetowe przewlekały się w tych warunkach w nieskończoność. Towarzyszyły im żenujące przetargi o teki. Opinia publiczna raz po raz wstrząsana była skandalicznymi aferami i nadużyciami w kołach rządowych. Na domiar złego narzucona Sejmowi nacjonalistyczna doktryna endecka eliminowała od wpływów politycznych posłów mniejszości narodowych. Piąta część izb stanowiła więc permanentną opozycję z konieczności.

Szczególne rozgoryczenie ogarniało masy robotnicze i chłopskie. Wszystkie programy gospodarcze zwalały się swym ciężarem na barki człowieka pracy. A gdy skarżył się, że jest źle z miarodajnych ust słyszał zapowiedź, że będzie jeszcze gorzej. Daremnie czekał chłop na reformę rolną - po tylekroć przyobiecywaną. Teraz zaś z kolei zagrożona była fundamentalna zdobycz robotnika - ośmiogodzinny dzień pracy. Ciężar walki klasowej przenosi się coraz bardziej na teren pozaparlamentarny. Strajk, demonstracja, wiec stają się głównym orężem robotnika. Rośnie autorytet KPP, jedynej partii, która bezlitośnie obnaża korzenie zła i demaskuje zakłamanie polityków burżuazji i ugody. Komuniści są wszędzie, gdzie toczy się walka, organizują ją i przewodzą. Przywódcy PPS są głęboko zaniepokojeni tym obrotem wydarzeń. Ich wpływy topnieją wyraźnie. Żywiołowy pęd do jedności ogarnia rzesze robotnicze. CKW i okręgowe komitety PPS próbują temu przeciwdziałać. Aż doprowadzą do tragedii walk bratobójczych. 1 maja 1926 roku, gdy robotnicy komunistyczni przyłączą się do pochodu socjalistycznego, bojówki warszawskiego OKR PPS na rozkaz Jaworowskiego powitają ich ogniem browningów, ulice Warszawy spłyną krwią. Na komunistów wali się tymczasem lawina represji policyjnych, terror wzmaga się do zenitu. Pod kulami plutonów egzekucyjnych giną działacze KPP - Naftali Botwin, Władysław Kniewski, Władysław Hibner, Henryk Rutkowski. Mnożą się procesy. Więzienia przemieniają się w katownie. Aż echo tych potworności wydostaje się w szeroki świat, wywołując głośny protest elity kulturalnej Europy zachodniej przeciwko białemu terrorowi w Polsce. Ale to, co dzieje się na kresach wschodnich, przewyższa wszystkie okropności terroru w pozostałych dzielnicach kraju. Za Bugiem rozciągają się dzikie pola samowoli administracyjnej. Żadne prawo nie ma tu zastosowania. Na jednej trzeciej obszaru Rzeczypospolitej trwa właściwie permanentny stan wojny domowej. A z drugiej strony rośnie niepokój i zdenerwowanie warstw posiadających. Dojrzewa tu coraz bardziej tęsknota do silnej władzy i mocnej ręki, pragnienie stabilizacji politycznej i gospodarczej. Odbiciem tych nastrojów są narastające tendencje faszystowskie na skrajnej prawicy. A w kołach umiarkowanej prawicy i centrum sejmowego mówi się coraz częściej i coraz głośniej o potrzebie „silnych rządów”. Znamienne jest pod tym względem stanowisko Witosa. Już w listopadzie 1924 roku wypowiada się krytycznie o systemie rządzenia, mówi o konieczności ograniczenia wpływów Sejmu. „Chodzi o to, by władza nie była na papierze [...] Idziemy na propozycję rozszerzenia i wzmocnienia władzy prezydenta.” W lutym 1926 roku wydaje broszurę pt. Czasy i ludzie, gdzie otwarcie zwraca się przeciwko „sejmowładztwu”. Żąda wzmocnienia władzy prezydenta, uprzywilejowania wielkich stronnictw, ograniczenia proporcjonalności wyborów, pragnie, by odbywały się one pod nadzorem władzy administracyjnej zamiast, jak dotychczas, pod kontrolą sądów. Są to niewątpliwie reminiscencje tzw. galicyjskich wyborów z czasów c. k. monarchii, kiedy to starostowie i żandarmeria potrafili zapewnić rządzącemu stronnictwu potrzebne mandaty... Wreszcie dnia 20 kwietnia, a więc w przeddzień powrotu do władzy, Witos ogłasza na łamach Nowego Kuriera Polskiego, organu tzw. sfer gospodarczych, zapowiedź „utworzenia rządu silnych ludzi i tęgich głów”, którzy nie będą ulegali „rozbieżnym interesom poszczególnych klubów [poselskich]”. Analogiczne tendencje panują w kołach narodowej demokracji, igrającej wyraźnie z myślą o naśladowaniu Mussoliniego. Jej prasa pełna jest zachwytów i uniesień na temat „włoskiego eksperymentu”. Czołowy tygodnik endecki Myśl Narodowa ogłasza w lutym i marcu 1926 roku serię artykułów, których tytuły mówią same za siebie: Polski faszyzm, Chimera demokratyzmu, Kryzys ustroju politycznego, Rewizja pojęć, Kres liberalizmu. Dobór autorów - Roman Rybarski, Zygmunt Wasilewski, Bohdan Wasiutyński - świadczy, że chodzi o wypowiedzi programowe

„obozu narodowego”. Cykl stanowi podzwonne demokracji burżuazyjnej, wywodzącej się z rewolucji francuskiej, której podstawowe hasła Równości-Wolności-Braterstwa uznane są tu za „przeżytek”, a instytucje parlamentarne i demokratyczne za hamulec rozwoju narodu. Przeciwstawia im organ narodowej demokracji „poczynania”, które „torują drogę naturalnemu faszyzmowi polskiemu”.[626] Przechodząc od teorii do praktyki, przywódcy odradzającego się „Chjeno-Piasta” nie tają, że wyciągnęli wnioski z doświadczeń swego pierwszego rządu: tym razem nie zamierzają oddać władzy pod wpływem protestu mas, jak to się stało w roku 1923. Nie było więc w zasadzie większej różnicy poglądów na te sprawy pomiędzy obozem „ChjenoPiasta” a obozem Piłsudskiego. Istota rzeczy polegała na tym, kto ten „silny rząd” wprowadzi. Szanse nie były równe. Obóz prawicy skompromitowany był odpowiedzialnością za całą minioną epokę, za mord prezydenta Narutowicza, za krwawe wypadki krakowskie, za kryzys i nędzę mas, za nadużycia i korupcję. Dojście jego do władzy oznaczało zaostrzenie do maksimum sytuacji politycznej, rozpalenie do białości walk klasowych i narodowościowych. Inaczej wyglądały perspektywy rządów Piłsudskiego. Wiadomo było, że jest zwolennikiem silnej władzy. Gromił „sejmowładztwo” i „nieprawości”. Ale opromieniony był nimbem swej opozycji wobec prawicy. Żyła jeszcze, umiejętnie zresztą podtrzymywana, tradycja jego związków z lewicą i socjalizmem. Mógł sięgnąć po władzę, nie natrafiając na sprzeciw mas. Przeciwnie, korzystałby w ich oczach ze sporego kredytu moralnego. Ten kredyt miał w ówczesnej sytuacji walor bezcenny. Zapowiadał złagodzenie na pewien przynajmniej czas rozdzierających kraj antagonizmów politycznych, klasowych, narodowościowych. Zdawali sobie z tego sprawę bardziej dalekowzroczni przedstawiciele wielkiej burżuazji i ziemiaństwa. Coraz baczniej obserwowali grę polityczną Piłsudskiego, szukali z nim styczności. W kołach ziemiańskich, zwłaszcza kresowych, lansowano otwarcie kandydaturę Piłsudskiego do objęcia władzy. W sferach kapitalistycznych myśl ta miała również licznych zwolenników. Piłsudski nie miał nic przeciwko temu, sam dążył do „pozyskania sobie prawicy społecznej postanowił zgalwanizować i wygrać dla swoich celów konserwatystów - przypomina Stanisław Mackiewicz. - Zwrócił się więc jeszcze przed zamachem majowym do kilku osób, między innymi do księcia Lubomirskiego, który uchylił się wtedy od rozmowy”.[627] A wówczas misji pośredniczenia podjął się właśnie Mackiewicz, który spotykał się z Piłsudskim w Sulejówku i w Druskiennikach. Te spotkania miały w nieodległej przyszłości przynieść bujne owoce. Ostatnie dni przed przewrotem upłynęły w niezwykle nerwowej atmosferze. Prezydent i kluby sejmowe gorączkowo szukali wyjścia z kryzysu. Kandydatury na premiera zmieniały się jak w kalejdoskopie. W ciągu czterech dni, między 5 a 9 maja, przewinęło się aż siedem koncepcji: Witos, Chaciński, Dębski, drugi raz Chaciński, Marek, Skrzyński, Władysław Grabski.

Pierwszy obdarzony został misją tworzenia nowego gabinetu Wincenty Witos. Wiadomo było, że endecja, chadecja i „Piast” dobiły już w zasadzie targu i gotowe są do utworzenia rządu. Spór dotyczył tylko podziału tek. Witos przyjął misję, ale już po paru godzinach zrzekł się jej. Z kolei Wojciechowski zwrócił się do posła Chacińskiego z chrześcijańskiej demokracji. Spotkał się jednak z odmową. Upadła następnie kandydatura posła Jana Dębskiego z „Piasta” i Wojciechowski raz jeszcze wrócił do koncepcji Chacińskiego. Ale bez rezultatu. Stwierdziwszy niemożliwość utworzenia rządu centrowo-prawicowego, zwrócił się z kolei ku koncepcjom

centrolewu. Do Belwederu zaproszony został poseł dr Zygmunt Marek, prezes klubu parlamentarnego PPS. Zdawało się, że misja Marka ma pewne szanse powodzenia. Marek miał dostęp do Sulejówka i mógł wysondować pogląd Piłsudskiego. Ugrupowania, które reprezentował - PPS, „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie, Klub Pracy - domagały się powołania Piłsudskiego na powrót do służby czynnej i oddania mu teki spraw wojskowych. Obiektywnie rzecz biorąc, powstały ku temu korzystne warunki. Albowiem jednym z ostatnich posunięć gabinetu Skrzyńskiego było złożenie w Sejmie nowego projektu ustawy o organizacji najwyższych władz wojskowych. Projekt opracowany został przez generała Żeligowskiego i uwzględniał właściwie wszystkie postulaty Piłsudskiego. Sejm ustosunkował się do tego projektu pozytywnie i nawet posłowie prawicy wyrażali gotowość poparcia go. Odpadał więc główny motyw dotychczasowej zasadniczej opozycji Piłsudskiego. Gdy jednak poseł Marek zjawił się w Sulejówku, spotkał się ze strony Piłsudskiego z niezwykle drastyczną propozycją... Piłsudski odmówił więc. Marek złożył swą misję. „Centrolew zdechł!” - obwieściła triumfalnie porażkę Marka prawicowa Rzeczpospolita. W tym momencie konflikt wokół osoby Piłsudskiego zaostrzył się w sposób gwałtowny. Albowiem prasa podała szczegóły ostrej dyskusji na posiedzeniu komisji wojskowej Senatu. Miano tu omawiać interpelację 40 senatorów prawicowych, w sprawie „rozstroju w armii”, złożoną ministrowi Żeligowskiemu. Interpelacja wymierzona była przeciwko Piłsudskiemu, któremu zarzucała podrywanie autorytetu generałów, piastujących odpowiedzialne stanowiska w wojsku. Żeligowski odmówił przybycia na posiedzenie komisji. Wtedy marszałek Senatu, Wojciech Trąmpczyński, wystąpił z surowym osądem Piłsudskiego. „Ciągle jeszcze - oświadczył pokutuje myśl wyznaczenia p. Piłsudskiego w razie wojny na naczelnego wodza. I w tym widzę katastrofę, grożącą państwu, bo jestem zdania, że p. Piłsudski nie posiada koniecznego na takie stanowisko wyższego wykształcenia wojskowego. Przekonanie to mam, jak wielu innych, od roku 1920. Jeżeli się o tym milczało, to tylko dlatego, żeby nie burzyć legendy. Ale legendę trzeba burzyć, gdy zaczyna być dla państwa szkodliwa.” Powołując się na opinie fachowców, Trąmpczyński wyraził pogląd, że „p. Piłsudski w r. 1920 nie złożył dowodów umiejętności prowadzenia wielkiej wojny”, a choć „wykazuje pewne uzdolnienia wojskowe”, to jednak „tylko w zakresie partyzantki, a tymczasem przyszła wojna będzie to wojna organizacji i więcej będzie podobna do matematyki niż do romantycznej partyzantki”. Oskarżył następnie Piłsudskiego, że jako szef Sztabu Generalnego przez trzy miesiące „zdążył tam zaprowadzić zupełny chaos” i zakończył stwierdzeniem: „W innych krajach jedno z jego sławnych powiedzeń wystarczyłoby, aby wojskowego pozbawić munduru”.[628] Piłsudczyków ogarnęła furia. Pierwszy zareagował niezwykle ostrym listem do prezydenta generał Rydz-Śmigły. Posypały się następnie listy i wypowiedzi innych generałów legionowych. Przesilenie gabinetowe splotło się z konfliktem w sprawie wojska. W centrum kryzysu znowu znalazła się osoba Piłsudskiego. Atmosfera nabrzmiewała burzą. Prezydent daremnie szukał rozwiązania w coraz to innych kombinacjach politycznych. Przez chwilę zastanawiał się nad możliwością powołania rządu pozaparlamentarnego, tzw. gabinetu fachowców. Na jego czele zamierzał postawić Aleksandra Skrzyńskiego. Ale dopiero co zdymisjonowany premier nie bardzo się kwapił do powrotu. Dziś wiemy zresztą, że Witosowi udało się go przekonać, iż montowany przezeń gabinet centroprawicowy „nie szuka rozgrywki z Piłsudskim”, a „na politykę zagraniczną ma zdrowe poglądy”.[629] Skrzyński nie chciał więc przeszkadzać Witosowi. Prezydent odwołał się wobec tego do Władysława Grabskiego.

Był to już czwarty dzień kryzysu. W kuluarach Sejmu krążyły pogłoski, że Witos lada chwila upora się z problemem podziału tek ze swymi endeckimi sojusznikami i sprezentuje swój gabinet. Wojciechowski, któremu wskrzeszenie rządu „Chjeno-Piasta” bynajmniej się nie uśmiechało, starał się ubiec Witosa i powołać rząd, zanim „Piast” dogada się z endecją. Grabski misję przyjął i przez kilka godzin biedził się nad ułożeniem listy swego gabinetu i kleceniem większości sejmowej, na której mógłby się oprzeć. Na prawicy i w centrum przyjęto go zimno. Był niepożądanym współzawodnikiem. Sądził, że znajdzie więcej zrozumienia na lewicy. Tu jednak wypłynęła od razu sprawa obsady Ministerstwa Spraw Wojskowych i roli Piłsudskiego. Grabski liczył, że wobec zmiany projektu ustawy wojskowej uda mu się znaleźć jakiś modus vivendi z Piłsudskim. Prezydent, który był już u kresu sił i nerwów, postanowił przeciąć węzeł zwracając się wprost do Piłsudskiego. 9 maja Piłsudski zjawia się w Belwederze. Zamykają się z Wojciechowskim na dwie godziny. Tylko drobny fragment rozmowy wydostaje się na forum publiczne - ten, który dotyczy stosunku Piłsudskiego do ewentualnego rządu Władysława Grabskiego. Nikt natomiast nie wiedział, o czym jeszcze była mowa tego dnia w Belwederze. Pozostało to tajemnicą przez wiele lat. A bez tego - nie sposób było zrozumieć przebiegu i sensu następnej i ostatniej rozmowy tych dwóch ludzi, która miała się odbyć za trzy dni na moście Poniatowskiego... Gdy Piłsudski wyszedł z gabinetu prezydenta, stało się od razu jasne, że odrzucił wszelki kompromis. Nie przyjął proponowanej mu teki spraw wojskowych, Grabskiego obciążył odpowiedzialnością za cały konflikt wojskowy, stwierdzając, że jest on „następstwem gospodarki wojskowej [odziedziczonej] po poprzednim gabinecie p. Grabskiego”, co się zaś tyczy nowego projektu ustawy o najwyższych władzach wojskowych, oświadczył, że „nie miał do niego wglądu”. Był to dyplomatyczny unik, gdyż projekt zgłoszony przez Żeligowskiego nie mógł być nie znany Piłsudskiemu. Ale Piłsudski postanowił po prostu storpedować misję Grabskiego. Nie o tekę ministra już teraz chodziło, lecz o władzę. A takiej władzy, o jakiej myślał Piłsudski, nie dostaje się w drodze parlamentarnych przetargów... Nadchodził z dawna oczekiwany moment, do którego konspiracja Sulejówka przygotowywała się tak starannie. Kryzys polityczny wchodził w stadium ostateczne. Napięcie w kraju dosięgało zenitu. Umiarkowany gabinet Grabskiego mógł to napięcie rozładować. Do tego zaś Piłsudski nie chciał żadną miarą dopuścić. Wkrótce też po wizycie Piłsudskiego w Belwederze Grabski zrzekł się swej misji, a wnet potem Witos przedstawił Wojciechowskiemu listę swego gabinetu. Wedle obiegających wtedy pogłosek ostateczna ugoda między Witosem a prawicą zawarta została w restauracji „Pod Bachusem”, gdzie Witos był stałym bywalcem. Odrodzony „ChjenoPiast” obejmował: „Piasta”, Narodową Partię Robotniczą, chrześcijańską demokrację i trzy stronnictwa prawicy: Związek Ludowo-Narodowy (ówczesny pseudonim endecji), partie Chrześcijańsko-Narodową i Katolicko-Ludową. Większość, którą dysponował w Sejmie, wynosiła zaledwie 18 głosów. Dość jednak, by uzyskać na początek votum zaufania. Premierem został Witos, pozostałe teki rozdzielono jak następuje: ·         Sprawy wewnętrzne: Stefan Smólski (ChD)·         Sprawy zagraniczne: Kajetan Morawski (bezpart., jako kierownik resortu)·         Skarb: Jerzy Zdziechowski (ZLN)·         Sprawy wojskowe: gen. Juliusz Malczewski (jako kierownik resortu)·         Przemysł i handel: Stanisław Osiecki („Piast”)·         Rolnictwo: Władysław Kiernik („Piast”)·         Reforma rolna: Józef Radwan (bezpart.)·         Oświata: Stanisław Grabski (ZLN)·         Koleje: Adam Chądzyński (NPR)·         Sprawiedliwość: Stefan Piechocki (ChD)·         Roboty publiczne: Mieczysław Rybczyński (bezpart.,

jako kierownik resortu).·         Praca: Jan Jankowski (bezpart., jako kierownik resortu). O godzinie 2 minut 30 po południu dnia 10 maja prezydent Wojciechowski podpisał nominację czternastego rządu Rzeczypospolitej - drugiego rządu „Chjeno-Piasta”. Na wieść o odrodzeniu się znienawidzonej kombinacji reakcyjnej w kraju zawrzało. Była to oczywista prowokacja wobec mas. Zanim jeszcze rząd stanął przed Sejmem, stronnictwa lewicy - PPS, „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie i Klub Pracy - wydały wspólną odezwę: „Rząd ten stanowi wyzwanie rzucone całej demokracji polskiej”. W odezwie własnej PPS określiła go jako „zgubę i zakałę Polski”. Dla komunistów rząd był jednoznaczny z faszyzmem: „Gdyby zwyciężyli faszyści z Chjeno-Piasta, byłoby to wyrokiem zagłady na klasę robotniczą” - głosiła odezwa KPP z dnia 12 maja. Piłsudski potraktował rząd jako osobistą prowokację, choć swoją taktyką utorował mu właściwie drogę do władzy. Przywitał go obelżywym wywiadem w Kurierze Porannym. Na taki właśnie moment czekał... Miały teraz nastąpić wypadki, w których wirze zagubili się ludzie i kierunki polityczne, wypadki, które zepchnęły chwilowo na manowce całą lewicę polską, nie wyłączając komunistów. 11 maja w godzinach popołudniowych zaczęło się więc...

Wojna domowa

Gdy rankiem 12 maja rząd zebrał się w Pałacu Radziwiłłowskim na Krakowskim Przedmieściu, sytuacja rysowała się nader niejasno. Generał Stanisław Haller, który na wezwanie generała Malczewskiego przybył w kilka godzin później samolotem z Krakowa, określił ją jako „sytuację maksymalnej niepewności”. Albowiem „jeżeli wskutek spisku następuje rozłam w wojsku, to kierownicy spisku wiedzą, na kogo po swej stronie liczyć mogą, bo znają oficerów, których do spisku wciągnęli. Inaczej strona legalna”.[630] W dodatku strona legalna zlekceważyła przeciwnika. Przywódca narodowej demokracji, Stanisław Głąbiński, wspomina rozmowę, którą przeprowadził kilka dni przedtem z generałem Juliuszem Malczewskim, upatrzonym na ministra spraw wojskowych w tworzącym się rządzie Witosa. Oto jej przebieg: „Zwróciłem uwagę na pogłoski o planowanym zamachu przez Piłsudskiego i jego stronników i zapytałem, czy jest pewnym załogi. Malczewski wyraził się z zupełnym lekceważeniem o wpływach Piłsudskiego w wojsku: - Co, Piłsudski? - zawołał. - Ja go tak - tu zrobił ruch wokoło swego palca, na znak, że nic sobie z jego zamachu nie robi. Dowiedzieliśmy się od tego generała, że Piłsudski nie ma już znaczenia w armii, że nie ma mowy o tym, by jakikolwiek pułk czy oddział wojskowy w Warszawie przyłączyć się mógł do buntu, że szef DOK w Warszawie panuje zupełnie nad sytuacją.”[631] Drogo przyszło teraz płacić za tę pewność siebie. Napływające meldunki świadczyły, że rząd może liczyć w stolicy na bardzo niewielkie siły. Właściwie tylko na Szkołę Podchorążych pod dowództwem pułkownika Gustawa Paszkiewicza, Oficerską Szkołę Piechoty pod dowództwem majora Mariana Porwita, 30 pułk strzelców kaniowskich w Cytadeli i 21 pułk piechoty. Ale Szkołę Podchorążych dwa dni przedtem generał Żeligowski przemyślnie odkomenderował do Rembertowa. Wydano jej natychmiast rozkaz powrotu, czy jednak zdoła się przebić przez pierścień rebeliantów? A 30 pułk miał za dowódcę nieudolnego pułkownika Izydora Modelskiego, który całkowicie zawiódł. Sytuacja jego zresztą nie była łatwa, gdyż okazało się, że „naprawdę wiernym rządowi jest tylko dowódca 30 p. p. płk dypl. Izydor Modelski oraz oficerowie sztabowi i część kapitanów oraz oficerów młodszych, inni - natomiast - ciążą raczej ku wojskom przewrotu”.[632] Dość, że pułk wymknął się Modelskiemu z rąk a z nim Cytadela. Jeszcze gorzej kształtowała się sytuacja w 21 pułku piechoty. Poza tym rząd dysponował jednym plutonem 1 dywizjonu artylerii konnej i plutonem samochodów pancernych. Gdy więc w nocy z 11 na 12 maja na wieść o „niepokojach w wojsku” dowódca okręgu warszawskiego, generał Kazimierz Dzierżanowski, zarządził ostre pogotowie garnizonu stolicy - nie wiedział, kto, kiedy i jak zareaguje na jego rozkazy. Przeciwnik rozporządzał siłami znacznie większymi. Dysponował 7 pułkiem ułanów pod dowództwem płk Kazimierza Stamirowskiego, 22 pułkiem piechoty pod dowództwem płk Henryka Krok-Paszkowskiego, 1 pułkiem strzelców konnych pod dowództwem płk Stefana Hanki-Kuleszy, batalionem manewrowym z Rembertowa pod dowództwem majora Aleksandra Rutkowskiego, dywizjonem ćwiczebnym 28 pułku artylerii lekkiej pod dowództwem majora Mieczysława Koraziewicza. W Warszawie mógł liczyć ponadto na 1 pułk szwoleżerów, 36 pułk Legii Akademickiej, stacjonowany na Pradze, oraz sporą liczbę wyższych i niższych oficerów, rozsianych po różnych jednostkach, urzędach i instytucjach wojskowych lub bez przydziału.

Prócz tego w odległości kilku godzin marszu od stolicy znajdowały się 11 pułk ułanów i 13 pułk piechoty, które natychmiast wyruszyły ku Warszawie. Miał też oddanych sobie dowódców w kraju: generała Rydza-Śmigłego w Wilnie, który od razu wysłał stamtąd 1 dywizję legionową, generała Małachowskiego w Łodzi, który opowiedział się natychmiast po stronie zamachu, generała Sosnkowskiego w Poznaniu, który wszakże zachował się w sposób zagadkowy, strzelając do siebie.[633] Siły zgromadzone przez Piłsudskiego oraz zdążające mu na odsiecz zapewniały więc zamachowcom w pierwszej fazie działań od razu znaczną przewagę. Grał też na ich korzyść moment zaskoczenia.

Rząd był w rozterce. Niektórzy ministrowie, wśród nich premier, byli wyraźnie niezdecydowani. Sytuacja była tym bardziej niejasna, że prezydent Wojciechowski rankiem wyjechał do Spały. Zapomniano go wezwać i uczyniono to dopiero po kilku godzinach. W mieście tymczasem atmosfera rozpalała się z godziny na godzinę. Podsycała ją umiejętna robota propagandowa. Już poprzedniego dnia wieczorem Piłsudski wysłał z Sulejówka do Warszawy jednego z najzręczniejszych swoich ludzi, Bogusława Miedzińskiego. Jego to, zdaje się, dziełem był najbardziej pomysłowy chwyt propagandowy chwili: zamach na Piłsudskiego! Przyboczny organ Sulejówka Kurier Poranny ukazał się pod sensacyjnym nagłówkiem: Zagadkowe bandy ostrzeliwały w nocy willę Marszałka Piłsudskiego w Sulejówku. Wiadomość powtórzyły inne pisma poranne. Historia brzmiała nieprawdopodobnie, pełna była niejasności i sprzeczności. W kilka lat później Kurier Poranny przyznał, że była zmyślona od początku do końca.[634] Ale w podekscytowanej atmosferze tego dnia podziałała na wyobraźnię czytelników. Zanim jeszcze oddziały Piłsudskiego dotarły do granic miasta, ulice Warszawy zaroiły się demonstrującymi tłumami. Postawa ich była zdecydowanie przychylna zamachowi. Gdy w kilka godzin później ministrowie wyruszali z Pałacu Radziwiłłowskiego w kierunku Belwederu, przyszło im przebijać się przez zwarty tłum, śpiewający Pierwszą Brygadę i wiwatujący na cześć Piłsudskiego. Gwoli ścisłości trzeba jednak dodać, że spontanicznym nastrojom przyszła w sukurs planowa robota. Ośrodkiem jej był Warszawski Okręgowy Komitet Robotniczy PPS. On to walnie przyczynił się do urobienia ulicy. Jego siedziba w Alejach Jerozolimskich 6 była pomocniczą kwaterą spisku. Rej wodził tu jeden z najbardziej oddanych Piłsudskiemu działaczy PPS, Rajmund Jaworowski, późniejszy twórca rozłamowej BBS. Szły stąd dyrektywy na dzielnice i fabryki, ściągające robotników i bojówki partyjne do centrum miasta. Obok „Strzelca” były one ośrodkiem organizacyjnym, kierującym demonstracjami ulicznymi.

Wojska Piłsudskiego zbliżały się tymczasem do stolicy. Wyruszyły z Rembertowa około godziny 11 rano, po odprawie w kasynie oficerskim, gdzie Piłsudski wydał ostatnie rozkazy. W straży przedniej szedł szwadron 7 p. ułanów, za nim baon manewrowy z baterią artylerii, potem 22 p.p. i wreszcie reszta 7 p. ułanów. O godzinie 2 minut 30 po południu czołówka kolumny znalazła się u rogatki grochowskiej. Ułani zajęli lokal XVII komisariatu policji. W kilka minut później nadjechał samochodem Piłsudski. O tym samym mniej więcej czasie, na drugim krańcu miasta, przez rogatkę grójecką wjeżdżało do stolicy auto, którym powracał ze Spały prezydent Wojciechowski. Za dwie godziny nastąpić

miało na moście Poniatowskiego spotkanie, które zdecydowało, że bezkrwawa dotąd ruchawka przekształcić się miała w wojnę domową.[635] W Pałacu Radziwiłłowskim trwają przez cały ten czas obrady ministrów. Dochodzi do scysji między premierem a większością jego kolegów. Witos chce ustąpić, by uniknąć walki i pozostawić Wojciechowskiemu swobodę decyzji. Większość jest jednak przeciwna dymisji. Zwycięża zdanie większości. Około godziny 2 po południu oficjalna Polska Agencja Telegraficzna ogłasza odezwę rządu: „Szerzona od dłuższego czasu przez spiskowców i burzycieli ładu i porządku zbrodnicza agitacja wśród wojska spowodowała smutne następstwa. Kilka oddziałów wojska [...] podnieconych fałszywymi pogłoskami i uwiedzionych sfałszowanymi rozkazami, dało się pociągnąć do złamania dyscypliny [...] Rząd wzywa [...] do bezwzględnego spokoju i posłuchu legalnym władzom...” Naprędce tworzy się sztab sił rządowych. Naczelne dowództwo „wojsk wiernych przysiędze” sprawuje z urzędu minister spraw wojskowych, generał Malczewski. Dowództwo obrony Warszawy powierza generałowi Tadeuszowi Rozwadowskiemu. Jego szefem sztabu zostanie niebawem płk Władysław Anders. Szefem Sztabu Generalnego zostaje mianowany generał Stanisław Haller, ściągnięty pośpiesznie z Krakowa. W kwaterze generała Rozwadowskiego skupiają się generałowie Kukiel, Burhardt-Bukacki (który wszakże wieczorem przejdzie na drugą stronę, by zostać z kolei szefem Sztabu Generalnego u Piłsudskiego), Żymierski, Jaźwiński, Zagórski, któremu powierzono dowództwo lotnictwa, oraz pułkownicy Kutrzeba, Kurcjusz, Bajer - szef II oddziału. Decydującą rolę odgrywali tu oficerowie dawnej armii austriackiej. Stąd pogardliwa nazwa „Kriegsschule”, którą obdarzali ich przeciwnicy. Piłsudski i jego legionowi przyjaciele nienawidzili tych generałów, dopatrując się w ich fachowych kwalifikacjach groźnej dla siebie konkurencji. Dzieliły ich zresztą antagonizmy z czasów wielkiej wojny i wojny roku 1920 oraz różnice polityczne. Większość „Kriegsschule” skłaniała się bowiem sympatiami ku endecji. Później usiłowano tej grupie generałów przypisać odpowiedzialność za „usztywnienie” postawy prezydenta Wojciechowskiego. Zarzut był bezpodstawny. Wymyślono go jako uzasadnienie represji wobec oficerów, broniących rządu. Postawa Wojciechowskiego - jak się przekonamy ukształtowała się zupełnie niezależnie od zachowania generałów. Rozwadowski miał wcale prawidłowe rozeznanie sytuacji wojskowej. Właściwie, ze względu na szczupłość sił rządowych, należało się oderwać od przeciwnika, wycofać za miasto, ściągnąć posiłki i wtedy dopiero odbić stolicę rebeliantom. Rząd powinien był natychmiast ewakuować się na prowincję, najlepiej do Poznania, by zachować swobodę ruchów i władzę nad resztą kraju oraz łączność ze światem. Taki był tok rozumowania dowódcy obrony Warszawy i pierwszy, narzucający się zarys strategii walki z rebelią. Ale ewakuacja miasta stworzyłaby pozory zwycięstwa zamachowców, wtrąciłaby rząd w fatalne położenie polityczne, przedłużyłaby walkę. Zarzucono więc ten pierwotny plan, postanowiono bronić się w mieście i czekać odsieczy. Za pierwszą linię obronną uznano Wisłę. Należało jak najdłużej utrzymać mosty. W tym celu około godziny 3 po południu oddział policji obsadził praski wylot mostu Kierbedzia, a kompania 21 p.p. stanęła pod Zamkiem. Równocześnie inna kompania 21 p.p. zamknęła warszawski wylot mostu Poniatowskiego (zwanego wówczas także Trzecim Mostem). Ale wkrótce potem na wiadukt mostu Poniatowskiego wkroczył szwadron 1 p. szwoleżerów i nie niepokojony przez 21 pułk piechoty obsadził most. Równocześnie przez most Kierbedzia przeszedł z Pragi na brzeg warszawski batalion 36 pułku Legii Akademickiej. Wywiązała się więc sytuacja przewidziana przez generała Hallera: dwie kompanie 21 p.p., na które liczył rząd, pozwoliły bez przeszkód uchwycić oba mosty wojskom strony przeciwnej. Doszło przy tym do

charakterystycznej sceny. Na wieść o przybyciu oddziałów 36 pułku na most Kierbedzia, udał się tam osobiście komendant miasta, generał Stefan Suszyński, i rozkazał batalionowi wrócić do koszar. Dowodzący batalionem mjr Jan Korkozowicz odparł, że wykonuje wyłącznie rozkazy marszałka Piłsudskiego. Suszyński wzruszył ramionami i ze słowami „Bóg z panem” odszedł na plac Zamkowy.[636] Wobec takiego obrotu wydarzeń generał Rozwadowski skierował pospiesznie nowe jednostki na obsadę warszawskich przyczółków mostowych. Naprzeciwko mostu Kierbedzia, u wylotu Nowego Zjazdu na plac Zamkowy, ustawił dwie kompanie 30 p. strzelców kaniowskich, pluton samochodów pancernych i działo polowe. Na most Poniatowskiego zaś pchnął Oficerską Szkołę Piechoty pod dowództwem majora Porwita. Poprzedzona dwoma samochodami pancernymi, ruszyła w sile dwóch kompanii, dowodzonych przez kpt. Jana Rzepeckiego, z karabinami maszynowymi i plutonem artylerii marszem ubezpieczonym wzdłuż Alei Jerozolimskich ku mostowi. Przybyła tam w momencie najbardziej dramatycznym. Na wysokości ul. Czerwonego Krzyża stał prezydent Wojciechowski w otoczeniu świty. Most znajdował się już w rękach wojsk Piłsudskiego. Od strony Pragi strzegł go 7 pułk ułanów, od strony Warszawy - szwoleżerowie. Z wieżyczek wiaduktu wyzierały lufy karabinów maszynowych wycelowane ku Warszawie. W poprzek mostu wznosiła się barykada. Była godzina 5 po południu, gdy na moście Poniatowskiego zjawił się Piłsudski w towarzystwie generała Orlicz-Dreszera, płk Wieniawy-Długoszowskiego, płk Stamirowskiego. Wojciechowski wysłał doń pismo, wzywające na osobistą rozmowę. Ułani rozrzucili część barykady i Piłsudski przeszedł na drugą stronę. Podszedł do prezydenta i wyciągnął doń rękę na powitanie. Zawisła w powietrzu. Rozmowa, która się następnie wywiązała, trwała krótko. Jej przebieg przez wiele lat nie był znany, kursowały na ten temat sprzeczne relacje. Oto wersja Piłsudskiego: „Oświadczyłem Panu Prezydentowi, że wolę z nim pertraktować, niż toczyć boje”.[637] Piłsudski miał przy tym żądać dymisji rządu Witosa. Według wersji Wojciechowskiego przebieg rozmowy był następujący: „Zbliżył się on sam [Piłsudski] do mnie, powitałem go słowami: - Stoję na straży honoru wojska polskiego - co widocznie oburzyło go, gdyż uchwycił mnie za rękaw i zduszonym głosem powiedział: - No, no! Tylko nie w ten sposób... Strząsnąłem jego rękę, nie dopuszczając do dyskusji: - Reprezentuję tutaj Polskę, żądam dochodzenia swych pretensji na drodze legalnej, [żądam] kategorycznej odpowiedzi na odezwę rządu. - Dla mnie droga legalna zamknięta - wyminął mnie i skierował się do stojącego o kilka kroków za mną szeregu żołnierzy ze słowami: - No, chłopcy, mnie chyba przepuścicie.[638] - Zrozumiałem to, jako chęć buntowania żołnierzy przeciwko rządowi w mojej obecności, dlatego idąc wzdłuż szeregu do swego samochodu, zawołałem: - Żołnierze, spełnijcie swój obowiązek!”[639] Rozmówcy rozeszli się bez podania rąk.[640] Piłsudski wraz z towarzyszącymi mu oficerami wrócił na prawy brzeg. Jeden tylko Wieniawa pozostał w tyle. Aresztowano go i odstawiono do

więzienia przy ul. Dzikiej, skąd wyszedł po zdobyciu przez piłsudczyków Komendy Miasta. Wojciechowski udał się wprost z mostu do Pałacu Radziwiłłowskiego. „Byliśmy wszyscy zgromadzeni przy stole Rady Ministrów - notuje Kajetan Morawski - gdy na salę wszedł niespodzianie prezydent Wojciechowski. Nie wiedzieliśmy wówczas, że przyjeżdża już po burzliwym spotkaniu na Trzecim Moście, ale trudno było nie zauważyć, że jest w nastroju bojowym. Nie siadając, nie zdejmując palta i kapelusza, podkreślając swe słowa uderzeniem laski czy też parasola, oświadczył - nie wiadomo czym powodowany - że znane mu są kompromisowe tendencje rządu, że on jednak buntu nie ścierpi i domaga się od nas takiej samej postawy.”[641] Zachowanie się Wojciechowskiego było niespodzianką dla obu stron. Witosowi nie tajne było niechętne ustosunkowanie się prezydenta do jego gabinetu. Piłsudski był zaskoczony w stopniu jeszcze chyba większym. „Ze strony prezydenta spodziewał się kroków mediacyjnych i pacyfikacyjnych. I tu się zawiódł” - stwierdza Pobóg-Malinowski. Nikt nie posądzał Wojciechowskiego o taką stanowczość, nie spodziewał się po tym cichym i skromnym człowieku takiej energii i siły woli. Zwolennicy Piłsudskiego próbowali to zachowanie się prezydenta tłumaczyć złośliwie „nagłym wybuchem fałszywej ambicji” bądź „niespodziewanym odruchem starczego uporu”.[642] Ale te wyjaśnienia nie brzmią przekonywająco. Jeśli co - poza poczuciem obowiązku - tłumaczy gwałtowność reakcji Wojciechowskiego, to... postępowanie samego Piłsudskiego. Albowiem prezydent, wezwany ze Spały wieścią o zbrojnym rokoszu, czuł się głęboko dotknięty i osobiście oszukany. Gdy bowiem po raz ostatni rozmawiał z Piłsudskim w Belwederze, dnia 9 maja, usłyszał odeń zapewnienie absolutnej lojalności. „Wiesz - oświadczył Wojciechowskiemu, z którym był na »ty« - że ja nigdy nie podniosę ręki przeciwko prawu władzy prawowitej w Polsce. Kosztowała zbyt wiele krwi moich żołnierzy. Tego możesz być pewny jak mego honoru.”[643] Wojciechowski zaufał tym zapewnieniom do tego stopnia, że kiedy w dwa dni później zgłosili się doń z ostrzeżeniami o przygotowującym się zamachu stanu kardynał Kakowski, a potem nowo mianowany premier Witos, potraktował ich lekceważąco. Rakowskiemu po prostu przerwał, Witosowi zaś odpowiedział w sposób opryskliwy, by „niegodziwymi podejrzeniami nie uwłaczał czci Marszałka Polski”.[644] Teraz, w obliczu rozgrywających się wypadków, tamta rozmowa z Piłsudskim nabierała właściwego sensu. Była próbą uśpienia jego czujności. Oczywiste wiarołomstwo Piłsudskiego musiało ostatecznie poderwać w Wojciechowskim tak głęboko przedtem ugruntowane zaufanie do byłego naczelnika państwa i naczelnego wodza. I jako głowa państwa czuł się w obowiązku zagrodzenia mu drogi do władzy, po którą - wbrew własnym uroczystym zapewnieniom - sięgał teraz gwałtem. W momencie ciężkiej próby nerwy Wojciechowskiego nie zawiodły. Załamał się natomiast Piłsudski. „Po raz pierwszy widziano Piłsudskiego niezdolnego do powzięcia dalszej decyzji i wydania rozkazu” - notuje dziennikarz-legionista, Stefan Benedykt. Piłsudski wyobrażał sobie niewątpliwie całą akcję jako rodzaj demonstracji wojskowej. Przypuszczał, że samo jego ukazanie się na czele wiernych oddziałów wojskowych wystarczy, by przeciwnika skłonić do uległości. Rozmowa na moście przekonała go, jak bardzo się omylił. Teraz siedział w koszarach 36 pułku na Pradze, przybity, złamany: „...marszałek osunął się na kanapę. Wyglądał źle, był blady, zmęczony, przygnębiony [...] dłuższą chwilę milczał [...] potem zaczął mówić powoli, z przerwami:

- Przyjechałem do was. Most Poniatowskiego stracony. Rozumiecie: stracony - i kilkakrotnie jeszcze powtarzał to słowo.” Nie dał się również przekonać, że droga przez most Kierbedzia stoi otworem: „Mylicie się, tak nie jest, przejścia do Warszawy nie ma”.[645] W nastroju kompletnej prostracji przesiedział tak do wieczora, tocząc z oficerami rozmowę... o losie korpusu Dowbora w roku 1917...

I kto wie, jak by się potoczyły dalsze wypadki, gdyby nie generał Orlicz-Dreszer. W jego ręku spoczywało dowództwo operacyjne wojsk Piłsudskiego. Nie czekając na dalsze instrukcje bezwolnego w tej chwili wodza, zarządził przerzucenie wszystkich sił na most Kierbedzia. Było rzeczą jasną, że Oficerska Szkoła Piechoty będzie broniła do upadłego przejścia do Warszawy przez most Poniatowskiego. Oddziały 7 pułku ułanów i 1 pułku szwoleżerów, ściągnięte z mostu Poniatowskiego, dołączyły tedy do reszty wojsk Piłsudskiego i ruszyły ku mostowi Kierbedzia. Kilka minut po godzinie 6 wieczór, gdy kompania 36 pułku piechoty schodzi z Nowego Zjazdu na plac Zamkowy - rozlega się huk pierwszych wystrzałów. To broniący dostępu do Krakowskiego Przedmieścia żołnierze 30 pułku strzelców kaniowskich na rozkaz swego dowódcy otwierają ogień. Za chwilę spod kolumny Zygmunta zaczyna strzelać działo porucznika Olchowicza. Padają pierwsze ofiary wypadków majowych. Jest wśród nich porucznik Szczepan Olchowicz, bratanek redaktora Kuriera Warszawskiego. Wojna domowa zaczęła się. Teraz jednak energia wstępuje w rząd i jego obrońców. Na murach ukazuje się odezwa prezydenta, potępiająca surowo zamach, a zbuntowanym oddziałom nakazująca „natychmiastowy powrót na drogę prawa i posłuszeństwa”. Dwaj ministrowie: Osiecki i Piechocki, wyposażeni w szerokie pełnomocnictwa, odlatują do Poznania, by stamtąd kierować organizacją pomocy dla rządu. Płyną depesze do lojalnych dowódców w Łowiczu, Poznaniu, Ostrowi, Częstochowie, Krakowie, by natychmiast skierowali do Warszawy posiłki, a wszelkimi środkami blokowali drogę pułkom zbuntowanym. Zaczyna się najważniejsza faza operacji. Albowiem - jak się przekonamy - los bitwy warszawskiej w dniach majowych 1926 roku rozstrzygnął się na torach kolejowych... Specjalne wezwanie śle generał Rozwadowski do Lwowa, do generała Władysława Sikorskiego, nagląc go, by natychmiast przybywał do Warszawy wraz z dywizją piechoty i artylerią, aby wziąć udział „w rozstrzygającej walce”.[646] Sikorski jednak odmawia, zasłaniając się obawą przed „ruchawką ukraińską” i koniecznością strzeżenia granicy wschodniej. Przyrzeka tylko szybkie zorganizowanie transportów wojskowych, które jednak nigdy do stolicy nie dotrą... Tegoż dnia do wszystkich polskich placówek dyplomatycznych dociera drogą radiową komunikat oficjalny o zamachu: „Pan Piłsudski zbuntował się przeciwko prawowitej władzy. Na czele obałamuconych chwilowym powodzeniem wojsk wkroczył do Warszawy”. Podkreślając stanowczą wolę stłumienia buntu, komunikat określał postępowanie „buntownika Piłsudskiego” jako „czyn haniebny”, który „będzie tragiczną przestrogą dla wielu przyszłych pokoleń”. Kończył się stwierdzeniem: „Pan Piłsudski jest stokroć niebezpieczniejszym dla państwa od wroga zewnętrznego”. Według źródeł sanacyjnych komunikat zawierać miał jeszcze słowa o „wyjęciu Piłsudskiego spod prawa”. Nie ma na to jednak dowodu w dokumentach. Na podstawie tego

komunikatu dyplomaci polscy mieli wyjaśniać rządom zagranicznym sens wydarzeń warszawskich. Radiogram, zależnie od osoby adresata, nosił podpis premiera Witosa bądź kierownika Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Kajetana Morawskiego. Żaden inny dokument nie wywołał tak gwałtownej reakcji w kołach piłsudczyków, jak ten okólnik do polskiej dyplomacji.[647] Sytuacja w mieście kształtuje się tymczasem dla wojsk rządowych niepomyślnie. Próba utrzymania mostów nie udała się. Opór na placu Zamkowym został przełamany i oddziały zamachowców opanowały Zamek, po czym ruszyły już bez przeszkód Krakowskim Przedmieściem. Komenda Miasta na placu Saskim wpada w ich ręce. Trzeba było ewakuować położony naprzeciwko gmach Sztabu Generalnego. Dowództwo wojsk rządowych przebija się pieszo w kierunku Belwederu. Generałowie Rozwadowski, Stanisław Haller, Malczewski, Kessler, pułkownicy Anders, Bajer, Paszkiewicz i kilkunastu innych oficerów w otoczeniu zaledwie plutonu żołnierzy torują sobie z trudem drogę przez zbity tłum demonstrantów i gapiów. Bez przeszkód docierają do skrzyżowania Nowego Świata i Alei Jerozolimskich. Tu jednak omal nie padają ofiarą szarży kawaleryjskiej. Od strony Brackiej wypada kłusem patrol szwoleżerów z oficerem, pędząc wprost na sztab rządowy. „Zamarliśmy z napięcia - notuje obserwujący tę scenę płk January Grzędziński. - Uderzenie na grupę sztabowców [...] dałoby wynik niesłychany! Sytuacje, w których mały podjazd miałby tak niebywałe możliwości zniszczenia Naczelnego Dowództwa przeciwnika, nie są właściwie znane”.[648] Sztab ratują Anders i Paszkiewicz. Ściągają „nieprzyjacielskiego” oficera z konia, biorą go do „niewoli”, podjazd szwoleżerski zawraca. Generałowie rządowi orientują się jednak, że grozi im poważne niebezpieczeństwo i pod osłoną Oficerskiej Szkoły Piechoty szybko wycofują się ku Belwederowi. Tam też szuka schronienia rząd, który w tym samym mniej więcej czasie zmuszony był opuścić zagrożony Pałac Radziwiłłowski. W ostatniej chwili przedziera się przez most Poniatowskiego Szkoła Podchorążych, która zdołała przedostać się z Rembertowa, dzięki zręcznemu manewrowi swego dowódcy. Wyruszył on stamtąd postępując w pewnej odległości za wojskami Piłsudskiego i dotarł do Grochowa, po czym drogą obok parku Paderewskiego przeprowadził swój oddział do mostu Poniatowskiego. Strzegący mostu dywizjon szwoleżerów znalazł się wskutek tego na chwilę między dwiema wiernymi rządowi formacjami - Szkołą Podchorążych i Podoficerską Szkołą Piechoty. Obawiając się wzięcia w dwa ognie, dowódca dywizjonu zgadza się przepuścić podchorążych. Około godziny 7 wieczór są już w Warszawie, pośpiesznym marszem zdążają do Belwederu i obejmują obronę pałacu. Generał Rozwadowski nakazuje teraz odwrót na nową linię obronną, która przebiega od placu Trzech Krzyży wzdłuż Alei Ujazdowskich do Koszykowej i Nowowiejskiej aż do lotniska mokotowskiego. W północnej części miasta trzyma się jeszcze tylko Cytadela. Wojska rządowe tracą wskutek tego centralę telegraficzną i telefoniczną, dworce i - najważniejsze z punktu widzenia dalszego przebiegu walki - Ministerstwo Kolei i dyrekcję kolejową, połączone własnymi telefonami i aparatami „juza” z całą siecią kolejową. Rząd może teraz utrzymywać łączność z krajem jedynie przez lotników i radiostację wojskową. Udało się bowiem generałowi Zagórskiemu opanować lotnisko i usunąć stamtąd sprzyjającego Piłsudskiemu płk Ludomira Rayskiego, którego niedawno Żeligowski mianował dowódcą lotnictwa. Wojska Piłsudskiego posuwają się naprzód śladem cofającego się przeciwnika. Ale do większych walk tego dnia nie doszło. Piłsudski pod wieczór opuścił swą praską kwaterę i około godziny 9 przybył do Komendy Miasta. Tu rozlokował się też zaimprowizowany sztab zamachu. Wchodzili doń generał Orlicz-Dreszer jako dowódca grupy Warszawa, ppłk Józef Beck jako szef sztabu grupy, ppłk Mieczysław Mysłowski jako szef oddziału operacyjnego, ppłk Feliks Kwiatek jako

szef oddziału organizacyjnego; oddział informacyjny („dwójka”) objął mjr Tadeusz Pełczyński, transport - ppłk Tadeusz Gąsiorowski i ppłk January Grzędziński. Dwaj ostatni udali się niezwłocznie taksówkami, „by nie tracić czasu”, do gmachów Ministerstwa Kolei i dyrekcji kolejowej przy zbiegu Nowego Świata i Alei Jerozolimskich. „Tory trzeba było opanować natychmiast” - pisze ppłk Grzędziński, który zainstalował się w Ministerstwie Kolei [gdzie dziś Dom Partii]. - Ppłk Gąsiorowski opanował równocześnie warszawską dyrekcję kolejową po przeciwległej stronie ulicy [gdzie potem był gmach BGK, dzisiejszy lokal PAP]. Towarzyszyła im grupa oficerów i prezes ZZK - Adam Kuryłowicz.[649] Choć padły już pierwsze ofiary bratobójczej walki - do wieczora tego dnia naliczono 63 poległych i 118 rannych - Piłsudski wciąż jeszcze myślał o kompromisowym rozwiązaniu konfliktu. Rozglądał się za mediatorami. Jeszcze na Pradze zwrócił się o pomoc w tej sprawie do Stanisława Mackiewicza. Rozmowa toczyła się na Dworcu Wschodnim. „Na stole leżała w błyszczącej pochwie szabla, która nas rozdzielała” - wspominał tę scenę Mackiewicz. Piłsudski zaproponował mu utworzenie komitetu mediacyjnego do rokowań z rządem. Mackiewicz jednak oświadczył, że „propozycja ta jest ponad jego siły”, i próbował zjednać do tej misji księcia Zdzisława Lubomirskiego, byłego regenta z czasów tzw. królestwa beselerowskiego, oraz Aleksandra Meysztowicza, przedstawiciela wileńskiej „konserwy”, późniejszego ministra rządów pomajowych. Podjęta przez nich próba stworzenia komitetu mediacyjnego z udziałem któregoś z biskupów spełzła jednak na niczym.[650] Teraz z Komendy Miasta Piłsudski wysłał do Belwederu generała Żeligowskiego z propozycją zawieszenia broni. Została natychmiast odrzucona. Z kolei zlecił misję rozjemczą marszałkowi Sejmu, Maciejowi Ratajowi. I ten spotkał się z kategoryczną odmową. Ten sam los spotka nazajutrz kardynała Kakowskiego i generałów Żeligowskiego, Majewskiego i Osińskiego, gdy zwrócą się z propozycją mediacji do prezydenta Wojciechowskiego. Nie chciał też prezydent rozmawiać z delegacją lewicy, której z ramienia PPS przewodził poseł Mieczysław Niedziałkowski. Wojciechowski trwał przy swym postanowieniu, że „z buntownikami rokować nie będzie”. Zapowiedział też - jak stwierdza generał Stanisław Haller - „że Belwederu nie opuści, że mamy więc zorganizować akcję wojskową w oparciu o Belweder”.[651] Pałacyk zamienił się też rychło w polową kwaterę. Na parterze rozlokowali się ministrowie, na piętrze sztab wojskowy. „Już wtedy było widoczne - wspomina Kajetan Morawski - że Prezydent R.P. w nastrojach i ocenie zadań czuł się bliższy grupie wojskowej.” Wojskowi byli bowiem zdecydowani szukać „zwycięskiego rozstrzygnięcia”.[652] Opierając się na wyraźnych dyspozycjach prezydenta, generał Rozwadowski przygotowuje plan operacji na dzień następny. Przede wszystkim zamierza opanować gmach Ministerstwa Spraw Wojskowych i koszary 1 pułku szwoleżerów, które ze względu na swe położenie stanowią bezpośrednie zagrożenie Belwederu. Następnie zamierza przeprowadzić generalne natarcie na śródmieście, wyzyskując w tym celu zgrupowanie północne na Cytadeli i południowe pod Belwederem. Liczył, że do tego czasu zjawią się w Warszawie posiłki w postaci 10 p.p. z Łowicza, 57 i 58 p.p. z Poznania, 71 p.p. z Ostrowi Mazowieckiej, 26 p.p. ze Lwowa. Ścisłe rozkazy, wydane generałowi Rybakowi w Brześciu, nakazywały równocześnie zatrzymać za wszelką cenę transporty 1 dywizji legionowej z Wilna. W tym celu generał Zagórski miał również pozrywać tory na linii WilnoWarszawa bombami lotniczymi.

Około godziny 2 w nocy przybył istotnie do Warszawy 10 p.p. z Łowicza - pierwsza odsiecz dla rządu. O świcie rozpoczął on natarcie na gmach Ministerstwa Spraw Wojskowych przy ul. Nowowiejskiej i na koszary szwoleżerów. Walka rozstrzygnięta została jednak pomyślnie dopiero około godziny 3 po południu, gdy generał Żymierski wprowadził do akcji przybyłe właśnie z Poznania 57 i 58 p.p. Sytuacja wojsk rządowych wyraźnie się poprawiła. Natarcie grupy południowej wzdłuż osi Alei Ujazdowskich rozwija się dalej, około godziny 5 po południu osiąga linię Alei Jerozolimskich. Równoległe natarcie wzdłuż ulicy Marszałkowskiej dociera do Dworca Głównego. Patrole rządowe dochodzą aż do ul. Królewskiej i Ogrodu Saskiego. Generałowie w Belwederze są już teraz pewni zwycięstwa, czekają tylko na dalsze posiłki, by rozpocząć ostateczne i decydujące natarcie na linie Piłsudskiego. Zagadką jest dla nich jedynie milczenie Cytadeli, do której nocą jeszcze wysłano rozkazy uderzenia od północy. Nie wiedzą, że tej właśnie nocy grupa oddanych Piłsudskiemu oficerów przeciąga na swoją stronę dowódcę 21 p.p. płk Romualda Żurakowskiego, który wraz z pułkiem przechodzi na stronę zamachu. Zbuntowani oficerowie aresztują dowódcę Cytadeli, płk Izydora Modelskiego. 30 p. strzelców kaniowskich oddaje się wobec tego do dyspozycji generała Burhardta-Bukackiego, który z ramienia Piłsudskiego obejmuje dowództwo Cytadeli. Nie wiedzą również w Belwederze, że podobny los spotkał kilka jednostek, przybyłych na wezwanie rządu. Wyzyskując umiejętnie opanowaną sieć telefoniczną, drogą podsłuchów na liniach łączących Belweder z lotniskiem, ministerstwami i prywatnymi mieszkaniami polityków i wojskowych strony rządowej, sztab Piłsudskiego zdobywa szereg cennych informacji, podsuwa fałszywe rozkazy przeciwnikowi, wprowadza w błąd dowódców wiernych rządowi oddziałów, opóźnia lub udaremnia ich wejście do akcji. Dzięki sprawnej łączności własnej i zręczności swych oficerów, sztab zamachu neutralizuje przybyły z Poznania 55 p.p. pod dowództwem płk Józefa Kustronia, który postanawia w ogóle nie brać udziału w walkach. Oczekiwany niecierpliwie 71 p.p z Ostrowi pod dowództwem płk Mieczysława Boruty-Spiechowicza, wyładowany pod Targówkiem, w drodze do Warszawy daje się uwikłać w walkę z wojskami Piłsudskiego. W ogniu załamują się niektóre kompanie. Żołnierze z okrzykiem: „Niech żyje marszałek Piłsudski!” przechodzą na drugą stronę. Reszta pułku idzie ich śladem. O tym wszystkim nie wiedzą generałowie w Belwederze. Nie zdają sobie też sprawy, że ciężar decyzji zaczyna się stopniowo przesuwać na stronę czynników niewojskowych. Akcja Piłsudskiego znalazła żywiołowy oddźwięk na ulicy warszawskiej i w masach robotniczych całego kraju. „W walce swej z Chjeno-Piastem - stwierdzał Adolf Warski - Piłsudski miał po swojej stronie cały, dosłownie cały lud pracujący stolicy [...] Nie ulega wątpliwości, że gdyby walka trwała i rozszerzyła się, Piłsudski miałby za sobą cały lud pracujący i zwyciężyłby w całej Polsce”.[653] Postawa mas zaczyna przechylać szalę na stronę Piłsudskiego. Zadecydował jednak przede wszystkim strajk kolejarzy. Proklamowany został przez Związek Zawodowy Kolejarzy natychmiast po wybuchu walk warszawskich. Akcja była uzgodniona z Centralnym Komitetem Wykonawczym PPS, który ze swej strony proklamował strajk powszechny. Już w przeddzień zamachu na poufnym zebraniu w mieszkaniu Bronisława Ziemięckiego z udziałem Moraczewskiego Bronisław Pieracki „zapewnił sobie pomoc niektórych działaczy robotniczych PPS”.[654] Chodziło głównie o wywołanie strajku kolejarzy i pokierowanie nim w taki sposób, by zahamował ruch wojsk rządowych, ale nie przeszkadzał transportom Piłsudskiego.[655] Strajk odegrał decydującą rolę w „bitwie na torach kolejowych”. Przedstawiciele ZZK znaleźli się

u boku płk Grzędzińskiego w gmachu Ministerstwa Kolei i w dyrekcji kolejowej i przy pomocy kolejowej sieci łączności przekazali uchwałę strajkową na cały kraj. Odtąd wojska rządowe musiały przebijać się z niesłychanym trudem ku Warszawie, walcząc z oporem kolejarzy, naprawiając zrywane tory, siłą opanowując dworce. Wciąż brakło wagonów, ginęły parowozy, zrywano całe odcinki torów, pod Gałkówkiem wysadzono nawet wiadukt, pod Ożarowem zablokowano tory wywróconymi parowozami. Oporna postawa kolejarzy, którzy nawet pod karabinami wojsk rządowych potrafili skutecznie sabotować ruch pociągów, była nie do przełamania. Nastąpiły wielogodzinne przerwy w ruchu, opóźnienia i zahamowania transportów. Szczególne znaczenie miały działania sabotażowe w Kutnie, które wstrzymały na wiele godzin pułki poznańskie, oraz na węźle kolejowym częstochowskim, gdzie sparaliżowano ruch silnego zgrupowania utworzonego przez generała Szeptyckiego na Śląsku i skierowanego na odsiecz rządowi. Plany ofensywne generała Rozwadowskiego zostały w ten sposób ostatecznie pokrzyżowane. Jego odwody przyszły, gdy losy walki były już rozstrzygnięte. Dowództwo wojsk rządowych nie bardzo się orientowało w sytuacji na kolejach. Wiedziało tylko, że transporty w zagadkowy sposób ulegają opóźnieniu. Zupełnie zaś nie zdawano sobie w Belwederze sprawy, gdzie znajduje się ośrodek kierujący dywersją kolejową. W czasie ofensywy rządowej w dniu 13 maja gmachy Ministerstwa Kolei i warszawskiej dyrekcji kolejowej znalazły się na pewien czas na terenie zajętym przez wojska rządowe. Wystarczył pluton żołnierzy, by opanować centrum dywersji kolejowej i aresztować jej kierowników. Nikomu jednak nie przyszło do głowy zajrzeć do zamkniętych i na pozór opuszczonych budynków, gdzie przez cały czas dzwoniły telefony i stukały aparaty telegraficzne.

Robotnicy warszawscy porzucili tymczasem pracę i wylegli tłumnie na ulice. Apele rządu, wzywające do obrony ładu i porządku, budziły gwałtowny sprzeciw. Każde ich słowo brzmiało fałszem i obłudą. Toż to był ten sam rząd „Chjeno-Piasta”, który masakrował robotników krakowskich w listopadzie 1923 roku. Ten sam sojusz burżujów, klechów i obszarników, który robotnicza Warszawa znała aż nadto dobrze z własnych doświadczeń. Zasiadali w nim znowu endecy, których bojówki rozbijały wiece robotnicze i łamały strajki. Byli wśród nich ludzie odpowiedzialni za zabójstwo prezydenta Narutowicza i za przelaną wtedy krew robotników warszawskich. A teraz znowu sięgnęli po władzę, by narzucić krajowi politykę głodu i terroru, reakcji i przemocy. Mało było wśród robotników Warszawy sympatii dla prezydenta, który to wszystko pokrywał swoim autorytetem. Odezwa PPS głosiła: „Na szalę wypadków rzucić musicie swój czyn robotniczy: strajk powszechny [...] aż do odwołania! Żądamy ustąpienia rządu Witosa!” Do odwołania - znaczyło tu więc: aż do ustąpienia rządu. Odezwa trafiała w nastroje tych, do których się zwracała. Nie tylko jednak gotowi byli poprzeć Piłsudskiego strajkiem. Domagali się broni! Piłsudski jednak wzdragał się przed „uzbrojeniem przedmieść”. W końcu uległ. Zgodził się na sformowanie jednego „batalionu robotniczego”. Ale dowództwo powierzył „swoim wypróbowanym oficerom”, a uzbrojenie stanowiły stare, zdezelowane karabiny i... nie nadająca się do nich amunicja. „Wojsko przestanie strzelać na mój rozkaz - powiedział - ale nie wiem, czy przestaną strzelać cywile...”[656] A przecież miała to być rewolucja bez żadnych rewolucyjnych konsekwencji... Ale wtedy, w gorączce dni majowych, mało kto się w tym orientował. W atmosferze walki mało kogo stać było na chłodną analizę wydarzeń. Nie potrafiła się na nią zdobyć nawet tak odporna na złudzenia Komunistyczna Partia Polski. Nie brak było w KPP głosów, oceniających trafnie rolę

Piłsudskiego. Na pół roku przed zamachem, w grudniu 1925 roku, na konferencji KPP Wera Kostrzewa ostrzegała, iż „możliwe jest, że faszyści przyjdą pod wodzą Piłsudskiego, rzucając hasła demagogiczne w rodzaju »Ziemia dla chłopów«, poprawa bytu robotniczego - tak jak to zrobił Mussolini”. Odezwa pierwszomajowa KPP z 1926 roku głosiła, że „obok faszyzmu prawicowego organizuje się faszyzm »lewicowy« Piłsudskiego”. Teraz jednak KPP, pociągnięta nastrojami robotników, wezwała masy do poparcia Piłsudskiego. „Wiecie, robotnicy - głosiła odezwa KPP z dnia 12 maja - że cele nasze idą dalej niż cele piłsudczyków. Ale w walce tej miejsce rewolucyjnych robotników jest przeciw rządowi Chjeno-Piasta i przeciw faszystom...” Prawda, że partia próbowała stworzyć jakiś instrument samodzielnego działania: „Wybierzcie niezwłocznie we wszystkich fabrykach ogólnorobotnicze komitety walki z faszystami”. Niemniej stanowisko partii było jednoznaczne. Czerwony Sztandar (nr 1 z 13 maja 1926 r.) wzywał kolejarzy: „Uniemożliwiajcie za wszelką cenę ruchy wojsk faszystowskich, pomagajcie ze wszystkich sił żołnierzom Piłsudskiego”. Ale już w trakcie dni majowych doszło do pierwszego starcia. Zwołany dnia 14 maja wiec KPP na Muranowie rozbity został przez policję. Nowy komisarz rządu z ramienia Piłsudskiego, generał Sławoj-Składkowski, użył do tego oddziałów policyjnych, sprowadzonych przez rząd Witosa z Torunia. Na tym froncie bowiem nie było różnic w poglądach... Szybko też nastąpiło otrzeźwienie w szeregach KPP. Już dnia 16 maja rozlegają się z łamów Czerwonego Sztandaru głosy krytycznej oceny przewrotu. W dwa tygodnie później „deklaracja posłów komunistycznych w sprawie wyboru prezydenta” mówiła już wyraźnie o reakcyjnej treści rządów Piłsudskiego „wymierzonych przeciwko robotnikom i chłopom”. „Błąd majowy” KPP miał jednak głębsze źródła aniżeli chwilowe ugięcie się wobec nastrojów mas w rozpalonej atmosferze wojny domowej. Wyrastał ze swoistego schematyzmu myślenia politycznego ówczesnego kierownictwa partii. „Chjeno-Piast” był dlań rzecznikiem interesów wielkiego kapitału, ziemiaństwa i bogatego chłopstwa. Obóz Piłsudskiego stał się więc eo ipso wyrazicielem sił przeciwstawnych. W uproszczonym schemacie myślowym widziano w nim rzecznika „drobnomieszczańskiej demokracji”, coś w rodzaju polskiej kiereńszczyzny, a zatem etap pośredni, który może pozwolić klasie robotniczej rozwinąć w pełni walkę o własne z kolei zwycięstwo, o rząd robotniczo-chłopski. Schemat zupełnie fałszywy, bo Piłsudski w ostatecznym rachunku był rzecznikiem tych samych interesów klasowych, co „Chjeno-Piast”. Uchwała KPP z czerwca 1926 roku zawierała już znacznie prawdziwszą ocenę przewrotu. Ale skutki „błędu majowego” jeszcze długo ciążyły na życiu partii. Wróćmy wszakże na ulice Warszawy.

Pod wieczór dnia 13 maja sytuacja wojsk rządowych pogorszyła się wydatnie. Po przejściowym sukcesie za dnia, następuje odwrót na linię: koszary szwoleżerów - szpital Ujazdowski - gmach Ministerstwa Spraw Wojskowych - ul. Nowowiejska. Cytadela jest stracona. Osobno broni się lotnisko mokotowskie, odcięte od głównej grupy belwederskiej. Spodziewane posiłki nie nadciągnęły. Wojska Piłsudskiego mają już teraz zdecydowaną przewagę liczebną; są w drodze i zdążą w ciągu kilku godzin nadciągnąć do Warszawy pułki 1 dywizji legionowej z Wilna, 3 dywizji legionowej z Zamościa, Chełma i Lublina oraz 2 dywizji legionowej z Kielc. Tę przewagę Piłsudski postanowił wyzyskać następnego ranka do generalnego natarcia na pozycje przeciwnika. Należało się spieszyć, gdyż zapowiedziane posiłki rządowe zbliżały się jednak do stolicy. Wyprzedziły je wszakże oddziały wierne Piłsudskiemu. O godzinie 2 minut 30 w nocy na Dworcu Wileńskim zaczęły się wyładowywać pułki 1 dywizji legionowej. Krótko

potem nadeszły transporty 3 dywizji. Na spotkanie wyjechał na dworzec Piłsudski osobiście. Liczne, mimo nocnej godziny, tłumy na ulicach zgotowały mu wielką owację. Nastrój ulicy był jednoznaczny. Strajk powszechny ogarniał już miasto. Natarcie wojsk przewrotu rozpoczęło się o godzinie 5 rano. Rozwijało się równomiernie po obu brzegach Wisły. Na prawym - wzdłuż wału ku Miedzeszynowi, na lewym - po osi ulic Solec i Czerniakowskiej w kierunku na koszary szwoleżerów, wzdłuż Nowego Świata i ul. Wiejskiej na Sejm. Z dwóch stron - od Alei Ujazdowskich i od placu Zbawiciela - rozwijał się atak na olbrzymi gmach Ministerstwa Spraw Wojskowych, zajmujący całą południową stronę ul. Nowowiejskiej. Wzdłuż ul. Towarowej szło natarcie na lotnisko mokotowskie. A w południowo-zachodniej części miasta - natarcie kawaleryjskie w kierunku na Ochotę i Rakowiec, skąd spodziewano się nadejścia pułków poznańskich z odsieczą dla rządu. Do akcji weszła również artyleria. Jej ogień przyczynił się przede wszystkim do kapitulacji lotniska. Był to poważny cios dla Belwederu, pozbawiał go bowiem łączności z resztą kraju. O godzinie 11 padł Sejm, w pół godziny później gmach Wyższej Szkoły Wojennej przy ul. Koszykowej. Linie obrony Belwederu pękły. Pociski artyleryjskie zaczynają padać na ogród Łazienkowski, lada chwila można się spodziewać ostrzeliwania Belwederu. Między godziną 4 a 5 po południu żołnierze Piłsudskiego wdzierają się na teren szpitala Ujazdowskiego, zdobywają kasyno oficerskie w Alei Szucha, wreszcie biorą krwawym szturmem gmach Ministerstwa Spraw Wojskowych. Belweder jest otoczony. Od rana panuje tam nastrój przygnębienia. Generał Rozwadowski od świtu już orientuje się w powadze sytuacji. Generał Kukiel, płk Anders i płk Paszkiewicz osobiście obejmują dowództwo najbardziej zagrożonych odcinków frontu. Walka zaczyna przybierać obrót beznadziejny. Około godziny 11 przed południem melduje się jednak w Belwederze z dawna wyczekiwany łącznik od generała Żymierskiego, wysłanego wczoraj jeszcze samochodem do Skierniewic z rozkazem przyspieszenia transportów poznańskich. Łącznik melduje, że generał Żymierski prowadzi 56 i 68 p.p. i 14 p. artylerii. Są ponoć o godzinę drogi marszu od lotniska, a w Belwederze spodziewać się ich można koło południa. Nastrój poprawia się nieco. Mija wszakże południe, padają najważniejsze punkty obrony Belwederu, pułków zaś poznańskich nie ma. Rządowi i sztabowi grozi lada chwila otoczenie. Prezydent Wojciechowski zwołuje do swego gabinetu ministrów i generałów. Trzeba powziąć decyzję, co czynić dalej. Prezydent jest nadal nieugięty, gotów na krok desperacki. Komunikuje zebranym, że posiada dostateczną ilość rewolwerów, by uzbroić wszystkich ministrów i bronić z nimi Belwederu do ostatka. „Romantyczna koncepcja byłego pepesowca - wspomina Morawski, który był świadkiem tej sceny - najwyraźniej nie zachwyciła trzeźwego ludowca Witosa, nie znalazła również posłuchu u jego kolegów gabinetowych”. Przeważył pogląd o konieczności „wydostania się z potrzasku” i kontynuowania walki w oparciu o pułki poznańskie i pomorskie, które w końcu dotrą przecież do Warszawy.[657] Na wniosek płk Andersa postanowiono wycofać się do Wilanowa. Około godziny 3 po południu rząd i sztab pod osłoną kilkudziesięciu podchorążych i żołnierzy wyrusza z Belwederu. Pieszo - nawet dla prezydenta nie było samochodu - przez Siekierki i Augustówkę orszak ciągnie w kierunku Wilanowa. Jedni nazywali to ucieczką, inni - pełnym tragicznej godności odwrotem. Relacje są sprzeczne, zależne od politycznych sympatii

narratora. Faktem jest, że w tym momencie nastąpiło psychiczne załamanie się rządu i jego sztabu. O godzinie 5 minut 15 Belweder padł. Bronił go już tylko oddział przyboczny prezydenta, pozbawiony dowódcy. Gdy zwycięzcy wtargnęli do wnętrza pałacu - był pusty...

W prawym skrzydle pałacu wilanowskiego, w wielkim salonie, pod portretem Stanisława Potockiego na koniu, zebrała się przy okrągłym stole Rada Ministrów pod przewodnictwem Witosa. - Co by też powiedziała hrabina Branicka, widząc, że taki cham rozsiada się w jej salonie szepnął na ucho jednemu z ministrów premier Witos.[658] Obecny był także prezydent Wojciechowski i wyżsi oficerowie sztabu. Rozpoczęła się dyskusja. Meldunki z frontu przedstawiały się niepomyślnie. Belweder padł. Resztki oporu w mieście załamały się. Wiadomo było wprawdzie, że w okolicy Ożarowa są skoncentrowane poważne siły, przybyłe z pomocą rządowi, ale łączności z nimi nie było. Gdyby zaś udało się ją nawiązać, trzeba by Warszawę zdobywać na nowo. Niektórzy z oficerów, zwłaszcza płk Anders, byli zdania, że należy podjąć tę operację. Poparł ich minister Zdziechowski, proponując, by prezydent wraz z częścią rządu udał się do Poznania, gdzie przebywali już dwaj ministrowie. Stamtąd można by pokierować akcją i zorganizować wielką operację przeciwko Piłsudskiemu. Perspektywa przedłużania wojny domowej nie odpowiadała jednak ani Witosowi, ani Wojciechowskiemu. Obawiali się politycznych a przede wszystkim społecznych następstw takiego obrotu sprawy. Dochodziły ich już wcześniej wieści o postawie robotników. Zdecydowali tedy zakończyć działania wojenne. O godzinie 7 wieczorem zapadła decyzja o dymisji rządu. Równocześnie Wojciechowski zapowiedział zrzeczenie się urzędu prezydenta. Z tą wiadomością ruszyli do Warszawy kapelan prezydenta, ks. prałat Marian Tokarzewski, i adiutant osobisty, mjr Kazimierz Mazanek. Zgłosić się mieli do marszałka Rataja, któremu, zgodnie z konstytucją, Wojciechowski przekazać pragnął władzę. Równocześnie powiadomić mieli o zaprzestaniu walk Piłsudskiego. W parę godzin później Rataj przybył do Wilanowa. Towarzyszył mu z ramienia Piłsudskiego ppłk Józef Beck. O północy Wojciechowski doręczył Ratajowi akt rezygnacji. Jemu też, jako urzędującej głowie państwa, złożył dymisję gabinetu Witos. Do rana wszyscy - cywile i wojskowi - pozostać mieli w Wilanowie. Piłsudski poręczył im bezpieczeństwo osobiste i zapewnił, że nazajutrz odzyskają swobodę ruchów. Dotrzymał słowa tylko w połowie. Generałowie Rozwadowski, Malczewski, Jaźwiński i Zagórski uwięzieni zostali na Antokolu w Wilnie. Trzej pierwsi wyszli stamtąd po paru miesiącach. Zagórski - zaginął bez śladu... Tymczasem z rana 15 maja nastąpił nieoczekiwany zwrot w sytuacji. U generała Rozwadowskiego zameldował się ppłk Witold Morawski, szef sztabu grupy ożarowskiej, dowodzonej przez generała Kazimierza Ładosia. Nie wiedział nic o kapitulacji rządu i zgłaszał przybycie posiłków. Rozrosły się one do rozmiarów sporej armii, liczyły 8 pułków piechoty, 3 pułki artylerii, 2 pułki jazdy i dywizjon aut pancernych. Przez chwilę zdawało się, że wezmą górą zwolennicy wznowienia walki. Wątpliwości przeciął jednak Witos. Skłonił generała Rozwadowskiego, by przekazał grupę generała Ładosia do dyspozycji marszałka Rataja jako urzędującego prezydenta.

O godzinie 12 w południe grupa ożarowska oddała się pod rozkazy marszałka Rataja. Przedtem jeszcze dowódcy jej zażądali okazania sobie oryginalnych dokumentów dymisji rządu i zrzeczenia się władzy przez prezydenta. Rataj rozporządzał teraz siłami zbrojnymi, przewyższającymi siły Piłsudskiego. Koła zbliżone do obalonego rządu liczyły, że marszałek Sejmu wyzyska te siły, by zapewnić sobie pozycję równości w rokowaniach z Piłsudskim. Być może Rataj brał pod uwagę taką możliwość, bo początkowo wysunął koncepcję utworzenia rządu „pojednania narodowego” z umiarkowanym ludowcem z „Piasta”, Janem Dębskim, na czele. Poniechał jednak tej myśli po rozmowie z Piłsudskim. Zanim jednak do tej decydującej rozmowy doszło, zaszły pewne fakty polityczne. Oto bowiem rankiem 15 maja generał Burhardt-Bukacki opublikował komunikat Sztabu Generalnego, oświetlający w sposób niezgodny z prawdą sytuację, jaka wytworzyła się po ustąpieniu prezydenta i rządu. Mowa była o tym, że prezydent „zrzekł się władzy na rzecz marszałka Piłsudskiego” i uznał go za „jedynie godnego i powołanego do rządzenia Polską”. I że nowy rząd ma powołać Piłsudski wespół z marszałkiem Ratajem. Komunikat taki nie mógł się oczywiście ukazać bez aprobaty Piłsudskiego. Być może Piłsudski nosił się początkowo z zamiarem przejęcia całej władzy w państwie, bez zachowania nawet pozorów legalności. Popychało go ku temu wielu jego zwolenników, zarówno z najbliższego otoczenia, jak spośród sojuszników politycznych. PPS zwłaszcza domagała się wyciągnięcia daleko idących konsekwencji politycznych ze zwycięskiego zamachu. Żądała natychmiastowego rozwiązania Sejmu i objęcia przez Piłsudskiego prezydentury. Wielu socjalistów nie miałoby nic przeciwko temu, gdyby Piłsudski ogłosił się po prostu dyktatorem. Szereg pism lewicowych, wyprzedzając wypadki, donosiło już dnia 15 maja rano, że „Piłsudski objął najwyższą władzę”. Tymczasem po rozmowach z Ratajem Piłsudski uznał jego konstytucyjną funkcję zastępcy prezydenta. Odpowiedni komunikat Polskiej Agencji Telegraficznej przyniósł oświadczenie Rataja: „Wobec zrzeczenia się przez p. Stanisława Wojciechowskiego stanowiska Prezydenta Rzeczypospolitej - obejmuję na zasadzie art. 40 Konstytucji zastępczo funkcje Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. - Marszałek Sejmu (-) Maciej Rataj. - Warszawa, dnia 15 maja 1926 roku”. Było to zatem faktyczne zdementowanie komunikatu wcześniejszego, który opublikował Burhardt-Bukacki. Na pozór więc przywrócony został stan prawny zgodny z konstytucją. A jednak Burhardt-Bukacki nie kłamał. Władza w państwie przeszła tego dnia nieodwołalnie w ręce Piłsudskiego. A konstytucja straciła de facto wszelką moc. Po latach, w przeddzień śmierci dyktatora, przestała obowiązywać także i de iure. Została sprytnym a nielegalnym chwytem sanacyjnych parlamentarzystów zastąpiona inną. Pod wieczór dnia 15 maja marszałek Rataj zaakceptował przedstawioną mu przez Piłsudskiego listę nowego rządu z prof. Kazimierzem Bartlem na czele. Jednocześnie przekazał „likwidację zajścia w ręce marszałka Piłsudskiego”. Bilans tego niezwykłego „zajścia” zamykał się liczbą z górą 800 poległych i przeszło 1500 rannych.[659]

Piłsudski czuł się jednak w obowiązku wyjaśnić publicznie przyczyny i cele zamachu. Uczynił to w kilku wywiadach udzielonych prasie krajowej i zagranicznej. Korespondentowi paryskiego Le Matin pochwalił się, że „z punktu widzenia technicznego ta smutna bitwa była cudowna”, więc też zalecił swemu sztabowi „dokładne przestudiowanie metod bitwy warszawskiej dla nauki”.[660]

Czy przewidywał możliwość wyzyskania nabytych doświadczeń przeciwko innemu wrogowi? Własnym rodakom wolał jednak zaoszczędzić rozważań nad zdobyczami w dziedzinie metodyki walk ulicznych, których przysporzył swej armii w tragicznych dniach wojny domowej. Znamienną cechą wywiadów, których udzielił Kurierowi Porannemu, był brak jasno sprecyzowanej motywacji politycznej. Ograniczył się tylko do stwierdzenia, że „uczynił coś w rodzaju rewolucji bez żadnych rewolucyjnych konsekwencji”.[661] Poza tym dzisiejszy zwycięzca wysuwał na czoło te same względy moralne, co wczorajszy opozycjonista. Tak samo postąpił przemawiając do przedstawicieli stronnictw sejmowych w przededniu wyboru nowego prezydenta. „Wydałem wojnę szujom, łajdakom, mordercom i złodziejom.” Tyle - jeśli chodzi o usprawiedliwienie zamachu. I: „Moim programem jest zmniejszenie łajdactw i utorowanie drogi uczciwości”.[662] Znamieniem nowych czasów miała być zatem sanacja moralna. Ale morał wypadków majowych był mimo wszystko nieco inny. Zapewnił Piłsudski przedstawicieli stronnictw, że poręcza im w Zgromadzeniu Narodowym całkowitą swobodę wyboru, jeśli tylko... będą w zupełności powolni jego wskazaniom. „Nie chciałbym mieć wyrzutów - dodał znacząco - że nie doprowadziłem do końca rozpoczętej roboty i że bat nie świstał na ulicach”.[663] I tu tkwił właśnie morał. Dwa tygodnie poświęcił Piłsudski wynalezieniu właściwego kandydata na stanowisko prezydenta Rzeczypospolitej. Sam odrzucał możliwość objęcia tego urzędu, choć nie sprzeciwiał się wysunięciu swej kandydatury. Lecz zapowiedział z góry, że w razie wyboru zrzeknie się od razu. Nie walczył przecież o urząd, lecz o władzę, a kompetencje prezydenta, zawarte w konstytucji marcowej, były cieniem władzy. Ale chciał mieć na tym najwyższym w państwie stanowisku człowieka absolutnie sobie posłusznego. I w żadnym wypadku nie związanego z jakąkolwiek partią polityczną. Wahał się z wyborem dość długo. Rzecz charakterystyczna, że najpierw skierował uwagę na skrajną prawicę społeczną - ku konserwatystom. Rozważał kandydaturę księcia Zdzisława Lubomirskiego. Wezwał go nawet do siebie na trzeci dzień po wypadkach warszawskich i w obecności Walerego Sławka namawiał do przyjęcia kandydatury. Lubomirski stanowczo odmówił. Potem myślał o profesorze Marianie Zdziechowskim, również konserwatyście bardzo reakcyjnych poglądów. Przez chwilę zastanawiał się nad osobą Artura Śliwińskiego, starego druha politycznego, któremu kiedyś, w dniach sierpniowych 1914 roku, polecił tworzyć w Warszawie „tajny Rząd Narodowy”. Ale Śliwiński dawno już przestał parać się polityką i był wyłącznie dyrektorem teatru. W końcu premier Bartel podsunął mu kandydaturę profesora Ignacego Mościckiego. Piłsudski natychmiast podchwycił tę myśl. Wygłosił o Mościckim długie przemówienie, wysławiając jego cnoty i zasługi. Krócej, ale trafniej ujął sylwetkę nowego prezydenta Stanisław Mackiewicz: „Wprowadził on [Mościcki] pewien styl do Polski, polegający na wydatkowaniu dużo na cele osobiste: kancelaria cywilna rozporządzała 16 samochodami osobistymi, strzelcy w Spalę, lokaje w Warszawie, liczne zamki »reprezentacyjne«. Ów styl »reprezentacyjny«, który się tak zagnieździł w Polsce, miał w Prezydencie Mościckim najwybitniejszego przedstawiciela. Poza tym Mościcki ograniczał się do słuchania Piłsudskiego i dopiero po śmierci Marszałka rozpoczął swą grę personalną, wykazując w niej nadspodziewanie dużo sprytu”.[664] Gdy dnia 31 maja Zgromadzenie Narodowe wybrało Piłsudskiego prezydentem (292 głosami przeciwko 193, które padły na kandydata endecji - hrabiego Adolfa Bnińskiego) - nie przyjął on, zgodnie z zapowiedzią, wyboru. Wysunął natomiast kandydaturę Mościckiego. Nazajutrz, dnia 1 czerwca, kandydat Piłsudskiego otrzymał 281 głosów, jego przeciwnik, Bniński

- 200. Ignacy Mościcki został ostatnim prezydentem Drugiej Rzeczypospolitej. Zamach majowy był ostatecznie zalegalizowany.

Ale prawdziwy koniec smutnej wojny nastąpił dopiero w pół roku później. 25 października 1926 roku marszałek Piłsudski udał się do Nieświeża, by udekorować krzyżem Virtuti Militari grobowiec swego adiutanta, Stanisława Radziwiłła, poległego w wojnie roku 1920. Stary zamek Radziwiłłowski stał się widownią niezwykłego aktu politycznego. „Piłsudski - pisze Mackiewicz chciał trafić do prawicy społecznej przez ziemiaństwo i kler.” Ale kler był wciąż niechętny i takim pozostał do końca, nawet zwłokom marszałka próbował zagrodzić drogę na Wawel. Ziemiaństwo było znacznie przychylniejsze. Historia brutalnie wypraszała je z areny politycznej, dyktator anachronizmu zapraszał gorąco do powrotu. Czyż nie zrobił ministrem rolnictwa rzecznika wielkiej własności w kraju, któremu reforma rolna była potrzebna jak chleb? Jakże było odrzucić ostatnią w dziejach szansę! W starej magnackiej siedzibie, w blasku jarzących się świec, wśród zbroic rycerskich, myśliwskich trofeów i rodzinnych portretów Radziwiłłów stanął więc sojusz między Józefem Piłsudskim a przedstawicielami polskiego ziemiaństwa, kresowych „żubrów”, wielkich obszarników. Żadne inne miejsce w Polsce nie nadawało się lepiej na „teatrum reakcji polskiej”. Tak to określił Stanisław Mackiewicz. A któż lepiej odeń zna się na tych rzeczach? Więc oddajmy głos Mackiewiczowi: „Piłsudskiego widać znużyło ciągłe straszenie prawicowych dziatek, że jest socjalistą. Chciał nareszcie zerwać z tym w sposób jaskrawy”. Istotnie, legenda o „towarzyszu Ziuku”, tak długo i skutecznie podtrzymywana przez PPS, odegrała swą ostatnią rolę, gdy strajk kolejarzy rozstrzygał majową „bitwę na torach”. Teraz bohater legendy sam był nią zmęczony. Mogła mu być tylko zawadą, gdy mozolił się nad nową formułą „idei państwowej”, której treścią miał być sojusz obozu legionowego ze Związkiem Ziemian i ciężkim przemysłem „Lewiatana”. „Nieśwież - konkluduje Mackiewicz - był rękawicą rzuconą przez Piłsudskiego lewicy, była to manifestacja dla niej wręcz prowokacyjna.”[665] Prowokacją lewicy zakończyła się więc wojna domowa, rozpoczęta i wygrana przy jej decydującej pomocy. Ale teraz przynajmniej nie było żadnych niedomówień. Zaczynała się era Polski pomajowej a przedwrześniowej...

Czyżby Downing Street?

28 maja 1926 roku londyński Times donosił z Warszawy: „Szerokie kręgi inteligencji polskiej jak również warstwy mniej wykształcone są święcie przekonane, że za przewrotem Piłsudskiego stał rząd brytyjski, że przywódca polski był finansowany brytyjskimi pieniędzmi za pośrednictwem posła Jego Królewskiej Mości w Warszawie i że nadal jest na żołdzie brytyjskim. Panuje tu również głębokie przekonanie, że celem jego akcji było wzmocnienie Polski przeciwko polityce Rosji i wykucie nowego ogniwa w tzw. zjednoczonym froncie antybolszewickim”. Pogląd taki był rzeczywiście dość rozpowszechniony w społeczeństwie polskim. Źródeł zamachu majowego dopatrywano się nie tylko w sytuacji wewnętrznej kraju, ale i w inspiracji zagranicznej. Nie potrafimy jeszcze dziś w pełni odsłonić jej mechanizmu. Operacje tak delikatne, jak inspirowanie i przygotowanie zamachów stanu przez czynniki zewnętrzne, starano się w tamtych latach załatwiać w sposób możliwie dyskretny, bez świadków i zbędnego rozgłosu. Nie wszystkie archiwa państw zainteresowanych są zresztą dostępne. Niemniej, istnieją świadectwa niekiedy bardziej przekonywające niż naoczni świadkowie lub autentyczne dokumenty. Są to polityczne następstwa dokonanego przewrotu, które przecież nie dadzą się zataić. I jeśli nawet niełatwo udowodnić, czy - mówiąc słowami Timesa - „za Piłsudskim stał rząd brytyjski” i czy „był on finansowany za pośrednictwem posła JKM w Warszawie”, to bez trudu można ustalić, które z mocarstw osiągnęło oczywiste korzyści z wydarzeń majowych w Warszawie i któremu z nich mogło zależeć na sukcesie Piłsudskiego. Niewątpliwie na plan pierwszy wysuwa się tu Wielka Brytania. Zacznijmy od faktów bezspornych. Wiadomo, że Piłsudski przyjmował w Sulejówku wizyty posła brytyjskiego w Warszawie, MaxMüllera, oraz brytyjskiego attaché wojskowego, kapitana Claytona. Stwierdził to ówczesny „drugi oddział” na podstawie meldunków swych agentów, obserwujących Sulejówek. Mówiono o tym zresztą i pisano w prasie polskiej i zagranicznej. Na ogół zdarza się niezmiernie rzadko, by obcy dyplomata utrzymywał bliskie stosunki z politykami, którzy są w ostrej opozycji do rządu. Musiało więc posłowi brytyjskiemu bardzo zależeć na tych kontaktach, jeśli nie wahał się narazić ówczesnym rządom polskim. Bądź też musiało mu zależeć na manifestowaniu dobrych stosunków z Piłsudskim na przekór tym rządom. O czym mówiono w Sulejówku - oczywiście nie wiadomo. Ale treść jednej z tych rozmów przeniknęła po latach do wiadomości publicznej wskutek zamierzonej niedyskrecji. Rozmowa ta dotyczyła jednej z najdrażliwszych spraw tego okresu: ustawy o organizacji najwyższych władz wojskowych w Polsce. Wedle relacji sanacyjnego historyka, który dopuścił się niedyskrecji, do rozmowy tej doszło w następujących okolicznościach: w październiku 1924 r. ówczesny minister spraw wojskowych udał się do Paryża celem uzgodnienia z tamtejszymi czynnikami politycznymi i wojskowymi nowego projektu ustawy o organizacji naczelnych władz wojskowych w Polsce. 8 listopada Sikorski wrócił z uzgodnionym projektem. „Rokowania te - informuje historyk prowadzone były w wielkiej tajemnicy. Jednakże wywiad angielski wiedział o wszystkim.

Ponieważ rządowi angielskiemu zależało na większej samodzielności Polski, już w pięć dni po przyjeździe do Warszawy generała Sikorskiego, tj. dnia 13 listopada 1924, Marszałka Piłsudskiego odwiedził w Sulejówku poseł angielski pan Max-Müller, a potem attaché pan Clayton, ostrzegając Wodza przed niewolą francuską i trudnościami czynionymi przez Francję Marszałkowi.”[666] Nietrudno przejrzeć intencje autora tej niedyskrecji. Była ona oczywiście wymierzona w generała Sikorskiego, który w momencie jej opublikowania (rok 1936) należał do czołowych przeciwników polityki ministra Becka. Chodziło więc o udowodnienie, że Sikorski był francuską „marionetką”. Przy sposobności ujawniono coś całkiem innego... Tak czy owak apologeta Piłsudskiego potwierdza fakt bliskich stosunków między dyplomacją brytyjską a Piłsudskim. Nie świadczy to bynajmniej, że poza wymianą informacji i sugestiami politycznymi wchodziły tu w grę jakieś świadczenia natury bardziej materialnej, wspomniane przez Timesa. Istotniejsze wszakże od tych kontaktów osobistych są ówczesne wydarzenia polityczne na arenie międzynarodowej. One to dopiero rzucają właściwe światło na zagraniczne tło zamachu majowego. Rok 1925 przynosi poważną porażkę polskiej polityki zagranicznej. W październiku dochodzi w Locarno do zawarcia wielostronnych układów pomiędzy Anglią, Francją, Włochami, Niemcami i szeregiem mniejszych państw, wśród nich Polską. Rokowania, które poprzedziły układy lokarneńskie, toczyły się bez udziału i wiedzy Polski, acz dotyczyły najżywotniejszej dla nas sprawy bezpieczeństwa granicy zachodniej. Bilans tych rokowań był też dla Polski ujemny, żeby nie powiedzieć fatalny. W układach lokarneńskich Niemcy zrzekły się wszelkich pretensji do Alzacji i Lotaryngii i uznały ostatecznie swe granice zachodnie, co zostało dodatkowo poręczone gwarancją brytyjską. Natomiast granica polsko-niemiecka nie została objęta zobowiązaniami niemieckimi ani też żadną gwarancją międzynarodową. Rozwiązywało to Niemcom ręce na wschodzie i otwierało perspektywy rewizji granic z Polską za zgodą mocarstw zachodnich. Układy lokarneńskie osłabiały również wydatnie skuteczność sojuszu polsko-francuskiego. Uniemożliwiały bowiem Francji automatyczne przyjście Polsce z pomocą w wypadku agresji niemieckiej. Automatyzm zastąpiła skomplikowana procedura, przy której głos decydujący miałaby Anglia. Nie cała opinia polska orientowała się w istocie układów lokarneńskich. Ponieważ doszły one do skutku przy akompaniamencie pacyfistycznej frazeologii („duch Locarno”) i z udziałem polityków takich, jak Briand, który uchodził powszechnie za rzecznika polityki pokojowej, przeto część opinii polskiej odniosła się do paktów przychylnie. Ale znaczny jej odłam ustosunkował się do Locarno bardzo krytycznie. Pisał generał Sikorski: „Układy lokarneńskie ciężkim były ciosem dla naszego prestiżu międzynarodowego. Stworzyły one nowe podstawy dla podstępnej akcji przeciwpolskiej, z której podjęciem przez nieprzejednane czynniki niemieckie, gdy ogólna sytuacja wyda im się należycie po temu dojrzała, należy się w przyszłości poważnie liczyć”.[667] Uchwała KPP z grudnia 1925 roku głosiła w tej sprawie: „Po Locarno - tj. po zawarciu kompromisu z Francją (przez uznanie Alzacji i Lotaryngii jako prowincji francuskiej) - Niemcy spodziewają się prędzej czy później osiągnąć swój cel najbliższy: zniesienie korytarza gdańskiego. Anglia w swym antagonizmie do Francji i w swej polityce okrążenia ZSRR postawiła główną stawkę na Niemcy i wskutek tego popiera dążenia niemieckie do odebrania Polsce korytarza [...] Osłabienie Francji, jej kompromis z Niemcami, wreszcie samo

Locarno oddają Polskę burżuazyjną na łaskę i niełaskę Anglii”.[668] Rzecz ciekawa, że do bardzo podobnych wniosków dochodzi wybitny znawca prawa międzynarodowego, politycznie związany z endecją, prof. Bohdan Winiarski: „Polska straciła z wielu względów. Stała się bardziej zależna. Locarno oddało w ręce Anglii nie tylko losy sojuszu polsko-francuskiego, ale także przyszłość stosunków polsko-niemieckich. Można by rzec, że wojna i pokój w Europie środkowej i wschodniej zależą po Locarno od Anglii”.[669] Układy lokarneńskie stanowiły odbicie głębokich przemian, jakie dokonywały się w układzie sił międzynarodowych. Oznaczały one schyłek hegemonii francuskiej na kontynencie, ustalonej po zwycięstwie roku 1918, poważny wzrost wpływów brytyjskich i powrót Niemiec do roli wielkiego mocarstwa. Układy przekreślały ostatecznie podział na zwycięzców i zwyciężonych i otwierały Niemcom drogę do Ligi Narodów. Locarno było kolejnym etapem wielkiej gry przeciwko Rosji Radzieckiej. W grze tej stawką były Niemcy. Od czasu układu radziecko-niemieckiego w Rapallo wysiłki dyplomacji brytyjskiej zmierzały do przeciągnięcia Niemiec na stronę Zachodu i włączenia ich do owego „zjednoczonego frontu antybolszewickiego”. Niemcy umiejętnie wyzyskiwały tę sytuację, prowadząc ze swej strony grę, której atut stanowiła polityka Rapallo. Teraz, po Locarno, Anglicy święcili triumf swych wysiłków. Byli przekonani, że „kuszenie Niemiec” powiodło się wreszcie, że Związek Radziecki został ostatecznie wyizolowany z polityki europejskiej. Nie doceniali jednak sterników polityki niemieckiej, a zwłaszcza Stresemanna. W sedno niemieckiej gry trafił jeden z najinteligentniejszych publicystów endeckich owych lat, Stanisław Stroński: „W rzeczy samej Niemcy dzisiaj, w swym haśle o równowadze w stronę Zachodu i w stronę Wschodu, mogą myśleć tylko o tym, jak oszukać jednych i drugich [podkr. S. A.]. Gdy pan Stresemann mówi z lordem d’Abernon albo pan Sthamer[670] z panem Chamberlainem, a szczególnie z panem Churchillem, brzmi to tak: - Tak jest, słusznie, konieczne jest pojednanie Europy zachodniej i zwrócenie jej całej, jak jeden mąż, przeciwko Sowietom. Oczywiście, jeśli my, Niemcy, mamy na Wschodzie robić coś w większym zakroju, musimy mieć tam wolne ręce i m. in. uporządkować dotychczasowe niemożliwe granice. Więc na Zachodzie uroczyste poręczenie, a na Wschodzie... Gdy jednak pan Stresemann będzie rozmawiał z p. Cziczerinem w Berlinie, mowa jego będzie inna: - Nie bójcie się naszego wstąpienia do Ligi Narodów ani naszego układu zachodniego, podważymy tylko podstawy traktatu wersalskiego, uśpimy czujność, oddamy wam dopiero rzetelne usługi... ...Zarówno p. Chamberlain, jak p. Cziczerin rozumieją, że Niemcy swą polityką dwulicową chcą oszukać... obie strony”.[671] W tym miejscu Stroński się mylił. Pan Austen Chamberlain tak samo tego nie rozumiał, jak jego bratanek, Neville, w trzynaście lat później w Monachium. Obydwaj wszakże mieli ten sam cel na uwadze: wyizolować Związek Radziecki i pchnąć Niemców na wschód. I obydwaj zostali wystrychnięci na dudków. Zastanawiający jest tylko ów upór, z jakim brytyjscy mężowie stanu wracają do pewnych koncepcji politycznych, choć zdawałoby się, że pewne doświadczenia z Niemcami powinny ich były przecież czegoś nauczyć...

Jak zwykle gdy w polityce mocarstw zachodnich brał górę motyw antyradziecki, koszty miała płacić Polska. Tym razem miała zapłacić koszty nowej roli Niemiec w Europie. Miał rację Piłsudski, gdy mówił, że „jest w tym wyraźna i niedwuznaczna chęć posiadania w środku Europy państwa, którego kosztem można by załatwiać wszystkie porachunki europejskie”.[672] Szkoda tylko, że wyciągał z tego tak fałszywe wnioski... Mierząc w hegemonię Francji, Wielka Brytania dążyła do przejęcia jej wpływów w stolicach mniejszych państw Europy. Także i w Warszawie. Polska bowiem uchodziła wtedy, zwłaszcza w oczach Anglików, za „satelitę Francji”, za instrument polityki francuskiej na wschodzie. „Słuchać Francji! - oto dotychczasowy główny i bodajże jedyny jej [polityki polskiej] aksjomat” pisał anonimowy autor interesującej rozprawy o układach lokarneńskich, opublikowanej w roku 1926.[673] A tymczasem w nowym układzie stosunków międzynarodowych Anglicy pragnęli narzucić Polsce bardziej ugodową postawę wobec Niemiec. Nie nadawali się do tego ludzie orientacji francuskiej, wyznający ów aksjomat „słuchać Francji!”, wychowani w szkole myślenia Romana Dmowskiego i w stosunku do Niemiec nieprzejednani. Nadawał się natomiast obóz Piłsudskiego: był zdecydowanie antyradziecki, wobec Niemców nie miał żadnych zahamowań, przeciwnie... Piłsudski nieraz zarzucał endekom serwilizm wobec Francji. Grał tu umiejętnie na ambicji i dumie narodowej Polaków. Oceniał słusznie układy lokarneńskie jako „fakt brutalnego po prostu usunięcia Polski od jakichkolwiek prób uzyskania gwarancji jej granic przez kogokolwiek bądź w świecie”.[674] Pogorszenie się sytuacji międzynarodowej Polski chętnie zapisywał na konto rządów przedmajowych. „Byłoby ciekawe - pisał historyk emigracyjny - zbadanie, w jakim stopniu zagrożenie międzynarodowe Polski wpłynęło na decyzję Piłsudskiego objęcia z powrotem steru rządów w Polsce. Wydaje się jednak niewątpliwe, że to było jedną z przyczyn tej decyzji.”[675] Inna rzecz, że lekarstwo, które Piłsudski zamierzał stosować, okazało się zgubniejsze niż sama choroba. Mieli się o tym Polacy przekonać w następnym trzynastoleciu.

Ocena międzynarodowego aspektu przewrotu majowego w prasie światowej była dość jednoznaczna: „Mówi się - pisała zbliżona do Wilhelmstraße Vossische Zeitung 14 maja 1926 roku - że wpływ angielski w czasie zamachu Piłsudskiego nie był bynajmniej błahy. Poselstwo angielskie w Warszawie zawsze uważało Piłsudskiego za potężną jednostkę i za poważny czynnik polityczny. Piłsudski zyskał tę popularność w dyplomacji angielskiej za swą skuteczną walkę przeciwko Rosji. Niebezpieczeństwo słowiańskie na wschodzie zawsze wydawało mu się większe aniżeli niebezpieczeństwo germańskie na zachodzie. Podczas gdy prawicowi nacjonaliści cofali się przed polityką układów z Niemcami i szukali raczej porozumienia z Rosją, Piłsudski szukał czegoś wręcz przeciwnego. Tego rodzaju zmiana sytuacji w Polsce przyniosłaby skutki, które odbiłyby się mocno na ciągnących się już od dawna żółwim tempem rokowaniach [Londynu] z Moskwą. Można więc rozumieć, że Anglia mogła maczać swe palce w tej grze”. Socjaldemokratyczny Vorwärts berliński z 19 maja 1926 roku podkreślał, że zwycięstwo Piłsudskiego „umożliwia zbliżenie polsko-angielskie, nic więc dziwnego, że najważniejsze pisma angielskie zachowują wobec sukcesu marszałka Piłsudskiego przyjazne stanowisko”. Londyńska Morning Post z 22 maja 1926 roku przewidywała, że powrót Piłsudskiego do władzy może „wzmocnić politykę polską w stosunku do Rosji, albowiem marszałek Piłsudski jest gwałtownie antyrosyjski. Te aspiracje marszałka nie wywołują wprawdzie żadnego zaniepokojenia w Anglii, ale wzbudziły poważny niepokój w Paryżu”.

W tym samym duchu wypowiadała się większość poważnych pism europejskich. W prasie francuskiej natomiast istotnie dźwięczała nuta niepokoju i niezadowolenia. Faktem jest, że wypadki warszawskie zaskoczyły całkowicie rząd i opinię Francji. Obawa o los francuskiego systemu bezpieczeństwa, którego Polska była istotnym ogniwem, nurtowała francuskich polityków i publicystów. Poważny miesięcznik francuski Revue des Deux Mondes z 1 czerwca 1926 roku tak formułował te obawy: „Zamach stanu Marszałka wywołał, zdaje się, w pewnych kołach angielskich podejrzane zadowolenie. Polska mogłaby wszystko stracić stając się kontynentalnym żołnierzem Anglii przeciwko bolszewizmowi. Niebezpieczeństwo dla odbudowanej Polski znajduje się po innej stronie: wojna domowa wywołała już w Niemczech znamienne nadzieje. Póki Francja zajmuje lewy brzeg Renu, jest w stanie zatrzymać bez wystrzału wszelką próbę ataku niemieckiego na Pomorze lub Śląsk, ale tylko pod tym warunkiem, że Polska nie rozbroi się sama, rzucając się w awantury wschodnie”. Wymowne informacje przynosił z Londynu endecki Kurier Poznański. Korzystał on przez kilka jeszcze dni po zamachu ze swobody, której pozbawione były już jego bratnie organy w Warszawie. Dnia 19 maja pisał bez ogródek w notatce pt. Londyn a Piłsudski: „W kuluarach parlamentu twierdzą, że rząd angielski, a w szczególności min. Chamberlain, od dawna znali plany Piłsudskiego, idące po myśli antysowieckiej polskiego buntownika. O planach tych mówiono już w czasie pobytu premiera Skrzyńskiego w Londynie, a częste wizyty posła angielskiego w Warszawie Maxa-Müllera [sic!] u Piłsudskiego w Sulejówku były uważnie śledzone. Tym też się tłumaczy ściśle informacyjne i inspiratorskie stanowisko prasy angielskiej, która potępiłaby niesłychanie rebelię Piłsudskiego, gdyby nie zależność jego zdrady od polityki angielskiej”.[676] Kurier Poznański musiał mieć niezłego informatora w Londynie. Poselstwo polskie było tam obsadzone przez ludzi nieprzychylnych Piłsudskiemu. Należał do nich sam poseł Konstanty Skirmunt. Jest rzeczą charakterystyczną, że strona brytyjska zapierała się stanowczo antyradzieckich zamiarów. Zbliżony do Foreign Office Times w cytowanej na wstępie korespondencji strofował Polaków: „Nie trzeba chyba powtarzać - i powinno to być oczywiste dla tak politycznie wyrobionego narodu, za jaki uważają się Polacy - że jeśli jest dziś w polityce brytyjskiej jakiś rys charakterystyczny, to jest nim dążenie, by nie mieć absolutnie nic wspólnego z czymkolwiek, co posiada ostrze wymierzone przeciwko Rosji”. Twierdzenie to rozmijało się całkowicie z prawdą. Koła konserwatywne i rząd brytyjski od lat prowadziły politykę zdecydowanie antyradziecką. Od czasu głośnej afery z „listem Zinowjewa”[677] stosunki między obu krajami - mimo pojednawczych wysiłków rządu radzieckiego - ulegały coraz większemu zaostrzeniu. Aż w maju 1927 roku rząd brytyjski, po prowokacyjnym najściu policji angielskiej na lokal radzieckiego przedstawicielstwa handlowego w Londynie, zerwał stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim. Polityka brytyjska zmierzała do utworzenia szerokiego frontu antyradzieckiego i nie było to dla nikogo tajemnicą. Największe nasilenie tej akcji nastąpiło wprawdzie dopiero w rok po przewrocie majowym, ale początki jej sięgały jeszcze roku 1924. Mniej więcej w rok po przewrocie majowym tenże Times (9 marca 1927 r.) w korespondencji z

Genewy informował: „Większość korespondentów zagranicznych w Genewie jest przekonana, że nota brytyjska do rządu radzieckiego [mowa o nocie z 27 lutego 1927 roku, zawierającej zapowiedź zerwania stosunków dyplomatycznych - S. A.] była rodzajem wypowiedzenia wojny dyplomatycznej i że od tego czasu Wielka Brytania całkowicie zrewidowała swą politykę wobec Polski i Rumunii i jest zajęta podżeganiem ich przeciwko Sowietom”. Dwa dni później korespondent Manchester Guardian donosił z Genewy: „Oświadczenie sir Austena Chamberlaina złożone w Genewie, zaprzeczające twierdzeniom, że Wielka Brytania próbuje stworzyć alians antyradziecki, jest tu traktowane z wielkim sceptycyzmem, zarówno przez ludzi i dzienniki przychylne temu aliansowi, jak i przez tych, którzy są mu przeciwni”. Kierunek ówczesnej polityki brytyjskiej nie nasuwał więc najmniejszej wątpliwości.

Stosunek Wielkiej Brytanii do przewrotu majowego da się zresztą odtworzyć nie tylko na podstawie głosów prasy. Istnieją bowiem wystarczająco wymowne dokumenty dyplomatyczne. Wynika z nich, że rząd brytyjski był z góry poinformowany o przygotowywanym przewrocie. Depesza okólna, rozesłana przez Foreign Office do brytyjskich placówek dyplomatycznych na dwa tygodnie przed wypadkami majowymi, świadczy o tym niezbicie. Odpis tej depeszy dotarł do rąk Kajetana Morawskiego. „Depesza - pisze on - wyrażała się przychylnie o opozycji przeciwko formującemu się gabinetowi Witosa, zapowiadała, że gabinet ten zostanie usunięty siłą, i stwierdzała, że taki obrót sprawy odpowiada interesom brytyjskim.”[678] Kto pamięta tok wydarzeń przedmajowych, ten oceni wymowę tego dokumentu. O rządzie Witosa zaczęto mówić w Warszawie jako o jednej z wielu możliwości dopiero w ostatniej dekadzie kwietnia - po rozbiciu „wielkiej koalicji”, na której opierał się gabinet Skrzyńskiego. To znaczy, na trzy tygodnie przed zamachem. Na trzy dni przed zamachem prezydent Wojciechowski usłyszał z ust Piłsudskiego słowem honoru poręczone zapewnienie, że nigdy nie targnie się na legalny rząd. A brytyjski Foreign Office już na dwa tygodnie przedtem wiedział na pewno, iż zamach będzie, i przygotowywał doń swą dyplomację. Po zamachu koła brytyjskie nie taiły swej satysfakcji w rozmowach z polskimi dyplomatami. Raport posła polskiego w Londynie, Konstantego Skirmunta, z dnia 20 maja 1926 roku, informował: „Co do ustosunkowania się samego rządu angielskiego do wypadków w Polsce, to z bardzo ostrożnych wypowiedzeń się Foreign Office i z bardziej prostych i jawnych oświadczeń tutejszego Ministerstwa Wojny wobec naszego attaché wojskowego muszę wyciągnąć wnioski następujące: powrót marszałka Piłsudskiego do czynnego miarodajnego stanowiska w polskim życiu państwowym był przez Anglików przewidywany i odpowiada ich życzeniu”. (Jak widać, Kurier Poznański miał rzeczywiście dobre informacje...) Bardzo wymowne są argumenty, którymi angielscy rozmówcy Skirmunta uzasadniali swe stanowisko wobec Piłsudskiego: „Opinia silnego przeciwnika Sowietów, która otacza marszałka Piłsudskiego, robi go cennym dla tych, którzy Sowiety uważają za główne niebezpieczeństwo i główne źródło przyszłych trudności w Europie...”

„Notowano tutaj raczej z zadowoleniem oznaki, które wskazywałyby, że marszałek Piłsudski i rząd pod jego wpływem będący byliby bardziej skłonni do porozumienia z Niemcami.”[679] Tak więc pozytywny walor Piłsudskiego tkwił - zdaniem Anglików - w jego postawie antyradzieckiej i gotowości porozumienia z Niemcami. Dokładnie tak, jak to oceniała prasa ówczesna. Dodajmy zresztą, że zainteresowania rządu brytyjskiego nie ograniczały się do polskiej polityki zagranicznej. W raporcie z dnia 21 czerwca Skirmunt informuje o aide-mémoire, jakie poseł brytyjski w Warszawie, Max-Müller, przygotował dla premiera Chamberlaina. „Troska odnośnie do stanowiska kapitału zagranicznego jest jakby nicią przewodnią, przewijającą się przez całe aide-mémoire” - pisze Skirmunt. Z podanego przez Skirmunta streszczenia wynika, że dokument ten nacechowany był wielką dla Piłsudskiego życzliwością. Obok zaś zainteresowania położeniem obcego kapitału w Polsce, przejawiał troskę o to, czy Piłsudski „będzie miał dość siły, aby zgnieść w zarodku próby przewrotu”. Obawy te płynęły z analizy okoliczności towarzyszących zamachowi: „Z ruchem Marszałka Piłsudskiego związały się nadzieje mas nie zawsze zgodne z możliwościami gospodarczymi i nie zawsze rozsądne”. Czy więc Piłsudski „zdoła tym rewolucyjnym tendencjom przeciwstawić rozsądny program?”[680] Najbliższa przyszłość miała rozproszyć wszelkie co do tego obawy. Nie zawiódł też w zasadzie Piłsudski tak życzliwych mu polityków brytyjskich na odcinku polityki zagranicznej. Inna rzecz to finał tej polityki. Ale komu z nich - i w Warszawie, i w Londynie - mógł przyjść do głowy w piękne dni majowe 1926 roku ów makabryczny finał z września 1939 i wiosny 1940 roku?...

Ilustracje

Ilustracje są tylko w wersji PDF

CZYTELNIK 1963 Obwolutę i tłoczenia projektował ANDRZEJ HEIDRICH Zdjęcia: Archiwum „Świata”, Zakładu Historii Partii przy KC PZPR, CAF, autora oraz ze zbiorów prywatnych. „Czytelnik Warszawa 1963. Wydanie II poprawione. Nakład 12820 egz. Ark. wyd. 40,25; ark. druk. 30,25-i-3 ilustr. Papier druk. m/gł. kl IV, 70 g, 70 X 100 z Kluczy. Oddano do składania 29 stycznia 1963. Podpisano do druku 27 sierpnia 1963. Druk ukończono tu październiku 1963. Drukarnia Narodowa w Krakowie. Zam. nr 91/63. F-05 Cena zl 55.— Printed in Poland

[1]

Tadeusz Kasprzycki, Kartki z dziennika oficera I brygady, Warszawa 1934, sir. 26.

[2]

Bolesław Wieniawa-Długoszowski, Wymarsz (w wydawnictwie zbiorowym Strzelec 1914- 1934, Warszawa 1934, str. 37). [3]

Wacław Sieroszewski, Mobilizacja (w tomie zbiorowym Legiony na polu walki. Działania pierwszego pułku Legionów na lewym, brzegu Wisły w sierpniu i wrześniu 1914 roku. Relacje uczestników, Piotrków 1916, str. 39-40). [4]

Leon Knobelsdorf (Kruk), Wspomnienia, Strzelec 1914-1934, str. 67.

[5]

Dziennik Witolda Jodki-Narkiewicza. Archiwum Akt Nowych (AAN). Zespół PON teczki 9 i 10. (W notatniku Jodki podana jest mylnie data 27 sierpnia zamiast 27 lipca, co łatwo dostrzec, gdyż Jodko podaje dni tygodnia, np. „Niedziela 26 sierpnia”, tymczasem 26 sierpnia 1914 r. nie przypadał w niedzielę, natomiast 26 lipca 1914 r. wypadał w niedzielę. Cały tok wydarzeń wskazuje, że Jodko pomylił się w określeniu miesiąca.) [6]

Wacław Tokarz, Legiony na polu walki (Wstęp), Piotrków 1916, str. 8.

[7]

Czesław Sław-Góralik, Leguńskie historie, Warszawa 1934, str. 10.

[8] Stefan Arski, Rozmowy z wywiadem austriackim przed pierwszą wojną światową, Sprawy Międzynarodowe, z. 11-12, listopad-grudzień 1959, str. 68 i następne. [9]

Bericht des Generalstabschefs des 10 Korps an den k.u.k. Chef des Ceneral-stabes de dato Wien, am 10 October 1906. (Załącznik do dokumentu K nr 1466 z 11 października 1906 r. Kiregsarchiv, Wiedeń, Akta Evidenzbureau, mylnie umieszczone w fascykule nr 5487 z r. 1908. Fotokopia dokumentu opublikowana w tygodniku Świat nr 49 (437), 6 grudnia 1959 r.) [10]

Kriegsarchiv, Wiedeń, Akta Evidenzbureau. Dok. nr 552 z 24 stycznia 1914 r.

[11]

Cui bono?, Gazeta Poranna Dwa grosze, 18 lutego 1913; Dymisja Bobrzyńskiego, 28 lutego 1913 r.; Organizacje wojskowe w Galicji, 10 marca 1913 r.; Likwidacja, 15 maja 1913 r.; Splątane nici, 4 czerwca 1913 r. [12]

Zygmunt Balicki, „Dezorientacja” austriacka, Przegląd Narodowy, nr 5 i 6 z maja i czerwca 1913 r.

[13]

Józef Piłsudski, Orientacja pana Balickiego, Naprzód, 30 lipca 1913 r.

[14]

Księga Jubileuszowa Polskiej Partii Socjalistycznej 1892-1932, Warszawa b.r.w. str. 94.

[15]

Sk. [Roman Dmowski], Historia szlachetnego socjalisty, Przegląd Wszechpolski, nr 10, październik 1903, str. 771. [16]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945, Paryż 1953, tom I, str. 121122. [17]

Tamże, str. 122.

[18]

Adam Pragier, Piłsudski w Japonii, Wiadomości Polskie, Londyn, nr 28 (122), 1942.

[19]

Władysław Pobóg-Malinowski, Józef Piłsudski 1901-1908, W ogniu rewolucji. Warszawa 1935, str. 205.

[20]

Jan Krzesławski, Dzieje PPS od 1904 roku do wybuchu wojny światowej w roku 1914, Księga Jubileuszowa..., str. 71. [21]

Władysław Pobóg-Malinowski, Józef Piłsudski 1901-1908, str. 356.

[22]

Jan Krzesławski, op. cit., str. 78-79.

[23]

List otwarty do CKR PPS Ignacego Daszyńskiego ogłoszony został w trzech styczniowych numerach krakowskiego Naprzodu z roku 1906. Odpowiedź CKR PPS pt. W sprawie naszej taktyki ukazała się jako druk nielegalny, datowany „Warszawa 1906”. „Wierzymy - kończyła się broszura - że nadejdzie dzień, gdy tow. Daszyński głęboko będzie żałował, że List Otwarty napisał, gdy uzna, że ogłoszenie tego Listu ciężkim było błędem.” [24]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, tom IX, str. 282.

[25]

Tamże, str. 275.

[26]

Tamże, str. 282.

[27]

[Michał Bobrzyński], Wskrzeszenie państwa polskiego, Kraków 1920, tom I: 1914- 1918, str. 20.

[28]

Dokument K nr 1466 z 11 października 1906, Kriegsarchiv, Wiedeń, Akta Evidenzbureau, Fasc. 5487/1908.

[29]

Dokument K nr 1717 z 23 listopada 1907, Kriegsarchiv, Wiedeń, Akta Evidenzbureau, Fasc. 5487/1908. Fotokopia dokumentu opublikowana w tygodniku Świat, nr 49 (437), 6 grudnia 1959. [30]

AAN, Akta KSSN. Cyt. wg Henryka Jabłońskiego, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 19141918, Warszawa 1958, str. 516. [31]

Max Ronge, Zwölf Jahre Kundschaftsdienst, Kriegs- und Industriespionage, Zurych-Lipsk-Wiedeń 1930, str. 47. Książka Rongego jest w Polsce niedostępna. Autor posługiwał się egzemplarzem znajdującym się w bibliotece Kriegsarchiv w Wiedniu. Fotokopie cytowanego tu wyjątku patrz Świat, nr 49 (437), 6 grudnia 1959 r. [32]

Informacja ustna kierownika działu w Kriegsarchiv, dra Johanna Christophera Allmayer-Becka, udzielona autorowi w 1959 r. [33]

Verwaltungsarchiv, Wiedeń. Indeks alfabetyczny za rok 1908.

[34]

Ilustrowany Kurier Codzienny, 3 listopada 1918 r.

[35]

Ilustrowany Kurier Codzienny, 5 listopada 1918 r.

[36]

Władysław Pobóg-Malinowski, Józef Piłsudski 1901-1908, str. 573.

[37]

Julian Stachiewicz, Początki Związku Walki Czynnej, Niepodległość, tom II, str. 47, przypis 4.

[38]

Tamże, str. 51.

[39]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia..., t. I, str. 207.

[40]

Michał Sokolnicki, Czternaście lat, Warszawa 1936, str. 365.

[41]

Tamże, str. 364.

[42]

Przedświt, z. 9, 1910 r., str. 505-514.

[43]

Michał Sokolnicki, Rok 1914, Niepodległość, Londyn 1948, tom I (po wznowieniu), str. 61.

[44]

K. M-cki [Michał Sokolnicki], Sprawa Armii Polskiej, Kraków 1910, str. 98-99.

[45]

Tamże, str. 100-101.

[46]

Poglądy piłsudczyków były tu - jak i w wielu innych sprawach - odbiciem poglądów Studnickiego. W specjalnie napisanej broszurze (W sprawie obchodu grunwaldzkiego, Kraków, 1910) nazwał on ten obchód „błazeństwem” i anachronizmem, wyrazem „patriotyzmu polskiego, który jakoś staniał bardzo”. Uzasadnienie brzmiało: „Zapytuję teraz: zarodek jakiego czynu zawiera obchód grunwaldzki? Czy myślimy o przygotowaniu Grunwaldu Niemcom? Bezwarunkowo nie”. Podobnie jak piłsudczycy, stwierdzał: „Najpierw nie Niemcy, ale Rosja jest głównym naszym antagonistą”. Dlatego pisał: „Uznaję obchód grunwaldzki za szkodliwy, gdyż osłabi w świadomości mas orientację antyrosyjską”. Wyrzekał się zaboru pruskiego: „Zabór pruski, jako kraj mieszany, nie może być pierwszym zrębem państwa polskiego i ma małe szanse wejścia w skład jego w okresie dostępnym dla kombinacji politycznych”. Uzasadniał to wszystko swoiście pojętym realizmem politycznym, równie krótkowzrocznym, jak wywody Jodki i Sokolnickiego: „Niemcy są dziś najbardziej potężnym państwem w Europie. Mogą ponieść porażkę na morzu od Anglii, ale wobec antymilitaryzmu rozkładającego Francję, ów kraj rentierów, wobec osłabienia Rosji, nie da się przypuścić jakaś koalicja antyniemiecka”. [47]

Polonus Viator [Witold Jodko-Narkiewicz], Kwestia polska wobec zbliżającego się konfliktu Austrii z Rosją, Kraków 1909, str. 35. [48]

Tamże, str. 40.

[49]

Tamże, str. 41.

[50]

„Gdy Piłsudski w latach 1909-1910 wkroczył na drogę przygotowań do akcji zbrojnej - znalazł w Studnickim wiernego i gorącego szermierza swych idei.” Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia..., tom I, str. 223, przypis gwiazdkowy. [51]

Władysław Studnicki, Sprawa polska, Poznań 1910, str. 576.

[52]

[Michał Bobrzyński] Wskrzeszenie państwa polskiego, Kraków 1920, t. I: 1914-1918, str. 20.

[53]

Pismo do c.k. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i c.k. prezesa Rady Ministrów dotyczące stanowiska Naczelnego Dowództwa wobec polskiej partii socjalistyczno-rewolucyjnej, z dnia 26 grudnia 1912 roku. (Zl. 14150. Haus- Hof- und Staatsarchiv, Wiedeń, Politisches Archiv, XL, 221. Panslawistische Bewegung, 6 Liasse - Diverses, 1912, fol. 138-140. Pełny tekst dokumentu - patrz Stefan Arski, Rozmowy z wywiadem austriackim przed pierwszą wojną światową, Sprawy Międzynarodowe, z. 3, marzec 1960, str. 91-94.) [54]

Michał Sokolnicki, Czternaście lat, Warszawa 1936, str. 363.

[55]

Tamże, str. 432.

[56]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, str. 284.

[57]

Michał Sokolnicki, op. cit., str. 433.

[58]

Bedeutung der Russisch-Polen vom Standpunkt der militärischen Interessen Österreichs, datowane: „Lemberg, 13 August 1912”; AAN, Akta KSSN, teczka nr 14. [59]

Julian Stachiewicz, Polskie plany mobilizacyjne przed wojną światową, Niepodległość, tom VIII, str. 30-31.

[60]

Tamże, str. 21-23.

[61] Wywiad Stanisława Laudańskiego. Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, tom VI, str. 198. (Nazwisko Csicserics podano tu w zniekształconej transkrypcji „Tschiczericz”. Julian Stachiewicz, op. cit., str. 20-21. Błędnie podany numer korpusu lwowskiego jako II zamiast XI.) [62]

Przegląd Narodowy, nr 5, maj 1913, str. 455.

[63]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia..., t. I, str. 211.

[64]

Michał Sokolnicki, op. cit., str. 429.

[65]

Feliks Tych, PPS Lewica w latach wojny 1914-1918, Warszawa 1960, str. 10.

[66]

Tamże, str. 23.

[67]

Witold Trzciński, Z minionych dni Polski Podziemnej 1905-1918, Warszawa 1937, str. 85.

[68]

Wykłady Walerego Sławka w Instytucie Józefa Piłsudskiego, wykład VII, str. 132-133. (Archiwum Zakładu Historii Partii KC PZPR, AZHP, Zespół Walerego Sławka.) [69]

Kriegsarchiv, Wiedeń. Akta Armeeoberkommando. Feldakten, Armeegruppe Kummer 1914, op. 156 z dnia 16 sierpnia 1914 r., załącznik. [70]

List Józefa Piłsudskiego do Hipolita Śliwińskiego z dnia 11 lipca 1914 r. Tadeusz Pelczarski, Komisariaty wojskowe Rządu Narodowego w Królestwie Polskim 6 VIII-5 IX 1914, Warszawa 1939, str. 213-215. [71]

Relacja Władysława Sikorskiego z delegacji do Berlina 22 września 1914 roku. AAN, Akta PON, teczka 11.

[72]

Wykłady Walerego Sławka, AZHP, str. 139.

[73]

Dziennik Witolda Jodki-Narkiewicza, AAN.

[74]

Tamże.

[75] List do Michała Janika z 15 marca 1929. (Michał Janik, W służbie idei niepodległości. Pamięci Hipolita Śliwińskiego, Kraków 1934, str. 68.) [76]

Dziennik Witolda Jodki-Narkiewicza.

[77]

Pamiętniki generała Rybaka, Warszawa 1954, str. 31. (Pamiętniki gen. Rybaka kwestionowane były wielokrotnie przez historyków emigracyjnych. Ostatnio gen. Marian Kukiel w swej obiektywnej na ogół rozprawie Wskrzeszenie Wojska Polskiego, Londyn 1960 - pisząc o współpracy Piłsudskiego ze „sztabami korpusów galicyjskich” zaznacza, że została ona „skarykaturowaną we »wspomnieniach« ówczesnego kapitana Rybaka”. Tymczasem konfrontacja Pamiętników z odnalezionymi ostatnio dokumentami z archiwów wiedeńskich dowodzi, że Rybak odznaczał się zdumiewającą pamięcią i wywody jego są na ogół zgodne z rzeczywistym przebiegiem wydarzeń. O kryptonimie „Stefan” pisze szczegółowo również Tadeusz Pelczarski, op. cit., str. 77, przyp. 8.) [78]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, str. 288.

[79]

Tamże, str. 285.

[80]

Konstanty Srokowski, NKN - Zarys Dziejów Naczelnego Komitetu Narodowego, Kraków 1923, str. 102.

[81]

Tamże, str. 103.

[82]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, str. 291.

[83]

Konstanty Srokowski, op. cit., str. 101.

[84]

Leon Wasilewski, Józef Piłsudski, jakim Go znałem, Warszawa 1935, str. 129-130.

[85]

Artur Śliwiński, Wspomnienia sprzed 20 lat, Tygodnik Ilustrowany, nr 36, 9 września 1934 r.

[86]

Aleksandra Piłsudska wspomina o jeszcze jednej próbie porozumienia się w tym czasie z Warszawą. Piłsudski,

pragnąc zjednać dla swej koncepcji tajnego „Rządu Narodowego” poparcie Romana Dmowskiego, wysłał doń specjalnego emisariusza: „Z misją tą posłał Piłsudski harcerza Małkowskiego, który widział się z Dmowskim, ale wrócił z niczym, a później opuścił Legiony. Piłsudski nie lubił mówić o tej nieudanej próbie”. (Aleksandra Piłsudska Wspomnienia, Londyn 1960, str. 170). [87]

Tadeusz Pelczarski, Komisariaty wojskowe Rządu Narodowego w Królestwie Polskim, Warszawa 1939, str. 88-

89. [88]

Wywiad Stanisława Laudańskiego. (Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, t. VI, str. 199.)

[89]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia..., t. I. str. 241.

[90]

Julian Stachiewicz, Polskie plany mobilizacyjne..., Niepodległość, t. VIII, str. 48.

[91]

Tadeusz Pelczarski, op. cit., str. 57.

[92]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, str. 294.

[93]

Tamże, str. 296.

[94]

Wywiad Stanisława Laudańskiego, op. cit., str. 199.

[95]

Tamże, str. 200.

[96]

Tamże, str. 201.

[97]

Tamże, str. 202-203.

[98]

Jan Hupka, Z czasów Wielkiej Wojny, Lwów 1937, str. 118.

[99]

Delegierter Generalstabsoffizier des k.u.k. Armeeoberkommandos, Hauptmann im Generalstabskorps, Josef Rybak do k.u.k. Armeeoberkommando, Wiedeń, nr 15/g, z dnia 9 sierpnia 1914 roku. Op. nr 507, Kriegsarchiv, Akta Armeeoberkommando. Feldakten, Armeegruppe Kummer 1914. Teczka: Akten der poln. Nationalregierung bezw. poln. Strzelcy v. 3.8.-23.8. 1914. [100]

Feldmarschall Conrad, Aus meiner Dienstzeit 1906-1918, Wiedeń-Lipsk-Monachium 1923, tom IV, str. 207.

[101]

Ludwig von Pastor, Tagebücher-Briefe - Erinnerungen, Heidelberg 1950, str. 649.

[102]

Conrad, op. cit., str. 877-878.

[103]

Obszerne omówienie tych planów znajdzie czytelnik w źródłowej pracy Janusza Pajewskiego: „Mitteleuropa” studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej, Poznań 1959. Patrz również: Szymon Askenazy, Uwagi, Warszawa b.r.w., str. 433 i n. oraz Tytus Komarnicki, Rebirth of the Polish Republic, Londyn 1957, str. 87 i n. [104]

Bogdan Hutten-Czapski, Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, Warszawa 1936, tom II, str. 173.

[105]

Relacja Sikorskiego z delegacji do Berlina 22 września 1914 roku. (AAN, Akta PON, teczka 11: Stosunki Piłsudskiego i PON z komendą IX armii niemieckiej.)

[106]

„Zamiar wywołania powstania w Kongresówce znajduje potwierdzenie w fakcie, że już w końcu lipca 1914 r. toczyły się w tym kierunku za zgodą rządu Rzeszy rozmowy między sztabami generalnymi Niemiec i AustroWęgier.” Fritz Fischer, Griff nach der Weltmacht, Düsseldorf 1962, str. 159. Praca zawiera obszerne omówienie planów niemieckich w sprawie powstania w Kongresówce, wiąże je m. in. z wymaganiami strategicznymi planu Schlieffena. [107]

Michał Sokolnicki, Polska w pamiętnikach Wielkiej Wojny 1914-1918, Warszawa 1925, str. 616.

[108]

Kazimierz Władysław Kumaniecki, Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912 - styczeń 1924, Warszawa-Kraków 1924, str. 25. [109]

Die Deutschen Dokumente zum Kriegsausbruch 1914, Berlin 1921, tom III, str. 94-95, nr 876.

[110]

Graf Moltke, Die deutschen Aufmarschpläne 1871-1890, Berlin 1929, str. 82.

[111]

Eugeniusz Tarle, Dzieje Europy 1871-1919, Warszawa 1960, str. 320-321.

[112]

Dlatego tak rozbrajająco naiwnie brzmią wywody Pobóg-Malinowskiego, który stara się usprawiedliwić współdziałanie Piłsudskiego z armiami państw centralnych argumentem, że było ono zwrócone wyłącznie przeciwko Rosji. Przypisuje on nawet Piłsudskiemu próbę „nawiązania łączności z państwami koalicji przeciwniemieckiej”, co miało się zdarzyć „na samym początku wojny”. Uważając, że „Francja jest stosunkowo zbyt słaba, by próbować jakiejkolwiek samodzielnej akcji na rzecz Polski”, Piłsudski wysłał do Anglii Augusta Zaleskiego „zalecając wyjaśnić Anglikom, iż polska akcja wojskowa skierowana jest tylko i wyłącznie przeciw Rosji [...] zobowiązywał się nie dopuścić nigdy do zwrócenia tych sił przeciwko aliantom zachodnim”. (Władysław PobógMalinowski Najnowsza historia polityczna Polski, Paryż 1953, tom I, str. 262.) Pomijając fakt, że Malinowski powołuje się tu wyłącznie na ustną relację Zaleskiego i nie potrafi jej poprzeć żadną dokumentacją ani świadectwem innych osób, cały ten wywód jest absurdalny. Wobec decydującej roli, jaką w strategii koalicji przeciwniemieckiej odgrywała armia rosyjska, każdy, kto podejmował działania przeciwko Rosji, automatycznie stawał się w świadomości rządów i sztabów alianckich sojusznikiem Niemiec i wrogiem Francji i Anglii. Nic nie było w stanie osłabić tego przeświadczenia, czego zresztą dowodzi fakt, że już po wojnie francuscy i brytyjscy mężowie stanu (Lloyd George, marszałek Foch) niejednokrotnie wypominali Piłsudskiemu, że był w sojuszu z Niemcami. Użyto tego argumentu przeciwko Polsce w Wersalu w dyskusji nad sprawą granic zachodnich. [113]

Spośród licznych opinii na ten temat zacytujemy kilka. Niemiecki historyk wojny, Erich Otto Volkmann, w swej pracy pt. Wielka wojna 1914-1918 opartej na urzędowych źródłach Archiwum Rzeszy stwierdza: „To, co bystry umysł Schlieffena przewidział, nastąpiło, ale zabrakło wielkich odwodów, które chciał tu nagromadzić, a które walczyły obecnie pod Nancy i Epinal albo były w drodze do Prus Wschodnich” (cyt. wg przekładu polskiego, wydanego przez Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1925, str. 19). Historyk angielski, Cyril Falls, pisze: „Co gorsza, wiadomość o klęsce zadanej przez Rosjan skłoniła Moltkego do wycofania dwóch korpusów i przerzucenia ich na front wschodni [...] Była to jedna z najfatalniejszych decyzji tej wojny” (Cyril Falls, The Great War, Nowy Jork. 1952, str. 49). Szczególnie miarodajna jest opinia generała Ericha von Falkenhayna, który po klęsce nad Marną przejął z rąk Moltkego naczelne dowództwo. Pisze von Falkenhayn: „Przeznaczone do wysyłki [na front rosyjski] jednostki zostały zabrane z zachodniego zgrupowania armii, a więc z jej skrzydła uderzeniowego. Dlatego ich brak dał się tak dotkliwie odczuć podczas rozstrzygających bojów nad Marną i potem” (Erich von Falkenhayn, Die Oberste Heeresleitung 1914-1916 in ihren wichtigsten Entschließungen, Berlin 1920, str. 9). Historyk amerykański, Barbara W. Tuchman, rekapitulując po pół wieku przebieg bitwy nad Marną, stwierdza: „Gdyby Niemcy nie wycofali dwóch korpusów, by skierować je przeciwko Rosjanom, jeden z nich znalazłby się na prawym skrzydle Bülowa i wypełniłby lukę między nim a Kluckiem; drugi zaś, przydzielony Hausenowi, mógł wzmocnić go dostatecznie, aby pokonać Focha. Lojalne rozpoczęcie przez Rosjan nie przygotowanej ofensywy odciągnęło te korpusy niemieckie, co zostało właściwie ocenione przez płk. Duponta, szefa wywiadu francuskiego: »Złóżmy hołd naszym sojusznikom, ponieważ jednym ze składników naszego zwycięstwa była ich klęska«„ (Barbara W. Tuchman, The Guns of August, Nowy Jork 1962, str. 436). [114]

„Podczas gdy Galicja rozpalała się coraz większym ogniem entuzjazmu (...) - Królestwo milczało.” (Wacław Sieroszewski, Mobilizacja, w tomie Legiony na polu walki, Piotrków 1916, str. 86.

[115]

Czesław Jankowski, Z dnia na dzień, Wilno 1923, str. 21-22.

[116]

Artur Śliwiński, Wspomnienia, Tygodnik Ilustrowany, nr 36, 9 września 1934.

[117]

Czesław Jankowski, op. cit., str. 42.

[118]

Tamże, str. 17.

[119]

Tamże, str. 28.

[120]

Tamże, str. 17.

[121]

Tamże.

[122]

Tadeusz Pelczarski, Komisariaty wojskowe Rządu Narodowego... str. 99-100.

[123]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia..., tom I, str. 245.

[124]

Wykłady Walerego Sławka, AZHP, str. 133.

[125]

List Piłsudskiego do Jaworskiego (Jan Hupka, op. cit., str. 119).

[126]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia..., tom I, str. 245.

[127]

Michał Sokolnicki, Stosunki z wojskami niemieckimi, AAN, Akta PON, t. 11.

[128]

Referat Stanisława Downarowicza, Idea państwowości polskiej i stosunek tej państwowości do Austrii, AAN, Akta PON, teczka 6. [129]

Jan Hupka, Z czasów Wielkiej Wojny, Lwów 1937, str. 119.

[130]

Tadeusz Pelczarski, op. cit., str. 97. Pelczarski opiera się na nie opublikowanym pamiętniku Ignacego Boernera i jego listach do rodziny. [131]

Meldunek kpt. Rybaka do dowództwa grupy Kummera, z dnia 11 sierpnia 1914 r. K. nr 16/g, Kriegsarchiv, Akta Armeeoberkommando. Feldakten, Armeegruppe Kummer. Teczka: Akten der poln. Nationalregierung bzw. der poln. Strzelcy. [132]

Ignacy Daszyński, Pamiętniki, Warszawa 1957, tom II, str. 169.

[133]

Konstanty Srokowski, NKN - Zarys dziejów Naczelnego Komitetu Narodowego, Kraków 1923, str. 115.

[134]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, str. 292.

[135]

Tamże str. 294.

[136]

Kriegsarchiv, j.w.

[137]

Tamże.

[138]

Ignacy Daszyński, op. cit., str. 169. Piłsudski, Poprawki historyczne, str. 292.

[139]

Konstanty Srokowski, op. cit., str. 116.

[140]

Michał Bobrzyński, Wskrzeszenie państwa polskiego, Kraków 1920, tom I, str. 25.

[141]

Tamże, str. 27.

[142]

Protokół posiedzenia przewodniczących klubów sejmowych i delegatów Komitetu Centralnego tudzież Komisji Tymczasowej SSN, Kraków, 15 sierpnia 1914, godzina 4 min. 30 pp. (Tekst przytoczony przez K. Srokowskiego, op. cit., aneksy, str. 357.) [143]

Konstanty Srokowski, op. cit., str. 130.

[144]

Kriegsarchiv, Wiedeń, Feldakten. Armeegruppe Kummer, op. 200/37.

[145]

List do T. Łopalewskiego, 22 września 1925. Cyt. wg Stefana Żeromskiego kalendarz życia i twórczości, opr. Stanisław Kasztelowicz i Stanisław Eile, Kraków 1961, str. 326. [146]

Tamże.

[147]

Stefan Żeromski, Bicze z piasku, Warszawa-Kraków 1929, str. 84, przypis.

[148]

Stefan Żeromski, List otwarty z dnia 1 października 1922, Rzeczpospolita, nr 270 z 1922 r.

[149]

Ignacy Daszyński, op. cit., str. 174.

[150]

Kriegsarchiv, Akten der poln. Nationalregierung bzw. der poln. Strzelcy.

[151]

Protokół z posiedzenia w dniu 23 sierpnia 1914 r. w Ministerstwie Obrony Krajowej. Kriegsarchiv, Wiedeń, Akta Armeeoberkommando, Nachrichtenabteilung 1914, Fasc. 5605, K-Akten.

[152]

Dziennik Urzędowy PON, nr 2. Cyt. wg Adolfa Nowaczyńskiego, Dokumenty historyczne z wojny europejskiej, z. I, Warszawa 1922, str. 37.

[153]

Konstanty Srokowski, op. cit., str. 211.

[154]

Tamże, str. 210.

[155]

Tamże, str. 186.

[156]

Tamże, str. 219.

[157]

Polska Organizacja Narodowa (PON) sierpień-listopad 1914, Niepodległość, Londyn 1958, tom 6 (po wznowieniu), str. 112. [158]

Michał Sokolnicki, Stosunki z wojskami niemieckimi..., AAN, Akta PON, t. 11.

[159]

Relacja Władysława Sikorskiego z delegacji do Berlina 22 września 1914, AAN, Akta PON, teczka 11.

[160]

Tamże. Prócz tego w aktach PON (teczka 8) znajduje się odręczna notatka Jodki na temat broni niemieckiej dla strzelców: „60 000 - 3 kwartały temu, 30 000 - 6 tygodni temu. Jeszcze 30 000 obiecali Obstleutn. Wodtke, Ludendorff, major Schmidt - broń (...) będzie może”. [161]

Relacja Władysława Sikorskiego.

[162]

Aufzeichnung Lewalds uber das Geschprach mit Jodko und Sikorski. Załącznik do artykułu Heinza Lemke: Deutschland und die polnischen Legionen im Herbst 1914, Jahrbuch für Geschichte d. UdSSR u.d. volksdemokratischen Länder Europas, Berlin 1959, tom 3, str. 244 i n. [163]

Lewald przypisuje prócz tego Korfantemu zdanie, że takie rozwiązanie pozwoliłoby na pomyślne uregulowanie problemu polskiego w zaborze pruskim, drogą przesiedlenia stamtąd znacznej liczby Polaków na „żyzne ziemie w okolicach Mińska i Grodna”. Nie wiemy, w jakiej mierze relacja Lewalda jest wiarygodna, nie potrafimy jej skontrolować. [164]

List Jodki do Sokolnickiego z 25 września 1914 roku, AAN, Akta PON, teczka 11.

[165]

Michał Sokolnicki, Stosunki z wojskami niemieckimi...,AAN, Akta PON.

[166]

Konstanty Srokowski, op. cit.,str. 184.

[167]

Dr Paul Schmidt, Statist auf diplomatischer Bühne 1923-1945, Bonn 1953, str. 147.

[168]

Konstanty Srokowski, NKN - Zarys dziejów Naczelnego Komitetu Narodowego, Kraków 1923, str. 184.

[169]

Tamże, str. 218.

[170]

AAN, Akta PON, teczka 11. Tekst układu był wielokrotnie publikowany. Po raz pierwszy w broszurze Jana Lipeckiego [Ireny Pannenkowej] Legenda Piłsudskiego, Poznań 1923.

[171]

Tamże.

[172]

Michał Sokolnicki, Stosunki z wojskami niemieckimi...

[173]

Protokół rozmowy Piłsudskiego i Jodki z kapitanem Lüdersem 5 października 1914 w Kielcach, AAN, Akta PON, teczka 11. [174]

List Michała Sokolnickiego do Witolda Jodki z dnia 14 października 1914 roku, godz. 11 i pół w nocy, AAN, Akta PON, teczka 11. [175] Protokół rozmowy Sosnkowskiego i Sokolnickiego z kapitanem Lüdersem 12 (13) października w Radomiu, AAN, Akta PON, teczka 11. [176] [177]

List kapitana Lüdersa do Józefa Piłsudskiego z dnia 13 października 1914 roku, AAN, Akta PON, teczka 11.

Tekst tej depeszy odczytał 20 października 1914 roku Jodce i Sokolnickiemu kapitan Bukowiecki, adiutant gen. Lieberta z dowództwa IX armii. (Michał Sokolnicki, Stosunki z wojskami niemieckimi...)

[178] Protokół rozmowy Jodki z kapitanem Lüdersem w Częstochowie dnia 3 listopada 1914 roku, AAN, Akta PON, teczka 11. [179]

Patrz przypis 16.

[180]

Konstanty Srokowski, op. cit., str. 233-234.

[181]

Tamże, str. 291-292.

[182]

Tamże, str. 292-293.

[183]

Tamże, str. 341.

[184]

Tamże, str. 344.

[185]

Jan Hupka, Z czasów wielkiej wojny, Lwów 1937, str. 119.

[186]

Historycy emigracyjni i sanacyjni starali się list ten zlekceważyć (Pobóg-Malinowski) lub potraktować jako manewr taktyczny (Bogusław Miedziński). Innego jednak zdania jest jeden z najbliższych w owym czasie Piłsudskiemu ludzi, Michał Sokolnicki. W swej książce Rok czternasty (Londyn 1961, str. 363) nazywa on ten dokument „zasadniczym listem Piłsudskiego do Jaworskiego”. W polemice zaś z Miedzińskim stwierdza: „Otóż nie wydaje mi się, aby tak ujęte i w trybie teraźniejszym użyte oświadczenie Piłsudskiego mogło być tylko wybiegiem taktycznym dla osłonienia celów dalszych lub ubezpieczeniem się osobistym: mogło ono raczej oznaczać alternatywę. »Dotąd«, to znaczy do września 1915 roku, Piłsudski jako realny polityk liczy się z różnymi możliwościami i w wypadku »partii remisowej« chce zachować dla siebie alternatywę austro-węgierską”. (Michał Sokolnicki, Psychika i polityka Józefa Piłsudskiego, Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, Londyn, 21 października 1961 r.). [187]

Varsoviensis, Kronika Królestwa, Kronika Polska, Lozanna 1916, tom I, str. 89 i n.

[188]

[Michał Bobrzyński], Wskrzeszenie państwa polskiego, Kraków 1920, t. I, str. 63.

[189]

Konstanty Srokowski, NKN - Zarys dziejów Naczelnego Komitetu Narodowego, Kraków 1923, str. 346.

[190]

Stanisław Karpiński, Pamiętnik dziesięciolecia 1915-1924, Warszawa 1931, str. 51.

[191]

Kurier Warszawski, 7 listopada 1916 r.

[192]

Werner Conze, Polnische Nation und deutsche Politik im ersten Weltkrieg, Kolonia-Graz 1958, str. 169.

[193]

Z dokumentów chwili, z. I, 15 listopada 1916 r., str. 3.

[194]

Vortrag über des Verhältnis Polens zu Deutschland - gehalten in Hotel Adlon am 5. X. 16 durch einen Pole vor einer Gesellschaft eingeladen durch Exc. von Wilamowitz-Möllendorff, D. Fried. Naumann, Prof. Dr Jaeckh. (Cyt. wg Stanisława Karpińskiego, op. cit., str. 47-48.) [195]

Stanisław Karpiński, op. cit., str. 46.

[196]

Tamże, str. 49.

[197]

Władysław Baranowski, Rozmowy z Piłsudskim, Niepodległość, t. XVIII, str. 37.

[198]

Marian Kukiel, Wskrzeszenie Wojska Polskiego, odbitka z kwartalnika Bellona, r. 1959, Londyn 1960, str. 24.

[199]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, t. IV, str. 86.

[200]

Tamże, str. 87.

[201]

Tamże, str. 86.

[202]

Na ten aspekt sprawy zwrócił natychmiast uwagę narodowo-demokratyczny Przegląd Polski, ukazujący się w Lozannie (zeszyt IV, listopad-grudzień 1916), powołując się na opozycyjnego publicystę niemieckiego, Maksymiliana Hardena. „Manifest dwóch cesarzy” nie zawierał bowiem w ogóle podpisów monarchów ani

konstytucyjnie wymaganej kontrasygnaty kanclerza Rzeszy Niemieckiej bądź prezesa gabinetu ministrów Austro-Węgier. Był więc właściwie „manifestem dwóch gubernatorów wojennych”. Ta forma dokumentu nasunęła Hardenowi (Zukunft, 11 listopada 1916 r.) wątpliwości co do jego mocy wiążącej. Przypomniał on, że w roku 1866, podczas wojny Prus z Austrią, pruski wódz naczelny wydał analogiczny manifest do narodu czeskiego. Kiedy powoływano się potem na ten dokument, kanclerz Bismarck odrzekł w parlamencie: „Wypadek ten nic mnie nie obchodzi. Nie sądzę bowiem, że odezwa naczelnego generała jest dokumentem urzędowym, który mógłby służyć za podstawę do rozpraw prawno-państwowych”. Niemiecki historyk i specjalista prawa międzynarodowego, dr Paul Roth, był tego samego zdania: „Nie ulega wątpliwości, że Aktem tym nie zostało wcale stworzone państwo polskie (podkr. oryginału, S. A.). Zarówno z manifestu, jak i tkwiącego u jego podstaw układu wynika jasno, że chodziło tu tylko o obietnicę założenia samodzielnego państwa polskiego w przyszłości. Spełnienie tego przyrzeczenia, które wyraźnie udzielone zostało jedynie z upoważnienia obu Monarchów przez czynniki wojskowe i bez kontrasygnaty właściwych organów konstytucyjnych, musiało być uzależnione od przyszłej konferencji pokojowej i traktatu pokojowego”. I dalej: „Ani akt 5 listopada 1916 roku, ani późniejsze związane z tym posunięcia państw centralnych nie doprowadziły do ukonstytuowania państwa polskiego”. (Dr Paul Roth, Die Entstehung des polnischen Staates, Berlin 1926, str. 25-26.) [203] Przykładem niemieckiego podejścia do tej sprawy może być artykuł w Alldeutsche Blätter, organie skrajnie szowinistycznego Alldeutscher Verband (Związek Wszechniemców): „Pozostaje więc tylko jedno rozwiązanie: przyłączenie całej Kongresówki do Rzeszy Niemieckiej. Aby uniknąć wszelkiego nieporozumienia, podkreślamy: nie wcielenie (Einverleibung), tylko przyłączenie (Angliederung). Formy znajdą się bez trudu; historia dawnych i nowych mocarstw dostarcza po temu wiele i to cennych przykładów. Nie tutaj miejsce na omawianie form tego przyłączenia. Ograniczmy się tylko do wskazania, że można temu nadać postać jakiegoś państwa podporządkowanego (Nebenstaat), państwa otoczonego opieką (Schutzstaat), w którym sprawy wojskowe, komunikacyjne i gospodarcze tkwiłyby mocno w rękach niemieckich, a które w zakresie życia wewnętrznego korzystałoby z pewnej samodzielności, na pewno jednak - dzięki swemu stanowisku polityczno-prawnemu pozbawione byłoby jakiegokolwiek wpływu na życie polityczne Rzeszy”. (Cyt. wg Polnische Blätter, Berlin, nr 28, 1 lipca 1916 r., str. 4-5.) [204]

Werner Conze, op. cit., str. 190.

[205]

Kurier Warszawski, 7 listopada 1916 r.

[206]

Odezwa Zarządu Głównego SDKPiL z dnia 6 listopada 1916 r., Z dokumentów chwili, z. I, str. 70 i n.

[207]

Odezwa CKR PPS Lewicy z dnia 15 listopada 1916 r., Z dokumentów chwili, z. II, str. 42 i n.

[208]

Odezwa zagranicznych przedstawicielstw Zarządu Głównego i Zarządu Krajowego SDKPiL oraz Centralnego Komitetu PPS (Lewicy) z listopada 1916 r. Przegląd Polski, Fryburg, z. IV, listopad-grudzień 1916, str. 102. [209]

Roman Starzyński, Cztery lata w służbie Komendanta; Przeżycia wojenne 1914-1918, Warszawa 1937, str. 265.

[210]

Władysław Baranowski, Rozmowy z Piłsudskim, Niepodległość, t. XVIII, str. 30 i n.

[211]

Pogląd ten wypowiadał Jodko również publicznie. W broszurze Deutschland und Polen (Zurych 1916): „Żaden trzeźwy polityk nie oczekuje na serio wyrzeczenia się przez zwycięskie Niemcy lub Austrię części ich posiadłości na rzecz niepodległej Polski, a w każdym razie nikt tego nie będzie żądał”. Jodko widzi zresztą w utworzeniu polskiego „tworu państwowego” również sposób na utrwalenie władzy Niemców w zaborze pruskim: „Żadna irredenta nie zdoła powstać w Poznaniu, gdy Warszawa będzie wolna i zaprzyjaźniona z Berlinem”. Bardzo zbliżone poglądy głosili i inni publicyści obozu Piłsudskiego: „Poznańskie wyłączyliśmy z programu urzeczywistnienia naszych dążeń państwowych” (Emil Haecker w Naprzodzie z 20 października 1916 r.); „Ani od Austrii, ani od Niemiec siłą brać niczego nie pragniemy, a oczekiwanie, że one zechcą nam coś dać, nie jest akcją polityczną...” (Przedświt, nr 7 z 1916 r.). [212]

AAN, Archiwum NKN, teczka 37.

[213]

Polnische Blätter, Berlin, t. XI, z. 98, 15 czerwca 1918 r.

[214]

Władysław Baranowski, jw., str. 39 i n.

[215]

Tamże, str. 30 i n.

[216]

Imanuel Geiss, Der polnische Grenzstreifen 1914-1918, Lubeka-Hamburg 1960, str. 41.

[217]

Tamże, str. 149.

[218]

Fritz Fischer, Deutsche Kriegsziele, Historische Zeitschrift, Monachium, t. 188, z. 2, str. 255.

[219]

Tamże, str. 255 i n.

[220]

Tamże, str. 261.

[221]

Tamże, str. 258.

[222]

Tamże, str. 257.

[223]

Imanuel Geiss, op. cit., str. 149.

[224]

Tamże, str. 50.

[225]

Rozumie to świetnie Geiss: „Polityka niemiecka w czasie [pierwszej] wojny światowej obracała się w błędnym kole. Prusy i Niemcy zdolne były znaleźć racjonalne rozwiązanie sprawy polskiej tylko pod warunkiem radykalnego zerwania z panującymi siłami społecznymi i przezwyciężenia całej dotychczasowej historii pruskiej, a zatem poprzez rewolucję”. (Geiss, op. cit., str. 28.) Rzecz oczywista dla niemieckiego historyka - była niedostępna Piłsudskiemu i piłsudczykom. [226]

Generalfeldmarschall von Hindenburg, Aus meinem Leben, Lipsk 1933, str. 163.

[227]

AAN, Archiwum NKN, teczka 37.

[228]

Wyczerpującemu omówieniu tego problemu poświęcona jest cytowana już tutaj książka Imanuela Geissa Der polnische Grenzstreifen, uderzająca swym obiektywizmem i ogromnym bogactwem materiału źródłowego. Niniejszy rozdział oparty jest głównie na tej pracy. [229]

Patrz studium dra Stefana Dąbrowskiego Walka o rekruta polskiego pod okupacją, Warszawa 1922. Autor jeszcze podczas wojny przeprowadził gruntowną analizę problemu rezerw ludzkich i opracował memoriał o grożącym państwom centralnym kryzysie. Memoriał ten przemycony został z okupowanej Polski na Zachód. [230]

Polnische Blätter, Berlin, t. II, z. 27, 20 czerwca 1916 r.

[231]

Werner Conze, Polnische Nation und deutsche Politik im ersten Weltkrieg, Kolonia-Graz 1958, str. 195.

[232]

Imanuel Geiss, op. cit., str. 112.

[233]

Hindenburg, op. cit., str. 164.

[234]

Imanuel Geiss, op. cit., str. 119-120.

[235]

Tamże, str. 82 i n.

[236]

Władysław Baranowski, Rozmowy z Piłsudskim, Niepodległość, t. XVIII, str. 30 i 40.

[237]

Tamże, str. 32.

[238]

Tamże, str. 32.

[239]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, tom IV, str. 88.

[240]

Tamże, str. 89.

[241]

Uciekając się do pewnych analogii z bliższego nam okresu politycznego, można by ten „Nebenregierung” przyrównać do rządu Hachy w Protektoracie Czech i Moraw, utworzonym w 1939 r.

[242] [243]

Tamże, str. 167 i n.

Zarówno w tekście drukowanym w Tygodniku Ilustrowanym, jak i późniejszym przedruku w Pismach zbiorowych zdanie jest zniekształcone brakiem jednego słowa. Sens jest jednak oczywisty.

[244]

Tamże, str. 104-105.

[245]

Władysław Baranowski, op. cit., str. 33.

[246]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IV, str. 103.

[247]

[Michał Bobrzyński], Wskrzeszenie państwa polskiego, Kraków 1920, t. I,

[248]

Niepodległość, t. XVIII, str. 139.

[249]

Władysław Baranowski, op. cit., str. 35.

[250]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IV, str. 89.

[251]

Artur Śliwiński, Rozmowa z Beselerem, Niepodległość, t. V, str. 77.

[252]

Tamże, str. 76.

[253]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IV, str. 95.

[254]

Arthur Hausner, Die Polenpolitik der Mittelmächte, Wiedeń 1935, str. 110.

[255]

Werner Conze, Polnische Nation und deutsche Politik im ersten Weltkrieg. Kolonia - Graz 1958, str. 243.

[256]

Tamże, str. 203.

[257]

Artur Śliwiński, op. cit., str. 80.

[258]

Werner Conze, op. cit., str. 244; Jerzy Holzer, Przyczynek do biografii Piłsudskiego, Polityka, nr 6 (206), 11 lutego 1961 r. [259]

Niepodległość, t. XVIII, str. 139.

[260]

Artur Śliwiński, op. cit., str. 77 in.

[261]

Tamże.

[262]

Z dokumentów chwili, z. III, str. 35.

[263]

Tamże, z. IV, str. 25.

[264]

Michał Bobrzyński, op. cit., str. 133.

[265]

Beseler mianował swoim komisarzem hr. Hugo Lerchenfelda, jego zastępcami hr. Hutten-Czapskiego i bankiera poznańskiego Józefa Żychlińskiego. Z ramienia Austriaków funkcję komisarza objął baron Jan Konopka, jego zastępców - dr Ignacy Rosner (wówczas radca dworu wiedeńskiego, potem znakomity redaktor warszawskiego Kuriera Polskiego) i kpt. Gustaw Iszkowski, niegdyś szef ośrodka wywiadowczego (HK Stelle) XI korpusu we Lwowie. [266]

Arthur Hausner, op. cit., str. 108 i n.

[267]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IV, str. 90 i n.

[268]

Z dokumentów chwili, z. I, str. 75-76.

[269]

Niepodległość, t. I, str. 158.

[270]

Z dokumentów chwili, z. XIII, str. 10.

[271]

Tamże, z. II, str. 42.

[272]

Jan Hupka, Z czasów wielkiej wojny, Lwów 1937, str. 297.

[273]

Władysław Baranowski, Rozmowy z Piłsudskim, Niepodległość, t. XVIII, str. 37.

[274]

Tamże, str. 38 i n.

[275]

Tytus Komarnicki, Rebirth of the Polish Republic, Melbourne-Londyn-Toronto 1957, str. 63.

[276]

Tamże, str. 153.

[277]

Leon Kozłowski, Rewolucja rosyjska i niepodległość Polski, Warszawa 1922, str. 45.

[278]

Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, Warszawa 1957, t. I, str. 31.

[279]

Tytus Komarnicki, op. cit., str. 160.

[280]

Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa, Warszawa 1925, str. 164.

[281]

List Romana Dmowskiego do Zygmunta Wasilewskiego (z 18 lipca 1917 r.); Pamięci Romana Dmowskiego 9.VIII.1864-2.I.1939, Warszawski Dziennik Narodowy, 2-7 stycznia 1939 r. (wydanie specjalne), str. 77.

[282]

Balfour do Sekretarza Stanu Lansinga, 18 maja 1917, Papers Relating to the Foreign Relations of the United States 1917, Waszyngton 1942; Lansing Papers, t. 2, str. 28. [283]

Tytus Komarnicki, op. cit., str. 122.

[284]

Dr Paul Roth, Die Entstehung des polnischen Staates, Berlin 1926, str. 35, przypis.

[285]

Roman Dmowski, op. cit., str. 208-209.

[286]

Tamże, str. 392.

[287]

Tamże, str. 390.

[288]

Tytus Komarnicki, op. cit., str. 181.

[289]

Patrz przyp. 9.

[290]

Naprzód, Kraków, 14 listopada 1917; Cyt. wg Materiały..., str. 462.

[291]

Materiały..., str. 506.

[292]

Tamże, str. 543-544.

[293]

Tytus Komarnicki, op. cit., str. 181.

[294]

Charles A. Beard i Mary R. Beard, The Rise of American Civilization, Nowy Jork 1945, t. II, str. 651. Por. również Arthur Walworth, Woodrow Wilson, Nowy Jork-Londyn-Toronto 1958, t. II: The World Prophet; George F. Kennan, Russia Leaves the War, Princeton 1956; Richard B. Morris, Encyclopedia of American History, Nowy Jork 1953, str. 311. [295]

Tytus Komarnicki, op. cit., str. 207.

[296]

Tamże, str. 206.

[297]

Bogdan Hutten-Czapski, Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, Warszawa 1936, t. II, str. 405.

[298]

Arthur Hausner, Die Polenpolitik der Mittelmächte, Wiedeń 1935, str. 146.

[299]

Baron v. Ugron, Warszawa, do hr. O. Czernina, Wiedeń, maj 1917 r. Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, Warszawa 1957, t. I, str. 43.

[300]

Sprawozdanie z Warszawy do NKN, 2 kwietnia 1917 r. Materiały..., str. 18.

[301]

Generalne Gubernatorstwo w Lublinie do MSZ w Wiedniu, 31 lipca 1917 r., Materiały..., str. 73 i n.

[302]

Jan Hupka, Z czasów wielkiej wojny, Lwów 1937, str. 287.

[303]

Bogdan Hutten-Czapski, op. cit., str. 418.

[304]

Werner Conze, Polnische Nation und deutsche Politik im ersten Weltkrieg, Kolonia-Graz 1958, str. 284.

[305]

Baron v. Ugron, Warszawa, do hr. O. Czernina, Wiedeń, 4 kwietnia 1917 r., Materiały..., str. 20-21.

[306]

Jan Hupka, op. cit., str. 287.

[307]

Kultura Polska, Kraków, nr 5 z 3 lutego 1918 r., str. 72-73.

[308]

Leon Wasilewski, Józef Piłsudski, jakim Go znałem, Warszawa 1935, str. 148.

[309]

Arthur Hausner, op. cit., str. 148.

[310]

Tamże, str. 149.

[311]

Tamże, str. 149-150.

[312]

Baron E. Hoenning, Lublin, do hr. Czernina, Wiedeń, 4 czerwca 1917 r., Materiały..., str. 62.

[313]

Tamże, str. 30.

[314]

Tamże, str. 72.

[315]

Tamże, str. 30-31.

[316]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IV, str. 169 i n.

[317]

Z dokumentów chwili, z. XXXVII, str. 19.

[318]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IV, str. 205.

[319]

Tamże, str. 193.

[320]

Cyt. wg Henryka Jabłońskiego, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914-1918, Warszawa 1958, str. 321. [321]

Leon Wasilewski, op. cit., str. 150.

[322]

Oficjalne pismo Beselera do Tymczasowej Rady Stanu z dnia 22 lipca 1917 roku, informujące o aresztowaniu Piłsudskiego, stwierdza, że został on „podobno mianowany w Petersburgu dowódcą tamtejszych oddziałów polskich, czemu nie zaprzeczył. Rzeczywiście próbował sobie ułatwić wyjazd z GG Warszawskiego przy pomocy sfałszowanego dokumentu”. (Arthur Hausner, Die Polenpolitik der Mittelmächte, Wiedeń 1935, str. 176.) Aluzja dość przejrzysta. Pik Hausner stwierdza, że zarzut ten po zbadaniu sprawy upadł. W aktach Gen. Gub. Warszawskiego znaleziono potem pismo nr L.I.N. 4235, C 5/95, tajne, datowane 21 lipca 1917 roku, podpisane przez Beselera, gdzie zarzut ten sformułowany jest wyraźniej: „...Piłsudski został wyznaczony jako naczelny dowódca wojsk polskich organizujących się po stronie rosyjskiej oraz zapewnił sobie już fałszywy paszport...” Później jednak zarzut ten został odwołany w piśmie szefa sztabu Gen. Gub. Warszawskiego ppłk Nethe z dnia 23 sierpnia 1917 r. do Komendy Garnizonu w Magdeburgu, gdzie stwierdza się, że „przypuszczenie [...] o zapewnieniu sobie przez Piłsudskiego fałszywego dokumentu podróży nie może być uważane za prawdziwe”. Podobne wyjaśnienie doręczono w grudniu 1917 r. Piłsudskiemu w odpowiedzi na jego pismo z 30 listopada 1917 r., w którym domagał się wyjaśnienia przyczyn aresztowania. (Niepodległość, t. XVIII, str. 141 i n.) W komunikacie dla prasy mowa była tylko o sfałszowaniu dokumentu podróży, bez wiązania tego ze sprawą wyjazdu do Rosji. Oficjalna Warschauer Zeitung z 3 sierpnia 1917 r. odwołała ten zarzut. [323]

Generalne Gubernatorstwo w Lublinie do MSZ w Wiedniu, 31 lipca 1917 r., Materiały..., str. 75.

[324]

Kultura Polska, Kraków, nr 15, 14 kwietnia 1918 r., str. 228.

[325]

Raport z 31 lipca 1917 r., Materiały..., str. 76.

[326]

Jan Hupka, op. cit., str. 312.

[327]

Raport z 31 lipca 1917 r., Materiały..., str. 83 i 86.

[328]

Jan Hupka, op. cit., str. 312.

[329]

Wacław Lipiński, Uwolnienie Józefa Piłsudskiego z Magdeburga w świetle relacji rtm. Gülpena, Niepodległość, t. XIV, str. 444. [330]

Opis uwolnienia Piłsudskiego z Magdeburga oparty jest na relacjach hr. Kesslera (Wacław Lipiński, Z dziejów dawnych i najnowszych, Warszawa 1934; rozdział: Zwolnienie Józefa Piłsudskiego z Magdeburga w świetle relacji niemieckiej); rtm. van Gülpena (P. van Gülpen, Moje spotkania z Piłsudskim, Niepodległość, t. XIV, str. 441); Kazimierza Sosnkowskiego (Za kratami więzień i drutami obozów, Warszawa 1928, t. II) oraz samego Piłsudskiego (Przedmowa do Moich pierwszych bojów, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, t. VIII). Wszystkie cytaty, o ile inaczej nie zaznaczono, pochodzą z tych źródeł. [331]

W przekładzie polskim wspomnień rtm. Gülpena figuruje w tym miejscu słowo „nowe” - niezbyt sensownie. Nie rozporządzamy tekstem oryginału, by móc to sprawdzić. Być może użyte tam było wyrażenie „neue Nationen”, co tłumaczyłoby się - logiczniej - „nowe państwa”, a nie „nowe narody”. [332]

Jerzy Holzer, Przyczynek do biografii Piłsudskiego, Polityka, nr 6 (206), 11 lutego 1961 r.

[333]

Stanisław Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Londyn 1941, str. 106.

[334]

Tamże, str. 123.

[335]

Jerzy Holzer, op. cit.

[336]

Cyt. wg wydania amerykańskiego: Count Harry Kessler, former German Minister to Poland, Germany and Europe, New Haven 1923, str. 33. [337] Motyw „podarunku” w odniesieniu do ziem zachodnich powtarza się konsekwentnie w wypowiedziach Piłsudskiego. Wyjeżdżającemu na konferencję wersalską Wasilewskiemu wyjaśniał, że „wszystko to, co Polska w sensie granic otrzyma na zachodzie, będzie podarunkiem Koalicji...” (Leon Wasilewski, op. cit., str. 172.) W rozmowie z Dmowskim „wyniki osiągnięte przez nas na granicy zachodniej Piłsudski określił jako »cadeau« (podarunek) Ententy”. (Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939, str. 428-429.) [338]

Jerzy Holzer, op. cit.

[339]

Po wybuchu powstania wielkopolskiego przybyło na odsiecz kilka jednostek wojskowych zza kordonu, wszystko jednak z inicjatywy lokalnych dowódców. Batalion piechoty z Włocławka, przysłany przez dowódcę okręgu wojskowego w Łomży, został jednak wkrótce odwołany z rozkazu Piłsudskiego. Na prośbę Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu o przysłanie z Warszawy doświadczonego oficera sztabowego, Piłsudski skierował tam na krótko płk Juliana Stachiewicza. (Marian Seyda, Polska na przełomie dziejów, Poznań, t. II, str. 561.) [340]

Włodzimierz Gierowski, Królewsko-polska Komisja Wojskowa, Niepodległość, t. IV, str. 337.

[341]

Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, Warszawa 1957, t. I, str. 381-382.

[342]

Niewiele brakowało, by i w Warszawie do tego doszło. Szef sztabu Beselera, płk von Nethe, nosił się z zamiarem utrzymania Warszawy w rękach niemieckich aż do czasu wycofania się armii niemieckich z Ukrainy i Białorusi. Gotów był nawet w tym celu bombardować miasto z fortów Cytadeli. Dyspozycje Berlina szły w tym samym kierunku. Tylko szybkie rozbrojenie Niemców zapobiegło realizacji tego planu. (Por. Władysław PobógMalinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Paryż 1953, t. I, str. 366.) [343]

Włodzimierz Gierowski, loc. cit.

[344]

Rada Koronna - Rada Regencyjna i Rada Ministrów zasiadające wspólnie pod przewodnictwem jednego z regentów. [345]

Materiały..., str. 320 i n.

[346]

Stanisław Głąbiński, Odkąd Polska jest państwem niepodległym?, Warszawa 1931, str. 12.

[347]

Bogdan Hutten-Czapski, Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, Warszawa 1936, t. II, str. 584.

[348]

Werner Conze, Polnische Nation und deutsche Politik im ersten Weltkrieg, Kolonia-Graz 1958, str. 383.

[349]

Tamże, str. 383-384.

[350]

Stanisław Thugutt, Wybór pism i autobiografia, Warszawa 1939, str. 50 i n.

[351]

Jan Hupka, Z czasów wielkiej wojny, Lwów 1937, str. 377.

[352]

Poseł E. K. [Jędrzej Moraczewski], Przewrót w Polsce, I. Rządy Ludowe, Kraków-Warszawa 1919, str. 15.

[353]

Stanisław Głąbiński, op. cit., str. 20, 34 i n.

[354]

Gazeta Poranna Dwa Grosze, 17 października 1918 r.

[355]

Lubomirski nigdy się do tej rozmowy z Ugronem i zajętego podczas niej stanowiska w sprawie uwolnienia Piłsudskiego nie przyzna. W obszernej relacji o powrocie Piłsudskiego z Magdeburga, złożonej płk Laudańskiemu w roku 1923 (Niepodległość, t. XV, str. 235 i n.), nie wspomni o tym ani słowa. Przeciwnie, będzie tu podkreślał, że był wraz z całą Radą Regencyjną konsekwentnym rzecznikiem zwolnienia Piłsudskiego i starał się wyczerpać wszystkie środki, by to osiągnąć. Oto charakterystyczny ustęp tej relacji: „Stronnictwa ludowe coraz silniej domagały się zwolnienia z więzienia i powrotu do kraju twórcy Legionów, Piłsudskiego [...] Rada Regencyjna była również tego zdania i w przeciągu sześciu miesięcy starała się u władz niemieckich o zwolnienie Komendanta z Magdeburga. Na niejednokrotną interwencję w tej sprawie u Beselera otrzymywaliśmy zawsze odmowną odpowiedź”. [356]

Depesza szyfrowa von Ugrona z Warszawy, 16 października 1918, nr 844. Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wiedeń, Politisches Archiv (HHSA, PA). Pełne teksty dokumentów zob. Stefan Arski, Trzynaście dokumentów w sprawie uwolnienia Piłsudskiego z Magdeburga, Przegląd Kulturalny nr nr 8, 9,10 z 22. 2., 1 i8. 3. 1962 r. [357]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. VIII, str. 100.

[358]

Depesza szyfrowa z dnia 25 października 1918, nr 390 do von Ugrona w Warszawie i nr 135 do barona Lago w Lublinie „i do poufnej wiadomości” gen. Liposčaka, HHSA, PA. [359]

Depesza szyfrowa von Ugrona, 1 listopada 1918, nr 917, HHSA, PA.

[360]

Charakterystycznym wyrazem tej postawy piłsudczyków - jeszcze dziś! - jest artykuł Bogusława Miedzińskiego o książce Michała Sokolnickiego Rok czternasty (Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, Londyn, 9 września 1961 r.). Oto wyjątki: „Pisze Sokolnicki, że »był pełen wątpliwości« co do stanowiska zajętego przez Komendanta [...] Pozwalam sobie sądzić, że te przeżycia autora nie były charakterystyczne dla ogółu piłsudczyków. Nie przyjęliśmy »nowego frontu« z wątpliwościami [...] Przeciwnie, odebraliśmy jego [Piłsudskiego] instrukcje z odruchowym uczuciem ulgi i pełną gotowością wykonania [...] po prostu z przekonania, że właśnie on na pewno wie, co robi, przystąpiliśmy do wykonania postawionych nam zadań”. [361]

Leon Wasilewski, Józef Piłsudski, jakim Go znałem, Warszawa 1935, str. 151 i n.

[362]

Ignacy Daszyński, Pamiętniki, Warszawa 1957, t. II, str. 334.

[363]

Kolegium Redakcyjne Gazety Robotniczej, Tezy o imperializmie; B. Szmidt, Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, Moskwa 1936, cyt. wg J. Kancewicza, SDKPiL wobec zagadnień wojny, rewolucji i niepodległości Polski w latach 1914-1918, w zbiorze Ruch robotniczy i ludowy w Polsce w latach 1914-1923, Warszawa 1960, str. 132 i 134. [364]

Włodzimierz Iljicz Lenin, O broszurze Juniusa, Dzieła, t. 22, Warszawa 1950, str. 354.

[365]

Włodzimierz Iljicz Lenin, Rewolucja socjalistyczna a prawo narodów do samookreślenia; tamże, str. 167.

[366]

Referat „Pięć lat KPRP” wygłoszony na II Zjeździe KPRP 22 września 1923, Adolf Warski, Wybór pism i przemówień, Warszawa 1958, t. II, str. 208. [367]

Czy podział gruntów?, Głos Robotniczy, nr 95, 4 grudnia 1918 r., cyt. wg F. Tycha, Z dziejów PPS lewicy w latach wojny 1914-1918, w zbiorze Ruch robotniczy..., str. 249. [368]

Adolf Warski, op. cit., str. 213.

[369] Relacja prof. Dubiela ogłoszona jest jako załącznik do książki Feliksa Honowskiego Parlament i rząd w Polsce niepodległej, Warszawa 1938, str. 535 i n. [370]

Niepodległość, t. XV, str. 239.

[371]

Stanisław Thugutt, Wybór pism i autobiografia, Warszawa 1939, str. 54.

[372]

Relacja Adama Koca, Niepodległość, t. XV, str. 234-235.

[373]

Ten postępek Beselera ściągnął nań gromy ze strony generalicji pruskiej. Oskarżono go o ucieczkę z posterunku, małoduszność i tchórzostwo. Beseler jednak istotnie rozchorował się na wieść o rewolucji w Niemczech i nie był zdolny do pełnienia funkcji. Do wyjazdu skłonił go szef sztabu, płk Nethe, który złożył w tej sprawie publiczne oświadczenie. Mimo to kampania przeciwko Beselerowi trwała, aż odwołał się do sądu wojskowego, który go całkowicie zrehabilitował. Były wielkorządca Polski dożył swych dni w sanatorium, zmarł 20 września 1921 roku. Szef administracji cywilnej Generalnego Gubernatorstwa, Wolfgang von Kries, doczekał drugiej wojny światowej, zmarł śmiercią głodową w oblężonym Berlinie, w przededniu kapitulacji III Rzeszy. [374]

Relacja kardynała Aleksandra Kakowskiego, tamże, str. 241.

[375]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. VII, str. 110.

[376]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, Pisma zbiorowe, t. IX, str. 311.

[377]

Iza Moszczeńska do Stanisława Kota, 11 listopada 1918 r., Świat, nr 48 (384), 30 listopada 1958 r.

[378]

Księga Jubileuszowa PPS 1892-1932, Warszawa b.r.w., str. 152.

[379]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Paryż 1953, t. I, str. 368-369, przyp. 17; Leon Wasilewski, Józef Piłsudski, jakim Go znałem, Warszawa 1935, str. 156-157; Księga jubileuszowa..., str. 152153. [380]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, str. 312.

[381]

Niepodległość, t. XV, str. 241.

[382]

Tamże.

[383]

Cyt. wg Henryka Jabłońskiego, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914-1918, Warszawa 1958, str. 502. [384]

Józef Piłsudski, urząd, t. VIII, str. 109.

[385]

Relacja kardynała Kakowskiego - patrz przyp. 2.

[386]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, str. 312.

[387]

Dekret z dnia 14 listopada 1918 r., Dziennik Praw Państwa Polskiego, poz. 40, nr 17, 1918 r.

[388]

Tamże.

[389]

Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939, str. 380.

[390]

Józef Piłsudski, Poprawki historyczne, str. 313.

[391]

Księga jubileuszowa..., str. 154.

[392]

Ignacy Daszyński, Pamiętniki, Warszawa 1957, t. II, str. 330.

[393]

Relacja kardynała Kakowskiego - patrz przyp. 2.

[394]

Protokół posiedzenia KNP w Paryżu z dnia 18 listopada 1918 r., AAN, KNP, Dz. I, t. 8, prot. nr 156. Cyt. wg Dokumentów i materiałów do historii stosunków polsko-radzieckich, Warszawa 1961, t. II, str. 6. [395]

Protokół posiedzenia KNP z dnia 24 listopada 1918 r., AAN, KNP, Dz. I, t. 8, prot. nr 159. Cyt. wg Dokumentów i

materiałów..., t. II, str. 12. [396]

O stosunkach między Piłsudskim i rządem Moraczewskiego a Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu patrz rozdział Zamach. [397]

Dziennik Praw Państwa Polskiego, poz. 41, nr 17 z 1918 r.

[398]

Opis wydarzeń w nocy z 4 na 5 stycznia 1919 roku oparty jest na Aktach Sądu Wojskowego - Zamach Sapieżyński, opublikowanych przez Józefa Skrzypka w Biuletynie Wojskowej Akademii Politycznej im. F. Dzierżyńskiego, nr 1 (14), Seria Historyczna, nr 2, Warszawa 1959, str. 69 i n. oraz na następujących źródłach: Józef Skrzypek, Zamach stanu płk. Januszajtisa i ks. Sapiehy 4-5 stycznia 1919 r., Warszawa 1948; Stanisław Thugutt, Wybór pism i autobiografia, Warszawa 1939; poseł E. K. [Jędrzej Moraczewski], Przewrót w Polsce, I. Rządy ludowe, Szkic wypadków z czasów wyzwolenia Polski do 16 stycznia 1919, Kraków-Warszawa 1919; Tadeusz Kossak, Wspomnienia wojenne, Kraków 1925; dr Tadeusz Dymowski, Moich 10 lat w Polsce Odrodzonej, Warszawa 1928; Mieczysław Skrudlik, Sprawa doktora Skrudlika, Poznań 1923; relacje Mieczysława Niedziałkowskiego, Jędrzeja Moraczewskiego, Leona Wasilewskiego i rtm. Okołowicza, Niepodległość, t. XV; relacja H. Kwiatkowskiego, W komendzie miasta, Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, Londyn, 14 marca 1959; ppłk. Marian Romeyko, Pierwsze dni niepodległości i zamach stanu - Wspomnienia „zamachowca” (relacja nie drukowana); ppłk. Florek, Alarm w Szkole Podchorążych, Dz. P. i Dz. Ż., Londyn, 16 stycznia 1960; Jan Rzepecki, Przyczynek do dziejów styczniowego zamachu, Świat nr 5 (393), 1 lutego 1959; protokoły posiedzeń Rady Ministrów 1919, AAN. [399]

Eugeniusz de Hennig Michaelis - generał armii rosyjskiej, po wybuchu rewolucji w 1917 r. zorganizował z żołnierzy i oficerów polskich armii carskiej III Korpus Wojsk Polskich. W niepodległej Polsce był przez czas pewien przewodniczącym Rady Wojennej i wiceministrem spraw wojskowych. [400]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Paryż 1953, t. I, str. 393.

[401]

Monitor Polski z 7 stycznia 1919 r.

[402]

Józef Skrzypek, op. cit., str. 3.

[403]

Tadeusz Dymowski, Moich 10 lat w Polsce Odrodzonej, Warszawa 1928, str. 42-43.

[404]

Władysław Rabski, Pour le président de Prusse, Kurier Warszawski, 27 listopada 1918 r.

[405]

Stanisław Thugutt, Wybór pism i autobiografia, Warszawa 1939, str. 67.

[406]

Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, Waszyngton 1942, tom III, str. 775. [407]

Relacja kardynała Aleksandra Rakowskiego, Niepodległość, t. XV, str. 241.

[408]

Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939, str. 391.

[409]

Tamże.

[410]

Tamże.

[411]

Księga jubileuszowa PPS 1892-1932, Warszawa b.r.w., str. 158-159.

[412]

Relacja Jędrzeja Moraczewskiego, Niepodległość, tom XV, str. 413.

[413]

Relacja Ignacego Boernera, tamże, str. 408, przyp. 7.

[414]

Mieczysław Skrudlik, Sprawa doktora Skrudlika, Poznań 1923, str. 45.

[415]

Tamże, str. 47.

[416]

Tamże, str. 51-52.

[417]

Pismo ministra sprawiedliwości do marszałka Sejmu z dnia 14 października 1919 r., L. 23690/19 w odpowiedzi na interpelację pos. Jana Zamorskiego i kolegów z dnia 3 października 1919; AAN, Akta Prezydium Rady Ministrów,

1919, sygn. 13085 i 13479. [418]

Tadeusz Dymowski, op. cit., str. 38.

[419]

Księga jubileuszowa PPS 1892-1932, Warszawa b.r.w., str. 160.

[420]

Akta Sądu Wojskowego - Zamach Sapieżyński, Biuletyn Wojsk. Akademii Politycznej, nr 1 (14), 1959, str. 84.

[421] Marian Żegota-Januszajtis, Jak dokonałem zamachu stanu, Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, Londyn, 14 lutego 1959 r. [422]

Tamże.

[423]

Marian Romeyko, Pierwsze dni niepodległości i zamach stanu? (relacja nie drukowana).

[424]

Marian Żegota-Januszajtis, op. cit.

[425]

W swych wspomnieniach Jak dokonałem zamachu stanu i Zamach stanu bez rozlewu krwi (Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, Londyn, 14 i 21 lutego 1959), spisanych po czterdziestu latach, Januszajtis podaje szereg faktów, które nie znajdują potwierdzenia ani w aktach śledztwa, ani we wspomnieniach innych uczestników i świadków ówczesnych wydarzeń. M. in. jako dowód, że nie zamierzał wystąpić przeciwko Piłsudskiemu, przytacza fakt, że porozumiał się z komendantem Szkoły Podchorążych, ppłk Marianem Kukielem, i powierzył mu ochronę Belwederu. Januszajtis twierdzi przy tym, że Kukiel był aktywnym uczestnikiem zamachu: „Co do istotnych moich celów zamachu zorientowałem jedynie majora Kukiela, który osobiście ode mnie otrzymał rozkaz ochrony i odizolowania w Belwederze osoby Piłsudskiego. Najważniejsze role w zamachu spełnili płk Jaźwiński, mjr Kukiel i kpt. Hellman”. Kukiel stanowczo temu zaprzeczył (Dz. P. i Dz. Z., 27 lutego 1959), określając twierdzenia Januszajtisa jako „nieporozumienie” lub „mistyfikację”. Pisał Kukiel: „Muszę stwierdzić ze swej strony, że żadnej roli w zamachu nie odgrywałem, od gen. Januszajtisa nie otrzymałem w tę noc styczniową żadnych rozkazów ani zadań, o których powierzeniu mi wspomina, nie wykonałbym ich, gdybym je otrzymał, i niczego mu nie meldowałem. Nie on mi »powierzył otoczenie Belwederu«. Nie rozmawiałem z nim ani tej nocy, ani w dni poprzedzające”. Prawdziwą rewelacją jest twierdzenie Januszajtisa, że „w skład kordonu (otaczającego Belweder) weszła także bateria polowa por. W., ustawiona na ul. Bagatela i wymierzona point blank w portal Belwederu”. Bateria liczyła 6 dział i oddalona była od Belwederu wszystkiego o 200 kroków. „Gdybym był w ciągu tej nocy pisze Januszajtis - powziął stosowny zamiar - z Belwederu i jego mieszkańców zostałoby tylko wspomnienie...” Rewelację tę dementuje jednak stanowczo, ppłk Florek, który w noc zamachu zastępował ppłk Kukiela w Szkole Podchorążych: „Nie było w naszym rejonie żadnej baterii artylerii - trudno zresztą sobie wyobrazić, by ktokolwiek z nas pozwolił na wymierzenie z dział - w naszych podchorążych!” (Dz. P. i Dz. Z., 16 stycznia 1960). Na temat tych dział ironizuje Kukiel: „Co do tych 6 dział w »Bagateli« [...] jakoś uszły one uwadze zarówno Belwederu jak naszej. Zapewne stały gdzie indziej i były zwrócone w inną stronę...” Wywody Januszajtisa, pełne nieścisłości i sprzeczności - autor podaje nawet fałszywą datę zamachu - odbiegające od zeznań złożonych przez niego i innych uczestników wydarzeń bezpośrednio po wypadkach, nie mogą być traktowane jako wiarygodne źródło historyczne. [426]

Charakterystyczne, że w ten sam sposób, co prasa narodowo-demokratyczna, komentowała przyjazd Paderewskiego półurzędowa agencja niemiecka, Biuro Wolffa. Ilustrowany Kurier Codzienny z 3 stycznia 1919 r. informował: „Berlin (PAT) Biuro Wolffa donosi: Paderewski w chwili swej podróży do Polski uważany jest za prezydenta Republiki Polskiej i przyjmowany był z odpowiednimi honorami w Gdańsku i Poznaniu”. [427]

Leon Wasilewski, Józef Piłsudski, jakim Go znałem, Warszawa 1935, str. 163, przypis.

[428]

Tadeusz Dymowski, op. cit., str. 47.

[429]

Raport rtm. Okołowicza, Niepodległość, tom XV, str. 415.

[430]

Odezwa rządu z dnia 6 stycznia 1919 roku, podpisana przez Jędrzeja Moraczewskiego.

[431]

Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa., Warszawa 1925, str. 415.

[432]

Była to prawdziwa odyseja. Według relacji ustnej kierowcy, ob. T. P. (nazwisko znane autorowi), otrzymał on wraz z drugim kierowcą z I autokolumny wojskowej rozkaz przygotowania wozu na dłuższą podróż. Około południa dnia 5 stycznia otwartym wozem marki Mercedes wyruszyli z gen. Szeptyckim i por. Stamirowskim w kierunku

Krakowa. W samochodzie wielokrotnie „nawalały” opony i gaźnik. Pod Słomnikami zużyto ostatni zapas opon i stąd do Krakowa wóz jechał bez przednich opon. Na dobitkę zepsuło się acetylenowe oświetlenie i wczesny mrok zaskoczył ekspedycję bez świateł w okolicach Chęcin. Na tamtejszych serpentynach trzeba było posadzić jednego kierowcę na masce, a drugi prowadził wóz według jego ustnych wskazówek. Zziębnięci i zgłodniali dotarli wreszcie do Krakowa i około 6 rano zjawili się pod Grand Hotelem, gdzie rezydował Paderewski. Szeptycki udał się natychmiast na górę i powiadomił o zaproszeniu Piłsudskiego. Nie było mowy o powrocie autem. Zestawiono specjalny pociąg i o 8 min. 30 rano Paderewski z małżonką wraz z Szeptyckim i Stamirowskim wyruszyli do Warszawy. Samochód załadowano na otwartą platformę. [433]

Ilustrowany Kurier Codzienny, 13 stycznia 1919 r.

[434]

Ilustrowany Kurier Codzienny, 16 stycznia 1919 r.

[435]

Stanisław Karpiński, Pamiętnik dziesięciolecia 1915-1924, Warszawa 1931, str. 206.

[436]

Księga jubileuszowa PPS 1892-1932, Warszawa b.r.w., str. 162.

[437]

Stanisław Thugutt, Wybór pism i autobiografia, Warszawa 1939, str. 72.

[438]

Tamże, str. 73.

[439]

Henryk Bicz, Rady Delegatów Robotniczych w Polsce w 1918-1919 r., Moskwa 1934, str. 88.

[440]

Tamże, str. 89-90.

[441]

Godzina Polski, zwana pogardliwie „Gadziną” (stąd „prasa gadzinowa”), wydawana była podczas okupacji w Łodzi i w Warszawie. Pismo było finansowane i inspirowane przez władze niemieckie, o czym zresztą wielu współpracowników polskich nie wiedziało. 11 listopada 1918 roku oddział Pogotowia Bojowego PPS obsadził lokal Godziny Polski przy ul. Wareckiej 7 i zainstalował tam redakcję Robotnika. Tam też ujrzał światło dzienne numer 1 legalnego Robotnika. Podczas rewizji w biurkach redakcyjnych Godziny znaleziono dowody gadzinowego charakteru gazety. Pużak wydzierżawił lokal i drukarnię wydawnictwu Robotnika. [442]

Ludwik Krzywicki, Wspomnienia, Warszawa 1959, tom III, str. 403.

[443]

AAN, Arch. Paderewskiego, teczka 78.

[444]

The Paris Peace Conference, tom II, str. 427. Cyt. wg Tytusa Komarnickiego, Rebirth of the Polish Republic, Londyn 1957, str. 260. [445]

Tytus Komarnicki, op. cit., str. 260-261.

[446]

The Memoirs of Herbert Hoover. Years of Adventure 1874-1920, Nowy Jork 1951, str. 356-357.

[447] Oryginał w Instytucie im. Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Cyt. wg Tytusa Komarnickiego, op. cit., str. 261 (przekład z przekładu). [448]

Ignacy Daszyński, Z burzliwej doby, Lwów 1920, str. 30 i n.

[449]

Henryk Jabłoński, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914-1918, Warszawa 1958, str. 507.

[450]

Pierwsza wojna polska 1918-1920. Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Generalnego uzupełniony komunikatami Naczelnej Komendy W. P. we Lwowie i Dowództwa Głównego W. P. w Poznaniu. Zebrał, opracował, wstępem i skorowidzem opatrzył kapitan Stefan Pomarański, Warszawa, Główna Księgarnia Wojskowa, 1920, str. 38. [451] [452]

Tamże, str. 39-40.

W świetle tych komunikatów polskiego Sztabu Generalnego zaczepny charakter działań wojsk polskich nie budzi najmniejszej wątpliwości. Czytelnik sam oceni obiektywizm emigracyjnego historyka, który tak oto przedstawia początek wojny polsko-radzieckiej: „W parę dni po obsadzeniu tej linii (Skidel-Kobryń) przez oddziały polskie pojawiły się przed nimi przednie straże armii czerwonej; próba zepchnięcia placówek polskich spowodowała wymianę pierwszych strzałów”. (Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1956, tom II, cz. I, str. 126-127.)

[453]

Tamże, str. 36.

[454]

A[dam] Przybylski, Wojna polska 1918-1921, Warszawa 1930, str. 59.

[455]

Czas, nr 369 z 23. 8.1918 r. Cyt. wg Materiałów archiwalnych do historii stosunków polsko-radzieckich, Warszawa 1957, tom I, str. 280. [456]

Proces Lednickiego, Warszawa 1924, str. 213.

[457]

„Moraczewski i ja [Wasilewski] miewaliśmy codzienne prawie konferencje z nim [Piłsudskim], na których omawialiśmy sytuację i ustalaliśmy plan działalności na przyszłość” - Leon Wasilewski, Józef Piłsudski, jakim Go znałem, Warszawa 1935, str. 160-161. [458]

W rzeczywistości zajście wywołane było przez grupę demonstrantów, którzy na wieść o rozbrojeniu Niemców w Warszawie postanowili położyć kres działalności placówek znienawidzonej Rady Regencyjnej. Nikt z pracowników legacji nie został uwięziony, władze radzieckie opieczętowały lokal i zabezpieczyły mienie legacji. W dniach od 28 stycznia do 11 lutego 1924 r. toczyła się przed Sądem Okręgowym w Warszawie sprawa o zniesławienie przeciwko redaktorowi Gazety Warszawskiej, Zygmuntowi Wasilewskiemu, z oskarżenia prywatnego Aleksandra Lednickiego. Podczas rozprawy omawiana była m. in. sprawa legacji Rady Regencyjnej w Moskwie i wspomnianego zajścia. Zeznawali na ten temat, oprócz Lednickiego, urzędnicy legacji J. Żarnowski i Konstanty Zaremba. (Proces Lednickiego, Warszawa 1924, str. 216.) [459]

Jan Dąbski, Pokój ryski, Warszawa 1931, str. 8. (Książka ta zawiera dokładne streszczenie ówczesnej korespondencji dyplomatycznej między Polską a Rosją radziecką.)

[460]

W. Kielecki [Jan Libkind], PPS w Rosji od r. 1917, Księga pamiątkowa PPS, Warszawa 1923, str. 242.

[461]

Jędrzej Moraczewski, Wspomnienia o współpracy z Leonem Wasilewskim, Niepodległość, t. XVI, str. 219.

[462]

Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939, str. 456-457. (Potwierdzenie tej informacji w wersji nieco odmiennej znajduje się w liście Edwarda Ligockiego do Józefa Sieradzkiego z dnia 5 października 1958 r., opublikowanym w pracy Sieradzkiego pt. Białowieża i Mikaszewicze, Warszawa 1959, str. 23-24. Ligocki powołuje się również na rozmowę z Paderewskim, wymienia jednak inną osobę pośredniczącą. [463]

A[dam] Przybylski, op. cit., str. 75-76.

[464]

Tamże, str. 77.

[465]

Stanisław Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 roku do 17 września 1939 roku, Londyn 1941, str.

104. [466]

Tadeusz Kutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszawa 1937, str. 21.

[467]

Tamże, str. 79.

[468]

Tamże, str. 73.

[469]

Tamże, str. 81.

[470]

Leon Wasilewski, op. cit., str. 172.

[471]

Leon Wasilewski, Józef Piłsudski, jakim Go znałem, Warszawa 1935, str. 183.

[472]

Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939, str. 458.

[473]

J. Śmietański, Niedoszły zamach stanu na Litwie, Polityka, nr 24(171), 11 czerwca 1960 r.

[474]

Leon Wasilewski, op. cit., str. 217.

[475]

Tamże, str. 202.

[476]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, tom II, str. 253. (Adam Pragier kwestionuje autorstwo tego memoriału i przypisuje je Tytusowi Filipowiczowi. W każdym razie memoriał został zaakceptowany przez

Piłsudskiego i oddawał wiernie jego poglądy. Por. Adam Pragier, Rokowania tokijskie, Wiadomości Polskie, Londyn, nr 30 (124) z 1942 r.) [477]

Władysław Baranowski, Rozmowy z Piłsudskim, Warszawa 1938, str. 76.

[478]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1956, tom II, część I, str. 214, przypis 22. [479]

Józef Sieradzki, Białowieża i Mikaszewicze, Warszawa 1959, str. 45.

[480]

Marian Seyda, Polska na przełomie dziejów, Poznań 1931, tom II, str. 591.

[481]

List Piłsudskiego do Paderewskiego z dnia 31 maja 1919 roku. AAN, Archiwum Paderewskiego, teczka 80.

[482]

Stanisław Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Londyn 1941, str. 102.

[483]

Leon Wasilewski, op. cit., str. 175.

[484]

Tamże, str. 175-176.

[485]

Tamże, str. 177.

[486]

Stanisław Mackiewicz, op. cit., str. 102.

[487]

Tamże, str. 106-107.

[488]

Stanisław Głąbiński, op. cit., str. 435.

[489]

Stanisław Mackiewicz, op. cit., str. 109-110.

[490]

„General Piłsudski [...] was decidedly of opinion that the Polish army alone could go to Moscow next spring” telegram sir Horace Rumbolda nr 487 z Warszawy, 16 grudnia 1919 roku, do Foreign Office w Londynie. (Documents on British Foreign Policy, Londyn 1949, ser. I, tom III, str. 788.) [491]

Telegram szyfrowy Aleksandra Skrzyńskiego z Bukaresztu do MSZ w Warszawie z dnia 9 września 1919 r., AAN, Arch. Paderewskiego, teczka 82. [492]

Artur Śliwiński, Marszałek Piłsudski o sobie, Niepodległość, tom XVII, str. 29.

[493]

List wiceministra spraw zagranicznych Władysława Skrzyńskiego do Ignacego Paderewskiego z dnia 22 września 1919 r., AAN, Arch. Paderewskiego, teczka 82. [494]

AAN, Arch. Paderewskiego, teczka 82.

[495]

Józef Piłsudski, Rok 1920, Warszawa 1924, str. 203-204.

[496]

Tadeusz Kutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 r., Warszawa 1937, str. 314.

[497]

Robotnik, 4 października 1919 r.

[498]

Leon Biliński, Wspomnienia i dokumenty, Warszawa 1925, t. II, str. 237.

[499]

Telegram szyfrowy wiceministra Władysława Skrzyńskiego do ks. Eustachego Sapiehy dla delegacji polskiej w Paryżu, bez daty, grudzień 1919 r., AAN, Arch. Paderewskiego, teczka 82. [500]

AAN, Arch. Paderewskiego, teczka 82. (Wojciechowski był wtedy ministrem spraw wewnętrznych.)

[501]

Raport sir Horacego Rumbolda dla lorda Curzona z dnia 7 listopada 1919 roku, nr 432 (Documents on British Foreign Policy, Londyn 1949, ser. I, tom III, str. 636). [502]

Tadeusz Kutrzeba, op. cit., str. 51.

[503]

Kurier Warszawski, 15 i 22 kwietnia 1920 r.

[504]

Kurier Warszawski, 24 kwietnia 1920 r.

[505]

AAN, Arch. Paderewskiego, teczka 82.

[506]

Pismo lorda Curzona do p. Mackindera z listopada 1919 roku (tak na oryginale, ścisła data wstawiona być miała w dniu odjazdu Mackindera z Londynu, co nastąpiło dnia 4 grudnia 1919 roku). Dokument ten zaaprobowany został na posiedzeniu gabinetu w dniu 2 grudnia 1919 roku. (Documents..., ser. I, t. III, str. 676.) [507]

Telegram gen. Denikina do gen. Łukomskiego z dnia 1 (14) stycznia 1920 roku. (Documents..., ser. I, tom III, str. 605-606.) [508]

Raporty sir Horacego Rumbolda dla lorda Curzona z 20 i 26 października 1919 roku. (Documents..., ser. I, tom III, str. 792.) [509]

Raport ks. Eustachego Sapiehy z dnia 14 listopada 1919 roku, AAN, Arch. Paderewskiego, teczka 400.

[510]

Józef Sieradzki, Białowieża i Mikaszewicze, Warszawa 1959, str. 45.

[511]

Kurier Warszawski, 28 sierpnia 1919 r.

[512]

Documents..., ser. I, tom III, str. 803 i n.

[513]

Rzeczpospolita, 16 lipca 1920 r.

[514]

Włodzimierz Iljicz Lenin, Dzieła, Warszawa 1952, t. 24, str. 299.

[515]

Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954, str. 463.

[516]

Po raz pierwszy przebieg tych rozmów ujawnił Louis Fischer w książce The Soviets in World Affairs, Londyn 1930.

[517]

Fragmenty Diariusza S. M. Kossakowskiego opublikowane jako aneks do pracy Józefa Sieradzkiego Białowieża i Mikaszewicze, Warszawa 1959, str. 73. [518]

Tamże, str. 75.

[519]

Tamże, str. 74.

[520]

Tytus Komarnicki, Rebirth of the Polish Republic, Londyn 1957, str. 407.

[521]

Józef Sieradzki, op. cit., str. 87.

[522]

Tamże, str. 88.

[523]

Tadeusz Kutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 r., Warszawa 1937, str. 32.

[524]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1956, t. II, cz. I, str. 232.

[525]

Tamże, str. 230.

[526]

Tadeusz Kutrzeba, op. cit., str. 67.

[527]

Tamże, str. 71-72.

[528]

Rozmowa z posłem włoskim, Tomassinim. Patrz Władysław Pobóg-Malinowski, op. cit., t. II, cz. I, str. 247.

[529]

Władysław Gumplowicz, Kwestia polska a socjalizm, Warszawa 1908, str. 45 i n.

[530] Krytyka, z. 7-8 z roku 1908, str. 33 i n. (Cytowany tu artykuł Witkiewicza miał stanowić rozdział IV książki o Matejce, nie wszedł jednak ani do wydań przedwojennych, ani do wydania ostatniego, które ukazało się nakładem „Książki i Wiedzy” w 1950 roku.) [531]

AZHP, PPS - XVII Kongres, sygn. 305/VI/2.

[532]

Stanisław Karpiński, Pamiętnik dziesięciolecia 1915-1924, Warszawa 1931, str. 235 i n.

[533]

AZHP, PPS - Rada Naczelna, sygn. 305/VI/7.

[534]

Tamże.

[535]

Kurier Warszawski, 29 stycznia 1920 r.

[536]

Stefan Żeromski, Iława - Kwidzyń - Malbork, Rzeczpospolita, 22 czerwca 1920, wyd. wiecz.

[537]

Stanisław Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Londyn 1941, str. 106.

[538]

Jan Romer, Pamiętniki, Warszawa 1938, str. 200.

[539]

Tamże, str. 235.

[540]

Adam Pragier, Polityka ukraińska Piłsudskiego - rozważania końcowe, Wiadomości Polskie, Londyn, nr 12 (106), 1942. [541]

Jan Romer, op. cit., str. 237-238.

[542]

Adolf Nowaczyński, Z dnia, Rzeczpospolita, 22 czerwca 1920, wyd. wiecz.

[543]

Tadeusz Kutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 r., Warszawa 1937, str. 115.

[544]

Józef Piłsudski, Rok 1920, Warszawa 1924, str. 150-151.

[545]

Jan Romer, op. cit., str. 257.

[546]

List Erazma Piltza do Paderewskiego z 6 sierpnia 1920 r., AAN, Arch. Paderewskiego, teczka 93. (Erazm Piltz, konserwatywny polityk i dyplomata polski, był w tym czasie na placówce w Paryżu, skąd regularnie informował przebywającego w Szwajcarii Paderewskiego o wydarzeniach w kraju.) [547]

Protokoły Rady Ministrów, 1920 r., AAN.

[548]

Wszystkie cytaty z Grabskiego w tym i następnym rozdziale, jeżeli nie zaznaczone inaczej, pochodzą z jego Wspomnień ze Spa, spisanych 2 stycznia 1926 r., uzupełnionych w roku 1934. Oryginał w Archiwum Grabskich. Dotąd nie drukowane. Relacja składa się z dwóch części. Pierwsza obejmuje 13 stronic maszynopisu z własnoręcznymi poprawkami autora, druga - 2 stronice, stanowiące rodzaj streszczenia pierwszej obszerniejszej relacji - również poprawiana własnoręcznie. [549]

Władysław Jan Grabski, Ostatnie rozmowy Piłsudskiego z Wojciechowskim, Kierunki, nr 19 (205) z 15 maja 1960. [550]

Wszystkie cytaty z przemówień na posiedzeniach Rady Obrony Państwa zaczerpnięte z protokołów ROP; AAN, teczka; Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa, protokoły ROP. [551]

Ustalając skład delegacji polskiej, Grabski zamierzał pierwotnie powierzyć jej kierownictwo Romanowi Dmowskiemu. Dmowski jednak odmówił. „Proszę mi wybaczyć - telegrafował - ale nie czuję się powołanym do przedstawienia Polski w Spa [sic!] wobec tego, że od ośmiu miesięcy związek mój ze sprawami konferencji jest przerwany i że nie posiadam należytej znajomości polityki zewnętrznej naszego państwa i jej motywów.” (Telegram Dmowskiego do Władysława Grabskiego z dn. 27 czerwca 1920 r. - oryginał w Archiwum Grabskich.) Przewodniczącym delegacji został więc Stanisław Patek, jego zastępcą Erazm Piltz. W skład delegacji wchodzili: Kazimierz Olszewski i Kajetan Morawski. Wśród ekspertów znajdował się gen. Tadeusz Rozwadowski. [552] Dokładny przebieg rozmów w Spa na podstawie dokumentów brytyjskich - Documents on British Foreign Policy, Londyn 1959, ser. I, tom VIII, str. 441-539 - zawarty jest w artykułach Stefana Arskiego, Lekcja w Spa, Przegląd Kulturalny, nr nr 5 i 7 z 1959 r. [553] [554]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1956, tom II, cz. I, str. 227.

List Władysława Grabskiego do Wincentego Witosa z dnia 20 października 1920 r. Cyt. wg artykułu Władysława Jana Grabskiego Ostatnie rozmowy Piłsudskiego z Wojciechowskim, Kierunki, nr 19 (205), 1960 r.

Foch potwierdza ten fakt w liście wystosowanym do Władysława Grabskiego w odpowiedzi na list tego ostatniego z dnia 5 maja 1923 roku. Oryginały w Archiwum Grabskich.

[555]

[556]

Trudno ustalić, w jakiej mierze na postawę Grabskiego wpłynęła sprawa niemiecka. Faktem jest, że w dn. 10 lipca 1920 roku minister Sapieha nadał z Warszawy do Spa „ściśle tajny” telegram szyfrowy treści następującej: „Szef Sztabu D[owództw] 0[kręgu] G[eneralnego] Poznań melduje: Przyłapano dokumenty niemieckie, rozkazy dowództwa 6 armii we Wrocławiu, wyznaczające wybuch ruchu niemieckiego zbrojnego na terenie pogranicznym Poznańskiego i [Pomorza - ? - dokładnie nie można odczytać] na 11 lipca, godzinę 6 minut 30 rano. Cały teren podzielono na 7 okręgów i do każdego okręgu wysłano broń i amunicję. Dokładne spisy istnieją. Akcją całą kieruje major von Roeder. Tendencja ruchu - zaszachowanie wojska polskiego i wywołanie zamieszek na pograniczu. Otrzymamy oryginały dokumentów. Proszę natychmiast poczynić odpowiednie kroki. (-) Sapieha. No 57”. (Kopia w Archiwum Grabskich). Czy telegram ten nadszedł do Spa przed podpisaniem układu, czy też później, nie da się z całą pewnością ustalić. Data przyjęcia - 11 lipca - wskazywałaby, że przyszedł za późno. W intencji nadawcy leżało jednak, by dostał się do rąk adresata jak najprędzej i by wpłynął na jego posunięcia polityczne. Sam Grabski w swym Wspomnieniu ze Spa nie powołuje się na ten telegram. Interesujące są natomiast jego rewelacje na temat późniejszych sugestii politycznych szefa misji brytyjskiej w Warszawie, lorda d’Abernona. W przededniu bitwy warszawskiej lord d’Abernon, który „siedział na spakowanych rzeczach, jadąc do Poznania” zaczął przed Grabskim „roztaczać horyzonty, że właściwie przeciwko bolszewikom Polska powinna mieć pomoc Niemiec, ale na to trzeba oddać Pomorze, natomiast może by Kłajpeda mogła Polsce wystarczyć, gdy przy pomocy Niemiec można Rosję odepchnąć”. [557]

Jan Dąbski, Pokój ryski, Warszawa 1931, str. 22.

[558]

Szerzej pisze o tym Maria Grinberg w pracy pt. Z zagadnień wojny polsko-radzieckiej opublikowanej w zbiorze Ruch robotniczy i ludowy w Polsce w latach 1914-1923, Warszawa 1960, str. 508. Autorka przytacza wymianę poglądów na ten temat między Cziczerinem a Leninem. [559]

Józef Stalin, Dzieła, Warszawa 1950, tom 5, str. 173-174.

[560]

Cyt. wg Marii Grinberg, op. cit., str. 509-510.

[561]

Cyt. wg Józefa Sieradzkiego, Białowieża i Mikaszewicze. Aneks. C: Pełny tekst rozmowy S. M. Kossakowskiego z Fürstenbergiem-Haneckim, znajdujący się w AAN, str. 112. [562]

Maxime Weygand, Mirages et réalités, Paryż. 1957, tom II. Cyt. wg Dziennika Polskiego, Londyn, 22 października 1960 r. [563]

Viscount d’Abernon, The Eighteenth Decisive Battle of the World, Londyn ' 1931, str. 34.

[564]

Tamże, str. 39.

[565]

Maxime Weygand, op. cit.

[566]

Viscount d’Abernon, op. cit., str. 92.

[567]

Spór rozgorzał na nowo w czterdziestolecie bitwy warszawskiej w związku z wywiadem, jaki od generała Weyganda uzyskał współpracownik dziennika New York Herald Tribune (wydanie europejskie, nr z dnia 23 sierpnia 1960 roku) William Millinship. Opierając się na osobistym oświadczeniu generała Weyganda, Millinship pisze: „Czterdzieści lat temu w przeciągu jednego miesiąca generał Weygand przeprowadził reorganizację armii polskiej, przywrócił jej morale i unikając zręcznie nadepnięcia komukolwiek na wrażliwe nagniotki polityczne opracował plan obrony Warszawy i decydującego kontrataku, który zniszczył armię rosyjską. A przecież nie umiał słowa po polsku i zajmował oficjalnie jedynie stanowisko doradcy polskiego naczelnego dowództwa [...] Nie ma w postawie generała Weyganda fałszywej skromności. Jest wciąż jeszcze żywo poirytowany podejmowanymi przez Piłsudskiego i innych próbami pomniejszenia jego roli w zwycięstwie”. Wywiad Millinshipa wywołał burzliwą reakcję polskich kół emigracyjnych i gniewne repliki prasowe. Generał Anders wystosował do generała Weyganda list z żądaniem wyjaśnień. Według informacji londyńskiego Dziennika Polskiego (z dn. 22 i 29 października 1960 roku) generał Weygand w odpowiedzi na list gen. Andersa miał zdementować treść wywiadu Millinshipa. Dziennik nie ogłasza jednak tekstu odpowiedzi generała Weyganda. Publikuje natomiast obszerne wyciągi z t. II pamiętników gen. Weyganda pt. Mirages et réalités, wydanych w roku 1957, gdzie rola jego w bitwie warszawskiej oświetlona została inaczej niż w wywiadzie Millinshipa.

[568]

Jan Dąbski, Pokój ryski, Warszawa 1931, str. 80.

[569]

Tamże, str. 120.

[570]

Tamże, str. 121.

[571]

AAN. Protokoły Rady Ministrów, r. 1920.

[572] Dąbski po latach zapłacił za swą odwagę i stanowczość w Rydze. Wkrótce po zamachu majowym napadnięty został przez „nieznanych sprawców” i dotkliwie pobity. [573]

Jan Dąbski, op. cit., str. 147.

[574]

Adam Pragier, Polityka ukraińska Piłsudskiego. Kijów - Warszawa-Ryga, Wiadomości Polskie, Londyn, nr 44(86) z r. 1941. [575]

Tamże.

[576]

Ludwik Krzywicki, Wspomnienia, Warszawa 1959, tom III, str. 247 i 273.

[577]

Tamże, str. 249 i 273.

[578]

Rezolucja Zjazdu Katolickiego w Warszawie, 10 września 1921 roku, Gazeta Niedzielna, nr 31, 19 września 1921 r. [579]

Ludwik Krzywicki, op. cit., str. 274.

[580]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, tom VI, str. 55-56.

[581]

Ludwik Krzywicki, op. cit., str. 277.

[582]

Tamże, str. 275.

[583]

Tamże, str. 276.

[584]

Kazimierz Lutosławski urodził się w r. 1880 w Drozdowie jako syn bogatego piwowara miejscowego, pochodzenia żydowskiego. W Zurychu uzyskał doktorat medycyny, potem studiował fizykę, wreszcie teologię we Fryburgu. Po uzyskaniu doktoratu i święceń kapłańskich powrócił do Polski. Był autorem kilku prac teologicznych. Piastował wysoką w hierarchii kościelnej godność prałata domowego Ojca św. Ale prawdziwym jego żywiołem była polityka. Jeszcze jako student rzucił się w wir życia politycznego, wysuwając szybko na czołowe miejsce wśród działaczy narodowej demokracji. „Było w nim coś niesamowitego. Płomień niespokojny gorzał w jego czarnych oczach, w których żarzył się fanatyzm i migotały błyskawice nienawiści. Ksiądz Lutosławski był skrajnym fanatykiem. Z takiego materiału bywali w dawnych wiekach inkwizytorzy, którzy ludzi inaczej myślących posyłali na tortury i palili żywcem na stosach.” Tak pisał o nim socjalistyczny Naprzód (9 stycznia 1924). Mimo swego pochodzenia, ks. Lutosławski stał się najbardziej zaciekłym i nieprzejednanym antysemitą. Gdy zmarł w styczniu 1924 (na szkarlatynę), prasa narodowo-demokratyczna porównywała go do ks. Marka i ks. Kordeckiego. [585]

Tamże, str. 248.

[586]

Tamże, str. 276-277.

[587]

Stanisław Thugutt, Wybór pism i autobiografia, Warszawa 1939, str. 88.

[588]

List Bogusława Miedzińskiego do Władysława Pobóg-Malinowskiego z 12 kwietnia 1955; Władysław PobógMalinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1956, tom II, część I, str. 420, przypis gwiazdkowy.

[589]

Tamże, str. 421.

[590]

Tamże, str. 422.

[591]

Tamże.

[592]

Tamże, str. 422-423, przypis gwiazdkowy.

[593]

Tamże, str. 422.

[594]

Myśl Narodowa, nr 1, 6 stycznia 1923 r.

[595]

Eligiusz Niewiadomski, Kartki z więzienia, Poznań 1923, str. 27.

[596]

Kurier Polski, 31 grudnia 1922 r.

[597] Wszystkie cytaty, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą z książki Jana Pękosławskiego pt. Dla potomności, Warszawa 1929 r. [598]

Ks. Czesław Oraczewski, Regulamin Polaka, Warszawa 1917, str. 42.

[599]

Tamże, str. 13.

[600]

Myśl Narodowa, nr 4 z 26 stycznia 1924 r.

[601]

Na kilkanaście lat nazwisko Pękosławskiego znika z łam prasy. Wypływa jednak znowu, tym razem na szpaltach szmatławca: 2 stycznia 1941 roku Nowy Kurier Warszawski publikuje olbrzymi, czteroszpaltowy artykuł Pękosławskiego pt. Milczeć, czy mówić, zakończony słowami: „Polska upaść musiała, bo do niepodległości jeszcze nie dorosła”. W kilka dni później, 10 stycznia 1941 r., Nowy Kurier Warszawski ogłasza list Pękosławskiego z podziękowaniem za wyrazy uznania i pochwały, jakie rzekomo otrzymać miał po swym artykule. [602]

Kajetan Morawski, Tamten brzeg. Wspomnienia i szkice, Paryż 1960, str. 145.

[603]

Kurier Poranny, 11 maja 1926. Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, tom VIII, str. 333 i n.

[604]

January Grzędziński, Maj 1926. Kartki z pamiętnika, Warszawa 1936, str. 25.

[605]

Aleksandra Piłsudska, Wspomnienia, Londyn 1960, str. 275.

[606]

Spór przybrał obrót groteskowy. Szeptycki, dotknięty formą krytyki jego projektu, wysłał Piłsudskiemu sekundantów w osobach generałów Stanisława Hallera i Pogorzelskiego. Piłsudski wyzwanie przyjął, wyznaczając ze swej strony na sekundantów Wieniawę i Prystora. Perspektywa pojedynku ministra spraw wojskowych z byłym wodzem naczelnym przeraziła prezydenta Wojciechowskiego, który zląkł się skandalu i ośmieszenia Polski wobec zagranicy. Pod naciskiem prezydenta (który zagroził podobno rezygnacją), Szeptycki odwołał swe wyzwanie i zgodził się na polubowne załatwienie sprawy. [607]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, tom VIII, str. 277 i 320.

[608]

„Gdy w początkach istnienia wojska polskiego komisja weryfikacyjna zakończyła swe prace (zaraz po wojnie 1918-1920) oficerowie pochodzący z Legionów stanowili mniej więcej 10%. W 1939 roku 70% dowódców dywizji piechoty stanowili legioniści. W brygadach kawalerii i pancerno-motorowych odsetek ten wynosił 54%. Razem w obu rodzajach wielkich jednostek dochodził on do 65%, a na najwyższych stanowiskach - generalny inspektor sił zbrojnych, szef Sztabu Głównego i jego zastępcy, minister i wiceministrowie spraw wojskowych - wynosił 100%. Chyba nikt nie będzie usiłował dowieść, że całość tej uprzywilejowanej kategorii oficerów była ponad inne uzdolniona i przydatna” - Antoni Grudziński, Cyfry mówią, Wiadomości, Londyn, nr 10 (675), 8 marca 1959 r. [609]

Tamże, t. VI, str. 210.

[610]

Cyt. wg Adama Próchnika, Pierwsze piętnastolecie Polski Niepodległej, Warszawa 1957, str. 203.

[611]

Tamże, str. 209.

[612]

Stefan Benedykt, O przełomie majowym, Wiadomości, Londyn, nr 2(667), 11 stycznia 1959 r.

[613]

Aleksandra Piłsudska, op. cit., str. 288.

[614]

Stanisław Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Londyn 1941, str. 183.

[615]

Patrz ogłoszone przez Michała Pietrzaka w nr 1 z roku 1959 Kwartalnika Historycznego (str. 132) dwa nie publikowane dotąd memoriały o zamachu majowym: Jak doszło do wojny domowej i Przewrót majowy. Memoriały te znalezione zostały w Archiwum Akt Nowych w zespole akt Stanisława Kauzika. Kauzik, który był w

owym czasie sekretarzem Władysława Grabskiego, przypisywał ich autorstwo gen. Sikorskiemu. Należy jednak przypuszczać, że są one raczej dziełem osoby stojącej bardzo blisko Sikorskiego i zostały przezeń aprobowane. [616]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1956, tom II, cz. I, str. 468.

[617]

Kajetan Morawski, op. cit., str. 163-164.

[618]

Tamże.

[619]

January Grzędziński, op. cit., str. 15. Także ustna relacja płk Grzędzińskiego z kwietnia 1961 roku, uzupełniająca dane jego książki, złożona autorowi. [620]

Marian Romeyko, Maj 1926... - Zwierzenia generała Kutrzeby, Świat, nr 19, 10 maja 1959 r.

[621]

Cyt. wg Wiesława Górnickiego, Ostatni rokosz w Warszawie, Świat, nr 21 (252), 20 maja 1956 r.

[622]

Księga jubileuszowa PPS 1892-1932, Warszawa b.r.w., str. 217.

[623]

Adolf Warski, Co dalej?, Trybuna, nr 2, maj 1926, Wybór pism i przemówień, Warszawa 1958, tom II, str. 324.

[624]

Tamże.

[625]

Kajetan Morawski, op. cit., str. 143.

[626]

Myśl Narodowa, nr 6, 6 lutego 1926 r.

[627]

Stanisław Mackiewicz, op. cit., str. 183.

[628]

Kurier Poranny, 6 maja 1926 r.

[629]

Kajetan Morawski, op. cit., str. 141.

[630]

Stanisław Haller, Wypadki warszawskie od 12 do 15 maja 1926, Warszawa 1926, str. 8.

[631]

Stanisław Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939, str. 549.

[632]

Stefan Jellenta, nie opublikowana relacja uczestnika wydarzeń.

[633]

Zachowanie się Sosnkowskiego w dniach majowych stanowiło zagadkę dla współczesnych. Ten najbliższy współpracownik Piłsudskiego nie był wciągnięty do spisku. Dowiedział się o nim bardzo późno i przybył nawet do Warszawy, by przeciwdziałać zamachowi. (Patrz Kajetan Morawski, op. cit., str. 145-146.) Na wieść o jego przyjeździe Piłsudski nakazał mu przez pośredników powrócić do Poznania. Sosnkowski, który w tym okresie przechylał się już politycznie ku endecji, spełnił polecenie Piłsudskiego, a następnego dnia postrzelił się w rękę. Według jednych była to próba zapewnienia sobie alibi, według innych - próba samobójstwa. Istnieją podstawy, by przypuszczać, że Sosnkowski pragnął uniknąć opowiedzenia się po którejkolwiek stronie. Miał on opinię „generałaHamleta”. Od tego momentu datuje się oziębienie stosunków między Piłsudskim a jego najbliższym do niedawna człowiekiem. [634]

Najbardziej przekonywającym dowodem fikcyjności tego „zamachu” są Wspomnienia marszałkowej Piłsudskiej. Opisując na 4 stronicach (282-286) wszystkie rzeczywiste i urojone wypadki zagrożenia bezpieczeństwa Sulejówka przed i po zamachu majowym, autorka ani słowem nie wspomina o jakimkolwiek, najdrobniejszym choćby najściu na siedzibę Piłsudskiego w dniach 10 czy 11 maja 1926 roku. [635]

Opis działań wojennych na ulicach Warszawy oparł autor głównie na źródłowej i wyczerpującej pracy kpt. rez. Władysława Karbowskiego pt. Wypadki majowe w r. 1926, ogłoszonej w Wojskowym Przeglądzie Historycznym, z. 2, 1959 r. Źródłem uzupełniającym były: Januarego Grzędzińskiego Maj 1926 (Warszawa 1936); gen. Stanisława Hallera Wypadki warszawskie od 12 do 15 maja 1926 r. (Warszawa 1926); St. Strumph-Wojtkiewicza Warszawa w ogniu (Warszawa 1926); Stefana Benedykta O przełomie majowym (Wiadomości, Londyn, nr 2/667, 11 stycznia 1959 r.) oraz nie publikowana relacja kpt. Stefana Jellenty, uczestnika wydarzeń, użyczona mi łaskawie do wglądu i wykorzystania. Nie należy jednak autorów tych prac obciążać odpowiedzialnością za wyrażone tu opinie i poglądy. [636]

Stefan Benedykt, op. cit.

[637]

Wywiad w Kurierze Porannym z dnia 25 maja 1926 r., Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IX, str. 15.

[638]

Od „ze słowami” do „przepuścicie” skreślone w notatce Wojciechowskiego.

[639]

Według odręcznej notatki prezydenta Wojciechowskiego znajdującej się w Archiwum Grabskich, użyczonej mi łaskawie przez Władysława Jana Grabskiego, zięcia Wojciechowskiego. Tekst ten stanowił podstawę do odtworzenia sceny na moście w powieści Wł. J. Grabskiego pt. Bracia, która ukazała się przed wojną nakładem wydawnictwa „Rój”. Stronice książki obejmujące tę scenę uległy wtedy konfiskacie. [640]

Według relacji generała Józefa Kuropieski, który jako elew OSP był świadkiem tej sceny i słyszał rozmowę, brzmiała ona następująco: „Piłsudski formułuje powody, dla których demonstruje (że rząd nie do zniesienia dla wojska, że występuje w obronie honoru wojska). Wojciechowski: Panie marszałku, niech pan to zrobi w drodze legalnej. Piłsudski stwierdza, że rząd nie jest w stanie nawet jego dzieciom zapewnić bezpieczeństwa. Wojciechowski mówi, że nie chce dopuścić do rozlewu krwi. Piłsudski zapewnia, że żadnego rozlewu krwi nie będzie. Panu prezydentowi nic się nie stanie. Wojciechowski: Tu nie chodzi o mnie, ale o Polskę. Zdjął kapelusz i zwracając się do elewów Oficerskiej Szkoły Piechoty, wzruszony powiedział: Panowie, spełnijcie swój obowiązek.” [641]

Kajetan Morawski, Tamten brzeg, Paryż 1960, str. 147. (Słowa „nie wiadomo, czym powodowany” tłumaczą się tym, że Morawski opuścił na pewien czas salę obrad i nie wiedział, że Witos zamierzał ustąpić.)

[642]

Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1956, t. II, cz. I, str. 479, przypis.

[643]

Władysław Jan Grabski, Ostatnie rozmowy Piłsudskiego z Wojciechowskim, Kierunki, nr 14, 15 maja 1960 r.

[644]

Tamże.

[645]

Stefan Benedykt, op. cit.

[646]

Stanisław Haller, op. cit., str. 27.

[647]

W rzeczywistości radiogram ten nie był wysłany ani przez Witosa, ani przez Morawskiego. Nie wiedzieli nawet wtedy o jego istnieniu. Autorem tekstu okólnika był prof. Stefan Dąbrowski, były podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w pierwszych latach niepodległości, potem poseł na Sejm z ramienia narodowej demokracji. Przebywał w tym czasie w Poznaniu i na wieść o wypadkach w Warszawie sporządził projekt dokumentu, oświetlający wydarzenia dla zagranicy. Projekt uzyskał aprobatę ministrów Osieckiego i Piechockiego, którzy, opierając się na swych pełnomocnictwach, polecili rozesłać go za granicę z podpisem Witosa i Morawskiego. Autorstwo okólnika było ściśle zatajone ze względu na ewentualne konsekwencje, które grozić mogły w dobie pomajowej prof. Dąbrowskiemu. Ujawnił historię tego okólnika Kajetan Morawski dopiero w roku 1960. Por. Kajetan Morawski, Tamten brzeg, str. 162-163 [648]

January Grzędziński, op. cit., str. 35.

[649]

Tamże, str. 40.

[650]

Stanisław Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r. Londyn 1941, str. 174.

[651]

Stanisław Haller, op. cit., str. 19.

[652]

Kajetan Morawski, op. cit., str. 149.

[653]

Adolf Warski, Potoczyła się lawina, Trybuna, nr 2, 19 maja 1926 r., Wybór pism i przemówień, t. II, str. 239.

[654]

January Grzędziński, op. cit., str. 38.

[655] Strajk kolejarzy ma swą zakulisową historię. Według relacji ustnej Norberta Barlickiego z roku 1938 (złożonej w obecności dr Władysława Malinowskiego i autora niniejszej pracy) sprawa przedstawiała się w sposób następujący: W łonie CKW PPS ścierały się dwa stanowiska. Wprawdzie cały CKW nastrojony był zdecydowanie antyrządowo i opowiadał się za Piłsudskim, wyłoniły się wszakże różnice taktyczne. Niektórzy działacze, jak Feliks Perl, przeciwni byli popieraniu Piłsudskiego bez zastrzeżeń. Domagali się postawienia mu określonych warunków politycznych i uzależnienia czynnego poparcia zamachu od wiążących z jego strony zapewnień. Ale ekspozytura Piłsudskiego w partii działała szybko i sprawnie. Moraczewski zaskoczył debatujący CKW wiadomością, że ZZK proklamował już strajk kolejarzy. W tej sytuacji zapadła uchwała strajkowa CKW. Z tą uchwałą w ręku Moraczewski skomunikował się z zarządem ZZK i bez trudu uzyskał proklamowanie strajku na kolejach. [656]

Władysław Pobóg-Malinowski, op. cit., t. II, cz. I, str. 482, przypis 41.

[657]

Kajetan Morawski, op. cit., str. 152.

[658]

„Byłabym go na pewno powitała nie tylko z należnym premierowi szacunkiem, ale z serdeczną gościnnością” odparła hrabina, gdy po latach Kajetan Morawski powtarzał jej słowa Witosa (Morawski, op. cit., str. 154). [659]

Oficjalne dane ogłoszone w prasie warszawskiej po zakończeniu walk wymieniają liczbę 205 zabitych i 966 rannych. Wiadomo było jednak od razu, że są one nieścisłe. W rzeczywistości liczba ofiar była znacznie większa. Wiesław Górnicki (Ostatni rokosz w Warszawie, Świat, nr 20 z 13 maja 1956 r.), który podsumował raporty szpitalne, nadsyłane do majora Czyża w Komendzie Miasta i prawie w całości zachowane, określa łączną liczbę zabitych osób cywilnych na 540-560, żołnierzy - na około 300. Liczbę rannych szacuje o 60% wyżej niż dane oficjalne. [660]

Wywiad dla korespondenta Le Matin, Sauerweina, z 23 maja 1926 r., Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IX, str. 12. [661]

Kurier Poranny, 25 maja 1926 r., Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IX, str. 18.

[662]

Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IX, str. 32-33.

[663]

Tamże.

[664]

Stanisław Mackiewicz, op. cit., str. 176-177.

[665]

Tamże, str. 186-187.

[666]

Julian K. Malicki, Marszałek Piłsudski a sejm. Historia rozwoju parlamentu polskiego 1919-1936, Warszawa 1936, str. 229. (Książka ma charakter wyraźnie apologetyczny, ukazała się „pod egidą Komisji KulturalnoOświatowej P.O.W.”, wstępem zaopatrzył ją wybitny działacz sanacyjny, wicemarszałek Senatu, Antoni Bogucki. Można ją więc traktować jako źródło bezspornie przychylne Piłsudskiemu, a w wielu wypadkach bezpośrednio inspirowane przez czynniki sanacyjne.) [667]

Władysław Sikorski, Polska i Francja w przeszłości i dobie współczesnej, Lwów 1931, str. 136.

[668]

KPP - uchwały i rezolucje, Warszawa 1955, t. II, str. 260.

[669]

Bohdan Winiarski, Bezpieczeństwo - arbitraż - rozbrojenie, Poznań 1928, str. 147.

[670]

Poseł niemiecki w Londynie w latach 1920-1929.

[671]

Stanisław Stroński, Pierwsze lat dziesięć (1918-1928), Lwów-Warszawa 1928, str. 367-368.

[672]

Wielka deklaracja Marszałka Piłsudskiego. Rozmowa redaktora Głosu Prawdy z Marszałkiem, Głos Prawdy, nr 129, 27 lutego 1926 r. [673]

Pakty lokarneńskie. Uwagi o przyczynach i skutkach w Locarno zawartych a w Londynie podpisanych paktów bezpieczeństwa, Kraków 1926, str. 31. [674] [675]

Patrz przypis 6.

Tytus Komarnicki, Piłsudski a polityka wielkich mocarstw zachodnich, Niepodległość, Londyn, t. IV (po wznowieniu), 1952, str. 73.

[676] Przytoczone powyżej głosy prasy cyt. wg Karola Laptera, Międzynarodowe tło przewrotu majowego, Sprawy Międzynarodowe, nr 6, 1956 r. [677]

W październiku 1924 roku, podczas kampanii wyborczej w Anglii, opublikowany został w konserwatywnej prasie brytyjskiej rzekomy list przewodniczącego egzekutywy Międzynarodówki Komunistycznej, Zinowjewa, do Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii, zalecający tworzenie nielegalnych komórek w armii i przygotowanie „zbrojnego powstania”. List był nieudolnym fałszerstwem, które natychmiast przygwoździł rząd radziecki, Międzynarodówka oraz niezależna prasa brytyjska i światowa. Mimo to rząd brytyjski niejednokrotnie powoływał się na ten sfałszowany dokument, a konserwatyści wykorzystali go szeroko w kampanii wyborczej przeciwko partiom robotniczym. [678]

Kajetan Morawski, Tamten brzeg, Paryż 1960, str. 165.

[679]

Przewrót majowy w raportach Poselstwa R. P. w Londynie, Kwartalnik Historyczny, z. 1, 1959, str. 155 i n.

[680]

Tamże.

Table of Contents Od autora. 3 Wymarsz. 5 Hej, strzelcy wraz.. 5 Rewolucja czy insurekcja?. 9 HK Stelle i ZWC. 19 Orientacje i plany wojenne. 32 Komendant rozpoczyna wojnę. 41 Nad Wisłą i nad Marną. 49 Ultimatum i kapitulacja. 59 Z Wiedniem czy z Berlinem?. 73 Warszawa mówi nie. 89 Królestwo. 93 Manifest dwóch cesarzy. 93 ...Morgen die ganze Welt. 100 Surogat. 112 Z martwego punktu. 122 Narodziny legendy. 133 Republika. 142 Magdeburg - Berlin - Warszawa. 142 Na wulkanie. 148 Konwent. 156 Sztandar na Zamku. 165 Zamach. 172 Noc styczniowa. 172 Preludium.. 181 Zwyciężeni zwyciężają. 192

Wojna. 200 Zaczęło się pod Berezą. 200 Prometeusz i federacja. 207 Izolacja. 212 Pokój czy wojna?. 220 Ofensywa i odwrót. 227 Cena awantury. 234 Rozejm i pokój 241 Zbrodnia. 247 Spisek. 266 Przewrót. 283 Dwa razy „Chjeno-Piast“. 283 Wojna domowa. 298 Czyżby Downing Street?. 315 Ilustracje. 323 [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9]