UROPA
I
•
•
•
•
IS orla
l Od czasów najda wniejszych do 1795 roku Zigmantas Kiaup a Jtirate Kiaupiene Albinas Kuncevicius
WYDAWNICTWO
NAUKOWE
PWN
Tytuł oryginału Lieluvos
Copyright
) by Z.
(
islorija iki 1795 metl1
Kiaupa, J. Kiaupiene, A . Kuncevicius, Vilnius 2000
Projekt okładki i mon tytułowych Maryna Wiśniewska
Ilustracja na okładce Muzeum Narodowe, Kraków
Redaktor inicjujący Andrzej Dyczkowsk� Anna Kędziorek
Podręcznik dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Copyright tO for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2007
ISBN 978- 83-01-15190-4
Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel. 022 69 54321;
faks 022 69 54 031
e-mail:
[email protected];
.pwn.pl
www
Spis treści Przedmowa
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Przedmowa do wydania drugiego uzupełnionego .
.
.
.
.
CZĘŚĆ I. PRAHISTORIA LITWY
.
.
.
.
.
.
.
•
•
•
•
•
•
.
.
.
.
.
.
.
.
•
L
•
•
•
•
•
•
•
Początki wykorzystywania
metali
.
.
.
.
12
.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
(.4. KunceviCius) .
•
Rozdział 2. Pierwsi osadnicy na ziemiach Litwy (!l. Kuncevicius) . Wczesny neolit . . . . . . . . . . . . Przybycie Indoeuropejczyków. Powstanie Bałtów
•
•
Rozdział 1. Pierwotne osadnictwo na obszarze dzisiejszej Litwy . . . . . . . . . . . Warunki klimatyczne .
•
.
. •
.
.
•
•
•
•
•
•
•
.
.
.
.
.
.
.
.
wspólnoty gromadzkiej
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Zachodni Bałtowie a Wikingowie
.
.
i duchowej
. .
.
Powstanie związku plemion litewskich Rozwój kul rury
materialnej
Rozdział 6. Wierzenia dawnych Bałtów
. .
.
.
.
.
•
.
•
.
.
.
.
.
.
.
(A. KunceviCius)
.
18 20
•
•
•
.
•
•
.
.
.
.
.
.
•
•
20
.
.
. •
. . •
.
.
•
27
•
28
•
.
. .
.
.
. .
.
.
.
. •
•
33
.
37
.
39 39 .
. . •
31
. .
.
.
29 31
(A. KunceviCius) .
24
27
•
.
. .
•
(.4. Kunce-
.
.
. .
.
.
.
.
(A. KunceviCius)
Rozdział 5. Litwa w przededniu utworzenia państwa
•
17
23
Rozdział 4. Związki plemion baltyjskich (druga połowa I tysiąclecia n.e.) . . . Echa wędrówek ludów . . . . . . . . . . . . . Plemiona bałtyjskie . . . . . . . . . . . . . . . . Rozpad
•
.
.
Najstarsze wzmianki o mieszkańcach wschodnich wybrzeży Bałtyku . . . Związki plemienne . . . . . . . . . . . . .
17
•
•
•
.
.
15
•
•
13
•
•
•
Rozdział 3. Kształtowanie się związków plemiennych Bałtów (I-VI w. n.e.) vilius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozwój rolnictwa·
11
•
•
Przedmowa do wydania polskiego·
Mezolit
•
. •
40 41 45
,
SPIS TRESCI 6
.
,
,
CZĘSC II. WIELKIE KSIĘSTWO LITEWSKIE OD POWSTANIA PANSTWA DO UNII .
.
LUBELSKIEJ
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Rozdział l. Kształtowanie się państwa (Z. Kiaupa) . . Ziemie Litwinów i ich sąsiedzi w początkach XIII w. z
Kon takty
sąsiadami
.
.
Ziemie litewskie i kunigasi
Proces jednoczenia Państwo Mendoga
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
•
.
.
.
.
•
•
49 51 51
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
52 54 56
.
57
Dlaczego i w jaki sposób dokonywano zjednoczenia?· . Litwa zjednoczona . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Koalicja przeciwko Mendogowi i walka z nią ·
.
.
.
.
.
.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Chrzest i sprawy Kościoła katolickiego
57 59 61 62
.
Królestwo i inne siły polityczne regionu .
Obszar państwa i jego organizacja w latach L253-1261 •
Walki Zmudzinów w latach 1253-1261
.
.
.
.
.
Mendog i Treniota w latach 1261-1263
.
.
.
.
.
64
•
•
•
•
•
•
•
.
.
.
.
.
•
•
•
•
•
•
66 67 68
,
.
Smierć Mendaga. Postać władcy i jego najbliższe otoczenie Dziedzictwo Mendoga (1263-1282). . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
•
•
•
70 71
•
Treniota (1263-1264), Wojsiełk (1264--1267) i Szwarno (1267-1269) .
.
73
Trojden (1269-1282)
.
76
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Rozdział 2. Litwa za p anowania Giedyminowiczów do przyjęcia chrztu (Z. Kiaupa) Społeczeństwo i państwo . . . . . . . . . . Rozwój gospodarki i społeczeństwa . . . . . . . .
.
.
.
76
•
•
77
•
77
•
.
Wieś: chłopi i bojarzy .
.
.
.
.
Państwo·
.
.
.
.
Miasta
77 .
.
Ród Giedyminowiczów . Polityka dynastyczna
.
Terytorium państwa·
.
Organizacja państwa
.
Stolica
.
.
N aród litewski
.
.
.
.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
.
.
.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
.
.
.
•
.
.
•
•
.
·
.
.
.
•
.
.
.
•
•
.
.
.
.
.
.
•
.
.
•
.
.
•
.
. .
.
.
•
•
•
•
•
Bóstwa, kapłani i świątynie Kontakty z chrześcijaństwem Wojna z Krzyżakami . . . z
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
·
.
.
. .
.
•
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Wielkie Księstwo Litewskie na ziemiach Rusi ·
•
84 86 87 89
•
•
90 94 96 99
.
.
.
.
101
•
•
•
•
Rządy Giedyminowiczów. Hisroria polityczna Pierwsi Giedyminowicze
.
.
.
.
.
.
·
.
.
.
.
.
.
.
104
•
.
.
.
.
.
.
.
106 •
•
. .
102 105
Społeczeństwo i organizacj a ziem ruskich Wielkiego Księstwa L it ew skiego Skutki przyłączenia ziem ruskich do Wielkiego Księstwa Litewskiego· .
·
90
98
•
Przyłączenie ziem ruskich do Wielkiego Księstwa Litewskiego
Witenes (1295-L316)
83
100
N asilenie walk i ich zasięg .
.
.
.
Krz yżakami
Dyplomacja Litwy
82
94
Zakon Krzyżacki i p omoc katolickiej Europy Litwa w walce
79
90
Rozwój narodu litewskiego .
•
•
Granice ziem litewskich Język litewski
•
•
108 110
•
•
•
•
•
110 111
•
SPIS TRESCI
Giedymin (1316--1341) .
.
.
.
Jawnuta (1341-1345) Olgierd (1345-1377) .
.
7
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
.
Jagiełło i Kiejstut w latach 1377-1382: konflikt dwóch pokoleń i dwóch op c ji politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 3. Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagiełły i Witolda
Problem chrztu
.
Umowa w Krewie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
112 116
.
.
.
117
.
122
.
·
•
•
.
.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
•
.
.
•
•
•
•
.
.
.
.
.
.
•
•
•
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Europeizacja i chrystianizacja państwa i społeczeństwa . . Jeszcze raz o chrzcie· . . . . .
•
.
•
.
.
.
Sytuacja Kościoła katolickiego
.
.
Chrzest Zmudzi
.
.
.
.
Następsrwa chrztu dla życia państwa . . . . . . Stosunki z Europą
•
•
•
•
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
z
.
.
•
.
.
.
•
•
•
•
•
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Cerkwią prawosławną w Wielkim Księstwie Litewskim . . . . . . Wpływ chrztu na kulturę - pismo i oswiata · · Otwarcie na kulturę europejską . . . . . . . . . . . Stosunki
.
.
Rozwój państwowości
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
140 141 142 144 144 146 148
.
.
149 150
.
.
.
•
•
•
154
156 .
156 157
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
158
.
.
.
.
.
.
159
.
161 16 4
.
Religijno-etniczne problemy życia społecznego . . . . Struktura społeczeństwa stanowego .
139
152
.
Struktura terytorialno-administracyjna państwa . . . . . Struktura zarządzania państwem
Wieś: bojarzy i chłopi
138
142
Rozdział 4. Państwo i społeczeństwo litewskie od czasów Witolda do unii lubelskie; (J. Kiaupiene) . . . . . . . . . . . . . . . Społeczeństwo po panowaniu Witolda · . . . . . . . .
•
•
•
136
141
•
•
•
•
135
151
.
Witold i Jagiełło - realizatorzy idei państwowości.
.
13S
.
•
134
149
Problemy stosunków Wielkiego Księstwa Litewskiego z Polską Kryzys dynastyczny . . . . . . . . . . .
Mieszkańcy
•
•
. .
.
•
•
.
.
.
130
145
.
.
129 130
•
.
.
.
•
.
Zmiany w organizacji państwa i społeczeństwa .
Starania Witolda o koronację ·
•
•
•
•
.
•
.
.
. •
•
128
•
•
.
.
•
•
•
.
.
.
.
126 12 7
130
Próby rozwiązania problemów powstałych po bitwie pod Grunwaldem . . Problem stosunków z Zakonem na soborze w Konstancji · .
•
•
•
Polska sojusznikiem w walce. Od układu salińskiego do bitwy pod Grunwaldem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . "Wielka wojna"
.
•
•
Sytuacja wewnętrzna państwa. Pozycja Jagiełły i relacje z Witoldem . . . . Umowa wileńsko-radomska w 1401 r. . . . . . . . . . . . . . . . . Zwycięstwo nad Zakonem Krzyżackim
.
125
•
125
Umocnienie się Witolda na tronie Wielkiego Księstwa Litewskiego
Pokój melneński .
125
•
Chrzest i społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego Walka Witolda o władzę . . Umowa ostrowska
. .
(J. Kiaupiene)
Panowanie Jagiełły. Umowa w Krewie i chrzest Poszukiwania rozwiązań politycznych .
. .
. .
.
. .
. .
.
. .
.
. .
.
Przemiana bojarów - od rycerza w początka ch XV w. do handlującego gospodarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w połowie XVI w.
.
166 .
16 7
,
SPIS TRESCI 8 Przemiana chłopów - od wolnego gospodarza do chłopa pańszczyźnianego Miasta i ich mieszkańcy
.
.
•
.
Warunki powstawania miast Różnorodność miast·
.
.
Miasta samorządne
.
.
.
•
· .
.
Rozszerzanie się samorządu miast
169
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
·
.
. .
.
.
. . . .
.
Rozpowszechnianie się katoli cyz mu i problem synkretyzmu
. .
.
.
.
.
.
Początek reformacji i przyczyny jej powodzenia .
Kultura średniowieczna czy renesansowa?
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
Kultura średniowieczna
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
Nowe społeczeństwo w XVI w.
.
. .
.
.
. .
.
.
.
.
W zrost politycznego i sp ołeczn ego znaczenia bojarstw a
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
•
•
.
·
.
.
.
.
.
.
•
•
•
•
•
•
.
Giedyminowicze stają się Jagiellonami
Wielki książę l i tewski
.
.
.
.
S wi drygiełło (1430-1432) ,
.
.
•
•
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
(1440-1447)
. .
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
Wielki ksiązę litewski Aleksander (1492-1506). Wielkie Księstwo Litewskie między Moskwą a Pol ską . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
Suwerenność Wiel kiego Ks ięs twa Li tews kiego a idea jagie lloń s ka
.
178 180
Tworzenie państwa stanowego. Unia Wielkiego Księstwa Litewskiego z Polską
.
187
190 193
197 •
·
197 200 204
.
.
·
185
197
.
.
. .
177
189
Przewrót państwowy. W ielki książę litewski Zygmunt Kiejstutowicz (1432-1440)
Wielki książę litewski Kazimierz Jagiellończyk
176
189
.
.
175
180
•
.
Rozdział 5. Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem . . . . . . unii lubelskiej (J. Kiaupiene). . . . . . . .
173
175
•
Latopisy i t eorie o pochodzeniu Litwinów - wyrażanie świadomości etnopolitycznej . Statuty litevJskie. Początki prawodawstwa litewskiego
172 174
.
.
.
•
170
184
.
.
•
•
Kon takty z Europą w okresie renesansu i reformac ji Modernizacja kultury . . . . . . . . . . . . Sytuacja etnolingwistyczna .
•
•
.
.
•
•
.
Nowinki kulturowe w p o czątkowym okresie szerzenia się katolicyzmu· .
•
•
.
.
•
•
.
.
.
.
. .
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
Wilno - stolica Wielkiego Księstwa Li tewskiego . . . . . . . . . . . Religie i Kościoły Kontakty z prawosławiem .
168
.
.
207
.
2II
.
214
Rada Panów Wielkiego Księstwa Litewskiego i polityka dynastyczna wielk iego księcia Zn aczenie Moskwy w historii politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI w.'
214 217
Sprawy magnatów i bojarów oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski a postawa Zygrn unta Augus ta
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
218
Morze Bałtyckie w historii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przyłączenie Inflant . . . . . . . Próby zreformowan ia państwa . . .
.
.
Unia lubelska . Koniec dynastii Giedyminowiczów ,
.
.
.
.
.
.
.
.
.
221
•
.
•
·
224
·
227
,
CZĘSC III. WIELKIE KSIĘSTWO LITEWSKIE W OKRESIE RZECZPOSPOLITEJ . . OBOJGA NARODOW W LATACH 1569-1795 . . ,
231
.
Rozdział l. Kraj i ludzie
(Z. Kiaupa) .
.
.
.
.
Stare i nowe problemy po unii lubelskiej . Istota aktu unii lubelskiej. Pierwsze
.
.
interregnum i wybory króla.
.
.
.
•
.
•
•
.
•
.
.
•
.
.
.
.
•
. .
.
Artykuły henrykowskie
.
. . .
. .
Wielkie Księstwo Litewskie za panowania Stefana Batorego (1576-1586) . . . . . . . . . Wybór Zygmunta III Wazy Czasy pokoju i lata wojny ·
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
,
.
.
.
.
.
. .
.
.
·
. . .
.
. .
.
.
.
.
Obszar i gran ice Wielkiego Księstwa Litewskiego po unii lubelskiej Ludność· . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
233
•
•
•
233 ·
.
233
·
234
·
237 240 241
.
·
242
·
243
•
SPIS TRESCI
9 Kierunki rozwoju gospodarczego i społecznego Znaczenie wojen .
.
Szlach ta i j ej p aństwo
Szlachta i magna c i
.
. .
. .
·
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
246
·
.
.
248
.
.
.
.
.
Władza centralna Wielkiego Księstwa Litewskiego w ramach Rzeczpospolitej O bojga Narodów · . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sejm Rzeczpospolitej a Wielkie Księstwo Litewskie . . . . . . . .
251
•
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
Władca Rzeczypospolitej i wielki ks iążę litewski
. .
. .
.
.
.
.
.
.
Naród szlachecki - fenomen etnopolityczny
.
·
.
.
·
.
251
·
253
.
255
.
256
.
259 262
Zjazdy Główne Wielkiego Księstwa Litewskiego - pozostałość dawnego sejmu .
.
.
.
.
.
Prawa i równość szlachty
.
.
.
.
.
Sejmiki szlacheckie .
. .
.
. .
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
·
·
.
Władza i konflikty wewnątrz magnaterii. Konfederacje Polityka zagraniczna Wielkiego Księstwa Litewskiego . .
.
.
z sąsiadami .
Europa Zachodnia i W ielkie Księstwo Litewskie
(l. Kiaupiene)
Rozdział 2. Narody, wierzenia, kultura
Religie i wierzenia Reformacja·
· .
.
.
.
Kontrreformacja .
.
.
.
.
.
.
Unia kościelna w Brześciu .
Schyłek tolerancji
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
. .
.
.
.
.
•
•
•
•
•
.
•
•
•
.
.
.
.
.
. .
.
•
•
•
•
.
.
.
.
•
•
•
•
•
•
·
.
.
.
.
.
·
.
.
.
.
XVII
Czas stagnacji. Kultura w drugiej połowie
.
.
.
275
.
.
.
.
277
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
•
•
.
.
280
•
·
.
.
.
.
w. i pierwszej połowie
XVIII w. •
•
•
285
•
•
287 288
Język litewski w życiu publicznym . .
Litewskojęzyczni poddani Prus ·
Centrum kultury litewskiej
. .
Germanizacja
.
.
.
280 283
Polonizacja życia społecznego
.
273
278
Procesy etnopolityczne i etnolingwistyczne w Wielkim Księstwie Litewskim
. .
269
.
•
.
267
272
•
•
•
265
272
•
•
.
.
. .
.
.
.
. •
•
. Zycie kulturowe w okresie walk ideologicznych . . . Duch polemik. . . . . . . .
.
.
.
•
.
•
Oświata i nauka
.
265
•
Problem polityki zagranicznej Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego po unii lubelskiej. Stosunki Wielkiego Księstwa Litewskiego
263 264
.
.
263
•
.
•
.
.
.
•
.
•
•
•
•
•
•
•
·
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Rozdział 3. Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego
Kiaupa) . . . . . . . . . . Zygmunt III Waza i Władysław IV Waza
. .
od Zygmunta III Wazy do Augusta 111(2.
Próby utrzymania silnego państwa:
Zygmunt III Waza (1587-1632). Rzeczpospolita i Wielkie Księstwo Litewskie Wojny Zygmunta III Wazy i Wielkie Księstwo Litewskie Władysław IV Waza (1632-1648)
.
· .
Kryzys: Jan Kazimierz (1648-1668)
.
.
.
.
.
.
.
.
.
·
·
. .
.
.
291
.
.
.
293
.
.
293
297 .
.
290
293
.
.
290
•
•
288
300 303
.
.
.
.
303
Wielkie Księstwo Litewskie w ostatnich l atach panowania Jana K azimierza·
.
.
.
307
.
Wojny z Kozakami, Rosją i Szwecją Przedłużający się kryzys państwa
.
.
. Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673). Jan III Sobieski (1674-1696) .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
. .
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
309
.
.
.
.
.
.
.
.
309
.
.
.
.
.
.
.
.
311
.
.
.
.
.
.
318
August II na troni e Rzeczpos politej (1697-1733). Wojna domowa w Wielkim Księstwie Litewskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Rzeczpospolita i Wielkie Księstwo Litewskie w wojnie północnej
.
,
SPIS TRESCI 10 Sejm Niemy (1717) i jego następstwa
.
.
.
.
Dojrzewanie do reform: August III (1733-1763)
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
. .
. .
.
.
Rozwój społeczny i polityczny Wielkiego Księstwa Litewskiego w Rzeczpospolitej
Obojga Narodów (1588-1763)
.
.
.
.
.
.
Rozdział 4. Reformy i upadek państwa (1164-1195)
.
.
.
.
.
.
.
.
. . .
.
.
. .
.
(J. Kiaupiene).
Wydarzenia lat 1764-1772 i pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej . . . . Interregnum · . . . . . . Wybory króla
.
.
.
.
.
.
Konfederacje w Radomiu i Barze
.
. . . . .
Programy reform wewnętrznych Rada Nieustająca.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . .
.
.
do
jedności .
Sejm Czteroletni (1788-1192)
·
.
.
· .
.
.
.
.
Konstytucja 3 maja a Wielkie Księstwo Litewskie Ostatnie lata Rzeczpospolitej·
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Konfederacja targowicka . Rozbiór państwa w 1793 r. . Powstanie w 1794 r. Rozbiór i upadek państwa w 1795
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Prahistoria Litwy (A.
.
.
.
.
.
Kuncevicus)
.
.
.
•
Indeks nazwisk
•
•
•
•
•
•
•
.
.
.
.
.
Historia Wielkiego Księstwa Litewskiego Spis tabel
.
. .
.
.
.
·
.
(Z. Kiaupa)
.
.
334 335 337
.
.
·
338
.
.
·
340
.
. .
. .
344
347 .
.
342 342
.
.
.
333
336
.
.
.
333
.
. . . . . .
.
·
·
Rozdział 5. Historyczne dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego: blaski i cienie . . . . (J. Kiaupiene) ·
Prze gląd badań
331
·
.
.
'
r.
·
333
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
330 331
.
.
Reforma oświaty i nauki. Komisja Edukacji Narodowej
Od dualizmu państwowego
·
330
.
.
.
.
329
. .
. . . . . Pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej w 1772 r. Rzeczpospolita między pierwszym a drugim rozbiorem. Lata reform (1173-1191) Międzynarodowa pozycja Rzeczpospolitej
329
.
.
.
.
325
.
.
.
.
Próby wprowadzenia reform
. .
.
.
322
.
.
.
320
.
352
.
.
352
.
.
356
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
379
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
380
Przedmowa spisania historii Litwy od czasów naj dawniejszych do współczes ności i wydania jej w językach litewskim i angielsk i m w Wilnie i Chicago zrodziła się w końcu 1991 r., gdy w Instytucie Historii Litwy w Wilnie gościł przewodniczący Centrum Badań i Studiów Lituanistycznych Jonas Rackauskas. Pomysłodawców i autorów tego przedsięwzięcia połączył wspólny cel: napisanie historii społeczno-politycznej pań stwa litewskiego, stworzonego i przez stulecia pielęgnowanego przez Litwinów, oraz przedstawienie czytelnikom naukowej syntezy wolnej od odgórnych wytycznych i postanowień, która wykorzystywałaby obszerny materiał z dotychczasowych badań. Dzięki tej pracy chciano odnowić tradycje litewskiej historiografii, której znaczenie przed ćwierćwieczem określił najwydatniej Zenonas Ivinskis w przedmowie do swojej Historii Litwy: "cały swój wykład skupić chcemy wokół idei państwowości narodu litewskiego To, jak powstała, rozwijała się, rozkwitła, a później osłabła i na powrót podźwignęła się i znowu była realizowana, jest myślą przewodnią naszej pracy". Pierwsza książka w ramach proj ek tu obejmuje okres od początków narodu i pań stwowo ści litewskiej do kasacji Litwy w 1795 r. W pracy ukazano najważniejsze etapy rozwoju społeczno-politycznego narodu i państwa litewskiego w poszczególnych okresach historycznych oraz jego kontakty z państwami ościennymi, przedstawiono Myśl
.
fenomen kształtowania się państwowości litewskiej, omówiono istotne zjawiska spo łeczne, wyznaniowe i
kulturowe, towarzysz ące procesowi społeczno-polityczno-in telektualnemu. Cechy charakterystyczne poszczególnych okresów historycznych oraz indywidualność autorów zadecydowały o specyfice każdego z rozdziałów - nie starano się ujednolicać ich piórem redaktora. Autorzy pragnęli uniknąć kategorycznych ocen oraz uogólnień, starali się poka
zać, że rzeczy ważne i w h istoriografii szczególnie dyskutowane mogą być różnie interpretowane. Tekst uzupełnia skrócony przegląd ważniejszych prac hi s tori ogra ficznych.
Rządu Republiki Li tewskiej oraz Litewskiej Fundacj i w Stanach Zjednoczonych. Au to rzy książki serdecznie dziękują wszystkim sponsorom oraz tłumaczom na Litwie i w Stanach Zjednoczo nych, recenzentom, konsultantom i redaktorom, a także ludziom, którzy dostarczyli materiał kartograficzny i ilustracje. Wydanie tej książki było możliwe dzięki wsparciu
Wilno
1995
Autorzy
Przedmowa do wydania drugiego uzupełnionego Losy naszej książki potoczyły się w nieprzewidzianym, zaskakującym dla autorów kierunku. Synteza historii L itwy do 1795 roku została napisana z myślą o szerokim kręgu czytelników na Litwie i poza jej granicami, zainteresowanych historią naszego nar od u i państwa. Okres, który nastąpił wkrótce po odzyskaniu niepodległości, atmosfera społecznego entuzjazmu, wi ar y w historyczne wartości narodu, również naznaczyły tekst tej książki. Chciano zaakcentować, uwypuklić jak najwięcej spraw z historii politycznej i społecznej dawnej Litwy, które poprzez dziesięciolecia reżimu sowieckiego pomijano milczeniem bądź też wypowiadano się o nich pomiędzy wierszami. Zmieniająca się szybko rzeczywistość spowodowała, że książka, której pierwsze wydanie ukazało się jesienią 1995 r., była powszechnie czytana w szkołach przez nauczycieli i uczniów, przekształciła się w swoisty podręcznik, a jej nakład szybko się wyczerpał. Przygotowując tekst do drugiej edycji, nie zmieniliśmy zamysłu, adresata, kon cepcji oraz struktury syntezy. Ustosunkowując się do rzeczowych uwag Profesora Mecislovasa Jucasa z Un iwersytetu Wi l eńsk iego ora z Profesora Henryka Wisnera z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, którzy ogłosili swe recenzje w prasie, oraz wszystkich Kolegów, którzy uważnie przeczytali książkę, dokonaliśmy pewnych poprawek redakcyjnych, uzupełniliśmy bibliograficzny Przegląd badań o nowe prace opublikowane w latach 1995-1997. Drugie wydanie książki zostało zrealizowane dzięki wsparciu finansowemu firmy BElRA, życzl iwo ści, przychylności oraz zachęcie ze strony wszystkich Kolegów i Nauczycieli. Serdecznie wszystkim dziękujemy.
Wilno, listopad 1995
Autorzy
Przedmowa do wydania polskiego W nauce historycznej, zajmującej się od dłuższego czasu dziejami dawnej Litwy, współistnieje kilka ukształtowanych interpretacji jej przeszłości. Najbardziej rozwi nięte były badania prowadzone przez historyków polskich i rosyjskich, ale w ostatnich Latach szybko rozwijają się także studia historyków białoruskich i litewskich. W tych opracowaniach często te same fakty historyczne są opisywane i wyjaśniane w od mienny sposób. Przedstawiając tę książkę polskim Czytelnikom, dobrze znającym własną wizję dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego, chcielibyśmy powiedzieć, że poszczególne fragmenty były pisane po 1990 r. i naznaczone są duchem odzyskanej wolności i poczuciem radości z istnienia wolnego państwa litewskiego. W tej syntezie przedstawiono tradycyjną litewską interpretację dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego, która w niewielkim zakresie została zmieniona pod wpływem najnowszych tendencji (post)modernistycznych*. W centrum uwagi Autorów znalazł się polityczny i społeczny rozwój dawnego państwa litewskiego oraz jego wpływ na najważniejsze dziedziny kultury. Przygotowując polski przekład książki, Autorzy nie zmieniali jej treści ani nie uzupełniali nowymi problemami, wynikami i rezultatami ostatnich badań. W ostat nich latach ukazało się
na
Litwie tak dużo monografii i artykułów, że uwzględnienie
ich wymagałoby przygotowania całkowicie nowego dzieła. Niektóre znajnowszych badań historyków litewskich zostały już przetłumaczone albo są właśnie tłumaczone na język polski. Warto jednak podkreślić, że liczba nowszych publikacji, obejmu jących cały okres dziejów dawnego państwa litewskiego (Wielkiego Księstwa Litew skiego), nie jest aż tak wielka. Po opublikowaniu trzeciego wydania tej syntezy w języku litewskim w 2000 r. ukazały się trzy bardzo odmienne książki. Pierwsza z nich, Lietuvos DidZiosios Kunigaikśtystes kultUra. Tyrinejimai ir vaizdai, pod red.
V.
AliSauskasa, L. JovaiSy, M. Paknysa, R. Petrauskasa, E. Raiły (2001), dotyczy
historii kultury i społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego (w 2006 r. ukazał się polski przekład tej książki). Praca Zigmantasa Kiaupy Lietuvos valstybes istorija (pierwsze wydanie w języku angielskim 2002, w języku litewskim 2004) obejmuje okres od utworzenia państwa litewskiego w XIII w. do odrodzenia państwowości 1 1 marca 1990 r. Jest to próba ukazania przemian państwa litewskiego, które raz wyrastało do rangi mocarstwa, innym razem całkowicie znikało z mapy politycznej, by później ponownie pojawić się w zmienionym kształcie. Pracę Alfredasa Bumblauskasa Senosios Lietuvos istorija, 1009-1795 (2005) sarn autor scharakteryzował jako próbę
*
Autorzy prawdopodobnie odwołują się do tzw. historiografii postmodernistycznej, gdyż w języku
litewskim użyro dosłownie wyrażenia: najnowsza nowoczesność - przyp. tłum.
przedstawienia innej syntezy (może postmodernistycznej?), ukazującej zaginione, lecz nadal żywe dawne społeczeństwo litewskie. Stworzył on bogato ilustrowaną krótką opowieść o dziej ach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Serdecznie dziękujemy inicjatorom tego wy dania, tłumaczom, osobom, które wybierały i przygotowały iLustracje, redaktorom, wydawcom i wszystkim, którzy przyczynili się do publikacji tej książki w języku polskim. Dzięki ich życzliwym wysiłkom polscy Czytelnicy będą mogli po raz pierwszy zapoznać się z litewską i n terpretacją dziej ów dawnego państwa litewskiego.
Wilno, kwiecień 2007
Autorzy
ROZDZ IAŁ 1
Pierwotne osadnictwo na obszarze dzisiejszej Litwy
Wa runki kl imatyczne Warunki sprzyjające stałemu osadnictwu wytworzyły się na terytorium obecnej Litwy dopiero w schyłkowym p al eoli cie, czyli w XI-X tysiącleciu p.n.e. Do tego czasu Litwę, podobnie jak całą północną Europę, pokrywał lodowiec, który cofał się nierówno miernie i stopniowo, nawet kilka tysięcy lat, w kierunku północnym. W czasie
jednego z ociepleń w fazie AllerOd, ok.
X tysiąclecia p.n.e., pojawiły się pierwsze
nieliczne grupy łowców reniferów. W IX tysiącleciu p.n.e. klimat ponownie się
ochłodził. Wraz z cofaniem się lodowca w Europie formowały się pasy tundry, stepów i lasów. Na wybrzeżu Bałtyku klimat również stawał się coraz bardziej wilgotny
i ciepły: stepy tundrowe przekształciły się w bagnistą tundrę, wyginęły mamuty, pojawiły się b r zozy i sosny. U schyłku paleol i tu na wybrzeżu Bałtyku rozprzestrzeniła się lesista tundra, a w międzyrzeczu Niemna i Wisły - las i tundra bądź tundra parkowa. Po tym rozległym obszarze wędrowali łowcy reniferów,
którzy, szczególnie
w okresie letnim, pojawiali się również na terenie dzisiejszej Litwy. Pierwsi mieszkańcy przybyli na wschodnie wybrzeże Bałtyku z dwóch kierunków: jedni z południowego zachodu, b rzegiem ówczesnego słodkowodnego Bałtyckiego
sięgały dalej na północ niż dzisiaj, drudzy z po łudnia, z obszarów dzisiejszej Polski i Białorusi. Była to ludność kultury schyłkowego
Jeziora Lodowego, którego brzegi
paleolitu, podążająca śladami stad reniferów. Przybysze z południowego zachodu (z terenów dzisiejszej Danii, północnych Niemiec i północnej Polski) określani są w archeologii jako ludność kultury magdaleńsko-bałtyckiej. Te niewielkie grupy myśliwych zatrzymywały się na krótki czas w niedużych obozowiskach na wys okich tarasach
ówczesnych rzek. Z obszaru Litwy znanych jest około czterdziestu stanowisk
kultury magdaleńsko-bałtyckiej, dla której charakterystyczne są szerokie krzemienne groty strzał, z wąskim, ostrym trzonkiem ze stromym retuszem przykrawędnym, szerokie i krótkie drapacze, wyroby kościane i rogowe (motyki, harpuny, oszcze p y)
.
PRAHISTORIA LITWY
18 Przedmioty te różnią się od pochodzących z tego samego okresu wyrobów kultury świderskiej, wytwarzanych przez łowców reniferów przybyłych z południa. Obozo wiska ludności kultury świderskiej również były krótkotrwałe, lecz rozleglejsze, i dlatego można znaleźć na nich większą liczbę przedmiotów. Na terenie obecnej Litwy odkryto około sześćdziesięciu stanowisk tej kultury. Ludność ta również posługiwała się krzemiennymi grotami strzał, lecz miały one kształt liścia wierzby. Wykorzystywali także wąskie i długie drapacze, ciosaki dwustronnie zaostrzone, narzędzia wykonane na długich wiórach. Dla wyrobów tych charakterystyczne jest retuszowanie ich spodniej strony. Część przybyłych myśliwych pozostała na obszarze dzisiejszej Litwy przez dłuższy czas. U schyłku paleolitu kultury magdaleńsko-bałtycka i świderska upodobniły się do siebie. Na Litwie przebadano do tej pory jedynie kilka obozowisk
z
tego okresu
(Mergeieris, stan. 8, Maksimoniai, stan. l , Skorule i inne) i jak dotychczas nie natrafiono na żadne cmentarzysko.
Mezol it W okresie mezolitu (VIII-V tysiąclecie p.n.e.) znacznie zmienił się klimat i szata roślinna w całej północnej Europie. Na początku tego okresu w miejscu zamkniętego słodkowodnego Jeziora Lodowego utworzyło się słone Morze Yoldiowe. W VII-VI tysiącleciu p.n.e., w wyniku dalszego topnienia lądolodu, pojawiło się słodkowodne Jezioro Ancylusowe.
U schyłku mezolitu, kiedy średnia roczna temperatura brzegów
Bałtyku była wyższa nawet o 2-3°C od dzisiejszej, a cieśniny duńskie uległy przewę żeniu, jezioro to ponownie przemieniło się w słone Mor ze Litorynowe. Właśnie w tym okresie zaczęła się kształtować Mierzeja Kurońska oraz zalew. Lasy liściaste wyparły lasy iglaste. Renifery wywędrowały dalej na północ, pojawiła się występująca w cie plejszym klimacie zwierzyna leśna: łosie, jelenie, dziki itd. Z tak dużymi zmianami klimatu łączy się również dalsze osadnictwo na terenie dzisiejszej Litwy oraz po jawianie się nowych kultur. W początkowej fazie mezolitu istniała jeszcze kultura epipaleolityczna, której ludność posługiwała się niemal niezmienionymi narzędziami paleolitycznymi. W obo zowiskach wczesnego mezolitu pojawiły się wyroby z rogu i kości (harpuny, sztylety itd.). Spotyka się je w obozowiskach kultury maglemoskiej, zamieszkiwanych przez ludność przybyłą nad Bałtyk południowym brzegiem Morza Yoldiowego lub Jeziora Ancylusowego. W VII-IV tysiącleciu p.n.e. na obszarze dzisiejszej południowej Litwy, zachod niej Białorusi i Prus Wschodnich wytworzyła się oryginalna kultura niemeńska. Była to pierwsza kultura miejscowa, powstała na gruncie kultur schyłkowego paleolitu. Stanowiska kultury niemeńskiej są liczne, odkryto na nich niewiele róż niące się między sobą wyroby, które uznać można za lokalne. Najbardziej chara kterystyczne są postświderskie ostre krzemienne groty lancetowate, drapacze, rylce, siekierki itd.
na
Pierwotne osadnictwo
obszarze dzisiejszej Litwy
19 W północnej Litwie i na prawie całym pozostałym wschodnim wybrzeżu Bałtyku mieszkała ludność kultury kundajskiej (nazwa tej kultury pochodzi od miejsca od krycia i najlepiej przebadanego stanowiska Kunda-Lammasmagi w północno -wschodniej Estonii), która posługiwała się wyrobami z kości, rogu i krzemienia. Granica między wspomnianą kulturą niemeńską i kundajską przebiega prawie wzdłuż Linii Niemna i Wilii. Podstawowym zajęciem ludności mezolitycznej było myślistwo i rybołówstwo. W czasie polowań posługiwano się łukiem i strzałami oraz piką. Dla tego okresu szczególnie charakterystyczne są niewielkie wyroby krzemienne zwane mikrolitami, a także wyspecjalizowane narzędzia zaopatrzone w małe krzemienne ostrza. W ry bołówstwie, które stało się szczególnie ważnym zajęciem, wykorzystywano nie tylko haczyki i harpuny, ale też sieci, więcierze, grodzie, czółna. Wędrująca ludność za kładała obozowiska, które zamieszkiwały 1-4 duże rodziny. W dogodnych miejscach, w większych osadach powstałych blisko wody, pozostawano przez dłuższy czas Qonionys, Paśtuva, Zem. Kaniukai). Informacji o ludności zamieszkującej obszar obecnej Litwy w okresie mezolitu dostarcza przede wszystkim przebadane w ostatnich Latach cmentarzysko na wyspie Spiginas, na jeziorze Birżule (rej. Telsze). W grobie datowanym na 5520 r. p.n.e. został pochowany mężczyzna wraz z amuletami z prze wierconych kłów jelenia i dzika. Jamy grobowe były płytkie, wypełnione ochrą. Duże cmentarzysko z okresu mezolitu (a także neolitu) badane jest na Wyspach Jelenich na jeziorze Onega, najbogatszy zaś grób mezolityczny odkryto w miejscowości Zveinieki na Łotwie. Znaleziono tam pochówek mężczyzny z 6-7-1etnim dzieckiem, a wśród darów grobowych odkryto 340 kłów zwierzęcych - amuletów. Zdaniem antropologów p ierwo tn a ludność mezolityczna znad jeziora Birżule była europidami i należała do środkowoeuropejskiego typu antropologicznego. W porównaniu do człowieka współ czesnego mieszkańcy tych terenów byli krępej budowy ciała, niewysokiego bądź średniego wzrostu. v
ROZDZIAŁ 2
Pierwsi osadnicy na ziemiach Litwy
W okresie neolitu (IV-III tysiącleci e p.n.e.) klimat ponownie się ocieplił. Zimy stały się łagodne i w miarę ciepłe, okres letni dłuższy od obecnego, w lasach było mnóstwo zwierzyny, w rzekach i jeziorach obfitość ryb. Na wschodnim wybrzeżu Bałtyku pojawiły się rośliny ciepłolubne: lipy, dęby, leszczyna, wiązy, brzo zy , orzechy wodne. Ludność nie mieszkała już na krótkotrwałych obozowiskach, lecz na stałych osadach, coraz większych, nierzadko występujących w skupiskach, zlokalizowanych najczęściej nad płytkimi jez iora mi lub nad brzegami zalewów. Te naj bardziej znane położone były nad j ezioram i Birżule, Kretony oraz przy ujściu rzeki Swiętej na wy brz eżu Bałtyku. Ludność neolityczna przyswoiła sobie umiejętność lepienia i wypalania naczyń glinianych, obróbki, przewiercania i gładzenia kamieni. W cześnie jsze szałasy zo stały zastąpione przez budynki o konstru kcj i słup owej na planie czworokąta; zaczęto uprawiać rolę· ,
Wczesny neolit We wczesnym neolicie (IV-III tysiąclecie p.n.e.), jak wskazują przebadane osady i znalezione na nich przedmioty, na obszarze południowej Litwy, w byłych Prusach Wschodnich, w północn o-wschodniej Polsce i na dużym obszarze Białorusi funk cjonowała nieprzerwanie kultura niemeńska. W neolicie kształtują się nowe jej cech y : formy ulegają uproszczeniu, poj awia j ą się pierwsze naczynia. Garnki były ostrodenne, o prawie pionowych ściankach, glina zawierała dużo domieszki roślinnej i tłucznia granitowego. Wysokość takich garnków była przeważnie większa od ich średnicy, na krawędzi wylewu występował ornament w postaci rzędów owalnych bądź trójkątnych dołków. Typowe były e piświ derskie, lancetowate, trapezowate groty strzał, siekierki i inne wyroby krzemienne. Kon tynuacj a tra dycji mezolitycznej w kulturze niemeńsk iej dostrzegalna j es t rów nież w zabytkach schyłkowego neolitu. Prawie wszystkie wytwory neolityczne mają
Pierwsi osadnicy na ziemiach Litwy
21 swe mezolityczne prototypy, nowe typy pojawiają się niezmiernie rzadko. Neolityczna kultura niemeńska objęła cały środkowy i górny bieg Niemna oraz obszar między Niemnem a Prypecią. N a Litwie, Łotwie, w
Estonii i p ółnocno zachodniej Białorusi, gdzie w mezolicie -
funkcjonowała kultura kundajska, przejęła ona cechy charakterystyczne dla neolitu i przez archeologów nazywana jest kulturą narwską (stanowis ka tej kul tury na Lit,
wie odkryto w zlewisku jeziora Kretony, rzeki Swiętej itd.). Typowe dla tej kultury
i rogowe (zbrojniki oszczepów, groty strzał, harpuny, sztylety) oraz stosunkowo nieliczne i mało różnorodne wyroby krzemienne. Lud
są liczne wyroby kościane
ność kultury narwskiej wylepiała garnki ostrodenne z grubym dnem, z gli n y z dużą domieszką potłuczonych muszli. Wysokość tych naczyń była prawie równa ich śred nicy. Często rejestruje się naczynia w kształcie wydłużonych łódeczek, interpre
towane jako półmiski do ryb, oraz póź n iej sze formy o okrągłych wylewach. Kultura narwska, obejmująca tak duży obszar, nie była jednorodna. Na Litwie rozpowszech,
niły się dwa warianty: północno-wschodni (na wschód od rzeki Swiętej, międzyrzecza ,
Mereczanki i Wilii) oraz południowozachodni (na zachód od Niziny Srodkowolitewskiej). Już w tym czasie pojawiają się niewielkie różnice kulturowe między Wschodnią a Zachodnią
Litwą, które nasilą się w okresie schyłkowego neolitu i w
epoce żelaza. Jeszcze w latach 60. XX w. w pracach archeologicznych i historycznych dominował pogląd, że w neolicie, prze d pojawieniem
się
Indoeuropejczyków, tereny obecnej
Litwy zamieszkiwali Ugrofinowie, którzy pozostawili charakterystyczną ceramikę
trzydziestu hydronimów na obszarze całego kraju. Obecnie, po przebadaniu kilku nowych, dużych osad neolitycznych uważa się, że dołkowo-grzebykową i około
sytuacja kulturowa Litwy wyglądała wówczas nieco inaczej. Ugrofinowie byli tak nieliczną grupą migrantów, że nie m ie li większego wpływu na ludność zamieszkującą tereny dzisiejszej Litwy. Ugrofińskie
i
nazwy miejscowe oznaczały najpewniej drogi
punkty handlowe, gdzie wędrujące grupki migrantów zakładały niewielkie obo
zowiska. Ludność kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej wyruszyła z północy w kierunku wschodniego wybrzeża B ałtyku w III tysiącleciu p.n.e. Nie była ona spokrewniona z poprzednimi neolitycznymi mieszkańcami tych terenów. Pozo s tawi one przez nią wyroby, szczególnie cera mi ka (garnki ostro-
i kulistodenne z po wierzchnią zdobioną rzędami dołków wykonanych grzebi eni astym na rzędzi em) są zupełnie różne. Migranci zajęli obszar obecnej Estonii, a na północno-zachodnią Litwę dotarły jedynie niewielkie grupy ludności ugrofińskiej, które mogły osiąść tam na dłużej (przebadano stanowiska: Jara, stan. 6, Kretony, stan. lA), le cz z biegiem czasu zasymilowały się z zastaną ludnością. W Litwie Południowej, gdzie dominowała ,
kultura niemeńska, Ugrofinowie nie mieli większego wpływu. Wyniki
badań archeologicznych ostatnich dziesięcioleci, prowadzonych w zlewis,
kach jezior Birżule i Kretony oraz rzeki Swiętej, dostarczyły wielu informacji dotyczących społeczeńs twa neolitycznego
na Litwie. Swoje stałe osady ludność ta zakładała w pobliżu wodYj nad jeziorami i u zbiegu rzek. Stawiano tam domy o konstrukcji słupowej, szerokie i niskiej na planie czworokąta o wymiarach około 5-6
x
6-8 m,
PRAHISTORIA LITWY
22 z dwuspadowym dachem. Podstawowym zajęciem tej ludności było w dalszym ciągu myślistwo, rybołówstwo oraz zbieractwo. Podczas polowań i połowu ryb wykorzy stywano bardziej zróżnicowane i lepiej wykonane narzędzia; ludzie nauczyli się drążyć czółna z pni drzew, splatać sznury z łyka lipowego, wiązać sieci. W osadach hodowano trzodę chlewną i bydło. Badania osady w Swiętej, stan. 6, dostarczyły nowych informacji na temat początków rolnictwa na Litwie u schyłku środkowego neolitu (ok. 2600 lat p.n.e.). Na osadzie, pośród fragmentów ceramiki kultury narw skiej, narzędzi drewnianych i kościanych, odkryto również trzy ręczne sochy wy konane z ociosanych, giętych gałęzi jesionu. Mają one 63, 5 5 i 44 cm długości, ociosane trzonki oraz rylec o wymiarach 1 7 x 6,5 cm. Taką sochę ciągnął człowiek. Używano jej do odwracania skib, a do orania nieużytków wykorzystywano kamienne, w niewielkim stopniu obrobione motyki. W Swiętej zarejestrowano rośliny z gatunku prosowatych oraz nieco pszenicy. Zboże najprawdopodobniej wyrywano rękoma, młócono drewnianymi cepami, a następnie miażdżono w drewnianych moździerzach. Zdaniem R. Rimantiene, która prowadziła badania archeologiczne na stanowisku w Swiętej, rolnicy w tym okresie uprawiali wypaloną ziemię bez odwracania skib. Stałe rolnictwo żarowe było niepraktyczne i prawdopodobnie szybko zamieniono je na prymitywną dwupolówkę (jedno z pól jest uprawiane, a drugie w tym czasie leży odłogiem). Potwierdzają to odkryte na stanowisku w Swiętej chwasty, charakterystyczne dla nieużytków. Osiadły tryb życia oraz stały dostęp do żywności pozwoliły na wytworzenie wysokiej kultury. Na Litwie pojawiły się w tym czasie pierwsze pracownie bursztynu (osada w Swiętej, stan. 23), które zaopatrywały w ozdoby nawet mieszkańców dzisiejszej Finlandii i Rosji. Obrobiony bursztyn w postaci paciorków i amuletów, przedstawiających ludzi i zwierzęta, wymieniano na krzemień. Ozdobami z bursztynu byli również zainteresowani Ugrofinowie, którzy wymieniali go na własne wyroby z łupku. Na III tysiąclecie p.n.e. datowane są dwa pokaźne skarby bursztynowe odkryte w miejscowościach Juodkrante i Połąga. Dawni Europejczycy czcili Władcę, Pana Natury. Na IV tysiąclecie p.n.e. datowany jest wysoki na dwa metry drewniany słup ze Swiętej - wyobrażenie bogini z wyrzeźbioną ludzką twarzą. Znaleziono również trzy laski obrzędowe z wyrzeźbioną główką łosia. Na wyspie Duonkalnis na jeziorze Birżułe, mniej więcej w III tysiącleciu p.n.e., znajdowało się miejsce kultu z obrzędowym ogniskiem i nekropolią (zarejestrowano czternaście pochówków). W j ednym z grobów pochowany był kapłan, mężczyzna w wieku 2S lat. Obok znajdował się pochówek kobiecy; obie jamy wypełnione były ochrą. Przy głowie kapłana znaleziono naszyjnik z zębów łosia i dzika; oczy, usta, nozdrza i uszy zmarłego zakryte były zębami zwierząt. Miejsce ofiarne na wyspie na jeziorze Birżule mogło być wykorzystywane nawet przez ponad 2000 lat. Dane archeologiczne i skąpy materiał antropologiczny wskazują, że dawni miesz kańcy Litwy, należący do kultury niemeńskiej i narwskiej, byli ze sobą dość blisko spokrewnieni. ,
,
,
,
,
,
Pierwsi osadnicy na ziemiach Litwy
23
P rzybycie I ndoeuropejczyków. Powsta n ie Bałtów Bałtowie są grupą plemion (ludów) indoeuropejskich, zamieszkujących tereny na po łudnie i wschód od Morza Bałtyckiego. Ich język stanowi odrębną gałąź języków indoeuropejskich (termin "bałtyjski" użyty został po raz pierwszy przez G. H. F. Nesselmanna w 1 845 r. w publikacji
Die Sprache der alten Preuf3en [Język dawnych
Prusów] jako analogia do nazwy Morze Bałtyckie). Początki Bałtów zbiegają się w czasie z umocnieniem się kultury ceramiki sznurowej i kultury toporów bojowych. W schył kowym neolicie (III-II tysiąclecie p.n.e.) nad Bałtyk przeniosły się plemiona indo europejskie z południa i południowego zachodu. Kultura ceramiki sznurowej została tak nazwana od charakterystycznego dla niej ornamentu odciskanego na naczyniach za pomocą sznura. Typowe dla niej były również kamienne łódkowate topory wojenne
i pochówki w pozycji podkurczonej. Część ludności tej kultury zasymilowała się z dawnymi mieszkańcami dzisiejszej Litwy i z tego połączenia powstali Bałtowie. Przedmiotem sporu pozostaje, kim byli ci migranci, skąd i dlaczego przybyli i w jaki sposób oddziaływali na dawne kultury Lokalne. Językoznawcy sądzą, że ich pra ojczyzną mogła być środkowa i południowa Europa oraz azjatyckie wybrzeża Morza Kaspijskiego. Wczesna kultura ceramiki sznurowej objęła ogromny obszar: od Renu do Wołgi i od Alp po Bałtyk. Zdaniem archeologów i antropologów kultura ta nie była jednorodna. Przybysze byli hodowcami bydła i po części rolnikami. Dane językow e
wskazują, że udomowili krowy, owce, kozy, konie i psy, zajmowali się pszczelarstwem, uprawiali niektóre zboża, przede wszystkim pszenicę i jęczmień. Nad Bałtykiem pojawiły się prawdopodobnie dwie fale kultury ceramiki sznu rowej . Pierwsza, mniejsza, nie pozostawiła po sobie wyraźnych śladów. Druga była nieco silniejsza i absorbowała lokalne kultury. Najwięcej migrantów i ich zdecy dowany wpływ obserwujemy w dolnym biegu Niemna i w pasie nadmorskim, gdzie około III tysiąclecia p.n.e. uformowała się kultura rzucewska (najbliższa modelowo kulturze ceramiki sznurowej). Charakterystyczne dla niej są nie tylko naczynia płas kodenne, profilowane, różnych kształtów, zdobione odciskami sznura i ornamentem jodełkowym, ale także nowe formy wyrobów z gładzonego kamienia : bałtyjskie łód kowate topory wojenne, motyki żmijowate itd. Kultura ta jest bardzo wyraźna na Pomorzu, gdzie zdominowała dawną Ludność, przejęła używane przez nią wcześniej podczas poLowań i połowu ryb narzędzia, a także wzory ozdób i amuletów. Dawne zajęcia zachowały swój statut, ale najważniejsze było rolnictwo. Bardziej znane stanowiska
z
•
•
tego okresu znajdują się w zachodniej Litwie (Nida, Swięta, SarneU:,
zlewisko j eziora Birżule). Wpływ kultury ceramiki sznurowej dostrzegany jest rówy
nież na p ołudniowo-zachodnim terytorium kultury narwskiej ( SarneU:, Duonkalnis, ,
Swięta). Kultura ceramiki sznurowej rejestrowana jest także na innych obszarach zamieszkiwanych przez Prabałtów. Była to kultura fatjanowska, obejmująca górne dorzecze Wołgi do Moskwy, oraz kultura naddnieprzańska - po obu stronach Dniepru
i j ego dopływów. W Litwie Wschodniej i Północnej "sznurowców" było zdecydowanie mniej, a co za tym idzie, ich wpływy były dużo słabsze. Osady omawianej kultury znajduje się spo-
PRAHISTORIA LITWY
24 radycznie, a znaleziska na nich są bardzo nieliczne. Jeśli kultura niemeńska, która przekazała kulturze rzucewskiej cały inwentarz krzemienny, niejako rozpłynęła się w niej, to w Litwie Wschodniej dominowała nieprzerwanie późna kultura narwska. N a zachód od Niewiaży i dolnego biegu Dźwiny oraz na południe od Wilii zare jestrowano niewiele pozostałoś ci po kulturze ceramiki sznurowej . W dalszym ciągu
korzystano tam z naczyń zdobionych dołkami, punktami i innymi wyc i skami . Wydaje się, że kultura narwska była jednym z istotniejszych komponentów k ształtującej się w Litwie Wschodniej kultury bałtyjskiej . Badania archeologiczne ostatnich dziesi ę cioleci wskazują, że formowanie się Bał tów to długi i niemożliwy do prześledzenia proces, na który oddziaływały zarówno czynniki wewnętrzne, jak
i zewnętrze. Nie potwierdziły się wcześniejsze przypusz
czenia, że szczególny wpływ na Bałtów mieli Ugrofinowie. W ostatnich latach coraz częściej mówi się o kontynuacji lokalnych kultur dawnej Litwy, wątpliwa jest nagła i znacząca inwazja kultury ceramiki sznurowej . Już od epoki kamienia obserwuje się
coraz wyraźniejsze różnice między Bałtami wschodnimi i zachodnimi, które nasilają się w epoce brązu ( 1 600-550 p.n.e.) oraz we wczesnej epoce źelaza (od 500 p.n.e. do początków n.e.).
Początki wykorzystywan i a meta li Najstarsze wyroby brązowe (stop cyny i miedzi) odkryte na Litwie to sztylet z Welony
oraz siekierki z piętką, które dotarły na tereny obecnej Litwy ok. 1 800- 1 600 r. ze środkowej Europy. Miejscowe wyroby z brązu - bałtyjskie topory wojenne, bransolety,
naszyjniki itd. - pojawiły się później, ok. 1 500 r. p.n.e. Metal importowany był drogi i dlatego nie występował w dużych ilościach. Epokę brązu wyróżniają nie tylko wyroby
z metalu, ale także pojawienie się nieznanych do tej pory, a później charakterystycz nych dla Bałtów grodzisk (lit. piliakalniai)
-
umocnionych osiedli, zakładanych na
pagórkach otoczonych rzekami, na półwyspach na jeziorach, rzadziej na samotnych wzniesieniach. Wraz z upływem czasu przekształciły się one w drewniane grody.
Nowa forma grobu - kurhan (lit. pilkapis) - rozprzestrzeniła się w epoce brązu na
terenach nadmorskich (zlewisko rzek Okmiany, Dangi i Pregoły). Jest to tak zwana kultura kurhanów zachodniobałtyjskich. Kurhany przykrywające szczątki zmarłego posiadają kształt półkulisty, usypane są
z
ziemi, a u ich podstawy znajdują się kon
centryczne wieńce z kamieni. Rejestruje się w nich groby ciałopalne i szkieletowe. Na Litwie odnotowano osiemnaście takich kurhanów, z których przebadano trzynaście, v
.
m.in. SlaZiai (rej. Kłajpeda), Egliskiai, Kurmaiciai, Kveciai (rej. Kretynga). Inwentarz odkryty w grobach podkurhanowych jest nieliczny, a po upowszechnieniu się ciałopalnego obrządku p ogrzebowego liczba znalezisk wyraźnie zmalała. Uważa się, że zwyczaj ciałopalenia zmarłych przyszedł na Litwę ze środkowej Europy, z terenów naddunajskich. Objął początkowo terytorium dzisiejszej zachod niej Litwy i byłych Prus Wschodnich. Nieco później, we wczesnej epoce źelaza, rozpowszechnił się w całej Litwie.
Pierwsi osadnicy na ziemiach Litwy
25 Podstawowym towarem, który B ałtowie wymieniali na brąz, był bursztyn, który docierał nie tylko do wschodniej, ale i do południowej Europy. Na litewskich wy brzeżach Morza B ałtyckiego zn ajduj e się zdecydowanie więcej z abyt ków brązowych niż w środkowej i wschodniej Litwie, poło żon ej daleko od szlaków i faktorii hand lowych. Na pytanie w jaki sp osób i z jakich przyczyn neolityczna kultura rzucewska ,
przeksz tałciła się w bogatą w nowe zwyczaj e kulturę kurhanów, nie znamy jeszcze odpowi edzi W epoce brązu na wschód od kultury kurhanów zachodniobałtyjskich uformowała się kultura ceramiki kreskowanej, która objęła całą obecną wschodnią i północno -zachodnią Litwę, środkową Białoruś oraz południowo-wschodnią Łotwę. Kultura ta funkcjon owała w późnej epoce brązu, wczesnej epoce żelaza i w okresie rzymskim, czyli od I tysiąclecia p.n.e. do III-IV w. n.e. Została tak nazwana od charakterys tycznego dla niej zdobi en ia powierz chn i naczyń (pionowe i ukośn e kreski). Do poznania kultury ceramiki kreskowanej przyczyniły się przebadane wczesne kurhany litewskie, na których zbudowano umocnione osady (D u kszty, Nevieriskes, Petrasiii nai, Moskenai, Narkunai itd.). Ceramika kreskowana była popularna szczególnie na .
Zaniemeniu i we wschodniej Litwie, południowej Łotwie oraz środkowej Białorusi, a więc na obszarze, gdzie kształtowały się późniejsze plemiona litews kie i łotewskie. Bardziej na wschód od nich, aż do zlewiska górnej Oki, również mieszkali Bałtowie
wschodni. Na tym obszarze wykształciły się kultury bałtyjskie: dnieprzańsko-dźwiń ska, kurhanów górnej Oki, juchnowska i miło gradzka. Zdaniem językoznawców, większość toponimów i hydronimów bałtyjskich, znany ch z tyc h obszarów, również powstała nie później niż w II tysiącleciu p.n.e. Bałtowie zajmowali więc wówczas ogrom n y obszar środkowej Europy, który obejmował obecną Litwę, Łotwę, Białoruś, półno c n o-zachodnią Ukrainę, zachodnią Rosję, byłe Pru sy Wschodnie oraz północną Polskę. Prabałtowie w II-I tysiącleciu p.n.e. byli znacznie rozproszeni, jednak z cza sem stali się jedną z głównych grup etnicznych w centralnej strefie leśnej wschod niej Europy. Obecne ziemie litewskie i łotewskie obejmują niewiele ponad 1 5% dawnych ob szarów .
Pierwsze osady kultury ceramiki kreskowanej pojawiły się w II tysiącleciu p.n.e.
We wschodniej Litwie znanych jest około sześćdziesięciu stanowisk (m.in. Braton iS kes , Zalioji, Samantonys, Kiernów). Osady te zostały założone na miejscu byłych obozowisk mezolitycz nych i neolitycznych Znaleziono na nich wyroby krzemienne, ceramikę sznurową oraz nieznacznie kreskowaną. ,
.
W I tysiącleciu p.n.e. ludność zamieszkiwała umocnione osady - wczesne gro dziska. W Litwie Wschodniej znanych jest około stu takich grodzisk. Grodziska były jeszcze niewielkie (mniej więcej 50-60
x
3 5--45 m) i nie miały silnych umocnień.
Niekiedy wokół osady usypywano wał i wykopywano rów (Narkunai, Sokiskiai), nie
kiedy budowano palisadę z prostopadle zbitych pali przeplecionych gałęziami. Wewnątrz takich umocnień stały naziemne pro stokątne budowle drewniane o kon strukcji słupowej, wewnątrz z tzw. otwartym pal en is kiem pośrodku. Większość budyn ków znajdowała si ę przeważnie na obrzeżach pl ac u i wówczas część centralną za j mował majdan (Nevieriskes), a ni ek i e dy zabudowany był cały plac (Sok is ki ai,
PRAHISTORIA LITWY
26 Narkunai). W I w. n.e. popularne stały się budynki podłużne, które ze wszystkich stron otaczały placyk - podwórze (Aukstadvaris). Ich wymiary były początkowo bardzo różne - jedne, "długie", miały ok. 6-8
x
3 m powierzchni i posiadały 2-3 izby
z paleniskiem (Narkiinai), inne, mniejsze, liczyły ok. +-5 Jedno z takich
grodzisk
x
4-6 m (Nevieriskes).
mogło zamieszkiwać od trzydziestu (Nevieriskes) do stu
(Narkiinai) osób. Podstawę społeczeństwa stanowiła duża rodzina, zaś kilka rodzin tworzyło ród.
Podstawowym zaj ę ciem
mieszkańców
grodzisk była hodowla bydła. Hodowano
także inną rogaciznę, trzodę chlewną, konie (ok. 78% kości zwierzęcych znalezionych na osadzie w Narkiinai i ok. 92% w Nevieriskes określa się jako kości zwierząt do mowych). Myślistwo; a szczególnie rybołówstwo, stały się zajęciami dodatkowymi. O rolniCtwie tego okresu niewiele wiadomo: znajdowane na terenie grodzisk żelazne noże-sierpy, żarna kamienne, wrzeciona świadczą o tym, że uprawiano nie tylko zbo ża, ale także len i konopie. N a grodziskach zarejestrowano również formy odlewnicze, pojedyncze wyroby metalowe, które wskazują, że znajdowały się tam ośrodki rze mieślnicze. Przeważająca liczba narzędzi oraz broni w dalszym ciągu była jednak wytwarzana z kości, krzemienia oraz, j ak się wydaje, także z drewna (spośród 622 znalezisk ze stanowiska w Nevieriskes 250 było kamiennych, a 277 - kościanych). Pierwsze wyroby żelazne mogły dotrzeć na Litwę w VII-VI w. p.n.e. W tym czasie miejscowa ludność nie potrafiła jeszcze produkować żelaza z miejscowych rud. Wy roby żelazne we wczesnej epoce żelaza (550
r.
p.n.e. - początek n.e.) importowano, nie
było ich wiele, a podstawowym surowcem do wyrobu narzędzi pozostawały w dalszym ciągu kamień i kość. Zauważalne jest zubożenie kultury materialnej, które tłumaczy
się kolejnym ochłodzeniem klimatu i wędrówkami ludów w środkowej Europie, które niszczyły dotychczasowe szlaki handlowe. Do podstawowych zajęć w dalszym ciągu należała hodowla zwierząt, choć powoli rosło znaczenie uprawy ziemi. Uprawiane zboża (jęczmień, pszenica jara) wysiewano na wypalone obszary leśne (rolnictwo żarowe). Obrządek pogrzebowy kultury ceramiki kreskowanej jest nieuchwytny archeo logicznie. Część archeologów przypisuje tej ludności cmentarzyska w Lankiskiai
(obecna Białoruś), Paveisininkai (rej. Łoździeje). Niedawno cmentarzyska z wczesnej
epoki żelaza odkryto w Kiernawie, w wąwozie Pojaty (rej. Szyrwity). Wydaje się, że dla tego okresu charakterystyczne były wyłącznie groby ciałopalne popielnicowe i bez popielnicowe w konstrukcjach kamiennych.
ROZDZ IAŁ 3
Kształtowanie się związków plemiennych Bałtów ( I-VI w. n . e. )
Zycie Bałtów w okresie rzymskim (I-IV n.e.) i w czasie wędrówek ludów bardzo się
zmieniło . W pierwszych wiekach po Chrystusie Bałtowie nabyli umiejętność produ kowania zelaza z miejscowych rud i źelazne narzędzia pracy oraz broń na dobre weszły
do codziennego użytku. Znacznie ułatwiło to prace polowe: na duzą skalę wycinano lasy, rozszerzał się obszar pól uprawnych, zaczęto wykorzystywać konie i żelazne lemiesze, kosy i sierpy. Rolnictwo stało się głównym zajęciem Bałtów. Ożywił się handel z obszarami sąsiednimi oraz, co najważniejsze, z imperium rzymskim. Do krajów bał tyckich importowano metale kolorowe (brąz, srebro), a eksporto wano nie tylko surowce naturalne: futra, skóry, wosk i bursztyn, nazywany przez Rzymian "złotem północy" , ale także wyroby rzemieślnicze. Pochodząca z tego okresu duża liczba kurhanów i cmen tarzysk wskazuje na znaczny przyrost naturalny ludności oraz rozszerzenie obszarów zamieszkanych. Około IV-V w. pojawiają się już groby bogato wyposażone, świadczące o zamożności pochowanych osób, oraz groby wojowników. Do V-VIII w. ukształtowały
się wszystkie związki plemienne Bałtów, znane z późniejszych źródeł pisanych.
Najsta rsze wzmianki o m ieszka ńcach wschod nich wybrzeży Bałtyku Jako pierwszy plemiona bahyjskie wymienił rzymski historyk Tacyt w dziele za
tytułowanym Germania, powstałym w I w.
n.e. W
jednym z rozdziałów dotyczących
narodów Europy zamieszkujących na półno c od imperium rzymskiego pisał: "Zwracając się więc w prawo, spotykamy na wybrzeżu Morza Swebskiego oblane nim gminy Estów, którzy mają zwyczaje i strój Swebów, lecz język zbliżony bardziej
do brytańskiego. Czczą oni matkę bogów. Jako symbol swej wia ry noszą wizerunki dzików; ten zastępując broń i wszelką inną ochronę, czciciela bogini nawet wśród
n iep rzyj aciół zabezpiecza. Rzadk o posługuj ą się żelazem, często pałkami. Z uprawą
PRAHISTORIA LITWY
28 zboża i innych produktów ziemnych cierpliwiej się biedzą, niżby się tego oczekiwało po zwyczajnej Germanom gnuśności. Ale także morze przeszukują i jedyni wśród wszystkich Germanów zbierają po mieliznach i na wybrzeżu bursztyn, który oni sami nazywają glesum. Jakie są jego własności lub w jaki sposób się rodzi, tego zwyczajem barbarzyńców ani nie badali, ani nie dociekli; a nawet leżał on długo między innymi odpadkami morskimi, aż nasz zbytek nadał mu rozgłos. Im samym nie służy do żadnego użytku: zbierają go w surowym stanie, dostawiają nieobrobiony i dziwią się cenie, jaką za niego otrzymują". Pliniusz Starszy w Historii naturalnej pisał, że cesarz rzymski Neron posłał ekwitę na wybrzeże Morza Bałtyckiego, a ten przywiózł tak dużo bursztynu, że ozdobiono nim nie tylko arenę, ale także odzież i broń gladiatorów. Najwidoczniej nazwą Estów Rzymianie określali wszystkie plemiona bałtyjskie lub wyłącznie pruskie, z którymi handlowali bursztynem, chociaż poszczególne plemiona miały już swoje nazwy. Geo graf Ptolemeusz KLaudiusz wymienił w Geografii mieszkających na północy Sarmacji Galindów (Galindae) i Sudawów (Sudini). Na rzymskiej mapie świata Tabula Itineraria Peutingeriana (III-IV w.) pojawiła się nazwa "rzeka Selów" (Dźwina?). W relacji Ka sjodora czytamy, że w 525 r. króla Ostrogotów odwiedzili w Rzymie lub w Rawennie posłannicy Estów, którzy przywieźli mnóstwo bursztynu. Inny historyk gocki, Jor danes, w Historii Gotów wspomina, że król Ostrogotów Hermanaryk pokonał Estów i rządził wszystkimi ludami Scytii i Germanii. Podbój taki, jak się wydaje, nie miał miejsca, lecz nie ulega wątpliwości, że Rzymianie znali pokojowe, rolnicze plemiona Estów i od czasu do czasu nawiązywali z nimi kontakty.
Związki plemien ne W okresie rzymskim na podstawie różnych typów grobów wydziela się kilka mniej szych obszarów kulturowych, które identyfikuje się ze związkami plemiennymi, znanymi ze źródeł pisanych. Najbogatszym obszarem zamieszkanym przez zachod nich Bałtów stają się Prusy, a szczególnie wyróżnia się Sambia, gdzie, o czym wiadomo z młodszych źródeł, mieszkali późniejsi Sembowie, Natangowie i Warmowie. Wy dzielają się również Bałtowie Wschodni, zamieszkujący litewskie pomorze od źródeł Minii na południu do rzeki Swiętej na północy, na wschód od jeziora Płotele i rzeki Jury. W obszarze nadmorskim, wcześniejszym terenie kultury kurhanów zachodnio bahyjskich, ok. II w. n.e. zanika zwyczaj usypywania kurhanów, miejscowa ludność grzebie zmarłych w grobach płaskich, otoczonych wieńcami kamiennymi. Ciała zmarłych przed pochówkiem nie są palone. Wokół jamy grobowej występuj ą kręgi złożone niekiedy nawet z 2-4 rzędów kamieni, których środek dodatkowo jeszcze również był oznaczany kamieniem. Grób kolejnego zmarłego zakładano w bliskiej odległości i nowy wieniec łączono z wcześniejszym. Do grobów mężczyzn wkładano oszczep, siekierkę, kosę, nóż, niekiedy składano wraz z nim także niespalonego konia, a do grobów kobiecych - nóż, szydło, kamienny lub bursztynowy przęślik. Zarówno w grobach mężczyzn, jak i kobiet znajdowane są liczne ozdoby. ,
Kształtowanie się związków plemiennych Bałtów
(I-VI w.
n.e.)
29 •
Na te rytorium dzisiejszej Zmudzi i w południowej Łotwie szerzył się zwyczaj
grzebania nie spalonych zmarłych w kurhanach otoczonych wieńcami kamiennymi. Wydaje się, że wiąże się on z przybyciem nowych osadników z terenów nadmorskich. Powstały w okresie rzymskim zespół kurhanów litewsko-łotewskich podzielił się w IV w. na trzy mniejsze: żmudzki, semigalski (zemgalski) i seloński, a stosowany później na tych obszarach obrządek pogrzebowy utrzymał się w niezmienionej formi e do XI-XIII w., kiedy źródła pisane wymieniają ich nazwy. W przeba danych na Zmudzi kurhanach datowanych na po czątek I tysiąclecia chowano jednego, a później nawet kilku niespalonych zmarłych. Mężczyzn wyposażano w oszczep, siekierkę, nóż, a kobiety w metalowe ozdoby - naszyjnik, zapinkę, bransol etę itd W południowej Litwie (od środkowego biegu Niemna do jezior mazurskich) w II-IV w. chowano zmarłych w kurhanach zbudowanych z kamieni. Są to ziemie związków plemiennych przyszłych Jaćwięgów, do których zaliczamy również wy mienionych przez Ptolemeusza Sudawów. W środkowej Litwie i w dolnym biegu Niemna rejestruje się szczególne cmenta rzyska płaskie, które jedni badacze przypisują przyszłym mieszkańcom Auksztoty, inni - przyszłym Zmudzinom. Na obszarze tym rozgłos zyskały badane jeszcze przed II woj ną światową stanowiska w Eiguliai, Sargenai i Versvai (wszystkie na obszarze dzisiej szego Kowna). Są to unikalne nekropolie, na których chowano zmarłych przez około tysiąc lat. Do V w. zwłok nie palono, mężczyzn chowano zawsze z głową skierowaną na zachód, kobiety - na wschó d . Później upowszechnił się zwyczaj ciałopalenia zwłok. Na cmentarzysku rejestruje się niekiedy cechy charakterystyczne również dla innych re gionów (wieńce kamienne, pozostałości kurhanów), a bogate wyposażenie wskazuje na szerokie kontakty ze środkową Europą oraz prowincjami cesarstwa rzymskiego. Trudniej jest wyodrębnić obszary zasiedlone przez mniejsze plemiona we wschod niej Litwie i na wschodzie dzisiejszej Białorusi, gdzie w dalszym ciągu mieszkała ludność ceramiki kreskowanej . Ten duży teren pozostał znacznie zróżnicowany. Około I w. n.e. wykształciła się tutaj nowa kultura kurhanów wschodniolitewskich, która w sposób naturalny wyrosła z lokalnej kultury ceramiki kreskowanej. Około połowy I tysiąclecia n.e. ceramikę tę zastąpiła ceramika chropowacona. Wcześniej ceramika o chropowaconej powierzchni pojawiła się na Zaniemeniu, a stamtąd sze rzyła się na połu dn i e wschód i północny wschód. Być może z tego okresu pochodzi znaczna liczba żmudzkich toponimów w międzyrzeczu Niemna i Wilii (dane języko znawcy A. Vanagasa). Pierwsze pochówki pojawiły się na tym obszarze w III-IV w. Stanowią je kurhany należące do dwóch typów : kopiec usypany z ziemi z wieńcem kamiennym u podstawy oraz kopiec usypany z ziemi i kam ien i Wyposażenie w tych grobach prawie nie występuj e. .
,
.
Rozwój rolnictwa W okresie rzymskim (I-IV w. n.e.) część wczesnych grodzisk została opuszczona, część wykorzystywano przede wszystkim jako tymczasowe schronienie, inne powoli umac-
PRAHISTORIA LITWY
30 niano i przekształcano w grody. Ksztah większości grodzisk z pierwszych wieków po
Chrystusie w niewielkim stopniu różni się od naj wcześniej szych. W III-IV w. wzrasta obronność grodzisk: wały ziemne osiągały wysokość 1,5-2,5 fi, przed nimi najczęściej wykopywano rów. Przy niektórych grodziskach znajdowały się 2, a nawet 3 takie wały przedzielone rowami (Braz-uole, Kunigiskiai-Pajevonys). Na obrzeżach majdanu stały długie budynki o konstrukcji słupowej, podzielone wewnątrz na szereg izb gospodar czych i mieszkalnych z otwartymi paleniskami (Wysoki Dwór, Moskenai, Petrasiii. nai). W czę ści grodzisk (Backininkeliai, Kurmaidai) prawdopodobnie znajdowały się miejsca kultu w postaci okrągłych budynków świątynnych. Na większości przebadanych grodzisk i osad odkryto pozostałości pieców do wy topu żelaza lub przedmioty świadczące o miejscowej produkcji (Wysoki Dwór, Nie menczyn, Paplienija). Kowale wykuwali z żelaza nie tylko narzędz ia pracy, ale i broń, ozdoby, które pokrywano srebrem, a w II-V w. również barwną emalią. Z tego okresu pochodzi wiele różnorodnej biżuterii: naszyjniki, szpile, zapinki, bransolety, za wieszki itd. Najwidoczniej zaczęły się wtedy kształtować nowe rodzaje rzemiosła, chociaż większość z nich niewiele się zmieniła. Każda rodzina lepiła garnki i wy rabiała odzież. Podstawowym zajęciem Ludności było rolnictwo. Do najczęstszego wyposażenia grobów męskich w II-VI
w.
należała żelazna siekierka, którą zapewne
wcześniej wycinano ogromne, trudno dostępne obszary leśne. Na cmentarzysku w Szwajcarii (niedaleko Suwałk), w grobie jaćwieskim z
II-III
W.,
wśród licznych
znalezisk zarejestrowano również szczątki konia wraz z żelaznym lemieszem. Konie wykorzystywano w rolnictwie żarowym j ako siłę pociągową. Uprawiano kilka gatun ków zbóż: pszenicę, jęczmień, żyto, owies, proso. Na grodzisku w Gabrieliskiai
Naukaimis odkryto j amę kształtu lejowatego o śr ednicy ok. 2 metrów, a w niej aż siedemdziesiąt cztery garnce zwęglonych ziaren, głównie pszenicy. W tym samym miejscu znaleziono również monety rz ym s kie z II-III w. Z rolnictwem była ściśle związana hodowla zwierząt: kości zwierząt domowych w grodziskach i osadach sta nowią do 80% wszystkich odkrytych kości zwierzęcych.
ROZDZ IAŁ 4
Związki plemion bałtyjskich (druga połowa I tysiąclecia n. e. )
Echa węd rówek l udów Sytuacja kulturowa na ziemiach Bahów w środkowej epoce żelaza (V-VIII w.) zaczęła ulegać zmianom. Złożyły się na to zarówno przyczyny wewnętrzne, jak i zewnętrzne. W V w. upadło zachodnie cesarstwo rzymskie, przez Europę przetaczały się plemiona koczownicze, znikały stare i postawały nowe ośrodki handlowe, część dotychczaso wych kontaktów handlowych została zerwana. Pojedyncze grupy Gotów, Hunów i in nych koczowników, którzy pustoszyli Europę, mogły dotrzeć również na ziemie zachodnich Bahów. Badania archeologiczne prowadzone w ostatnich latach w dolnym biegu Niemna potwierdzają, że około połowy V w. przebywali tutaj migranci znad środkowego Dunaju: w obrządku pogrzebowym wyraźny jest wpływ Hunów, Alanów, Ostrogotów i Herulów. Na cmentarzysku w Widgirach (rej. Szyłokarczma) odkryto grób męski datowany na V w., z symboliczną ofiarą z dwóch koni. Bogate wyposażenie - zdobiony srebrem róg do picia, pięć zapinek (jedna z nich pozłacana) oraz srebrny naszyjnik - wskazuje, że był to pochówek zamożnego wojownika uczestniczącego w dalekich wyprawach. Strzały ludów koczowniczych znaleziono w dwóch grobach na cmentarzysku w Plinkaigalis (rej. Kiejdany), na grodziskach w Wysokim Dworze, Kiernowie, Pajevonis. Ważne zmiany zachodziły na wschodnich oraz południowych ziemiach Bałtów. Na wschodzie uformowały się związki plemion słowiańskich Dregowiczów i Krywiczów, które przenikały na obszary zamieszkiwane przez Bahów wschodnich. Na ziemiach Jaćwięgów i Prusów pojawili się zachodni Słowianie. W VI-VII w. Słowianie dotarli w okolice dzisiejszego Pskowa i Nowogrodu i stopniowo kolonizowali istniej ące tam kultury bałtyjskie - Bancerowszczyznę (jej centrum znajdowało się w pobliżu dzisiej szego Mińska) oraz Tuszemię (z centrum w rejonie dzisiejszego Smoleńska). Bałtowie, którzy zamieszkiwali rozległe obszary, lecz pozostawali w rozproszeniu, z czasem zaczęli tworzyć większe skupiska. Na Zadnieprzu i w zlewisku Oki w V-VII w. powstała bardziej zwarta kultura kurhanów górnej Oki, do której należeli m.in.
PRAHISTORIA LITWY
32 wymienieni w XII-wiecznych źródłach ruskich "Wschodni Galindowie". Także tutaj od VIII w. rozprzestrzeniają się kurhany charakterystyczne dla Wiatyczów, a do
XII w. zaczyna się kolonizacja słowiańska. Na lewym brzegu Dniepru (dolny bieg Desny i Berezyny) ukształtowaną w V-VII w. bałtyjską kul rurę kołoczyńską skolo nizowały ostatecznie również w VIII w. słowiańskie plemiona Radymiczów. Zdaniem językoznawców, j ęzyk słowiański na ogromnym obszarze między Kijowem i Nowo grodem upowszechnił się ostatecznie w V-VIII w., ale izolowane wyspy bałtyjskie, szczególnie w zlewisku Oki, przetrwały do XI w., a nawet dłużej . Wpływ Bałtów na etnogenezę tych krain był więc szczególne istotny, przede wszystkim dla Białorusi, którą przynajmniej do VIII w. zamieszkiwali Bałtowie, a ludność białoruska wyrosła na korzeniu bałtyckim. Z kompleksu j ęzykowego Bałtów wschodnich jako pierwsi wyodrębnili się Ku rowie (zasadniczo możemy ich uważać za pośredników między zachodnimi i wschod nimi Bałtami). Języki innych plemion tego kompleksu musiały kształtować się mniej więcej od
VII
w. Procesy migracji i konsolidacji plemion potwierdzają badania an
tropologów. Ich zdaniem, mniej więcej od V w. zachodni obszar zamieszkiwany przez Bałtów znacząco się zmienił. N a obszarze obecnej Litwy i na wschodzie Łotwy (obszar kultury kurhanów wschodniobałtyjskich) pojawił się i umocnił szczególnie silny typ populacji o długich czaszkach, silnie profilowanych, z szeroką częścią twarzową. Szerokość twarzy ludności zamieszkującej na zachodzie była mniejsza, a na Litwie, w rejonie Dubisy, oraz na Łotwie, w okolicach Widzeme, cecha ta zanika. Nowy typ migrantów nie był całkowicie obcy (istniał w pewnym stopniu na obszarze jaćwieskim i obszarze kultury ceramiki kreskowanej). W połowie I tysiąclecia umocnił się na dużym obszarze Litwy i Łotwy, spychając na wschód za Dubisę dawny typ o wąskiej twarzy. W tym przypadku dane archeologiczne, językoznawcze i antropologiczne potwierdzają, że od połowy I tysiąclecia przez ziemie Bałtów ze wschodu na zachód przeszła ogromna fala migracyjna. W podobnym kierunku rozprzestrzeniał się i ok.
V-VI przyszedł z południowego
wschodu nowy zwyczaj ciałopalenia zmarłych. Druga fala ciałopalenia zmarłych na deszła, jak się wydaje, z obszarów naddnieprzańskich, które zamieszkiwała ludność kultury zarubinieckiej. Niektórzy archeolodzy uważaj ą j ą za kulturę pośrednią między Bałtami i Słowianami. Zwyczaj ciałopalenia zmarłych, który objął obszar kurhanów wschodniobałtyjskich, w VII-VIII w. umocnił się w środkowej Litwie. Najdłużej, bo nawet do XII w., zmarłych nie palili Zmudzini, a Semigalowie nigdy tego zwyczaju nie praktykowali. Archeolodzy sądzą, że rozprzestrzenianie się zwyczaju ciałopalenia zmarłych świadczy o tym, że już wówczas kształtowała się narodowość litewska, której centrum stał się obszar określany w źródłach późniejszych jako ziemia Litwy. Niektóre plemiona bałtyjskie w V-VIII w. odeszły na północ i zachód, a ukształ towanie się nowych obszarów kulturowych odzwierciedlają sojusze kilku pokrewnych plemion. Cechy charakterystyczne ich kultury materialnej ustaliły się, a ich specyfika przetrwała aż do XII-XIII w., kiedy w źródłach pisanych wymienia się już nazwy mieszkających tam plemion.
Związki plemion baltyjskich
(druga polowa I tysiąclecia n.e.)
33
Plem iona bałtyjskie Najwcześniej w źródłach p isanych pojawili się zach od ni Bałtowie, a więc Prusowie
i p okrewne im plemiona. Nazwa Prusów obecna jest w źró dłach od IX w. (wcześniej nazywano ich Estami). Prusowie dzielili się na odrębne plemiona. W późniejszych źródłach krzyżackich ziemią Prusów określa się obszar między Wisłą a Niemnem. W Prusach do XIII w. ukształtowały się następujące ziemie: Pomezania (zachodni obszar ziem pruskich nad Wisłą), Pogezania (na północny wschód o d Pomezanii do rzeki Serij a), Warmia (na wschód od Pogezanii do Natangii i Barcji), Natangia ( na wschód od Warmii po Preg ołę i Łynę), Sambia (na północ od Natangii, na półwyspi e
między Zalewami Wiślanym a Kurońskim, na wschód do rzeki Deimena), Barcja (na południowy wschód od Natangii i Warmii, w zlewisku prawych dopływów Łyny),
Galindia (na południe od B arcji, w basenie Wielkich ]ezior Mazurs kich) Nadrowia (na ,
wschód od Zalewu Kurońskiego, w całym górnym dorzeczu Pregoły), Skalowia (między Nadrowią a Zmudzią). Według historyków Skalowia i Nadrowia nie były zamieszkane przez Prusów, ale przez Litwinów. Językoznawcy również przyznają, że Skalowie i Nad rowowi e byli plemionami przechodnimi między Prusami i Litwinami.
A rch eol od zy wyróżniaj ą w byłych Prusach następujące obszary: P ółwysep Sambij ski
i wyb rzeże Zalewu Wiślanego, gdzie mieszkali Sembowie, Natangowie, Warmowie, a od VIII-IX w. również Pomezanowie i Pogezanowie, oraz wschodnią część jezior mazurskich, gdzie mieszkali Gal indowie Od VI w. zanika na ziemiach pruskich zwy czaj chowania zmarłych w popiel nicac h : przepalone kości ludzkie wraz z resztkami stosu ciałopalnego zsypywano bezpośrednio do ni ewielkiej jamy. Mężczyzn chowano niek iedy wraz z niespalo nym koniem. Później rozpowszechnił się zwyczaj grzeb ania sp alonych zmarłych nad głębiej pochowanym koniem, a groby zawierały skromniejsze wyposażeni e . Od VII-VIII w. wykształciły się odrębne ziemie, których ośrodkami stały się p otężne grodziska, a lo kalne cechy ozdób zanikły lub ujednol iciły się. Do zachodnich Bałtów z alicza my również plemion a jaćwieskie, które mieszkały na wschód od Prusów, między środkowym Nie m nem, Szeszupą, Narwią i jeziorami ma.
,
zurskimi. Zródła krzyżackie wyróżniają pośród nich Sudawów (na wschód od Galindii i Nadrowii, a na północ do Litwy), źródła ruskie z X w. wymieniają Jaćwięgów, polskie źródła pisane przypisują im Połeksze (Polexia), jeszcze inne - ziemię Dajnawa. Takie mieszanie pojęć wskazuje na to, że mówimy tutaj o jednym dużym związku plemien nym, który tworzyli Sudawowie, ]aćwięgowie, Dajnawowie i Połekszanie. Zdaniem językoznawców, język plemienia Ja ćwięgów w niewiel ki m stop niu różnił się o d języka pruskiego . Na terytorium tego plemienia około V w. rozpowszechnił się zwyczaj
ciałopalenia zmarłych, a od VI w. szczątki były zsypywane najczęści ej do popielnic i chowane w kurhanach usypanych z kamieni. Zwyczaj ten, z niewielkimi różnicami lokalnymi, wynikającymi z odrębności plemion, utrzymał się do XIII w., a więc do momentu podboju i wyniszczenia wszystk ich plemion. Pozos tało ści świadczące o zwy czaju ciałopalen ia na ziemiach Dainawy to kurhany wzniesione z kamieni i groby ciało palne bezpopielnicowe, a na prawym brzegu Niemna już od IV-VI w. kurhany z grobam i ciałopalnymi i szkieletowymi, które bliższe są kurhanom litewskim.
PRAHISTORIA LITWY
34 Inna duża grupa zachodnich Bałtów to Kurowie. W kronice arcybiskupa Rymberta z
873 r. wymienia się pięć obszarów zamieszkanych przez te plemiona oraz dwa "miasta" ,
(Seeburg i Apulię). Zródła krzyżackie z XIII w. wymieniają już dziewięć takich ziem. Pochodzenie Kurów oraz granice zamieszkanego przez nich terytorium są interpre towane bardzo różnie. Wcześniej niektórzy badacze uważali, że nie było to plemię bałtyjskie, ale ugrofińskie. Dzisiaj językoznawcy są zgodni, że byli to Bałtowie, którzy posługiwali się j ęzykiem pośrednim między zachodnio- i wschodniobałtyjskim. Uważa się, że Kurowie od połowy I tysiąclecia, pod silnym wpływem Ugrofinów, znacznie zbliżyli się do wschodnich Bałtów i późny j ęzyk kuroński musiał być bliski językowi litewskiemu i łotewskiemu. Kurowie mieszkali w północno-wschodniej części Litwy i na południowo-zachodnich wybrzeżach Zalewu Kurońskiego. Granice zajmowanego przez nich obszaru były płynne, lecz wyniki badań archeologicznych dowodzą, Że granica północna sięgała ujścia Wenty, a południowa - okolic Kłajpedy. W V-VIII w. ziemie w okolicach Kłajpedy stanowiły centrum kształtowania się kultury kurońskiej . Tutaj zwyczaj obkładania grobów wieńcami kamiennymi zaniknął około VII w., a od końca VIII w. z ziem pruskich powoli rozprzestrzeniał się zwyczaj ciałopalenia zmar łych, który umocnił się dopiero od XI
w.
Północni Kurowie zaczęli palić zmarłych
jeszcze później - rejestruje się tam groby szkieletowe datowane nawet na XIII w. Groby Kurów były naj bogatsze na Litwie i Łotwie (do tej pory odkryto prawie pięćdziesiąt cmentarzysk), a ich inwentarz jest wyjątkowo liczny i różnorodny. W grobach męż czyzn nieomal zawsze znajduje się kilka oszczepów, długie noże bojowe w okutych brązem pochwach, częste są miecze, ostrogi, uździenice, a czasami siodła. W grobach składano również specjalnie wytwarzane przedmioty - miniaturowe kosy, motyki, siekierki. Dla grobów kobiet charakterystyczne są nożyki, szydła, rzadziej kamienne lub bursztynowe przęśliki oraz, podobnie jak w grobach mężczyzn, różnorodne i bogate ozdoby brązowe. Kobietom wkładano nieraz do grobów szkatułki z biżuterią i narzędzia tkackie. Większość ozdób kurońskich wyróżnia się masywnością oraz staranną or namentyką. Na cmentarzyskach tego obszaru zdarzają się również przedmioty o pro weniencji skandynawskiej, wyczuwalny jest ich wpływ na wyroby miejscowe. Niekiedy łączy się Kurów również ze wschodnim wybrzeżem Zatoki Kurońskiej (na południe o d Smiltele, obecnie Prekule, Szweksznie, Szyłokarczma, Wewirżany), wydaje się jednak, że chociaż był to obszar pokrewny Kurom, to jednak bliższy terytorium Skalowów. Również tutaj w VII-IX w. ciała zmarłych nie zawsze palono, a kremacja upowszechniła się ostatecznie dopiero w X w. Wraz ze zmarłym męż czyzną, w tej samej jamie, chowany był również koń. Inwentarz tych grobów nie jest
tak liczny jak w grobach kurońskich. Mężczyzn składano do grobu z nożami bojo wymi, często bez charakterystycznych dla Kurów zdobionych pochew. Odzież męż czyzn i kobiet, podobnie jak u Skalowów, była spięta jedynie zapinkami, a nie szpilami. Te i inne różnice pozwalają przypisać te cmentarzyska Lamatom. Według źródeł XIII-wiecznych, ziemie Lamatów znaj dowały się między Skalowią i Kuronią, według źródeł późniejszych - na północ o d ujścia Niemna. W dolnym biegu Niemna, na południe o d Lamatów, leżały ziemie Skalowów, plemienia o podobnej kulturze. Jak mówiliśmy wcześniej, pod względem językowym
Związki plemion baltyjskich
(druga polowa I tysiąclecia n.e.)
35 plemiona te były przechodnie między pruskimi i litewskimi. Ogólnie o przeszłości Skalowów, ich kulturze materialnej i duchowej wiadomo bardzo niewiele. Większość przedmiotów pozyskanych w ostatnich latach podczas badań wykopaliskowych (cmentarzyska S o denai i Widgiry, rej. Szyłokarczma) wykazuje podobieństwo do materiału archeologicznego zarejestrowanego na Sambii oraz na cmentarzyskach pasa nadmorskiego i Litwy środkowej. Od V-VI w. na tych obszarach zaczyna się szerzyć ciałopalny obrządek pogrzebowy i w późniejszych grobach spotyka się szczątki ludz kie wraz z niewielkim wyposażeniem, owinięte w płótno bądź złożone w drewnianej
skrzyneczce. Szczegó lnie interesujące i wyjątkowe cmentarzysko odkryto w Vidgiriai. Znaleziono tam b ogate groby datowane na ok. VI w. : zmarłych pochowano w dużych, zwężających się ku dołowi jamach o schodkowych ścianach. Odkryto w nich Liczne ozdoby brązowe i srebrne, broń, a także pewną liczbę czaszek końskich. Niektóre importy (zapinka srebrna pozłacana, naramiennik zdobiony srebrem) oraz konstruk cja grobów przypominają bogate groby Germanów. Badający te groby archeolog v
V. Simenas uważa, że pochodzą one z okresu wielkiej wędrówki ludów . •
W środkowej Zmudzi, między Dubisą i Szuszwą na wschodzie oraz Jurą na zachodzie i Wentą na północy, już od V w. wyróżniały się specyficzne nekropolie żmudzkie. Zmudzini mieszkali na wschód od Kurów; wyniki badań świadczą, ze plemiona te oddzielał szeroki (do 40 km w okolicach Retowa) obszar niezasiedlony
.
•
Na północnym wschodzie - na północ od Szawli - Zmudzini graniczyli z Semigalami, na wschodzie, w okolicach Szuszwy i Ejragoły - z Auksztotami
�
i na południu -
w okolicach Taurogów - ze Skalowami. Na przełomie IV i V w. Zmudzini chowali swoich zmarłych w poblizu wcześniej załozonych kurhanów. Czasami kurhany te wykorzystywano powtórnie, ale później
utwierdził się i az do XIII w. dominował zwyczaj chowania niespalonych zmarłych na cmentarzyskach płaskich. Męzczyzn i kobiety (wyposażonych w liczną brązową bi zuterię) chowano głowami w przeciwnych kierunkach. W grobach męzczyzn zmudz kich znajduje się broń - oszczepy, szerokie i długie noże bojowe, a od IX-X w. również miecze i nieco mniej ozdób. W grobach męskich w okolicy głowy, nad trumną lub obok niej, często składano łeb konia i fragmenty jego nóg. W grobach kobiecych rejestruje się niekiedy czapeczki lub pozostałości nakrycia głowy oraz brązowe, często posrebrzane szpile z długimi łańcuszkami. Kobiety lubiły do takich szpil przyszywać wełnianą nicią paciorki bursztynowe, a męzczyźni bursztynowy paciorek - amulet przywiązywali do zapinek. Archeolodzy rozwazają kilka hipotez dotyczących pochodzenia Zmudzinów. A. Tautavicius uwaza, ze kultura zmudzka V-VIII w. wykształciła się w momencie przemian w kulturze kurhanów z I-IV w. Za ich praojczyznę uczony uWaZa zachod•
nie ziemie żmudzkie, a pozostałą historyczną część Zmudzi przypisuje mieszkańcom Auksztoty. Zdaniem R. Kulikauskiene praojczyzna Zmudzinów nie znajdowała się jednak na obszarze kurhanów, ale cmentarzysk płaskich z tego samego okresu (w dol nym biegu Niewiazy i Niemna). Stamtąd ok. III-IV w. Prazmudzini wyruszyli na ,
obszar kurhanów i w ten sposób w V-VIII w. między Jurą i Swiętą ukształtował się •
obszar cmentarzysk zmudzkich. Zwolennicy tej teorii uwazają za pra ojców Zmudzi-
PRAHISTORIA LITWY
36 nów przybyszy ze wschodu. Wydaje się, że kultura żmudzka od samego początku była niejednorodna. Archeolog L. Vaitku nskiene wyróżnia trzy obszary jej istnienia: za chodni (w zlewisku Jury), wschodni (w zlewisku Niewiaiy) i północny (w rejonie dzisiejszych Radziwiliszek i Szawli). Związek plemion żmudzkich uważany jest za twór terytorialny, polityczny
i
administracyjny. Zdaniem językoznawców, na po
wstanie dialektu żmudzkiego istotny wpływ mieli Kurowie. Antropolodzy uważają również, że związek żmudzki nie był jednolity (zarejestrowano migrację ludności ze wschodu, z obszaru ceramiki kreskowanej). Obszar zamieszkiwany przez Zmudzinów pod względem kulturowym jest bardzo podobny do wyodrębniającego się od V-VI w. terytorium Semigalów w zlewiskach Muszy i Lielupe. Na zachodzie Semigalowie graniczyli z Kurami, na północy sięgali Zatoki Ryskiej, ich sąsiadami nad Dźwiną byli Liwowie, na wschodzie - Selowie, a na •
południu Zmudzini. Obszar zamieszkiwany przez Semigalów wyodrębnił się ok. IVV w., wraz z zanikiem zwyczaju chowania zmarłych pod kurhanami. Semigalowie od V w. nie palili swoich zmarłych, kobiety i mężczyzn grzebali z głowami ułożonymi
w przeciwnych kierunkach, początkowo bez elementów drewnianych, a mniej więcej od X w. w wydrążonych kłodach. Ani Semigalowie, ani Latgalowie nie chowali wraz •
ze zmarłym konia, jak czynili Zmudzini czy Auksztoci, nie wkładali do grobu fragmentów ubioru jeźdźca b ądź uprzęzy konia, jak zwykli robić Kurowie. Co prawda, również tutaj w grobach męskich można znaleźć broń: prawie wszyscy mężczyźni byli chowani nawet z dwoma oszczepami u
boku, a w poprzek jamy składano szeroki nóż
bojowy. Charakterystycznym elementem wyposażenia grobów kobiecych była moty ka, często szydło, nóż itp. Semigalowie uzywali specyficznego języka, którego słownictwo w pewnych przy padkach bliższe było językowi Litwinów, w innych - Łotyszy. Wschodnimi sąsiadami Semigalów byli Selowie. O tym bahyjskim plemieniu wie my stosunkowo najmniej, chociaż ich nazwa znana jest z mapy rzymskiej z III-IV w. Granice osadnictwa selońskiego odtwarza się na podstawie aktu nadania Mendoga z 1261 r. Prawdopodobnie Selowie mieszkali na lewym brzegu Dźwiny, granicząc na wschodzie z terytorium Krywiczan (plemię słowiańskie), na zachodzie - Semigalów, na południu - Litwinów, a na północy - Latgalów. W II-IV w. zmarłych na ziemiach Selów chowano pod kurhanami, których podstawę opasywał kamienny wieniec. W poszczególnych kurhanach przez kilka wieków pochowano kilku, a nawet kilku nastu zmarłych. W V-VI w. kurhany usypywano coraz rzadziej . Zmarłych nieprzer wanie grzebano w dawnych kurhanach lub w ich pobliżu. Ciał przed pochówkiem nie palono. Charakterystyczny dla Selów obrządek pogrzebowy, ozdoby, narzędzia i broń, wkładane do grobów, są bardzo podobne do latgalskich. Archeolodzy uważają, że od VIII-IX w. kultury Selów i Latgalów praktycznie się od siebie nie różniły.
Zwyczaje Selów były podobne również do zwyczajów Litwinów: i jedni, i drudzy chowali zmarłych pod kurhanami (z tą różnicą, że Litwini sypali nowe kurhany), nosili podobną biżuterię. Bywały jednak i róznice: Litwini zmarłych tylko i wyłącznie palili; a Selowie obrządek ten stosowali sporadycznie. Oprócz tego, nie grzebali zmarłych wraz z koniem.
Związki plemion baltyjskich
(druga polowa I tysiąclecia n.e.)
37
Z badań archeologicznych wynika, że w VI-VII w. ziemie Selów opustoszały i aż do końca XIV w. były słabo zaludnione. Na Litwie, za wyjątkiem Kupiszek (Aukstupiai) i Stirniskiai, nie ma również późnych, dobrze umocnionych grodów Selów. Pra ktycznie nie posiadamy danych na temat ich języka. Najprawdopodobniej był to język po średni między litewskim a łotewskim. Na północ od Dźwiny, na obecnym obszarze wschodniej Łotwy, mieszkało jeszcze jedno duże plemię bałtyjskie - Latgalowie. Nazwę tę znamy z Kroniki inflanckiej Henryka Łotysza, w której autor używa dwu nazw : Latgalowie i Łotysze. Latgalowie byli naj więks zym plemieniem w Infl antach. Współczesny język łotewski odziedziczył kilka charakterystycznych dla języka latgalskiego cech. Do dawnych ziem Latgalów należała cała dzisiejsza Latgalia oraz du ża część Widzeme: na południu, nad Dźwiną, sąsiadowali oni z Selami, na zachodzie, przy Aizkraukle wzdłuż linii jeziora Burtnie ki, z Liwami, na północy (mniej więcej wzdłuż obecnej granicy łotewsko-estońskiej) z Estami, a na wschodzie z Pskowem i Krywiczami zamieszkującymi okolice Połocka. Związek plemion latgalskich stworzył kilka okręgów, odnotowanych w źródłach pisanych (Imera, Talava, Idumeja, Koknese, Atzele, Jersika). Cmentarzyska istniejące w centralnej części dzisiejszej Litwy - na prawym brzegu Niemna (w dolnym biegu Wilii, Niewiaży I Dubisy) - w V-VI w. odsunęły się na północ, w stronę zlewiska Niewiaży. Od terytorium Zmudzi archeolodzy wyróżniają je dzięki rozpowszechnionemu zwyczajowi palenia zwłok. Przepalone kości ludzkie były zbierane ze stosu pogrzebowego i zsypywane do jamy, a wyposażenie składano nad nimi. Zródła pisane z XVI w. nazywają mieszkańców tego terytorium Auksztotami. N a pozost ałym wschodnim obszarze dzisiejszej Litwy i północno-zachodniej Białorusi, między Swiętą i środkowym biegiem Niemna na zachodzie, do jezior Svyriai i Narutis na wschodzie, istniała kultura kurhanów wschodniobahyjskich. Kurhany te wznosiły plemiona litewskie, a ich powszechność świadczy o tym, że rejon ten był dość gęsto zamieszkany. Kurhany wschodniej Litwy mają od 5-6 do 1 2-1 5 metrów śred nicy. Pod wysokim na 0,8-1,5 metra ziemnym kopcem w IV-VI w. grzebano nie spalone ciała, a w V-VI w. zaczęto chować również skremowanych zmarłych. Kurhany były rozmieszczone w skupiskach, od kilku do kilkuset w jednym. Około VII-VIII w. ostatecznie upowszechnił się ciałopalny obrządek pogrzebowy, zanikły kurhany otoczone wieńcami kamieni. Jeden kurhan mieścił do kilku pochówków. W grobach, w których składano prze palone kości ludzkie zebrane ze stosu, zabytki są nieliczne. W grobie mężczyzny kilka wtórnie przepalonych brązowych narzędzi i broń: nóz, siekierka, szydło, 1-2 groty os zczepów, niekiedy umbo. W grobie kobiety najczęściej 1-2 gliniane przęśliki, kilka ozdób: zapinki kuszowate, szpile, rzadziej bransolety i naszyjniki. ,
,
Rozpad wspólnoty gromadzkiej Wraz z upływem czasu zwiększała się liczba mieszkańców, pojawiały się doskonalsze narzędzia pracy wykonane z żelaza, ludzie zaczęli wykorzystywać siłę zwierząt , a ich
PRAHISTORIA LITWY
38
praca stała się bardziej wydajna. W V-VIII w. ludność zaczęła osiedlać się bliżej pól uprawnych, a większość grodzisk li tewskich wykorzystywano jako okresowe schro nienia w przyp adku zagrożenia. W części przebadanych grodzisk litewskich z V-IX w. prawie w ogóle nie zarej estrowan o zabytk ów wydziel onych , znajduje się jedynie p ozo st ałości po umocnieniach. W połowie I tysiącleci a w centralnej części niektórych grodzi sk zakładano świątynie (B ackininkeIi ai, rej . Preny), w innych zaj m owały one tylko część mieszkalnego grodziska (Imbare, Kurmaiciai, rej. Kretynga). Większość mieszkańców prawdopodobnie mieszkała w założonych u podnóża grodzisk osadach. Zwiększała się również liczba osad oddalonych od grodzisk, któ re archeo lodzy określają jako osady typu otwartego (nieumocnionego). W V-VIII w L itwie powstały nowe, umocnione grodziska, których majdany miały jedynie 60-300 002 powierzchni (Bamb ini n k ai, Beii io n ys, Buivydonys, Rakiszki, Ła waryszki). Noszą one nazwę grodzisk miniaturowych. Uważa się, że mieszkały w nich ro dziny wyróżniające s ię bo gactwem i stanowiskiem. Podobne zjawisko obserwuje się w materiale arch eologicznym : od V-VI w. rośnie liczba bogato wyposażonych gro bów. Wymienić tu można datowany na V w. wspom niany już grób kobiecy z cmen tarzyska w Versvai (Kowno), grób wojownika z cmentarzyska w Rekete (rej. Kret ynga) . Około V-VI w. na ziemiach Litwinów i Jaćwięgów poj awia j ą się szcze gól n ie bogate groby wojowników, nazywane grobami "książęcymi". N aj sławniejszy tego typu grób na Litwie, datowany na V - początek VI w., odkryto w kurh an ie w Taurapilis (rej . Uciana). Grób tego ..księcia" oraz groby jego świty o dnaleziono w zacho dniej części ku rhanu, w dużym oddal eniu o d innych pochówków. Różnice w wyposażeniu grobów wskazują na istniejące już wyraźne podziały majątkowe. Niek tórzy zmarli zostali pochowani wraz z k oń mi (jak się wydaje, są to p ierwsze tego typu kurhany na Litwie), z dużą ilością broni (miecze, siekiery bojowe, oszczepy, tarcze, noże b oj owe), a także misternie zdob ionymi ozdobami (pozłacane srebrne okucia p ochew mi eczy, srebrne pozłacane zap inki, srebrny naszyjnik, obrączka, bransolety). W całej Litwie popularne s tały się miecze jednosieczne - broń jedynie zamo żnych wojowników. Od V-VI w. rejestruje się również skarby srebrnych ozdób, zawi erające bogato dekorowan ą i ciężką biżuterię (naszyjniki ważą 1,5-2 kg). Od VIII w. nie wkładano już do grobów ani srebrnych naszyjników, ani bransolet: srebro stało się dziedziczonym majątkiem rodzin nym . W połowie I tysiąclecia pojawia się więc na Litwie podział terytori alny, pogłębiają się różnice społeczne, wykształcają si ę od rębne ro dziny szczególnie bogatych człon ków społeczeństw, których człon kowi e w yras t aj ą na wodzów woj ennych . Z drugiej s trony, W V-VIII w. nie tylko rośnie liczba mieszkańców, ale także zaczyna ujed nolicać się kultura materialna Bahów. Wytwarzane są jednakowe paciorki burszty nowe, zapi n ki kuszowate i i n n e wyroby lokalne. W całej Litwie rozpowszechnia się również ceramika o powierzchni gładzonej i chrop owaconej .
ROZDZ IAŁ 5
Litwa w przededniu utworzenia państwa
Zachod n i Bałtowie a Wiki ngowie Przedostatni okres w prahistorii archeolodzy nazywają późną epoką żelaza (IX-XIII w.). Niektóre transformacje były j ednak widoczne już nieco wcześniej. Kultura materialna na całym wschodnim wybrzeżu Bałtyku oraz na Litwie ulegała przemianom na począt
ku II tysiąclecia (X-XII w.). Był to świt państwa litewskiego. We wczesnym średnio wieczu zmienia się zasadniczo otoczenie plemion bałtyjskich. Od VIII do połowy XI w.
całą Europę oraz plemiona bałtyjskie, szczególnie zamieszkujące pas nadmorski, niepokoją przybysze ze Skandynawii, zwani Wikingami i Normanami. Ofiarą częstych napadów była najbogatsza ziemia pruska - Sambia. Duńczycy po raz ostatni napadli na Sambię i ziemie Prusów w 1 2 1 0 r. Wcześnie z wojowniczymi Wikingami zetknęli się również Kurowie. Arcybiskup bremeńsko-hamburski Rymbert (zm. 888) dostarczył obszernego opisu wojen Wikingów z Kurami: "Daleko od nich (Szwedów) zamieszkuje plemię, zwane Kurami (Gori), które niegdyś podlegało władzy szwedzkiej, lecz minęło już wiele czasu od chwili, gdy zorganizowali oni powstanie i próbowali stać się nie zależni. Duńczycy, którzy wiedzieli o tym, we wspomnianym czasie (rok 853), gdy pan biskup (Ansgar) wyruszył już do kraju Szwedów, zebrali wiele łodzi i udali się do ich (Kurów) ojczyzny, chcąc
zagrabić ich majątek i uczynić ich sobie poddanymi. A pań
stwo to miało 5 okręgów". W następnym roku (854) król szwedzki Olaf z licznym wojskiem przypłynął na ziemie Kurów, zajął i spalił miasto zwane Seeburg (prawdo podobnie dzisiejsza Grobina na Łotwie), a po pięciu dniach marszu napadł inne miasto kurońskie Apulię (obecnie Apulia, rej . Szkudów). Zamek oblegano przez osiem dni, broniło go 1 5 000 wojowników, a po zawarciu rozejmu Kurowie oddali zagrabione bogactwa i dodali
jeszcze
po pół funta srebra
za
każdego przebywającego w mieście
człowieka (nie ulega wątpliwości, że liczba obrońców i skarbów została znacznie zawy żona). Również późniejsze źródła pisane potwierdzają, że Kuronię tworzyło kilka ziem. Kurowie i Prusowie również dopływali łodziami do Skandynawii i nie tylko łupili miasta i osady na wybrzeżu, ale i handlowali. Dostarczali towary przede wszystkim do
PRAHISTORIA LITWY
40
portu Visby na Gotlandii oraz do szwedzkiej Birki. Kontakty te potwierdzają prze chowane w językach bałtyckich nazwy j ednostek miar i wag oraz terminy pochodzenia szwedzkiego związane z handlem (birkavas dawna jednostka wagi, vaizbftnas lit. kupiec)' także skandynawskie źródła pisane. Adam z Bremy (autor Gesta Hamma burgensis ecclesiae pontificum) nazywał Kurów "plemieniem naj okrutniejszym", którego wszyscy unikają. Kurowie nie tylko napadali na morzu, ale także niejednokrotnie złupili wybrzeże Skandynawii. Bałtowie najczęściej kupowali w Skandynawii broń (miecze, siekiery bojowe, oszczepy), a sami wwozili nie tylko surowce, ale i własne wyroby. Na Gotlandii re jestruje się bałtyjskie ozdoby: naszyjniki, zapinki, szpile itd. W krainach bałtyckich Wikingowie zakładali własne emporia handlowe. Na Sam bii, w miejscowości Viskiautai, odkryto niewielkie cmentarzysko wikińskie (około pięćdziesięciu kurhanów). Podobna kolonia znajdowała w pobliżu dzisiejszej miejsco wości Grobina (niedaleko Lipawy) oraz przy Truso (niedaleko Elbląga). Być może takimi ośrodkami handlowymi były gród Apulia oraz porty w Kłajpedzie i Połądze. Badania wykopaliskowe prowadzone w ostatnich latach w zachodniej Litwie wska zują, że w końcu X i w XI w. na tym obszarze nastąpił szybki rozwój kulturowy. Pojawiły się wówczas ogromne osady (w Połądze i przy grodzisku Zarde, rej . Kłajpedy), prawdopodobnie zamieszkane przez zróżnicowaną etnicznie ludność. Drewniane budynki na tych osadach lokowano wzdłuż ulic, tworzyły się cechy rze mieślników, około 1 2% mieszkańców zajmowało się handlem. Te i inne cech y po zwalają na nazywanie takich X-Xl-wiecznych ośrodków handlowych w zachodniej Litwie (jak na przykład Połąga) pramiastami. Podobnie jak Birka w Szwecji, były to ośrodki handlowe i administracyjne, które nigdy nie przeistoczyły się w miasta. W XII w. w całej zachodniej Litwie obserwuje się upadek kulturowy. Region ten zawsze był obszarem bałtyjskiego handlu, ośrodki handlowe i rzemieślnicze oddzia ływały na stosunkowo niewielki obszar, a krótki okres ich rozkwitu i późniejsze osłabienie można wiązać bezpośrednio z handlem. -
-
v
Powsta n ie związku plemion l itewskich W IX w. ukształtowało się wczesnofeudalne państwo staroruskie. Jego książęta starali się rozciągnąć swoją władzę na ziemie zamieszkane przez plemiona Bałtów. Kronika ruska (Powieść minionych lat) wspomina kilka najazdów na ziemie plemion litewskich i jaćwieskich (lata 983, 1038, 1040, 1044, 1058, 1 1 12). Po rozbiciu i osłabieniu państwa ruskiego, od drugiej połowy XII w., Litwini sami zaczęli napadać na Ruś ( 1 162, 1 180, 1 198). Niemal bez przerwy łupili ziemie Wołynia, Czernihowa, Smoleńska. Z książę tami ruskimi wcześnie starli się Latgalowie oraz Selowie. Jedynie tam powstały w XII w. księstwa zależne częściowo od Połocka, Nowogródka i Pskowa (Jersika, Koknese). W X w. kształtowało się państwo polskie, które również często napadało na swoich północnych sąsiadów - Prusów i Jaćwięgów. Najazdy stały się częstsze i lepiej zorga nizowane po chrzcie Polski w 966 r. Do Prus zaczęto posyłać misjonarzy. W 997 r.
Litwa
w
przededniu utworzenia państwa (druga polowa I tysiąclecia n.e.)
41 Prusowie zamordowali biskupa Wojciecha i jego towarzyszy. Roczniki kwedlinburskie opowiadają o podróży innego biskupa, Brunona Bonifacego (św. Brunon), który w 1 009 r. udał się na pogranicze litewsko-ruskie, aby chrzcić Litwinów. Jest to pierwsza w źródłach pisanych wzmianka o Litwie
(Lituae).
Krótko potem, w 1 040 r.,
w 1 1 1 3 r. oraz w 1 1 3 2 r., nazwa "Litwa" pojawia się również w kronikach ruskich, a od XII w. wymieniają ją źródła krajów ościennych. Uważa się, że nazwa Litwy pochodzi od rzeki Lietauka (niewielka rzeczka, dopływ Wilii, około 30 km na północny zachód od Kiernowa). Początkowo terminem tym określano najprawdopodobniej jedynie niewielkie plemię mieszkające nad tą rzeką oraz należące do nich ziemie. Powstały tu później ośrodki państwowości litewskiej : Kiernów, Troki, Wilno. Po utworzeniu związku plemion litewskich nazwę "Litwa" przyjęły plemiona skupione wokół tego centrum, a później całe państwo.
Rozwój k u ltury materia l nej i duchowej Według danych archeologicznych na przełomie I i II tysiąclecia w rolnictwie dokonał się znaczny postęp. W uprawie roli stosowano dwupolówkę i prymitywną trójpolówkę. Uważa się, że od XII w. dominowało na Litwie rolnictwo odłogowe. Na przełomie tysiącleci nad całym wschodnim Bałtykiem pojawiła się nowa forma lemiesza. Le miesze takie znaleziono w grodzisku w
Mejszagole.
Prawdopodobnie
również nie
później niż w XII w. pojawił się nowy typ narzędzia do orki - radło z żelaznymi lemieszami. Siekierki z rozszerzonym ostrzem wyparły stosowane dotąd siekierki z wąskim ostrzem, zaczęto tez stosować żelazne sierpy ząbkowane, charakterystyczne dla całej epoki feudalnej i używane jeszcze w początkach XX w. Jeden z ich wariantów nazywany jest "litewskim". Pozyskiwano coraz większe ilości ziaren : w większości przebadanych grodzisk znaleziono zwęglone pozostałości ziaren (szczególnie dużo, nawet około dwudziestu gatunków, odkryto w Mejszagole). Na początku II tysiąclecia pojawiają się ręcznie obracane żarna rotacyjne. Wincenty zwany Kadłubkiem podaje, że polski król Kazimierz Sprawiedliwy w 1 1 29 r. w kraju Jaćwięgów spalił "zamek, wysokie budynki i spichrze ze zbożem". Kroniki ruskie odnotowały, że w 1 254-1255 r. wojsko ruskie napadło na wieś w kraju jaćwieskim, gdzie znajdowały się zaledwie dwie zagrody, i znalazło tyle zboża, że nakarmiono nim wszystkich wojowników i zwierzęta. Znajdowane w grodziskach z IX-XIII w. kości zwierzęce to w około 90-96% kości ,
bydła i zwierząt domowych. Swiadczą o tym, że mieszkańcy jedli najczęściej wołowinę i wieprzowinę. Rośnie też liczba grobów koni. Oznacza to, że hodowano nie tylko konie do pracy na roli, ale także wierzchowce na potrzeby wypraw wojennych. Rybołówstwo oraz myślistwo w dalszym ciągu pozostają zajęciami pomocniczymi. W X-XIII w. polowano przede wszystkim na zwierzęta kopytne oraz coraz częściej na zwierzęta futerkowe, których futra stały się bardzo cennym towarem. Coraz szybciej rozwija się wyspecjalizowane rzemiosło. Jako odrębne rzemiosła wydzieliło się hutnictwo, kowalstwo, jubilerstwo, mieszkańcy nauczyli się wielu technik obróbki metali. W XI-XII w. kowale wykuwali bardziej precyzyjne narzędzia
PRAHISTORIA LITWY
42
i broń (wspomniane już siekierki z rozszerzonym ostrzem, miecze, specjalne s ieki ery i noże bojowe, groty oszczepów ze stali damasceń ski ej , hełmy i pancerze). W XI XII w., w porównaniu z okresem wcześniejszym, zmalała liczba wyrobów żelaznych, lecz produkowano więcej stali, nabyto umiejętność lepszego nawęglania żelaza. Pro dukcja metalurgiczna i k owal stwo dorównywały po ziom em wyrobom kowalskim z krajów sąsiednich - Polski i Rusi. Z aró wn o kronikarze niemieccy, jak i rus cy opi sywali broń litewską jako szczególnie cenny łup wojenny. Jubilerzy wytwarzali różne ozdoby metalowe (zapinki, szp i le, bransolety, na szyjniki itd.), które uznać można za prawdziwe dzieła sztuki użytkowej . Najczęściej są to przedmioty brązowe, rzadziej srebrne, odlewane bądź wykuwane na zimno. W lX XIII w. szczególnie popularne było srebrzenie wyrobów żelaznych (ozdób, uprzęży końskiej, broni). Niektóre ozdoby splatano z drucików różnej grubości. Pozi om sztuki jubilerskiej wskazuje, że rzemiosło to było już dziedziczne. Mistrzowie mieszkali w pobliżu dużych ośrodków. Ich go sp o darstwa odnaleziono w miejscowościach Wysoki Dwór, Ekete, Mazulonys, w Kiernowie i Wilnie. Na cmen tarzys kach zare jestrowano groby jubilerów (Sargenai, obecnie dzielnica Kowna), a w jednym z n ich odkryto około 220 fragmentów przedmiotów brązowych (o wadze około S kg) Po dobne grob y znaleziono również w miejscowości GrauZiai (rej . Kiejdany ) . O profe sjonalizmie jubilerów świad czy fakt, że zn ali i stosowali naj rozmaitsze sposoby obróbki drutu: potrafili go ciągnąć, szlifować, sprężać, splatać, grawerować i n itować. Około X-XI w. zaczęto stosować na Litwie kolo garncarskie. Chociaż j es z cze do XIII w. korzystano z ceramiki lep ionej ręcznie, to również garncarstwo staje się powoli o drębnym rzemiosłem. Ręczni e obracane żarna świadczą o tym, że Litwini potrafili obrabiać kamień, a liczne badania przeprowadzone w grodziskach i istnie jących przy nich osadach świadczą o tym, że pracowali w nich również cieśle, którzy stawiali nie tylko domy, ale takle budowle obronne oraz umocnienia. Islandzka Saga o Egilu, opisując splądrowanie zamku na byłych ziemiach Kurów w 925 r., podaje, że było tam wiel e budynków mieszkalnych i gospodarczych. Jeden z nich miał p onoć dwa piętra. W innym domu mieściła się wiel ka sala zamkowa, w której odbywały się uczty. W XII-XIII w. powoli upowszechniają się krosna tkackie pozio me i wypi eraj ą używane do tąd krosna pionowe Pojawiają się warsztaty obróbki drewn a Handel wymuszała nie tylko potrzeba posiadania surowców, ale także pojawienie się zamoznych rodzin, które chciały i mogły nabywać więcej kosztownych towarów. Wspomniano juz o związkach handlowych ze Skandynawią, skąd Bałtowie przywozili srebro, niektóre ozdoby i broń. Nawiązano kontakty handlowe z miastami ruskimi, gdzie kupowano niektóre rodzaje broni, n arzę dzia (przęśliki z łupka), ozdoby (szcze gólnie wyroby szklane). W bogatych grobach męskich z XI-XII w. często znajduje się wagi i odważniki. Ważono nie tylko metale, ale także monety, dopóki w obiegu znajdowały się stopy srebra. N a Litwie stosowano dwa systemy wag: skandynawski i wschodni. Od końca VIII do połowy XII w. na Litwie znajdowały s ię w obiegu jedynie monety krajów zachodniej Europy i Wschodu oraz stopy srebra. W XII-XIV w. pojawił się juz .
.
.
Litwa
w
przededniu utworzenia państwa (druga polowa I tysiąclecia n.e.)
43 lokalny środek płatniczy - ilgieji, czyli stop srebra w kształcie regularnej półokrągłej laseczki, ważący więcej niż 1 00 gramów. Skarby takich monet znaleziono w ponad 30 miejscach w pobliżu głównych ośrodków gospodarczych i szlaków handlowych XIII i XIV -wiecznej Litwy. Największy skarb pochodzący z XIII w. odkryto w pobliżu Wilna (skarb z Rybiskiai): zawierał ponad 500 srebrnych sztabek (lit. ilgieji) i około
30 grzywien nowogrodzkich i kijowskich. W XIV w. pojawiają się sztabki o trójkąt nym przekroju. O pogłębianiu się różnic materialnych świadczą również źródła pisane. PodróZnik Wulfstan, który w latach 887-901 odwiedzał Truso w celach handlowych, tak opisał kraj pruski : "Jest tam dużo miast, a w każdym mieście jest król. [...J A król i naj waż niejsi piją kobyle mleko, ubodzy zaś i niewolnicy piją miód. Jest tam między nimi dużo wojen". Nierówności społeczne obrazuje również materiał archeologiczny po chodzący z cmentarzysk. Pod koniec I tysiąclecia rośnie liczba bogato wyposażonych grobów, z doskonalszą bronią i kunsztowniejszą biżuterią. Zwiększa się liczba grobów zamożnych wojowników, wyposażanych w miecze. Pojawiają się również bogato wyposażone groby koni. Najwięcej grobów koni znajduje się na obszarze kurhanów ,
wschodniej Litwy i w Litwie Srodkowej. Ciała wojowników palono, a konie grzebano niespalone. Znane są cmentarzyska, na które składają się wyłącznie groby koni (w środkowej Litwie - GrauZiai, Ruseiniai, Pakapiai, Rimaisiai, Versvai; na Zanieme niu - Nendriniai, Pokalniszki; we wschodniej Litwie - Czabiszki). Niektóre konie pochowane zostały wraz ze szczególnie cenną, bogato posrebrzaną uprzężą. Takie groby wojowników wyposażonych w kosztowną broń oraz groby koni wskazują na istnienie organizacji wojskowych. Na terytorium Litwy w IX-XIII w. powstawały osady kilku typów: zamki chro nione potężnymi umocnieniami, istniejące przy nich osady i oddalone od zamków wsie. Domy mieszkalne na grodziskach i osadach były drewniane, bez fundamentów, o konstrukcji zrębowej. Drewniane zamki opasywały drewniane wały obronne, nie kiedy z wieżami (grodzisko Asote na Łotwie), bramami (Imbare, Ipiltis) oraz mostami nad fosą. Zdaniem archeologów, połowa znanych dzisiaj około 1000 grodzisk litew skich wykorzystywana była aż do momentu powstania państwa (przebadano jedynie około 45 późnych grodzisk). Wielkość i umocnienia obronne tych grodzisk znacznie różnią się między sobą. Około 80% późnych grodzisk zbudowano na jednym dużym usypanym z ziemi wzgórzu, otoczonym głębokim rowem; na dwóch lub więcej wzgó rzach wzniesiono zaledwie 1 5% wszystkich grodzisk. Zbocza pagórków są strome, mają 10-30 metrów wysokości. Około 6% wszystkich grodzisk posiada przedzamcze (część majdanu zlokalizowana przed zamkiem, w najsłabszym miejscu, i urządzona dla jego obrony; niekiedy nawet osobne grodzisko), a około 1 1 % - podgrodzie (umoc niona osada u podnóża grodziska), jak na przykład Góra Zamkowa w Kiernowie. U podnóża większości późnych grodzisk (około 60%) lokalizowano osady, które zajmowały najczęściej 1-6 hektara. W pojedynczych przypadkach (Kiernów, Góra Szatria, Wilno) osada zajmowała obszar kilkunastu hektarów. Z tego okresu znane są bardzo duże grodziska, których majdan miał powierzchnię 1-2 ha (Brazuole, Ekete), a nawet całe kompleksy (Kiernów, Wilno). Bez wątpienia największe grodziska były
PRAHISTORIA LITWY
44 ośrodkami administracyjnymi, przemysłowymi i handlowymi wyróżniających się ziem, siedzibami kunigasów i zalążkiem tworzącego się państwa. Na początku II tysiąclecia w dalszym ciągu zanikają różnice w kulturze materialnej
i duchowej plemion zamieszkujących Litwę: ujednolicają się narzędzia pracy, broń, ceramika i ozdoby. Na przełomie XII i XIII w. zmarli w całej Litwie chowani są na starych cmentarzyskach, w większości poddaje się ich kremacji. We wschodniej Lit wie w XII w. kształtuje się silne centrum zjednoczeniowe. Trzonem przyszłego
państwa stał się związek plemion litewskich oraz ich zachodnich sąsiadów - Aukszto tów. Na obszarze między Niemnem i Wilią, gdzie rozciągała się ziemia Litwy i jej najważniejsze ośrodki historyczne - Kiernów, Troki, Wilno - powstawały centra ekonomiczne, handlowe i być może religijne.
ROZDZ IAŁ 6
Wierzenia dawnych Bałtów
sposób odtworzyć dawnego światopoglądu Bałtów j edynie na podstawie źródeł pisanych, gdyż tych posiadamy niewiele. Ponadto większość z nich powstała stosun kowo późno, a ich autorami są mieszkańcy obcych krajów - chrześcijanie, dla których pogaństwo było czymś obcym, trudnym do zrozumienia i zaakceptowania. Dodatko wych informacji na temat dawnych wierzeń Bałtów dostarcza archeologia, chociaż zabytków - szczególnie przedmiotów bezpośrednio związanych z kultem - zachowało się niewiele i są one w niedostatecznym stopniu przebadane oraz różnie interpretowa ne. Wiele cennych informacji o tym, jak Bałtowie pojmowali świat, przetrwało w lite raturze ludowej, szczegól nie w opowieściach wierzeniowych (lit. sak me) i w podaniach. Zarówno pod względem etnicznym, jak i kultury materialnej plemiona bałtyjskie były do siebie bardzo podobne, toteż ich światopogląd również musiał wykazywać pewne podobieństwa. Różnice w mitologii wskazują oczywiście na osobliwości regio nalne, a wierzenia każdego plemienia miały cechy właściwe tylko sobie, o czym do bitnie świadczą ró żn ice w obrządku pogrzebowym czy różnorodność zdobnictwa. Swiatopogląd Bałtów w ciągu wieków ulegał licznym zmianom. Jak u większości ludów rolniczych, także i u nich szczególnym kultem otaczano przyrodę, a naturę pojmowano w sposób animistyczny. Bałtowie uznawali za bóstwa Ziemię i ciała nie bieskie - Słońce, Księżyc, gwiazdy, czy też działających poprzez nie bogów - i inne zjawiska przyrody. W początkowym okresie Bałtowie zachodni chowali zmarłych w kurhanach i na cmentarzyskach płaskich. Zwyczaj palenia zwłok powoli zanikał, ale zmarłych nadal chowano w ziemi, a do budowania grobów używano kamieni. Wschodni Bałtowie nie pozostawili po sobie grobów z tego okresu, ale wydaje się, że miejsca pochówku przygotowywano bez stosowania szczególnych zabiegów, a zmarłych kremowan o Orientację światopoglądową Bałtów zgodnie z opozycją zachód I wschód zauważył badacz mitologii N. Vdius. Jego zdaniem poglądy Bałtów miały wiele cech wspólnych dla roLników i hodowców zwierząt, które tworzyły pewien system. Za pomocą maNie
,
.
PRAHISTORIA LITWY
46 gicznych obrzędów pragnęli uzyskać wyższe zbiory, a także zapewnić sobie ochronę i opiekę bóstw nad stadami bydła. Obrzędy te odprawiano w świątyniach lub innych miejscach kultu, których, niestety, nie sposób odtworzyć. Część obrzędów odprawiano również na cmentarzyskach. Obecnie n a Litwie zlokalizowano ponad sto miejsc
zwanych alkai, na których znajdują się wyjątkowego kształtu bądź wielkości kamienie (domniemane miejsca obchodów świąt dorocznych, rodzinnych i innych). Ich da towanie jest różne. Uważa się, że kamieni, w których według legendy odcisnęły się ślady stóp zwierząt
i innych istot, używano podczas pogańskich obrzędów jeszcze
w epoce brązu i we wczesnym okresie żelaza. Dotychczas nie ustalono, w j akim okresie mieszkańcy tych obszarów wykorzystywali kamienie tego typu do celów kultowych. Większość z nich datowana jest na
II tysiąclecie naszej ery. Badania archeologiczne pozwalają przypuszczać, że w I tysiącleciu n.e. istniały również świątynie innego rodzaju. Na grodziskach w Backininkdiai (rej. Preny) i Kurmaiciai (rej. Kretynga) odkryto pozostałości drewnianych owalnych budynków o średnicy 4 x
6 metrów. Po
środku takiego budynku znajdował się prawdopodobnie drewniany słup (figura?). Nie jest pewne, czy Bałtowie posiadali świątynie i czcili wyobrażenia bóstw. Nie odnaleziono żadnych figur bałtyjskich, a na miejscach kultu nie ma grubszych warstw kulturowych. Czternastowieczne źródła pisane wymieniają święte lasy i miejsca od prawiania obrzędów, lecz aż do XII w. żadne źródło nie wymienia świątyń bałtyjskich i figuralnych wyobrażeń bogów. Różna orientacja grobów na położonych blisko
względem siebie cmentarzyskach, należących
bez wątpienia do
jednego plemienia,
przynajmniej w późnym okresie żelaza, zależała najpewniej od tego, gdzie, według plemienia, znajdowała się kraina umarłych. Zmarli, według Bałtów, mieszkali pod ziemią lub za linią horyzontu. Woda, ziemia, kamień, a później także ogień, były substancjami, dzięki którym można było przejść do świata zmarłych. Pojmowanie nieba j ako siedziby zmarłych, do której można było przejść przez ogień, umocniło się wraz ze zwyczajem palenia zwłok. Istotne znaczenie posiadały pasy pustki osadniczej. Oddzielały one poszczególne plemiona, a orientacja grobów
W
ich kierunku może wskazywać na ich sakralny charakter. Również orna
mentyka przedmiotów dostarcza informacji na temat wyobrażania sobie świata przez ludność tych terenów. Na znalezionym w bogatym grobie męskim z Plinkaigalis (rej. Kiejdany) datowanym na V-VI wiek okuciu rogu do picia wyobrażony został schemat ,
ówczesnego świata. Swiat ten składał się z trzech poziomów: nieba, symbolizowanego przez łosia i deszcz, umieszczonej w centrum ziemi, przedstawionej za pomocą figurek ludzi i ptaków wodnych (kaczek), oraz zaznaczonego naj niżej podziemia, które sym bolizują żmije lub inne węże oraz woda. Najwyższymi bogami Bałtów byli - prawdopodobnie pochodzący z wcześniejszego v
okresu - Laima, Zemyna i Ragana. Czczono również " nowsze", męskie bóstwa Perkuna i innych. Ich hierarchia nie jest do końca ustalona i zapewne nigdy nie była rygorystyczna. Wątpliwe, aby istniało najwyższe, ściśle określone bóstwo. Wszystkie bóstwa posiadały " swoją strefę ", w której "rządziły" dość samodzielnie. W V-VIII w. dokonała się duża zmiana w światopoglądzie mieszkańców, którą można prawdopodobnie wiązać z wyróżnieniem się bóstwa nieba i ognia - Perkuna.
Wierzenia dawnych Battów
(druga potowa I tysiąclecia n.e.)
47 Na przeważającym obszarze Litwy powrócono wówczas do ciałopalnego obrządku pogrzebowego. Z kultem słońca łączy się groby koni i składanie ofiar z koni (zjawisko to można jednak wyjaśnić również w inny sposób, np. jako grób wojownika-jeźdźca). Ofiary z koni były charakterystyczne nie tylko dla Bałtów - był to element wierzeń w całej ówczesnej Europie. Dane archeologiczne nie potwierdzają, by w połowie I tysiąclecia n.e. istniała jakaś wydzielona grupa ludności, która zajmowała się jedynie działalnością religijną. Czternasto- i piętnastowieczne źródła pisane wspom in aj ą o kriwe wajdelotach i waj delotkach u Bałtów (szczególn ie Prusów) oraz o ich świątyni ach . Wraz z wy dzielaniem się odręb n ych ziem Bałtów oraz bogaceniem się poj edyn czych rodzin i rozwarstwianiem lokalnych społeczności pojawili się również wodzowie plemienni, którzy potrzebowali wsparcia ideologicznego do podtrzymania autorytetu władzy. Kapłan plemienia mógł być jedn ocze śn i e przywódcą społeczności. W początkach ks z tałtowania się państwa funkcję kapłana, jak się wydaje, pełnił sam kunigas. Wielki książę litewski Giedymin wyjaśniał papieskim posłannikom: "Czcimy boga podług swoich zwyczajów i wszyscy mamy jednego boga". Poszczególne plemiona posiadały prawdopodobnie własnych kapłanów. Ich hierarchia, organizacj a i rola w prehis torycznym społeczeństwie Bałtów jest niejasna, można jednak sądzić, że była ona dość elastyczna. Formy grobów oraz przemiany w obrządku pogrzebowym świadczą o tym, że każde z plemion zachowało odrębne zwyczaje. -
ROZDZ IAŁ 1
Kształtowanie się państwa
Ziemie Litwinów i ich sąsiedzi w początkach XI I I w. Na przełomie XII i XIII w . ziemie pLemion litewskich wciąż znajdowały się na peryferiach Europy, gdzie nie sięgały uniwersalne siły świata chrześcijańskiego papiestwo i cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego. Nie zawiązał się tutaj jeszcze skomplikowany węzeł międzynarodowych stosunków.
W tym czasie o Litwinach wzmiankują coraz częściej latopisy i kroniki państw ościennych - Rusi i Polski, a także kronikarze Zakonu Kawalerów Mieczowych i Zakonu Krzyżackiego.
O sytuacji wewnętrznej Litwy pisano niewiele, wzmianki
dotyczą najczęściej niezliczonych potyczek wojennych między Litwinami a ich są siadami: w latach 1 200-1236 odnotowano ponad 40 najazdów. Sytuacja na ziemiach ościennych oraz kontakty Litwinów z sąsiadami miały ogromny wpływ na życie Litwy.
Tab. 1 . litewskie wyprawy wojenne w latach 1 2 0 1 -1 263
Okres
Lata
Przeciwko
Przeciwko
Przeciwko
Inflantom
Rusi
Polsce
Ogółem
Do pan owania Men d oga 1 2 0 1 - 1 2 1 0
12
5
1
18
1 2 1 1 - 1 220
7
6
2
15
1 2 2 1 - 1 230
2
3
2
7
1 2 3 1 - 1 240
-
4
1
5
21
18
6
45
1 24 1 - 1 250
3
9
3
15
1 2 5 1 - 1 260
-
6
3
9
1 26 1 -1 263
2
2
2
6
ogółem
5
17
8
30
26
35
14
75
ogółem Czasy Men d oga
Ogółem 1 20 1 - 1 263
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
52
Kontakty z sąsiada mi o krótkotrwałej i niestabilnej zależności plemion litewskich od Rusi Kijowskiej dawno j uż zapomniano. W końcu XII w. zahamowana została penetracja ziem litew
skich przez Słowian Wschodnich (świadczą o tym grody w Brasławiu i Zasławiu). Na początku XIII w. z ziemiami litewskimi na wschodzie i południu sąsiadowały tereny Rusi Kijowskiej - księstwo połockie, halicko-włodzimierskie i inne. Sytuacja we wnętrzna wspomnianych księstw była niespokojna, często dzieliły się one na mniejsze organizmy państwowe. Litwini nierzadko p odej m owali łupieżcze wyprawy przeciwko
tym terenom Niektórzy wybitni książęta litewscy wchodzili w związki rodzinne z k siążę tam i ruskimi. Na przykład, córka Dangeruta została wydana za księcia Jersiki Wsiewołoda, nieco później córk a Dowsprunka za halickiego księcia Daniela. Książęta litewscy nie tylko walczyli z książętami ruskimi, ale także zaw ieral i z nimi pakty przeciwko wspólnemu wrogowi, na przykład w 1 2 1 2 r. zawarto umowę z No wogrodem przeciwko Inflantom, a w 1 219 r. umowę dwudziestu jeden książąt z księ stwem halicko-włodzimierskim. W taki sposób stopniowo kształtowały się podwaliny nowoczesnych stosunków międzypaństwowych. Możliwe, że właśnie w tym czasie książęta litewscy zaczęli podbijać ziemie ruskie, podporządkowali sobie niewielkie księstwo mińskie (pod koniec XII w. jego książęta nie są już wymieniani), zajęli Brasław. Litwinów interesowały głównie ziem ie po łożon e wzdłuż lewych dopływów górnego N iemna, na styku ziem Bałtów i Słowian, .
w XIII w. silnie zróżnicowane etnicznie. Istniały już tutaj grody ruskie - Grodno, Nowogródek i inne. Ich związek z metropoliami - Wołyniem czy Połockiem - nie
mógł być zbyt ścisły. Z iemie te, później zwane Rusią Czarną, dość wcześnie dostały się
pod wpływy litewskie. N ajpewn iej b yło to związ ane z najazdem ta tars ko -mon gol skim .
Najazd ten wstrząsnął wschodnią Europą. W latach 1 238-1 242 hordy Batu-chana pustoszyły księstwa ruskie i napawały przerażeniem całą Europę. Państwo Batu-chana, Złota Orda, objęło swym panowaniem niemal całą Ruś i wyrastało na przeciwnika
ro dzącego się państwa litewskiego. Wydaje się, że za życia Batu-chana hordy tatarskie n ie docierały j eszcze do ziem litewskich. Dopiero jakiś czas p óźniej pojawiły się na tych terenach i zaczęły ingerować w sprawy książąt litewski ch i ruskich. Najgroźniejszy był najazd pod wodzą chana Burundaja w 1259 r., choć ani ta, ani pozostałe wyprawy nie wpłynęły znacząco na rozwój ziem litewskich i nie zagroziły ich państwowości. Związki litewskie z książętami ruskimi z jednej strony formowały, a z drugiej rozbijały kontakty peryferyjnych ziem ruskich z cen t rami księstw i w praktyce osłabiały Ruś. Innymi sąsiadami Litwinów na przełomie XII i XIII w. były spokrewnione z nimi plemiona bałtyckie: Jaćwięgowie (Sudawowie), Prusowie, Nadrowowie i Skalowie, •
Kurowie, Zmudzini, Łotysze oraz Selowie. W tych plemionach rozwarstwienie społeczne było już wyraźnie widoczne, pojawiali się przywódcy plemion, gdzienieg dzie, na przykład na Zmudzi, i ch m iej s ce zajmowali książęta (kunigasowie). Z adne z tych plemion nie utworzyło jeszcze państwa, a szczególnym przejawem ich aktyw ności były łupieskie wyprawy, między innymi liczne napady Prusów na ziemie pol-
Kształtowa nie się państwa
53 skie. W zetknięciu z sąsiednimi państwami plemiona te musiały zaciekle bronić swojej wolności - na przykład, Jaćwięgowie walczyli z książętami ruskimi i polskimi.
W tym samym czasie zaczęło się również zmieniać położenie plemion bałtyjskich mieszkających na wybrzeźach Bałtyku. Pozostawały one w kręgu zainteresowań mi sjonarzy katolickich. Państwa rejonu Morza Bałtyckiego, przede wszystkim Dania,
starały się podporządkować je swojej władzy, a najbliźsi sąsiedzi chcieli zagrabić ich ziemie. N a początku XIII w. książęta mazowieccy z pogranicza prusko-mazurskiego wdzierali się na ziemie pruskie, Połock z pomocą lennych księstw Kokenhauzen i Jersika starał się umocnić na ziemiach łotewskich.
U schyłku XII w. w tym rejonie, szczególnie na Zadźwiniu, bardzo aktywnie działali kupcy i zakonnicy niemieccy. W celu organizowania ich misji utworzono w 1 1 86 r. biskupstwo w Uexkiill (lkś§ile) w dolnym biegu Dźwiny. Jego biskupów nie zadowalały misje pokojowe, od 1 198 r. zaczęli ogłaszać zbrojne wyprawy na Zadźwi nie, ziemie plemion bałtyckich: Liwów i Estów. Celem tych ekspedycji było nie tylko nawracanie pogan, ale również grabi eż . Uczestników wypraw werbowano głównie w Niemczech, toteź cały ruch chrześcijański nabrał niemieckiego charakteru : popierało go cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego. Papieże Rzymu zachęcali Krzyżaków do ekspansji i udzielali im błogosławieństwa, wraz z cesarzami koordynując działania misji chrystianizacyjnych. W 1 201 r. powstała Ryga, w 1 202 r. założono zbrojny Zakon Rycerzy Chrystusa, zwany Zakonem Kawalerów Mieczowych. Podbijano coraz
większe obszary, gdyż roz drobn ien i, n ieposiad aj ący jeszcze własnych państw
Łoty
sze, Liwowie i inni mieszkańcy tych terenów nie potrafili skutecznie się bronić. Zdobywcy głosili chrześcijaństwo, chrzcili pogan, a jednocześnie na zagarniętych ziemiach tworzyli państwo niemieckich zakonników, rycerzy i kupców, którzy pod porządkowywali sobie miejscowych mieszkańców. To federacyjne państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych, katolickich biskupów i miasta Rygi weszło do historii pod
nazwą Inflant. Zastępy Litwinów wielokrotnie wdzierały się do Inflant, przekraczały ziemie Ło tyszy i Liwów i docierały do terenów zamieszkanych przez Estów (wyprawy w latach
1 205, 1 207, 1 2 1 3, 1 2 1 4, 1 2 1 8- 1 2 1 9, 122 1), walcząc z rycerzami zakonnymi i siejąc spustoszenie na ziemiach podległych Inflantom. Litwini niejednokrotnie udzielali •
pomocy Kurom, Zmudzinom czy księciu Jersiki ( 1 2 1 0, 1 2 14, 1 229). Odpowiadając na ataki Litwinów, równieź mieszkańcy Inflant parokrotnie podjęli wyprawy na ziemie litewskie (1 208, 1 229). Skomplikowana sytuacja panowała również na pograniczu prusko-polskim. Ksią żęta podzielonego Mazowsza, mimo wsparcia papieży, nie zdołali umocnić się na ościennych ziemiach Prusów, k tórzy często najeżdżali ich tereny. Polacy zaczęli po szukiwać wsparcia u Niemców. W latach 1 225-1 228 zwrócili się o pomoc do Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwanego popularnie Za konem Krzyżackim. Zakon Krzyżacki, działając aktywnie w zachodniej Europie, przede wszystkim w Niemczech, na dworze cesarza i w kurii papieskiej, zapewnił sobie ich poparcie ideologiczne, polityczne i wojskowe. W 1 226
f.
wielki mistrz Za
konu otrzymał od cesarza prawa książęce, chociaż jego państwo nie weszło w skład
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
54 Cesarstwa Niemiec. Papież na mocy bulli przekazał Zakonowi ziemie pogańskich Prusów, Jaćwięgów i innych plemion. W 1 23 1 r. Zakon rozpoczął podbój ziem pruskich i, wykorzystując ich różno rodność, kolejno je sobie podporządkowywał, szybko rozszerzając swoje panowanie. Prusowie bronili się zaciekle, organizowali powstania (w latach 1 242-1 249), lecz działania te nie odniosły skutku. Nie będąc w stanie utworzyć własnego państwa, nie zdołali odeprzeć druzgocących ataków Zakonu Krzyżackiego, który przeważnie cał kowicie ignorował sprawę chrztu (co stanowiło ideologiczną podstawę j ego działal ności), za naj istotniejszą kwestię uważając podbój nowych ziem. W ten sposób w pierwszych dziesięcioleciach XIII w. na ziemiach sąsiadujących z Litwą powstały dwa szczególnie agresywne państwa. Wyłoniły się one nie w wyniku swobodnego rozwoju plemion bałtyjskich, lecz były założone przez łupieżców i ko lonizatorów. Kościół katolicki oraz Zakon Kawalerów Mieczowych i Zakon Krzy żacki przyniosły na zagarnięte ziemie kulturę chrześcijańską, najnowsze technologie, wyżej rozwiniętą organizację społeczną, a jednocześnie wytworzyły bariery społeczne, przemieniły miejscową ludność w poddanych, zburzyły ich wcześniejsze struktury społeczne. Na nierówności społeczne nakładała się nierówność etniczna - nie-Niemcy traktowani byli jak ludzie gorszej kategorii. W wyniku podbojów plemiona bałtyckie zaczęły zanikać, szczególnie w państwie Zakonu Krzyżackiego. Litwinom żyjącym w sąsiedztwie tych n owych agresywnych państw zagrażał taki
sam los, jaki sp otk ał Prusów, Ło tyszy i inne plem ion a Bałtów ze wschodniego wybrzeża Morza Bałtyckiego. Nie bez powodu od 1 228 r. zaczęto wymieniać Litwę wśród krajów pogańskich, przeciwko którym planowano działania zbrojne, a w 1 236 r. ogłoszono przeciwko niej wyprawę wojenną.
Ziemie l itewskie i kun igasi Mimo iż wzmianki źródłowe dotyczące życia wewnętrznego ziem litewskich są frag mentaryczne, to wyłania się z nich zarys ich organizacji i zachodzące w nich przemIany. •
Litwinom udającym się na wyprawy przewodzili kunigasi - niekiedy w jednej wyprawie uczestniczyło ich kilku. Stopniowo spośród nich zaczęła wydzielać się starszyzna. Najprawdopodobniej kunigasi byli nie tylko przywódcami, ale zawierali również traktaty pokojowe
i zawieszenia broni. Zgromadzili niemały majątek, byli
posiadaczami ziemskimi i właścicielami licznych wsi wraz z mieszkańcami. ;
Zródła ukazują - co prawda w dość fragmentaryczny sposób - ówczesną strukturę społeczną Litwinów czy też spokrewnionych z nimi Bałtów. Można ją w uproszczeniu scharakteryzować następująco: większość mieszkańców stanowili wolni chłopi zjed
laukas). Spośród nich najwyższe stano zwani "dobrzy ludzie" (lit. gerieji zmones),
noczeni we wspólnoty terytorialne - pola (lit. wiska w społeczeństwie zajmowali tak
którzy szybko stali się bojarami. Zarządzali swymi gospodarstwami i wsiami zamiesz kanymi przez ich poddanych. Przywódców wojskowych nobilitowało powodzenie
Kształtowa nie się państwa
55
w wyprawach wojennych, bogacili się, kupowali nowych poddanych, których osadzali w istniejących wsiach, w byłych siedzibach swej społeczności lub zakładali nowe grody. Wodzowie wojenni, którzy posiadali jedną, kilka lub kilkanaście wsi, skupiali wokół siebie grupy przyszłych bojarów, stanowiących trzon drużyny, zakładali grody i stawali się kunigasami. Zawierali związki małżeńskie w obrębie swojej społeczności oraz z kobietami wywodzącymi się z rodów książęcych sąsiedniej Rusi. Ich zycie nie płynęło spokojnie, zawsze mieli przeciwników i pretendentów do swych włości. Jed nak ich władza była dość stabilna, bogactwa, władzę i pozycję w społe czeń s twie dzie dziczyli ich potomkowie, n ajczęści e j synowie . Włości kunigasa i j ego majątek - grody i domeny, wsie, gospodarstwa przyszłych bojarów uwikłanych w system p o wi n n ości wolny gmi n który ponosił ciężary prawa książęcego, podgrodzie zamieszkane przez rzemieślników i kupców - przypominały niewielkie państewko. Wojny między rodami, związki rodzinne lub powodzenie wy praw n obi li towały starszych k unigasów, którzy na krótszy lub dłuższy czas, pokojowo bądź z uzyciem siły jednoczyli mniejszą lub większą grupę kunigasów dla osiągnięcia jakiegoś celu. Organizacja plemienna została zastąpiona przez związki terytorialne i soj usze W XIII w. na Litwie źródła wymieniają ziemie - związki terytorialn e nowego typu, których granice n ie zawsze pokrywały się z granicami ziem danego plemienia. Zapewne największa i najważniejsza była zi e mia Litwy (w wąskim znaczeniu) leżąca mię dzy Niemnem a Wi lią. Jest kwestią sporną, czy należały do niej prawo brzeżne tereny środkowej Wilii. Na wschodzie i na południu sięgała górnego biegu Niemna, ale i tutaj jej gran ic e nie zostały ściśle nakreślone, szczególnie gran ice z inną ziemią litewską - Nalszczanami. Nieznane są również dokładne granice wielu innych ziem położonych na północ od Litwy. Idąc ze wschodu na zachód, były to Nalszczany, Dziawołtwa, Upita oraz niewielka ziemia nad Wilią. W dorzeczu prawych dopływów górnego Niemna rozciągała się Zmudź, na której obszarze zachodziły intensywne procesy etniczne. Litwini podążali na zachód, na położone nad otwartym morzem ziemie Kurów, i tam następowała i ch asym ilacja z miejscową ludnością. Zmudź była specyficzną całością mniejszych ziem, połączonych przez istniejących już wtedy kunigasów żmudzkich. Zródła XIII-wieczne wymieniają Korszów, Knituvę, Miedniki, Rosienie, Ejragołę, Ławków oraz przydzieloną Zmudzi ziemię Szawie. Owczesne ziemie nie były jeszcze rzeczywistym i związkami państwowymi, nie funkcjonowały w nich stałe organy rządzące, chociaż wyodrębnienie się ziem świad czy o dojrzewaniu litewskiego zjednoczenia. Granice ziem nie były ściśle określone, istniały między nimi pustki osadnicze. Większość z nich wynikała raczej z przyczyn naturalnych ( ogromne bagna, nieprzebyte lasy z glebami rzadko nadającymi się pod uprawę) ni ż z różnic plemi ennych. Jednak znaczenia tych ostatnich odrzucić nie można. Jakkolwiek na dobrze przebadanych obszarach zachodniej Litwy widać wyraźnie, że osady Kurów i Zmudzinów w jednych miejscach niemal stykają się, to w innych, gdzie panowały niesprzyjające warunki naturalne, obserwujemy między nimi duże odległości. Obszary niezamieszkane znajdowały się równiez na ziemach Ceclis, Megowe, Pilsotas, a tabe na tajemniczej ziemi Lamatów. ,
,
.
•
,
•
,
•
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
56 Wraz ze wzrostem gospodarczym, przede wszystkim w związku z
rozwojem rol
nictwa i hodowli bydła, coraz rzadsze były kryzysy demograficzne. Zagęszczenie ludności było niewielkie, przypuszczalnie wynosiło 4-5 osób na l km2• Na ziemiach
pl em ion litewskich (blisko 80 000 km2) w momencie tworzenia się państwa mieszkało prawdopodobnie nieco ponad 300 000 mieszkańców. Jak widać, potencjał ekono miczny i wojskowy Litwinów nie mógł być duży i dlatego zaskakuje rozmiar ich działalności w pierwszej połowie XIII w . Nie jest praktycznie możliwe uszeregowanie omówionych pro ces ów sp ołecznych i politycznych w chronologiczną całość. Wynika to zarówno z fragmentaryczności źródeł, jak i z faktu, że wiele przedstawionych procesów dokonywało się jednocześnie i wzajemnie się p rzep latało W tym samym momenc i e zanikały organizacje plemienne i tworzyła się organizacja p aństwow a. .
Proces jednoczen ia ,
Zródła już na p oczątku XIII w. wymieniaj ą wspólne działania ziem Litwy. Wciąż nie
zostało wyjaśnione, którzy Litwini w 1 20 1 r. zawarli rozejm z osiadłymi na Zadźwiniu Niemcami. Ochotników na organizowaną w 1 207 r. na podbite przez Niemców ziemie wyprawę werbowano w całej Litwie (prawdopodobnie w szerszym znaczeniu). Układ Dangerura z Nowogrodem z 1 2 1 2 r. wskazuje, że jego władza musiała o bej mować większe terytorium, w przeciwnym bowiem przypadku Nowogród nie widziałby po trzeby zawierania z nim umowy. Szczególnie cenny pod tym wzgl ę dem jest spis dwudziestu jeden litewskich kunigasów, którzy w 1 2 1 9 r zawarli układ z ks i ęs twe m halicko-włodzimierskim. Pięciu spośród nich tytułowało się .,starszymi" - Żywinbud, Dowsprunk, jego brat Mendog oraz Dowiat i jego brat Wilikajło. Oprócz nich umowę zawarli kunigasi poszczególnych ziem - Zmudzi, Dziawołtwy - oraz kunigasi z rodów Ruszkowiczów i Bulewiczów. W ostatnim czasie rody te wiąże się ze znanymi z innych źródeł ziemiami - Ruszkowiczów z Upitą, Bulewiczów z ziemią Szawi e . W powyżs zym wyliczeniu wyróżniają się .,starsi" kunigasi z Zywinbudem na czele. Występujące wraz nim dwie pary braci zdają się świadc zyć o tym, że odziedziczyli oni swoją pozycję. Nieco późn iej pojawia się w źródłach n i ewymieniony z i mi enia ojciec Mendoga i Dowsprunka, szczególnie majętny i silny kunigas, zapewne jeden ze starszych. Jego imię podaje dopiero kron i ka litewska z XVI w. Według niej był to władc a Litwy Ryngold (Ryngolt), nie mamy jednak pewności, że jest to imię prawdziwe. Spis uczestników układu z 1 2 1 9 r. wskazuje, że działania kunigasów litewskich były już skoo r dynowane Układ z księstwem halicko-włodzimierskim zawarli nie tylko kunigasowie ziem litewskich, czyli południowej części Litwy, ale także Zmudzi i Dziawohwy. Być może ci ostatni prowadzili wojny z Wołyniem na własny rachunek. Z drugie j strony, fakt po jawie ni a się wśród uczestników porozumienia kilku starszych kunigasów - nawet j eśli Zywinbud był naj wybitniejszy wśród nich - oraz niedawne zwiększenie liczby starszych kunigasów (dwie pary braci, dziedzi cząc ych po zycj ę .
•
.
Kształtowa nie się państwa
57 jednego kunigasa, swego ojca) wskazuje na to, że jednoczenie ziem litewskich jeszcze się nie zakończyło . Związek między wpływami, jakie miał w społeczeństwie ojciec Mendoga, a wzrostem znaczenia samego Mendoga, jak też prawdopodobieństwo, że Zywinbud był najwyższym kunigasem wśród uczestników umowy z 1 2 1 9 r., p ozwala na przypu szczenie, że Litwa była z jedno czona w jedno państwo już na początku XIII w. Jed nakże słuszniej byłoby sądzić, że przedstawione tutaj fakty i wynikaj ące z nich hipotezy świadczą o długim i bez wątp i enia skompl ikowa n ym procesie jednoczenia, z licznymi wzlotam i i upa dkami Taki upadek nastąpił zapewne po śmierci kunigasów D ange ruta ( 1 2 1 3 ) i Stekse (1214), kiedy Litwini przez ki l ka lat byli biern i , zwłaszcza na Zadźwiniu. O pewnym rozkładzie świadczy też, jak wspomniano, znaczna liczba kunigasów zawierających układ w 1 2 1 9 r. Związek ziem litewskich na początku XIII w. określić można j ak o k onfederacj ę - kun igasi ziem i ich ro dziny nie podlegal i jeszcze jednemu władcy, ale kształtowały się już oznaki państwa - wspólne i nteresy ziem oraz odpowiadające im instytucje. •
.
Państwo Mendoga Ostatecznego zjednoczenia ziem litewskich dokonał kun igas ziemi litewskiej (w węż szym znaczeniu tej nazwy) Men dog. Kronika ruska podaj e, że właśnie on zdobył szczegól nie silną p ozyc j ę i zaczął rządzić samodzielnie. Nie sp osób dzisiaj stwierdzić, w jaki sposób tego dokonał. Brakuje pełnych i wiarygodnych źródeł, opisuj ących przyczyny i okoliczności z je dnocze ni a, m eto dy, jakimi się ono dokonało czy też sam proces zj ednoczenia . Niektóre fakty są oczywis te, al e zdecydowan a większość została zrekonstruowana na po dstawie szczątkowych źródeł, hipote ty cznie, choć, co prawda, z wyk orzystani em analogii. P o j awienie się nowych źródeł pisanych, archeologicznych czy innych może całkowicie zmienić dotychczasowe ustalenia.
Dlaczego i w jaki sposób dokonywa no zjednoczen ia? Wewnętrzne przemiany, j akie zachodz iły w pierwszej połowie XIII w., kreowały nowe potrzeby litewskiego społeczeństwa. Upowszechnia się i ugruntowuje alodium (lit odalis) - dziedziczna posi adłość ziemska, pojawiają się imponujące na owe czasy włości - kunigasi są posiadaczami jednej lub kilku wsi. Dokonuje się rozwarstwienie społeczeństwa, kształtuje się i umacnia związany z tym społeczny podział pracy, obowiązków i praw - jedni walczą na wojnie, drudzy uprawiają ziemię, a j eszcze inni przywłaszczają sobie prawo rządzenia i administrowania, ale zostają też obarczeni obowiązkiem ob rony współmieszkańców. Do dokonania i utrwal en ia tych wszystk ich zmian konieczne były silne instytu cje, zainteresowane p rzeprowadzen iem reform. Taką i n styt uc j ą mogło być tylko p ans two .
,
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
58
instytucji skupiającej możliwie największe siły była tym wię ks z a, że również u sąsiadów dokonywały się istotne przemiany. Wspo minaliśmy już o zainteresowani u kunigasów litewskich ziemiami ruskimi. Aby zorganizować łupieską wyprawę na te tereny, należało zjednoczyć siły, zawrzeć krót kotrwałą umowę. Aby jednak skutecznie podbić te ziemie, konieczna była trwale zjednoczona siła. Jednocześn ie zachętą do pene trowania Rusi było dla litewskich kunigasów jej osłabienie zwi ązane ze wspomnian ym najazdem tatarsko-mongolskim. Kunigasi najeżdżali również ziemie pokrewnych im plemion. Do tych celów służył punkt wypadowy na zie mi Selów - castrum Selonum, z kt órego wyparł ich dopiero Zakon Kawalerów Mieczowych w 1 207 r. Selowie, a przynajmniej ich południowa część, nie byl i p ol ityczn i e niezależni - musieli p odp orządkować się litews kim kuni gasom. Zmudzini wkraczali na z iem ie Kurów. Ze sk omplikowanej sytuacji, jaka pa nowała między Litwinami a Semigalami i Jaćwięgarni w p ierwszej połowie XIII w. wyn ika, że również tam czyniono p o dobne starania. Dążenia te należało zjednoczyć. Na półno cy, na Z a dźwini u, um ocniły się Inflanty, które - wraz ze swymi m ożnym i coraz bardziej i ntere sowały się Litwą, widząc opiekunami, papieżem i cesarzem w niej dogodny obszar do podboju. Papież Grzegorz IX w 1236 r. ogłosił wyprawę krzyżową przeciwko Litwinom. W Infl an ta ch szczególnie aktywnie działał jego legat, Wilhelm z Modeny . Jesienią 1 236 r. znaczne siły obu gałęzi Zakonu (z Prus i Inflant) wdarły się na ziemie litewskie, gdzie zostały rozbite w b itwi e pod Szawlarni. Poległ mistrz Zakonu i większość rycerzy. Zwycię stwo nad Krzyżakami odnieśli prawdo p odobnie nie Litwini, wówczas jeszcze niezj e dnocz en i, ale Zmudzini pod wo dz ą Wykinta. Bitwa pod Szawlami zmieniła sytuację polityczną na wschodnim wybrzeżu Bał tyku. Inflanty znalazły się na gr anicy upadku, niep owodzeni em zakończyły się rów nież starania papieży o uczestnictwo w wydarzeniach w tym regi onie i rozciągn ięcie nad nim władzy zwierzchniej. W 1237 r. Zakon Kawalerów Mieczowych został po łączony z Zakonem Krzyżac kim, co uratowało Inflanty, które stanowiły odtąd część państwa krzyżackiego. Zakon Kawalerów Mieczowych zaczęto nazywać Zakonem I n flan ckim , gałęzią Zakonu Krzyżackiego. Wspomniane wydarzenia nie dotykały bezpośrednio centrum ziem litewskich. Jednakże rozpoczęty przez Zakon Krzyż acki w 1 23 1 r. podbój ziem pruskich oraz zje dno czenie obu agresywnych państw - Zakonu Krzyż ack iego i Inflanckiego - nie mogło nie odbić się echem na ziemiach litewskich. Musiano coraz b ardziej uświadamiać sobie grożące niebezpieczeństwo, co prowadziło do konsolidacji ziem litewskich. Poj awiło się już wystarcz ająco dużo p owodów i przesłanek, dla których miałoby powstać z j ednoczo ne pańs two. Z pew nośc ią był też ni ejeden pretendent do zjedno czenia ziem litewskich. Z pięciu wspomnianych w 1 2 1 9 r. star szyc h kunigasów wy mienia się później już tylko j ednego - w 1235 r. poj awia się "Litwa Mendoga". Nie jest to j eszcze Litwa zjednoczona, a termin "Litwa Mendoga" pozwala przypuszczać, że istniała również inna Litwa, "Litwa kogoś inn ego W idać j e dnak, że Mendog został jednym z przywódców litews ki ch kun igasów Potrzeba powstania państwa -
-
".
.
Kształtowa nie się państwa
59 Potężnymi kunigasami ziemi litewskiej byli synowie Dowsprunka Towciwił i Edy wid. Z innych kunigasów wymienionych w 1 2 1 9 r. umocnił się również zwycięzca w bitwie pod Szawlami Wykint, szwagier Dowsprunka. Każdy z nich mógł preten
Z ni ewyjaśnion ych przyczyn inicjatywę przejął Mendag. Od jego osobowości i umiejętności mogło po części zaleźeć zjedno czenie Litwy, ale najistotniejsze metody, jakimi się posługiwał, były uniwersalne. Latopisy ruskie wspominają o postępowaniu Mendoga, o zabijaniu rywali i wypę dzaniu ich z włości. Mówi się, że zaczął mordować również swoich braci i bra tank ów . Przekazy te potwierdza los Bulewiczów, którzy rzeczywiście zostali wymordowani, choć na innym juź etapie tworzenia państwa. O zamordowanych przez Mendoga braciach i bra tankach niczego kon kretnego nie wiemy. Być może, oprócz Dowsprun dować do władzy w zjednoczonej Litwie.
ka byli jeszcze inni bracia i bratankowie. Najlepszym przykładem wypędzania kuni gasów z ich włości może być prze ds tawion e w dalszej części pracy
wyp ę dzen i e
Wykin ta, Towciwiła i Edywida. Mendog rozszerzał i umacniał swoją władzę takźe innymi sposobami. Niektórzy
kunigasi byli posłusznymi sługami Mendoga, jego wasalami - Parbus z ziemi nad Wilią, Gerdenis z Nalszczan, wymienieni w umowie z 1 2 1 9 r . kunigasi Bikszis i Ligejk z Dziawołtwy. W wyprawie k rzyźowe j jako wasal Mendoga uczestniczył Szyrwid Ruszkowicz, zapewne krewny odnoto wan ych w 1 2 1 9 r. Ruszkowiczów. Siostry Mendoga zos tały wyd ane za kuniga sów ziem litewskich lub innych książąt. Dzieci z tych związków - siostrzeniec Mendoga, Treniota, oraz pochodzący najpew niej z Nalszczan Lingwen - najbardziej pomogły Mendogowi w ostatecznym um o c nieniu się na tronie Litwy. Prawdopodobnie ich ojcowie również podlegali zwierzchnictwu Mendoga. Mendog zdobył władzę nad ziemiami litewskimi, mordując ciwiających
się mu
i wypędzając sprze
silniejszych przeciwników, przekształcając nastawionych po kojowo i słabszych kunigasów w wasali, wykorzystując koneksje rodzinne. Nie różnił się w tym od władców innych państw, a jedną z przyczyn j ego sukcesu było optymalne łączenie metod działania. i
Litwa zjed noczona Zjednoczenie było procesem długotrwałym . Trudno stwierdzić, kiedy poszczególne ziemie zostały prz yłączo ne do ziem Mendaga. Zwycięzcy w bitwie pod Szawlami w 1 236 r., Zmudzini pod wodzą Wykinta, nie otrzymali od Mendoga pomocy, a więc mu nie podlegali. Ale gdy w latach 1244-1 245 Mendog prowadził walki na Mierzei Kurońskiej, oparciem dla jego działań mogła być Zmudź, a dokładniej jej p ółnocno zachodnia część, czyli obszar naLeźący do Wykinta. Swiadczy to o tym, że władza Mendaga sięgnęła również tych terenów. Byłoby to niezwykle trudne do osiągnięcia bez wcześniejszego umocnienia się na ziemiach między Zmudzią a ziemiami ro dowym i M en do gaj to jest w Dziawołt wi ej ziemi nad Wilią, a być może także w Upicie. •
-
,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
60 W Nalszczanach mieszkało wielu kunigasów, chociaż nie wydaje się, aby w wy darzeniach lat 30. i 40. XIII w. wyróżniali się oni samodzielnością. Można sądzić, że również Nalszczany były w tym czasie posłuszne Mendogowi, tym bardziej, Że w połowie lat 40. był on sędzią w sporach między kunigasami nalszczańskimi, a nieco później, w 1250 r., Zakon Inflancki pustoszył Nalszczany w tym samym stopniu, co ojcowiznę Mendoga. Nalszczany, a przynajmniej ich południowa część, raczej nie stawiały oporu. ,
Swiadczy o tym fakt, Że do późniejszych epok przetrwały rody kunigasów o długiej ,
tradycji - Giedroyciowie, Swirscy, Holszańscy - być może potomkowie kunigasów nalszczańskich z czasów Mendoga. Na początku lat 50. XIII w. Mendog, wykorzystując wywołane najazdem tatarsko mongolskim rozprzężenie w Rusi, zdołał umocnić się w Rusi Czarnej, dużą jej część oddając na prawach lennych swemu synowi Wojsiełkowi. Około 1 245 r. Mendog nazywany jest już "najwyższym królem", co świadczy o tym, że niemal wszystkie ziemie Litwinów i niektóre ziemie ich sąsiadów - południowa Selia, Ruś Czarna, prawdopodobnie Mińsk oraz Brasław - znajdowały się w rękach jednego władcy. Późniejsze dokumenty Mendoga wskazują, Że j ego władzę - być moŻe jedynie nominalną, a być może też realną - uznawały również Nadrowia, Skalowia oraz zamieszkana przez Jaćwięgów północna Sudowia. Także te procesy musiały się dokonać w latach 40. XIII w. Zjednoczenie Litwy nie było jednak zakończone, gdyż swoich bratanków Towciwiła i Edywida Mendog wygnał z Litwy dopiero około 1 248
r.
Posłał ich
obu wraz z ich wujem, kunigasem żmudzkim Wykintem, na Ruś, by tam wojowali i zdobyli tereny dla siebie, a ich ziemie na Litwie zagrabił. Prawdopodobnie bratankowie początkowo byli posłuszni Mendogowi, ale ten czuł się zagrożony i nie miał poczucia pełni władzy, dopóki w pobliżu jego ziemi rodowej przebywali dwaj potężni kunigasi, którzy również mogli pretendować do władzy na Litwie. Dlatego też Mendog uznał za konieczne zajęcie należących do nich ziem i usunięcie ich samych. Działając w ten sposób, Mendog zakończył jednoczenie ziem litewskich w rękach jednego władcy. Odrębne zagadnienie, o którym powiemy później, stanowi fakt, które z tych ziem rzeczywiście mu podlegały, a które uznawały jedynie jego władzę nomi nalną. Ważne j est, że na przełomie lat 40. i 50. XIII w. zrodziło się państwo litewskie. Do jego ukształtowania przyczynił się w największym stopniu kunigas ziemi litew skiej (w węższym znaczeniu), Mendag. Dążąc do wybicia się ponad innych kunigasów i narzucenia im swojej władzy, chcąc poszerzyć swoje włości i urzeczywistnić swoje osobiste pragnienia, Mendog dokonał niezwykle potrzebnego i istotnego dla całego ówczesnego świata Litewskiego czynu - zjednoczył ziemie litewskie w jedno państwo. Pierwszy etap jego tworzenia został zamknięty. Młode, dopiero co powstałe - czy wręcz kształtujące się jeszcze państwo - niemal natychmiast stanęło w obliczu ogromnego niebezpieczeństwa i musiało bronić swego prawa do istnienia.
Kształtowa nie się państwa
61
Koal i cja przeciwko Mendogowi i wa l ka z n i ą Krótko po powstaniu państwo litewskie zaczęło aktywnie uczestniczyć w życiu po litycznym regionu. W latach 1 244-1 246 toczyło wojny w Inflantach, w 1 246 r. uwik łało się w walki z Polakami, w latach 1 248-1249, jak już wspomnieliśmy, posłano na Ruś bratanków Mendoga i ich wuja, Wykinta. Mendog, przeświadczony o niepo wodzeniu ich wyprawy, zajął ziemie Towciwiła i Edywida oraz wysłał przeciwko nim swoje drużyny, co dało początek wydarzeniom o wielkim znaczeniu. Wypadki następowały szybko jedne po drugich : Towciwił, Edywid i Wykint zbiegli do szwagra bratanków Mendoga, halickiego księcia Daniela. Daniel poparł zbiegów i dzięki niemu Wykint przeszedł na stronę spiskowców - Jaćwięgów i części Zmudzinów - oraz zawarł umowę z Inflantami. Przeciwko Mendogowi zawiązała się groźna koalicja państw ościennych. Haliczanie wraz z Towciwiłem kilkakrotnie napadali i pustoszyli Ruś Czarną. W 1 250 r. Towciwił przybył do Rygi, gdzie powitano go jako kandydata na władcę Litwy. Tam też przyjął chrzest z rąk biskupa ryskiego, Mikołaja. Zakon Inflancki zorganizował dwie potężne wyprawy na Litwę, splądrował Nalszczany i ziemię rodową Mendoga, a następnie popierającą Mendoga część Zmudzi. Napadana z południa i północy oraz wewnętrznie niespójna Litwa znalazła się w ciężkim położeniu. W związku z tym Mendog, wykorzystując niepokoje w Inflan tach oraz fakt, że Towciwiła popierał biskup ryski, rozpoczął negocjacje z mistrzem Zakonu Inflanckiego, Andrzejem von Stirlandem. Mendogowi najbardziej zależało na tym, aby Zakon nie popierał Towciwiła. Mistrz zaoferował Mendogowi koronę kró lewską i postawił konieczny warunek - chrzest Litwy. Mendog zgodził się na tę propozycję i na początku 125 1 r. przyjął chrześcijaństwo. Układ sił zmienił się diametralnie. Zakon został sprzymierzeńcem Mendoga, arcybiskup Rygi Albert zachowywał neutralność, Towciwił wyruszył już do Wykinta na Zmudź. Próbował jeszcze walczyć, w 1251 r. zorganizował wyprawę przeciwko Mendogowi, osaczył należący do niego gród Worutę, ale nie zdołał go zająć. Mendog sam rozpoczął ofensywę, wkroczył na Zmudź i tam równie nieskutecznie próbował zdobyć gród Wykinta, Twery. Jednak dzięki tej wyprawie ostatecznie przechylił szalę zwycięstwa na swoją stronę. Towciwił w 1 25 2 r. zbiegł do Daniela, a Jaćwięgowie i Zmudzini przeszli na stronę Mendoga. Walki na terenie Rusi Czarnej trwały jeszcze kilka lat. Szczególną aktywnością wyróżnił się tutaj syn Mendoga, Wojsiełk. Co prawda, źródła po raz pierwszy wy mieniają go dopiero w 1 254 r., gdy w imieniu ojca zawarł pokój z Danielem, wydał swą siostrę za mąż za syna Daniela, Szwarna, a Ruś Czarną wraz z Nowogródkiem nadał zgodnie z prawem feudalnym Mendoga drugiemu synowi Daniela, Romanowi. Sam Wojsiełk, wówczas już wyznawca prawosławia, został mnichem. Towciwił prawdopodobnie pogodził się z Mendogiem, gdyż później został księciem Połocka, zależnym od Litwy. W samej Litwie Mendog współpracował z mistrzem Zakonu Inflanckiego. Po chrzcie Mendaga wyruszyły do papieża posłannictwa z Inflant i Litwy, które wy•
•
•
•
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
62
starały się o koronę królewską dla Mendoga. W 1253 r. odbyła się uroczysta koronacja i Litwa przekształciła się w chrześcijańskie królestwo. Mendog musiał się zrewan żować Zakonowi za pomo c wojskową i dyplomatyczną, dlatego w latach 1253-1255 i późniejszych zapisał mu zachodnie ziemie swego państwa. Dzięki temu osiągnięto p okó j z Inflantami. Mendog, któ ry po walce z wrogą koalicją zawładnął ziemiami Towciwiła i Edy wida, znacznie poszerzył swoją dom enę i umocnił p ozycj ę w p ańs twie. Jednocześnie jednak sprowokował wojnę wewnętrzną, która - po p rzys tąpie n iu do niej księstwa haJicko-włodzimierskiego i Inflant, próbie wciągnięcia w nią Polski i przy udziale odległej kurii papieskiej - przerodziła się w pierwszy międzynarodowy konflikt wo jenny na wielką skalę w tym regionie. Księstwo halicko-włodzimierskie i Inflanty przystąpiły do wojny, wierząc, że rozszerzą w ten sposób swe terytoria i doprowadzą do chrztu Litwy. Oba państwa popierały teź wygodniejszego dla siebie pretenden ta na monarchę Litwy i, co na jważni ejsze, dostrzegały niebezpieczeństwo grożące im ze strony zjednoczonej Litwy. Państwo Mendaga stało się znaczącą siłą w regionie i dlatego starano się zapobi ec jego rozwojowi. Negocjacje Zakonu z Mend ogiem wskazują na to, ze, działając wbrew przyjętym zasadom współpracy z poganami, Zakon uznał Litwę, mimo iż była jeszcze p ogańska . Stało się też jasne, że proces jedno czenia L itwy nie dobiegł jeszcze końca. Podlegli Mendogowi Jaćwięgowie i część Żmudzinów łatwo zmieniali obozy, demonstrując wciąż niewielkie potrzeby i rozumienie państwowości. Znalazłszy się w trudnej sy tuacji, Mendog zapisał Inflantom rubieże państwa, pr zyznaj ąc tym samym, że jego władza na tych terenach była jedynie nominalna. Bardziej stab ilne okazały się po łudniowe obszary kraju, a p rzed e wszyst kim Ruś Czarna, która pozostała w granicach państwa Litewskiego. Centrum państwa litewskiego wyszło z wojny bardziej skonsolidowane, otrzymało nową jakość, której wyrazem - oprócz uporządkowania stosunków władcy z podległy mi kunigas am i - były dwa wspomniane juz wydarzenia - chrzest Litwy i prze kształcenie państwa litewskiego w królestwo.
Chrzest i sprawy Kościoła kato l ickiego Chrzest Mendaga w 125 1 r. był p osuni ęciem poli tycznym, k tóre zdec ydowani e zmie niło ówczesną rzeczywisto ść w tym regionie. Mendog przeszedł na wiarę chrześci jańską wraz z rodziną oraz - o czym świadczą papieskie bulle - wieloma innymi poganami. Był przeświadczony o tym, że chrześcijaństwo sprzyja je dnolitem u pań stwu skupionemu w rękach jednego władcy, a to mogło pomóc mu w procesie jego tworzenia. Litwa z pewnoś cią nie dojrzała jeszcze do przyjęcia chrześcijaństwa. Owcześni kronikarze podają, że Litwini wschodni, mieszkańcy Auksztoty, czyli warstwa rzą dząca, byl i zaznajomieni z nową wiarą. Na Zm u dzi w połowie XIII w. rzekomo nikt jeszcze nie głosił chrześcijaństwa inaczej, jak tylko mieczem. W bezpośrednim po,
Kształtowa nie się państwa
63 bliżu granic
Litwy nie powstało żadne silne centrum misyjne, nic też nie świadczy o tym, aby w pierwszej p ołowie XIn w. na Litwie aktywnie działali misjonarze. Biskupi inflanccy bardziej przychylali się do działań mieczem, a działalność Kościoła ościennej Polski nie sięgała Litwy. Tymczasem pierwsze działania misji chrystiani zacyjnej zakończyły się sukcesem. Po chrzcie Mendoga i jego bliskich do papieża Innocentego IV udały się po słannictw a Inflant i Litwy. Temu ostatniemu przewod niczył Parbus z ziemi nad Wilią. Papież potwierdził porozumienie Litwy i Zakonu Inflanckiego, ogłosił swą zwierzchność nad Litwą, utwo rzył b iskupstwo litewsk i e po dległe bezp o średni o sobie i nakazał biskupowi chełmińskiemu dokonać koronacji Mendoga. Bezpośrednia zależność państw i biskupstw od papieża była powszechna w ówczesnej Europie. Faktycznie nie kręp owało to władzy rządzący ch i pomagało uniknąć dążeń niższych rangą przedstawicieli władz świeckich i kościelnych do narzucania swej woli. B is kupstwo litewskie dzięki temu nie musiało być zależne od znajdującego się w pobliżu, a nieprzychylnego Litwie arcybiskupstwa ryski ego. Prawdopodobnie niedługo po przyjęciu chrztu Mendog zaczął budowę kate dry, koniecz n ej do koronacji, i rezyd encj i biskupiej. Na ta ki e przypu szczen ia pozwalają prze de wszystkim odkryte i badane w ostatnich dziesięcioleciach pod posadzką wileńskiej katedry pozostałości murowanego budynku na planie kwadratu, datowa nego na Xln w. Łączy się go z chrztem i koronacją Mendoga. Erygowanie biskupstwa litewskiego opóźniało się w związku z intrygami arcybis kup stwa Rygi, k tóre dążyło do rozszerzenia wpływów na Litwie. Jeszcze wcześniej wpływy na Litwie usiłował zdobyć arc yb iskup Gniezna, który w 1253 r. wyświęcił dominikanina Wita na biskup a litewskiego. Nic nie wiemy o jego d z iałaln ości , nie wiado mo nawet, czy dotarł na Litwę. Niektórzy badacze sądzą, że biskupstwo Wi t a znajdowało się w południowej Litwie, inni próbują łączyć jego postać z katedrą w Wilnie. Wiemy jedynie, że już w 1 25 5 r. papież wyraził zgodę na zrzeczenie się b iskup stwa przez Wi ta. Wówczas Mendog doprowadził do tego, aby biskupem Litwy został zakonnik Chrystian, wyświęcony na biskupa w 1 254 r. i bezpośrednio podlegający papieżowi. Od tego roku można mówić o powstaniu litewskiej prowincji kościelnej. Mendog musiał dbać o p otrzeby Kościoła i dlatego niezwłocznie zapisał biskupowi połowę żmudzkich ziem Ejragoły, Betygoły, Ławkowa i Rosieni. Naj wyraźni e j jednak władca nie z atros zczył się o to, w ja ki sposób Chrystian odbierać bę dzie należną mu rentę, w wyniku czego biskup, nie będąc w stan ie tego uczynić, zapi sał dzies ięcinę od tych ziem Zakonowi Inflanckiemu. Posunięcie to jeszcze bardziej umocniło związki biskupa z Zakonem. Powodzenie misji chrystianizacyjnej zależało od działalności Kościoła, od tego, czy powstanie na Litwie społeczność duchownych. Niewiele zrobiono w tym kierunku. Głównym ośrodkiem chrześcijaństwa była wspomniana katedra w Wil nie. Na dworze Mendaga przebywali spowiednicy. Prawdopodobnie zakonnicy pomagali zorganizo wać kancelarię władcy - w ówczesnej Europie często zajmowali się takimi sprawami. Nie zachowały się jednak żadne informacje o jakiejkolwiek innej działalności : nie wi e my, czy kształcono mi e j s cowych księży, czy budowan o inne kościoły poza wspom-
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
64
nianą już katedrą wileńską. Biskup Chrystian nie miał nawet kapituły. Wiadomo natomiast, że już w 1 259 r. działał w Niemczech, gdzie w 1271 r. zmarł. Kościół przez krótki okres swej działalności na Litwie nie zdołał wytworzyć efektywnie działających instytucji. Społeczeństwo litewskie nie dojrzało jeszcze do przyjęcia nowej wiary. Na terenie Litwy nie prowadzono działalności misyjnej, nie utrzymywano też bl iższyc h kontaktów z sąsiednimi krajami katolickimi. Głównymi krzewicielami katolicyzmu na Litwie byli Niemcy, postrzegani jako groźni wrogowie. Organizacje Kościoła katolickiego - arcybiskup Rygi, inni biskupi inflanccy, Zakon Inflancki, w pewnym stopniu biskupi polscy - rywalizowały między sobą i nie z dołały - czy też nie chciały - połączyć swyc h sił. Z tych i innych przyczyn ch rz es t L i twy za rządów Mendoga był co prawda wydarzeniem ważnym, ale stanowił jedynie epizod, który nie miał większego wpływu na późn iejsze wydarzenia .
Królestwo i i n ne siły pol ityczne regionu dwa lata od zatwierdzenia przez papieża umowy międ zy Mendogiem a An drzejem von Stirlandem, zanim M endo g w 1 253 r. został koronowany. Koronacja odbyła się prawdopodobnie w nowo zbudowanej katedrze w obecności mistrzów Zakonu I n flan ck iego i wyższych dostojników kościelnych. Litwa stała się państwem chrześcijańskim. Oznaczało to mi ę dzyna rodowe uznanie, umo c n ione dodatkowo po ogłoszeniu Mendoga papieskim wasalem, dzięki czemu nikt nie mógł narzucić mu swej woli. Przyczyniło się do tego również powstanie samodzielnego biskupstwa litewskiego oraz obietnica papieża z 1 255 r., że korona królewska przyp adnie w udziale synowi Men doga. Wzrastał prestiż państwa litew skiego, formalnie drzwi do Europy stały otworem. Wszystko zależało od kontaktów z najbliższymi sąsiadami. Najważniejsze były niewątpliwie kontakty z Inflantami. W latach 1 25 1-1261 mię dzy oboma państwami panował pokój. W zamian za pokój i wsparcie Mendog zmu szony był odstąpić Zakonowi część swoich ziem : w 1253 r. zapisał mu dużą czę ść Zmudzi (Ko rszów) , połowę ziem Ejragoły, Betygoły, Ławkowa i Rosieni, Kulene i Wang, Nadrowię, ziemie w Sudawii (połowę Dajnawy i Wiejsiejów). Jak wspomi naliśmy wcześniej, ziemie żmudzkie w 1254 r. zostały zapisane biskupowi Chrystia nowi. Później nadania dla Zakonu prawdopodobnie wzrosły - w 1255 r. zapisano mu Selię, w 1 259 r. powtórnie ziemie na Zmudzl i w Sudawii, a także Skalowię. Pierwsze nadania regulowały skomplikowane stosunki panujące między Inflanta mi a Kościołem. Inne, jeśli rzeczywiście miały miejsce (istnieją co do tego wątpli wości), dokonane już po utrwaleniu się pokoju, wskazują na naciski Zakonu na Mendoga. Z drugiej strony, Mendog zapisał te ziemie, na których jego władza była nominalna, a więc dość słaba. Zakon Inflancki i biskup sami musieli je zająć, a ich m ieszkańcy nie byli skłonni do posłuszeństwa. W rzec zywis tości nadania Mendoga miały więc charakter fikcyjny. Była to wówczas powszechnie stosowana praktyka w podobny sposób Mendog zesłał Towciwiła na Ruś, a papieże i cesarze dzielili ziemie Minęły
Kształtowa nie się państwa
65
pogańskich Bałtów . Nadania te przysporzyły Zakonowi nowych kłopotów i dopiero jak i ś czas później wykorzystano je w walce dyplomatycznej z Litwą. Kontakty z Zakonem - przynajmniej w pierwszych latach - przyniosły Litwie także korzyści. Rycerze Zakonu Inflanckiego wprowadzili przedstawicieli Mendoga do kurii, udzielili im pierwszych nauk w dziedzinie dyp lomacji europejskiej (posłan nictwo Parbusa). Na Litwie wykorzystano wiele podpatrzonych w Inflantach rozwi ą zań w dziedzinie kierowania państwem: myta handlowe) dziesięcina dla Kościoła) a także nowe technologie, na przykład, w trakcie budowy katedry wileńskiej. Ponadto, Inflanty były głównym pośrednikiem w kontaktach Litwy z Europą i wykorzystywały to do własnych celów. Kontakty z Polską, drugim katolickim sąsiadem, nie uległy zmianie. Nie mody fikując dawnej taktyki, Litwini podejmowali łupieskie wyprawy na ziemie pol sk i e , najczęściej na Mazowsze (w latach 1 253, 1255, 1 257 i 125 8). Wyprawy organizowano głównie wspólnie z Jaćwięgami, konflikty zbroj ne wywoływali zarówno Litwini) jak i p olscy książęta, którzy prowadzili agresywną polityk ę w stosunku do Ja ćwi ęgów, kilkakrotnie wymuszając na papieżach bulle) w których Stolica Apostolska ogłaszała wyprawy krzyżowe przeciwko Jaćwięgom i już ochrzczonej Litwie. Po przyjęciu chrześcijaństwa i koronacji na jedynego władcę Litwy, Mendog w polityce zagranicznej sk up ił uwagę głównie na Rusi. W 1 255 r. papież zatwierdził podboje Mendo ga na tym obszarze, co było niewątpliwym sukcesem dyplomatycznym państwa litewskiego. Na Rusi Litwa uderzała najczęściej w kierunku połudn io wym i południowo-wschodnim, sięgała nawet po ziemie położone za Dn ieprem. Jednakże na temat przyłączenia do Litwy nowych, znaczących terenów nie marny żadnych informacji. Wiemy jedynie, że w zależność od Litwy popadł Połock. Wyprawy litewskie sięgały ziem ruskich zdobytych przez Złotą Ordę, co spro wokowało wyprawę Tatarów pod wodzą Burundaja na Litwę w 1 259 r. W tym czasie w Europie odżyły obawy przed kolejnym najazdem Tatarów, ogłoszono przeciwko nim wyprawy zbrojne, do których jednak nie doszło, a Litwa samodzielnie odparła Tatarów, mimo że spustoszyli oni wschodnią część kraju. Kontakty Litwy z siłami politycznymi w północno-wschodniej Europie były intensywne i złożone. Królestwo Litwy neutralizowało lub odpierało grozące mu niebezpieczeństwa (Inflanty, Tatarzy), dązyło do wykorzystania partnerów politycz nych do swych celów (papież, I n flanty), jednocześnie godząc się na ustępstwa wobec nich, zdobyła inicjatywę polityczną na Rusi, uregulowała stosunki z Polską. Mendog nalezał do najwybitniejszych władców w tym regionie, a świeżo nabyty status kró Lestwa oraz siła wojskowa i polityczna uczyniły z Litwy najważniejsze państwo w tej części Europy. Litwa stała się istotnym elementem w życiu politycznym kontynentu, choć bezpośrednie związki ze środkową i zachodnią Europą były sporadyczne i miały raczej znaczenie marginalne. Aktywna rola Litwy w niesprzyjających warunkach (antylitewska polityka Inflant) szybko jednak osłabła, młode państwo ponownie stało się przedmiotem polityki innych europejskich mocarstw i sił politycznych (na przy kład, ogłaszano wyprawy krzyżowe przeciwko Litwinom). Sarna Litwa mogła uczest niczyć w tej polityce, jedynie stawiając zac iekły opór wobec prób jej podboju. Ani
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
66 Europa o Litwie, ani Litwa o Europie nie wiedziała zbyt wiele. Litwa nie weszła do Europy ani nawet się do niej nie zbliżyła: ze strony innych państw europejskich wciąż zagrażało jej niebezpieczeństwo, chociaż ufano, że zmaleje ono po jej przystąpieniu do grona państw europejskich.
O bszar państwa i jego orga nizacja w latach 1 2 53-1 2 6 1 W tym okresie zaznaczył si ę odrębny status ziem w państwie. Ostoję Mendaga two rzyły jego domeny, czyli ziemie rodowe i tereny zagrabione innym kunigasom. Przede wszystkim były to ziemie litewskie w wąskim znaczeniu. Domenami, gminami oraz istniejącymi tam grodami zarządzali wyznaczeni przez władcę namiestnicy. Obo wiązek posługi i podejmowania władcy, jego dworu i drużyny oraz danina w żywności i paszy należały do najważniejszych obowiązków. Trudno stwierdzić, na jaką skalę w domenach i ogólnie w państwie rozpowszechniona była dziesi ęcina . Istniał również obowiązek wznoszenia grodów i innych założeń obronnych, budowania i doglądania dróg i inne. Każdy wolny człowiek musiał także uczestniczyć w wojnie. W zjednoczonej Litwie pozostało wielu podległych Mendogowi kunigasów. Ich ziemie zajmowały znaczną część państwa. Moiliwe, że przynajmniej część z nich była przeniesi ona - zabierano ojcowiznę, a w zamian za nią nadawano ziemie położone gdzie indziej. Jednak większość kunigasów zarządzała w swoich ziemiach rodowych, które, podobnie jak nowe ziemie, były drobnymi ziemiami lennymi. I właśnie te lenna miały oddawać najważniejsze daniny w naturze i w bieżącej pracy. Kunigasi musieli na wezwanie władcy stawić się wraz ze swymi drużynami do walki. Szczegól ne było położenie Zmudzi. Do chwili przekazania jej Zakonowi Inf1anckiemu i biskupowi stosunki między Mendogiem a Zmudzią nie zdążyły się ustabilizować, mimo że Źmudź, bez wątpienia, weszła w skład państwa litewskiego W latach 1252-1261 Zmudź funkcjonowała jako konfederacja ziem, w 1261 r. powróciła do Litwy, zachowując jednak wyraźne cechy niezależności. Podobne było położenie ziem jaćwieskich, które weszły w skład Litwy. O ziemie te w połowie XIII w. zabiegały Litwa, Zakon, książęta halicko-włodzimierscy i polscy, a przede wszystkim mazowieccy. Litwa nie zdołała ani obronić, ani przyłączyć ws zys tki ch ziem jaćwieskich. Północna część Sudowii należała do Mendoga, a pod koniec jego rządów związek ten prawdopodobnie jeszcze się umocnił. W Rusi Czarnej znajdowały się rozległe ziemie lenne, które początkowo po wierzono Wojsiełce, a w 1254 r. przekazano synowi Daniela, Romanowi. Była to nierozłączna część państwa litewskiego, brano jednak pod uwagę jej odmienny rozwój państwowy, róinice etniczne i religijne. Podobny status posiadał Połock, rządzony przez Towciwiła, lecz był dużo bardziej niezależny. Wydaje się, Że w najmniejszym stopniu związane z państwem Mendoga były Nadrowia i Skalowia. Mendog pretendował do tych ziem i musiały one uznać jego panowanie� lecz tylko nominalnie, gdyż trudno uwierzyć, aby, nie umocniwszy się na Zmudzi i w Sudowii, litewski władca mógł rozciągnąć nad nimi realną władzę. •
.
•
•
Kształtowa nie się państwa
67
Po nadaniu Nadrow ii i Skalowii Zakonowi wątłe związki tych ziem z państwem litewskim zostały zerwane. Wysiłki Mendoga, zmierzające do poszerzenia terytorium państwa o ziemie innych plemion bałtyckich, świadczą wyraźnie o tym, że w dalszym ciągu władca dą.żył do ich zjednoczenia w jedno państwo (wspomniana aktywna działalność Mendoga w Kuronii w latach 1 244-1245, zwrócenie uwagi na Semigalię), lecz zabrakło mu siły, aby tego dokonać. Mendog był co prawda samodzielnym władcą, lecz pomagała mu grupa naj bliższych osób, zwana radą. W j ej skład wchodzili : synowie Mendoga, najbliżsi ku nigasowie, między nimi Parbus z ziemi nad Wilią, Gerdenis z ziemi n als zczań s kiej, być może krewniacy Bikszi s i Ligejk z Dziawołtwy. Utworzył się także dwór władcy, którego członkowie troszczyli się o tę czy inną sferę życia władcy i jednocześnie, wykorzystując swoją pozycję u jego boku, usiłowali wpływać na życie państwa. Musiał istnieć również skarbiec władcy (i jednocześnie państwa). Wiadomo, że Mendog posiadał wiele kosztowności, przekupywał nimi Jaćwięgów przed rozpo częciem pertraktacji z Inflantami. Skarbiec zapełniały łupy z wypraw wojennych, danina, myto. Za jednostkę monetarną służyły srebrne sztabki, nazywane w języku litewskim ilgieji, stanowiące zaczątek własnego systemu finansowego i ważny wy kładnik państwowości. Niejasna jest lokalizacja stolicy państwa Mendoga: wiemy ze źródeł, że Zakon Inflancki oblegał jakiś nieznany z nazwy gród, Towciwił zaś otoczył Worutę. W jed nym z aktów Mendoga podane zostało m iej sce jego sporządzenia - "dwór Litwy". Chociaż badacze nie ustają w poszukiwaniach, to nie udało się dotychczas ustalić lokalizacji Woru ty, tym bardziej, że nazwa ta mogła być także rzeczownikiem pospo litym, oznaczającym "twierdzę;', "gród". Jako stolicę państwa Mendoga wymienia się Nowogródek, Kiernów, Wilno. Wiadomo, że za czasów Mendoga znajdowały się tam osady i grody. Zródła pisane wymieniające N owogr óde k skłaniają ku przypuszczeniu, że była to rezydencja Wojsiełka i Romana. Po odkopaniu w Wilnie pozostałości kościoła z XIII w. znalazły się nowe argumenty poświadczające i stn i enie tutaj cen trum państwa. Nie pozwala to jednak na ostateczne ustalenia, gdyż, jak wskazują liczne przykłady z wielu innych krajów, centrum religijne niekoniecznie musiało być stolicą państwa. Mendog, na co znowu wskazują analogie, nie musiał posiadać stałej stolicy - mógł ją zastępować wędrujący dwór władcy. Królestwo li t ewsk ie przekształcało się w dobrze zorganizowane i zarządzane państwo. Kilka pierwszych lat po koronacji poświęcono na upowszechnianie insty tucji państwowych i konsolidowanie państwa - na tyle, na ile można było wykorzystać zdobycze państwowości europejskiej. ,
Wal ki Ż mudzinów w latach 1 2 53-1 2 6 1 Przekazana Inflantom w latach 1 253-1 254 Zmudź żyła odrębnym niż Litwa życiem . Zmudzini nie zamierzali podporządkowywać się urzędnikom Zakonu, płacić dziesię•
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
68 ciny ani zrzec się swojej wiary i przyjąć chrztu. Całe ich życie koncentrowało się wokół •
walki z Zakonem. Zmudź pozostała bez wsparcia ze strony państwa litewskiego, chociaż uważa się� że przynajmniej w drugiej połowie lat 5 0. XIII w. Mendog skrycie j ą popierał. Jeszcze w latach 1252- 1 2 5 3 Zakon Inflancki zbudował na południowym krańcu ziem Kurów gród Kłajpedę. Prawdopodobnie później była ona bazą wypadową na •
ziemie Bałtów i łącznikiem między obiema gałęziami Zakonu. Zmudzini i niepodbici jeszcze przez Zakon Sembowie rozumieli rosnące niebezpieczeństwo i wielokrotnie napadali na Kłajpedę: połączonymi siłami w 1 25 3 r., sami Sembowie w 1 254 r., •
a Zmudzini w 1257 r. Nie udało im się jednak zburzyć grodu, który na długie lata pozostał w rękach Niemców. Sposób prowadzenia walki przez Zmudzinów uległ znaczącej zmianie, gdy ich kunigasowie� po zawiązaniu sojuszu wojennego, wybrali na wodza Algmina. Żmudzini przyjęli taktykę wojny zaczepnej : nie tylko bronili swego kraju przed Inflantczykami� ale także organizowali skuteczne wyprawy do Kuronii i tam toczyli walki. Chcieli w ten sposób przeciągnąć na swoją stronę Mendoga, zwrócili najwyraźniej uwagę na Kuronię i zrozumieli ideę połączenia plemion bałtyjskich w j edno państwo. W latach 1256-1258 •
zorganizowano kilka skutecznych wypraw na Kuronię. Po zwycięstwie Zmudzinów nad Niemcami pod Szkudami w 1258 r. zaczęły się niepokoje w Kuronii. Semigalia uwolniła się spod władzy Inflant, a Zmudzini próbowali przyjść j ej z pomocą. Zakon Krzyżacki usiłował własnymi siłami utworzyć punkt wypadowy na Ż mudzi
i w 1 259 r.
zbudował
w
Korszowie zamek Georgenburg. Już •
w 1260 r.
obie gałęzie
•
Zakonu musiały wspólnie bronić go przed Zmudzinami. Zmudzini posłużyli się wypróbowaną taktyką i wdarli się na Mierzeję Kurońską. Wojska zakonne zmuszone były puścić się za nimi w pogoń. Nad jeziorem Durbe stoczono wielką bitwę, w której •
zwyciężyli Zmudzini. Była to pierwsza tak dotkliwa porażka Zakonu. Zmudź obroniła swą wolność� a Zakon przestał zagrażać Litwie. Kurowie zor•
ganizowali powstanie i z pomocą Zmudzinów wyzwolili się spod władzy Zakonu. Duża część Kuronii uznała władzę konfederacji żmudzkiej. Już wcześniej wyzwolona Semigalia umocniła swoją pozycję. Szczególnie istotny jest fakt, że bitwa nad jeziorem Durbe zachęciła do walki także Prusów - rozpoczęło się wielkie powstanie pruskie (l260-1274)� które na lata przykuło uwagę Zakonu Krzyżackiego . •
Zakon szybko podźwignął się z klęski. Wprawdzie Zmudzini w 1261 r. zwyciężyli w kolejnej bitwie pod Lenewarde, to jednak nie wystarczyło im sił na skuteczną walkę z potęgą Zakonu i musieli ustąpić z Kuronii. Ich wodzowie zwrócili się za pośred
nictwem kunigasa Trenioty do Mendoga) chcąc poddać się jego władzy i proponując wspólną walkę przeciwko Krzyżakom i podbój Inflant.
M endog i Treniota
W
latach 1 26 1-1 263
Większość sił politycznych Litwy popierała plan Żmudzinów i Trenioty. Mendog musiał zdecydować, czy zerwać pokój z Inflantami. Zapewnienie sobie pokoju na północy i zachodzie, przy aktywnej działalności na Rusi, było istotne. Wojna z In-
Kształtowa nie się państwa
69
flantami ponownie odgrodziłaby Litwę od zachodniej Europy i zaprzepaściłaby wszystkie dotychczasowe zwycięstwa dyplomatyczne. Mendog musiałby odstąpić od chrześcijaństwa� gdyż w przypadku k onfl iktu zbrojnego z Inflantami przewagę w państwie niechybnie zdobyłyby siły polityczne wyznające religię pogańską. W tym samym czasie wytworzyły się sprzyjające warunki, aby połączonymi siłami Litwy i wyzw olonych spod jarzma Inflant plemion bałtyj ski ch spróbować wyprzeć Zakon Inflancki z zajętych przez niego ziem lub chociażby uszczuplić jego włości i połączyć je z państwem litewskim. Gdyby Mendog zrezygnował z tych planów, jego autorytet i władza na Litwie uległyb y zachwiani u . Mendog wybrał wojnę z Inflant ami . Prawdopodobnie niemały wpływ na tę decyzj ę wywarł usposobiony antyniemiecko Treniota. Popierał on Zmudzinów i głosił po Litykę połączenia ziem pLemion Bałtów. W nowej wo j ni e z Zakonem Krzyżackim Treniota dał się poznać jako energiczny przywódc a wojenny i konsekwentn y wróg Zakonu. Mendog musiał odsunąć o d siebie ludzi, którzy byli zwolennikami pokoju z Inflantami. Nie mógł zostawić spraw Rusi własnemu biegowi i dlatego po wybuchu wojny z Zakonem Treniota zyskał j eszcze większe wpływy w państwie. Po podjęciu decyzji Mendog zerwał stosunki z otaczającymi go Niemcami (być może także z ich sprzymierzeńcami), których większość stanowili katoliccy duchow ni. W obliczu zmian politycznych powstał problem związków Mendoga z chrześci jaństwem. Uważa się, że Mendog odrzucił wiarę ch rześ ci j ańs ką i powrócił do religi i pogańskiej, choć� zdaniem współczesnych, jego chrzest od samego początku był po zorny, gdyż władca nadal czcił litewski ch bogów i odprawiał pogańskie obrzędy. Jest to bardzo prawdopodobne, ponieważ chrzest Mendoga i jego bliskich nie oznaczał jeszcze chrztu wszystkich Litwinów. Kościół katolicki nie zdołał upowszechnić działalności m isyjn ej na całej Litwie. Men do g rządził krajem pogańskim, otoczonym przez prawosławne ziemie Rusi oraz ziemie zamieszkane przez katolików. Na Litwie wytworzyła się sytuacja charakterystyczna dla państw na wczesnym etapie chrześci jaństwa. Chrzest Mendoga zapewne nie był planowany jako fikcyjny, pogląd władcy na sprawy religii zweryfikowała rzeczywistość. Na ziemiach Litewskich po odnowieniu wojen z Inflantami powstały warunki szczególnie nieprzychylne dla rozwoju katolicyzmu i Mendo g nie mógł na to nie zareagować. Z drugiej strony, nie musiało to koniecznie oznaczać zerwania przez M en dog a wszelkich kontaktów z Kościołem katolickim. Jeszcze w 1 268 r. papież Klemens IV nazywał zmarłego Mendoga chrześcijaninem. Jeśli nie był to brak infor mac j i lub zabieg propagandowy, to p rawdopo dob ni e Mendog zmarł jako chrześcijanin. Ta op in ia o Mendogu potwierdza przypuszczenie, że traktował on religię jako narzędzie polityczne i postępował tak, jak tego oczekiwało jego otoczenie i sojusznicy. W 1261 r. zaczęto tworzyć koalicję przec iw ko Zakonowi. W tym celu zawarto sojusz z Nowogrodem, w który weszły księstwa znad Dźwiny - Połock Towciwiła oraz Witebsk. Wspólnej wyprawy przeciwko Zakonowi nie udało się zorganizować, Lit wini wyruszyli na wojnę w 1261 r. i 1263 r., Rusini wraz z Litwinami Towciwiła w 1 262 r. W 1 263 r. Treniota pobił wojska Zakonu w miejscowości Dynamunt. Sukcesem okazała się wyprawa wojsk litewskich pod wodzą Tren i oty na Mazowsze •
-
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
70 i ziemie Zakonu Krzyżackiego w 1 262 r. Mazowsze musiało wycofać się z koalicji s ił antybałtyjski ch Spustoszenie Chełmna - chrześcijańskiego ośrodka Zakonu - bardzo .
pomogło pruskim powstańcom. Wygrywający w polu Litwini nie zdołali zająć zamków Zakonu. Zakon konsek wentnie walczył ze żmudzkimi powstańcami i Kurami i niszczył ich grody; szczegól nie w
Kuronii. Wsparcie Litwy dla powstańców w Inflantach nie było efektywne,
a o przyłączeniu ich ziem do państwa litewskiego nie można było nawet marzyć. Niepowodzenia w Inflantach komplikowały stosunki między
Mendogiem i Tre
niotą, gdyż Mendog nadal kierował siły litewskie na Ruś, w 1 262 r. toczył walki na Wołyniu, w 1 263 r. zorganizował wielki pochód na Briańsk. Fakt ten oraz okrutne
postępowanie Mendoga w stosunku do niektórych książąt lennych (uwiódł i zmusił do małżeństwa siostrę swej zmarłej żony Marty, żonę kunigasa nalszczańskiego Dow monta) było główną przyczyną spisku; jaki uknuto przeciwko niemu.
,
S m ierć Mendoga . Postać władcy i jego naj bliższe otoczen ie Jesienią
1263
r.
Mendog wraz z dwoma synami został zamordowany. Głównym
prowodyrem spisku był Dowmont, lecz władzę na Litwie przejął Treniota. Ponieważ zabójca nie ucierpiał, niewątpliwie obydwaj kunigasi musieli uczestniczyć w spisku.
Po śmierci Mendoga państwo litewskie nie upadło. Rozgorzały walki o tron. Swiadczy to o znacze n i u i trwałości dokonań Mendoga i potwierdza, że był wybitną ,
osobowością swoich czasów. Niewiele można powiedzieć o jego charakterze. Czyny Mendoga i ich domniemana motywacja pozwalają na banalne stwierdzenia: energiczny; zdecydowany; uparcie dążący do celu, elastyczny; często brutalny. Bardzo otwarty na nowości, był czło wiekiem swojej ep oki ; a zarazem wybitnym władcą.
Dużo wątpli wośc i w iąże się z rodziną Mendoga. Wiadomo, że pośLubił żonę po ległego w walce z nim w 1 252 r. Wiszimunta Bulewkza, znane jest również imię królowej Marty. Najprawdopodobniej chodzi o jedną i tą samą kobietę, jednakże data ich zaślubin jest niejasna - Mendog mógł porwać żonę Wiszimunta jeszcze za jego życia - podobnie postąpił wszak z żoną Dowmonta. Jego starsze dzieci - syn Wojsiełk
i córka, wydana za księcia chełmskiego Szwarna - najpóźniej w 1254 r. pojawiają się na arenie państwowej. Prawdopodobnie ich matką była inna żona Mendoga. ,
Marta, umierając w 1 262 r., pozostawiła małoletnie dzieci. Zródła z po cz ą tku lat 60.
XIII w. wymieniają dwie pary synów Mendoga: w falsyfikacie Zakonu z 1261 r. występują Replys i Gerstutis, w opisie morderstwa Men doga - Rukla i Repek. Nie wiadomo, czy byli to czterej synowie, czy też w źródłach przekręcono imiona tylko dwóch; nieznany jest również ich wiek. Jeden z nich powinien dziedziczyć koronę królewską, gdyż ich starszy brat Wojsiełk usunął się z życia politycznego i wstąpił do prawosławnego klasztoru. Jednakże po zabójstwie Mendoga i jego synów brak jakich kolwiek informacji na temat takiego pretendenta. Najprawdopodobniej on także zo stał zgładzony
.
Kształtowa nie się państwa
71
Dziedzictwo M endaga ( 1 2 63-1 282) Treniota ( 1 2 63- 1 2 64) , Wojsiełk ( 1 2 64- 1 2 6 7) i Szwa rno ( 1 2 67-1 269) Po zamordowaniu Mendoga władzę w państwie litewskim oraz na Zmudzi przejął Treniota. Miał wielu zwolenników, lecz mimo to jego pozycja była zagrożona. O swoich aspiracjach do władzy w państwie nie zapomniał Towciwił, dlatego Treniota zgładził także jego. Wkrótce z rąk byłych dworzan Mendoga zginął również sam Treniota. Syn Mendoga, Wojsiełk, po ucieczce z klasztoru do Pińska, dzięki pomocy książąt ruskich zajął początkowo Ruś Czarną, a następnie Litwę (w węższym znaczeniu). Tam umocnił się i, popierany przez swego szwagra Szwarna, księcia halickiego, w
1265 r.
w Dziawołtwie i Nalszczanach krwawo rozprawił się ze zwolennikami spisku Trenio ty i Dowmonta oraz zajął ich grody. Sarn Dowmont zbiegł do Pskowa, skąd w latach
1 266-1 267 najeżdżał ziemie wasala Wojsiełka, księcia Połocka, nalszczanina Ger denisa, i równie zaciekle walczył z Inflantami. Wojsiełk, jak mówią kroniki, opuścił klasztor na trzy lata,
w 1267
r. przekazał
władzę na Litwie księciu halickiemu Szwarnowi i powrócił do stanu duchownego, nie na długo jednak, gdyż zabił go inny książę halicki - Lew. Nie mamy żadnych in formacji o działaniach Szwarny jako władcy litewskiego. Być może nie udało mu się umocnić w
całej
Litwie i musiał zadowolić się j edynie jej południowymi terenami -
najbliższą księstwu halicko-włodzimierskiemu
Rusią Czarną,
być może jeszcze zie
miami domen. Na Litwie Szwarno nie przebywał długo: zmarł w Haliczu w
1 269 r.
Nie udało się ustalić, w jakich okolicznościach utracił władzę na Litwie. Jednym z celów Trenioty była ponowna wojna z Zakonem Krzyżackim. Wiąże się z tym wyprawa Litwinów j Sudawów (Jaćwięgów) przeciwko państwu zakonnemu w celu pomocy pruskim powstańcom. Jednak po dojściu do władzy
i
dokonaniu
przewrotu Treniota nie zdołał pokonać przeciwników, rozpętał wojnę domową i do konał rozłamu, który okazał się szczególnie niebezpieczny, kiedy inny pretendent do tronu, Wojsiełk, zgromadził wojska książąt ruskich, przede wszystkim halickich. Skupieni wokół Wojsiełka i popierający go książęta haliccy zmienili kierunek orientacji politycznej Litwy. Pojawiła się realna groźba, że kraj zostanie włączony do kręgu interesów księstwa halicko-włodzimierskiego i utraci samodzielność politycz ną. Wraz z Wojsiełkiem na Litwie zaczęło umacniać się prawosławie. Między nim a Zakonem nie było takich antagonizmów, jak między Zakonem a Treniotą czy innymi kunigasami-poganami. Wojsiełk uwolnił schwytanych przez Mendoga
i Treniotę chrześcijan, zaproponował Inflantom pokój i przez cały czas starał się utrzymywać z nimi dobre stosunki. Zakon w tym czasie w dalszym ciągu najeżdżał Semigalów j Kurów. Ci ostatni zmuszeni byli poddać się w 1 267 maj ąca
r.
Na nic nie zdała się również wyprawa Trenioty,
na celu pomoc pruskim powstańcom. Także tutaj w
pansja Zakonu. W w odwecie w
1265
1265 r. zaczęła się eks
1 264 r. książęta małopolscy okrutnie zniszczyli ziemie Jaćwięgów, r. wojska Wojsiełka splądrowały Małopolskę.
Edywid
1 264-1267
po 1235
NN
-
imiona nieznanych 5ynów Mendoga
N imię nieznane
1255
syna Dan iela
wydana za
wladca Litwy
1 254;
�alickiego
zm. 1 263
za księcia
1248
córka N Szwama,
1 248;
wydana
LiClba po im ien iu OZlNlCl8 r�k, w którym po raz piEfWSzy wymienion� je w źródillch
-
Wojsie/k
synowie:
NN
. ... ,
Repek 1 263
Rukla 1263
Gerstutis 1261
Replys 1261
syoowie:
Repek 1263
Gerstullas 1261 Rukla 1263
Rep/ys 1261
1245-1247
Lingwen
1 263·1264;
zm. 1264 wladca Litwy
1 257;
Treniola
nalszczaliskiego
1 żona · N; 2 wna · Marta, wdowa po Wiszimuncie, zm. 1262 3 żona · sIOstra Marty, żona Dowmonlo \od 1262)
zm. 1 267;
Towcil'lil
córka N
wydana za N
wydana za księcia
król od 1253:
1219
córka N
córka N
Mendog 1219; zm.1263, wł.Jdca Litwy od ok. 1 240;
[ojdec M�ndog,ll
Ryngold?
Dowsprunk
Tab. 2 . Ród Mendoga
Kształtowa nie się państwa
73 Jednakże był to tylko epizod w polityce Wojsiełka i jego następcy. Mimo pa n ującego na Litwie w latach 1 263-1269 chaos u państwu nie groził upadek. Jednak władcy Litwy nie zdołali wykorzystać trudnej s ytuacj i obu gałęzi Zakonu, j ak a p owstała w wyniku p owstań ciemię żonych plemi on bałtyjskich, i ni e poparli sku tecznie powstańców. Wpływy polityczne na Rusi zaczęły słabnąć. Litwa coraz wy raźniej stawała się drugorzędną siłą p ol ityczn ą.
Trojden ( 1 2 69-1 282) Po długiej przerwie, w 1 270 r., Litwini wdarli się do In fl an t, dotarli do Ozyli i i w bitwie na zamarzniętym zalewie na wysokości dzisiejszego Kóruse pobili wojska Za konu. Niezwłocznie zorganizowano jeszcze jedną zwycięską wyprawę. Wskazuje to na zmianę władzy i priorytetów poLitycznych na Litwie. Wspomniane wyprawy zor ganizował Trojden, którego p óźn iej s ze nastroje antyniemieckie są dobrze znane. Nie wiadomo, w j aki sposób w 1 269 r. odsunął od władzy Szwarna Jeśli przejął władzę siłą, to doskonale orientował się w nastrojach większości s połeczeństwa, gdyż żadne źródła nie wspominają o niep okojach wewnętrznych. Polityka Trojdena sprawiła, że kontakty ze wszystkimi sąsiadami układały się niepomyślnie i książę musiał nie tylko wa lczyć o konsolidację państwa, które po o k res ie chaosu w latach 1 263-1269 znajdowało się w stanie rozkładu, ale także pro wadzić wojny na wszystkich frontach. Jego dojście do władzy oznaczało wyparci e z Litwy wojsk księstwa halicko-włodzimierskiego. Stąd też kontakty Trojdena z ksią żętami tej ziemi rusk iej były od samego po c zątku złe. Trwaj ące od 1 274 r. utarczki przero dziły się w woj nę, w trakcie której w 1 275 r. książęta haliccy poprosili o pomoc swego suwerena - tatarską Ordę (sytuacja taka powtórzyła się w 1 279 r.). Litwa wyszła z wojny zwyc ięsko , obroniono, a nawet um ocni ono połudn iowe granice państwa, osiedlając w Rusi Czarnej zbiegłych na Litwę Prusów, Sudawów i Skalowów. Różnie układała się sytuacja na froncie inflanckim. Lekceważąc zwycięstwo Litwinów w 1270 r., Zakon najechał powstańczą Semigalię i po p rzej ęciu jej grodów w 1 272 r. zmusił Sernigalów do poddania się. W 1273 r. n a rubieży ziem litewskich a być może, nawet na ziemiach podległych Troj denowi - Inflanty zbudowały gród Dyneb ur g Wojska Trojdena wkrótce otoczyły gród, lecz n ie zdołały go z dob yć. Do piero w 1 28 1 r. Litwini zajęli Jersikę i wymienili ją na Dyneburg, w którym załoga Litewska stacj onowała aż do 1 3 1 3 r. W 1 279 r. wojska Zakonu Inflanckiego najechały ziemie Trojdena, dotarły do Kiernowa, ale podczas powrotu do Inflant zostały rozgromione przez Litwinów, k tórzy dosięgli ich już na terenie państwa zakonnego, na wysokości Aizkraukle (niem. Ascheraden). Tak j ak po bitwie nad jeziorem Durb':: , tak i teraz m i eszkań cy ziem Lennych Inflant - tym razem Semigalowie - ponownie p owst ali i zdobyli wolność. Oczekując większej pomocy, Semigalowie poddali się władzy Trojdena. Kunigas Se migaló w, Nameisis, był jednym z naj aktywniejszych wodzów pod koniec p anowani a Tro j den a Wojna Semigalów z Inflantami toczyła się ze zmiennym skutkiem. Już po .
.
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
74
śmierci Trojdena w 1291 r. Zakon stłumił powstanie i zajął większą część Semigalii. Jej południowa część przypadła w udziale Litwie. Niepomyślnie dla Bałtów, w tym również dla Litwy, rozgrywały się wydarzenia na drugim froncie walk z Zakonem Krzyżackim. W 1274 r. zostało stłumione wielkie powstanie pruskie, w 1 276 r. Zakon udaremnił próby powstańcze innego plemienia pruskiego - Pogezanów i natychmiast zaczął walki o Nadrowię i Skalowię. Jak się wydaje, walcząca z księstwem halicko-włodzimierskim Litwa nie pomogła tym ziemiom, które jeszcze w latach panowania Mendoga uznały suwerenność władcy litewskiego, i w wyniku wojny toczonej w latach 1 274-1 277 zostały one podbite przez Zakon. Następną ofiarą Zakonu byli prawdopodobnie Sudawowie (Jaćwięgowie). Jak wspomniano, ziemie Jaćwięgów pozostawały w polu zainteresowania wszystkich chrześcijańskich sąsiadów. Pustoszące ją wyprawy organizowali Polacy (po 1262 r. najczęściej z Małopolski, gdyż Mazowsze utrzymywało pokój z Litwą, a więc także z Jaćwięgami; pokój ten umocnił się, gdy w 1279 r. córka Trojdena Gaudemunda poślubiła księcia mazowieckiego Bolesława) oraz książęta haliccy. Jaćwięgowie nie pozostawali dłużni, niemal zawsze występując wspólnie z Litwinami. Ich współpraca była tak ścisła, że trudno stwierdzić, które wyprawy były bardziej istotne dla Jać więgów, a które dla Litwinów, i czy dowodził nimi jeden przywódca. Jaćwięgowie, przeważnie ich północny odłam (Sudawowie), w pojedynkę lub wraz z Litwinami aktywnie popierali pruskich powstańców. Jednakże ani sami Jaćwięgowie, ani sprzy mierzeni z nimi Litwini, organizując wyprawy na państwo zakonne w latach 1281 i 1283, nie zdołali powstrzymać Zakonu. Rok 1 283 uznaje się za ostatni etap oporu Sudawów wobec Inflant. W 1 282 r., a więc rok wcześniej, odnotowano ostatnie walki Jaćwięgów z Polakami i Rusinami. Ziemie Jaćwięgów zostały podzielone. Część pół nocno-zachodnią podbił Zakon Krzyżacki, a ziemie południowe skolonizowali Polacy i Rusini z księstwa halicko-włodzimierskiego. Jedynie północna część Sudowii, za mieszkana przez Jaćwięgów, która już od czasów jednoczenia ziem przez Mendoga znajdowała się granicach państwa litewskiego, pozostała przy Litwie. Potencjał polityczny Bałtów wyraźnie osłabł. Prusowie i inne plemiona zachod nich Bałtów, Kurowie i Semigalowie, nie podejmowały już kolejnych prób po wstańczych i zostały ostatecznie podbite (Semigalowie w 1291 r.). Dążenia Mendoga i Trenioty do złączenia wszystkich plemion bałtyjskich w jedno państwo litewskie nie powiodły się. Po osiągnięciu Niemna i zaprowadzeniu pokoju w podbitych krainach obie gałęzie Zakonu Krzyżackiego mogły skupić całą uwagę na wojnie z osaczoną Litwą. Na zachodnim froncie walk, który w tym czasie połączył się już z frontem północnym, powstała szczególnie trudna sytuacja. Trojden stanął w obliczu kilku problemów. Jednym z nich była kwestia, czy skupić siły w jednym miejscu, czy rozłożyć je na kilku frontach. Gdy nasiliła się wojna z Wołyniem, władca mógł skierować mniej wojsk do walki z Zakonem. Utrzymując kontakty z innymi plemionami bałtyjskimi, jak choćby z Jaćwięgami, musiał do stosować poziom rozwoju politycznego monarchii litewskiej - chociaż jeszcze nie do końca uformowanej - do poziomu ziem lub konfederacji ziem tych plemion. Najlepiej
Kształtowa nie się państwa
75
układały się stosunki Trojdena z Semigalami, być może dlatego, że znajdowali się oni w przededniu utworzenia własnego państwa. Kolejny problem stanowiło istnienie państwa pogańskiego w otoczeniu krajów katolickich i prawosławnych. Kontakty z księstwami prawosławnymi, ze względu na ich polityczną słabość oraz zesłanie książąt litewskich - prawosławnego Wojsiełka oraz braci Trojdena - na ziemie ruskie, stopniowo się normowały. Teraz należało skupić wszystkie siły, aby odeprzeć atak krajów katolickich. Jednakże w tej kwestii Trojden prawdopodobnie nie zamierzał pójść na żadne ustępstwa i twardo pozostawał przy pogaństwie. Oprócz wspomnia nych wcześniej przyczyn, na ostrożny i podejrzliwy stosunek do religii katolickiej złożyły się także zdecydowanie złe kontakty Mendoga z papieżami i Zakonem, wynikające z gorzkiego doświadczenia chrztu Litwy. Za rządów Trojdena odgrodzono się od wpływu książąt halickich, próbowano zatrzymać napierający Zakon i umacniać związki państwa litewskiego z pozostałymi wolnymi Bahami. * * *
Scalone i rządzone przez Mendoga przez około dwudziestu lat państwo było pierwszym państwem litewskim. Te dwie dekady nie poszły na marne: utworzono dość sprawnie funkcjonujące instytucje państwowe. Położenie geopolityczne Litwy sprawiło, że musiała ona działać na dwóch frontach: na północy i zachodzie odpierać ataki obu gałęzi Zakonu Krzyżackiego, stanowiących śmiertelne zagrożenie, a z dru giej strony przejąć inicjatywę na ziemiach Rusi i poszerzać o nie swoje terytorium. Już za rządów Mendoga w państwie litewskim zderzyły się trzy światy - pogańskiej Litwy, katolickiej Europy Zachodniej oraz prawosławnej Rusi - każdy ze swoim świato poglądem, swoistym typem rozwoj u państwowości i innymi cechami szczególnymi. Zmuszony do wyboru między nimi, Mendog ostatecznie usiłował je połączyć, lecz próba ta, z powodu agresywności świata zachodniego, szczególnie Zakonu Krzyżac kiego i Inflanckiego, nie powiodła się i stała się ostrzeżeniem dla kolejnych pokoleń. Wspomniane zderzenie kultur nie pozwoliło Mendogowi urzeczywistnić jeszcze jed nego zamierzenia - połączenia plemion bahyjskich. Szansę taką ostatecznie zaprze paszczono, wschodni i zachodni pobratymcy Litwinów toczyli ostatnie, szczególnie trudne i oieskuteczne walki o wolność. W tej sytuacj i jeszcze ważniejsze wydaje się osiągnięcie Litwinów pod wodzą Mendoga: stworzenie i obronienie własnego państwa. Trzeba jednak przyznać, że mieli ooi ku temu lepsze warunki niż podbici w pierwszej kolejności Łotysze czy Prusowie. Przezwyciężając ogromny wstrząs, jakiego doświadczyło państwo po śmierci Men doga, kontynuator jego działalności Trojden, chociaż nie zdołał zahamować spadku potencjału politycznego Bałtów, to jednak zlikwidował podziały wewnętrzne w pań stwie, obronił jego granice i umocnił pozycję.
ROZDZIAŁ 2
Litwa za panowani a G iedyminowiczów do przyjęcia ch rztu
o pierwszym dziesięciol eciu po śmierci Trojdena w 1283 r. źródła do historii Litwy mówią bardzo n iew iele. Wym ienia się p rzyn aj m n iej kilku litewskich władców i książąt, lecz nie wiadomo, czy wszyscy oni rządzili całą Li twą . Jeden z nich , Pukuwer, jest pr aw dopodob nie p ierwszym dobrze p oświadczony m w źródłach władcą nowej dyn astii, nazwanej od imienia jego syna Giedymina. Dynastia ta o dziedz iczyła państwo Mendoga i Trojdena ze wszys tkimi jego zwycięs twami i problemami. Ukształtowało się już terytorium państwa litewskiego i um ocniła władza jednego rządzącego , j edn ocze śnie władcom pogańskiej Litwy zależało na tym, aby nadal konsolidować państwo i walczyć z agresją chrześc ija n . To ostatnie niebezp i eczeństwo które wzrosło po atakac h Zakonu Krzyżackiego, stało się naj ważniejszym czynnikiem, który decydował o losie państwa i litewskiej cywil izacj i pogańskiej, wpływał na rozwój społeczeń stwa Litwy, kształtowanie się narodu li tewskiego i ustroju państwowego oraz na kontak ty Litwy z innymi sąsiadami i chrzesCllanstwem. Bez wątpienia, wszys tkie wymienione procesy wzajemnie na siebie oddziaływały, zależały zarówno od świadomej działalności jednostek, jak i od społeczeństwa, stanu gospodarki i koniunktury międzynaro dowej . Dlatego też trudno wydzielić którąś z dz i edzi n czy sfer życia tego dynam i czne go okresu i o mó wić ją osobno. Spróbujemy jednak wyjaśn ić zjawiska mające wpływ na ży cie społeczeństwa, państwa, narodu, a nawet pojedy n czych ludzi, a następnie w porządku ch ronologicznym opisać zda rzenia i jednocześnie zrozumieć, na ile różnorodne procesy uwarunkowywały je lub na nie oddziaływały. Granice omaw ian e go okresu wyznaczają kolejne etapy wielkich przemian - po wstawanie państwa oraz reformy Jagiełły i Witolda. Wiele procesów i zjawisk de cy du j ącyc h o znacz en iu państwa Giedym inowi czów zaistniało wcześniej, skutki innych były odczuwalne nieco później. Trudno jednak przedstawić je w porządku chronologicznym i dlatego będziemy je przywoływać w miarę potrzeby. ,
.iT
• •
.-
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
77
S połeczeństwo i pa ństwo
Rozwój gospoda rki i społeczeństwa ,
Zródła archeologiczne, zarówno pisane, jak i inne wskazują, że w XIV w. na Litwie umacniały się gospodarstwa pojedynczych chłopów i bojarów, udoskonalono rol nictwo (trójpolówka, doskonalsze narzędzia pracy z żelaza itp.), produkowano coraz więcej produktów rolnych, nasilało się rozwarstwienie majątkowe i socjalne, rósł popyt na towary importowane (broń, tkaniny, sól, towary luksusowe itp.). Wyklaro wały się kontakty handlowe z sąsiadami, wprowadzono cła i rozpowszechniono monetę, wykształcił się litewski system miar i wag. Jednocześnie różnicowały się rzemiosła, wzrastała ich produktywność, polepszała się jakość wyrobów, stosowano nowe technologie (murarstwo, wyrób amunicji itp.). Rzemieślnicy i kupcy mogli już utrzymać się ze swej pracy. Rzemiosło i handel wyodrębniły się od rolnictwa, uformowały się zaczątki rynku wewnętrznego. Obok grodów powstawały podgro dzia, zakładano nowe miasta, rozwijały się ośrodki polityczne i administracyjne. W kraju osiedlali się rzemieślnicy, kupcy, a także grupy przybyszów z innych terenów. Trudno wymienić te wszystkie nierównej wagi zjawiska w logicznej kolejności, gdyż wywierały one wpływ na siebie nawzajem: jedne warunkowały pojawianie się
i rozwój innych, jedne bez drugich nie mogłyby istnieć lub przynajmniej pomyślnie
. SIę roZWIJac. .
.
"
Wszystkie wymienione czynniki stanowiły o szybkim postępie gospodarki Litwy
i rozwoju społecznym, różnicowaniu litewskiego społeczeństwa i jego przybliżaniu się do innych społeczeństw Europy.
Wieś: chłopi i boja rzy Społeczeństwo litewskie było społeczeństwem wiejskim, jego gospodarka i byt miesz kańców były blisko związane z ziemią. Intensywna gospodarka rolna - podstawa ludzkiej egzystencji - dostarczała żywności, surowców na narzędzia, koni roboczych i bojowych. Gałęzie gospodarki intensywnie wykorzystujące bogactwa przyrody rybołówstwo, łowiectwo, bartnictwo - wspomagały rolnictwo i pomnażały zapasy pożywienia i surowców. Były one istotne również w handlu zagranicznym, gdyż w XIV w. eksportowano z Litwy przede wszystkim futra i wosk pszczeli. Wśród rolników przeważała wolna ludność chłopska. Rolnicy posiadali indy widualne gospodarstwa i prawo dziedzicznego władania ziemią. Były to wspominane w nieco późniejszych źródłach dymy chłopskie. Indywidualnie gospodarzyła również rosnąca liczba tak zwanych kojminców, którzy dostali się pod panowanie bojarów. Ze wspólnoty terytorialnej rolników wyodrębniały się tworzone przez wyznaczonego przez władcę urzędnika lub bojara jednostki administracyjno-skarbowe - wspólnota wiejska, gmina. Stopniowo kształtował się system obowiązków rolników i system zarządzania, który działał w interesie państwa, władcy i gospodarstw indywidual nych rolników.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
78
centrum włości - grodu lub innej siedziby ciwuna - zarówno wolni, jak i zależni od bojarów rol nicy dostarczali daninę w ziarnie i sianie, zwaną dziakło, oraz w srebrze - srebr szczyznę - na cele wojenne i inn e dani ny . W celu z aspokojenia pot rzeb pań stwa i władcy wyłon iły si ę szczególne kategorie służebnych - tzw. ko n ni w A uks z toc ie nazywani lej tiam i (lit. leićiai)" doglądali stad koni, inni podcz as wypraw wojennych o rgan izowali pr zep rawy i naprawiali drogi, byli też c hłopi, którzy oddawa li da n in ę w p ostaci miodu, wosku, kunich futer itp. Chłopi mieszkający w domenach - centrum p ań stwa - musieli również utrzymywać władcę i jego dwór, jeśli się u nich zatrzymał. Najdłużej utrzymał się obowiązek obrony przed wrogiem i ścigania go, wznoszenia grodów i innych budowli obronnych w okresie pokoju, naprawiania dróg itd., który musieli wypełniać wszyscy wol ni mieszk ań cy Te ostatnie czynności należały również do powinności innej warstwy - b ojarów. M iędzy nimi a wolnym i ludźmi nie było jeszcze szczelnej bariery, wolni ludzie nierzadko p rzechodzili do warstwy bo jarów Najważniejszym ich obowiązkiem było uczestniczenie w wojnie. Stan permanentnej wojny oraz związana z nim ci ągła utrata ludzi wym u szała uzup ełnianie szeregów bojarów. Z drugiej strony, unormowane obowiązki i prawa poszczególnych warstw, przekazywane z pokolenia na p ok olenie, powodowały wytworzenie tradycji przynależności do boj arów lub chłopów, i to właś nie przepowiadało szybkie odseparowanie prawne obu warstw. Duże znaczenie dla bojarów miały łupy wojenne oraz przychylność władcy. Jed nakże p odstawą ich egzysten cj i było gospodarstwo rolne, zajmowane przez nich wło ści. Składało się na nie gospo darstwo samego boj ara, w którym pracowali ludzie podlegli mu osobiście, niewo lnicy, oraz gosp odarstwa tzw. koj min ców, po dleg łych bojarowi. Większość włości bojarskich miała n iewielki e rozm iary , obej m owała kilka łanów użytków. Już wówczas zaczęły się jednak tworzyć zalążk i większych włości: źródła wymieniają właścicieli 2-3 wsi. Byli to często ludzie bliscy władcy, zwierzchnicy grodów lub przywódcy wojenni, urzędnicy administracyjni, potomko wie wspólnoty możnowładców. Wyodrębniała się warstwa możn ych , przyszłych p anów. Jednocześnie do końca XIII w. wyginęli praktycznie dawni kunigasi ziem. Najwidoczniej zgub ne dla nich były wojny wewnętrzne, które wybuchły po zamor dowaniu Mendoga. Pozostało j e dyn ie kilka wspomnianych wcze śniej rodów książąt nalszczań ski ch. Usunąwszy kunigasów, władca stał się nominalnym po s ia daczem wszystkich ziem . Wykorzystywał ten fakt na wiele sposobów: ograniczał prawa i samodzielność boja rów" ingerował głównie w sprawy dziedziczenia majątku i podziału ziem, starał się utrzymać służebny charakter bojar stwa Nie można jeszcze w tym czasie mówić o przywilejach feudalno-prawnych i ekonomicznych bojarstwa. Władca dążył do kontrolowania kontaktów między bojarami: interesowała go zdolność gospodarcza i wojskowa bojara-wojownika oraz efek tywne użytkowan ie ziemi. Po przyłączeniu do Litwy ziem ruskich w państwie znalazły się dwie grupy o tym samym charakterze - litewska i ruska (na ziemiach ruskich pozos tało zarówno tamtejsze bajarstwo, jak i n iektórzy książęta). Oba ugrupowan ia w pierwsze j połowie Namiestnik władcy - ciwun - był administratorem włości i sędzią. Do
,
.
.
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
79 XIV w. nie połączyły się, mimo że ich położenie na własnych ziemiach było podobne. Dzieliła je zarówno wiara, jak i język, lecz naj silniej - pozycj a w pańs twi e. Zdarzały się również kontakty między tymi grupami - Gi edyminowi cze wyprawiali się na Ruś i tam osiedlali wraz ze służebnymi bojarami, niektórzy przyjmowali prawosławie (książęta Hol szczań scy niektórzy Giedyminowicze i bli scy im ludzie). Kontakty te umocniły się i w latach późniejszych wywierały znaczący wpływ na rozwój społe czeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Chłopi mieszkali w niewielkich wsiach, złożonych z kilku lub kilkunastu gos podarstw. Gospo dar stwa bojarów, rozrzucone mi ę d zy wsiami lub skupione we ws i e bojarskie, niewiele różniły się od domostw chłopskich. N iewyklu czone, że możni osiedlali się bardziej na uboczu i fortyfikowali swe gospodarstwa. W p ierwsze j połowie XIV w. istniały jeszcze grody plemienne, służące za schronienie okolicznym miesz kańcom. Po zjednoczeniu państwa wi ększoś ć grodów znalazła się w dyspozycji władcy i przejęła funkcje ośrodków administracyjnych. Ludność służebna mieszkała na podgrodziu. Właśnie tutaj zaczęły tworzyć się nowe podziały społeczne. ,
M iasta Wygląd miast i wsi, ich funkcje, mieszkańcy oraz wykonywane przez nich zajęcia bardzo róZniły się między sobą. Miasta dzieliły s ię na dwie części - osady mieszczan i zamek, wokół którego skupiały się wspomniane osady. Osad mieszczańskich na Litwie w XIV w. było n iewi ele i - jak świadczą skromne wyni ki badań archeo logi cznych - były one nieduże, nieumocnione, chociaż już dość gęsto zabudowane, z ulicami i placem targowym. Mieszkali w nich przeważnie kupcy i rzemieślnicy, osobiście wolni, realizujący specyficzne mieszczańskie obowiązki wobec państwa i władcy - płacący opłaty targowe, cła handlowe itp. Tak ożywio na działalność gospodarcza zrodziła potrzebę pieniądza. W trzecim i czwartym dziesięcioleciu XIV w. weszły do obiegu grosze praskie, które miały sto sunkowo dużą wartość. Monety litewskie o mniejszym nominale, świadczące o prze nikaniu stosunków m onetarnych do niżs zych warstw społeczeństwa, zaczęto wybijać na początku rządów Jagiełły. Niekiedy moment ten przenosi się na s chyłk owy okres pa nowania Olgierda i Kiejstuta. W obu przypadkach dotyczy to przełomu lat 70. i 80. XIV w. Brak monet utrudniał rozwój rynku wewnętrznego, a wzrastające potrzeby dzielącego się społeczeństwa i umacniającej się władzy stymulowały handel i rzemiosło. W XIII- XIV w. można więcej powiedzieć o handlu z zagranicą niż o handlu wewnętrz nym Z drugiej jednak strony, przygotowywano coraz większe partie towarów eksporto wych, sprzedawano wwiezione artykuły, a więc handel wewnętrzny musiał się rozwijać. W tym czasie Litwa nawiązała regularne kontakty handlowe z krajami sąsiednimi. Już za czasów Mendoga można mówić o handlu z Rygą i cłach. W Latach 1 323, 1 338 i 1367 zawarto umowy handlowe z Inflantami i Rygą. Wyznaczono bezpieczne szlaki handlowe, otoczono kupców ochroną prawną . Dzięki kontaktom z hanzeatycką Rygą Litwa już w XIV w. została włączona do sieci han dlowej zachodniej Europy. Jednak jej .
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
80 droga do Europy prowadziła nie tylko przez Rygę . Giedym in zaproponował kupcom hanzeatyckim szlak han dlowy na Litwę przez polskie Mazowsze. Za czasów Giedym in a i Olgierda trasy te dopiero powstawały, jedn ak już wkrótce po koronacji Jagiełły na króla Li twy były intensywnie wykorzystywane. Kontaktom handlowym z p ańs twem Zakonu Krzyżackiego w XIV w. stały na p rzes zkodzi e ustawiczne dzia łania wojenne. Dopiero pod koniec stulecia zaczął rozwijać się handel z kilkoma miastami państwa zakonnego, przede wszystkim z Gdańskiem i Toruniem, dzięki temu, że oba państwa otoczyły go specj alną ochroną. W XIV w., po przyłączeniu ziem ruskich do Litwy, otworzyły się przed n ią nowe szlaki handlowe. Ziemie ruskie nie były jednak interesującym partnerem han dlowym dla Li twy - oba państwa oferowały niemal i dentyczne towary. Bardzo ważną sprawą była kontrola szlaków handlowych. Najwcześniej, praw do podobnie już na początku XIV w., zaczęto kontrolować szlaki handlowe Dźwiny, p óźniej - Dniepru. Litwa dążyła do przejęcia kontroli nad szlakami handlowymi księstwa halicko-włodzimierskiego, łączącymi Morze Czarne z Bałtykiem i ziemiami niemieckimi. Tutaj w XIV w. trzeba było ustąpić polskiej konkurencji, gdyż najwięk szy ośrodek h a n dlowy w regionie - Lwów - trafił w ręce Polaków. Po ob j ę ciu nad zoru n ad wspom nianym i szlakami handl owymi Litwa stała się może nie jedynym, ale bardzo ważnym pośred n iki em handlowym między zachodnią a wschodnią Europą, centrami handlowymi wybrzeży Morza Czarnego i Morza Bałtyckiego. Jeszcze prz ez jakiś czas intensywny handel utrudniały nieuregulowane kontakty między Litwą a jej zac hodni mi sąsia dami, lecz strategi czne pozycje były już za j ęte. Rosła i umacniała się grupa litewskich kupców. Wymien ia się ich już w XIII w., za rządów Trojdena, w księdze długów ryskich z lat 1286- 1 352. Kupcy litewscy, między innym i z Kiernowa i Krewa, przepr owadzali transakcje, o trzymywal i kredyty jednym słowem, byli znani i godni zaufania. Kup cy wileńs cy prowad zili działalność w całym regionie i już za czasów Olgierda otrzymali zwolnienie od cła w Wielkim Księstwie Litewskim.
Zmieniało się również rzemiosło. W Wilnie i Kiernowie odkryto osady za mieszkane przez wyspecjalizowanych rz emieślnik ów (obróbka kości i kory brzozo wej, kaletn ic tw o i in.). Coraz wyższa jakość wyrobów wskazuje na to, że rzemieślnicy specjalizowali się, odchodzili od pracy na roli i zaczęli produkować na potrzeby rynku . Tak więc w nowo powstaj ących miastach wyodrębniała się również warstwa rzemieślników. Naj więk sze postępy technologiczne dokonywały się jednak wtedy gdy było nimi zainteresowane państwo. Juz w połowie XIII w. zbudowano m urowaną kate drę w Wiln ie, zwan ą katedrą Men d oga . Na przełomie XIII i XIV w. stawiano ogromne murowane zamki: najpierw ze spó ł zamkowy w Wilnie, w XIV w. - zamki w Kownie, Starych Trokach, Mi ednika ch, Lidzie, Krewie, Grodnie i Nowogró d ku. Do prowadzenia tych robót trzeba było wielu rąk do pracy oraz wysoko wykwa lifikowanych majstrów i tyl k o państwo mogło to zapewnić. Litewskie o siągn ięcia na tym polu ówcześni ocenili wysoko. W państwie Zakonu Krzyżackiego budo wano zamki według wzorów litewskich. Duże postępy Litwini poczynili r ówn ież w dziedzinie techniki wojennej i produkcji machin wojennych. Gdy Krzyż acy uZy,
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
81
wali przeciwko Litwinom takich urządzeń, władcy Litwy szybko zaczynali korzy stać z ich osiągnięć. Litwie wciąż jednak brakowało specjalistów i kapitału kupieckiego, aby rozwój rzemiosła i handlu mógł sprostać potrzebom dynamicznie rozwijającego się spo łeczeństwa i państwa. Braki te zapełniali kupcy i rzemieślnicy, przybywający do Wilna, a być może także innych miast Litwy, z zajętych ziem ruskich. To jednak nie wystarczało i władcy litewscy próbowali iść śladem innych krajów środkowej Europy - Czech, Węgier, Polski - których rozwój gospodarczy w XIII- XIV w. zdecydowanie przyspieszyli koloniści z Niemiec. Jeszcze w czasach poprzedzających rządy Giedymina także na Litwie pojawiają się wzmianki o zaproszeniu kupców oraz rze mieślników z zachodniej Europy. Giedymin uczynił to elementem polityki państwo wej: w listach do miast hanzeatyckich z 1323 r. wyłożył swoisty program rozwoju gospodarczego Litwy. Władca zapraszał na Litwę kupców, rzemieślników (kowali, kołodziejów, szewców, kuśnierzy, młynarzy, kamieniarzy, złotników, wytwórców machin wojennych itd.), a także wojów lub rycerzy oraz rolników. Giedymin obiecał im ziemię, czasowe zwolnienie z podatków i ceł, pozwolił korzystać z praw ryskich dotyczących mieszczan. Władca wierzył, że wraz z napływem nowych sił ożywi się gospodarka kraju. Nie wiadomo, czy ktoś skorzystał z zaproszenia Giedymina. Syt uacja polityczna nie sprzyjała migracji z miast niemieckich na Litwę, sprzeciwiały się temu oba Zakony. Następcy Giedymina takiego zaproszenia zapewne już nie po wtórzyli, jednak jakaś wymiana ludności między sąsiadującymi krajami niewątpliwie się odbywała. Na przykład w Wilnie, w okresie walk między Kiejstutem a Jagiełłą, znajdowała się kolonia Niemców, najprawdopodobniej przybyszów z Rygi. Istniał tam również w tym czasie "ruski kąt", zamieszkany przez migrantów z Rusi. Kupcy i rzemieślnicy litewscy, przesiedleńcy z Rusi bądź miast niemieckich położonych nad Bałtykiem, stworzyli pierwsze większe skupiska mieszczan na Litwie. Najczęściej wymienia się mieszkańców Wilna, ale nie zapomina się również o mie szczanach z Kiernowa, Trok, Krewa, ośrodków w Rusi Czarnej - Grodna i Nowo gródka. Wielu kupców i rzemieślników działało na zlecenie władcy, było bezpośrednio związanych z jego dworem i zamkiem, lecz uczestniczyli także w życiu wspólnot mieszczańskich. Oprócz większych ośrodków, przy lokalnych centrach administracyj nych, grodach lub siedzibach namiestników powstawały niewielkie osady rzemieślni ków i kupców z rynkami o zasięgu lokalnym. W XIV w. najwięcej było ich w Mereczu, Olicie, Punii, Olkienikach, Daugach, Ejszyszkach, Lidzie i in. Podobnego pocho dzenia są Rosienie, Kroże, Ejragoła, Wiłkomierz, Onikszty i wiele innych miej scowości. Był to okres powstawania licznych miasteczek Wielkiego Księstwa Litewskiego, które aspirowały do roli pośredników między wsią a wielkim miastem, stanowiły miejsce spotkania wytwórców i kupców. W XIV w. z większości takich osad uksztahowały się prawdziwe miasta. Słabe osady mieszczańskie potrzebowały opieki państwa, z kolei władcy były one niezbędne jako element gospodarczo spajający kraj oraz źródło rozmaitych świadczeń. Zbieżność interesów sprawiała, że większość takich osad skupiała się w pobliżu grodów. W XIV w. w Wielkim Księstwie Litewskim zaczęła się tworzyć stosunkowo jeszcze rzadka sieć miast: na ziemiach ruskich była ona
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
82
odziedziczona i odtwarzana, na ziemiach litewskich stanowiła nowość, której korzenie sięgają XIII w., a może nawet okresu wcześniejszego. Gród był instytucją przejętą jeszcze z czasów sprzed powstania państwa. Na poszczególnych etapach tworzenia państwa jego funkcje ulegały zmianom. Gród jako rezydencja władcy czy siedziba urzędnika lokalnej administracji to również sto sunkowo nowy element w społeczeństwie litewskim. W XIV w. wyrosłe z zamków rezydencji miasta zaczęły funkcjonować nie tylko jako centra ekonomiczne, ale rów nież jako ośrodki polityczno-administracyjne, obronne, czasami religijne. Nowo powstałe miasta skupiały nowe, jeszcze nieukształtowane i szybko zmieniające się siły dynamicznie rozwijającego się społeczeństwa. Miasto od razu stało się ważnym ele mentem w życiu państwa i jego mieszkańców. Jednocześnie widać bardzo wyraźnie, że podstawą życia społeczeństwa i potęgi państwa nadal pozostawała wieś: tutaj miesz kała absolutna większość mieszkańców, tutaj koncentrowała się większość bogactwa narodowego. Własność ziemska wciąż była źródłem siły i potęgi osiedlającego się w mieście (zamku) władcy.
Państwo W końcu XIII w. i w XIV w. Litwini mieszkali w stosunkowo niedawno utworzonym państwie, w którym wszystkie instytucje nie były jeszcze w pełni ukształtowane i pod wpływem niestabilnej sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej często ulegały zmia nom. Brak źródeł i badań pociąga za sobą wiele sprzecznych hipotez i stwierdzeń. Jedni badacze utrzymują, że państwo było ojcowizną wielkiego księcia; inni, że było diarchią; jeszcze inni uważają, że stanowiło własność całej dynastii Giedyminowi ezów, a Wielkim Księstwem stało się dopiero wówczas, gdy zaczęło jednoczyć ziemie Rusi. W przypadku, gdy mamy do czynienia z tak wieloma różnymi opiniami, należy unikać kategorycznych stwierdzeń. Jedną z bardziej trwałych instytucji w państwie była władza najwyższa, czyli mo narcha. Mendog został władcą państwa litewskiego i rozpoczął, jak pisali jemu współcześni, samodzielne rządy. Jedynowładcami byli również jego następcy. Tytuł władcy przez dłuższy czas nie był wyraźnie sprecyzowany. Mendog został koro nowany, lecz jego następca nie odziedziczył korony. W listach z lat 1 322-1324 rów nieZ Giedymina tytułuje się królem (lethphanorum rnthenornmque rex, princeps et dux Semigalliae, czyli król litewski i ruski, władca i książę SemigaLii), chociaż nie był na króla koronowany. Kolejnych władców Litwy kronikarze krajów sąsiednich określają różnie - królami, władcami, książętami. Widocznie autorzy, niedostatecz nie zaznajomieni z życiem wewnętrznym Litwy, posiłkowali się po prostu znaną sobie terminologią. Tak więc tytuł władcy litewskiego nie był do końca objaśniony i być może nie niósł jeszcze takich treści ideologicznych, jak w przypadku państw wyżej rozwiniętych. Z drugiej strony, państwo litewskie w XIII w. powstawało w wyniku łączenia ziem należących do kunigasów, których nie zawsze usuwano z życia politycznego, przy
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
83 czym faworyzowano książąt z rodziny władcy (Wojsiełk, bracia Trojdena, synowie Pukuwera). Funkcjonowała hierarchia książąt, na k tórej szczycie stał najs tarszy
,
zwany wielkim. Po zaj ęciu ziem Rus i w XIV w. i osadzeniu na nich książąt z rodu Giedymina p aństwo litewskie stało się wielkim i bardzo złożonym organizmem, ale jego naji s totniejsze cechy uwi do czniły się już w XIII w., kiedy wzrosła eksp an sj a Litwy na Ruś. Już wtedy nazywano ją Wielkim Księs twem, a jej władców, k tórzy
utracili koronę królewską - wielkimi książętami.
Wielki książę mógł mieć swe p o siadło ści w całym państwie, gdyż, jak wspomniano,
alnym właścicielem wszystkich ziem, mógł darować włości bojarom lub osadnikom, kontrolować zarządzanie ziem ią, rolnik ów po dn os ić do godn ości bo j arów przydzielać włości k si ążę to m swego rodu i wymagać od wszystkich posłuszeństwa. Był również n ajwyższym sędzią, a może i kapłanem. Jego praw em i obowiązkiem było pr zewodzen ie wyprawom wo j ennym i obrona kraju, zawieranie traktatów itd. Ponieważ władca nie był w stanie osobi ście sprawować pieczy n ad wszys tk im i sprawami, w państwie powstała administracja. Jednak również urzędnicy nie zawsze potrafili podołać problemom związanym z zarządzan iem państwem, toteż wielki książę zebrał wokół siebie zaufaną, kompet en tną i blis ką mu grupę doradców - Radę. W jej skład wchodzili także przybysze z obcych krajów ( n a p rzykład, sprowadzeni przez Gie dymina katol ic cy zak on nicy). Często byli to wybitni b oj arzy - dyplomata Giedymina Lese, spokrewniony z Olgierdem i Jagi ełłą Wo jdyła i inni . W radzie zasiadali również członkowie rodu wielkiego k si ę cia, Giedyminowlcze. Na prawie każdą wyprawę wo jenną wraz z wielkim księciem wyruszało przynajmn iej dwóch Gi e dy mi nowiczów rzadko kiedy traktaty i porozumienia z innymi państwami zawie rano bez ich u działu Władcę łączyły z członkami dynastii szczególne stosu nki, które był
n om i n
,
,
.
.
.
,;.
�
.
.
omowlmy meco pozme). .;
Ród G i edym i nowiczów Pierwszym władcą tego rodu dobrze poświadczonym w źródłach był Pukuwer, który rządz ił po d koniec XIII w. Dynastia została nazwana od imienia Giedymina (pan.
1 3 1 6-1341), gdyż przedłużył j ą właśnie on, a nie potomkowie jego brata i poprzed nika, Witenesa ( 1295-13 16). Pochodzenie dynastii nie zostało całkowicie wyjaśnione Kroniki litewskie łączą ją ze Zmudzią, sąsiedzi Litwy i jej wrogowie stworzyli wersję o jej niskim i niesławnyrn pochodzeniu. Zadna z wersji nie została potwierdzona i obecnie uważa się, że Gied ym inowicze p o cho dz ili z ziem litewskich. Ich domen y znajdowały się tam, gdzie leżały także domeny Mendoga - między Niemnem a Wilią. .
•
,
Zródła późniejsze wymieniają imię ich przodka Skalmanta, który żył w czasach Mendoga. Znaleźć można również wzmianki o pokrewieństwie między Mendogiem i Trojdenem oraz Trojdenem a p ierwszymi członkami nowej dynastii. Od k ondycj i dynast ii i wzajemnych stosunków między jej członkami zależał stan
państwa i system rządzenia. Wpływ członków dynastii na sprawy państwa był zn acz nie mniejszy za rządów pierwszych Giedyminowiczów, później zaś s u kces ywn i e
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
84
wzrastał wraz z rozwojem państwa. Rozszerzająca się strefa wpływów wielkich książąt wymagała ustawicznego umacniania podstaw ich władzy. Dostrzec to można szcze gólnie w okresie zamętu wewnętrznego po obaleniu Jawnuty w 1 345 r. oraz w mo mencie konfliktu między Jagiełłą, Kiejstutem i Witoldem, kiedy rywalizujący ze sobą przywódcy szukali wsparcia u członków dynastii. Można było odnieść wrażenie, że Wielkie Księstwo Litewskie należało do całej dynastii, a wielki książę był bezsilny bez poparcia innych książąt. To złudne wrażenie potęgował fakt, że w życiu publicznym Litwy uczestniczyło spore grono Giedyminowiczów. Pukuwer miał czterech synów Witenesa, Giedymina, Woini i Teodora, a być może jeszcze piątego - Margiera. Gie dymin miał już siedmiu lub ośmiu synów i ponad trzydzieścioro wnuków. W drugiej połowie XIV w. na arenie politycznej działało jednocześnie około czterdziestu Gie dyminowiczów. Ich znaczenie było wprawdzie różne, lecz liczba imponująca. Wielki książę czuł się zobowiązany do troski o to, aby członkowie dynastii żyli tak, jak na Giedyminowiczów przystało, dlatego też związki rodzinne często mogły sprawiać wrażenie patriarchalnych. Zdarzały się także konflikty, które nasiliły się zwłaszcza po śmierci Olgierda. Jednak aż do śmierci Kiejstuta w 1 382 r. członkowie dynastii nie mordowali się wzajemnie ani nie wtrącali do więzień. Konflikty rozwiązywano, usu wając przeciwników politycznych z Litwy. W 1 365 r. do Zakonu Krzyżackiego zbiegł syn Kiejstuta, Butowd (Butautas), nieco później - syn tego ostatniego, Vaidutis. Do Moskwy wyruszyli Andrzej I Demetriusz Olgierdowiczowie, którzy później, w 1380 r., walczyli w bitwie na Kulikowym Polu. Były to jednak pojedyncze epizody, na podstawie których nie można przesądzać o charakterze polityki dynastycznej Giedyminowiczów.
Pol ityka dynastyczna Władza wielkiego księcia była dziedziczona. Zasady dziedziczenia trudno jest jednak ustalić. Następcą Pukuwera był, jak się wydaje, jego naj starszy syn Witenes. Następcą Witenesa został jego brat Giedymin, mimo że Witenes miał syna (co prawda, nie wiadomo, czy przeżył ojca). Po śmierci Giedymina na tronie zasiadł jego średni syn Jawnuta, a następcą Olgierda został naj starszy syn z jego drugiego małżeństwa, Jagiełło, mimo że żyli jeszcze synowie z pierwszego związku. Kontynuatorem polityki Kiejstuta był najstarszy z jego żyjących wÓwczas synów, Witold. Jak widać, we wszystkich przypadkach nie decydował prymat urodzenia - pierwszeństwo miał naj wybitniejszy z książąt, który być może potrafił lepiej dbać o interesy państwa jeszcze za życia swego poprzednika. Miejsce tych wybitnych przedstawicieli dynastii przy wielkim księciu nie zawsze jest jasne. W literaturze coraz częściej można się spotkać ze stwierdzeniem, że w państwie Giedymina panowała ustawiczna dwuwładza - diarchia - a wielki książę dzielił się władzą z innym członkiem dynastii (bratem, synem) i obydwaj mieli nie mal identyczne prawa. Hipotezę taką sugeruje wzmianka z 1 289 r. o pierwszej parze Giedyminowiczów - Budikidzie (Budzikidzie) i Budiwidzie (Budwidzie-Pukuwe rze?), a także wyjątkowa rola Giedymina w ostatnich latach panowania Witenesa,
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
85
a szczególnie współpraca Olgierda i Kiejstuta. Uważa si ę, że ci ostatni podzielili pańs two na dwie części, Wilno i Troki, i rządzili samodzielnie, koordynując jedynie pewne działania. Wiadomo, że Olgierd przewodził wyprawom wojennym przeciwko książętom Rusi i Tatarom; walczył z Krzyżakami i - rzadziej - z Polakami. Zawarł układ z Moskwą, a w traktacie z Polską i Inflantami jego imię jest wymienione na pierwszym miejscu. Kiejstut natomiast p rowadził wojny zarówno przeciwko krajom zachodnim, jak i przeciwko Rusi, gdzie wyprawiał się albo z Olgierdem, albo samodzielnie, wykonując jego wolę. Kiejstut często sam utrzymywał stosunki z władcami środkowej i zachodniej Europy, pertraktował w sprawie chrztu Litwy. Nie świadczy to jednak o tym, że Olgierd i Kiejstut byli równorzędn ymi władcami, ale o tym, że wielki książę powierzał członkom dynastii Giedyminowiczów władzę w szerszym lub węższym zakresie, na prawach swych namiestników. Pozycja Kiejstuta u boku Olgierda była rzeczywiście wyjątkowa, a to za sprawą wagi tej części państwa którą powierzono jego pieczy. Pozycja Lubarta na Wołyniu czy też Olgierdowiczów - Andrzeja w Połocku i Wło dzimierza w Kijowie - była podobna, ale ich tereny leżały na obrzeżach państwa i nie odgrywały istotnej roli. Dlatego nawet o dwuwładzy Olgierda i Kiejstuta, podobnie jak innych Giedyminowiczów, należy mówić z dużym zastrzeżeniem i ostrożnością. Zaangażowanie Giedyminowiczów w politykę lojalności wobec wielkiego księcia oraz zapewnienie im źródła utrzymania - włości - musiało być j ednym z większych problemów w zarządzaniu państwem. Wiadomo, że jeszcze za rządów Witenesa Giedymin niemal samodzielnie władał w południowo-zachodniej Zmudzi. W 1 337 r. wymienia się księcia trockiego ni ewątpliwie Giedyminowicza Podział Litwy na Wilno i Troki pozostał; a rozdział ziem między czterech synów Gi edymi na nie utrzymał się długo i po obaleniu Jawnuty w 1 345 r. został zniesiony. Dlatego też jednym z powodów eksp ansji n a Ruś mogły być potrzeby dynastii. Bywało, że Gie dyminowiczów wysyłano do objęcia rządów na Rusi, innych nakłaniano do podbojów i popieran o ich (jak Koriatowiczów na Podolu). In nych z kolei namawiano do ożenku z księżniczkami niepodl e głych jeszcze Litwie księstw ruskich, aby później przyłą czyć te księstwa do Wielkiego Księstwa Litewskiego (np. wyprawa Olgierda do Witebska lub Lubarta na Wołyń). Czasami też książęta bywali zapraszani i wysyłani jako książęta służebni do niezależnych pań s tw Rusi (Narymunta i jego syna Alek sandra wysłano do Nowogrodu, Andrzeja Olgierdowicza i Jerzego Witoldowicza do Pskowa). W polityce zagranicznej często uciekano się do małżeństw politycznych - Gie dymi n owi c zówny wydawano za władców innych krajów, aby zapewnić sobie sprzy mierzeńców bądź umocnić zawarte układy. Jak już wspomin aliśmy, w XIII w. książęta litewsc y wchodzili w koligacj e z książę tami ruskimi. W 1279 r. Trojden wydał swą córkę za księcia mazowieckiego Bolesława, co pomogło mu uregulować stosunki z tym polskim księstwem. Za władców Mazowsza wydano w XIV w. co naj mniej cztery księżniczki z rodu Giedymina. Zapewne najpoważniejszym małżeństwem politycz nym były zaślubiny w 1 325 r. przyszłego króla Polski Kazimierza i córki Giedymina; Aldony Anny. Inne córki Giedymina, Olgierda i Kiejstuta wydawano za mąż za ,
•
,
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
86
znaczących książąt Rusi, Moskwy, Tweru, Suzdala i za innych pomniejszych wład ców. Z drugiej strony, książęta litewscy przywoz il i sobie żony z Rusi - pochodziły stamtąd obie żony O lgierda i Lubarta. Wszystkie te kobiety wniosły rzeczywisty wkład w życie polityczne środkowo-wschodniej Europy w XIV w. Dynastia stanowiła więc jedną z większych trosk wielkiego księcia, narzędzie polityczne i motor procesów politycznych. Znaczyła w Wiel k im Księstwie Litew skim bardzo wiele, lecz nie była samodzielna - wielki książę rządził patriarchal nie, skupiając wokół siebie wybitniejszych członków dynastii i wykorzystując ich wiedzę i siłę.
Terytori u m pa ństwa Terytorium państwa na ziemiach litewskich - a ściślej bałtyjskich - ukształtowało się ostatecznie w koń cu XIII w. i w XIV w. Do państwa litewskiego przyłączono wszystkie ziemie zamieszkane przez Litwinów. Spośród terytoriów, które uznawały władzę Mendoga - wprawdzie tylko nominalnie - do 1283 r. Litwa utraciła Nadrowię i Skalowię, a także Kłajpedę z przyległymi obszarami. Północna część ziem Jaćwięgów pozostała w granicach Litwy. W Selii uksztahowała się stosunkowo trwała granica m ię dzy Litwą a Inflantami, szczególnie gdy Litwa utraciła Dyneburg, który w latach 1 28 1-1 3 1 3 pozostawał pod jej panowaniem Odrębność dawnych ziem z okresu przedpaństwowego zanikała, a ich obszar stopniowo się zmniejszał. W XIV w. źródła nie wymieniają już Nalszczan, nie wyróżniają też Litwy w wąskim znaczeniu. Na ich miejscu pojawiają się niewielkie ziemie, których centra stanowiły okręgi grodowe, na przykład, w dawnych Nal szczanach - Dubinki, Giedrojcie, Taurogi, Uciana itd. W drugiej połowie stulecia ziemia zwana Korszów - jeszcze w 1 337 r. jedna z większych dzielnic Litwy - przekształcona została w podobny okręg, tak samo jak inne ziemie Zmudzi (Ławków, Kroże, Miedniki), Upita i Dziewałtów. W tym samym czasie nazwą Auksztoty, którą z początku określano jedynie okolice Kowna, zaczęto obejmować wschodnią część ziem litewskich. Giedymin nazywał Auksztotę i Zmudź częściami swego państwa. O nich, a także o Korszowie, wiedział w 1 337 r. cesarz niemiecki Ludwik Bawarski. Obok tego podziału, świadczącego o dawnych związkach plemiennych, coraz ważniejszy stawał się podział polityczno -administracyjny państwa. Hierarchia podziałów terytorialnych państwa nie jest do końca poznana. Włości - jednostki niższego rzędu - musiały łączyć się we wspomniane okręgi grodowe, ziemie mniejsze. Zarządzał nimi jednak nie książę ziemski (kunigas), ale wyznaczani przez władcę namiestnicy. Po zaniku ziem przez jakiś czas nie istniały jednostki wyższego poziomu, łączące okręgi grodowe. Dopiero w 1 337 r. źródła po raz pierwszy wymieniają księcia trockiego. Swiadczy to o tym, że przynajmniej ziemie domeny zostały podzielone na część wileńską i trocką. Po śmierci Giedymina w 1 341 r. ziemie litewskie podzielono na cztery części - Wilno, Troki, Kiernów i Krewo. Podział .
•
•
,
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
87
ten utrzymał się tylko kilka lat i być może stanowił jedną z przyczyn usunięcia Jawnuty w 1 345 r. Dawniejszy podział na część wileńską i trocką pozostał. Nie sposób dostrzec tutaj śladów jakichkolwiek granic plemiennych, ten podział był nowym elementem czasów państwowości. Obie te części stworzyły centrum państwa litewskiego, a związ ki i kontakty ziem litewskich w państwie w XIV w. szybko się zm ien iały . Odrębny problem stanowił status Zmudzi w państwie. Jak wspomniano, na początku XIII w. powstała konfederacja ziem zmudzkich, która weszła w skład państwa Mendoga. W tym czasie status Zmudzi nie różnił się zapewne od statusu innych ziem, ale sytuacja niewątpliwie uległa zmianie po 1 2 5 3 r., gdy ogłoszono przekazanie Zmudzi Zakonowi Inflanckiemu i biskupowi litewskiemu. Zmudzini zostali pozostawieni samym sobie w obliczu wciąż rosnącego zagrożenia ze strony Zakonu. Musieli stawiać opór jego sile i jednocześnie organizować instytucje rządzące. Na zebraniach ksiąząt i moznych żmudzkich rozwazano kierunki działalności, przyjmowano postanowienia, wybierano przywódców. Gdy w 1260 r. Zmudź powróciła w skład państwa litewskiego, wytworzone wcześniej struktury przetrwały. Z biegiem czasu, tak jak wszędzie, nie było tu już książąt, lecz możne rody wciąż odgrywały ogromną rolę. Podobnie jak na przełomie XIII i XIV w., przejawiały one dążenia separatystyczne. Szczególne połozenie Zmudzi w państwie podkreślały jeszcze coraz częściej pojawiające si ę w XIV-wiecznych źródłach wzmianki o dwóch częściach Litwy, Z mudzi i Auksztocie, czyli pozostałej części Litwy. Ponadto, ścisły związek Zmudzinów z księstwem trockim w drugiej połowi e XIV W,) poświadczony bardziej układem obu stron niż sukcesją, może wskazywać na to, że chociaż wyraźnie dążyła ona do zajęcia szczególnej, autonomicznej pozycji w państwie, to jednak jej status nie był jeszcze jednoznacznie określony w zmieniającej się strukturze Wielkiego Księst wa Litewskiego w XIV w. Wielki książę posiadał punkt wypadowy w południowej Zmudzi, gdzie znajdowały się należące do niego grody Giedyminas i Wielona. Być może podlegała mu bezpośrednio również ziemia szawelska. Tak więc na Zmudzi gospodarzyli możni, decydujący o jej interesach i popierający bądź niepopierający litewskiego księcia. W końcu XIII w. i w XIV w. ustaliły się dość stabilne granice państwa na ziemiach Bahów, gdzie szybko rozwijały się organizacje państwowe, coraz lepiej odpowiadające potrzebom państwa i władcy. Dla rozwijającego się państwa bardzo ważne były kontakty na zajętych ziemiach ruskich, dlatego też, zanim zaczniemy m ówi ć o sytuacji w całym Księstwie Litewskim w XIV w., zajmiemy się tym problemem. •
•
.
.
•
•
Organizacja pa ństwa System rządzenia państwem kształtował się od chwili jego utworzenia i zmieniał przez cały wiek XIV. W niektórych dziedzinach był już unormowany, w innych dopiero się tworzył. Kształtujące się i umacniające państwo litewskie utrzymywało kontakty ze społecznościami, które już wcześniej wykształciły instytucje państwowe, dlatego tez powstaje pytanie o ich wpływ na tę sferę. Często trudno go dostrzec, gdyż pewne
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
88 analogie nasuwają się samorzutnie, a w niektórych przypadkach lokalne zjawiska opatrywano obcymi nazwami. Bez wątpienia jednak wczesne i ścisłe kontakty z zie miami Rusi, początkowo jako z państwami sąsiednimi, a w XIV w. połączonymi z Litwą, nie mogły nie wywrzeć wpływu na ustrój państwa litewskiego. Najwyraźniej widać to w administracji lokalnej. Włości i zarządzający nimi ciwunowie, tzw. dzieccy - urzędnicy wysyłani przez władcę do wykonywania konkretnych zadań - oraz diakowie - pisarze kancelarii i rachmistrzowie (w jednej osobie) - mogli być przejęci przez Litwę z Rusi, na co wskazują ich słowiańskie nazwy. Na młode państwo litewskie niewątpliwie oddziaływało również państwo zakonne. Już na dworze ochrzczonego Mendoga prawdopodobnie przebywali doradcy z Inflant. Uważa się, że Litwa przejęła z Inflant niektóre elementy systemu fiskalno-świadczeni owego, przede wszystkim urząd podatkowy. Zakonnicy katoliccy przyczynili się do utworzenia kancelarii wielkiego księcia. Jednak o powstaniu państwa litewskiego zadecydowały przede wszystkim nie wpływy obce, ale swobodny rozwój litewskiego społeczeństwa. W państwie wytworzyły się określone stosunki między warstwami społecznymi a państwem, ustalono obowiązki i powinności bojarów, chłopstwa, mieszczan. Powstał system s prawowan i a tych funkcji i obowiązków. Do włości ciwuna spływały daniny i inne świadczenia w naturze oraz pieniężne. Był on sędzią dla chłopów, prowadził w gminie gospodarstwo wielkiego księcia, jeśli takie istniało (najczęściej stajnie). Namiestnik - zwierzchnik grodu, pochodzący często z wybitniejszych bojarów, mający pod swą opieką więcej niż jedną gminę - oprócz wykonywania funkcji admi nistracyjnych odpowiadał także za obronę oraz inne działania wojskowe. Zwierzch nictwo nad namiestnikami sprawowali zarządzający poszczególnymi częściami państwa książęta z rodu Giedyminowiczów. Prawa pisanego na Litwie jeszcze nie znano, opierano się na prawie zwyczajowym. Ważnym źródłem praw był sam wielki książę - najwyższy sędzia. Administracja i sąd nie były rozdzielone, ciwunowie i namiestnicy sprawowali, jak już wspomniano, funkcję sędziów na podległym im terytorium. Tradycja prawa zwyczajowego nie przeszkodziła w stworzeniu swoistego systemu prawnego, który w późniejszych źród łach nazywany jest prawem litewskim. Obok niego na ziemiach ruskich działało tak zwane prawo ruskie. Centralna administracja państwowa nie była jeszcze oddzielona od urzędników dworskich. Skarbiec państwa i skarbiec władcy były ze sobą połączone i zarządzał nimi jeden skarbnik. Pojawiali się kolejni urzędnicy państwowi, którzy dbali nie tylko o sprawy dworskie, np. stajenny musiał tro s zczyć się zarówno o stajnie dworskie, jak i stadniny w całym państwie. Tworzyła się również bardzo ważna instytucja państwowa - kancelaria. Nie mamy co prawda żadnych informacji o stosowaniu w tym czasie pisma w życiu wewnętrznym państwa, lecz władcy litewscy korespondowali z zagranicą. Korespondencję z Za chodem prowadzono po łacinie, rzadziej po niemiecku. Olgierd, pisząc do Kon s t antyn opol a używał greki. Niektórzy badacze uważają, że pewne dokumenty Mendoga lub Giedymina były pisane nie na Litwie, ale w Rydze, chociaż na pod stawie niektórych cech - miejsca sporządzenia dokumentów, wiadomości o przy,
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
89 wieszonych pieczęciach - można wnioskować, że większość zachowanych dokumen tów powstała w kancelarii władcy Litwy. Pieczęć Giedymina nie przetrwała do naszych czasów, chociaż wiadomo o jej istnieniu. Pieczęć była jednym z atrybutów państwa i świadectwem istnienia pisma. Pieczęcie posiadali również inni Giedymi nowicze - Olgierd, Kiejstut, Lubart. Coraz bardziej nasilały się kontakty Litwy z sąsiednimi państwami, powstawała służba dyplomatyczna Litwy i ksztahowały się jej tradycje. Władcy litewscy wysyłali do innych krajów ludzi wysokiego pochodzenia, często z własnej rodziny. Z posłan nictwem Mendoga do papieża udał się książę ziemi nadwilejskiej, Parbus. Giedymin posłał do Rygi drugiego po sobie człowieka w państwie, a w 1385 r. na spotkanie z cesarzem niemieckim udał się do Monachium brat władcy Litwy. Również Jagiełło w 1 379 r. posłał do Zakonu Krzyżackiego swego brata Skirgiełłę. Zawarte układy Litwini przypieczętowywali pogańskimi rytuałami - przyrzeczeniami. Najbardziej znane jest przyrzeczenie Kiejstuta z 135 l r., który po zawarciu układu z królem Węgier Ludwikiem Andegaweńskim uścisnął jego dłoń. Coraz częściej zawierano traktaty na piśmie (z Inflantami, Polską), a dokumenty opatrywano pieczęciami.
Stol ica Kolejnym atrybutem państwa była stolica. Po ukształtowaniu się trwałego centrum państwa, umocnieniu związków władcy i dworu z najbardziej odległymi terenami państwa i krajami sąsiednimi oraz unormowaniu kontaktów handlowych, znaczenie stolicy zdecydowanie wzrosło - było większe niż za czasów Mendoga, gdy państwo znajdowało się dopiero na etapie tworzenia. Kroniki litewskie podają, że stolicą Trojdena był Kiernów. Nad położonym na obrzeżach ziem litewskich Kiernowem górowały cztery potężne grodziska. W drugiej połowie XIII w. i w XIV w. rozwinęło się tam osadnictwo, nie tylko z grodami i położonymi poniżej podgrodziami, ale i z oddzielonymi od grodów osadami mie szczańskimi. Te same kroniki podają, że Giedymin rządził Litwą z Trok, lecz szybko przeniósł stolicę do Wilna. Najprawdopodobniej były to Stare Troki, gdzie na początku XIV w. znajdował się już murowany zamek. Troki pozostały częścią Litwy, centrum Księstwa Trockiego, a rozrosły się nieco później, za rządów Witolda. W 1 323 r. po raz pierwszy w źródłach pisanych - listach Giedymina - zostało wymienione Wilno. Było stolicą państwa: tu w zamku rezydował władca wraz z dwo rem oraz przyjmował zagranicznych posłów. Jawnuta, który odziedziczył Wilno, został wielkim księciem. Dążąc do jego obalenia, Olgierd z Kiejstutem w pierwszej kolejności zajęli Wilno. Jagiełło zaciekle walczył o nie z Kiejstutem i Witoldem. Kto rządził Wilnem, ten rządził państwem. Wilno spełniało również inne wymagania stawiane stolicy. Istniał tu system zam ków. Górny i DoLny Zamek, po części murowany, był rezydencją władcy. Krzywy Zamek był prawdopodobnie przeznaczony dla rosnącej Liczby mieszkańców miasta.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
90
Za murami zamku powstawała osada kupców i rzemieślników, niedostatecznie jeszcze potwierdzona w źródłach arc heologicznych , ale n ajpewniej poło żona na obszarze późniejszego Starego Mias ta . Tutaj osiedlali się litewscy kupcy i rzemi eślnicy, do Wilna przen os ili się także uch odźcy z Rusi, którzy prawdopodobnie skupiali się w tak zwanym ruskim kącie. W Wilnie osiedlali się również pr zybysze z państw zachodnich,
Zamku (być może także w innych miejscach) znajdowały się pogańskie świątynie. Jed n ocześnie pojawiły się prawo sławne domy modlitwy, a od 1 323 r. kościoły katolickie, później także domy zakonne. Wilno stawało si ę miast em w ielonarodowym i wieloj ęz ycz n ym miastem ró żnych stanów i wyznań, pełniącym różnorodne funkcje. Coraz bardziej u podob niało się do inn ych stolic środkowej i zachodniej Europy. Początki Wilna jako centrum politycznego wiąże się coraz częściej z czasami Mendoga. Giedym ina można uważać za twórcę Wilna - stolicy Litwy. przede wszystkim Niemcy z Rygi. W Dolnym
,
Naród l itewski Wraz z u mac nian ie m się państwa na Litwie
w dalszym ciągu zachodziły procesy
etniczne. Litwini konsolidowali się, z acho wu jąc cechy różniące ich od sąsiadów, przede wszystkim j ęzyk i wiarę. Ich rozwój i stan zależał od stanu etnosu i oddziaływał nań.
G ra n ice ziem l itewskich W XIII-XIV w. granice
ziem litewskich nie były jeszcze ustabilizowane. Sąsiadujące z Litwą plemiona bałty j skie przeżyły najazdy obu gałęzi Zakonu, Pols ki oraz Rusi, w wyniku których wyraźnie osłabły - część ich ziem weszła w skład państwa litew skiego, a ich mieszkańcy zasymilowali się z Litwinami. Granice Litwy na północy i zachodzie poszerzyły się o ziemie Selów, Kurów, Skalowów i Jaćwięgów. Północna
gran i ca
m ię dzy Wielkim Księstwem Litewskim a Inflantami ukształtowała się
w XIV w. (o dpowiada ona granic y między Litwą a Łotwą w XX w.). Z kolei zach od n ia g ran i ca między Wielkim Księstwem Litewskim a Zakonem Krzyżackim, ustalona po p okoju melneńskim w 1422 r., nie ograniczyła ekspansji Litwinów w kierunku zachodnim . W XIII-XN w. trwalsza była wschodnia granica ekspansj i Litwinów. Słowianie, podążając około VII w. z p ołu dni a na północ, wkroczyli na tereny bałtyjskie i stali się sąsiadami plemion litewskich, a następnie powoli zaczęli spychać je na zachód. W XI w. powstały wysunięte najdalej na zachód punkty wypadowe Rusi Kijowskiej Brasław i Zasław W końcu XII w. ekspansja ta została zahamowana, Litwini na .
początku XIII w. odparli książąt ruskich, zajęli Brasław, Zasław i być może Mińsk. W XIII w. grani ca między Litwinami a Słowianami wschodnimi ustabilizowała się na
i dzisiaj trudno odtworzyć jej przebieg. Należy brać pod uwagę przede wszystkim nazwy miejscowe, jakiś czas. W późniejszych wiek ach jednak wielokrotnie się zmi en iała
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
91
szczególnie z litewskim sufiksem patronimicznym -iśk, również występujące na obszarach zamieszkanych przez katolików (odpowiadają one terenom zajętym wcześ niej przez pogaństwo), oraz nazwiska mieszkańców pogranicza od końca XIV w. do XVI w. Zauważono, że we wsp omn ianym okresie nie zaszły na rubieżach większe zmlany etmczne. Zgodnie z przytoczonymi danymi, granica między Litwą a wschodnimi Słowi a nami zaczynała się na północy od Dźwiny, nieco na zachód od Druji, i biegła niemal prosto na południe, aż do Niemna, trochę powyżej ujścia Berezyny. Granica ta przebiegała wzdłuż wschodniego krańca obszaru wielkich bagien i puszcz, który rozciągał się od Dzisny - dopływu Dźwiny - do Niemna. Jedynie w suche mię dzyrzecze Niemna i Wilii wbił się klin słowiański (Lebiedziewo - Łosk - Wiszniew), w wyniku czego ogromny obszar zamieszkiwany przez Litwinów - Iwieniec, Ra doszkowice i Hajna, gdzie w 1387 r. erygowano parafię katolicką - został otoczony z trzech stron przez Słowian. Mało zbadana jest granica między Litwinami a Słowianami na Niemnie. Sięgały tu jeszcze ziemie Jaćwięgów, dlatego też można mówić o granicy trzech etnosów. Zle wisko lewych dopływów górnego Niemna było pierwszym obszarem kontaktów jać wiesko-słowiańskich. Jednocześnie nie ulega wątpliwości, że Litwini mieszkali także na południe od Niemna, np. w okolicach Z dzięcioła. Dokładne określenie zajmo wanych przez nich obszarów nie jest jednak możliwe. Zródła wym ien i ają zamieszkane przez Litwinów wsie i gminy na wschód i południe od tych granic od końca XIV w. do XVII w . Informacji na temat kolonizacji tych ziem przez Litwinów nie mamy. Uważa się, że osady te były pozostałościami po siedzibach dawnych Bałtów (Litwinów), których mieszkań cy, otoczeni przez przy byłych Słowian, zachowali swój język. Wszystkie te wyspy znaj du j ą się na obszarze zasięgu litewskich hydronimów. Najbardziej na wschód wysunięte są OboIee nie daleko Orszy. Tutaj w 1387 r. erygowano parafię katolicką, a nieco później zapisano litewskie nazwiska mieszkańców. Mało zbadane są wyspy litewskie, rozrzucone na południowy wschód lub południe od granicy litewsko-słowiańskiej w rejonie Różan, Liachowicz, Słucka, Kajdanowa. Mieszkańcy tych rejonów nie włączyli się w two rzenie narodu litewskiego i w krótkim czasie wyginęli. Wyspy te są świadectwem ekspansji Litwinów (Bałtów) we wczesnym średniowieczu. •
•
,
Rozwój na rod u l itewskiego Na rozciągającym się na wschód i południowy wschód terytorium państwa litewskiego w XIII-XIV w. w dalszym ciągu kształtował się etnos litewski. Jeszcze przed po wstaniem państwa wytworzyły się tutaj dwa duże kręgi kulturowe ze zróżnicowanym ob rządkiem pogrzebowym. Na wschodzie był to obszar kurhanów, na zachodzie cmentarzysk płaskich. Granicą między nimi była rzeka Swięta oraz dolny i środkowy bieg Niemna. Inne cechy określające przynależność kulturową i etniczną nie zawsze były zgodne z tą granicą. Towarzyszące grobom wojowników groby koni rozpo,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
91
wszechnione były na zachód do Dubisy. Obrządek ciałopalny zaczął szerzyć się w kierunku zachodnim, a w XI-XII w. dotarł na wybrzeże. Dane archeologiczne i lingwistyczne - szczególnie rozpowszechnianie się gwar - pozwalają sądzić, że na wspomnianym obszarze kurhanów i cmentarzysk płaskich, w zlewisku prawych dopływów Niemna (z wyjątkiem dolnego biegu Niemna), a niekiedy także na lewym brzegu tej rzeki, mieszkał jeden duży związek plemion litewskich. Wyróżnia się jego trzy odłamy. Na wschodzie, na ob szarze kurhanów, w histo rycznej Litwie (w wąskim znaczeniu) i w Nalszczanach mieszkali - na co wskazuje już sama nazwa - Litwini. Powstrzymali oni ekspansję wschodnich Słowian, a sami przemieścili się w górę rzeki Swiętej, gdzie mieszkali Selowie, i zasymilowali się z nimi. Między Swiętą, dolnym biegiem Wil ii i Dubisą, a nawet na lewym brzegu Niemna, mieszkał inny odłam tego związku, do którego przylgnęła nazwa Auksztota. Mieszkańcy tego rejonu w pewnym stopniu pozostawali pod wpływem kultury li tewskiej, a na północnym wschodzie, w zlewisku rzeki Muszy, w ziemi upickiej, stykali się z Selami, na północnym zachodzie, w ziemi szawelskiej - z Semigalami. Na Wyżynie Zmudzkiej mieszkali Litwini zachodni - Zmudzini. Zaczęli oni również przenikać na ziemie Kurów na północnym zachodzie. Tereny te łączył wspólny język oraz podobna kultura materialna i duchowa. Rozpadały się dawne związki plemienne, zanikały i zmniejszały swą powierzchnię ziemi e odziedziczone jeszcze z czasów plemiennych, a na ich miejscu pojawiały się wchodzące w skład powstającego państwa jednostki, które przejmowały niekiedy dawne nazwy, na przykład Upita czy Korszów. W XIII w. Litwinami określa się już wszystkich mieszkańców państwa litewskiego władających językiem litewskim. W XIV w. miano Auksztotów objęło też mieszkańców wschodniej Litwy. Obszary zamieszkane przez Litwinów wzbogacały si ę o ziemie innych plemion bałtyjskich głównie dzięki rozwojowi państwa. W XIII-XIV w. Litwini (Zmudzini) kontynuowali ekspansję na kurońskie ziemie Ceclis i Megowe, które znalazły się w państwie litewskim. Gdy w 1291 r. Inflanty ostatecznie złamały opór Semigalów, większość ich ziem, podobnie jak ziemie Kurów, dostała się pod panowanie Inflant. Południowy skraj Semigalii wszedł w skład państwa litewskiego. Na południu, na lewym brzegu środkowego Niemna, do państwa litewskiego weszły północne ziemie Jać więgów. W większości wspomnianych ziem znacznie zmalała liczba mieszkańców, gdyż część z nich poległa w walkach z Zakonem, a pozostali przesiedlili się w inne rejony Litwy. Ci, którzy pozostali, już w XIII-XIV w. prawdopodobnie ulegli lituanizacji. Możliwe, że już w XIV w. Litwini zaczęli umacniać się również poza granicami Litwy, w państwie Zakonu Krzyżackiego. Stwierdzenie to musi pozostać w sferze ,
,
.
.
•
domysłów, a poprzeć je można jedynie niewieloma argumentami : zwierzchnictwo
Mendoga uznały Skalowia i Nadrowia; w 1358 r. Olgierd zażądał, aby Zakon Krzy żacki zwrócił ziemie od Pregoły i Łyny; aż do tej granicy język litewski był w XVI XVII w. w Małej Litwie bardzo rozp ows zechnio ny; istnieją przesłanki, że Skalowie i Nadrowowie nie byli Prusami; liczba mieszkańców tych ziem spadła w wyniku wojen w XIII-XIV w. i należało ją zwiększyć. W każdym razie, nie ulega wątpliwości, że Litwini musieli znaleźć tutaj pokrewną sobie ludność.
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
93
Na przełomie XIII i XIV w. ksztahujący się naród litewski zasilali m igranci z innych ziem Bałtów. Tworzyli oni zasadniczo zwarte wsie lub nawet włości. Swiad czą o tym włości Zemigoła na Zmudzi oraz Bartów czy wójtostwo Skalviai w południowej Litwie. Na całym zajmowanym przez Litwinów obszarze powstawały liczne wsie: Bartów, Barteliai, Bartygala, Dajnowo, Dainavde (łączone z Jaćwięgami), KUrSiai, Kurszany, KUrSukai, Latveliai, Latviai, Lat vygala, Prusagale, Prus elia i, Se1yne, S e1 i skes, Zieloniskes, Ze1iskiai. Wszystkie one - może tylko z wyjątkiem osad uto żs ami anyc h z Se1ami - były siedzibami migrantów. Nie we wszystkich przypadkach można stwierdzić z całą pewnością, kiedy mi granci osiedli na Litwie. Kurowie i Semigalowie uczynili to prawdopodobnie podczas wojny z Inflantami lub wkrótce po niej . Wiadomo, że po zaprzestaniu oporu wobec Zakonu w 1 29 1 r. wielu Semigalów przeniosło się na Litwę. W 1 276 r. p o dd al i się Trojdenowi i zostali osiedleni na Litwie Prusowie, pochodzący z terenów zajętych przez Zakon Krzyżacki. Wśród nich wyróżniało się przede wszystkim plemię Bartów. W latach 1 280 i 1 283, z obawy przed najazdem Zakonu Krzyżackiego, zbiegła na Litwę duża liczba Jaćwięgów. Tro jde n i jego następcy ulokowali uchodźców wzdłuż górnego biegu Niemna, między jego środkowym biegiem a wschodnią granicą Litwy koło Hajny, a także w Rusi Czarnej. Na ziemiach tych, podobnie jak na terenach nadniemeńskich na Zmudzi, osiedlili się Skalowie, którzy przybyli na Litwę przed 1 364-1365 r. Po wyprawie Litwinów do państwa Zakonu Krzyżackiego przyprowa dzono stamtąd ostatnią grupę 800 j eń ców Nie wiadomo, ilu Prusów, Jaćwięgów i Skal owów przeniosło się w sumie na Litwę - przypuszczalnie ich Liczba przekro czyła pięć tysięcy. Bałtowi e - członkowie innych plemion - którzy wchodzili w skład państwa litewskiego, asymilowali się i nie mieli większego wpływu na Litwi n ów. Naród li tewski stanowił zasadniczo jeden duży związek plemion litewskich. Z tej przyczyny szybko zanikały różnice regionalne, kształtowała się wspólna litewska tożsamość, nie pojawiały się dążenia separatystyczne. Wpływało na to bez wątpienia państwo oraz ciężkie walki z agresorami : Zakonem Inflanckim i Krzyżakami. W jednolitym państwie litewskim wyróżniała się jedna grupa etniczna - Zmudzini. Swoją odrębność wynieśli jeszcze z okresu plemiennego - Litwini za chodni (Zmudzini), jedno z wielu plemion litewskich� wydzielili się j uż w V w. W większym stopniu niż inni Litwini pozostawali pod wpływem pokrewnego im plemienia Kurów. W XIII w. Zmudzini postrzegani są jako jeden z odłamów Litwinów, w XIV w. wymienia się ich niekiedy obok Litwinów i Auksztotów. Pozostali nieodłączną częścią narodu litewskiego, choć dążyli do separatyzmu Oprócz zasadniczej odrębności etnicznej, duży wpływ na świadomość Zmudzinów wywarły także zachodzące procesy polityczne, które omówiliśmy wcześniej . Należy dodać, że po ustabilizowaniu się wschodniej granicy Zmudzi wzdłuż Nie wiaży na p rzełomie XIV i XV w. znaleźli się w niej zarówno etniczni Zmudzini, j ak i mieszkańcy Auksztoty zamieszkujący brzegi Niemna i ziemię szawelską. Wszyscy szybko stali się Zmu dzinami - zadecydowała o tym świadomość polityczna, a nie etmczna. ,
-
.
.
.
•
•
.
•
•
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
94
J ęzyk l itewski Z podzielonego praetnosu Bałtów do p ołowy VII w. wydzieliła się archaiczna południowa grupa wschodnich Bałtów, w której zaczął kształtować się język l itews ki. W przeddzień utworzenia państwa litewskiego i w XIII-XIV w. w dals zym c iągu krystalizowały się i umacniały cechy języka litews kiego, które wyróżniały go spo śród innych ję zyk ów bałtyjskich tego okresu (pruskiego, jaćwieskiego, kurońskiego, semi galsk iego łotew skiego). Początkowo język litewski dzielił się na di alekty wschodni i zachodni. Później, prawdopodobnie tuż przed powstaniem państwa lub na samym początku jego tworzenia, dialek t wschodni podziel ił się na wschodnio-auksztocki i południowo-auksztocki, a dialekt zachodni na zachodnio-auksztocki i żmudzki. Język litews ki w XIII-XIV w. był językiem mówionym, do momentu chrztu Litwy w 1 387 r. nie i stn ieją żadne wzmianki na temat j ęzyka pisanego. Ogólnie rzecz biorąc, w administracji wewnętrznej Litwy pismo nie było jeszcze w tym okresie stosowane. Najwcześniejsze zabytki języka l itewskiego przede wszystkim nazwy własne, miej scowe, zostały spisane przez sąsiadów innych narodowości. Wiele informacji można znaleźć w jednym z najwcześniejszych zabytków - opisie tra ktatu zawartego między grupą książąt litews kich a księstwem halicko-włodzimierskim w 1 2 1 9 t., zachowanym w Latopisie hipackim, gdzie zanotowano 26 pewnych słów (i mion) litewskich. Innym źródłem, które zawiera znaczną liczbę imion litewskich, są XVI-wieczne opisy li tewskich dróg sporządzone przez zwiadowców Zakonu Krzyżackiego, zwane Wege benchte. Wydaj e się, że Litwini odzi e dziczyl i z okresu wc ześn iej szego dawny system imion włas nych, którego podstawą były imiona dwutematowe, np. Al-girdas, Dau -mantas, Gedi-minas, Taut-vilas. Używano równ ież imion jednotematowych, np. Dargis, Manstas, a także zbitek różnych przyrostków, szczególnie demi nu tywnych np Jaun-utis, Traid-enis. Imiona żeńskie różniły się od męskich jedynie końcówką, np. Ri mgai la - Rimgaile. Nazwy miejscowe powstawały w różny spos ób , ale więk szość z nich zawierała bez wątpienia litewski wyznaczn i k , a m i anowici e końcówkę pa tronimiczną iSk, np. EiSiSkes, Surviliskis. W miarę nasilania się kontaktów z sąsiadami w j ęzyku litewskim pojawiły się liczne zapożyczenia. Do początków piśmiennictwa litewskiego do języka weszło ponad 1 50 slawizmów (z terenu wschodniej Słowiańszczyzny juz od chwili nawiązania pierwszych kontaktów, z terenów polskich na początku XIV w.), około 20 germa nizmów (od XIII w.), kilka zap ozyczeń z języka fińskiego oraz rózne pożyczki bał tyjskie. Język l itews ki w XIII-XIV w. był j ednak konserwatywny, istniało w nim niewiele zapożyczeń, przede wszystkim dlatego, że nie miał jeszcze postaci pisanej. ,
,
,
.
-
Bóstwa , ka płani i świątynie ,
Swiat duchowy dawnych Litwinów, ich mityczny światopogląd i wierzenia, związek z siłami i zjawiskami p rzyro dy, przedm i oty kultu i obrzędy nie są jeszcze do końca zb a da n e, szczególnie ich rozwój w ciągu wieków. Litwini wyobrazali sobie świat
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
95 złożony z trzech sfer : wody (podziemia), ziemi i nieba. Rozumienie świata przez Litwinów objaśnia po części ich pogląd na życie i śmierć. Wierzyli w życie pośmiertne i wiara ta była swego rodzaju rdzeniem ich światopoglądu. Wierzyli, że światem i życiem ludzkim rządzą siły nadprzyrodzone. W XIII-XIV w. byli to upersonifi kowani bogowie działający w określonych sferach, którzy objawiali się ludziom jako siły natury, zjawiska, ciała niebieskie. Wnioskując z ich działalności, nabywali oni lub już wcześniej posiadali cechy antropomorficzne (np. Kalevelis wykuł Słońce, a ciała niebieskie - Słońce, Księżyc, Jutrzenka - pozostawały w związkach rodzinnych). Litwini mieli wielu bogów. Istnieli bogowie domowi, bogowie plemienni, którzy wraz ze zmianą charakteru stosunków międzyludzkich przeobrażali się w bogów większych obszarów, w końcu najwyżsi i najważniejsi bogowie, k tórzy zajęli domi nujące miejsce zapewne w okresie scalania plemion litewskich w jeden naród. Istniała też hierarchia bogów, lecz proces jej powstawania i jej strukturę trudno jest prze śledzić. W połowie XIII w. wymienia się bogów, których czczono za panowania Mendoga, między nimi Boga Domowego (Namydievas). Można przypuszczać, że bóg domostwa i rodziny Mendoga stał się jednym z ważniejszych bogów litewskich lub został utosamiony z jednym z nich. W rymowanej Kronice inflanckiej z 1 2 1 9 r. wymieniony został bóg Perkun (Per kunas), kilku innych znaleźć można w Latopisie hipackim z lat 1252 i 1 258 oraz w wyjątku z Kroniki Jana Malalasa z 1261 r. Uważa się, że są to jedynie bogowie najwyżsi, najbardziej popularni pośród ludzi z otoczenia Mendoga. Jedynym, którego wymienia się także w XIV w., był Perkun, inni już więcej nie pojawili się w źródłach. Mówiąc o prawach chrześcijan na Litwie, Giedymin w 1 324 r. objaśniał, że czczą oni Boga podług swoich zwyczajów, "a my (Litwini) czcimy Boga według swoich zwy czajów i wszyscy mamy jednego Boga". Jeden litewski Bóg został wymieniony w legendzie o Szwentorogu, zapisanej w późniejszej kronice litewskiej . Wszystko to pozwala sformułować dwa, ostrożne jeszcze wnioski: po pierwsze, na przełomie XIII i XIV w. zmieniła się hierarchia bóstw, po drugie, Litwini coraz bardziej przybliżali się do religii monoteistycznej. Jeśli tak było, to nie oznacza to, że inni bogowie przestali istnieć - prawdopodobnie zmieniło się jedynie ich miejsce w hierarchii. Późniejsze, XVI- i XVII-wieczne źródła świadczą o tym, że niektórzy bogowie stali się istotami mitycznymi. Przejście do monoteizmu nie było całkowite: brakuje wyraźnych śladów działal ności wpływowych ludzi Kościoła, ich wspólnoty. Wymienia się kapłanów, wie szczów, wajdelotów. Kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga pisał o wspólnym dla wszystkich ziem Bałtów najwyższym kapłanie o imieniu Krywe, którego siedzibą było Romowe w Nadrowii. W legendzie o założeniu Wilna w latopisie litewskim również wymienia się najwyższego kapłana pogańskiego - Lizdejkę. Jednocześnie wiadomo, że władcy - Mendog i Kiejstut - sami odprawiali obrzędy religijne. Nie można więc wykluczyć, że w państwie nie było instytucji najwyższego kapłana, a najwyższa władza świecka i duchowa skupiała się w jednym ręku. Nie zachowały się wiadomości dotyczące bazy materialnej wspólnoty kapłanów, majątku nieruchomego. Do dzisiaj nie jest pewne, czy wznoszono świątynie. Nie
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
96 natrafiono jeszcze na ziemiach litewskich na kompleksowe, specjalnie pobudowane założenia świątynne pochodzące z XIV w.
O tym, że istniały, p ośrednio świadczą
badania wykopaliskowe w świątyni Kurów na Górze Biruty w Połądze, datowanej na
XIV w. We wspomnianej legendzie o Szwentorogu opisany został wygląd miejsca ciałopalenia władców w rozwidleniu rzek Wilii i Wilejki. Kiedy źródła tego okresu podają, że Litwini czcili święte gaje, polany, wody, drzewa, kamienie, to prawdopodob nie mówią o miejscach zwanych
alkas, gdzie składano ofiary i odprawiano obrzędy.
Tab . 3 . Bogowie litewscy w X I I I w. •
Zródło
Data
Latopis wolyński
1 2 52
1 2 58
Wyjątek
l
Kroniki 1 2 6 1
Jana Malalasa
Bogowie Nbnadeevi (Ce l .)
DiverikbZu (Cel.)
Teliavel i
Namo dievas
DievlJ Rykuzis
Kalevelis
.
.
Meideinu (Cel.)
(Cel . )
Medeina
. b ogi ni lasów"
" bóg domowy"
.. rządca bogów
.. kowar'
Andaja (Dop.) Andojas
Diveriksa (Dop.) DievlJ Rykis
.. bóg wod ny"
.. rządca bogów"
Andajevi (CeL) And oja s
Perkunavi (Cel.)
Teliaveli (CeL)
PerkOnas
Kaleveli
Zvarune (CeL) Zveruna
" bóg wod ny"
.. pioru n . grzmot'"
" kowar'
"władczy n i
.
•
zwierząt'·
W pielWszym wierszu każdej pozycji podano imię boga w transkrypcji i zaznaczono przypadek, w którym występuje w żródle; w drugim p[)dan[) imi� buga w odtworzonej przez A. 1. Greimasa furmie litewskiej; w trzecim ustaloną przez -
A. J. Greimasa funkcję boga.
Stosowane skróty: CeL - celownik; Dop. - dopełniacz
W XIII-XIV w. Litwini wyróżniali się wśród sąsiednich narodów chrześcijańskich przede wszystkim zwyczajem ciałopalenia zmarłych. We wspomnianym wyjątku z
Kroniki
Jana Malalasa przetrwał mit o Sowim, który wprowadził zwyczaj palenia
zmarłych i zmienił w ten sposób przekonania religijne Litwinów. Zwyczaj palenia zmarłych na wschodnim obszarze kurhanów upowszechnił się już w V w., a w XI-XII dotarł do wybrzeża Morza Bałtyckiego i rozprzestrzenił się na ziemiach wszystkich plemion litewskich. O wierze w życie pozagrobowe świadczą również palone wraz ze zmarłym liczne dary grobowe oraz często towarzyszące grobom wojowników groby koni. Kroniki opisują ciałopalenie wielkich książąt litewskich i Kiejstuta ( 1 382).
-
Olgier da ( 1 377)
O ciałopaleniu zmarłych jako oficjalnym elemencie kultu świadczy
wspomniane już kilkakrotnie podanie o Szwentorogu.
Kontakty z ch rześcija ństwem W XIII-XIV w. Litwini znaleźli się między krajem prawosławnym a katolickim, musieli zatem wchodzić w relacje z chrześcijaństwem.
O dawności i powszech
ności kontaktów z prawosławiem świadczą wczesne (pochodzące sprzed chrztu Lit-
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
97
wy W 1 387 r.) pożyczki z języka staro ruskiego, które pojawiły się wraz z chrze ścijaństwem (anioł, kościół, post, Boże Narodzenie, chrzest, Wielkanoc i in.). Z prawosławiem mieli kontakt przede wszystkim litewscy wojowie i książęta, nieje den z tych ostatnich pozyskiwał włości na Rusi i osiedlał się tam wraz ze swo j ą świtą, nierzadko przyj muj ąc chrzest w obrządku Kościoła wschodniego, j ak na przykład Wo jsieł k, trzech braci Trojdena Giedyminowicze N arymu n t-Gleb, Jawnuta-Iwan, Lubart-Dymitr i inni. Znane są również prawosławne imiona synów Olgierda i jego pierwszej żony Marii. W Wilnie już za panowania Ol gi erda wzniesiono cerkwie i być może klasztory. Powstały one na potrzeby drugiej żony Olgierda, ksi ężniczki ruskiej Julianny, oraz jej najbliższych, a także kupców przybyłych do Wilna z Rusi. Z drugiej strony, synowie Olgierda i Julianny nosili imiona litewskie, a nie chrześcijańskie. Nawet w litewskie j warstwie rządzącej prawosławie nie było popularne, wyznawali je jedynie książęta litewscy sp rawuj ący władzę na Rusi. Po chrzcie Litwy w 1 387 r. pierwsze kościoły katolickie erygowano na wschodnich obrzeżach ziem zamieszkanych przez Litwinów (Hajna), a nawet na Litewskich wyspach (OboIce). Może to świadczyć o tym, że Litwini nie przechodzili masowo na prawosławie Kościół prawosławny Wi elki ego Księstwa Litewskiego najprawdopo dobniej nie prowadził działaLności misyjnej. Stosunki między Litwinami a katolikami w XIII-XIV w. były trudne i zróż nicowane. Współcześni Mendogowi podają, że bojarstwo wschodnich ziem Litwy znało chrześcijaństwo, lecz Żmudzinom nikt nie głosił nauki Chrystusa. Misjonarze krajów katolickich - Polski i Nie miec - nie prowadzili aktywnej pracy misyjnej na ziemiach litewskich. Jako pierwsze z hasłami głoszącymi chrześcij ań stwo poj awiły się w XIII w. W sąsiedztwie Litwy Zakony, które uznawały przede wszystk im metody wojskowe i wyprawy krzyżowe. Bardzo komplikowało to stosunki Litwinów i Ko ścioła katolickiego i wniosło w nie wiele wrogości. Kierując się interesem politycznym kraju, władcy litewscy niejednokrotnie próbo wali uregulować kontakty z Kościołem katolickim, szczególnie w kwestii chrztu. Po M endo gu w sprawie chrztu Litwy w ten czy inny sposób umawiali się z partneram i katolickimi wszyscy XIV-wi eczni władcy L i twy. Szczególnie daleko zaszły rozmowy Gi edymi na z papieżem i władcami Inflant w latach 1 322-1324. W bliskim otoczeniu Giedymina działali zakon n icy, wielki książę litewski wybudował kościoły francisz kanom - w Wilnie i Nowogródku - oraz dominikanom - w Wilnie, a także namawiał ich do zakładania klasztorów na Litwie. Chociaż plany Gi e dymi n a związane z chrztem nie zostały zrealizowane, to klasztor franciszkanów w Wilnie, mimo wydarzeń 1 341 r., kiedy zginęło dwóch zakonników, przetrwał aż do chrztu Litwy. Katolikom trudniej było wejść do społeczeństwa litewskiego niż prawosławnym. Ci ostatni byli poddanymi wielkich książąt litewskich, czuli się polityczn ie bezpieczni, n ato miast krzewiciele wiary katolickiej na Litwie usiłowali podbić kraj. Władcy litewscy próbowali wykorzystywać osiągnięcia cywilizacyjne świata chrześcijańsk iego (przede wszystkim p ismo), które dostępne były za pośrednictwem zakonników katolickich. Co prawda, do momentu chrztu Litwy pis mem posługiwano się jedyn i e ,
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
98
w celu utrzymywania kontaktów z innymi krajami. Do 1 385-1 387 r. źródła milczą o p rz echodzeniu Litwinów na katoli cyzm, z wyjątkiem chrztu Mendoga. Książęta litewscy stawali się katolikami dopiero po ucieczce n a zachód, jak na przykład syn Kiejstuta, Butow d, który przyjął chrześc ij aństwo w 1365 r., i jego syn Vai duti s, ochrzczony w 1 38 1 r.
Litwinów z oboma odłamami chrześcijaństwa z różnych przyczyn w niewielkim stopn i u przybliżyła ich do tej rel igii. Wiadomo, że p rz ynaj mniej dla warstwy rządzącej oraz bardziej aktywnych członków litewskiego społeczeństwa, na p rzy kład kupców, w drugiej p ołowi e XIV w. chrześcijaństwo nie było już obcym zjawiskiem, a stosun ki z nielicznymi j ego wyznawc ami na ziemiach litewskich, przede wszystkim w Wilnie, układały się poprawnie. Styczność
* * *
scaleniu wszystkich ziem litewskich W jedno państwo zakoń czył się długo trwały proces tworzenia narodu l itewsk iego . Litwinów łączył i cementował język, wiara i obyczaje, pań stwo, n i ebezp iecze ń stwo a gresj i ze strony Krzyżaków ora z mniejsza groźba asymilacji ze Słowianami. Litwini zachowali w tym czasie swą wiarę i nie przyjęli chrześcijaństwa. Była to obrona przed oddziaływaniem wspo m nianych za groż eń i pomoc w zjednoczeniu sił w celu ich odparcia. Zadecydo wało to jednak o hermetyczności społeczeństwa l itewski e go o umocn ieniu granicy dzielącej Litwinów od osiągnięć cywilizacji chrześcijańskiej. Swą potęgę utrzymy wały warstwy wojów i chłopów Litewskich, pojawiali się i ro śli w siłę rzemieślnicy i kupcy, lecz brakowało silnych elit. Brak pisma, odwrócenie się od osiągnięć kul turowych chrześcijaństwa i niekorzystanie z nich nie pozwoliło na stworzenie efektywnego systemu re j estrowan ia, przek azywa n ia i upowszechniania doświad czeń. Hamowało 10 rozwó j struktur państwowych, zaczęło zagrażać ich i stnieniu i wymagało przemian. Po
,
Woj na z Krzyża kam i kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga odnotował, że Z akon zakończył podbój Prus (dodajmy - także Nadrowii i Skalowii) i rozpoczął podbój Litwy. Nie był to początek starcia Litwy i Zakonu, zmieniła się j edynie sytuacja polityczna w re gionie i cele agresorów. Zakon Krzyżacki z gałęzią inflancką, coraz silniej popierany przez katolicką Europę, głosząc idee ch rześci j ańskie w krajach pogańskich, starał się poszerzyć swe p ań stwo i zniewolić pogańskich Litwinów. W związk u z najazdami szerzycieli chrześcijaństwa Litwie groziło j arzmo polityczne i socjalne, kraj doświadczał ogromnych strat demograficznych i gospo dar czych. Wciąż żywe były jeszcze gorzkie doświadczenia Prusów i Litwinów. Zmusiło to do skupienia wszystkich sił na obronie państwa i pod wieloma względami wpływało na politykę wewnętrzną i zagraniczną Litwy Pod 1 283
r.
.
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
99
Zakon Krzyżacki i pomoc katol ickiej Eu ropy Zakon Kawalerów Mieczowych i Zakon Krzyżacki pojawiają się na wschodnim wy brzeżu Bałtyku na początku XIII w.� gdy wyprawy krzyżowe wciąż j eszcze są popu larnymi metodami krzewienia chrześcijaństwa. Zakony potrzebowały bazy wypadowej do swej działalnośc i . W XIII w. udało im się utworzyć państwo, w którego skład weszły posiadłości Zakonu Krzyżackiego na ziemiach pruskich i zagarnięte w 1 308 r. Wschodnie Pomorze oraz ziemie autonomicznej (od 1237 r.) gałęzi inflanckiej . Państwo to było na wskroś militarne: wszystko - skarbiec� administracja, dyplo macja, organizacja kościelna - służyło celom wojskowym. Szczególnie jednolita była gałąź pruska, zwłasz cza gdy w Inflantach poj awiły się nieporozumienia dotyczące supremacji między arcyb iskup em Rygi, inn ymi biskupami a samym Zakonem Na początku XV w. Zakon Krzyżacki w Prusach liczył około 1000 braci, w In flantach - około 500. Byli to jednocześnie mnisi i wojownicy. Absolutną większość z nich stanowili pochodzący z krajów niemieckich drobni rycerze, pozbawien i prawa do dziedziczenia najmłodsi synowie . Ządni bogactwa i władzy, czynili działalność Zakonu szczególnie niebezpieczną. Związki rodzinne gwarantowały poparcie ziem niemieckich dla Zakonu. Inną formą kontaktów i wsparc i a były liczne włości Zakonu w Niemczech, a także Holandii, Francji i Włoszech. Przynosiły zyski i były ośrod kami werbowania uczestników na wyprawy krzyżowe na Litwę. Zakon Krzyżacki od początku swojej obecności w s ąsi edztwi e Litwy był wspierany przez papieży i cesarzy niemieckich. Papież ogłaszał wyprawy krzyżowe przeciwko Litwie, organizował propagandę kościelną popierającą wyprawy, cesarz wspomagał Zakon material n ie I jedni, i drudzy opowia dal i się za darowaniem ziem litewskich Zakonowi. Dzięki pomocy tych uniwersalnych sił Europy Zakony przemieniły to czoną przez siebie wojnę z Litwinami w wojnę rycerzy całej katolickiej Europy. Ry cerstwo zachodniej Europy, kierując się prawdami głoszonymi przez chrześcijaństwo - a w rzeczywistości szukając okazj i do wykazania się - wyprawiało się na Litwę i pomagało Zakonowi w poszerzaniu jego państwa. Głosząc piękne, szczytne idee, Krzyżacy organizowali wyprawy wojenne, grabili i pustoszyli Litwę. Rycerze z zachodn ie j Europy p rz ede ws zys tkim z Niemiec, a także ze Szwecji i Danii, pomagali Zakonowi w Inflantach i Prusach już w XIII w. Pomoc, wstrzymana około 1 272 r., została wznowiona zimą 1 304-1 305 r. Podróże do Zakonu i wyprawy na Litwę odbywały się niemal co roku, aż do bitwy pod Grunwaldem w 1 4 1 0 r., a w trzeciej ćwierci XIV w. wyraźnie przybrały na sile. Jeszcze bardziej aktywni byli rycerze ni em i e ccy, a do połowy XIV w. dołączali do nich ludzie z prawie wszystkich krajów katolickich. Byli to zwykli rycerze i potężni p o siadacze ziemscy, grafowie, książęta i królowie (król czeski Jan Luksemburski uczestniczył w tych wyprawach w latach 1 328-1329 i 1 344 1 345, ostatni raz razem z królem węgierskim Ludwikiem Andegaweńskim). Niektórzy wyprawiali się na Litwę po kilka razy wielu z nich towarzyszyły dziesiątki, a nawet setki uzbrojonych towarzyszy. Na przykład, król Czech Jan Luksemburski na trzecią wyprawę zabrał 1 600 rycerzy, taka sama liczba uczestników wzięła udział w wyprawie w latach 1 35 4- 1 3 5 5 . Owcześni podają, że .
.
,
,
,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 00 w wyprawach w latach 1 32 1-1 322, 1 328-1 329, 1 336-1 337, 1 385, 1 390 i 1 392 uczestniczyły "krocie", "całe mnóstwo" ludzi. Bez takiego wsparcia Zakon nie byłby
w stanie organizować corocznych zb roj nych najazdów. Przeciwko Litwie powstała cała katolicka Europa. Tab. 4 . Udział rycerstwa zachodn iej Europy w wyprawach zbroj nych przeciwko Litwie w XIV w. Lata
Kraj
Lata
Kraj
1 3 04-1 305
Niemcy
1 3 43-1 344
Włochy
1 3 1 5- 1 3 1 6
Czechy
1 3 28-1 329
H o l an d i a
1 3 44-1 3 4 5
Węgry
Anglia
Francja
1 3 46
Dania
1 356
Szkocja
H i szpania
1 3 90
Portugalia
1 33 5-1 336 1 3 36-1 3 3 7
Polska
W organizowanyc h p rzec iwk o Litwie wyprawach krzyżowych uczestniczyło przede wszystkim wojsko Zakonu - bracia rycerze, zwykli wojowie, wasalowie Za konu, a także Krzyżacy - ogromna, lecz nie zasadnicza część sił antylit ewskich.
Litwa w wa lce z Krzyżaka m i Wzrastające zagrożenie ze strony Zakonu Krzyżack iego zmuszało społeczeństwo l i tewskie do j edno czenia si ę w walce z wrogiem . Walce tej przewodzili władcy z dynastii Giedym inowiczó w, którzy sami podejmowali aktyWne działania wojenne (szczegól nie Olgierd), wysyłali posiłki na zachodnie rubieże państwa, do ziem centralnych i wscho dnic h , a także na ziemie ruskie. Działalność Giedymina na Zmudzi na początku XIV w., czyny jego następcy, "króla" Margiera, oddanie ks ięc ia trock iego Kiejstu ta w walce z Zakonem - wszystko to wsk azuje że wyb ieran o cieszącego s ię szacunkiem człon ka dyn asti i, który, wspierany przez namiestników wielkiego księcia, organizował i j ed n ocześnie prowadził walkę z Zakonem. Społeczeń stwo litewskie oraz warstwa rządząca byli zasadniczo zjednoczeni w walce z Zakonem, zdrady spowodowane grupowym czy indywi du alnym dążeniem do se paratyzmu nie zdarzały się często. Dyplomaci Zakonu dążyli do wykorzystania każdej sytu acj i, aby rozbić jedność Litwinów. Wiadomo, że w końcu XIII w. ludzie, którzy zb iegli do pańs twa Zakonu Krzyżackiego, a także zdrajcy, pomogli Krzyżakom zająć i spalić grody Aukaimis i Putwy na Zmudzi. Być może p ierws zym Giedyminowiczem, który w 1 364 r. zbiegł do państwa zakonnego, był syn Kiejstuta Butowd. Do momentu nasilenia się walk wewnętrznych na Litwie w końcu XIV w. były to rzadkie przypadki. O j edn ości i dzielności Litwinów zadecydował fakt uświadomienia sobie niebez pieczeństwa narzucenia im przez wrogów jarzma p olitycznego, s oc jaln ego i etnicz nego, pamięć o tragiczn ym losie, jaki spotkał podbitych Bałtów, a szczegól n ie ich udział w kształtującej się warstwie rządzącej w państwie zakonnym. Litwi n i pozn ali zasady rabunkowej i n i szczyciels kie j taktyki wojennej s to sowanej przez Krzyżaków. •
,
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
101 Trzon sił wojskowych Litwy stanowili bojarzy zwoływani na zasadzie pospolitego rusz eni a - uczestnictwo w wojnie było ich obowiązkiem. Książęta mieli zapewne
niewielkie drużyny. Po napaści wroga wszyscy mężczyźni musieli bronić kraju strzec grodó w lub stawiać czoła wrogim oddziałom. W okresi e pokoju w grodach stacjonowały niewielkie załogi składaj ące się z okolicznych mieszkańców, którzy kolejno pełnili służbę w obronie grodu. Gdy poj awiało się niebezpieczeństwo, w grodach zbierały się posiłki - oddziały złożone z ludności chłopskiej z bliskiej i dalszej oko licy. Gród obronny był istotnym elementem krajobrazu . Część z nich przetrwała z czasów plem iennych, inne zbudowano później. Największe z agęsz cz en ie grodów występowało w cen trum państwa, w okolicach Wilna i Trok, oraz na Zmudzi, gdzie toczono naj zacieklejsze walki z Krzyżakami. Powstały tutaj dwa obronne systemy grodowe, nazy wane umownie systemem rzeki Jury (gro dy Giedymi nas - obecnie Kvedama, Aukaimis - obecnie B atakiai , Medvegalis, Putwy i in.) oraz systemem Niemna (Kolainiai, Junigeda -W ielon a, Piestve - SeredZi us, Pastuva, Bisena i in.). Broniły one ziem środkowej Zmudzi oraz drogi wzdłuż Niemna do centrum kraju. Zarówno pojedyncze grody, jak i całe systemy często współpracowały ze sobą, pomagały j edne drugim. Centrum Litwy bronił przed atakiem ze strony byłych ziem jaćwieskich łańcuch gro dzisk ci ągnący się wzdłuż środkowego Niemna. Na jego brzegach stały murowane zamk i Grodna i Kowna . W XIII-XIV w. pot ężne murowane zamki zbudowano w Wilnie i Trokach, a otaczały je murowane zespoły grodów w Miednikach, Lidzie, Krew ie i k ompleks grodowy w Kiernawie. Na obszarze walk z Z ak one m zn aj dowały się również przejęte przez Wielkie Księstwo Litewskie umocnione murami grody Rusi C zarn ej W zachodniej części Litwy grodów murowanych nie budowano - naj widoczniej przeszkodziły temu trwające nieprzerwanie działania wojenne, a odstępy między atakami Krzyżaków były zbyt krótkie. System y obronne, oprócz grodów, stanowiły również zasieki z powalonych drzew na drogach i nabrzeżach rzek, które na obszarach intensywnych walk z Z akonem łączyły się w sk o mplikowane syste my Po dobn e zasieki zn aj dowały się również w państwie zakonnym , gdzie stanowiły obronę przed Li twin ami. Ruchy wr oga na Litwie utrudniały także odcinki dróg ukryte pod wodą, zwane kulgrindos. .
.
Nasi lenie walk i ich zasięg Zakon, po zgromadzeniu sił i rycerstwa z zachodniej Europy, k ażdego roku orga nizował wielkie wyprawy na Litwę. Niszczono kraj, starano się zająć i spalić grody, mieszkańców zabijano bądź brano w niewolę. Oprócz tych wypraw, niewielkie grupy Krzyżaków urządzały liczne najazdy łupieskie. Krzyżacy s tar ali się bu dować grody służące jako bazy wypadowe nad Niemnem, na ziemiach litewskich. Chcieli w ten sposób osłabić Litwę gospodarczo i demograficznie, zająć jej ziemie kawałek po kawałku; podbić najpierw dzielącą pań stwo Z akon u Krzyżackiego Zmudź, a później całą Litwę. W ciągu j ednej wyprawy Zakon nie zdołał tego do konać.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 02
Taktyka ta, stosowana z powodzeniem na ziemiach Liwów i Prusów, nie przyniosła oczek i wanych rezultatów na Litwie. Litwini zdążyli stworzyć i umocn ić pań stwo . Zbudowane nad Niemnem grody Zakonu zostały zburzone. Litwini odważnie i często zwycięsko bronili swoich drewnianych grodów. W pierw szej połowie XIV w. ich zajęcie wymagało od Krzyżaków zgromadzenia znacznych sił. Dobrym p rzykładem jest bohaterska obrona grodu Punia (Pilenai) w 1 336 r. Zburzone grody zwyk le szybko odb u dowywano : w latach 1285-1305 Krzyżacy czterokrotnie musieli zdobywać Aukaimis, w latach 1 292-13 1 9 dziewięć razy walczyli pod Wieloną. Również Li twi n i starali się walczyć na terytorium wroga - czynili to z sukcesem jeszcze w XIII W., organizowali wyprawy na terytorium państwa zakonnego, pró bowali zajmować tamtejsze grody, brać jeńców i zdobywać łupy wojenne. Odważ nie stawali do walki w polu i najczęściej zwyc iężali - w 1236 r. pod Szawlam i w 1259 r. w bitwie pod Szkudami, w 1 260 r. nad j ez iorem Durbe, w 1 270 r. w pobliżu Karuze, w 1 279 r. w bitwie pod Aizkrau kle. Litwini, uzbrojeni podobnie jak ich wrogowie, z powodzeniem wykorzystywali dużą ruchliwość swych o ddziałów i sztukę manewru, na którą rycerze z zachodniej Europy nie byli przygotowani. W XIV w. możliwości w walce w polu wyrównały się - Litwini wygrali w 1 320 r. pod Miednikami, Krzyżacy w 1 348 r. nad Strawą. W końcu XIII w. i w pierwszej połowie XIV w. Krzyżacy napadali głównie na zachodnie ziemie Litwy, Zmudź, grodziska systemów obronnych Jury i Niemna i chronione przez nie tereny. Znacznie rzadsze były wyprawy na Grodno ( 1 284, 1 296, 1 306) i poprzez Grodno na ziemie centralnej Li twy (w 1 3 1 1 r. Krzyżacy dotarli do Soleczników) oraz na Ruś Czarną. Była to aren a drugorzędnych działań wojennych. W połowie XIV w. Krzyżacy dotarli aż do dróg podej ścia do Wi ln a i Trok (bitwa nad Strawą). Wojska zakonne zaczęły intensyw ne najazdy na cen trum Litwy w 1 362 r. od zburzenia zamku w Kownie, a podcz as wypraw w latach 1 364-1 365 spenetrowały drogi na północ od Kowna i uj ści a rzeki Swiętej do Wilii. Od tego czasu wyprawy w okolice Wilna i Trok organizowano już systematycznie. W tym samym okresie większą aktywność przejawiała inflancka gałąź Zakonu, która również nieustannie włączała się w wyprawy krzyżack ie i pustoszyła północne ziemie Litwy aż do Wilii. Nieustanne najazdy na Zmudź przyczyniły się do powstania w ostat niej ćwierci XIV w. stałego frontu walk z Krzyżakami od zachodniej Zmudzi i dolnego biegu Niemna do Grodna na zachodzie i od Bałt yk u do środkowego biegu Dźwiny na północy. W da lszym ciągu najczęściej napadano na Zmudź, grody nadniemeńskie, okoli ce Wilna i Trok . Obiektem ataków Krzyżaków stała się również Auksztota, Ruś Czarna i Połock. ,
,
•
Dyplomacja Litwy Litwa starała się wal czyć z Krzyżakami nie tylko za pomocą oręża. Poszukiwano sprzym ierzeńców i dzięki dyp lomatycznym staraniom zn ajdywano ich nawet w obo zie wroga. W 1297 r. zaostrzył si ę konflikt między Zakonem Inflanckim a arcy-
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
103 biskupem Rygi i władzami miasta. Litwa wykorzystała go, popierając słabszych mi litarnie przeciwników Zakonu i dążąc w ten sposób do rozbicia jego sił i obrony przed jego atakami. Wykorzystywała równ ież Inflantczyków, a szczególnie kup ców z Rygi chcących handlować na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kwestie te stały się p rzyczyną zawarcia układu między Litwą i Inflantami jeszcze za rządów Gi e dy
mina i Olgierda. Wielkie Księstwo Litewskie wspierało również walki z Inflantami na ziemiach Rusi, szczególnie w Pskowie. Litwie udawało się w ten sposób chociaż na jakiś czas złagodzić działania wojenne Inflant skierowane przeciwko sobie.
Pruska gałąź Zakonu była j ednolita i Litwa nie zdołała znaleźć w niej sojuszników.
Wobec agresji Zakonu sojusznikami Litwy stały się siłą rzeczy księstwa polskie. Przez
cały wiek XIII Litwini organizowali grabieżcze wyprawy na ziemie polskie, do cieraj ąc do Małopolski i na obszar centralnej Polski. Prawdą jest, że od chwili objęcia rz ądów przez Trojdena kontakty sąsiedzkie, a nawet sojusznicze, z sąsiadem Litwy i państwa zakonnego - Mazowszem - układały się pomyślnie. Ataki Litwinów na Polskę ustały po 1 306 r., w źródłach można znaleźć wzmianki o układzie Witenesa z królem polskim Władysławem Łokietkiem dotyczącym walk z Krzyżakami. Zbliżenie Litwy i Polski uwieńczył w 1325 r. sojusz przeciwko Krzyżako m. Był on jednak krótko trwały. Polska wycofała się na j akiś czas z wojny z Zakonem, ale już w pierwszej połowie XIV w. sojusz ten wykazał, że dzięki połączeniu sił oba kraje mogą osiągnąć sukces.
Ak tywno ści dyplomacji litewskiej w Inflantach i w Polsce towarzyszyły wyprawy wojenne, mające wspomóc so juszni k ów, lub wspólne działania. Odpowiadało to dążen iom władców Litwy do prowadzenia walk na ziemi wroga. Władcy Litwy starali się wykorzystywać w wojnie z Krzyżakami również liczne w XIV w. propozycje przyjęcia chrztu. Wydaje się, że sami zachęcali do tego sojusz ników w Inflantach, już od początku XIV w. zapraszali zakonników katolic kich
,
z własnej inicjatywy lub zachęcani przez papieży oraz arcybiskupów Rygi,
a
później
również cesarzy Niemiec, prowadzili negocjacje w sprawie chrztu. Trudno powie
dzieć, na ile kierowała nimi szczera chęć przyjęcia chrześc ij ań stwa, a na ile negocjacje te były narzędziem dyplomatycznym i propagandowym w walce z Krzyżakami. Oficjalnie Zakon miał szerzyć chrześcijaństwo, lecz samodzielne przyjęcie chrztu
przez Litwę oraz zachowanie jej państwowości nie było Zakonowi na rękę. Krzy żacy chcieli przynieść Litwie c hrześcijań stwo, podbijając ją. Dlatego też rozmowy dotyczące chrztu pozwoliły władcom Litwy przedłożyć na arenie europejskiej argumenty broniące państwowości ich kraju, zaakcentować złe zamiary Zakonu i przedst awić
propozycje dotyczące przyszłości,
a także podtrzymywać - chociażby
epizodycznie - bezpośrednie kontakty z chrześcijańską zachodnią Europą. Nego cjacje te nieustannie się załamywały, nie przynosiły znacznych korzyści politycz nych, ale podczas ich trwania Zakon zmuszony był zaprzestać bądź zmniejszyć liczbę wypraw na Litwę. Z pomocą dypl om a cji w pierwszej połowie XIV w. Litwinom z powodz e n iem udawało się walczyć z Zakonem. Jednak w latach 70. tego stulecia, gdy najazdy krzyżackie na Litwę nasiliły się, środki dyplomatyczne przestały już wystarczać. Z drugiej strony, doświadczenie sojuszu z innymi krajami atakowanymi przez Zakon,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 04 przede wszystkim z Polską, zostało wykorzystane w latach 80., gdy w wyniku agresji krzyzackiej pojawiło się niebezpieczeństwo rozpadu państwa litewskiego. * * *
Litwie długo udawało się odpierać ataki Zakonu Krzyzackiego i jego sojuszników
z katolickiej Europy. Inaczej niz w Inflantach czy Prusach, Krzyżacy spotykali się na Litwie ze zorganizowanym oporem ze strony państwa. Władcom z dynastii Giedy minowiczów udało się skupić w tym celu siły narodu, społeczeństwa i państwa. Mieszkańcy kraju odwaznie i energicznie bronili się przed agresją. Wojna z Krzy żakami przysporzyła wielu strat w gospodarce i przyniosła straty w ludziach, co na długo pozostało w pamięci narodu. Na granicy Litwy z Zakonem wciąż malała liczba mieszkańców. Ci, którzy po zostali, powrócili do gospodarki ekstensywnej - łowiectwa i rybołówstwa. Postępo wała degradacja gospodarcza tych ziem. W opustoszałych
i częściowo zrujnowanych
gospodarstwach, które nazywano dykra, nadal mieszkali ludzie. Krzyżacy starali się odizolować Litwę od katolickiej Europy. Litwini izolację tę pogłębiali, gdyż, broniąc się przed Krzyżakami, działającymi pod przykrywką gło szenia idei chrześcijańskich, odważnie trwali przy swej wierze i nie przyjmowali chrztu. Litwie udawało się niekiedy kontaktować bezpośrednio z katolickimi sąsia dami (listy Giedymina z lat 1 322-1324, negocjacje w sprawie chrztu Litwy w 1 358 r.). Były to jedynie epizody w walce z Krzyżakami, lecz mimo wszystko zmuszały one siły polityczne Europy do uznania państwa litewskiego, komplikowały ideologiczne tło najazdów na Litwę, otwierały drogi w poszukiwaniu sojuszników.
Ta ostatnia okoliczność stała się szczególnie istotna w ostatniej ćwierci XIV w., gdy Zakon Krzyżacki, wykorzystując rosnący potencjał swojego państwa, poparcie so juszników z Europy oraz sprzyjającą koniunkturę polityczną w regionie, nasilił ataki na Litwę. Najcięzsze walki toczyły się już w sercu ziem litewskich. Siły Litwy wy czerpywały się, tym bardziej, że równolegle toczono walki z księstwami Rusi. Stało się jasne, że Litwie coraz trudniej będzie utrzymać się samodzielnie i że nadszedł czas, aby poszukać dodatkowych środków do o dparcia agresji.
Wiel kie Księstwo Litewskie na ziem iach Rusi Podobnie jak w XIII w., tak i w XIV w. wschodnimi sąsiadami Wielkiego Księstwa Litewskiego były podzielone księstwa Rusi. Dla Litwy, zaciekle broniącej swych zachodnich rubieży, pojawiły się tutaj możliwości ekspansji. Przenikanie w głąb Rusi wynikało
z
naturalnej potrzeby poszerzania terytorium państwa, z konieczności
wzmacniania potencjału ekonomicznego, demograficznego i wojskowego oraz z dą żenia do rozwiązywania wewnętrznych problemów dynastii. Skład etniczny, religia oraz skutki rozwoju społecznego i politycznego były różne na ziemiach ruskich
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
1 05 zajętych przez Wielkie Księstwo Litewskie oraz na rdzennych ziemiach litewskich. Zróżnicowanie to zadecydowało o kondycji Wielkiego Księstwa Litewskiego, zmu szało jego władców do prowadzenia szczególnej polityki.
Przyłączen ie ziem ruskich do Wiel kiego Księstwa Litewskiego Giedyminowicze, którzy przejęli Litwę wraz z Rusią Czarną, Mińskiem, Brasławiem oraz ziemią połocką, pozostającą w wasalnej zależności, w dalszym ciągu na różne sposoby przenikali w głąb Rusi. Z księstwem halicko-włodzimierskim walczyli o Ruś Czarną i Podlasie, ze Smoleńskiem - o grody Biełaja i Mścisław. Na pogranicze ziem wschodnich Słowian Giedyminowicze wypuszczali się samodzielnie, aby zdobyć dla siebie ziemie (np. Koriatowlcze na Podolu w drugiej połowie XIV w.). Inne niewielkie księstwa Rusi Litwa przyłączyła prawdopodobnie siłą, chociaż nie zachowały się żadne informacje o działaniach wojennych: prawdopodobnie siły stron konfliktu były nierówne. W ten sposób zajęto drobne księstwa południowej części ziemi połockiej, rozbite ziemie Turowa-Pińska, ziemie Czernihowa oraz Nowogrodu Siewierskiego. Najpewniej w taki właśnie sposób został przyłączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego Połock. Drobne księstwa były przyłączane do Wielkiego Księstwa Litewskiego od razu, większe - stopniowo. Z początku dostawały się one pod wpływ Litwy, ich ksiązętami zostawali Giedyminowicze (Olgierd poprzez małżeństwo w Witebsku w 1 320 r., Lubarr na Wołyniu czy też, w niejasnych okolicznościach, brat Giedymina, Teodor, przed 1 331 r. Kijowie). Po jakimś czasie ziemie te przechodziły z rąk Giedyminowi czów do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przenikając na ziemie Rusi, szczególnie w kierunku południowym, Giedyminowi cze zetknęli się z panującą na tych terenach Złotą Ordą oraz chanami tatarskimi. W kontaktach z nimi wielokrotnie musieli uciekać się do kompromisów. Kijów przez niemal cały XIV w. płacił Ordzie daninę. Nie unikano jednak takze działań wo jennych, które mogły umocnić pozycję Wielkiego Księstwa Litewskiego (na przykład, bitwa pod Sinymi Wodami w 1 362 r.). W XIV w. na ziemiach księstwa halicko-włodzimierskiego oraz na Podolu doszło do zderzenia interesów politycznych Litwy i Polski. Ponownie zjednoczone państwo polskie, nie mogąc odzyskać ziem na zachodzie, rozpoczęło - podobnie j ak Wielkie Księstwo Litewskie - ekspansję na ziemie ruskie. Konflikt z Polską, jaki wyniknął na tym tle, spowodował zerwanie zawiązanego przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu sojuszu i zakończył się podziałem księstwa halicko-włodzimierskiego i Podola. Interesy Wielkiego Księstwa Litewskiego na wschodzie komplikowały się. Smoleńsk przez cały XIV w. był albo sojusznikiem Wielkiego Księstwa Litewskiego, albo jego wasalem (w latach 30. i 60.), niekiedy stawiał zbrojny opór. Dalej na wschód rosnąca w siłę Moskwa toczyła walkę z Twerem o przejęcie władzy w Rusi północno wschodniej. Władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego, popierając słabszy Twer, sta rali się wykorzystać tę wojnę do swoich celów. Jednak, walcząc z Moskwą, marno-
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
106
trawiono zbyt dużo siły na osiągnięcie sukcesów terytorialnych i politycznych. W ostatniej ćwierci XIV w. Wielkie Księstwo Litewskie osłabło, nie zdołało szybko wtargnąć na ziemie Rusi. Poszerzenie wpływów litewskich w księstwach leżących w górnym biegu Oki na przełomie XIV i XV w. oraz przyłączenie Smoleńska w 1405 r. były ostatnimi zwycięstwami Litwy w tym rejonie. Moskwa wyrosła na groźnego rywala Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tym czasie kontakty Litwy z Tatarami, Polską; a nawet Moskwą (także po wyprawach Olgierda) nie miały jeszcze charakteru bezpośredniej konfrontacji, gdy wojna toczy się o terytor ia państw pozos tających ze sobą w konflikcie oraz o wpływy na życie w państwie wroga. Wielkie Księstwo Litewskie stykało się z państwami, które dążyły do zagarnięcia tych samych ziem (tylko Moskwa pragnęła zespolić wszystkie ziemie Rusi). Główne walki toczyły się na terytoriach, które stanowiły obiekty ekspansji, a nie na obszarze państw konkurujących o wpływy w regionie.
S połeczeństwo i organizacja ziem ruskich w Wiel kim Księstwie Litewskim Gdy mówimy o przyłączonych do Wielkiego Księstwa Litewskiego ziemiach Rusi, pojawia się problem nazwy zarówno tych ziem, jak i ich mieszkańców. Nazywa się je ziemiami Rusinów, Białorusinów lub Ukraińców. Ta historyczna nieścisłość cha rakterystyczna jest nie tylko dla XIV W., ale i dla wieków późniejszych. Słowianie wschodni - Rusini - podzielili się już na Ruś północno-wschodnią i północną; ko lebkę dzisiejszego narodu rosyjskiego, oraz na podległe Wielkiemu Księstwu Li tewskiemu ziemie Rusi, na których wytworzyli się później Białorusini i Ukraińcy. W XIV-XV w. nie sposób ich jednak zdefiniować. W pierwszej połowie XX w. mieszkańców ziem Rusi podległych Wielkiemu Księstwu Litewskiemu nazywano w literaturze historycznej Rusinami. W ostatnich latach określenie to powraca i dla tego też będziemy je stosować. Ziemie Rusinów w Wielkim Księstwie Litewskim nie utworzyły jednolitej jed nostki polityczno-administracyjnej i również nie postrzegano ich w ten sposób. Sta nowiły konglomerat ziem o odrębnym statusie w obrębie jednego państwa. Jego władcy znajdowali tutaj uksztahowane struktury państwowe i sądownicze - książąt, ich namiestników, ciwunów, zarządców grodów - i starali się je utrzymać, a zmieniać j edyn ie w razie konieczności. Najwięcej stanowisk w najwyższej warstwie rządzącej zajmowali Giedyminowieze; wypierając z nich książąt ruskich. Zmiany te zachodziły bezboleśnie, Giedyminowicze nie naruszali "dawności", co oznaczało, że pozostawiali dawny ustrój społeczny. Bojarzy ziem ruskich, a także książęta, czyli posiadacze ziemscy wywodzący swe korzenie z rodów książęcych, oraz ich system rządzenia ziemią pozostał. Na niektórych ziemiach stosunkowo liczne i wpływowe było Lokalne społeczeństwo - bojarzy oraz kupcy z Połocka i Witebska, rodziny i pochodzący z książąt bojarzy z Wołynia i Kijowa - które wraz z wyznaczonymi na te ziemie Giedyminowiczami
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
1 07 przekształcili je w niepodzielne jednostki, niedające się połączyć z pozostałymi ziemiami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Inne drobne księstwa ruskie szybko traciły swą specyfikę i elementy poprzedniej państwowości, były łączone bądź dzielone według potrzeb i woli wielkich książąt. Pozostałe gdzieniegdzie włości dawnych książąt Rusi - w Drucku, Łukomlu, Nieświeżu - były małe i nieznaczące. Na Rusi Wielkie Księstwo Litewskie przejęło ważną instytucję - Cerkiew pra wosławną, która mogła pomóc jego władcom w szybszym zjednoczeniu tych ziem. Po najeździe tatarsko-mongolskim na ziemie Rusi, które w niedługim czasie weszły w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, Cerkiew długo nie mogła się podźwignąć. W 1 304 r. głowa Cerkwi, metropolita Kijowa, przeniósł się na Ruś północno-wschod nią, skąd na różne sposoby wspierał Moskwę i szkodził interesom Wielkiego Księstwa Litewskiego. Mimo wszystko Cerkiew prawosławna była lojalna wobec władców Litwy i stanowiła siłę łączącą i umacniającą państwo. Przez cały XIV w. wielcy ksią żęta starali się ustanowić osobną metropolię prawosławną na ziemiach ruskich Wiel kiego Księstwa Litewskiego, próbując pokonać opór metropolii Rusi i Moskwy oraz zyskać przychylność patriarchów Konstantynopola. Dzięki ich wysiłkom ziemie ruskie Wielkiego Księstwa Litewskiego posiadały odrębnych metropolitów w latach 1 3 1 5 ( 1 3 1 6)-1 3 30, 1354-1361 i 1 357-1 389. Z trudem udawało się utrzymać stałą organizację Cerkwi prawosławnej Wielkiego Księstwa Litewskiego, która byłaby niezależna od metropolitów całej Rusi. Dlatego też rosnąca w siłę Moskwa mogła szerzyć antylitewską propagandę wśród prawosławnych mieszkańców Litwy. Sytuację łagodziło to, że pogaństwo litewskie było niegroźne, a warstwy rządzące nie burzyły "dawności", a więc równie:!; p rawosławia. Centralną władzę na ziemiach ruskich reprezentowali posyłani tam Giedyminowi eze. Nie byli oni samodzielnymi książętami dzielnicowym. Po śmierci Giedymina włości nie podzielono między jego synów: przypadły one w udziale jednemu z nich, a pozostali musieli szukać sobie miejsca na ziemiach staroruskich. W XIV w. nie powstały tutaj dziedziczne włości Giedyminowiczów. Wysyłanych tu Giedyminowi czów bardzo często przenoszono z jednego miejsca do innego. Na przykład, syn Giedymina, N arymunt, z woli ojca został namiestnikiem okolic N owogrodu, księciem Połocka, a później Pińska. Jego syn Jerzy wraz z ojcem rządził w okolicach Nowo grodu, a potem władał Bełzem na Wołyniu Nawet książęta wielkich ziem często byli zmieniani - w Połocku zasiadali kolejno brat Giedymina Woini; Narymunt; Andrzej Olgierdowicz oraz Skirgiełło. Z drugiej strony, Giedyminowicze oraz towarzyszący im Litwini - wojsko, bojarzy - mający bezpośredni kontakt ze swymi poddanymi, ich kościołem, zawiązujący więzi rodzinne, stopniowo asymilowali się ze społeczeństwem ziem staroruskich, tym bardziej, że pod koniec panowania Olgierda sytuacja wielu z nich zaczęła się stabilizować. Niektórzy Giedyminowicze przyjmowali nawet chrzest w obrządku prawosławnym. Hipotezy mówiące o tym, że wielcy książęta byli prawosławni, nie mają potwierdzenia w źródłach, ale większość Giedyminowiczów zamieszkujących ziemie staroruskie - synowie Olgierda i j ego pierwszej żony Marii; potom kowie Narymunta, Jawnuty oraz Koriatowiczów - wyznawała prawosławie. .
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 08 Giedyminowicze, którzy otrzymali włości na ziemiach staroruskich z nadania wielkich książąt, byli faktycznie ich namiestnikami, reprezentowali interesy Wiel kiego Księstwa Litewskiego. Jednocześnie, asymilując się ze społeczeństwem ruskim oraz troszcząc się o własne sprawy, bronili interesów ziem staroruskich na dworze
wielkich książąt. Osadzenie Giedyminowiczów na ziemiach staroruskich nie za chęcało ich do integracji z Wielkim Księstwem Litewskim, ale też nie groziło rozbi ciem politycznym. Kształtowała się niewielka, ale wpływowa warstwa p olityczna,
reprezentująca interesy centralnej władz y li tewski ej i ziem Rusi nów Ta warstwa polityczna pośred niczyła w zbliżeniu ob u grup bojarów w Wielkim Księstwie Litewskim. Najważniejszą siłą i op arciem dla Giedyminowiczów w kie rowaniu dynastią i zabieganiu o ws póln e jej interesy było bojarstwa litewskie - bo jarstwo rusk ie w polityce przegrywało. Utrzymało ono co prawda swoją pozycję na ziemiach ruskich, miało tam również wpływy p ol ityczne, lecz w państwie podlegało .
litewskiej dynastii Giedyminowiczów i nie przyczyniało się do tworzenia polityki państwa oraz systemu administracji państwowej. Pozycję bojarstwa staroruskiego na arenie polityc zn ej osłabiało także to, że było ono przez cały czas jedynie bojarstwem odrębnych ziem staroruskich i połączyły je dopiero dwie realne siły - wielki książę litewski i prawosławie.
Skutki przyłączen ia ziem ruskich do Wiel kiego Księstwa Litewskiego Wielkie Księstwo Li tews k ie umacniając swą władzę i wpływy na ziemiach Rusi, ulegało silnym przemianom. W drugiej połowie XIV w. ziemie ruskie zajmowały ,
kilkakrotnie większy obszar niż ziemie rdzennie litewskie. Niektóre z nich były rzadko zaludnione ze względu na niesprzyjające warunki naturalne (bagniste zlewisko Prypeci, lesiste obszary w środkowym biegu Dniepru oraz w zlewisku Berezyny) lub spustoszenia dokonane przez Tatarów (ziemia kijowska). Dlatego też różnica w li
czebności Litwinów i Rusi nów chociaż powinna się przechylać na korzyść tych ,
ostatnich, nie była z pewnością zbyt duża.
Przyłączenie tak wielkiego terytorium do Wielk iego Księstwa Litewskiego było niezwykle istotne zarówno dla niego, j ak i samych ziem staroruskich. Dla han dlujących z Rygą Połocka i Witebska przynależność do Wielkiego Księstwa Litew skiego oznaczała wię ksze wsparcie ze strony państwa oraz ochronę przed agresją Zakonu Inflanckiego. Dla Kijowa i Wołynia, pozostających w zasięgu interesów Ta tarów lub Polaków, którzy działali w i m i ę wiary katolickiej, przyłączen ie do Wiel
kiego Księstwa Litewskiego oznaczało swobodę religijn ą oraz lepszy system polityczny i ekonomiczny. Ziemie Rusi, choć politycznie podzielone, z przyczyn
ekonomicznych i politycznych wciąż odczuwały potrzebę połączenia się w jedno państwo. Na zachodnich ziemiach Rusi nie wyks ztałciły się ośrodki polityczne, które mogłyby tego dokonać, i dlatego też z łatwością poddały się ekspansji Litwy. Ziemie ruskie zwiększyły potencjał ekonomiczny i wojskowy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Opanowało ono ważne szlaki handlowe Dźwiny, Dniepru, drogi
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
1 09
przez Wołyń i inne tereny, przejęło ośrod ki handlowe. Dzięki temu do skarbca wielkiego k sięc ia płynęły dochody z ceł. Najważniejszy był jednak obowiązek uczestnictwa w wojnie, by bronić inte resów Wielkiego Ks ięstwa Litewskie go Groma dy z ziem ruskich wyprawiały się na inne ziemie Rusi, przeciwko Tatarom .
i Krzyżakom. E kspan s ja na ziemie ruskie umożliwiła zabezpieczenie dynastii Giedymin owiczów
bez potrzeby podziału ziem litewskich. Ziemie ruskie miały doświadczenie życia w państwie, władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego podpatrzyli tutaj niektóre roz wiązania dotyczące organizacj i państwa i przenieśli je na grunt litewski - włości, ciwunów, diaków itp. Z drugiej strony, ekspansja ta utrudniała kontakty Litwy z innymi sąsiadami - Polską i Tataram i Konfrontacja z Moskwą stała się w następ nych wiekach jednym z najważniejszych problemów pańs twa Wielkie Księstwo Litewskie przekształciło się w państwo ró żn ych narodowości i wyznań, co również stanowiło zaczątek przyszłych problemów. .
.
* * *
historycznej powszechne jest twi erdzenie, że władcy L itwy jednoczyli ziemie Rusi i w ten sposób Wielkie Księstwo Litewskie stało si ę państwem Litwinów i Rusinów. Koncepcja ta jest słuszna jedyn ie wówczas, gdy poprzez "jed noczenie" rozumieć bę dzi emy łączenie podbitych b ądź przejmowanych pokojowo ziem Rusi w jedno państwo. Niekiedy jednoczenie rozumiane jest jako próba od tworzenia państwa staroruskiego, aczkolwiek źródła nie dają po ds taw do sądzenia, by władcom Litwy przyświecał taki właśnie cel Olgierd w 1 358 r. oświadczył, że wszyst kie ziemie Rusi powinny należeć do Wielkiego Księstwa Litewsk i ego Podkreślmy należeć. Giedym in owi cze, którzy walczyli na z i em ia ch Rusi, starali się przyłączać te ziemie do państwa li tewskiego, a nie przez ich zjednoczenie o dtwarza ć p ań stwo s ta roru skie Dlatego też postrzeganie Wielkiego Księstwa Litews k iego j ako pań stwa Litwinów i Rusinów jest słuszne jedynie wówczas, gdy mówimy o składzie narodowościowym jego mieszkańców, a nie o strukturze politycznej państwa. Giedymin tytułowany był "królem L itwy i wszystkiej Rusi", lecz nie wskazywało to na ró wn o rz ędn ość tych ziem. Wielkie Księstwo Litewskie było p aństwem utworzonym przez Litwinów, rządzonym przez litewską dynasti ę a jego polityczne zaplecze stanowiło bojarstwo litewskie. Ziemie staroruskie były im politycznie podległe i, co istotne, traktowane nie jako jednolity twór, ale zbiór wielu ziem - ws zystkiej Rusi". Łączyło je prawosławie, wspóln e pochodzenie etniczne oraz - co naj ważniej sze - władza wielkich książąt litewskich. Je dn oc ześnie krystalizował się program zbliżenia politycznego między bojarstwem litewskim i staroruskim. Wpływało na to szerzenie idei państwowości na ziemiach staroruskich, dostosowanie tych koncepcji i rozwiązań do potrzeb mieszkańców; jak również zaakceptowanie ich przez tych ostatnich. W lit eraturz e
.
.
.
,
"
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 10
Rządy Giedymi nowiczów. H istoria pol ityczna o działalności władców Litwy z rodu Giedyminowiczów oraz o postawie i zachowa niach społeczeństwa decydowały omówione wcześniej zjawiska i procesy: najbardziej kontakty z sąsiadami, mniej widocznie, ale duzo bardziej efektywnie - rozwój sto sunków społecznych oraz instytucji państwowych, wpływy kulturowe oraz powstanie narodu litewskiego. W tym
miejscu postaramy się przedstawić wydarzenia, które
nastąpiły o d końca XIII w. aż do przyjęcia przez Litwę chrztu pod koniec XIV w. Będzie to historia polityczna rządzonej przez Giedyminowiczów pogańskiej Litwy.
Pierwsi Giedyminowicze •
Zródła nie podają, kto rządził Litwą po śmierci Trojdena w 1 282 r. KsiąZę Koriat zginął w wojnie z Inflantami, wielki ksiązę Dowmont, który mógłby być następcą Trojdena - w 1285 r. na Rusi. W Kronice hipackiej pod rokiem 1 289 wspomniany został ksiązę Budikid i j ego brat Budiwid, w źródłach kr zyz ackic h z 1 290
r.
-
król Budzikid, w 1 291 r. - Pukuwer,
władca całej Rusi. Tak liczne grono władców panujących w krótkim czasie, w sytuacji, gdy na Litwie panuje spokój, wzbudza jednak wątpliwości. Imiona litewskie w źród
łach są naj częściej zniekształcone. Historycy starają się wyjaśnić, czy różnymi imio nami nie określono tej samej osoby. Nie są jednak jednomyślni w swych ustaleniach: jedni uznają Budikida, Budzikida i Pukuwera za jedną i tę samą postać, inni utoż samiają Budikida z Budzikidem, a Budiwida z Pukuwerem. Wynika stąd, że w 1 290 lub 1 29 1 r. dokonała się zmiana na tronie litewskim, lecz obaj władcy pochodzili z tej samej dynastii. Pewne jest, że władzę po Pukuwerze przejął w 1295
r.
syn Witenes.
Jego następcami byli brat Giedymin oraz jego potomkowie. Niedostatecznie udo kumentowane lata 80. XIII w. skrywają początki dynastii, nazwanej od imienia Giedymina. Nie można odrzucić hipotezy, że Trojden i pradziad władców tej dynastii, ,
Skołomend, byli Giedyminowiczami, być może braćmi. Zródła nie wspominają o żadnych walkach o władzę czy niepokojach po śmierci Trojdena, więc najwidoczniej nowy władca tron odziedziczył. W stosunkach Litwy z sąsiadami w ostatnich dwóch dziesięcioleciach XIII w. najwazniejsza była walka z agresją krzyzacką. Litwini zaniechali łupieskich wypraw na ziemie Rusi, dążyli do pokoju z księstwem halicko-włodzimierskim i być może pod wpływem tego ostatniego coraz częściej napadali na ziemie polskie. Dobre kontakty, nawiązane
jeszcze przez Trojdena, utrzymywali jedynie z Mazowszem.
Z Krzyżakami przyszło Litwinom walczyć na dwóch frontach. Przenikając do Inflant, starali się popierać żmudzkich powstańców, którzy jednak w 1291 r. zmuszeni byli
złoży
ć broń. Litwa straciła ostatnich sojuszników wśród Bahów, ustały takie
chwilowo walki z Inflantami. Główny front walk z Krzyzakami utworzył się nad Niemnem. Zakon dotarł nad jego brzegi w 1 28 3 r. i o d razu wdarł się na ziemie Litwy, w tym samym roku spalił gród w Bisene, lecz w 1 285 r. poniósł klęskę pod Aukaimis.
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
111 Po zbu dowan iu punktów wypadowych nad Niemnem (Ragneta i Tyl ża w 1 289 r . , gród
Skalowów, Schalauenburg, w 1293 r.) Zakon rozpoczął systematycznie pustoszyć Zmudź i brzegi Niemna. W latach 1 290-1295 Krzyża cy najechali okręgi Pagraude, Aukaimis, Gaiiuva, Pas tuva, ob legali grody Kolainiai, Jun igeda (Wielona), Pidtve, spali li ich podgrodzia Najazdów krzyżackich do świadczyły również południowe ziemie państwa litewskiego oraz ziemia grodzieńska (lata 1 284 i 1 296). Grodno było w tym czasie punktem wypadowym Litwi nów, w j ego okolicach mieszkali Banowie oraz inni uchodźcy z pańs twa krzyżac k iego . Litwini organ izowali znacznie m niej wypraw rewan żowyc h - w 1 283 i w 1 289 r. na Sambię, w 1293 i w 1 295 r. przeciwko grodom krzyżackim nad Niemnem. Zi emie pań stwa litewskiego stały się areną nieustających walk. W tym czasie Zakon nie groził jeszcze zajęciem ziem litewskich, lecz walka z Krzyżakami stała się naj ważniej szym problemem dla władców Litwy. .
Witenes ( 1 2 9 5-1 3 1 6) W 1 294 r. Witenes nazywany był jeszcze synem króla Litwy, a w 1 296 r. - królem, czyli
władcą Litwy. Jego p ierwsze czyny wsk azują, że k ontynuował politykę swych po przedników: w 1 295 r. zorganizował wyprawę na Polskę, w 1 296 r. - do Inflant, wielokrotnie najeżdżał ziemie Zakonu Krzyżackiego i odpierał j ego ataki. Zwiększająca się liczba i siła grab ieżczych najazdów - w zlewisku Jury w południowej Zmudzi oraz nad brzegami Niemna często 2-3 razy w roku - osłabiała opór żmudzkiej szlachty. W końcu XIII w. Zakonowi udało się p o dburzyć Zmudzinów przeciwko władcy Litwy. Na Zmudzi p oj awiły się dążenia separatystyczne. Witenes musiał dokonać konsolidacji pań stwa. Można to było os iągnąć przez zredukowanie wpływów miejscowych możnych i um oc n ien ie władzy wielkiego księcia na Zmudzi. Na początku XIV w. zwiększyła si ę liczba uchodźców ze Zm u dzi do państwa zakonnego, poj awili się zdrajcy, kt órzy otwierali Krzyżak om bramy grodów Swiadczy to o tym, że uciekano się do metod szkodzących magnaterii, a jej p ozycj a słabła. W 1 305 r. źródła wymieniają gród brata Witene s a, Giedym in a, w Pagraude. Pr awdopo dob n ie właśn ie Gi edymi n, jako namiestnik Witenesa, umac niał stąd wła dzę wielkiego ks ięcia oraz orga nizował walkę z Zakonem. •
•
•
o
.
Głównym jednak twórcą polityki Litwy był wielki książę Witenes. N a początku p an owania szczególnie aktywnie działał w Inflantach, dążąc do
ykorzystani a ni epo rozumień między Zakonem Inflanckim a Rygą i jej arcybiskupem, które w 1 297 r. przemieniły się w wojnę domową. W 1 298 r. przyb yl i do Rygi p o słannicy Witenesa, którzy zaprop on owal i sojusz i obiecali, że Litwa przyjmie chrzest. Obietnica ta oraz p óźniej sze zabiegi Witenesa mające na celu sprowadzenie na Litwę zakonników katolickich były w dużej mierze po sunię ciem taktycznym. Współpracując z Rygą i jej arc ybiskupem, Litwini aktywnie uczestniczyli w dzi ałani ach wojennych przeciwko Zakonowi Inflanckiemu w la tach 1298 i 1 305-1 3 10. Przez cały ten czas Rygę pomagała w
chronić załoga zbudowanego w pobliżu miasta "grodu litewskiego". Litwa znalazła
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 12 sojuszników w obozie wroga i mogła z użyciem mniejszej siły odpierać ataki Inflant. Dobre stosunki z Rygą ożywiały handel, umacniały pozycję Litwy nad Dźwiną, gdzie ok. 1 300 r. do Wielkiego Księstwa Litewskiego przyłączono Połock. Więcej trosk przysparzała Litwie wojna Zakonu nadal najeżdżali okręgi
z
samym Zakonem Krzyżackim. Rycerze
Pagraude, Korszów, Miedniki na Zmudzi, systemy
grodowe Jury i Niemna. Mieszkańcy ustawicznie napadanych i pustoszonych ziem zmuszeni byli uciekać w głąb kraju. Pojawiło się niebezpieczeństwo, że Zakon umocni się na ziemiach państwa litewskiego, lecz dopiero w 1 3 1 3 r. Krzyżacy zbudowali pierwszy gród na prawym brzegu Niemna
-
Christmemel (Skirsnemune). Atakując
przez Grodno, w 1 3 1 1 r. zdobyli Soleczniki, w 1 3 1 4 r. Nowogródek. Stwarzało to bezpośrednie zagrożenie dla centrum państwa. Litwa do 1 308 r. wyłącznie się broniła, nie organizowała wypraw na tereny państwa zakonnego. Widocznie Witenes na przełomie
XIII i XIV w. bardziej troszczył się o ustabilizowanie sytuacji w państwie i aktywniej działał w Inflantach. W 1 308 r. wznowiono wyprawy przeciwko państwu zakonnemu. Sam Witenes w 1 3 1 5 r. wyprawiał się tam trzy razy (w tym samym czasie Litwa walczyła również w Inflantach). Ze zmianą taktyki Litwy wiąże się również to, że po 1 306 r. ustały wyprawy na Polskę. W 1 308 r. Zakon zagarnął polskie Pomorze, co zaostrzyło jego stosunki z Polską. Polska potrzebowała sojuszników, dlatego też wiarygodna jest wzmianka o układzie Witenesa z Władysławem Łokietkiem, który dotyczył wspól nych działań przeciwko Zakonowi. W walce
z Zakonem zapanowała równowaga,
chociaż Litwinom w 1 3 1 5 r. nie udało si ę zająć grodu Christmemel. Władając Wielkim Księstwem Litewskim, Witenes stabilizował sytuację we wnętrzną, łagodził kontakty z możnymi żmudzkimi, poszukiwał sojuszników, którzy pomogliby m u w walce z agresją krzyżacką na obu frontach. Litwa odparła coraz liczniejsze ataki Zakonu bez strat terytorialnych. Dzięki wspólnym działaniom z Pol ską w Inflantach wzrósł prestiż Wielkiego Księstwa Litewskiego. v
Po raz ostatni Witenes został wymieniony w źródłach w 1 3 1 5 r. Miał syna o imieniu
Zvelgaitis, który w 1 309 r. przewodził wyprawie na Inflanty. Jego los jest nieznany, a następcą Witenesa został jego brat Giedymin.
G i edymi n ( 1 3 1 6-1 34 1 ) W chwili objęcia tronu Giedymin miał około 40 lat i doświadczenie w działalności państwowej . Odziedziczył ziemie Litwy zjednoczone w pogańskie państwo, po większone o ziemie prawosławnej Rusi i zmuszone do walki o przetrwanie z agre sywnym katolickim Zakonem Krzyżackim. Giedymin kontynuował politykę swych poprzedników, szczególnie Witenesa, lecz musiał rządzić w znacznie trudniejszych warunkach. Jego działania zakrojone były na szerszą skalę i bardziej brzemienne w skutkach, przez co na stałe zapisały się w pamięci potomnych. Giedymin zaczął swe rządy od aktywnych działań politycznych W Latach 1 3 1 6-1317 podjął
na wschodzie.
działalność metropolita prawosławny Teodor, który
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
1 13 prawdopodobnie był narzędziem w ręku Giedymina. Przed 1 320 r. syn Giedymina, Olgie rd, został ożeniony z witebską księżniczką Marią i odzie dziczył tamtejszy tron. Inny syn władcy - Lubart - poślubił księżniczkę wołyńską i stał się jednym z pre tendentów do księstwa halicko-włodzimierskiego. Córka Maria wyszła za mąż za księcia Tweru Dymitra. Przygotowywaną ekspansję na Ruś Giedymin zamierzał widocznie wzmocnić poprzez związki dynastyczne i wykorzystanie niezgody wśród książąt Rusi. Na zachodzie wciąz trwała walka z Zakonem Krzyżackim, który w latach 1 3 1 61 320 corocznie organizował wyprawy i pustoszył brzegi Niemna oraz Zmudź. Krzy żacy, którzy w 1 320 r. dotarli do ziemi Miedniki, zostali rozgromieni. Odparłszy wyprawę w 1 322 r., Litwa przejęła inicjatywę i w latach 1 322-1323 zorganizowała cztery wyprawy na ziemie państwa zakonnego. Wiosna 1 323 r. jest początkiem wiel kiej akcji dyplomatycznej Giedymina. Za pośrednictwem mieszkańców Rygi wysłał listy do papieża oraz miast hanzeatyckich, głosząc zamiar przyjęcia chrztu wraz z całą Litwą i oświadczając, że w realizacji tego zamiaru przeszkadza mu agresja Zakonu Krzyżackiego. W listach do miast Hanzy zapraszano osadników - rycerzy, rolników, kupców i rzemieślników, obiecując im tak samO korzystne warunki jak w Europie. W oświadczeniu Giedymina widać nie tylko dązenie do uzyskania korzyści - znie sienia izolacji politycznej Litwy - ale i świadomość tego, że długotrwały sukces po Lityczny można osiągnąć dzięki przyjęciu chrztu i wejściu w poczet członków świata chrześcijańskiego. Zależało mu również na rozwoju gospodarczym państwa, na jego modernizacji z pomocą środków politycznych, ideologicznych i ekonomicznych. Planom Giedymina przeciwstawiał się Zakon Krzyzacki, który w tej sytuacji mógł okazać się niepotrzebny. W dniu 2 października 1 323 r. zawarto traktat pokojowy między Wielkim Księstwem Litewskim a Inflantami, lecz Zakon Inflancki nie za mierzał go przestrzegać. Sam Zakon Krzyżacki w 1 324 r. w dalszym ciągu najeżdżał Litwę, przekupywał bojarów żmudzkich, gdy zaczęli sprzeciwiać się przyjęciu chrztu. Jednak przybyli do Wilna w listopadzie tego samego roku wysłannicy papiescy ze tknęli się z zupełnie inną sytuacją - Giedymin pragnął utrzymać pokój z Zakonem, jednakże odmówił przyjęcia chrześcijaństwa. Widocznie stało się jasne, że pap i eż oraz arcybiskup Rygi, który miał się zająć sprawami chrztu, z racji swej politycznej słabości nie wspomogą Litwy w walce z Krzyżakami. Najistotniejszy był jednak sprzeciw pogańskiej warstwy ludności, szczególnie na Żmudzi, która nie chciała zmian. Również na ziemiach staroruskich nieprzychylnie odnoszono się do przyjęcia przez Litwinów chrztu w obrządku katolickim. Giedymin nie mógł ryzykować, że państwo utraci jednolitość i stabilność. Mimo to, działania Giedymina przyniosły korzyści. Wysłannicy papiescy w końcu 1 324 r. zatwierdzili czteroletni rozejm między Wielkim Księstwem Litewskim a Zakonem. Litwa mogła odetchnąć z ulgą. Pozycję Litwy umacniały pomyślnie układające się kontakty Giedymina z innymi sąsiadami. W 1 32 3 r. książęta Pskowa zaprosili jednego z dowódców wojskowych Giedymina, Dawida Grodzieńskiego, który zorganizował opór wobec Zakonu Inflanc kiego i otworzył drogę do zbliżenia w 1 326 r. Litwy i Nowogrodu (sojusznika Zakonu
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 14
Inflanckiego od 1 324 r.). Pod koniec 1 324 r. przebywali w Wilnie wysłannicy chana Uzbeka, przywódcy Złotej Ordy. Oznacza to, że kontakty z Tatarami nie były wówczas złe. Dla Wielkiego Księstwa Litewskiego ważne było zbliżenie z Polską. W latach 1 323-1 324 Giedymin zrzekł się nawet pretensji syna Luberta do tronu księstwa halicko-włodzimierskiego, na rzecz popieranego przez Władysława Łokietka księcia Mazowsza, Bolesława Jerzego. Stosunki z podzielonym Mazowszem szybko się skom plikowały, jego książęta zbratali się z Zakonem (w 1 326 r. Litwini wkroczyli na teren Mazowsza). Wszystko to rekompensował zawarty w 1 325 r. sojusz z Polską przeciwko Zakonowi, wzmocniony małżeństwem córki Giedymina, Aldony, z następcą polskie go tronu, Kazimierzem. Litwa włączyła się w politykę europejską. W 1 326 r. uczest niczyła w wyprawie do Brandenburgii, zorganizowanej przez Polskę, popierającą walkę papieża z cesarzem Niemiec. Dzięki ternu udało się przedłużyć rozejm z Za konem na kolejne trzy lata. Pokój nie trwał jednak długo. W 1 328 r. Zakon ponownie zaczął najeżdżać ziemie litewskie. W 1 329 r. do państwa zakonnego przybył czeski król, Jan Luksemburski. Sojusz Zakonu i Czech przeciwko Polsce był wymierzony również przeciwko Litwie. Wojska sojuszników wdarły się na Zmudź, zniszczyły pięć grodów, brały jeńców i przymusowo ich chrzciły. Litwini pod wodzą Margiera (prawdopodobnie brata Giedymina) nie zdołali odeprzeć Krzyżaków, którzy chcieli podbić całą Zmudź. Siły krzyżackie pokonał Władysław Łokietek, który wkroczył do państwa zakonnego. Litwini w 1 330-1 3 3 1 r. wyruszyli na pomoc Polakom, ale ich działania nie były dostatecznie skoordynowane. Zakon w tym czasie kilkakrotnie złupił Żmudź. Szczęście odwróciło się od Litwy w Inflantach. Podejmując wyprawy w latach 1 330 i 1 33 1, Litwini wspierali Rygę i jej arcybiskupa, lecz ci ostatecznie ulegli potędze Zakonu i Litwa utraciła sojuszników. Zakon Inflancki w latach 1 33 1- 1 334 rokrocznie organizował wyprawy na Auksztotę i ziemię połocką, gdzie od dłuzszego czasu pa nował spokój. Nie powstrzymało go nawet to, że grody graniczne Nowogrodu od 1 33 3 r. były bronione przez syna Giedymina, Narymunta. Po latach korzystnej sytuacji międzynarodowej Litwa straciła sojuszników. Gdy Zakon uporządkował swoje sprawy w Polsce i w kurii papieskiej oraz doczekał się pomocy z zachodniej Europy, ponowił najazdy na Litwę. Atak rozpoczął się od zbu rzenia grodu Punie, bronionego połączonymi siłami Litwinów i Zmudzinów pod wodzą Margiera. Na brzegach Niemna Zakon wykorzystywał stare i wypróbowane sposoby - latem 1 336 r. zbudował na terytorium Litwy gród. Litwini zburzyli go, lecz w 1 337 r. Zakon wraz ze swymi sprzymierzeńcami z Bawarii odbudował gród i nazwał go Bajerburg. Był on ulokowany między grodami litewskimi i stanowił bazę wypadową Zakonu. Dla Zakonu pomyślna sytuacja międzynarodowa oraz sukcesy odniesione w latach 1 329 i 1 336 były zachętą do wystosowania w 1 337 r. pisma do cesarza niemieckiego Ludwika IV Bawarskiego i ofiarowania mu podbitej Litwy. W dokumencie tym wymieniono zamiary Zakonu wobec Litwy i plany ich realizacji. Wyprawa Giedymina na ziemie Zakonu w 1 338 r., zakończona zwycięstwem w bitwie pod Galialaukis, nie •
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
1 15
polepszyła sytuacji Litwy. Kontakty Litwy z Zakonem nabrały jednak nieco innego charakteru. W 1 338 r. Litwa i Inflanty zawarły dziesięcioletnią umowę handlową. W 1 340 r. ataki Zakonu na Litwę ustały. Jednoczesne opisanie walk Litwy z Zakonem oraz jej ekspansji na Ruś jest pra ktycznie niemożliwe, gdyż nie sposób nawet ustalić, w jaki sposób i kiedy większość ziem ruskich została przyłączona do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Za panowania Giedymina Litwa przenikała na wschód szerokim frontem w kierunku górnego biegu Dźwiny i Dniepru. Na północy leżał Witebsk, pozostający we władaniu Olgierda, na południu zależny od Litwy Kijów, gdzie przed 1 3 3 1 r. umocnił się brat Giedymina, Teodor. W latach 30. XIV w. przyłączona została ziemia Turów-Pińsk w zlewisku Prypeci. Wpływy Giedymina odczuwalne były w księstwie siewierskim na zachód od Dniepru. Położona w górnym biegu Dniepru - między Wielkim Księstwem Litew skim a Księstwem Moskiewskim - ziemia smoleńska była zainteresowana handlem wzdłuż Dźwiny i Dniepru, kontrolowanych przez Litwę. W traktacie z Inflantami z 1 339 r. książę smoleński nazywa Giedymina swym starszym bratem i uznaje jego zwierzchnictwo. Stan taki nie trwał długo. Głównym przeciwnikiem Wielkiego Księstwa Litew skiego na drodze do zagarnięcia północno-wschodniej Rusi była Moskwa. Giedy min podtrzymywał nastroje antymoskiewskie w Nowogrodzie, w którego okolicach w 1 338 r. przebywał jeszcze Narymunt, a także popierał walczący z Moskwą Twer. Moskwa miała jednak większe wpływy w Złotej Ordzie niż Wielkie Księstwo Li tewskie. W 1 338 r. książęta Tweru zostali zamordowani. W latach 1338 i 1 340 Moskwa i Tatarzy spustoszyli Litwę i Smoleńsk. Wielkie Księstwo Litewskie doświadczyło pierwszych porażek na Rusi i uwikłało się w długotrwałe konflikty. Na południowym zachodzie, najpewniej w połowie lat 20. i w końcu lat 30. XIV w., do Wielkiego Księstwa Litewskiego przyłączano stopniowo należące do księstwa halicko-włodzimierskiego Podlasie. Mimo to, kontakty z Bolesławem Jerzym II, który w 1 3 3 1 r. poślubił córkę Giedymina Eufemię, były poprawne. Gdy Bolesław Jerzy zmarł w 1 340 r., Lubart zajął Wołyń. Znalazło się jednak więcej pretendentów do księstwa halicko-włodzimierskiego i wokół sukcesji wybuchł konflikt, w który oprócz Wielkiego Księstwa Litewskiego wciągnięte zostało też księstwo halicko-włodzi mierskie, Polska, Węgry i Złota Orda. Jak już pisaliśmy, w 1 340 r. najazdy Zakonu Krzyżackiego ustały. Istnieją prze słanki, by sądzić, że w 1 34 1 r. Giedymin ponownie zaprosił franciszkanów i planował przyjąć chrześcijaństwo. Zakonnicy pochodzili z Czech, a więc zamierzano urze czywistnić pomysł doradcy Giedymina, franciszkanina Mikołaja z 1 324 r., aby na patrona chrztu wybrać nie słabego arcybiskupa Rygi, ale królów Czech i Węgier. Również ta próba zaszczepienia chrześcijaństwa nie powiodła się, niektóre źródła wspominają o zamordowaniu zakonników, niezadowoleniu poddanych Giedy mina, a nawet o zamordowaniu jego samego. Prawdą jest, że Giedymin zmarł właśnie w 1 34 1 r. Rządy Giedymina były dynamiczne. Dzięki jego dyplomacji Litwa na kilka lat wyszła z politycznej izolacji. Odpierała kolejne ataki Zakonu Krzyżackiego, wciąż
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 16 jeszcze bez strat terytorialnych. Jednocześnie Giedymin doskonale rozumiał, jakie perspektywy stwarzał chrzest, i starał się to wykorzystać. Nie udało się jednak ani przyjąć chrześcijaństwa, ani zmodernizować państwa i społeczeństwa, które nie było jeszcze dojrzałe do takiej zmiany i stawiało opór. Poszerzając swe terytorium
o
ziemie
r us k ie, Wielkie Księstwo Litewskie mogło przeznaczyć więcej sił na sprawę najwaz niejszą - walkę z Zakonem. Jednak na przełomie lat 30. i 40. XIV w., po starciu z Moskwą, Polską oraz Węgram i na Rusi, Wielkie Księstwo Litewskie
wplątało się
w długoletnią i pochłaniającą mnóstwo sił walkę. Obok wielkiego księcia pojawiła się grupa aktywnie uczestniczących w zyciu państwa ksiąząt z rodu Giedyminowiczów, co
utrudniło sprawowanie rządów. Doświadczył tego następca Gi edy mina.
Jawnuta ( 1 34 1 - 1 345) Następcą Giedymina został jego średni syn Jawnuta. W kronikach litewskich za pisano, ze Giedymin podzielił państwo między synów. Moniwid otrzymał Kiernów i Słonim, Narymunt - Pińsk, Olgierd - Krewo oraz rządzony juz przez niego Witebsk,
Jawnuta - Wilno i tron wielkiego księcia, Kiejstut - Troki (niektóre źródła podają, ze dostał także Zmudź, jak równiez został wielkim księciem), Koriat - Nowogródek, Lubart - zajęty przez siebie Wołyń. Ten zapis nie jest do końca jasny. Kronika nie wymienia ważnych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego (Połock, Mińsk), nie okre śla jasno granic włości (nie wiadomo, czy pod pojęciem Trok nalezy rozumieć również rządzone przez Kiejstuta Grodno i Podlasie). Nie wiadomo także, dlaczego na tron wielkiego księc i a wyniesiony został niewyróżniający się niczym Jawnuta. Szukając odpowiedzi na
to
pytanie, badacze zastanawiali się, czy Jawnuta nie był
naj starszym synem ostatniej żony Giedymina (porównajmy wyróżnienie Jagiełły i Witolda). Podejrzewali spór między pogańskimi synami Giedymina (energiczni
Olgierd i Kiejs tut) oraz synami, k tó rzy przyjęli prawosławie (Narymunt, Koriat,
Lubart). Słaby Jawnuta mógł być idealną kandydaturą pośrednią. Jeśli Giedymin rzeczywiści e padł ofiarą spisku, to Jawnuta mógł być jednym z przeciwników chrztu
w obrządku katolickim i przywódców spisku. Jest to możl iwe tym bardziej , że po objęciu tronu wielkiego księcia nawracał neofitów z powrotem na religię pogań ską. Odpowiedzi te nie są ostateczne, a ten okres w historii Litwy nie jest wy starczająco naświetlony. Niewiele wiadomo o czyn ach Jawn uty. Na Litwie panował wówczas wz ględny spokó j . Zakon Krzyżacki dopiero w 1 343 r. najechał Wielonę. Na wschodzie Moskwa prowadziła politykę antylitewską, lecz unikała otwartej walki, starała się przeciągnąć na swoją stronę władców nadgranicznych księstw (na przykład, w 1341 r. Briańska). Aktywniejsi od Jawnuty byli jego bracia. Olgierd, kontynuując politykę Giedymina,
w 1341 r. zdobył należący do Moskwy Możajsk, w 1 342 r. pomógł księciu Pskowa w walce z Zakonem Inflanckim, razem z Kiejstutem grabił ziemie państwa zakon nego. Na Wołyniu i w księstwie halicko-włodzimierskim walczył Lubart. W drugiej połowie 1 344 r. zawarł - ponownie z udziałem Kiejstuta - porozumienie z Polską
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
1 17 w sprawie wspól ne j walki z Zakonem i Czechami. Było to ważne dla Litwy, gdyż zimą
1 344--1 345 r. Zakon wraz z królem czeskim Janem, królem węgierskim Ludwikiem i innymi sprzymierzeńcami zorganizował ogromną wyprawę przeciwko Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Prawdopodobnie zagrożenie ze strony Krzyżaków i ich so juszników było bezpośrednią przyczyną zajęcia Wilna przez Kiejstuta, pojmania Jawnuty i zaproszenia Olgierda na tron wielk iego księcia. Kroniki litewskie jako pretek st do tych działań po daj ą śmierć protektorki ]awnuty, wielkiej księżnej ]ewny.
Jawnuta zdołał zbiec do Moskwy. Na Litwę powrócił w 1 347 r już jako wyznawca .
wiary prawosławnej, otrzymał we władanie Zasław na ziemiach staroruskich i po nownie włączył się w życie państwa.
Olgierd ( 1 345- 1 3 77) Wkrótce po przewrocie państwo litewskie musiało odeprzeć najazd krzyżacki. Zakon, któremu dostarczono błędnych informacji o pojawieniu się wroga na jego terytorium, wstrzymał wyprawę, a Litwini złupili Inflanty. Inicjatorem nieustannych walk w la tach 1 345-1347 była zdobywająca przewagę strona litewska, wyprawy organizowali ,
i uczestnic zyli w nich zarówno Olgierd, jak i Kiejstut. Swiadczy to o zaakceptowaniu przewrotu i jego skutków. Olgierd umocnił się w Wilnie i w dzielnicy należącej ,
uprze dnio do J awnuty. Zródła nie wymieniają
już Moniwida, Jawnuta po powrocie
otrzymał niewielkie włości, w 1 348 r. zginął Narymunt, a Koriat nie był skłonny do samodzielnego działania. Wszystko to umocniło Olgierda n a pozycji władcy. Za żegnano niebezpieczeństwo podziału centralnej części państwa na księstwa dzielni cowe - pozostał je dynie O lgierd oraz trocki książę Kiejstut, rządzący także częścią Rusi Czarnej, Podlasiem i Z mudzią. Od ich wzajemnych stosunków zależała w dużej ,
mierze sytuacja w państwie. Zródła mówią
o
współpracy i zgodnych działaniach obu
ks iążąt, podkreślają braterskie uczucia, jakie ich łączyły. N aj ważni e jsze jednak było
to, że bez zjednoczenia wszystkich sił Wielkie Księstwo Litewskie nie mogłoby utrzymać się na wszystkich frontach. W czasie toczących się nieustannie wojen z Zakonem i konfliktu z Polską j akiek olwiek dążenia separatystyczne Kiejstuta byłyby politycznym samobójstwem. Olgierd odziedziczył ogromne państwo oraz napięte stosunki z licznymi sąsiadami. Wyróżnić można przynajmniej trzy obszary konfliktów i wojen: sama Litwa i pozo stałe wschodnie obs zary Wi elk i ego Księstwa Litewskiego
-
obiekt agresji krzyżackiej,
zlewisko górnego Dniepru i jego lewych dopływów - rejon e kspansj i Wielkiego Księstwa Litewskiego
i rywalizacji z Moskwą,
a
także ziemie księstwa halicko-wło
dzimierskiego, gdzie ścierały się interesy Wielkiego Księstwa L itewskiego,
Polski
i Węgier. Za Rusią stała w dalszym ciągu Złota Orda. Skutecznej koordynacji działań na tak dużym obszarze i z taką liczbą partnerów mógł podjąć się jedynie silny władca, nieskrępowany interesami innych członków dynastii. Takim władcą był Olgierd, decyduj ąc y o wszystkich potrzebach państwa i realizujący swe zamierzenia, szcze
gólnie jeśli chodzi o wyprawy wojenne oraz walki z Zak onem Krzyżackim i z Rusią.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
118 Najbardziej liczącym się współpracownikiem Olgierda był przez cały czas Kiejstut. Władał większą częścią Litwy, inicjował walki z Krzyżakami. Jego działalność kon centrowała się na codziennym organizowaniu obrony, odpieraniu licznych najazdów, wysyłaniu do państwa zakonnego niewielkich oddziałów, które siały niepokój i zamęt. Kiejstut nie odstępował Olgierda podczas niebezpiecznych starć z Krzyżakami na Litwie i wielu wypraw do p aństwa zakonnego i na Ruś. Często sam kierował wy prawami, również na Rusi. Jego czyny, a także wielka odpowiedzialność, jaka na nim spoczywała, zapewniły mu taką samodzielność, że współcześni często stawiali go na równi z Olgierdem, szczególnie tam, gdzie wpływy Olgierda były mniejsze. Inny brat Olgierda, Lubart, działał aktywnie na ziemiach księstwa halicko-wło dzimierskiego, a także regulował kontakty z Polską i Węgrami. Miał w tym zakresie sporą samodzielność, chociaż uznawał zwierzchnictwo Olgierda
i
współpracował
z Kiejstutem. Na początku panowania Olgierda władzę w Połocku otrzymał najstarszy syn Olgierda, Andrzej. W drugiej połowie XIV w. do działalności państwowej włączyli się również inni synowie władcy z pierwszego małżeństwa z księżniczką witebską Marią - Demetriusz i Włodzimierz. U boku Kiejstuta działał j ego syn Witold. Dużą aktywność przejawiali również Jerzy Narymuntowicz oraz synowie Koriata. W pierw szym dziesięcioleciu rządów Olgierda doszło do głosu nowe pokolenie Giedymino wiczów. W odpowiedzi na ich potrzeby i możliwości znaleziono i m w państwie odpowiednie stanowiska. Po serii zwycięskich dla Litwy
bitew
w latach 1 345-1347, w 1 348
r
.
Krzyżacy
wtargnęli n a centralne ziemie państwa litewskiego. Na drodze stanęły im oddziały z całego Wielkiego Księstwa, które zostały pokonane przez Zakon w bitwie nad Strawą. W tym czasie Litwa utraciła wpływy w Pskowie i Nowogrodzie. Książęta moskiewscy unikali otwartej walki
z
państwem litewskim, lecz starali się przeciągnąć
na swoją stronę pozostających pod jego wpływami drobnych książąt ziem w zlewisku Dniepru. W 1349 r. zniweczyli wysiłki posłannictwa Olgierda do Złotej Ordy, zmie rzające do nawiązania dobrych stosunków między Wielkim Księstwem Litewskim a Tatarami. Skomplikowana sytuacja wytworzyła się w
1 349
r. na granicy z Polską, gdzie
Podlasiem władał Kiejstut, a o księstwo halicko-włodzimierskie rywalizował Lubart. Papież dowiedział się o inicjatywie polskiego króla Kazimierza dotyczącej chrztu Litwy. Poparł te dążenia i obiecał Kiejstutowi królewską koronę. Nie wiadomo jed nak, czy Kiejstut otrzymał bullę papieską, gdyż jesienią Kazimierz zaatakował włości Lubarta. Działania wojenne na granicy trwały przez cały następny rok. W 1 35 1
r.
Polska i Węgry zorganizowały wspólną wyprawę. Kiejstut spotkał się z wojskami wroga na granicy swych ziem - na Podłasiu. Do bitwy jednak nie doszło, gdyż roz poczęto rokowania. Kiejstut zgodził się przyjąć chrzest. Ponownie zaproponowano mu też koronę królewską. Przy pierwszej nadarzającej się okazji Kiejstut jednak zerwał umowę i wszystko wskazuje na to, że prowadząc negocjacje, chciał jedynie zatrzymać najeźdźców. W latach 1 349 i 1 3 5 1 sąsiedzi proponowali Litwie przyjęcie chrztu, jednak roz mowy nie były dobrze przygotowane i szybko się skończyły. Zasadniczo różniły się
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
1 19 one od wysiłków Giedymina, zmierzającego do przyjęcia chrześcijaństwa. Możemy je również uznać za nieudane próby poróżnienia Olgierda i Kiejstuta - nieudane, gdyż nie doprowadziły do żadnego konfliktu między nimi. Walki na granicy Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski ustały dopiero w 1 352 r., gdy zgodnie z postano wieniami rozejmu Lubart otrzymał Wołyń, a Polska Ruś Halicką. Po niepowodzeniach lat 1 348-1349 na Rusi Olgierd postanowił zawrzeć pokój z Moskwą. Porozumienie zostało zawarte w 1 350 r. i wzmocnione małżeństwami Olgierda i Lubarta z księżniczkami północno-wschodniej Rusi (żoną Olgierda została Juliana z Tweru). Pokój nie był trwały, już w 1 352 r. Wielkie Księstwo Litewskie i Moskwa starły się w Smoleńsku, ale przynajmniej na krótko zaprzestano działań wojennych i uregulowano stosunki z suwerenem Moskwy - Złotą Ordą. W tym okresie Olgierd musiał zatroszczyć się przede wszystkim o sprawy Cerkwi prawosławnej na Rusi. Rywalizacja o wpływy w kościele między Wielkim Księstwem Litewskim a Moskwą zakończyła się w 1354 r., gdy patriarcha Konstantynopola Aleksy konsekrował metropolitę Rusi północno-wschodniej oraz metropolitę kościoła prawosławnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Romana, wybranego przez Olgier da. Był to istotny sukces, który pozwolił Olgierdowi na konsolidację ziem starorus kich oraz dalszą ekspansję na Rusi i realizację zamierzeń przedstawionych w 1 3 5 8 r., a dotyczących przynależności całej Rusi do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W połowie lat 50. XIV w. Olgierd ponownie rozpoczął przyłączanie ziem Rusi. Początkowo skupiał uwagę głównie na Smoleńsku, który niegdyś uznał zwierzch nictwo Giedymina, jego wojska uczestniczyły w bitwie nad Strawą, ale był zdo minowany przez ugrupowanie promoskiewskie. W latach 1356-1359 Olgierd zdobył i przekształcił w swoje włości ziemie otaczające Smoleńsk, który w rezultacie zmu szony był uznać władzę wielkiego księcia, zachowując jednocześnie swoich książąt. Olgierd działał aktywnie n a ziemiach Nowogrodu Siewierskiego oraz Czernihowa, jego wpływy zaczęły sięgać Oki. Nie wiemy nic o przebiegu tych działań, znamy jedynie ich rezultaty - syn Olgierda, Demetriusz, został księciem Briańska i Trub czewska, kolejny syn, Korybut - księciem Czernihowa i Nowogrodu Siewierskiego, a Patryk, syn Narymunta - księciem Starodubu i Rylska. Po śmierci metropolity Romana w 1 361 r. Cerkiew prawosławna Wielkiego Księcia Litewskiego zaczęła podlegać Aleksemu. Na początku lat 60. XIV w. Olgierd prze prowadził jeszcze dwie operacje wojskowe. W 1 362 r. na władcę całkowicie zależnego od Wielkiego Księcia Litewskiego Kijowa zaproponował Włodzimierza Olgierdo wicza. Jesienią 1 362 r., po rozpadzie Złotej Ordy, zorganizował wyprawę na rządzo ne przez Tatarów ziemie między dolnym Dnieprem a Bohem, pod Sinymi Wodami rozgromił tamtejszych chanów tatarskich i osadził na Podolu swych bratanków Koriatowiczów. Poświęcenie większej uwagi Rusi było możliwe również dzięki względnemu spo kojowi, jaki panował na froncie walk z Krzyżakami do początku lat 60. XIV w. Krzyżacy nie wykorzystali zwycięstwa w bitwie nad Strawą (widocznie nie było ono zbyt spektakularne) i rzadziej nawet organizowali wyprawy przeciwko Litwie. Obie gałęzie Zakonu, pruska i inflancka, w latach 1 345-1 36 1 zorganizowały jedynie około
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 20
osiemnastu wypraw na Wielkie Księstwo Litewskie. Zimą 1 352 r. Krzyżacy wyruszyli na Zmudź, w odwecie wojska Olgierda, Kiejs tuta i Patryka spustoszyły ziemie Zakonu. Również w następnych latach Litwini odpowiadali na najazdy Krzyżaków kontruderzeniami, nie wahając się przejmować inicjatywę i najeżdżać ziemie państwa zakonnego jako pierwsi. Takie działania Litwinów mo żna tłumaczyć twardymi zasa dami, jakimi kierowali się Olgierd i Kiejstut, przemianami wewnątrz Zakonu oraz epidemią dżumy, która mogła osłabić go na jakiś czas. Także negocjacje w sprawie chrztu Litwy przeszkadzały Zakonowi w atakac h na ziemie litewskie. W 1 357 r. ini cj atywę w tej kwestii przej ął cesarz Karol IV. Na rozmowy z nim zos tał wysłany któryś z Giedyminowiczów, a w 1 358 r. przybyli do Olgierda wysłannicy cesarza. Olgier d zażądał, aby zwrócono Litwie rodowe ziemie jej władców, które zagarnął Zakon, i aby granica Wielkiego Ksi ęstwa Litewskie go przebiegała wzdłuż Pregoły, Łyny, wybrzeża Morza Bałtyckiego do ujścia Dźwiny, Dźwiną do źródeł Ewikszty i wzdłuż Ewikszty przez jezioro Łubań w stronę Rosji. Zakon Krzyżacki, z daniem Olgier da, powinien być wysiedlony na stepy Rusi i bronić chrześcijan przed Tatarami, cała Ruś natomiast powinna należeć do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Warunki te traktować można jako polityczny program władców pogańskiej Litwy z rodu Giedyminowiczów, który motywował ich działania aż do momentu przyjęcia chrześcijaństwa. Negocjacje przerwano, gdyż p ostawione warunki były nie do p rzyj ęcia dla sił politycznych katolickiej Europy. R o zm owy te s kłoniły również Zakon Krzyżacki do kolejnego ataku na Litwę. W 1 362 r. po długim oblężeniu Krzyżacy zajęli murowany zamek w Kownie, broniony przez Witol da, syna Kiejstuta. Po tym zwycięstwie Zakon Krzyżacki pod wodzą wielkiego mistrza Winricha von Kniprode odżył na nowo. Zakon Inflancki w latach 1 363-1 367 kilkakrotnie atakował z północy U pitę i okręgi nadgraniczne. Zakon Krzyżacki w 1 364 r. .przeprowadził rekonesans na drogach na , p ółno c od Kowna w kierunku Ejragoły i Zejm aż do rzeki Swiętej . Zdobyte wtedy informac je Krzyżacy wykorzystali w 1 365 r. Zorganizowali wyprawę na Wilno, paląc po drodze zamki w Kiernowie i M ej szagole Jako pretekst do tej akcji wykor zystali pretensje do tronu Wielkiego Księstwa Litewskiego syna Kiejstuta, Butowda, zbie głego do państwa zakonneg o. Kolejną wielką wyprawę podjęli w 1367 r., docierając do Trok. Kontrataki Litwinów były w tym czasi e dużo rzadsze - godne odnotowania są jedynie wyprawy O Lg ier da i Kiej stuta w latach 1 364 i 1365. Sytuację Wielkiego Księstwa Litewskiego utrudniały również nieuregulowane sprawy z Polską w kwestii Wołynia. Litwa nie wysyłała tam poważnych sił, chociaż zdarzało się jej poprzeć Lubarta. W 1 366 r. Polska zorganizowała kilka udanych wypraw na Wołyń i z władającego Bełzą Jerzego Narymun towicza uczyniła swego wasala. Z polskim królem Kazimierzem współpracowali Koriatowicze z Podola. W zai stniałej sytuacji Olg ier d, Ki e jstut i Lubart zawarli pokój z Polską i podzie lili się Wołyniem z Kazimierzem i jego wasal ami. Walki zostały wznowione już w 1 367 r.) a w 1 370 r., po śmierci Kazimierza, Kiejstut i Lubart zajęli cały Wołyń. Sytuacja Wielkiego Księstwa Litews kiego na tych terenach polepszyła się, groźba ataku ze strony polskiej została zażegnana. Po 1 366 r. Olgierd nie ingerował już w sprawy Wołynia. •
.
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
121 Umowa handlowa z Zakonem Inflanckim z 1 367 r. nie zahamowała działań wo jennych. W latach 60. i 70. XIV w. z ataczały one coraz szersze kręgi. Niebezpieczeń stwo dla Litwy wynikało z trzech przyczyn. Po pierwsze, najeżdżając Zmudź, brzegi
Niemna i ziemię grodzieńską, wojska Zakonu Krzyżackiego wkraczały coraz bardziej w głąb Litwy, w kierunku Wilna i Trok. Po wspomnianych wyprawach z lat 1 365 i 1 367 nastąpiły kolejne, w latach 1 375 i 1 377.
Po drugie, Zakon Inflancki w latach 70. coraz częściej organizował wyprawy do zlewiska rzeki Swiętej i docierał nad brzegi Wilii w okolicach Wilna. Liczb a wypraw ,
jest imponująca: w latach 1 362-1 382, do śmierci Kiejstuta, Zakon Krzyżacki wypra wiał się na tereny Wi elk i ego Księstwa Litewskiego około 56 razy, Zakon Inflancki 22 razy, na przykład w 1 373 r. i w 1 375 r. nie mn iej ni ż pięci okrotnie. Po trze ci e, po zburzeniu Kowna (1 362), Wielony ( 1 348 i 1 363) i inny ch zamków, Zakon przeszkadzał Litwinom w ich odbudowaniu
i kontynuował budowę własnych
grodów nad Niemnem w celu zagrabiania obcych ziem. Wzniesiono wtedy zamki krzyżackie w Gotesveder ( 1 362- 1 369) i Marienburgu ( l 367-1368). Ich położenie nie było zbyt korzystne, gdyż jako szczególnie niebezpieczne dla Litwy były przez
Litwinów często oblegan e. Litwie ni e pomogła kolejna już, papieska propozycja chrztu w 1373 r. Została ona
zupełnie zignorowana. Litwa pozostawała w izo lacj i politycznej, n ie miała sojusz ników i mogła liczyć tyLko na własne siły. N ajazdy krzyżackie mogły powstrzy mać jedynie wyprawy o dwetowe na tereny państwa zakonnego. Wielka wyprawa Olgierda i Kiejstuta w 1 370 r. zakończyła się klęską w bitwie nad Rudawą. Mimo to Kiejstut, Olgierd i ich synowie zorganizowali w latach 1 373- 1 377 co najmniej siedem wypraw. Nie przyniosły one jednak tak istotnych rezultatów, jak wyprawy z l at 1 345- 1 36 1 .
Zagrożenie z zachodu wciąż rosło, a Wielkie Księstwo Litewskie po kilk u latach przerwy (1 363- 1 367) ponownie zaangażowało się w wojnę na Rusi. Główny rywal
polityczny Litwy w północno-wschodniej Rusi - Moskwa - zbierała sojuszników, wykorzystywała prawosławie do propagowania swych i dei i rosła w siłę. Wielkie Księstwo Litewskie w dalszym ciągu popi erało na Rusi przeciwników Moskwy, prze de wszystkim Twer. Olgierd zorganizował trzy wyprawy na Moskwę, mając najwy raźniej nadzieję pomóc w ten spos ób księciu Tweru Mikołajowi objąć tron wielkiego księcia we Włodzimierzu, który już wcześniej znajdował się w rękach książąt mo s kiews k ich. W 1 368 r. oddziały Olgi erda i Kiejstuta wraz z wojskami Smoleńska
i Tweru podeszły pod M oskwę, lecz nawet nie próbowały zdobyć Kremla. W 1 370 r. podjęto kolejną wyprawę, lecz p owtó rni e nie przypuszczono szturmu na Kreml. Po r az trzeci Litwa wyruszyła na Moskwę w 1 372 r., lecz również ta wyprawa zakończyła
się bez rezultatu. Międ zy tymi wyprawami Olgierd był zmuszony powstrzymywać oscylujących między Wielkim Księstwem Litewskim a Moskwą książąt nadgranicz nych . Za sukces można uważać odtworzenie metropolii Cerkwi prawosławnej Wiel
kiego Księstwa Litewskiego po zdecydowanym
demarche
Olgierda w patriarchacie
Konstantynopola w 1 371 r. W 1 375 r. na metropolitę wyznaczono energicznego i przebiegłego zakonnika Cypriana.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 22 Akcja popierania Tweru, wymagająca kilku wypraw na Moskwę i zaangażowania sił, które w tym czasie potrzebne były na zachodzie, nie przyniosła Wielkiemu Księstwu Litewskiemu żadnych korzyści, a umocniła tylko autorytet Moskwy na Rusi i pokazała, że Litwa nie będzie już mogła z taką łatwością wdzierać się na jej ziemie. W połowie lat 70. XIV w. państwo litewskie znajdowało się w trudnym położeniu.
Na domiar
złego, Lubart i Kiejstut w 1 376 r. wznowili wojnę z Polską. Po najeździe
Polaków w 1 377 r. zadecydowano, że Lubartowi należy się cały Wołyń, choć spo wodowało to jeszcze większe rozdrobnienie sił Wielkiego Księstwa Litewskiego. Olgierd zmarł w maju 1 377 r. Większą część życia spędził na koniu, zapisał się w historii jako energiczny, zdolny przywódca, potrafiący ogarnąć ogrom spraw w pań stwie. Bardziej zawierzał orężu niż dyplomacji. Mimo że rozumiał wagę polityczną chrześcijaństwa, pozostał poganinem. To samo można powiedzieć o jego najbliższym sojuszniku, Kiejstucie. Obaj znakomicie działali w konkretnych sytuacjach, ale nie wydaje się, aby po święcali wiele uwagi i wysiłków na realizację swego programu politycznego, sfor mułowanego w trakcie negocjacji w 1 35 8 r. Tradycyjna działalność polityczna zazwyczaj nie dawała pożądanych rezultatów w nowej, odmiennej rzeczywistości. W pierwszej połowie panowania Olgierda Wielkie Księstwo Litewskie utrzymy wało inicjatywę zarówno na Rusi,
jak i w wojnie z Krzyżakami i zyskało bardzo wiele.
Pod koniec jego panowania państwo było już pogrążone w głębokim kryzysie, siła ataków krzyżackich rosła, a eksp an sja na Rusi zatrzymała się na Moskwie. Najistot niejszą przyczyną tych niepowodzeń był konserwatyzm polityczny i kulturowy, który zagrodził drogę reformom i doprowadził do politycznej izolacji państwa. Wielkie Księstwo Litewskie bez pomocy sojuszników musiało walczyć jednocześnie na od dalonych od siebie frontach. Największym zwycięstwem Olgierda było zahamowanie agresji krzyżackiej oraz fakt, że dzięki uzgodnieniu interesów Giedyminowiczów udało się utrzymać jed nolite, niepodzielone na dzielnice państwo.
J agiełło i Kiejstut W latach 1 3 77-1 382 : konfl i kt dwóch pokoleń i dwóch opcji pol itycznych Olgierd pozostawił tron wielkiego księcia swemu najstarszemu synowi Jagielle, którego matką była Juliana. Jagiełło sam musiał umocnić swą pozycję. Oprócz niego w państwie nadal liczył się Kiejstut, z p oczątku lojalny wobec Jagiełły, popierający go i współpracujący z nim. Inaczej ułożyły się kontakty Jagiełły ze starszymi braćmi z małżeństwa Olgierda i Marii. Zimą 1 377-1 378 Andrzej uszedł do Pskowa, a póź niej do Moskwy. Niezadowolony z umocnienia się Jagiełły, wierzył, że pomagając Moskwie, przejmie władzę w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1 379 r. Moskwa zorganizowała wyprawę na ziemię Siewierza, zajęła włości Demetriusza Olgierdowi eza, który przeszedł na jej stronę. Członkowie rządzącego rodu chcieli przejąć władzę przy pomocy innych państw. Wskazuje to na rosnący k ryzys w Wielkim Księstwie
Litwa za panowania Giedyminowiczów do przyj ęcia ch rztu
1 23 Litewskim oraz niesnaski w obrębie dynastii. Sytuację Litwy ratował fakt, że Moskwa
nie zdołała udzielić zbiegom skutecznej pomocy. Niebezpieczny obrót przybierała wojna z Zakonem Krzyżackim, który w dal szym ciągu organizował wyprawy w głąb Litwy. W 1 379 r., gdy Krzyżacy po raz kolejny
zagrażali Wilnu, Jagiełło zdecydował się na pierwszy krok w nowej polityce. Latem wysłał swego brata, Skirgiełłę, do państwa zakonnego w celu omówienia stosunków między oboma państwami oraz możliwości c hrztu Litwy. Już jesienią Jagiełło i Kiej
stut zawarli w Trokach układ z Zakonem, który miał przez dziesięć lat chronić ziemie
Kiejstuta. Zimą 1 380 r. Jag iełło sam porozumiał się z Zakonem Inflanckim w sprawie tymczasowej ochrony swoich Litewskich włości i Połocka. Pod koniec rozejmu, w maju
1380 r. w Dowidziszkach Jagiełło w tajemnicy przed Kiejstutem zawarł jeszcze jeden układ z Z akonem w sprawie ochrony swoich ziem. Zobowiązał się w nim nie popierać Kiejstuta, gdyby p ań stwo zakonne napadło na księstwo trockie. Po zawarciu tymczasowego p ok oj u z Zakonem Jagiełło stworzył ko alic j ę ze Złotą
Ordą przeciwko Moskwie. W 1 380 r. wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego wyru szyły na pomoc Tatarom, lecz z niewiadomych przyczyn spóźniły się na decyduj ąc ą bitwę na Kuliko wym Polu. Z wyci ęzc a bitwy, książę Dymitr, jeszcze bardziej umocnił swój autorytet jednoczyciela z iem ruskich. W 1 3 8 1 r. na jego stronę przeszedł pra
wosławny metropolita litewski Cyprian, o słabiaj ąc w ten sposób pozycję Wielkiego Księstwa Litewskiego na Rusi. Zmiana w stosunkach między Jagiełłą a Zakonem oraz niepowodzenia na Rusi przyczyniły się do konfliktu z Kiejstutem. W 1 3 8 1 r. Zakon , formalnie nie naruszając wcześniejszych układów, kilka razy najechał księstwo trockie i Żmudź. Konflikt stał
un ikni ony, gdy Kiejstut poznał warunki tajnego układu w Dowidziszkach. Jesienią 1381 r., wykorzystując nieobecność Skirgi ełły tłum i ąc ego niepokoje w Po łocku, Kiejstut zajął Wilno i zdobył tron wielkiego księcia. Jagiełło otrzymał we się
n ie
władanie Krewo i Witebsk. Do Połocka powrócił Andrzej. Kiejstut jednak umocnił
się w Wielkim Księstwie Litewskim na krótko. Polityka Kiejstuta, której celem była walka z Z akon em na śmierć i życie, niszczyła gospodarkę kraju i ruj nowała mieszkańców. Społeczeństwo Litwy szybko odwróciło się od Ki ejs tuta i p oparło Jagiełłę: w czerwcu 1 382 r. mieszczanie wileńscy pod wodzą kup ca Hanula wzniecili bunt i połączyli się z woj skiem J agi ełły. J agiełło z powrotem objął tron wielkiego księcia. W lipcu, po odnowieniu roz ej mu z Zakonem,
zajął Troki. W sierpniu 1 382 r. wojska Ja giełły i Kiejstuta spotkały się, by roze grać decydującą bitwę, do której jednak nie doszło. Kiejstu t, widząc przewagę Ja•
giełły, cieszącego się p oparc iem Zakonu, oraz m aj ąc na uwadze niechęć Zmudzinów do uczestnictwa w bratobójczej walce, zgodził się na rozmowy. Wr az ze swym synem Witoldem został wzięty do niewoli. Po upływie niecałego tygodnia Kiejstuta
znaleziono martwego w zamku w Krewie . Nie wiadomo, czy został z amordowany, czy popełnił samobójstwo. Jesienią 1 382
r.
Witold zbiegł z więzienia i oddał się pod
opiekę Zakonu. Konflikt między Jagiełłą a Kiejstutem rozgrywał się na kilku płas zc zyznach . Ja
giełło dążył do usu nięci a aktywnego w państwie i rywalizującego z nim Kiejstuta oraz
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 24 spadkobiercy jego interesów, Witolda, co, rzecz jasna, wywołało sprzeciw ze strony Kiejstuta. Kiejstut z kolei pragnął walczyć z Zakonem na śmierć i życie, nie bacząc na straty i nie szukając kompromisów. W tym czasie nie interesowały go sprawy na Rusi, a to może oznaczać, że walkę z Zakonem Krzyżackim uważał za najważniejsze zadanie państwa. Działając aktywnie na obu frontach, Jagiełło - mimo że doznał niepowodzeń na Rusi - nie szukał, j ak Giedymin, sojuszników do walki z Krzyżakami, ale zabiegał o pokój z nimi. Zdobył zwolenników, lecz zamiary Zakonu Krzyżackiego nadaj były melasne. Niemożność porozumienia między Jagiełłą a Kiejstutem można sprowadzić do konfliktu pokoleń, chociaż rówieśnik Jagiełły, Witold, popierał swojego ojca. Ucieczka Witolda do Zakonu wskazuje, że nie był politycznym konserwatystą. Istotą jego nieporozumień z Jagiełłą była kwestia władzy. Rozpoczęło się niezwykle ważne i decydujące w historii Litwy pięćdziesięciolecie, kształtujące się pod wpływem wzajemnych stosunków między obydwoma politykami. •
•
* * *
Przez stulecie panowania pogańskiego rodu Giedyminowiczów państwo litewskie umocniło się, a po przyłączeniu ziem Rusi stało się jedną z największych potęg w regionie. Naród litewski, który stworzył to p aństwo, był podmiotem w procesie historycznym. Nie przy jąwszy chrztu; Litwa niemal przez cały czas była izolowan a politycznie. Pogaństwo pomogło p rzec hować i ochronić jej etnokulturową sp ecyfikę, choć z drugiej strony, przeszkadzało w reformowaniu społeczeństwa i państwa oraz korzystaniu z doświadczeń innych krajów. Metodami politycznymi Litwie udało się obronić własne ziemie prze d atakiem Zakonu Krzyżackiego i jego sprzymierzeńców. Jednakże już w drugiej połowie XIV w. te konserwatywne metody zadecydowały o politycznej inercji - likwidacja politycznej i kulturowej izolacji Wielkiego Księstwa Litewskiego nie weszła do programu jego władców. Ponadto siły w państwie były rozproszone na ogromnej przestrzeni. Litwie zaczęło grozić niebezpieczeństwo prze grania wojny z Zakonem. N a przełomie Lat 60. i 70. XIV w. państwem wstrząsały walki między członkami dynastii oraz dążenia poszczególnych jej członków do realizacji własnych interesów przy pomocy państw wrogich Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Pojawiła się realna groźba zaprzepaszczenia największej zdobyczy narodu - państwa litewskiego. Nowe pokolenie jego władców zaczęło poszukiwać dróg wyjścia z kryzysu.
ROZDZ IAŁ 3
Wiel kie Księstwo Litewskie w czasach J agiełły i Witolda
Pa nowanie J agiełły. U mowa w Krewie i chrzest Po śmierci Kiejstuta, reprezentującego stare pokolenie polityków drugiej połowy XIV w., skończył się pierwszy etap walk wewnętrznych. Z areny politycznej zniknęła jedna z ważniejszych sił, a władcze aspiracje Witolda zostały czasowo wstrzymane. Jesienią 1 382 r., po ucieczce syna Kiejstuta, Witolda, z niewoli na zamku w Krewie i jego oddaniu się pod opiekę Zakonu, rozpoczął się nowy okres w historii Wielkiego Księstwa Litewskiego, zdominowany przez zależności między Jagiełłą a Witoldem.
Poszu kiwania rozwiązań pol itycznych Poszukiwania te w latach 1 38 3-1384 wywierały wpływ na dalszy los państwa li tewskiego. Wiele zależało od zmian w środkowo-wschodniej Europie. Dnia 31 września 1 382 r. zmarł Ludwik I Andegaweński, od 1 370 r. władający połączonymi unią personalną Polską i Węgrami. Unia obu państw rozpadła się. Następczynią tronu polskiego została młodziutka Jadwiga - młodsza córka Ludwi ka I. Panowie małopolscy, sprawujący kontrolę nad władzą polityczną w Polsce w Latach panowania młodocianej królowej, przyszły los królestwa wiązali właśnie z jej zamążpójściem. Wśród pretendentów do objęcia tronu polskiego dzięki małżeństwu z Jadwigą pojawił się również wielki ks iążę litewski Jagiełło. W tym samym czasie zmieniła się także sytuacja na wschodzie. Wielka armia tatarsko-mongolska pod wodzą chana Tochtamysza spustoszyła księstwo moskiew skie i na pewien czas zatrzymała ekspansję Rusi na ziemie Wielkiego Księstwa Li tewskiego. Dnia 3 1 października 1 382 r. Jagiełło w obecności młodszych braci zawarł z Za konem trzy ugody, w których zobowiązał się do ochrzczenia w ciągu czterech lat -
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 26 siebie i całego kraju, zawarcia sojuszu z Zakonem i zapisania na rzecz Zakonu •
terytorium Zmudzi po rzekę Dubisę. Pertraktacje prowadzono na wyspie na Dubisie. Umowę sporządzono, ale nie ratyfikowano - tzn. nie została ona potwierdzona pieczęcią władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ratyfikację umowy planowano przy następnym spotkaniu z władzami Zakonu, lecz do kolejnych negocjacji nie doszło. Jagiełło, posłużywszy się formalnym pretekstem, 1 9 lipca 1 38 3 r. udaremnił spotkanie i ratyfikację umowy z 1 382 r. Pod koniec lipca 1383 r. zostały wznowione działania wojenne z Zakonem i popierającym go Witoldem. Witold, znalazłszy schronienie w obozie wroga, rozwinął aktywną działalność polityczną i wojenną przeciwko Jagielle. Wspierali go zwolennicy, zebrani w posiad łościach Zakonu i niezadowoleni z rządów wielkiego księcia na Litwie. Współpraca z Zakonem była jednak tylko czasowym narzędziem w polityce Witolda. W latach
1 383-1384 popierał Zakon - uczestniczył w wyprawach przeciwko Wielkiemu Księst•
wu Litewskiemu, a 30 stycznia 1 384 r. zapisał Zakonowi terytorium Zmudzi po rzekę Niewiażę. Z drugiej strony, podtrzymywał tajne kontakty
z Jagiełłą i
w końcu lipca
1 384 r., po spaleniu i zniszczeniu trzech ważnych strategicznych zamków warownych Zakonu Leżących na litewskim brzegu Niemna (Marienburg, Jurborg i Nowy Bajer burg), wrócił na Litwę, poddał się władzy Jagiełły i odzyskał wszystkie ziemie ojca, Kiejstuta, z wyjątkiem Trok. Kompromis między Jagiełłą i Witoldem w 1 384 r. był możliwy, ponieważ obaj
należeli do pokolenia nowocześnie myślących polityków, rozumiejących, że chrzest jest jedynym sposobem na przełamanie kryzysu i um oc n i enie międzynarodowego autorytetu państwa litewskiego .
Problem ch rztu Litwa mogła wybrać trzy drogi - przyjąć chrzest o d Zakonu, Moskwy lub Polski. Najbardziej zaawansowane były rozmowy w sprawie chrztu z Zakonem. W 1 382 r. w układzie zawartym na Dubisie Jagiełło zobowiązał się ochrzcić siebie i cały kraj, a Witold, po ucieczce do państwa zakonnego, 2 1 października 1 383 r. ochrzcił się, przyjmując imię Wigand. Mimo to latem 1 384 r. Jagiełło z Witoldem, po zerwaniu pertraktacji z Zakonem i wznowieniu wojny, zgodnie odmówili przyjęcia chrztu z rąk Zakonu, obawiając się niebezpiecznej zależności od niego. Uważa się, że w latach 1 383-1 384 Jagiełło pod wpływem swej prawosławnej matki, księżny Juliany, i jej zwolenników rozważał mozliwość zblizenia z Moskwą oraz przyjęcia religii prawosławnej. Myślano nawet o jego małżeństwie z córką Dymitra Dońskiego, Zofią, i przy tej okazji chciano przyjąć chrzest. Badacze przypuszczają, że właśnie w tym celu po wyprawie chana Tochtamysza na Moskwę zawarto umowę. Zrezygnowano jednak z tego planu, obawiając się, że zbliżenie z Moskwą i przyjęcie prawosławia za bardzo wzmocni wpływy Moskwy w Wielkim Księstwie Litewskim i nie zatrzyma agresji Zakonu przeciwko wyznawcom prawosławia, uważanym za .
.
,
mnOWlercow.
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 27
Jagiełło wybrał trzecią możliwość - Polskę. To sąsiednie słowiańskie państwo pod koniec XIV w. wydawało się nie tylko najmniej niebezpieczne, ale mogło stać się poważną przeciwwagą dla pragnącej przyłączyć do siebie słowiańskie ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego Moskwy, a także sojusznikiem w walce z Zakonem. Oprócz tego Polacy proponowali najbardziej korzystne warunki przyjęcia chrztu - zaprosili Jagiełłę do objęcia tronu króla Polski. Uważa się, że pierwsze kontakty z Jagiełłą Polacy mogli nawiązać jeszcze w 1 383 r. Wiadomo, że 1 5 października 1 384 r. w uroczystości koronacji Jadwigi w Krakowie brali udział także posłowie Jagiełły. Tak więc w 1 384 r. obie strony doszły do porozumienia i rozpoczęły negocjacje dotyczące małżeństwa Jagiełły z Jadwigą, objęcia przezeń tronu Polski i chrztu Litwy. Oficjalna delegacja pod przewodnict wem brata Jagiełły i jego najbliższego zwolennika, Skirgiełły, przybyła do Krakowa w styczniu 1 385 r. z prośbą o rękę Jadwigi. Członkowie delegacji przebywali w Krakowie i Budzie, gdzie w owym czasie rezydowała matka Jadwigi, Elżbieta. Pertraktacje w spra wie małżeńśtwa utrudniał fakt, że jeszcze we wczesnym dzieciństwie Jadwiga, z woli ojca, Ludwika I, została przyrzeczona księciu Wilhelmowi Habsburgowi, który latem 1 385 r. przybył do Krakowa z zamiarem poślubienia jej. Jednak panowie małopolscy, prowadzący pertraktacje w sprawie ślubu Jadwigi, silnie popierali kandydaturę Jagiełły. Zywili nadzieje, że nowo ochrzczony władca, regulując sprawy państwowe, podda się wpływowi polskich polityków duchownych i świeckich, a rozległe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego staną otworem przed Polakami. Nie mniej ważne dla PoLski było osiągnięcie sojuszu z Litwą w walce ze wspólnym wrogiem - Zakonem. Pertraktacje, jak często pisze się w historiografii, zakończyły się 14 sierpnia 1385 r., kiedy strona litewska wystawiła dokument, który często nazywa się aktem unii krewskiej. •
Umowa w Krewie W dokumencie krewskim z 1 385 r. wielki książę litewski Jagiełło, obejmując tron Polski, zobowiązał się do przyjęcia chrztu i ochrzczenia całej Litwy, wypłaty zadość uczynienia - z własnych środków - narzeczonemu Jadwigi, Wilhelmowi Habsburgo wi, za zerwanie umowy małżeńskiej, odzyskania i zwrócenia ziem należących do Polski, uwolnienia wszystkich polskich jeńców oraz przyłączenia Wielkiego Księstwa Litewskiego do Królestwa Polskiego. Szczególnie to ostatnie zobowiązanie, które wyrażone zostało w spisanym po łacinie akcie słowem applicare, wzbudziło w historiografii wiele dyskusji dotyczą cych rzekomej inkorporacji Wielkiego Księstwa Litewskiego do Polski w 1 385 r. Obecnie wielu polskich i Litewskich historyków zgadza się, że porozumienie krew skie nie było żadną unią. Jagiełło potwierdził tylko obietnice, złożone przez Skir giełłę w jego imieniu w trakcie negocjowania małżeństwa z Jadwigą. Gdy Jagiełło obejmował tron Polski, prawdopodobnie został spisany oficjalny akt porozumienia między Wielkim Księstwem Litewskim a Polską. Nie ma jednak żadnych wiadomości o istnieniu takiego dokumentu. Przeciwnie, spotyka się nawet próby udowodnie nia, że zachowany w archiwum kapituły krakowskiej oryginał aktu krewskiego
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
128 z 14 sierp nia 1385 r. jest falsyfikatem, stworzonym przez polską stronę do cel ów
poli tycznych. Historycy wciąż jeszcze badają autentyczność aktu krewskiego . Dyskusja naukowa, wymagająca nowych uzupełn i aj ącyc h badań, trwa nadal, chociaż w 2002 r. w publi kacji RugpJucio 14 d.
Krevos aktas badacze litewscy przedstawili argumenty świadczące
o jego autentyczności. Niezależnie od tego jednak można stwierdzić, że w Wielkim Księstwie Litewskim w końcu XIV w. nie było sił społecznych, zainteresowanych połączeniem Litwy z Królestwem Polskim. Potwierdza to również fakt, że po objęciu
przez Jagiełłę władzy królewskiej i jego wyjeździe do Polski szerokie warstwy bojarów litewskich p oparły starania Witolda o zostanie pełnoprawnym władcą Wielkiego Księ stwa .
Z
drugiej strony, sama Polska w końcu XIV w. nie była j e szcze w stanie
wchłonąć większego od niej terytorialnie, innego pod względem narodowym oraz odm ien nego w sensie społecznym, organ izacyjnym i kultu rowym państwa. Możn a mówić o zainteresowan iu Jagiełły zawarciem politycznego porozumienia z Polską, dzięki któremu mó głby roz s z erzyć władzę dynastii Giedyminowiczów w regionie i w
ten sp osób umocnić swój prestiż jako monarchy i pozyc ję p aństwa litewskiego na arenie międzynarodowej. Posługując się terminologią używaną w dzisiejszej polityce,
akt krewski można nazwać listem intencyjnym, którym chciano kierować się przy nawiązywaniu stosunków międzypaństwowych między Wielkim Księstwem i Polską. Jagiełło przybył do Krakowa na początku 1 386 r. N a chrzcie otrzymał imię Władysław oraz zawarł związek mał.żeński z Jadwigą i został koro no wan y na króla Polski.
Ch rzest i społeczeństwo Wi e l kiego Księstwa Litewskiego Zimą na przełomie 1386 i 1 387 t., po dczas wizyty J agiełły na Litwie, nadal rea lizowano obietnice zadeklarowane w akcie krewskim. W Wilnie rozpoczęły się ofi cj aln e przygotowania do chrztu, urworzono pierwsze parafie
i budowano katolickie
kościoły. W 1 387 r. Jagiełło ogłosił trzy przywilej e : dla biskupa wileńskiego, kato lickich bojarów litewskich i mieszczan wileńskich. Przywileje te zawi eraj ą program
rozwoju społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przywilejem z 1 7 lurego 1 387
r.
Jagiełło założył i uposażył biskupstwo wileńskie.
Biskup wileński otrzymał od wielkiego księcia część mi asta WiLna, gród Taurogi z gminą, dwory Łabonary i Malaty oraz gminy Werk i i Bakszty Włości te obejmowały .
pięćdziesiąt-sześćdziesiąt wsi. W ten sposób władca utworzył
z
własnych zasobów
ziemskich pierwsze potężne latyfundium na Litwie, które wielkością przewyższało
posiadłości największych ówczesnych właścicieli ziemskich. Bazując na majątkach zi emski ch oraz przy pomocy innych materialny ch środków zakładano i utrzymywano kościoły. Ziemie Kościoła oraz miesz kaj ący na nich chłopi byli zwolnieni od wszel
kich powinności, nawet od służby wojskowej i podatków dla władcy, oraz chronieni przed ingerencją władz świeckich w sprawy administracyjne i sądowe. Tak więc już w pierwszych latach po przyjęciu chrztu litewski Kościół katolicki był
nie tylko dobrze zaopatrzony, ale otrzymał również immunitet ekonomiczny i są-
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 29 dowy. W tym sensie Kościół litewski zrównał się z Kościołem polskim, który kilka stuleci dążył do umocnienia prawa immunitetu. Bojarom litewskim przyznano prawo częściowego immunitetu. Dnia 20 lutego
1387 r. wszyscy bojarzy, którzy przyjęli wiarę katolicką i pełnili służbę wojskową, otrzymali prawo własności dziedzicznych ziem ojczystych, którymi mogli od tej pory swobodnie dysponować. Mogli też samodzielnie regulować sprawy związane z zamąż pójściem córek oraz sprawy majątkowe kobiet w rodzinie. Ich ojczyste posiadłości zostały zwolnione od wszystkich robocizn na rzecz wielkiego księcia, z wyjątkiem remontowania i budowania grodów. Przywilej z 1 387
r.
nie zlikwidował jednak po
datków w naturze i pieniądzu dla władcy. Posiadłości ojczyste bojarów dalej pozo stawały pod jurysdykcją sądu wielkiego księcia. Przywilejem Jagiełły 22 marca 1 387 r. n adano Wilnu prawa magdeburskie. Wilno stało się pierwszym miastem litewskim, którego mieszczaństwo uzyskało prawo sa morządu. Prawa magdeburskie nie działały na całym ówczesnym terytorium Wilna. Obok części miasta rządzonej przez administrację miejską były tereny nazywane jurydykami, które podlegały j urysdykcji wielkiego księcia, biskupa albo bojarów.
W 1 387
r.
przywileje Jagiełły przyspieszyły formowanie się warstwy duchownych,
bojarów oraz mieszczan i stworzyły nowe podstawy prawne życia społecznego w Wiel kim Księstwie Litewskim. Dalsze działania związane z reformą społeczną na j akiś czas zakłóciła wojna domowa między Witoldem a Jagiełłą, wznowiona w 1 389 r.
Walka Witolda o władzę Po koronacji Jagiełły na króla Polski powstał problem władzy w Wielkim Księstwie Litewskim, który chciano rozwiązać, mianując Skirgiełłę namiestnikiem Jagiełły. Suwerenem całego kraju pozostał sam Jagiełło. Skirgiełło nie miał praw monarchy Wielkiego Księstwa Litewskiego, przysługiwała mu tylko władza wykonawcza nadana przez Jagiełłę. Nie wiadomo dokładnie, jaką realną władzę posiadał Skirgiełło. Aktem z 28 kwietnia 1 387 r. Jagiełło dał mu faktyczne pierwszeństwo przed innymi człon kami rodu Giedyminowiczów, ale nie ma dowodów na to, że inni kniaziowie byli mu posłuszni. Wręcz odwrotnie, we wszystkich zachowanych pismach homagialnych książęta dzielnicowi przyrzekają wierność Jagielle, a o Skirgielle w ogóle się nie wspomina. Potwierdzają to pierwsze lata namiestnictwa Skirgiełły w Wielkim Księst wie Litewskim. Próba powrotu do systemu rządzenia znanego z czasów Olgierda
i Kiejstuta nie powiodła się, gdyż Skirgiełło nie potrafił sprostać powierzonym mu
przez Jagiełłę obowiązkom namiestnika. Rządy Skirgiełły w Wilnie szybko wywołały niezadowolenie nie tylko innych Giedyminowiczów, ale także bojarstwa oraz szerszych grup społecznych. Jagiełło
p rób ował stabilizować sytuację i w 1 389 r. przysłał do Wilna starostę z Polski, Kle mensa Moskorzewskiego. Jednakże ulokowanie polskich oddziałów wojskowych w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego tylko zwiększyło napięcie i niezadowolenie
mieszkańców. Powstała dogodna sytuacja dla Witolda, który żywił nadzieje na zajęcie miejsca Skirgiełły.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
130
Rezydując w Grodnie, Witold skupiał wokół siebie ludzi niezadowolonych z po lityki Jagiełły w Wielkim Księstwie Litewskim. W drugiej połowie 1 38 9 r. podjął otwartą walkę, próbując zająć Wilno siłą. Gdy akcja się nie powiodła, ponownie zdecydował się poprosić Zakon o udzielenie mu schronienia oraz wsparcie militarne. W zamian aktem z 1 9 stycznia 1 390 r. zobowiązał się wypełnić wszystkie ustalenia, podpisane z Zakonem w 1 384 r. Rozgorzała walka w łonie dynastii Giedyminowiczów. Witold z wojskiem Zakonu kilkakrotnie najeżdżał Litwę, docierając aż do Wilna i pustosząc kraj, którym pragnął rządzić. Chcąc jeszcze bardziej umocnić swoje wpływy polityczne w Wielkim Księst wie Litewskim, w szczególności na ziemiach słowiańskich, a także swoją pozycję międzynarodową, odnowił kontakty z Moskwą. W 1 391 r. wydał córkę Zofię za wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla I i prowadził rokowania w sprawie zawarcia z mm sOJUSZU. Nasilający się konflikt między Jagiełłą a Witoldem budził coraz większy niepokój polskich panów, niezadowolonych, że nowy król troszczy się o sprawy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Chcąc zachować tron Polski i przerwać wojnę domową, ni szczącą jego ojczystą ziemię i niewróżącą szybkiego zwycięstwa żadnej ze stron, Jagiełło raz jeszcze postanowił pójść na kompromis. Wiosną 1 392 r. zaproponował Witoldowi pokój i stanowisko namiestnika Wielkiego Księstwa Litewskiego. Witold przyjął propozycję i latem 1392 r. po raz drugi opuścił Zakon i wrócił na Litwę. •
•
U mowa ostrowska Warunki nowego porozumienia między Witoldem j Jagiełłą zostały spisane 4 sierpnia 1 392 r. w tzw. u mowie ostrowskiej. Aktem tym Jagiełło zwrócił Witoldowi księstwo trockie i inne ziemie ojcowizny oraz podarował nowe. Witold otrzymał prawo rządzenia w imieniu Jagiełły w całym Wielkim Księstwie Litewskim, także w Wilnie, oraz prawo tytułowania się "księciem litewskim". Przyznał oficjalnie, że jest wasalem Jagiełły i otrzymane ziemie po jego śmierci zostaną zwrócone suzerenowi - królowi Polski. Skirgiełło został u sunięty ze stanowiska namiestnika Wielkiego Księstwa Litew skiego i otrzymał we władanie Połock, a później księstwo kijowskie, gdzi e w 1 397 r. został otruty.
U mocn ienie się Witolda na tron ie Wiel kiego Księstwa Litewskiego Sytuacja wewnętrzna państwa. Pozycja Jagiełły i relacje z Witoldem Umowa w Ostrowie była pierwszym, może nie do końca prawnie unormowanym krokiem, za pomocą którego chciano rozwiązać problem rządzenia dwoma państwami - Polską i Wielkim Księstwem Litewskim. Do 1 40 1 r. nie jest znany żaden inny
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
131 dokument, który wyraźnie stwierdzałby, na jakich zasadach Jagiełło powierzył władzę Witoldowi, a także określał jej zakres. Wiadomo natomiast, że w spisanych po 1 392 r. oficj al nych dokumentach jako pierwszy pa Jagielle wym ien iany j est Witold. Sam Wi tol d w wewnętrznych relacjach po dkre śl ał jeszcze wyższo ść Jagiełły, faktyczn i e jednak umowa w Ostrowie zaczęła umacniać pozycję Witolda jako niezależnego władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jako pierwsi realną władzę Witolda odczuli książęta odrębn yc h dzielnic Wielkiego Księstwa Litewskiego, pochodzący najczęściej z dynastii Giedyminowiczów. Więk szość z nich, po formalnym przyrzeczeniu aktami homagialnymi w lata ch 1 386-1388 wasalstwa Jagielle, Jadwidze i polskiej Koronie, samodzielnie rządzili swoimi dziel nicami do 1 392 r., na podstawie prawa dziedziczenia. Takie umocnienie władzy książąt osłabiało centralne rządy wielkiego księcia, niszczyło państwo od wewnątrz
i stwarzało zagrożenie dla jego jedności terytorialnej . Problem uregulowania sto sunków z książętami stał się szczególnie aktualny, gdy Jagiełło zamieszkał w Polsce, a wyznaczony przez niego na wielkiego księcia Skirgiełło nie zdołał umocnić się w Wielkim Księstwie. Witold, dobrze rozumiejąc realne zagrożenie dla jedności państwa litewskiego, zajmującego duże terytorium i posiadającego niejednolitą strukturę, zaczął wprowa
dzać w życie bolesną, ale skuteczną politykę cen trali zacj i państwa, która wstrząsnęła społeczeństwem Wielkiego Księstwa Litewskiego i przyspieszyła jego modernizację. W krótkim okresie - przez kilka lat - odebrał braciom Jagiełły i ich następcom rządzo ne przez nich dzielnice. Naj mło dszy brat Jagiełły, Swidrygiełło, który po śmierci matki samowolnie ob jął władzę w rządzonym przez n ią Witebsku, został ,
otoczony przez wojska Witolda, pojmany i odesłany do Krakowa do Jagiełły. W po dobny sposób usunięto i zmuszono do ucieczki innych Olgierdowiczów: Korybuta z Nowogrodu Siewierskiego, Włodzimierza - z Kijowa, Fiodora Lubartowicza z Podola. Miejsce odsuniętych książąt zajęli namiestnicy, wyznaczeni przez Wi tol da.
Zostali nimi nowi ludzie, nieskoligaceni z Gi edym in owic zami, którzy musieli l i czyć się z władzą wielkiego księcia i nie mogli pretendować do tego urzędu. W większości
byli to wierni Witoldowi katoliccy bojarzy z politycznego centrum Wielkiego Księst wa Litewskiego - Litwy. Wprowadzone pod koniec XIV w. reformy w zarządzaniu państwem zasadniczo zmieniły sytuację wewnętrzną Wielkiego Księstwa. Władzę monarchy coraz bardziej wspierała nowa warstwa społeczna - niezależni od książąt bojarzy, ziemianie. Ich posiadłości w okresie umacniania się władzy Witolda były stosunkowo nieduże. W przywilejach Jagiełły dla bojarów z 1 387 r. wszystkich niebędących książętami ziemian potraktowano jednakowo. Protekcjonistyczna p olityka Witolda, który w za
mian za służbę nadawał zi em ię i stanowiska, stworzyła warunki do powstania warstwy panów. Na przełomie XIV i XV w. z darowizn wielkiego księcia powstały p ierws ze wi el k ie rodz in y bojarskie - Moniwidów, Ki e żgajłłów, Radziwiłłów, Gasztołdów. Zo
stali oni pierwszymi urzędnikami aparatu administracyjnego tworzonego przez
Witolda i uczestniczyli we wszystkich najważniejszych działaniach polityczno-wo jennych władcy. Kształtując nową warstwę społeczną, popierającą wielkiego księcia,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 32 Witold od początku starał się nie dopuścić do wzros tu potęgi niektórych rodzin bojarskich, co mogłoby zagrażać jego władzy. Szczodrze obdarowywał litewskich bojarów ziemiami na Rusi, ale nie nadawał jednemu bojarowi większych włości w tym samym miejscu. Etniczne ziemie Litwy za czasów Witolda pozostawały ciągle w ręku wielkiego księcia. Terytorialna centrali zacj a p ań stwa i zwiększani e p o s iadłości ziemskich bojarów umocniły władzę wielkiego księcia w całym państwie oraz pozwoliły reformować aparat władzy centralnej. Z a czasów Witolda miejsce książąt w radzie wielkiego księcia zajęli naj bardziej wpływowi bojarzy oraz wysocy duchowni Kościoła katolickiego, którzy po przyjęciu chrześcijaństwa angażowali się w życie polityczne Wielki ego Księstwa Litewskiego i byli wyznaczani przez władcę do p ełn ienia wysokic h funkcji państwowych. W omawi anym okresie skład rady wi elkiego ksi ęc ia nie był jeszcze ustab ilizowa ny, a j ej członkowie obradowali nieregularnie, ale rada już działała. Bojarstwo Litwy, popierając politykę centralizacji, wierzyło, że Witold zachowa suwerenność ks ięstwa, utrzymując stosunki z Polską, i zdoła zachować ziemie na Rusi. Społeczeństwo polskie inaczej oceniało nową sytuację. Polityka centralizacji prowa dzona przez Witolda była sprzeczna z interesami Polski. Szlachta polska starała się o żyzne ziemie na Wołyniu i Podo lu, co prowadziło do nieuchronnego kon fliktu Wytworzyła się p ara doksalna sytuacja : Witold, powiększając strefę swoich rządów o wszystkie ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego, działał w imieniu n aj wyżs zego suzerena, którym był Jagiełło. W rzeczywistości swoim postępowaniem stwarzał s y tuację konfliktową z Jagiełłą jako królem Polski. Witold, będący prawn ie tylko namiestnik iem Jagiełły, już w pierwszych latach swoich rządów prowadził bardzo samodzielną politykę zagraniczną. Wynika to jasno z umów, zawartych przezeń z Zakonem. Jego poprzednik, Skirgiełło, w kontaktach zagranicznych występował w imieniu Jagiełły i swoim, a Witold - jedynie w swoim. Doszło nawet do tego, że Witold zaczął rozporządzać terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, potwierdzając swoim imieniem w umowie salińskiej w 1 398 r. o dda nie Zmudzi Zakonowi. Na zjeździe na wyspie Salin Witold pojawił się nie jako n amiestnik Jagiełły, ale jako suweren ny władca, tytułujący się wielkim k si ęciem litewski m. Po zapewn i en iu sobie poparcia społeczeństwa litewskiego, w latach 1 392-1 398 Witold zdołał zcentralizować ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego i przejąć nad nimi władzę, ale nie śpieszył się do prawnego zerwania stosunków z Jagiełłą. Jagiełło starał się nie ograniczać rosnącej pod koniec XIV w. suwerenności Witol da jako władcy Litwy i nie przeciwstawiał się jej. Niewątpliwie nie oznacza to, że Jagiełło nie miał tu włas nych, dynastycznych interesów, sprzecznych z pol i tyką i planami Witolda. Przez trzynaście lat małżeństwa z Jadwigą nie doczekał się następcy tronu i dobrze rozumiał, że po jego bezpotomnej śmierci nowy król Polski mógłby mieć aspiracje do Wielkiego Księstwa Litewskiego i ch ciałb y przejąć dzie dzictwo dynastii Gi edymi na . Z muszało to Jagiełłę do popierania Witolda - niestety, również nieposiadającego syna - jako przed stawi ciel a suwerennego Wielkiego Księst wa, aby móc przeciwstawić się ewentualnym politycznym naciskom ze strony pol .
•
skich panów.
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 33 Oceniając w ten sposób stosunki Jagiełły i Witolda pod koniec XIV W., łatwiej dać wiarę zachowanym w źródłach historycznych wzmiankom świadczącym o tym, że w 1 398 r. odbyła się narada Jagiełły i Witolda z papieżem n a temat koronacji Witolda na króla Litwy. Przekształcenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w królestwo ochro niłoby państwo litewskie przed wcieleniem do Królestwa Polskiego i zagwarantowa łoby pozostanie dynastii Giedyminowiczów przy władzy, niezależnie od losów tronu polskiego. W tym kontekście nietrudno zrozumieć postępowanie bojarów litew skich na zjeździe na wyspie Salin w 1 398 r., którzy - w proteście po o głoszeni u przez Witolda żądań królowej Jadwigi o zapłacenie daniny lennej - publicznie ogłosili Witolda królem. Akcja ta, niemająca żadnych podstaw prawnych, wyraźnie ukazała poglądy bojarów Wielkiego Księstwa Litewskiego na temat stosunków z Jagiełłą ,
i Królestwem Polskim. Swiadczyła też o tym, że nie tylko Witold, ale również spo-
łeczeństwo gotowe było bronić suwerenności swojego państwa, nie bacząc na Jagiełłę jako króla Polski. Rosnąca władza Witolda i kompromisowa polityka Jagiełły wobec Wielkiego Księstwa Litewskiego budziły podejrzliwość Polski, która dążyła do włączenia ziem Giedyminowiczów do Korony. Napięcie między dwoma państwami zwiększało się. Swoistą katastrofą stały się wydarzeni a z 1 399 r., które zmieniły ogólną sytuację· Urodzona w czerwcu 1 399 r. córka Jagiełły, Bonifacja, przeżyła zaledwie trzy dni, a 1 7 lipca zmarła królowa Jadwiga. Uwagę Jagiełły na jakiś czas pochłonęły sprawy związane z tronem Polski. Dnia 1 2 sierpnia 1 399 r. oboma państwami wstrząsnęła wiadomość o klęsce zjed noczonych wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, Tatarów chana Tochtamysza, Pol ski i Zakonu, którymi dowodził Witold, w bitwie nad Worsklą z wojskami Złotej Ordy. Preludium do historii bitwy nad Worsklą była detronizacja chana Tochtamysza w 1 395 r. przez chana Tamerlana (Timura Kutłuka), walczącego o władzę w Złotej Ordzie. Witold zdecydował się wykorzystać fakt rozłamu w państwie mongolsko tatarskim, licząc na to, że wspierając zdetronizowanego Tochtamysza, będzie mógł zdobyć dla Wielkiego Księstwa Litewskiego nowe tereny Rusi, której władcami formalnie tytułowali się przywódcy Złotej Ordy. Zawarł umowę z chanem Tochta myszem, zgodnie z którą wielki książę litewski zobowiązał się pomóc chanowi od zyskać władzę w Złotej Ordzie. Tochtamysz zrzekł się praw do ziem na Rusi, które w tym czasie należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, i obiecał pomóc Witoldowi w przyłączaniu nowych terenów. Witold i Jagiełło, dobrze rozumiejący sens wypraw krzyżowych, postanowili wy korzystać sprzyjającą koniunkturę, by zdobyć nowe terytoria, a także pokazać papie żowi i całej chrześcijańskiej Europie, że Litwa po przyjęciu chrześcijaństwa sama staje w jego obronie. Oznacza to, że dalsza agresja Zakonu przeciwko niej jest nieuza sadniona. Organizowaną przez Witolda wspólną wyprawę przeciwko Złotej Ordzie ogłoszono wyprawą krzyżową. Armia sojuszników zgromadzona w Kijowie składała się z wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, Polski, Zakonu i Tatarów Tochtamysza. Prawdziwym celem wojny było dla Witolda umocnienie się na południowych te renach Rusi i kontrolowanie południowej drogi handlowej wzdłuż Dniepru.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 34
Witoldowi nie udało się zrealizować planu polityki ws c h odniej , nakreś lon ego przez Olgierda. Bitwa nad Worsklą skończyła się klęską. Zginęł o w niej wielu litew skich książąt, wśród nich również kilku synów i wnuków Olgierda. Przegrana w 1 399 r. paradoksalnie wzmocniła pozycję Moskwy w regionie. Wy wołała nową falę zamieszek przeciwko namiestnikom Witolda na słowiańskich tere nach Wielkiego Księstwa Litewskiego, co zmusiło Witolda oraz bojarów litewskich
do ponownego szukania kompromisu z Jagiełłą i Polską.
U mowa wileńsko-radomska w 1 4 0 1 r. Podczas negocjacji między Jagiełłą a W itol dem pod koniec grudnia 1400 r . w Grodnie omówiono i oceniono sytuację oraz podpisano porozumienie, które dało początek nowemu etapowi w stosunkach między Wielkim Księstwem Litewskim a Polską. Porozumienie to zostało zatwierdzone prawnie w 1401 r. trzema aktami : l ) J agi ełły (dokument ten nie zachował się, ale jego treść znana jest z innych ówczesnych źródeł); 2) Witolda i bojarów litewskich ( 1 8 stycznia 1401 r. w Wilnie) ; 3) Rady króla pol skiego ( 1 1 marca 140 1 r. w Radomiu). W literaturze historycznej umowa ta nazywana jest także unią wileńsko-radomską. Aktami tymi Jagiełło i Ra da króla polskiego zatwierdzili faktyczną samodzielność Witolda, ogłaszając go wielkim księciem l itew skim i przekazując mu całą władzę w Wi elk i m Księstwie. Witold natomiast, wraz z bo jarami l itewski mi, z ob owi ązał się do przestrzegania tej umowy. Wielkiemu Księstwu Litewskiemu przyz nano czasową suwerenność - do śmierci Witolda - po czym wszystkie przyznane mu ziemie miały wrócić do J agiełły i Korony. W wypadku, gdyb y Jagiełło umarł, nie pozostawiając dziedzica, Rada polskich p an ów zobowiązała się nie wyb i erać nowego króla bez zgody Witolda. Porozumienia z 140 1 r. są w literaturze historycznej różnie rozumiane, inter pretowane i oceniane. W jednych p rac ac h uważa się je za dyktat Polski wobec osła bionej po porażce nad Worsklą Litwy, który miał przeszkodzić ewentualnej koronacji Witolda. W innych dokumenty te są i nterpr etowan e jako unia między dwoma pań stwami, a nawet jako ustępstwo Jagiełły, który nie był w stanie zrealizować zawa rtej w akcie krewskim inkorporac ji. Zwolennicy dominującej w na j nowszych badaniach i, naszym z danie m n ajlepiej uargumentow an e j kon c ep c ji nie wyolb rzymiaj ą znaczenia dokumentów wileńskich i radomskich z 1401 r. Podkreślają, że naj ważniejszy był kompromis, zawarty między b roniącym samodzielności Litwy Witoldem a nos zącą się z myślą o ink orp oracj i Wielkiego Księstwa Litewski ego Pols ką. Umowy zawarte w 1401 r. nie stworzyły nowej sytuacji, d okum en ty te tyl ko prawnie sank c j onowały istnie jąc e od 1 398 r. stosunki. Nowo ścią w porównan iu z wcześniejszym okresem było to, że w 140 l r. Wielkie Księs two Litewskie reprezen towali - opró cz władcy - również bojarzy, którzy w swoim imieniu ogłosili akt państwowy. W ten sposób litewscy bojarzy we wcześniejszych latach bezsprze czn ie mający wpływ na życie p ol ityczne p ań s twa na początk u XV w. po raz pierwszy pojawili s ię na scenie p ol itycznej nie tylko jako zorganizowana i reprezen tuj ąc a państwo formacja, ale również jako siła, ,
,
,
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 35 posiadająca moc prawną do podejmowania decyzji w sprawach wagi p aństwowej Nowością była także współpraca między Jagiełłą a Witoldem, którzy podzielili się strefami wpływów. Wspólne interesy państw nadal zmuszały do poszukiwania kompromisów. Dlatego tez akty wileńskie i radomskie z 1401 r., mimo ze ustalały tylko czasowy status stosunków między Wiel kim Księstwem Litewskim a Koroną, otworzyły przed Witoldem i popierającym go bojarstwem litewskim realne moż liwości umocnienia suwerenności państwa litewskiego w przyszłości. Dążenie do tego celu stało się credo dalszej działalności politycznej wielkiego księcia Witolda, a pierw sze dziesięciolecia XV w. można uznać za okres umacniania państwowości Wielkiego Księstwa Litewskiego, któreg o powodzenie było uzaleznione od sytuacji międzyna rodowej w regionie. .
Zwycięstwo nad Za konem Krzyżacki m Po lska soj u sz n i kiem w w a l ce. Od u kła d u sa l i ńs kiego do bitwy pod G ru nwa ldem W kwestii waLki z Zakonem nie było zasadniczych sprzeczności między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną. Zakon, popierany przez coraz bardziej wpływową w środkowej Europie dynastię Luksemburgów, stanowi ł na początku XV w. realne zagrozenie dla obu państw. Unię Polski i Litwy przeciwko Zakonowi umacniały także czynniki geopolityczne. Największe rzeki Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski Niemen, Dźwina oraz Wisła - wpadające do Morza Bahyckiego, w swym dolnym biegu nalezały do Zakonu. Wielkie Księstwo Litewskie i Polska, zawierając związek, liczyły na to, że zdołają pokonać potęgę militarną Zakonu oraz umocnią się tery torialnie i politycznie w re gionie. Na przełomie XIV i XV w. sojusznicy znacznie rozszerzyli militarno-polityczną działalność skierowaną przeciwko Zakonowi. Zawarty w 1 398 r. przez Witolda "wiecz ny" pokój saliński z Zakonem trwał tylko trzy lata. Po zapewnieniu sobie umowami wileńsko-radomskimi wsparcia Jagiełły i Polski, wiosną 1 401 r. Witold wznowił działania wojenne. W tym samym czasie przeciwko Zakonowi wystąpili Zmudzini. Do końca 1 403 r. trwały i ntensywne działania wojenne, w trakcie których Zakonowi udało się ponownie wykorzystać walki między Giedyminowiczami o tron wielkiego księcia litewskiego. W 1402 r. młodszy brat Jagiełły, Swidrygiełło, pretendujący do zajęcia miejsca Witolda, sprzymierzył się z Zakonem. W 1402 r. Litwa odparła wielką ofensywę Zakonu, w której uczestniczył Swidrygiełło, pragnący zdobyć Wilno. Na początku XV w. państwa sojusznicze, oprócz tradycyjnych działań wojskowych, coraz częściej i skuteczniej zaczęły stosować nowe, dyplomatyczne metody walki, gromadząc wokół siebie specjalistów, którzy przygotowywali decyzje prawne, me moriały lub pisma obronne. Najważniejszym obiektem sporu był chrzest. Obie strony apelowały do państw zachodniej Europy, usprawiedliwiając swoje działania i oskar żając przeciwnika. Ideolodzy Zakonu zarzucali przywódcom Wielkiego Księstwa ,
,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 36 Litewsk iego i Polski, że za mało troszczą się
o sprawy związane z chrztem Litwy,
a słowiańscy mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego nadal wyznają prawosła wie. Najpoważniejszym kontrargumentem sojuszników była rządzona przez Zakon, ale wciąż nieochrzczona Zmudź. Faktyczna walka Wielkiego Księstwa Litewskiego •
•
z Zakonem na pocz ątku XV w. toczyła się z powodu Zmudzi oraz ziem zachodniej Litwy. W tym okresie prawna sytuacja p ań stwowa Zmudzi oraz jej p rzyna leżn ość była
rzeczywistym miernikiem stosunków Litwy z Zakonem.
w obecności Witolda i Jagiełły podpisano ro zej m z Zakone m oraz porozumienie ze Swidrygiełłą w sprawie zap rzestan i a działań wojennych. Porozumienie wileńskie stworzyło war unki do podpisania w 1 404 r. pokoj u w Raciążu, który powtórzył zasadniczo us talenia p oro zumien ia salińskiego z 1 398 r. Pod koniec 1404 r. w Wilnie
•
Zmudź ponownie przyznano Zakonowi. Dzięki traktatowi w Raciążu Zakonowi udało
co prawda tylk o teoretycznie - uzyskać gwarancj e, że Polska nie będzie inter weniować w przypadku kon fliktu Wiel k iego Księstwa Litewski ego z Zak on em o Zmudź. Tylko jeden punkt tego ni ek orzystn ego dla sojuszników traktatu p okojowego odpowiadał polityce Witolda: Zakon zobowiązał się nie pomagać b untują cym się przeciwko wielkiemu księciu Gie dyminowiczom oraz wspierać go zbrojnie w walkach na Rusi. się •
Traktat w Raciążu z 1404 skiego
r.
nie uregulował stosunków Wielkiego Księstwa Litew
i Polski z Zakonem, a jedynie o dłożył rozwiązanie problemu na jakiś czas.
Stosunki sojuszników z Zakonem pogarszały się, przechodząc w permanentną woj nę dyplomatyczną, p o d której przykrywką przygotowywano
się do nowego starcia
zbrojnego. Po zawarciu
w
1408 r. pokojowego przymierza
z
wielkim księciem moskiewskim
Wasylem I i zapewnieniu sobie na j akiś czas spokojnego zapl ecza na
ws cho dzie,
Witold zdecydował się na nową wojnę z Zakonem. Na naradzie Witolda i Jagiełły w Nowogródku p od koniec 1408 r. postanowiono, pod pretekstem niezadowolenia Zmudzinów, sprowokować Zakon do zerwania traktatu w Raciążu i w ten sposób zdyskredytować go w oczach zachodniej Europy. Rozpoczęte wiosną 1 409 r. p ows ta nie •
Zmudzinów położyło kres kilkuletnim pokojowym stosunkom W iel kiego Księstwa Litewskiego z Zakonem.
"Wielka wojna" W dniu 1 4 s ierp n i a 1409 r. wojska Zakonu wtargnęły na polską ziemię dobrzyńską. Wielkie Księstwo
Litewskie nie brało udziału w pierwszym etapie wojn y. Wojna skończyła się l paźdz ie rnika 1409 r. zawieszeniem broni. W tym okresi e obie strony, przygotowując się do dalszej walki, podjęły aktywne działani a dypl omatyc zne. Mediatorem był Wacław IV Luksemburski, król Czech i cesarz Niemiec. O gło szo ny w styczniu 1410 r. w Pradze wyrok arbitrażowy, utrzymujący terytorialne status quo, b ył korzyst ny dla Zakonu. Mało tego, j eden jego artykuł mówił, że w przyszło ści Królestwo Polskie nie będzie wybierało kandydata na króla z Litwy czy innych kra-
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 37
jów wschodnich, ale spośród władców Zachodu. Królowi Węgier, Zygmuntowi Luksemburskiemu, k t ó ry popierał Zakon, także nie udało się zerwać sojuszu Witolda z Jagiełłą. Na początku 1410 r. w Kieżmarku odbyło się spotkanie Zygmunta z Wi toldem, na którym zaproponowano władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego koronę w zamian za zerwanie zbrojnego sojuszu z Polską. Rozmowy nie przyniosły ocze kiwanych rezultatów. W okresie p op rzed zającym bitwę pod Grunwaldem sojusznicy w toku negocjacji i rozmów dyplomatycznych korzystali z pomocy uczonych z krakows k iego uniwer sytetu. Pierwszy re ktor odnowionej za czasów Jagi ełły uczelni, profesor prawa Stanisław ze Skalbmierza, ogłosił w pierwszej p ołowie 1410 r. traktat O wojnie spra wiedliwej, w którym sformułował i naukowo uzasadnił ważną dla Litwy tezę, że p ogan ie mają prawo utworzyć pań s two i b ron i ć go, a chrześcijanie nie mogą bez rzeczywistej i ważnej przyczyny go atakować. Działania dyplomatyczne, mające kształtować powszechną opinię Europy, nie zahamowały bezpośrednich, obustronnych przygotowań do wojny, której plan Witold z Jagiełłą omówili jeszcze jesienią 1409 r. Zjednoczone siły zbrojne Wielkiego Księstwa Li tewskiego i Pol sk i w dniu 9 lipca 1410 r. wkroczyły na terytorium Zakonu i rozpoczęły marsz w kierunku jego stoli cy, Malborka. Na przedpolu przyszłej bitwy p od Grunwaldem, między wsiami Tan nenberg i Ludwigsdorf, I S Lipca s tanęły naprzeciwko s iebie nieprzyjacielski e armie. Badacze różnie określają liczebność wojsk uczestniczących w bitwie. Zgodni są nato miast co do tego, że stosunek sił zbrojnych Zakonu i sojusznik ów wynosił 2 : 3 . Mniej szą liczebnie arm ię Zak on u, uzup ełnioną rycerzami z innych krajów zachodniej Europy, głównie z Niemiec, ówcześni oceniali j ako jedną z najlepszych w Europie. Wojskami krzyżackimi kierował wielki mistrz Ulryk vOn Jungingen. Armię sojuszników tworzyły oddziały Wielkiego Księstwa Li tews kie go i Polski oraz najemnicy z Czech. W dniu 1 5 lipca 1 4 1 0 r. roz pocz ęła się bitwa pod Grunwaldem - jedna z naj większych batalii śre dn iowiecznej Europy. W początkowej fazie walki Zakon przy pu śc ił imponujący atak na wojska sojuszników, jednak po s ześci u godzinach zmagań poniósł klę s kę W bitwie zginął wielki mistrz oraz wielu dostojników Zakonu. So jusznicy zdobyli naj wi ęk sze wojenne trofea - chorągwie wojsk k rzyżack ich. Do nie woli wzięto wielu żołnierzy, wśród nich rycerzy z różnych krajów Europy. Taktykę dowodzonych przez Witolda wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, która w znacz nej mierze zadecydowała o wygranej, specjaliści od stuleci uważają za wzór średnio wiecznej sztuki wojennej. Najważniejsze jednak było hi sto ryczn e znaczenie bitwy pod Grunwaldem. Dwa suwerenne państwa Wielkie K s ięs two Litewskie i Królestwo Polskie - walczące przez dwa stulecia o egzystencję, odniosły na początku XV w. don io słe zwycięstwo, miażdżąc militarną potęgę Zakonu. Wielkie zasługi należą się przedstawicielom litewskiego rodu Giedyminowiczów - wielkiemu księciu litew skiemu, Witoldowi, i królowi Polski, Jagielle. Zwycięzcy spod Grunwal du zajęli na leżne im mi ejsce wśród czołowyc h przywódców i polityków Europy. Wojska sojuszników 1 6 lipca 1 4 1 0 r. wyru sz yły do stolicy Zakonu, Malborka. Napotkane po drodze zamki i miasta poddawały się bez walki. Natomiast rozpoczęte .
-
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
138 25 lipca 1410 r. oblężenie słynącego z potężnych murów warownych zamku w Mal borku, w którym zamknął się nowy mistrz krzyżacki, Henryk von Plauen z załogą, przedłużyło się i nie dało żadnych rezultatów. Wojska Witolda i Jagiełły nie zdobyły stolicy Zakonu i odstąpiły od murów twierdzy. Historycy różnie tłumaczą przyczyny niepowodzeń ostatniego etapu wojny. Jedni podkreślają, że rozpoczęły się epidemie i spadła dyscyplina w wojsku, inni utrzymują, że Witold i Jagiełło nie mogli dojść do porozumienia, j eszcze inni sądzą, że był to manewr taktyczny sojuszników.
Próby rozwiązan ia problemów powstałych po bitwie pod G runwaldem "Wielka wojna" zakończyła się 1 lmego 141 1 r. pokojem toruńskim, którego naj ważniejszą i konkretną korzyścią dla Litwy było to, że Zmudź - chociaż tylko czasowo, do śmierci Witolda i Jagiełły - została przyznana Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Przez długi okres pokój toruński był oceniany negatywnie - jeszcze w drugiej połowie XV w. Jan Długosz nazywa go pokojem przegranym. Podkreślano, że warunki pokoju nie odzwierciedlały odniesionego w bitwie pod Grunwaldem zwycięstwa. W naj nowszych badaniach naukowcy coraz częściej odrzucają ten jedno znaczny uproszczony pogląd i akcentują, że oceniając pokój toruński, trzeba nie tylko brać pod uwagę wynik bitwy, ale też ogóln ą sytuację międzynarodową, która nie była wówczas sprzyjająca dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski. Gdy Europa otrząsnęła się po doznanym szoku, zaczęła na wszelkie sposoby chronić Zakon przed całkowitym zniszczeniem. Kontynuacja wojny oznaczałaby konflikt z popierającym go Zygmuntem Luksemburskim, wybranym w l4U r. na cesarza Niemiec. Zakon miał też dyplomatyczne poparcie królów Francji i Anglii. Moralnie wspierał go również papież oraz cała zachodnia Europa, gdzie wciąż jeszcze żywy był duch tradycji m is ji chrześcijańskich. Zakon stanowił w pewnym sensie międzynarodową organiza cję średniowiecznej Europy, dlatego, chcąc go pokonać, niezbędne było wsparcie innych państw, a nie ich nieprzychylność. Z pokoju toruńskiego wynikała także pewna korzyść polityczna. Po raz pierwszy Zakon był zmuszony przyznać się publicznie do przegranej i zwrócić sporne terytoria: Wielkiemu Księstwu Litew skiemu - Zmudź, a Polsce - ziemię dobrzyńską. W 141 1 r. została na zawsze realnie powstrzymana ekspansja zniszczonego wojnami i zrujnowanego gospodarczo Zakonu na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski. Jednak sojusznicy musieli jeszcze umocnić i rozpropagować osiągnięte zwycięstwo - przekonać Europę, że Wielkie Księstwo Litewskie i Polska są równorzędnymi partnerami państw chrześcijańskich, ponieważ Zakon i cesarz starali się podważyć znaczenie nie tylko samego zwycięstwa, ale również państw, które j e odniosły. Pokój toruński nie miał wystarczająco mocnych podstaw i obie strony przygo towywały się do wojny. Najważniejszym obiektem sporu między Wielkim Księstwem Litewskim a Zakonem stały się granice Z mudzi, które nigdy wcześniej nie zostały ustalone, a zainteresowane strony różnie je widziały. Witold domagał się, aby Zmudzi •
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 39 przyznano pozostające we władaniu Zakonu puszcze, leżące na prawym brzegu Niemna, oraz tereny położone nad Bałtykiem, wraz z Kłajpedą. Na sęd ziego arbi tralnego w tym sporze zgłosił s ię cesarz Niemiec, Zygmunt, który w 1412 r. przyznał, że konflikt nie jest zakończony, a warunki pokoju toruńskiego mogą zostać zmienione. Do ustalenia spornych granic Zmudzi cesarz wyznaczył Benedykta Makrę, który pod koniec 1412 r. przybył z tą misją na Litwę. Zakon żądał, ż eby Witold i Jagiełło potwierdzili nowym aktem, że Zmudź po ich śmierci przejdzie z powrotem w ręce Zakonu, i przedstawił Benedyktowi Makrze dokumenty z czasów Mendoga, świadczące o zapisaniu mu Zmudzi. Dyplomaci Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski dowodzili, że te akty nie mają żadnej mocy prawnej. Argumentowali to tym, że sp adkobi erczynie Zmudzi - córki Witolda i Jagiełły, Zofia oraz Jadwiga - jak równi eż sami Żmudzini nigdy nie zgodzili się z wolą sporządzających ten dokument. Na początku XV w. Mikołaj Cebulka, reprezent uj ący Zofię sekretarz kancelarii Witolda, sformułował wyraźnie koncepcję suwerenności narodu żmudzkiego. Wyjaś n iał, że Zmudzini uznali Witolda za swojego władcę, ale nie przyznali mu prawa do dysponowania ich ziemią. W dniu 3 maja 1 4 1 3 r. Benedykt Makra ogłosił werdykt, w którym uznał, że cały prawy brzeg Niemna i wybrzeże Morza Bałtyc kiego z Kłajpedą są integralną częścią Zmudzi. Zakon nie uznał werdyktu wydanego przez arbitra cesarza i rozp oczął w Europie nową kampanię propagandową przeciwko Wielkiemu Księstwu Litew skiemu i Polsce, p owtarzając stare twierdzenia, że Litwa wciąż pozostaje pogańska. Latem 1414 r., gdy nie powiodła się misja Benedykta M akry, zaniechano p ertraktacj i i wojska Witolda i Jagiełły wtargnęły na ziemie Zakonu. Po kilku miesiącach walk zawarto - za pośrednictwem papieża i cesarza - rozejm, a obie walczące strony zgo dziły się, żeby sp ór rozwiązał sobór w Konstancji. •
•
•
•
Problem stosu n ków z Zakonem na soborze w Konstancji Sobór w Konstancji, który rozpoczął się jesienią 1414 r., miał zadecydować, w jaki spo s ó b zlikwidować "wielki rozłam" w zachodnim Kościele katolickim, rozważyć problemy, związane z reformą organizacyjną Kościoła i uni ą kościelną oraz kwesti ę herezji Jana Husa. Zaplanowano również omówienie najważniejszych spraw zwią zanych z politycznym życiem Europy. Dotyczyło to porozumienia w sprawie zakoń czenia woj ny stuletniej między Anglią a Francją oraz zjednoczenia sił Europy w obliczu grożącej wojny z Turkami. Obok problemów dotyczących całej Europy ówczesne elity duchowne, polityczne i intelektualne miały rozważyć spór Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski z Zakonem. Do K onstancj i na początku 1415 r. przybyła delegacja reprezentująca wspól ne interesy sojuszników - Wi elkiego Księstwa Litewskiego i Polski, która dysponowała szerokimi up rawnieniami do zawarcia pokoju z Zakonem. Na soborze 1 1 maja 1415 r. utworzono komisję, która miała zająć się kwestią sporu; a obie strony przedstawiły pisemne żądania.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 40 •
28 listopada 1415 r. do Konstancji przybyła odrębna delegacja Zmudzinów. Przedstawiła soborowi na początku 1416 r. skargę Zmudzinów przeciwko Zakonowi Dnia
•
Proposicio Samaytarum. W skardze przedstawiono historię stosunków Zmudzi z Zako•
nem i wymieniono doznane krzywdy, oświadczono także, że Zmudzini są przedstawicielami tego samego litewskiego narodu. Delegacja zwróciła się do europejskiego
forum kościelnego z prosbą, aby to Witold z Jagiełłą ochrzcili Zmudzinów. W tym samym roku sobór upoważnił biskupa wileńskiego i arcybiskupa Lwowa do zorganizowania chrztu Zmudzi. •
•
Przybycie na sobór kościelny delegacji Zmudzinów wywarło niemałe wrażenie na jego uczestnikach i, co najważniejsze, przeszkodziło Zakonowi w rozwijaniu anty litewskiej
kampanii propagandowej. Sobór w dniu l lutego 1418 r. w obecności nowo wybranego papieża Marcina V
wysłuchał sprawozdań wyznaczonych biskupów w kwestii założenia w październiku •
1 4 1 7 r. biskupstwa w Miednikach na Zmudzi oraz chrztu jej mieszkańców. Historyczne znaczenie soboru w Konstancji można określić jako moralne i po lityczne zwycięstwo Litwy na arenie międzynarodowej. Na początku XV
w. Litwini
i Zmudzini samodzielnie reprezentowali swoje państwo i naród na ważnym forum państw
europejskich Chrzest Zmudzi i przybycie w 1418 r. na sobór do Konstancji .
poselstwa prawosławnych zwolenników unii kościelnej Wielkiego Księstwa Litew skiego, które popierało Witolda, burzyło podstawy, na jaki ch opierał się Zakon, głosząc
działalność misjonarską w tym regionie. Pierwszy raz opinia publiczna zadziałała na korzyść pogan. Europa zrozumiała, że Witold i Jagiełło są już faktycznymi repre zentantami chrześcijan na wschodzie kontynentu, a Zakon nie jest j edynym misjo narzem. Jednak Sobór w Konstancji, który zakończył pracę w
1418 r., nie zdołał •
rozwiązać najważniejszej dla Litwy kwestii, dotyczącej przynależności Zmudzi. Wielkie Księstwo Litewskie czekały jeszcze cztery ciężkie lata walki politycznej
i zbrojnej.
Pokój melneński W maju
1419 r. w obecności Benedykta Capro, legata papieża Marcina V, prowadzono kolejne - równie bezowocne jak poprzednie - pertraktacje sojuszników z Zakonem w Gniewkowie. Po skoncentrowaniu latem 1419 r. zjednoczonych wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski na granicy z Prusami, sprawę konfliktu z Zakonem ponownie oddano pod arbitraż cesarza Zygmunta. We Wrocławiu latem toruński z
1420 r. cesarz ogłosił werdykt, który potwierdzał, że pokój
141 1 r. jest prawomocny. Oznaczało to, że po śmierci Witolda i Jagiełły
Litwa utraciłaby Zmudź. Witold kategorycznie odrzucił werdykt wrocławski. Jagiełło •
po oficjalnym przyjęciu werdyktu cesarza poprosił papieża o jego kasację. Jednak podjęte prze z papieża Marcina V
w 1420 1. próby skorygowania, za pośrednictwem
swojego posłańca, werdyktu wrocławskiego, aby mógł być zaakceptowany przez obie strony, nie przyniosły rezultatów. Stosunki Litwy i Polski z Zakonem jeszcze bar dz iej się zaostrzyły.
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
141 W 1 42 2 r., gdy zwolennik Zakonu, pretendujący do tronu czeskiego cesarz Zyg munt walczył z p opieranym i przez Witolda husytami, Litwa i Polska rozpoczęły kolejną wojnę z Zakonem . Po kilku mi esi ąc ach, 27 września 1422 r., na prośbę wielkiego mistrza Zakonu podpisano pokój melneński. Pokój melneński nie bez powodu nazywany jest przez historyków obustronnym kompromisem. Jednak kompromisowy charakter tego aktu nie umniejszał jego wagi dla Litwy, która na mocy p orozumi enia z 1 42 2 r. o stateczn ie i na zawsze odzyskała Zmudź. Zakonowi pozostało wprawdzie ujście Niemna i Kłajpeda, ale przyznany ,
Litwie pas wybrzeża od Połągi do ujścia rzeki Swiętej umożliwił jej dostęp do Morza
Bałtyckiego i podzielił posiadłości Zakonu na dwie części. Pokój melneński anulował wcześniejsze porozumienia z Zakonem. Po raz pierwszy Zakon był zmuszony do zrzeczenia się wszystkich roszczeń terytorialnych, politycz nych i misyjnych wobec Wielkiego Księstwa Litewskiego. W celu utrwalenia pokoju melneńskiego zawarto w Keżmarku w 1 423 r. układ między Wielkim Księstwem Litewskim i Polską a cesarzem Zygmuntem. Cesarz zatwierdził pokój melneński i odstąpił od werdyktu, wydanego we Wrocławiu w 1 420 r., a Wielkie Księstwo Litewskie i Polska zgodziły się odwołać z Czech Zygmunta Korybutowicza oraz zrezygnowały z popierania husytów. Pokój melneński z 1422 r. nie tylko rozwiązał na zawsze konflikt między Litwą a Zakonem, ale także zmienił układ sił w zachodniej Europie. Wielkie Księstwo Li tewskie, wolne od zagrożeń z zachodu, mogło skupić uwagę na polityce wschodniej
i dalszej ekspansji na ziemie słowiańskie. Pokój melneński b ył nie mniej ważny dla stosunków Litwy z Polską, która w 1 422 r. nie zakończyła jeszcze konfliktu z Zakonem. Po zawarciu pokoju melneńskiego Zakon stał się swoistą polityczną kartą w rękach władców Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy mogli wywierać nacisk na Polskę, dążącą do podporządkowania Litwy swojej woli. Pokój ten stwarzał możliwości sku pien ia sił i energii władcy oraz warstwy bojarskiej na życiu wewnętrznym - reformach politycznych i społecznych, które były niezbędne w niedawno ochrzczonym państwie.
Eu ropeizacja i chrystia n izacja państwa i społeczeństwa
Jeszcze raz o ch rzcie Chrztem można nazwać jednorazowy akt władcy, który deklaruje wprowadzenie chrześcijaństwa w swoim państwie. Z drugiej strony, chrzest może być rozumiany jako długotrwały proces chrystianizacji państwa i społeczeństwa. W tym pierwszym znaczeniu - aktu dekl aracyjnego - Litwa aż trzykrotnie po dejmowała próby przyjęcia chrześcijaństwa: chrzest Mendoga w połowie XIII w., •
chrzest Auksztoty pod koniec XIV w. oraz chrzest Zmudzi w XV w. Nic więc dziwnego, że właściwa data chrztu Litwy jest do tej pory sprawą dyskusyjną. Jednak w dyskusji tej często zapomina się o drugim, historycznie najważniejszym
i rozumianym jako proces chrystianizacji, znaczeniu aktu chrztu. Chrzest Mendoga,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 42
zakończony powrotem do pogaństwa, pokazał najlepiej, że ogłoszenie aktu dekla racyjnego stwarza tylko przesłankę do wprowadzenia chrześcijaństwa, a najważniejszy jest rozpoczynający się po ogłoszeniu chrztu proces chrystianizacji. Na Litwie rozpoczęta w Auksztocie w 1 387 r. transformacja państwa i spo łeczeństwa z pogańskiego w chrześcijańskie mogła bez przeszkód rozwijać się we wszystkich sferach życia państwowego dopiero w XV w., gdy Zmudzini, jako ostatnia, najdłużej zachowująca pogaństwo grupa etniczna, przyjęli chrześcijaństwo. •
•
Ch rzest Zm udzi Walka z Zakonem i związane z nią okoliczności polityczne uwarunkowały to, że chrzest Zmudzi, jeśli chodzi o formę, bardzo różnił się od innych analogicznych aktów w Europie. Mieszkańców zachodniej Litwy Zmudzinów zaczęto masowo chrzcić dopiero po upływie ćwierćwiecza od momentu przyjęcia nowej wiary przez władców państwa i Auksztotę. W listopadzie 1 4 1 3 r. Witold i Jagiełło przez tydzień chrzcili Zmudzinów nad Dubisą i Niewiażą. Jednak podczas tych krótkotrwałych i mających bardziej propa gandowy charakter aktów nie utworzono biskupstwa żmudzkiego. Dopiero po trzech latach przerwy, uchwałą soboru w Konstancji, w obecności wydelegowanych przez sobór biskupów WiLna i Lwowa oraz wielkiego księcia Witolda, chrzest Zmudzi nów kontynuowano. Aktem założycielskim z 24 października 1417 r. utworzono biskupstwo żmudzkie z siedzibą w Miednikach oraz wyznaczono jego pierwszego biskupa, Macieja. Historycy różnie rozumieją, interpretują i datują chrzest Zmudzi. Przyznając pierwszeństwo kryteriom formalnym, najczęściej wskazują na rok 1 4 1 7, kiedy zostało utworzone biskupstwo w Miednikach. Przeciwnicy takiego poglądu rozumieją chrzest Zmudzi szerzej, jako końcowy akt chrztu całej Litwy, opóźniony o kilka dziesięcioleci z powodów politycznych. Omawiając przekształcenie pogańskiej Litwy w europejskie państwo chrześcijań skie i analizując procesy transformacji jej społeczeństwa, trzeba zwrócić uwagę na fakt, że na przełomie XIV i XV w. Jagiełło i Witold uprawomocnili istnienie Kościoła katolickiego w państwie i stworzyli materialne podstawy jego funkcjonowania. •
�
�
•
Sytuacja Kościoła katolickiego Kościół katolicki wszedł do pogańskiego i prawosławnego życia Wielkiego Księstwa Litewskiego w późnym średniowieczu, wnosząc zdobyte przez setki lat doświadczenie oraz własne problemy. W świeżo ochrzczonym kraju czekały go nowe trudności: obce otoczenie językowo-kulturalne, obojętne, a nierzadko, zwłaszcza na Zmudzi, otwarcie wrogie nastawienie miejscowej ludności do nowej wiary oraz konkurencja ze strony chrześcijańskiej Cerkwi prawosławnej, działającej w państwie od ponad stu lat. •
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
143
na Litwie rozpoczęła się 17 lutego 1 387 r., gdy aktem Jagiełły zostało założone biskupstwo wileński e. Akt ten potwierdził 1 2 marca 1 388 r. papież Urban VI i zlecił swemu legatowi, biskupowi poznańskiemu Działalność instytucyj na Kościoła katolickiego
Dobrogostowi, uregulowanie spraw organizacyjnych nowego biskupstwa. Na pierw szego biskupa wileńskiego został m ianowa ny
polski duchowny, Andrzej, tytu l ar
ny biskup Serety. Do b iskupstwa wileńskiego należało całe terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, na którym ówcześn ie było jeszcze najwięcej pogan, z wyj ąt kiem Zmudzi, która tymczasowo nie przyjęła chrztu, oraz ziem ukraińskich, pod le gaj ącyc h w tamtych czasac h biskupstwom kamienieckiemu i włodzimierskiemu. Już w pierwszych latach po chrzcie rozpoczęto budowę kościołów i zakładanie parafii w Au k szto cie. Miały się one stać ośrodkami skup iaj ącymi nowych wiernych. W latach 1 387-1392 Jagiełło utworzył w Auksztocie nowe parafie: wileńską, wiłko mierską, mejszagolską, niemenczyńską, krewską, miednicką (w okolicach Wilna) oraz w Hajnie i Obokach.
Przez cały okres rządów Witolda i Jagiełły parafie były j ednak zakładane powoli. Do 1430 r. w Auksztocie pows tało 27 parafii. W pie rwszej połowie XV w. proces szerzenia wiary katolickiej jeszcze wolniej przebiegał na Zmudzi. Dopiero pod koniec XV w. liczba parafii zwiększyła się tam do dwudziestu sześciu Działalność pierwszych parafii utrudniał również fakt, że obejmowały ogromne, słabo zaludnione tereny. W biskupstwie wileńskim do jednej parafii należało w przy 2 2 bliżeniu 359 km , a na Żmudzi nawet 600-800 km • W tym czas ie w sąsiedniej Polsce obszar jednej parafii wynosił mniej więcej 50 km2, a w zach od niej Europie jeszcze mniej. Na przełomie XIV i XV w w Wiel kim Księstwie Litewskim powstawało coraz więcej klasztorów katoli c kich Obok znanych już od czasów Mendoga i Giedym ina, p o si adaj ących własne kościoły zakonów franci szkanów i do minikanów powstały klasztory benedyktynów i augustianów. Kilka pierwszych klasztorów eregowano w Wilnie, Starych Trokach, Grodnie, Nowogródku i Brześciu. Władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego, inicjatorzy przyjęcia religii katoli ckiej Witold i Jagiełło w sp ierali Kościół katolicki. Dzięki ich staraniom nie tylko zostały założone, ale również uposażone b i skup stw a wileńskie i żm udzkie, ich kapituły i pierwsze kościoły parafialne Dopiero p óźn i ej , mniej więcej w drugiej połowie XV w., ekonomicznie wzmocnione i doj rzewaj ące pod względem ku lturaln ym bojarstwo zaczęło roztaczać opiekę nad kośc iołami i wspierać je materi alnie. Jak świadczą bulle papieskie B onifacego IX z 2 kwietnia 1 398 r. i Marci na V z 1 1 września 1421 r., biskupstwo wileńskie w pierwszych dziesięcioleciach swej działalności oraz biskupstwo żmudzkie na początku XV w. podlegały bezpośrednio władzy stolicy apostolskiej. Dopiero później, w dru gim i trzecim dziesięciol eciu XV w., po nieudanych staraniach Witolda o utworzenie w Wilnie metropolii sku piającej wszystkie biskup stwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, polscy duchowni mogli podporządkować biskupstwo wileńskie i żmudzk ie metropolii gnieźnieńskiej. Determinowało to skład narodowy pierwszych działa j ących na Litwie biskupów ka tolickich, członków kapituły i zwykłych duchownych oraz, co ważniejsze, wyznaczało kierunek polityki państwa. Z sześciu n om inowanych listami Jagiełły i Witolda bis•
.
.
.
,
�
�
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 44 kupów wileńskich i żmudzkich tylko dwóch było Litwinami, pochodzącymi z Litwy albo przynajmniej pos ługującymi się językiem litewskim: drugi biskup wileński Jakub Plichta ( 1 399-1407) oraz piąty - Maciej Wilnianin (1 422-1453), który był również pierwszym biskupem żmudzkim ( 1 4 1 7-1422). Pozostali czterej biskupi byli "przyjezdni". Czterech z dwunastu pierwszych członków kapituły wiLeńskiej miało pochodzenie litewskie, pozostali wywodzili się z różnych rejonów Polski. Społeczeństwo litewskie po przyjęciu od Polski chrztu i w trakcie przygotowań do niego, nie miało wystarczającej liczby wykształconych, przygotowanych do służby duchownej miejscowych katolików, toteż, nie mając innego wyboru, było zmuszone przekazać inicjatywę przybyszom. W rezultacie od samego początku utracono możli wość utworzenia w Wielkim Księstwie Litewskim narodowego Kościoła katolickiego, a na rozpoczętą wraz z chrystianizacją europeizację społeczności litewskiej duży wpływ miały kultura i zasady organizacji państwa i społeczeństwa pol skie go.
Następstwa ch rztu dla życi a państwa Chrzest zmienił system wartości zarówno byłej pogańskiej, jak i prawosławnej części społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zmiany w sferach życia państwowe go, społecznego, kulturalnego i innych nazywane są europeizacją: zjawisko to rozumie się jako przejęcie uniwersalnych i panujących w XV-wiecznej katolickiej Europie poglądów, częściowo zm ienionych i zaadaptowanych do warunków miejscowych, oraz dostosowanie ich do obowiązujących norm postępowania i utrwalanie w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Stosunki z Eu ropą Chrzest zasadniczo zmienił charakter stosunków między Litwą a resztą Europy. Pogańskie p ań stwo litewskie do momentu chrztu również utrzymywało wielostronne kontakty z państwami chrześcijańskimi i było podmiotem życia międzynarodowego Jednak w sensie prawnym Litwę postrzegano jako pogański, nie ochrzczony kraj. Wszystkie potęgi średniowiecznej chrześcijańskiej Europy - p apież, cesarz, Zakon oraz wspierający ich władcy - wyobrażały sobie, że mają prawo decydowania o losie tego kraju. Wielkie Księstwo Litewskie zostało prawnie uznane za równoważnego partnera innych państw chrześcijańskich dopiero po przyjęciu chrześcijaństwa. Nawet po potwierdzeniu chrztu i naciskach papieża na Zakon, żeby zakończył wojnę z chrześcijańską już Litwą, państwo litewskie musiało zbrojnie obronić i utrwalić swój nowy status. Dokonało tego w 1410 r. w bitwie pod Grunwaldem. Europejskie uznanie zdobyło de facto na soborze w Konstancji w l atach 1414-1418, co zostało zapisane de iure w aktach pokoju melneńskiego w 1 422 r. Jeszcze jedna, nie mniej ważna zmiana podnosiła rangę Wielkiego Księstwa Litewskiego, występującego j uż j ako państwo chrześcijańskie - Jagiełło został królem .
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 45 Polski. Skupienie pod jednym berłem dwóch zajmujących ogromne terytorium państw, położonych między wschodem a zachodem Europy, postawiło ród Giedy minowiczów w jednym szeregu z wielkimi ówczesnym i dynasti ami - Lu ksemburgami i H absburgami - pretendującymi do przej ęci a kontroli na d całą śro dkową Europą. Prawdopodobnie najlepszy historyk XIX w., Leopold Ranke) nie bez podstawy nazwał połączeni e Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski p od rządami Gi edymi nowiczów jednym z największych wydarzeń w historii wschodniej Europy, zaraz po najeździe tatarsko-mongolskim. W polityce europejskiej pierwszej p ołowy XV w. Giedyminowicze nie mieli żadnych zahamowań, gdy t rzeba było reprezentować in teresy państwa na arenie m ię dzynaro dowej Na przykład, na początku 1 420 r.; gdy ce sarz niemiecki Zygmun t Luksemburski wydał we Wrocławiu niekorzystny dla Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego werdykt w sp rawie ich sporu z Zakonem, Witold i Jagi ełło o dpowie dzi el i nie tylko w tradycyjny sposób - apela cj ą do papieża ale równi eż uczyn il i o dważny i ryzykowny k rok dypl omatyczny - nawiązali stosunki z czeskimi husytami. Husyci w tym czasie walczyli z cesarzem, który po śmierci swojego brata Wacława IV w 1419 r. pretendował do tronu czeskiego. Witold) odpo wiadając na propozycję husytów obj ęci a tronu czeskiego, wysłał tam w 142 1 r. swojego nam ies tn ika Zygmu nta Koryb utowicza Kon takty z czeskimi husytami były krótko trwałe i nie miały znaczniejszych następstw, ponieważ zwolennikom heretyka Jana Husa, sp al on ego na stosie na m o cy wyroku soboru w Konstancji, groził konflikt z całą katolicką Europą. Po pokoju melneńskim i osiągnięciu celu - odzyskaniu Zmudzi Witold odwołał swojego namiestnika z Czech i zerwał kontakty z husytami. Tym niestandardowym krokiem dyplom atycznym, jakiego cesarz nie spodzi ewał się po n owo ochrzczonym władcy) Witold zademonstrował, że j est zdolny prowadzić sa modzielną p olitykę i zająć zdecydowane stanowisko. Te wydarzenia, a także inne działania Jagiełły i Witolda w dziedzinie polityki zagranicznej, pokazały monarchom europejskim, że władców Polski i Wielkiego Księstwa Litews kiego , chrześcijan w pi erwszym pokoleniu, n ależy traktować jak równorzędnych europejskich partnerów politycznych. Ostateczne zwycięstwo Wiel kiego Księstwa Litews kie go w wojnie z Zakonem jeszcze bardziej wzmocniło pozycję Giedyminowiczów w walce między dynasti am i w Europi e Zmiana stosunku do prawosławnych, czyli uznanie katolicyzmu za religię panuj ącą w Wielkim Księstwie Litewskim oraz roztoczenie otwartej protekcji nad jej wyznaw cami na przełom ie XIV i XV w.; stworzyła zasadniczo nową sytuację, nie tylko w państwie litewskim, ale również w całej zachodniej Eu ropie . .
,
.
.
Stosunki z Cerkwią prawosławną w Wielkim Księstwie Litewski m Po ogłoszeniu przez Jagiełłę w 1 38 7 r. przywileju dla bojarów, którzy przyjęli kato licyzm, oraz poszerzających go przywilejów dla bo j arów katolickich z 1413 r. w Ho rodle; nowo ochrzczeni Litwini otrzymali szerokie prawa i przywileje zarówno w życiu gospodarczym, jak i społeczno-państwowym Prawosławn i b oj ar zy musieli wybi erać .
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 46 między wiernością religii swoich przodków i Cerkwi prawosławnej a przywilejami i prawem do zajmowania prestiżowych i dobrze opłacanych urzędów państwowych. Poj awił się również dylemat dla Cerkwi prawosławnej Wielkiego Księstwa Litew skiego, która prz ez cały okres panowania Litwy pogańskiej nie zdobyła większych wpływów w państwie (żaden wielki książę z rodu Giedyminowiczów oficjalnie nie przyjął prawosławia), nie rozwinęła aktywnej działalności misyjnej i nie miała więk szego wpływu na litewską część społeczeństwa. Starania Witolda o ustanowienie w Kijowie samodzielnego, niezależnego od Mo s kwy metropolity prawosławnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i ucieleśnienia idei unii kościołów katolickiego i prawosławnego jeszcze bardziej utrudniły położenie duchowieństwa prawosławnego, wspieranego przez prawosławnych bojarów i rozbitego na obozy o orientacj i promo skiewskiej i p rolitewski e j i pogłębiły wewnętrzny rozłam społeczny nie tylko pod względem religijn ym, ale również politycznym. Spory katolików i prawosławnych nasiliły się zwłaszcza w trzecim dziesięcioleciu XV w., gdy Witold uprawiał aktywną politykę wschodnią. W 1425 r. zmarł książę moskiewski Wasyl, zięć Witolda, pozostawiając pod opieką teścia żonę Zofię i mło docianego następcę tronu. Uprawniło to Witolda do przejęcia inicj atywy na wschodzie i zorganizowania wielkiej polityczno-dyplomatycznej wyprawy w głąb ziem Rusi, podczas której jego supremacj ę uznali bez walki książęta takich odległych ziem, jak Riazań, Tuła, P erejasław i inne. Wpływom W i elkiego Księstwa Litewskiego poddały się także dwa najważniejsze ekonomiczne oraz polityczne ośrodki północnej Rusi w XV w. Psków i Nowogród Wielki, które wypłaciły Witoldowi wysoki e kontrybucj e. Dalszej pomyślnej realizacji planów rozszerzania terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego na ziemie wschodniosłowiańskie w ostatnich latach życia przeszkadzały Witoldowi zadeklarowane przez niego samego i Jagiełłę "twarde" relacje z prawo sławnymi. W rezultacie k ontyn uatorzy polityki Witolda musieli łagodzić te stosunki w 1434 r. zrównano prawa bojarów prawosławnych i katolickich, zrezygnowano z samo dziel n ego metropolity prawosławnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, pod legającego bezpośrednio patriarsze Konstantynopola. Do końca XVI w. nie została również zrealizowana i dea u n ii k o ści elnej . ,
-
Wpływ chrztu na ku ltu rę - pismo i oświata Trwająca ponad 100 lat w okresie pogaństwa wojna z Zakonem na zachodzie i eks p ansj a Litwy na wschód ksztahowały określoną mentalność społeczną. Energia i spo sób myślenia elit intelektualnych narodą który stworzył państwo litewskie, przez cały czas były skierowane na rozwój dyplomacji i sztuki wojennej. W tych dziedzinach kultura pogańskiej L itwy była najbliższa chrześcijańskiej. Swiadczy o tym stosunkowo nowo czesna architektura grodów warownych z XIV w. i pierwszej połowy XV w.: Wilna, Trok, Kowna, Lidy, Kiernowa, Miednik oraz innych kompleksów, sprzęt fortyfikacyjny oraz imponujące zwycięstwo w bitwie pod GrunwaLdem. Jednakże kilkuwiekowa walka społeczeństwa o byt państwa i politycznie uwarun kowana prolongata pogaństwa (późne przyjęcie chrześcijań stwa) spowodowały za,
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 47 cofanie Litwy w innych dziedzinach. W pogańskim kraju w XIII-XIV w. nie ukształtowały się typowe dla średniowiecznej Europy ośrodki oświaty i piśmiennic twa - klasztory, nie rozwinęła się sieć szkół, a społeczeństwo później niż w krajach sąsiednich pojęło wagę pisma. Zupełnie inna atmosfera kulturalna, do czasu oficjalnego chrztu państwa, pano wała na słowiańskich ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Tutaj rozwijała się tworzona przez Cerkiew prawosławną od momentu przyjęcia chrztu w X w. swoista kultura słowiańska, która pozostawiła głęboki ślad w historii wielonarodowego średniowiecznego państwa. W rozwoju pisma w Wielkim Księstwie Litewskim dostrzec można największe wpływy słowiańskie. W tej dziedzinie chrzest zasadniczo niczego nie zmienił. Za czasów Witolda, aż do przyjęcia wiary chrześcijańskiej, w państwie litewskim były w uzyciu trzy języki kancelaryjne - łacina, ruski i niemiecki. Językiem litewskim posługiwano się w XIV-XV w. na dworze wielkiego księcia i w sprawach publicznych, lecz wciąż jeszcze był to j ęzyk potoczny, a nie kancelaryjny. Język polski w tym czasie nie był rozpowszechniony w życiu publicznym państwa litewskiego, a jeżeli już go używano, to tylko w wąskich kręgach polskich duchownych katolickich. Chrzest stworzył jedynie przesłanki do przyszłego umocnienia się języka polskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Na przełomie XIV i XV w., po rozpoczęciu chrystianizacji i centralizacji państwa, elity społeczne - duchowni, bojarzy, mieszczanie - potrzebowali coraz większej liczby dokumentów. Zaczynano się nimi częściej posługiwać nie tylko w stosunkach z za granicą, ale również w sprawach wewnętrznych, skąd zaczęły wypierać relikt czasów pogańskich - umowę słowną. Do rozpowszechniania się pisma w społeczeństwie Wielkiego Księstwa Li tewskiego przyczyniła się zwłaszcza założona przez Witolda pod koniec XIV w. kancelaria, która szybko przekształciła się w dobrze zorganizowaną instytucję pań stwową. Pracowali tutaj wykwalifikowani specjaliści, którzy przygotowywali do kumenty w różnych językach, zgodnie z ówczesnymi wymogami dyplomacji i kaligrafii europejskiej. W kontaktach z krajami zachodnimi i papieżem, jak rów nież w sprawach wewnętrznych państwa praktycznie naj szerzej używano łaciny. W języku niemieckim sporządzano pisma dyplomatyczne oraz prowadzono kores pondencję z Zakonem. W XV w. język niemiecki zyskiwał coraz większą popu Larność wśród mieszczan Wielkiego Księstwa Litewskiego, bowiem w wyniku rozszerzania się kontaktów z Zachodem wśród tej właśnie warstwy zwiększała się Liczba Niemców. Język ruski używany był w kontaktach z Rusią, Tatarami oraz w życiu wewnętrznym.
W języku ruskim napisana była również w pierwszej połowie XV w. pierwsza praca o charakterze historycznym - Latopis wielkich książąt litewskich. Około 1429-1430 r. w Smoleńsku (od 1405 r. należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego) z inicjatywy Witolda ludzie bliscy biskupowi spisali tę kronikę, korzystając ze sporządzonego po niemiecku w 1 390 r. przez samego Witolda opisu walki Kiejstuta z Jagiełłą o władzę. Później latopis ten wszedł w skład powstałego w połowie XV w. Krótkiego zbioru latopisów litewskich. W pierwszym z nich przedstawiono historyczny zarys polityki
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 48 Litwy z czasów przyjęcia przez nią chrztu, który świadczył o intelektualnym po tencjale Giedyminowiczów. Najważniejszą zmianą po chrzcie było pojawienie się pierwszych szkół publicz nych. Nie ma żadnych wzmianek o tym, czy na Litwie do momentu chrztu działały szkoły gminne, klasztorne, katedralne lub miejskie albo kolegia czy uniwersytety. O wychowanie, kształcenie oraz rozwój fizyczny dzieci dbano w domach. Najbardziej troszczono się o młodzież bojarską, przygotowywaną do służby wojskowej. Pierwsza wzmianka na temat szkoły pochodzi z 1 397 r. Działała ona przy wybu dowanej w latach 1 387-1 388 katedrze wileńskiej. Z aktu Witolda z 1409 r. dowia dujemy się także o powstałej w Nowych Trokach szkole parafialnej. Pierwsze niewielkie szkoły przykościelne miały przede wszystkim zaspokajać potrzeby kościoła, a uczyć się w nich mogła tylko niewielka część młodzieży. Większość dzieci bojarów i mieszczan w pierwszej połowie XV w. podstawy edukacji nadal otrzy mywała w domu. Tutaj przygotowywano j e do podjęcia studiów wyższych w Europie. Zródła z końca XIV w. wspominają nazwiska Litwinów - Bartłomieja Keynstota i Mik ołaja Kersmonta - immatrykulowanych na uniwersytecie w Pradze w 1 389 r. Z roku na rok zwiększała się liczba studentów, ponieważ w 1 397 r. staraniem królowej Jadwigi zostało założone pierwsze znane na uniwersytecie praskim kolegium litewskie (Collegium Lithuanium), w którym mogli zamieszkać przybyli z Litwy młodzi ludzie i otrzymać tam wsparcie materialne. Od początku XV w. ośrodkiem, do którego najczęściej zmierza li studenci z Litwy, był odnowiony i zreformowany na wzór paryskiej Sorbony uniwersytet krakowski, który stał się wazną instytucją szkolnictwa wyzszego w środkowej Europie. W latach 1410-1430 na uniwersytecie krakowskim immatrykulowano ponad trzydziestu studentów z Litwy. W ten sposób za panowania WitoLda dojrzewały pierwsze pokolenia inteligencji śre dn iowi ecznej chrześcijańskiej Litwy. Młodzi Litwini po powrocie ze studiów do ojczyzny zostawali dyplomatami, duchownymi lub zajmowali inne stanowiska pań stwowe. AngaZlijąc się w zycie społeczne, połozyli podwaliny pod późniejsze uczest nictwo Litwy w kulturze Europy. ,
Otwarcie n a ku ltu rę e u ropejską Chrzest Litwy znacząco zmienił kierunek rozwoju kulturalnego ziem litewskich i słowiańskich, stworzył paradoksalną i złozoną sytuację. Państwo litewskie, zorien towane pod względem terytorialnym, politycznym oraz gospodarczym na wschód, od przełomu XIV i XV w. zaczęło szybko integrować się z zachodnią Europą. Ten trwający kilka stuleci proces w różnym stopniu oddziaływał na l i tewskie i słowiańskie społeczności Wielkiego Księstwa Litewskiego. Większa część słowiańskich miesz kańców, szczególnie na ziemiach północno-wschodnich, znacznie wolniej i słabiej ulegała wpływom zachodniej kultury katolickiej niż centralne r ejon y pań stwa, za mieszkane przez ludność Litewską. W sferze kulturalnej chrzest nie konsolidował Litwy; przeciwnie, oddalił od siebie społeczności litewską i słowiańską.
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 49
Rozwój pa ństwowości Z m i a ny w o rgan izacj i państwa i s połeczeństwa Zmiany w organizacji państwa i społeczeństwa, które dokonywały się w Latach 1 3871 430, w dość krótkim czasie przekształciły Wielkie Księstwo Litewskie okresu póź nego średniowiecza w państwo europejskie. Największe zasługi w tym zakresie przy pisuje się wielkiemu księciu litewskiemu Witoldowi. O dalszym rozwoju wewnętrznym Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego sto sunkach z Polską zadecydował zjazd w Horodle i przyjęte na nim akty, które były szczególnie ważne dla państwowości litewskiej oraz modernizacji i europeizacji spo łeczeństwa. Akty (wspólny dla władców - Jagiełły i Witolda - oraz osobne dla bojarów Li tewskich i polskich) zjazdu bojarów Polski i Litwy w Horodle nad Bugiem z 2 paź dziernika 141 3 r. są prawdopodobnie najbardziej złożonymi i kontrowersyjnymi dokumentami średniowiecznej Litwy. Są one niejednoznacznie, a czasami nawet rozbieżnie oceniane. Gdy nabrzmiewała nowa wojna z Zakonem, państwa sojusznicze zdecydowały się na zawarcie nowej umowy i zademonstrowanie swojej jedności wrogowi oraz obser watorom konfliktu - cesarzowi, papieżowi, władcom zachodniej Europy, Moskwie i Tatarom. W tym właśnie celu w akcie władców zostało powtórzo ne, w imieniu Jagiełły, przyrzeczenie dane w Krewie w 1385 r., które miało zjednoczyć oba państwa. Przyrzeczenie to zostało wyrażone słowami: złączyliśmy, przyłączyliśmy, inkorpo rowaliśmy itp. Jednak ta demonstracja jedności państwowej nie odzwierciedlała realnych stosunków między Wielkim Księstwem Litewskim a Polską po bitwie pod Grunwaldem. W rzeczywistości Wielkie Księstwo Litewskie istniało jako samodzielne państwo. Z Polską łączyła go jedynie dynastia Giedyminowiczów oraz jej przedstawiciel Jagiełło, który, będąc królem Polski, posiadał jednocześnie tytuł najwyższego księcia litewskiego (supremus dux). Realna władza należała do wielkiego księcia litewskiego (magnus dux) Witolda, ale tylko do chwili śmierci. Na zjeździe w Horodle Witoldo wi udało się rozwiązać ten ważny życiowo problem Litwy na jej korzyść. Aktami z Horodla anulowano postanowienie umowy wileńsko-radomskiej z 1401 r., głoszące, że po śmierci Witolda Wielkie Księstwo Litewskie musi wrócić do Jagiełły i Korony. Po bezwarunkowym uznaniu kontynuacji rządów wielkiego księcia litewskiego, od 1392 r. została także uznana i istniała faktycznie odrębna państwowość Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nowo ustalony porządek wyboru władców Wielkiego Księstwa Litewskiego i Pol ski również potwierdził jedynie dynastyczny związek obu państw. W aktach horo delskich przewidziano, że po śmierci Witolda na wielkiego księcia litewskiego może być wybrany tylko kandydat, na którego zgodzą się polski król i Rada. Po bezpo tomnej śmierci Jagiełły w wyborach króla Polski wymagany był udział wielkiego księcia litewskiego oraz bojarów litewskich.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 50 Wydawałoby się, że akty horodelskie potwierdzały istnienie oddzielnego od Kró lestwa Polskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego i oznaczały zwycięstwo Witolda i popierającego go bojarstwa. Jednak w tych samych dokumentach były położone
pod przyszłe zbliżenie społeczne szlachty Litewskiej i polskiej . Najistotniejszą nowością, stanowiącą zalążek tego zbliżenia, było to, że czterdzieści
podstawy
siedem bojarskich rodów litewskich i żmudzkich otrzymało prawo p osługiwania się herbami polskiej szlachty - najważniejszym atrybutem warstwy szlacheckiej średnio wiecznej Europy, który gwarantował uprzywilejowaną pozycję w społeczeństwie. Tym symbolicznym aktem Witold dokonywał świadomego przyjęcia zachodniej nobilitacji (europejskiej kultury szlacheckiej) i podkreślał, że warstwa bojarów litewskich ni czym nie różni się od warstw szlacheckich w katolickich krajach europejskich. Ponadto w akcie władcy odnotowano, że w przyszłości magnaci oraz szlachta Litwy i Polski będą mogli ważne dla obu stron kwestie
rozwiązywać na wspólnych sejmach
w Lublinie, Parczewie lub gdziekolwiek indziej . Przewidziane sejmy zatwierdziły formalnie pozycję elit Litwy jako siły, rządzącej wspólnie z wielkim księciem li
poszerzały ich prawa. Tym samym bojarzy litewscy byli angażowani w polityczne życie Polski. Na przykładzie Królestwa Polskiego opierał się również przyjęty w 1413 r. program tewskim, i
reform administracyjno-terytorialnych, który umacniał zcentralizowane rządy pań
zaczęto dzielić na województwa, wprowadzono nowe urzędy kasztelanów i wojewodów, które mogli otrzymać tylko stwa. Terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego
bojarzy-katolicy. Witold modernizował państwo, rozszerzając przywileje litewskich magnatów i bo jarów oraz wprowadzając do życia wewnętrznego Wielkiego Księstwa Litewskiego elementy polskiego ustroju politycznego i społecznego. Jednak zbliżenie bojarstwa litewskiego z bardziej rozwiniętym życiem państwowym i społecznym Polski, w dużej mierze stymulowane przez polską arystokrację na początku XV w., miało również negatywne skutki. Malała odporność na wpływ sąsiedniego państwa, formowały się przesłanki na
przyszłość - w XVI w. zmniejszał się opór bojarów litewskich wobec
zbliżenia ze szlachtą polską i jej wpływów politycznych, co w rezultacie doprowa dziło do zawarcia unii lubelskiej.
Problemy stos u n ków Wielkiego Księstwa Litewskiego z Polską Wkrótce wyszła na jaw sprzeczność interesów Wielkiego Księstwa Litewskiego i Pol ski, dotycząca warunków ujętych w aktach z Zawarty w 1422
r.
1413
r.
pokój melneński rozdzielił wcześniejszych sojuszników. Po
zrealizowaniu najważniejszych dążeń terytorialnych i odzyskaniu Zmudzi i Zanie menia Witold - snując plany szerokiej ekspansji na ziemie wschodnie - dążył do nawiązania pokojowych stosunków z byłym wrogiem na zachodzie. W zamian za ten pokój zgodził się pozostawić Zakonowi terytoria litewskie - ujś cie Niemna, port oraz gród Kłajpedę, o
których odzyskanie sam zabiegał. Inna była pozycja Polski, która
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
151 w dokumentach pokoju melneńskiego nie rozwiązała sporu terytorialnego z Zakonem. Jagiełło i polscy panowie byli z de cyd owan i na kontynuowanie walki, licząc na po parcie władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ich nadzieje były jednak płonne. Przeciwnie, po wybu chu sporu o ufortyfikowaną twierdzę w Lub iczu - ważny stra tegicznie punkt na pograniczu Polski i Prus - Witold poparł nie Polskę, ale Zakon. Z powodu tego stosunkowo niewielkiego obiektu w 1425 r. doszło do poważnego konfliktu mię dzy Jagiełłą a Witoldem. Spór ten bardzo dobrze odzwierciedla ówczesne relacje między Wielkim Księstwem Litewskim a Polską. Stosunki obu państw w trzecim dzies ięc ioleciu XV w. komplikowały nie tylko nieporozumienia dotyczące p oli tyki wobec Zakonu. Niemały wpływ m iały również zażarte walki ugrupowań o władzę w polskim życiu politycznym oraz wpływ różnych orientacji politycznych na starzejącego się i nieposiadającego następcy J agiełłę. Jednej z grup opozycyjnych wobec Jagiełły i dynas tii Giedyminowiczów przewodził młody i energiczny dyplomata, biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. Ugrupowanie nie szczędziło starań , żeby zachować j ak największe wpływy w Wielkim. Księstwie Litew skim, i z tego powodu coraz większy niepokój jego członków budził międzynarodowy autorytet rosnącego w siłę Witolda oraz jego dążenia i zwiększające się wpływy nie tylko na Litwie, ale również w Polsce. Potwierdzeniem tych obaw były wydarzenia z trzeciego dziesięc iolecia XV w., którym początek dały zmiany w dynastii Giedyminowiczów.
Kryzys dynastyczny Kryzys dynastyczny w rodzie Gie dyminowiczów nabrzmiewał od kilku dzi e się cioleci i miał kilka przyczyn. W pokoleniu Witolda i Jagiełły dynastia zaczęła fizycznie zanikać: malała liczebność męskich potomków, a w ciągłych walkach wewn ętrzny ch zginęło wielu książąt. W okresie ekspansji państwa litewskiego na ziem ie słowiańskie rosło zapotrzebo wanie na nowych przedstawicieli dynastii panującej, którzy sprawowaliby rządy na tych terenach. Polityka Witolda, polegająca na zastępowaniu starych książąt dy n astyczn ych w dzielnic ach bojarami, zaostrzała konflikty i spory wewnętrzne. Nie k tórzy czło n kowi e dyn as tii odstępowali od wielkiego ks ię c ia i opuszczali Wielkie Ksi ę stwo Litewskie. W trzecim dzi e sięcioleciu XV w. dyn as tii Gi edymi n owiczów, która osiągnęła szczyt swoich możliwości politycznych i terytorialnych i władała dwoma najwięk szymi p ańs twami środkowej i wschodniej Europy - Wielkim Księstwem Litewskim i Króles twem Polskim - groził fizyczny koniec. Ani Jagiełło, ani Witold, ani nawet najmłodszy Olgierdowicz - Swidrygiełło, poważny pretendent do tro n u wielk iego księcia litewskiego - nie mieli synów. W październiku 1424 r. z czwartego związku Jagiełły z pochodzącą z litewskiego rodu księżniczką Zofią Holszańską narodz ił się syn Władysław. Pojawienie się pra wowitego następcy wielkiego ksi ęcia litewskiego i real n ego pretendenta do tronu Polski zasadniczo zmieniło złożoną sytuację w obu państwach oraz w całej środkowej ,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
152 i wschodniej Europie. Wydarzenie to zniweczyło wcześniejsze plany. Narodziny syna
Jagiełły wywołały również nowy kryzys w dynastii Giedyminowiczów. W Polsce od czasów Kazimierza Wielkiego tron nie był dziedziczny, lecz obej mowany w wyniku wyborów. Pozo s tawało w m ocy wielokrotnie potwierdzone przez
pols ki c h p anów porozumien ie , zgo dn ie z k tórym syn Jagiełły, gdyby się narodził, miał być uznany za dzi edzica tronu polskiego, a córka z drugiego związku
Jagiełłę i
Jagiełły, Jadwiga, oraz jej narzeczony Fryderyk Hohenzollern nie będą rościli sobie przyznanego im prawa do tronu. Jednakże po narodzinach Władysława Jagiell oń
czyka, których pod koniec życia Jagiełły niewielu się s pod ziewało, sytuacja skompli kowała się. Jagiełło zażądał uznania prawa jego syna Władysława do tronu Polski, polskie rody rządzące podzieliły się, nie mogąc dojść do p orozumienia w sprawie
Sytuacj a stała się jeszcze trudniejsza po narodzinach drugiego syna Jagiełły (zmarł w młodym wieku) i trzeciego, Kazim ierza. Wydaw ałoby się, że w Wielkim Księstwie Litewskim wiadomość tę przyjęto spokoj n ie Witold i bo j ars two oficjalnie przyznali synowi Jagiełły dziedziczone po ojcu prawa do tronu w iel k iego księcia litewskiego, a Witold został nawet wyznaczony na opiekuna dzieci Jagiełły i jego żony Zofii. Jednak demon strowany spokój był tylko p owierzchow ny. Narodziny Jagiellonów zaprzepaściły wcześniejsze, niebezpodstawne nadziej e Witolda na objęcie tronu polski ego, mogące się ziścić w wypadku, gdyby
warunków, jakie należało postawić władcy.
.
starszy wiekiem Jagiełło zmarł, nie pozostawiając męskiego dziedzica. ,
Sw idrygi ełło Narodziny młodych Jagiellonów groziły zaprzepaszczeniem jego dawnych ambicji do tron u wielkie go księcia l i tewsk iego, który pragnął zdobyć przy poparciu prawosławnych bojarów, niezado wolonych z prowadzonej przez Witolda i Jagiełłę pol ityki p ropagowan i a katol ik ów Kryz ys dynastii s prawiał bardzo dużo problemów królowi Polski, Jagielle, do końca j ego życia. Rozwiązanie ich pochłaniało wiele energii, ale doprowadziło w efek cie do realizacj i najważniejszego historycznie planu - koronacj i wielkiego księcia li tewsk iego na króla Litwy. W dynastii była również trzecia siła -
.
.
Sta ra n i a Witolda o koronację Idea koro n acji wielk iego księcia
litewskiego nie
n arodz iła się na zj eź dzi e
łuckim
w 1429 r. - została na nim tylko publicznie ogłoszona W czasach Giedymina, Olgierda i Kiejstuta - przez cały XIV w. - kwestia przekształcenia Wielkiego Księstwa Li tewskiego w królestwo wypływała zawsze w kontekście chrztu Litwy. Jednak po przyjęciu chrześcijaństwa ówczesny władca Wielkiego Księstwa Litews ki ego otrzy mał tylk o nowy tytuł - króla Polski - a Litwą rządził nadal jako książę. W systemie h ierar chicznym średniowiecznyc h władców stan książęcy był niższy niż królewski, a p onad to w piętn astowiec znej Europie ks ięstwa były likwidowane oraz wcielane do tworzących się naro dowych i zcentralizowanych królestw. Było to główną przy czyną, dla której walkę o koronę dla władcy Wielk i ego Księs twa Litewskiego od .
czasów chrztu społeczność litewska rozumiała jako walkę o suwerenność oraz nie-
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 53 zal eżność względem roszczeń zgłaszanych przez Królestwo Polskie. Walce tej przewodził Witold. Kw estia ogłoszenia Litwy królestwem była żywa w atmosferze politycznej" środ kowej i wsc h o dni ej Europy od momentu objęcia przez Witolda tronu wielkiego księ cia li tew skieg o w 1 392 r. oraz zjazdu salińskiego w 1 398 r., podczas którego litewscy bo jarzy ogłosiLi Witolda k rólem, czyLi od chwili, kiedy zam iary te po raz pierwszy zostały publicz n ie sformułowane. Koro nacj a Witolda była również nie mniej istotna w skali międzynarodowej . Gdyby Litwa stała się królestwem, dy nastia Giedym inowiczów posiadałaby wielką siłę. To zmuszało władców sąsiedn ich krajów oraz uniwersalne siły ówczes n ej Europy - papi e ża i cesarza - do uważn ego obserwowan ia sytuacj i oraz czynienia starań , żeby p ogłębiał si ę kryzys dynastii i konflikt między Wielkim Księstwem Litewskim a Polską, który na długo odwróciłby uwagę Jagiełły i Witolda od spornych spraw śro dkowej Europy. Najb ar dziej pragnął tego cesarz Zygmunt, mający w Czec hac h i na W ęgrzech interesy i p l any dyn a styczne, sprzeczne z dążeniami Polski DLatego po osiągnięciu p rzez Jagiełłę upragnionego celu - zapewnienia swoim synom dziedzictwa tronu polski ego nie przez przypadek zaproponowano Witoldowi koronowanie się na władcę Litwy. Cesarz Zygmunt ogłosił tę propozycję w 1429 r. na z j eździe łuckim, na którym w celu omówienia aktualnych problemów politycznych wschodniej Europ y, z ebrali si ę wła dcy Polski i Wielkiego Ks ięs twa Litewskiego, członkowie ich rad, książęta Moskwy i in nych ziem ruskich, p rzedstawiciel e miast i księstw niemieckich oraz legat papieski. Problem koronacji Witolda stał się najważniejszym przedmiotem dyskusji nie tylko na zj eździ e łuckim. Obecnie w histo riografii znajdziemy różne interpretacje sytuacj i z 1429 r. Naj bar dziej rozbieżnie oceniana jest pozycja Jagiełły. Jedni udo wadniają, że był to wspólny plan Giedyminowiczów, inni - przec iwnie - doszukuj ą się konfliktu między Witoldem a Jagiełłą, obwiniając tego ostatniego o niedopuszczenie do koronacji. Wątpliwości nie budzi tylko j eden, bez wątpienia najważniejszy fakt postan owienie rządzącej państwem litewskim warstwy bojarów o koronowaniu wiel kiego księcia na króla. Zrozumi ała jest również przeciwna postawa polskich panów Po uznaniu Litwy za k rólestwo, zostałyby zaprzepas zczone i ch p Lan y inkorporacji Wielkiego Księstwa Litewsk iego do państwa polskiego Prawdopodobnie zbyt upro szc zo ne j est twierdzenie, że J agiełło był przeciwn y ogłoszeniu Wielk iego Ks ięstw a Litewskiego królestwem. Sy tuac j a w dynastii przedstawiała się bowiem tak, że po śmierci Witolda jeden z syn ów Jagiełły byłb y najbardziej realnym pretendentem do tronu królestwa litewskiego. Logika tradycji dynastii Giedym inowiczów wyraźnie mówiła, że Jagiełło musiał był zai nt eresowany koronacją Witolda i ją popierać. Od p oczątku 1429 r. toczyła się ostra, obustronna walka dyplo ma tyczna, za początkowana na zjeździe łuckim, a zakończona śmiercią Witolda 27 października 1430 r. Rezultat tej walki był dla Litwy negatywny. Ugrupowani e polskich magnatów, przeciwne samodzielności Witolda i Wielkiego Księstwa Litewskiego, nie zdoławszy za pomocą środków dyplomatycznych zmienić biegu wydarzeń, uciekło się do pod stępu, wykorzystu j ąc geografi czne p ołożenie Polski. Przechwyciło mianowicie ko"
.
,
.
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
154
ronę, wiezioną na Litwę przez polskie ziemie, i w ten sposób nie dopuściło do koronacji Witolda, która miała odbyć się 8 września 1430 r. Po przegranej dyplomacji litewskiej i szybkiej śmierci Witolda w 1430 r. dynastia Giedyminowiczów zaczęła podupadać. Powoli stawała się dynastią Jagiellonów o pol skiej orientacji i litewskich korzeniach .
Witold i Jagiełło - rea l izatorzy idei państwowości W zachowanych do dzisiaj świadectwach z epoki oraz w historiografii znajdujemy bardzo różne, niekiedy nawet wręcz sprzeczne, charakterystyki Witolda i Jagiełły. Szczególnie niejednoznacznie oceniane są ich czyny - od b e zgranicznego zachwytu po całkowite umniejszanie ich wartości. Decydowała o tym odmienna orientacja poli tyczna i przynależ n ość państwowo-narodowa kronikarzy, relacjonujących te czyny, ponieważ rządy Giedyminowi czów pozostawiły głębokie ślady w historii k il ku powiązanych wspólnym losem narodów i państw. Nie próbując nawet ogarnąć wszystkich skomplikowanych okoliczności i uwarun kowań, postaramy się odsłonić jedynie najbardziej znaczące zasługi Witolda i Jagiełły dla narodu litewskiego. Dzięki połączonym wysiłkom dyplomatycznym i wojennym Witolda oraz Jagiełły Litwini zdołali obronić się przed Zakonem, który przez dwieście lat groził uni cestwieni em narodu i państwa. Wielkie Księstwo Litewskie w trzecim dziesięcioleciu XV w., dzięki aktywnej polityce zagranicznej Witolda, stało się najmocniejszym państwem w r egioni e . Za czasów Witolda zajmowało największe terytorium - od Morza Bałtyckiego (między P ołągą a Swiętą) do Morza Czarnego (pomiędzy ujściami Dniepru i Dniestru). Próby negatywnej oceny podejmowanych na przełomie XIV i XV w. starań litewskich władców o rozszerzenie Wielkiego Księstwa Litewskiego na ziemie sło wiańskie, dokonyw ane w oparciu o nowoczesne pojmowanie narodu, nie są uza sadnione, ponieważ za czasów Witolda i Jagiełły takie spojrzenie na naród nie istniało. Władcy kierowali się wtedy interesami dynas tycznym i, a nie narodowymi w dzisiej szym pojęciu. Gdy przyjmiemy taki punkt widzenia, to wielkomocarstwowa polityka wschodnia Olgierda i Witolda oraz utworzone przez nich państwo, w którym Litwini tworzyli trzon polityczny, pomimo tego, że w sensie etnicznym nie byli większością, nie budzą żadnych wątpliwości. Skupiona w ich rękach władza centralna jeszcze bardziej umocniła się za czasów Witolda, a jej społeczna podstawa została poszerzona o nowych ludzi - bojarów. Z pozycji interesów dynastii cenne były starani a Jagiełły o umocnienie się na tronie polskim, zapewnienie prawa dynastycznego do dziedziczenia tronu oraz zbliżenie z Wielkim Księstwem Litewskim. Starania te mogą być zrozumiane jako dążenie do wcielenia w życie zmodyfikowanego wariantu p olityk i wschodniej (negatywny dla L itwy rezultat tej polityki w późniejszych czasach nie oznacza, że taka interpretacja nie jest możliwa). ,
Wielkie Księstwo Litewskie w czasach Jagi elly i Witolda
1 55 Celem wewnętrznej polityki Witolda było przede wszystkim umacnianie Litwy tworzenie jądra powstającego potężnego tworu państwowego. Witold położył pod waliny nowoczesnej monarchii chrześcijańskiej oraz wzmocnił ekonomicznie, praw
nie i politycznie jej bazę społeczną - warstwę bojarów. Rozwijały się, wspierane przez Witolda, stosunki finansowo-kupieckie wewnątrz państwa oraz kontakty z zagranicą, powstawała warstwa mieszczańska. W tym okresie stworzono system pieniężny, bito monety litewskie, które zastąpiły dominujące do tej pory w obrocie grosze praskie oraz srebrne ruble litewskie, tzw. długie litewskie. Za czasów Jagiełły i Witolda ufor mowała się państwowa symbolika litewska, zaczęto używać najważniejszego i najbar dziej honorowanego atrybutu suwerenności państwowej - herbu, później nazwanego
L itwy, na czerwonym polu, widnieje b iały (srebrny) rycerz (Pogoń). Pogoń jako herb została zarejestrowana w herbarzu już w XV W., należy do najstarszych symboli państwowych w Europie. W pierwszej połowie XV w. Pogoń ostatecznie stała się symbolem państwowym, a słupy Giedymina - osobistym znakiem
Pogonią. Na herbie
Witolda i godłem rządzącej dynastii. W 1410 r. w bitwie pod Grunwaldem pułki litewskie walczyły pod chorągwiami, na których umieszczono były symbole dynastyczne
1 .
panstwowe. ,
Niektórzy badacze, kierując się ustaleniami aktu krewskiego z
1 385 r., po którym
Polska i Wielkie Księstwo Litewskie m iały stanowić jedno państwo, nierzadko w sposób uproszczony wyjaśnia j ą
transformację państwa j społeczeństwa, mającą miejsce za czasów Witolda i Jagiełły, jako mechaniczną recepcję układów is tn iejący ch
w Królestwie Polskim. Jednak samo umocnienie się Witolda na tronie wielkiego księcia litewskiego w
1 392 r. i dalsze utrwalanie jego władzy, a w końcu zgoda cesarza w 1430 r. na koronację Witolda na króla, przeczy temu i zmusza do spojrzenia na ten proces w sposób bardziej wszechstronny. Rozwój państwa oraz społeczeństwa Wiel kiego Księstwa Litewskiego w czasach Witolda i Jagiełły warunkowały stare po
gańskie tradycje państwowości litewskiej, niektóre przejęte od Rusi
i Zakonu normy administracyjne, finansowe i prawne oraz nowo c zesn e europ e j sk ie zasady organizacji państwa i społeczeństwa. Zaczęły one od końca XIV w. wkraczać do życia wewnętrz nego państwa za pośrednictwem związków dynastycznych z sąsiednią Polską, która
miała starsze zachodnie tradycje państwowości i bardziej rozwinięte społeczeństwo. Właśnie w tym okresie rządów Giedyminowiczów w świadomości narodowej umocnił się przekazywany z pokolenia na pokolenie pogląd, że to Litwini stworzyli państwo, za którego los są odpowiedzialni. Rozwinięte poczucie państwowości na rodowej to historycznie najważniejsze osiągnięcie epoki Witolda. Naród litewski w późniejszych wiekach, po utrac e niu
zajętych terytoriów, gdy sam padł ofiarą po
litycznej ekspansji innych państw, zachował uformowane za czasów Witolda poczucie państwowości aż do czasów odrodzenia narodowego w XIX w., a w XX w. umocnił je
i przekazał kolejnym pokoleniom twórców p aństwa litewskiego.
ROZDZIAŁ 4
Państwo i społeczeń stwo litewskie od czasów Witolda do unii l ubelskiej
Dynamiczność życia politycznego, gospodarczego, społecznego oraz kulturalnego jest, podobnie jak za czasów Witolda, najbardziej wyraźną cechą lat 1430--1569. Można powiedzieć, że w ciągu 1 39 lat w Wielkim Księstwie Litewskim zmieniło się wszystko - począwszy od każdego członka społeczeństwa, a skończywszy na państwie. Ważną przesłanką dla tych zmian był pokój, który w czwartym dziesięcioleciu XV w. na długo zapanował na etnicznych ziemiach litewskich. Walki Swidrygi ełły z Zygmuntem Kiejstutowiczem o tron wielkiego księcia litewskiego w 1435 r., podczas których pokonano również potęgę inflanckiej gałęzi Zakonu Krzyżackiego, były ostatnim większym konfliktem zbrojnym w centrum pań s tw a w XV w. Również później, do końca omawianego okresu, mieszkańcy etnicznych ziem Litewskich nie doświadczyli działań wojennych, ponieważ rozpoczęte na przełomie XV i XVI w. walki z Moskwą toczyły się na wschodnich ziemiach słowiańskich. Pojawiła się okazja, aby skupić najbardziej aktywne siły społeczne na zajęciu się i nn ym i sprawami. Na rezultaty nie trzeba było długo czekać: mocno zmilitaryzowane z powodu ciągłych wojen z Zakonem społeczeństwo litewskie z czasów Witolda zmieniło się nie do poznallla. ,
•
S połeczeństwo po panowan i u Witolda Pojęcie to można rozumieć w dwojaki sposób. W węższym znaczen iu można mówić o wspólnocie społecznej ludzi wychowanych w epoce Witolda i kilku pokoleniach ich najbliższych potomków. W szerszym znaczeniu, pojęcie społeczeństwa w epoce po panowaniu Witolda obejmuje procesy społeczne, zachodzące w Wielkim Księstwie Litewskim do momentu zawarcia unii lubelskiej z Polską z 1569 r., ponieważ przy czyny tych procesów w większości pojawiły się już w czasach Witolda. Po wybraniu szerszego, najbardziej odpowiadającego zamysłowi pracy pojęcia społeczeństwa epoki
Państwo i społeczeństwo l itewskie
od czasów Witolda do
unii
lubelskiej
1 57 po panowaniu Witolda, skupimy uwagę na transformacji społeczeństwa Wielkiego
Księstwa Litewskiego w latach 1430-1569.
M ieszka ńcy Od połowy XV w. szybko zwięks zała się liczba etnicznych mieszkańców Litwy. Według ogólnych, różnych danych z literatury historycznej, w połowie XV w. na ziemiach, których obszar sięgał ok. 80 000 km2, mogło żyć od 300 000 do 500 000 osób. Dość duży - jak na te czasy - przyrost naturalny - około 0,8 % rocznie - spowodował, że do połowy XVI w. ich liczba wzrośnie do 750 000, a być może zbliży się nawet do ,
miliona. Srednia gęstość zaludnienia na etnicznych ziemiach litewskich wynosiła 8-
9 osób na l km2, a w aktywnych gospodarczo strefach na jednym kilometrze kwa dratowym mogło mieszkać nawet 20 osób. W okresach szybkiego wzrostu liczby m ieszkańców można było zasiedlić tereny Litwy i obszary puszcz na pograniczu z Prusami i Inflantami, częściowo opustoszałe w okresie wojen z Zakonem. W drugiej połowie XV w. i
w
pierwszej połowie XVI w.
terenami najintensywniej zaludnianymi były prawy brzeg Niemna - ziemie Jaćwięgów i Skalowów, północna część terytorium za Wilią - Dziawołtwa •
i Nalszczany - oraz
Zmudź. Przedstawione w literaturze liczby świadczą o tym, że po zakończeniu wojen
z Zakonem Litwini skolonizowali mniej więcej 25 000 km2 słabo zaludnionych i mało eksploatowanych obszarów, które są nierzadko przez badaczy określane jako pustkowia.
W okresie po panowaniu Witolda, wraz z wewnętrzną kolonizacją nastąpiła rów nież migracja Litwinów na ziemie litewskie w zachodnich Prusach, pozostających po pokoju melneńskim w 1422 r. pod rządami Zakonu. Tereny Skalowii i Nadrowii, obejmujące mniej więcej 9000 km2, na których całe wsie były zamieszkane przez Litwinów, już w XVI w. nazywano Małą Litwą (we współczesnej historiografii używana jest też nazwa "Litwa pruska"), a ich mieszkańców - Litwinami z Małej Litwy. Kwestią sporną wśród badaczy pozostaje, kim byli ludzie zwani Litwinami zachodnimi, którzy mieszkali na terenach położonych na południe od Niemna i którzy wnieśli wielki wkład do skarbnicy kultury litewskiej
-
autochtonami czy później
szymi przybyszami. Najlepiej argumentowana wydaje się teza, że grupa etniczna Lit winów z Małej Litwy we wschodnich Prusach została uformowana przez potomków dawnych mieszkańców Skalowii i Nadrowii, przybyłych w XV-XVI w. z Litwy etnicznej - Auksztoty i Zmudzi. Później, w utworzonym z naj gęściej zamieszkałych przez Litwinów terenów Małej Litwy świeckim Księstwie Pruskim pod rządami Zakonu, powstała w 1525 r. osobna jednostka administracyjna - prowincja litewska (okręgi Kłajpedy, Tylży, Rogajn I Wystruci). Skład etniczny mieszkańców państwa litewskiego nie był jednorodny. W połowie XVI w. Litwini stanowili około jednej trzeciej, a może nawet więcej, wszystkich mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego (z około 3 mln mieszkańców), którzy zamieszkiwali centralną część kraju. Więcej niż połowę ludności stanowili Słowianie, żyjący na wschodnich
i południowo-wschodnich ziemiach, przyłączonych w różnych
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
158
okresach do państwa litewskiego. W XV-XVI w. w Wielkim Księstwie Utewskim mieszkały też inne liczne mniejszości etniczne - Zydzi, Niemcy, Tatarzy Karaimi i Polacy. •
,
Stru ktu ra terytorial no-a d m i nistracyjna pa ństwa Wielkie Księstwo Litewskie w okresie po panowaniu Witolda tworzyło kilka części, posiadających różny status społeczny i rozmaicie określanych w historiografii. Wielkie Księstwo Litewskie w węższym znaczeniu tworzyła Litwa etniczna (Auksztota i Zmudź) oraz naj wcześniej przyłączone i od XIII w. ściśle z nią powiązane politycznie, ekonomicznie i administracyjnie ziemie słowiańskie (Ruś Czarna z No wogródkiem i Grodnem; Mińsk i ziemie nad Berezyną; środkowa część Dn iepru i górna część rzeki Soży; ziemie Turowa i P ińs ka oraz inne ziemie Polesia; Podlasie z ziemią brzeską), znajdujące się pod absolutnymi rządami wielkiego księcia litew skiego. W 1 4 1 3 r. z ziem tych utworzono województwa wileńskie i tro ck ie Zmudzi przyznano odrębny status starostwa, świadczący o jej innej pozycji w Wielkim Księstwie Litewskim. Od po czątków powstania państwa litewskiego w pierwszej połowie XIII w. Zmudź była częścią jego terytorium. Jednak podczas wojen z Zakonem okoliczności poli tyczne stworzyły przesłanki do utworzenia silnej politycznej, a po chrzcie Au ksztoty w 1 387 r. - również religijnej odrębności Zmlldzinów. Nie ma natomiast - aż do momentu przyznania przez Kazimierza przywilejów dla ziemi żmudzkiej w 1441 r. żadnych znanych aktów wielkich książąt, które potwierdzałyby odrębny status tej jednostki administracyjno-terytorialnej w ramach państwa litewskiego. Uwolniona spod władzy Zakonu Zmudź podczas powstania w 1 409 r. połączyła się z Wielkim Księstwem Litewskim i uznała władzę Witolda, a wielki książę wyznaczył na starostę żmudzkiego swojego namiestnika, Rumbolda Wolimuntowicza. Dopiero przyw ilej z 1 441 r., który później powtórzył i zrealizował Aleksander ( 1 492) oraz inni wielcy książęta, jasno mówi o tym, że Zmudzi przyznaje się samodzielność prawną i administracyjną oraz prawo wyboru i wystawiania kandydata na stanowisko s tarosty. Około 1 442 r. w tytule wielkiego księcia litewskiego znalazła się nazwa Zmudzi podkreśla się, że jest on księciem Litwy, Rusi i Żmudzi. A więc po 1441-1442 r. można już mówić o zmienionym statusie prawnym Ż mudzi w Wielkim Księstwie Litewskim, przekształceniu jej w ziemię, posiadającą wewnętrzne cechy autonomiczne. Ten status z niewielkimi zmianami Zmudź zachowała do unii lubelskiej w 1 569 r. i póź niej. Ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego to jednostki administracyjno-terytorial ne, które zach ow ały odrębny status w państwie. Złożyły się na nie przyłączone do państwa litewskiego w różnych okresach byłe księstwa Połocka, Witebska, Wołynia, Kijowa i Smoleńska. Ziemie te w okresie, gdy należały do Wielkiego Księstwa Li tewskiego, zachowały w dużej mierze jednolitość te ryto rialną, starą wewnętrzną spo łeczność polityczną oraz odrębność prawną. Utrzymały swój status również w okresie rządów Witolda, po zastąpieniu władaj ących tymi ziemiami książąt (najczęściej •
.
•
•
•
•
Państwo i społeczeństwo l itewskie
od czasów Witolda do
unii
lubelskiej
1 59 pochodzących z rodu Giedyminowiczów) przez namiestników wielkiego księcia li tewskiego - bojarów. Stosunki ziem z władzą centralną - wielkim księciem, a od połowy XV w. również z Radą Panów - regulowały przywileje władców. Przywileje, gwarantujące samo dzielność wewnętrzną tych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego, wielcy książęta potwierdzali, powtarzali i uzupełniali przez cały okres po panowaniu Witolda. W szczególnym położeniu znajdowały się małe księstwa, które zajmowały najbar dziej odległe, wschodnie rubieże nad Oką. Terytoria te były najmniej zintegrowane z systemem administracyjno-terytorialnym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na przełomie XV i XVI w., po rozpoczęciu wojen z Moskwą, większość z nich oddzieliła się od Litwy. Taki system administracyjno-terytorialny istniał w Wielkim Księstwie Litewskim bez zasadniczych zmian do okresu reform administracyjnych i sądowniczych w latach
1 564-1 566. Podczas wprowadzania tych reform, gdy tworzono nową sieć sądów ziemskich, grodzkich i podkomorzych, często okazywało się, że historycznie ukształ towane jednostki administracyjno-gospodarcze były zbyt małe i nie odpowiadały wymogom złożonego systemu sądownictwa. Dlatego też zunifikowano wówczas sy stem administracyjno-terytorialny i utworzono powiaty - nowe jednostki terytorialne, które stały się ośrodkami instytucji samorządowych warstw bojarskich oraz sądów i wojskowych władz mobilizacyjnych. Całe terytorium Wielkiego Księstwa Litew skiego zostało podzielone na 1 2 województw i kilkadziesiąt powiatów: 1 . województwo wileńskie (powiaty wileński, oszmiański, wiłkomirski
i brasławski), 2. województwo
trockie (powiaty trocki, grodzieński, kowieński, lidzki i upieki), 3. województwo no wogródzkie (powiaty nowogródzki, słonimski i wołkowyski), 4. województwo brzes kie (powiaty brzeski i piński), 5 . województwo podlaskie (powiaty drohicki, bielski i mielnicki), 6. województwo mińskie (powiaty miński i rzeczycki), 7. województwo mścisławskie (powiat mścisławski), 8. województwo połockie (powiat połocki), 9. wo jewództwo witebskie (powiaty witebski i orszański), 10. województwo kijowskie (po wiaty kijowski i mozyrski), 1 1 . województwo wołyńskie (powiaty łucki, włodzimierski i krzemieniecki), 12. województwo bracławskie (powiaty bracławski i winnicki). Zmudż utrzymała status odrębnej jednostki administracyjno-terytorialnej - staro stwa, które odpowiadało rangą województwu.
Stru ktura za rządza n ia pa ństwem Witold dążył do tego, aby w państwie litewskim umocnić silną władzę monarszą i skupić wokół niej dobrze funkcjonujący zcentralizowany aparat władzy państwowej.
Spadkobiercy jego władzy byli w stanie wprowadzić w życie tylko tę drugą część planu. Już w czwartym dziesięcioleciu XV w., kilka lat po śmierci Witolda, ujawniła się ,
odwrotna tendencja - osłabiania władzy wielkiego księcia. Ani Swidrygiełło (wielki książę litewski w latach 1430-1432), ani Zygmunt Kiejstutowicz (wielki książę li tewski w latach 1 432-1 440) nie potrafili skupić w swoich rękach całej władzy pań-
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 60
stwowej. W okresie walk między nimi coraz większą rolę w życiu państwowym zaczęli odgrywać litewscy wyżsi duchowni Kościoła katolickiego i magnaci, którzy za czasów Witolda stali się potężnymi ziemianami lub wpływowymi działaczami politycznymi. Przedstawiciele tej warstwy społecznej, mający coraz większy wpływ na rządzenie państwem, wchodzili w skład Rady wielkiego księcia, która w połowie XV w. z organu doradczego przy władcy wyrosła na faktyczny organ rządzący Wielkiego Księstwa Litewskiego - Radę Panów. Przywileje Kazimierza Jagiellończyka z 1447 r. i Aleksandra Jagiellończyka z 1492 r. notują jeszcze jedną ważną zmianę w strukturze rządzenia państwem w okresie po śmierci Witolda - stopniowe przekazywanie uprawnień władcy państwa - wielkiego księcia - Radzie Panów. W drugiej połowie XV w. monarcha prawnie stał się urzęd nikiem państwowym, który przewodniczył rządowi i miał wykonywać jego ustalenia. Nie można jednak generalizować skutków tej nowej sytuacji prawnej. W XVI w. w życiu państwa litewskiego były momenty, gdy wielcy książęta podejmowali decyzje polityczne bez względu na opinię Rady Panów lub nie zgadzali się z nią. Nie przeczy to jednak temu, że osobista władza wielkiego księcia jako monarchy zmniejszyła się. W drugiej połowie XV w. i w pierwszej połowie XVI w. intensywnie tworzono aparat władzy miejscowej i centralnej. Najważniejszymi urzędnikami władzy cen tralnej w Wielkim Księstwie Litewskim byli: Marszałek wielki. Urząd ten pojawił się w czasach Witolda. Marszałek doglądał porządku na dworze władcy albo w miejscu jego czasowej rezydencji oraz na sejmie, ogłaszał rozporządzenia i uchwały wielkiego księcia, sądził za zakłócanie porządku i przestępstwa popełnione na dworze wielkiego księcia lub na sejmie. Od połowy XV w. znaczenie urzędu marszałkowskiego w aparacie władzy centralnej Wielkiego Księstwa Litewskiego malało, ponieważ ze względu na specyfikę urzędu marszałek posiadał realną władzę tylko wtedy, gdy władca przebywał w państwie, a ponieważ wiel cy książęta mogli być wybierani na królów Polski, często byli na Litwie nieobecni. Kanclerz. Był to drugi według rangi i pierwszy według ważności członek rządu. Ten urzędnik do spraw kancelarii wielkiego księcia i Rady Panów znany jest w Wielkim Księstwie Litewskim od pierwszej połowy XV w. Kanclerz miał porządkować wyda wanie ustaw rządu oraz kontrolować, w jaki sposób są one wykonywane. Przez jego ręce przechodziły również wszystkie otrzymywane z zagranicy dokumenty wagi państwo wej. Kanclerz brał udział w tworzeniu aparatu administracyjnego państwa, wyznacza jąc jego urzędników i przyznając im w zarząd majątki państwowe w zamian za służbę. W gestii kanclerza i podległych mu pisarzy kancelarii państwowej, sekretarzy i innych urzędników pozostawało archiwum państwowe i Metryka litewska. W tej ostatniej zapisywane były najważniejsze dokumenty, związane ze sprawami wewnętrz nymi i zewnętrznymi państwa, a gdy zachodziła potrzeba, wydawano ich odpisy. Kanclerz strzegł także wielkiej pieczęci państwowej, bez której żaden akt władcy nie miał mocy prawnej . Na początku XVI w. powstała tradycja, aby na kanclerza wyznaczać wojewodę wileńskiego lub w wyjątkowych przypadkach trockiego. W jego rękach skupiała się faktycznie najwyższa władza w państwie.
Państwo i społeczeństwo l itewskie
od czasów Witolda do
unii
lubelskiej
161 Podskarbi ziemski. Był to najwyższy urzędnik i strażnik skarbu państwa. W skarb
cu przechowywano pieniądze państwa oraz klejnoty, chorągwie i insygnia wiel kiego księcia. W gestii podskarbiego ziemskiego był także arsenał amunicji i broni palnej. Podskarbi dworski. Zarządzał osobistym skarbcem wielkiego księcia. W razie po trzeby zastępował podskarbiego ziemskiego. Hetman wielki. Był najwyższym wodzem armii bojarów Wielkiego Księstwa Litew skiego. Podczas wojny sprawował najwyższą władzę w armii, jego rozkazy były rów norzędne z rozkazami wielkiego k się cia Po zakończeniu wojny i rozwiązaniu oddziałów bojarskich hetman wielki tracił swoją władzę. Na hetmanów wielkich mianowani byli zazwyczaj wojewodowie wileński lub trocki. Hetman polny. Podczas wojny dowodził wojskiem zaciężnym. Podczas pokoju wojsko to wchodziło w skład załogi zamków. Oprócz tych najważniejszych urzędników władze centralne Wielkiego Księstwa Litewskiego obejmowały jeszcze wielu innych. Ich wpływy w państwie były jednak o wiele słabsze. Wyjątek stanowili najwyżsi urzędnicy wła dzy lokalnej - wojewodowie. Od 1 4 1 3 r., gdy utworzono pierwsze województwa - wileńskie i trockie - wojewodowie stawali się dożywotnimi namiestnikami wyznaczonymi przez wielkiego księcia, a także administratorami podległych im terytoriów, sędziami, wodzami powoływa nych wojsk bojarskich. Wojewodowie centralnych ziem państwa litewskiego - Wilna i Trok - byli nie tylko najwyższymi urzędnikami władz lokalnych. Skupiając w swoich rękach urzędy kanclerza oraz hetmana wielkiego, stawali się ważnymi osobistościami, mającymi znaczny wpływ na sprawy całego państwa. Taką samą władzę lokalną pod koniec XV w. i na początku XVI w. posiadali najwyżsi urzędnicy wielkiego księcia, którym nadano tytuły wojewodów Kijowa ( 1 47 1 ), Połocka ( 1 504), Nowogródka ( 1 507), Smoleńska (1 508), Witebska ( 1 5 1 1 ) i Podlasia ( 1 5 20). Wojewodów Połocka oraz Witebska, podobnie jak starostę żmudz kiego, wybierali lokalni bojarzy, a wielki książę zatwierdzał ich wybór. .
Rel igij no-etn iczne problemy życia społecznego Złożone problemy wspólnego życia społeczno-państwowego Litwinów (pogan, a od końca XIV w. katolików), którzy stworzyli państwo, oraz mieszkańców przyłączonych ziem słowiańskich (prawosławnych) są w historii Wielkiego Księstwa Litewskiego różnie objaśniane i interpretowane. W historiografii istnieje wiele prac, których autorzy twierdzą, że w okresie po śmierci Witolda, zwłaszcza w pierwszej połowie XVI w., Słowianie stanowili najbardziej aktywną siłę polityczną społeczeństwa, a ich wpływ na Wielkie Księstwo Litewskie był nie mniejszy niż założycieli państwa - Litwinów, a może nawet większy. Za takim stwierdzeniem przemawia jednak tylko jeden, niebudzący wątpliwości fakt, a mianowicie to, że Słowianie byli największą liczebnie grupą mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 62 Lepiej uargumentowany jest inny pogląd, głoszący, że przewaga liczebna ludności słowi ańsk iej nie gwarantowała jej dom inu jącej pozycji w państwie. Przyczyny takiego stanu rzeczy można wyjaśnić w następ uj ący sposób Więk szość słowiańskich mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego w XV XVI w. stanowili chłopi - niezorganizowana i n ieuczes tn icząca w rządzeniu pań stwem siła. Całkowicie inny był p odział terytorialny władającej warstwy społecznej bojarów - oraz układ sił w państwie. Etniczne ziemie litewskie za czasów Witolda obejmowały tylko 1/1 0, a w pierw szej p ołowie XVI w. - 1/6 teryto rium państwa. Mieszkała tu jednak więcej niż połowa wszystkich bojarów Wielkiego Księstwa Litewskiego - aktywnych po lityczn i e c złonków społec zeńs twa, tworzących siłę zbroj ną państwa. Większość z nich stanowili li tewsc y katolicy. Litewskie rody arystokra tyczne - Kieżgajłowicze, Gasztołdowie, Radziwiłłowie, Ościkowicze, Zabrzezińscy były n ajwiększym i z iemian am i ówcz esnego Wielk ieg o Ks ię stwa Litews kiego i według danych popisu wojskowego Wi elkiego Księstwa Litewskiego z 1 528 r. wystawiali po kilka setek zbroj ny ch j eź dźc ów . Na przykład, Kieżgajłłowie wystawili siedmiuset sześćdziesię ciu ośmiu konnych, Radziwiłłowie - sześciuset dwudziestu jeden, Gasz tołdowie - czterystu sześćdziesięciu sześciu. Chrzest oraz przyznane bojarom-kato likom przywileje jeszcze bardziej skonsolidowały tę grupę, władającą Wielkim Księstwem L itews kim Z nacznie mni ej sza grupa bojarów była - w sensie e tni cz nym - z pochodzenia Słowian ami, a według przynależności religijnej - wyznawcami prawosławia Trzeba p amiętać, że na obszarach zamieszkanych przez Słowian wykształciła się warstwa zie m i ań ska, k tórą tworzyli potomkowie książąt litewskich, częsro spo krewn ion ych z Giedym in owicz ami, wysyłanych w różnych okresach przez wielkich książąt na nowo przyłączone ziemie, którzy tam właśnie przyjmowali p rawosławie W sensie etnicznym nie moina ich jednoznacznie utożsamiać z b ojarami Słowianami. Oprócz tego, większość tych ziemian została odsunięta od władzy już w okresie centralizacji władzy państwowej za Witolda, a w latach późniejszych nie odgrywała samodzielnej roli w społeczeństwie. Inna była też sytuacj a majątkowa oraz społeczno-polityczna boj ar ów prawosław nych. Na p rzykład, na przyłączonym do W iel k iego Księ stwa Litewskiego Wołyn iu, prawdopo dobnie naj gęściej zaludnionym i słynącym z żyznych gleb terytorium sło wiańskim, gdz ie w p ierwszej połowie XVI w. pozostało wielu ziemian, którzy zacho wali tytuły książąt, naj bogatsi z nich wysyłal i do armii po kilkudziesięciu, a inni zaledwie po kilkunastu lub nawet kilku konnych. Po przyjęciu przez pogańskie społeczeństwo katolicyzmu prawa wyznawców prawosławia do uczestnictwa we władzy p ańs twowej zostały ogranicz o ne . Od ogło szenia ak tu horodel sk iego w 1 4 1 3 r. w W iel kim Księstwie Litewskim obowiązywał zakaz zaj mowania p rz ez p rawo sławnych wysokich urzędów państwowych, a w póź niejszym okresie również członkostwa w Radzie Panów. Akt ten nie tylko ograniczył prawosławnym możliwości zrobienia k ari ery urzędniczej i w związku z tym wzbo gacenia się, ale również u mniej szył ich bezpo średni wpływ na życie p olityczne pańs twa Literatura hi storyczn a nie podaje jednoznaczni e, jak długo ob owiązywał ten .
.
.
.
-
.
Państwo i społeczeństwo l itewskie
od czasów Witolda do
unii
lubelskiej
1 63 zakaz. Powodem tych niejasności jest różna interpretacja tekstów przywilejów dla b oj arów, przyznanych przez wielkich książąt w XV w. i w pierwszej połowie XVI w. Skład osobowy Rady Panów Wielkiego Księstwa Li tewskiego świadczy j ednak o tym, że po śmierci Witolda prawosławni bardzo rzadko byl i wynoszeni na najwyż s ze urzędy państwowe, które dawały prawo głosu decydującego w Radzie Panów. W apa racie rządowym Wielkiego Księstwa Litewskiego dominowali Litwini-katolicy. Oczywiście, od tej reguły były wyj ątki Wiadomo, że rządzący Wielkim Księstwem Litewskim w latach 1430-1432 Swidrygiełło pr otegował popierających go bojarów słowiańskich. Zwiększone zainteresowanie dla bojarów z ziem słowiańskich Wiel kiego Księstwa Litewskiego zauważa się również w pierwszej połowie XVI w., w okresie wojny z Moskwą. Najbardziej znanym wyjątkiem w życiu społecznym Wielkiego Księstwa Litewskiego pierws zej p ołowy XVI w. był p rawosławny magnat, Konstanty O strogski . Za szczególne zasługi w wygran ej w 1 5 1 4 r. bitwie pod O rszą, podczas wojny z Moskwą, przyznano mu urząd kasztelana wileńskiego (zastępcy wojewody), a w 1522 r. - urząd wojewody trockiego. Stanowiska te uc zyniły z Ostrog skiego jednego z najważniejszych członków Rady Panów. Jednakże wyjątek j edynie potwierdza regułę. A regułą było to, że centraln a część państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie wyróżniała się pośród innych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego tym, że mieszkało tu najwięcej bojarów, posiadających pełne prawa polityczne. Także tu znajdował się ośrodek życia d uc howego pań stwa . Innym ważnym i różnie w historiografii interpretowanym problemem jest wpływ, jaki na unowocześnienie społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego w XV w. i pierwszej połowie XVI w. miały o wiele wcześni ej ukształtowane stosunki społeczne w krajach sąsiednich. Jedni badacze skłaniają się do absolutyzacji znaczenia wpływów Rusi, inni - Polski. Wpływy takie niewątpliwie istn iały, jednak nie wolno zapominać, że od działywały one niejednocześnie i w różnej sile na mieszkańców poszczególnych obszarów Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz na różne sfery życia społeczn ego . O organ izac j i społecznej centralnej części państwa, Litwy etnicznej, decydo wały przede wszystkim odziedziczone z czasów plemiennych bałtyjskie tradycj e i prawo zwyczajowe. Różniły się one zarówno od tradycji wschodniosłowiańskich i polskich, jak i zachodnioeuropejskich, opartyc h na dziedzictwie grecko-rzymskim . Pod koniec XIV w., po przyjęciu chrztu , pierwotne bałtyjskie form y tradyc ji społecznych zaczęły być wypierane przez zachodniochrześcijańskie. W czasach Wi tolda wpływy te były jeszcze nieznaczne, można się ich dopatrywać w pierwszych zalążkach zacho dniego społeczeństwa warstwowego. To właśn ie one w sposób zasad niczy zadecydowały o rozwoju społeczeństwa chrześcijańskiego Litwy etnicznej w epoce po śmierci Witolda. Inna tradycja ładu społecznego uformowała się na ziemiach słowiańskich przy łączonych do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Panował tutaj duch tradycji prawo sławnej, sięgającej czasów Rusi Kijowskiej. Jej wpływ na społeczeństwo Litwy etnicznej i na organizację władzy centralnej w czasach pogański ch był jednak sto sunkowo słaby, a po przyjęciu chrześcijanstwa nie zdołał konkurować z tradycjami życ ia społecznego, które napłynęły z Zachodu. .
•
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 64
Struktu ra społeczeństwa sta nowego Stany tworzyły się w Wielkim Księs twie Litewskim pod koniec XIV w. i w pierwszej połowie XVI w., gdy w wielu krajach europejskich proces ten był już albo zakończony, albo dobiegał końca. Ze względu na specyficzną sytuację polityczną stany uformo wały się późno. Zadecydowało to o swoistym charakterze społeczeństwa stanowego państwa litewskiego, któ ry nie pozwala mówić o klasycznym systemie stanowym typu europejskiego. Podstawy prawne dla rozwijających się stanów stworzyły pierwsze przywileje książąt Jagiełły i Witolda dla bojarów-katolików ( 1 387, 1 41 3), duchowieństwa ka tolickiego (1 387) oraz mieszczan Wilna (1 387), Brześcia ( 1 390), Kowna ( 1 408) i naj prawdopodobniej Trok (p rzeł om XIV i XV w.). Po śmierci Witolda zalążki struktury społeczeństwa stanowego nadal się rozwijały. Najszybciej formowała się warstwa bojarów, rosła też jej izolacja od pozostałych warstw społecznych. Przywileje władców z lat 1 432, 1 434, 1447, 1492, 1 506, 1522 i 1557 oraz inne akty i kodeksy prawne - Statuty litewskie z lat 1529 i 1 566 - rozszerzyły ekonomiczne, społeczne, prawne oraz polityczne przywileje i prawa bojarów, gwa rantując im immunitet stanowy. Największe znaczenie dla warstwy bojarów miały przywileje z lat 1447 i 1 492. Przywilej Kazimierza z 1447 r. stworzył prawne podstawy samodzielności ekonomiczn ej b o j arów Przywilej Aleksandra z 1492 r. był podstawą p rawną dla hegemonii politycznej najwyższych bojarów - magnatów. Pod kon iec XV w. posiadacze ziemscy w Wielkim Księstwie Litewsk im tworzyli już jednolity stan. Wszyscy bojarzy odpowiadali indywidualnie za popełnione przestępstwa, mieli prawo nietykalności osobistej i pewne gwarancje zarządzania własnym maj ąt kiem. Byli również zwolnieni od podatków i danin w naturze dla władcy. Jedyną powinnością bojarów była służba wojskowa. Każdy bojar musiał wyruszać na woj nę konno i w pełnym orężu, a bojarzy posiadający poddanych musieli ponadto wystawić ustaloną w aktach normatywnych przez księcia ilość wojska przygotowa nego do wojny. Od momentu chrztu Litwy w 1 387 r. wszechstronnie uprzywilejowaną pozycję w społeczeństwie Wielkiego Księstwa Litewskiego miało również duchowieństwo katolickie. Historycy nie są zgodni, czy tworzyło ono w Wielkim Księstwie Litew skim odrębny stan. Duchownym, w odróżnieniu od innych warstw, nikt się nie rodził, a ich prawa nie były dziedziczone. Teoretycznie duchownym mógł zostać człowiek pochodzący z dowolnej warstwy społecznej. Zdecydowanie korzystna sy tuacja duchowieństwa katolickiego, szerokie prawa immunitetu, możliwość uczest niczenia w rządze n iu p a ństwem i zol a cja i odseparowanie od innych warstw społecznych pozwalają jednak nazywać duchowieństwo uprzywil ejowaną warstwą w Wielkim Księstwie Litewskim. Trudniej scharakteryzować status prawosławnych, a od XVI w. również prote stanckich duchownych w pańs twie litewskim. Ci p rze ds t awicie le warstwy duchow nych w okresie kształtowania się społeczeństwa nie korzystali z takich samych praw oraz przywilejów j a k katolicy. W h i storiografi i nie są o ni określani jako stan .
,
.
Państwo i społeczeństwo l itewskie
od czasów Witolda do
unii
lubelskiej
1 65 Również scharakteryzowanie przynależności stanowej mieszkańców miast Wiel kiego Księstwa Litewskiego stwarza poważne problemy. Nie wszyscy oni w oma wianym okresie byli mieszczanami, a tym bardzi ej członkami tego stanu. Mianem tym można określać tylko członków wspólnot mi eszczan, mieszkających w miastach, które otrzymały samorządn oś ć na podstawie praw magdeburskich. Z drugiej strony, mieszczanie Wielk iego Księstwa Li tewskiego nie mieli potwierdzonych praw i przy wilejów, w odróżnien iu od bojarów, którzy takie przywileje, nadane przez wielkich książąt, posiadali na terenie całego państwa. Każde miasto i jego społeczność mie szczańska otrzymywało odrębny przywilej samorządowy. Również prawa mieszczan do uczestniczenia w rządzen iu państwem były ogran i czone, zwłaszcza w porównaniu z b o j arami i duchowieństwem katolickim. Biorąc pod uwagę wymienione wyżej oko liczności, uprzywilejowaną warstwą można nazwać - i to tylko waru n kowo - jedyni e człon ków s połeczno ści m i e js kich miast Wielkiego Księstwa Li tew s kiego , posiadaj ą cych prawa magdebursk ie. Chłop i stanowili kolejną, najbardziej liczną, nieuprzywilejo wan ą i zniewolon ą warstwę. Jej członkowie nie mieli żadnych społecznych, socjalnych, a nawet ekono m i cznych praw czy przywilejów - jedynie same powinności. Chłop ów Wielkiego Księstwa Litewskiego można nazywać warstwą dopiero po reformie agrarn ej z 1 557 r. W ramach tej reformy wolne ziemie należące do gmin zostały zamienione w od powiednie działki, utrzymywane z czynszu, a sami włościanie stali się osobiście poddanymi chłopami pańszczyźnianymi. Agrarna reforma włóczna wyznaczyła n ie pr zekraczal n ą granicę między bo j arami a chłopami. Obi e warstwy zamknęły się i odseparowały, zni knęły o statn ie, istniejące do tej pory - chociaż mocno ograniczone - możliwości przejścia c hło pów do warstwy b oj arów . Omówiona struktura stanów społecznych nie obejmowała w szystkich mieszkań ców Wielkiego Księstwa L itewsk iego . Do warstwy mieszczańskiej nie należeli rów nież - i nie korzystali z jej praw i przywi lejów - mieszkańcy miasteczek oraz miast niepo s iadaj ących samo rządu Osobne - zamknięte i niepos iadaj ące struktury warstwowej - społeczności tworzyli Zydzi. Skupiali się najczęściej w miastach, gdzie zajmowali się l ichwą, kupi ectwem i rzemiosłem. Pod koniec XIV w. znane są na ziemiach Wielkiego Księstwa Litew skiego zorganizowane wsp ólno ty żydowskie (w Brześciu, Grodnie, Łucku, Włodzi mierzu Wołyńskim), podlegające rządom wielkiego k s ięci a Prawdopodobnie w latach 1 3 8 8 i 1 399 Witold nadał Zydom pierwsze przywileje. Regulowały one sytuację prawną, eko nomiczną, społeczną oraz religijną Zydów w państwie i ich stosunki z chrześcijanami. Zydom przyznano prawo do życia w odrębnych wspóln o tach i sprawowania wewnątrz nich autonomicznych rządów. W 1 495 r. A leksander zabronił Zydom mieszkać w Wielkim Księstwie Litewskim, skonfiskował ich majątki, a ich samych wypędził. Większość Zydó w z Wielkiego Księstwa Litewskiego przeniosła się do Polski. Po ośmiu latach, w 1 503 r., pozwolono im powrócić. W latach 1 507 i 1 5 1 4 Zygmunt Stary potwierdził po s iadane przez nich przywileje. Do żadnej warstwy nie należeli również wyznawcy innych religii niechrześcijań skich - Tatarzy i Karaimi, którzy od czasów Witolda mieszkali na terenach Wielkiego .
.
•
•
•
•
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 66 Księstwa Litewskiego. Tworzyli osobne zamknięte społeczności. Historycy do tej pory dyskutuj% jak scharakteryzować ich status. Część Tatarów i Karaimów zajmo wała się rzemiosłem wojennym i miała posiadłości ziemskie. Inni byli rzemieślnikami i trudnili się handlem. Ośrodkiem administracyjnym i duchowym litewskich Karai mów były Troki. W 1441 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał społeczności trockich Karaimów prawa magdeburskie. Tatarzy założyli pierwsze osady nad rzeką Waką. N ajwięcej ich mieszkało we wsiach powiatów wileńskiego, trockiego i oszmiańskiego. W okresie kształtowania się warstw zmieniała się również ich wewnętrzna struk tura. O dalszym losie państwa litewsk iego zadecydowały najważniejsze historycz nie zmiany wewnątrz warstwy bojarskiej w XV w. i w pierwszej połowie XVI w. W ich wyniku powstała całkowicie nowa sytuacja na wsi, gdzie mieszkała większość ludności.
Wieś: boja rzy i chłopi W całej Europ ie pod koniec XV w. szybko zmieniało się życie ekonomiczne, po lityczne, społeczne i kulturalne. W większości krajów znacznie wzrosła liczba mieszkańców, życie gospodarcze różnicowało się i i nte ns yfik owało, rozwijały się międzynarodowe stosunki handlowe. Liczne warstwy bojarstwa zaczęły zajmować się nie tylko działalnością wojenno-polityczną, a le również aktywną działalnością gospodarczą i handlową. Na przełomie XV i XVI w. kontynent podzielił się na dwa wielkie regiony - zachodni oraz środkowy i wschodni. Ich dalszy rozwój społeczny, ekonomiczny oraz polityczny również przebiegał odmiennie. Kraje zachodniej Europy zwalczyły długoletni kryzys gospodarczy, zaczęła się w nich rozwijać produkcja przemysłowa, rosły miasta skupiające coraz większą liczbę lu dno ści, która utraciła związki z wsią. Szlachta przejmowała coraz częściej inicja tywę ekonomiczną nie tylko w gospodarstwach ziemskich, ale również w handlu i przemyśle. Szybko zanikały ślady zależności pańszczyźnianych. Chłopi stawali się samodzielnymi właścicielami ziemskimi, drobnymi dzierżawcami lub najemnymi pracownikami gospodarstw ziemskich i manufaktur. Rozpoczęła się era wielkich od kryć geograficznych. Europejczycy odkryli i zaczęli kolonizację nowych ziem na in nych kontynentach. Napływające z kolonii metale szlachetne oraz surowce poszerzyły możliwości działalności finansowej oraz ekonomicznej wielkich krajów zachodnio europejskich oraz pozwalały na bardziej intensywną produkcję przemysłową i zwięk szenie eksportu produktów przemysłowych oraz importu produktów rolnych. Zupełnie inaczej na początku czasów nowoiytnych układało się życie krajów środkowej i wschodniej Europy. Produkcja przemysłowa dopiero się tutaj formowała, wielkich miast było mało, a ich mieszkańcy nieliczni. Państwa tego regionu nie posiadały bogatych zamorskich kolonii. Tutaj j ednak rozciągały się ogromne połacie żyznych ziem. Ich wybrzeża ob mywały wody Morza Bałtyckiego, otwierające drogę do Oceanu Atlantyckiego, gdzie krzyżowały się ówczesne międzynarodowe szlaki hand lowe. Te właśnie czynniki wykorzystywała szlachta tego regionu, coraz silniejsza po d
Państwo i społeczeństwo l itewskie
od czasów Witolda do
unii
lubelskiej
1 67
względem ekonomicznym i politycznym. Tutejsi wielcy posiadacze ziemscy skoncen trowali się na gospodarce rolnej i eksporcie jej produktów oraz surowców do zachod niej Europy. Ziemianie powiększali obszar ziemi uprawnej i liczbę pracujących dla nich chłopów pańszczyźnianych. W regionie zapanował pańszczyźniano-folwarczny system organizacji produkcji rolnej, oparty na osobistej zależności chłopów. Rozwój przemysłu oraz urbanizacja zostały zahamowane na długi okres. Mieszczanie nie stali się pełnoprawnymi podmiotami państwowego życia politycznego i ekonomicznego.
Przemiana boja rów - od rycerza w początkach XV w . d o ha n d l ującego gospoda rza w połowi e XVI w . Zmiany w koniunkturze europejskich stosunków ekonomicznych spowodowały rów nież przemiany w światopoglądzie bojarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pod koniec XV w. i w pierwszej połowie XVI w. posiadający ziemię bojarzy nad tradycyjne rzemiosło żołnierskie zaczęli przedkładać możliwości wytwarzania produktów rol nych, cieszących się coraz większym popytem na rynku wewnętrznym i zagranicz nym. Interesy bojara-żołnierza i bojara-ziemianina coraz częściej były sprzeczne, a na przełomie XV i XVI w., po rozpoczęciu wojen z Moskwą, kolidowały również z interesami państwa. Po powołaniu do armii Wielkiego Księstwa Litewskiego boja rzy musieli nie tylko zostawiać gospodarstwa dworskie i wyjeżdżać na długie wyprawy wojenne, ale również płacić coraz wyższe podatki na potrzeby wojenne. Władza państwowa w pierwszej połowie XVI w. zaostrzyła porządek i kontrolę nad mobi lizowaniem wojsk. Zażądano, aby wszyscy bojarzy złożyli przysięgę, że przedstawiają dokładne spisy poddanych, i zaczęto reglamentować normy wystawianego na wojnę wojska. W 1 528 r. sporządzono pierwszy, a w 1 567 r. drugi powszechny spis wojsko wy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na bojarów, którzy unikali służby wojskowej, władcy próbowali nałożyć kary pieniężne. Grozili konfiskatą majątku i odebraniem szlachectwa, a nawet karą śmierci. Jednak powiększenie armii, a w szczególności podniesienie jej karności przy pomocy represji, było niemożliwe. Stosunki między bajarstwem a władcami stawały się coraz bardziej napięte. Brzemię obowiązku wojennego najbardziej uciskało średnich i drobnych bojarów. Uczestnictwo w wyprawach wojennych oraz podatki rujnowały ich gospodarstwa. Najpotężniejsi ziemianie-magnaci, którzy często finansowali władców, przeznaczając wielkie sumy na wojnę i na inne potrzeby państwa, otrzymywali w zamian nowe ziemie. Właśnie ich najbardziej interesowała rządowa polityka gospodarcza. Bojarzy, a w pierwszym rzędzie potężni ziemianie, wysunęli najważniejsze żądanie ekonomiczne - pozwolenie na bezcłowy handel. W 1 547 r. bojarstwo podlaskie po prosiło na sejmie, żeby nie pobierano cła od zboża i bydła wiezionego z dworów bojarskich na sprzedaż do Polski i Prus oraz nie zbierano podatku targowego za sprzedaż tych towarów na miejscowych targach. Na sejmie w 1 5 5 1 r. przedstawiciele ziemian Litwy, Zmudzi i Wołynia wystąpili z żądaniem prawa wywozu bez cła nie tylko zboża i bydła, ale również produktów leśnych. Postulowano także zwolnienie od
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 68
cła towarów, sprowadzanych z zagranicy nie na sprzedaż, a na potrzeby swojego dworu. Taki sam wniosek powtórzono w 1 554 r. Te żądania zaczęto zaspokajać po wybuchu wojny o Inflanty, gdy pojawiła się potrzeba uzyskania aprobaty bojarów. W 1 5 5 9 r. władca zwolnił ziemian od podatku wywozowego za zboże, bydło i produkty leśne wytworzone w dworach bojarów, oraz od cła za towary wwożone na potrzeby wojenne. Drugi Statut Litewski z 1566 r. zwolnił transportujących swoje produkty bojarów od wszystkich wewnętrznych i zagranicz nych ceł oraz podatków. Cła za towary przeznaczone na sprzedaż nie zostały zlikwidowane. Rosnący popyt na zboże i inne produkty rolne na rynkach zachodniej Europy stymulował szlachtę Wielkiego Księstwa Litewskiego do zreformowania całego syste mu gospodarczego, poszerzenia powierzchni ziemi ornej i zatroszczenia się, aby pracowała na nich stała i tania siła robocza. Ziemiaństwo poświęcało coraz więcej uwagi i troski zarządzanym przez siebie dziedzicznym ziemiom i swym poddanym.
Przem iana chłopów - od wol nego gospodarza do chłopa pańszczyźnianego Na początku XV w. Witold zaczął rozdzielać wśród bojarów chłopów mieszkających na ziemiach, będących własnością wielkiego księcia. Chłopi tacy nazywani byli weł damami. Wielki książę, oddając ich pod władzę bojarów, likwidował prawo chłopów do opuszczania wsi. Przywileje Zygmunta Kiejstutowicza i jego potomków zwalniały wełdamów od powinności na rzecz państwa, a wszystkie przynoszone przez nich zyski zostały przekazane bojarom. Wciąż również rosła liczba chłopów, którzy wraz z ziemią należącą do wielkiego księcia stawali się własnością prywatnych ziemian czy Kościoła. Posiadłości bojarów otrzymały prawa immunitetu, a bojarzy stali się jedynymi sę dziami i administratorami dla swoich chłopów. W połowie XVI w. na ziemiach władcy zaczęły się nowe, idące z duchem czasu, reformy dotyczące ustroju gospodarczego rolnictwa i zarządzania ziemią. W uchwa łach dotyczących zarządców zamków i dworów wielkiego księcia z 1 547 r. nakazuje się, aby zarządcy, nie bacząc na prawa chłopów do ojcowizny, pilnowali, żeby chłopi nie sprzedawali i nie zastawiali swoich ziem. Ograniczenie prawa do dysponowania ziemią jeszcze bardziej zawężało alodialne prawa chłopów do zarządzania ziemią. Nowy wielki spis gospodarstw został przeprowadzony w 1557 r., gdy zaczęto wdrażać reformę włóczną. Reforma ta całkowicie zlikwidowała prawa alodialne chłopów, a ich samych zamieniła w zniewolonych członków społeczeństwa - chłopów pańszczyźnia nych. Ziemia chłopów została bezwarunkowo ogłoszona własnością wielkiego księcia i częściowo zamieniona w dworskie grunty orne. Swiadczenia chłopów za użytkowanie wyznaczonych ziem nazywały się rentami (czynszem). Ze wszystkich powin ności chłopów najbardziej zwiększył się ciężar pańszczyzny. Zasady rozpoczętej w drugiej połowie XVI w. przez władcę reformy agrarnej przejęli i wprowadzili w swoich majątkach bojarzy oraz Kościół. Reforma włócz na i trzeci Statut Litewski z 1 588 r. były ostatecznymi aktami upańszczyźnienia ,
Państwo i społeczeństwo l itewskie
od czasów Witolda do
unii
lubelskiej
1 69 chłopów. Stali się oni podstawą prawną gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, która miała wytwarzać produkty gospodarki rolnej na rynek zagraniczny. Nowa tendencja rozwoju gospodarki rolnej przez następne dwieście lat decydowała o sto sunkach między wsią a dworem. Na Litwie od XVI do XVIII W., jak równiez w innych krajach środkowej i wschodniej Europy, zachowały się obszary, na których gospodarka folwarczno-pań szczyźniana nie rozwinęła się lub rozwijała się tak słabo, ze nie stanowiła podstawy produkcji rolniczej. Na Litwie takim wyjątkiem była Żmudź, gdzie w ogóle nie wprowadzono zadeklarowanego programu rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej . Najpotęzniejsi ziemianie Zmudzi - wielki ksiązę, starosta, Kościół katolicki i mozni - nie posiadali własnych gruntów ornych lub obszar posiadanych przez nich ziem dworskich był porównywalny z powierzchnią gospodarstw chłopskich. Zyski stanowiły płacone przez chłopów podatki pieniężne lub daniny w naturze. O tym, ze na Zmudzi rozwinęły się inne stosunki między dworem a wsią, zadecydowało kilka czynników. Większość przedstawicieli litewskiej warstwy bojarskiej rządzącej w XVI-XVIII w. na Zmudzi była drobnymi ziemianami. Nie mogli oni wdrazać w swoich niewielkich włościach gospodarki folwarczno-pań szczyźnianej. Nowy system gospodarczy z uwarunkowanych historycznie powodów nie mógł się rozwinąć równiez w potęznych posiadłościach wielkiego księcia, Kościoła i na prywatnych ziemiach. Chłopi zmudzcy mieli dość dużo ziemi. Srednie gospodarstwo liczyło ok. jednej włóki (ok. 21,36 ha). Wielu majętnych chłopów po siadało gospodarstwa o powierzchni 2-3 włók lub więcej. Tak duze gospodarstwa chłopskie były w stanie nie tylko zapłacić rentę posiadaczowi ziemskiemu, ale rów niez rozwijać gospodarkę towarową lub konkurować na rynku z drobniejszymi czy nawet średnimi żmudzkimi ziemianami. Dogodne położenie geograficzne pozwo liło chłopom żmudzkim bez większych dodatkowych środków handlować pro duktami rolnymi zarówno na rynkach wewnętrznych, jak i zagranicznych. Słaby potencjał ekonomiczny większości żmudzkich bojarów nie pozwolił im stać się siłą napędową rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Ta okoliczność oraz ekonomiczny potencjał chłopów i ich aktywność społeczno-polityczna (od XV do XVIII w. na Zmudzi miały miejsce wszystkie największe powstania chłopskie) stanowiły najważniejszą przyczynę, dla której na Zmudzi nie rozwinęła się gospodarka folwarczna. •
•
•
,
•
•
M iasta i ich mieszka ńcy w xv w. miasta, małe miasteczka i osady miejskie, a także ich mieszkańcy - mie szczanie - nie byli juz wielką rzadkością w społeczeństwie i krajobrazie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Poziom urbanizacji na Litwie był niższy niz w większości krajów zachodniej Europy, lecz w XVI w. równiez tutaj można zauważyć pozytywne zmiany. W źródłach pisanych z końca XV w. wspomina się o istnieniu na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego około osiemdziesięciu osad miejskich. Pod koniec omawianego okresu mówi się już o ok. trzystu osiemdziesięciu osadach, czyli jedna
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 70
przypadała na obszar ok. 786 km2 (do tych danych statystycznych należy odnosić się z pewną rezerwą, ponieważ odzwierciedlają one sytuację panującą na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego pozostałych w składzie państwie po unii lubelskiej). W poszczególnych częściach państwa zagęszczenie osad miejskich było różne. Wy różnia się kilka regionów. Pierwszy stanowiła zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego: województwa wileńskie, trockie, nowogródzkie (bez Księstwa Słuckiego), Zmudź i powiat brzeski. Region ten był niejednolity, tworzyły go ziemie litewskie, na których miasta powstawały w XIII-XIV w., oraz Ruś Czarna i ziemia brzeska, gdzie rozwijały się, wprawdzie nieliczne, stare miasta ruskie. Był to najbardziej zurbanizowany obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego: jedno miasto przypadało tutaj na około 465 km2• Podobna sytuacja urbanistyczna panowała na PodLasiu oraz zachodnim Wołyniu. W pozostałej wschodniej części Wielkiego Księstwa Litew skiego jedna osada miejska przypadała j uż na ok. 1 872 km2• Większość takich osad powstało jeszcze w czasach ruskich. W olbrzymim i niejednolitym państwie warunki powstawania i wzrastania miast nie były jednakowe. •
Waru n ki powstawa n i a m iast Powstawanie oraz wzrost poszczególnych miast zależały w największym stopniu od położenia geograficznego oraz rozwoju gospodarczego i społecznego. Wygo dn e trakty komunikacyjne łączyły zachodnie dzielnice Wielkiego Księstwa Litewskiego z por tami Morza Bałtyckiego oraz europejskimi ośrodkami handlowymi. Na przykład, z Wilna w XVI w. wiodły już ważne szlaki handlowe do Rygi, przez Kowno i Jurbork do Królewca i Gdańska, przez Grodno do Gniezna, Poznania i dalej do zachodniej Europy, przez Brześć do Krakowa i Lwowa oraz dalej w kierunku Krymu, przez Połock do Nowogrodu. W dzielnicach wschodnich pozostały jeszcze stare trakty handlowe wzdłuż Dniepru i Dźwiny. Jednak tereny w górnym biegu tych rzek pod koniec XV w. i w pierwszym trzydziestoleciu XVI w. stały się areną ciągłych wojen Wielkiego Księstwa Litewskiego z Moskwą. Południowe ziemie Ukrainy były nara żone na nieustanne najazdy tatarskie. Oprócz tego, region ten znaj dował się daleko od gospodarczych partnerów Wielkiego Księstwa Litewskiego w zachodniej Europie. Mimo niesprzyjających warunków ważny szlak handlowy z Moskwy przez Mohylew i Mińsk do Wilna lub Brześcia, a stamtąd dalej na zachód, był ciągle uczęszczany. Po zakończeniu wojen z Zakonem i w warunkach rosnącego popytu na towary wywożone z Wielkiego Księstwa Litewskiego na zachód, zwiększał się zakres handlu - najwainiejszego źródła rozwoju miast. Kupcy z Wielkiego Księstwa Litewskiego swobodnie przejeżdżali przez Polskę, od początku XV w. obowiązywała obopólna zasada wolnego handlu z Zakonem Krzyżackim. W XV w. z Wielkiego Księstwa Litewskiego wywożono najwięcej bogactw naturalnych oraz produktów gospodarki ekstensywnej - futra, wosk, miód i in. W drugiej połowie XV w. Europejczyc y coraz częściej wypuszczali się w podróże morskie, co skutkowało wzrostem zapotrzebowania na materiały do budowy statków. Z Wielkiego Księstwa Litewskiego zaczęto ekspor-
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów W i to l d a do unii l u belskiej
171
tować więcej drewna budowlanego (najczęściej już poddanego wstępnej obróbce), smołę, potaż, włókna konopne, a nieco później również len. W XVI w. Wielkie Księstwo Litewskie, oprócz innych towarów eksportowych, sprzedawało coraz więcej zboża oraz innych produktów rolnych. Rosła produkcja rolna, zwię kszał się potencjał handlowy różnych warstw społecznych, zakładano nowe przedsiębiorstwa, co spo wodowało powstanie dogodnych warunków do rozwoju handlu wewnętrznego. To z kolei stało się prawdopodobnie najważniejszą przesłanką do powstania i rozwoju miejsc targowych i osad kupieckich. W ich okolicach skupiali się rzemieślnicy, prze woźnicy i karczmarze. Rosły i rozwijały się miasta. Tab. 5 . Liczba oraz zagęszczenie osad miejskich w Wielkim Księstwie Litewskim ok. 1 5 70 r. Województwo
2 Obszar w km
2
Obszar w km
Liczba osad
na 1 osadę Wi l n o
4 4 200
1 08
409
Troki
3 1 1 50
62
502
Zmudź
2 3 300
48
485
B rześć
40 600
36
1 1 28
Nowogródek
3 3 200
50
6 64
Mińsk
5 5 500
31
1 7 90
Pata ck
2 1 750
20
1 087
Witebsk
2 4 600
14
1 7 57
Mścisław
22 600
9
25 1 1
296 900
378
786
Cate Wielkie Księstwo Litews kie
Nie mniej ważnym czynnikiem rozwoju miast było samo państwo : w drugiej połowie XV w. i w XVI w. wytworzył się system administracyjny i sieć stałych siedzib a dm in i s trac ji różnego szczebla. Siedziba władz administracyjnych (gród, dwór), osady rzemieślnicze i kupieckie powstawały najczęściej obok siebie. Ich skład społeczny, natura oraz funkcje były różne, ale wszystkie te elemen ty uzupełniały się wzajemnie, a ich współdziałanie było jednym z bodźców rozwoju miast. Większość starych ośrodków administracyjnych, we wcześniejszych czasach funkcjonujących również jako punkty obronne, w wyniku zmiany międzynarodowej sytuacji państwa oraz techniki rzemiosła wojennego zaczęła powoLi tracić funkcje obronne. Wprawdzie stare kompleksy obronne Wilna, Kowna czy Grodna były modernizowane, ale nie korzystano z nich do czasów wojny wewnętrznej w XVII w. Realne funkcje obronne zachowały jedynie miasta południowych, wschodnich oraz północnych ziem przy granicznych oraz tak zwane zamki granic zne Wzrost miast stymulowała także trzecia siła - Kościół. Swiątynia na ziemiach Litewskich przez cały okres po śmierci Witolda była niezaprzeczalnym symbolem .
,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 72 miasta, ponieważ ówcześnie było ich bardzo mało, a wznoszono je w już istniejących,
większych osadach. Kościół stymulował zarazem wzrost tych osad, przyc i ągaj ąc mniejsze lub większe rzesze wiernych. Kościoły tworzyły miejski kraj ob raz i były ośrodkami życia kulturalnego (szkoła, budynek świątyni z artystycznym wnętrzem, kazania, mu zyka kościelna itp.). W większych miastach is tniało po kilka kościołów oraz klasztorów.
Władcy oraz wielcy, a nawet średni właściciele ziemscy byli zainteresowani two rzeniem w swoich włościach nowych osad miejskich, które przynosiły niemałe zyski, i stymulowali ich rozwój. W okresie
reform gospodar czych
w pierwszej p ołow ie
XVI w. wielki książę żądał, żeby na jego ziemiach zakładać miasteczka oraz urządzać
p rywa tne targowi sk a przy już istniejącyc h miastach i miasteczkach.
Różnorodność m iast Wymienione wcześni ej przyczyny spowodowały powstanie systemu różnorodnych
osad miejskich w W ielkim Księstwie Litewskim - uprzywilejowanych oraz nieuprzy wilejowanych miast i miasteczek. Najwięcej było miasteczek. Od wsi odróżniał j e targ (odbywał się
najczęściej
raz w tygodniu). W miasteczkach było wiele karczm, tu
z nich is tniały kościoły, a na ziemiach białoruskich cerkwie, dzięki czem u stawały się one siedzibami para fii Przy mi as te cz kach, j ak o ich część, najczęściej powstawał dworek lub zameczek, gdzie rezydował mieszkali kupcy i rzemieślnicy, w większ ości
.
właściciel ziemski albo administra tor gminy lub włości należ ących do potężnego magnata. Większ o ść mieszkańców miasteczek nie traciła jednak kontaktu z ws ią, obok h andlu i rzemiosła zajmowała się również gospodarką rolną, a oprócz specyficznych powinności miejskich spełniała takie same powinności jak chłopi. Miasteczko jako posiadłość miało odrębną administrację i zakres powinności oraz swojego admini stratora - wój ta. Często mieszkańcy miasteczek korzystali z własnych - choć ograni czonych - uprawnień (nie był to samorząd), a co najważniejsze - mieli wolność
osobistą. Mogli swobodnie opuszczać miejsce zamieszkania i przenosić się do innych, większych lub mniejszych miasteczek. Z wielu miasteczek wyodrębniało się jedno, które ówcześni nazywali miastem . Małe miasta niewiele różniły się od miasteczek. Najważniejsze było to, że miasto posiadało zaplecze handlowe. Kupcy z miasteczka handlowali w nim samym, w oko li cznych wioskach i w najbliższym mieście. Natomiast w mieście, nawet małym,
tworzyły się grupy kupców, którzy docierali do największych ośrodków h andl owych Wielkiego Księstwa Litewskiego, portów Morza Bałtyckiego lub innych najbliższych m iast zagranicznych. Kupcy miejscy byl i nie tylko p o średnik ami pomiędzy wsią a najbliższym miastem, ale prowadzili także działalność handlową na bardziej
od
ległych terenach. Prawa i powinności mieszkańców małego miasta, nieposiadającego
praw samorządu , praktycznie nie różniły się o d praw i p owinności mieszkańców małyc h miasteczek. W mieśc ie, ze względu na większy zakres działalności gospodar czej i jej zróżnicowanie, było większe rozwarstwienie społeczne, wyró żniała się grupa
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
1 73 bardziej wpływowych i bogatszych mieszczan. W pierwszej połowie XVI w. w każdym z takich miast mieszkało co najmniej
1 000 ludzi. Były one siedzibami władz ogrom
nych jednostek administracyjnych. W XVI w. na litewskich ziemiach Wielkiego Księstwa
Litewskiego powstały małe miasta - przyszłe siedziby powiatów - Rosienie,
Wiłkomierz, PoniewieZ, Lida, Oszmiana, a takźe centralne ośrodki wielkich po
- SzawIe czy Olita. Zycie gospodarcze kwitło w Mereczu, Olkienikach, Wilkach, Kiejdanach, Oniksztach i być może w Pun ii oraz jeszcze kilku osadach. siadłości
M iasta samorządne W Wielkim
Księstwie Litewskim od czasów nadania przez J agi ełłę
w
1387 r. przy
wilejów dla Wilna rozprzestrzenił się niemiecki wariant praw miejskich - prawo magdeburskie (prawo chełmińskie stosowane było tylko sporadycznie). Według tego prawa, społeczność mieszczańska i naleźące do niej terytorium nie podlegały władzy namiestnika wielkiego księcia oraz sądów - otrzymywały samorząd. Miastem rządził magistrat, a spory między mieszczanami rozwiązywał miejski sąd ławniczy.
Społecz
ności miejskiej przewodził
i reprezentował ją poza granicami miasta wójt. Wójt był równieZ przedstawicielem władcy w samorządnym mieście. Ob ywa te le miasta, zwani mieszczanami, posiadający w nim majątek nieruchom y, po złoźeniu przysięgi miastu tworzyli tę społeczność oraz mogli być wybrani do miejskich organów władzy. Realną
władzę w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego sprawowała niewielka grupa mieszczan, mieszkająca w nich już w momencie przyznania miastu samorządności, oraz ich potomkowie. Nazywano
ich patrycjuszami. W miarę rozwoju miast i wzrostu
liczby mieszczan rodziły się konflikty o władzę w mieście między jego obywatelami często nazywanymi
plebsem - a patrycjuszami. Aby zapobie c takim konfliktom,
w pierwszej połowie XVI w. w Wilnie i Kownie powstała jeszcze jedna instytucja władzy miejskiej, która kontrolowała
działalność magistratu. W Wilnie było to ko
legium składające się z sze ść dzi e si ę ciu mężczyzn, w Kownie - z dwunastu. Większość w tych kolegiach miał tzw plebs. W miastach, oprócz jego obywateli, mieszkali ludzie, .
którzy tu pracowali, ale nie przyjęli obywatelstwa danego miasta. Posiadali ność osobistą i byli chronieni i karani
oni wol
na podstawie prawa magdeburskiego. Nie
rzadko ich liczba przewyźszała liczbę samych obywateli. Mieszkańcy ci nie mogli uczestniczyć w rządzeniu miastem, ale w innych sferach źycia korzystali z takich samych praw jak obywatele i byli członkami społeczności miejskich.
mieszczańskie Wielkiego Księstwa Litewskiego przez cały omawiany okres popadały w konflikty z bojarami z powodu chłopów, którzy osiedlali się w mia stach. Jedna z zasad prawa miejskiego głosiła, źe powietrze miejskie czyni wolnym każdego, kto tu żyje. Zasada ta na p rzeło m ie XV i XVI w. została wywalczona w więk szości litewskich miast, mimo sprzeciwu bojarów. W okresie upańszczyźniania chło pów prawo to można było jednak stosować wobec coraz mniejszych grup przybyszy. Społeczności
Obok aspektów prawnych na uwagę zasługuje takźe inna cecha miast samorzą dowych - częściowy immunitet ekonomiczny. Miasta otrzymywały prawo własności
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 74
do ziemi, na której powstawały, a większość z nich także ziemię rolną. Przywileje i inne dokumenty ustalały powinności miasta wobec władcy, których zazwyczaj nie powiększano. Często miasta były zwolnione od niektórych powinności. Kupcy wi leńscy, na przykład, nie musieli płacić ceł wewnętrznych na obszarze całego państwa. Władca, przyznając samorządność, przekazywał miastom przedsiębiorstwa monopo lowe, z których zyski do tej pory szły do jego skarbca. Były to wagi miejskie, wos kownie, w których przygotowywano partie wosku na eksport, krajalnie, gdzie ostatecznie obrabiano tkaniny, i promy rzeczne. Te przywileje gospodarcze, często różne dla poszczególnych miast, pomagały miastom przetrwać w warunkach inge rencji państwa oraz konkurencji innych warstw, przede wszystkich bojarstwa. Mieszczanie byli ważną siłą napędową życia gospodarczego Wielkiego Księstwa Litewskiego, zwłaszcza w handlu zagranicznym, który stał się podstawą egzystencji najbogatszych i najbardziej aktywnych spośród nich. W omawianym okresie uformo wały się podstawowe elementy działalności kupieckiej: podstawa indywidualna (własność prywatna, inicjatywa osobista oraz aktywność i ryzyko), kolektywna i kor poracyjna (powszechne przywileje i ulgi dla konkretnego miasta, kolektywne od woływanie się do władcy, prawo gości reglamentujące handel zagranicznych kupców w mieście i in.). Podstawa korporacyjna pojawiała się również w działalności rze mieślniczej. Pod koniec XV w. w Wilnie, a w połowie XVI w. również w Kownie i innych miastach zaczęły tworzyć się cechy rzemieślnicze. Pod tym względem miasto było typowym produktem średniowiecza.
Rozszerzan ie się sa morządu miast Każde miasto Wielkiego Księstwa Litewskiego otrzymywało przywileje samorządu indywidualnie. W pierwszych dziesięcioleciach po przyjęciu chrześcijaństwa prawa samorządu przyznawano w pierwszej kolejności istniejącym już miastom w zachod niej części Wielkiego Księstwa Litewskiego - Wilno uzyskało je w 1 387 r., Brześć w 1 390 r., Troki na początku XV w. - a także miastom dopiero powstającym - na przykład Kowno otrzymało je w 1 408 r. Później, w miarę rozpowszechniania się prawa magdeburskiego, miasta rzadko powstawały na niezaludnionych terenach - jak mó wią źródła, " na surowym korzeniu" . Samorządność prawie zawsze przyznawano już istniejącym osadom miejskim. Należy tutaj wspomnieć zwłaszcza o miastach wschod niej części Wielkiego Księstwa Litewskiego, którym prawa magdeburskie przyznano stosunkowo późno, dopiero za rządów Aleksandra. Wtedy otrzymał je Kijów (14941497), Połock ( 1498), Mińsk (1499) i in. Niektóre duże miasta otrzymały te prawa dopiero w drugiej połowie XVI w. (Mohylew w 1 577 r., Witebsk w 1 597 r.). W cześniejsze pojawienie się prawa magdeburskiego na zachodzie Wielkiego Księstwa Litewskiego można tłumaczyć tym} że szybciej docierały tutaj wpływy organizacji życia miejskiego miast polskich i niemieckich. W Wilnie i Kownie już pod koniec XIV w. i na początku XV w. osiedlili się niemieccy koloniści, którzy znali przywileje dla miast, wynikające z tego prawa. To właśnie oni, razem z litewskimi
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
kupcami, a w Wilnie z emigrantami ze słow iańskich mi ast Wielkiego Ksi ęstwa Li tewskiego, przyczynili się do tworzenia społ eczeństwa mieszczańskiego N a ziemiach litewskich, podobnie jak wszędzie w śro dk owej Europie, dokąd docierali niemieccy koloniści i gdzie rozprzestrzeni ało się prawo miast niemieckich, tworzyły się etnicznie mieszane społeczności mieszczańskie. Miasta stały się nie tylko miejscem życia miejskiego w nich również toczyło się życie sp ołeczne i państwowe. Wielkie miasta - Wilno, Kowno i Grodno - już w xv w. miały cechy urbanistyczne, charakterystyczne dla miast zachodnich : budowano w nich murowane domy i ratusze, kościoły i klasztory. Zycie w mias tach bardzo różniło się od życia wiejskiego, wciąż jeszcze dominującego w państwie li tewsk im. .
-
W i l no - stolica Wiel kiego Księstwa Litewskiego Wilno, które wyrosło w historycznym c en trum ziemi litewskiej i które otrzymało samorządność w 1 387 r., różniło się znacznie od innych miast w państwie litewskim. Kupcy wileńscy byli n aj b ardzie j aktywni i naj silniejsi ekonomicznie w całym pań stwie. W połowie XVI w. utrzymywali kontakty m iędzynarodowe na ogromnym obszarze, który wytyczały wielkie centra handlowe ówczesnej Europy : Antwerpia Tallin - Moskwa - Konstantynopol - Norymberga. N a początku XVI w. Wil no było otoczone murem obronnym, ale już w pierwszej połowie XVI w. miasto nie mieściło się w obrębie murów. W samym Wilnie po wstawały liczne murowane budowle, zaczęły rozwijać się przedmieścia. Liczba mieszkańców prawdopodobnie sięgała dwudziestu tysięcy. Wilno stało się jednym z największych miast regionu (ustępowało być może tylko Gdańskowi). Jego zna czenie zwiększał fakt, że p ełniło funkcję stolicy paóstwa. Rezydowali tutaj wielcy książęta Litewscy, a gdy stali się jednocześnie królami Polski i większość czasu spę dzali w Królestwie Pols kim, Wilno stało s ię siedzibą Rady Wielkiego Księstwa Litewskiego, która kierowała państwem. W mieście działały też wszystkie naj ważmeJsze mstytuCJe panstwowe. Wilno było siedzibą biskupstwa, tutaj rezyd ował biskup. Na tery torium gro d u znajdowała się katedra katolicka, a w mieście funkcjonowały domy modlitewne róż nych religii. D z ięk i działalności mieszczan, władców i Kościoła Wilno było nie tylko stolicą - politycznym sercem państwa - ale także centrum wielki ego, zróżnicowanego pod względem etnicznym regionu oraz ośrodkiem kultury duchowej .
,
.
.
.
"
Rel igie i kościoły Reli gia była ważnym czyn nikiem oddziaływującym nie tylko na emocj onalną atmo sferę społeczeństwa Wielkiego Księstwa Li tewskiego w okresie po śmierci Witolda, ale w więk szośc i przypadków decydowała również o zachowaniu się jego członków w konkretny ch sytuacjac h życiowych .
1 75
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 76
W państwie litewskim od XIV do XVI w. mieszkali ludzie różnych wyznań: poganie, prawosławni, katolicy, protestanci, muzułmanie, wyznawcy judaizmu i mo zaizmu. Uznając różnorodność wyznaniową za część stosunków religijnych Europy, badacze wskazują na to, że w Wielkim Księstwie Litewskim uniknięto walk reli gijnych. Dopóki w państwie oficjalnie uznaną religią było pogaństwo, żyli w nim i swobodnie wyznawali swoją wiarę prawosławni i katolicy. Chrzest Litwy również nie zmienił zasadniczo tej sytuacji. W Wielkim Księstwie Litewskim nie prześladowano wyznawców prawosławia, ale kategoryczne stwierdzenie, że ich sytuacja w ogóle nie uległa zmianie, nie jest do końca uzasadnione. Rządzące ugrupowania katolickie, wykorzystując jako pretekst inną przynależność religijną prawosławnych, przez dość długi okres neutralizowały ich polityczny wpływ w życiu publicznym. Tolerowano mieszkających w państwie litewskim niechrześcijan - Zydów, Tatarów, Karaimów. W Wilnie istniały katolickie kościoły, prawosławne cerkwie, żydowskie synagogi i tatarskie meczety, wznoszono też nowe świątynie. W Trokach powstało centrum duchowe Karaimów, działała kenesa. W pierwszej połowie XVI w., gdy w Europie rozpoczął się ruch reformacyjny, w Wielkim Księstwie Litewskim - które pozostało państwem katolickim - przez kilka dziesięcioleci prawie bez żadnych ograniczeń tworzyły się i działały wspólnoty różnych odłamów religii protestanckiej. Gdy w za chodniej Europie na stosach inkwizycji płonęli heretycy, francuscy hugenoci doświadczyli koszmaru Nocy Swiętego Bartłomieja, a tysiące zesłańców religijnych musiało szukać schronienia daleko od ojczyzny, Litwa przeżywała okres, który później, zwłaszcza w sensie kulturowym, nazwano "Złotym Wiekiem". Aby zrozumieć tę tolerancję religijną, nazywaną fenomenem współżycia różnych religii i kościołów, trzeba przyjrzeć się jej bliżej i poznać jej wewnętrzne mechanizmy. ,
Rozpowszechnia n ie się kato l i cyzm u i problem synkretyzmu Po śmierci Witolda katolicyzm w różnych regionach Wielkiego Księstwa Litewskiego rozprzestrzeniał się niejednakowo. Liczba katolików najszybciej rosła na terytoriach podległych biskupstwu wileńskiemu. Według naj nowszych danych, w latach 14301 500 założono sto trzy, a w pierwszej połowie XVI w. kolejne sto dwadzieścia dziewięć nowych kościołów parafialnych. Biskupstwo wileńskie w 1 5 50 r. liczyło dwieście pięćdziesiąt dziewięć parafii, a to oznacza, że od czasów Witolda (dwadzieścia siedem parafii) ich liczba zwiększyła się dziewięciokrotnie. Najwięcej parafii katolickich znajdowało się na ziemiach biskupstwa zamieszkanych przez Litwinów - w powiecie oszmiańskim (pięćdziesiąt trzy parafie), wileńskim (dwadzieścia sześć) i wiłkomier skim (dwadzieścia trzy). Im dalej na wschód, tym liczba parafii była mniejsza w powiatach orszańskim, witebskim oraz połockim działało zaledwie po jednej parafii katolickiej . Wolniej rosła liczba parafii katolickich na ziemiach biskupstwa żmudz kiego. Tutaj w pierwszej połowie XVI w. ich liczba zaledwie się podwoiła (działało około pięćdziesięciu parafii). Przedstawione dane wskazują na to, że nie tylko zwiększała się liczba świątyń katolickich, ale również wzrastał społeczny prestiż Kościoła katolickiego. Widać, że
-
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
1 77 w okresie po śmierci Witolda spora część społeczeństwa pogańskiej Litwy przyjęła już wiarę chrześcijańską i zaczęła ją umacniać. Potwierdza to fakt, że bajarstwo przejęło inicjatywę fundowania nowych kościołów. W pierwszych dziesięcioleciach po przyjęciu chrześcijaństwa najprawdopodobniej jedynymi fundatorami kościołów byli władcy. W latach 1 387-1430 ufundowali oni 88,5% wszystkich kościołów biskupstwa wileńskiego, a bojarzy zaledwie 1 1,5%. W latach 1 43 1-1500 fundacje władców stanowiły 33%, bojarów - 63%, Kościoła - 4%, a w latach 1 50 1-1 550 fun dacje władców 2 1%, bojarów 74%, Kościoła 5%. Inna sytuacja panowała na Zmudzi, gdzie do połowy XVI w. inicjatorami zakładania nowych kościołów byli władcy. Różna sytuacja w biskupstwach wileńskim i żmudzkim pozwala sądzić, że wokół stolicy skupione były silniejsze ekonomicznie, bardziej mobilne oraz bardziej otwarte na nowości życia duchowego warstwy społeczne. Kościół wywierał na nie większy wpływ niż na konserwatywnych drobnych i średnich ziemian żmudzkich, dłużej pielęgnujących stare pogańskie tradycje religijne. Relatywnie wolniej rozwijał się katolicyzm za pośrednictwem klasztorów, których w połowie XVI w. było ponad trzydzieści. Nowe klasztory w Wielkim Księstwie Litewskim najbardziej aktywnie zakładali bernardyni, sprowadzeni przez Kazimierza Jagiellończyka w drugiej połowie XV w. Dzięki ich staraniom wybudowano kościoły i klasztory w Wilnie (w 1468 r. męski, w 1494 r. żeński), w Kownie ( 1 468-147 1 ), Tykocinie (1469) i Połocku (1498). Na przełomie XV i XVI w. założono kilka kla sztorów bazylianów, którzy pod koniec XVI w. stali się organizacyjnym oparciem dla kościoła unickiego. Szerzenie się katolicyzmu tylko częściowo odpowiadało na inne, znacznie ważniej sze pytanie - jak głęboko nowa religia wpłynęła na świadomość społeczną. Badacze konstatują, że w połowie XVI w., gdy od c h rztu Litwy minęło ponad sto pięćdziesiąt lat, chłopstwo litewskie oraz wielu bojarów, zwłaszcza żmudzkich, nie do końca jeszcze wyparło się reliktów starej pogańskiej religii (świadczą o tym również odnalezione i zbadane przez archeologów świątynie pogańskie z XVI-XVII w.). Wiara u większości tych chłopów i bojarów była mieszanką pogańskich i nieumocnionych jeszcze chrześcijańskich wyobraień, którą określa się mianem synkretyzmu religijnego. -
-
-
•
Konta kty z prawosławiem W drugiej połowie XV w. i w pierwszej połowie XVI w. Kościół troszczył się o tworzenie nowych ośrodków nie tylko na byłych pogańskich ziemiach litewskich. Dążył również do umocnienia się na słowiańskich ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie już od kilku stuleci panowała Cerkiew prawosławna. Na ziemiach tyc h katolicyzm najaktywniej propagowali dominikanie, którzy rozpoczęli działal ność na początku XV w. W drugiej połowie XV w. oraz w XVI w. kontynuowali j ą bernardyni i bazylianie. Już za czasów Jagiełły i Witolda w Witebsku, Smoleńsku i Połocku założono kościoły katolickie, a z inicjatywy dominikanów erygowano bis kupstwa kijowskie (w 1 405 r.) i włodzimierskie (w 1400 r., od 1427 r. łuckie).
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 78 Zakładanie kościołów i klasztorów to tylko jeden z kierunków działalności, której najważniejszym celem było rozpowszechnienie wpływów katolicyzmu na prawosław nych obszarach Wielkiego Księstwa Litewskiego. O d czasów Witolda władcy litewscy usiłowali przeszkodzić wpływom Moskwy na Cerkiew prawosławną w Wielkim Księstwie oraz popierali propagowaną przez papieża i deę unii kościołów katolickiego i prawosławnego. Jednakże podpisana w 1439 r. na zjeździe katolików i prawosław nych unia florencka, która gło siła, że prawosławni uznają zwierzchnictwo papieża
i dogmatykę katolicką, nie weszła w życie. Kościół katolicki i Cerk iew prawosławna w Wielkim Księstwie Litewskim do czasu kościelnej unii brzeskiej w 1 596 r. wciąż działały obok sieb ie. Przywilejami z 1 56 3 r. i 1 568 r. Zygmunt August ogłosił, że zrównuje prawa wszystkich chrześcijańskich bojarów Wielkiego Księstwa Litew skiego i tym samym zlikwidował ostatnie ograniczenia praw wyznawców prawosławia w państwie. Uczynił to w momencie, gdy w państwie już od kilku dziesięcioleci mieszkali wyznawcy j eszcze jednej chrześc ij ań skiej religii - protestanci.
Początek reformacji i przyczyny jej powodzenia Społeczeństwo Litwy, które przyjęło chrzest na j późni ej w Europie i w którym w XV w. i na początku XVI w. nie było silniejszych ruchów heretyc kich, włączyło się do nurtu reformacyjnego prawie w tym samym
czasie co kraje, w których reform acja była już
doj rzała - w 1 5 1 7 r. w Witenberdze zostały ogłoszone tezy Marcina Lutra, w trzecim dziesięcioleciu XVI w. protestantyzm zapanował w sąsiednich Prusach i zaczął się rozprzestrzeniać wśród mieszkających tam Litwinów. W trzecim i czwartym dzie sięcioleciu tego wieku luteranie rozpoczęli działalność na Litwie, a w latach 1 5421 547 najbardziej znani z nich aktywnie włączyli się w życie kulturalne Królestwa Pruskiego, uczestniczyli w tworzeniu protestanckiego uniwersytetu w Królewcu
.
Swiadczy to o tym, że w państwie litewskim egzystowały j uż dosyć silne elity •
intelektualne, mogące głosić ideę protestantyzmu w społeczeństwie, które dojrzało,
żeby je przyjąć i p rzystos ować do swoich potrzeb. Pierwszymi głosicielami idei re form acj i na Litwie byli luteranie. Najznakomitsi
z nich - Abraham Kulwieć, Stanisław Rapagelonis, Marcin Mażwid, Jerzy Zabłocki wnieśli znaczący wkład do kul tu ry XVI
w.
Mecenasami działalności protestanckiej w Wielkim Księstwie Litewskim stali się
najbogatsi i najbardzi ej znani ówcześni magnaci. Na protestantyzm przeszli nawet niektórzy członkowie Rady Panów
-
przedstawiciele rządu oficjalnie katolickiego
państwa. Najbardziej znaną osobistością ruchu reformacyjnego w połowie XVI w. był Mikołaj Radziwiłł Czarny - polityk, kanclerz Wielkieg o Księstwa Litewski ego i wo jewoda wileński, mecenas kultury i nauki, człowiek otwarty na nowe idee, kores pondujący z Janem Kalwinem, założyciel drukarni protestanckiej w Brześciu, który w testamencie p ozostawił środki na utworzenie planowanego protestanckiego uni wersytetu. Jego śladami podążali inni m agnaci i bojarzy. Na protestantyzm prze chodzili zarówno katolicy, jak i prawosławni.
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
1 79 W miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego nowa religia zaczęła najwcze śniej rozprzestrzeniać się wśród mieszkających tu Niemców, a z biegiem lat doczekała się również większej liczby zwolenników z różnych warstw społecznych. W prz eciwi eń s twie do innych krajów zachodniej Europy, reformacja w Wielkim Księstwie Litewskim nie wywołała woj ny religijnej ani okrutnych represji w stosunku do innowierców. Król Zygmu nt S tary stawiał jednak tamy na drodze szerzenia się idei protestantyzmu w rz ądzonych przez niego państwach litewsk i m i pols kim . Od 1520 r. wyznawcom n owej wiary na mocy dekretów władcy grożono konfiskatą majątku oraz banicją, próbowano zabronić wwozenia protestanckiej literatury, uczestniczenia w dysputach, a nawet studiowania na europejs k ich protestanckich uniwersytetach. Większości z tych zakazów jednak nie wprowadzono w życie. N aj bardziej drastycz nym przejawem represji ze strony wła dzy pa ń stwowej na Litwie w pi erwszym okresie reformacji był dekret wielkiego księcia z 1 542 r., który zakazywał działalności szkoły w Wilnie, założonej przez A. Ku lwiecia w 1 539 r., a jego samego i jego zwolenników zm uszał do emigracj i. Jakie sukcesy odnotował ruch refo rmacyj ny na Litwie? Wszyscy badacze, po szu kujący odpowie dzi na to pytanie, zwracają uwagę na dwie n ajważniej sze oko licznośc i. Po pierwsze, w połowie XVI w. Kościół katolicki na Litwie jako instytucja i nie którzy reprezentujący go w społeczeństwie duchowni byli intelektualnie za słabi oraz nieprzygotowani d o odp arcia ideowego i organizacyjnego nacisk u pr otestantów . W tym czasie ich oponentami byli przedstawiciele pierwszego pokolenia protes tantów, k tór e u końc zyło studia n a u n iwersytetach zachodniej Europy i było zaharto wane w p ubl icznych naukowych dysp uta ch teologicz nych ze znanymi teore tyk ami reformacji.
Po drugie , ruch reformac yj ny od samego początku moralnie i materialnie wspierali magnaci i boj ars two Wielkiego Księstwa L itewski ego - najbardziej wykształcona, aktywna część społeczeństwa, która w pierwszej p ołowie XVI w. dąZyła do zdobycia samodzielnej władzy w p ańs twie. Wielcy k s i ążęta litewscy Zygmunt Stary i Zygmunt August nie przeszli na protestantyzm, ale również nie byli zażartymi sojusznikami Kościoła katolickiego (wciąż trwają dyskusje, z j akiego powodu). Już w pi e rwszych dziesięcioleciach działalności protestanckiej dało o sobie znać ożywienie intelektualne w sp ołe czeń s twie . Na j większe osiągnięcia dotyczą takich dziedzin, jak reforma systemu oświaty (publicznie sformułowana teza A. Kulwiecia, że majątek Kościoła musi b yć wyk orzysta ny w celach edukacyjnych), stworzenie teologi i niescholastycznej (tezy obronionej w 1 544 r. w Witenberdze przy udziale Marcina Lutra i Filipa Melanchtona rozprawy doktorskiej S . Rap agelonisa Dysputa nad kościołem i jego cechy), przygotowani e i drukowanie dzieł w języku litewskim (Katechizm M. Mażwida, 1 547). Dzi ałalność pi erws zego pokol en ia prot es tantów - luteran - kontynu owali w szó stym dziesięcioleciu XVI w. kalwiniści, którzy na długo stali się najsilniejszym p rą dem reformacyjnym w Wielkim Ks ię stwie Litewskim, oraz jego najbardziej radykalni przedstawiciele - arianie. Ich najważniejsze dzieła ukazały się w drugiej p ołowi e XVI w. i w pierwszej połowie XVII w., gdy warunki działalności politycznej (unia
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 80
z Polską z 1569 r.) i religij nej (kontrreformacja) zm ieniły się, a Wielkie Księstwo L itewskie wkro czyło w inny etap rozwoju społeczno-kulturalnego.
Ku ltu ra średniowieczna czy renesansowa? Pytanie to pozostanie retoryczne, jeśli będziemy próbowali porównać koncepcje średniowiecznej i renesansowej kultury, ukształtowane w zachodniej Europie, ze zjawiskami kulturalnymi zachodzącymi w Wielkim Księstwie Litewskim w XV w. i pierwszej p ołowie XVI w. Na Litwie chrześcij aństwo było spóźnione o ok. tysiąc lat. Litwa nie odziedziczyła bezpośrednio spuścizny kultury antycznej i nie przeszła, jak inne kraje chrześcijańskiej Europy, długiej drogi rozwoju kulturalnego. Idee ruchu reformacyjnego i odrodzeniowego na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego rozprzestrzeniły się jednak mniej więcej w tym samym okresi e, co w Niemczech czy Francji. Należy więc sądzić, że w okresie stu-stu pięćdziesięciu lat, dzielących chrzest Litwy od renesansu i reformacji w Europie, w życiu społecznym mogły nastąpić głębokie zm iany. Historycy róznych szkół rozmaicie interpretują wczesny okres umacniania się katoli cyzmu na Litwie. W literaturze znaj dzi emy twierdzenia, które wyolbrzymiają zasługi katolicyzmu dla kultury Litwy. Znajdziemy równiez stanowiska odmienne, mówiące o tym, że w wyniku upowszechnienia się wyznania katolickiego społe czeń stwo Litwy stało się mniej nowoczesne niz było w okresie pogańskim, a ka tolicyzm mi ał mniej modernizujący wpływ niz w krajach zachodniej Europy. Pierwszy okres rozwoju chrześcijaństwa na Litwie - lata 1387-1 528 - bywa nawet nazywany początkiem litewskiego średniowiecza (spóźnionego), gdy zycie Litwinów nie było m odernizowane, ale cofane do tradycji średniowiecznych. Na określenie procesów kulturowych używane są równiez niejednoznacznie rozumiane terminy, takie jak: średniowiecze, renesans, odrodzen ie, h umani zm. Nie b ędziem y próbowali wdawać się tu w teoretyczne dyskusje, czy można mówić o kulturze średniowiecznej i renesansowej na Litwie. Jest to celem specjalistycznych badań kulturoznawców oraz historyków kultury. My spróbujemy pokazać tylko te zmiany w zyci u społecznym po śmierci Witolda, które - naszym zdaniem - zade cydowały o sytuacji kulturalnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI w., oraz spojrzeć na nie przez pryzmat procesów zachodzących w Europie.
Now i n ki ku lturowe w początkowym okresie szerzen i a się katolicyzm u Chrzest p o d koniec XIV w. zniszczył zaporę ideologiczną, która dzieliła pogańską
Litwę od chrześcijańskiej kultury Zachodu, i stworzył przesłanki umożliwiające jej przejmowanie. Pierwsze działania inicjatorów chrztu - Jagiełły i Witolda - wzmocniły oddziaływanie tych czynników.
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
181
Pierwsze stulecie szerzenia się katolicyzmu w Wielkim Księstwie Litewskim można nazwać wiekiem przygotowania gruntu pod chrześcijańską kulturę Zachodu. Najbardziej intensywnie proces ten toczył się na ziemiach byłych pogan - Litwinów. Kultura europejska objęła tylko małą część społeczeństwa litewskiego - bojarów i niewielką, należącą w większości do patrycjatu, warstwę mieszczan. Chłopstwo pozostało całkowicie poza jej wpływem. Lud w XV w. wierzył wciąż w starych po gańskich bogów, tworzył i pielęgnował swoistą kult urę materialną i duch ową, której nie dosięgła europejska nowoczesność. Zachodnia kultura katolicka w XV w. nie rozprzestrzeniła się zbytnio także na terytoriach zamieszkanych przez prawosławnych Słowian. Wyjątek stanowiło jedynie wąskie grono prawosławnych duchownych oraz aktywnych bojarów, których interesy społeczno-polityczne były blisko związane z wie lkim księciem i Radą Panów. Jednak to właśnie w tym okresie postawiono pierwsze, najtrudniejsze kroki na drodze reformowania społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. W XV w. rozpoczęto tworzenie podstaw systemu edukacyjnego. W parafiach, przy klasztorach, na dworach magnatów (Gasztołdów, Radziwiłłów, prawdopodobnie Kieżgajłów), a później, w XVI w., również w dworach bardziej światłych bojarów, oprócz zatrudnionych tam wynajętych nauczycieli rozpoczęły działalność szkoły na różnym poziomie, a wśród nich prawdopodobnie były również szkoły wyższe. Poziom szkół pa rafia lnyc h, szczególnie tych na naj niższym szczeblu, zależał od wykształcenia nauczyciela. W dobrej szkole starano się wykładać przedmioty odpowiadające stan dardom europejskim na poziomie trywium. Wątpliwe natomiast, czy we wszystkich szkołach p arafialnych udawało się to, tym bardziej, że takich szkół było wówczas bardzo mało. Sądzi się - na podstawie różnych opublikowanych obliczeń - że od końca XIV w. do połowy XVI w. w biskupstwach wileńskim i żmudzkim mogło działać około Stli szkół, czyli zaledwie w co trzeciej parafii. Potwierdza to pośrednio również statut biskupstwa wileńskiego z 1 528 r. - posiadającego najwięcej parafii i działających przy nich szkół - który ciągle jeszcze stawiał wymóg uruchomienia szkoły przy każdej parafii. N ajważniejsze jednak j est to, że w społeczeństwie pojawiła się świadomość potrzeby edukacji. W drugiej połowie XV w. umiejętność pisania była już niezbędnym ele mentem wykształcenia magnatów, a także tych bojarów, którzy chcieli uczestniczyć w życiu społecznym. Przedstawiciele najwyższej władzy państwowej w XV w. odebrali wykształcenie właśnie w szkołach katolickich, a bez tego nie można było włączyć się w nurt kultury europejskiej. W sp ołeczeńst wie zaczęła kształtować się jeszcze nie liczna, ale przedsiębiorcza warstwa elit, które pod koniec XV w. przej ęły od władców inicjatywę wdrażania nowości kulturalnych (litewski Kościół katolicki, ze względu na słabą w owym czasie pozycję, był nie tyle inicjatorem, ile uczestnikiem tego procesu). Nowym zjawiskiem w życiu społeczno-politycznym Wielkiego Księstwa Litew skiego było to, że od połowy XV w. coraz więcej bojarów i mieszczan rozumiało wartość pisma oraz dokumentów pisanych i nauczyło się nimi posługiwać. Do tej pory potrafiła to tylko niewielka liczba osób służących w kancelarii wielkiego księcia. W okresie intensywnego rozwoj u życia politycznego, gospodarczego i społecznego
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
182 dokumentów pisanych zaczęto używać nie tylko w celu utrzymywania stosunków z zagran i cą, ale również w relacj ach wewnątrz kraju. Powstawało coraz więcej aktów prawnych, a ich przygotowanie było coraz trudniejsze, co pociągało za sobą wzrost liczby kancelarii i pracujących w nich ludzi. W drugiej połowie XV w. kancelarie posiadali urzędnicy centralnej i lokalnej administracji, a także sądy i magistraty miast samorządowych. W społeczeństwie kształtowała się elitarna warstwa wykształconych specj ali stów, którzy znali się na sprawach kancelaryjnych. Większość z nich posłu giwała się kilkoma językami obcymi. Oficjalnymi j ęzykami dokumentów w wewnętrz nym życiu politycznym Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie po śmierci Witolda były języki ruski, łaciński i niemiecki, a w razie potrzeby, w stosunkach zagranicznych, tatarski oraz czeski. W drugiej połowie XV w. zaczął się upowszech niać język polski. Większo ść dokumentów w drugiej połowie XV w. zaczęto pieczętować, powstawały instytucje posługujące się pieczęciami. Kultura sporządzania dokumentów i p i sm w XV w. rozprzestrzeniała się z kan
celarii wielkiego ks ię cia nie tylko na urzędy administracyjne i sądowe różnych
szczebli. Wartość dokumentów pisanych szybko zrozumieli bojarzy i mieszczanie. Posiadający pełne prawa w życiu gospodarczym i społecznym mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego pod koniec XV w. chcieli i potrafili załatwiać swoje sprawy w sposób prawomocny. Na ich prośbę zaczęto w kancelariach sporządzać coraz więcej wypisów i odpisów dokumentów. Archiwa rodzinne gromadzono nie tylko w domach magnatów, ale również bojarów i mieszczan. W archiwach tych były przechowywane najczęściej różnego rodzaju dokumenty, świadczące o nabytym majątku oraz przyna leżności warstwowej . Pod koniec XV w. świecka kultura sporządzania dokumentów oraz pism stała się normą w życiu Wielkiego Księstwa Litewskiego, a jej poziom, pod względem formy i treści, zbliżył się do standardów europejskich. Obok świeckiej kultury kancelaryjnej kształtowała się, chociaż później niż w chrze ścijańskiej Europie, kultura klasztorna. O działalności kulturalnej klasztorów na Litwie przez długi okres wiadomo było tak mało, że sądzono, iż na wczesnym etapie umacniania się katolicyzmu kultura ta w ogóle nie powstała. Nowsze badania ukazują jednak, że w drugiej połowie XV w. i w pierwszej połowie XVI w. egzystowała słabo rozwinięta średniowieczna kultura klasztorna. Wydaje się, że na tytuł najbardziej aktywnych działaczy kulturalnych w Wielkim Księstwie Litewskim zasłużyli bernar dyni. Wiadomo, że w klasztorze bernardyńskim w Wilnie działało scriptorium, gdzie przepisywano i ilustrowano kodeksy rękopiśmienne. Z zachowanych źródeł wynika, że w pierwszej połowie XVI
w.
przy klasztorze bernardynów w Kownie istniała
szkoła. Zachowały swe dotychczasowe znaczenie działające na terytoriach słowiań skich Wielkiego Księstwa Litewskiego stare, mieszczące się przy klasztorach ośrodki kancelaryjne i kulturalne, pozostające pod pieczą duchownych prawosławnych. Dzia łały tam szkoły, przepisywano kodeksy, pielęgnowano tradycje używanego w Wielkim Księstwie Litewskim kancelaryjnego języka ruskiego, gromadzono archiwa i dobra kulturalne - dzieła sztuki (z posiadanych dóbr kościelnych i zbiorów książek naj bardziej słynął klasztor prawosławny w Supraślu, który w XV w. założył, a później roztaczał nad nim opiekę magnacki ród Chodkiewiczów).
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
Sądzi się, że na początku XV w. w jednym z takich ośrodków kulturalnych kanclerze prawosławnego biskupa Smoleńska dokonali niezwykle wartościowego dla litewskiej literatury i historii oraz dla historii myśli społeczno-politycznej dzieła. Około 1429-1430 r. powstał tam historiograficzno-literacki Latopis wielkich książąt litewskich, a ok. 1446 r. pierws zy, tak zwany Krótki zbiór latopisów litewskich. Niektórzy badacze jednak twi erdzą; że Krótki zbiór powstał nie w Smoleńsku, ale w kancelarii wielkiego księcia w Wilnie w połowie XV w. Nie można zatem jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, kto i gdzie w XV w. sporządzał litewskie latopisy. Nadal toczą się również dyskusje nad tym, jakie kultury miały wpływ na twórców latopisu . Jedni badacze, kierując się tym, że kron iki te były p isane w ruskim języku kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewski ego wyolbrzy miają wpływ l atop isów ruskich. Inni podkreślają; że już pod koniec XIV w. i w XV w. w latopisach litewskich dominują zwarte świeckie opowiadania historyczne, często nie opatrzone datą; które różnią się kompozycją i stylem od l atop isów ruskich i świadczą o tym, że wraz z rozprzestrzenianiem się katolicyzmu rosły wpływy kultury europej skiej (pośrednim tego dowodem mogą być również przekłady latopisów z XV w. na łacin ę). Możliwe jest także założenie, że w XV w. działały dwa powi ązane ze sobą ośrodki powstawania latopisów: ideowy - w Wilnie, na dworze wielkiego księcia i pod patronatem biskupa wileńskiego, oraz w Smoleńsku - techniczny, redakcyjny, którego patronami byli biskupi prawosławni, popierający politykę władców Wielkiego Księst wa Litewsk iego na ziemiach ru sk i ch i rozwijający tradycje działalności kulturalnej. Wszystkie te dyskusje na temat pierwszych litewskich latopisów nie przeczą temu, że w XV w. kontynuowano rozpoczętą z inicjatywy Witolda pod koniec XIV w. tradyc ję sporządzania latopisów (teza, że pierwszy litewski latopis został sporządzony w XIII w. w Nowogró dku , nie jest udowodniona), w wyniku czego powstawała prze pełniona duchem litewskości literatura i historiografia, sporządzana w ruskim j ęzyk u kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przenikające do społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego w XV w. chrze ści j aństwo zmieniało również krajobraz, w którym żyli ludzie. Coraz częstszym akcentem do niedawna jeszcze pogańskiej Litwy były kościoły. W największych miastach zaczęto wznosić więcej budynków murowanych, mających różne zastoso wanie. Piętnastowieczną architekturę i ornamentykę Wielkiego Księstwa Litew skiego zalicza się do stylu gotyckiego, przejętego z zachodniej Europy (największy wpływ miał gotyk niemiecki). W dru giej połowie XV w. ujawniają się już cechy gotyku lokalnego. Tylko w ni ek tórych gotyck ich obiektach kultu prawosławnego można znaleźć częściowe związki z tradycjami architektury bizantyńskiej. Pod koniec XV w. z a częła przejawiać się jeszcze j e dna c ech a, wcześn iej słabo widoczna w życiu Wielkiego Księstwa Litewskiego : zamknięta społeczność otworzyła się na świat i sarna zaczęła szukać z nim kontaktów. Najlepiej dowodzi tego rosnąc a liczba student ów z Wielkiego Księstwa Litewskiego na uniwersytetach europejskich. W drugiej połowie XV w. młodzi Litwini najcz ęśc iej wybierali uniwersytet krakowski. Podczas 52-letnich rządów Kazimierza Jagiellończyka studiowało tu ok. stu dwudzie stu litewskich studentów, w większości synów katolickich i prawosławnyc h m agnatów. ,
1 83
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
184
Mniej więcej połowa z nich po uzyskaniu stopnia bakałarza, magistra lub doktora wróciła do Wielkiego Księstwa Litewskiego i zasiliła szeregi wysokich duch ownych katolickich, włączając się w życie społeczno-polityczne. Dla przykładu, wśród stu dwudziestu trzech znanych kanoników kapituły wileńskiej trzydziestu trzech było rdzennymi Litwinami. Prawie wszyscy ukończyli s tudia un iwersyteck ie. Z drugiej strony, pod koniec XV w. do Wiel kiego Księstwa Litewskiego, a przede wszystkim do Wilna, zapraszan o wykształconych obcokra jowców . Niektórzy z nich zintegrowali się ze społecznością lokalną i pozostawili głębokie ślady w kulturze kraju .
Ku ltu ra śred n iowieczna W hi storycznie krótkim okresie tradycje kulturalne Litwy wzbogaciły się o elementy kultury chrześcijańskiej zachodniej Europy, ukształtowanej przez kilka wieków. Ten XV-wieczny model kulturalny pozostawał w zgodzie nie tylko z kulturą europejską późnego średniowiecza. Podobne są także - zarówno w formie, j ak i w treści - niektóre jego cechy. Styl gotycki, który rozprzestrzeniał się w zac h o dni ej Europie od XII w., pojawił się w Wielkim Księstwie Litewskim pod koniec XIV w., a już w XV w. stworzył doj rzałe ob iek ty architektoniczne oraz dzieła sztuki. Typowe dla sfragistyki W ielkiego Księst wa Litewskiego na początku XV w. majuskuły z wczesnego gotyku zostały zastąpione minuskułami z późniejszego gotyku. Używane były, podobnie j ak w sąsiednich krajach - Niemczech i Polsce, do końca XV w. Również szerzenie katolicyzmu w życiu publicznym państwa litewskiego w XV w. nosiło cechy średniowieczne. Na przykład, samorządność Wilna, nadana stolicy Wiel kiego Księstwa Litewskiego przy okazji chrztu, była naznaczona charakterystyczną dla średniowiecza symboliką religijną Na p ieczęciach wileńskich, które powstały naj p rawdopodob niej jeszcze na przełomie XIV i XV w., wykorzys tano wizerunek św. Krzysztofa, bohatera średniowiecznych legend europejskich, który symbolizował krzewienie chrześcijaństwa. Również w historii pojawienia się herbów litewskich bojarów katolickich w XV w. - jeśli spojrzymy na nie jak na zjawisko kulturalne, a nie tylko polityczne - łatwo dosz ukamy się cech naśladujących tradycj e średniowieczne Piętnastowiecznych E uropejczyków nie dziwił fakt, że kultura p is an a Wielkiego Księstwa Litewskiego rozwi j ała się nie w języku litewskim, lecz w kan celaryjnym języku ruskim oraz łacińskim. Łacina wciąż przecież pozostawała językiem dyplo macji i nauki w całej Europie. Te n ieliczne, ale wym owne przykłady świadczą o coraz bliższych związkach mię dzy XV-wieczną kulturą litewską i średniowieczną tradycją europejską. Nie wszystkie jednak formy kultury chrześcij ańskiej Zachodu rozwinęły się na Litwie, nierzadko też przejętym formom przypisywano inną treść. W Wielkim Księstwie Litewskim nie przyjął się klasyczny model średniowiecznej k ultury europejskiej. Można zgodzić się równ ież z twier dzeniem, ze chrześcij ańs two dotarło na Litwę, która przeżywała okres wewnętrznego kryzys u , a nawet stagnację, jednak trudno nie dostrzec postępu cywi.
.
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
1 85
lizacyjnego, jaki dokonał się w XV w. Przez krótki okres mniej więcej stu-stu dwu dziestu lat państwo litewskie osiągnęło zn a ko m ity rezultat - przejęte nowinki kul turalne sprawiły, ze do jrzały tu, być moze niezbyt jeszcze liczne, elity intel ektualne, gotowe na przyjęcie idei reformacji i renesansu. Tylko patrząc na te pierwsze zalązki XV-wiecznej kultury zachodniej w państwie litewskim jak na zjawisko postępowe i modernizujące, mozna równiez zrozumieć pozornie n agły nieodpowiadający ogólnemu poziomowi gospodarczemu, skok rozwojowy kultury w XVI w. ,
Konta kty z Europą w okresie renesa nsu i reformacj i . Modernizacja ku ltu ry Najbardziej rozpowszechnioną formą kontaktów z Europą w pierwszej połowie XVI w. były podróze mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego. Młodziez bojarska w XVI w. wyj ezdzała n aj czę ściej na studia uniwersyteckie do Włoch, Niemiec lub Francji (liczba osób udaj ących s ię na studia na uniwersytecie krakowskim zmalała w wyniku pogorszeniu się poziomu nauc zania). W 1 544 r. otwarto uniwersytet w Królewcu, na którym w pierwszej połowie XVI w. wykładali równiez Litwini. Stał się on nowym ośrodkiem, p rzyciągaj ącym studentów z Litwy (w latach 1 544-1579 studiowało tu co najmniej osiemdziesięciu sześciu Litwinów). Coraz częściej w dale kie podróże zapuszc zali się kupcy . Przywozili z powrotem nie tylko dobra materialne oraz doświadczenie, ale również nowe idee, przesiąknięte duchem renesansu i refor macji, które - jako członkowie magistratów największych i najbogatszych mias t Wielkiego Księstwa Litewskiego - krzewili w Zydu publicznym. W pierwszej połowie XVI w. Wilno coraz wyraźniej przekształcało się w typowe miasto europejskie tego okresu, w szybkim tempie zmieniała się jego architektura i życi e publiczne. Na Litwie już od początków XVI w. próbowano zaspokajać fun k cjonalne i estetyczne potrzeby nowych czasów. Swiadczy o tym zwłaszcza architektura murowanych domów mieszkalnych. Najbardziej sprzyjające warunki do propagowania idei renesansu powstały na Litwie w XVI w., za rządów Zygmunta Starego i jego syna, Zygmunta Augusta. Zona Zygmunta Starego, Bona - księżniczka Mediolanu i Barii, pochodząca ze znanego arystokratycznego włoskiego rodu Sforzów - roztaczała opiekę nad ar tystami i zapra szała ich z Włoch - kolebki kultury renesansowej - do Polski i Wielkiego Księstwa Litews kiego. W 1 500 r. włoscy architekci rozpoczęli przebudowę w stylu renesan sowym zamku na Wawelu. Równieź na Litwę coraz częściej zapraszano włoskich architektów. W Wilnie w latach 1 520-1 5 30 wykonano pod kierownictwem Włochów wiele prac rekonstrukcyjnych w katedrze oraz w Dolnym Zamku wielkiego księcia. Miejscowi architekci nierzadko dorównywali zagranicznym mistrzom. N a przykład, budową kowieńskiego ratusza (1 542) kierował miejscowy architekt Benedykt Choj nowski, a w połowie XVI w. wileńscy rzemieślnicy słynęli z wyrobu artystycznych renesansowych kafli. W latach czterdziestych XVI w., podczas dłuższego pobytu w Wilnie wielkiego ksi ęc ia Zygmunta Augu sta i jego m atki , przebudowany Dolny ,
•
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 86 Zamek stał się głównym ośrodkiem kultury renesansowej, nie tylko w znaczeniu architektonicznym. W zamku zgromadzono wspaniałą bibliotekę oraz kolekcję dzieł sztuki, tu skupiało się życie intelektualne kraju, tu mieszkało wielu przybyszy z za chodniej Europy, chętnie odwiedzających wileński dwór królowej .
życie poza murami zamku wielkiego księcia. W pierwszej połowie XVI w. w stoLicy działały trzy szkoły : szkoła parafialna przy katedrze, istnie jąca od 1 397 r., miejska szkoła parafialna, założona w 1 5 1 3 r. przy kościele św. Jana, oraz pierwsza szkoła typu kolegialnego, utworzona w 1 539 r. przez A. Kulwiecia. Zmieniało się również
W społeczeństwie zakorzeniło się pojęcie wykształconego humanisty. Ideałem stał się człowiek władający trzema klasycznymi językami: łaciną, greką i hebrajskim. Od drugiej połowy
XV w. zaczęła rozwijać się działalność mecenasów kultury. Magnaci
poczytywali sobie za honor i obowiązek opiekę nad artystami, pisarzami i innymi twórcami, a także gromadzenie dzieł sztuki, książek itp. Wiadomości o pierwszych wielkich księgozbiorach pochodzą już z początku XVI w. Księgi gromadził nie tylko władca, Zygmunt August, ale również inni zasłużeni
w
społeczeństwie ludzie. Największymi znanymi ówcześnie bibliotekami - oprócz
słynnej, mieszczącej się w wileńskim Dolnym Zamku biblioteki Zygmunta Augusta były kolekcje działaczy reformacyjnych: Olbrachta Gasztołda, Abrahama Kulwiecia i Marcina Mażwida. Zgromadzili oni wiele cennych rękopisów i ksiąg drukowanych. Kulwieć i Mażwid mogli poszczycić się posiadaniem nie tylko najbardziej znanych teoretycznych prac reformatorskich, ale także dzieł autorów antycznych
�
Cycerona,
Tytusa Liwiusza, Arystotelesa, Platona i in. Słynna była także osobista biblioteka sufragana biskupa wileńskiego, Jerzego Albinusa, doktora praw, humanisty oraz badacza literatury antycznej . Po jego śmierci
w 1 570 r. kolekcja książek została prze
kazana założonemu w tym samym roku kolegium jezuickiemu. W połowie
XVI w. nie tylko władca, magnaci, wysocy duchowni i najbardziej
wykształceni ludzie Litwy posiadali książki, uważane wówczas za bardzo cenne przedmioty. Zachowane źródła - choć nieliczne - wskazują na to, że mieszkańcy Kowna, chociaż nie słynęli ani z bogactw, ani z wysokiej pozycji społecznej (drobni kupcy, rzemieślnicy, sługa kanclerza miejskiego, wędrowny skrzypek, dobosz kró lewski), w latach 1 543-1 568 także mieli biblioteki. Wśród nich wyróżnia się zbiór trzydziestu pięciu książek, w zdecydowanie renesansowym typie, zgromadzony przez kowieńskiego mieszczanina, rzemieślnika Jana Olandra w 1 553 r. Wraz z renesansem i reformacją na Litwie zaczęła si ę również era słowa drukowanego. Pierwszym drukarzem w Wielkim Księstwie Litewskim był Franci szek Skoryna. Urodzony w Połocku w rodzinie kupieckiej, wykształcony
u
ber
nardynów w Połocku oraz na uniwersytetach w Krakowie i Padwie, założył w 1 5 17 r. drukarnię w Pradze, w której zaczęto drukować cyrylicą różnego typu literaturę. Około 1 522 r. Skoryna przeniósł drukarnię do Wilna. W połowie
XVI w. w Brześciu
Litewskim na dworze Mikołaja Radziwiłła Czarnego i pod j ego mecenatem rozpoczęła działalność jeszcze jedna drukarnia. W 1 5 47
r.
wydano pierwszą książkę w języku Litewskim
-
Katechizm Marcina
Mażwida. Był on wydrukowany nie w Wielkim Księstwie Litewskim, ale w Prusach -
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
1 87
w Królewcu. Teksty zawarte w książce częściowo przygotowano na Litwie, gdzie w połowie XVI w. pracowali już ludzie świ atli pisz ący p o li tewsku. Wsp ółpracownicy Mażwida - Rapagel on is, Kulwieć, Augustyn Jamant, Zabłocki - po chodzili z Litwy i byli ludźmi wykształconymi. Pierwszą książkę litewską Mażwid zadedykował wszystkim Litwinom, mieszkającym ówcześnie w Wielkim Księstwie Litewskim i Małej Litwie. Katechizm składał się z przedmowy w języku łacińskim, wierszowanej przedmowy po litewsku, którą historycy literatury nazywają pierwszym o rygi n alnym wie rszem l itewskim, oraz elementarza, w którym po raz pierwszy został przedstawiony alfabet, przystosowany do głosek jęz yka litewskiego. W ks i ążce zamieszczono również teksty do czytania. Podstawą Katechizmu Mażwida był wydany w 1 545 r. w Królewcu polski katechizm Jana Sekl ucjana. Ks iążka zawiera także litewskie pieśni reli gij ne z nutami. Podczas przygo towań pierws zej książk i litewskiej Mażwid wykorzystał naj n owo cześniejsze w owym czasie doświadczenia w przygotowaniu tego typu tekstów Mówiąc o życiu kulturalnym, trzeba wspomnieć również o literaturze humanis tycznej pisanej po łacinie. W pierwszej połowie XVI w. niektórzy działacze społeczni i k ul turalni Wielkiego Księstwa Litewskiego, z aślep ieni poglądami humanistów, uważali łac in ę za prawdziwy język swoich przodków, który z upływem czasu został skażony p rzez pospólstwo i w ten sposób przekształcił się w język litewski. Taki pogląd uma cniał pozycj ę łaciny. Na początku XVI w. rozpowszechniały się dzieła naukowe pisane po łacinie, poLemiczne traktaty religijne, powstawała li teratura piękna oraz społeczno-polityczna. Swiadczy o tym łacińska twórczość pierws zyc h li tewskich autorów humanistycznych - Stanisława Rapagelonisa, Wencława Agryppy, Abrahama Kulwiecia, Piotra Rojzjusza (Pedra Ruiza de Moros), Mikołaja Hussow skiego, Michała Litwina (Wencława Mikołajewicza) i innych. Swoj ej wartości oraz tradycji nie z atrac iła również literatura rękopiśmienna w ję zyku ruskim. Tworzone w p ierwszej połowie XVI w. latop isy litewskie były roz powszechniane w p o staci ręcznie pisanych kopi i. Te wartościowe pomniki kultury początku epoki renesansu najlepiej odzwierciedlały poglądy elit społeczno-politycz nych na swoje państwo Większość złożonych zjawisk kulturalnych Wielkiego Księstwa Litewskiego, omówionych wyżej, trudno byłoby pojąć i wyjaśnić, nie znając historycznych oko liczności ich powstania. ,
.
,
.
Sytuacja etnoli ngwistyczna Wydałoby się, że w pierwszej połowie XVI w. w kulturze Wielkiego Księstwa Li tewskiego ukształtowała się paradoksalna sytuacja. Łacinę propagowano jako jedyny język, którym należało się posługiwać w życiu społecznym i pań stwowym . Książki drukowano cyrylic ą i po p ol sku . Pierwsza litewska k siążka została wydana w sąsied nim Królestwie Pruskim. Podejmując próby wyj aśnien ia tej s ytuacj i, badacze pod kreślają najczęściej znaczenie nurtu reformacyjnego, tzn. starania pierwszych
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 88 litewskich protestantów, zmuszonych do emigracji z Wielkiego Księstwa Litew skiego, o szerzenie swoich idei wśród szerokich rzesz społeczeń stwa, w zrozumiałym przez lud języku ojc zystym . Można również spojrzeć na ten fakt przez inny pryzmat, dotyczący sytuacji etnoligwistycznej . Traktowanie Katechizmu Mażwida
j edyn ie jako
narzędzia do skutecznego szerzenia nowej wiary jest zbyt jed nostronne. Teksty p i erwsz ej litewskiej książki zostały przygotowane przez i nteligentów ró żnych profesji. Ogromną część pracy wyk ona l i luterańscy duchowni Marcin Mażwid i Augustyn
J omant, współpracował z nimi pedagog Jerzy Zabłocki i profesorowie uniwersytetu w Królewcu - Stanisław Rapagelon i s i Abraham Kulwieć. Wszyscy autorzy wyrośli w kulturze litewskiej. Wykorzystanie języka ojczystego było całkowicie świadomym założeniem. Po wydaniu pierwszej książki litewskiej wprawdzie przez dość długi okres nie drukowano tekstów w j ęzyku litewskim, nie neguje to j e dn ak faktu, że kultura renesansowa ukształtowała potrzebę pisania po li tews ku . Mażwid p oj mował
język oj czysty j ako najwyższą i najważniejszą wartość kultura lną. Złożoność sytuacji etnol ingwi styc zn ej najlepiej ukazują litewskie latopi sy z XVI w., które pisano z i nicjatywy rządzących pa ństwem magnatów .
Propagow ano w nich w języku ruskim, zrozumiałym dla większości mieszkańców państwa - rzymską teor ię pochodzenia Litwinów or az gloryfikowano państwo litewskie. Wydanie w dru karn i Mikołaja Radziwiłła Czarnego w 1 563 r. tak zwanej Biblii brzeskiej w języku polskim świadczyło o tym, że poszerzała się sfera używania języka
polskiego. W połowie XVI w. władca, dwór i magnateria zaakceptowała już język p olski w życiu publicznym państwa. W historii kultury p i śm ienni czej Wi elk i ego Księstwa Litewskiego żywy, po toczny j ęz yk pols ki stał się poważnym konkurentem
dla j ęzyk a litewskiego. Politycz ne elity rządzące; choć broniły niezależności Li twy od Korony, nie przeciws tawiały się po lskiej kulturze i językowi polskiemu, w którym kom u n ikowano się z władcami
i pol skim i elitami
rządzącymi, nie troszczyły się
o p ubl iczne szerzenie języka litewskiego i umacnianie go w oficjalnym życiu pań stwowym. Impuls dany przez Mażwida w połowie XVI w. nie doczekał się jeszcze odpowiedzi. O polityce językowej rządzącej państwem w połowie XVI w. magnaterii •
zadecydował aspekt praktyczny. Owcześni władcy Litwy nie b yli obrońcami praw
języka litewskiego we własnym pań s tw i e . Jednak z perspek tywy hi storycznej kilku stuleci widoczne są również inne, nie mniej znaczące efekty pol ityki warstwy rządząc ej . Badaczy wciąż zadziwia to, w jaki sposób n ieliczny naród litewski zdołał nie tylko utworzyć państwo, ale również wykorzystać wpływ wielkich narodów sąsiednich na kulturę i j ę zyk oraz ukształtować poczucie państwowości litewskiej w wielonarodowej i wielowyznaniowej warstwie bojarskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Bojarzy pochodzenia litewskiego i biało ruskiego, którzy w 1569 r. zawarli unię z Polską, choć mówili i pisali po polsku, nazywali siebie Litwinami, nadając temu mianu bardzo wyraźne, państwowe i p ol ityczne znaczeme. •
Jak wyjaśnić to zjawisko? Być może, odpowiedzi pow inniśmy szukać w mało j eszcze poznanej, ze względu na brak źródeł, strukturze pańs twowej i społecznej p ogańsk iej Litwy. Być może, struktura ta była silniejsza i bardziej rozwinięta i zorga-
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
1 89
nizowana, niż wynikałoby to ze współczesnych rekonstrukcji. Czy naprawdę cały okres pogański był tylko wielką luką w historii elit i kultury litewskiej? Odpowiedź na to pytanie będzie zadaniem przyszłych pokoleń historyków.
Nowe społeczeństwo w XVI w. Nowożytne idee europejskie, które dotarły na Litwę w pierwszej połowie XVI w., dotyczyły bezpośrednio tylko najwyższych warstw społeczeństwa. Było to jednak wystarczające, żeby w ogromnym, wieloetnicznym i wielokulturowym państwie, rzą dzonym przez coraz mniej dbających o jego interesy wielkich książąt, zaczęło tworzyć się w krótkim czasie nowe społeczeństwo i jego fundamenty prawne i ideologiczne. Inicjatorem przemian stały się energiczne elity bojarskie, które nie zmarnowały swojego intelektualnego potencjału.
Wzrost pol itycznego i społecznego znaczenia bojarstwa Najbardziej aktywną siłą społeczną w życiu politycznym państwa litewskiego było bojarstwo. W drugiej połowie XV W., gdy Kazimierz Jagiellończyk zaangażował się w sprawy Królestwa Polskiego, w polityce litewskiej pojawiła się niewielka, dobrze zorganizowana grupa magnatów, skupiona wokół Rady Panów, która zaczęła kon kurować z władzą wielkiego księcia. W pierwszej połowie XVI w. "wirus" działalności politycznej rozprzestrzenił się w społeczeństwie, obejmując szersze warstwy średniego i drobnego bojarstwa. Otwarci na nowości bojarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego bacznie obserwowali życie elit rządzących sąsiedniej Polski i wkrótce przekonali się, że rządzona przez tego samego władcę grupa żyje tam swobodniej i nie grożą jej niekorzystne przemiany, inicjowane przez władców lub magnaterię. Praw polskiej szlachty broniła przyjęta na jej żądanie w 1 505 r. konstytucja (tzw. Nihil novi), która zabraniała królowi uchwalania ustaw bez zgody przedstawIcieli warstwy szlacheckiej . Dążenie do wywalczenia sobie takich samych praw oraz wolności stało się na kilka dziesięcioleci katalizatorem zachowań społecznych bojarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uczestnictwo w życiu społecznym w pierwszej połowie XVI w. było sprawą prestiżową nie tylko dla magnata, ale również dla zwykłego bojara. Jedni starali się znaleźć w otoczeniu wielkiego księcia albo wpływowego dygnitarza, dostać się do sejmu - chociażby w charakterze obserwatorów - albo uzyskać jakiekolwiek stanowisko państwowe. Inni wyrażali swe dążenia do aktywności społecznej poprzez działalność twórczą. Konflikty, do jakich dochodziło między bojarami a magnatami, przyczyniały się tylko do wzrostu aktywność obu stron i rywalizacji między nimi. Aktywność społeczna i polityczna bojarstwa odziaływała również na inne warstwy społeczne - w pierwszej połowie XVI w. pod wpływem bojarów zmieniało się całe społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego. Koncepcja społeczna warstwy bojar skiej oraz uznawane przez nią normy rozprzestrzeniały się na wieś i miasto za po-
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 90
średnictwem dworów ziemiańskich, kościołów i szkół zakładanych przez nich lub będących pod ich opieką. Aktywność ekonomiczna bajarstwa w pierwszej połowie XVI w., wyrażona dąże niem do wytwarzania coraz większej ilości produktów rolnych na rynek, zasadniczo zmieniła sytuację społeczną na wsi. Zaczęła tu powstawać nowa kategoria społeczna, o wiele bardziej mobilna i utrzymująca związki z innymi warstwami - chłopi-pro ducenci. Z drugiej strony, rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, której towarzyszył przymus prawny i ekonomiczny wobec chłopów oraz zależność od ziemi i właściciela ziemskiego, nie pozwalały chłopom stać się równorzędnymi i aktywnymi członkami wspólnoty społecznej. Dotyczyło to również mieszczan. Wybuch aktywności politycznej, ekonomicznej i społecznej bojarów w pierwszej połowie XVI w. przytłumił rodzącą się inicjatywę społeczności miejskich Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przez prawie dwieście lat mieszczanie pozostawali w cieniu bojarstwa. Rozwój społeczny tej aktywnej siły trzeciej warstwy- która w krajach zachodniej Europy stanowiła poważną przeciwwagę dla jednowładztwa możnowładców, został zahamowany. Litwa poszła inną drogą demokracji szlacheckiej. Bojarzy dominowali równieZ w życiu kulturalnym Wielkiego Księstwa Litew skiego. Kształtowali oficjalną kulturę instytucyjną. Elementów kultury mieszczań skiej w ogólnej strukturze kulturalnej było relatywnie mało i nie mogły one stanowić przeciwwagi dla kultury bojarskiej. Kulturę ludową o charakterze nieinstytucyjnym pielęgnowali chłopi, stanowiący ponad 90% wszystkich mieszkańców państwa. Prze nikanie się tych dwóch warstw kulturalnych - bojarskiej, instytucyjnej, oraz ludowej, opartej na wielowiekowych tradycjach - tworzyło swoistą atmosferę kulturalną Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Latopisy i teorie o pochodzen i u Litwi nów - wyrażanie świadomości etnopo l itycznej Sytuacja społeczeństwa w okresie po śmierci Witolda zmusza nas do poszukiwania przejawów świadomości etnopolitycznej w ideologii najbardziej dojrzałej politycznie i najbardziej aktywnej siły społecznej - bojarstwa. Litewscy magnaci - najwcześniej powstała siła opozycyjna wobec władzy wielkiego księcia - w drugiej połowie XV w. i na początku XVI w. jako pierwsi sformułowali społeczną i państwową koncepcję wyrażającą interesy warstwy szlacheckiej . W tym właśnie celu spisano dwie nowe księgi litewskich Latopisów: Latopis Wielkiego Księstwa Litwy i Zmudzi (tzw. większa lub średnia księga, napisana prawdopodobnie przed 1 5 19 r.) oraz Kronikę Bychowca (tzw. wielka księga, napisana prawdopodobnie między 1 5 19 a 1 525 r.). Na litewskie latopisy z początku XVI w. składa się przerobiony i uzupełniony tekst XV-wiecznej Krótkiej Księgi oraz na nowo spisane części zawierające legendy obej mujące najwcześniejszy okres historii Litwy do czasów rządów Giedymina i opowia•
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
191 dania historyczne o wydarze niach z okresu od drugiej połowy XV w. do XVI w. Nie wiadomo, kto był autorem tych dzieł. Obecnie wi ęk szość badaczy litewskich lato pisów skłania się ku naj lepi ej argumentowanemu poglądowi, że p rawdziwymi ini cj atoram i ich spisania byli litewscy magnaci, członkowie Rady Panów, a sarno dzieło powstał o na ich zamówi en ie na dworze wielkiego księcia w Wilni e. Ideowym inspi ratorem był natomiast najbardziej wpływowy polityk Wielkiego Księstwa Litewskie go na po czątku XVI w., Olbracht Gasztołd, a przedstawiona w latop isach koncepcja poLityczna i hi storyczna państwa litewskiego świadczy o poLitycznej dojrzałości magnatów, kt órzy ksztahowali w owym czasie i deologi ę b oj arstwa . Kronikarze początku XVI w. pisali główni e o dwó ch najważniejszych i poruszają cych społeczność bojarską problemach: polityce wewnętrznej - podzial e władzy między wielk iego księcia i szLachtę - oraz zagran icznej - stosunkach z sąsie dnimi, roszczącymi sobie pretensje do terytoriów Litewskich krajami : Polską, Rusią oraz Zakonem. Do rozwiązania tego p roblemu wyb ran o nową, rzymską teori ę o pochodzeniu Litwinów, ni ewymien i oną w Krótkiej Księdze Latopisów z połowy XV w. (która nie op i su j e początków dziejów Litwy). Teorie o pochodzeniu różnych narodów od Rzy mian były szeroko ro zpowszec hnione w historiografii europejskiego renesansu. Po dobn a kon c epcj a pochodzenia Litwinów od Rzymi an pojawiła się i zdobyła popul arność w Eu rop ie w drugiej połowi e XV w., w okresie rządów Kazimierza Jagiellończyka. Miała ona dowodzić szlachetnego pochodzenia wielkiego księcia litewskiego i króla Polski, którzy żywili w tym czasie ambitne plany po lityczne . Litwini byli j ednym z tych narodów europejsk ich, którym - ze względu na podo bieństwo języka do łaciny i zbieżność pogańskich obrzędów ze zwyczajam i rzym skim i - nawet polityczni przeciwni cy dynastii Giedyminowiczów oraz państwa litewskiego (np. Jan Długosz) przyznawali rzymski rodowód. Wykorzystanie tej teorii w części litewskich latopisów zawierających legendy nie b yło jednak jedynie wkładem do kul t ury renesansowej . Zadecydowały o tym cele po lityczne rządzących ugrupowań magn atów, którzy dążyli do legitymizacji posiadanej władzy. W zawierającej legendy części Latopisu Wielkiego Księstwa Litwy i Zmudzi autorzy kro n iki opowi adaj ą, jak Rzymianie pod dowództwem wodza Palemona, krewnego cesarza Nerona, uci ekając p rzed sa mowo lą i okrucieństwem władcy, prz ypłynęli do ujścia Niemna i osiedlili się na ziemi litewskiej (ta historia p owtórzona jest również w Kronice Bychowca, tyle tylko , że p rzybyc i e Rzymian na Litwę p rze nie s i one jest z czasów Nerona do V w. po Chrystusie). Od p otomków syna Palemona, Cunonisa, wywodzą się wielcy książęta Litewscy, a od potomków j e go świty - protoplaści rod ów m agn ackic h Pochodzący od Rzymian bojarzy mają prawo władać państwem i jego m ieszkańca mi - potomkami ówczesnej rdzennej ludności, która dostała się pod władanie przybyłych Rzymian. Ta teoria, typowa dla historiografii now ożytnej Europy, miała uzasadniać ro szczenia litewskich magnatów do takich samych praw w rządzeniu państwem, jakie posiadali wielcy książęta, oraz upr zywilej owaną po zycj ę bojarów w stosunku do in nych warstw. Również cała p oli tyczna historia Litwy przedstawi an a j est z p ozycj i magnatów, którzy przeci wstawiali się umacnianiu władzy wielkiego księcia. Analizując konkret•
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 92 ne wydarzenia historyczne (np. konflikt Aleksandra z Radą Panów), autorzy kroniki konsekwentnie podkreślają prawa i przywileje warstwowe magnatów i gloryfikują rządzone przez nich państwo. Pisząc o stosunkach między Litwą a Polską - szczególnie aktualnych na początku XVI w. - kronikarze podkreślają, że litewscy bojarzy mogą poszczycić się bardziej starożytnym i szlachetnym pochodzeniem niż polska szlachta. Swoje herby odziedziczyli po rzymskich przodkach. Inaczej niż w polskiej tradycji historiogra ficznej traktowany jest również związek dynastyczny, zawiązany w latach 1 385-1 386. W Kronice Bychowca na jego określenie nie używa się słowa "unia" ani jego odpo wiednika. Polscy magnaci są przedstawiani jako przeciwnicy suwerenności państwa litewskiego, pragnący przyłączyć je do Polski. Podobnie z pozycji litewskiego patriotyzmu państwowego wyjaśniane są aktualne problemy stosunków z Moskwą. Również w tym wypadku teoria pochodzenia Lit winów od Rzymian jest bardzo ważna, gdyż ma za zadanie udowodnić szlachetne korzenie rodu Giedyminowiczów i zanegować przedstawiane w latopisach oraz kro nikach Rusi i Zakonu teorie o pospolitym pochodzeniu Giedymina, który jakoby siłą uzurpował sobie prawo do najwyższej władzy. Wersja o nieksiążęcym pochodzeniu Jagiełły i Witolda była rozpowszechniona w państwie zakonnnym po bitwie pod Grunwaldem. Kroniki i latopisy sąsiednich państw przejęły ją i wykorzystywały do celów politycznych, przetwarzając na różne sposoby. Twórcy koncepcji o starożytnym pochodzeniu arystokracji, opowiadający się za suwerennymi stosunkami z Zakonem, Rusią i Polską, mobilizowali litewskie bojarst wo, a duch nowych czasów budził w nich patriotyzm narodowy. Z drugiej strony, w latopisach z początku XVI w. nie znajdziemy wzmianek o konfliktach wyznanio wych między mieszkańcami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przeciwnie, wynika z nich jasno, że bojarzy pochodzenia litewskiego i ruskiego, zwłaszcza elity, zbliżyli się do siebie, ze rozwijał się jednolity "naród polityczny", który w XVI w. tworzyli ludzie o różnym pochodzeniu oraz mówiący w różnych językach - bojarzy uwazający Wielkie Księstwo Litewskie za swoje państwo i swoją ojczyznę, nazywający siebie Litwinami. W połowie XVI w. do literatury społecznej i politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego wkroczyło nowe pokolenie wyrazicieli nastrojów szerokich warstw bo jarstwa. Pokolenie to przejęło i rozwinęło założenia etnopolityczne, przedstawiane w litewskich latopisach z początku XVI w. Takim typowym ideologiem szeroko rozumianego "narodu politycznego", jedno czącego całą warstwę bojarów Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI w., był Michał Litwin (Wencław Mikołajewicz, litewski bojar z Mejszagoły). Jego dzieło O ZU!Y czajach Tatarów, Litwinów i Moskwicinów, napisane w 1 550 r. po łaci nie i zadedy kowane królowi Zygmuntowi Augustowi (opublikowane częściowo dopiero w 1 6 1 5 r.), jest ważne w sensie historyczno-poznawczym, ponieważ ukazuje najbardziej cha rakterystyczne tendencje życia politycznego, kulturalnego i społeczno-państwowego Litwy w połowie XVI w. Prezentuje nie tylko orientację polityczną warstwy znaj dującej się na szczycie - magnatów - ale także poglądy szerokiej warstwy bojarstwa przed zawarciem unii lubelskiej.
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
1 93 bezpośrednio przeciwstawia się pozycje litewskiej magnaterii i litewskiego bojarstwa w połowie XVI w. (dążenie bojarów do umacniania swojej pozycji w państwie sięgnęły apogeum za panowania Zygmunta Augusta), ich poglądy na pań stwo i perspektywy na przyszłość. Magnaci są p rze d stawiani jako konsekwentni przeciwnicy unii z Polską i obrońcy suwerenności państwowej Litwy, a średni i drobni bojarzy - jako warstwa dążąca do unii z Polską i żywi ąca tym samym nadzieje na rozszerzenie swoich praw i wolności. Poszukiwania elementów świado mości etnopolitycznej zmuszają do bardziej elastycznego spojrzenia na sytuację we wnętrzną ówczesnej Litwy i pozwalają nie traktować bojarstwa jako monolitu dążącego do unii i nastawionego propolsko. Michał Litwin nie tylko krytykował ułomności życia państwowego Litwy kierowanej przez Radę Panów, ale winił za ten stan rzeczy magnatów i wysokich duchownych, potępiał ich przywileje, samowolę, łamanie praw oraz zepsucie moralne. Jego ideał państwa to Li twa z czasów Witolda, w żadnym wypadku niepołączona unią z Polską. Autor proponuje inny model państwa niż laropisy z początku XVI w. Ząda oddania całej władzy silnemu wielkiemu k sięciu, któ ry rząd ziłby przy pomocy bojarów. W Traktacie przedstawiony jest również rozwinięty, ale zasadniczo niezmieniony wariant teorii o rzymskim pochodzeniu Litwinów. W czasie, gdy wśród bojarów Wie l ki ego Księstwa Litewskiego zaczął się już upowszechniać język polski, Michał Litwin proponował w oficjalnym życiu publicznym państwa zamiast j ęzyka ruskiego używać łaciny, jako autentycznego starożytnego języka litewskiego. Wykorzystanie teorii o rzymskim pochodzeniu Litwinów świ adczy o patriotycznych celach autora. Michał Litwin, pisząc o ówczesnych stosunkach międzynarodowych i wewnętrznych, starał si ę wywyższać Litwę i j ej władców, a w szczególności księcia Witolda, który realizował, w mniemaniu autora, doktrynę polityczną Cezara, a także przywiązywał dużą wagę do litewskiej tradycji. Prolitewska postawa wywodzącego się ze średniej warstwy bojarów litewskich Mi chała Litwina staje się jeszcze bardziej widoczna, gdy porównamy jego dzieło z pra cami ówczesnych polskich autorów (np. Stanisława Orzechowskiego czy Marcina Kromera), którzy - wychodząc z pozycji politycznych państwa polskiego - rozważają otwarcie kwestię inkorporacji Wi elk ie go Księstwa Litewskiego do Królestwa Pol skiego. Ta słowna i pisemna walka ideologiczna między polskimi a litewskimi elitami politycznymi świadczyła o tym, że w pieIWszej połowie XVI w. bojarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego, dążący - nierzadko dla własnej korzyści - do takich samych praw i wolności, jakie posiadała szlachta polska, nie byli jeszcze spolonizowani. Obok pragmatyzmu materialnego, "naród polityczny" Wielkiego Księs twa Litewskiego wciąż kultywował tradycję państwowości litews kiej . Dowodem na to jest kodyfikacja litewskiego prawa w XVI w. W historiografii nierzadko dość
•
Statuty
litewskie .
Początki prawodawstwa l itewskiego
Stan prawny w społeczeństwie Wielkiego Księstwa Litewskiego po śmierci Witolda od lat 20.-30. XV w. do początku XVI w. szybko się zmieniał. Obok zwyczajowych
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 94 norm prawnych powstało i rozwinęło się prawo pisane, które dotyczyło różnych sfer życia państwowego i społecznego. Sądy i urzędy administracyjne coraz częściej sty kały się z problemami, dotyczącymi spraw praktycznych. Dużo niedogodności wynikało z tego, że ustawy nie były s kodyfi kowan e, lecz zamieszczone w uchwałach wielkiego księcia i Rady Panów oraz przywilejach
z.
różnych okresów. Te same
normy prawne nierzadko były różnie sformułowane w różnych przywilejach. Oprócz
przyw il ejów państwowych istniały również p rzywil ej e dotycząc e ziem dzielnic, obowi ązujące tylko na ogran iczo nym obszarze. Tak więc w państwie
ogólnych i
działały różne ustawy. Intensyfikacja życia publicznego wymusiła zebranie obowiązujących praw w jeden zbiór, ich uporządkowanie, uzupełnienie i usystematyzowanie oraz ogłoszenie jako jeden, wspólny dla całego państwa kodeks. Na początku XVI w. na Litwie - podobnie jak w całej Europie - zatroszczono się o ko dyfikacj ę prawa i us ystematyzowan ie j ego norm. Coraz bardziej popularna stawała
się idea prawa państwowego, któr e zmi eniałoby prawo zwyczajowe, uzupełnione
o przywileje. Do urzeczywistnienia tej idei ponaglały okoliczności polityczne - Polska dążyła do związania coraz ściślejszymi więzami obu rządzonych przez j ednego władcę państw i ostatecznego inkorporowania Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony. Wielcy książęta coraz wyraźniej
zajmowali
pozycje propolskie. Zachowanie samo
dzielności Wielkiego Księstwa Litewskiego b yło jedną z najważniejszych, chociaż nie
ko dyfik ac ji prawa w pierwszej połowie XVI w. Ugrupowanie rzą dzących magnatów litewskich, tworząc podstawy prawne p aństwa litewskiego, umac niało jego prestiż na arenie wewn ętrznej i międzynarodowej. Dziedzina prawa jedyną przyczyną
szczególnie sprzyjała tym celom. Prawo było tą regionalną sferą życia państwowo
sp ołecznego , gdzie wpływy szerzyły się
nie z Polski do Wielkiego Ksi ę stwa Litew skiego , ale w kierunku przec iwn ym : proces kodyfikowania prawa polskiego w pierw -
sz ej połowie XVI w. był wolniejszy i mniej skuteczny. Badacze prawa litewskiego podkreślają, że ówczesny proces kodyfikacji cechowała duża dynamiczność. W ciągu
sześćdziesięciu lat (1 529-1 588) system prawa w Wielkim Księstwie Litewskim był trzykrotnie regulowany i rozwijany. Historycy prawa różnie rozumieją i oceniają ten proces. Jedni traktują wszystkie trzy Statuty litewskie ( 1 529, 1 566, 1 588) jak jeden zabytek
prawa,
inni każdy z nich
analizują osobno, wyjaśniając, że inaczej nie sposób ukazać cech tej bardzo dyna
m iczn ej epoki. Pisząc polityczną historię państwa i społeczeństwa, będziemy kierować się drugim założeniem, ponieważ w tym wypadku naprawdę ważny jest fakt dynamiczności epoki. Przygotowanie każdego z trzech Statutów litewskich warunkowały inne okolicz
ności życia państwowego. Omawiając życie społeczne Wielkiego Księstwa Litew skiego
w
okresie po śmierci Witolda, opierać się będziemy na materiale Statutów
litewskich z 1 529 r. i z 1 566 r. Statut z 1588 r. został przygotowany po zawarciu unii, w h i storycznie i nnych warunkach.
Idea kodyfikacji prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego była ogłoszona publicz n ie już na po czątku XVI w. Wielki książę Aleksander, przyznając przywileje ziemi
Państwo i społeczeństwo l itewskie od czasów Witolda do unii lubelskiej
1 95 wołyński ej w 1 5 0 1 r., podkreślił, że będą one obowiązywać dopóty, dopóki nie powstanie ogólny statut całego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1 522
r.
przy
gotowano projekt pierwszego Statutu litewskiego, a 29 września 1 529 r. dokument wszedł w życie. Autorstwo pierwszego Statutu litewskiego wciąż pozostaje kwestią dyskusyjną. Nie wywołuje jednak sporów rzecz najważniejsza, a mianowicie fakt, że prawo Wielkiego Księstwa Litewskiego w trzecim dziesięcioleciu XVI w. zostało skodyfikowane z inicjatywy Rady Panów, dzięki staraniom ludzi skupionych przez kanclerza Olbrachta Gasztołda. Autentyczny tekst pierwszego Statutu litewskiego nie zachował się. Nie został on wydrukowany, lecz był rozpowszechniany w postaci rękopiśmiennych odpisów w oryginalnym ruskim języku kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego lub jako łacińskie, a po unii również polskie tłumaczenia. Ten pierwszy zabytek skodyfikowanego prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego obejmuje całe dotychczas obowiązujące n a Litwie prawo pisane oraz zwyczajowe. W pierwszym Statucie litewskim wykorzystano charakterystyczne dla kultury renesan su prawo rzymskie. Wiadomo również, że jego tekst przygotowywało dwóch doktorów nauk prawnych, specjalistów w zakresie prawa kanonicznego i prawa rzymskiego, mających litewskie pochodzenie - Jurgis Taliatas
z Ejszyszek i Wacław Czyrka. Obaj
posiadali stosunkowo szeroką wiedzę prawną i znajomość praktyki sądowej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kodyfikacja prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego nie zakończyła się po ogłosze
niu w 1 529 I. Statutu litewskiego. Statut był dopiero pierwszym krokiem na drodze do politycznego kompromisu z bojarstwem. Ustrój państwowy i społeczny, który zyskał podstawy prawne w Statucie, gwarantował magnatom główną rolę w życiu politycz nym. Radzie Panów udało się na jakiś czas ustabilizować sytuację wewnętrzną i w dalszym ciągu kontrolować życie polityczne. W okresie zmian w sytuacji wewnętrznej państwa i formowania się systemu demokracji szlacheckiej, który powoli wypierał panowanie oligarchii magnackiej, konieczna stała się jednak rewizja podstawowych us t aw Statutu z 1 529 r. Dlatego po upływie zaledwie piętnastu lat, na sejmach w 1 544 r., a następnie w 1 547
r.,
magnaci
i bojarzy zażądali spisania nowego Statutu. Wielki
książę Zygmunt Stary w zasadzie zgodził się. Jednak dopiero w 1 5 5 1 r., na sejmie w Wilnie, Zygmunt August po uzgodnieniu z Radą Panów powołał komisję
złożoną
z dziesięciu osób (pięciu katolików i pięciu prawosławnych), która miała przygotować projekt nowego statutu. Na członków komisji zostali wyznaczeni wysocy duchowni, członkowie Rady Panów, przedstawiciele bojarstwa oraz wójt Wilna. W większości nie znamy ich nazwisk. Te j ednak, które doszły do naszych czasów, wystarczą, aby zro zumieć zasady tworzenia komisji: starano się pogodzić prestiż społeczny, wysokie funkcje państwowe pełnione przez jej członków oraz kompetencje. Na przykład, członek komisji, biskup żmudzki Jan Domanowski studiował prawo we Włoszech, a j ako członek Rady Panów miał spore doświadczenie w zakresie praktyki prawnej w Wielkim Księstwie Litewskim. Inny członek komisji, Paweł Ostrowicki, bojar oszmiański, sędzia
sądu grodzkiego kierowanego przez wojewodę wileńskiego, był
typowym wyrazicielem dążeń bojarstwa z pierwszej połowy XVI w. i dobrze znał praktykę sądowniczą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wójt Wilna i sekretarz wiel-
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 96 kiego księcia Augustyn Rotundus był jednym z najbardziej wykształconych ludzi ówczesnej Litwy, przedstawicielem kultury humanistycznej na Litwie, działaczem społecznym o pr ol itews kiej orientacji politycznej, literatem i autorem nap isanej około 1 560 r. Historii Litwy (nie zachował się cały tekst). Rotundus przełożył na łacinę Statut litewski, napisany w 1566 r. w języku rusk im. Rotundus i kanonik kapituły żm u dzk iej, Hiszpan Piotr Rojzjusz (Pedro Ruiz de Moros), wychowanek uniwersytetów w Padwie i Bolonii, doktor prawa rzym skiego byli znakomitymi specjalistami w dziedzinie nauk prawnych i wykonali, jak widać, ogromną pracę, przygotowując tekst drugiego Statutu litewskiego. Statut był ostatecznie przygotowany i zaaprobowany przez sejm w Jatach 1 5651 566, a uprawomocnił się 1 1 marca 1566 r. Oryginalny tekst nie zachował się. Nie był wydrukowany, posługiwano się tylko odp isami sporządzonymi w ruskim języku kan celaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz tłumaczeniami na łacinę i polski. Zarówno pod względem objętości, j ak i techniki k odyfikacji systemu prawnego Statut litewski z 1 566 r. znacznie przewyższał swe podstawowe źródło Statut litewski z 1 5 29 r. Charakterystyczna dla drugi ego Statutu litevJskiego przejrzystość myśli p rawnej i systematyczność świadczy o praktyczn e j i teoretycznej znajomości przedmiotu oraz profesjonalizmie jego twórców. W sensie społeczno-politycznym, w odróżni eniu od wyrażającego ideol ogię magna tów Statutu z 1 529 r., Statut litewski z 1 566 r. ukazywał stanowisko umacniającej się w państwie całej warstwy bojarów lub tworzącego się właśnie "narodu politycznego". Naj wyższ e prawa w państwie litewskim, według Sta tutu litewskiego z 1 566 L, przysługiwały warstwie bojarskiej (tego zapisu nie było jeszcze w Statucie z 1 529 r.). Trzeba się więc zgodzić z opinią, że od momentu wprowadzenia w życie Statutu Z 1 566 r. rozpoczyn a się nie tylk o nowy okres historii prawa litewskiego, ale również - formalnie - epoka panowania bojarów w państwie litewskim. Znając etnopolityczne założenia "narodu politycznego" Wielkiego Księstwa Li tewskiego w połowie XVI w., musimy postawi ć pytanie, dlaczego mimo to została zawarta unia z Polską w 1 569 r. Odpowiedzi na nie należy szukać w praktycznym aspekcie polityki ,
-
.
ROZDZ IAŁ 5
H istoria polityczna Wiel kiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem u n ii l u bel skiej
G iedym i nowicze stają się J agiellonami W 1 386 r., gdy wielki książę litewski, wnuk Giedymina Jagiełło, został królem Polski, a później, gdy w latach 20. XV w. przyznano prawo dziedziczenia tronu jego synowi Władysławowi, rozpoczęło się w Polsce 1 86-letnie panowanie dynastii Jagiellonów. Także w 1 386 r. w Wielkim Księs twie Litewskim rozpoczął się złożony proces transformacji wartości - licząca ponad sto lat litewska dynastia Giedyminowiczów stała się dynastią Jagiellonów o propolskiej orientacji. Po objęciu tronu polskiego i wyjeździe Jagiełły do Polski rzeczywista władza w jego ojczystych posiadłościach w Wielkim Księstwie Litewskim, w którym on sam pozostawał najwyższym władcą nominalnym, przeszła w ręce innego wnuka Giedymina - Witolda. Gdy w Polsce kształtowała się nowa dynastia Jagiellonów, na Litwie umacniała się stara litewska dynastia Giedyminowiczów. Po śmierci Witolda tron wielkiego księcia litewskiego obj ął kolejny wnuk Giedymina - Swidrygiełło, który kontynuował tradycyjną politykę dynastyczną. ,
,
Wielki książę l itewski Swid rygiełło ( 1 430-1 432) Po niespodziewanej śmierci Witolda 27 października 1430 r., gdy w Wilnie przeby wało jeszcze wielu gości zaproszonych na ceremonię koronacji - wśród nich rów nież Jagiełło i polscy magnaci - wytworzyła się nowa, dość skomplikowana sytuacja. Państwo litewskie znalazło się między dziedzictwem Witolda a interesami Polski i dynastii. Witold zmarł, nie pozostawiwszy ani następcy tronu, ani testamentu. Pozwalało to na różną interpretację jego ostatniej woli. Jedyna córka Witolda, Zofia, która poślubiła księcia moskiewskiego, była wdową i wychowywała następcę tronu moskiewskiego. Na Litwie natomiast jeszcze nie do końca były ukształtowane tradycje dziedziczenia
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
1 98 tronu. Najwyższa władza należała prawnie do Jagiełły. Potwierdzały to zawierane kilkakrotnie w okresie rządów Wi tolda umowy mi ę dzy Litwą a Polską. Większość z żyjących G iedymin owiczów, zamieszkujących ruskie ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego, wyznawała prawosławie i nie mogła pretendować do tronu wi elki ego księcia, który władał państwem katolickim. W dynastii, oprócz Jagiełły, było dwóch realnych pretendentów-katolików: brat Witolda Zygmunt Ki ejstu towicz który miał syna Michała, i brat Jagiełły, Swidrygiełło, który w 1430 L jeszcze nie założył rodziny W sprawy wewnętrzne Wielkiego Księstwa Litewskiego silnie ingerowało oraz starało się wywierać wpływ na Jagiełłę aktywne politycznie ugrupowanie polskich magnatów, kierowane przez Zbigniewa Oleśnickiego, które dążyło do całkowitej in korporacji Litwy do Korony. Jednakże w pierwszej połowie XV w. dążenie do zachowania odrębności i samo dzielności względem Polski, które dominowało w polityce litewskiej za czasów Wi toLda, było w społeczeństwie tak silne, że tron wielkiego księcia mógł ob jąć tylko przedstawiciel Giedyminowiczów, kontynuator tradycji państwowości wypracowanej przez tę dynastię. Nic zatem dziwnego, że jesienią 1430 r. decydujące słowo należało do litewskiego bajarstwa i magnatów. Bojarzy, nieposłuszni najwyższemu władcy, Jagielle, nie bacząc na artykuł zawarty w porozumieniach horodelskich w 1413 L, przewidujący wspólny wybór władcy przez oba państwa - PoLskę i Wielkie Księstwo Litewskie - po zażegnaniu konfliktu politycznego między katol ikam i a prawosławnymi niezwłocznie ogłosili wielkim księciem litewskim Swidrygiełłę. Jagiełło i polscy politycy dowiedzieli się o tym już po fakcie. Przekazanie władzy wielkiego księcia Swidrygielle i wszystkie związane z tym okoliczności nie są do końca wyj aśn ione W źródłach i literaturze brak jednoznacz nego wyjaśnienia kwestii prawa pierwszeństwa Jagiełły. Jedni badacze twierdzą, że Jagiełło nie wiedział o przygotowywanej akcji i sam chciał rządzić Wielkim Księstwem Litewskim, inni udowadniają, że Jagiełło naznaczył Swidrygiełłę na wielkiego księcia i przysłał mu symbol władzy - pierścień. Wątpliwości nie budzi natomiast najważniejsze - rezultat walki o władzę. Bojarst wo litewskie w pierwszej połowie XV w. jeszcze raz publicznie i stanowczo zade monstrowało ówczesnej Europie, że Wielkie Księstwo Litewskie jest państwem suwerennym i rządy nad nim nie są zależne od króla Polski czy Rady Państwa. Podkreślając to, wielki książę litewski Swidrygiełło zwrócił się do cesarza Zygmunta Luksemburskiego z prośbą o przysłanie mu korony królewskiej, przeznaczonej dla Witolda, a prz echwyconej przez Polskę. Jagielle pozostało tylko zatwierdzić istniejący stan rzeczy: uczynił to w dokumencie z 7 listopada 1 430 r., oficjalnie nazywając Swidrygiełłę wielkim księciem litewskim. Całkiem inna - otwarcie wroga - była reakcja większości wpływowych polityków polskich. Na początku 1431 r. zrodził się poważny konflikt między Jagiełłą a opo zycyjnymi członkami polskiej Rady Państwa, żądającymi uznania zależności Wiel kiego Księstwa Litewskiego od Polski. W lutym uczestnicy zjazdu pol sk iej szlachty w Sandomierzu obwinili Jagiełłę, że samowolnie, nie bacząc na to, że Wiel kie Księst wo jest integralną częścią terytorium Królestwa Polskiego i nikt, bez zgody polskiej ,
,
.
,
,
.
,
,
,
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
1 99 Rady Państwa, nie ma prawa dyspo n ować j eg o tron em, p rzekazał władzę wielkiego ,
księcia swojemu bratu, Swidrygielle. Proponowano nawet odebranie tronu samemu
Jagielle. Na ko niec próbowano rozwiązać spór za pomocą ko mpro m isu. Przedstawi ciele p oJ ski ej szlachty zgo dzili się zatwierdz ić Swi drygiełłę na tron ie w iel kiego księci a litew ski ego, ale zażądali, aby ten zwrócił się oficj alnie do Jagiełły, jako do najwyższego władcy, z prośbą o udzielenie m u pełnom o cnic twa do rządzenia Wielkim Księstwem Litewskim na prawach namiestnika. Swi drygiełło kategorycznie od mówił sp ełnienia wysuniętych przez Polsk ę warunków wyj aśniając że nie b ęd zie nikogo prosił o prawo rządzenia pań stwem litewskim, które według prawa jest jego ojcowizną. Późną jesi enią 1430 r. stało się j asne, że wo j na międ zy dawnym i soj usz ni kami, któ rzy wspólnymi siłami po konali jedną z najpotężniej szych armii euro pej skich w bi twie pod Grunwaldem, była nieunikniona. Stosunki Wielkiego Księstwa Litewsk iego z Polską po śmierci W i tolda kompli kował ponadto stary, ciągnący się jeszcze od czasów Giedymina, spór terytorialny o bogate ziemie Podola i Wołynia, którymi na mocy porozumienia z Jagiełłą - od 141 1 r. aż do śmierci miał prawo władać Witold. Do pierwszych starć zbrojnych między Litwą a Polską doszło właśnie na P od olu, kiedy Polska próbowała siłą zająć niektóre grody. Ustalenia odbywającego się na początku 1431 r. zjazdu w Sandomierzu, które zmierzały do ograniczenia praw Swidrygiełły do rządzenia Wielkim ,
,
,
,
-
,
KsifStwem Litewskim, przyspieszyły tylko rozwój wydarzeń. Swi drygiełło po zd ecydowanym odrzuceniu polskich roszczeń, przystąpił do za ,
wiązywania sz erokiej antypolskiej koalicji. Wielki książę litewski zaprosił do uczest nictwa w niej wszystkich, z którymi Polska była w konflikcie
rza Zygmu nta, Zakon, hos podara mołdawskiego, Tatarów, książąt ziem ruskich. Jednak najważniej sza rola przypaść miała Zakonowi. Władca Wielkiego Księstwa Litewskiego zdecy dował się na realizację sformułowanej przez Witolda po bitwie pod Grunwaldem zasady politycznej, czyli chciał posłużyć się Zakonem j ako najważniejszą siłą dla obrony jedności terytor ialnej i samodzielności pańs twowej Wielkiego Ks ięs twa Litews k iego . W czerwcu 143 1 r. w S kirs tym o niu Swidrygi ełło zawarł sojusz z Zakonem. Wspomniany soju sz oraz wtargnięcie wojsk zakonnyc h na teryto rium Polski nie tylko zachęciło do szyb kiego zakończeni a działań w ojennych, ale również wytworzyło nową -
ce sa
•
sytuację polityczną·
Pierwszego wrześni a 1431 r. w Cz artorysku Wielkie Księstwo Litewskie i soj u sz nicy zawarli dwuletnią, polubowną umowę z Polską. Historycy wciąż rozważają, ,
dlaczego S wi drygiełło zgo dził s ię po dpisać te porozumienia, zasadniczo korzystne dla Po lsk i. Wielorako wyjaśniają i oc en iają ogólną sytuacj ę woj en ną i p olitycz n ą w latach 1431-1 432 oraz stosunek sił Polski i Wielkiego Księstwa Li tewsk iego, któ ry miał znaczen ie nie tyl k o dla zawarcia ugody, ale również wpłynął na zawiązan y w 1432 r. spisek przeciwko Swidrygielle. Jedni piszą o wielkiej przewadze wojennej Swidrygiełły nad Polską, wynikaj ącej z tego, że Polska była zmuszona do prowadzenia wojny jednocześnie z Litwą i Zakonem oraz Mołdawi ą Inni twierdzą, że wojna z Polską była ,
,
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
200 ,
niebezpieczna dla Wielkiego Księstwa, a Swidrygiełło został zdetronizowany, gdy jego armia poniosła klęskę i Polacy zajęli Wołyń, a jego sojusznik, Zakon Krzyżacki, został rzucony na kolana przez czeskich husytów, popierających w tej wojnie Polskę. Jeszcze inni szukają odpowiedzi w ustaleniach zjazdu sieradzkiego z kwietnia 1432 r., w których Polska, jak za czasów Witolda, tylko czasowo uznała odrębność państwową Litwy. Swidrygiełło został dożywotnio uznany za wielkiego księcia pod warunkiem, że po jego śmierci Wielkie Księstwo Litewskie przypadnie jednemu z synów Jagiełły. Wątpliwości nie bu dzi jedynie fakt, że ugoda z 143 1 r. i połowiczne ustalenia zjazdu w Sieradzu z 1432 r., dotyczące stosunków między Wielkim Księstwem Litewskim a PoJską, nie rozwiązały problemu. Wojna przeniosła się na grunt d yp lomatyczn y Polska szukała sposobów skłócenia bojarstwa litewskiego ze Swidrygiełłą, próbując zastąpić wielkiego księcia innym, bardziej przychylnym dla Polski politykiem. Swidrygiełło nadal konsekwentnie stosował taktykę umacniania sojuszu z Zakonem, uważając ją za najbardziej niezawodny środek do odparcia polskich roszczeń wobec Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dalsze wydarzenia świadczą o tym, że pierwszy etap wojny dyplomatycznej w latach 30. XV w. wygrała Polska. U dało się jej w stosunkowo krótkim czasie zebrać grupę magnatów litewskich, opozycyjnych względem Swidrygiełły, którzy przygotowali zamach stanu. •
.
•
,
•
Przewrót państwowy. Wielki książę l itewski Zygmu nt Kiejstutowicz ( 1 432- 1 440) W nocy z 3 1 sierpnia na 1 września 1432 r. spiskowcy dowodzeni przez Zygmunta Kiejstutowicza dokonali zamachu na nocującego ze swoim dworem w Oszmianie Swidrygiełłę. Scenariusz przewrotu był prosty. Formalnie dokonał go prawny następca Witolda - jego brat Zygmu n t Sytuację po przewrocie skomplikował jednak fakt, że Swidrygiełło zdołał ujść z rąk zamachowców i ufortyfikować się w Połocku. Państwo zostało rozbite na dwa obozy, którymi kierowali dwaj tytułujący się wielkimi książętami władcy litewscy. Pod rządami Zygmunta Kiejstutowicza znalazła się cała Litwa z Wilnem oraz Zmudź, Podlasie, Grodno, Brześć i Mińsk. Słowiańskie teryto ria Wielkiego Księstwa Litewskiego - Połock, Witebsk, Smoleńsk, Kijów, Wołyń i wschodnie Podole pozostały wierne Swidrygielle. Nowa wojna domowa między Giedyminowiczarni była nieunikniona. Historycy Wielkiego Księstwa Litewskiego epoki po śmierci Witolda, oceniając powstałą w 1432 r. sytuację, próbowali odpowiedzieć na dwa najważniejsze pytania: po pierwsze, czy Zygmunt Kiejstutowicz - który wcześniej nie zasłynął jako znaczący litewski polityk i nie rościł pretensji do urzędu wielkiego księcia litewskiego ani w okresie rządów Witolda, ani po jego śmierci - mógł stać się nagle inspiratorem przewrotu państwowego; po drugie zaś, jakie siły polityczne Wielkiego Księstwa Litewskiego popierały go i z jakich przyczyn. Zródła nie zawierają żadnych wzmianek o jakimkolwiek większym niezadowoleniu społeczeństwa litewskiego wynikającym •
.
,
,
-
,
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
Z
,
201
,
rządów Swidrygiełły. Przeciwnie, postawa Swidrygiełły - sprzeciw wobec polski ch roszczeń - cieszyła się wyraźnym poparciem. W opozycj i pozostawała tylko grupa wysokich urzędników państwowych, w większości katolików pochodzenia litewskie go, która ukształtowała się w czasach Witolda i nie mogła ścierpieć, że wielki książę wywyższa i proteguje ludzi wyznających prawosławie, pochodzących ze wschodnich ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy popierali Swidrygiełłę jeszcze w czasach Witolda i Jagiełły, gdy próbował zrównać prawa katolików i prawosławnych w państwie. Jednakże przed zamachem stanu opozycja wobec Swidrygiełły nie była zbyt silna. Wszystkie, nierzadk o wykluc z ające się wzajemnie in terpretacje tego wydarzenia podkreślają tylko, że przewrót państwowy w Wielkim Księstwie Litewskim w 1 432 r. ciągle jeszcze pozostaje historycznym równaniem z kilkoma niewiadomymi. Najlepiej argumentowane jest stanowisko, że prawdziwymi inicjatorami i organizatorami prze wrotu byli skupieni wokół Zbigniewa O leśn i ckiego politycy polscy, dążący do cał kowitej inkorporacji Wielkiego Księstwa Litewskiego do Królestwa Polskiego i potrafiący wykorzystać wewnętrzne konflikty społeczne w państwie litewskim. Uprawiana przez Swidrygiełłę polityka umacniania i obrony samodzielności państwowej Litwy oraz starania skonsolidowania warstwy bojarów przeszkadzała im wykorzystać do realizacji swoich planów takie czynniki jak śmierć Witolda, zaawan sowany wiek Jagiełły czy też młody wiek jego synów. Wawrzyniec Zaremba, polski szlachcic z o to czen ia Oleśnickiego, który wcześni ej często bywał w Wielkim Księst wie Litews ki m i poznał nastroje panujące wśród bojarów oraz na dworze wielkiego księcia, zdołał na krótki czas zebrać wokół Zygmunta Kiejstutowicza nieliczną, al e żarliwą grup ę spiskowc ów. W 1432 r. rozpoczął się ośmioletni okres rządów Zygmunta Kiejstutowicza, który choć krótki - wywarł silny wpływ na dalszy rozwój Wielkiego Księstwa Litewskiego. Taki wniose k można wysnuć po przeanalizowaniu trzech najbardziej znaczących wydarzeń, jakie miały miejsce w tych latach. Zygmunt Kiejstutowicz 1 5 października 1432 r. w Grodnie podpisał porozumienie z posłami polskimi, kierowanymi przez Zbigniewa Oleśnickiego, w którym przyznał, że od najwyższego księcia i króla polskiego Jagiełły otrzymał dożywotnio rządy na Litwie, opierające się na takich samych prawach, jakie posiadał Witold. Zygmunt tym samym złożył obietnicę, że nigdy nie będzie dążył do zdobycia korony króla Polski. W wypadku jego śmierci Wielkie Księstwo Litewskie miało p rzypaść Jagielle, jego następcom i Królestwu Polskiemu. Jedynie Troki pozostawiono synowi Zygmunta, Michałowi, albo innym prawnym następcom, lecz również w tym przypadku zazna czono, że mają on i podlegać Jagielle, jego następcom i Koronie. Umowa podpisana w Grodnie w 1432 r. anulowała także wywalczone przez Witolda i zapisane w aktach horodelskich z 1413 r. gwarancje prawnej suwerenności Wielkiego Księstwa Litew skiego. Stosunki między Litwą a Polską powróciły do stanu z prz ełomu XIV i XV w. Umowa w Grodnie ograniczyła prawa wi elk i ego księcia litewskiego do uprawiania polityki zagranicznej . Zygmunt ogłosił, że anuluje wszystkie, zawarte z kimkolwiek w imieniu jego lub Swidrygiełły, niekorzystne dla Jagiełły umowy, a przede wszyst,
,
,
,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
202 kim umowę z Zakonem z 143 1 r. w Skirstymoniu. Nowy władca zobowiązał się wspierać Jagiełłę i Polskę w walce ze wszystkimi jej wro gami, również z Zakonem, z którym Witold, a później Swidrygiełło zawarli przymierze, walcząc z polską ekspan sj ą na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego po bitwie pod Grunwaldem. W umowie z 1432 r. poczyniono także us tępstwa teryt orialne do tycz ące spornych ziem Podola i Wołynia. Zawartą w Grodnie w 1432 r. umowę potwierdzili biskup i Wilna i Łucka, kilku ksiąźąt oraz kilkunastu magnatów i bojarów. Zbigniew Oleśnicki w imieniu króla pol skiego Jagiełły ogło sił Zygmunta Kiejstutowicza wielkim księciem litewskim. W dniu 3 stycznia 1433 r. Jagiełło i Rada Pań stwa Królestwa Polskiego zatwierdzili umowę w Grodnie i zobowiązali się wspierać Zygmunta w wojnie przeciwko Swidrygielle. Zygmunt Kiejstutowicz, wyniesiony przy poparciu polskich magnatów na tron wielkiego księcia litewskiego, był zmuszony diametralnie zmienić kurs polityczny wyznaczony p rzez Wi tolda i Swi drygiełłę Wydawałoby się, że dzięk i umowie w Gro dn i e z 1432 r. polskim politykom udało się osiągnąć po żądany cel, czyli umo cni ć swoje wpływy w Wielkim Ks ięs tw ie Litewskim. Badacze jednak zwracaj ą uwagę na wielokrotne ponowne potwierdzanie tego aktu. Przez osiem lat rządów Zygmunt Kiejstutowicz, na żądan ie strony polskiej , czterokrotnie - w latach 1433, 1434, 1437 i 1439 - był zmuszony do ratyfikacji umowy z Grodna. Taki nacisk Polski na Z ygm unta świadczy o tym, że strona polska przy wiązywała bardzo duże znaczenie do tego dokumentu, pozw alaj ąc ego na większe uzależnienie Wielkiego Księstwa Litewskiego od K ró lestwa Polskiego. Z drugiej strony, można by sądzić, że umowa w Grodnie z 1432 r. była tylko spisanym na papierze, prawnym aktem deklaracyjnym, możliwością teoretyczną, a nie rzeczywis tością życia politycznego. Tezę tę potwierdza również późniejszy rozwój stosunków między oboma państ wami: nawet kilk akro tna p onowna ratyfikacj a umowy z Grodna nie zwiększyła jej znaczen ia Wewnętrzne życie Wielk iego Ksi ęs twa Litews kiego toczyło się własnym torem, niezależnie od Polski. Najważniejszym doku men tem dla przyszłości p aństwa i życia wewnętrznego oma wianego okresu był przywilej Zygmunta Kiejstutowicza dla bojarów litewskich z 6 maja 1434 r. Akt ten kontynuował rozpoczęte przez Witolda dzieło wzmacniania fundamentów rozwijającej się warstwy bojarów i stabilizowania ich statusu ekono m i czn ego i społecznego w pań s twie l , a to ożywiło aktywność p oli t yczną bojarstwa. Trzecim zn aczącym wydarze n iem politycznym okresu rządów Zygmunta Kiej stutowicza była bitwa pod Wiłkomierzem, stoczona l września 1435 r. Po ruj nuj ących kraj dwuletnich starciach między Swidrygiełłą a Zygmuntem wojs ka obu Gie dym in owiczów spotkały się w 1435 r. w de cyduj ąc ej bitwie. Popierana przez Polskę armia Zygmunta Kiejstutowicza osiągnęła zwycięstwo nad przeciw nikiem nie tylko w walce o władzę wielkiego księcia, ale rozniosła również w proch ,
,
,
.
.
,
•
Szerzej o tym patrz rozdział 4.
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
203 ,
sojusznika Swidrygiełły, Zakon Inflancki. Przegrana Zakonu pod Wiłkomierzem była zbliżona w skutkach do bitwy pod Grunwaldem. Wojska zakonne zostały pokonane, zginął wielki mistrz, wielu rycerzy trafiło do n iewo li. W ten sposób
podcięte zostały
fundamenty Zakonu Inflanckiego. W dniu 3 1 grudnia 1435 r. zawarto pokój w Brześciu Kujawskim, podpisany z jednej strony przez króla polskiego Władysława III i wielkiego księcia litewskiego Zygmun ta Kiejstutowicza, z drugiej - przez wielkiego mistrza Zakonu Krzyż ackie go, Pawła Russdorfa, reprezentującego władzę Zakonów w Prusach, Inflantach i Niem
czech. Na mocy traktatu brzeskiego Zakon zobowiązał się nigdy więcej nie p opierać ,
Swidrygiełły, nie ingerować w wewnętrzne sprawy Wielkiego Księstwa Litewskiego
i uznawać za wielkiego księcia litewskiego tylko tego, kto zostanie wybrany za zgodą polskiego króla i p olskiej Rady Państwa. Obie strony zobowiązały się, że żaden władca, nawet papież czy cesarz, nie zmusi ich do złamania tej umowy. Traktat
B rześcia utrzymywał granice Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski z Zakonem w takim kształcie, j ak i został ustanowiony w 1422 r. w akcie pokoju melneńskiego. z
W traktacie zapisano także, że Zakon w stosunkach z Polską i Wielkim Księ stwem Litewskim pozostanie niezależny od wspierających go uniwersalnych sił
-
papieża
i cesarza. Oznaczało to, że sam nie ma prawa ogłaszać się m is j onarzem i nie odważy się w przyszłości otwarcie łamać pokoju brze skie go. Również Swidrygiełło po b itwie po d Wiłkomierzem nie był dalej w stanie wal czy ć o tron wielkiego księcia litewskiego . W ciągu paru lat utracił większość zwolenników, ,
nawet w popierających go n aj dłużej południowych dzielnicach Wielkiego Księstwa
Litewskiego, i był zmuszony iść na ustępstwa. Aktem
,
z
l września 1437 r. Swi dry
-
giełło przysiągł nawet wierność Polsce, umożliwiając jej w ten sposób większą ingerencję w sprawy wewnętrzne Wielkiego Księstwa Litewskiego. Masowe odwrócenie się bajarstwa z terenów słowiańskich Wielkiego
Księstwa
,
Litewskiego od przeciwnika oraz niezbyt poprawna umowa PoLski ze Swidrygiełłą z 1 437 r. wzmocniły pozycję Zygmunta Kiejstutowicza i zachęciły go do bardziej
p oli tyk i, a nawet podjęcia próby odseparowania Litwy od Polski. Jednakże Zygmunt Kiejstutowicz, który zdobył tron wielkiego księcia Litewskiego w wyni ku przewrotu, inspirowanego i orga n izowan ego przez polskich magnatów, do końca życia musiał lawirować i deklarować wierność Polsce. Oczekiwanych rezultatów nie p rzyniosła również polityka wewnętrzna Zygmunta. samodzielnej i zdecydowanej
Poddanie się na początku rządów politycznemu dyktatowi Polski, straty terytorialne na P odol u i Wołyniu oraz wojna
,
ze Sw idrygi ełłą nie pozwoliły Zygmuntowi ustabilizować sytuacji i zjednoczyć społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. W koń cu jego przeciwnicy polityczni zorganizowali nowy spisek i wielki książę zginął z rąk zamachowców.
Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że w pierwszym dziesięcioleciu po śmierci Witolda w życiu politycznym Wielkiego Księstwa Litewskiego więcej było pora żek
niż zwycięstw. Na nowo rozgorzała walka o władzę wewnątrz dynastii, pozycja wielkiego księcia osłabła, jego autorytet wewnątrz państwa i w skali międzynarodowej podupadał, nie udało się zniwelować polskich wpływów. Przeciwnie, umowa w Grod-
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
204 nie z 1432
r. i potwierdzające ją późniejsze akty umocniły te związki, przynajmniej
pod względem prawnym, stworzyły podstawy prawne dla polskich polityków, aby w przyszłości mogli mówić o Wielkim Księstwie Litewskim jako o integraln ym - od 1432 r.
-
teryto ri um Królestwa Polskiego.
Następne lata pokazały j ednak, że wspomniane czynniki negatywne nie odegrały decydującej roli. Społeczeństwo litewskie umocniło i rozwinęło elementy pozytywne. Władzę państwową powoli przejęły silne ekonomicznie i dojrzałe politycznie elity warstwy bojarskiej i magnaci oraz będąca organem ich władzy Rada, utworzona przy wielkim księciu. Przejęcie inicjatyWy politycznej przez magnatów kompensowało negatywne skutki osłabienia władzy wielkiego księcia, a ich polityka, polegająca na
i umacnianiu niezależności państwowej Wielkiego Księstwa L itewskiego, oddaliła na ponad sto lat ponowną próbę inkorporacji Litwy przez polskich po lityków. obronie
Wiel ki książę l itewski Kazi mierz J agiellończyk ( 1 440- 1 447) W dniu 20 marca 1440 r. ofiarą nowego spisku padł wielki książę litewsk i Zygmunt Kiejstutowicz. Zamordowali go w Trokach spiskowcy, kierowani przez księcia Iwana Czartoryskiego . Cele i osoby wspie rające spiskowc ów nie są do końca wyjaśnio n e i różnie interpretowane przez historyków. Dyskusji nie wywołują tylko najważniejsze historycznie skutki tej akcji. Spisek przeciwko Zygmuntowi przyniósł korzyści nie tylko jego bezpośrednim wykonawcom, ale również innemu politycznemu ugrupowaniu w Wielkim Księstwie Litewskim, w którego skład wchodzili wpływowi magnaci: starosta żmudzki Jan Kieżgajło, biskub wileński Macie j , książę holszański Jerzy i inni. Organ i zatore m i politycznym przywódcą tej grupy był odwołany przez Zygmunta n am iestnik smo leński, Jan Gasztołd. Ugrupowanie Jana Gasztołda, motywując swą decyzję obawą, że w państwie może dojść do działań odwetowych, a nawet do nowej wojny wewnętrznej, nie poparło ,
ani kandydatury rządzącego wcześniej, w latach 1 430-1432, Swidrygiełły, ani syna zabitego księcia, Michała Zygmuntowicza. Tron zaproponowano młodszemu synowi zmarłego w 1434 r. Jagiełły, Kazimierzowi, niezwiązanemu do tej pory z życiem politycznym Wielkiego Księs twa Li tew skiego. Kazimierz Jagiellończyk , oczeku j ący na swoje miejsce w w ielk iej polityce trzy nastolatek, mieszkał na dworze starszego brata, króla Polski, Władysława
III. Król
i Rada Państwa, zajęta nie tylko młodocianym władcą, ale również sprawami tronu węgierskiego, zgodziła się wysłać Kazimierza do Wilna, jednakże pod jednym wa runkiem
-
Kazimierz miał przejąć władzę nie jako pełnoprawny wielki książę, lecz
jako mianowany czasowo przez króla Polski n amiestnik. Młodziutki Kazimierz, z aopatrzon y w takie i nstrukcj e, wyruszył w otoczeniu wielkiej świty polskich m agnatów i szlachciców do kraju przodków. W Wilnie czekała go pierwsza poważna próba polityczna: otrzymał propozycj ę zajęcia tronu wielkiego księcia litewskiego, wb rew woli polski ego króla i Rady Pa ństwa .
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
205
Dnia 29 czerwca 1440 r. wykonano decydujący krok - w katedrze wileńskiej Kazimierz Jagiellończyk został ogłoszony wielkim księciem. Litewskie elity rządzące raz jeszcze zadeklarowały suwerenność Wielkiego Księstwa i zademonstrowały swoją wolę polityczną· Po wyborze Kazimierza Jagiellończyka na wielkiego księcia litewskiego bez wiedzy i przyzwolenia polskiego króla oraz sejmu wszystkie ustalenia z Polską, zawarte przez Zygmunta Kiejstutowicza, straciły moc. Z tego względu ni ektórzy historycy nazywają dojście Kazimierza do władzy przewrotem państwowym. Od 1440 r. Litwę i Polskę znów łączyła jedynie dynastia Giedyminowiczów-JagielLonów. Władza w państwie litewskim powróciła do potomka Jagiełły, ale nie do Królestwa Polskiego, z czym nie mogli pogodzić się polscy magnaci. W połowie 1 440 r. rozpoczął się nowy okres umacniania suwerenności państwa litewskiego. Najbardziej aktywną siłą kształtującą życie polityczne Wielkiego Księstwa byli litewscy magnaci, którzy wzięli na siebie odpowiedzialność za losy stworzonego przez ich przodków państwa. Polskie elity rządzące wrogo przyjęły ogłoszenie Kazimierza wielkim księciem litewskim. Nawoływano nawet do posłużenia się ostatecznym środkiem - wystąpie niem zbrojnym przeciwko Wielkiemu Księstwu. Nie było jednak ku temu podstaw prawnych, ponieważ nowy wielki książę był prawnym przedstawicielem litewskiej dyn as ti i Giedyminowiczów, synem zmarłego Jagiełły, posiadającego tytuł najwyż szego księcia litewskiego, i bratem rządzącego Polską króla Władysława III. Wybór ugrupowania Jana Gasztołda prawnie był bez zarzutu. Wybór ten był również usprawiedliwiony politycznie. Obok młodego władcy real ną władzę w Wielkim Księstwie Litewskim skupiła w swoich rękach zdobywająca coraz większe wpływy Rada przy wielkim księciu. W połowie XV w. konsekwentnie broniła samodzielności państwa. Od czasów Witolda jej członkami byli najbardziej wpływowi litewscy magnaci oraz wyżsi duchown i Kościoła katolickiego. Na początku rządów Kazimierza rzeczywistym nietytułowanym władcą państwa stał się najbardziej znany ówcześnie polityk l i tewski, wojewoda trocki , a później wileński, Jan Gasztołd. Nowy organ władzy państwowej o dość stabilnym składzie, który odziedziczył i roz winął funkcje Rady Wielkiego Księcia, a także przejmował coraz więcej elementów cechujących rządy władcy, czyli funkcje administracyjne, sądowe i ustawodawcze, w latach 40. XV w. zaczęto nazywać Radą Panów. Przez długi, pięćdziesięciodwuletni okres rządów Kazimierza Jagiellończyka członkami Rady Panów byli przedstawiciele najbardziej znanych litewskich rodów magnackich - Gasztołdów, Kieżgajłów, Radzi wiłłów, Mongirdowiczów, Moniwidów i Sakowiczów. Ich synowie dzie dzi czyli nie tylko ojcowskie posiadłości i majątek, ale również najwyższe urzędy państwowe. Rada Panów, uciekając się do różnych kompromisów, zniweczyła starania Michała Zygmuntowicza, Swidrygiełły oraz innych pretendentów do tronu wielkiego księcia Litewskiego. Największe zwycięstwo polityczne odniosła na Zmudzi, która w 1441 r. powstała przeciwko Kazimierzowi i popierającemu go staroście Michałowi Kieżgajle. Zmudzini, historycznie identyfikując swoje przyłączenie do Wielkiego Księstwa Litewskiego z rządami Witolda, domagali się, aby tron wielkiego księcia został zwró cony potomkowi rodu Kiejstuta - Michałowi Zygmuntowiczowi. Dzięki negocjacjom ,
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
206 oraz przywilejom Kazimierza z 1 441 r., które potwierdzały oraz rozszerzały prawa •
i wolności niezależnej Zmudzi, udało się uniknąć groźnego konfliktu zbrojnego w samym sercu państwa litewskiego. Cała polityka magnatów Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XV w. świad czy o ich dojrzałości politycznej, uksztahowanej jeszcze za czasów Witolda, i wyraź nym pragni eniu obrony własnej państwowości oraz odseparowania się od Polski.
Przez cztery lata Wielkie Księstwo Litew sk ie nie utrzymywało żadnych kontaktów z Królestwem Polskim. Sytuacja zmien iła się w listopadzie 1444 r., gdy w bitwie z Turkami pod Warną zginął polski król Władysław III. Jego brat, wielki ksiąię Litewski Kazimierz Jagiel lończyk, został jedynym spadkobiercą tronu polskiego. Polscy politycy zaczęli po nownie żywić nadzieję na odbudowanie stosunków między oboma państwami poprzez związki dynastyczne, wcześniej zadeklarowane i uzasadnione w założeniach unijnych. Decyzją sejmu polskiego na początku 1445 r. Rada Państwa zażądała, aby Kazi mierz Jagiellończyk wrócił do Polski i
objął
tron. Rada Panów Wielkiego Księstwa
Litewskiego odpowiedziała negatywnie. Sam Kazimierz wybrał drogę zwlekania
i poszukiwania roztropnego kompromisu. Nie zrezygnował z dziedzicznego prawa do tronu Polski, ale odmówił natychmiastowego objęcia go, ponieważ proponowane warunki szkodziły interesom rządzonego przez niego Wielkiego Księstwa Litew
skiego. Wspierany przez litewskie
el i
ty rz ądzące Kazimierz zażądał dziedzictwa
swego ojca Jagiełły, wysuwając własne warunki : Polska zaprosi go jako władcę inne go, suwerennego państwa i bezwarunkowo uzna jego prawo do pozostania wielkim księciem litewskim. Spór dotyczący procedury objęcia tronu polskiego trwał trzy lata. Przez cały ten czas delegacje obu państw prowadziły długie, bezowocne negocjacje. Reprezentanci Polski, powołując się na akt Zygmunta Kiejstutowicza z 1 432 r., próbowali traktować
Kazimierza Jagiellończyka jako namiestnika Wielkiego Księstwa Litewskiego, mia nowanego przez króla polskiego. Litews cy magnaci, broniący suwerenności państwa, najbardziej bali się stracić niezależnego od Polski władcę. Podczas gdy Kazimierz coraz bardziej skłaniał się do przyjęcia proponowanej przez Polskę korony królew skiej, na Litwie rozważano możliwość wyboru innego wielkiego księcia, który byłby całkowicie niezwiązany z Polską. Proponowano kandydaturę przedstawiciela rodu Giedyminowiczów, wnuka Olgierda, Jerzego Lingwenowicza. Wydawało się, że nie uda się znaleźć rozwiązania, zadowalającego obie strony. De cyzją sejmu piotrkowskiego w 1 446 r., po ponownym zaproponowaniu tronu Kazimie
rzowi Jagiellończykowi, na nowego polskiego króla wybrano księcia mazowieckiego Bolesława. Sejm zastrzegł jednak, że jego wybór uprawomocni się tylko w przypadku,
gdy Kazimierz po raz kolejny odmówi objęcia tronu. Wysłanie delegacji Wielkiego Księstwa Litewskiego do wielkiego mistrza Zakonu z propozycją odnowienia ,
skierowanego przeciwko Polsce sojuszu} zawartego w 1 43 1 r. między Swidrygiełłą a Russdorfem, należy ocenić jako środek dyplomatycznego nacisku na Polskę. Negocjacje polskich polityków z Kazimierzem toczyły się, przy obustronnych naciskach, do końca 1446 r. Wygrał j e Kazimierz, wspierany przez Radę Panów
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
207
Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przeciwstawił się polskim magnatom, twierdzącym, że mają prawo do swobodnego dysponowania tronem królewskim, i obronił prawo dynastii do dziedziczenia go. Magnaci Wielkiego Księstwa Litewskiego, rozumiejąc, ze polskie warstwy rzą dzące będą ponownie dązyć do przyłączenia Litwy do Królestwa Polskiego, wyko rzystując Kazimierza Jagiellończyka i związki dynastyczne, zatroszczyli się, aby władca zobowiązał się do zagwarantowania odrębności Wielkiego Księstwa. Zobo wiązania te były prawnie zapisane w przywilejach Kazimierza z 2 maja 1447 r. Aktem tym Kazimierz obiecał zachować granice Wielkiego Księstwa Litewskiego w takim kształcie, jaki miały one w czasach Witolda, czyli wraz z Wołyniem i Podolem. Nie mniej ważne było zapisane w przywileju zobowiązanie wielkiego księcia, że prawo do otrzymania posiadłości ziemskich i stanowisk państwowych w Wielkim Księstwie Litewskim nie będzie przysługiwało obcokrajowcom, lecz będą je mieli tylko litewscy bojarzy (indygenaci). Założenia tego przywileju miały na celu zapobie ganie możliwej ingerencji polskiej szlachty w wewnętrzne życie państwa litewskiego. Przywilej z 1447 r. po raz kolejny rozszerzał prawa ekonomiczne i społeczne warstwy bojarskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego i j eszcze bardziej zawężał i ogra niczał finansowo i politycznie władzę wielkiego księcia. Władcy litewscy stawali się coraz bardziej ekonomicznie i politycznie zalezni od bojarstwa, począwszy od czasów Witolda, gdy rozdzielali domeny wielkiego księcia wraz z mieszkającymi w nich chłopami między przedstawicieli tej warstwy. Gdy fakt ten oceniamy z perspektywy historycznej, wyraźnie widać, że wywarł on szkodliwy wpływ na życie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdy rządy sprawował wspólny władca, przywilej Kazimierza Jagiellończyka z 1447 r. gwarantował prawnie ciągłość terytorialną Wielkiego Księstwa Litewskiego i j ego odrębność państwową wobec Polski. Z drugiej strony, położone zostały podwaliny społeczne pod proces zblizenia bojarów Wielkiego Księstwa i polskiej szLachty, a to w dalszej perspektywie miało pomóc w szerzeniu idei unii wśród litewskiego bojarstwa.
Suwerenność Wiel kiego Księstwa Litewskiego a idea jagiel lońska Po koronacji na króla Polski w Krakowie 25 czerwca 1447 r. wielki książę litewski Kazimierz Jagiellończyk znalazł się między przeciwnymi siłami politycznymi. Odnowioną więź dynastyczną dwóch państw każda ze stron rozumiała odmiennie. Magnaci i szlachta polska mieli nadzieję, że w zamian za poparcie dla nowego władcy uda się im wynegocjować nowe przywileje warstwowe oraz przyłączyć do Polski ziemie litewskie na Podolu i Wołyniu, a co najważniejsze, urzeczywistnić propagowany od końca XIV w. plan połączenia Wielkiego Księstwa Litewskiego z Królestwem Polskim. W Wielkim Księstwie Litewskim, przeciwnie, wciąż wzrastał na sile wpływ ugru powania politycznego magnatów, które dążyło do zachowania niezalezności pań-
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
208 stwowej Litwy. Popierana przez bojarów Rada Panów, nie chcąc odnowienia sojuszu dyn as tyczn ego z Polską, była gotowa nawet odsunąć Kazim ierza J agiell oń czyka od władzy i wybrać odrębnego wielkiego księcia litewskiego, gdyby pojawiło si ę zagro żenie dla suwerenności państwa litewskiego i jego ciągłości terytorialnej.
Z b iegiem czasu konflikt interesów między Wielkim Księstwem Litewskim a Pol ską nasilał się i wywierał wpływ na postępowanie władcy. Kazimierz musiał poświęcać więcej uwagi interesom dynastycznym i problemom Królestwa Polskiego. W latach 1 447-1492 sprawy Litwy wyraźnie zeszły na drugi plan. Historycy wyjaśniają tę sytuację niejednoznacznie. Dla historii państwa litewskie go ważny jest nowy pogląd władcy na Wielkie
Ks ięstwo Litewskie. Po przekazan iu
władzy Radzie Panów Kazimierz nie potrafił rozwiązywać coraz trudniejszych pro blemów międzynarodowych Litwy. Przede wszystkim należy wsp omn ie ć o stosunkach Wie l kiego Księstwa Litew skiego z Księstwem Moskiewskim. Po podp isaniu "pokoj u wiecznego" z Moskwą w 1449 r. i podzielen iu się strefami wpływów w ówcześnie jeszcze samodzielnych republikach Nowogrodu i Pskowa oraz księstwach twerskim i riazańskim Kazimierz nie przedsięwziął przez całą drugą połowę
XV w. żadnych stanowczych kroków, aby zmniejszyć zagrożenie ze strony rosnącego w siłę i coraz bardziej agresywnego sąsiada. Pokój z 1449 r. uważany jest za wielką porażkę dyplomatyczną litewskiej polityki wschodniej. Kazimierz, zajęty wojną trzynastoletnią między Polsk ą a Zakonem w latach 1 454-1466, a później sprawami sukcesji tronów Czech i Węgier, nie potrafił zatrzymać ekspansji Moskwy na wschodnie kresy ruskie, pozostające wcześniej w strefie wpływów Wielkiego Księstwa Litewskiego Iwan III ( 1 462- 1 505) zignorował .
podział stref wpływów, ustalony w zawartym między Kazimierzem Jagiellończykiem a Wasylem
II w 1449 r. wi eczn ym pokoju" i nie respektował umowy o nieinge "
rowaniu w wewnętrzne sprawy sąsiada. Wielki książę moskiewski w latach 60. i 70.
XV w., po przyłączeniu większoś ci samodzielnych księstw ruskich, rozpoczął eks pansję na słowiańskie zi emi e Wielkiego Księstwa Litewskiego. Mimo że za czasów Kazimierza udało się uniknąć poważnego konfliktu zbrojnego z Moskwą, a wschodnia granica państwa l itews kiego, która od czasów Witolda przebiegała wzdłuż Oki i Ugry, nie zmieniła się, to napięcie wciąż rosło. O d 1487 r. nieustannie wybuchały konflikty przygraniczn e między Litwą a Rusią. Mimo wielu starań Kazimierzowi nie udało się uniknąć n egatyWn ych skutków zmian w społeczeństwie tatarskim w drugiej połowie
XV w. Dopiero po rozbiciu
Złotej Ordy pewną rolę w stosunkach między państwami wschodniej a zachodniej Europy zaczął odgrywać Chanat Krymski, którego władca, Mengli Girej, w 1468 r. zawarł soj u sz z Iwanem III. Po zajęciu w 1475 r. przez Imperium Osmańskie połud niowych wybrzeży Krymu Mengli Girej zo s tał wasalem sułtana tureck i ego
i Tatarzy
zaczęli ak tywn ie uczestniczyć w wyprawach tureckich na południowe ziemie Wiel kiego Księstwa Litewskiego. Pustoszyli Kijów, Łuck, Brześć, Podole, dochodzili aż
do Nowogródka i Nieświeża, a czasami nawet niebezpiecznie zbliżali się do Wilna. Litwa za czasów Kazimierza nie zdołała zatrzymać najazdów Turków i Tatarów, a całe wybrzeże Morza Czarn e go znalazło się we władaniu Imperium Osmańskiego.
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
209
Rada Panów Wielkiego Księstwa Litewskiego, nie mogąc bez udziału władcy decydować o najważniejszych sprawach polityki zagranicznej, w latach 70. i 80. XV w. coraz bardziej stanowczo żądała, aby Kazimierz Jagiellończyk na stałe rezydował w Wilnie albo przekazał władzę wielkiego księcia synowi, Janowi Olbrachtowi. W niektórych dzielnicach państwa wybuchały zamieszki, zawiązano nawet spisek, mający na celu obalenie Kazimierza. Obok poprzednich pretendentów do tronu wielkiego księcia litewskiego, Swidrygiełły i Michała Zygmuntowicza (obaj umarli w 1452 r.), pojawiła się nowa siła - książęta kijowscy Olelkowicze, pochodzący z Olgierdowiczów, bocznej gałęzi dynastii Giedyminowiczów, którzy w 148 1 r. pró bowali dokonać przewrotu i przejąć władzę. Kazimierz ignorował naciski, jakie na nie go wywierano, i do końca życia rządził oboma państwami. Jedną z najważ niejszych przyczyn takiego postępowania władcy b yła zmiana tradycyjnych wartości dynastycznych Giedyminowiczów-Jagiellonów w drugiej połowie XV w. Jagiełło uważał tron wielkiego księcia litewskiego za filar dynastii, który umacniał pozycję jego i jego następców w ubieganiu się o koronę Polski, oraz ważną gwarancję su werenności władzy królewskiej. Syn Jagiełły, Kazimierz Jagiellończyk, obejmując tron wielkiego księcia litewskiego, podzielał poglądy ojca, lecz z czasem zmienił swe stanowisko. Na Kazimierzu Jagiellończyku wygasa dynastia Giedyminowiczów - jego następcy byli już Jagiellonami. Kazimierz był ostatnim wielkim księciem litewskim, który nie zerwał więzi z litewską tradycją dynastyczną Giedyminowiczów. Przybył do Wilna jako młody chłopiec i dojrzewał do roli władcy i p oli tyka na dworze wielkiego księcia, gdzie uczył się języka litewskiego i poznawał litewskie tradycje. Atmosfera emocjo nalna i doświadczenie praktyczne zdobywane podczas pierwszych lat rządzenia wpły wały nie tylko na jego osobiste relacje z magnatami litewskimi, ale również na decyzje polityczne: najlepiej odzwierciedlają to spory z polskimi magnatami o warunki objęcia tronu Polski i ich skutki dla Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z drugiej strony, Kazimierz był pierwszym potomkiem Jagiełły, który władał państwem litewskim i który zostawił w nim następców z dynastii Jagiellonów. Dzieci Kazimierza - wśród nich przyszli wielcy książęta litewscy, Aleksander, Zygmunt Stary oraz Kazimierz, w pierwszej połowie XVII w. kanonizowany i ogłoszony patronem Litwy - dorastały i ukształtowały się jako politycy w Polsce. Jednym z ich wychowawców był także polski historyk Jan Długosz, słynący z antypatii do wielkiego księcia litewskiego, Witolda, i do elementów litewskich w dynastii Jagiellonów. W swoich pracach historycznych stworzył i rozpropagował w świecie niejedną legendę, przedstawiającą Giedyminowiczów w fałszywym świetle. Liczna dynastia Jagiellonów, spowinowacona z najlepszymi i najpotężniejszymi rodami europejskimi i wspierana przez polskie elity rządzące, realizowała w drugiej połowie XV w. ambitny plan stworzenia ogromnego sojuszu rządzonych przez nich państw środkowej i południowo-wschodniej Europy. Historiografia XX w. nazwała ten plan ideą Jagiellonów. Kazimierz Jagiellończyk, jego synowie Władysław (król Czech w latach 147 1-1 5 16, król Węgier w latach 1490-1 5 1 6), Jan Olbracht (król Polski w latach 1492-1 501), Aleksander (wielki książę litewski w latach 1492-1 506 •
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
210
i król Polski w latach 1 501-1506), Zygmunt Stary (wielki książę litewski i król Polski w latach 1506-1 548) i wnukowie Ludwik (król Węgier i Czech w latach 1 5 16-1526) i Zygmunt August (wielki książę litewski w latach 1 5 29-15 72, koronowany na króla Polski w 1 5 30 r., realny władca po śmierci Zygmunta Starego od 1548 r.) starali się przy pomocy działań praktycznych wprowadzić w życie ideę Jagiellonów. Najbliżej upragnionego celu byli w latach 1 47 1-1526, gdy władali jednocześnie czterema państwami - Wielkim Księstwem Litewskim, Polską, Czechami i Węgrami. Prze grana bitwa z Turkami pod Mohaczem w 1526 r., w której poległ wnuk Kazimierza, Ludwik, zasadniczo zmieniła sytuację. Większość terytorium Węgier znalazła się pod rządami Turcji, a pozostała część Węgier i Czechy - w rękach dynastii Habsburgów. Połączenie Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski było podstawą idei Jagiel lonów. Dokonał go ostatni z Jagiellonów, przedstawiciel politycznych interesów Królestwa Polskiego na tronie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Zygmunt August, podpisując w 1 569 r. akt unii lubelskiej. Wspaniały wileński dwór królewski Zyg munta Augusta, natchnionego duchem XVI-wiecznego europejskiego renesansu, nie znającego języka litewskiego i nieinteresującego się kulturą narodową przodków, stał się centrum polonizacji elit Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do dziś jeszcze historycy dyskutują, w jaki sposób litewskie bajarstwo, od XVII do XVIII w. silnie polonizowane (pod względem kulturalnym), aż do XX w. zachowało świadomość państwową. Korzenie tego historycznego fenom en u tkwią w historii warstwy bojarskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego epoki Kazimierza. Przez długi, pięćdziesięciodwuletni, niespokojny i pełen napięć okres rządów Kazimierza dokonały się zasadnicze zmiany w życiu wewnętrznym Litwy. W drugiej połowie XV w., u schyłku średniowiecznej Europy, w Wielkim Księstwie Litewskim dobiegły końca jedne i rozpoczęły się nowe procesy rozwojowe państwa i społeczeń stwa, decydujące o jego losie w czasach nowożytnych. Za rządów Kazimierza zadano ostateczny cios separatyzmowi i roszczeniom do władzy centralnej potomków 01gierda: Swidrygiełły na Wołyniu i OleLkowiczów w Kijowie. Ziemie pograniczne Wielkiego Księstwa Litewskiego - Połock, Witebsk, Smoleńsk, Kijów oraz Zmudź rządziły się na podstawie przyznanych przez władcę przywilejów, które pozwalały im na częściowo samodzielne - ale zarazem dosyć mocno wiążące je z centrum państwa regulowanie spraw wewnętrznych. Postępująca centralizacja terytorialna państwa sprzyjała umacnianiu struktur rzą dowych. W czasach Kazimierza Jagiellończyka obok Rady Panów powstała struktu ra organów centralnej władzy państwowej oraz inne urzędy. Na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, po uprawomocnieniu się w 1 468 r. pierwszego zbioru norm prawnych (nazwanego w XIX w. Sudiebnikiem Kazimierza), rozpoczęła się kodyfikacja prawa. Podczas gdy Kazimierz przez długie lata przebywał w Polsce, na Litwie pojawiła się - po przyznaniu przez władcę Radzie Panów prymatu w wewnętrznych sprawach państwowych - tendencja do ograniczania osobistej władzy królewskiej . Wielki książę nie tylko w rzeczywistości, ale również prawnie stał się wykonawcą decyzji Rady Panów, zależnym od jej woli. ,
•
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
211 Nowe relacj e między wielkim księciem a maganatami i b aj arstwem, jakie powstały po śmierci Witolda, świadczą o tym, że w okresie cen tra li zac j i Wielkiego Księstwa Litews kiego, w odróżnieniu od innych monarchii europejskich, władza monarchy n i e umacniała się, a wręcz przeciwnie - słabła. Te ndencj a do s kupiania władzy w rękach wielkiego księcia, powstała w czasach Witolda, nie zdołała się rozwinąć Uwagę zwraca także inna cecha rozwoju społecznego państwa litewskiego, kształtująca się za rządów Kazimierza Jagiellończyka - wzrost aktywno ści pol ityczne j szerokich warstw bojarstwa. Bojarzy, którzy w drugiej połowie XV w. zaczęli szybko przemieniać się z żołnierzy w ziemian, żądali, aby władca i magnaci przyznawali im w państwie coraz więcej przywilej ów i praw, n ie tylko ekonomicznych i prawnych ale również politycznych. Jako wzorzec i za ch ęta posłużyła im rozwijająca się w Kró .
,
lestwie Polskim wolność szlachecka. ,
Swiadome politycznie bo j ars two zaczęło dostrzegać znaczenie sejmu jako instytucji państwa stanowego. W drugiej połowie XV w. najważniejsze sprawy polityki wewn ę trznej i zagrani cznej Wielkiego Ks ięs twa Litewskiego coraz częściej były roz ważane na sejmach. Co prawda, system sejmowy nie rozwinął się jeszcze w pełni, a bojarstwo, w przeciwi e ń stwi e do magnatów, nie miało na sejmach decydującego głosu. Zagłębiając się j edn ak - najczęściej tylko jako obserwatorzy - w sprawy pań stwowe, bojarzy doj rzewa li jako nowa, samodzielna siła po l ityczna . Tendenc j a ta, zapoczątkowana w omawianym okresie, przyniosła rezultaty
w
XVI w.
Wielki książę l itewski Aleksa nder ( 1 492-1 506) . Wiel kie Księstwo Litewskie m iędzy M oskwą a Polską W 1492 r. zmarł Ka z im ierz Jagiellończyk, najdłużej rządzący i chyba naj słabiej znany
na Litwie władca Wielkiego Księstwa Litewskiego, który - p rawdopodob nie aż do dzi s iej s zego dnia - nie przyciągnął większej uwagi litewskich historyków. Rada Panów Wielkiego Księstwa Li tewskiego, za zgodą sejmu w Wilnie, 30 lipca 1492 r. ogłosiła wielkim księciem litewskim syna Kazimierza, Aleksandra. Uczyniono to, nie ba cząc na nawoływania polskich magnatów, aby przestrzegać ustaleń doty czących wyboru jednego, wspólnego dla obu państw wła dcy oraz zachować unię personalną. W dn iu 27 sierpnia 1492 r. na król a Polski został wyb rany drugi syn Kazimierza, Jan Olbracht. Litewskie elity rządzące, wybierając Aleksandra, miały nadzieję, że w ten wy próbowany już wc ześn iej sposób uda się umocnić samodzielność Wielk ieg o Ks ięs twa Litewskiego i uchronić je przed wpływami polsk imi Początek rządów nowego władcy .
wydawał się pod tym względem bardzo obiecujący. W dniu 6 sierpnia 1492 r. Aleksander ogłosił przywilej, w którym powtórzył
i potwierdził oraz rozwinął wszystkie nadane wcześn iej przez wielkich k si ążąt prawa
i przywileje dla bojarów Wielkiego Ks ięstwa Litew s ki e go. Radzie Panów przyznano prawo do kontrolowania i z arz ądza nia finansami państwa, a członkom Rady prawo uczestnictwa w obradach z głosem decydującym p rzy p odziale nowych stanowisk
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
212 i majątków. Mieli też bronić praw bojarów, gdyby wielki książę chciał je podważać. Aleksander zobowiązał się, że będzie prowadził politykę zagraniczną tylko za aprobatą i wiedzą Rady Panów. Przywilej z 1 492 r. ustanowił nowe relacje między wielkim księciem a Radą Panów i jeszcze bardziej ograniczył osobistą władzę monarchy oraz uczynił go wykonawcą woli elit rządzących. Aleksander przez kilka pierwszych lat rządów wykonywał swoje zobowiązania i uprawiał poLitykę wewnętrzną i zewnętrzną w uzgodnieniu z Radą Panów. W tym czasie rozpoczęto regulację i modernizację najważniejszych elementów życia we wnętrznego państwa, wykorzystując wzorce europejskie. Starania Aleksandra o umoc nienie państwa dały dobre rezultaty. Wydawało się, że ugrupowanie możnych, rządzące w końcu XV w. Wielkim Księstwem Litewskim, osiągnęło swój cel - wybrało oddzielnego władcę, odseparowało się od Polski i skupiło w swoich rękach całą władzę państwową. Jednak iluzje te szybko zaczęły się rozwiewać. W umowie między Alek sandrem a królem PoLski Janem OLbrachtem z 1499 r. przewidziano koordyna cję działań obu państw podczas wyboru nowego władcy. Prawdziwe cele i dążenia Aleksandra wyszły na jaw w 1 5 0 1 r., po śmierci króla Polski Jana Olbrachta. Jako brat zmarłego, był jednym z najpoważniejszych pretendentów do tronu Królestwa PoLskiego. Można by sądzić, że powstała typowa, znana z wcześniej szego okresu historii obydwu państw, sytuacja. Postawa Aleksandra jako władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego świadczy jednak o nowym, nietypowym dla dynastii, systemIe wartoscl. Aleksander jako pierwszy z wielkich książąt Litewskich, po wyborze na króla Polski, zgodził się na rezygnację z ojczystych praw dynastycznych do Wielkiego Księstwa. Aktem mielnickim z 23 października 1 5 0 1 r. zadeklarowano, że Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie łączą się w jedno państwo, rządzone przez wspólnie obieranego króla i powszechnie zwoływany sejm oraz posiadające jedną armię i wspólny system monetarny. Pierwszy raz w dokumencie dotyczącym poro zumienia Wielkiego Księstwa z Polską nie przewidywano odrębnego wyboru wiel kiego księcia litewskiego. Ustalono jednak, że wspólnie wybrany władca będzie tytułował się nie tylko królem Polski, ale również wielkim księciem litewskim. W rzeczywistości miał on być jednak przede wszystkim władcą PoLski. Akt mielnicki z 1501 r. można interpretować jako zadanie polityczne dynastii Jagiellonów, które miał zrealizować Aleksander. Spodziewano się, że wciągnie Wiel kie Księstwo Litewskie w orbitę nowych planów dynastycznych. Jednak realizacja tego zadania nie powiodła się. Unia mielnicka z 1 5 0 l r., którą poparła tylko niewielka grupa polityków litewskich, nigdy nie była zatwierdzona przez sejm Wielkiego Księstwa Litewskiego, nie uprawomocniła się i pozostała jedynie deklaracją. Aleksandrowi przypadło w udziale rozwiązywanie złożonych zadań polityki zagra nicznej . Odziedziczył państwo, usytuowane między dwiema ekspansywnymi i dy namicznymi siłami słowiańskimi, pretendującymi do panowania w całym regionie środkowej i wschodniej Europy - Królestwem Polskim i Wielkim Księstwem Mos kiewskim. .
,
.
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
213 Prawnuk Witolda, wielki książę moskiewski Iwan III, który zawarł zwi ązek mał żeński z siostrzenicą os tatni ego cesarza Bizancjum, Sofią, prze j ął jako prawny na stępca tronu herb cesarzy Bizancjum - dwugłowego orła - i w 1 485 r. ogłosił się "władcą Wszech rusi", a w 1493 r. po raz pierwszy użył tego tytułu w piśmie skie rowanym do Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego. Na dworze Iwana III powstała teoria głosząca, że Moskwa odzi edziczyła po B iz an cjum prawa i obowiązki światowego centrum prawosławia. Nic zatem dziw nego, że rządy Aleksandra zaczęły się od wo j ny z Moskwą w 1493 r. Traktat pokojowy z 7 lutego 1 494 r. wymi en ia pierwsze utracone przez Wielkie Księstwo Litewskie terytoria na wschodzie - Moskwie przypadła Wiaźma i spore obszary w zlewisku górnej Oki. Alek sande r, naciskany przez Radę Panów, a zwłaszcza przez bojarstwo ziem rus kich Wielkiego Księstwa Litewskiego, próbował ustabilizować stosunki między obo ma p ańs twam i, z awieraj ąc w 1 495 r. polityczne małżeństwo z córką Iwana III, Heleną. Związek ten nie przyn iósł jednak spodziewanych rezultatów. Przeciwni e, skompli kował sytuację wewnętrzną państwa litewskiego. Iwan III, wydając córkę za katolika i zakazując jej jed nocześni e przyjęcia wiary męźa, stworzył sobie legalną moźliwość nieustannego obwiniania wielkiego księcia litewskiego o brak tolerancji religi jnej , podburzając w ten sposób prawosławnych mieszkańców Wielkiego Księstwa Litew skiego i destabilizując j ego sytuację wewnętrzną. W 1499 r. Jagiellonowi e - bracia Aleksandra, król Polski Jan Olbracht oraz władca Czech i Węgier Władysław - zawarli sojusz w woj n ie z Turkami. Sp odziewano się, że wielki książę litewski poprze braci i przyłączy się do koali cj i . S ytuację wykorzystał władca Moskwy, Iwan III, wszczynając nową wojnę z ni eprzygotowa nym do działań zbro j nych Wielkim Księstwem Litewskim, które nie mogło liczyć na poparcie zajętej sprawami tureckimi Polski. Armia moskiewska wdarła się głęb oko na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajęła Orszę, trzykrotnie oblegała S mo leń sk i za atakowała Witebsk. Na mocy rozejmu z 1 503 r. p rzyznano Moskwie Czernichów, Nowogród Wielki, Starodub oraz ziemie leżące nad Oką. Granica państwa moskiew skiego na zachod zie się gała do Dniepru. Południowe obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego - ziemię kijowską, Podole i Wołyń - aż do śmierci Aleksandra w 1 506 r. pustoszyli Tatarzy. Wojna z Moskwą na wscho dzie i ciągłe zagrożenie najazdami Tatarów i Turków na południu wpływały na stosunki między Wielkim Księstwem Litewskim a Polską Od końca XV w. był to stały punkt zapalny w relacjach Litwy z Rusią. Z drugiej strony, Polska - coraz cz ęściej nękana przez tat arsk i e i tureckie n a j azdy - również potrze bowała zbrojnego wsparcia ze strony Litwy. Obustronne zainteresowanie wsp ól ną obroną stworzyło dogodniejsze przesłan ki do rozwi j an ia idei sojuszu Wielkiego Księstwa Litewsk iego i Polski. Litewskie elity rządzące za czasów Aleksandra częściowo zrezygn owały z otwarcie w rogiej po lityki wobec Polski, uznając, że sytuacja międzynarodowa nie sprzyja takiej postawie. W społeczeństwie zaczął powoli zwyciężać pogląd, że zbliżenie z rządzonym przez wspólnego władcę sąsiednim Królestwem Polskim jest konieczne. Niektórzy magnaci i bojarzy przestali popi erać program umacniania suwerennego państwa .
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
214 litewskiego, wypracowany przez Giedyminowiczów i realizowany przez Radę Pa nów. Zaakceptowali dynastię Jagiellonów i ich ideę stworzenia silnej monarchii polskiej, w której ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego zyskałyby lepszą ochronę
przed wrogami. Od końca
XV w. toczyła się walka między tymi dwiema orientacjami. Jej od
zwierciedleniem były próby zawarcia nowej unii Polski i Litwy - akty wileńskie z 1499 r. oraz mielnickie z 1 50 1
r. Unia z 1499 r. wyrażała postawę Rady Panów, którzy
uważali, że Litwa może zgodzić się jedynie na reprezentowany przez wspólnego władcę sojusz partnerski dwóch samodzielnych i równoprawnych państw. W Miel
niku w 1 501 r Aleksandra poparło tylko kilkunastu mo żnych Wielkiego Księstwa .
Litewskiego, zwolenników idei państwa Jagiellonów. Jeszcze na początku XVI w. ich postawa nie doczekała się szerszej akceptacji społeczeństwa litewskiego. Większość
członków Rady Panów i bojarów, pod przewodnictwem swych liderów - wojewody wileńskiego i kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego Mikołaja Radziwiłła, sta rosty żmudzkiego Stanisława Kiejżgajły, biskupa żmudzkiego Marcina, namiestnika nowogródzkiego Olbrachta Gasztołda - na sejmie brzeskim w 1505
r.
odrzuciła ogra
niczającą samodzielność państwa unię. Wielkie Księstwo Litewskie pozostało odręb nym państwem, posiadającym wspólnego z Polską władcę.
Tworzen ie pa ństwa sta nowego. U nia Wiel kiego Księstwa Litewskiego z Polską W 1 5 06 r. rozpoczął się ostatni i naj prawdopodobniej najbardziej kontrowersyjny okres panowania starej litewskiej monarchii, który zakończył się Przez sześć dziesięcioleci kultura materialna
i
w 1 569 r. unią z Polską.
duchowa społeczeństwa Wielkiego
Księstwa Litewskiego osiągnęła wysoki poziom rozwoj u i wspięła się na wyżyny twórcze. To samo społeczeństwo jednocześnie nie potrafiło opanować złożonych, nierzadko narzuconych jej przez siły zewnętrzne procesów życia politycznego. Dlaczego tak się stało? Badacze historii tego okresu w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego bardzo różnie
odpowiadają na to pytanie. Nie polemizując z tymi często
kontrowersyjnymi twierdzeniami oraz wnioskami, omówimy szerzej politykę we wnętrzną i zagraniczną w latach 1 5 06--1 5 69, która decydowała, naszym zdaniem, o przyszłości i perspektywach państwa litewskiego.
Rada Panów Wiel kiego Księstwa Litewskiego i pol ityka dynastyczna wielkiego księcia W dniu 2 0 października 1 506 r. Rada Panów Wielkiego Księstwa Litewskiego, p o bezpotomnej śmierci Aleksandra, obwołała wielkim księciem litewskim jego brata, Zygmunta Starego. W dniu 8 grudnia tego roku Zygmunt
Stary został również wy
brany na króla Polski. Powstała sytuacja podobna do tej, j aka panowała we wczcś-
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
215 niejszym okresie. Rada Panów Wielkiego Księstwa Litewskiego, po raz kolejny pod kreślając, że włada samodzielnie pa ństwem litewskim i decyduj e o jego losie, dokonała odrębnego wyboru wielkiego księcia. Polskie elity rzą dzące, również za pomocą tradycyjnych środków, starały się zachować więź łączącą oba państwa - wspólnego władcę. Zygmunt Stary, nie naruszając stosunków z bojarstwem i możnymi Wielkiego Księstwa Litewskiego, przy okazji objęcia tronu 7 grudnia 1 506 r. wydał przywilej umacniaj ący oraz rozszerzający prawa Rady Panów
i bojarów. Wydawało się, że nowy władca Wielkiego Księstwa Litewskiego będzie kontynuował ob ra ny w drugiej poło wie XV w. kurs polityki wewnętrznej i pozostawi Radzie Panów dużą swobodę dzia łania. Jednak czas pokazał, że w polityce wewnętrznej pojawiły się nowe cechy. W okresie rządów Zygmunta Starego pozycja Jagiellonów w ciężkiej walce z
Habsburgami o dominację w środkowej Europie była coraz słabsza. Sytuacja taka
wymagała wykorzystania wszelkich posiadanych przez Polskę i Wielkie Księstwo Litewskie możliwości. Wtedy właśnie powróciła idea, że dynastia musi zapewnić sobie prawo do dziedziczenia tronów Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski oraz uprawiać własną politykę, niekontro l owaną przez elity bojarów. Zygmunt Stary i królowa Bona Sforza, która bardzo ingerowała w ówczesne życie polityczne, po narodzinach w 1 5 20 r. syna Zygmunta Augusta powzięli stanowcze środki w celu umocnienia pozycji dynastii w Wielkim Księstwie Litewskim. Zamie rzali osadzić Zygmunta Augusta na tronach Wielkiego Księstwa Litewskiego, Polski, Czech
i
Węgier, zaczynając od kolebki dynastii - państwa litewskiego. W 1 522 r.
Zygmunt Stary podjął aktywną działalność w tym zakresie, a na jej rezultaty nie trzeba było długo czekać. W 1 522
r.
Zygmunt August został uznany za dziedzica tronu Wielkiego Księstwa
Litewskiego, w 1529
r.
ogłoszony wielkim księciem, a w 1 5 30 r. koronowany na króla
Polski. Zygmuntowi Staremu udało się zrealizować jeden z najważniejszych celów dynastii. To zwycięstwo nad panującą w Polsce tradycją demokracji szlacheckiej w zakresie wyboru władcy było szczególnie ważne, gdy w
1 526 r. Jagiellonowie utracili
trony Czech i Węgier. Dynastyczną po litykę Zygmunta Starego poparła część członków Rady Panów Wielkiego Księstwa Litewskiego, mieli oni jednak zupełnie inne cele. Ugrupowanie magnatów litewskich, kierowane przez kanclerza i wojewodę wileńskiego Olbrachta Gasztołda, dobrze rozumiało, że idea Jagiellonów pozostaje w jawnej sprzeczności z dążeniem do suwerenności państwa litewskiego, i wiedziało, że dla Zygmunta Sta rego, który całe życie spędził na dworach Jagiellonów w Polsce i na Węgrzech, Wielkie Księstwo Litewskie było tylko jednym z terytoriów ogromnej monarchii, ważną po
lityczną kartą przetargową, ale nie ziemią przodków. W ówczesnych sferach dy plomatycznych nie było również taje m nicą - widocznie nie pozbawioną podstaw - że król prędzej straciłby część Litwy - czy nawet całą - niż zrezygnowałby z Gdańska. Politycy litewscy rozumieli, że polityka dynastyczna Zygmunta Starego, jego upor czywe dążenie do zapewnienia sobie, a w przyszłości synowi Zygmuntowi Augusto wi, tronu wielkiego księcia litewskiego, miała j eden najważniejszy cel - utworzenie zcentralizowanej, dziedzicznie rządz o n e j przez dynastię monarchii, skupiającej wokół
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
216 Korony wszystkie posiadłości Jagiellonów Ogłaszając Zygmunta Augusta wielkim księciem, kierowana przez Gasztołda Rada Panów liczyła na to, że Wielkie Księstwo Litewskie będzie miało odręb n ego samodzielnego władcę. Biskup wileński Jan, pochodzący z książąt litewskich, w imieniu polityków wiernyc h starej idei monar chii Giedyminowiczów w 1 526 r. proponował nawet Zygmuntowi Staremu ode branie przeznaczonej dla Witolda korony i koronowanie syna, Zygmunta Augusta, na króla Litwy W tym samym czasie w kręgach politycznych Wielk iego Księstwa Litewskiego coraz częś ciej pojawiała się również przeciwna koncepcja, a mianowicie idea zbliżenia z P olską i zawarcia kompromisowej umowy, która prowadziłaby do możliwego sojuszu obydwu państw, gwarantu j ącego poparcie Polski w wojnach z Moskwą. Tak więc w pierwszej połowie XVI w. el ity Wielkiego Księstwa Litewskiego podzieliły się, różnie pojmując perspektywy rozwojowe państwa litewskiego. W drugiej połowie XV w., g dy osłabła władza wielkiego księcia wewnątrz kraj u, narastała wzajemna wrogość między poli tykami wysokiej rangi Wielkiego Księstwa Litewskiego, która nierzadko przeradzała się w otwartą walkę o władzę. Spory o wpływy w Radzie Panów w pierwszej połowie XVI w. wywołały konflikt między jej członkami Mik ołajem Radziwiłłem a Olbrachtem Gasztołdem, a pó źniej między Olbrachtem Gasztołdem a Konstantym Ostrogskim. Również wielu innych, mniej wpływowych polityków, pozostawało w konflikcie. Najbardziej j as krawym przykładem otwartej wewnętrznej walki politycznej w Wielkim Księstwie Litewskim był bunt Michała Glińskiego Książę Gliński, który zdobył niemałe wpływy na dworze za czasów Aleksandra, popierał k an dydaturę Zygmunta Starego do tronu, ale po objęciu władzy przez nowego księc ia poczuł się odsunięty. Po zabiciu w 1 508 r. swojego politycznego wroga, wojewody trockiego Jana Zabrzezi ńs kiego, p rób ował wzniecić na słowiańskich ziemiach W i elkiego Księstwa Litewskiego bunt przeciwko Zygm untow i Staremu i popierającej go Radzie Panów. Za sztandar buntu obrano ideę obrony praw prawosławnych mieszkańców Litwy. Jednak prawdziwe cele tego buntu nie były religijne lecz polityczne. Buntownicy zwrócili się o pomoc do władcy Moskwy Wasyla III i razem z jego armią wiosną 1 508 r. rozpoczęl i działania wojenne przeciwko Litwie Bunt Glińskiego nie spotkał się z szer szym poparciem mieszkań ców Wielk iego Księstwa Litews kiego , nie rozszerzył się i był szybko stłumiony. Ujawnił jednak nową niebezpieczną tendencję. Organizatorzy spisku przeciwko wielkiemu księciu litewskiemu Kazimierzowi w 148 1 r. - książęta z rodu Olgierda, Michał Olelko wicz i Teodor Bielski, oraz popierający ich Jan Holszański - wprawdzie również byli związani z Moskwą i w niej szukali oparcia, byli oni jednak potomkami wysokich rodów, które podczas centralizacji terytori alnej i politycznej Wi elki ego Księstwa Litewskiego za czasów Witolda straciły wpływy i zostałe odsunięte od władzy. Michał Gliński natomiast był pierwszym magnatem, blisko związanym z wielkim księciem i Radą Panów, który w dążeniu do władzy zdradził interesy p ań stwa i zwrócił się o wsparcie do najgroź n iej szego wroga Litwy w XVI w. - władcy moskiewskiego. .
,
.
.
,
.
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
217
Znaczen ie Moskwy w h istori i pol itycznej Wiel kiego Księstwa Litewskiego w XVI w. W pierwszej połowie XVI w. w środkowej i wschodniej Europie szybko zmieniała się sytuacja geopolityczna. Na układ sił między państwami regionu w XV w. zaczęły oddziaływać dwie agresywne siły polityczne - Turcy i Moskwa. Zmiany te bardzo dotknęły państwo litewskie. Na politykę wewnętrzną i zagraniczną Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie rządów Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta największy wpływ miały stosunki z Moskwą, która stała się politycznym i wojennym przywódcą ziem ruskich. Tatarzy druga wroga ówcześnie siła - stale napadali na południowe ziemie państwa i przynosili wielkie straty materialne� ale nie sprawiali większych problemów politycznych. Tymczasem ekspansja Moskwy na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego stwo rzyła nie tylko zewnętrzne zagrożenie wojenne. Od przełomu XV i XVI w. władcy Moskwy otwarcie ingerowali w wewnętrzne sprawy Litwy� podżegając jej prawosław nych mieszkańców przeciwko rządzącym państwem katolikom oraz zachęcając ich do odłączenia się. W 1 507 r. Zygmunt Stary próbował uregulować stosunki z Moskwą. Wysłał do Wasyla III posłów, proponując, na podstawie warunków umowy pokojowej z 1 449 r., zwrócenie państwu litewskiemu terytoriów zajętych w latach 1 500- 1 5 0 3 . W odpowiedzi Moskwa rozpoczęła wojnę. Rozgorzały kolejne walki między Litwą a Moskwą, które z niewielkimi przer wami trwały trzydzieści lat ( 1 507-1508, 1 5 1 2-1 522, 1 5 34-1 537). Wielkie Księstwo Litewskie, zawierając 8 października 1 508 r. "wieczny pokój" z Moskwą, było zmu szone potwierdzić warunki rozejmu z 1 503 r., na mocy którego utraciło duże terytoria. Podczas rozpoczętej w 1 5 1 2 r. wojny armia moskiewska poczyniła starania, żeby zająć Smoleńsk. LeZące nad Dnieprem miasto� będące jednym z najważniej szych regionalnych ośrodków handlowych, należało do Wielkiego Księstwa Litew skiego od czasów Witolda ( 1404). W 1 5 14 r. Wasyl III zawarł z Maksymilianem I Habsburgiem unię, skierowaną przeciw Jagiellonom. Habsburgowie, konkurujący z Jagiellonami w Czechach i na Węgrzech oraz broniący Zakonu Krzyżackiego i jego ziem, poparli roszczenia Moskwy wobec Wielkiego Księstwa Litewskiego w kon flikcie z Polską. Latem 1 5 14 r. armia moskiewska, po raz trzeci oblegająca Smoleńsk, w końcu zajęła miasto. Jednak 8 września 1 5 1 4 r. w bitwie pod Orszą armia litew ska, wzmocniona oddziałami ochotników i żołnierzy zaciężnych z Polski, pod do wództwem przywódcy prawosławnych mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego księcia Konstantego Ostrogskiego, zmiażdżyła ponad dwukrotnie większą armię moskiewską· Zwycięstwo Ostrogskiego pod Orszą odbiło się szerokim echem w Europie. Spe cjalni posłańcy wywozili jeńców ruskich do Budy, Wenecji i do innych miast, żeby pokazać władcom, że w czasie, gdy Europa skupia siły przeciwko Turkom, na wscho dzie powstaje nowa� niebezpieczna dla krajów katolickich siła - rządzona przez prawosławnych Moskwa.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
218 Zwycięstwo wojs k Wielkiego Księstwa Litewskiego pod Orszą pozwoliło Zyg muntowi Staremu w 1 5 1 5 r. rozb ić sojus z c esarza Maksymilian a I i władcy Mo skwy oraz uzyskać poparcie papieża. Cesarz i papież zachęc ali Wasyla III do zawarcia pokoj u z Wielkim Księstwem Litewskim i podjęcia wspólnych przygotowań do wy prawy przeciwko Turkom. Moskwa jednak odrzuciła te propozycj e i dalej walczyła przeciwko państwu litewskiemu. Strategiczno-wojenne skutki b itwy po d Orszą były mało znaczące i nie zostały wykorzystane N ie udało się o dzysk ać Smoleńska. Miasto - litewskie wrota w głąb Rusi p ozostało w państwie mo ski ewsk im i stało się bramą Mo skwy do ziem Wielkiego Księstwa Li tewskiego. Wasyl III nadal żądał Kijowa oraz ośrodków han dl owych nad Dźwiną - Połocka i Witebska. Na zajętych ziemiach budowano twierdze, z których oddziały mos kiews ki e wdzierały się daleko na terytorium Wielki ego Księstwa Litew s kiego W 1 5 19 r. armia moskiewska, posuwająca się w kierunku Połocka i Witebska, dotarła nawet do Oszmiany oraz Krewa i po raz pierwszy zbliżyła się do Wilna. W 1 522 r. zawa rto rozej m, który jedn ak nie przyniósł znaczących zmian teryto ri aln ych. W 1 5 33 r. zmarł Wasyl III i wielkim k sięciem moskiewskim został mło dociany Iwan IV (1533-1584). W państwie wybuchły wewnę trzn e konfl ikty i walka o wła dzę. Od sojuszu z Moskwą odstąpili Tatarzy, którzy n ajeżdżali ziemie Wielkiego Księstwa Litews kiego Pozwoliło to poli tyk om litewskim przejąć inicjatywę w stosunkach z pańs twem moskiewskim. Zygmu nt Stary p o nown ie zażądał, żeby Moskwa prze strzegała ustalonych w traktacie z 1449 r . granic z Wielk im Księstwem. Gdy władcy moskiewscy odmówili oddania zagrabionych ziem, na sejmie w 1 5 34 r. w Wilnie post an owi on o przystąpić do wojny. Działania zbrojn e zakończyły się rozej mem w 1 5 37 r. Litwa nie o si ągnęła prawie nic. Smoleńsk i Zadn iep rze pozost ały p rzy M oskwie, a granice nie uległy żadnym istotnym zmianom. W czasach Zygmu nta A ugusta rozejm z 1 5 3 7 r. był kilkakrotnie przedłużany. Po r ozpoczęciu s am odzielnych rządów przez Iwana IV, który w 1 547 r. ogłosił się carem Wszechrusi", stosunki z Wielkim Księstwem Litewsk im jeszcze b ard ziej się skom plikowały. Obie strony obstawały przy swoich żądaniach. Litwa dążyła do o dzyskan ia Smoleńska, a Moskwa żądała Kijowa, Połocka, Witebska, Wołyn ia oraz inn yc h sło wiańs ki ch ziem W i elk iego Księs twa Litews kiego W pierwszej połowie XVI w. nieustanne wojny z Moskwą wpływały na rozwój stosunków wewnę trznych w Wielkim Księstwie Litewskim i na jego relacje z Polską. .
-
.
.
"
.
Sprawy magnatów i boja rów oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski a postawa Zygmu nta Augusta Dziew ięcioletn i Zygmu n t Augu st, ogłosz ony w 1 529 r. wielkim księciem, w 1 544 r. otrzymał od ojca, Zygmunta S tarego prawo do rządzenia Litwą. Po śmierci Zygmunta Starego w 1 548 r. objął również tron Polski. Już na sa mym p oczątku swoich rządów Zygmunt August zetknął się z trudn ymi problemami polityki wewn ę trznej i zagranic znej Wojny z Moskwą zmu szały do ,
.
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
219
ciągłego zwiększania zobowiązań wojennych oraz podatków, a to ksztahowało nega tywny stosunek ziemian do polityki państwa, niszczącej ich gospodarstwa. Wojna, która znacznie utrudniła sytuację kraju, pokazała, że w życiu wewnętrznym Wielkiego Księstwa Litewskiego dojrzewa kryzys polityczny. Konflikt interesów szerokich warstw bojarstwa i elit warstwowych na długo przykuł uwagę społeczeństwa. W pań stwie litewskim pogłębiały się dwa przeciwstawne procesy: z jednej strony, warstwa bojarów skonsolidowała się i odgraniczyła od innych warstw społecznych, z drugiej warstwa ta dzieliła się wewnętrznie. Areną walki politycznej stał się sejm Wielkiego Księstwa Litewskiego. W pierwszej połowie XVI w. Rada Panów wciąż jeszcze próbowała utrzymać uksztahowany w drugiej połowie XV w. porządek powoływania sejmów i przyjmowania uchwał. Formalnie na sejm miał prawo przybyć i być jego uczestnikiem każdy bojar Wielkiego Księstwa Litewskiego, a bojarstwo jednostek administracyjno-terytorialnych mogło delegować swoich przedstawicieli. W rzeczywistości jednak zwykli bojarzy, a nawet delegowani przez nich przedstawiciele, byli tylko biernymi obserwatorami. Pogląd członków Rady Panów i elit warstwowych na rolę bojarów w sejmie jasno sformułował jeden z naj bardziej znanych ówczesnych magnatów Wielkiego Księstwa Litewskiego, kanclerz Olbracht Gasztołd. W napisanym około 1 530 r. memoriale na temat reform sądowych, których żądali bojarzy, scharakteryzował znaczenie uczestnictwa bojarów na sejmie w ten sposób: .,My do swoich sejmów zapraszamy również bojarstwo, jakby dla honoru, lecz tak naprawdę po to, aby dla każdego z nich było jasne, cośmy ustalili". Około pięćdziesięciu najbogatszych i najbardziej wpływowych rodzin szlacheckich Wielkiego Księstwa Litewskiego było osobiście zapraszane do pracy w sejmie. Ludzie ci do połowy XVI w. rozwiązywali najważniejsze problemy związane z życiem państwa litewskiego. Sytuacja zaczęła się zmieniać w połowie XVI w. Powoli, ale konsekwentnie zwięk szał się wpływ zwykłych bojarów w sejmach. Zmiany te były wywołane przez dwa najwaZniejsze czynniki. Pierwszy z nich to konieczność finansowania coraz bardziej kosztownej wojny. Potrzeba wprowadzenia nowych podatków zmuszała Radę Panów i władcę do coraz częstszego zwracania się do wszystkich ziemian. W latach 50. XVI w. sejm nie mógł uchwalić nowych podatków dla chłopów bez zgody zwykłych bojarów. Bojarzy - uprzednio bierni obserwatorzy - zrozumiawszy, jaką siłę stanowią w państ wie, stawali się aktywnymi członkami sejmów, którzy żądali dla siebie nowych, bardziej korzystnych reform. Drugi czynnik związany był z rozwijającym się w Polsce ruchem szerokich warstw szlacheckich, zwanym egzekucyjnym, oraz programem żądań politycznych i ekono micznych wobec rządzącej dynastii Jagiellonów i popierających ją magnatów, sformułowanym przez członków wspomnianego ugrupowania. Ruch egzekucyjny spowodował w Polsce w połowie XVI w. zakrojone na szeroką skalę działania szlachty i stał się przykładem dla bojarstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, niezadowolo nego z polityki uzurpujących sobie prawo do władzy magnatów. Większość po stulatów wysuwanych przez litewskich bojarów na sejmach w latach 1 544, 1 547, 1 5 5 1 , 1 5 54 i 1 5 55 pokrywała się z głównymi postulatami ruchu egzekucyjnego w Polsce. Bojarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego żądali, aby duchowni i mieszczanie, którzy
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
220 posiadali włości ziemskie, również odbywali służbę wojskową. Proponowali zwięk szyć liczbę lepiej przygotowanego do wojny wojska zaciężnego, które coraz częściej było wykorzystywane w ówczesnej Europie, a które na Litwie istniało już w xv w. Postulowali, aby duchownych za dokonane przez nich świeckie przestępstwa sądził nie sąd kościelny, ale karny, tzn. świecki, i aby konflikty mieszczan z bojarami nie były rozpatrywane w sądach miast magdeburskich. Prosili o zlikwidowanie cła wy wozowego na produkty wytworzone w majątkach bojarskich. Stawiali również po stulaty polityczne: uprawomocnienia ich udziału podczas wprowadzania w obieg nowych pieniędzy; udzielenia im prawa do kontroli sposobu wydatkowania środków finansowych z tak zwanego "srebrnego" podatku, wprowadzonego uchwałą sejmu na pokrycie potrzeb wojennych. W
1551
r.
wysunęli żądanie, żeby moc obowiązującą w
państwie miały tylko te uchwały, które zostały przyjęte
i zatwierdzone przez Radę
Panów oraz wszystkich bojarów. Na każdym sejmie domagano się przeprowadzenia reformy sądownictwa. Zygmunt August, który we wczesnej młodości poznał agresywność uczestników
ruchu egzekucyjnego szlachty po lsk iej , dość długo negatywnie oceniał roszczone przez szlachtę pretensje do władzy zarówno w Polsce,
jak
i w Wielkim Księstwie
Litewskim. Postawa władcy wobec bojarstwa jako siły politycznej zmieni się dopiero w drugiej połowie jego rządów, gdy zmianie ulegnie j ego pogląd na stosunki Wiel kiego Księstwa Litewskiego z Polską.
Zygmunt August odziedzic zył dwa, powiązane wzajemnie, problemy polityki zagranicznej Wielkiego Księstwa Litewskiego: zastarzały konflikt zbrojny z Moskwą oraz nieuregulowane stosunki z Polską. Inicjatorem zbliżenia Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego w p ierwszej po łowie XVI w., podobnie jak w XV
w.,
była Polska. Odnowienie unii z Litwą i stwo
rzenie jednolitego państwa było jednym z ważniejszych postulatów programu politycznego polskiego ruchu egzekucyjnego. Bojarstwo Wielkiego Księstwa Li tewskiego do połowy XVI w. nie dyskutowało o tym publicznie
i nie wysuwało tego
żądania. Przez pierwsze dziesięć lat swoich rządów Zygmunt August w kwestii unii z Polską solidaryzował się z większością Rady Panów, która zgodziła się przepro wadzić negocjacje jedynie w sprawie sojuszu zbrojnego obu państw, który nie na ruszałby suwerenności Wielkiego Księstwa Litewskiego. Taką pozycję Zygmunta Augusta warunkowała istniejąca w dynastii od czasów Jagiełły koncepcja głosząca, że suwerenne państwo litewskie jest najmocniejszą gwa rancją zachowania władzy w Królestwie Polskim. Istniała również inna, subiektywna, ale nie mniej ważna przyczyna, która skłoniła Zygmunta Augusta do tego, aby przez ponad dziesięć lat wspierał antyunijnąpostawę Wielkiego Księstwa Litewskiego. Były nią nawiązane w latach 40. XVI w. stosunki z Radziwiłłami, od 1 547 r. tytułowaną ,
rodziną ks iążąt Swię tego Cesarstwa Rzymskiego. bliskie, gdy
w
Relacj e te stały się szczególnie
1 547 r. Zygmunt August potajemnie poślubił Barbarę Radziwiłłównę.
Małżeństwo z kobietą niekrólewskiego rodu, pochodzącą ze słynącej z antyunijnej postawy rodziny, wywołało w Polsce wielki skandal polityczny, który jeszcze bardziej
zbliżył młodego władcę z popierającymi go politykami Wielkiego Księstwa Litew-
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
221 skiego - przeciwnikami unii z Polską. Dopiero po trzech latach sprzeciwów polskie ugrupowanie rządzące, wiedząc, że przez związki króla z nieprzychylną rządowi rodziną Radziwiłłów Wielkie Księstwo Litewskie może całkowicie odseparować si ę od Polski, a nawet zerwać unię personaIną, uznało małżeństwo króla i 7 grudnia 1 550 r. koronowało Barbarę Radziwiłłównę na królową Polski. Szybka i bezpotomna śmierć Barbary 8 maja 1 5 5 1 r. położyła kres nadziejom Radziwiłłów na rządzenie Wielkim Księstwem Litewskim przez prawnego dziedzica dynastii Jagiellonów. Skupione w ich rękach najważniejsze urzędy państwowe po zwoliły im jednak dalej kierować życiem politycznym Litwy, tym bardziej, że w latach 50. XVI w. władca oraz większość członków Rady Panów popierała politykę anty unijną Radziwiłłów. Elity rządzące Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski przez dziesięć lat nie zdołały osiągnąć porozumienia w kwestii unii. Bojarzy litewscy zaczęli bardziej zdecydowanie popierać ideę unii z Polską dopiero w latach 50. i 60. XVI w., gdy podczas wojny z Moskwą ujawniła się nieporadność Rady Pan ów w dziedzinie obrony interesów państwa. Chyba najlepiej zmianę ówczesnych nastrojów społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego ukazuje postawa bojarów z Wołynia i Podola. Popierające o d czasów ,
Swidrygiełły suwerenność Wielkiego Księstwa Litewskiego i broniące swoich posiadłości przed roszczeniami polskimi bojarstwo przeszło w połowie XVI w. na stronę poLską. Dlatego też w przededniu unii lubelskiej Zygmunt August mógł bez sprzeciwu przyłączyć te ziemie do Królestwa. Do zbliżenia Wielkiego Księstwa Litewskiego z Polską zachęciła również roz poczęta w 1 5 5 8 r. wojna inflancka ( 1 5 5 8-1 583), która w rzeczywistości wymagała większej, niż sobie wyobrażano, konsolidacji sił wewnętrznych. Władca, Rada Pań stwa i bojarstwa rozumieli, że państwo litewskie podczas wznowionej w 1 560 r. wojny z Moskwą nie zdoła samo obronić swego terytorium i nowo przyłączonych Inflant i zaczęli inaczej oceniać perspektywę zawarcia unii z Polską. N a początku lat 60. XVI w. zasadniczo zmieniło się myślenie społeczno-polityczne bojarów Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Morze Bałtyckie w histori i Wiel kiego Księstwa Litewskiego. Przyłączen ie I nflant Wojna inflancka, która przyśpies zyła zawarcie unii polsko-litewskiej, była pierwsz ą wojną państwa litewskiego o Morze Bałtyckie. Wyparta w XIII w. przez Zakon Krzyżacki z ziem położonych u ujścia Niemna i w okolicach Kłajpedy Litwa przez dwieście lat rozszerzała swoje terytorium na wschód
i południe. Za czasów Witolda posiadłości Wielkiego Księstwa Litewskiego sięgały wybrzeży Morza Czarnego, a w 1 422 r., na mocy postanowień pokoju melneńskiego z Zakonem, przyznano jej tylko północny skrawek wybrzeża nad Bałtykiem w oko
licach Połągi. Ten obszar, niepołączony żadną drogą wodną z pozostałymi częściami państwa, nie miał większego wpływu na życie gospodarcze kraju. Ziemie Wielkiego
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
222
Księstwa Litewskiego w XV w. były ekonomicznie połączone z portami Morza Bałtyckiego rzekami Niemnem i Dźwiną, których ujścia znajdowały się na terytoriach obcych państw. Ustanowione w latach 20. XV w. zachodnie granice Litwy nieprzypadkowo naj dłuzej nie ulegały zmianom. Po zwycięstwie pod Grunwaldem wielcy ksiązęta litewscy oraz kontynuator ich polityki, Rada Panów, najwięcej uwagi poświęcali stosunkom z Polską. Zakon Krzyżacki traktowano jak potencjalnego sojusznika w przypadku konfliktu z Polską. Po wybuchu wojny trzynastolemiej (1454-1466) między Polską a Zakonem o Prusy Zachodnie, Wielkie Księstwo Litewskie pozostało neutralne. Kierowane przez wi leńskiego wojewodę Jana Gasztołda elity litewskie nie poparły nawet oddziałów żmudzkich, które w 1 455 r. z własnej i nicjatywy zaj ęły należącą do Zakonu Kłajpedę. Cała uwaga Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie wojny była skupiona na Podolu i Wołyniu, gdzie usiłowano zbrojnie odebrać zajęte przez Polskę grody i zie mie, wykorzystując przedłuzające się walki (1455-1456, 1460, 1463-1464). Wojna trzynastoletnia zakończyła się zwycięstwem Polski. Na mocy pokoju toruńskiego z 19 października 1466 r. Polska odzyskała wybrzeze Bałtyku, które utraciła po pokoju kaliskim w 1 343 r., oraz otrzymała swobodny dostęp do morza przy ujściu Wisły. Ziemie pruskie, zachodniolitewskie oraz inne ziemie nadbałtyckie, których losem nie interesowali się w połowie XV w. poLitycy państwa litewskiego, pozostały pod władzą Zakonu. Z ako n , nie odzyskawszy Pomorza z Gdań skiem , ziemi chełmińskiej, biskupstwa warmińskiego i stolicy w Malborku, przeniósł stolicę do Królewca. Mistrz Zakonu w 1470 r. przyrzekł wierność wasalską królowi polskiemu Kazimierzowi. Wojna trzynastoletnia znacznie osłabiła Zakon, ale go nie zniszczyła. Pozwoliło to wielkiemu mistrzowi Albrechtowi von Hohenzollernowi zreformować Zakon i w 1525 r. przekształcić go w państwo świeckie, które, ciągle się umacniając, w XVIII w. stało się jednym z najbardziej niebezpiecznych wrogów Polski i Litwy, uczestnikiem jej rozbiorów. Bierną postawę Rady Panów Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec kwestii w ybrzeża bałtycki ego w drugiej połowie XV w. historycy najczęściej rozważają w świetle stosunków polsko-litewskich. Istniała równiez inna, głębsza przyczyna. Była nią struktura społeczna Wielkiego Księstwa Litewskiego, wpływająca na poglądy społeczeństwa i dyktująca władcy oraz rządowi priorytetowe kierunki pol ityki za granicznej. Większa część litewskiego bojarstwa w połowie XV w. mieszkała we wschodnich rejonach państwa lub była związana interesami ekonomicznymi z tym obszarem. Również tutaj lezały posiadłości większości członków Rady Panów. Wyb rzeże bałtyckie w okolicach Kłajpedy nie interesowało ich. Korzystali z innych międzynarodowych ośrodków i szlaków handlowych. Wzdłuż Dźwiny, przez Połock i Witebsk docierali do portu w Rydze. Dobre stosunki partnerskie z samodzielnymi bojarskimi republikam i Pskowa i Nowogrodu do lat 70. XV w. za chęcały do rozwoju działalności gospodarczej . Wilno zasłynęło w XV w. przede wszystkim jako główny ośrodek w handlu lądowym między Wschodem a Zachodem. Kijów i inne miasta Naddnieprza przyciągały kupców do regionu południowego. Na całym obszarze
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
223 Wielkiego Księstwa Litewskiego wrzało samodzielne życie gospodarcze i mało kto interesował się wybrzeżem Bałtyku. Pozycja bojarów tych ziem w życiu państwowym uwarunkowana była czymś więcej niż tylko dążeniami bojarów XV-wiecznej Zmudzi, wśród których prawie w ogóle nie było potężnych ziemian. Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero w pierwszej połowie XVI W . , zwłaszcza po utracie Smoleńska i Zad nieprza oraz pojawieniu się niebezpieczeństwa utraty Kijowa, Połocka i Witebska. Właśnie w tym okresie, w połowie XVI w., po raz drugi powstały sprzyjające warunki do włączenia się Litwy do walki o Morze Bałtyckie. Mowa o sytuacji w Inflantach, gdzie w omawianym okresie istniały niewielkie państewka i konfe deracja miast. Po przyjęciu w 1 525
r. przez wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego,
Albrechta von Hohenzollerna, luteranizmu, opuszczeniu przezeń Zakonu, ogłoszeniu się władcą księstwa pruskiego i złożeniu hołdu Zygmuntowi Staremu, również arcy
biskup Rygi Wilhelm, brat Albrechta, przeszedł na luteranizm i przyłączył się do ruchu reformacyjnego. Zakon Inflancki natomiast pozostał przy katolicyzmie. W In flantach wybuchł konflikt zbrojny między protestantami a katolikami. Protestantów popierali mieszczanie ryscy, a arcybiskup i część ziemian dążyli do zbliżenia
z Wielkim Księstwem Litewskim i uzyskania jego poparcia. Dla państwa litewskiego nadarzyła się okazja wykorzystania rozłamu politycznego
i religijnego w Inflantach i zajęcia portu w Rydze oraz części wybrzeża bałtyckiego. W 1 557 r. w Poswolu został podpisany sojusz wojenny między Wielkim Księstwem Litewskim i Zakonem Inflanckim. Nowej sytuacji w Inflantach nie omieszkał wyko
rzystać także car Rusi Iwan IV (1 533- 1 5 84), który po zagarnięciu Inflant dążył do umocnienia się na wybrzeżu bałtyckim.
W 1554 r. Zakon Infancki zawarł piętna
stoletni rozejm z Moskwą, w którym obiecał nie podpisywać umów sojuszniczych
z Litwą. Traktat w Poswolu dał Rusi pretekst do wypowiedzenia wojny Inflantom. W 1 5 5 8 r. wojska Iwana IV wkroczyły do Inflant i zajęły Narwę, Dorpad (Tartu) i inne miasta oraz Ziemie. •
•
•
Mistrz Zakonu Inflanckiego, Gothard Kettler, przybył do Wilna z prośbą o przy rzeczoną w układzie poswoLskim pomoc. W dniu 3 1 sierpnia 1 559 r. Kettler podpisał nowy układ, zgodnie z którym oddał się wraz z całym Zakonem i jego posiadłościami pod opiekę Zygmunta Augusta, wielkiego księcia litewskiego i króla Polski, w nadziei, że do obrony jego ziem zostaną użyte również oddziały polskie. Zygmunt August powierzył obronę Inflant Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Zakon przekazał do dyspozycji litewskiej armii najważniejsze drogi i grody wzdłuż granicy z Rusią. Latem
1 560 r. armia ruska, po rozbiciu wojsk Zakonu, zajęła znaczną część Inflant aż do Tallina. W tym samym czasie do podziału Inflant włączyły się Dania i Szwecja. Król Danii Fryderyk II kupił od biskupów Saremy
i Kurlandii wyspę Sarema oraz dziel
nice Piltyń i Aizpute. Latem 1 561 r. całą północną Estonię i Tallin zajęła Szwecja. W dniu 28 listopada 1 56 1 r. ostatni mistrz Zakonu Inflanckiego, Gothard Kettler, podpisał unię wileńską
(Pacta subiectionis), na mocy której poddał się Zygmuntowi
Augustowi i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Na początku 1 562 r. to samo uczynił arcybiskup Rygi ze swoimi wasalami. Konfederacja państw inflanckich rozpadła się, przestał również istnieć Zakon Inflancki.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
224
Przyłączone do Litwy tereny Inflant, Kurlandii, Semigalii (oprócz Rygi, która nie uznała unii z 28 listopada 1 56 1 r. i do 1 5 8 1 r. zachowała samodzielność) i południowej Estonii otrzymały status przyłączonych ziem wasaLskich, miastom i posiadło ściom ziemskim p ozost awiono posiadaną samorządność, zagwarantowano wolność wyzna nia, a bojarom nadano prawa indygenatów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wasalne księstwa Kurlandii i Semigalii zostały oddane we władanie świeckiego księcia Gotharda Kettlera, który ogłosił się ostatnim mistrzem Zakonu. Do 1 5 66 r. Kettler był również administratorem Inflant, podległym wielkiemu księciu. W dniu 26 grud nia 1 566 r. na sejmie w Grodnie przyjęto nowy akt unii Inflant z Wielkim Księstwem Litewskim. Inflanty stały się częścią Wielkiego Księstwa, otrzymując status księstwa. KurLandia i Semigalia zachowały status księstw wasalnych. Sytuacja w Inflantach nie zmieniła się aż do unii lubelskiej . Wojna inflancka pokazała, że w pierwszej połowie XVI w. zmienił się pogląd części społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego na przyszłość państwa Elity rządzące nowego pokolenia odrzuciły stare, sformułowane przez Giedyminowiczów koncepcje rozwoju terytorialnego pań s twa i poparły model państwa morskiego, wypróbowany w Polsce przez Jagiellonów już w XV w. Ten zwrot warunkowało kilka czynników. Pierwszym z nich była zmieniona struktura społeczna samego Wielkiego Księstwa Litewskiego, po zmniejszeniu się liczby żyjących w nim Słowian i utracie przez etniczne bojarstwo litewskie części posiadłości na ziemiach wschodnich. Drugim wzrost potęgi ekonomicznej i polityczn ej Polski w drugiej połowie XV i pierwszej p ołowie XVI w., po odzy skaniu wybrzeża Bałtyku. Trzecim - ogólna atmosfera stosunków ekonomicznych w nowożytnej Europie, koncentracja międzyn arodowych szlaków handlowych na Oceanie Atlantyckim, większa rola krajów kontrolujących Morze Bałtyckie i j ego porty. Z drugiej strony, woj na w Inflantach w 1 562 r. przekształciła się w nową wojnę Litwy z Moskwą o wschodnie, słowiańskie teryto ria Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wojska Iwana IV dotarły do Witebska i Orszy, w 1563 r. wk roc zyły na ziemie województwa p ołockiego, a 25 lutego 1 564 r. zajęły Połock. W 1564 r. udało się zatrzym a ć marsz armii ruskiej w kierunku Wilna, lecz nie odzyskano Połocka oraz innych utraconych ziem. W negocjacjach z Wiel kim Księstwem Litewskim Iwan IV zażądał nowych wielkich terytoriów między SmoLeńskiem a rzeką Berezyną, Kijowa i grodów na Wołyniu i Podolu. Podczas gdy sytuacja na froncie komplikowała się, bojarskie woj s ko Wielkiego Księstwa Litewskiego coraz c zęśc iej odmawiało wykonywania p owinności wojennych oraz przyjęcia na siebie cięzaru nowych podatków na u trzymanie armii zaciężnej i coraz bardzi e j stanowczo domagało się unii z Polską. .
Próby zreformowa nia państwa W dniu 1 3 września 1 562 r. armia b oj a rs ka Wielkiego Księstwa Litewskiego, ze brawszy się w obozie pod Witebskiem, zwróciła się do władcy z żądaniem zwoła-
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
225
wspólnego sejmu Polski i Wielk iego Ksi ęstw a Litewskiego i zawarcia unii. Zygmunt August nie udzielił konkretnej odpowiedzi posłańcom bojarów wręczają cym deklarację. Jednak wszys tkie jego późn iejsze czyny i decyzje pokazuj ą, że wy darzenia w armii litewskiej w 1562 r. u mocniły pozycję nowego władcy, któ ry zdecydował się poprzeć ideę unii. Korzystnie wpłynęła na to również sytuacja wewnętrzna panstwa. W 1 562 r. w Wielkim Księs twie Litewskim zaczęło się wielkie przegrupowanie sił politycznych. Stronnictwo antyunijne, kierowane przez Radziwiłłów, straciło domi nującą pozycj ę Niektórzy magnaci przeszli na stronę króla. Po zwycięstwach armii ruskiej w 1 563 r. wzrosła liczba osób popierającyc h unię Wielkiego Księstwa Li tewskiego z Królestwem Polskim. Polscy politycy mieli nawet nadzieję, że uda się podpisać porozumienie na sej m ie warszawskim w 1564 r., na którym odbyły się pierwsze specjalne negocjacje przed stawicieli Polski i W ielkiego Księstwa Litewskie go w sprawie unii. W trakcie ty ch negocjacj i wyniknęły jednak zasadnicze różnice zdań między stronami. Przywódcy po lskiego ruchu egzekucyjnego zażądali, żeby podczas zawierania unii kierować się dokumentami wszystkich starych aktów - w pierwszej kolejności horodelskim z 141 3 r., grodzień s kim z 1432 r. oraz mielnickim z 1 5 0 1 r. W ofi cj alnym projekcie dotyczącym zawarcia nowej unii, przedstawi onym przez stronę polską w 1 564 r., przewidywano całkowitą likwidację p ań stwa litewskiego i wc ielen ie go do Królestwa Polskiego. Najbardziej radykal n e ugrupowanie polskiego ruch u egzekucyj nego żądało nawet usunięcia samej nazwy Litwy i nazwania ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego "Nowopolską", która - obok Małopolski i Wiel kopolski - stanowiłaby trzecią prowin cj ę Polski. Całkowicie inną pozycję zajęli przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewski ego. Delegacja pod kierownictwem kanclerza i wojewody wileńskiego Mikołaj a Radziwiłła Czarnego kategorycznie odrzuciła polską koncepcję utworzenia j edn oli tego państwa i jednego narodu. Litwini zażarcie bronili suwerenności swego państwa, odrzucając jako bezwartościowe - wszystkie wcześniejsze akty regulujące stosunki m iędzy oboma państwami, i zgodzili się prowadzić negocjacje tylko w sprawie zawarcia częściowej unii. Ich zdaniem, dwa państwa m ogłaby łączyć unia personalna i wspólna poli tyk a zagram cz n a . Stanowiska delegacji Wielkiego Księstwa Litewskiego nie zmieniła również de klaracja popi erając ego zwolenników unii Zygmunta Augusta z 1 3 marca 1 564 r., w której zrezygnował - na korzyść Polski - ze swych praw dynastycznych do Wiel kiego Księstwa Litewskiego i p rzekazał prawo wyboru przyszłego władcy państwu unijnemu - Rzeczpospolitej. Rada Panów nie uznała tego oświadczenia. W 1564 r. nie zawarto unii z Polską, al e sytuacja po li tyczna Wi elkiego Księstwa zmieniła się. Dekl aracja z Witebska z 1562 r. m iała wielkie znaczenie dla emancyp acji politycznej litewskich bojarów i umożliwiła realizację w latach 1 5 63-1 566 wielkiego programu reform społecznych i państwowych. Władca i Rada Panów byli zmuszeni zaspoko ić żądan ia bojarów, którzy stanowili p o dstawę armii i zbierali podat ki od swoich chłopów na rzecz pań stwa nia
,
.
•
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
226
W 1564 r. na sejmie w Bielsku magnaci Wielkiego Księstwa Litewskiego zre zygnowali ze wszystkich posiadanych przywilejów sądowych i poddali się jednemu sądowi, wspólnemu dla nich i bojarów. Zaczął powstawać nowy system sądowy dla warstw bojarskich. Do załatwiania spraw cywilnych utworzono sąd ziemski, do spraw o granice posiadłości ziemskich - sąd podkomorski. Sprawy karne pozostały w kom petencji kierowanych przez wojewodów i starostów sądów grodzkich. Urzędników sądów podkomorskich i ziemskich, rezydujących w powiatach, wybierali dożywotnio spośród siebie wszyscy bojarzy powiatu zebrani na sejmiku. Sędziowie wyznaczeni przez bojarów z powiatu razem z wojewodami, starostami lub ich namiestnikami sądzili w sprawach karnych w sądach grodzkich. Nowy system sądownictwa pozwalał bojarstwu kontrolować sądy. Powiaty stały się miejscem pospolitego ruszenia bojarów i magnatów i tworzyły podstawę organizacyjną armii mobilizacyjnej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na zarządzających sprawami armii w powiatach wyznaczano chorążych i marszałków, podległych wielkim okręgom wojskowym - województwom - i przywódcom woj skowym - wojewodom. Nowo utworzone jednostki administracyjno-terytorialne - powiaty - stały się nie tylko ośrodkami sądowymi, administracyjnymi i wojskowymi. Koncentrowała się w nich również działalność polityczna bojarstwa. Polityczne życie bojarstwa skupiało się na sejmikach powstałych w Latach 15651 566. Na nich zbierali się i dyskutowali o problemach życia państwowego wszyscy bojarzy z powiatu - członkowie Rady Panów, magnaci, średni i drobni ziemianie. Sejmiki powiatowe były zwoływane przed kaź:dym sejmem Wielkiego Księstwa Li tewskiego. Omawiano na nich porządek jego pracy, wybierano po dwóch delegatów na sejm i przygotowywano instrukcje dla nich. Nowy system sejmików powiatowych umożliwił wszystkim bojarom rzeczywisty udział w najważniejszych sprawach życia państwowego i wpływanie - w mniejszym bądź większym stopniu - za pośrednictwem swoich delegatów na decyzje sejmu, a w konsekwencji przyczynianie się do wy dawania ustaw. Wszystkie te reformy, zmieniające podstawy społeczne i państwowe Wielkiego Księstwa Litewskiego, zatwierdził prawnie drugi Statut litewski, uchwalony w 1566 r. W nim, podobnie jak w statucie z 1 529 r., zapisana była państwowa su werenność Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz jego ciągłość terytorialna. Reformy przeprowadzone w latach 60. XVI w. zasadniczo zmieniły monarchię litewską i zakończyły proces modernizacji starej, jeszcze średniowiecznej, odziedzi czonej po XV w. organizacji państwa i społeczeństwa oraz stworzyły przesłanki do jego współistnienia w społeczności państw nowożytnej Europy. Był to najważniejszy rezultat reform. Z drugiej strony, reformy pozwoliły na zaangażowanie w życie polityczne wielkiej liczby nowych ludzi, posiadających decydujące prawo głosu (Wielkie Księstwo Litewskie, podobnie jak Polska, wyróżniało się spośród innych krajów europejskich pokaźną liczbą bojarstwa. Według różnych szacunków bojarzy stanowili 6-9% spo łeczeństwa). Większość tych ludzi była słabo przygotowana do takiej działalności. Brakowało im doświadczenia w rządzeniu państwem. Liczna i pod każdym względem
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
227
bardzo zróżnicowana warstwa bojarów Wielkiego Księstwa Litewskiego potrafiła korzystać z przysługuj ących jej praw i przywilejów. Trudniej było jej stać się twórczą siłą, która mogłaby utrzymać władzę w państwie. Taką siłę, podobnie jak we wcześ niejszym okresie, stanowiły tylko nieliczne elity. Jednak szerokie warstwy bojarów nie doceniły i w większości nie poparły starań tych elit, zmierzających do utrzymania i umocnienia państwa litewskiego. Całkowite opanowanie wszystkich spraw państwa przez jedną, uprzywilejowaną warstwę nie pozwoliło rosnąć i umacniać się miastom, tłumiło inicjatywę ich miesz kańców. Przez prawie dwieście lat w życ iu społecznym Litwy mieszczanie pozostawali w cieniu bojarstwa. Został zatrzymany rozwój trzeciej warstwy - aktywnej siły spo łecznej, która w zachodniej Europie stała się przeciwwagą dla jedynowładztwa mag naterii i szlachty. Państwo, w którym od czasów Witolda dynastia rozwijała ideę umacniania silnej władzy monarszej, musiało przestawić się na inne tory - demokracji szlacheckiej. Te negatywne tendencje rozwojowe politycznie niestabilnego i ekono micznie zacofanego rolniczego państwa, które zadecydowały o jego losie, jeszcze bardziej umocniła unia z Królestwem Polskim, mającym starsze i głębsze tradycje rządów szlacheckich.
U n ia l u belska . Koniec dynasti i Giedy m i nowiczów Większość his toryk ów zajmujących się unią lubelską, oceniając wewnętrzną sytuację Wielkiego Księstwa Litewskiego przed z awarci em unii, akcentuje brak porozumienia między zwykłymi bojarami, określanymi jednoznacznie mianem zwolenników unii, a jej prze ciwnikami - magnatami. Inni próbują udowodnić, że między magnatami a bojarami nie było zasadniczych różnic zdań w kwestii unii. Bojarstwo również opowiedziało się za sojuszem dwóch samodzielnych państw, gwarantującym nie podległość państwa litewskiego. Naszym zdaniem, należy koniecznie zwrócić uwagę na fakt, że pogląd bojarstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego na unię się zmieniał. Przed reformami z lat 1 564-1 566 bojarzy byli przeciwni polityce magnatów, po reformach ich stanowisko stało się znacznie bardziej tolerancyjne. Bojarstwo Wiel kiego Księstwa Litewskiego, po zagwarantowaniu sobie upragnionych praw i przy w ilejów , zrozumiało, jakie ko rzyś ci przysługują warstwie rządzącej samodzielnym państwem i poczuło się równorzędnym partnerem poLskiej szLachty. Do poparcia idei unii w okresie po reformach bojarstwo zmuszała tylko jedna okoliczność - ko nieczność konsolidacji sił zbrojnyc h i zasobów finansowych obu państw na wojnę z groźnie i szybko rosnącym w siłę i coraz bardziej agresywnym przeciwnikiem państwem moskiewskim. Moskwa żywiła daleko idące plany aneksj i terytoriów sło w iańskich Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Inflant i chciała - jako równorzędny partner pań stw europejskich - współzawo dniczyć w walce o dominację na Mo rzu Bałtyckim oraz w środkowej i wschodniej Europie. Pierwsi wybrani na sejmi kach powiatowych przedstawiciele bojarstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, podobnie jak członkowie Rady Panów, na sejmach w Latach 1 566-1 569 nie zgo dzil i
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
228 się jednak z
polską koncepcją unii, zakładającą inkorporację Litwy do Korony,
stawi aj ąc warunek zachowania Wielkiego Księstwa Litewskiego jako odrębnego panstwa. /
Nego cj acje w sprawie unii, trwające nieprzerwanie od 1566 r., były k i l kakro tn ie zrywane z powodu sprzecznych poglądów przedstawicieli Polski i Litwy. Duch nie zgody panował również na zwołanym specjalnie w celu zawarcia unii 1 0 stycznia
1569 r. wspólnym sejmie przedstawicieli Pols ki i Wi elk iego Księstwa Litewskiego w Lublinie. Delegacji Wielkiego Księstwa Litewskiego na sejmie w Lublinie przewodził
kan clerz i wojewoda wileński Mikołaj Radziwiłł Rudy. Aktywnie wsp ierał go starosta żmudzki i władca Inflant, Hieronim Chodkiewicz, oraz podkanclerz Eustachy Wołłowicz. W sejmie w Lublinie jako obserwatorzy uczestniczyli: legat papieski, cesarz Niemiec, król Szwecji oraz wysłannicy chana krymskiego, sułtana tureckiego, wielkiego księcia moskiewskiego i innych zainteresowanych państw. Obie strony, rozważaj ąc przedstawione projekty unijne, broniły swych po glądów.
Pierwsza część sejmu zakończyła si ę na początku m arca 1 569 r. po wyjeździe delegacji Wielkiego Księstwa Litewskiego z
Lublina, nie przynosząc żadnych pozytywnych
rezultatów. Na żądanie polskiego sejmu Zygmunt August, dążąc do złaman ia oporu strony litewskiej, zdecydował się na akt j edno stronny, sprzeczny z ideą teryto ri alnej od rębności i samodzielności państwowej Litwy. Dekretami władcy z 1 569 r. do Kró lestwa Polskiego zostały przyłączone terytoria Wielkiego Księstwa Litewskiego województwa wołyńskie i podlaskie, a następnie podolskie, bracławskie i kij ows kie . Aktami tymi Zygmunt August jako wielki książę litewski złamał daną przez siebie
i zapisaną we wszystkich przywilejach i Statucie litewskim przysięgę, że nie będzie
zm niejszał obszaru Wielki ego Księstwa Litewskiego. Ziemie Wołynia i Podlasia, których mieszkańcy w przeważającej części byli zwolennikami unii z Polską, zaczęto przyłączać do Królestwa już w marcu . W Wielkim Księstwie Li tewsk im pojawiła się realna groźba wojny z Polską. Pol itycy litewscy musieli rozwiązać dylemat - rozpo cząć kolejną wojnę i faktycznie powstać przeciwko władzy wielkiego księcia litew
Zygmunta Augusta, czy zawrzeć wymaganą unię. Problem ten był rozwazany na zwołan ym 20 marca 1569 r. w Wi l n ie zjeździe magnatów. Ustalono na ni m, zeby wysłać do Lublina pięcioosobową delegację, upo ważnioną do złozenia oficjalnego protestu przeciwko aneksji terytoriów Wielkiego Księstwa Litewskiego przez Polskę i wystosowania wniosku o odłozenie kwestii unii skiego,
na inny sejm, na którym Litwa przedstawiłaby nowy, zaaprobowany na sejmikach powiatowych projekt. Polskie warstwy rządzące odpowiedziały ogłoszeniem 23 kwietnia 1569 r. pos
p oli tego ruszenia. Groząc uzyciem siły, P o l ska doprowadziła ostatecznie do pod pisania unii jeszcze w 1 569 r. Akt unii lubelskiej z l lipca 1569 r. głosił, ze Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie stanowią jedno państwo - Rzeczpospolitą Obojga Narodów - mające jed
nego władcę, wspólny organ ustawo dawczy - sejm, prowadzące wspólną politykę
Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej
229
zagrani czną i posiadające wspólną walutę. Król miał być wybierany na wspólnym sejmie Rzeczpospolitej i koronowany na króla Polski i wielkiego księcia litewskiego w Krakowie, nie bacząc na związki dynastyczne. Unia znosiła osobny wybór wielkiego księcia litewskiego i inaugurację jego rządów w Wilnie. S zlach c ie obu państw Polakom w Wielkim Księstwie Litewsk i m indy genato m Wielkiego Księstwa Li tewskiegow Polsce - przyznano prawo nabywania majątków ziemskich i rządzenia nimi oraz swobodnego i bezcłowego handlu wypro du kowanymi i wyh odowanym i w ich majątkach p ro du ktami na terenie całej Rzeczpospoli tej . Jednocześnie każde z państw zachowało odręb ną nazwę, terytorium, własne gra nice państwowe, armię, prawo, skarbiec i władzę wyko nawczą W Wielkim Księstwie Litewskim nie zastosowano egzekucji dworów - sprawdzenia praw ziemian i zwró cenia nieprawnie uzyskanych ziem skarbowi państwa Z pun k t u widzenia prawa unia lubelska była urnową międzynarodową, podpisaną przez dwa państwa, p osiadające jedynie wspólnego władcę, który był królem jednego z nich, a wielkim księciem drugiego. Sejmy obu państw zawarły umowę, którą za twierdził wspólny władca. Formalnie rzecz ujmując, wydawałoby się, że unia lubelska b yła dobrowolnie zawartą urnową międzypaństwową. Realnie był to akt częściowego podporządkow ania Wielkiego Księstwa Litewskiego Polsce. Państwo Litewski e, za wierając unię, było zmuszone pójść na ustępstwa, które ograniczyły suwerenność szybko modernizującego się, dynamicznego społeczeństwa. Wkrótce okazało się, że osiągnięte z tak im trudem porozumienie obu pań s tw nie zadowoliło również Polski. Inic j atorzy unii - polsc y magnac i i szlachta, snujący własne p l an y utworzenia w środkowej i wscho dniej Europie silnego, zjednoczonego p rzez Polskę pańs twa - nie osiągnę li zamierzonego celu. Chociaż zap isana w akcie lubelskim deklaracja, że "Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie jest jed nym niepo dzielnym jednolitym ciałem jak również nierozdzielną, ale jednolitą Republik ą, która zespoliła dwa p aństwa i narody w jedną społeczność , wydawała się wielce obiecuj ąca, to inne artykuły tego samego aktu wyraźnie jej przeczyły. Fakt, że Rzeczpospolita nie była jednolitym, unitarnym państwem, uznają dzis iaj wszys cy badacze . Unia lub elska z 1569 r. stała się również znaczącym wydarzeniem międzynaro dowym. Nowe federacyj n e p aństwo Polski i Litwy, lic zące w drugiej połowie XVI w. ok. 7,5 mil ion a mieszkańców, stało się jednym z na j wię kszych krajów europ ejskich Stworzony m odel dużego, niejedn o litego, wielonaro dowego p ań stwa, rządzonego przez wyb ieranych monarchów, często obcokrajowców, nie odpowiadał jednak te n de n c jom rozwo jowym n ow ożytn ej państwow o ści europejskiej w drugiej połowi e XVI w . : w Europie przeważały w tym czasie silne, zcen t ralizowane pań stwa narodowe. Pod tym względem unia lubelska, nadając moc prawną zasadom organizacyj nym nowego tworu państwowego - Rzeczpospolitej Obojga Narodów - stworzyła zarazem p ewn e przesłanki j ego przyszłego upadku Zygmunt August był ostatnim królem z dynastii Giedyminowiczów-Jagiellonów. Również jego trzeci związek z Katarzyn ą Habsburż anką nie przyniósł oczekiwanego potomka. Nic zatem dziwnego , że uwaga najpotężniejszych przedstawicieli euro ,
.
.
,
,
"
.
.
•
WKL O D POWSTAN IA PANSTWA DO U N I I LU BELSKIEJ
230 pejskich dynastii rządzących w drugiej połowie XVI w. skupiła się na dziedzictwie
ostatniego, p odupadaj ąc ego na zdrowiu Jagiellona. Atmosfera oczekiwania panowała również w sam ej Rzeczp ospoli tej Aktywna część s połecze ń stwa żyła już duchem elekc ji nowego króla i coraz częściej krytykowała panującego monarchę. Kwestię wyb orów przyszłego władcy rozważał każdy sejm. Popular n ość Zygmunta Augusta malała zarówno w Koronie, j ak i Wielkim Księ stwi e Litews ki m Egzekucja dworów magnackich nie rozwiązała również finansowych problem ów skarbca Królestwa Polskiego. Egzekutorzy w 1569 r. żądali nawet, żeby król pozbył się swoich p rywatnych , dzi edzicznych włości - dworów matki, królowej Bony. Ruch, który rozpoczął się pod hasłem ograniczenia majątków magnatów i ich władzy w p aństwie, w ostatnich latach rządów Zygmunta Augusta zmierzał w ki erunku .
.
ograniczenia władzy królewskiej.
Przedstawiciele "politycznego narodu" wielonarodowego Wielkiego Księstwa Li
tewskiego, zmuszeni przez okoliczności do zawarcia unii, czuli się pok rzywdzeni z powo du zap rzepaszczenia ukształtowanych jeszcze przez ich pradzi adów tradycj i suwerenności państwa l itewskiego Dążenia partnera uni jnego - Polski - do całko witej inkorporacji Wielkiego Księstwa Litewskiego do Króles twa, a nawet próby wykreślen ia historycznej nazwy pań stwa litewskiego, chociaż nie zrealizowane, stały si ę trudną do p okonania przeszkodą w całej przys złej historii stosunk ów obu p aństw. Straty, jakich doznała Litwa, łączono z osobą p op ierającego P ol skę ostatni ego .
Jagiellona. Unia nie zadowoliła również samego Zygmunta Augusta - zwolennika s ilnej władz y król ewskiej , polityka prób ując ego
pomocą kompromisu utworzyć p ot ęż ną monarchię Jagiellonów. O s tatnie trzy lata jego życi a uk az ały wewn ętrzn e sp rzeczn ości nowo utworzonego państwa oraz słabe strony demokracj i szl acheck i ej W dniu 7 lip ca 1 572 r. w Knyszyn ie zmarł ostatni władca z dynastii Giedymi nowiczów-Jagiellonów. Zygmunt August nie tylko nie pozo stawił następcy tronu. Przez całe życie b ezskutecznie usiłując pogodzić interesy utworzonego przez p rzod ków - Giedyminowiczów - Wielk ieg o Księstwa Litews ki ego i Królestwa Pol s kiego oraz dynastii, nie zebrał wokół siebie J u dzi podobnie myślących, kontynuatorów i krzewici eli idei Jagiello nów. Podsumowując rezultaty polityki zagranicznej i wewnętrznej Wielkiego Księstwa Litewskiego w omawianym okresie, za najbardziej c h arakterystyczn ą cechę trzeba uznać pojawiające się w niej sprzecz n ośc i. Reformy dotyczące organizacji zarządzania państwem, administracji, prawa i sądownictwa umocniły fundamenty Li twy jako p aństwa warstwowego i stymulowały jej dalszy rozwój. Polityka zagraniczna Jagiel lonów w pewnym stopniu przekreśliła te osiągni ę cia Prowadzona przez kilka dzie sięcioleci wojna z Moskwą w XVI w. doprowadziła do tego, czego nie byli w stanie osiągnąć polscy politycy, od końca XIV w . marzący o unii z Litwą. W 1 5 69 r. Wielk ie Księstwo Litewskie zostało zmuszone do zawarcia unii z Polską. za
.
.
ROZDZ IAŁ 1
Kraj i I udzie
Stare i nowe problemy po u n i i l u belskiej Decyzje podjęte 1 lipca 1 569 r. w Lublinie przez stany Wielkiego Ks ięstwa Li tewskiego i Królestwa Pol sk iego, jak też samego króla Zygmunta Augusta, dopro wadziły do zaw arcia unii obu państw. Nowe, federalne p ań stwo zostało nazwane
Rzeczpospolitą Obojga Narodów albo w skrócie Rz eczp ospo litą. Wyrazenie "narody" odnosiło się do szlach ty litewskiej i polskiej, co podkreślało polityczny, a nie etniczny aspekt p ojęc ia "naród". W tym drugim sensie Rzeczpospolita składała się nie tylko z z iem litewskich i polskich, ale również białoruskich i ukraińskich, które nabierały coraz bardziej odrębnego charakteru. W tej unii oba państwa i ich mieszkańcy żyli przez 226 lat, dlatego teZ zasługuje ona na szczególną uwagę.
Istota aktu u n i i lu belskiej Ogłoszony akt oznaczał powstanie zjednoczonej Rzeczposp oli t ej , w której dwa pań stwa i dwa narody złączyły się w jedno społeczeństwo. Rzeczpospolita m iała wybierać wspólnego władcę, który obejmował j ed n ocześnie tron Królestwa Polskiego i Wiel kiego Księstwa Litewskiego. Sejm, składający się z izby poselskiej i senatu, miał także być zwoływany razem. Do senatu wchodzili tacy sami świeccy dygnitarze urzędów cen traln ych , jak i administracji lokalnej (w o jewodowie) Wielkiego Księstwa Litew s k iego i Królestwa Polskiego. Polityka zagra n iczn a miała być sprawowana wspólnie, wprowadzono także u j edn olicone prawo i pieniądz. Najważniej szym dla współczes nych punktem aktu unijnego było zapewni e n ie, że Polacy i Litwini będą mogli po siadać majątki i sp rawować urzędy w obu częściach Rzeczpospolitej. Jednocześnie utrzymano osobne urzędy w administracji centralnej w obu pań stwach, nie tworząc tym samym jednolitego, ws pólnego systemu urzędów Rzeczypos -
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
234
politej. Skarb, armia i kancelaria pozostały oddzielnymi instytucjami. Potwierdzono także odrębność terytorialną obu państw. Szlachta obu narodów zachowała posiadane prawa i przywileje. Zasady zawarte w akcie unii oznaczały, że choć stworzono instytucje łączące Wiel kie Księstwo Litewskie i Królestwo Polskie w jedno państwo (dwoma najważniejszymi czynnikami był wspólny władca i sejm), oba państwa nie zanikły w następstwie unii. Zachowały elementy państwowości, a dzięki osobnym urzędom - swoistą niezależność. W oczywisty sposób unia była kompromisem. Polska próbowała za aprobatą Zygmunta Augusta inkorporować Wielkie Księstwo Litewskie. Nie udało się jednak tego osiąg nąć, nawet wykorzystując nieporozumienia między litewskimi magnatami a bajarstwem oraz trudną sytuację międzynarodową Wielkiego Księstwa Litewskiego (wojny w Inflantach). Oderwano od Wielkiego Księstwa Litewskiego tylko jego po łudniowe obszary i Podlasie. Jednak akt unii potwierdzał polskie zamiary jeśli nie całkowitej inkorporacji, to przynajmniej do min ac ji w ramach tego związku przez zagarnięcie władzy oraz zepchnięcie Wielkiego Księstwa Litewskiego do roli podpo rządkowanej. Dla przykładu, władca miał być wybrany na wspóLnym sejmie, ale spra wowanym w Polsce, i koronowany także tam, w Krakowie, a osobne uroczystości dla Wielkiego Księstwa Litewskiego nie były przewidziane. Nieobecność szlachty polskiej lub litewskiej podczas sejmu elekcyjnego nie mogła wstrzymać samej elekcji. W ten sposób Polska zagwarantowała sobie swobodę działania, gdyby Litwa z jakiegokolwiek p owodu nie chciała uczestniczyć w elek cji Jakakolwiek unifikacja, czy 10 prawna czy monetarna, była postrzegana przez stronę polską jako przyjęcie przez Litwinów polskich norm. Prawa szlachty do nabywania ziemi i sprawowania urzędów w Rzecz pospolitej otworzyły drogę polskiej kolonizacji Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dlatego też akt unii, który sankcjonował powstanie Rzeczpospolitej i ustalał wa runki współistnienia obu państw, nie był odbierany w ten sam sposób, a nawet odmiennie interpretowano go w obu częściach Rzeczpospolitej. Zarówno magnaci, jak i szlachta litewska nie była zadowolona z postanowień unii, gdyż ograniczały one niezawisłość Wielkiego Księstwa Litewskiego, stwarzały zagrożenie dla równego statusu Litwy wobec Polski i otwierały ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego dla Polaków. Oderwanie Kijowa, Wołynia i Podola wzmocniło wśród Litwinów obawy wobec Polaków i pozostało nierozwiązanym problemem. Pierwsze dziesięciolecie po 1 5 69 r. było okresem, w którym siły polityczne Wielkiego Księstwa Litewskiego czyniły starania, by przystosować unię do swoich interesów. .
Pierwsze interregnum i wybory kró l a . Artykuły henrykowskie Zygmunt August zmarł bezpotomnie 7 lipca 1 572 r. Rozmowy wokół wyborów no wego władcy musiały rozwiązać kilka problemów: szlachta i magnaci Rzeczpospolitej rywalizowali o wpływy w administracji państwowej (szczególnie w Koronie), wysu wając dodatkowo warunki, które ograniczały nowego króla. Ponieważ naj silniejszą pozycję mieli kandydaci zagraniczni, szeroko dyskutowano przyszłą sytuację mię-
Kraj i ludzie
2 35 dzynarodową Rzeczpospolitej . Politycy Wi elkiego Księstwa Litewskiego byli zain teresowani wzmocnieniem ich państwa w ob rębie Rzeczpospolitej. W Polsce wśród wiel u ka n dydatów naj większe szanse mieli Ernest, syn cesarza Maksym ili ana II Habsburga , Henryk Walezy, brat król Francji Karola IX, car Rosj i Iwan IV Groźny
i jego syn Fiodor. Przywódcy magnaccy Wielkiego Księstwa L itews kiego - Mikołaj Radziwiłł Rudy, Hieronim Chodkiewicz i Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka - uzgo dnili w 1 572 r., przed śmiercią Zygmunta Augusta, że wybiorą Ernesta na wielkiego księcia Litewskiego i ożenią go z Anną, siostrą Zygmunta Augusta, pod warunkiem, że potwierdzi on wszystkie obecnie posiadane prawa i wolności, przyrzeknie nadawanie urzędów i godności w Wielkim Księstwie Litewskim tylko szlachcie litewskiej, od z ysk a utraconą ziemi ę ki j owską, Wołyń i Podole. W ten sposób Polacy b ylib y zmu szeni do uznania wi elkiego księcia litewskiego, który zostałby wybrany na król a i obj ąłby r z ą dy w całej Rz eczp os politej . Podczas interregnum magnaci litewscy nie angażowali się w wewnętrzne p olski e dyskusje i nie przybywali na zjazdy polskiej szlachty. Próbowali wykorzystać ten okres do zmiany stosunków polsko-litewskich i uzyskania równego statusu w Rzecz pospolitej. Chcieli to osiągnąć przez realizację wyże j wspomn ianych warunków oraz przez wywieranie nacisku na Pols kę, by przyjęła polityczne żądania strony litewskiej. Jednak Habsburgowie nie zaakceptowali warunków stawianych im przez Litwinów. Wtedy m ożn owład cy litewscy p róbowali negocjować z Iwanem Groźnym możliwości zawiązania unii litewsko-rosyjskiej i jej ewen tualn e warunki. Plany te o kazały się jednak nierealne, kiedy szlach ta litewska wyraziła sprzeciw wobec zerwania unii z Polską, a armia rosy jska wkrocz yła do Infla nt Wówczas po słowie litewscy przybyli na sejm elekcyjny do Warszawy 1 3 kwietni a 1 573 r., zaledwie z tygodniowym opóź n i en i em . Otrzymawszy ob ietni ce od wysłanników He nryka Walezego, że przyjmi e on warunki magnatów litewskich, popierali g o podczas elekcji. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł został mianowany jednym z posłów delegacji Rzeczpospolitej, która miała udać się do Paryża, by złożyć hołd Henrykowi i towarzyszyć mu w drodze do Rzecz pospolitej. Radziwiłł okazywał swoją niezależność w każdy możliwy spo sób : udał się do Paryża oddz iel n ie, ogłosił się przedstawicielem Wielkiego Księstwa Litewskiego i na tej podstawie poprowadził oddzielną delegacj ę, która miała uznać Henryka Walezego za władcę Rzeczpospolitej. Henryk Walezy, k tóry już w Paryżu przyrzekł przestrzegać artykułów henrykow skich i pacta conventa, został koron owan y w Krakowie 2 1 lutego 1574 r. Bez wątp ieni a najwazniejszym osiągnięciem tego bezkrólewia i dyskusji wokół wyboru nowego władcy było przygotowanie artykułów henrykowskich. Każdy nowy król musiał przyrzec, że będzie ich przestrzegał. Ostatni z tych artykułów głosił, że gdyby król złamał te postanowienia, szlachta w Rzeczpospolitej będzie miała prawo wypowie .
dzieć mu posłuszeństwo i zdetronizować go. W p rz yszło ści nowy władca miał być nie tylko wybierany ale nie mógł wyznaczyć swoj ego następcy. Senat wybierał szesnastu doradców królewskich, z których czterech miało stale przebywać przy królu, zarządzaj ąc Rzeczpospolitą razem z nim. Sejm, ,
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
236 który także ograniczał władcę, musiał być zwoływany co najm niej raz na dwa lata. Bez zgody senatu król nie mógł wypowiedzieć wojny ani zawrzeć pokoju, bez sejmu nałożyć po datków i ogłos ić m o bil izacji wojsk. Jednocześnie zostały potwierdzone prawa osobiste szlachty związane z posiadaniem ziemi i wolnością religijną. Wielkie Księstwo Litewskie, które miało o ddzi eln y system prawn y, mogło korzystać z n i ego lub go zmienić Inny ak t prawny, tzw. pacta conventa, zawie rał zobowiązania Henryka Walezego wobec Rzec zpospoli tej , głównie natury wojskowej i finansowej Te dokumenty określały relacj e między nowym królem a Rzeczpospolitą, jego zobowiązania i zakres jego władzy. W porównan iu do Franc j i ograniczenia władzy królewsk iej nie wyglądały zachęcająco - wszystko zależało o d re alnego układu sił p ol itycznyc h . Już w nocy z 1 8 na 19 czerwca 1 574 r. Henryk Walezy otrzymał wiado mość o śmierci swego brata, króla Fran cji Karola IX, i potaj emni e op uśc ił w pośpiechu Kraków, udając si ę do Francji, gdzie objął tron. Próby zatrzymania go i sprowadzenia z powrotem do Krakowa nie powiodły się. Rozpoczęło się drugie bezkrólewie. Kiedy rozgorzały nowe debaty wokół wyboru króla, ponownie największą popu larnością w Pol sce cieszyli się kandydaci Hab s burgów i Moskwy. Wśród p oli tyk ów Wielkiego Księstwa Litewskiego odżyły pomysły oddzielnej elekcji. Kandydat po został ten sam - Ernest Habsburg, takie sam e też były warunk i. Na przełomie 1 574 i 1 575 r. Litwini nawet zablokowali swoje granice, by uniemożliwić stronie polsk iej kon takty z carem Iwanem Groźnym, i zatrzymali p ol ski ego wysłannika, który wrac ał z Mo s kwy z warunkami p os tawi o n ymi przez cara. Wczesn ą wi os n ą 1 575 r., kiedy stało się jasne, że Ernest Habs burg nie zgodzi się na osobną elek c j ę w Wielkim Ks ięs twie Litewskim przedstawi ciele litewscy ponownie wzięli udział w obradach sejm u Rzeczpo spolitej , po dkreśl ając na wszelkie sposoby niezależn ość pań s twową Litwy Na sejmie elekcyjnym w 1 5 75 r. op ow iedzieli się za Maksym il ian em II, którego pop ierała większość polskich magnatów. K iedy szlachta o głos iła, że wybrała na sw oj ego władcę Annę Jagiellonkę i wskazała j ej przyszłego męża - księcia Siedmiogrodu, S te fa na Batorego, który miał ją wspierać - sejm rozpadł się i posłowie litewscy wrócili do domu. Dalszy przebieg wydarzeń był bacznie obserwowany w Wielkim Księstwie Litewskim, które o głosiło że popiera Maksymiliana. Jednocześnie pos zu kiw ano możliwości wyboru carewicza Fiodora na wiel kiego księc ia W tym czasie rozwój wypadków w Koronie przebiegał na korzyść Stefana Batorego. W dniu 5 kwietnia 1 576 r. został k oronowa ny bez obecności Litwinów. Dopiero w czerwcu 1 576 r., kiedy Stefan Batory obejm ował władzę w Polsce, a zagrożenie mi litarne ze strony Rosji rosło, sejm litewski postanowił uznać go za władcę. Postawion o jednak wówczas warunki, wśród których najważniejsze było żądanie, by sejm Rzecz pospolitej był zwoływany na przemian w Koronie i na Li tw ie, jedynie przedstawic iele szlachty litewskiej mogli być mianowani hetmanami wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, a ziemie utracone po zawarci u unii zostały zwrócone. Kiedy Stefan Batory przyrzekł przestrzegać tych warunk ów, delegacja litewska 29 czerwca 1 576 r. ogłosiła w yn ie sie n ie go na tron wie lkoksiążę cy i uznała za władcę Rzeczpospolitej. Burzliwe lata 1 572-1576 pokazały żywotn ość unii lubelski ej . Politycy Wi elk i ego Księstwa Litewskiego usilnie p róbowali ni e tyl e zerwać uni ę, ile umocnić pozycj ę .
.
,
.
,
.
Kraj i ludzie
2 37 Litwy wewnątrz niej. Ich główny cel - oddzielna elekcja w Wielkim Księstwie Litewskim - nie został osiągnięty. Jednak niezależna polityka Litwy jasno dowodziła, że nie była i nie zamierzała ona być tyLko częścią Polski, jak mogło się wydawać krótko po zawarciu unii. Polityka ta i jej osiągnięcia (choć nie całkowicie wprowadzone w życie) zapoczątkowała przeformułowanie niektórych postanowień aktu unii, nieko rzystnych dla Wielkiego Księstwa Litewskiego, w kierunku uwydatnienia dualis tycznej struktury Rzeczpospolitej i udowodnienia potrzeby liczenia się z Litwinami. Innym ważnym zjawiskiem w Rzeczpospolitej było sformułowanie i prawne wprowadzenie z życie fundamentalnych zasad porządku państwowego i społeczne go, jakim były artykuły henrykowskie. Właśnie na te artykuły musiał przyrzekać Stefan Batory.
Wiel kie Księstwo Litewskie za panowania Stefana Batorego ( 1 5 7 6-1 586) W nowej rzeczywistości Stefan Batory wraz z czołowymi politykami Wielkiego Księstwa Litewskiego musiał rozwiązać stare problemy, które były przez kilka lat odsuwane na dalszy plan. Szlachta i magnaci nadal rywalizowali o wpływy w admi nistracji państwowej, szukając sposobów osiągnięcia swych celów. Ważną sprawą było uregulowanie stosunków między wyznawcami różnych odłamów chrześcijaństwa w kontekście politycznym. Wszystkie te kwestie przesłoniła jednak nierozstrzygnięta wojna z Rosją o Inflanty, gdy zawieszenie broni zostało zagrożone zerwaniem. Unia z Polską, istniejąca zaledwie od 1 569 r., nadal stanowiła pewną nowość. Podejmowane w okresie bezkrólewia próby zmiany zasad unii na rzecz umocnienia państwowości Wielkiego Księstwa Litewskiego w ramach Rzeczpospolitej nie przyniosły spodzie wanych owoców. Interesy władcy i Wielkiego Księstwa Litewskiego nie zawsze pokrywały się i ich pogodzen ie nie było łatwe. Unia z Polską zmieniła położenie geopolityczne Wielkiego Księstwa Litewskiego. Status PoLski jako sprzymierzeńca i sojusznika L itwy wyraźnie się umocnił. Jednak utrata ziem, o których była mowa wcześniej, polska hegemonia w unii - wynikająca, co było często podkreślane, z jej siły - oraz redakcja aktów unii, która pozwoliła na umacnianie wpływów polskich w Wielkim Księstwie Litewskim, wywołały na Litwie obawy przed zbytnim zaangażowaniem się Polski w sprawy litewskie. Wszystko to musiało oddziaływać na stosunki między obu częściami Rzeczpospolitej . Wielkie Księstwo Litewskie poniosło duże straty terytorialne, demograficzne, ekonomiczne
i
wojskowe. Osłabiona Litwa zmuszona była w obliczu rosyjskiej ofensywy szukać
stałych powiązań z Koroną.
Z drugiej strony, traciło na znaczeniu zagrożenie ze
strony Turków i Tatarów. Jak powiedziano już wcześniej, najważniejszym problemem były stosunki z Rosją, która kontynuowała ekspansję na zachód. W tym okresie zmagania militarne o In flanty weszły w decydującą fazę. Rosja nadal oblegała Połock; choć w samych Inflan tach podczas bezkrólewia nie dochodziło do żadnych poważniejszych starć
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
238
zbrojnych, gdyż car zajęty był wówczas staraniami o zdobycie tronu Rzeczpospolitej. Walki wybuchły ponownie po objęciu tronu polskiego przez Stefana Batorego; za kończenie wojny stało się ostatnim ważnym punktem włączonym do pacta conventa. Rozwiązania problemów związanych z finansowaniem wojny poszukiwano na se j mach Rz eczpo spolitej w latach 1 576-1 5 82, na sejmikach W i elki ego Księstwa Litewskiego, podczas których posłowie wybrani na s ej m Rzeczpospol itej dysku towal i O sprawach politycznych, na zjazdach szlachty Wielkiego Księstwa Li tewski ego w Wilnie, zwoływanych przez władcę, na których najczęściej - po nieprzychylnych dla króla decyzj ach sejmu Rzeczp ospolitej - próbowano rozwiązywać ważne dla Litwy sprawy po dc zas odrębnych d ys kus j i . Zwołany w 1 577 r. zjazd szlachty litewskiej podjął decyzję o zebraniu podatków na wojnę z Rosją, podczas gdy wcześniej obra dujący sejm Rzeczpospo l itej w 1 576 r. tego nie uchwalił. Podczas wojny zjazdy s zlachty zwoływano także w latach 1 578 i 1 580. W ten sp osób Litwini szybko uchwa lali zbieranie podatków na wojnę, podczas gdy Polacy opóźniali podjęcie decyzj i, sugerując, ze należy zwołać pospolite ruszenie. Litwini z kolei nie chcieli zgo dzić się, by po ls kie wojska (uzbrojona szlachta) wkroczyły na ziemie litewski e Zebranie podatków na wojnę było łatwiejsze. Tworzenie armii przebiegało bez problemów, a odlewnia dział w Wilnie pracowała bez przerwy. Stefan Batory organizował wyprawy trzy lata z rzędu, stając na czele wojsk litew skich (w 1 579 r. - 23 000 zołnierzy, w 1 580 r. - 25 700 żołnierzy, w tym po 10 000 poborowych każdego roku) oraz polskich (odpowiednio 1 8 800 oraz 23 800 żołnierzy). Próbował odciąć oddziały rosyjskie w Inflantach od głównych sił armii. W 1 579 r. odzyskał Połock, w 1 580 r. zdobył twierdzę Wielkie Łuki, która była wtedy na teryto rium Rosji, a w 1 58 1 r. zajął Psków. Zwycięstwa Stefana Batorego zmusiły Iwana Groźnego do pertraktacji pokojowych. Obie strony zawarły 1 5 s tyczn i a 1 5 8 1 r. zawie szenie broni w Jamie Z ap olskim na okres dziesięciu lat. Wielkie Księs two Litewskie odzyskało ziemie zajęte podczas wojny przez Rosję, która ponadto wycofała się z Inflant. Wojna o Inflanty skr a jni e wyczerp ała Rosję, która przez kilka na s tęp nych dzie sięcioleci nie była w stanie podjąć żadnej wyprawy ofensywnej . Dzięki temu szlachta Rzeczpospolitej zaczęła zwracać większą uwagę na sprawy Inflant. Jednak cele polskiej i litewskiej szlachty były odmienne, gdyż każda ze stron starała się podporządkować sobie Inflanty_ Polska szlachta, która płaciła p odatki na wojnę i nflancką, rościła p retensj e do Inflant i próbowała wyrugować wojska litewskie, które brały udział w tej wojnie i teraz stacj o nowały w twierdzach, nadzorując zawieszen ie b roni Inflan ty były p owiązan e sojuszami z obydwoma p ań stwami Rzeczp o sp o litej . Debata przeniosła się do sejmu Rzeczpospolitej, jednak za panowania Stefana Batorego nie została ostatecz nie rozstrzygnięta. Na mocy decyzji sejmu Inflanty pozostały kondominium Wiel kiego Księstwa Litewskiego i Korony. Wojna wywarła wielki wpływ nie tyLko na stan gospodarki kraju ( po d atki, eks pedycje wojenne), ale także na stosunki sp ołeczne. Szlachta i magnaci, nakładając podatki i uczestnicząc w wojnie, wykorzystali ją, by zwiększyć swój wpływ na zycie państwowe. Utworzono kolejne instytucje samo rządowe dla szlachty. W 1 58 1 f. zo stały pomyślnie zrealizowane żądania ustanowienia Najwyżs zego Trybunału Litew.
.
Kraj i ludzie
239 skiego. Tworzyli go sędziowie wybierani przez szlachtę, przed którymi rozpatrywano apelacje od orzeczeń sądów powiatowych. Wyłączyło to króla z jeszcze jednej sfery życia szlacheckiego) gdyż wcześniej apelacje kierowano przed majestat królewski.
Już w 1 569 r. utworzono komisję, która miała przejrzeć Statut litewski i przygotować jego nową wersję. Także w tym przypadku szlachta wzięła sprawy w swoje ręce. Dyskusje wokół nowych artykułów zbioru praw i ich zatwierdzenie odbywało się na sejmikach powiatowych i zjazdach szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, szczególnie w latach 1 5 82 i 1584. Społeczeństwo szlacheckie Wielkiego Księstwa Litewskiego, chociaż stosunkowo jednomyślne w stosunku do Polski i jej władcy) wewnętrznie nie było jednolite. Konflikty między szlachtą a magnaterią oddziaływały na stosunki religijne) coraz ważniejsze w życiu politycznym i społecznym. W paradoksalny sposób poszczególne ugrupowania społecznie i religijnie zróżnicowanej szlachty i magnaterii łączyły się w ramach Rzeczpospolitej . Na przykład, wysłannik Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1 574 r. do Henryka Walezego, Mikołaj K rzyszto f Radziw iłł, k tóry zawsze i wszędzie podkreślał niezawisłość Wielkiego Księstwa Litewskiego, razem z polskim obozem katolickim występował przeciwko konfederacji warszaws kiej ( 1 573 ), k tóra proklamo
wała pokój między wyznawcami różnych wyznań w państwie. Pierwsze lata po za warciu unii lubelskiej naznaczone były konwersją znacznej grupy znamienitych przedstawicieli magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego na katolicyzm. Należał do nich wyżej wspomniany Mikołaj
Krzysztof Radziwiłł, jego bracia oraz Hieronim
Chodkiewicz. Tendencje te były zbieżne z polityką Stefana Batorego, który prze strzegał tolerancji religijnej, współpracował w Wielkim Księstwie Litewskim z pro
testantami i prawosławnymi, wspierał różne instytucje Kościoła katolickiego, a sz czególnie j ezu i tów, którzy przybyli na Litwę w 1 5 69 r. W tych okolicznościach
zos tała założona akademia wileńska, co było nie tylko wydarzeniem kulmrowym, ale
także politycznym. W drugiej połowie XVI w. społeczeństwo litewskie wyraźnie odczuwało brak własnej szkoły wyższej. Biskup wileński Walerian Protasewicz) cieszący się poparciem części społeczeństwa, szukał sposobności założenia w Wilnie uczelni wyższej. Wszy
scy rozumieli, że jest to konieczne, aby podnieść poziom kultury w państwie. Obóz katolicki Wielkiego K si ęstwa Litewskiego miał także nadzieję, że szkoła będzie narzędziem w umacnianiu katolicyzmu. Właśnie tego obawiali się protestanci i pla nowali założenie własnego uniwersytetu. Stefan Batory wspierał wysiłki Protasewicza, ale kiedy w 1 579 r. nowa instytucja miała uzyskać oficjalną aprobatę, kanclerz litewski, kalwinista Mikołaj Radziwiłł Rudy, odmówił przystawienia państwowej pieczęci pod dokumentem założycielskim. Bez tego dokument nie był ważny. Pod wyraźną presją Stefana Batorego podkanclerzy litewski Eustachy Wołłowicz przy stawił na przywileju pieczęć mniejszą Wielkiego Księstwa Litewskiego. W ten sposób w Wilnie prawnie została założona akademia, posiadająca takie same prawa jak uniwersytet krakowski. Nadzieje jednych i obawy drugich wkrótce zyskały potwier dzenie. Już w latach 1 5 80-1 5 8 1 studenci wywołali rozruchy uliczne w Wilnie na tle religijnym. Kalwiniści odpowiedzieli w podobny sposób w 1 5 82 r.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
240 Wielkie Księstwo Litewskie początkowo przyjęło Stefana Batorego z rezerwą, dopóki nie otrzymało przyrzeczenia politycznych koncesji. W latach jego rządów Litwa stale osłabiała zależności i ograniczenia nałożone przez akt unii lubelskiej . Stefan Batory działał świadomie nie tylko jako król Polski, ale również jako władca całej Rzeczpospolitej. Próbując realizować własną politykę, wykorzystywał niezgod ności między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim. Kiedy nie zdołał osiąg nąć zamierzonych celów na sejmie ogólnopaństwowym, zwoływał zjazdy litewskiej szlachty, które kontynuowały tradycję sejmu litewskiego zniesionego przez unię. Nie ulegał presji polskiej szlachty i nie oddał Inflant Polsce. Zwycięstwo w wojnach z Rosją umocniło władzę Stefana Batorego w Wielkim Księstwie Litewskim. Silna pozycja w Rzeczpospolitej pozwoliła królowi na planowanie sojuszów z Rosją i innymi państwami, zmierzających do wyparcia Turków z Europy oraz oswobodzenia jego rodzinnych Węgier. Plany te przekreśliła śmierć, która zaskoczyła go w Grodnie 1 2 grudnia 1 5 86 r.
Wybór Zygm u nta I I I Wazy Trzecie bezkrólewie rozpoczęło się w siedemnastym roku od powstania Rzeczpos politej Obojga Narodów i nie różniło się od dwóch poprzednich. Interesy różnych grup polskiej szlachty i magnatów znacznie odbiegały od niepodległościowego sta nowiska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zniknęło natomiast zagrożenie ze strony Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Kandydaci do tronu pochodzili z tych samych krajów: Maksymilian, brat cesarza Rudolfa Habsburga, car Rosji Fiodor oraz syn wcześniejszego pretendenta do tronu, króla szwedzkiego Jana III Wazy, i Katarzyny Jagiellonki, Zygmunt. Największą popularnością wśród litewskiej szlachty cieszył się car Fiodor, na tomiast magnaci wiązali swoje plany z Maksymilianem. Jednym i drugim przyświecał jednak ten sam cel: umocnić pozycję Wielkiego Księstwa Litewskiego w Rzecz pospolitej. Nawet metody działania pozostały niezmienne: magnaci domagali się, by Korona zrezygnowała z pretensji do Inflant, sejm był zwoływany na przemian w Polsce i Litwie, a władca co trzy lata rezydował w Wielkim Księstwie Litewskim. Grozili także zerwaniem przyjaznych kontaktów z Koroną oraz nieuczestniczeniem we wspólnej elekcji. Polacy zignorowali litewskie ostrzeżenia i w sierpniu wybrali nowego władcę bez udziału litewskich posłów, formalnie jednak zachowując akt unii. Faktycznie wybrali dwóch władców: Maksymiliana Habsburga i Zygmunta III Wazę. Drugi był dziedzicem tronu szwedzkiego. Szlachta Rzeczpospolitej żywiła nadzieje na unię z tym państwem, sojusz przeciwko Rosj i i wcielenie szwedzkich posiadłości w Inflantach do Korony. Liczba zwolenników Zygmunta III Wazy rosła. Wkrótce przybył do Krakowa i 27 grudnia 1 5 87 r. został koronowany. Przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego poinformowali niezwłocznie obu wybranych, że nie uznają ich za władców. Wydawało się, że unia została zerwana, Litwini jednak nie chcieli czynić tego ostatecznie. Wysłannicy litewscy przedstawili swoje warunki podczas wizyty u Zygmunta III Wazy. Tym razem zażą-
Kraj i ludzie
24 1
dali przedłużenia zawieszenia broni z Rosją, czemu sprzeciwiał się Zygmunt III Waza w interesie Szwecji. Polska przeciwstawiała się zatwierdzeniu trzeciego Sta tutu litewskiego i litewskim roszczeniom wobec Inflant. W Statucie nie było żadnej wzmianki o unii z P ols ką. Dlatego też niekiedy uznaje się, że odrzucił on całko wicie postanowienia unii lub els kiej Sam Statut nie stwierdzał tego wyraźnie Po lacy byli najbardziej niezadowoleni z klauzuli, która pozostawała w sprzeczności z aktem unii. Według niej posia dło ści i urzędy w Wielkim Księstwie Litewskim mogły być sprawowane tylko przez jego mieszkańców. W kontekście relacji z Pol ską zatwierdzenie tej zasady i całego Statutu byłoby wielkim sukcesem polityki Litewskiej. Uregulow anie stosunków z Wielkim Księstwem Litewskim było jednym z naj ważniejszych zadań Zygmunta III Wazy. W dniu 27 stycznia 1 588 r. król zgodził się przedłużyć rozej m , zatwierdził trzeci Statut litewski i zaproponował kompromis w sprawie rządów w Inflantach. Delegacja Wielkiego Księstwa Litewskiego przyjęła te warunki i uznała go za w iel kiego księcia l itewskiego . W ten sposób bezkrólewie dobiegło końca. .
.
* * *
Z pierwszych dziewiętnastu lat po zawarciu unii ( 1 5 69-1 588) Wielkie Księstwo Litewskie aż trzynaście lat spędziło w stanie wojny albo krótkotrwałego, ustawicznie zrywanego zawieszenia broni z Rosją. Co najmniej pięć lat przypadło na okresy bezkrólewia, politycznej niestabilności i bezowocnych sporów. Wielkie Ksi ę stwo Litewskie nie było zadowolone z unii z Polską, a starania o zlikwidowanie groźby polskiej supremacji w unii zdominowały cały ten okres. Zjazdy szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, formalnie zniesione przez akt unii lubelskiej, były zwoływane sporadycznie także w okresie bezkrólewia, ostatecznie zaś zostały przywrócone za panowania Stefana Batorego. Przygotowano i uchwalono trzeci Statut litewski, co miało zarówno symboliczne, jak i faktyczn e znaczenie. Gwarantował on wprowa dzenie odmiennej struktury wewnętrznej i utrzymanie odrębności państwowej Wiel kiego Księstwa Litewskiego w ramach Rzeczpospolitej. W tym samym czasie Inflanty stały się na wiele lat przedm iotem sporów polsko-litewskich oraz międzynarodowych (z Rosją i Szwecją). Sposób rozwiązywania problemów, jaki Wielkie Księstwo Litewskie zastosowało podczas bezkrólewia, umocnił jego pozycję w unii. Choć nie wszystkie cele zostały osiągnięte; to narosły kryzys zmusił polityków litewskich do przemyślenia przyszłych działań. Ponadto, społec zeń stwo szlacheckie Wielkiego Księstwa Litewskiego nie było jednolite. Relacje między s zlach tą a magnaterią stale się zmieniały, ale ich prawny status był równy. Przyszłość pokazała, że magnaci wykorzystywali wszelkie sposobności, by nie wypuścić administracji państwowej ze swoich rąk. Także magnaci nie tworzyli jednolitej grupy, a w warunkach unii ich powiąza nia z magnatami pol skimi stale pogłębiały się, głównie dzięki koneksjom politycznym, związkom ro dzinnym i więziom religijnym. Zrezygnowan o z konfrontacji na rzecz współpracy, nie zapominając jednak o zachowaniu niezależności Wielkiego Księstwa Litewskiego jako gwarancji jego pozycji w Rzeczpospolitej.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
242
Czasy pokoj u i lata woj ny Unia lubelska zmieniła nie tylko status Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale także jego terytor ium i liczb ę ludności, wpłynęła na sytUację demograficzną, militarną, potencjał eko nomi c zny i sytuację
geopo lityczną. Miało to wpływ na rozwój we wnętrzny Litwy, a nade wszystko na jej kontakty z sąsiadami. Potrzeby i możliwości Wielkiego Księstwa Li tewsk i ego zmi e niły się, w wielkim stopniu pod wpływem rozwoj u państw sąsiedn ich .
O bszar i gra n ice Wiel kiego Księstwa Litewskiego po u n i i l u belskiej Po oderwaniu Podlasia, Wołynia, ziemi kijowskiej i Podola Wielkie Księstwo Litew skie zajmowało prawie
297 000 km2 . W 1 569 r. granica z Prusami
na zachodzie
pozostała niezmieniona. Wielkie Księstwo Litewskie nadal posiadało wąski dostęp d o •
Morza Bałtyckiego w okolicach Połągi i ujścia rzeki Swiętej. Granica na wschodzie z Wielkim Ks ięstwem Moskiewskim, które przerodziło się w Rosję, była niestab ilna W wyniku wojny inflanckiej i wojen w XVII w. przesuwała się kilkakrotnie, raz za zachód, raz na wschód. Ważnym punk te m ori entacyj n ym był S moleńsk, który po wojnach w początkach XVII w. powrócił do Wie lk iego Księstwa Litewskiego, ale w p ołowi e XVII w. został ostatecznie zajęty przez Rosję. Linia graniczna ustalona na mocy pokoju w Andruszowie w 1667 r. w zasadzie pozostała niezmieniona do pierw szego rozbioru Rz e czpospolitej w 1 772 r. W 1 569 r. zmieniła s ię granica polsko-litewska. Z wyjątkiem jej północnego od .
cinka, przesunęła się z zachodu na wschód, aż do granicy z Rosją, i oddzieliła jej dawne ziemie, które należały teraz do Wielkiego Księstwa Li tews kiego i do Korony. Była
dwoma całkowicie niezależnymi p aństw am i, pozostającymi w unii personalnej, stała się granicą wewnętrzną państwa federacyjnego. Z achowanie gra nicy między dwoma pań stwami wchodzącymi w skład Rzeczpospolitej miało istotne znaczenie. Gdy król udawał się z Korony do Wielkiego Księstwa Litewskiego, kompetencje polskich urzędników, na przykład marszałka, kończyły się przy prze kraczaniu granicy, a ich obowiązki przejmowali o dpowiedni urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ani polska, ani litewska armia nie mogła przekroczyć granicy bez zgody drugiego pań stwa. Dla polskiego szl ach cica granica ta była barierą, za którą nie mógł ani sprawować żadnego urzędu, ani nabyć posiadłości, gdyż zaczynało się za nią in ne państwo. Społeczeństwo i po l itycy W iel kiego Księstwa Litewskiego chronili status państwowy granicy polsko-litewskiej zarówno na sejmach, jak i w życiu codziennym. Na północnym zachodzie przebieg gra ni cy Wiel kiego Księstwa Litewskiego z In flantami nie uległ zmianie, ale stała się ona obecnie wewnętrzną granicą Rzecz posp oli te j Po wojnach inflanckich większa część Inflant (poza półno cn ą Est o n ią) została kondominium Korony i Wielkiego Księstwa Li tewsk iego (ich sta tus został ostatecznie uregulowany w 1 5 89 r.). Na południe o d Dźwi n y pojawiło si ę księstwo granica między
.
Kraj i ludzie
243 kurlandzkie, wasal Rzeczpospolitej, a na północy trzy inflanckie okręgi (od 1 598 r. województwa): Wenden (Cesis), Dorpat (Tartu) i Parnawa (Piirnu). Po wojnach szwedzkich na początku XVII w. większa część Inflant na mocy porozum ieni a z Altmarku przeszła pod panowanie szwedzkie. Przy Rzeczpospol itej pozostała tylko część południowo-wschodnia (obecna Latgalia), z której utworzono województwo inflanckie. Podczas trzeciej wojny północnej w początkach XVIII w. Rosja podbiła dawne szwedzkie posiadłości, stając się w ten sposób sąsiadem Rzeczpospolitej także na tym odcinku granicy.
Lud ność Trudno oszacować liczbę mieszkańców w tym okre sie , ponieważ przed 1 789-1790 r. nie przepr owadzono żadnego spisu powszechnego. Historycy korzystają ze spisów podatkowych, choć takze one nie są w pełni przydatne, gdyż wiele z nich nie za chowało się. Ponadto zasady ich przeprowadzenia były często odmienne: uwzględ niano podatki podymne (od domostwa), a nie liczbę mieszkańców. Dlatego też obliczenia należy uzupełnić o inne dane. Przyjmuje się, że podatek podymny nie uwzględniał ok. 1 5% wszystkich domostw, a liczba osób zamieszkujących jedno do mostwo (dym) mogła wahać się (według róznych źródeł) od 5,5 do 8 osób. Z tych powodów obliczenia liczby mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie od XVI do XVIII W., zaprezentowane w tabeli, są orientacyjne i uwzględniają także . zmIany terytorIum pan stwa .
,
.
Tab. 6 . Ludność Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie Rzeczpospol itej Obojga Narodów Lata
Liczba mieszkańców*
Gęstość zaludnienia 2 na 1 km
1 5 69
4 000 000
1 3 .4
ok. 1 6 50
4 5 5 0 000
l 5.3
ok. 1 6 70
2 3 5 0 000
7.8
1 6 90
2 84 0 000
9.5
1 71 7
l 850 000
6.7
1 790
3 600 000
1 6.3
• l dym
=
Uwagi
Bez województwa smoleńskiego
W granicach p o p i e rwszym rozb iorze
8 osób
•
Około 1650 r. ludność ziem litewskich, Zmudzi, województwa wileńskiego (bez wschodnich obszarów powiatu brasławskiego) i województwa trockiego (bez połud niowych obszarów powiatu grodzieńskiego) liczyła l 700 000, czyli 37,5 % wszystkich mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego, podczas gdy ok. 1670 r. dane te wynosiły odpowiednio l 030 000 i 44%. Gęstość zaludnienia na tych ob szarach była
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
244
większa niż w całym państwie: w 1 650 r. przypadało tu prawie 20 osób na l km2, a w 1670 r. - blisko dwanaście osób. Na ziemiach ruskich podobna gęstość zaludnienia występowała w zac h od ni ch częściach : w powiatach brzeskim� wołkowyskim� słonim skim i gro dzień ski m. Najsłabiej zaludnione były woj ewództwa : mińskie - ok. 1 650 r. 5,4 os ób na 1 km2 - oraz połockie i mścisławskie - w p owiatach nowogródzkim b rasławs kim p iń sk im i witebskim przypadało ok. 1 0 osób na l km2• W XVII i XVIII w. Wielkie Księstwo Litewskie dwukrotnie przeżyło ogromny kryzys demograficzny. W połowie XVII w. straciło blisko 48% mieszkańców, a w początkach XVIII w., nie odzyskawszy jeszcze dawnego potencjału po pierwszym kryzysie, ponownie stra ciło 35% swojej populacji. Tylko w drugiej połowie XVIII w. ,
rozwój demograficzny był korzystny. Przyrost liczby ludności przewyższał wskaźniki
zachodniej Europy i s ięgał 1 3-16%. Pod koniec XVIII w. ludność Wielkiego Ksi ęs twa Litews kiego ostatecznie odzyskała poziom z 1 650 r. (co pokazują także dane o gęstości zaludnie ni a). Kryzysy dem ograficznie były wywołane różnymi czynnikami. Zbiegły się z dzia łaniami wo jenn ym i prowadzonymi na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, podczas których straty ludnościowe w miastach było wysokie, a ludność wiejska cierpiała głównie w wyniku spustoszeń woj ennych . Dziesiątki tysięcy mieszkańców ziem ruskich zostało wywiezionych do Rosji. Około 1650 r. 1 0% ludności Księstwa Moskiewskiego stanowili ludzie wywiezieni z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Strat tych nie rekompensowała stale rosnąca liczba uciekinierów z Rosji w całym XVII i XVIII w. Uchodźców z pańs tw a moskiewskiego można było spotkać w całym Wielkim Księstwie Litewskim, nawet na Żmudzi. Głównym powodem spad ku liczby m ieszkańców były klęski ni eurodzaju i gło du Choć rzadsz e niż w średn iowiec zu, to j ednak wystąpiły w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1657-1658, 1 668-1669, 1677-1678, 1695, 1708-1 7 1 1 i 1 741-1742. Skutki głodu potęgowały epidemie, naj częściej dżumy, która panowała na L i twie w latach 1 624-1628 i 1 650-1658. W latach 1 709-1 71 1 na ziemie litewskie, zwłaszcza d o zachodniej Litwy oraz Małej Litwy w Królestwie Pruskim, dotarła trzecia epidemia dżumy. Na tych obszarach zmarła z
.
większość ludności. Największy kryzys demograficzny występował, gdy wszystkie czynniki - głód� epidemie
i wojna - zbiegły się w tym samym czasie. Jedynie w XVIII w. sytuacja uległa poprawie: klęski głodu występowały rzadzie j , epidemie przestały nękać Litwę, a liczba mieszkańców szybko rosła. Kryzysy demograficzne m iały także wpływ na zmianę sytuacji etnicznej (języ kowej) na pograniczu litewsko-ruskim. Granica etniczna między tymi dwiema gru pami nie zmieniała się od XIII w. aż do wieku XVI, dopiero straty ludnościowe w połowie XVII w. wpłynęły na jej przebieg. Liczba l udności ruskojęzycznej wzrosła w powiatach oszmiańskim, lidzkim i grodzieńskim; niewielkie jej grupy pojawiły się w okolicach Wilna. Zjawisko to jest szczególnie widoczne po epidemii w latach 17091 7 1 1 , k tóra w większym stopniu dotknęła zachodnie ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego niż ws chodn ie Nadal postępowało różnic owa ni e się ludności rusk iej i krystalizowanie się odręb nych narodów białoruskiego i ukraińskiego. Ważną rolę odegrały także zmiany granic .
Kraj i ludzie
245
Księstwa Litewskiego. Granica polsko-litewska, chociaż otwarta, z czasem zaczęła odgradzać te dwa narody Ukrai ńcy, którzy wcześniej mi esz kali na obszarze
Wielkiego
.
Wielkiego Księstwa Litewskiego, teraz bardziej zbliżali się z ludnością ruską (Ru sinami) z Królestwa Polskiego. ,
Zródła z XVI-XVIII w. nie dostarczają informacji o żadnej znaczącej migracji z Korony czy z krajów niemieckojęzycznych. Nadal obserwujemy przemieszczanie się rzem i eśl n i kó w, wywołane zapotrzebowaniem na ich pracę. Na niektórych o bsza rac h
Inflant i Litwy pojawili się uciekinierzy ze Szkoc j i Te zjawiska nie były jednak .
masowe i nie wpływały zasadniczo na p ro ces y demograficzne. Także położenie raimów
Ka
i Tatarów nie uległo istotnym zmianom. Jedynie Tatarzy stopniowo od
chodzili od swego języka, choć zachowali wyznanie muzułmańskie. W XVII i XVIII w. stale wzrastała natomiast liczba lu dności żydowskiej. Oko liczności przybycia Żydów na ziemie litewskie nie są jasne. Nadal wiele wątpliwości budzą pierwsze przywileje Witolda dla ludności żydowskiej z końca XIV w. Bez •
wątpienia pierwsi Zydzi osiedlili się na ziemiach litewskich na przełomie XIV i XV w. W większej l iczb ie napłynęli
z
zach od niej Europy przez Polskę w połowie XVI w.,
wtedy też zydowscy emigranci z Prus pojawili się na Z mudzi W XV i XVI w. ich .
się głównie w Brześciu Litewskim, Grodnie, okolicach Pińska i na Wołyniu. Sejm żydowski w Wielkim Księstwie Litewskim, założony w 1623 r., ob ejm ował żydow skie wspólnoty z tych trzech miasL Wspólno ta wileńsk a osadnictwo koncentrowało
•
przyłączyła się dopiero w 1652 r., chociaż Zydzi mieszkali w Wilnie w w iększej liczbie już od końca XVI
w.
W XVIII w. delegacje na sejm żydowski były stale wysyłan e ze
Słucka, Smorgoń, Nowogródka, Mińska i Połocka. W 1766 r. liczba mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego narodowości żydowskiej sięgała 1 5 7 000, co stano wiło wówczas ok. 5% całej populacji. Liczba Zydów na Litwie właściwej szybko rosła,
zwłaszcza po kryzysie demograficznym w początkach XVIII w. •
W XVII i XVIII w. Zydzi z Wielkiego Księstwa Litewskiego stworzyli odrębną s truk turę,
na którą składały się sejm, kahały, podkałahy, synagogi, własny system
oświatowy i kredytowy, co doprowadziło do ukształtowania się specyficznej i ważnej pod względem gospodarczym części populacji. Osiedlali się głównie w miastach i miasteczkach, chronieni przez prywatnych właścicieli, a szczególnie przez Kościół
katolicki. W XVIII w. rzadko m ozna było znaleźć miasteczko, któ rego co najmniej połowę ludności nie stanowiliby Ż ydzi. Często dochodziło do konfliktów między nimi
i wsi. Nie przybierały one jednak masowej skali, a religijne prześladowan ia Zydów były rzadkością, chociaż wzajemn e roszczen i a a pozostałymi mieszkańcami miasteczek •
ekonomiczne, rywalizacja między Zydami i ich protektorami z jednej strony
a
mie
szczanami i innymi mieszkańcami miast z drugiej strony zdarzały się często.
Kryzysy demograficzne nie miały większego wpływu na społeczn ą strukturę mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego. Skutki głodu odczuwali przede
wszystkim chłopi i mieszkańcy m iast, a działań wojennych
-
szlachta i mieszczanie.
Państwo litewskie zawsze cechował niespotykanie wysoki odsetek szlachty. Kiedy w całej Rzeczpospolitej sięgał ok. 5-6%; to na Litwie dochodził do 1 0-1 1%. O wiele niższy był odsetek szlachty na ziemiach ruskich -
3-3,5%. Przed kryzysem w połowie
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
246
XVII w. ludność miast stanowiła ok. 1 5%, a po wojnach spadła do ok. 1 2%, gdyż miasta najbardziej ucierpiały w tym okresie. W drugiej połowie XVIII w. odsetek ten nieco wzrósł. Większość mieszkańców - blisko 75-80% - stanowili chłopi. Nadal jednak w życiu społecznych i państwowym dominowała szlachta, niezależnie od wewnętrz nych podziałów majątkowych.
Kieru nki rozwoju gospodarczego i społecznego Unia lubelska w 1569 r. nie stanowiła jakiejś cezury chronologicznej w rozwoju spo łecznym i gospodarczym Litwy. Trwał
zapoczątkowany już w pierwszych latach
XVI w., a szczególnie silny w połowie stulecia wzrost gospodarki. Na ziemiach królewskich została doprowadzona do końca reforma włóczna. Dochody z nich oszacowano ok. 1 588 r. na ok. 82 000 kop groszy, co czterokrotnie przewyższało dochody z okresu przed reformą. Więksi i mniejsi posiadacze ziemscy, i dąc za przy kładem władcy, także zakładali folwarki. Poszukiwali również sposobów na zwięk szenie produkcji w swoich włościach, gdyż ilość ziemi, jaką mógł nadać im król, drastycznie zmalała. Wielkie zapotrzebowanie na zboże i drewno w zachodniej Europie wpływało na produkcję towarową w majątkach oraz na eksploatację lasów. Eksport tych towarów był bardzo korzystny dla szlachty, która już w połowie XVI w. uzyskała zwolnienie od podatków wywozowych. Prawie powszechnie szlachcica-żołnierza zastąpił szlachcic -gospodarz, który był przede wszystkim zainteresowany produkcją towarową we włas nym majątku i sprzedażą, poszukiwał dodatkowych dochodów i niechętnie przyjmował obowiązek płacenia podatków na potrzeby wojenne lub uczestniczenia w pospolitym ruszeniu. Przykładem takiego szlachcica może być Melchior Pietkiewicz z powiatu wileńskiego (zm. 1608), znany działacz reformacyjny. Nabył on znaczne połacie ziemi i rozszerzył produkcję; dodatkowe dochody uzyskiwał z odkupu podatków oraz z działalności urzędniczej w sądzie ziemskim w Wilnie.
Z czasem rozwinął się system wielkich posiadłości ziemskich. Szlachta uzyskała prawo do swobodnego dysponowania ziemią, co powodowało, że rósł obrót gruntami. By zabezpieczyć wielkie majątki ziemskie, wprowadzono system tzw. ordynacji, dzięki któr ym zapewniono ich n iepodzielność. Pierwsza ordynacja w Wielkim Księstwie Litewskim powstała w 1 586 r. i dotyczyła dóbr radziwiłłowskich w Nieświcżu i Klecku. Poza swymi prywatnymi dobrami magnaci także otrzymywali liczne dobra państwowe
z prawem dożywotniego administrowania nimi. Rody Radziwiłłów, Chodkiewiczów i Sapiehów, w drugiej połowie XVII w. Paców, a w XVIII w. Czartoryskich, Ty zenhauzów, Chreptowiczów i inne były właścicielami tysięcy gospodarstw chłopskich. Majątek ten stanowił podstawę ich wpływów politycznych. Na przełomie XVI i XVII w. wiele miast w Wielkim Księstwie Litewskim prze żywało okres rozwoju. Popyt na litewskie towary i obrót pieniężny był tak duży, że miasta były w stanie rywalizować w dziedzinie handlu ze szlachtą. Zwiększała się liczba miast. W zachodniej części ziem litewskich prawa miejskie uzyskały mniejsze
Kraj i ludzie
247
miejscowości królewskie: Merecz ( 1 5 69), Wisztyniec ( 1 570), Wierzbołów (1593), Łoździeje ( 1 597), Jurbark (161 1), Janiszki ( 1 6 16) oraz prywatne: Szkudy (1572), Birże ( 1 5 89), Kiejdany (1590) i Kretynga ( 1609). Dominującą pozycję utrzymywało Wilno, gdzie przecinały się najważniejsze szlaki handlowe i dokąd traktami lądowymi docierały towary z zachodniej i wschodniej Europy. Drugim miastem było Kowno, będące ważnym punktem na wodnym szlaku handlowym w dorzeczu Niemna. Na wschodzie Wielkiego Księstwa Litewskiego dużą rolę odgrywał Mohylew, który szybko rozwijał się dzięki położeniu przy szlaku handlowym z Moskwy do zachodniej Europy. Ważne znaczenie miał także szlak wodny Dźwiną do Rygi. Zjawiskiem niekorzystnym dla rozwoju gospodarczego Wielkiego K si ęstwa Li tewskiego był system zależności chłopów, rozwinięty we wsiach i majątkach, oraz gospodarcza hegemonia szlachty, związana z powracającym porządkiem feudalnym. Poddaństwo chłopów, renty odrobkowe i przewaga pańszczyzny (poza obszarami Zmudzi) podważyła siłę nabywczą chłopstwa. Przywileje handlowe szlachty były korzystne tylko dla niej samej. Wszystko to ograniczało rynek wewnętrzny i negatywnie wpływało na położenie miast. Porty bahyckie, które pośredniczyły w handlu pro wadzonym przez szlachtę i mieszczan, odcinały obie te grupy od rynków zachodnio europejskich. Północna część Wielkiego Księstwa Litewskiego w dorzeczu Dźwiny i Lelupy stanowiła zaplecze gospodarcze Rygi, podczas gdy zlewiska Niemna i Bugu (za chodnia część) były zależne od Gdańska i innych miast pruskich, włączając w to szybko rozwijający się Królewiec. Większa część dochodów z handlu pozostawała w rękach kupców z Gdańska i Rygi, nie docierając do producentów i eksporterów towarów. W latach 30. XVII w. popyt na zboże i drewno w zachodniej Europie powoli zaczął maleć i spadła wartość monet. Gospodarka Wielkiego Księstwa Litewskiego, osła biona w wyniku wojen, zaczęła wykazywać oznaki kryzysu, który wkrótce został pogłębiony przez kryzys demograficzny i polityczny w połowie XVII w. Zarówno państwo, jak i miasta, czekały na ożywienie. W funkcjonowaniu majątków ziemskich dokonywały się zmiany, upowszechniała się renta pieniężna (tzw. czynsz). Zmuszało to chłopów do produkcji na potrzeby rynku. Wzrost przedsiębiorczości wśród chłopstwa przyczyniał się do ożywienia gos podarczego wsi, początkowo wprawdzie słabo zauważalnego i napotykającego wiele trudności. Nowe tendencje w gospodarce wsi nie ustąpiły nawet w latach kolejnego kryzysu, wywołanego przez wojny na początku XVIII w. Do połowy XVIII w. wieś w Wielkim Księstwie Litewskim odzyskała dawny potencjał ekonomiczny i demo graficzny, osiągając poziom z pierwszej połowy XVII w. Najbardziej rozwinięte gos podarczo były regiony, które wprowadziły czynsze, do czego przyczyniło się także dogodne położenie geograficzne. Spośród ziem litewskich największe sukcesy odniosła Zmudź, gdzie prawie nie było wielkich majątków ziemskich i gdzie przetrwały gospodarstwa chłopskie, płacące czynsze, oraz drobna szlachta, która mogła sprze dawać swoje produkty bezpośrednio kupcom z sąsiednich portów bahyckich (Rygi, Lipawy, Kłajpedy i Królewca). Bliskość Rygi i popyt na len był z powodzeniem wykorzystywany w północnych rejonach Litwy. W tym samym czasie stawało się bardziej widoczne względne zacofanie wschodniej Litwy i obszarów położonych •
•
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
248
między Wilią a Niemnem. Było to spowodowane n iespo tykanie głębo kim kryzysem gospodarczym, gorszym rodzajem gleb, odległością od portów oraz znacznie silniejszą tradycją funk cj onowan ia folwarków. Po niepokojach w połowie XVII w. z trudem odradzało się także życie miejskie. Małe miasteczka prowincj onal ne stały się osadami ro ln iczym i, p odporządkowanymi ekono micznej hegemo nii szlac h ty, zwłaszcza wielkim i średnim właścicielom ziem skim, którzy starali się zrywać powiązania między mieszczanami i zagranicznymi kupcam i Miejsce kupców m iej ski ch coraz częściej zaj m owali prze dstawiciele ( agenc i) handlowi, wynajmowani przez m agn atów. W drugiej połowie XVII w. i szczegól n ie w XVIII w. w wielu miastach i miasteczkach litewskich osiedlali się Zydzi, których łączyły s tosunki klientaLne ze szLachtą i duchowieństwem. Zyjące obok siebie wspóL noty mieszczan i wspólnoty żydow sk ie nie łączyły się w jeden organi zm i często rywalizowały ze sobą. Nie była to jednak swobodna rywalizacja, gdyż szlachta opowiadała się po jednej Lub drugie j stronie. Jednakże Zydzi i ich kapitał finansowy byli w tym okresie integralną częścią społeczeństwa i gospodarki Wielkiego Księstwa Litewskiego. W znacznym stopniu przyczynili się do ożywienia gospo darki Litwy po niepoko j ac h w początkach XVIII w. W iększe miasta odradzały się nieco szyb ciej niż mniejsze. Było to związane z ich potencjałem gospodarczym i bl iżs zymi kontaktami z partneram i z innych miast, także zagranicznych . Warunki społeczne i p olityczne nierzadko odgrywały większą rolę niż gospodarcze. Dla przykładu, Wilno odzyskało dawną pozycję po dwóch wiel kich kryzysach szyb ciej niż Kowno, które pozostało prawie wyłącznie miastem mieszczan, kupców i rzemieślników. Przyczynił się do tego w głównej mierze fakt, że Wi lno było stolicą Wiel kiego Księstwa Litewskiego, choć jego status nieco się obniżył po zawarciu unii lubelskiej w 1 569 r. Często osiedlali się tu magn aci, chcąc być bliżej instytucji władzy. W m ieście działało wiele klasztorów oraz uniwersytet. Te instytucje oraz różne grupy mieszczan nie łączyły się z gminą mieszczańską, lecz nadal żyły obok siebie w rozmaitych relacjach, co przygotowywało modernizację sp ołeczeństwa. Wielkie Księstwo Litewskie o dzyskało dawną pozycję gospodarczą i demogra ficzną po okresi e ni epo koj ów w połowie XVII i na początku XVIII w. dop iero w p ołow i e XVIII w. Z je d nej strony, struktura gospodarcza nie była w pełni rozwi nięta, gdyż o wszystkim decydowało rolnictwo, a przemysł dopi ero się tworzył. Po wrót zapotrzebowania w zachodniej Europ i e na zboże i inne pro du kty rolne ze wschodniej Europy parado ksaln ie przyczynił się do jednostronnego rozwoju gospo darki Wielkiego Księstwa Litewskiego, przekształcając je, podobnie jak sąsiednie kraj e, w dostarczyc iel a surowców dla Europy. .
•
Znaczen ie wojen życiu Wielkiego Księstwa Litewskiego wojny zawsze odgrywały niezwykle ważną rolę. Walczono z sąsiadami, ale wybuchały też bunty chłops kie, rozruchy szlacheckie
W
Kraj i ludzie
249 albo walki bratobójcze wewnątrz kraju. Unia lubelska została zawarta w momencie, kiedy toczyła się wojna w Inflantach. W ciągu ostatniego trzydziestolecia XVI
W.,
po
zawarciu unii, aż piętnaście lat trwały działania wojenne. W XVII w. Litwa prowadziła wojny przez pięćdziesiąt sześć lat. Przełom XVII i XVIII w. oraz pierwsze dekady XVIII w. były ponownie naznaczone wojnami. Mówiąc o "prowadzeniu wojny", mamy na myśli nie tylko bezpośrednie działania zbrojne, ale także ogólny stan państwa. Okresy walk często były przerywane rozejmami. Jednakże zawieszenie broni nie oznaczało jeszcze pokoju, toteż w tych okresach konieczne było utrzymywanie w państwie wzmożonej gotowości militarnej. Występował wówczas złożony zespół zjawisk społecznych i gospodarczych, związanych z wojną: organizacja i utrzymanie armii, podatki przeznaczone na wojnę i budżet wojskowy.
Z pewnością na sytuację w kraju wpływał nieustanny stan wojny oraz straty de mograficzne i gospodarcze, jakie przynosiły działania zbrojne. W drugiej połowie XVI w. i w trzech pierwszych dekadach XVII w. działania wojenne dotyczyły głównie kondominium polsko-litewskiego - Inflant i Kurlandii - oraz północno-wschodnich i wschodnich województw Wielkiego Księstwa Litewskiego: połockiego, witebskiego, mścisławskiego i smoleńskiego. Na południowym wschodzie kraju w latach
1 594-
1 596 i 1 648-1 654 wybuchały powstania ukraińskich Kozaków. Skutki tych wydarzeń najsilniej były odczuwalne na ziemiach białoruskich. Jednak także rdzenne ziemie litewskie oraz rejony leżące nieco dalej od teatru działań wojennych nie były w pełni bezpieczne.
W 1 625 r. na Litwę wkroczyli Szwedzi i zniszczyli zamek w Birżach.
Mimo to j ednak do połowy XVII w. ziemie litewskie ucierpiały znacznie bardziej w wyniku działań własnych wojsk, tj. ze strony najemników walczących w wojnach
inflanckich, którzy powracali nieopłaceni z wojen, czyli ze strony awanturników poszukujących łupów albo przygód, przyłączając się do wypraw Dymitra Samo zwańca w Rosji. Wszystkie ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego stały się terenem intensywnych działań wojennych w połowie XVII w. Ziemie litewskie podzieliły tymczasowe gra nice obszarów okupowanych przez Szwedów i Rosjan. Ta wojna spowodowała naj cięższe straty na największym obszarze. Można je porównać tylko ze stratami w wojnie domowej na przełomie XVII i XVIII w. oraz wojnie północnej, kiedy - zwłaszcza w pierwszej dekadzie XVIII w. - całe terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego stało się teatrem działań wojennych albo przemarszu obcych wojsk. Już w oddziały szwedzkie przeszły przez Zmudź
z
1 678 r.
Inflant do Prus, a po wojnie północnej
rosyjskie garnizony bez przerwy stacjonowały na Litwie. Armia rosyjska wkroczyła na
1 7 33-1 735, a także maszerowała przez ziemie polsko-litewskie w latach wojny siedmioletniej ( 1756--1 763). Stała obec tereny Rzeczpospolitej podczas wojny o tron w latach
ność obcych wojsk na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego nie tylko miała olbrzymie znaczenie polityczne, ale także przyczyniła się do destabilizacji gospo darczej i problemów w życiu społecznym. Wielkie Księstwo Litewskie nie miało stałej armii. W przypadku wojny ogłasza no pospolite ruszenie albo zaciągano wojska najemne. Podstawowym obowiązkiem szlachty wobec państwa nadal była j ego obrona. Jednak szlachta, zajęta gospodaro-
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
250 waniem na ziemi, coraz bardziej ociągała się z pełnieniem służby w armii, choć nie chciała całkowicie zrezygnować z tego obowiązku, gdyż był on jedną z głównych cech wyróżniających tę warstwę. Dlatego też w XVII w. zmieniły się sposoby wypełnienia tego obowiązku. Od
1 6 1 3 r. szlachta coraz częściej rekrutowała oddziały zaciężne na
swój koszt. Magnaci, którzy sprawowali najwyższe urzędy w państwie, a jednocześnie byli największym i posiadaczami ziemskimi - jak Radziwiłłowie, Sapiehowie, Pacowie i inni
-
utrzymywali prywatne oddziały wojskowe. Jednym z podstawowych obo
wiązków magnata było stawienie się na pospolite ruszenie z oddziałem żołnierzy, odpowiednim do pozycji i dochodów. Jednakże armia zaciężna, z powiatowymi na jemnikami i prywatnymi oddziałami, nie tworzyła wystarczającej siły na wypadek wojny. Państwo musiało zaciągać dodatkowe oddziały najemników, a ich znaczenie w XVII w. stale rosło. Były to głównie jednostki piechoty i artylerii, rzadziej kawalerii. Obce zaciągi stawały się regułą. Wojna pociągała za sobą dodatkowe wydatki, a sejmy Rzeczpospolitej i zjazdy szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego musiały je uchwalać. Największe sumy przeznaczano na opłacenie wojsk zaciężnych, ich uzbrojenie i żołd. Dla przykładu,
1600-161 1 takie wydatki pochłonęły 97,6% rocznych dochodów, a w latach 1 62 1-1630 77%. Łączne wydatki na potrzeby wojenne w latach 1600-1 630 wynosiły ponad 6,5 mln złotych polskich. Podatki na rzecz armii obciążały także ziemie, które w latach
-
nie były bezpośrednio narażone na działania wojenne. Rujnowało to finanse państwa i hamowało rozwój gospodarczy. W 1 7 1 7 r. pod naciskiem rosyjskim przeprowadzono w Rzeczpospolitej reformy fiskalno-wojskowe: uchwalono stałe podatki na armię państwową. Od tej chwili armia nie była uzależniona o d decyzji sejmów zwyczajnych i podatków uchwalanych na jej utrzymanie. Reforma przewidywała j ednak utworzenie bardzo nieliczne; armii : w całej Rzeczpospolitej miała ona licz yć 24
200 żołnierzy, z tego 6200 w Wielkim Księstwie
Litewskim. Była to zdecydowanie zbyt mała liczba, by obronić granice Rzeczpos politej, ale wprowadzając reformy, król musiał liczyć się z opinią szlachty, toteż uchwalono stosunkowo niskie podatki. * * *
Wielkie Księstwo Litewskie od unii lubelskiej aż do drugiej połowy XVIII w. pełniło rolę zaplecza surowcowego dla Europy w warunkach stale pogarszającej się sytuacji gospodarczej od p oczątków XVII w. Sytuację w p aństwie utrudniały wojny i epidemie, wywołujące kryzysy demograficzne i ekonomiczne. W takich warunkach zarówno Wielkie Księstwo Litewskie, jak i cała Rzeczpospolita nie były w stanie nadążyć gospodarczo za krajami zachodniej Europy, które również prze żywały kryzysy, ale potrafiły wykorzystać pozytywne tendencje w rozwoju gos podarki światowej. Wielkie Księstwo Litewskie przeżywało także okres stagnacji sp ołec znej
.
Jednym z jej najjaskrawszych przejawów była dominująca pozycja
w państwie jednej warstwy społecznej - szlachty, która przytłumiła nawet władzę królewską·
Kraj i ludzie
251
Szlachta i j ej państwo Szl achta i m agnaci Szlachta była najważniejszą warstwą w Rzeczpospolitej, grupą rządzącą w państwie. Zdobyła taką pozycję zarówno w Wielkim Księstwie Litewskim, jak i w Koronie przed unią lubelską. Prawa polskiej szlachty w XVI w. stały się wzorcem do na śladowania dla szlachty litewskiej, choć ta druga musiała rozwiązać kilka specyficz nych problemów. Coraz większą rolę w życiu szlachcica odgrywały gwarancje, j akimi się cieszył: nietykalności osobistej i prawa do własności, przede wszystkim ziemi.
Z tego wynikała kwestia obowiązków wobec państwa - powinność obrony kraju a także udział w polityce międzynarodowej. Konieczność rozwiązywania problemów związanych z funkcjonowaniem państwa jednoczyła szlachtę jako siłę społeczną. Każdy szlachcic miał obowiązek troszczyć się o sprawy państwowe. Tuż przed za warciem unii uznano równość wobec prawa szlachty bez względu na pochodzenie etniczne i wyznanie. Odrzucono także osobne sądy dla panów - wyższej warstwy szlacheckiej. Szlachta weszła w skład Rzeczpospolitej jako warstwa niezróżnicowana z prawnego punktu widzenia. Porządek stworzony przez akt unii uczynił Rzecz pospolitą państwem szlachty, pomijając chłopstwo i mieszczaństwo. Odpowiadało to duchowi epoki i poziomowi rozwoju społecznego. Warto wytłumaczyć w tym miejscu, co rozumiemy pod pojęciem " szlachta". Otóż nie traktujemy szlachty tylko jako szerokich mas szlacheckich, ale jako równych sobie statusem prawnym ziemian i magnatów. Szlachta w szerszym znaczeniu pojawia się jako jednorodna - z punktu widzenia prawa - warstwa, choć po względem potencjału ekonomicznego i społeczno-politycznego dzieliła się na kilka grup. Najliczniejszą szlachtę średnią i drobną tworzyli posiadacze jednej, niekiedy kilku lub tuzina różnej wielkości wsi z zależną ludnością chłopską, małych folwarków czy pól uprawnych przy dworach. Była to jednak grupa aktywna politycznie, zdolna do wyrażania swoich konkretnych celów i broniąca ich podczas sejmików, sejmu lub przed władcą. Ze średniej szlachty najczęściej wywodzili się powiatowi urzędnicy różnych instytucji szlacheckich i posłowie na sejm. Nie dała ona jednak Litwie żadnych przywódców ani •
niezależnych myślicieli na poziomie państwowym. Zycie polityczne szlachty było kontrolowane przez magnatów. Po unii lubelskiej w Wielkim Księstwie Litewskim nie obserwujemy żadnego zorganizowanego ruchu szlachty przeciwko magnatom, jak w Koronie. Wielu przedstawicieli szlachty łączyły z ich magnackimi sąsiadami liczne korzyści: służba w majątkach możnowładców, nadania, opieka na dworze królewskim, popieranie starań o urzędy powiatowe lub podobne. Najbardziej zależna od magnatów była najbiedniejsza szlachta, zwana "gołotą", posiadająca skrawek ziemi, ale bez zależnej ludności chłopskiej, a niekiedy wcale nieposiadająca ziemi. Musiała ona stawiać się na popisy wojska, ale cieszyła się pra wem uczestnictwa w sejmikach. Te dwie okoliczności podnosiły jej znaczenie i dla tego magnaci rekrutowali ją do swoich stronnictw podczas sejmików i konfederacji, chociaż pod koniec XVI w. i w pierwszej ćwierci XVII w. te powiązani a nie były
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
252
jeszcze tak silne, jak pod koniec XVII w. i w XVIII W., kiedy magnaci albo ich urzędnicy rozwiązywali sprawy dotyczące powiatów, korzystając z szabel biednej szlachty, podchmielonej kilkoma beczkami alkoholu. Mówiąc o warstwie szlacheckiej, musimy stale pamiętać o magnatach. Jeśli nawet prawa mas szlacheckich i magnaterii były równe, to ci ostatni zajmowali wyjątkową pozycję w państwie. Po unii lubelskiej nie działała już Rada Panów, którą zastąpił senat Rzeczpospolitej z przedstawicielami Wielkiego Księstwa Litewskiego. W trak cie unii nie zmieniano urzędników centralnych i ziemskich w Wielkim Księstwie Litewskim, dlatego też dawni przywódcy Rady Panów zachowali tradycyjnie wysoką pozycję w społeczeństwie i państwie. Chociaż prawne bariery między szlachtą i mag natami zostały zniesione w XVI�XVIII w.; to jednak trudno wytyczyć wyraźną granicę między tymi grupami społecznymi. Różnice między nimi nie dotyczyły aspe któw prawnych, ale innych kwestii : wszak nie każdy senator był uznawany za przed stawiciela magnaterii. Tylko niewielka liczba rodów Wielkiego Księstwa Litewskiego wyróżniała się wśród mas szlacheckich ze względu na swoje bogactwo, sprawowane urzędy i wpływy polityczne w państwie. Ich pozycja, jak również możliwości skupienia wokół siebie pomniejszych polityków i wykorzystywanie ich do osiągnięcia własnych celów prze chodziły z pokolenia na pokolenie. Począwszy od XV w., czołowe miejsce w państwie było zarezerwowane dla Radziwiłłów. Od unii lubelskiej aż do połowy XVII w. Radziwiłłowie bezsprzecznie przewo dzili Litwie. Dopiero w drugiej połowie XVII w. i w XVIII w. ich znaczenie nieco zmalało. W XVI w. na długi czas wysoką po zycję zdobył także ród Sapiehów. Były jeszcze oczywiście inne rodziny, które przez kilka pokoleń odgrywały znaczną rolę w państwie : Chodkiewiczowie, Hlebowicze, Kiszkowie i Wołłowiczowie, a od drugiej połowy XVII w. Pacowie. W początkach XVII w. niektóre z nich podupadły. Niekiedy ich miejsce w państwie zajęły in ne, równie stare rody litewskie, które dawniej pozostawały w cieniu, albo rodziny pochodzące z Korony, jak Czartoryscy, Ogińscy, Potoccy, Sanguszkowie, a później Kossakowscy. Było też wiele rodzin, które dały Litwie tylko jedno lub dwa pokolenia senatorów, albo zaledwie jednego lub dwu działaczy szczebla państwowego. Pod koniec XVI w. i w XVII w. możemy podać takie przykłady z rodu Abramowiczów (dwóch senatorów), Agryppów (jeden), Białłozorów (trzech), Chrapowickich (dwóch), Talwoszów (dwóch). Z niektórych rodzin wywodziło się jednocześnie przynajmniej kilku senatorów, dzięki czemu przez krótki czas zdobywały one rzeczywisty wpływ na życie polityczne Wiel kiego Księstwa Litewskiego. Dla przykładu, w latach 1584-16 1 5 sześciu przedstawicieli rodu Woynów sprawowało godność senatorów, a w latach 1566-1668 siedmiu Naru szewiczów zasiadało w senacie. Spośród wszystkich wymienionych rodzin tylko te dwie ostatnie mogły być przez pewien czas uważane za magnackie. Wkrótce jednak straciły wysoką pozycję, a żaden z ich przedstawicieli nie piastował godności senatorskiej. Wiele z tych rodów znajdowało się między magnaterią a szlachtą, tworząc oddzielną grupę. Niezależnie od swego pochodzenia - szlacheckiego czy magnackiego - rodziny te ciążyły ku magnaterii i nie reprezentowały interesów mas szlacheckich.
Kraj i ludzie
253 Pojawienie się tej grupy wzmocniło pozycję magnaterii. To możnowładcy, a nie szlachta biorąca udział w sejmikach, decydowali o stanowisku Wielkiego Księstwa Litewskiego we wszystkich ważnych kwestiach państwowych. Litwa była państwem szlacheckim, ale to Radziwiłłowie, Sapiehowie, Pacowie i Czartoryscy przewodzili tej szlachcie.
Naród szlachecki - fenomen etnopol ityczny Po unii lubelskiej w warstwie szlacheckiej nie zaszły zasadnicze zmiany etniczne: w dalszym ciągu tworzyli ją Litwini oraz Rusini. Liczba tych ostatnich znacznie zmalała. Po utracie Podlasia w Wielkim Księstwie Litewskim pozostało niewielu Polaków, których łączyły z Litwą związki pokrewieństwa bądź przybyli tu w sprawach służbowych. Z Inflant przeniosła się na Litwę niewielka grupa szlachty niemieckiej Platerowie, Romerowie, Tyzenhauzowie, którzy szybko wrośli w szlacheckie społe czeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego. Szerząca się w XVI w. reformacja sprawiła, że skład wyznaniowy szLachty był niezwykle zróżnicowany. Nie obowiązywał już schemat: katolik - Litwin, prawo sławny - Rusin. Pośród Litwinów i Rusinów pojawili się zwolennicy nurtów pro testanckich - kalwinizmu, luteranizmu, arianizmu. Część pr awosławnych Rusinów
przeszła na protestantyzm, a następnie katolicyzm. Sy tuacj ę skomplikowała jeszcze unia brzeska z 1 596 r. Na podłożu religijnym ksztahowały się nowe związki społeczne szlachty, często nieograniczone tylko do terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego protestanci całej Rzeczpospolitej popierali tolerancyjny akt konfederacji warszawskiej, podpisany w 1 573
r., a
wszyscy katoli cy zaangażowali się w ruch kontrreformacji.
Podział religijny szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego stworzył warunki do umocnienia się kontaktów między możnowładcami obu części Rzeczpospolitej. Związki wyznaniowe tłumiły podziały etniczne, a związki etniczne - podziały
wyznaniowe. Ważne były kontakty szlachty w powiecie, z którym była związana jako właściciele ziemscy i ludzie podlegający obowiązkowi służby wojskowej, którzy mogli realizować swoje prawa p oli tyc zne. Związki powiatowe wykształciły się w latach 60.
XVI w. po unifikacji systemów rządzenia w obu państwach Rzeczpospolitej. Zanikły wówczas różnice istniejące w obrębie Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz tendencje separatystyczne. Zarówno te czynniki, jak i fakt, że na sejmikach powiatowych szlachta omawiała sprawy całego państwa i - wysyłając swych posłów na sej m wpływała na podejmowanie ostatecznych decyzji, sprawiły, że szlachta uczestniczyła nie tylko w życiu politycznym określonej grupy społecznej, wspólnoty etniczno wyznaniowej czy terytorialnej, ale w życiu całego państwa, całej warstwy. Wspomnia ne wcześniej różnice wewnątrz stanu szlacheckiego zmniejszały się. Po unii lubelskiej naród szlachecki Wielkiego Księstwa Litewskiego ostatecznie ukształtowało się, chociaż bez wątpienia jeszcze w omawianym okresie ulegało nie ustannym przemianom, nabywało nowe cechy i właściwości. Jego członkowie, łącząc interesy własnego stanu i państwa, przezwyciężali różnice etniczno-wyznaniowe,
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
254 terytorialne i inne. Szlachta litewska pogodziła się z przywilejami politycznymi, jakie osiągnęła szlachta staroruska. Przywileje te ostatecznie usunęły przeszkody prawne we współżyciu obu grup szlacheckich w obrębie jednego państwa. Rusini we własnym interesie przejęli idee państwa litewskiego, ulegli politycznej lituanizacji. Nie znaczy to oczywiście, że utracili swą tożsamość etniczną, że stali się etnicznymi Litwinami: pozostali etnicznymi Rusinami (z biegiem czasu ulegli gwałtownej polonizacji), ale w życiu społecznym i politycznym potrafili pogodzić litewskość z ruskością. Jest to zjawisko charakterystyczne dla ludności kultur nadgranicznych, a w takich właśnie warunkach żyła szlachta ruska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Cały litewski naród szlachecki uczestniczył w sprawowaniu władzy w państwie i na równych prawach korzystał z dóbr darowanych mu przez państwo. Przejście szlachty ruskiej na litewskie pozycje polityczne było procesem długotrwałym i powolnym. Stawały się one dla nich tym bardziej atrakcyjne, im więcej Rusinów zajmowało odpowiedzialne i intratne stanowiska w Wielkim Księstwie Litewskim. Sapiehowie, Chodkiewiczowie, Hlebowicze i inne rody były pionierami w politycznej lituanizacji bojarów staroruskich. Za nimi podążyła większość szlachty i w końcu XVI •
w.
proces
ten ogarnął całą warstwę. Swiadczy o tym obojętność wobec propagandy bliskiej etnicznie Rusi, która w XVII-XVIII w. występowała przeciwko obecności Wielkiego Księstwa Litewskiego
i
Rzeczpospolitej na ziemiach staroruskich. Szlachta ruska
pozostała jednak wierna Litwie, co było wyraźnie widoczne szczególnie podczas wojen •
domowych w XVII w. Swiadczą o tym również liczni tzw. egzulanci - szlachcice ruscy, którzy z zajętych ziem Rusi przenieśli się na Litwę i tam utrzymywali nawet sejmiki w Starodubie i Smoleńsku. Pewne obawy wywoływało twierdzenie zdobywają cych przewagę zwolenników kontrreformacji, że j edynie katolicyzm może być religią szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego. Tych tendencji nie udało się wykorzystać nawet potężnej w XVIII w. propagandzie Rusi, która pod pretekstem ochrony dy zunitów, czyli prawosławnych, wtrącała się w sprawy wewnętrzne Rzeczpospolitej. Integrującą rolę odegrał w tym przypadku kościół unicki. Szlachta litewska i staroruska, zajmująca o wiele bardziej zbliżone pozycje niż w przededniu reform z lat
60. XVI w., ostatecznie nie połączyła się. Wskazuj e na
to sytuacja językowa Wielkiego Księstwa Litewskiego. W dalszym ciągu używano dwóch podstawowych j ęzyków mówionych - litewskiego i ruskiego - oraz dwóch j ęzyków pisanych - ruskiego i łaciny. Język litewski od końca XVI w. do końca XVIII w. rzadko stosowano w administracji: posługiwano się nim wówczas, gdy zachodziła p otrzeba porozumienia się z jego podstawowymi użytkownikami chłopami. Już w XVI w. na obszarze Wielkiego Księstwa zaczął rozpowszechniać się j ęzyk polski, zarówno pisany, jak i mówiony. Docierał przez dwór królewski, przez kontakty szlachty i innych grup ludności z Polakami, przez polskich księży i zakonników przesiedlonych w okresie reformacji na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także przez ich przeciwników - elity protestanckie. Wiek XVII był okresem rozpowszechnienia języka polskiego w życiu publicznym Litwy. W 1 697 r. j ęzyk ruski został oficjalnie wycofany z kancelarii publicznych - jego miejsce zajął j ęzyk polski.
Kraj i ludzie
255
Przez dług i czas stosowanie j ęzyka polsk iego było j edyni e sprawą techniczną. Nie miało to zasadniczo wpływu na etn opolityczną strukturę szLachty li tewskiej, chociaż, bez wątpienia, komplikowało ją. Ostatecznie, być może już w XVIII W., używan i e języka p olsk iego przyczyniało się do p owstawania polskojęzycznego narodu szla checkiego Rzeczpospolitej, który był utożsamiany ze szlachtą polską. Wejście narodu szlacheckiego Wielkiego Księs twa Li tewskie go do n aro du szlacheckiego Rzeczpo spolitej nie zostało jeszcze do końca zbadane. Można przyj ąć, że zjawisko to było zdominowane przez czynniki p olityczn e, a n ie etnolingwistyczne. Nie jest jasna także jego chronologia. Proces ten nie został nigdy zakończony: przez cały czas sami szlach cice świadomi byli różnic m iędzy Litwinem - ch ociaż mówiącym po polsku a Polakiem, albo mi ędzy Rusinem, uważającym s ię za Litwina i m ówiącym po polsku, a Polakiem. Wielkie Księs two Litewskie było państwem narodu szlacheckiego, posługującego się językami litewskim, ruskim i p olskim .
Władca Rzeczpospol itej i wielki ksi ążę l itewski Księstwa Litewskiego działały czynniki, które utrudniały z a chowanie specyfiki kraju, sprawiały, ze jego suwerenność w ramach Rzeczpospolitej Obojga Narodów była problematyczna, jak również takie, które podkreślały i u macn iały tę suwerenność oraz broniły j ej . Większość in stytuc j i państwowych odgrywała pod wój ną, wewnętrzn ie sprzeczną rolę : jednocześnie umacniały i osłabiały suwerenność kraju. Rzeczpospolita była monarchią z obieralnym w ładcą. Pretendent do tronu przy sięgał bronić praw szlachty litewskiej oraz polskiej i był koronowany na króla Polski. Jednocześnie zostawał wielkim k si ęc iem litewskim, gdyż osobna e lekcj a została znie
W historii Wielkiego
siona w akcie unii lubelskiej. Mimo tego politycy Wielkiego Księstwa Litewskiego
to ko nieczne do ochrony suwe renności Wi elk iego Księstwa Litew sk iego w ramach Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Pierwsi wybrani królowie Polski musieli potwierdzać prawa Wielkiego Księstwa. Jedynie wówcz as Litwa uznawała ich za swoich władców - wielkich książąt litewskich. Władca był wybierany i koronowany w Polsce, mogła go wybrać szlachta jednego z państw Rzeczp ospoli tej bez udziału przedstawicieli drugiego (oczywiśc ie w sytu acji, kie dy wszystko odbywało się w Polsce, i gnorowan e mogło być tylko Wielkie Księstwo Litewskie). Władzę w państwie w okresie bezkrólewia sprawował polski arcybiskup, a bywało , że i nowego wła dc ę koronowali biskupi polscy. Nawet stosowany w Polsce tytuł król a był wyższy od tytułu w ielkiego księcia litewskiego. Dlatego też Litwie coraz trudniej przychodziło utrzymanie prestiżu instytucji wielkiego księcia litewskiego, nieutożsamianego z królem polskim w oczach społeczeństwa Rzeczpospolitej i innych krajów. Miało to jednak coraz mniejsze znaczenie w życiu wewnętrznym p aństwa, gdyż w całej Rzeczpospo litej w XVII-XVIII w. waga ins tytucj i władcy szybko malała. Osłabienie władzy króla Rzeczpospolitej było n iej ako z góry zaplanowane. Tron nie mógł być dziedz i czo ny, za życia władcy nie wolno było nawet wybierać jego następcy. Szlachta mo gła skutecznie kontrolować wybieranego władcę, między innydążyli do zachowania realnej instytucji księcia - było
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
256 mi dzięki wspomnianym już wcześniej artykułom henrykowskim, które musiał podpisać każdy nowo wybrany, oraz pacta conventa, czyli indywidualnemu zobo
wiązaniu przygotowywanemu przez sejm dla k ażdego władcy oddzielnie. Po wpro wadzeniu tych dokumenty wybór władcy stał się rodzajem kontraktu między pretende n tem do tronu a szlachtą Rzeczpospolitej, przy czym szlachta była stroną silniejszą. Władca musiał przestrzegać ustaleń, w przeciwnym bowiem razie groziło mu, że szlachta wykorzysta odpowiednie punkty artykułów henrykowskich, które pozwalały na wypowiedzenie posłuszeństwa naruszającemu warunki umowy królowi. Szlachta z własn ej inicj atywy, a także m a n ip ulowana p rze z możn owła dców, p ilnow ała , aby władc y nie łamali warunków umów i aby nie powstała nawet najmniej sza - realna czy choćby pozorna
-
groźba absolutyzmu. Na sejmach Rzeczpospolitej wła dcy
musieli nieustannie tłum a czyć się z umyślnego bądź nieumyślnego naruszenia tych warunków. Naciski szlachty na władcę w
XVII-XVIII w. bezustannie utrudniały
funkcjonowanie państwa, a nawet groziły jego całkowitym paraliżem. Stefan Batory i Zygmunt III Waza
zdołali jeszcze prowadzić samodzielną pol ity kę i zapisali się w historii Rzeczp ospolit ej j ako silni władcy, chociaź musieli lawirować między ugrupowaniami szl ac hty Rzeczpospolitej, szlachtą a magnatami, Wielkim Księstwem Litewskim a Polską. W XVII w. sy tu acja stawała się coraz gorsza : kolejni królowie - Jan Kazimierz, Michał Korybut Wiśniowiecki, Jan III Sobieski, jak rów nież rządzący w XVIII w. dwaj Wettynowie, August II i Augus t III, którzy większość czasu spędz ali nie w Rzeczpospolitej, ale w Saksonii - byli już władcami słabymi, bardziej zakładnikami intrygującej i walczącej między sobą o władzę magnaterii, niż politykami k ieruj ącymi życiem państwa. Jednakże instytucj a króla jako reprezentanta władzy państwowej wciąż cieszyła się w Rzeczpospolitej szacunkiem. Wielkie Księstwo Litewskie domagało •
się, aby władca
rezydował w Wilnie co trzeci rok. Ządanie to miało raczej charakter pryncypialny: podkreślało równy status Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony w Rzeczpospolitej . Stefan B atory, Zygmunt
III Waza oraz Władysław IV Waza często przebywali na Litwie, ale również oni nie rezydowali tu regularnie, jak sobie życzyło bojarstwo litewskie. Szlachta polska nie sprzeciwiała się temu żądaniu Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1 674 r. wymóg ten zapisano w pacta conventa Jana
III Sobieskiego.
Kolejni królowie jednak rzadko stosowali się
do niego - nie ze złej woLi, ale dlatego, że zarówno Jan III Sobieski, jak i obaj Sasi kierowali się w swej działalności innymi priorytetami. Na tle instytucj i władcy nie dochodziło jednak do większych konfliktów z Polską, Wielkie Księstwo Litewskie nie sprzeciwiało się ani unii, ani wspólnemu władcy, tym bardziej, że nie zajmował on najważniejszej pozycji W państwie.
Władza centra l na Wiel kiego Księstwa Litewskiego w ra mach Rzeczpospol itej O bojga Narodów Równolegle z osłabieniem władzy królewskiej w Rzeczpospolitej coraz bardzi ej zys kiwali na znaczeniu urzędnicy władzy c entraln ej , zwani ministrami. Rządy w Wielkim
Kraj i ludzie
257
Księstwie Litewskim w XV-XVI w. były reformowane na wzór państw sąsiednich, szczególnie Polski. W wyniku tego w momencie zawierania unii lubelskiej struktury władzy centralnej na Litwie i w Polsce były zasadniczo takie same. Również po unii nie zmieniły się. Było to szczególnie ważne dla Wielkiego Księstwa Litewskiego, które musiało stawiać opór dążeniom szlachty polskiej do zlikwidowania jego suwerennoscl. W hierarchii urzędników pierwsze miejsce zajmował marszałek ziemski, a jego zastępcą był marszałek dworski. Ich pierwszeństwo było związane z władcą i dworem - obydwaj zarządzali dworem królewskim, byli mistrzami ceremonii, pełnili obo wiązki sędziów w miejscu przebywania władcy. Najważniejszym ministrem był kanclerz, który również miał swego zastępcę - podkanclerza. Obydwaj byli strażni kami pieczęci państwowych Wielkiego Księstwa Litewskiego - dużej i małej. Do kum en ty ogłaszane przez władcę lub w jego imieniu miały moc prawną jedynie wówczas, gdy były opatrzone pieczęcią. Jeśli nie były zgodne z ustawami lub - zda niem strażników pieczęci - były sprzeczne z interesami Wielkiego Księstwa Li tewskiego, kanclerz lub podkanclerz mogli ich nie opieczętować. Takie konflikty między władcą a kanclerzem zdarzały się rzadko. Można tutaj wspomnieć o kłopotach Stefana Batorego związanych z nadaniem przywileju jezuickiej akademii w Wilnie. Kanclerze byli upoważnieni do kontroli zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagra nicznej - tym bardziej, że do ich kompetencji należały kontakty z zagranicą. Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego chroniła kanclerza przed zamachem na jego kompetencje, postrzegając to jako pogwałcenie swoich p raw Za taki zamach uważano pieczętowanie osobistą pieczęcią władcy, a nawet Korony, pism króla wysy łanych w sprawach państwowych do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także wtrą canie się polskich kanclerzy do działalności kanclerzy litewskich, szczególnie do kontaktów z zagranicą. Szlachta gwahownie sprzeciwiała się takiej ingerencji, toteż władcy unikali przekraczania ustalonych zasad. Obowiązki marszałka i kanclerza były ściśle związane z dworem królewskim. Gdy władca rzadko odwiedzał Wielkie Księstwo Litewskie, marszałkowie mieli mniej pracy i niższe wynagrodzenia, malały również ich wpływy, podczas gdy pozycja kanclerzy umacniała się. W dużo mniejszym stopniu z dworem byli związani inni ministrowie - podskarbiowie i hetmani Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podskarbi ziemski sprawował pieczę nad skarbem państwa, a podskarbi dworski go zastępował i troszczył się o skarb dworski wielkiego księcia litewskiego. Litwa wytrwale broniła swego prawa do posiadania odrębnego skarbu. Oznaczało to własny system płatniczy, cła na granicy między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną, własną monetę. Rzeczpospolita Obojga Narodów nie miała wspólnego skarbu, oba państwa same finansowały własne wydatki i obie strony zawsze sprzeciwiały się próbom trakto wania ich j ako wydatków całej Rzeczpospolitej . Z drugiej strony, Wielkie Księstwo Litewskiego nie uchylało się na przykład od finansowania stosunków dyplomatycznych z Rosją, gdyż w ten sposób mogło prowadzić samodzielną politykę w tym względzie. Hetmani - wielki i polny - odpowiadali za przygotowania do wojny i dowodzili wojskiem. Wielkie Księstwo Litewskie i Korona posiadały odrębne wojska; nie mogły ,
.
.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
258
one bez pozwolenia przekroczyć wewnętrznych granic Rzeczpospolite j . Wojska Litwy i Koron y były utrzymywane ze skarb ów tych państw. Ich h etmani mieli równe uprawnienia, a hetman jednego państwa nie mógł dowodzić woj skami drugiego pań stwa bez jego zgody. Umacniało to suw erenn ość W ielkiego Księstwa Litewski ego w ramach Rzeczpospolitej zwięk szało o dpowiedzialność każdego z państw za pro wadzoną przez nie poli tykę zagraniczną Jednocześnie wynikały z tego powodu do datkowe trudności dla króla i j ego zwolenników. Na przykład, w czasie wyprawy Stefana Batorego przeciwko Inflantom Wielkie Księstwo Litewskie nie chciało prze puścić przez swoje terytorium pospolitego ruszenia szlachty polskiej i podporządko wać się hetmanowi Janowi Zamoyski emu W 1 62 1 r. zwołano pospolite rus zenie w obu państwach : w Koronie przeciwko Turkom, a na Litwie przeciwko Szwedom. N akło nieni e Wielk iego Księstwa Litewskiego, żeby jego wojsko przyłączyło się do wojny Korony z Turkami, kosztowało Zygmunta III Wazę wiele wysiłku. Wydarzyła się wtedy również rzecz w cześn iej ni espoty kana - dowo dzen ie połączonymi wojskami powierzono hetmanowi wielkiemu litewski emu, Janowi Karolowi Chodkiewiczowi. Ogólnie rzecz biorąc, odrębność wojsk po dkreślała dwoistość Rzeczpospolitej i um ac niała pozycję hetmanów w państwie, lecz utru dniała wspólną politykę zagraniczną i osłabiała pozycję władcy. Król miał niew ielki wpływ zarówno na urzędników Wielkiego Księstwa Litew skiego, jak i urzędników Korony. Mógł ich mi anować, a więc po siadał wolność wyboru, chociaż zaws ze musiał brać pod uwagę stosunki m i ędzy r óżnymi ugrupowani a mi szlachty . U rzędni cy sprawowali swe funkcje dożywotnio, byli p rak tycznie nieusuwalni - można ich było jedynie awansować . Faktycznie byli niezależni od władcy, a to nie gwaran towało stabilności politycznej. Król miał coraz większe trudności w zdobywaniu sojuszników. Wła dcę wiązała r ównież zasada, która wymuszała mianowanie na konkretne stanowiska w dany m p aństwi e Rz eczp osp olitej tylko przedstawicieli j ego szlac hty, rdzennych mieszkańców, a nie mi gr an tów w pierwszym bądź drugim pokoleniu, którzy nabyli ziemie. Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego, czując, że szlachta pol ska pragnęłaby przejąć majątki i urzę dy na Li twi e i j ednocześnie boj ąc się poli tycznego podporząd kowan ia Wielk i ego Księstwa K oronie, uważnie śledziła, czy ta reguła nie jest naruszana. Do XVIII w. nieliczni Polacy zdołali uzyskać jakiś mało znaczący urząd w Wiel kim Księstwie Litewskim. Zródła odn o towują tylko jeden poważny k on fli kt m iędzy Litwą a k ról em i p opi eraj ąc ą go Polską. W latach 1 591-1600 Zygmunt III Waza czynił starania, aby b i sk upem Wilna (wspomniana reguła dotyczyła również hierarchii kościelnej) został Bernard Maciejowski. Całe społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego odmó wiło wpuszczenia go do katedry wileń skiej i przeforsowało swoje stanowisko. Od początku XVIII w. na urzędy w Wiel kim Księstwie Litewskim mianowano również przedstawi ci eli szlach ty polskiej. Wspomnianą wcześniej regułę łamano jedynie częściowo, gdyż Po toccy, Poniatowscy czy wywodzący swe rody z Giedymi nowiczów, związani z Litwą przez pochodzenie Czartoryscy, Sanguszkowie czy Wi śn iowi ec cy oraz inni, k tórzy r óżnym i sp oso bam i dorobili s ię tutaj majątków, stali się s zlach tą obu pań stw W tym samym czasie coraz więcej n iższych stanowisk w Wielkim ,
.
.
,
.
Kraj i ludzie
259
Księstwie Litewskim dzielono między synów polskiej szlachty. Ludzie ci nie za grzewali długo miejsca na Litwie - urzędy litewskie stawały się odskocznią do dalszej kariery na wyższych stanowiskach w rodzinnej Koronie. Zjawiska te były wynikiem zbliżenia szlachty Litwy i Polski, jej jednoczenia się w jeden naród szlachecki całej Rzeczpospolitej. Z tego punktu widzenia możemy oceniać również zrównanie uprawnień urzędni ków Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski, nazywane Coaequatio iurium. Urzędnicy Litewscy mieli większe uprawnienia niż ich polscy koledzy - kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego pełnił również pewne funkcje sądownicze, hetman miał prawo rozmieścić wojsko w państwie według własnego upodobania itp. W 1697 r., w wyniku konfliktów między ugrupowaniami szlacheckimi Wielkiego Księstwa Litewskiego, sejm Rzeczpospolitej postanowił zrównać uprawnienia urzędników Wielkiego Księst wa Litewskiego z uprawnieniami Polaków. W historiografii wydarzenie 10 porównuje się do unii lubelskiej, lecz interpretuje w dwojaki sposób - albo jako ostateczne potwierdzenie suwerenności Wielkiego Księstwa Litewskiego w Rzeczpospolitej, albo jako całkowite prawne i faktyczne połączenie Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Można się tutaj zgodzić z A. Sapoką, który twierdził, że wydarzeniu temu nadaje się zbyt duże znaczenie - związki państwowe Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony w Rzeczpospolitej były już wykształcone i Coaequatio iurium niczego nie zmieniało. Regulowało jedynie stosunki między szlachtą a urzędnikami Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz ujednolicało prawa szlachty obu państw w swoich krajach, a ponadto przyspieszało zbliżenie między szlachtą Polski i Litwy. Pojawiło się realne niebezpieczeństwo, że suwerenność Wielkiego Księstwa Litewskiego w Rzeczpospolitej, mimo że zastrzeZona w dokumentach prawnych, zacznie zanikać. Niezależnie od przeszkód i trudności, odrębność władzy centralnej Wielkiego Księstwa Litewskiego podtrzymywała tę suwerenność. Między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną wybuchały spory na tle kompetencji i wzajemnych stosunków między ściśle związanymi z dworem urzędnikami - marszałkami i kanclerzami - lecz nie miały one większego znaczenia. Sfery działań hetmanów i podskarbich obu państw praktycznie się nie stykały. Nie było ministrów Rzeczpospolitej, wspólnego rządu - byli jedynie urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony u boku wspólnego władcy. v
Sej m Rzeczpospo l itej a Wiel kie Księstwo Litewskie Rzeczpospolita Obojga Narodów miała wspólny sejm - tworząc unię, zlikwidowano odrębne sejmy Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski. Zasady organizacji parla mentu oraz jego kompetencje zapożyczono z Polski, ale były one już wcześniej znane w Wielkim Księstwie Litewskim. Dominująca doktryna polityczna zakładała, że sejm tworzy zgromadzenie trójstanowe: władca, senat i izba poselska. Włączenie władcy w skład sejmu wskazuje na jego polityczne osłabienie, a jednocześnie na siłę sejmu,
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
260 który stał si ę formalnie najwyższym organem władzy. Senat i izba poselska to in s tytucje szlacheckie. Inne stany - mieszczanie, włościanie, a nawet duchowni - nie mieli dostępu do sejmu. Wyjątek stanowili biskupi katoliccy i - jako obserwatorzy reprezentanci Wilna. W skład senatu wchodzili naj wyżsi urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony - przedstawiciele władzy centralnej (ministrowie) i administratorzy mająt ków ziemskich (wojewódzcy). Z Wiel kiego Księstwa Litewskiego do Senatu weszli obaj marszałkowie, kanclerz, podkanclerz i podskarbi ziemski. Obaj hetmani zostali senatorami dopiero w 1 768 r., a podskarbi dworski w 1 775 r. Aby uczestniczyć w posiedzeniach senatu, musieli się wystarać o stanowiska wojewodów i kasztelanów. Wielkie Księstwo Litewskie składało się z dziewięciu województw i równego im rangą starostwa żmudzkiego (księstwa); do senatu wchodzili wojewodowie (odpowiednio starosta żmudzki) i kasztelanowie. W sejmach elekcyjnych - wybierających władcę - mogła uczestniczyć szlachta całej Rzeczpospolitej. Do sejmu zwyczajnego, zwoływanego co dwa lata na sześć tygodni, oraz nadzwyczajnego, zwoływanego w razie nagłej potrzeby na dwa tygodnie, wybie rano ustaloną zwyczajowo liczbę posłów ziemskich z Wielkiego Księstwa Litewskiego - po dwóch z każdych dwudziestu-dwudziestu dwóch powiatów. Na przedłużenie posiedzeń sejmu potrzebna była zgoda wszystkich posłów. Zgodnie z ustaleniami unii lubelskiej sejm zbierał się w Polsce, najczęściej w Warszawie. Jedynie w 1653 r. obradował w Wielkim Księstwie Litewskim, w Brześciu. W tym czasie politycy litewscy czynili starania, aby sejmy Rzeczpospolitej odbywały się regularnie również w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1673 r. sejm postanowił, że co trzecie posiedzenie będzie zwoływ a ne w Grodnie. W większości wypadków przestrzegano tego postanowienia. Miało to podkreślać równą pozycję Wielkiego Księstwa Litewskiego w Rzeczpospolitej, ale budziło również niebezpieczeństwo, że Litwa stanie się trzecią - obok Wielkopolski i Małopol ski - prowincj ą Rze czpospolitej Sejm nie głosował nad uchwalanymi przez siebie ustawami - władca reasumował wyrażone opinie. Parlament był instytucją ogłaszającą ustawy, zwane konstytucjami. Musiały być one przyjmowane jednogłośnie przez wszystkich posłów, gdyż nikt nie mógł dokonać jakichkolwiek zmian w sytuacji szlachty (a konstytucje przygotowy wano przede wszystkim z myślą o niej) wbrew woli chociażby niewielkiej jej części. Wolę tę wyrażali posłowie wybrani do sej mu. W końcu XVI w. niezależność posłów niemal całkowicie ograniczyły instrukcje otrzymywane w powiatach. Scisłe trzymanie się instrukcji i zasady jednomyślności, czyli liberum veto, w XVII w. zaczęło utrudniać pracę sejmu i uniemożliwiać przyjmowanie konstytucji, co ostatecznie sparaliżowało sejm. W 1 652 t. poseł z Upity Władysław Siciński po raz pierwszy nie pozwolił na kontynuowanie obrad, które zakończyły się bez uchwalenia ustaw. Po raz pierwszy obrady sejmu przed upływem sześciu tygodni zerwano z użyciem liberum veto w 1669 r., w 1688 r. sejm zerwano jeszcze przed rozpoczęciem pracy. Po zerwaniu obrad wszystkie podjęte wcześniej uchwały były unieważniane i w ten sposób niweczono pracę sejmu. W latach 1 573-1 763 zebrało się sto trzydzieści siedem sejmów Rzecz pospolitej, z czego pięćdziesiąt trzy, czyli 39%, nie ukończyły obrad. .
•
Kraj i ludzie
261 Szlachta i jej ugrupowania, wykorzystując często wybranych przez siebie posłów, dążyła do tego, aby sejm nie przyjął niekorzystnych dla niej uchwał i z powodzeniem zrywała obrady. Siciński i podobni do niego szlachcice nie mieliby odwagi, żeby samemu zerwać obrady - za ich plecami stali ludzie dysponujący większą siłą i wpły wami. Wśród nich w drugiej połowie XVII w. i w XVIII w. nie brakowało obcych agentów, którzy przyczyniali się do pogłębiania politycznej niemocy Rzeczpospolitej . Parlamentaryzm szlachecki przekształcił się w zainicjowaną przez szlachtę oraz zagranicznych agentów anarchię. Stosunkowo efektyWnie działały sejmy od końca
XVI w. do pierwszej połowy XVII w., natomiast w drugiej połowie XVII w. i w XVIII w. stały się one całkowicie nieskuteczne. Przez cały czas sejm był jednak najwyższą instytucją prawodawczą w Rzeczpo spolitej. Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego starała się nie rozpraszać na frakcje na wspólnym sejmie i prowadziła samodzielną działalność parlamentarną, która nie była sprzeczna z aktami unii. Miało to znaczenie zwłaszcza wówczas, gdy zachodziła potrzeba decydowania o sprawach dotyczących wyłącznie Wielkiego Księstwa Litewskiego i Litwini nie chcieli, by Polacy w nie ingerowali. Już w pierwszych latach po unii lubelskiej posłowie i senatorowie powiatów litewskich przed udaniem się na sejm Rzeczpospolitej zbierali się na zjazdach przed sejmowych Wielkiego Księstwa Litewskiego, z początku w Wołkowysku, później, po zatwierdzeniu tego w trzecim Statucie litewskim, w Słonimiu. Omawiano na nich wspólne problemy i działania w sej mie. Zj azdy takie odbywały się również w pro wincjach Polski. W Wielkim Księstwie zastępowały one po części dawne sejmy li tewskie, gdyż rozważano na nich kwestie nieprzewidziane w harmonogramie obrad sejmu, na przykład w 15 84 r. nową redakcję artykułów Statutu litewskiego. Zjazdy przedsejmowe odbywały się regularnie od końca XVI w. do pierwszej ćwierci XVII w., później już zamierały
z mniejszą częstotliwością. W drugiej połowie XVII w. zjazdy stopniowo
i jedynie sejmiki powiatowe żądały ich odnowienia.
Zjazdy były częściowo dublowane, a później również zastępowane w sejmie przez odrębne posiedzenia posłów z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Odbywały się one przez cały okres trwania Rzeczpospolitej i bywały przydatne do przygotowywania konstytucji dotyczących jedynie spraw litewskich lub omawiania taktyki posłów Wielkiego Księstwa Litewskiego w sejmie. Konstytucje Wielkiego Księstwa Litew skiego były najczęściej wydzielane z konstytucji dotyczących Polski lub wspólnych problemów. Zjazdy przedsejmowe, odrębne posiedzenia w sejmie, odrębne konstytucje po zwalały posłom litewskim troszczyć się o interesy swojego państwa i przetrwać we wspólnym z Koroną sejmie. Odrębne posiedzenia i konstytucje utrzymano nawet w okresach kryzysu w sejmie, które zbiegały się w czasie ze zbliżeniem społeczeństw szlacheckich obu państw Rzeczpospolitej, z ich połączeniem w jeden naród. Od końca
XVI w. do pierwszej połowy XVII w. pomagały zachować suwerenność państwową Wielkiego Księstwa Litewskiego w obrębie Rzeczpospolitej Obojga Narodów, a w
XVIII w. przemieniły się w narzędzia do realizowania interesów szlachty i jej ,
ugrupowano
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
262
Zjazdy Główne Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego - pozostałość dawnego sej m u Juz w okresie pierwszego bezkrólewia po
1569 r. szlachta i moznowładcy Wielkiego
Księstwa Litewskiego zbierali się na Litwie na oddzielnych obradach. Kontynuowali oni działalność Rady Panów, zniesionej aktem unii lubelskiej. Stefan Batory, który na sejmie Rzeczpospolitej
nie uzyskał środków na wojnę z Rosją, zwołał odrębny zjazd
posłów Wielkiego Księstwa Litewskiego, zwany Zjazdem Głównym lub konwokacją wileńską, który przyznał fundusze na wojnę. Dla władcy zjazd ten był sposobem na uniknięcie konieczności zwołania sejmu Rzeczpospolitej i współpracy z szlachtą polską. Dla szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego oznaczał reaktywowanie litewskiego sejmu. W zjeździe uczestniczyli jedynie posłowie Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy dyskutowali wyłącznie nad problemami swego kraju. Konwo kacja była zwoływana przez króla, który zatwierdzał jej postanowienia. Władca zachowywał
się jak wielki książę litewski, przez co wchodził w konflikt z Koroną,
stawał się trzecią siłą w państwie - władcą całej Rzeczpospolitej (a nie przede wszystkim królem Polski). Za rządów stosunkowo silnych władców, jak Stefan Batory czy Zygmunt III Waza,
którzy dążyli do wykorzystania sporów między Litwą a Koroną, zjazdy główne Wiel
1 577-1624 zwołano ich dwadzieścia (nie licząc zjazdów w okresie bezkrólewia). Omawiano na nich przede
kiego Księstwa Litewskiego odbywały się często - w latach
wszystkim sprawy podatków na wojnę (w przypadku gdy Rzeczpospolita, a przede wszystkim Korona, nie zatwierdziła
i ch), przygotowywano i korygowano Statut
litewski, dyskutowano nad obroną granic i uczestnictwie w działaniach zbrojnych Polski przeciwko Turkom i Tatarom. Zjazdy
były całkowicie niezależne od zwoły
wanych przez Polaków sejmów z udziałem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wraz ze zbliżeniem szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski,
osła
bieniem pozycji króla i władzy centralnej, zainteresowanie zjazdami głównymi ma lało. Zwołano zjazd w 1634 r., poczyniono przygotowania do kolejnego, w latach
1 654-
1 655. Zjazdy w latach 1665 i 167 1 zwołali ówcześni faktyczni władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego - Pacowie. Później zjazdy przestały się odbywać. W trakcie wojen domowych na przełomie XVII i XVIII w. oraz później, w XVIII w., częściowo
zastąpiły je konfederacje Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pełniły one funkcję podobną do zjazdów, ale działały na innej podstawie prawnej i zajmowały się innym zakresem spraw. Zjazdy główne Wielkiego Księstwa Litewskiego w pierwszych dziesięcioleciach po unii lubelskiej były jednym z bardziej skutecznych środków umocnienia i obrony suwerenności Wielkiego Księstwa Litewskiego
w
Rzeczpospolitej. Po wykształceniu
się społeczeństwa szlacheckiego, które zasadniczo akceptowało stosunki m iędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Polską, a także w wyniku zmniejszania się roli politycznej władców Rzeczpospolitej, zjazdy przerwały swą działalność. Jedynie w trudnych okresach zycia państwa zwoływano je jako konfederacje.
Kraj i ludzie
263
Sej m i ki szlacheckie W okresie reform lat 60. XVI w. nastąpił podział Litwy na województwa oraz powiaty, które stały się najważniejszymi jednostkami organizacyjnymi państwa i instytucją samorządową szlachty. Na sejmikach powiatowych, które gromadziły całą szlachtę powiatu, rozważano różne sprawy powiatów: wybory lokalnych urzędników, pobór podatków. W XVII w., kiedy szlachta coraz częściej usiłowała uniknąć służby woj skowej i wykupić się podatkami, organizowano skarby powiatowe, które zajmowały się poborem do wojska. Posiadający w powiatach majątki magnaci rzadko zajmowali się organizacją spraw wewnętrznych powiatów. Nigdy jednak nie brakowało ich na sejmikach, gdy rozwa żano sprawy państwowe. Kwestie wagi ogólnokrajowej stawały na obradach wówczas, gdy przygotowywano sejm narodowy - władca przedstawiał sprawy, które miały być na nim rozważane. Wybory posłów oraz przygotowanie instrukcji, które miały ich obowiązywać, było przedmiotem sporów między ugrupowaniami politycznymi. Po umocnieniu się zasady jednomyślności wystarczyło zdobyć głosy posłów jednego powiatu, aby zablokować w sejmie niesatysfakcjonującą konstytucję. Nawet jeśli nie udało się zerwać obrad sejmu, nie znaczyło to jeszcze, że jego konstytucje będą rea lizowane w c ałym państwie. Postanowienia sejmowe, zwłaszcza podatkowe, nierzadko odrzucano na sejmikach posejmowych, zwanych relacyjnymi. Bardzo szerokie uprawnienia sejmików wpływały destrukcyjnie na rządy w pań stwie. Szlachta podkreślała, że broni swoich praw, a w rzeczywistości była mani pulowana przez magnatów. Sejm Niemy, który odbył się w 1 7 1 7 r., zniósł większość uprawnień sejmików dotyczących decydowania w sprawach podatkowych i wojsko wych. Samorządność szlachty została znacznie ograniczona. Skomplikowało to jeszcze bardziej życie państwa, gdyż nie powstały instytucje, które przejęłyby uprawnienia sejmików. Rządy sejmików zyskały w historiografii miano "demokracji szlacheckiej". Z racji politycznego nieprzygotowania szlachty, częstej prywaty i nietolerancji, dużych uprawnień i wpływów magnackich ksztahująca się dopiero demokracja przekształciła się w anarchię i panowanie - czasami utajone, czasami jawne - oligarchii magnackiej.
Prawa i równość szlachty Całe wewnętrzne życie polityczne Rzeczpospolitej toczyło się wokół hasła obrony
przywilejów szlacheckich. Ustrój państwa służył jako gwarancja ich swobód. Szlachtę najbardziej interesowały trzy sfery życia: kontrola na posiadaną ziemią, wolność oso bista i prawa polityczne. Własność ziemska szlachty oraz jej wolność i nietykalność osobista były zagwarantowane w trzecim Statucie litewskim i niepodważalne. Najlep szym świadectwem swobód szlacheckich był zakaz aresztowania szlachcica bez orze czenia sądu. Inna zasada, zgodnie z którą porządek w państwie nie moze być zmieniany bez zgody szlachty, wskazuje na problem swobód osobistych w sferze praw poLitycznych. Jego wyrazem było liberum veto - zasada jednomyślności w sejmie.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
264
Między szlachtą intensywnie szerzono ideę równości wszystkich przedstawicieli tej warstwy. Była ona poparta wspomnianymi zasadami, prawem całej szlachty do wy boru władcy, posłów na sejm, a więc do udziału w rządzeniu państwem. Sądzono, że największym zagrożeniem dla równości i swobód szlacheckich może być silny król, który prowadziłby samodzielną politykę zagraniczną, zmuszał szlachtę do uczestnic twa w wojnie, a w przypadku odmowy nakładałby na n i ą podatki bez jej zgody, dysponowałby majątkiem państwa itd. Poczucie zagrożenia absolutum dominium wśród szlachty było przez cały czas bardzo silne, toteż starała się ona kontrolować po czynania władcy przy pomocy pacta conventa, konstytucji sejmowych, senatorów -rezydentów itp. Obóz zwolenników silnego władcy, zwanych regalistami, był w Rzeczpospolitej zawsze nieliczny. Często przewodzili mu magnaci, na przykład na przełomie XVI i XVII w. kanclerz i hetman wielki litewski Lew Sapieha. Wielu możnowładców trafiało w szeregi regalistów z powodu nieporozumień z innymi mag natami, żywili również nadzieje na umocnienie swej pozycji dzięki poparciu władcy. Wraz z osłabieniem władzy centralnej, w drugiej połowie XVII w. i w XVIII w., zwolennicy króla nie wyróżniali się wśród innych ugrupowań szlacheckich. Równość szlachty była jedynie deklaratywna. Mimo że uprzywilejowana pozycja panów w Wielkim Księstwie Litewskim została zniesiona jeszcze w przededniu unii lubelskiej, to magnateria utrzymała swą wysoką pozycję w społeczeństwie i w państwie. Silny władca był dla niej szczególnie niewygodny, toteż magnateria na wszelkie sposoby starała się ograniczać jego władzę i przeważnie osiągała swoje cele. Formalnie drobna szlachta i magnaci mieli takie same prawa, ale możnowładcy dysponowali ogromnymi majątkami, wpływami w społeczeństwie, pieniędzmi i wła dzą. Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego nie stworzyła samodzielnego ruchu politycznego i pozostawała pod wpływem magnaterii. Wszyscy byli równi, lecz mag naci podążali na czele i wskazywali innym drogę.
Władza i konfl i kty wewnątrz magnateri i . Konfederacje Magnateria zmierzała w kierunku, który był dla niej najbardziej korzystny - zdobycia jak największej władzy w państwie. W Rzeczpospolitej istniały instytucje, które po zwalały na zaspokojenie tych pragnień: najważniejsze urzędy w państwie, senat, tak zwani senatorzy-rezydenci, którzy stale przebywali przy władcy i nadzorowali jego działalność. Sprawowali swój urząd we czterech, a stałą działalność rozpoczęli po 1 607 r. Znaczenie magnatów wzrosło szczególnie w XVIII W., gdyż władcy z dynastii Wettynów - August II j przede wszystkim August III - praktycznie nie rezydowali w Rzeczpospolitej . Magnateria Wielkiego Księstwa Litewskiego po unii lubelskiej starała się reali zować wspólną politykę. U dało im się utrzymać ją w kontaktach z Koroną, Lecz nie w sprawach wewnętrznych, gdyż tutaj o wszystkim przesądzała walka o władzę. W XVI-XVII w. wyczuwalne było napięcie między Radziwiłłami a Chodkiewiczami i Sapiehami. Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego - poza kilkoma magnatami
Kraj i ludzie
265 (np. Januszem Radziwiłłem) - nie zaangażowała się w wojnę domową w Polsce w la tach 1 606-1607, zwaną rokoszem Zebrzydowskiego. Sytuacja przypominająca wojnę domową uksztahowała się w Wielkim Księstwie Litewskim w czasie wojen w połowie XVII w., później Litwa coraz częściej uczestniczyła w konfliktach zbrojnych w Ko ronie między ugrupowaniam i szlacheckimi. Prawdziwa wojna domowa wybuchła w Wielkim Księstwie Litewskim na przełomie XVII i XVIII w. W konfliktach wewnętrznych aktywnie uczestniczyła szlachta, która sama przy czyniała się do ich powstawania i sama była w nie wciągana. Magnateria i władca potrzebowali zwolenników, szlachta p rzywó dców. Uczestnicy tych konfliktów społecznych potrzebowali odpowi edniej formy do ich przeprowadzenia i dlatego na początku XVII w. ważną formą życia p ol ityczneg o w Rze czpospol itej stały się kon federacje. Były to niezależne związki szlachty. Wybie rany przez nie organ władzy przypominał sejm, lecz nie obowiązywała tu zasada jednomyślności. Z tego też wzglę du konfederacjom często sprzeciwiali się konserwatywni obrońcy swobód szlachec kich, uważający, Że stan owią one zagrożenie dla zasady liberum veto. Przy pomocy konfederacji dążono do realizacji tych zadań życia politycznego, o których nie mógł i nie chciał decydować władca i władza centralna (urzędnicy, sejm). Prowadzono działania popierające króla lub tworzono wrogie mu konfederacje. Ich uczestnicy u sprawie dliwial i swe poczynania prawem szlachty do nieposłuszeń stwa wobec niewykonującego swych obowiązków władcy. W XVII-XVIII w., a więc w okresie umacniania się magnaterii, konfederacje stawały się najczęściej środkiem do osiągania własnych celów poszczególnych ugrupowań. W 1717 r. Sejm Niemy zakazał k on federacji lecz mimo to były one nadal zawiązywane (osobno w Wielkim Księstwie Litewskim i w Koro n ie ). Swiadczy to po raz kolejny o osłabieniu władzy państwowej -
,
,
.
Polityka zagra n iczna Wiel kiego Księstwa Litewskiego Sytuacja międzynarodowa Wielkiego Księstwa Litewskiego i polityka zagraniczna była uwarunkowana różnymi czynnikami, wśród k tórych bez wątpienia największą rolę odgrywały warunki współistnienia z Polską w ramach Rzeczpospolitej Obojga Narodów, zmiany terytorialne po unii lub els ki e j i rozwó j społeczno-gospodarczy i regionalny.
Problem pol ityki zagra n i cznej Wiel kiego Księstwa Litewskiego po u n i i l u belskiej Akt unii lubelskiej proklamował prowadzenie jednolitej polityki zagranicznej Rzecz p osp ol itej - ani Wielkie Księstwo Litewskie, ani Korona nie mogły realizować własnych działań w tym zakresie. Jednak takie tendencje i przedsięwzięcia, zapoczątkowane już wcześniej, a także różne interesy obu państw na arenie między narodowej nie zniknęły po zawarciu unii. Wysiłki Wielkiego Księstwa Litewskiego,
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
266 zmierzające do zachowania suwerenności państwowej w ramach Rzeczpospolitej , prowadziły do konfliktów z żądaniami Polski, która pragnęła identyfikować się z interesam i całej Rze czpospo litej i działać na jej korzyść. Tak więc Wielkie Księstwo Litewskie zostało zmuszone do dbania o swoje kontakty z krajami ośc iennymi w sposób niezależny . Dzięki kanclerzom Wielkie Księstwo Litewskie zachowało kontrolę na kontakta mi dyplom atycznymi z Rosją. Kanclerze przyjm owal i ros yj skich wysłanni ków, a oficjalne listy do Rosji były uwi erzytel niane pieczęcią Wielkiego Ksi ę stwa Litew skiego. Litwa wysyłała własne pos elstwa do Rosji, zwłaszcza w okresie bezkrólewia. Za kontakty dyplomatyczne Rzeczpospolitej z państwami zachodniej Europy odpowia dali głównie kanclerze koronni. Jednak żadne państwo nie miało monopolu na te kontakty: kanclerze zdawali sp rawozdani e przed sej m em , a ważną rolę odgrywał sam władca. Podział interesów w dziedzinie p ol ityki zagranic znej i różne sfery działalności kanclerzy były podyktowane warunkami i sy tuacj ą geograficzną W XVII w., wraz z upadkiem władzy centralnej w Rzeczpospolitej, prowadzono wojny na kilku frontach jednocześnie, a funkc jon owani e oddzielnych armii - ko ronnej i litewski ej - spowodowało zainteresowanie hetm anów poli tyką zagraniczną. Warto wspomn ieć tu konflik ty między Z ygmu ntem III Wazą a litewskim hetmanem polnym Krzysztofem Radziwiłłem o kontakty ze Szwecją w latach 20. XVII w., po d pisanie zawieszenia broni ze Szwedami w 1 626 r. przez hetmana wielkiego litewskiego Lwa Sap i ehę niezależnie od woli władcy czy ożywione kontakty polityczne Janusza Radziwiłła ze zbuntowanymi Kozakami i Szwedami w latach 50. XVII w. Generalnie hetmani rzadko uczes tniczyl i w kontaktach dyplomatycznych, ale ich decyzje miały decyduj ące znaczenie dla dalszego biegu spraw zagranicznych. Niezależne decyzje dotyczące polityki zagranicznej były ogłaszane i wprowa dzane w życie przez litewskie zjazdy przedelekcyjne, które zastąpiły litewski sejm, a w szcze gólności konwokacj e W i elkiego K si ęstwa Litewskiego. Taka różnorod ność instytucji zaangażowanych w politykę zagrani czną i zróżnicowanie ich funkcji często uniem ożliwiały właściwe zrozumienie realiów, w jakich były podejmo wane decyzj e polityczne, uzmysłowienie sobie, które z nich były rzeczywiście przyj mowane przez Wielkie Księstwo Li tewskie, a które przez poszczególnych magnatów i ich stronników. Często rody Paców Radziwiłłów czy Sapiehów, w opozyc j i do władców i ofi cj al ne j poli tyk i Rzeczpospolitej, ogłaszały się reprezentantami całej Rzeczpospolitej, chociaż w rzeczywistości broniły własnych interesów. Do połowy XVII w. takie poczynania były rzadki e, ale później stały się zjawiskiem powszech nym. Destrukcyjny wpływ magnatów z obu państw Rzeczpospolitej na politykę zagraniczną w drugiej połowie XVII w. i w XVIII w. był widoczny i oczywisty dla .
,
współczesnych. Jednocześnie można mówić o działaniach Wielk iego K się stwa Litewski ego , które
znacznie odbiegały od głównej linii politycznej władców Rzeczp ospol ite j i Pol sk i. Do takich wydarzeń można zaliczyć rozejm ze Szwecją w 1 627 r., unię w Kiejdanach ze Szwecją w 1655 T., żądanie pokoju z Rosją w 1656 r., połączone z groźbami zerwania unii, czy wszystkie wydarzenia w p olityce zagranicznej W ielkieg o Ks ięstwa Litewskiego pod koniec XVII w., które poprzedziły wybuch wojny domowej . Wielkie
Kraj i ludzie
267
Księstwo Litewskie manifestowało swoją niezależność w ramach Rzeczpospolitej nie tylko w kontaktach z Koroną, czyli w sprawach wewnątrzpaństwowych, ale także w polityce zagranicznej . Oczywiście, polityka zagraniczna Litwy była bez wątpienia ograniczona przez ogólne kierunki w polityce Rzeczpospolitej. Chroniąc swoją niezależność i interesy, Wielkie Księstwo Litewskie najczęściej koordynowało swe poczynania z Koroną, a jego polityka zagraniczna stanowiła element ogólnej polityki zagranicznej Rzeczpospolitej. Zasady prowadzenia polityki zagranicznej przez Wielkie Księstwo Litewskie były w dużym stopniu określone przez niechęć szlachty do udziału w wojnach. Większość szlachty wiązała swoje życie z uprawianiem ziemi, a nie z wojną. Po zawarciu unii idee sarmatyzmu i głoszone przez polską szlachtę hasło "przedmurza" chrześcijaństwa w walce z islamem nie rozprzestrzeniły się w Wielkim Księstwie Litewskim. Szlachta litewska, która w wyniku podpisania unii straciła znaczne obszary ziemi i została otoczona przez silnych sąsiadów, nie była zarażona megalomanią i ksenofobią, rozpowszechnionymi w Koronie w XVII w. Wprost przeciwnie, popierała - zwłaszcza po wojnie północnej - złudne teorie głoszące, że słabe państwo - a za takie szlachta Litewska uznawała Wielkie Księstwo Litewskie, szczególnie po wojnach prowadzo nych w połowie XVII w. - nie będzie przeszkodą dla nikogo i dlatego nikt nie będzie go atakować. Takie poglądy szlachty utrudniały prowadzenie aktywnej polityki zagramczneJ. •
•
Stosu nki Wiel kiego Księstwa Litewskiego z sąsiadami Kontakty ze wschodnim sąsiadem - Rosją - były kluczowe dla Wielkiego Księstwa Litewskiego. Rozwijały się one nadal wokół zmagań o dziedzictwo staroruskie. Po unii ziemie ruskie (białoruskie) zostały podzielone między Wielkie Księstwo Li tewskie a Koronę. Polska uzyskała bezpośrednią granicę z Rosją i czynnie włączyła się do polityki całej Rzeczpospolitej wobec tego kraju. Jednakże tradycyjnie naj aktywniej na tym polu działały instytucje Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na przełomie XVI i XVII w. Rosja była pogrążona w kryzysie. Jej porażki w wojnie o Inflanty, zmiana dynastii i chaos wywołany pojawieniem się fałszywych carów spowodował, że Rzecz pospolita uważała Rosję za słabego i nieszkodliwego sąsiada. Ale nawet w takich warunkach społeczeństwo szlacheckie i większość polityków Wielkiego Księstwa Litewskiego próbowała utrzymać pokojowe kontakty z Rosją, nie angażując się w wy prawy fałszywych carów, co czynili polscy magnaci. Rosnąca siła Rosji pod rządami pierwszych Romanowów zaczęła budzić niepokój. Obawy te znalazły potwierdzenie w połowie XVII w., kiedy Rosja zaatakowała Rzeczpospolitą. Wówczas, a nade wszystko pod koniec XVII w., po ustaleniu stałej granicy, starano się o utrzymanie stanu pokoju. Od tego momentu granice między Rzeczpospolitą (i Wielkim Księst wem Litewskim) a Rosją pozostawały niezmienne do pierwszego rozbioru Rzecz pospolitej w 1772 r. Relacje między tym dwoma państwami zmieniły się zasadniczo po wojnie północnej, kiedy Rosja zdobyła szeroki dostęp do Morza Bałtyckiego, stając się najsilniejszym państwem w regionie. Po Sejmie Niemym w 1717 r., który
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
268 został zwołany pod okiem armii rosyjskiej, Rzeczpospolita stała się niemal rosyj skim protektoratem. Pokojowe nastawienie szlachty nie uchroniło kraju przed ro syjską agresją. Po wojnach inflanckich sąsiadem Rzeczpospolitej (i Wielkiego Księstwa Litew skiego) stała się Szwecja, kontrolująca wówczas tereny na północy Estonii. Relacj e między tymi dwoma państwami uległy pogorszeniu w następstwie objęcia tronu w Rzeczpospolitej w latach 1 587-1668 przez członków dynastii Wazów, pretendują cych do tronu Szwecji. Oba państwa rywalizowały o ziemie nadbahyckie, głównie o Inflanty. W XVII w. Rzeczpospolita kilkakrotnie - ze zmiennym szczęściem prowadziła wojny ze Szwecją. Pozycja p olityków litewskich często była inna niż władców Polski i całej Rzeczpospolite j. Wielkie Księstwo Litewskie próbowało reali zować bardziej umiarkowaną politykę wobec Szwecji i nie uczestniczyło w wojnach. Wspomniane różnice stały się szczególnie wyraźne w 1655 r., kiedy w Kiejdanach została zawarta unia Wielkiego Księstwa Litewskiego ze Szwecją, która jednak nigdy nie weszła w życie. Po wycofaniu się Wazów z życia politycznego Rzeczpospolitej wpływy szwedzkie osłabły i ostatecznie zanikły po trzeciej wojnie północnej, kiedy Rosja wyparła Szwedów z Inflant.
W XVIII w. spadło znaczenie Szwecji, stale natomiast umacniała się pozycja zachodniego sąsiada Wielkiego Księstwa Litewskiego - Prus. W 1 525 r. nastąpiła sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego, a Księstwo Pruskie zostało wasalem Polski. W ramach Rzeczpospolitej Prusy znajdowały się w orbicie zainteresowań Korony, zaś Wielkie Księstwo Litewskie pozostawało biernym obserwatorem. W 1618 r. dynastia Hohenzollernów zjednoczyła Prusy i Brandenburgię pod swoimi rządami. Jej po siadłości były rozdzielone polskim terytorium, co określało strategię władców prus kich, którzy chcieli połączyć obie części państwa. Do realizacji tego celu Prusy dążyły
1657 r. uzyskały niezależność od polskiego zwierzchnictwa, w 170 l r. stały się królestwem, a w pierwszej połowie XVIII w. siLnym militarnie długo i wytrwale. W
państwem, gotowym do osiągnięcia swoich strategicznych celów. Polscy władcy nie doceniali wzrostu potęgi Prus
i już w XVIII w. stanęli w obliczu poważnego
zagrożenia z ich strony. Jak wspomniano, politycy Wielkiego Księstwa Litewskiego pozostawali pasywni i - podobnie j ak Polacy - krótkowzroczni. Wielkie Księstwo Litewskie prowadziło bierną politykę wobec Prus, chociaż w ich wschodniej części, nazywanej Małą Litwą, żyło sporo Litwinów. Ogromna większość pruskich Litwinów była pochodzenia chłopskiego i nie uczestniczyła w życiu poli tycznym.
Z tego powodu litewskie warstwy rządzące nie były zainteresowane tym
obszarem, gdyż ich myślenie było bardziej polityczne niż etniczne. Na kształt granicy między tymi dwiema grupami narodu litewskiego wpłynęło także zwycięstwo kato lickiej kontrreformacji w Wielkim Księstwie Litewskim i dominacja luteranizmu w Prusach. W XVII i XVIII w. związki kulturowe i gospodarcze między Litwą wła ściwą i Małą Litwą były słabe. Żadna ze stron nie starała się nawet w najmniejszym stopniu włączyć ich do swojej polityki państwowej.
W XVII i XVIII w., kiedy Rzeczpospolita przeżywała coraz głębszy kryzys, jej sąsiedzi rośli w siłę i zdobywali coraz szersze wpływy, dzięki czemu mogli decydować o politycznym losie Rzeczpospolitej, a tym samym Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Kraj i ludzie
269
Eu ropa Zachodnia i Wiel kie Księstwo Litewskie Relacje Rzeczpospolitej z zachodnią Europą leżały w kompetencjach polityków z Korony. Wysłannicy tych państw zatrzymywali się w Warszawie i rzadko odwiedzali Wilno, zadowalając się utrzymywaniem ambasadorów i rezydentów w Warszawie i Gdańsku. Nie ma śladów szczególnego zainteresowania Wielkim Księstwem Li tewskim w polityce państw zachodnich w XVII i XVIII w. Być może jedynym wy jątkiem były wysiłki kupców angielskich, popierane przez Jana III Sobieskiego, pragnących osiedlić się w miejscowości Swięta koło Połągi w latach 80. XVII w. W 1685 r. Jan III Sobieski wystawił przywilej gwarantujący samorząd dla miasta założonego przy angielskiej faktorii handlowej. W jego następstwie zbudowano port. W początkach XVIII w. kupcy z Rygi, obawiając się takiej rywalizacji, przy pomocy wojsk szwedzkich zniszczyli port, a Anglików usunęli siłą. Dla państw zachodniej Europy, przede wszystkim dla Habsburgów, Francji i Rzy mu, Rzeczpospolita była ważnym i niezbędnym potencjalnym sojusznikiem w ich wzajemnych konfliktach, a zwłaszcza w sporze z Turcją. Kusząca była także perspe ktywa objęcia tronu Rzeczpospolitej, toteż zainteresowanie nią w zachodniej Europie wzrastało, szczególnie w okresach bezkrólewia. Wiele ówczesnych stronnictw poli tycznych dysponowało znacznymi kwotami na agitację polityczną. W XVII w. prze kupstwo magnatów w Rzeczpospolitej stało się prawie powszechne. W drugiej połowie stulecia działo się tak nie tylko podczas bezkrólewia; setki tysięcy liwrów i pieniądze innych państw były przekazywane na ten cel. W Rzeczpospolitej po wstawały stronnictwa profrancuskie, prohahshurskie i wiele innych. W XVII w. życie polityczne zostało zdominowane przez rosyjskie pieniądze, przesyłane jako wspar cie dla armii. Magnaci litewscy, w nie mniejszym stopniu niż koronni, zostali włączeni w te dobrze opłacane gry polityczne obcych mocarstw. Niewiadomo było, kiedy jakiś magnat bronił interesów Rzeczpospolitej lub Wielkiego Księstwa Litewskiego, a kiedy pod tym pretekstem pracował dla kogoś, kto mu płacił. Polityka zagraniczna państwa zeszła na drugi plan w stosunku do działalności magnatów i ich stronników. Taka sytuacja doprowadziła do całkowitego załamania politycznego Rzeczpospolitej. W kontekście relacji między Rzeczpospolitą a państwami zachodniej Europy na leży poruszyć jeszcze jedną kwestię. Ponieważ zachodnia Europa utrzymywała kon takty głównie z instytucjami Korony, a polonizacja szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego poczyniła znaczne postępy, coraz trudniej było odróżnić mieszkańca Wielkiego Księstwa Litewskiego od Polaka. Szlachta litewska coraz częściej sama określała siebie Polakami (nie odrzucając prolitewskich aspiracji politycznych i nadal uważając się za mieszkańców Rzeczpospolitej, a nie Korony). Zacierały się różnice między Polakami a Litwinami, między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną. Polacy popierali ideę utożsamiania całej Rzeczpospolitej z Polską (Koroną) w kon taktach z Europą Zachodnią. Dlatego też państwa zachodniej Europy zapomniały o Litwie, którą poznały podczas wojen z Zakonem Krzyżackim za rządów Witolda i Jagiellonów. Podobnie jak dla społeczeństwa ruskiego w XVII w. Litwa oznaczała całą Rzeczpospolitą, tak dla zachodniej Europy w XVII i XVIII w. Polska (Korona) ,
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
270
była całą Rzeczpospolitą. Wszystko, co działo się w którymś z państw Rzeczpospolitej, w oczach zachodnich Europejczyków działo się w Polsce. Takie podejście zostało przyjęte przez zachodnią historiografię i w pewnym sensie obowiązuje do dziś. W jakimś stopniu sugerowali to także polscy historycy. Nawet obecnie uznaje się, że od XVI do XVIII w. Radziwiłłowie byli Polakami. Dzieła kultury stworzone przez Litwinów, nawet jeśli zostały napisane po łacinie przez litewskich autorów (jak Wojciech Wijuk-Kojałowicz, Zygmunt Lauksmin czy Ka zimierz Siemienowicz), są traktowane jako dorobek kultury poLskiej . Polska była pośrednikiem między zachodnią Europą a Litwą, ale przesłaniała Litwę przez oczami Europy Zachodniej. * * *
Po zawarciu unii z Polską Wielkie Księstwo Litewskie weszło na tę samą drogę rozwoju i doświadczyło tego samego losu. Rzeczpospolita stała się zapleczem rol niczym dla rozwijającej się gospodarczo zachodniej Europy. Ograniczone możliwości ekonomiczne uległy dalszemu pogorszeniu w wyniku kryzysu demograficznego, agresywnej polityki sąsiadów oraz konserwatywnego wewnętrznego systemu społecz nego i politycznego. Szlachta - odkąd zdobyła niezależność od władcy i stała się główną siłą w państwie - była zadowolona z obrotu spraw. Blokując wprowadzenie jakichkolwiek reform w kierowaniu państwem oraz wykorzystując zasadę jednomyśl ności w głosowaniach parlamentarnych (liberum veto), szlachta przeniosła życ ie polityczne na sejmiki, ubezwłasnowolniając organy władzy centralnej i sejm. Słabość władzy centralnej zwiększała znaczenie magnaterii i jej stronników, którzy nie byli jednak w stanie zapobiec zgubnym skutkom tych poczynań. Tak zwana decentrali zacja władzy przejawiała się w swoistego rodzaju politycznej dezintegracji państwa, podzielonego administracyjnie na powiaty i targanego przez stronnictwa mag nackie. Od końca XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. centralne urzędy Rzecz pospolitej i obu tworzących ją państw - król, ministrowie, senat - które nie zostały jeszcze całkowicie osłabione, próbowały przeciwstawić się tym tendencjom. W dru giej połowie XVII w. elementy destrukcyjne w działalności politycznej magnaterii przeważyły. Od tego czasu i przez prawie cały XVIII w. Rzeczpospolita stała się w pewnym sensie ofiarą samo destrukcyjnych powiązań rodzi mych magnatów z panstwaml osclennym1. Wielkie Księstwo Litewskie poszukiwało sposobów na zabezpieczenie swojej państwowości w ramach Rzeczpospolitej i przeforsowało istotne dla Litwy zmiany w najbardziej niekorzystnych artykułach unii. Suwerenność Wielkiego Księstwa Li tewskiego umocniła konsolidacja szlachty, etnicznie i religijnie rozbitej, ale zjedno czonej wokół politycznej idei litewskości. Magnateria, rywalizująca między sobą o władzę i bogactwa, była zjednoczona wokół problemu kontaktów z Koroną. Jed nocześnie pojawiły się tendencje zmierzające do zbliżenia z polskim społeczeństwem, czego następstwem było powstawanie narodu szlacheckiego Rzeczpospolitej. Postę powała nie tylko polonizacja w dziedzinie kultury: również w sferze polityki Rzecz,.
.
",
.
.
Kraj i ludzie
271
pospolita przekształcała się w Polskę. Proces ten, zapoczątkowany w XVII w., przybrał na sile w XVIII W., kiedy niezależność i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego w ramach Rzeczpospolitej formalnie były największe. Rzeczyw is tość unii zaczęła coraz b ardzi ej odbiegać od j ej formy. Jednakże polityczna polonizacja nie była cał kowita, gdyż szlachta poszukiwała niezależności w tej dziedzinie, a magnaci, którzy byli wyrazicielami separatystycznych interesów, często w swej polityce sięgali po hasła niepodległości państwowej. W warunkach decentralizacji władzy funkcjonowanie narodu szlacheckiego Wiel kiego Księstwa Litewskiego i jego niezależnych instytucji państwowych pozostawało czynnikiem wspierającym organizm państwowy, niezależnie od tego, jak słabe było to państwo. Jednak zarówno w Wielkim Księstwie Litewskim, jak i w całej Rzecz pospolitej (podobna sytuacja występowała w Koronie) instytucje te nie mogły zastąpić słabej władzy centralnej, przede wszystkim dlatego, że większość społeczeństwa była przekonana o doskonałym kształcie państwa i porządku społecznym Rzeczpospolitej. Przez cały XVII i XVIII w. trwał głęboki kryzys polityczny; przejawiający się zarówno w rozkładzie instytucji państwowych, jak i niewydolności wojs kowej i zahamowaniu rozwoju społecznego w Wielkim Księstwie Litewskim i w całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
ROZDZIAŁ 2
N arody, wierzenia, kultura
Decyzja "narodów politycznych" dwóch państw - Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego - o zjednoczeniu i utworzeniu Rzeczpospolitej Obojga Narodów w 1 569 r. rozpoczęła skomplikowany i kontrowersyjny proces oraz stworzyła warunki do zintegrowania obu społeczeństw i kultur� odmiennych w swym historycznym roz woju. W latach 1569-1795 występowały jednocześnie procesy integracji i dezintegracji życia politycznego� społecznego i kulturowego Królestwa Polskiego i Wielkiego Księs twa Litewskiego. S zlach ta, wieloetniczny i w ieloreli gij ny "naród polityczny", zjed noczona wspólnymi interesami państwowymi, przeżywała okres rozwoju, równocześnie doświadczając postępującej polonizacji życia społecznego państwa litewskiego. W tym samym czasie podtrzymywano i umacniano prolitewskie nastroje w warstwie rządzącej i ideę suwerenności państwowej. Na ziemiach ruskich ksztahowała się świadomość narodowa przyszłej Białorusi, połączona z postrzeganiem kulturowej tożsamości. Także na tych ziemiach zachodziły procesy polonizacji, ale w powiązaniu z wyraźnymi wpływami rosyjskimi. W twórczej działalności elit intelektualnych mozna zaobserwo wać wzajemne przenikanie się elementów litewskich, łacińskich i polskich. Ich wzajemne powiązanie, ale takze wiele pozornie przeciwstawnych tendencji, jakie często można było zaobserwować w zyciu społecznym, tworzyło wyjątkową atmosferę dla koegzystencji kilku narodów i kultur, tak typowej w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego okresu przedrozbiorowego.
Rel igie i wierzenia Sprzeczności w życiu społecznym Wielkiego Księstwa Litewski ego w latach 1569-1795 wynikały z wielu czynników, z których większość była związana ze sferą religijną. W momencie zawierania unii lubelskiej wydawało się, że protestantyzm całkowicie wyprze katolicyzm, słabo zakorzeniony na Litwie, co znacznie osłabiłoby wpływy prawosławia. Wspólnoty protestanckie rozwijały się i działały nie tylko w dobrach
Narody, wierzenia, kultura
273 litewskich magnatów i szlachty, którzy porzucili wyznanie katolickie, ale także w miastach, gdzie mieszkało liczne mieszczaństwo niemieckie. Wielu n a j ba rdziej wpływowych wyznawców prawosławia także przechodziło na protestantyzm. Jednak Wielkie Księstwo Litewskie nigdy nie stało się państwem protestanckim. Wpros t przeciwnie, w drugiej połowie XVII w. wyznanie katolickie (w obrządku rzymskim i unickim) zdominowało te tereny. Zycie religijne Wielkiego Księstwa Litewskiego w drugiej połowie XVI w. i w XVII w. uległo zasadniczym zmianom.
Reformacja Ruch, który w pierwszej połowie XVI w. wyzwolił w Wielkim Księstwie Litewskim siły społeczne zainteresowane zachodnimi nowinkami, wykształcił pierwsze po kolenie nowożytnej litewskiej inteligencji kul tu ral nej. Jednakże w drugiej połowie
XVI w. ruch ten zderzył się z coraz głębszym kryzysem wewnętrznym. W krótkim czasie kalwiniści stali się najliczniejszą, najlepiej zorganizowaną i najsilniejszą grupą wyznaniową wśród innych wyznań protestanckich, obejmując najszersze warstwy sp ołeczeń s twa i ciesząc się poparciem szla<:hty. Jednakże już w pierwszych latach działalności kalwinistów pojawili się wśród nich "herety<:y", znani jako arianie. Około 1 555 r. pogLądy Piotra Gonensiana rozpoczęły upowszechniać się w kalwińskiej wspólnocie w Wilnie. W 1 558 r. rozgorzały polemiki wokół podwójnego pochodzenia •
Chrystusa, co wiązało się z odrzuceniem dogmatu Trójcy Swiętej . W tym samym roku w Wilnie rozpoczęli działalność Marcin Czechowicz i Szymon Budny, którzy po kilku
latach zyskali reputację naj sławniejszych arian w Wielkim Księstwie Litewskim. Około 1 569 r. reformowana wspólnota w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim rozpadła się na dwie: większą - kalwińską - i mniejszą - ariańską. Arianie, którzy przed 1 570 r. byli skupieni w dziesięciu wspólnotach w Wielkim Księstwie Litewskim (największe w Wilnie i Kiejdanach oraz na ziemiach Rusinów
i terenach mieszanych etnicznie), głosili radykalne poglądy o Bogu, Kościele i po rządku społecznym. Zostali ogłoszeni odstępcami i wkrótce zaczęli być prześladowani nie tylko przez katolików i urzędników królewskich, którzy wspierali Kościół ka tolicki, ale także przez inne odłamy p ro tes tantów W 1570 r., po kilku nieudanych .
próbach zjednoczenia, kalwiniści, luteranie i bracia czescy zawarli tzw. ugodę sando mierską, ogłaszając, że każde z wyznań protestanckich będzie głosiło własne wyznanie wiary, ale jednocześnie będzie tolerowało poglądy innych grup protestanckich. Pro
testanci chcieli połączyć siły w walce przeciwko katolikom i arianom. Ugoda san domierska na krótki okres zjednoczyła większość pro t es tan tów Rzeczpospolitej. Kontrowersje między kalwinistami a luteranami oraz dysputy teologiczne nie ucich ły. Nowe próby pojednania między kalwinistami i luteranami, podejmowane w latach 70. i 80. XVI w. w dobrach Radziwiłłów, za koń czyły się niepowodzeniem i nie do
prowadziły do oczekiwanej jedności. Nieporozumienia wybu<:hały takle między samymi arianami, gdzie ścierały się grupy bardziej i mniej radykalne.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
274
Konflikty między różnymi odłamami protestantyzmu i debaty teologiczne po chłaniały większość wysiłku intelektualnego ówcze sne j elity kultural n e j odrywając ją od innej działalności na tym polu i osłab iaj ąc wpływ umysłowy całego ruchu refor mowanego na społeczeństwo. Na przełomie XVI i XVII w. protestanci w Wielkim Księstwie Litewskim s tanęl i przed nowym prob le m em : cor az większa liczba najbardziej aktywnych zwolenników protestantyzmu - magnatów - p rzechodziła na katolicyzm Proces ten odkrył słabe strony protestantów, szczególnie naj silniejszego wyznania - zboru kalwi ńskiego, który był praktycznie założony i silnie popierany przez magnatów i szlach tę Wraz ze zmianą poglądów religijnych najbardziej wpływowej warstwy społeczeństwa, która jednocześnie w największym s top niu wspierała moralnie i finansowo protestantyzm, sytuacja w Wielkim Księstwie Litewskim zmieniła się na ni ekorzyść protestantów. Za symboliczny po czątek tego procesu można uznać śmierć w 1 565 r. Mikołaja C z arnego Radziwiłła, n ajb a rdziej wpływowego opiekuna róż ny ch grup protesta ntów . J ego syn owie, Mikołaj Krzysztof "Sierotka" i Jerzy (kar dyn ał, biskup wileński w latach 1 5 8 1-1 591 i kra kow s ki od 1 591 r.) byli pierwszymi magnatami Wielkiego Księstwa Litews kiego, którzy powrócili na łono Kościoła katolickiego i prowadzili aktywną działalność publiczną. Aż do przełomu XVI i XVII w. za ich przykładem poszło nie tylko wiele wybitnych osobistości (wśród najbardziej wpływowych można wspomnieć Hieronima Chodkiewicza, który powrócił do katolicyzmu w 1 572 r., i Lwa Sapiehę - 1 5 88 r.). Obecne badania nad dziejami protestantyzmu w Wielkim Księstwie Litewskim nie ukazu ją dokładnych danych liczbowych i tym samym prawdziwej skali tego procesu. Jest jednak pewne, że proces powrotu do wyznania katolickiego m agnatów i szlachty przebiegał p owol i i nie przybrał charakteru maso wego. W całym okresie kontrreformacji po j edynczy ludzie, rodziny i n awet całe rody pozostały wierne wyznani u protestanckiemu (np. Mikołaj Radziwiłł Rudy, pocho dzący z panującej w Birżach i Dubience gałęzi rod u, która do końca XVII w., kiedy w 1695 r. zmarła ostatnia protektorka kalwinistów - Luiza Karolina Radz iwiłłówn a pozostała kalwińska; magnack i ród Kiszków otaczał opieką arian aż do i ch wygnania w drugiej połowie XVII w.). W pierwszej połowie XVII w. synowie możnowładców z Wielkiego Księstwa Litewskiego nadal podejmowali studia nie tylko na katolickich, ale także na protestanckich uniwersytetach Europy. Z drugiej strony liczba katoli ckich k o nwertytów i co ważniejsze, ich znaczenie i prestiż w życiu publicznym w państwie stale rosły. Proces ten przyśpieszył konsolidacj ę sił katolickich i umożliwił rozszerzenie jego wpływów na ziemie ruskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Innym ważnym czynnikiem w XVII w. był fakt, że kilku wpływowych wyznawców prawosławia, którzy w XVI w. przeszli na protestantyzm (Wołłowicz, Chodkiewicz, Sapieha, Tysz kiewicz, Hlebowicz, Massalski, D orohos taj s ki i in.), zmieniło wyznanie na katolickie. Magnackie rody Czartoryskich, Ogińskich, Kroszyńskich i Sanguszków przeszły na katolicyzm bezpośrednio z prawosławia. Nawet wśród unitów, którzy odłączyli się od prawosławia p od koniec XVI w., znaleźli się w XVII w. konwertyci na katolicyzm a. B. Rucki, A. P ociej i R. Korsak). ,
.
.
,
Narody, wierzenia, kultura
275
Zmiany w sytuacji warstwy rządzącej Wielkiego Księstwa Litewskiego pozwoliły Kościołowi k atolickiemu w pierwszej połowie XVII w. na zainicjowanie otwartej kampanii przeciwko protestantom, kt órą zaaprobował król i królewscy urzędnicy. Wszystkie działania antyprotestanckie, podejmowane przez Kościół katolicki i w coraz większym stopniu wspierane przez społeczeństwo w XVII w., noszą wspólną nazwę
k ontrreform acj i.
Kontrreformacja W 1 569 r. biskup wileński Walerian Protasewicz, w trosce o przyszłość Kościoła katolickiego w Wielkim Księstwie Litewskim, zaprosił kilku jezuitów z Polski, by rozpoczęli pracę misyjną. Jezuici przybyli na ziemie Królestwa Polskiego w 1564 r. i włączyli się do walki o odzyskanie autorytetu moralnego Kościoła. Pojawienie się jezuitów - księży katolickich, aktywnych i doskonale przygotowanych intelektualnie do prowadzenia działalności wychowawczej i kształcenia, a także silnie podporząd kowanych hierarchii kościelnej - stworzyło całkowicie nową sytuację w dziedzinie kontaktów religijnych, a w krótkim czasie odmieniło atmosferę życia kulturalnego w Wielkim Księstwie Litewskim.
Kościół k atolicki był popierany przez władzę katolickich królów i autorytet je zuitów. W okresie reformac ji Kościołowi udało się utrzymać siłę ekonomiczną, a od końca XVI w. zaczął wykorzystywać nie tylko różne metody walki ideologicznej, ale
także w różnym stopniu akty prawne, aby umocnić swoją pozycję. Na przełomie XVI i XVII w. Kościół katolicki zainicjował procesy prawne, chcąc odzyskać od pro testantów zabrane kościoły. Fanatycy atakowali przemocą pr ote s ta nck ie świątynie, szkoły i drukarnie (na przykład, wileński zbór kalwinów został zniszczony i splą drow any w 1 591 r. i w 1 6 1 1 r., a późni e j , w 1 6 39 r. i w 1640 r., nakazano jego usunięcie poza mury miejskie, lecz także tam został z d ewas tow any w 1 682 r.). Osłabienie wewnętrzne ruchu p rotes tan c k iego i rosnące poparcie szlachty dla Kościoła katolickiego umożliwiło mu w połowie XVII w. uzyskanie dom inującej pozycji dzięki aktom prawnym uchwalanym n a sejmach. Wypędzenie arian, uchwa lone na sejmie w 1658 r., zmusiło wielu ludzi albo do konwersji na katolicyzm, albo do opuszczenia Rzeczpospolitej . Prawie połowa arian (ok. 5000 osób) opuściła tereny Rzeczpospolitej i osiedliła się w północnych Niemczech i w Niderlandach. Prze
bywając na emigracji, arianie z Wi e lki e go Księstwa Litewskiego nie podkreślali swojej odrębności i nie twor zyli osobnych wspólnot, ale żyli blisko z innymi wygnań cami, a z czasem zasymilowali się z Polakami lub z ludnością miejscową. Od 1668 r. sejm zakazał przechodzenia z wyznania katolickiego na protestanckie. Postanowienia sejmu Rzeczpospolitej z lat 165 8�1 668 podważyły fundamenty protestantyzmu jako żywotnego ruchu społecznego. Coraz silniejsze przejawy kontr reformacji
b yły w znacznym stopniu wywołane przez procesy polityczne zachodzące
od połowy XVII w. Do końca XVII w. protestanci w Wielkim Księstwie Litewskim stracili trzy czwarte swych zborów.
Pod koniec XVI w. w Wielkim Księstwie Li-
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
276 tewskim działało ok. dwustu zborów, więks zo ść z nich znaj dowała się na obszarze
ich około pięćdziesięciu. Nadal aktywne wspólnoty protestanckie, chronione przez poj edynczych protektorów, n ie stanowiły już poważnego zagrożenia dla Kościoła katolickiego. W XVIII w. działalność diecezji wileńskiej. Sto lat późn iej pozostało
kulturowa tych wspólnot osłabła jeszcze bardziej. Można wym ienić co najmniej kilka przyczyn, dla których ruch re for macyj ny, który w pierwszej połowie
XVI
w. tak łatwo znalazł uznanie w społeczeństwie Wielk iego
Księstwa Litewskiego, w następnym wieku został pokonany. Przede wszystkim trzeba przypomnieć o stosunkowo późnej chrys tiani zacj i Litwy, co było wielokrotnie pod kreślane przez historyków protestantyzmu. W XVI w. chrześcijaństwo nie miało jeszcze głębokich tradycji na ziemiach litewskich. B yło rac zej powier zchowne i nie zbyt rozpowszechnione wśród mieszkańców. Katolicka elita intelektualna w pierw szej połowi e XVI w. pos trzegała protestantyzm bardziej jako element łączący ich
poli tyczni - jako element umożliwiający zachowanie suwerenności państwowej Wielkiego Księstwa Litewski ego wspieraj ący ich walkę p rzeciwko ideom u n ii prop agowanej przez polskich, k atolicki ch du ch ownych Prawosławna elita Wielkiego Księstwa Li tewskiego przeszła na protestantyzm głów z kulturą Zachodu, a działacze
,
,
.
nie po to, by uzyskać równe prawa w rządzeniu pań stwem . Po unii lubelskiej sytuacja politycz na w państwie zmieniła się i jezuici przejęli od protestantów dominującą pozycję w sferze kultury. Odkąd zapoczątkowane przez
reformację procesy kulturowe w zachodniej Europie były stale przezwyciężane przez nietolerancję rel igij ną i woj ny, " naród polityczny" Wielkiego Księstwa Litewsk iego także łatwo wyrzekł się upadaj ącego protestantyzmu i poparł katolicyzm. W okresie ko ntrreform ac ji działalność organizacyjna Kościoła katolickiego w Wielkim Księstwie Litewskim było skierowana nie tylko przeciw protestantom, ale obejmowała znacznie szerszą sferę życia publicznego. W 1 57 8 r. zaczęły obo wiązywać w Rz eczpospo litej uchwały soboru p owszechn ego w Trydenc ie ( 1 545-1 563), a Kościół katolicki w Wielkim Księstwie Li tews kim ro zpo czął reformy wewnętrzne. Zwiększono liczbę parafii, wzmocniono kontrolę nad różnymi przejawami życia w Kościele (regularne wizyt acj e), poszerzono zakres działalności zakonów, zadbano o wykształcenie i przygotowanie duchowieństwa na każdym szczeblu, a ogólnopań stwowy system kształcenia młodzieży przejęl i jezuici. W pierwszej połowie XVII w. rozbudowa najważ niej szych instytuc j i organizacyj nych Kościoła w Wielkim Księstwie Litewskim - di e ce z j i wileńskiej i żmudzkiej oraz sieci parafialnej dobiegła końca. Zmieniony Kościół przetrwał w tej pos taci prawie do okresu rozbiorów Rzeczpospolitej
w
latach 1 772- 1 79 5 . W drugiej połowie
XVIII w. na terenie d iecezj i wileńskiej istniały czterysta trzydzieści trzy parafie i sto trzydzieści sześć kościołów filialnych, a w diecezji żmudzkiej dziewięćdziesiąt osiem parafii i sześćdziesiąt
sześć kościołów filialnych. Ich łączna liczba była trzy razy
wyższa niż w połowie XVI w.
W XVII i XVIII w. założono sto sześćdzi esiąt pięć nowych klasztorów męskich i żeńskich. Na jwi ęcej z n ich zn aj dowało się na obszarze di e ce zji wileńskiej. Wiln o, o bo k Kr ak owa, Wars z awy, Lublina, Lwowa i Po zn ania, stało się ważnym centrum
Narody, wierzenia, kultura
277
życia zakonnego w Rzeczpospolitej. Do najbardziej aktywnych w życiu publicznym zakonów należeli jezuici, dominikanie, bernardyni i uniccy bazylianie. Kościół katolicki, silniejszy wewnętrznie, szybko zwiększał swoje wpływy w społeczeństwie. Wystarczająco gęsta sieć parafii umożliwiła duchownym katolickim w okresie kontrreformacji dotarcie do prawie wszystkich warstw społeczeństwa li tewskiego. Kościół wywierał wpływ na światopogląd mieszkańców Litwy i na ich życie codzienne. Skupił w swoich rękach większość instytucji naukowych i wycho wawczych, co znalazło odbicie w życiu duchowym społeczeństwa. Kościół karalicki poszukiwał nowych form komunikacji z szerokimi rzeszami mieszkańców i w końcu znalazł je. W początkach XVII w. biskup wiLeński Benedykt Woyna, popierany przez króla Władysława IV Wazę, odnowił proces kanonizacyjny królewicza Kazimierza, który zapoczątkowano w XVI w. W 1 620 r. papież Kle mens VIII ogłosił Kazimierza świętym i ustanowił jego święto w dniu 4 marca. W 1 604 r. w Wilnie zorganizowano wielkie uroczystości, by ogłosić tę wiadomość. W 1636 r. papież Urban VIII ogłosił św. Kazimierza patronem Litwy i od tej pory jego kult stale się rozszerzał. W okresie kontrreformacji nie tylko w stolicy i w większych miastach, ale także W najbardziej oddalonych zakątkach kraju wierni zakładali katolickie bractwa i inne organizacje przy parafiach. Jezuici propagowali pielgrzymki, organizowali publiczne procesje z elementami teatralnymi i umacniali ludzi w wierze, głosząc cuda czynione przez świętych. To właśnie w XVII w. możemy szukać początków kultu obrazu Najświętszej Marii Panny z Szydława (Siluva). Tradycja kultu tego obrazu, najbardziej znanego na Litwie, utrzymuje się do dnia dzisiejszego. Z drugiej strony, można spierać się, czy reformy wewnętrzne Kościoła katolickiego w Rzeczpospolitej skutkowały wprowadzeniem wszystkich zmian, postulowanych przez sobór trydencki. Rzeczpospolita nigdy nie stała się krajem zdominowanym przez absolutyzm katolicki. Szlachta, posiadająca władzę w parlamencie, przeciwstawiała się wysiłkom i staraniom jezuitów, zmierzającym do umocnienia władzy królewskiej, co otwarcie wyraziła za panowania Zygmunta III Wazy - stanowisko szlachty zostało wyraźnie określone w okresie rokoszu Zebrzydowskiego w latach 1606-1608. v
U n ia kościel na w Brześci u Kontrreformacja stworzyła również nową sytuację religijną dla wyznawców pra wosławia w Wielkim Księstwie Litewskim. Od drugiej połowy XVI w. Kościół katolicki coraz bardziej oddziaływał na działalność Cerkwi prawosławnej, dając nowy impet koncepcjom, które pojawiały się od czasów Jagiełły i Witolda i zostały zapisane w postanowieniach unii florenckiej w 1439 r., lecz nigdy niezrealizowane - pod porządkowania Cerkwi prawosławnej zwierzchnictwu papieża. Gdy pod koniec XVI w. kwestia ta była ponownie dyskutowana, poglądy prawo sławnych hierarchów w Rzeczpospolitej i zaangażowanych w tę sprawę działaczy świeckich były diametralnie różne. Część znanych biskupów prawosławnych, prag-
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
278
nących uczestniczyć w sprawach państwowych w takim samym zakresie, jak hierar chowie katoliccy, nawiązała kontakty z papieżem. Ideę unii kościelnej wspierał także katolicki król Rzeczpospolitej, Zygmunt III Waza, i kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, Lew Sapieha. Papież Klemens VIII 23 grudnia 1 595 r. odpowiedział na prośbę prawosławnych mieszkańców Rzeczpospolitej, którzy popierali unię. Niższe duchowieństwo prawosławne i kręgi świeckie zdecydowanie sprzeciwiły się tym po czynaniom. Zwołano dwa oddzielne synody kościelne w Brześciu na 8 października 1 596 r. : jeden zwolenników, drugi przeciwników unii. Zwolennicy unii wypowie dzieli się za zjednoczeniem z katolikami i 9 października 1596 r. ogłosili zawarcie unii kościelnej w Brześciu, na mocy której wyznawcy prawosławia na obszarze Rzecz pospolitej uznali zwierzchnictwo papieża i główne zasady wiary Kościoła katolic kiego. Prawosławni przeciwnicy unii - tzw. dyzunici - skupili się wokół księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego. Rodzina ta cieszyła się uznaniem jako długoletni obrońca interesów prawosławia w Wielkim Księstwie Litewskim. Unia brzeska podzieliła Kościół prawosławny Rzeczpospolitej i wywołała spory o wiernych, świątynie, klasztory i ich majątki. Stworzyło to nowe problemy polityczne wewnątrz kraju i na arenie międzynarodowej. Formalnie unici mieli takie same prawa w państwie jak katolicy. Jednak rzeczy wiste możliwości osiągnięcia przez nich najważniejszych godności w życiu politycz nym były ograniczone. Już w XVII w. notujemy fakty nawracania się unitów na katolicyzm albo powrotu do prawosławia. W tym samym okresie, w pierwszej połowie XVII w., oba Kościoły (unicki i pra wosławny) z inicjatywy prawosławnego biskupa Piotra Mohyły i unickiego metro polity Józefa Beniamina Ruckiego podejmują próby przeprowadzenia reform i umocnienia swoich pozycji w społeczeństwie. Rolę konsolidującą wyznawców unickich przejęli bazylianie. Z drugiej strony Kijów wyrósł stopniowo do rangi inte lektualnego centrum prawosławia. W pierwszej połowie XVII w. pojawili się nowi obrońcy prawosławia na terenach Rzeczpospolitej - Kozacy, których polityczne sympatie i społeczne wpływy stopniowo przenosiły się na stronę Rosji. W polityce zagranicznej unia kościelna w Brześciu jeszcze bardziej skomplikowała stosunki Rzeczpospolitej z Wielkim Księstwem Moskiewskim, które zyskało kolejny pretekst do mieszania się w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej - obronę interesów Cerkwi prawosławnej. Nadal jednak Kościół unicki, wyznaniowo, kulturowo i po litycznie ukierunkowany na Zachód, przyciągał znaczną liczbę wyznawców, co do pewnego stopnia ograniczało możliwości wykorzystywania Kościoła prawosławnego w Rzeczpospolitej przez Rosję. Fakt ten zyskał na znaczeniu, gdy w 1 5 89 r. patriarchat moskiewski uniezależnił się od Konstantynopola.
Schyłek tolera ncj i W drugiej połowie XVI w. przybysze z krajów zachodniej Europy, szczególnie zaangażowanych w wojny religijne między katolikami a protestantami, byli zdziwieni
Narody, wierzenia, kultura
279 atmosferą tolerancji religijnej panującą w życiu publicznym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Istotne różnice religijne - czy nawet sprzeczności - nie przybrały jeszcze drastycznej formy konfliktów. Katolicy, protestanci i prawosławni utrzymy wali kontakty polityczne i społeczne. Niekiedy zawierano mieszane wyznaniowo małżeństwa. Szlachta różnych wyznań, poza wspólnym decydowaniem o sprawach państwowych na sejmie, spędzała także razem wolny czas. Od zawarcia unii lubelskiej aż do końca XVI w. kancelaria w Wielkim Księstwie Litewskim nie wydała ani j ednego oficjalnego antyprotestanckiego aktu prawnego. W samym państwie ideologia religijna nie mieszała się do polityki, dominowała też kultura prag
matyczna, o dwołująca się do czasów pogańskich. Nie znajdujemy żadnych wzmianek •
o poważniejszych przejawach antysemityzmu, choć w tym okresie Zydzi stanowili już znaczny odsetek ludności miejskiej, trudnili się handlem i prowadzili wiele spraw finansowych. Do początków XVII w. znane są tylko dwa przypadki oskarżenia o czary
i spalenia na stosie. W 1 61 1
r.
wykonano jedyną znaną egzekucję na tle religijnym na
osobie Lorenza Franciego, Włocha i heretyka (przeciwnika soboru trydenckiego), który przebywał w Wilnie. Zasady swobody religijnej i
tolerancj i zostały po raz pierwszy poddane próbie
w 1 572 r., w roku śmierci króla Zygmunta Augusta, który j ako władca Rzeczpospolitej w trudnym okresie szerzenia się reformacji potrafił zapobiec niepokojom religijnym w państwie. Podczas pierwszego bezkrólewia jednym z najpoważniejszych kandyda tów do tronu polskiego był Henryk Walezy, brat króla Francji Karola IX, członek katolickiej dynastii, która wydatnie przyczyniła się do masakry protestantów w ,
Swiętego Bartłomieja w Paryżu (z 23 na
Noc
24 sierpnia 1 572 r.). Nie bez powodów
protestanci w Rzeczpospolitej obawiali się tej kandydatury. Próbując zneutralizować ewentualne negatywne skutki wyniesienia Henryka Walezego na tron, polska szlachta (przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego ze względów politycznych byli nieobecni), zgromadzona w Warszawie 28 stycznia 1573 r., uchwaliła dokument znany jako akt konfederacji warszawskiej. Oprócz wielu spraw dotyczących różnych sfer funkcjonowania pań stwa, dokument ten wymagał, by - pomimo istnienia wielu róż nych religii w Rzeczpospolitej - przedstawiciele tych wyznań przysięgli sobie na wzajem nie rozlewać krwi ze względów religijnych. Szlachta - warstwa rządząca Rzeczpospolitą (znaczenie tej zasady dla innych mieszkańców państwa jest nadal dyskutowane przez historyków) - na mocy prawa zyskała wolność religijną (szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego otrzymała takie gwarancje z rąk Zygmunta Augusta już w 1 563 r. ) . Ządania dotyczące wolności religijnej, spisane w konfederacji war•
szawskiej, zostały włączone do Statutu litewskiego z 1588 r., co nadało im moc prawną w Wielkim Księstwie Litewskim. Jednakże ta teoretyczna zasada, obowiązująca prawnie od lat 70. XVI w., nie mogła już zahamować rozwoju kontrreformacji. W następnej dekadzie w Wielkim Księstwie Litewskim pojawiają się pierwsze oznaki świadczące o końcu tolerancji religijnej .
W 1581
r.
biskup wileński wydał zakaz druku i sprzedaży książek protestanckich.
Zabroniono także organizowania bez zgody biskupa protestanckich procesji pogrze bowych w stolicy; przez pewien okres zakaz ten nie był jednak przestrzegany.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
280 Dokument ten pokazuje wyraźnie, że Kościół katolicki, kiedy stał się już religią dominującą, uzurpował sobie prawo do kontroli działalności wyznawców innych re ligii. W XVII w. zmiany te objęły nie tylko sferę życia religij nego, ale także pry watnego. W 1 673 r. zakazano niekatolikom dostępu do stanu szlacheckiego, a inne akty prawne z lat 1 7 1 8, 1736 i 1 746 zabraniały im piastowania jakichkolwiek urzędów państwowych. W ten sposób nietolerancja religijna osiągnęła punkt kulminacyjny. Wielkie Księstwo Litewskie, które słynęło z wieloletniej tradycji tolerancji religijnej, stało się państwem j ednego wyznania na obrzeżach katolickiej Europy. W tym samym okresie duch liberalizmu i tolerancji w zachodniej Europie przybierał na sile. Nie tolerancja religijna pogłębiła przepaść między życiem społecznym i kulturowym Rzeczpospolitej a krajami zachodniej Europy.
•
Zycie kulturowe w okresie wa lk ideologicznych Pierwszy okres istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów, od zawarcia unii lubelskiej w 1569 r. do wojen z Rosją i Szwecją w latach 50. i 60. XVII w., które podkopały fun damenty państwa, można uważać za epokę rywalizacji ideologicznej i kulturowej między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim.
Duch polem i k Jeszcze przed zawarciem unii częścią życia publicznego - oprócz teologicznych dysput
w okresie reformacji - były polemiki wokół przyszłego charakteru nowo tworzonego państwa, jego porządku społecznego, kształtu praw i k ultu ry. Po 1 569 r. elity poli tyczne Wielkiego Księstwa Litewskiego, mimo że nie kwestionowały unii z Polską jako nieuniknionego sojuszu wojskowego i poli tycz n ego mi ę dzy dwoma państwami, nadal przeciwstawiały się polskiej koncepcji ścisłego związku na polu kulturowym i propagandowym. Głównym celem było świadome oddziaływanie na opinię spo łeczną, aby ukazać unię jako sojusz dwóch równoprawnych narodów, jako konfe derację dwóch państw, by urzeczywistnić fakt, że życie razem z Polską w ramach Rzeczpospolitej było niezbędne do ochrony i umocnienia litewskiej państwowości i zabezpieczenia jej kulturowej odrębności. Działalnością taką zajmowali się intelektualiści, powiązani w XVI w. ze środo wiskiem kulturowym i politycznym Wilna, autorzy dzieł o tematyce historycznej i społeczno-politycznej. Tacy pisarze jak Michał Litwin, Augustyn Rotundus, Wen cław Agryppa, Andrzej Wolan, Piotr Rojzjusz, Eliasz Pilgrzymowski i inni dysku towali ze swoimi oponentami przede wszystkim o ideologicznych zasadach i różnej interpretacji dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego, rozpowszechnionej w krajach ościennych - Polsce i Rosji. Stworzyli oni także teoretyczne podwaliny pod nowo żytne narodowe państwo litewskie i jego społeczny porządek, podkreślając wyjątko wość pochodzenia Litwinów, ich tradycje i kulturę i opierając swoje koncepcje na
Narody, wierzenia, kultura
281
teorii wywodzącej Litwinów od starożytnych Rzymian. Główną cechą litewskiej państwowości miało być zachowanie silnej władzy wielkich książąt, będącej his t orycznym dziedzictwem, i poszanowanie dla litewskich norm prawnych. Te niekiedy ostre - pisma polemiczne poruszały najbardziej bolesne problemy z przeszłości obu narodów i państw, a takZe ich wspólnej przyszłości. Dzieła napisane przez wpływowych i znanych intelektualistów tych czasów kształtowały nie tylko życie wewnętrzne Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale także całej Rzeczpos politej . Zyskiwały popularność w latach 70.-90. XVI w., kiedy przygotowywano i przyjęto tekst Statutu litewskiego z 1 588 r., który de jure zatwierdzał niezależność państwową Wielkiego Księstwa Litewskiego w stosunku do Polski. Po zawarciu unii najbardziej aktywnymi zwolennikami ruchu opozycyjnego i me cenasami twórczości li terack iej i i nn ej , p odobn ie jak w poprzedniej epoce, b yl i Litewscy magnaci: Radziwiłowie z linii nieświeskiej i b irżańs kiej , biskup żmudzki Melchior Giedroyć, rody Paców, Olelkowiczów, Moniwidów i inni. Ich siedziby stały się nowymi ośrodkami kulturowymi i politycznymi. To właśnie oni podtrzymywali dawne tradycje litewskiej państwowości i kontynuowali działania zapoczątkowane w p ierwszych latach XVI w. przez kanclerza litewskieg o Olbrachta Gasztołta i jego zwolenników, przeciwstawiając się dążeniom polskich polityków do likwidacji państwa litewskiego i połączenia obu społeczeństw w jedno. Koncepcja litewskiego patriotyzmu wywodząca się z idei zachowania niezależności państwa litewskiego wchodziła w konflikt z ideologią sarmacką, rozpowszechnioną w polskim społeczeństwie w XVI w. Doktryn a polityczna sarmatyzmu głosiła, że polska monarchia, stworzona przez Jagiełłę i kontynuowana przez jego następców, obejmuje nie tylko ziemie polskie, ale także litewskie, żmudzkie i ruskie. Monarchia ta traktowana była jako "przedmurze chrześcijaństwa", odosobniona forteca, która broniła chrześcijańskiej Europy przez muzułmańskimi Turkami i Tatarami. Polscy politycy starali się propagować idee sarmackie wśród szl achty Wielkiego Księstwa Litewskiego, zwłaszcza wśród Rusinów. Koncepcje te stały się narzędziem w walce o polityczną niezależność i państwowość litewską. Jednym z pi erwszy ch propagatorów idei sarmatyzmu w Wielkim Księs tw ie Litewskim był poeta Jan z Wiślicy. W na pisanej po łacinie w 1 5 1 5 r. ksi ążce Bellum Prutenum ukazuje przeszłość Litwy sławiąc jednocześnie jej wielkość - jako część historii Słowian. Jan z W i ślicy widział przyszłość Litwy tylko w ramach z jednoc zo n ego polskiego państwa sarmackiego. Po unii lubelskiej, k i edy Wielkie Księstwo Litewskie utraciło tereny położone w pobliżu świata muzułm ańskiego - Wołyń i Podole - szlachta litewska uznała polską koncepcję "przedmurza chrześcijaństwa" za mało atrakcyj ną. W społeczeństwie litew skim sarmatyzm nie zdołał wyprzeć teorii o rzymskim pochodzeniu Litwinów. Jednak wraz z intensyfikacją kontaktów między szlachtą litewską i polską coraz szerzej propagowano idee sarmackie, dzięki czemu zdobywały one pewną popularność. Najbardziej znanym zwolennikiem tej kon cepcj i był Maciej Stryjkowski, autor pierwszej drukowanej historii Wielkiego Księstwa Litewskiego, napisanej po polsku i zatytułowanej Kronika Polska, Litewska, Zmudzka i wszystkiej Rusi (Królewiec 1 582). Stryjkowski, Polak z pochodzenia, wybrał Wielkie Księstwo Litewskie jako swoj ą
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
282
ojczyznę i został uznany przez tutejsze elity za członka społeczeństwa litewskiego, podczas gdy w Koronie był ostro krytykowany. Zył i pracował w otoczeniu, k tóre wyraźnie podkreślało wagę koncepcji utrzymania państwowości litewskiej. Jednak jego prace historyczne nie mogą być bez zastrzeżeń porównywane z dziełami Michała Litwina, Rotundusa i innych zwolenników myślenia patri otycznego w państwie litewskim. Stryjkowski w swej kontrowersyjnej Kronice pokazuje złożone środowisko narodowe, społe czne, polityczne i kulturowe, jakie rzeczywiśc ie istniało w XVI w. w Wielkim Księstwie Litewskim i kształtowało zasady społeczne w państwie. Stryjkowski w swoim opisie przeszłości narodu litewskiego i stworzonego przez niego państwa kierował się ideologicznymi przesłankami zde cydowanych obro ń ców państwowoś ci li tewsk iej. Połączył koncepcje mówiące o pochodzeniu Li twinów od starożytnych Rzym ian z teoriami kulturowej jednolitości B ałtów, a jednocześnie za prezentował się jako zwolennik państwa litewskiego i orędownik politycznych i kul turowych interesów Litwy. Idea etnicznej jednolitości Wielkiego Księstwa Litews kiego wyrażona w Kronice Stryjkowskiego nie negowała narodowego dualizmu państwa. Jako historyk, Stryj kowski twierdził, że pań stwowość litewska wyrosła z dawnej Rusi i wyraźnie pod kreślał, że współczesne mu państwo litewskie musi przyjąć za podstawę harmonijne współżycie Litwinów i Rusinów i respe ktować je, ze względu na historyczne dzie dzictwo. Ukazując trudne do pogodzenia sprzeczności w życiu W iel kiego Księs twa L itewsk iego w XVI w., Stryj kowski opisał wyraźne powiązania między przeszłośc ią Litwy, jej współczesnością i perspektyWami na przyszłość. Próbując przekonać czytelników, że w XVI w. w Wielkim Księstwie Litewskim nie zach owały się żadne pozostałości po rzymskich zwyczajach oraz że tak odległe początki nie wymagają wprowadzenia łaciny do życia publicznego, wzywał do umocnienia Wielk iego Księst wa Litewskiego jako wspó lno ty politycznej dwóch równych narodów, Litwinów i Rusinów, wiążąc przyszłość Litwy z polskim państwem sarm a ckim. Koncepcje historyczne Macieja Stryjkowskiego rzeczywiście pomogły umocnić panslawistyczną ideologię w tym regionie oraz utrwalić polskie wpływy w Wielkim Księstwie Litewskim. W istocie jego koncepcje nie były zgodne z wysiłkam i litew skich polityków i ideologów końca XVI w., którzy chcieli zachować niezależność panstwową· W p ierwszej połowi e XVII w. litewska warstwa intelektualna nadal pol em izowała z ideologią sarmacką dominującą w Koronie. Krytykowano zasadę niczym niezach wianej wolności szlacheckiej oraz praktykę wybierania królów. Litewska literatura barokowa przeciwstawiała się polskiemu "państwu sarmackiemu , propaguj ąc idee jedności bałtyjskiej i "państwa litewskiego". Podkreślano celowość silnej władzy monarszej. Utwory poetyckie Andrzej a Rymszy, Jana Radwana, a także prace hi storyczne Aleksandra Gwagnina i Samuela Dowgirda propagowały nowy obraz pa trioty. B ył nim nie władca rządzący w Koronie i nierespektujący interesów Wi elkiego Księstwa Litewskiego, ale członkowie najsławniejszych rodów magnackich często powiązanych z Radziwiłłami. W społe cze ń stwie litewskim duże uznanie budził fakt, że magnaci li tews cy w obronie interesów własnego pań stwa poruszali ważne sprawy •
•
"
,
Narody, wierzenia, kultura
283 związane z jego niepodległością, często nie zważając na zdanie króla albo Polaków, którzy byli ich sojusznikami. Obraz magnata broniącego narodu, jego zwyczajów i państwowości Wielkiego Księstwa Litewskiego był wyjątkową cechą kultury li tewskiej w XVII w. W tym okresie duch wspólnych interesów Rzeczpospolitej nie zniszczył jeszcze dążenia społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litews kiego do za chowywania własnych tradycji i kultury. Stanowisko takie znalazło potwierdzenie w najbardziej znanym siedemnasto wiecznym litewskim dziele hi storyczn ym - Historia Lihtuaniae Woj ciecha Wijuka Kojałowicza Ct. l - Gdańsk 1650; t. 2 - Amsterdam 1669). Dzieje Litwy napisane po łacinie przez potomka rodziny mieszczańskiej z Kowna, członka zakonu jezuitów, ukazały się siedemdziesiąt lat po kronice Macieja Stryjkowskiego . Przedstawiając swój sto s unek do dzieła Stryjkowskiego, autor pisze, że kronika ta, podobnie jak inne źródła oraz i n formac j e za czerpnięte z XVII -wiecznej tradycj i ustnej, legły u p ods taw jego własnego dzieła. Sam o pis wydarzeń historycznych z daje się nie budzić większych kontrowersji, jednak interpretacja wydarzeń w Historii Liwy Wijuka-Ko jałowicza jest całkowicie odmienna, podobnie jak sama wymowa książki. Autor podkreślał w niej ideę państwowości litewskiej, skierowaną przeciwko polskiemu sarmatyzmowi Stryjkowskiego . Wymie n ion e dzieła różni koncepcja rozumienia isto ty państwa litews kiego . Cytując fragmenty z kron iki Stryj kows kiego, Wijuk- Ko jałowicz opuścił te, które dotyczyły myśl i sarmackiej, i osłabił idylliczny obraz harmonijnego współżycia między Litwi n ami i Rusinami, między Li twinami i Pola kami, nakreślony przez Stryjkowskiego. Kon cep cj a historyczna Wijuka-Kojałowicza wymierzona była nie tylk o przeci wko największemu wrogowi Litwy w XVII w. państwu rosyjskiemu - ale także przeciwko wrogim tendencjom politycznym jej sojusznika - Polski. Oceniając w istocie pozytywnie unię lubelską, autor prze dstawił nie polskie, ale litewskie podejście do unii. Według Wijuka-Kojałowicza Wielkie Księstwo Litewskie jest niepodległym państwem w ramach Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w której władcami nie powinni być swobodnie wybierani królowie, ale członkowie litewskiej dynastii Jagiellonów. Historia Liwy Wijuka- K oj ałowicza ujawnia polityczną orientację Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVII w. Dzieło to, napisane przez absolwenta uniwersytetu wileńskiego i ukazujące atmosferę życia duchowego w połowie XVII w., świadczy o i stnien iu i kontynu acj i tradycji litewskich, w których rozwijały się i dzia łały elity narodu .
Oświata i n a u ka Od drugiej połowy XVI w. aż do pierwszej połowy XVIII w., w wyniku ożywienia gospodarczego i poli tyczn ego na Litwie i umocnienia kontaktów ze światem, oświata w społeczeństwie Wielk iego Księstwa Litewski ego rozwijała się szybciej niż k iedy kolwiek przedtem. Było to spowodowane głównie postępami kontrreformacji, która pobudziła rywalizację między katolikami a pro testa n tam i. Szukając sposobów umoc-
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
284 nienia swoich wpływów, każda ze stron próbowała przyciągnąć uwagę publiczną, oferując lepszy model kształcenia. Ta intelektualna rywalizacja pozostawiła widoczne ślady w kulturze kraju. W połowie XVII w. w Wielkim Księstwie Litewskim działały głównie szkoły parafialne. Takie szkolnictwo podstawowe stało się dostępne dla wszystkich warstw ludności. Liczba szkół średnich także szybko rosła. Większość kolegiów (ponad dziesięć) na ziemiach litewskich
i
białoruskich założyli jezuici. Szkoły podobne do
katolickich zakładali również protestanci, unici i prawosławni, utrzymując ich wyznaniowy charakter. W 1 579
r.
wileńskie kolegium jezuickie otrzymało przywilej na założenie szkoły
wyższej. Fundacja uniwersytetu wileńskiego (Academia et Universitas Vilnensis) była najważniejszym wydarzeniem w życiu kulturalnym Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale nie można też zapominać o jej wielkim znaczeniu politycznym. W 1 579 r. śro dowisko umysłowe Wielkiego Księstwa Litewskiego osiągnęło cel, do jakiego dążyło przez cały XVI w. Posiadanie własnego uniwersytetu zrównywało Litwę z sąsiadami Polską i Prusami. Uniwersytet wileński stał się poważnym rywalem tradycyjnych ośrodków, do których udawali się studenci z Wielkiego Księstwa Litewskiego uniwersytetów w Krakowie i Królewcu. Wzrost liczby studentów potwierdza ten fakt. Wileńskie kolegium jezuickie w 1570 r. liczyło 160 studentów. W 1 590 r. ich liczba wzrosła do 600, a w 1 6 1 8 r. w Wilnie studiowało już 1 2 1 0 osób. Niespełna trzecia część •
studentów pochodziła z Litwy i ze Zmudzi. Pozostali wywodzili się głównie z ziem ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego. W pierwszych dziesięcioleciach istnienia uniwersytetu wileńskiego wielu słuchaczy pochodziło z Inflant, Prus i Korony. W pierwszej połowie XVII w. stopnie naukowe uzyskiwali przede wszystkim Litwini z Wielkiego Księstwa Litewskiego i z Prus oraz Polacy. Sporą grupę profeso rów i rektorów uniwersytetu wileńskiego stanowili Litwini. Wśród dwudziestu siedmiu rektorów, którzy sprawowali ten urząd w latach 1 5 70-1672, było dziewięciu Litwinów. Wykładowcy, którzy kształtowali oblicze uniwersytetu wileńskiego od końca
XVI w. do pierwszej połowy XVIII w., posiadali wiedzę tradycyjną i typową dla europejskiej nauki tego okresu. Oni też pisali podręczniki do większości przedmio tów. Książki te były pierwszymi tego rodzaju opracowaniami na Litwie, co oznaczało początek zainteresowań naukowych w różnych dziedzinach wiedzy. Poziom niektórych dzieł z dziedziny humanistyki, logiki, retoryki, poetyki i teorii literatury był dostosowany do wymagań ówczesnego etapu rozwoju tych tradycyjnych gałęzi nauki. Dzieła te zostały docenione i były używane także na innych uniwer,
sytetach europejskich. Podręcznik logiki Marcina Smigleckiego, wydawany w latach 1 6 1 8, 1634, 1 638 i 1 65 8, był w XVII w. wykorzystywany na uniwersytetach w Oxfor dzie, Dublinie, Paryżu i innych. Praxis oratoria Zygmunta Lauksmina doczekało się trzynastu wydań między 1658 a 1732 r. i było czytane i cenione zarówno przez katolików, jak i protestantów. W pierwszej połowie XVII w. humanistyka litewska zdobyła uznanie w całej Europie dzięki urodzonemu w Koronie profesorowi Ma ciejowi Kazimierzowi Sarbiewskiemu, który całe swe życie i działalność naukową
Narody, wierzenia, kultura
2 85 poświęcił Wielkiemu Księstwu Litewskiemu, stając się częścią jego dziedzictwa kul turowego. Europa zna go jako poetę i znakomitego teoretyka literatury tych czasów. Wygłaszane przez niego wykłady na uniwersytecie wileńskim propagowały ducha antycznej literatury i kultury, a ich echa docierały do innych miejscowości w kraju. W pierwszej połowie XVII w. w kręgu profesorów uniwersytetu wileńskiego powstały także pierwsze na Litwie dzieła z zakresu matematyki, fizyki, astronomii i optyki. Ich autorzy nie odkrywali wprawdzie żadnych nowych uniwersalnych praw
natury, ale propagowali i rozwijali wiedzę naukową w Wielkim Księstwie Litewskim, przez co wprowadzali je do nowożytnej Europy. Uniwersytet wileński, jego biblioteka i drukarnia pod koniec XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. stały się głównym ośrodkiem upowszechnienia nowych nauk w społeczeństwie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nie był 10 jednak jedyny sposób popularyzacji wiedzy. Podobnie jak w latach wcześniejszych, młodzież z Wielkiego Księstwa Litewskiego studiowała na uniwersytetach katolickich i protestanckich za granicą. W XVI w. liczba studentów z Wielkiego Księstwa Litewskiego na uczelniach europejskich przekraczała 600, a w XVII w .
-
700 osób. Największą popularno
ścią cieszyły się uniwersytety w Krakowie, Królewcu, Wittenberdze, Frankfurcie, IngoLstadt, Lejdzie, Padwie, Bazylei, Altdorfie, Lipsku, HeideLhergu i Bambergu. W pierwszej połowie XVII w. rozpowszechniało się również wykształcenie i nauka na poziomie nieuniwersyteckim. Uczeni skupiali się na dworze królewskim (szcze gólnie w czasach Władysława IV Wazy), pracowali także pod patronatem magnackim, głównie rodu Radziwiłłów. Tam prowadzili badania naukowe w różnych dziedzinach nauk, które mogły być użyteczne dla państwa. Najbardziej znaczącymi osiągnięciami nauki tego okresu było powstanie mapy Wielkiego Księstwa Litewskiego, przy gotowanej dzięki wysiłkom Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła "Sierotki" i wydruko wanej w 1 6 1 3 r. w Amsterdamie, a także prace J. Narunowicza-Narońskiego, Adama Freytaga, Fryderyka Getkanta i Kazimierza Siemienowicza w dziedzinie kartografii i inżynierii wojskowej. Wykorzystywano w nich najnowsze osiągnięcia naukowe zachodniej Europy i badania samych autorów. Sztuka wojenna, szkolnictwo i nauka w Wielkim Księstwie Litewskim rozwijały się pomyślnie aż do połowy XVII w., zmniejszając dystans między krajami Europy ,
Zachodniej a regionem Europy Srodkowej .
Czas stagnacj i . Ku ltu ra w d rugiej połowie XVI I w . i w pierwszej połowie XVI I I w . Wojny domowe w XVII w. zniszczyły gospodarkę Litwy oraz zahamowały większość procesów w życiu politycznym i kulturalnym. Badacze dziejów kultury wciąż próbują ustalić, kiedy zaczął się upadek kulturowy Wielkiego Księstwa Litewskiego i dlaczego był bardziej znaczący niż w Koronie, która w następstwie wojen XVII-XVIII w. ucierpiała w mniejszym stopniu. Bezpośrednią przyczyną upadku kultury nie były wojny, chociaż zwiększyły one jego rozmiary. Zniszczeniu uległa znaczna Liczba
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
286 cennych przedmiotów kultury materialnej, choć większe straty można zaobserwować w różnych sferach kultury duchowej. Klęski wojenne i polityczne, stopniowa lik widacja i tak już ograniczonej niezależności, polityczna ingerencja krajów ościennych w sprawy wewnętrzne Rzeczpospolitej i recesja gospodarcza - wszystko to wpłynęło na postępujący rozkład moralny warstwy rządzącej w Wielkim Księstwie Litewskim. Polityczny i moralny upadek magnaterii, która dyktowała normy zycia publicznego, przeniósł się wówczas na szlachtę. Korupcja, alkoholizm, stosowanie zbrojnej prze mocy i inne negatywne zjawiska upowszechniały się w życiu publicznym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Załamał się także dawny system wartości społecznych i i deologicznych. W drugiej połowie XVI w. i pierwszej połowie XVII w. większość szlachty uznawała Wielkie Księstwo Litewskie za swoją ojczyznę. W drugiej połowie XVII w. coraz częściej twierdzono, że ojczyzn ą jest cała Rzeczpospolita. Polska, gdzie rezydowali królowie, była uważana za centrum życia politycznego. W XVIII w. liczba szlachty i mieszczan w Wielkim Księstwie Litewskim, którzy trwali przy litewskości, coraz wyraźniej malała. W tym samym czasie pogłębiła się izolacja warstwy szlacheckiej od innych grup społecznych w obrębie Rzeczpospolitej oraz przekonanie, że tylko szlachta tworzy naród. Zmiana nastrojów w życiu politycznym i społecznym Wielkiego Księstwa Li tewskiego miała negatywny wpływ na rozwój kultury. Po dynamicznym okresie re formacji i kontrreformacji, kiedy kultura litewska przeżywała wyraźne ożywi enie , w drugiej połowie XVII w. i w pierwszej połowie XVIII w. nastąpiła stagnacja we wszystkich dziedzinach. Zwycięstwo obozu katolickiego nad protestanckim nie przy niosła spodziewanej poprawy. Wprost przeciwnie, Kościół katolicki, straciwszy ry wali i oponentów w kościołach protestanckich, utracił zarazem większość ze swej innowacyjności i twórczych możliwości. Duchowieństwo katolickie, podobnie jak unickie na ziemiach ruskich, po zwy cięstwie kontrreformacji zajęło pozycje zdecydowanie autokratyczne i próbowało zdobyć kontrolę nad umysłami wiernych, nie dopuszczając do upowszechniania wiedzy naukowej sprzecznej z katolickimi dogmatami religijnymi. W drugiej połowie XVII w. i w pierwszej połowie XVIII w. wzrosła liczba procesów czarownic w Wielkim Księstwie Litewskim, oskarżenia bywały coraz bardziej fantastyczne, a kary - surowe. Do lat 20. XVIII w. system szkolny był całkowicie opanowany przez jezuitów (protestanci zachowali własne instytucje edukacyjne tylko na ziemiach pruskich, w miejscowościach, gdzie większość mieszkańców była pochodzenia litewskiego). Jezuici potrafili jedynie odbudować sieć szkół parafialnych i średnich, zniszczoną podczas wojen. Metody i treści nauczania ulegały coraz większemu skostnieniu. Przez cały XVII w. i w pierwszej połowie XVIII w. nie wprowadzono zadnych zmian w programach kształcenia, które zostały ułożone w XVI w. dla instytucji eduka cyjnych prowadzonych przez jezuitów. Od połowy XVII w. do połowy XVIII w. liczba studentów i wykładowców na uniwersytecie wileńskim nie zwiększyła się, a zakres nauczania nie został prawie wcale zmieniony. Ki e dy w Europie dokonywano wielkich odkryć w naukach przyrodniczych i ścisłych, co pociągało za sobą zmiany w pro gra-
Narody, wierzenia, kultura
2 87 mach szkolnych, uniwersytet wileński, podobnie jak w XVI w., nadal preferował ogólne kształcenie humanistyczne. W pierwszej połowie XVIII w. system kształcenia i organizacji nauki w znacznym stopniu odstawał od krajów zachodniej i środkowej Europy. Całe życie kulturalne Wielkiego Księstwa Litewskiego naznaczone było duchem głębokiego prowincjo nalizmu. W latach kulturowej stagnacji - paradoksalnie - rozwijała się barokowa architektura i sztuka. Barok, propagujący nowe ideały moralne, deklarujący, że życie na ziemi jest tylko etapem przejściowym i wzywający człowieka do myślenia o śmierci, odwoływał się do ducha społeczeństwa wyniszczonego wojnami i trudnościami. Na przełomie XVII i XVIII w., kiedy skarb państwa był stale pusty i brakowało pieniędzy na najbardziej pilne potrzeby, magnaci fundowali niezwykle okazałe i bogate kościoły. W trudnych latach wojen i epidemii miasta Wielkiego Księstwa Litewskiego, a szczególnie Wilno, które do dziś nazywane jest perłą litewskiego baroku, wznosiły imponujące barokowe kościoły i pałace, których przepych kontrastował ze zrujnowanym krajem. W pierw szych dziesięcioleciach XVIII w. na Litwie rozwijał się swoisty styl w architektu rze (barok wileński), który przypomina osiemnastowieczny barok północnych Włoch. W kraju wyrosło także pokolenie rodzimych architektów, budowniczych i malarzy. Ta kultura barokowa, z bogatymi i wyszukanymi zdobieniami zewnętrznymi, od wewnątrz zmieniała się mało, pogrążyła się w stagnacji. Kierunek rozwoju kultu ralnego uległ zasadniczej zmianie w okresie upowszechniania ideałów społecznych i politycznych Oświecenia. Jednak ten nowy okres w dziejach kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego należy już do innej epoki i jest nierozdzielny z rozwojem życia politycznego w drugiej połowie XVIII w. oraz próbami reform całego państwa i społeczeństwa.
P rocesy etnopol ityczne i etnol i ngwistyczne w Wie l ki m Księstwie Litewskim Unia lubelska i prowadzone przez Rzeczpospolitą wojny zmieniły sytuację etnopo lityczną Wielkiego Księstwa Litewskiego. Straciło ono część swego terytorium, zamieszkanego w większości przez ludność słowiańską. Jednak straty terytorialne nie spowodowały zasadniczych zmian w strukturze etnicznej ludności. Podstawę spo łeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, podobnie jak przed unią z Polską, nadal tworzyła ludność litewska i ruska (rusińska). Bardziej widoczne zmiany nastąpiły wśród mniejszości etnicznych. W XVII w. na ziemiach Rzeczpospolitej osiedlały się liczne grupy narodowościowe, szukające schronienia przez prześladowaniami religijnymi w zachodniej Europie albo w sąsied niej Rosji. Uciekinierzy z Rosji, starowiercy, którzy nie uznali reform w Cerkwi prawosławnej, wprowadzonych przez patriarchę Nikona w Latach 1653-1666, znaj dowali schronienie głównie na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wspólnoty starowierców powstały nawet na czysto litewskich obszarach w centrum państwa.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
288 Wśród uciekinierów z zachodniej Europy - głównie z Niemiec, Czech, Hiszpanii •
i Portugalii - przeważali Zydzi. W drugiej połowie
XVII w. i w XVIII w. ich liczba
wzrosła, rozprzestrzenili się z większych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego po
całym kraju, zakładając swoje wspólnoty w małych miasteczkach. W XVIII w. w wielu .
.
miastach Litwy i Zmudzi Zydzi posiadali nawet od kilkunastu do kilkudziesięciu
małych sklepów. Pojawiła się także żydowska inteligencja, wprawdzie niezbyt liczna.
Większość wspólnot żydowskich, choć zjednoczona według kryteriów etnicznych i religijnych, żyła osobnym życiem. Kultura żydowska rozwijała się w duchu swoistej autonomii, obok kultur innych grup etnicznych Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Polon izacja życia społecznego Skutki zawarcia unii w zakresie polskich wpływów kulturowych na życie Wielkiego Księstwa Litewskiego były różnorodne. Napływ kultury poLskiej był większy niż napływ ludności polskiej - liczba Polaków osiedlających się w Wielkim Księstwie Litewskim rosła dość powoli. Język polski wniósł zasadnicze zmiany do całej struktury etnolingwistycznej. Jego wykorzystanie w życiu Wielkiego Księstwa Litewskiego systematycznie rosło. Pod koniec
XVII w. nie tylko wyżsi urzędnicy, ale także przedstawiciele zwykłej szlachty
lepiej lub gorzej z nali j ęzyk polski. Na mocy decyzji sejmu z 1 697 r. z ostał on uznany za oficjalny język kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak przez wiele jeszcze lat większość szlachty nadal była dwujęzyczna, posługując się swoim j ęzykiem rodzimym - litewskim
lub miejscową odmianą języka ruskiego - oraz napływowym
j ęzykiem polskim. Z biegiem czasu, j ak twierdzą językoznawcy, uformowała się litewska odmiana języka polskiego, z licznymi zapożyczeniami litewskimi i ruskimi (rusińskimi). Stały napływ języka polskiego w wersji pisanej
i mówionej jeszcze
hardziej skomplikował sytuację j ęzyka Litewskiego na Litwie.
J ęzyk l itewski w życiu publ i cznym W XVI w. i w pierwszej połowie XVII w . w Wielkim Księstwie Litewskim równolegle przebiegały dwa sprzeczne procesy. Z jednej strony język polski
umacniał
swoją
pozycję w życiu publicznym państwa. W tym samym czasie rozpoczęto drukowanie książek w języku litewskim, a krąg ludzi piszących po litewsku rozszerzał się. Podejmowano nawet próby lituanizacji Kościoła, który należał do polskiej prowincji kościelnej i został spoLonizowany najwcześniej. Zarówno katoLicy, jak i protestanci drukowali księgi potrzebne do sprawowania liturgii. Dbałość o język litewski
ob
serwujemy także na uniwersytecie wiLeńskim, którym kierował kosmopolityczny zakon jezuitów. Tutaj litewski nie musiał rywalizować z łaciną, będącą j ęzykiem wykładowym, językiem nauki i literatury. Wprost przeciwnie, użycie łaciny na
uni
wersytecie i w kolegiach częściowo powstrzymało napływ j ęzyka polskiego. Ponadto,
Narody, wierzenia, kultura
289
pod koniec XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. uniwersytet wileński i siedziba diecezji żmudzkiej - Wornie - stanowiły oparcie dla grupy zwolenników i propa gatorów narodowego języka litewskiego. Po kilku dekadach występowania prolitewskiego ruchu językowego przygotowano i wydrukowano kilka głównych dzieł. Odegrały one decydującą rolę w powstaniu Litewskiego języka pisanego (Literackiego). W 1 595 r. ukazał się katechizm, spisany pod patronatem Mikołaja Giedroycia. Mikołaj Dauksza przygotował litewski p rzekład katechizmu hiszpańskiego jezuity Jakuba Ledesmy. Jest to p ierwsza zachowana książka litewska wydrukowana na Litwie. W 1599 r. społeczeństwo Wielkiego Księst wa Litewskiego otrzymało kolejne dzieło Daukszy, litewski przekład Postylli pol skiego jezuity Jakuba Wujka. W pierwszej połowie XVII w. ukazały się dzieła absolwenta uniwersytetu wileń skiego - Konstantego Szyrwida, wielkiego obrońcy i propagatora języka litewskiego. Jego trójjęzyczny polsko-łacińska-litewski słownik (Dictionarium trium linguarum) jest pierwszym oryginalnym dziełem litewskiej leksykografii i podstawą do dalszych studiów nad językiem litewskim. Wiele wskazuje na to, że Szyrwid był także autorem pierwszej, niestety niezachowanej gramatyki języka litewskiego, wydrukowanej 2030 lat przed powstaniem dzieła Daniela Kleina, wydanego w Królewcu w 1653 r., które przez wiele lat uznawane było za pierwszą gramatykę litewską Po dziesięciu latach głoszenia kazań po litewsku w kościele św. Jana w Wilnie Szyrwid wydał dwutomowe dzieło zatytułowane Punktai Sakymu (Punkty kazań). Część pierwsza ukazała się w 1629 r., druga - w 1 645 r. Jest to pierwszy zbiór ory ginalnych kazań litewskich z przekładem na język polski. Dzieła Daukszy, Szyrwida, przekłady Ewangelii autorstwa Jaknowicza czy książki przygotowane i wydane przez współczesnych im kalwinistów Melchiora Pietkiewicza i Jakuba Morkuna - oprócz bezpośredniego przeznaczenia jako pomoc dla ducho wieństwa i młodzieży akademickiej w nauce - stały się podstawą do dalszego rozwoju języka litewskiego i literatury. Innymi słowy, trudno wyobrazić sobie rozwój litew skiego języka pisanego w Rzeczpospolitej pod koniec XVI w. i w XVII w. bez wysiłków grona entuzjastów, którzy rozumieli znaczenie rodzimego języka. Z drugiej strony, litewski fuch kulturowy w tym okresie odzwierciedlał także nową sytuację lingwistyczną społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz rosnącą konieczność nauki języka polskiego. Odpowiedzią na tę sytuację było ukazane się trójjęzycznego słownika Szyrwida, przekład litewskich kazań na język polski� a także opublikowanie przez Pietkiewicza katechizmu po litewsku i po polsku. Fakt, że w Wielkim Księstwie Litewskim w tym samym czasie rozpoczęto druk książek w języku polskim i litewskim jeszcze bardziej skomplikował sytuację języka litewskiego i ograniczył jego szanse na uzyskanie statusu języka oficjalnego w życiu panstwa. W drugiej połowie XVII w. i w XVIII w. skutki polonizacji były już widoczne. Nawet wśród intelektualistów Wiel kiego Księstwa Litewskiego zamierał duch po parcia dla języka litewskiego. Większość z nich, wywodząca się ze środowiska wielo etnicznego, traktowała język polski jako język uniwersalny dla szlachty w całej ;
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
290 Rzeczpospolitej. Język litewski w oficjalnych pismach tracił swój pierwotny charakter i pojawiały się w nim często polskie zapożyczenia. W tym czasie głównym miejscem druku książek litewskich stały się Prusy Wschodnie. W XVIII w. drukarnia przy uniwersytecie wileńskim, naj aktywniejsza w całym Wielkim Księstwie Litewskim, po raz pierwszy wydała więcej książek po poLsku niż po łacinie i w innych językach. Drukarze, którzy stosowali cyrylicę, także nie zdołali oprzeć się wpływowi języka polskiego (drukarnia Łukasza Mamonicza w Wilnie, która od 1586 r. miała przywilej drukowania oficjalnych aktów prawnych Wielkiego Księstwa Litewskiego, w XVII w. także zaczęła publikować po polsku). Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego nigdy nie nadała językowi litewskiemu ani kulturze litewskiej statusu oficjalnego (państwowego). Upadek obyczajów w spo łeczeństwie, utrata poczucia narodowego i stagnacja w życiu intelektualnym i kul turowym spowodowały, że historycy uważają pierwsze trzy dekady XVIII w. za naj czarniejszy okres w dziejach kultury litewskiej.
Litewskojęzyczn i podda n i Prus Centru m ku ltu ry l itewskiej Aż do początków XVIII w. obszar tzw. Małej Litwy i struktura jej ludności po zostawały prawie niezmienione. W Małej Litwie powstawała swoista odmiana kultury litewskiej. Rozwijała się ona nierównomiernie: najbardziej owocny był wiek XVI i XVIII. W tym okresie w niektórych dziedzinach kultury Mała Litwa wyprzedzała nawet Wielkie Księstwo Litewskie. To właśnie w Prusach - a nie w Wielkim Księstwie Litewskim - wydrukowano pierwszą książkę litewską (Marcin Mażwid, Catechism, 1 547), tutaj także dokonano pierwszego przekładu całego tekstu Biblii na język litewski (Jan Bretkunas, 1579-1590, tekst pozostał w rękopisie). Postylla Bretkiinasa, wydana w Królewcu w 1 5 9 1 r., uznawana jest za pierwsze na wpół oryginalne dzieło litewskie, gdyż było nie tylko przekładem. W 1 5 79 r. wydrukowano pienvszy litewski przekład Ewangelii (Bartłomiej Wilencjusz, 1579). Także tutaj ukazała się pierwsza świecka książka litewska (przekład Bajek Ezopa J. Schultza, 1 706). Pierwsze historyczne opracowanie poświęcone języ kowi litewskiemu, jego początkom i cechom charakterystycznym wydrukował P. Ruigys w 1 747 r. Kristijonas Donelaitis w latach 1 765-1775 napisał poemat Metai (Pory roku; wydany drukiem w 1 8 1 8 r.). W XVI I w. E. Wagner (Vita et mores Lithuanorum in Borussia - Zycie i zwyczaje LitwinÓVJ w Prusach, 162 1 ) oraz T. Lepner (Der Preusche Litauer - Litwin pruski, 1690; wyd. 1 744) kontynuowali rozpoczęte na Litwie prace zmierzające do opisania życia i zwyczajów Litwinów pruskich. Pod koniec XVII w. M. Pretorius napisał obszerne dzieło, które długo pozostawało w rę kopisie (fragmenty wydano drukiem w XVIII i XIX w.), dotyczące dziejów zachodnich Litwinów, historii politycznej Zakonu Krzyżackiego, geografii, zwyczajów, języka i mitologii Prus (Deliciae Prussiciae oder Preussische Schaubuhne). Od XVI do XVIII w.
Narody, wierzenia, kultura
uniwersytet w Królewcu był ośrodkiem kształcenia intelektualistów z Wiel kiego Księstwa Litewskiego. W Prusach działało więcej szkół litewskich niż w Rzeczpos poLitej, a język litewski był tu częściej wykorzystywany w życiu publicznym. Najsławniejsze osobistości związane z kulturą Małej Litwy i ich dzieła stały się częścią całej kultury Litewskiej, gdyż znane były nie tyLko w Prusach Wschodnich, ale także w Wielkim Księstwie Litewskim. Jednak bez nowych przekonującyc h argu mentów nie sposób zgodzić się z propagowaną przez dawną historiografię tezą, że Litewska świadomość narodowa i uczucia patriotyczne w Małej Litwie, która była częścią Prus Wschodnich, pojawiły się wcześniej niż w Wielkim Księstwie Litewskim państwie założonym i rozbudowanym przez Litwinów. Dwie gałęzie jednego narodu choć połączone więzami etnicznymi - mieszkały na terytorium dwóch różnych państw Prus i Wielkiego Księstwa Litewskiego żyły odrębnym życiem społecznym i po Litycznym, rozwijając niezależne pojęcia kultury narodowej . Poważną rozbieżnością między Małą Litwą a Wielkim Księstwem Litewskim, widoczną nawet w latach najbardziej intensywnej intelektualnej i kul turalnej współpracy w XVI w., była różnica wyznań religijnych: luteranizm w Prusach oraz katolicyzm i kalwinizm w Wielkim Księstwie Litewskim. ,
German izacj a W XVIII w. cała ludność litewska musiała stawić czoła prawdziwemu zagrożeniu, jakim było wynarodowienie, przejawiające się w polonizacji w Wielkim Księstwie Litewskim oraz germanizacji w Małej Litwie. W Małej Litwie podczas epidemii w latach 1 709-171 1 na obszarach zamieszkanych przez Litwinów zmarła połowa lub więcej mieszkańców. Stworzyło to warunki do zasadniczej zmiany struktury ludnościowej tych terenów. Plan osiedlenia niemiec kich kolonistów na opustoszałych ziemiach, realizowany przez rząd pruski, nadał inne oblicze stosunkom etnicznym w Małej Litwie. W latach 1710-1736 wsie, w których wcześniej nie było niemieckich chłopów, zostały zasiedlone przez 23 000 kolonistów. Powiat Wystruć (Insterburg), położony najbhżej granicy z Wielkim Księstwem Litewskim, został skolonizowany przez Niemców w n ajwiększym stopniu. W następstwie św iadome j polityki władz pruskich proces wynaradawiania przebiegał bardzo szybko nie tylko wśród Litwinów żyjących w centrum Prus Wschodnich, ale także na pograniczu z Wielkim Księstwem Litewskim. Tej długotrwałej akcji, popie ranej przez pruski system admini strac ji i szkolnictwo, towarzyszyła dobrowolna germanizacj a Litwinów w Małej Litwie W drugiej połowie XVIII w. w Małej Litwie, podobnie jak w Wielkim Księstwie Litewskim, pojawił się problem obrony narodowości litewskiej, jej języka i kultu ry. W latach 1 772-1795, kiedy upadała już Rzeczp ospolita O boj ga Narodów, w Prusach Wschodnich można obserwować powolne ożywienie kultury litewskiej, co w XIX w. przerodziło się w całkowicie nowe zjawisko - litewski ruch odrodzenia narodowego. .
291
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
292
* * *
Procesy etnopolityczne i etnokulturowe, zachodzące w XVII i XVIII w., nad werężyły strukturę wewnętrzną społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, nie doprowadziły jednak do jej załamania. Proces polonizacji nie był powszechny i nie objął wszystkich warstw społeczeństwa. Wywarł największy wpływ na "naród poli tyczny" Wielkiego Księstwa Litewskiego. W warstwie szlacheckiej zacierała się etniczna świadomość, podobnie jak w przypadku szlachty całej Rzeczp ospolite j , toteż coraz wyraźniej przeradzała się ona w naród. Jednak nie wszyscy przedstawiciele szLachty Wielkiego Księstwa Litewskiego - mający litewskie lub ruskie (rusińskie) pochodzenie - przejmowali polską tożsamość narodową. Część li tewskiej szlachty, choć używała języka polskiego w ur zędach i ni e odrzucała polskiej kultury, nie identyfikowała się etnicznie z Polakami, podobnie jak nie utożsamiała w sensie państwowym Wielkiego Księstwa Litewskiego z Polską. Ci ludzie uważali się za Litwinów, znali swój rodzimy język i zachowywali dawne zwyczaje narodowe w życiu rodzinnym. W miastach i miasteczkach tradycyjnie wielojęzycznych, gdzie główne grupy etniczne - Litwini i Rusini - żyli w otoczeniu prawie wszystkich mniejszości narodowych, polonizacja przebiegała znacznie woLniej. Aż do końca XVIII w. polonizacja w znikomym stopniu objęła najliczniejszą i najbardziej konserwatywną warstwę mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego - chłopów. Proces ten dotyczył tylko wyższych warstw chłopstwa. Mieszkańcy Małej Li twy, znani jako lietuvininkai, także nie wymarli całkowicie. Przez wieki tworzyli społeczność, oddzieloną od rdzenia narodu i państwa litew skiego, która nigdy nie zerwała kulturowych i narodowych więzów z ojczyzną.
ROZDZ IAŁ 3
Zarys dziejów pol itycznych Wiel kiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
Przegląd historii politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego jako części
Rzeczpo
można podzielić na etapy, zgodnie z l atami panowania po s zczegól nyc h władców. Periodyzacja ta, jak prawie każda inna, nie o dzwierci e dl a całkowicie złożoności i chron ologii wszystkich opisanych zjawisk. Chociaż król po siadał w rzeczywistości niewielką władzę, to wokół niego koncentrowało się życie spo łeczne i polityczne oraz polityka zagran iczna obu państw Wybory króla p rzepowia dały zmiany polityczne. Postaci władców od Zygmunta III Wazy do Augusta III omówimy w j ednym rozdziale, gdyż l a ta ich rządów w Rzeczpospolitej i Wielkim Księstwi e Litewskim były okre sem postępującego skostnienia struktur społecznych i ustroju państwa, czasem negacji wobec reform, dalszego osłabienia państwa i wzrostu potęgi agresywnych sąsiadów. Z drugiej strony, etapy w rozwoju państwa nie zawsze mieściły się w ramach rządów jednego władcy, wyraźnie widać związki między wydarzeniami z różnych okresów. Z tego względu omawiane lata 1 587-1763 zostały podzielone na mniejsze okresy, z uwzględ nienie m rozwoju p ań stwa i rządów poszczególnych wład ców. Osobno opisane zostały lata panowania ostatniego króla, k iedy po nieuniknionych reformach społecznych i państwowych państwo straciło niepodległość. spolitej Obojga Narodów
.
P róby utrzymania si l nego państwa : Zygmu nt I I I Waza i Władysław I V Waza Zyg m u nt I I I Waza ( 1 587-1 632 ) , Rzeczpospol ita i Wiel kie Ks i ęstwo Litews kie Zygmunta III Wazę powitano w Rzeczposp ol itej jako następcę tronu Szwecji, po tomka Jagiellonów i katolika, pozostającego pod wpływem jezuitów. Ocz ekiwano unii ze Szwecją przeciwko Rosji (było to szczególnie is to tne dla Wielkiego Ks ięs twa
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
294 Litewskiego) oraz przyłączenia Estonii do Rzeczpospolitej. Jednocześnie obawiano się wciągnięcia Rzeczpospolitej w wewnętrzne sprawy Szwecji. Fakt, że w żyłach Zygmunta III Wazy płynęła krew Jagi ellonów, zyskiwał mu przychylność społeczeń stwa. Wyniesi en ie katolicyzmu na pierwsze miejsce wskazywało na to, że przynależ ność wyzn aniowa stanie się istotnym czynnik i em w życiu politycznym. Po trudnym okresie bezkrólewia Zygmunt III Waza miał w Rzeczpospolitej za równo zwolenników, jak i przeciwników. Po utarczkach z nieskorą do współpracy większością szlachty (w Polsce - Jan Zam oyski w Wielkim Księstwie Litewskim Krzysztof Radziwiłł "Piorun" i inni) król zniechęcił się do tronu Rzeczpospolitej i w latach 1 5 89-1 590 prowadził z Habsburgami rokowania dotyczące jego przeka zania. Na sejmie w 1 592 r. musiał przysiąc, że nie opuści Rzeczpospolitej. Sprawa ta zaszkodziła pres tiżowi władcy i budziła kolejne podejrzenia w kwestii jego lojalności wobec Rzeczpospolitej. W 1 592 r., po śmierci ojca, Jana III Wazy, Zygmunt objął tron Szwecji. Społeczeństwo Rzeczpospolitej przychylnie zapatrywało się na j ego podróż do Szwecji na koronację w latach 1 593-1594. W Szwecji jednak panowanie Zygmunta wywołało ostry sprzec iw. Nie pomogła nawet ekspedycja zbrojna w 1 598 r. i w 1599 r. został zdetronizowany. Przynależność aktywnych politycznie ludzi i ugrupowań do jednego lub drugiego Kościoła o dci sk ała głębokie piętno na życiu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kościół katolicki, popierany przez Zygmunta III Wazę, z powodzen i em wypierał re formacj ę z życia religijnego i społecznego. Obóz protestancki na po czątku XVII w. zdecydowanie osłabł. Wymarły protestanckie gałęzie niektórych rodów szlacheckich, rosła liczba osób przech odzącyc h na katolicyzm . Kalwiniści Radziwiłłowie, naj bardziej wpływowi magnaci Wielkiego Księstwa Li tewskiego, wraz z coraz mniej licznymi współwyznawcami zdołali utrzymać polityczną równowagę między zwolennikami katoli cyzmu i reformacji. W końcu XVI w. zaczął zawiązywać się sojusz polityczny kalwinistów i prawosławnych, jednak ze względu na polityczną słabość prawosławia ostatecznie nie doszło do jego powstania. Pod koniec pan owania Zygmun ta III Wazy w warstwach rządzących Wielkiego Księstwa Litew skiego kalwi n is tó w reprezentowała jedynie birżańska i dubińska gałąź Radziwiłłów. O słabienie politycznego obozu kalwinistów było jedną z najwyraźn i e j szych ten dencji rozwoju społeczno -poli tycznego za rządów Zygmunta III Wazy. Należy wspomnieć również o następstwach sp ołecznych i politycznych unii brzes kie j z 1 596 r., która zlikwidowała jedność Rusinów w państwie litewskim. Część z nich - zwana dyzunitami i mieszkająca przeważnie na wschodnich ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz na Ukrainie - zachowała dawną wiarę. Już w XVII w. Rosja zaczęła wykorzystywać ich jako pretekst do ingerencji w sprawy Litwy. Na zach o dnich ziemiach staroruskich unia była bardziej popularna, przyjęło ją większość bojarów. W ten sposób unia przyczyniła się do kons ol idacji narodu szlachec k iego Wielki ego Księstwa Litewskiego. Unici szybko zaczęli posługiwać się językiem polskim, dzięki czemu łatwo zbliżyli się z polską szlachtą i p rzyczynili się do ukształtowania spolo nizowanego narodu szlacheck iego Rzeczp ospoli tej Zjawiska związane z unią wsk azują na jeszcze jedną tendencję w rozwoju Wielkiego Księstwa Litewski ego ,
.
.
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
295 Wielkie Księstwo Litewskie unikało wojen religijnych. W państwie przestrzegano przep isów o tolerancji wyznaniowej. Zdarzyło
się jednak kilka napadów na kościoły
1 591 r. i w 161 1 r. (szczególnie aktywni byli tu studenci uniwersytetu wileńskiego), w 1620 r. na Zmudzi. Podobne konflikty wybuchały również między unitami a prawosławnymi. Podczas jednego z nich, w 1623 r. w Witebsku, kalwinistów - w Wilnie w
•
zginął unicki arcybiskup Połocka, Jozafat Kuncewicz. Elity rządzące Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także popierający katolicyzm król oraz magnateria, nie pochwalali stosowania siły w rozwiązywaniu problemów religijnych i żądali, by o wszystkim rozstrzygały sejmy. Wyznająca różną wiarę szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego potępiała wypadki naruszania wolności wyznania
na sejmikach. Uży
cie siły było oceniane jako pogwałcenie swobód politycznych i praw szlachty. Ros
przeciwstawianie się jej za pomocą środków politycznych było charakterystyczne na tym etapie rozwoju Wielkiego Księstwa
nąca liczba oznak nietolerancji oraz Litewskiego. Szlachta
i magnaci coraz bardziej angażowali się w sprawy Rzeczpospolitej,
znajdowali w Koronie zarówno sojuszników, jak i przeciwników politycznych. Sprzeczności między Wielkim Księstwem Litewskim a Polską pozostały, lecz w Rzeczpospolitej zaczęły się tworzyć dwa obozy: przeciwników i zwolenników króla. Władca na każdym kroku spotykał się
z wadami ustroju państwa, które krępowały jego samodzielne działania. Dążąc do pokonania coraz większej niemocy państwa i umocnienia władzy królewskiej, na sejmie zwołanym w 1 606 r. postawił pod obrady kwestię utworzenia systemu stałej obrony państwa, stałego wojska zaciężnego oraz niezależnego od
postanowień sejmu skarbu. Obrońcy swobód i praw szlachty do strzegali w tych propozycjach groźbę absolutyzmu. W tym samym czasie obradowały sejm oraz zjazd szlachty, niezadowolonej z poczynań władcy. Atmosferę podsyciło odrzucenie przez katolickich b iskupów konstytucji dotyczącej pokoju religijnego w
Rzeczpospolitej. Zjazd ogłosił konfederację, którą od imienia j ej przywódcy na
zwano rokoszem Zebrzydowskiego. W Rzeczpospolitej uksztahowały się trzy ugru powania polityczne. Zwolennicy króla, regaliści, dążyli do umocnienia jego władzy. Legitymiści, zabiegający o współpracę
z kr ólem bronili swobód i praw szlachty ,
w sejmie. Uczestnicy rokoszu domagali się detronizacji Zygmunta III Wazy i całko witego ograniczenia władzy królewskiej. Przywódcy tych dwóch ugrupowań wyko
rzystywali poparcie szl achty i ogłaszali się jej obrońcami, choć w rzeczywistości postanowili, że państwem będą rządzić magnaci. Walka propagandowa przerodziła się powstanie zbrojne. W dniu 24 czerwca 1607 r. wojsk a króla pobiły rokoszan pod Guzowem. Bunt został stłumiony, król odstąpił od swych planów, a w 1 609 r. ogłoszono amnestię. Początkowo Wielkie Księstwo Litewskie uznało rokosz za sprawę wewnętrzną Polski. Między magnatami Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony zawiązały się już jednak różnorakie związki polityczne, w yzn aniowe i rodzinne. Wśród przy wódców ugrupowań politycznych spotykamy również magnatów Wielkiego Księstwa Litewskiego : regalistę Jana Karola Chodkiewicza, legitymistów Lwa Sapiehę i Mi kołaja Krzysztofa Radziwiłła, zwanego "Sierotką". Marszałkiem rokoszu był Janusz
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
296
Radziwiłł. Na sejmikach i zjazdach szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego do minowali jednak legitymiści: do rokoszu, oprócz Radziwiłła, p rzys tąp i li je dyn i e p ojedync zy magnaci. Uczestnicy rokoszu nie osiągnęli swego celu, lecz król również musiał zrezygnować z zamysłu przeprowadzenia reform. Jego władza została jeszcze bardziej osłabiona. Społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego zaangażowało się w wydarzenia w Polsce, gdyż uważało, że dotyczą one także ich kraju, traktowało je jako wspólne sprawy całej Rzeczpospolitej . W kwes t ii kontaktów pań s twowy ch z Polską przywódcy litewscy starali się p os tępować w sposób zdecydowany. Po zatwier dzeniu przez Zygmunta III Wazę trzeciego Statutu litewskiego i osiąg nięciu kompromisu w sprawie rządów w Inflantach, Wielkie Księstwo Litewskie uznało go za króla Rzeczpospolitej oraz wiel kiego księcia. Już na początku rządów między królem a Wielkim Księstwem Litewskim wybuchł powazny konflikt. W 1 59 1 r. Zygmunt III przeniósł biskupa Wilna, Jerzego Radziwiłła, do Krako wa, a na jego miejsce wyznaczył biskupa łuckiego, Polaka Bernarda Maciejow skiego. Społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego otwarcie sprzeciwiło się temu, powołując się na trzeci Statut litewski, który głosił, że na urzędy na Litwie nie wolno powoływać cudzoziemców. Spór trwał kilka lat. Dopiero w 1 600 r. na b i skup a wileńskiego został wybrany "swój" - Benedykt Woyna. Litewska szlachta, a szczególnie magnaci pokazała, ze różnice po lityczne i wyznaniowe między nimi nie przeszkadzają w połączeniu sił, gdy naruszane są prawa Wiel kiego Księstwa Litewskiego. W sporze dotyczącym biskupa wileńskiego uczestniczyli zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy polityki Zygmunta III Wazy. Natychmiast po objęciu tronu król starał s ię pozysk ać szlachtę, przede wszystkim katolików. W 1 5 89 r. na kanc lerza Wielkiego Księstwa Litewskiego mianował Lwa Sapiehę, a w 1 623 r. i n nego katolika, Albrychta Stanisława Radziwiłła. W 1 605 r. urząd wiel kiego hetmana powierzył Janowi Karol ow i Chodkiewiczowi, a do rangi wojewody wileńskiego wyniósł Mikołaja Krzys ztofa Radziwiłła "Sierotkę". Nowy król nie pomijał też kalwinistów - wielu z nich piastowało waine urzędy w państwie. W latach 15891 603 hetmanem wielkim litewskim był Krzysztof Mikołaj Radziwiłł ..Piorun", w latach 1 6 1 5-1635 hetmanem polnym jego syn Kr zyszto f. Po śmierci Chodkie wicza hetmanem wielkim nie został, jak oczekiwano, Krzysztof Radziwiłłl ale Lew Sapieha. Radziwiłł, który często nie mógł osiągnąć porozumienia z królem, teraz znalazł się w opozycj i wobec władcy. Przeciwnikiem rządów Z ygmunta III Wazy był również inny kalwinista, Janusz Radziwiłł, dlatego tez nigdy nie otr zymał godności senatora. Zygmuntowi III Wazie z trudem udawało się zgromadzić zwolenników, nazy wanych regal is tami . Lew Sapieha, Jan Karol Chodkiewicz, Albrycht Stanisław Ra dziwiłł stanęli po stronie króla i popierali jego poLitykę. Kiedy zaczynała kolidować z interesami Wielkiego Księstwa Litewskiego, magnaci litewscy wchodzili najczęściej w konflikt z królem, realizowali swoją własną politykę, szczególnie w latach wojen ze Szwecją i Rosją. ,
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
297
Wojny Zygm u nta I I I Wazy i Wielkie Księstwo Litewskie Zygmunt III Waza pragnął odzyskać tron szwedzki. Chcąc przeciągnąć szlachtę na swoją stronę, ogłosił przyłączenie północnej Estonii do Rzeczpospolitej . Stryj Zyg munta III Wazy, przyszły król szwedzki Karol IX (pan. 1 604--1 61 1), w 1 600 r. najechał Inflanty. Zajmował jeden zamek po drugim i stopniowo zbliżał się do granic litew skich. Zagroził nie tylko ziemiom Rzeczpospolitej w Inflantach, ale i samemu Wiel kiemu Księstwu Litewskiemu. Konflikt dynastyczny Wazów w Szwecji przerodził się w wojnę o Inflanty. Inicjatorem wojny była Szwecja, która przekształciła ziemie Rzeczpospolitej w are nę działań wojennych. Największy wysiłek wojskowy i finansowy spoczął na Wielkim Księstwie Litewskim. N a sejmach Rzeczpospolitej z oporem przyjmowano postano wienia o finansowaniu działań wojennych. Na konwokacjach obarczano Wielkie Księstwo Litewskie dodatkowymi podatkami. Notoryczny brak środków sprawiał, że wojsko nie było opłacane, a to prowadziło do dezercji. Dowodzący armią Litewską Radziwiłł "Piorun" w latach 1 600-1601 oraz Chodkiewicz w latach 1603-1621 więcej uwagi musieli poświęcać kwestiom finansowania wojska niz działaniom wojennym. Ataki Szwedów udawało się odpierać w bitwach na otwartym polu. Radziwiłł "Piorun" zwycięzył wojska szwedzkie latem 1 601 r. pod Kokenhausen, Chodkiewicz w 1 604 r. pod Białym Kamieniem i w 1605 r. pod Kircholmem. Ta ostatnia bitwa, w której 3400 żołnierzy litewskich rozgromiło 1 4 000 Szwedów, rozsławiła imię het mana w Europie. Zamki inflanckie przechodziły z rąk do rąk. Duży korpus polski pod wodzą Jana Zamoyskiego pojawił się w Inflantach na początku drugiego roku walk. Udało mu się odebrać Szwedom większość zamków inflanckich, lecz mimo to przełom w wojnie nie nastąpił i jesienią 1602 r. wojska polskie wycofały się z Inflant, w dalszej wojnie uczestnicząc jedynie symbolicznie. Grabieżczy przemarsz wojsk polskich przez ziemie litewskie, nieporozumienia m ię dzy Litwą a Koroną dotyczące finansowania wojny, niezdolność Zygmunta III Wazy do nadania Rzeczpospolitej jednego kierunku pogarszały stosunki między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną oraz między Wielkim Księstwem Litew skim a królem. Magnaci litewscy, którzy w sprawach wewnętrznych Rzeczpospolitej należeli do różnych obozów, porozumieli się w kwestii Inflant i działali wspólnie. Wielkie Księstwo Litewskie dążyło do przerwania wojny. W 1 6 1 1 r. zawarto rozejm. Obie strony nie osiągnęły zamierzonych celów i rozejm był wielokrotnie naruszany Pod koniec XVI w. Rzeczpospolita, a szcze gólnie Litwa, pragnęła pokoju z Rosją. Szwecja była w stanie wojny z Rosją, toteż polityka Zygmunta III Wazy aż do jego detronizacji w Szwecji była pełna sprzeczności. W 1 59 1 r. wysłannicy Rzeczpospolitej zaproponowali Rosji ścisły sojusz. Propozycję powtórzono w 1 600 r. przy poparciu króla, poszukującego sprzymierzeńców przeciwko Szwecji. W obu przypadkach osiągnięto jedynie przedłużenie rozejmu. Pokojowe stosunki między Rzeczp os politą a Rosją popsuły s ię w 1601 r. W Polsce pojawił się Dymitr Samozwaniec, który podawał się za syna Iwana IV Groźnego i dążył do objęcia tronu Rosji. W Rosji dojrzewał spisek przeciwko carowi Borysowi Godu.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
298 nowowi. Kontakty ze spiskowcami utrzymywali niektórzy magnaci Rzeczpospolitej,
oraz popierających go szlachciców polskich - przede wszystkim Jerzego Mniszecha i potężny ród Wiśniowieckich do podjęcia w 1 604 r. wyprawy na Moskwę. między innymi Sapieha. Sytuacja ta skłoniła rzekomego Dymitra
-
Przeważająca większość polityków Rzeczpospolitej nie poparła tej awanturniczej ekspedycji. Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego również opowiedziała się prze ciw, uważając, że siłą nie da się uczynić z Rosji sprzymierzeń ca. Była również zanie
pokojona niezakończoną wojną w Inflantach.
Początkowo rozwój wypadków był pomyślny dla Dymitra Samozwańca. W 1605
r.
zm arł car Borys Godunow i bojarzy ruscy zaprosili Dym i tra na tron. W sprawę zaangażował się również Zygmunt III Waza, który obiecał Dymitrowi pomoc. Zaczęto negocjować warunki sojuszu Rzeczpospolitej i Rosji, lecz w 1606 r. Moskwa obaliła Dymi tra . Carem został Wasyl Szuj ski. Nie udało mu się zaprowadzić spokoju w Rosji, po której włóczyły się hordy maruderów
i awanturników. Poj awił się nowy samo
zwaniec - rzekomo ocalony Dymitr, naj młodszy syn Iwana IV Groźnego. Poparli go niektórzy magnaci polscy, a także Sapiehowie. W tym krytycznym dla Rosji momencie również pozycja władcy była niepewna. Jeszcze na początku 1 606 r. bojarzy moskiewscy zaproponowali tron synowi Zyg munta III Wazy, Władysławowi. Takie posunięcie dawało nadzieje na dawno zapla nowany ścisły sojusz Rzeczpospolitej i Rosji. Zygmunt III Waza, ze względu na skomplikowaną sytuację wewnętrzną Rzeczpospolitej, nie podjął jednak kroków zmierzających do urzeczywistnieni a tego projektu, opowiedział się za pokojem z Ro
sją, a
w latach 1607- 1608 ogłosił zakaz wtrącania się szlachty Rzeczpospolitej
i ko
zactwa w sprawy Rosji. Stłumienie rokoszu Zebrzydowskiego, chaos w Ro sj i i zawarty w 1 609 r. niebez pieczny dla Rzeczpospolitej sojusz rosyjsko-szwedzki zachęciły Zygmunta III Wazę do rozpoczęcia wojny z Rosją. Otoczono Smoleńsk (zajęto go w 1 6 1 1 r.), w 1 6 1 0
r.
pokonano armię rosyjską pod Kłuszynem. Car WasyL Szuj ski został obalony, oddziały polskie wkroczyły do Moskwy, a bojarstwo ruskie obrało na cara syna Zygmunta III Wazy, Władysława. Politycy Wielkiego Księstwa Litewskiego nie byli j ednomyślni. Sapieha popierał interwencję w Rosji, chociaż rozumiał - podobnie jak większość szlachty, która sprzeciwiała się wojnie - że
nie
uda się podporządkować jej przy pomocy oręża.
Pojedyncze oddziały wojsk litewskich, dowodzone p rzez Chodkiewicza lub Sapiehów,
uczestniczyły w operacjach wojskowych w Rosji. Ogólnie jednak Wielkie Księstwo
do tej wojny i pozostawiło inicjatywę królowi i Koronie. Dopiero w 1 6 1 1 r., g dy sejm Rzeczpospolitej przyłączył do Polski podbite ziemie Litewskie nie mieszało się
Smoleńska, Czernihowa i Siewierza, należące wcześniej do Wielkiego Księstwa
Litewskiego, rozpoczęły się żywe protesty. Sprawy komplikowała chęć objęcia tronu Rosji przez samego Zygmunta III Wazę, przedłużające się negocjacje z Moskwą, rozboje polskich oddziałów wojskowych i zgraj włóczęgów i maruderów, co sprowokowało antypolskie powstanie
w Rosji. W latach
1 6 1 2-161 3 wojska Rzeczpospolitej wyparto z Rosji, Władysław IV Waza nie został ko-
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
299
ronowany na cara, nie otrzymał korony również jego ojciec, Zygmunt III Waza. W 1 6 1 3 r. carem Rosji został pierwszy przeds tawic iel nowej dynastii - Michał Romanow. Wojna między Rzeczpospolitą a Rosją toczyła się ze zmiennym skutkiem jeszcze przez kilka kolejnych lat. W 1 6 1 8 r. w Dywilinie (Deulinie) pod Moskwą zawarto rozejm na szesnaście lat. Ziemia smoleńska przypadła Wielkiemu Księstwu Li tewskiemu, ziemie czernihowska i siewierska - Koronie. Władysław IV Waza nie wyraził zgody na zrzeczenie się tytułu cara Rosji, a to zapowiadało nowe wojny. Rozejm ze Szwecją nie był trwały. Zygmunt III Waza podburzał nowego króla Gustawa Adolfa i zorganizował wyprawę na Szwecję. Sz wedzi uprzedzili jednak działania polskiego władcy. Latem 1 617 r. wylądowali w Inflantach i zaczęli ich podbój. Po trzech kampaniach - w latach 1 6 1 7-1 6 1 8, 162 1-1622 i 1 625-1627 zajęli dużą część Inflant. W 1 62 1 r. poddała się Ryga, w 1625 r., po prawie dwustuletniej przerwie, Szwedzi wkroczyli do etnicznej Litwy i zajęli zamek Radziwiłłów w Birżach. Stosunki między Wielkim Księstwem Litewskim a Zygmuntem III Wazą oraz popierającą króla w kwestii wojny inflanckiej Koroną coraz bardziej się kompliko wały. W czasie pierwszej kampanii szwedzkiej, gdy wojna z Rosją nie była jeszcze zakończona, Zygmunt III Waza dążył do rozejmu ze Szwecją. Sprzeciwiał się temu reprezentujący interesy Wielkiego Księstwa Litewskiego Krzysztof Radziwiłł - dla Litwy niebezpieczeństwo ze strony Szwecji było większe i bardziej realne niż ze strony Rosji. W 1 622 r. głównym rzecznikiem rozejmu był już sam Radziwiłł, co wywołało niezadowolenie króla. Sprzeciw Radziwiłła wobec planów Zygmunta III Wazy dotyczących wkroczenia do Szwecji sprawił, że coraz głośniej mówiono o tym, iż wojna ze Szwecją nie leży w interesie ani Wi elkiego Księstwa Litewskiego, ani Rzeczpospolitej, a potrzebna j est jedynie królowi. Wznowione w 1 625 r. działania wojenne przeb iegały niepomyślnie dla Rzeczpo spolitej. Szwedzi atakowali w Inflantach, Prusach i na Pomorzu. W 1 626 r. Sapieha bez zgody i poparcia króla zawarł rozejm między Wielkim Księstwem Litewskim a Szwecją, a w 1627 r. przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego odnowili go. Litwa, nie zważając na protesty Zygmunta III Wazy i Korony, realizowała samo dzielną politykę zagraniczną. W tym czasie wojna między Rzeczpospo litą a Szwecją zyskała międzynarodowy wymiar. Od 1 6 1 8 r. Europa pogrążyła się w wojnie trzydziestoletniej. Francja, pragnąc uzyskać pomoc militarną Szwecji, podjęła się roli rozjemcy między nią a Rzecz pospolitą. W 1 629 r. zawarto rozejm na sześć lat. Rzeczpos pol ita utraciła większą część Inflant - pozostała przy niej położona na południowym wschodzie Latgalia oraz księstwa Kurlandii i SemigaJii. Zygmunt III Waza nie zrzekł się jednak pretensji do szwedzkiej korony i kolejna wojna mogła wybuchnąć w każdej chwili. Wielkie Księstwo Litewskie od początku wojny inflanckiej w 1 600 r. przeznaczało na nią wiele sił i środków. Obciążenia były zbyt duże, zwłaszcza w latach, gdy równocześnie toczyły się wojny z Rosją czy Turcją ( 1 62 1). Po jakimś czasie stało się jasne, że wojna prowadzona jest głównie w interesie Zygmunta III Wazy i Koro n y . Swiadczą o tym choćby wydarzenia 1 627 r., kiedy Wielkiemu Księstwu Litewskiemu zabroniono eksportowania towarów z portów Morza Bałtyckiego i zamknięto mennicę -
,
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
300 w Wilnie. Mimo że społeczeństwa Litwy
i
Korony zbliżyły się do siebie, to w kry
tycznych momentach działały absolutnie samodzielnie, a politycy litewscy bronili przede wszystkim interesów Wielkiego Księstwa Litewskiego. * * *
Zygmunt III Waza zmarł 30 kwietnia
1 632 r. W ostatnich latach panowania bardzo
zale;?:ało mu na tym, aby tron Rzeczpospolitej przekazać synowi Władysławowi. Poparło go prawie całe społeczeństwo, lecz porządku wyborów nie zdołał zmienić. W 1 63 1
r. przyjęto w sejmie konstytucję dotyczącą swobód religijnych, do której
dążono przez dziesięciolecia. W trakcie długich, trwających czterdzieści pięć lat i obfitujących w wydarzenia rządów Zygmunta III Wazy Rzeczpospolita została zaangażowana w długoletnie woj ny ze Szwecją i Rosją. Spokoju nie było także na pograniczu z Turcją. Istotną przy czyną tych wojen była polityka dynastyczna Zygmunta III Wazy, który dążył do zdobycia tronu Szwecji, a później Rosji. Król toczył wojny za zgodą szlachty, która ,
go popierała. Swiadczy to o tym, że społeczeństwo szlacheckie w tym okresie było nastawione na ekspansję. Wojny pokazały również, że ustrój państwowy Rzeczpo spolitej miał wiele wad: źle zorganizowane finanse państwowe i źle opłacane wojsko. Utracono tak ważne dla Wielkiego Księstwa Litewskiego Inflanty z portami bałtyc kimi, odebrano Rosji ziemie należące wcześniej do Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Stały się
one potencjalnym obiektem ekspansji Rosji.
Dwa państwa tworzące Rzeczpospolitą miały odrębny pogląd na wojnę. Korona skłaniała się zasadniczo do poparcia dynastycznych dążeń Zygmunta III Wazy. Wielkie Księstwo Litewskie starało się obronić Inflanty, lecz wyraźnie oddzielało swoje interesy od interesów króla. Wojna toczyła się w okresie pogarszaj ącej się międzynarodowej koniunktury eko nomicznej, ogromnych strat demograficznych spowodowanych epidemią dżumy w la tach 20. oraz pogłębiającego się kryzysu finansowego. Po raz pierwszy w historii Rzeczpospolitej do władzy doszli oligarchowie, głoszący hasła obrony praw szlacheckich. W drugim i trzecim dziesięcioleciu XVII w. królowi udawało się najczęściej sterować sejmem, Lecz w nowej sytuacji nie było to możliwe. Coraz wyraźniej występowały oznaki nieuchronnego kryzysu gospodarczego, wojskowego i politycznego. Wielkie Księstwo Litewskie za najważniejsze kwestie uważało w dalszym ciągu utrzymanie wewnętrznej spójności politycznej, sprzeciwiało się niekorzystnym dla siebie poczynaniom króla i Korony. Widoczne było jednak polityczne zbliżenie magnaterii i szlachty Litwy i Korony, zaangażowanie Wielkiego Księstwa Litew skiego w wewnętrzne konflikty Rzeczpospolitej oraz w inne procesy polityczne.
Władysław IV Waza ( 1 632-1 648) Okres bezkrólewia po śmierci Zygmunta III Wazy był krótki. Władysław IV Waza nie miał żadnych konkurentów i 1 4 listopada
1 632 r. został wybrany na króla Rzeczpos-
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
30 1
politej. Jedną z przyczyn t aki ego pośpiechu była wznowiona jesienią 1632 r. woj na z Rosją, zwana wojną smoleńską. Rosjanie ob legli Smoleńsk. Jeszcze przed elek cją na spotkanie z woj sk am i ro syj skim i wyruszył hetman polny Wielkiego Księstwa Litew skiego Krzysztof Radziwiłł (po śmierci Lwa S api ehy w 1 633 r. zo stał hetmanem wiel kim), za nim przybył z odsieczą r ównieź król z wojskiem Rzeczpospolitej. Oblęźenie Smoleńska zostało przełam ane, a ot oczone w ojska ro syjs kie s kap itulowały W 1 634 r. zawarto pokój w Polanowie. Rosja zrzekła się pretensji do ziem przyłączonych do Rzeczpospolitej po pokoju w Dywilinie, a Władysław IV Waza zrezygnował z tytułu cara. Warunki pokoj u zadowa lały wszystkich w Rzeczpospolitej, z wyjątki em kró la. Równieź regulując stosunki ze Szwecją, nie liczono się ani z królem, ani z in tere sami Wielkiego K si ęs twa Litewskiego. Szwec j a była w tym czasie zaangaźowana w wojnę trzydziestoletnią. W 1 632 r. zgin ął Gustaw Adolf i Władysławowi IV Wazie wydawało się, że wzrosły jego szanse na objęcie tronu szwe dzkiego . Sprowokował wojn ę ze Szwec j ą i w 1635 r. ro zpo czął p rze ciwko niej działania wojenne w Prusach. Władcę popierało Wielkie Księs two Litewskie, które chciało odzy ska ć In flanty Het man Krzysztof Radziwiłł rozpoczął tam skuteczne działania wojenne. Magnac i pols cy nie chc i eli jednak umocnienia pozycji władcy. Czując, źe szlachta sp rz e ciwia się wojn ie, podatkom i groźbie ab solutyzm u, dzięki pośrednictwu Francji i innych kra jów Europy zainteresowanych wycofaniem się Szwecji z wojny, 12 września 1635 r. podp i sal i p ok ó j ze Szwec j ą w Sztumskiej Wsi. Na jego mocy I nflanty przypadły Szwedom, którzy jedynie wycofali się z Prus. Wielkie Księs two Litewskie i Wła dysław IV Waza mu sieli zgodzić się na ten pokój, a dodatkowo j eszc ze król zmuszony był zrezygnować z pretens j i do tronu Szwec j i . Juź na sejmach w okresie bezkrólewia uj awn iły się najtrudniejsze problem y źycia publiczn ego : zarządzanie państwem, tolerancja religijna, kozactwo. Szlachtę Rzecz pospolitej ogarnął strach przed ab solutyzmem Władysław IV Waza przez cały okres swych rządów nie zdołał zdobyć władzy nad sejmem, a nawet utworzyć przychylnego sobie senatu. Mógł jedynie liczyć na poparcie kilku magnatów: na początku rządów między i nny m i Krzysztofa Radziw iłła - który j ednak s zyb ko przes zedł do opozycji a przez cały czas A lbrych t a Stani sława Radziwiłła S e j m ko n trolował wszy s t k ie posu nięcia króla. Było mu to szczególnie nie na rękę, gdyź dąźył do nawiązania inten sywnych kontaktów m iędzyn a ro dowych Wła dysław IV Waza nieustannie pos zukiwał sojuszników przeciw ko Szwecji Na długi czas jedynym sp rzymierzeńcem Rzeczpo spol itej byli walczący ze Szwec j ą Habsburgowie. Sojusz ten został w 1 637 r. umoc niony przez małźeństwo Władysława z C ecylią Renatą Hab s burźanką ( zm arła w 1 644 r.), nie pom ógł j ednak k ró lowi włączyć się w źyc ie polityczne Europy, stać się mediatorem mi ędzy k ra jami u czestn icz ącymi w wojnie trzydziestoletniej . Po śmierci w 1 642 r. rzeczywistego przywódcy Francji, wroga Hab sburgów kardynała Richelieu, n awi ązano ściślejsze związki z Francją, umocnione dodatkowo w 1 646 r. kolejnym małżeństwem króla, tym razem z księżniczką francuską Ludwiką Marią Gonzagą. Nieudane starania Władysława IV Wazy o udział w źyciu politycznym Eu ropy zwiększały wpływy państw europejskich w Rzeczpospolitej, a wysłannicy Habsburgów lub Francji zaczęli o ddzi aływa ć na jej źyc ie p ol i tyczne Podsu m owuj ąc, .
.
.
.
.
.
,
.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
302
za rządów Władysława IV Wazy ustrój państwa stał się jeszcze b ardz iej skostniały, a w siłę rosła oligarchia magnacka. Wła dysław IV Waza był tolerancyjny w kwestiach religijnych. Właśnie tego oczekiwano od niego jako władcy. Dzięki takiej postawie zdobył w wyborach po
k alwini s tów Wielkiego Księstwa Litewskiego pod przewodnic twem Krzysztofa Radziwiłła . Rzec zywi śc ie, za czasów Władysława IV było mniej lokalnych konfliktów religij nych niż za rządów j ego ojca. Jednak Ko parcie protestantów, w tym także
ściół katolicki prowadził skuteczną działalność kontrreformacyjną, splecioną z ży
W 1 638 r. sejm przyjął konstytucje przeciwko arianom. W latach 1640-1641 zamieszki na tle religijnym wybuchły w Wi ln ie, a kościół kalwinistów został przeniesiony poza obręb murów miejskich. Z in icja tywy króla w 1 645 r. zwołano zjazd katolik ów, kalwinistów i luteranów Rzeczpospol itej , na którym chciano znaleźć wspólny język. Niestety, zjazd nie przyniósł sp odziewanego ciem politycznym szlachty.
•
•
porozumiema.
Król bardzo interes ował się kontaktami unitów i prawosławn ych, starał się unor mować je prawnie, najczęściej z korzyścią dla prawosławn ych . Kwestia ta wiązała się z problemami południowo-wschodnich ziem Korony - Ukrainy. Istniała tutaj i wy raźnie narastała społeczna, narodowa i etn iczna wrogość między szlachtą - przede
wszystkim polskimi kolonistami, miejscowymi mieszkańcami - chłopami - oraz
W latach 30. XVII w. wybuchło na tych terenach kilka powstań, które stłumiono dopiero w 1638 r. Problemy nie zostały jednak rozwiązane, co groziło nowym i n i epoko j ami . Mimo to w stosunkach między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną nastąpiła pewna normalizacja. Pojawiały się jednak również nieporo zum ienia : na tle kontaktów ze Szwecją w 1635 f. czy s p orów terytorialnych w latach 1645-1646. Wytyczając granicę z Rosją, Władysław IV Waza nakazał, by Litwa oddała Rosji Trubczewsk, a w wolnymi Kozakami.
zamian Korona otrzymała pasmo ziem wzdłuż południowej granicy. Wielkie Księst wo nie pogodziło się
ze stratami i zażądało od Korony Lubecza i Łojowa. Takie n ieporozumien i a zdarzały się j ednak tylko sporadycznie. Ogólnie w życiu publicznym utrzymała się zarysowana za czas ów Zygmunta III Wazy te n den cj a - po zagwaran towaniu sobie przez Wielkie Księstwo Litewskie równoprawności i niezale żności w Rzeczpospolitej, sp ołeczeń s twa szlacheckie obu państw powoli zbliżały się do siebie pod względem politycznym. Władysław IV Waza u schyłku panowania, chcąc umocnić swą władzę, wkroczyć na arenę polityczną Europy i uśmierzyć Kozaków, rozpoczął przygotowania do wojny z Turcją. W 1 645 r. ogłosił pobór żołnierzy i wymusił zgodę na wojnę nawet na najbardziej wpływowych magnatach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak szlach ta Rzeczpospolitej, obawiając się władzy króla, umocnienia kozactwa, a także chcąc uniknąć wojny i płace n ia podatków, na sejmie w
1646 r. zburzyła plan władcy. Gotowi do wojny Kozacy nie uspokoili się, a przyczyny społe czne i religijne doprowadziły w 1648 r. do wybuchu na U k rai nie wielkiego powstania Kozaków i chłopów pod wodzą Bohdana Chmielnick iego Już na samym początku walk wojska p olskie dwu krotnie poniosły dotkliwą klęskę. .
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
303 W trakcie tyc h wydarzeń, 20 kwietnia 1 648 r., zmarł Władysław IV Waza. Jego panowanie, rozpoczęte burzliwie - od dwóch woj en - ogólnie było spokojniejsze od rządów j ego ojca. W Rzeczpospolitej w dalszym ciągu słabła władza centralna i orga nizacja państwa, umacniało się bajarstwo i szlachta, malała tolerancja religijna, a politycznie promowano tylko jedno wyzn an i e - katolicyzm. Stosunki z silnymi sąsiadami - Szwecją i Rosją - były pokojowe, lecz niosły w sobie zalążki konfliktów. Pojawiły się pierwsze oznaki podporządkowywania Rzeczpospolitej politycznym dążeniom państw europej skich .
Kryzys: Jan Kazimierz ( 1 648- 1 668) Do tronu Rzeczpospolitej w 1 648 r. pretendowało dwóch braci Władysława IV Wazy Jan Kazimierz i Karol Ferdynand. Wybory b yły nieskomplikowane i szybkie, gdyż powstańcy na Ukrainie zagrażali Koronie i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Na króla wybrano Jana Kazimierza Wazę. Wybór ten zaakceptował również przywódca powstania, Bohdan Chmielnicki.
Wojny z Kozaka m i , Rosją i Szwecją Wojna z powstańcami ukraińskimi toczyła się ze zmiennym skutkiem. Wojska polskie odnosiły zwycięstwa, po których zawierano ugody z Kozakami, którzy później or ganizowali kolejne powstania i zwyciężali Polaków. W Wielkim K sięs twie Litewskim rozumiano już, że powstanie nie j est tyLko sprawą wewnętrzną Korony, ale może przenieść się również na wschodnie ziemie państwa l itewsk iego, zamieszkane przez staroruskich prawosławnych. Jeszcze w okresie bezkrólewia zatroszczono się o zor ganizowanie obrony Wielkiego Księstwa Litewskiego. Najbardziej energiczny był het man polny litewski Janusz Radziwiłł, syn przeciwnika Zygmunta III i Władysława IV Wazów, Krzysz to fa Radziwiłła, przywódca litewskich kalwinistów. W miarę narastania groźby rozszerzenia się powstania na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego zarówno on, jak i większość polskich magnatów, wypowiedziała Chmielnickiemu wojnę. Latem 1 648 r. Janusz Radziwiłł zatrzymał najazd Kozaków, którzy przedostali się na południowo-wschodnie rubieże państwa litewskiego. Powstanie nie rozprzestrze niało się dalej, Kozacy zatrzymali s ię w okolicach Pińska, Staroduba i Mozyrza. W 1 649 r. Radziwiłł pobił Kozaków pod Łojowem, w 1651 r. przekroczył granicę między Wielkim Księstwem Litewskim a K oroną i zajął Kijów. Te zwycięstwa były ważne, lecz najwięcej walk z powstańcami ukraińskimi stoczyli Polacy. W tym czas ie w Wielkim Księstwie Litewskim zaczęto odczuwać niepokój spowodowany wyraźną chęcią Bohdana Chmielnickiego do poddania się Rosji. W 1652 r. Radziwiłł zażądał pozyskania Kozaków jako sprzymierzeńców Rzeczpospolitej, nawet za cenę dużych ustępstw. Jednak Chmielnicki zwrócił się do Rosji w sprawie inkorporacji U krainy. Pokój między Rosją a Ukrainą został ogłoszony w styczniu 1 654 r. w Perejasławiu.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
304
Ugodę zawarli car Rosji Aleksy Michajłowicz i Bohdan Ch mielni ck i . Oznaczała ona zarazem wojnę między Rzeczpospolitą a Rosją. W tym samym roku wojska rosyjskie szerokim frontem wdarły się do Rzecz pospolitej. Wielkie Księstwo Litewskie stało się główną areną wojny i musiało dźwi gać jej cięzar. Państwo nie było przygotowane do wojny, nie posiadało odpowiednio licznej armii, a skarb był w połowie pusty. Janusz Radziwiłł, jako przedstawiciel zwolenników suwerenności Wielkiego Księstwa Litewskiego, nie był skłonny do posłuszeństwa wobec słabego króla Jana Kazimierza. W 1654 r. wpływowa grupa szlachty zmusiła władcę do mianowania Radziwiłła hetmanem wielkim. Jako przeciw wagę dla niego Jan Kazimierz na hetmana polnego wyznaczył podskarbiego wielkiego litewskiego, Wincentego Gosiewskiego. Obaj hetmani często działali osobno, co powodowało podziały w społeczeństwie Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz osła bienie państwa. Faworyzowany przez Koronę król Jan Kazimierz działał destru k cyj nie, nie potrafił jednoczyć sił do obrony Rzeczpospolitej. Zimą 1 654-1655 r. nad Dnieprem, Berezyną i Dźwiną stoczono kilka bitew, w których szala zwyc ięstwa przechylała się to na jedną, to na drugą stronę. Wiosną 1 655 r. car Aleksy rozpoczął działania wojenne, kierując główne siły przeciwko Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Litwa nie zdołała powstrzymać najeźdźcy i wkrót ce zaproponowała Rosji rozmowy pokojowe. W sierpniu 1 655 f. po raz pierwszy w historii Wielkiego Ks ięstwa Litewskiego wojska rosyjskie zajęły Wilno, a następnie Kowno i Grodno. Najeźdźcy grabili i plądrowali miasta, zwłaszcza Wilno. Wewnętrz ne nieporozumienia w Wielkim Księstwie Litewskim nie pozwoliły na skuteczną obronę stolicy i wojska carskie wyruszyły dalej na zachód. Ofensywa rosyjska za trzymała się na linii Brasław - Kowno - Grodno. Po wybuchu wojny polsko-rosyjskiej sytuacja w regionie zależała w dużej mierze od stanowiska Szwecji. Szwedzi byli wprawdzie zaniepokojeni sukcesami Rosji, lecz nie sprzyjali Rzeczpospolitej, szczególnie Janowi Kazimierzowi. Szwecja dązyła do hege monii na Morzu Bałtyckim, chciała opanować całe jego wybrzeze. Jan Kazimierz, nie posiadając dostatecznej liczby wojska i środków finansowych oraz wsparcia dyplo matycznego, z uporem próbował kontynuować politykę dynastyczną Wazów i ogłosił się królem Szwecji, co jeszcze bardziej skomplikowało stosunki polsko-szwedzkie. W Rzeczpospolitej wierzono, ze Szwecja stanie po jej stronie. Juz w 1 654 r. Janusz Radziwiłł zaproponował Szwecji funkcję mediatora. Część szlachty litewskiej przy ch ylnie traktowała północnego sąsiada i prawdopodobnie utrzymywała z nim kon takty. Również rząd polski wiosną 1 655 r. wysłał do Szwecji posłów, lecz już w lipcu tego roku wojska szwedzkie wkroczyły do Rzeczpospolitej. W dniu 25 lipca bez walki poddały się wojska zaciężne Korony, 8 sierpnia - Warszawa. Jan Kazimierz zbiegł za granicę. W dniu 25 października większość wojewodów Korony deklarowała wierność królowi szwedzkiemu, Karolowi Gustawowi. W obliczu ataku wojsk rosyjskich, 29 lipca 1655 r. grupa magnatów litewskich biskup wileński Jerzy Tyszkiewicz, Janusz Radziwiłł, jego kuzyn Bogusław Radziwiłł - wiedząc o wydarzeniach w Koronie, zwróciła się do króla szwedzkiego o opiekę i pomoc w wojnie z Rosją. Warunki poddania się Szwecji stały się przedmiotem
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
305 długich i trudnych negocjacji. Społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego nie było jednomyślne. Część jego repreze ntantów,
m. in. Wincenty Gosiewski, skłaniała się do układu z care m i poddania się jego wład zy. Inni chcieli pozostać przy Rzecz po sp ol itej , lecz na nowych w arunkac h. W dniu 1 3 września car Aleksy Michajłowicz ogłosił się w Wilnie księciem Litwy, Białorusi, Wołynia i Podola (ziemie należące do Wielkiego Księstwa Litewskiego przed unią lubelską). Namawiano mieszkańców do poddania się jego rządom (apel instygatora Wielkiego Księstwa Litewskiego Wincentego Ordy z 1 7 stycznia 1 656 r.). Jednocześnie toczyły się negoc j acj e międ zy S zwecją a Rosją, które nie wróżyły Litwie nic dobrego.
Polska była opanowana przez wroga, Wielkie Księstwo Litewskie pozostało osa motnione przeciwko Rosji i Szwecji i samo musiało zatroszczyć się o swój los. Nadszedł czas próby dla unii Litwy z Pol sk ą. W przedłużających się negocjacjach ze Szwedami uczes tniczyl i również kalwiniści Jan us z i Bogusław Radziwiłłowie oraz hierarchowie Kościoła katolickiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także Gosiewski, który utrzymywał w tym czasie kontakty z Rosją. Część wojsk litewskich oddzieliła się, deklarując wierność królowi
Janowi Kazimierzowi co osłabiło pozycję negocjatorów. ,
Pragnąc zademonstrować swą siłę militarną, Szwedzi w czasie negocjacji wprowadzili
wojska na niezajęte jeszcze przez Rosjan terytorium Litwy (Zmudź i powiat upieki). o
Rozmowy ze Szwedami zakończyły się 20 października 1 6 5 5 r. w obozie wojskowym pod Ki ej danami . Zjechali tutaj przedstawiciele Zmudzi , powiatów up icki ego, wiłkomierskiego, kowieńskiego i brasław skiego oraz wielu innych. Janusz Radziwiłł, biskup żmudzki Piotr Parczewski, pełnomocnik biskupa wileński e go Jerzy Białłozor i ponad tysiąc przedstawi cieli szlachty podpisało zredagowany w imieniu Wielkiego Księstwa Li tewsk iego traktat w Kiejdanach. W dokumencie tym zrywano unię mię o
dzy Litwą i Polską, wypowiadano posłuszeństwo Janowi Kazimierzowi, proklamo wano unię polsko-szwedzką
i powoływano Karola Gustawa na tron wielkiego księcia
Litewskiego. W Wielkim Księstwie Litewskim miał przebywać namiestnik króla szwedzkiego. Nie
wprowadzono żadnych zmian do podstaw ustrojowych państwa li tewski ego, praw stanowych i religijnych bojarstwa lecz w nowej unii Wielkie Księstwo Litewskie było siLnie uzależnione od nowego partnera. Układ w Kiejdanach świadczył o tym, że unia lubelska nie miała zbyt dużego wpływu na Wielki e Księstwo Litewskie. Znaleźli się ludzie, którzy całkowicie zerwali unię z Polską. Nie byli jednak zbyt liczni i szybko spotkali się ze sprzeciwem, tym bardziej, że treść układu znacznie odbiegała od warunków omawianych w czasie negocjacji i nie zadowalała większości sygnatariuszy, w tym również Janusza Ra dziwiłła. Dlatego traktat ze Szwedami nie był efektem odosobn i o n yc h działań samego tylko Radziwiłła ani też sk utkiem spisku kalwini stów w Wielkim Księstwie Li ,
tewskim. Rokowania ze Szwedami prowadzili także przedstawiciele hierarchii kato Lickiej.
Najważniejszym jednak celem było znalezienie sposobu na utrzymanie bytu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po zajęciu ziem l itewskich Ro sj a i Szwecja zaczęły organizować własną admi nistrację. Ich najważniejszym celem było uzyskanie jak największych podatków
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
306
i wyżywienie stacjonującego tu wojska. Główne siły Szwecji wyruszyły do Polski. Niewielkie grupy Szwedów, rozmieszczone w całej zachodniej Litwie szybko zaczęły budzić niezadowolenie wśród mieszkańców. Podobne nastroje panowały również na ziemiach ruskich. Mimo że większość mieszkańców stanowili prawosławni, którzy liczyli na opiekę cara, nastąpił tu wzrost podatków i zaostrzenie środków admini s tracyjnych , a prawa i swobody szlacheckie były ignorowane . W końcu 1 655 r. wśród magnatów Wielkiego Księstwa Litewskiego wybuchł po płoch. Janusz Radziwiłł stracił posiadaną władzę, wycofał się do zamku w Tykocinie na Podlasiu, gdzie wkrótce zmarł. Szeregi kalwinistów topniały, Bogusław Radziwiłł lawirował między Szwedami a Janem Kazimierzem. Zaczęły powstawać oddziały wojskowe i ugrupowania bojarskie przeciwne Szwecji, które skłaniały się do utrzy mania Rzeczpospoli tej Obojga Narodów i współpracy z Janem Kazimierzem. Siły, nastawione na utrzymanie unii lubelskiej, zbierał na niezajętym przez wroga po łudniowo-zachodnim obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego Paweł Sapieha, który w 1 656 r. został hetmanem wielkim litewskim. Sapieha taktycznie prowadził nego cjacje zarówno ze Szwedami, jak i z Rosją. W końcu 1 655 r. Polska zaczęła podnosić się z upadku. Rozpo czął się antyszwedzki ruch partyzancki. Polaków zachęciła skuteczna obrona klasztoru na Jasnej Górze w Częstochowie oraz tzw. śluby lwowskie złożone przez Jana Kazimierza, czyli oddanie Rzeczpospolitej pod opiekę Matki Boskiej. Wojna Rzeczpospolitej z Rosją (nawet bez atakowanej przez Tatarów krymskich Ukrai ny), po przystąpieniu do niej Szwecji, przekształciła się w wojnę regionalną, w którą na długi czas zaangażowało się wiele państw Europy. Nieporozumienia między Szwecją a Rosją latem 1 656 r. doprowadziły do woj ny mi ędzy tymi krajami. Działania wojenne toczyły się w Inflantach, w Wielkim Księstwie Litewskim załóg szwedzkich już nie było. W kwietn iu i maju 1 656 r. na Litwie wybuchło powstanie przeciwko Szwedom, którzy zostali z niej wyparci. Po wstanie położyło kres nieutrwalonej unii Wielkiego Księstwa Litewskiego i S zwecji. Wybuch wojny rosyjsko-szwedzkiej przyspieszył rokowania między Litwą a Rosją. W dniu 1 2 sierpnia 1 656 r. w Niemieżu został podpisany rozejm między Rzeczpos politą a Rosją. Polepszyło to sytuacj ę Rzec zpospol itej , chociaż Karol Gustaw utworzył przeciwko niej koalicję, w której skład weszły: Szwecja, Brandenburgia i Prusy, Si edmio gród, Kozacy oraz Bogusław Radziwiłł. Jej u czestn icy 6 grudnia 1 656 r. w m iej scowości Radnot zawarli układ o rozbiorze Polski. Szwecja chciała otrzymać Zmudź i zajęte wcześniej powiaty Wielkiego Księstwa Litewskiego, Bogusławowi Radziwiłłowi miało przypaść w udziale województwo nowogrodzkie i wszystkie odziedziczone majątki. Pierwszy plan podziału Polski nie został jednak zrealizowany. W 1 65 7 r. podb ito Siedmiogród, następnie wycofała się Brandenburgia, która wy walczyła zniesienie zależności Prus od Polski, w 1658 r. zawarto ugodę z Kozakami (z województw kijowskiego, czernihowskiego i po dols kiego postanowiono utworzyć księstwo ruskie, które stałoby się trzecim równorzędnym członem Rzeczpospolitej). Mimo że część Wielkiego Księstwa Litewskiego była zajęta przez Rosję, jego wojska walczyły na wszystkich frontach prz e ciwko Siedmiogrodowi oraz przeciwko Szwe dom w Polsce i w Inflantach. Pomocy Rzeczpospolitej udzielili Habsburgowie, Dania ,
•
-
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
307 i Holandia. Nie chcąc dopuścić do wzrostu pozycji Habsburgów, Francja po raz kolejny podjęła się roli mediatora między Rzeczpospolitą a Szwecją. W dniu 3 maja 1 660 r. zawarto pokój w Oliwie. Nie doko n ano żadnych zmian terytorialnych, a Jan Kazimierz zrzekł się jakichkolwiek pretensji do tronu Szwecj i . W 1 659 r. Kozacy ponownie przeszli na stronę Rosji i wojna rozgorzała z nową siłą. Wielkie Księstwo Litewskie musiało podołać kolejnym ciężarom wojennym, a jego wciąż okupowane ziemie stały się areną działań wojen n ych. N aji nte n sywniej sze walki toczyły się w latach 1 660 i 1 663-1 664. W 1 66 1 r. Li twa odzyskała Wilno. Od jesieni 1 663 r. prowadzono trudne rozmowy poko j ow e. Rosja żądała nawet, aby oddać jej całe Wielkie Księstwo Litewskie. W dn iu 30 stycznia 1 667 r. w Andruszowie koło Smo leńska podpisano rozej m między Rzeczpospolitą i Rosją. Rzeczpospolita utraciła wiele ziem na wschodzie, w tym położone na obszarze Litwy województwo smoleńskie, powiat starodubski i m iasta na północny ch rubieżach państwa. Do rozejmu włączono zapis o obronie praw ludności prawosławnej w Rzeczpospolitej oraz praw katolików w Ro sj i . Z apis ten szybko stał się dla Rosji pretek stem do mieszania się w sprawy wewnętrzne Rzeczpospolitej.
Wiel kie Księstwo Litewskie w ostatn ich l atach panowania J ana Kazi mierza Wielkie Księstwo Litewskie podczas wojen i okupacji doświadczyło ogromnych strat materialnych i demograficznych. Przyczynił się do tego również głód i epidemia dżumy w latach 16 5 5-1656. Litwa straciła wówczas ok. 40% mieszkańców. W skarbcu ustawicznie brakowało p i enię dzy. Szczególnie trudno b yło zakończyć woj n ę z Rosją, gdyż nieopłacane wojsko okazywało brak posłuszeństwa wobec dowódców. Podczas negocjacji z armią w 1 662 r. został zabity Wincenty Gosiewski. W wyniku wojen zmieniało się społeczeńs two Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego i Korony. Zwycięstwo nad Szwedami w Polsce osiągnięto dzięki maksymalnemu wykor zystani u konsoli duj ących możliwości Kościoła katolick iego Było to również zwycięstwo kontrreformacji w Rzeczpospolitej, zakończone wypędzeniem arian z Pol ski i Litwy na mocy postanowienia sejmu z 1 6 5 8 r. Cho ciaz pogwałcono religijn e prawa szlachty, nikt nie protestował. Po utracie przywódców - Bogusław Radziwiłł osiedlił się w Prusach - ugrupowanie kalwinistów wycofało się z życia politycznego. Zwycięstwo nad Szwedami zwiększyło autorytet władcy w Rzeczpospolitej. Królowi i jego żonie Ludwice Marii (wdowie po Władysławie IV Wazie) udało się zebrać zwolenników reform państwowych, które mogłyby umocnić władzę centralną . W 1658 r. zaproponowano zniesienie liberum veto oraz wprowadzenie stałych po datków. Wśród różnych planów reform pojawiła się takze propozycja, aby następcę króla wybierać jeszcze za życia władcy. Dwór polecił księcia d'Enghien (zapewne pod wpływem Ludwiki Marii). Szlachta Rzeczpospolitej, powodowana własnymi intere sami, podzieliła się na zwolenników i przeciwników króla; a więc równiez zwolen ników i p rzec iwników reform. .
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
308 W elitach politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego zaszły zasadnicze zmiany. Po śmierci Janusza i Albrychta Stanisława Radziwiłłów w 1 656 r. obie gałęzie rodu utraciły swoje wpływy. Na ich miejsce pretendowało ugrupowanie zgromadzone wokół Pawła Jana Sapiehy i ród Paców. W 1658 r. Krzysztof Zygmunt Pac został kanclerzem Wielkiego Księstwa Litewskiego, a Michał Kazimierz Pac w 1663 r., po śmierci Gosiewskiego, hetmanem polnym, a w 1667 r. - hetmanem wielkim (Sapieha zmarł w 1665 r.). Pacowie byli blisko związani z dworem Jana Kazimierza i partią francuską, opowiadali się za silnym władcą i dlatego nie cieszyli się popularnością wśród szlachty. Ugrupowanie Sapiehów, podobnie jak niezdecydowany Bogusław Radziwiłł, było bliż sze utworzonemu w Polsce obozowi broniącemu praw szlacheckich, któremu prze wodził Jerzy Lubomirski, chociaż nie doszło do zbliżenia z nim. W Polsce dojrzewał konflikt wewnętrzny, a dla polityków Wielkiego Księstwa Litewskiego, niezwiązanych z dworem królewskim, największy problem stanowiła niezakończona wojna z Rosją. Na początku lat 60. XVII w. kolejne sejmy odrzuciły proponowane przez króla reformy państwowe, mimo że Francja wkładała dużo wysiłku, aby wpłynąć na senat i posłów (złoto na przekupstwa płynęło do Rzeczpospolitej szerokim strumieniem). Równie aktywnymi przeciwnikami reform w Rzeczpospolitej byli Habsburgowie, papież i Brandenburgia (Prusy). Walka sejmu w latach 1665-1 666 przemieniła się w tak zwany rokosz Lubomirskiego i wojnę domową. Wojna ta, podobnie jak rokosz Zebrzydowskiego, toczyła się w Polsce, lecz uczestniczyły w nich również wojska litewskie, sprowadzone przez Paca na pomoc królowi. Szlachta Wielk i eg o Księstwa Litewskiego na sejmikach powiatowych odniosło się do kwestii reform, lecz bardziej interesował je problem wojny z Rosją. Uczestnicy rokoszu pobili siły króla, który musiał zrezygnować z planów wyboru następcy. W 1668 r. Jan Kazimierz zrzekł się korony Rzeczpospolitej i udał się do Francji, gdzie zmarł w 1 672 r. Za panowania Jana Kazimierza wydarzyło się wiele rzeczy, które pozwalają mówić o narastaniu niekorzystnych tendencji w życiu wewnętrznym Rzeczpospolitej i Wiel kiego Księstwa Litewskiego oraz w całej Europie. Rzeczpospolita, kosztem wielu wysiłków i strat, obroniła się przed interwentami. Straciła rozległe terytoria na wschodzie, ale zachowała wszystkie ziemie w centrum obu państw. Unia Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony przetrwała próbę. Wojny świadczyły jednak o tym, że rośnie niebezpieczeństwo agresji ze strony Rosji. Ukształtowały się korzystne wa runki do umocnienia Prus. O sprawach Rzeczpospolitej zaczęły decydować obce państwa bez jej uczestnictwa. Po zakończeniu wojen coraz częściej wtrącały się też w jej sprawy wewnętrzne. Powstał pierwszy - na razie jeszcze nieurzeczywistniony - plan rozbioru Rzeczpospolitej. W Koronie i na Litwie triumfowała kontrreformacja. Zycie wyznaniowe i polityczne społeczeństwa zubożało. Próby przeprowadzenia reform przepadły u schyłku panowania Jana Kazimierza, a to oznaczało, że umacniała się oligarchia magnacka i rosła decentralizacja państwa, które stawało się coraz słabsze. Społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego było podzielone i nie potrafiło zjednoczyć się nawet w obliczu największego niebezpieczeństwa. Magnatom - Janu•
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
309 szowi Radziwiłłowi, Wincentemu Gosiewskiemu, Pawłowi Sapiesze - z trudem uda wało się
połączyć interesy Wielkiego Księstwa Litewskiego z własnymi. Sprawy
Rzeczpospolitej całkowicie ignorowano na korzyść Wielkiego Księstwa Litewskiego, albo - przeciwnie - interesy szlachty Rzeczpo spolite j
lub osobiste króla przyćmiewały
dobro Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pozycję Wielkiego Księstwa w Rzeczpo spolitej znacznie osłabiała radykalna zmiana rządzącego ugrupowania magnatów, ich coraz ściślejsze zbliżenie z elitami rządzącymi w
Koronie i jednocześnie poddanie się
wraz z nimi wpływom zagranicy. Mimo tych niekorzystnych tendencji siły polityczne Wielkiego Księstwa Litew skiego zademonstrowały wolę działania w warunkach ekstremalnych i potrafiły wy korzystać różnicę stanowisk między Litwą a Koroną lub
królem Rzeczpospolitej
w interesie państwa litewskiego.
P rzedłużający się kryzys państwa M ichał Ko rybut Wiśn iowiecki ( 1 6 69- 1 673 ) Po abdykacji Jana Kazimierza w Rzeczpospolitej nie było żadnego prawnego następcy tronu z rodziny panującej . W okresie bezkrólewia ponownie rozgorzały podstępne gry polityczne, w które zaangażowała się większość szlachty. Początkowo wydawało się, że najsilniejsze poparcie zdobędzie któryś z dwóch kandydatów wywodzących się
z Francji - Filip Wilhelm, książę neuburski, lub książę Conde. Wśród ich zwolen ników byli Radziwiłłowie i Pacowie oraz hetman wielki koronny Jan Sobieski. Kan dydat Habsburgów - książę Karol Lotaryński - także miał wielu stronników. Również Rosja wysunęła dwóch kandydatów: samego cara i carewicza Aleksego. Początkowo Wielkie Księstwo Litewskie negocjowało warunki elekcji z Rosją, a Pacowie utrzy mywali
kontakty z carem. Zwolennicy tej kandydatury pojawili się także w Koronie,
ale wkrótce wyszło na j aw, że służyło to tylko zamaskowaniu prawdziwych intencji. Podczas politycznej batalii obce
państwa oferowały spore sumy pieniężne, a mag
naci w Rzeczpospolitej przyjmowali je. Korupcja była zjawiskiem powszechnym. Wywoływała ostry sprzeciw szlachty j uż
w ostatnich latach panowania Jana Ka
zimierza. W tych warunkach często podnoszono hasło wyboru "Piasta", tzn. któregoś z magnatów polskich, a zarazem reprezentanta Rzeczpospolitej. Pojawiło
się kilku
kandydatów, a Bogusław Radziwiłł zgłosił nawet własną kandydaturę. Coraz częściej wymieniano nazwisko Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Wiśniowieccy należeli do starego
rodu, wywodzącego się od Korybuta Giedyminowicza, syna Olgierda, który osiadł na ziemiach południowej Rusi. Ojcem kandydata był Jeremi Wiśniowiecki, który zdobył wprawdzie sławę w wojnach z Kozakami, ale utracił wszystkie swoje rozległe posiadłości. Zwolennicy innych kandydatów nieprzychylnie patrzyli na Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który nie miał żadnych predyspozycji do sprawowania godności władcy. Jednak podkanclerzy koronny, Antoni Olszowski, przekonał zebraną szlachtę
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
310
i 1 9 czerwca 1669 r. Wiśniowiecki niespodziewanie został wybrany na króla Rzecz pospolitej. W dniu 29 września 1669 r. odbyła się koronacja nowego władcy, ale jego rządy rozpoczęły się niezbyt szczęśliwie - już pierwszy sejm został zerwany. Po raz kolejny nastąpiło przetasowanie wśród magnatów. Inicjator elekcji Michała Korybuta, Antoni Olszowski, usiłował skupić wokół króla grono zwolenników. W celu uzyskania poparcia szerokich rzesz szlachty próbowano zjednać radykalnych obroń ców praw szlachty, oznaczało to jednak osłabienie władzy centralnej. Spodziewano się, że pozycja króla zostanie umocniona dzięki małżeństwu z Eleonorą Habsburską w 1 670 r. Był to jednak tylko częściowy sukces, ponieważ Habsburgowie nie cieszyli się zbytnią popularnością w Rzeczpospolitej. Pod koniec 1 669 r. ponownie zawiązała się grupa magnatów, która wcześniej popierała kandydata francuskiego. Należeli do niej między innymi Jan Sobieski oraz Bogusław i Michał Kazimierz Radziwiłłowie z Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy spiskowali w celu usunięcia Michała Ko rybuta Wiśniowieckiego. Życie wewnętrzne w Rzeczpospolitej było w stanie rozpadu, stale wstrząsane konfederacjami, a w 1 672 r. pojawiła się realna groźba wybuchu wojny domowej. Sytuacja w Wielkim Księstwie Litewskim była nieco spokojniejsza niż w Koronie. Po krótkim wahaniu ówcześni przywódcy państwa litewskiego - Pacowie - przyłączyli się do stronnictwa prokrólewskiego i zwolenników Habsburgów. Radziwiłłowie po zostawali w opozycji wobec króla, ale jednocześnie stosunki między hetmanami litewskimi - Michałem Kazimierzem Pacem i Michałem Kazimierzem Radziwiłłem były poprawne. Obaj znajdowali się w obozie armii litewskiej, kiedy pod koniec 1672 r. zawiązano konfederację w obronie króla. Obaj pomaszerowali przeciwko Turkom w 1 673 r. Wpływy Radziwiłłów jednak zmalały, szczególnie po śmierci Bogusława w 1 669 f., Pacowie zaś ustawicznie rywalizowali o wpływy z Sapiehami. Kiedy Rzeczpospolita zawarła porozumienie ze Szwecją i Rosją, na granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego panował pokój. Magnaci litewscy działali głównie w Wielkim Księstwie: nawet jeśli brali udział w życiu politycznym Rzeczpospolitej, to unikali - poza nielicznymi wyjątkami - drażliwych sytuacji. Było to także wywołane stanowiskiem polskich polityków w stosunku do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na przykład, pod koniec 1 672 r. Jan Sobieski ostrzegał skonfederowaną armię li tewską, by nie przekraczała granicy polsko-litewskiej, czyli - innymi słowy - nie mieszała się w konflikt w Koronie między zwolennikami króla a jego rywalami. Jednak wkrótce wojska litewskie zostały pilnie wezwane na wyprawę przeciwko Tatarom i Turcji. Oburzano się, kiedy w 1 67 1 r. nieopłacone i wygłodniałe wojska powróciły do kraju, proponowano hetmanom litewskim dowództwo nad wojskami Rzeczpospolitej, gdy w 1 673 r. przerwano działania wojenne z powodu braku fun duszy. Politycy litewscy próbowali wykorzystać żądania wojska i w 1 673 r. zgodzili się wyposażyć je pod warunkiem, że co trzeci sejm Rzeczpospolitej będzie obradował w Wielkim Księstwie Litewskim. Za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego najwięcej problemów spośród sąsiadów przysparzali Turcy i ich wasale, zamieszkujący na odległych, południowych rubieżach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwini nie uważali tych kłopotów za
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
31 1 własne, choć nadal wspierali Polaków. Starcia z Tatarami i Kozakami, zapoczątko wane w
1672 r., przekształciły się w regularną wojnę z Turcją w 1672 r. Rz eczpospol i ta
utraciła Kamieniec Podolski, a na mocy traktatu w Buczaczu - ziemie południowe. Spowodowało to mobilizację społeczeństwa i w
1673 r. połączone wojska polsko -litewskie pod wodzą Jana Sobieskiego powstrzymały turecką ofensywę i 10-1 1 listo pada 1 673 r. pokonały armię turecką w bitwie pod Chocimiem. Michał Korybut Wiśniowiecki zmarł 10 listopada 1673 r. Jego krótkie i nieudolne rządy dobiegły końca. Z sześciu zwołanych za jego panowania sejmów cztery zostały zerwane. Rosła w siłę oligarchia magnacka, otwarcie lub skrycie wykorzystująca hasła wolności szlacheckich. Rozpoczęło się kol e j n e interregnum.
J a n I I I Sobieski ( 1 674-1 696) Okres bezkrólewia po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego był bardzo po dobny do poprzednich. Ponownie rywalizowali ze sobą kandydaci z Francji i z Austrii Habsburgów oraz ich sprzymierzeńcy, ponownie Wielkie Księstwo Litewskie zgłosiło kandydaturę cara Rosji i jego
syna, pragnąc w ten sposób zapewnić sobie pokój z Rosją.
Ponieważ spór między zwolennikami kandydatów z Francji i Austrii nie przyniósł spodziewanego rozstrzygnięcia, po raz kolejny pojawiła się kandydatura " Piasta" i w maj u 1 674 r. na króla Rzeczpospolitej wybra no hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego. Posłowie litewscy nie pogodzili
się z tym wyborem. Niezadowolenie
z rezultatu elekcji utrzymywało się w Wielkim Księstwie Litewskim przez cały okres panowania Jana
III Sobieskiego.
Jan III Sobieski wyróżnił się w wojnie z Turkami i fakt ten - oraz pieniądze Francji - zadecydowały o wyniku wyborów. Za panowania swego poprzednika Sobieski był przywódcą ugrupowania szlachty przeciwnego królowi i popierającego Francję. Mał żeństwo z Marią Kazimierą d'Arquien,
z
pochodzenia Francuzką,
ułatwiło j ego
kontakty z dworem króla Francji. Już jako przywódca opozycji Jan Sobieski wraz z innymi magnatami sprzeciwiał się radykalnym obrońcom praw szlachty, których działalność przyczyniała się do anarchii w państwie. Opowiadał się za umocnieniem władzy centralnej oraz odno wieniem sojuszu magnaterii i króla, jaki istniał za panowania pierwszych Wazów. Po objęciu tronu nie zmienił poglądów, lecz kiedy próbował zaproponować sejmom Rzeczpospolitej ostrożne reformy państwowe, spotykał się ze zdecydowanym sprze
do absolutyzmu. Już na początku panowania Jana III Sobieskiego w Rzeczpospolitej powstało przeciwne mu ugrupowanie magnatów, które łączył opór wobec reform i planowanej zmianie kierunku w polityce zagranicznej. ciwem i podejrzeniem o dążenie
Opozycji przewodzili faktyczni przywódcy Wielkiego Księstwa Litewskiego - Pa cowie;
którzy na Litwie odsunęli zwolenników Jana Sobieskiego - Michała Kazi
mierza Radziwiłła i popieranych przez króla Sapiehów. Wojna z Turcją nie została jeszcze zakończona. Austria była zainteresowana tym, żeby Rzeczpospolita kontynuowała działania zb ro j ne - sama bądź w sojuszu z Rosją,
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
312
m ożliwym po rozejmie w Andruszowie. Po zb li żeni u z Francją Jan III Sobieski dążył do zmiany kursu polityki zagranicznej. W Europie toczyła się w tym czasie wojna Francji i Szwecji z Austrią, B randenbu rgią i ich sojusznikam i. Jan III Sobieski� wspierany przez Francję i Szwecję� zaczął opracowywać plan woj ny z Brandenb urgią, mając nadzieję na zaj ęcie nal eżących do niej Prus. Stałyby się one ziemiami dziedzicznymi Sobieskich i ułatwiłyby synom Jana III drogę do tronu Rzeczp ospoli tej . W 1 675 r. Sobieski zawarł sojusz z Turcją p rzeciwko Bran denburgii, w 1 676 r. - rozejm z Turcją, w 1 677 r. - sojusz ze Szwecją, która toczyła już woj nę z Brandenburgią. Szwecja ponosiła w tej wojnie klęski, a Sobieskiemu w zbrojnym wystąpieniu po jej stronie przeszkodziła opozycja w Rzeczpospolitej. Szlachta obawiała się umocnienia pozycji króla, dostrzegając w nim zagrożenie absolutyzmem. Austria i Brandenburgia posłużyły się środkami dyploma tycznymi i przekupstwami, aby skierować uwagę króla również przeciwko Turcji. Wewnątrz Rze czpospo li tej ważna była pozycja Wi elkiego Księstwa Litewskiego. Litwini nie chcieli wojen w p ob liżu swoich granic. Obawiali się, że mo głaby włączyć się w nie Rosja. Pacowie wsp ółpracowa l i z Austrią i Brandenburgią. Michał Kazimierz Pac w 1 678 r. wyk azał się niesubordynacją wobec Jana III Sobieskiego i p rzeszkodził w przemarszu Szwedów przez Zmudź do Prus. Wielkie Księstwo Litewskie wywierało nacisk na władcę i Koronę, aby uregulować kontakty z Rosją, gdyż upływał termin obowiązywania rozejmu z Andruszowa. Rozważano nawet możliwości odrębnych negocjacji z Rosją. Mimo znac znych różnic w pogLądach Pacowie i Sapiehowie zajęli w tej kwestii wspóLne stanowisko. W 1 678 r. rozejm został przedłużony na mocy układu między Rzeczp ospoli tą a Rosją. Politycy Wielkiego Księstwa Litewski ego próbowali namówić Jana III Sobieskiego do woj ny z Turcją u boku Rosji i Austrii. Plany Jana III Sobieskiego dotyczące zaj ęc ia Prus upadły. W 1679 r. Francj a po rozumiała się z Brandenburgią, uniemożliwiając dalsze dzi ałan i a wojenne. Sobieski, opuszczony przez Francję i naciskany przez opozycję, ponownie zaczął zmieniać kurs i w 1683 r. zawarł sojusz z Austrią przeciwko Turcji. Wewnątrz państwa zbi egło się to z czasowym zwycięstwem opozycji w sejmie. Kr ól mó gł swobodnie działać i już jesien ią 1683 r. wyruszył na pomoc otoczonej przez Turków stolicy Austrii - Wied niowi. Siły Rzeczpospolitej Obojga Narodów (a w rzeczywistości Korony� gdyż Wiel kie Księstwo Litewski e nie wystawiło swego wojska) i Austrii pod wodzą Jana III Sobieskiego w dniu 12 września 1 683 r. pobiły Turków pod Wiedniem. Ekspansja turecka na Europę została ostatecznie zatrzymana. , Wojna z Turcją przedłużała się. Do powstałej w 1684 r. Ligi Swiętej (Austria, papiestwo, Wenecja) przyłączyła się Rzeczpospolita oraz w 1 686 r. Rosja, która pod pisała z nią pokój. Do podpisania tego traktatu namawiali w trak cie nego cjacj i zwła szcza posłowie litewscy, zaniepokojeni zamiarami Rosji. Układ ten potwierdzał warunki rozejmu z Andruszowa, ponadto Korona zrzekła się ostatecznie Kijowa, a Wielkie Księstwo Litewskie oddało miasta na północnej gran icy. Po podpisan iu tego traktatu gra n ice między Rzeczpospolitą a Rosją pozostały niezmienione aż do pierwszego rozbioru Polski w 1 772 r. Wojna z Turcją zakończyła się już po śm ierci Jana III Sobieskiego pokojem w Karłowicach. Rzeczpo sp olita odzyskała południowe ziemie, które utraciła na mocy traktatu w Buczaczu. •
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
313 Panowanie Jana
III Sobieskiego było okresem poważnych wewnętrznych walk
poLitycznych. W walkach tych aktywnie uczestniczyła szLachta, której schlebiano na wszelkie sposoby. Wszystkie ugrupowania przekonywały, że bronią wolności szla checkich przed rzeczywistymi i pozornymi zagrożeniami. Walki te toczyły się na sejmikach, które wybierały posłów na sejm, oraz na sejmach Rzeczpospolitej, do prowadzając raz po raz do ich zerwania. Z jedenastu sejmów, zwołanych za Jana
III
Sobieskiego, zerwano sześć. Szlachta, przeciwna jakimkolwiek reformom w państwie, stawiała opór wszelkim zmianom we wszystkich dziedzinach życia. Społeczeństwo stało się bardziej zamk nięte, konserwatywne, szerzyła się niechęć do wszystkiego, co obce - do cudzo ziemców, do innowierców. Kontrreformacja odniosła ostateczne zwycięstwo i jej sukces wpłynął na życie polityczne i na wolności szlacheckie. W 1 678 r. zabroniono wyrzekania się wiary katolickiej, w 1 689 r. w Warszawie ścięto oskarżonego o ateizm szlachcica litewskiego, Kazimierza Łyszczyńskiego, a potem jego martwe członki spalono na stosie. Szlachta nie zareagowała na te wydarzenia. Nie była już samo dzielna - stali za nią i kierowali jej działaniami magnaci i ich ugrupowania. W życiu politycznym Rzeczpospolitej przez cały czas współzawodniczyli ze sobą zwolennicy
i przeciwnicy króla. Oba stronnictwa były związane z obcymi państwami, zmieniały sojuszników (w ostatnich latach panowania Jana
III Sobieskiego ponownie skłaniano
się do rozmów z Francją), swobodnie rozporządzały sporymi sumami państwowych pieniędzy. Dwór Jana
III Sobieskiego działał takimi metodami, jakie stosowały
ugrupowania magnackie. Władza centralna traciła autorytet, Rzeczpospolita stała się państwem politycznie zdecentralizowanym - uchwały króla nie wystarczały, koniecz na była zgoda opozycji i ministrów. Pozycja Wielkiego Księstwa Litewskiego była wyraźnie określona. Wszystkie słabości Rzeczpospolitej były również słabościami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Anarchia szlachty rozprzestrzeniła się bardzo szeroko, stała się narzę dziem służącym do umacniania rządów magnatów i walk między stronnictwami. Mimo to Litwa była w tym czasie jeszcze dość mocno skonsolidowana. Widać to wyraźnie na przykładzie polityki zagranicznej - państwo litewskie konsekwentnie, niezależnie od pozycji króla i układu sił politycznych w Koronie, unikało działań wojennych w po bliżu swoich granic i dążyło do utrzymania pokojowych stosunków z sąsiadami. W 1 671 r. nie wyraziło zgody, by Szwecj a walczyła z Brandenburgią w Prusach, a Rzeczpospolita włączyła się w tę wojnę. W 1678 r. i w 1 686 r. dążyło do zawarcia traktatu
z Rosją, mimo że po jego podpisaniu ostatecznie utraciło ziemie przekazane
Rosji tymczasowo na mocy rozejmu z 1 667 r. Litwini naciskali również na to, by Korona walczyła z Turcją na południowych granicach Rzeczpospolitej, daleko od Wielkiego Księstwa Litewskiego - zapewnili jej nawet pewne wsparcie w tej wojnie. O takiej konsekwencji zadecydowało również to, że władzę w Wielkim Księstwie Litewskim przejął jeden ród - Pacowie. Ich bronią i sprzymierzeńcem były bogactwa, opozycja wobec króla, pieniądze obcych państw i interes polityczny Wielkiego Księstwa Litewskiego, co pomogło im zebrać wokół siebie sojuszników. Z wybitnych rodów Wielkiego Księstwa Litewskiego lojalni wobec Jana
III Sobieskiego pozostali
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
314 Radziwiłłowie, którzy utracili swe wpływy. Król miał tutaj niewielu zwolenników, a ich pozycja wyraźnie słabła. Chcąc skłócić polityków litewskich, Sobieski zaczął zabiegać o względy Sapiehów. Po śmierci Michała Kazimierza Paca w 1682 r. oraz Krzysztofa Zygmunta Paca w 1 684 r. Wielkim Księstwem Litewskim zaczął rządzić jego podskarbi Benedykt Sapieha i hetman wielki Kazimierz Sapieha, którzy kon tynuowali politykę Paców. W polityce zagranicznej tendencje te wy stąpiły już wcześniej - w 1 678 r. w negocjacjach z Rosją aktywnie uczestniczył K. Sapieha. W Rzeczpospolitej Sapiehowie natychmiast znaleźli się w gronie przeciwników Jana
III Sobieskiego. B yli wprawdzie bardziej umiarkowani, ale zdecydowanie kontynuo wali dotyc hczasową linię polityczną Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sapiehowie r ządzili surowymi metodami, stosowali represje wobec przeciwników politycznych, często uciekając się do pomocy wojska, które wysyłano na kwatery w dobra oponentów. Był to zabieg często przymusowy, gdyż brakowało pieniędzy na utrzymanie wojska. Znany był i w innych rejonach Rzeczpospolitej, lecz pozostawał niepopularny wśród szlachty, której dochody w ten sposób malały. W Wielkim Księstwie Litewskim zaczęła się kształtować opozycja wobec Sa piehów, wspierana przez Jana III Sobieskiego. Jednym z jej przywódców był biskup wileński Konstanty Brzostowski. Wiosną 1 693 r. sprzeciwił się rozlokowaniu wojsk
w majątkach kościelnych i wniósł sprawę przeciwno Kazimierzowi Sapiesze do sejmu. Nabrała ona wydźwięku poli tyczn ego i przekształciła się w próbę sił między zwo lennikami a przeciwnikami Jana III Sobieskiego już nie tylko w Wielkim Księstwie Litewskim, ale w całej Rzeczpospolitej. Z drugiej strony, Brzostowski, wciągając króla i Koronę w wewnętrzny spór Wielkiego Księstwa Litewskiego, nastawił przeciwko sobie równieź grupy neutralne, na przykład podkanclerza litewskiego Karola Sta nisława Radziwiłła. W styczniu 1 694 r. Jana III Sobieskiego odwiedzili wysłannicy l itews cy, którzy przedstawili takie warunki, że król mówił nawet o zagrożeniu dla unii. W rzeczywistości p ojawiła się groźba hegemonii Korony w unii, chociaż nikt nie odwaźył się zaproponować jej zerwania. Napięcie w Wielkim Księstwie Litewskim rosło. Biskup Brzostowski wykluczył Kazimierza Sapiehę
z
Kościoła, a ten, wspierany przez wojsko, zignorował to posta
nowienie i wymusił zniesienie ekskomuniki. Tymczasem Sapiehowie zaczęli szukać kontaktów z dworem za plecami Jana III Sobieskiego - porozumieli się z Marią Kazimierą. Król kategorycznie sprzeciwił się temu, lecz nic więcej nie mógł zrobić. Zmarł 17 czerwca 1 696 r. Jan III Sobieski wygrał wiele bitew - w tym najsłynniejsze pod Chocimiem (1 673)
i pod Wiedniem (1683) - lecz nie zwyciężył w żadnej wojnie. Snuł skomplikowane plany państwowe i dynastyczne, lecz nie zdołał ich urzeczywistnić. Rzeczpospolita okazała się niezdolna do rozwiązywania własnych problemów ani na drodze wojny, ani metodami dyplomatycznymi. Sytuacja międzynarodowa nie sprzyjała Rzeczpospolitej i królowi. Najwaźniejszą przyczyną rozprężenia społecznego była niemoc państwa. Ugrupowa nia magnackie regulowały życie państwa, kierowały jego polityką wewnętrzną i zagra niczną. Jan III Sobi e ski wstąpił na tron, mając doświadczenie w działalności w ugrupowaniu opozycyjnym wobec władcy, był jednym
z
członków i przywódców
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
315 rywalizujących z e sobą stronnictw. W życiu politycznym Rzeczpospolitej splatały się naj różniejsze interesy - nie sposób wręcz oddzielić interesów państwa od osobistych Lub dynastycznych interesów króla, interesów tego czy innego ugrupowania, interesów Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony czy też interesów państw ościennych. Te ostatnie nie tylko ingerowały w sprawy Rzeczpospolitej, płacąc za "zgodność interesów " ogromne sumy wszyst kim, również władcy. Zaczęły także zawierać układy, obligujące Rzeczpospolitą do odstąpienia od reform, a więc skazujące ją na całkowitą degradację polityczną. Pierwszy taki układ, jeszcze za rządów Jana Kazimierza, zawarły w
1 667
r.
Brandenburgia. Z inicjatywy Rosj i w 1 675 r. podobną umowę zawarto z Austrią (nie udało się jej ratyfik ować w 1679 r.). W 1 686 r. Szwecja i Brandenburgia oraz Austria i Brandenburgia p odpisały kolejne układy. Traktaty te były tajne, zawierali je ówcześni sojusznicy Rzeczpospolitej . Włączywszy się w p olitykę Europy, Rzeczpo spolita stała się j ednocześnie obiektem polityki innych państw. Jej sąsiedzi - Rosja, Brandenburgia i Au stria - rośli w siłę, ona zaś słabła. Wszystko, co powiedziano o Rzeczpospolitej za panowania Jana III Sobieskiego, Szwecja i
można odnieść również do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jedynie konflikty we wnętrzne nie osiągały takich rozmiarów
jak w Koronie, gdyż tutaj całą władzę skupił
w swoich rękach ró d Paców, a później Sapiehów. Zarówno jedni, jak i drudzy tłumili
Kontynuacja poli tyki zagranicznej i wewnętrznej wskazywałaby na to, że stanowisko, j akie zajęło w tych dziedzinach Wielkie Księstwo Lit ews k ie , odzwierciedlało jego interesy państwowe Wiadomo, że interesy te zarów no na Litwie, jak i w całej Rzeczpospolitej p rzeplatały się z interesami kształtujących poLitykę państwa rodów i ugrupowań magnackich. Niek iedy magnaci działali zgodnie opozycję i sterowali życiem kraju.
.
z interesami całej Rzeczpospolitej, czasem wbrew nim. Trwała opozycja Paców i Sapiehów rzutowała również na sprzeciw wobec władcy wyłonionego spośród nich.
tych magnatów
Taki król, utożsamiając majestat władcy
Rzeczpospolitej oraz Korony, nie wykonywał obowiązków wielkiego księcia li
tewsk iego. Te obowiązki po części uzurpowali sobie, a po części otrzymywali od społeczeństwa litewskiego Pacowie lub Sapiehowie. Syt uacja taka stawała się niebez pieczna dla unii Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony.
August I I na tron ie Rzeczpospol itej ( 1 697- 1 733), Wojna domowa w Wielkim Księstw ie Litewski m Rzeczp osp o lita słabła, a rola jej władcy malała, to tym razem do tronu kan dydo wało aż osiemnastu p rete n den tów Ponownie n a js i lniejs i oka zali się kandydat Francji, książę Conti, oraz syn J an a III Sobieskiego, Jakub, popierany p rzez Austrię.
Chociaż
.
Gdy zaczęła zarysowywać się przewaga Francji, wmieszał się car Rosji Piotr I, który uważał księcia Conti za wroga.
Ksi ęstwie Litewskim między Sapiehami a Kon stantym Brzostowskim nabrał nowych cech. Na Z mudzi oraz ziemiach staroruskich gromadziła się szlachta przeciwna S apie h om. Starosta Zmudzi Grzegorz Ogiński wraz Konflikt w Wielkim
•
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
316
z grupą swoich stronników zaczął napadać włości Sapiehów. Był to początek wojny domowej. Sapiehowie popierali księcia Conti, chociaż gdy Piotr I zagroził wojną w przypadku wyboru tego kandydata, obóz Sapiehów zaczął topnieć, z jego szeregów ubywali kolejni "odstępcy". Z drugiej strony, Kazimierz Sapieha pojednał się z bis kupem wileńskim. Przeciwnicy Sapiehów w Wielkim Księstwie wykorzystali przeciwko nim sejm elekcyjny Rzeczpospolitej. W dniu 26 czerwca 1697 r. przyjęto na nim tzw. Coaequatio iurium, czyli konstytucję zrównania praw. Ogłaszając zrównanie kompetencji urzęd ników Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony, zmniejszono władzę urzędników litewskich. Niepotrzebne już było potwierdzanie przez kanclerza wyroków sądowych dotyczących odebrania praw szlacheckich lub wygnania. Hetman nie miał prawa rozlokowywania wojsk według własnego uznania, podatki nie trafiały do skarbca, a z kas powiatów wypłacano żołd żołnierzom. Zwiększono kompetencje wybieranego przez szlachtę sądu - Trybunału Głównego Litwy, osłabiono centralną władzę państ wa, którą przywłaszczyli magnaci. Wzrosło znaczenie społeczne szlachty, chociaż była ona narzędziem oligarchii magnackiej. Reformy nie miały wielkiego znaczenia, w rzeczywistości dążono do osłabienia Sapiehów - hetmana wielkiego i podskarbiego - oraz do ułatwienia działalności ich przeciwnikom. W konstytucji Coaequatio iurium nakazywano również prowadzenie akt sądowych w języku polskim. Po reformach przeprowadzonych w latach 60. XVI w. akta te spisywano w języku ruskim. Język litewski nie był w nich stosowany. Od XVII w. zawierają coraz więcej dokumentów w języku polskim. Pokrewne języki ruski i polski niezbyt się różniły, ale szlachcie, zżytej z kulturą zachodnią, coraz więcej trudności sprawiała stosowana w piśmie ruskim cyrylica. W końcu XVII w. w języku ruskim spisywano jedynie formalną część aktu, a same dokumenty były pisane po polsku lub - rzadziej - po łacinie. Z tycb względów decyzja o wprowadzeniu języka polskiego w sądownictwie była uzasadniona. Swiadczyła o popularności języka polskiego w społeczeństwie szlacheckim Wielkiego Księstwa Litewskiego - zarówno na ziemiach litewskich, jak i staroruskich - uważanego za język stanu szlacheckiego w Rzeczpospolitej. Sejm elekcyjny miał wybrać władcę. W przededniu elekcji pojawił się nowy pretendent - luterański książę Saksonii, Fryderyk August z dynastii Wettynów (w Rzeczpospolitej jej członków nazywano Sasami), który przeszedł na katolicyzm. Zapewnił sobie poparcie zawiedzionej osobą Jakuba Sobieskiego Austrii oraz Rosji. Fryderyk August sięgał po tron Rzeczpospolitej z przekonaniem, że uda mu się zaprowadzić w niej silną władzę, umocnić swoją pozycję, wprowadzić absolutyzm w Saksonii i zyskać większe wpływy w Niemczech. Sejm Rzeczpospolitej podzielił się. W dniach 27-28 czerwca 1 697 r. wybrano księcia Conti i Fryderyka Augusta. Książę saski we wrześniu tego roku w Krakowie został koronowany na króla Polski j ako August II. Książę Conti zrezygnował z walki o koronę i po kilku miesiącach sporów między zwolennikami obu pretendentów (w Wielkim Księstwie Litewskim Sapiehowie popierali księcia Conti, lecz już w li stopadzie przeszli do obozu Augusta II) August II został powszechnie zaakceptowany. •
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
317 II pragnął pozyskać szlachtę w Rzeczpospolitej, zwracając jej utracone ziemie. Na czele połączonych armii Saksonii i Rzeczpospolitej, z udziałem wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego dowodzonych przez Kazimierza Sapiehę, wziął udział w wojnie z Turcją, którą w 1 699 r. zakończył wspomniany pokój w Kar łowicach. Odebrawszy zagrabione przez Turków ziemie Rzeczpospolitej, August II planował odebrać Szwe cj i Inflanty i p odporządkować je swojej władzy. Porozumiał się z niezadowoloną z panowania szwedzki ego szlachtą w Inflantach i w 1 699 r. p o dpi sał z nią ta j ny układ protekcyjny. W latach 1 698-1699 przygotowano anty szwedzkie przymierze z Rosją. Piotr I dążył do uzyskania dostępu do Morza Ba łtyckiego. Do porozumienia przyłączyła się również Dania. August II uczestniczył w tych p rzygotowan iach jako książ ę Saksonii, a nie jako król Rzeczpospolitej. Dlatego też przywiązywał dużą wagę do utrzymania własnej armii saskiej w Rzeczpospolitej, najlepiej przy granicy z Inflantami, co jednak było sprzeczne z podpisanymi przez mego pacta conventa. W tym czasie walki wewnętrzne w Wielkim Księstwie Litewsk im stawały się coraz b ardziej zaciekłe. Gdy Kazimierz Sapieha walczył z Turkami, jego przeciwn icy pod wodzą Grzegorza Ogińskiego, Michała Wi śn iowieck iego i innych magnatów umocnili się i otw arcie wystąpili przeciwko Sapi eh om, między innymi grabiąc ich dwory. Przygotowane do bitwy grupy szlachty w 1 698 r. spotkały się pod Grodnem z wracającym z wojny Sapiehą. August II wraz z woj s kam i saskimi rozpoczął interwencję i udało mu się doprowadzi ć do zawarcia kompromisu. Wojsko saskie zostało wysłane na Zmudź, rzekomo by bronić majątków Sapiehów lub budować port u ujścia rzeki Swiętej. Coraz większe siły saskie stały u granic Inflant. Rozejm między zwaśnionymi stronami nie był trwały, nie zdołał uspok oi ć roz zuchwalonej szlachty, podżeganej dodatkowo przez magnatów - wrogów Sapiehów. W l istop adzie 1 700 r na konfederacji w Olkiennikach przeciwko Sapiehom wys tąpiła większość sz la ch ty Wielkiego Księstwa Litews ki ego. W dniu 1 7 l i stop a da 1 700 r. w bi tw ie pod Ol kiennikami siły Sap iehów zostały rozgromione, oni sami zbiegli do Polski. Konfederaci wyłonili nowe władze Wielkiego K s ięs tw a Litewski ego na dwa Lata - Michałowi Wiśniowieckiemu powi erzono wojsko, Michałowi Kazimierzowi Kocielle i Grzegorzowi Ogińskiemu - skarbiec. Konfederaci pragnęli uzyskać poparc ie A ugusta II. W niejasnych okoliczno ściach pojawiło się pismo szlachty litewskiej, w którym zrzekała się ona prawa wyboru króla i ogłaszała Augusta II wielkim księciem Litewskim z prawem dzie dziczenia. Mimo że ni e oznaczało to automatycznego zerwania unii Litwy i Polski, to z p ewności ą zmieniłoby status Wiel k iego Księstwa Li tewski ego i jego władcy w Rzeczpospolitej oraz jej strukturę. Z tego względu pismo to zostało tak ostro sk ryty kowane przez Polaków, że nawet jego sygnatariusze i najbardziej nim zain teresowany August II nie mieli odwagi go bronić. Dokument został spalony przez warszawskiego kata w 1 701 r. i nie miał żadnych konsekwencji prawnych. Swiadczył jednak o pewnej obojętności Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec . spraw unu. August
•
,
.
,
.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
318
Rzeczpospol ita i Wiel kie Księstwo Litewskie w wojnie północnej Augus t II nie próbował nawet wykorzystać pisma szlachty litewskiej, gdyż rozp oczęła się wojna ze Szwecj ą; która przekształciła się w tzw. woj nę północną. W 1 700 r. wojs ka saskie Augu sta II otoczyły Rygę, a armia Piotra I - Narwę nad Zatoką Fińską. Wojna rozp oczęła się dla so juszników szeregiem niepowodzeń: w latach 1 700-1 701 król szwedzki Karol XII rozgromił Danię, pobił Rosję i wyparł wojska Augusta II spod Rygi. Armia szwedzka stanęła u północnych granic Wielkiego Księstwa Litewskiego. August II nie d ostał od Rzeczpospo lite j zgody na prowadzenie wojny, mógł posłużyć się jedynie wojskami saskimi. Były one j edn ak nieliczne i zbyt słabe, toteż król musiał myśleć o pokoju. Piotr I okazał się odważniejszy. S tarał się włączyć do wojny Rzeczpospolitą. Na zjeździe w Birżach w lutym-marcu 1702 r., w którym uczestniczył August II i urzęd nicy koronni, zaproponował Rzeczpospolitej pomoc w wojnie ze Szwedami i kusił Inflantami. Polacy mieli nadzieję, że wojna nie przeni esie się na terytorium Rzecz pospolitej, a Inflanty niezbyt ich intereso wały. Bardziej li czyli na odzyskanie od Rosji Kij owa i województwa kijowsk ie go. Nie udało s ię osiągnąć poro zum ienia. Sojuszem z Rosją bardziej byli zainteresowani konfederaci z Olkiennik, gdyż Szwedzi zagrażali Wielkiemu Księstwu Litewskiemu, które ponadto potrzebowało inflanckich portów. Piotr I nie chciał jednak osobnego porozum ien ia z Wielkim Księstwem Litewskim. W Birżach zatwierdzono jedynie sojusz Rosji i Saksonii. W Wielkim Księstwie Litewskim powstała skomplikowana, niejasna sytuacja. Nada1 trwał zbrojny konflikt między Sapiehami a konfederatami z Olkiennik. Władca Rzecz pospolitej, August II, zaa ngażował się w wojnę ze Szwecją. Co prawda uczynił to jako książę Saksonii, lecz zapleczem działań wojennych stało się Wielkie Księstwo Litew skie. Wzdłuż granic Litwy stacjonowały wrogie wojska szwedzkie, a na jej terytorium wkroczyła armia cara Rosji, sojusznika Augusta II . Polska - partner Wielkiego Księstwa Litewskiego w Rzeczpospolitej Oboj ga Narodów - obawiając się umocnienia Augusta II i nie mogąc porozumieć się w kwestii warunków sojuszu z Rosją; unikała wojny. Latem 170 l r. S ap iehowie p opros ili Karola XII o ochronę ich m aj ątków na Zmudzi i wojsko szwedzkie wkroczyło do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a 24 lipca 170 1 r. zdobyło zamek w Birżach. Konfederaci z Olkiennik p odję li wojnę partyzancką przeciwko Szwedom i Sapiehom. W latach 170 1-1702 Szwedzi zajęli zachodnią część Wielkiego Księstwa Litewskiego, a oddziały Michała Wiśniowieckiego, Grzegorza Ogińskiego, Ludwika Pocieja i Kazimierza Zaranka atakowały szwedzkie garnizony i załogi. Na ziemiach litewskich toczyły się walki i bitwy, miasta, mi as teczka i wsie były pustoszone, grabione i palone. Zamek w Birżach trzykrotnie przechodził z rąk do rąk i wreszcie w 1 704 r. został wysadzony w powietrze. Szwedzi nie organizowali administracji państwowej ani nie utrzymywali w miastach stałych załóg, toteż W il no i Kowno przechodziły z rąk do rąk i każdorazowo płaciły ogrom ne kontrybucje. Po przejściu Sapiehów na stronę szwedzką konfederaci z Olkiennik coraz b ar dziej skłaniali się do zawarcia sojuszu z Rosj ą. W dniu 3 kwi etnia 1702 r. po dp i sano po rozumienie dotyczące wsp ó lnych działań przeciwko Szwedom oraz udzielenia przez
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
319
Rosję pomocy w postaci wojska i środków pieniężnych. Magnaci Wielkiego Księstwa Litewskiego którzy toczyli walki między sobą, początkowo chcieli, aby ich sp ór rozstrzygnął August II, późn iej m ieli nadzie j ę, że we wspólnych ins tytucj ach Rzecz p ospolitej - sejmie i senacie - pomoże im Polska, w końcu liczyli na pomoc zagranicy Taką siłą obcą był w pewnym stopniu sam August II z wo j skiem saskim, a całkowicie formalnie - Szwecja i Rosja. Zarówno Szwedzi, jak i Rosjanie wkroczyli do Wielkiego Księstwa Litewskiego jak o so jusznicy. W działaniach zwaśnionych ugrupowań pra ktycznie nie można już było dostrzec żadnej myśli państwowej, mimo że obie strony uważały się za prawowitych reprezen tantów Wielkiego Księstwa Litewskiego i obrońcow Jego lllteresow. Nie przedłużając swego pobytu w Wielkim Księstwie Litewskim, Karol XII wi os n ą 1 702 r. wyruszył ze Zmudzi do Polski i do jesieni zajął ją, chociaż część szlachty pozostała wierna Augustowi II, którego Karol XII nie zdołał pokonać. Pol s ka została wciągnięta do wojny. Wiosną 1 703 r. k on fe deracja z Olkiennik za zgodą Augusta II przekształciła się w konfe d erac j ę Wiel ki ego Księstwa Litewskiego, która proklamo wała się obrońcą prawowitego władcy, wiary katolickiej, swobód i praw szlachty. Podczas gdy Karol XII zaangażował się w woj nę z Pol ską, Piotr I, unikający do tej pory odrębnych układów z Wielkim Ks ięstwem Litewskim, powoli zmieniał stanowisko. W dn i u 9 lipca 1 703 r. Litwa podpisała układ z Ro sją . W zamian za pomoc w walce ze Szwedami zobowiązała się przystąpić do wojny, nawet j eśli nie uczyni tego Polska. W dniu 1 3 gru dnia 1 703 r. zawarto ana lo giczny układ trójstronny, do którego dołączył August II j ak o k s iążę Saksonii. Wydarzenia w Rzeczp ospolitej zaczęły błyskawicznie zmieniać się w 1 704 r. Ka rol XII w dniu 1 6 lutego 1704 r. ogłosił w Warszawie konfederację prze c iwko Augustowi II, która doprowadziła do jego detronizacji. Zwol ennicy Augusta II ogło sili 20 kwietnia 1 704 f. konfederację sandomierską w obronie króla. W dniu 12 lipca 1 704 r. odbyła się nadzorow ana przez Karola XII elek cj a nowego władcy, którym został Stanisław L eszczyńsk i. W sierpniu 1 704 r. zwolennicy Augusta II zawarli w Narwie traktat sojuszniczy z Rosją, przewidujący wspól ną walkę ze Szwecją. Walki na ziemiach Rzeczpospolitej w latach 1 704-1708 toczyły się ze zmiennym skutkiem, województwa i miasta Wielkiego Księstwa Litews k iego p rzechod ziły z rąk do rąk, w walkach aktywnie uczestniczyli zwaśnieni ze sobą m agnaci . Karol XII przejawiał inicjatywę i odnosił suk ces y Zachodnia część Wiel kiego Księstwa Litew skiego - ziemie etnicznej Litwy - niemal przez cały czas pozostawała w rękach Szwedów i Sapieh ów. W 1 706 r. Szwedzi zorgan iz owali wyprawę do Saksonii i, grożąc Augustowi II odebran ie m tronu, zmusili go na mocy pokoju w Altranstadt z 24 września 1 706 r. do zrzeczenia się pretensji do tronu Rzeczpospolitej. W Wi el kim Księstwie Litewskim szeregi konfederatów zaczęły rzednąć, a Michał Wiśniowiec ki ,
.
.-
.
.
�
.
porozumiał się z Sapiehami.
Szwedom nie udało się jednak zająć całej Rzeczpospolitej. Na ziemiach staro ruskich stacjonowały wojska rosyjskie. W 1 707 r. Piotr I odnowił konfe derac ję san domierską i przystąpił do ostatecznej rozprawy z Karole m XII. Król szwedzki w 1 708 r. ruszył w głąb Ros ji , w kierunku Moskwy, lecz w okolicach Mohyl ewa skręcił na
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
320
południe, aby połączyć się ze swym sojusznikiem, hetmanem Ukrainy Iwanem Ma zepą. W dniu 8 lipca 1 709 r. pod Połtawą stoczono wielką bitwę, w której Szwecja poniosła druzgocącą klęskę. Losy wojny były przesądzone. Rzeczpospolita nie uczestniczyła w ostatnim etapie wojny, która zakończyła się pokojem w Nystad w 1 721 r. Inflanty przypadły Rosji, a nie Rzeczpospolitej. Rosja stała się j ednym z najpotężniejszych państw w regionie i w XVIII w. wraz z Austrią oraz równie silnymi Prusami decydowała o stosunkach politycznych w tej części Europy.
Sej m N iemy ( 1 7 1 7 ) i jego następstwa Po bitwie pod Połtawą August II ponownie zgłosił pretensje do tronu Rzeczpospolitej . Zwrócił mu go sejm w dniu 4 stycznia 1 7 1 0 r. Stanisław Leszczyński zbiegł za granicę, lecz nie zrezygnował z tronu. Unormowała się również sytuacja w Wielkim Księstwie Litewskim, zniszczonym i zmęczonym trwającymi przez dziesięciolecia wojnami i szalejącą w latach 1708-1 7 1 1 epi dem i ą. Kraj był tak samo wycieńczony, jak po wojnach w połowie XVII w. Po powtórnym objęciu tronu Polski August II nie zrezygnował z planów umoc ni eni a władzy królewskiej i poszukiwał sojuszników. Poj e dn ał się z Sapiehami i ułaskawił ich. Aktywnie działał na polu dyplomatycznym, szukał poparcia w Rosji, Prusach, Austrii, omawiał nawet plany rozbioru Rzeczpospolitej. W 1 7 1 3 r. ponownie wprowadził do Rzeczpospolitej wojska saskie, które Polska musiała utrzymywać z własnych środków. Państwa zachodnie nie poparły jednak polskiego króla, oba wiając się umocnienia Rzeczpospolitej. Magnateria i szlachta również nie chciała silnego władcy. Dodatkową przyczyną niezadowolenia były rozboje, jakich wojska saskie dopuszczały się na terenie Rzeczpospolitej. W 1 71 5 r., początkowo w Koronie, później również w Wielkim Księstwie Litewskim, siły przeciwne królowi połączyły się w konfederacji tarn ogro dzkiej . August II nie zdołał p okonać konfederatów i mu siał wyrazić zgodę na interwencję Piotra L Na prośbę Augusta II car ponownie wkroczył do Rzeczpospolitej. Przywódcy konfederacji szlacheckiej również zgodzili się na interwencję, a w rzeczywistości - na nadzór rosyjski. Umowę między królem i konfederatami potwierdzono w 1 7 1 7 r. na tzw. Sejmie Niemym. Trwał on - w obec ności wojsk rosyjskich - jedynie jeden dzień, posłów nie dopuszczono do głosu, a wszystkie uchwały zostały bezzwłocznie przyjęte. August II został zobowiązany do wyprowadzenia z Rzeczpospolitej wojsk saskich, a szlachta zrzekła się prawa do organizowania konfederacji. Król nie mógł wypowiedzieć wojny bez zgody sejmu, uchwały senatorów-rezydentów musiały być realizowane. Rzeczpospolita miała po siadać stałą armię złożoną z 24 200 żołnierzy ( 1 8 000 w Koronie i 6200 w Wielkim Księstwie Litewskim), uchwalono także stałe podatki na jej utrzymanie. Sejmiki szlacheckie zostały pozbawione praw do decydowania o sprawach wojska i częściowo skarbu. Rzeczpospolitą i Saksonię miała łączyć jedynie unia personalna. Uchwały sejmu odebrały królowi jakiekolwiek możliwości umocnienia swej wła dzy. Ograniczenie kompetencji sejmików szlacheckich zmniejszało ich samorząd-
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
321 ność. Prz y p ozostawieniu liberum veto i z ab lo kowan iu praw szlachty do zawiązywania k on federacj i praktycznie niemożliwe stało się p rzeprowadzenie j aki ch kolwiek legal nych re fo rm ustroj u
pańs twa Gwarantem wszystkich postanowień był car Rosji. Miał on prawo do interwenio wania w zycie wewnętrzne Rzeczpospolitej, która w praktyce zn alazła się pod protekto ratem moskiewskim. Rosja podporz ądk owała Rzeczposp olitą swej woli, lecz nie zdołała całkowicie nią zawładnąć. Z tego p owodu nie była ona na razie zai nte resowan a rozb io re m Rzeczpo sp oli te j, ale starała się utrzymać aktualny stan rzeczy. Swiadczy o tym p oro zum ienie, zawarte między Rosją a Prusami w 1 720 r., które utrzymuje prawa szlacheckie, liberum veto i wolną elekc ję oraz nie dopuszcza reform. W 1 732 r. Austria, Prusy i Rosja umówiły s ię że w nad cho dzącyc h wybo rach królem Rzeczp ospo li tej nie może zostać ani Stanisław Lesz czyński, ani syn Augusta II, Fry deryk August. Sprawy wewnętrzne Polski stały się obiektem polityki obcych p aństw, .
,
,
rozstrzygano je na arenie międzynarodowej, a nie w Rzeczpospolitej. To ostatnie twierdzenie najlepiej charakteryzuje długotrwały okres w zyciu wewn ętrzn ym i mię dzynarodowym Rzeczpospolitej za pan owan ia Augusta II. Król zmarł l lutego 1 733
r. Dzies ięcio letni a wojna przyniosła ogromne straty
demograficzne, gospodarcze i polityczne, zniszczyła międzynarodowy autorytet Rzecz pospolitej. Szlachta, magnaci aspiracji, pros ili
i August II, nie mogąc pogo dzić swych
politycznych
obce państwa o pomoc w rozwiązywaniu wewnętrznych konfliktów i dlatego Rzeczpospolita pr zekształciła się w państwo kontrolowane przez sąsiadów. Polityczny konserwatyzm większości szlachty był podsycany przez obce państwa. W dalszym ciągu u trzymywał się jeden kierunek i deologi cz ny, przen i kają cy równiez do Zycia politycznego w postaci różnych zakazów wobec dysydentów - w 1 7 1 8 r . zabroniono wznoszenia nowych kościołów protestanckich, w 1 7 1 8 r. i w 1733 r. ograniczono prawo niekatolików do piastowania urzędów państwowych i kandydo wan ia do sejmu. Wielkie Księstwo Litewskie od dawna st an owiło in t egralną część Rze czpo sp o l itej i ws zys tk ie te zjawiska wys tęp ow ały także tutaj. Kilkanaście lat wo jny p artyzanck iej i przemars zów obcych woj sk p rzez te rytori um państwa zaprzepaściło po t en c jał gos podar czy i dem ograficz n y, jaki odrodził się po kataklizmach połowy XVII w. Po Latach wojen i ep i dem ii utrzym anie nawet n ieLi cz n ego woj s k a - 6200 zołnierzy - było n iezwyk le trudne. Działalność polityczna m agnatów, k tórzy władali Wielkim Księstwem Litewskim, w coraz mniejsz ym stopniu odpowiadała interesowi państwa. Nawet wojna z zagran icą n ie poło zyła kresu wojn ie do mowej , która przyćmiewała p otrz ebę sformułowania i wpr owadz enia w Zycie wspólnego programu działania. Aspiracje osobiste i grupowe magnatów przesłaniały interesy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sapiehowie, p op i erając y księcia Conti, przechodzili kolejno do obozu Augu sta II, Szwedów oraz Stan isława Le szczyński ego, by ostatecznie ponownie po jednać się z Augustem II. Brakowało po ro zum ienia również w obozie konfederatów, obsadzanie najważniejszych stanowisk prowadziło do nieuniknionych sporów. W wy niku wojen domowych o raz wo j ny ze Szwedami nastąpiła zmiana elit rządzących. Sapiehowie, którzy doświadczyli ogrom nyc h strat m aterialnyc h, nie odzyskali daw nej
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
322 pozycji. Nie pojawił się żaden inny ród, mogący skupić władzę w państwie i nie formalnie reprezentować je. Ministrowie i pozostali urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego byli j edynie typowymi przedstawicielami oligarchii magnackiej.
Doj rzewa n ie do reform : August I I I ( 1 733-1 763) Nowe bezkrólewie spowodowało w Rzeczpospolitej wybuch dobrze rozumianego pa triotyzmu. Zarówno szlachta, j ak i ugrupowania magnackie z Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego prawie jednogłośnie opowiedziały się za wygnanym królem Stanisławem Leszczyńskim. Jego bezskuteczne próby objęcia tronu Rzeczpospolitej przy pomocy obcych wojsk odeszły w niepamięć. Nawet absolutystyczna, ale odległa Francja nie wywoływała już nieprzyjemnych skojarzeń. Szlachta liczyła, że S tanisław Leszczyński potrafi zmobilizować siły Rzeczpospolitej i prowadzić skuteczną politykę przeciwko zagrażającym jej sąsiadom - Austrii, Rosji i Prusom. Zwłaszcza dwa ostatnie państwa wydawały się zaniepokojone popularnością Stanisława Leszczyń skiego, teścia króla Francji Ludwika
XV, oraz tym, że sytuacja w państwie mogłaby
wymknąć się spod ich kontroli. Nie widząc innego kandydata do polskiego tronu niż Fryderyk August, syn Augusta
II i dziedzic tronu saskiego, odstąpiły od wcześ
niejszych porozumień i poparły Sasa. Latem 1 733 r. rozeszły się pogłoski o rosyjskiej
interwencji, a
liczba zwolenników Stanisława
Leszczyńskiego
zmalała, zwłaszcza
w Wielkim Księstwie Litewskim. Szlachta obawiała się o swoje ziemie, położone na trasie przemarszu armii rosyjskiej w głąb Rzeczpospolitej. Wojska rosyjskie wkroczyły do Rzeczpospolitej na początku sejmu elekcyjnego. Było jednak za późno i 1 2 września 1733
r. co najmniej 1 3 000 szlachty ogłosiło
Stanisława Leszczyńskiego królem Polski. W dniu S października 1 73 3
r.
odbyła się
jednak druga elekcja: pod osłoną rosyjskiej armii dziesięciokrotnie mniejsza grupa szlachty wybrała na króla Fryderyka Augusta. koronowany i przybrał imię Augusta
W dniu 1 7 stycznia 1 734 r. został
III. Do Rzeczpospolitej wkroczyła armia saska
i wraz z wojskami rosyjskimi pokonała liczne siły konfederatów popierających Sta nisława Leszczyńskiego. Rozpoczęła się tzw. wojna o polską sukcesję między stron nikami Stanisława Leszczyńskiego - Francją i Hiszpanią - a Austrią, Rosją i Saksonią, popierającymi Augusta
III. Sama nazwa tej wojny wskazuje, że zachodnia Europa nie
dostrzegała dualizmu ustroju Rzeczpospolitej, utożsamiając Rzeczpospolitą z Polską i pomijając Wielkie Księstwo Litewskie. Ponieważ sojusznicy Stanisława Leszczyń skiego zostali pokonani, wojna toczyła się głównie w zachodniej Europie. Zaan gażowane w nią państwa rozwiązywały własne problemy. Francj a nie kryła niezadowolenia, gdyż nie udało się jej obronić praw Stanisława Leszczyńskiego do tronu i król musiał abdykować. August III został władcą Rzeczpospolitej, wyniesionym na tron przez armie państw sąsiednich - Rosji i Austrii. Próbował kontynuować politykę swego ojca w kwestii zbliżenia Saksonii i Rzeczpospolitej, która miała zagwarantować jego dziedzicowi w Saksonii także tron Rzeczpospolitej. Rozważano nawet plany utworzenia federacji
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
323
trzech państw, w której skład miały wejść Saksonia, Polska i Wielkie Księstwo Li tewskie. Główną siedzibą władcy tego nowego państwa miałoby być Grodno. August III większość czasu spędzał w Saksonii, przez co jego znaczenie jako króla Rzeczpospolitej było coraz mniejsze. Powody takiego stanu rzeczy są nadal dysku towane : czy August III nie chciał albo nie mógł rządzić, czy też ustawicznie odsuwał się na bok, przekazując władzę pierwszemu ministrowi? W Saksonii praktycznie panował p ełny ab solutyzm . Ustrój Rzeczpospolitej, z silną oligarchią magnacką, gdzie faktyczną władzę sprawowali niepowiązani ze sobą ministrowie i sen atorowie, wydawał się nieskuteczny. Całkowicie nie funkcjonował system uchwalania nowego prawa. Za panowania Augusta III pozostające w nieustannym konflikcie frakcje po Lityczne zerwały trzynaście z czternastu sejmów. Urzędy senatorskie przeszły w ręce różnych grup magnatów, kontestujących wszelką władzę. DLatego też Heinrich von Briihl, pierwszy minister Saksonii od 1738 r., który fa ktycznie sprawował analogi czn ą funkcję w Rzeczp ospolitej , skupił większość spraw pa ństwowych w swoich rękach. Nie udało się mu jednak stworzyć wokół dworu silnej frakcji. Ponadto, jego metody rz ądzenia doprowadz iły do skupie nia majątków królewskich w jego rękach oraz korupcji. Nie znajdowało to uznania w Rzeczpospolitej i nie mogło d oprowadzić do takich rezultatów jak w Saksonii. Popularność polityków związanych z dworem spadła także dlatego, że bez oporów przyjmowali pieniądze od Rosji i Austrii. Pod koniec panowania Augusta II i za rządów Augusta III wśród magnaterii ufor mowały się dwie frakc je, które trwałe włączyły się w życie polityczne. Zdobyły one także spore poparcie szlachty. Tak zwanym obozem republikańskim kierowali Po toccy, a w Wielkim Księs twie Litewskim do j ego sympatyków należeli Radziwiłłowie, Sapiehowie i Wiśniowieccy J ednoczył magnatów, zwolenników dawnego porządku, dawn ych praw i przywilejów szlacheckich, wolnej elek cj i , ograniczenia władzy mo narszej i liberum veto, p rzec iwnych wszelkim reformom państwa. Wierzyli oni, że Rzeczp ospolita, otoczona przez obce mocarstwa, przetrwa, jeśli nie powstanie silna władza centralna, ponieważ osłabione państwo będzie niegroźne dla sąsiadów. W rze czywistości, po nieważ zachowanie ustroju Rzeczpospolitej - i swoich w niej wpływów - Leżało w interesie Austrii, Prus i Rosji, za p an owania Augusta III Rzeczpospolitej nie groziła żadna obca interwencja. Innej grupie magnatów p rzewodzili Czartoryscy - rodzina, która za p anowania Augusta II s tała się jednym z najsilniejszych rodów, a jej korzenie sięgały Giedy minowiezów. Obóz Czartoryskich - podobnie jak cały ród - nazywano "Familią", a na jego czele stali synowie kasztelana wileńskiego Kazimierza Czartoryskiego : Fryderyk Michał, podkanclerzy litewski w latach 1 724-1752 i kanclerz w latach 1 752-1775, oraz August Aleksander, woj ewoda ruski. "Familia", z dobywszy poparcie w Wielkim Księstwie Litewskim i w Koronie, w latach 1738-1752 przedstawiła na sejmach kon kretne p rojekty reform armii i skarbu. Stronni cy Czartoryskich opowiadali się za zw iększeniem armii, widzieli konieczność zmiany form prac sejmu i s ejmików i znie si en ia liberum veto. Proponowali, by państwo stymulowało p rocesy ekonomiczne i demograficzne Wraz ze wzrostem pruski ego milita ryzmu i żądań wobec Rzeczpos politej Austria i Rosja zaczęły popierać plany polityczne " Familii " . W ich mniemaniu, .
.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
324 korzystne byłoby wykorzystanie oporu Rzeczpospolitej wobec Prus i prowadzenie przewidywalnej polityki. Obie zwalczające się frakcje, niezależnie od swoich programów, zrywały sejmy i w ten sposób dalej osłabiały Rzeczpospolitą. Jednak plany reform "Familii" zyskiwały coraz większe grono zwolenników. Przedstawiciele szlachty zaczęli krytykować ideę wyjątkowej pozycji tej warstwy i złotej wolności, odziedziczone po
XVII w. i uzu
pełnione o nietolerancję religijną. Szerzył się cynizm polityczny magnaterii i go towość do sprzedawania wpływów w Rzeczypospolitej obcym państwom. Powoli kształtowały się bardziej otwarte grupy społeczne, które rozumiały i popierały zmia ny. Młodsze pokolenie polityków zaczęło ulegać ideom oświeceniowym płynącym z zachodniej Europy. W życiu codziennym zachodziły widoczne zmiany. W Wielkim Księstwie Litewskim w latach
20. XVIII w. w sferze edukacji szkoły prowadzone
przez pijarów zaczęły rywalizować ze szkołami jezuickimi. Szkoły pijarskie, w których nauczano przedmiotów ścisłych i społecznych, zaczęły wychowywać ludzi zdolnych do wypowiadania się w istotnych sprawach państwa. Próbując rywalizować ze szko łami pijarskimi, jezuici rozpoczęli wprowadzać zmiany w programie nauczania, idące w tym samym kierunku. W
175 1 r. założyli w Wilnie nowoczesną szkołę dla młodzieży szlacheckiej, Collegium Nobilium. Od lat 30. XVIII w. w drukarni uniwersytetu wileńskiego zaczęto wydawać kalendarze, co oznaczało nowy sposób rozpowszech
1 760 r. pojawiła się w Wilnie pierwsza gazeta. Popularność zy skiwała literatura historyczna i polityczna. W 1 732 r. wydrukowano pierwszy tom Volumina legum - zbioru uchwał sejmowych. Ta i inne publikacje świadczyły o ros niania wiedzy. W
nącym zainteresowaniu sprawami publicznymi, zarówno w kontekście historycznym, jak i perspektyw na przyszłość. Dowodem tego zainteresowania była zwłaszcza różnorodność projektów reform, wśród których na największą uwagę zasługuje dzieło Stanisława Konarskiego, jednego z założycieli obozu reformatorskiego. Wiele czasu musiało upłynąć, aby reformy szkolnictwa i upowszechnienie wiedzy mogły przynieść rezultaty, ale w ostatnich latach panowania Augusta
III pewne zmiany w spo
łeczeństwie stały się już wyraźnie widoczne. W Rzeczpospolitej nadal trwały walki polityczne między poszczególnymi frak cjami magnackimi. August
III był zmuszony do poszukiwania sojuszników, a odkąd
nie mógł zdobyć silnego poparcia na dworze, próbował nawiązać kontakty z "Fa milią". Jej umiarkowane plany reform wydawały się możliwe do zaakceptowania. Nie osiągnięto jednak żadnego porozumienia w sprawie podziału władzy i nie doszło do rzeczywistej współpracy. Sytuacja Augusta
III skomplikowała się jeszcze bardziej po
wybuchu wojny siedmioletniej, w której - jako władca Saksonii - walczył po stronie Austrii, Rosji, Francji i Szwecji przeciwko Prusom i Anglii. Wojska saskie zostały pokonane przez armię pruską na samym początku wojny w
1 756 r. August III prze
niósł się wówczas do Warszawy. Rzeczpospolita nie brała udziału w tej wojnie, jednak musiała się zgodzić na przemarsz przez jej terytorium obcych wojsk - choć w istocie nikt jej nie pytał o zgodę. Dotyczyło to szczególnie Wielkiego Księstwa Litewskiego, przez które przemieszczały się oddziały rosyjskie zakończyła się w
i
często tu stacjonowały. Wojna
1 763 r. bez znaczących skutków dla całego regionu.
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
325
Na sejmie w 1 762 r. - gdy trwała jeszcze wojna i armia rosyjska nadal stacjonowała na terytorium Rzeczpospolitej - obóz Czartoryskich, z cichym poparciem Rosji, pr zeciwstawił się Augustowi III, licząc na t o, że dzięki pomocy konfederacji zdoła dokonać zamachu stanu. Celem "Familii" była detronizacja Augusta III i osadzenie na tronie przedstawiciela obozu Czartoryskich. Chociaż Katarzyna II zasadniczo popie rała "Familię", nie była zainteresowana reformami sejmu ani umocnieniem państwa. Liczyła raczej na umocnienie władzy m ona rchy, którym miał zostać ktoś z obozu Czartoryskich - Stanisław Poniatowski albo jego s yn, również Stanisław, stolnik litewski. Ułatwiłoby to carycy skuteczną kontrolę n ad Rzeczpospoli tą. Próby detronizacji Augusta III nie pow iodły się. Niebezpieczeństwo konfliktu zbrojneg o nasilało się, zwłaszcza po śmierci Au gus ta III w dniu S p aździernika 1 763 r. Kolejne bezkrólewie zap oczątkowało okres rywal izacj i grup politycznych, które po wstały za p anow ani a Augusta III i były popierane przez zagranicznych protektorów.
Rozwój społeczny i pol ityczny Wiel kiego Księstwa Litewskiego w Rzeczpospol itej Obojga N a rodów ( 1 588-1 763) Przygotowywane przez wiele lat, ale w pewnym s top niu narzucone Wielk iemu Ksi ę st wu Litewskiemu warunki zawarcia unii lubel sk iej z Koron ą i utworzenie Rzecz po spolitej Obojga Narodów oznaczały dla strony l i tewskiej poświęcen ie kilku dziesięcioleci na utrzymanie równorzędnej pozycji w nowych warunkach politycznych. Próbowano osiągnąć to na kilka sposobów: prowadzenie niezależnej polityki zagra niczn ej , zwłaszcza podczas bezkról ew ia, starania o zawiązywanie koali cj i z władcą za p anowania Stefana Batorego, umacnianie systemu politycznego i prawnego na Litwie. Zatwier dzenie Statutu litewskiego w 1 588 r. i kompromis osiągnięty z Zygmuntem III Wazą w kwestii uznania go za władcę oznaczał gotowość społeczeństwa Wielk iego K si ęstwa Litews ki ego do zaakceptowan ia unii z Polską, ale bez utraty swoich praw i z zachowaniem możliwości obrony swoich interesów i własnej tożsamości Ostatnie dziesięciolecia XVIII w., kiedy władzę sprawował król Stanisław August Poniatowski, były okres em ożywienia społeczeństwa, k tóre przez długi czas znajdo wało się w stanie upadku. Przeprowadzono modernizację aparatu państwowego, po dj ęto próby przek s ztałce nia Rzeczposp oli tej w j edno lite państwo p o lski e przez likwidację Wiel kiego Księstwa L itewskiego Spotkało się to jednak z oporem. Ogólnie można stwi erdzić że był to okres upadku pań stwa. Oba krótkie o kresy - pierwsze dwa dziesięciolecia po zawarciu unii l u bel ski ej oraz ostatnie trzy dziesięciolecia XVIII w. - można uznać za wręcz rewolucyjne. Należy się im szczególna uwaga ze względu na intensywność życi a po lityczn ego oraz ich zna czenie dla losów Wielkiego K sięstwa Litewskiego. Długi okres od 1 588 r. do 1 763 r., p odczas któreg o krótkie lata spokoju przerywały burzliwe lata wojen, powinien być traktowany przede w szystki m jako jednolity proces .
.
,
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
326 ewolucji. Występowały wówczas wydarzenia i zjawiska, które wpływały na zmiany w społeczeństwie i w państwie. W tym miejscu chcemy pokazać tę ewolucję i jej kierunki w życiu społeczno-politycznym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Epoka ta została podzielona na krótsze okresy. W każdym z nich na rozwój społeczeństwa i państwa litewskiego wpływały specyficzne warunki. Zmiany na Litwie nie zawsze zbiegały się ze zmianami na tronie Rzeczpospolitej . Chcąc pokazać te złożone zjawiska i wydarzenia w świetle rządów kolejnych władców, nie kładziemy szczególnego na cisku na ramy czasowe i charakterystykę poszczególnych okresów. Dlatego przed stawimy tu tylko krótki opis okresu lat 1 588-1763. Polityka Wielkiego Księstwa Litewskiego była uwarunkowana przez wewnętrzny rozwój państwa, relacje z Polską i układ sił politycznych w Rzeczpospolitej oraz stosunki krajów sąsiednich z Wielkim Księstwem Litewskim
i całą Rzeczpospolitą.
Wielkie Księstwo Litewskie, rządzone przez magnaterię, połączyło się
z
Koroną. Na
samej Litwie szlachta nie uzyskała takiej niezależności i wpływów politycznych jak w Koronie. Taka sytuacja utrzymywała się przez cały omawiany okres. Pod koniec
XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. widoczne są próby zachowania
sojuszu między władcą a magnatami, chociaż sytuacja w Wielkim Księstwie Litewskim i w Koronie była odmienna. Społeczeństwo polskie było bardziej skłonne do zaak ceptowania celów dynastii Wazów, których realizacja doprowadziła do wybuchu wojen szwedzkich. Społeczeństwo litewskie żywiło głęboko zakorzenione obawy w kwestii swojej sytuacji w Rzeczpospolitej i
nie było skłonne do ab solutn ej akceptacji polityki
Korony i króla. Takie nastawienie nakłaniało do współpracy. Nieporozumienia między wielkimi rodami litewskimi - Radziwiłłami, Chodkiewiczami czy Sapiehami - nie były wprawdzie rzadkością; kiedy jednak wybuchały konflikty między królem a jego za pleczem w Koronie, politycy Wielkiego Księstwa Litewskiego zwierali szyki i wspólnie prowadzili niezależną p olitykę, nawet w kontaktach
z sąsiednimi krajami. Pod koniec XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. sytuacja międzynarodowa
Wielkiego Księstwa Litewskiego była skomplikowana. Litwa razem z Koroną zaan gażowała się w trójstronną rywalizację z Rosją i Szwecją, w której przeplatały się interesy wszystkich trzech państw, zasadniczo niemożliwe do pogodzenia. Wojny w Inflantach
i na wschodnich granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego były
nieuniknione. Dlatego też aktywność polityczna i wojskowa Litwy w tym regionie związana była z trudnościami prowadzenia wojny, choć udawało się uniknąć nie realistycznej polityki wobec Rosji i Inflant. spolitej były ziemie ukraińskie, narażone
Innym zapalnym obszarem Rzeczpo
na wybuchy niezadowolenia Kozaków oraz
ataki Turków i Tatarów. Jednak obszar ten znajdował się daleko od nowych granic Wielkiego Księstwa Litewskiego, które nie angażowało się w konflikty na tych tere nach. Ukrainę traktowano jako polską strefę wpływów
i udzielano poparcia Koronie
tylko w najbardziej naglących przypadkach. Wielkie Księstwo Litewskie pokazało, że ma własne interesy państwowe i troszczy się przede wszystkim o nie. W połowie
XVII w. cała Rzeczpospolita i Wielkie Księstwo Litewskie stanęły
w obliczu kryzysu; który okazał się fatalny w skutkach. Rozpoczął się powstaniem na Ukrainie i przekształcił w wojny z Rosją
i Szwecją. Przegrane w tych wojnach ukazały
Zarys dziejów politycznych Wielkiego Księstwa Litewskiego od Zygmunta I I I Wazy do Augusta I I I
327
postępujący upadek potęgi militarnej Rzeczpospolitej i jej izolację w regionie. Po ustaniu działań zbrojnych napięcia w wyżej wspomnianym trójkącie zaczęły słabnąć, gdyż pokonana Rzeczpospolita nie miała siły na odzyskanie dawnej pozycji. Rządzący Wielkim Księstwem Litewskim chcieli zachować pokojowe stosunki z potencjalnie bardzo groźną Rosją i odwrócić jej uwagę. Dlatego - inaczej niż w p ołowie XVII w. popierali Rzeczpospolitą w wo j n ie z Turcją i blokowali i n icjatywy polityczne władców Rzeczpospolitej w rejonie Morza Bałtyckiego. Wydarzenia z połowy XVII w. były krytyczne dla Rzeczpospolitej. Podpisany w 1654 r. traktat w Perejasławiu, w 165 5 r. układ w Kiejdanach, niemal powszechne odsunięcie się od króla, wyswobodzenie się Prus Książęcych w 1 65 7 r. spod zależności wasalnej wobec Rzeczpospolitej miały fatalne skutki. Jednak spójność państwa i j ego głównych obszarów została utrzymana. Układ w Kiejdanach, który oznaczał zerwanie unii Wielkiego Księstwa Litewskiego z Koroną i pr oklamowan i e unii ze Szwecją, spotkał się z silną opozycją i nie został wprowadzony w życie. Te nieskuteczne próby zachowania państwowości dokonywały się na tle wewnętrznych podziałów wywoła nych przez obce interwencje, będące zagrożeniem dla egzystencji państwa, pozba wionego ja kiegoko lwiek wsparc i a ze strony Korony i króla. Niepowodzenie układu w Kiej dan ac h pokazało także, że szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego w znacz nym stopniu troszczyła się o swoją pozycję w Rzeczpospolitej i nie chciała ryzykować jej utraty. Unia z Koroną, chociaż nigdy niezaakceprowana w pełni, była jednak dla szlachty litewskiej możliwa do przyjęcia. Wydarzenia z połowy XVII w. całkowicie zniszczyły resztki niepewnego sojuszu między władcą Rzeczpospol it ej i m agnatami Rzeczpospolita szybko podążała ku usta nowieniu oligarchii magnackiej. Zawiązywane w Polsce konfederacje przeciwko kolej nym władc om jasno pokazywały, że król był przywódcą tylko pewnej grupy m agnatów . Szlachta, która łatwo ulegała propagandzie magnackiej, broniła rzekomo swoich praw, a w rzeczywistości była jedynie narzędziem w polityce magn atów Wszystkie te procesy zachodziły także w Wielkim Księstwie Litewskim. Najważniejsze urzędy i związana z nimi władza od lat 60. do 90. XVII w. były skupione w rękach poszczególnych rodów najpierw Paców, a następnie Sapiehów. Często interesy Litwy i Korony nie pokrywały się, szczególnie w sferze polityki zagranicznej, a Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami rodów magnackich było prawie zawsze w opozyc ji wobec monarchy. Wspomniane rody nie odczuwały tej opozycji tak silnie, j ak na przykład, Ra dziwiłłowie, którzy na przełomie XVI i XVII w. otwarcie i brutalnie dochodzili do władzy w Wielkim Księstwie Litewskim. Doprowadziło to państwo litewskie na przełomie XVII i XVIII w. do wojny domowej. Zmieniła się wówczas także m ię dzynar odowa sytuacja Rzeczpospolitej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Unia personalna między Rzeczpospolitą i Saksonią ponownie wciągnęła Polskę w konflikt rosyjsko-szwedzki. Przez całe dziesięciolecie na ziemiach polskich toczyła się wojna . Wydaje się, że po raz pierwszy skłócone ugrupowania magnackie otwarcie prosiły o pomoc z zewnątrz, odrzucając ideę suwerenności państwowej. Szukając poparcia, przyczyniły się do faktycznego ustanowienia kontroli Rosji, a nieco później Austrii i Prus, nad Rzeczpospolitą. .
.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
328
Na początku XVIII w. załamała się hegemonia jednego rodu w Wielkim Księstwie Litewskim. Władza, podobnie jak w Koronie, przeszła w ręce wiecznie skłóconych magnatów i ich zmiennych sojuszników. W Wielkim Księstwie zabrakło wyraziciela interesów państwowych. W pierwszej połowie XVIII w. upadek społeczeństwa Rzeczpospolitej osiągnął rozmiary zagrażające istnieniu państwa. Warunki jej egzy stencji zależały od interesów krajów ościennych, a porządek w państwie był przez nie kontrolowany. Głęboki kryzys wywołał konieczność przeprowadzenia reform i spo wodował ukształtowanie się grupy, która miała takie reformy przygotować. Dla Wielkiego Księstwa Litewskiego było ważne, że siły konserwatywne w Koronie gwarantowały zachowanie dualizmu Rzeczpospolitej - idei odmienności obu two rzących ją państw. Wśród zwolenników reform przeważała idea unitarnego państwa. Widzieli oni przyszłość Rzeczpospolitej jako państwa polskiego. Wpływowa rodzina Czartoryskich posiadała dobra zarówno w Wielkim Księstwie Litewskim, jak i w Koronie. Dzięki temu skupiała się nie tylko na specyficznych problemach litewskich, ale dążyła do umocnienia władzy w Rzeczpospolitej i jej konsolidacji. Rozwój społeczeństwa Rzeczpospolitej pokazał, że istniało rzeczywiste zagrożenie dla suwerenności Wielkiego Księstwa Litewskiego. Równocześnie pogłębiał się kryzys państwowy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
ROZDZ IAŁ 4
Reformy i u padek państwa ( 1 7 64- 1 795)
Rok 1764 rozpoczyna ostatni i naj bardziej dramatyczny rozdział w dziejach Rzecz p ospol itej Obojga Narodów. Był to okres ko ntrowersyjny, pełen dynam icznyc h wy darzeń wywołanych ideami epoki oświeceni a, a także okres twórczego p osz uk iwania i prób reformowania państwa i społeczeństwa oraz przywrócenia dawnego prestiżu międzynarodowego. Zakończył się rozbiorami Rzeczpospolitej w 1772 r., 1793 r. i 1795 r. oraz całkowitą l i kwi dacj ą państwa. W drugiej połowie XVIII w. Rzecz pospolita, ledwo odzys kawszy siły po kryzysie wewnętrznym, została zniszczona na skutek brutalnej interwencji politycznej, dyplomatycznej i wojskowej monarchii rosyjs kiej , pruski ej i austriackiej w wyniku polityki, która dojrzewała w tej samej epoce oświecenia. Na ironię, działo się to w momencie, k iedy rewolucja francuska obaliła stary porządek i stworzyła p odstawy nowożytnej demokracji eur opej ski ej ,
.
Wyda rzenia lat 1 764-1 772 i pierwszy rozbiór Rzeczpospol itej Kon tak ty zawiązane między siłami politycznymi w regionie w drugiej p ołowie XVIII w. nie były korzystne dla Rzeczpospolitej. Targane wewnętrznymi kon flik tam i, jeszcze nie w pełni odrodzone gos podarczo i mili tarnie państwo znalazło się w samym centrum ekspansjonistycznej polityki najbardziej dynamicznych krajów - Rosji i Prus, które w dodatku po si adały potężne armie. W tym regionie Europy tradycyjnie ważną rolę odgrywali także Habsburgowie, którzy po austriackiej woj nie o sukcesję ( 1740-1748), musieli nie tylko bronić się p rzed atakami koalicj i antyhabsburskiej, ale takze umocnić swą pozycję międzynarodową. Po śmierci Augusta III w dniu 5 paździ ernika 1763 r. zegar życia politycznego w Europie rozpoczął odmierzać ostatnie dziesięciolecia Rzeczpospolitej.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
330 Interregnum
W tym okresie (do 7 września 1 764 r.) życie wewnętrzne w Rzeczp ospolitej było nacechowane walką o władzę między ugrupowaniami politycznymi, które uksztaho wały się pod koniec panowania Augusta III: " Familią" Czartoryskich a repub likanami, przewodzonymi przez Potockich i Branickich. Także ich polityczne zasady pozostały niezmienione. "Familia" nadal głosiła idee silnej monarch ii. Przyszły władca Rzecz pospolitej Stanisław Poniatowski, dojrzewając jako polityk, co raz bardziej przekonywał się do tej koncepcji. W Wielkim Księstwie Litewskim Czartoryskich popierał głównie hetman Michał Józef MassaIski i jego syn, biskup wileński Ignacy Jakub MassaIski. Podczas bezkrólewia obóz republikański na Litwie był reprezentowany przez ener gicznego Karola Stanisława Radziwiłła. Republikanie wyznaczyli jako swego kan dydata do tronu hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Z drugiej jednak strony, ich polityczni myśliciele sugerowal i zniesienie samej instytucji mo narchii i utworzenie "polskiej republiki niepodległych i zjednoczonych prowincji". Porównanie programów p ol ityczn ych obu grup i dys kusja wokół ich wad i zalet miałaby sens tylko wówczas, gdybyśmy mogli ocenić je jako teoretyczne modele możliwej naprawy państwa. W realiach życia politycznego Rzeczpospolitej w drugiej połowie XVIII w. projekty obu tych grup cechowały takie same słabości, których potwierdzeniem był tragiczny koniec państwa. Zarówno Czartoryscy, jak i Braniccy oraz Potoccy, którzy podczas bezkrólewia nie uzyskali silnego poparc ia w Rzecz pospolitej, szukali dróg do zdobycia władzy w związkach z państwami ościennymi, powodując w ten sposób zagraniczne interwencje w życie wewnętrzne państwa. Czartorys cy planowali zawiązać konfederację i p rzeprowadzić zamach stanu przy po mocy Rosji. Obóz B ranickich i Potockich szukał wsparcia w Prusach, Francji i Turcji.
Wybory króla "Familia" wybrała na swego kandydata do tronu Stanisława Poniatowskiego - stol nika litewskiego, dawnego ambasadora Rzeczp ospoli tej i Saksonii w Petersburgu i Londynie, szwagra Fryderyka Michała Czartoryskiego, kanclerza Wielkiego Księst wa Litewskiego. Wybór ten był wyrazem poszukiwania poparcia politycznego i woj skowego u carycy Katarzyny II. Sejm konwokacyjny obradował od 7 maja do 23 czerwca 1 764 r. pod naciskiem armii rosyjskiej. Jego pracę kontrolował ambasador rosyjski w Warszawie, Mikołaj Repnin. Ogłoszony p rzez rzeczników opozycji, Karola Stanisława Radziwiłła oraz Jana Klemensa Branickiego, manifest przeciwko rozmieszczeniu wojsk rosyjskich oraz próby zerwania obrad sejmu okazały się bezowocne. Wprost p rz eciwnie sprowoko wały one Katarzynę II do wysłania kolejnych oddziałów do Rzeczpospolitej i za atakowania rodowej siedziby Radziwiłła w Wielkim Księstwie Litewskim. W dniu 7 września 1 764 r. odbyła się elekcj a króla. Został nim Stanisław August Poniatowski. ,
Reformy i upadek państwa
( 1 764-1 795)
331
Próby wprowadzen ia reform Obóz Czartoryskich, wspierany przez Stanisława Augusta, w latach
1764-1 766 podjął
inicj atywę częściowych reform Rzeczpospolitej: zniesienia liberum veto podczas dys kusji nad sprawami gospodarczymi; zniesienia osobnych skarbów dla Korony i Wiel kiego Księstwa Litewskiego i osobnych komisji spraw wojskowych; wprowadzenia nowego porządku obrad s e j mowych; powiększenia armii; wpr owadz enia powszech nych p oda tków ; wprowadzenia zasad y, że w przyszłości tylko obywatel Rzecz pospolitej mógłby być wybrany na króla. Stanisław August podjął takż e
starania
królew s kiej i reorganizacj i dworu i urzędów dworskich. Z jego inicjatywy p owołano organ doradczy gabinet, który m iał p o maga ć władcy, oraz zreorganizowano służbę dyplomatyczną. Rozpoczęto także starania o naprawę systemu szkolnego. Sejm Rzeczpospolitej w 1 766 r . odmówił zgody na zmierzające do umocnienia władzy
-
żądania Rosji, by szlachta prawosławna i protestancka (tzw. dysydenci) miała równe prawa ze szlachtą katolicką. Gdyby wymienione reformy zostały zrealizowane, umocniłyby Rzeczpospolitą i zaszkodziłyby interesom Rosji i j e j sojusznika Prus, które od drugiej połowy XVII w. takie prowadziły politykę zmierzającą do zagwarantowania niezmienności ustroju wewnę trzn ego w Rzeczpospolitej. Caryca Katarzyna
II w 1 767
r.
o twar cie sprze
ciwiła się polityce wewnętrznej Stanisława Augusta i obozu Czartoryskich. W tym celu wykorzystała dawny pretekst, dobrze znany w dziejach stosunków z Ro sją: obóz Czartoryskich został oskarżony o prześladowanie dysydentów podczas obrad sejmowych i odm awianie im równych praw z katolikami. Politycy rosyjscy, dobrze wprawieni w man ip ulowani e skłóconymi magnatami i szlachtą w Rzecz p o sp oli tej, uzyskali poparcie opozycji., której przewodził Karol Stanisław Radzi wiłł, jeszcze nie tak dawno sprzeciwiający się rosyjskiej ingerencji w wewnętrzne ,
sprawy panstwa.
Konfederacje w Radom i u i Ba rze II wydała 3 lutego 1 767 r. w Petersburg u deklarację wymierzoną przeciwko postanowieniom sejmu z 1 766 r. i kr ól owi polskiemu. Rosja ogłosiła się pro tek torem wszystkich dysydentów w Rzeczpospolitej i zażądała zwołania sejmu nadzwyczajnego, który miał rozwiązać kwestię ich praw. D eklara cj a rosyjska została poparta przez konfederacje dysydenckie zorganizowane w początkach 1 767 r. - w Słucku przez Katarzyna
litewskich wyznawców prawosławia i protestantów oraz w Toruniu przez protes tantów
z
Korony.
W połowie
1 767 r. w Wilnie i w Radomiu zaczęła gromadzić się opozycja wobec
króla i obozu Czartoryskich, kierowana przez Radziwiłła. Konfederacja wileńska,
2 czerwca 1 767 r., b yła wymierzona przeciwko reformom i potwier dziła polityczne prawa dysydentów i legalność ich konfederacj i. W Wilnie 3 czerwca 1 767 r. została zawiązana generalna niezależna konfederacja Wielk iego Księstwa
proklamowana
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
332 Litewskiego. W ten sposób próbowano zatrzymać reformy i odsunąć od władzy Sta nisława Augusta oraz obóz Czartoryskich. W październiku
1767
r.
w Warszawie,
otoczonej przez wojska rosyjskie i zastraszonej represjami, zaczęły się obrady kon federacji radomskiej, zawiązanej w Radomiu
23 czerwca 1 767 r. Król opowiedział się
po stronie konfederatów i Rosji. Dawny porządek społeczny w Rzeczpospolitej został przywrócony z "wiecznymi i nieodwoływalnymi prawami kardynalnymi" - przywi lejami warstwy szlacheckiej. Katarzyna
II została uznana za gwaranta porządku
wewnętrznego w państwie. Konfederacje wileńska i radomska nie tylko przerwały wprowadzanie reform, ale także przyczyniły się do tego, że Rzeczpospolita przeszła od faktycznej zależności wobec Rosji wyrażonej na Sejmie Niemym w
1 7 1 7 r. do za
leżności formalnej, prawnej i państwowej. Postanowienia sejmu z
1 768 r. spowodowały zawiązanie nowej konfederacji. Zebrała się ona 29 lutego 1 768 r. w Barze na Podolu. Jej celem była walka prze ciwko wpływom rosyjskim w Rzeczpospolitej i marionetkowemu władcy - Sta nisławowi Augustowi. Konfederaci barscy zaapelowali do Austrii, Francji i Turcji o pomoc. Konfederacja barska była jednym z najbardziej złożonych zjawisk poli tycznych W dziejach Rzeczpospolitej. Łączyła w sobie szlachecki konserwatyzm z nowymi poglądami, zrodzonymi w
XVIII w. Konfederaci barscy rozpoczęli działania na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego w lipcu 1 768 r. Ich
przywódcami i zbrojnymi zwolennikami byli magnaci litewscy Józef Sapieha, Michał Kazimierz Ogiński i Karol Stanisław Radziwiłł, który uznał konfederację barską za kontynuację konfederacji radomskiej . Godność marszałka litewskiego konfederacji barskiej powierzono Michałowi Janowi Pacowi, który brał udział w przygotowaniach programu konfederacji, a prawdopodobnie był zaangażowany także w plany detronizacji Stanisława Augusta. Pierwszy oddział konfederatów w Wielkim Księstwie Litewskim został zorganizowany w
1768 r przez Szymona .
Kossakowskiego. Konfederacja barska w latach
1768-1772 rozszerzyła się na całe państwo, obej mując swoim zasięgiem wszystkie warstwy szlacheckie. W tym samym czasie wy raźnie dawała się odczuć słabość jej przywódców, brak jedności oraz silnego politycznego i wojskowego przywództwa, walki i intrygi. Próba detronizacji Sta nisława Augusta nie powiodła się. Nieskuteczna okazała się także dla konfederatów barskich francuska pomoc finansowa, działalność doradców woj skowych i przy padkowe i dorywcze akcje wojskowe skierowane przeciwko rosyjskim garnizonom. Wojna, którą Turcja wypowiedziała Rosji w
1 768 r., na krótki czas odwróciła
uwagę Moskwy od sytuacji wewnętrznej w Rzeczpospolitej, ale nie zmieniła biegu wydarzeń, a może nawet go przyśpieszyła. Sukcesy wojskowe armii rosyjskiej n a Bałkanach wywołały reakcję Austrii . W
1769 r. zostało zawarte porozumienie o wspólnych działaniach prusko-austriackich. Prusy podjęły się mediacj i mię dzy
Austrią a Rosją. W trakcie tych rozmów oba kraje uznały Wielkie Księstwo Litew skie za strefę wpływów rosyjskich. Prusy, obawiając się, że Rosja mimo zawarcia porozumienia mogłaby samowolnie dokonać aneksji Rzeczpospolitej, nalegały na jej rozbiór.
Reformy i upadek państwa
( 1 764-1 795)
333
Pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej w 1 77 2 r. Rokowania rosyjsko-prusko-austriackie dotyczące rozbioru Polski były prowadzone od połowy 1 771
r.
(przedstawiciele Rzeczpospolitej w nich nie uczestniczyli). Roz
mowy te zakończyły się podpisaniem kilku traktatów: rosyjsko-pruskiego 1 7 lutego 1 772 r. i trójstronnego rosyjsko-prusko-austriackiego 5 sierpnia 1 772 r . Na ich mocy 2 Rosja otrzymała 92 000 km ziem Rzeczpospolitej (głównie należących do Wielkiego Księstwa Litewskiego: województwa połockie, mścisławskie, witebskie, część woje wództwa mińskiego i Inflant). Do Prus i Austrii przyłączono część ziem polskich. 2 Prusy anektowały 36 000 km Pomorza (bez Gdańska i Torunia) i Warmii (bez 2 Malborka). Austria otrzymała 8 1 900 km ziem Małopolski ze Lwowem. W wyni ku pierwszego rozbioru Rzeczpospolita straciła prawie 30% terytorium i ok. 35% ludności. Stanisław August podjął kroki dyplomatyczne, próbując zwrócić uwagę państw europejskich na zagarnięcie ziem Rzeczpospolitej, lecz jego starania nie przyniosły rezultatów. Sejm Rzeczpospolitej w 1 773 r., działając pod presją militarną państw zaborczych, został zmuszony do ratyfikacji traktatu rozbiorowego z 1 772 r.
Rzeczpospol ita m iędzy pierwszym a d rugi m rozbiorem . Lata reform ( 1 773-1 79 1 ) Rozbiór w 1 772 r. zmniejszył obszar Rzeczpospolitej, ale nie zlikwidował państwa. Nadal podnosił się poziom gospodarki, liczba ludności szybko rosła (w 1 772 r. liczba mieszkańców Rzeczpospolitej przekroczyła 6,5 mln. Do końca XVIII w. zbliżyła się do 9 mln; według danych z pierwszego spisu powszechnego w Wielkim Księstwie Litewskim, przeprowadzonego w 1 790 r., liczba jego mieszkańców przekroczyła
3,5 mln). Społeczne żądania reform były coraz silniejsze.
M i ędzyna rodowa pozycja Rzeczpospol itej Stanisław August, zachowując tron Rzeczpospolitej po pierwszym rozbiorze, kon tynuował dotychczasową linię polityki zagranicznej . Służba dyplomatyczna została zachęcona do utrzymywania dobrych stosunków z Rosją, by zmniejszyć jej dążenia do ingerencji w wewnętrzne sprawy państwa. W tym samym czasie poszukiwano wsparcia ze strony innych państw, które tradycyjnie były zaangażowane w wydarzenia w Rzecz pospolitej. Podejmowano próby wykorzystania nasilających się nieporozumień między państwami zaborczymi i pogorszających się stosunków rosyjsko-tureckich.
Z drugiej strony, rosyjscy i pruscy politycy, którzy przygotowali pierwszy rozbiór, uważali go za pierwszy krok na drodze do całkowitej likwidacji Rzeczpospolitej. Na pewien czas zmienili tylko taktykę: powstrzymano agresję zbrojną i powrócono do sposobów wykorzystywanych w drugiej połowie XVII w. Podjęto kroki zmierzające
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
334 do zastopowania refo rm wadliwego ustroju państwowego Rzeczpospolitej, co po
ws trzymało o drodz enie pańs twa. Najbardziej skłonna do ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej była Rosja. Jej ambasador, Otto Stackelberg, zwolennik twardej polityki, nie ukrywał dą żenia do zdławienia "mrzonek o niezawisłości" w społeczeństwie polskim. Stackel berg próbował wywołać kon flikty wewnątrz Rzeczpospolitej, zje dno czyć wokół siebie
zwolenników Rosji i dzięki nim podporządkować całe państwo rosyj skim rządom. Jednak wysiłki tego niezwykle ambitnego polityka w latach 70. XVIII w. n ie przy niosły spodziewanych rezultatów. Nie powiodło się scalenie bardziej wpływowych i o twarc ie
prorosyj sk ich grup.
O wiele poważniejsze ustępstwa zdołała uzyskać rosyjska dyplomacja dzięki
uchwale sejmu Rzeczpospolitej z 1 775 r., która potwierdzała i rozszerzała działanie tzw. praw kardynalnych z 1 768 r. i uznawała za gwarantów niezmienności dawnego ustroju pań stwowego wszystkie trzy państwa biorące udział w pierwszym rozbiorze. Jednak ustawa ustanawiająca prawa kardynalne, uchwalona przez sejm
w
1 775 r.,
przez blisko dwadzieścia lat pozostawała tylko na papierze. W życiu wewnętrznym Rzeczpo spolitej zwyciężyli zwolennicy reform.
Programy reform wewnętrznych W latach 70. XVIII w., dzięki zmiennym kolejom polityki wewnętrznej, król zdołał umocn i ć swoją pozycję, przyci ągnąć na swoją stron ę znaczną część szlachty, znaleźć apro b atę wśród magnatów i uzyskać wpływy w sejmie. Dwór Stanisława Augusta w Wars zaw ie stał się ważnym centrum życia politycznego. Władca zgromadził wokół siebie zwolenników umocnienia władzy centralnej, którzy od czasów Augusta III próbowali wprowadzić te idee w życie i ustanowić silną władzę wykonawczą pod zwierzchnictwem króla. Stanisław August i j ego otoczenie, konsekwentnie unikając składania deklaracjami lojalności wobec Rosji, próbowali zmodernizować główne sfery życia państwowego: rząd i administrację, politykę zagraniczną, armię, system finansowy i edukację. W Rzeczpospolitej byli także przeciwn i cy silnej scentralizowanej monarchii, któ rzy s two rzyli opozycję wobec programu reform króla. Po rozbiorze w 1 772 r. w grupie przeciwników znalazło się kilku dawnych rywali z obozu Czartoryskich i Potockich. W nowych okolicznościach, przezwyciężywszy obopólne niesnaski, opozycja próbo wała umocnić elementy dawnego ustroju: wolną elekcję, wolności i przywileje dla szlac hty i prawo do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa. Choć uznawała sejm za
najwyższą władzę w państwie, domagała się, by - jak dawniej - zachowywać zasadę jednomyślności w uchwalaniu ustaw.
W kontaktach z państwami ościennymi brakowało konsekwencji, co było typowe dla wszystkich sił politycznych Rzeczpospolitej w drugiej połowie XVIII w. Pub
licznie deklarując nastawienie antyrosyjskie i oskarżając Stanisława Augusta o uleg łość wobec Rosji, opozycja jednocześnie żywiła nadzieję, że przy rosyjskiej pomocy
Reformy i upadek państwa
( 1 764-1 795)
335 uda się usunąć Stanisława Augusta z tronu. Cały program przeciwników reform był korzystny dla ekspans jonis tycznej pol ityki państw ościennych.
Rada N i eustająca Decyzją sejmu z 1 775 r. powstała Rada Nieustająca, nowy organ państwowy, działający pod zwierzchnictwem króla, w którego skład wchodziło trzydziestu sześciu członków wybieranych przez sejm. Siły polityczne w Rzeczpospolitej i poza krajem w różny sposób interpretowały powstanie tego nowego organu w państwie i jego funkcjonowanie. Rosja liczyła na to, że Rada Nieustająca stanie się ciałem rządzącym w Rzeczpospolitej pod jej kontrolą i pozwoli jej ograniczać reformy. Stanisław August i jego zwolennicy oczekiwali, że będą mogli wykorzystać Radę Nieustającą do przeprowadzenia reform ustrojowych i podjęc i a pierwszych kroków w k i eru nku wprowadzenia monarchii konstytucyjnej . Przeciwnicy silnej monarchii mieli nadzieję, że Rada Nieustająca stanie się narzę dziem w rękach zwolenników dawnej demokracji szlacheckiej, którzy nadal cie szyli się sporym poparciem na sejmie, i chcieli wykorzystać ją w walce przeciwko królowi. Te rozbieżności wśród sił politycznych powodowały, że członkowie Rady Nie ustającej często się zmieniali, a jej działalność w całym okresie od 1 775 r. do 1788 r. nie była stabilna. Z tych powodów w historiografii można spotk ać przeciwstawne oceny Rady Nieustającej. Niektórzy autorzy podkreślają, że sejm, który powołał Radę Nieustającą, musiał ograniczyć władzę Stanisława Augusta i w ogóle władzę monarchy, przejmując nie które jego obowiązki: kierowanie departamentem polityki zagranicznej i armią oraz interpretację prawa i kontrol ę nad finansami. Król stracił prawo do nadawania urzędów i majątków jako wynagrodzenie za służbę. Członkowie Rady Nieustającej mieli wybierać spośró d siebie marszałka, który mógł nawet p ozbawić króla jego praw do przewodniczenia Radzie. Z drugiej strony, historycy podkreślają także fakt, że działalność Rady Nieustającej ograniczała oligarchiczne rządy wysoko postawionych magnatów i porządkowała cały aparat władzy wykonawczej w państwie. P ięć departamentów Rady Nieustającej spraw zagranicznych, spraw wojskowych, spraw wewnętrznych, sprawiedliwości i skarbu - otrzymało prawo kontrolowania prac w tych dziedzinach oraz - jeśli byłoby to konieczne odwoływania urzędników (tak stało się w 1776 r., kiedy wybuchł konflikt między hetmanami dowodzącymi armią). Władcy, pozornie podporządko wanemu Radzie Nieustającej, udało się wykorzystać ją do wprowadzenia reform. W okresie funkcjonowania Rady Nieustającej przeprowadzono reformę armii i po większono ją, ograniczono autokratyczne rządy hetmanów, podjęto starania, by zmoder nizować porządek prawny i pracę sądów oraz uporządkować aparat władzy wykonawczej. Wprowadzono merkantylistyczne reformy gospodarcze i finansowe (zaprowadzono jednolity system miar i wag, zreformowano podatki, stworzono dogodne warunki handlu międzynarodowego itp.), co zaktywizowało życie ekonomiczne w Rzeczpospolitej. -
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
336 Pomimo to, powstanie Rady Nieustającej było tylko próbą rozwiązania problemu modernizacji ustroju państwowego Rzeczpospolitej przez częściowe działania. W la tach
1 775-1788 nie zostały rozwiązane najbardziej naglące i najczęściej dyskutowane
kwestie w społeczeństwie Rzeczpospolitej. Nie ograniczono przywilejów stanowych szlachty, a sprawa zniesienia poddaństwa nadal pozostawała otwarta. Nie znalazły posłuchu także żądania mieszczan w kwestii
p rzyznania im takich samych praw j ak
szlachcie. Jednocześnie społeczeństwo, ożywione w latach 80. XVIII w. wiadomoś ciami o przedrewolucyjnych wydarzeniach we Francji, coraz bardziej się radyka lizowało. D ziałalność Rady Nieustającej w coraz mniejszym stopniu zadowalała zwolenników zasadniczych przemian w życiu państwowym Rzeczpospolitej .
Reforma oświaty i n a u ki . Kom isja Edukacj i N a rodowej W dniu 2 1 lipca
1 773
r.
na mocy bulli papieskiej został skasowany zakon jezuitów.
Większość szkół w Rzeczpospolitej pozostała bez nadzoru. Nowa
sytuacja zachęciła
władze do szybkiego rozpoczęcia reformy systemu edukacyjnego.
Narodowej została powołana na mocy decyzji sejmu Rzeczpo spolitej w dniu 14 października 1 773 r. Powstało pierwsze świeckie ministerstwo edukacji w Europie. W kompetencji KEN znalazły się wszystkie uniwersytety i szkoły w Rzeczpospolitej. Miała ona zająć się nie tylko kształceniem, ale także organizacją systemu edukacji - sekularyzować go i zmodernizować. Komisja dysponowała wy Komisja Edukacji
starczającymi środkami materialnymi i finansowymi - do jej dyspozycji przekazano dawne mienie szkolne jezuitów. Pierwszym prezesem KEN został biskup wileński Ignacy Massałski, a jej członkami znane osobistości ze świata kultury: Joachim
Chreptowicz, Adam Czartoryski, Andrzej Zamoyski i inni. W krótkim czasie Komisja ustanowiła nowy system nadzoru nad szkołami, wprowadziła zmiany w ich działal ności, przygotowała i wydała nowe podręczniki. Nadzór nad systemem kształcenia
w Rzeczpospolitej został powierzony u niwersytetom w Krakowie i w Wilnie. Do uniwersytetu wileńskiego, nazwanego w 1781 r. Szkołą Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego, należało trzydzieści szkół średnich i nowo założone tzw. szkoły powia
Nowogródku i Brze niżs ze szkoły sześcioletnie w innych powiatach. W 1 774 r. podjęto decyzję
towe. Takie siedmioletnie szkoły powstały w Grodnie, Krożach, ściu,
a
o powołaniu jednej szkoły elementarnej dla trzech parafii na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na rezultaty tych decyzji nie trzeba było długo czekać. W
1 777 r. w diecezji wileńskiej działało ponad 300 szkół elementarnych. W drugiej połowie XVIII w. Wielkie Księstwo Litewskie nie odniosło spektaku
larnych sukcesów na polu naukowym. Nie wydało żadnego filozofa, uczonego my śliciela czy praktyka europejskiego zreformowanym
formatu. Jednak na uniwersytecie wileńskim,
w świeckim duchu Komisji Edukacji Narodowej, obok dawnych
wykładowców akademii, byłych jezuitów, pojawiła się grupa uczonych, którzy wykła
w nowy sposób. To właśnie oni stanowili pomost między społeczeństwem Wiel kiego Księstwa Litewskiego a nauką i kulturą europ ejską. W Wilnie w końcu XVIII w.
dali
Reformy i upadek państwa
( 1 764-1 795)
337 pojawiło się nowe i dojrzałe zawodowo pokolenie uczonych Wielkiego Księstwa Li tewskiego. Jednocześnie uniwersytet wileński odwiedziło w tym okresie wielu za chodnioeuropejskich przedstawicieli nauk ścisłych , zarówno byłych jezuitów, jak i nowożytnych świeckich uczonych. Założono nowe katedry matematyki, astronomii, medycyny i architektury Powstało obserwatorium astronomiczne, bogatą bibliotek ę uniwersytecką otwarto dla czytelników z zewnątrz. Uniwersytet wileński wykształcił pokolenie architektów, którzy stworzyli specyficzną lokalną szkołę architektury klasy cystycznej. W tym środowisku rozwinął się talent wykładowcy i najwspanialszego architekta stylu klasycystycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wawrzyńca Guce wicza. Budowle, jakie zaprojektował dwieście lat temu (katedra wileńska, ratusz, rezydencja biskupa wileńskiego w Werkach), do dziś zdobią stolicę Litwy. Szkoła świecka, oparta na filozoficznych zasadach oświecenia, oraz rozpowszech nienie nowoczesnej wiedzy naukowej w społeczeństwie, nawet zyjącym w XVIII w. na peryferiach środkowej i wschodniej Europy, tworzyło nowe pojęcie narodu, którego podstawą nie była przynaleZność stanowa, ale jedność etniczna, kulturowa i językowa, kreowało państwo narodowe i rozwijało świadomość obywatelską. Tą pozytywną opinią mozna by zakończyć opis reform systemu szkolnictwa i kształcenia, zapoczątkowanych przez Kom isj ę Edukacji Narodowej, jeśli będziemy utożsamiać Rzeczpospolitą ostatniej ćwierci XVIII w. z Polską i nie uwzględnimy jej wewnętrznego dualizmu. W okresie działalności KEN łacina - dom inu jący język w szkołach Wiel kiego Księstwa Litewskiego i na uniwersytecie wileńskim - została stopniowo zastąpiona przez język polski (język litewski był nauczany na Litwie tylko w szkołach elementarnych). Język polski został uznany za język rodzimy całej szlachty Rzeczpospolitej. Młodziez w Wielkim Księstwie Litewskim wychowywano w duchu obywatelskim i patriotycznym, jako członków społeczeństwa całej Rzeczpospolitej . Siły społeczne i polityczne, panujące w Wielkim Księstwie Litewskim w drugiej połowie XVIII w., nie wysuwały postulatów umocnienia litewskiej państwowości i narodowej spójności, jak było w XVI w. Szlachta litewska stanęła przed realną perspektywą zjednoczenia się z polską szlachtą i odejścia od dualistycznej struktury Rzeczpospolitej, utrzymywanej od dwustu lat. .
Od d ua l izmu państwowego do j ed ności W 1 766 r. najbl iżsi doradcy króla przygotowali projekt Ucalenia unii Wielkiego Księstwa Litewskiego z Koroną Polską - dokumentu, który zakładał powstanie pod zwierzch nictwem władcy wspólnych instytucji Rzeczpospolitej zajmujących się skarbem i ar mią, połączenie stosownych komisji polskich i litewskich, zniesienie odrębności wojsk koronnych i Litewskich i utworzenie wspólnego skarbu dla całej Rzeczpospolitej . Projekt rozważał zniesienie odrębnych p ieczęci dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zamiast tego każdy z czterech kanclerzy mógłby pieczętować każdy do kument, napisany w Koronie i w Wielkim Księs twie Litewskim. Planowano wpro wadzenie nowej pieczęci, łączącej herby obu państw Rzeczpospolitej oraz herb króla.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
338 W 1 766 r. ten projekt Stanisława Augusta, jako wyraźnie naruszający odrębność państwową Wielkiego Księstwa Litewskiego, został uznany przez najbardziej wpły wowy ród Czartoryskich za zbyt niebezpieczny. Ponieważ wydawało się oczywiste, że wywołałby protesty wśród szlachty litewskiej, nie postawiono go nawet pod obrady sejmu. Jednak Stanisław August nie porzucił idei utworzenia silnie scentralizowanego i jednolitego państwa, czekał jedynie na dogodny moment, by wprowadzić
j ą w życie.
Stosowna chwila nadarzyła się po pierwszym rozbiorze Rze czpospolitej w 1 772 r. Ponieważ sytuacja ta zagrażała dalszej egzystencji całej Rzeczpospolitej, problem zachowania du alizmu polsko-litewskiego nie wydawał się najbardziej istotny dla
szlachty Litewskie j . W Jatach 1 773-1774 Stanisław August ponowił wysiłki, zmie rz aj ące do zniesienia dualistycznej struktury państwa. Po raz pi erwszy wyraził wolę utworzenia w Rzeczpospolitej jednego systemu administracji i sądownictwa. Zmiany, które zaproponował władca, oznaczałyby powstanie jednolitego państwa, a w ich następstwie idea unii odeszłaby do historii. W
1 774 r. Stanisław August omawiał swoje plany nie tylko z politykami w Rzeczpospolitej, ale ta kże z pruskimi dypl omatami. Próbował również przedstawić je podczas obrad sejmu. Jednak rzeczywiste rezultaty jego starań okazały się mniej spektakularne niż projekty, ale w doskonały sposób odzwierciedlały tendencję w wewnętrznej ewolucji Rzeczpospolitej. Komisja Edu kacji Narodowej (1 773) i Rada Nieustająca ( 1 775), przeciwko którym sejm nie protestował, były pierws zymi wspólnymi organami władzy wykonawczej w Rzeczpo sp oli tej
. Po raz pierwszy Rzeczpospolita miała nie tylko wspólnego władcę i sejm, ale
także organy władzy wykonawczej obejmujące obie części państwa, choć żaden jednolity system administracji państwowej czy sądownictwa nie został do tej pory
wprowadzony. Posłowie na sejm z Wielkiego Księstwa Litewskiego odrzucili projekt kodyfikacji i ujednolicenia prawa w Rzeczpospolitej. Duch dualizmu był nadal obecny na sejmikach szlachty litewskiej. Wysuwano dawne żądania, by co trzy lata sejm Rzeczpospolitej obradował w Wielkim Księstwie Litewskim (w
Grodnie) a Metryka ,
litewska powróciła z Warszawy do Wilna. Nastawienie szlachty Litewskiej i stanowisko jej przedstawicieli na sejmie nie zmieniły ogólnych tendencji wprowadzenia reform państwowych i nie zachwiały ducha j edności w zgromadzonych. Odmienna
sytuacja międzynarodowa w latach
1 787-1 788 przyśpieszyła proces reform.
Sej m Czteroletni 0 788-1 792) W 1787 r. Rosja i Austria rozpoczęły wojnę z Turcją, w 1788 r. Szwec ja wystąpiła przeciwko Rosji, a między Rosją i Prusami zrodziły się poważne konflikty. Rzeczpospolita zyskała sposobność, by uwolnić się od "protekcji" Katarzyny II. Zwolennicy reform państwowych niezwłocznie postanowili wykorzystać nową sytuację międzynarodową. Sejm nadzwyczajny, znany w historii jako Sejm Czteroletni, rozpoczął pracę
6 października 1 788 r. Zwołany tradycyjnie na sześć tygodni, obradował cztery lata. W 1 790 r. podwojono li czbę posłów.
Reformy i upadek państwa
( 1 764-1 795)
339
Wkrótce po pierwszym zebraniu posłowie podzieli się na dwa ugrupowania: k onserwatywne i reformistyczne. W obu frakcjach zasiadali deputowani z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Blok reformatorów, kierowany przez znanych ówczesny ch mężów stanów ( po dkanc l erzy koro nny Hugo Kołłątaj, marszałek nadworny litewski Ignacy Potocki oraz marszałek sejmu Stanisław Małach ow s ki) , z poświęcen iem wprowadzał pr ogra m umo cnie n ia niezal eżn ości p ańs twowe j Rz eczp os politej i całko witego u wolnien ia j e j od ros yj s k iej dom inac ji Tworz ąc podczas obrad koalicje de putowanych polskich i litewskich, zwolenn icy reform skutecznie blokowali próby zastosowania zasady liberum veto przez konserwatystów (na początku obrad zawiązano konfederację, zgodnie z którą przez dwa lata nie obowiązywało liberum veto), co tw orzyło atmosferę sprzyjającą skutecznej pracy W nowej sytuacji Stanisław August poparł na s ej mie reformatorów, posiadających wyraźną p rzewagę polity czn ą, a nawe t zgo dził się porzu cić swo j ą tradycyjną p oli tykę dobrych k ontak tów z Rosją . W międzyczasie opozycja konserwatywna, opowiadająca się za dawnym porząd kiem, nie tylko broniła archaicznego modelu państwa, który nie odpowiadał duchowi ówczesnej Europy, ale także zacieśniła związki z Rosją. W Wielkim Księstwie Li tewskim aktywna opozycja przeciwko reformom, popierająca rosyjską politykę, sku piona była wokół po słów na Sejm Czteroletni - czterech braci Kossakowskich: Michała, wojewody bracławskiego, Antoniego, kasztelana inflanckiego Jó zefa Kazi mierza, biskupa in fla nckiego, i S zymona, jedn ego z dawnych przywódców antyro syj ski ej konfederacj i bar skiej W latach 1 788-1 792 sejm wprowadził kilka ważnych reform, które p rzyni osły is totne zmiany w życiu wewnętrznym państwa. Ustanowił stałe po datki od właścicieli ziemskich (świeckich i duchownych ), p owiększył armię, ustalając nowe zasa dy za ciągu do wojska oraz nowy model dowodzenia. Ustawa z 1 8 kwietnia 1791 r. gwa rantowała mieszczanom prawa i p rzyw ileje, któ rym i do tej pory cieszyl i się tylko przedstawiciele szlach ty (zakaz aresztowania bez decyzji sądu , prawo do posiadania majątków ziemskich, prawo do sprawowania urzędów w administracji państwowej i w sądach, prawo do wy syłani a s woich p rzed stawicieli na sej m i uczestniczenia w dysku s j ach dotyczących spraw miejskich, p rawo służenia w armii jako oficerowie). Reforma miejska z 1 79 1 r. p rzyczyniła się do rozwoju nowego zjawiska w Rzecz pospolitej - współpracy szlachty i mieszczan (wielu mieszczanom nadano szlachec two, a j edno cze śnie spora liczba s z la chty zapisała się do ksiąg miejskich) i rozszerzenia społe cznej bazy monarchii. Chociaż nie zniesiono pod dań s twa i mieszczanie nie uzyskali pełni praw parlamentarnych, to jednak został zrobiony pierwszy krok na drodze do przemiany społeczeństwa stanowego w obywatelskie. Już po dczas pierwszych miesięcy obrad sejm rozpoczął reformy ustroju państwa ( 1 9 stycznia 1 789 r. głosami w ięk s zo ści posłów rozwiązano Radę Nieustającą) i pod jął dyskusję nad n owymi proj ek tami . Wi os ną 1 789 r., po wyc ofaniu się armii ro syjskiej, powstały jeszcze bardziej sprzyjające warunki do wprowadzania reform. Jednak w tym samym czasie dały już o sobie znać dwa odmienne podej śc ia do pr zys złości pańs twa .
.
"
"
,
.
.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
340 Niektórzy dostojnicy, jak Hugo Kołłątaj i Stanisław August Poniatowski, opo wiadali się za utworzeniem zjednoczonego i scentralizowanego państwa. Wdrożenie tego projektu oznaczałoby, że Rzeczpospolita Obojga Narodów stałaby się jednorod nym państwem polskim, w którym, zgodnie z projektem przygotowanym przez dwór
1790 r., "dwa narody, polski i litewski, stworzyłyby jeden naród". Jednak ten projekt, który w XVIII w. odpowiadał modelowi dobrze zorga Stanisława Augusta w
nizowanego państwa, był nie do przyjęcia dla posłów z Wielkiego Księstwa Litew skiego. Podobnie jak wcześniej, zachowując instrukcje sejmikowe, domagali się, by współistnienie Korony i Litwy bazowało na wypracowanych zasadach unii, co trzeci sejm obradował na Litwie (w Grodnie lub w Wilnie), nadal obowiązywał trzeci Statut
litewski, zachowano osobne urzędy dla Wielkiego Księstwa Litewskiego, a inne in teresy litewskie nie były naruszane. Sejm, dobrze znając nastawienie szlachty litewskiej, utworzył komisję z Ignacym Potockim na czele, która przygotowała projekt reformy "początków polepszenia zasad rządzenia", zakładający powstanie wspólnego organu wykonawczego dla całego pań stwa, a także podkreśliła federalny charakter państwa i konieczność przestrzegania zasad unii. Dyskusje nad tymi projektami ponownie dowiodły, że w sejmie, podobnie jak w ca łym społeczeństwie, istniały siły popierające zarówno utworzenie jednolitego państwa, j ak i zachowanie dualistycznego, federacyjnego charakteru Rzeczpospolitej Obojga
Narodów. Jednak szybkie zmi any na arenie
międzynarodowej zmusiły reformatorów
do przyśpieszenia prac i szybkiego uchwalenia w krótkim czasie dyskutowanych zmian w ustroju państwa, które nie zostały jeszcze do końca przeanalizowane.
Konstytucja 3 m aja a Wiel kie Księstwo Litewskie Konstytucja 3 maja - czyli tzw. Ustawa Rządowa - nie rozwiązała wszystkich pro blemów dotyczących zmian w ustroju państwa. Zawarto w niej tylko najważniejsze reguły jego organizacji, zbieżne z zasadami europejskimi w
XVIII w. Gdyby wpro
wadzono je w życie, szlachecka monarchia z wybieranym władcą stałaby się mo narchią konstytucyjną.
Konstytucja liczyła jedenaście rozdziałów. W pi erwsz ym "religią panującą" ogło
szono wyznanie katolickie i zabroniono katolikom przechodzenia na inne wyznania. Wyznawcy innych religii mieli zagwarantowaną wolność i prawo do wyznawania własnej religii tak długo, dopóki nie złamali prawa. Drugi rozdział dotyczył "szlachty ziemian". Potwierdzone zostały wszystkie prawa i przywileje szlachty, ponadto de klarowano, że każdy szlachcic ma obowiązek bronić konstytucji
i wolności ojczyzny.
W trzecim rozdziale, dotyczącym miast i mieszczan, potwierdzono ważność prawa
1 8 kwietnia 1 791 r. W czwartym rozdziale, traktującym o chłopach, nie zniesiono ich poddaństwa, ale zobligowano administrację państwową do ich ochrony.
o miastach z
Przybywający lub powracający do Rzeczpospolitej mieli zagwarantowaną wolność osiedlania się w wybranym miejscu i prowadzenia wybranego zajęcia, a także prawo
Reformy i upadek państwa
( 1 764-1 795)
swobodnego opuszczenia tego miejsca. W piątym rozdziale - o rządzie
i
341 władzach
publicznych - stwierdzono, że wola narodu jest źródłem całej władzy. Wprowadzono obowiązkowy podział na władzę ustawodawczą (prawodawczą), wykonawczą i są downiczą. Szósty rozdział - o sejmie i władzy ustawodawczej - traktował o organizacji i kompetencjach dwuizbowego sejmu, najwyższego ciała ustawodawczego. W sejmie zniesiono zasadę liberum veto i zakazano zwoływania j akichkolwiek konfederacji i sej mów skonfederowanych. Rozdział ten ustanawiał także sejm nadzwyczajny, zwoły wany raz na dwadzieścia pięć
lat w
celu uzupełnienia lub poprawienia konstytucji.
Rozdział siódmy - o królu i władzy wykonawczej - uznawał władcę i radę królewską (Straż Praw) za najwyższą władzę wykonawczą. Nakazywano w nim, by przyszli władcy byli wybierani z saskiej dynastii Wettynów, poczynając od Fryderyka Augusta. Do Straży Praw mieli należeć prymas Kościoła k atolickiego
w Rzeczpospolitej
oraz
pięciu ministrów: spraw wojskowych, skarbu, policji, spraw wewnętrznych i zagra nicznych oraz dwóch sekretarzy. Ponadto utworzono cztery komisje (ministerstwa) : edukacji, policji, wojska i skarbu. W ósmym rozdziale - o władzy sądowniczej -
utrzymano dotychczasowy system wybieranych sędziów, który obejmował sądy woj e wódzkie, trybunały
główne i
sąd najwyższy, zwany sejmowym.
Sprawy regencji
i wychowania dzieci królewskich zostały przedstawione w rozdziałach dziewiątym (regencja) i dziesiątym (edukacja dzieci królewskich). W ostamim, jedenastym roz dziale, postanowiono o utworzeniu nowożytnej armii narodowej i wymagano, aby armia strzegła
integralności państwowej
i niepodległości.
W konstytucji nie podjęto najważniejszego z dyskutowanych problemów - relacji między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną. Czy zreformowane państwo po winno zostać federalne, czy jednolite? Problem niezawisłości państwowej Wielkiego Księstwa
Litewsk iego jest różnie rozumiany i oceniany przez historyków.
Jedni podkreślają,
że
w tekście konstytucji nie używa
się
nazwy Rzeczpospolita
Obojga Narodów, ale po prostu Polska, i nie wymienia Wielkiego Księstwa
Litew
skiego. Ponadto, dzięki utworzeniu w praktyce wspólnego i jednolitego organu wy konawczego, zwyciężyli zwolennicy unitaryzmu. Inni twierdzą, że Ustawa Rządowa z
3 maja nie stworzyła jednolitego państwa i nie zanegowała postanowień unii lu
belskiej, a jedynie zniosła dualizm urzędów, armii i skarbu. Historyczne znaczenie uchwalonej konstytucji nie może być oceniane tylko przez pryzmat zawartego w niej teoretycznego modelu państwa. Należy także brać uwagę rzeczywistość końca stała przyjęta
w
pod
XVIII w. i tendencje społeczne. Konstytucja 3 maja zo
bardzo niesprzyjających okolicznościach i w wielkim pośpiechu.
Uchwalona wersja dokumentu różniła się znacznie od pierwotnych propozycji, w których zamierzano zachować dualistyczny charakter związków między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną, ustanowiony w 1 569 r. Chociaż sejm
w
1 79 1 r.
działał bez bezpośredniej presji armii rosyjskiej, to jednak można było ją odczuć.
D latego fakt, że posłowie litewscy na sejmie przyjęli konstytucję, nie oznacza, że zaakceptowali model zjednoczonego państwa. Deputowani litewscy, którzy popierali reformy, poparli także konstytucję; uznając konieczność naprawy państwa i zapobie żenia utracie niepodległości przez Rzeczpospolitą.
W tym samym czasie, kiedy sejm
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
342
debatował nad konkretnymi problemami związanymi z ustrojem państwa, p osłowie l i tewscy kilkakrotnie domagali się, by kolejne akty prawne przyjęte po uchwaleniu konstytuc ji p otwierdziły status Wiel kiego Księ stwa Litewskiego jako równego part nera Polski w państwie federalnym. Strona polska, obawiając się w tej skompliko wa nej sytuacji utraty soj uszn ika, musiała pójść na kompromis Takim trudno wywalczonym kompromisem było prawo określane jako zaręczen i e wzajemne obojga narodów", uchwalone przez sejm 20 października 1 791 r. P o słow ie z Koro n y na mocy tego aktu zalegalizowali wspólną armię, skarb oraz urzędy cen tralne (komisje) Poszli jednak na ustępstwo, godząc się, by Korona i Wielkie Księst wo Litewskie miały równą liczbę członków w tych komis j ach . Posłowi e li tewscy 20 października 179 1 r. osiągnęli swó j główny cel, będący przedmiotem długotrwałych polemik ze stroną polską: uznanie Wielkiego Księ stwa Litewskiego za równorzędną część dual is tycznej Rzeczpospolitej. Akt wzajemnej gwara ncji ("zaręczenia") otrzym ał taki sam status jak akt unii lubelskiej, uzgodniono też, że stan ie się integralną częścią .
"
.
pacta conventa.
D okumenty prawne wypracowane przez obóz reformatorów podcz as Sejmu Czte rol et niego w 1 791 r. - Konstytucja 3 maja i akt " zarę czenia wzajemnego ob ojga na rodów" - stworzyły podstawy do szybszej konsolidacji społeczeństwa i odrodzenia p aństwa Nie były j ednak wystarczające, by ustrzec Rze czpo spoli t ą przed nowymi aktami agresji ze strony państw ościennych i drugim rozbiorem. Reformy Sejmu Czteroletniego zostały poparte przez niewielu przedstawicieli szlachty. O wiele więk sza grupa p rzec iws tawiła się zmianom, które znosiły przywileje ich warstwy i ozn a czały koniec i ch tradycyjne go stylu życia. Niezadowolenie z reform wewnątrz kraju wykorzyst ała caryca Ka t arzyna II. Po z a koń cz eniu wo j ny rosyj sk o -tureckiej w 1 792 r. nakazała utworzenie konfederacji wymierzonej przeciwk o reformom S ej mu Czteroletniego. .
Ostatnie lata Rzeczpospol itej Ko nfed eracja ta rgowi cka . Rozbiór państwa w 1 7 93 r. Kiedy 3 maja 1 792 r w Wars zawie obcho dzono uroczy ście pierwszą rocznicę uchwa lenia konstytucji przyjętej przez sąd reformacyjny, wojsk a rosyjskie zbliżały się do granic Rzeczpospolitej. Wkroczyły na jej terytorium 1 4 maja 1 792 r. w ok oli cach miasta Targowica. Tam ogłoszono publicznie akt konfederacji, przygotowany przez prorosyjskich przeciwników reform. Konfederaci targowiccy deklarowali przywró cenie dawnego porządku państwowego i zniesienie wszystkich reform wprowa dzonych w latach 1 788-1792. Wojska rosyjskie łatwo pokonały słabo wyszkoloną i ni elic zn ą armię stojącą po stroni e Sejmu Czteroletniego. W ciągu trzech m iesięcy zaj ęły Wielkie Księstwo Litewskie i Koronę - w czerwcu wkroczyły do Wilna, w po czątkach sierpnia - do Warszawy. W całym pa ń s twi e konfederaci znajdowali poplecz ników, którzy wspierali armię okupacyjną i ob e jm ow ali nowe urzędy w administracji.
Reformy i upadek państwa
( 1 764-1 795)
343 Dobra zwolenników reform były plądrowane i dewastowane, a oni sami zmuszani do emigracji. W lipcu 1 792 r. stronnicy Targowicy zawiązali w Wilnie konfederację generalną Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jej przywódcami zostali Szymon i Józef Kossa kowscy, Aleksander Michał Sapieha i Ignacy Massalski. Na żądanie Rosji Stanisław August, który zaledwie rok wcześniej przyrzekał wierność Konstytucji 3 maja, teraz także przeszedł na stronę konfederatów. Konfederaci polscy i litewscy zjednoczyli się 1 1 września 1792 r. w Brześciu i powołali konfederację generalną obu narodów. Wysiłków posłów Sejmu Czteroletniego, zmierzających do stawienia oporu agresji rosyjskiej, nie poparło żadne państwo europejskie. Skupiając uwagę na rewolucyjnej Francji, monarchowie nie przejmowali się losem Rzeczpospolitej. Prusy, które przy rzekły pomoc, same zajęły Toruń i Gdańsk. W takich okolicznościach 23 stycznia 1 793 r. Rosja i Prusy podpisały w Peters burgu traktat o drugim rozbiorze Rzeczpospolitej (Austria, która była wówczas uwikłana w wojnę z Francją, nie brała w nim udziału). Na mocy tego aktu Rosja zagarnęła województwa kijowskie, bracławskie, podolskie, resztę województwa miń skiego, wschodnią część województwa wileńskiego, ziemię brzeską i wschodnią część Wołynia. Prusy zajęły ziemie zachodniej Polski z Gdańskiem, Toruniem i Pozna niem. Rzeczpospolita straciła na rzecz Rosji blisko 250 000 km2 - ponad połowę swego terytorium. Nawet przywódcy konfederacj i targowickiej byli zaskoczeni zachłannoś cią Rosji, która wcześniej przyrzekała nie zmieniać granic Rzeczpospolitej. W dziejach Rzeczpospolitej Obojga Narodów konfederacja targowicka jest symbolem upadku państwa. Konfederaci po zniszczeniu wszystkiego, co stworzył Sejm Czteroletni, stali się narzędziem w ręku polityków rosyjskich i niczego nie osiągnęli. Określenie roli konfederacji targowickiej w dziejach Wielkiego Księstwa Litew skiego jest jeszcze trudnie j sze. Litewscy konfederaci opowiadali się za umocnieniem suwerenności państwa litewskiego i podjęli konkretne kroki w tym kierunku. Twier dzili, że Konstytucja 3 maja likwidowała litewską państwowość, inkorporowała Wielkie Księstwo Litewskie jako zwykłą prowincję do struktur państwa polskiego i naruszała postanowienia unii lubelskiej. Domagali się jej anulowania. Konfederaci targowiccy, mając nadzieję na umocnienie litewskiej państwowości przy pomocy armii rosyjskiej, wybrali drogę, prawdopodobnie podyktowaną przez okoliczności historyczne, ale zarazem bardzo niebezpieczną. W następnym roku przywódcy kon federacji targowickiej - Józef i Szymon Kossakowscy, Ignacy Massalski i inni - zostali skazani na śmierć przez powstańców pod wodzą Jasińskiego. Fakt ten był jeszcze jednym świadectwem przeciwieństw i dramatów epoki, złożoności czynników poli tycznych działających w tym okresie i nagłych zwrotów w rozwoju wydarzeń. W 1 793 r. podjęto ostatnią próbę wykorzystania reform do modernizacji i umoc nienia państwa. Sejm w Grodnie, po próbie odrzucenia dyktatu Rosji, która przyrzekła przywódcom konfederacji targowickiej niezmienność granic Rzeczpospolitej, ratyfi kował drugi rozbiór i podjął uchwałę o przywróceniu dawnego porządku prawnego w panstwle. ,
.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
344
Powsta n ie w 1 7 94 r. Rozbiór i u padek państwa w 1 7 95
r.
Sejm w Grodnie, przekazując władzę w ręce Rady Nieustającej jesienią 1 793 r., zakończył swoją pracę. Jednak uchwalony na nim porządek prawny w państwie utrzymał się zaledwie przez kilka miesięcy. W kwietniu 1 794 r. w Warszawie wy buchła insurekcja, przygotowywana przez zwolenników reform Sejmu Czteroletniego przebywających na emigracji. Ideę zbrojnego oporu w kraju przeciwko rządom konfederacji targowickiej i Rosji głoszono od 1792 r. Emigranci polityczni w Saksonii i w Lipsku utworzyli centrum organizacyjne przyszłego powstania. W walce przeciwko wspólnym wrogom - Rosji, Prusom i Austrii - liczyli na pomoc rewolucyjnej Francji. W 1 793 r. Tadeusz Ko ściuszko, wybrany na głównodowodzącego powstania, udał się do Paryża, by nawiązać kontakty wojskowe i polityczne. W 1793 r. tajne organizacje powstańców działały także na okupowanych przez Rosję ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Skarb był pusty, wyżsi urzędnicy skorumpowani. Nie tylko chłopi, ale także właściciele ziemscy ponosili wysokie koszty utrzymania wojsk rosyjskich stacjonujących w państwie. Spisek rozwijał się także wśród nielicznej armii litewskiej. Sejm grodzieński podjął decyzję o dalszym zmniejszeniu liczby wojska: przed oficerami stanęła groźba dymisji, a przed żoł nierzami strach przed wcieleniem do annii rosyjskiej. Nie trzeba było szukać żad nego innego pretekstu do wybuchu powstania. Jednak powstańcy stawiali sobie zbyt daleko idące cele. Domagali się wycofania armii rosyjskiej z Rzeczpospolitej, przy wrócenia granic państwowych z 1 772 r. i kontynuowania reform rozpoczętych w la tach 1788-1792. Organizatorzy powstania pod przywództwem Jakuba Jasińskiego zebrali się w Wil nie. Zimą 1794 r. przygotowania dobiegły końca. PLanowano, że powstanie w Wielkim Księstwie Litewskim zacznie pierwsza brygada kawalerii narodowej pod dowódz twem M. Sulistrowskiego, która stacjonowała w Szawlach i okolicy. Był to jeden z największych garnizonów, a jego dowódca i oficerowie popierali powstanie. Ponadto, zimą 1 793�1794 r. na Zmudzi nie było żadnego garnizonu rosyjskiego. Powstanie na Litwie wybuchło 16 kwietnia 1 794 r. Nieco wcześniej, 24 marca, na rynku w Krakowie powstańcy ogłosili swój manifest. W dniach 1 7-18 kwietnia zdo byli władzę w Warszawie. Działania zbrojne szybko ogarniały coraz większe tereny. Powstańcy wezwali wszystkich mieszkańców powiatów żmudzkich do przyłączenia się do walki o równość i wolność i wsparcia powstańców moralnie i materialnie. Już w kwietniu do powstania przyłączyli się mieszkańcy innych regionów Wielkiego Księstwa Litewskiego, położonych bliżej nowej litewsko-rosyjskiej granicy z 1 793 r. - Smorgoni i Lidy. W dniach 23-24 kwietnia powstańcy zdobyli Wilno i ogłosili akt powstania (24 kwietnia), na mocy którego przyłączyli się do manifestu proklamowanego przez polskich powstańców w Krakowie 24 marca 1794 r. Akt ten podpisało ponad 2000 osób. Na czele powstania w Wilnie stanęła Rada Najwyższa Rządowa Litewska, a emisariusze i wysłannicy władz powstańczych przejmowali stanowiska w terenie. �
Reformy i upadek państwa
( 1 764-1 795)
345 Na polecenie Rady wydano odezwę po polsku i po litewsku do mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego. Powstańcy wydawali w Wilnie "Gazetę Narodową Wileńską". Oczekiwano pomocy nie tylko ze strony oficerów i najbardziej do świadczonych politycznie przedstawicieli szlachty, ale także mieszkańców miast i miasteczek oraz chłopstwa. N aczeLnik powstania, Tadeusz Kościuszko, 7 maja
1794 r. w Połańcu ogłosił odez
wę, zwaną uniwersałem, na mocy której wszyscy chłopi w Rzeczpospolitej uzyskali wolność osobistą, a ci, którzy służyli w wojsku powstańczym, byli zwolnieni z obo wiązku pańszczyzny na czas powstania. Jej wymiar został także zmniejszony dla innych chłopów. Zasady uniwersału połanieckiego zaczęto wprowadzać w życie w po łowie czerwca także w Wielkim Księstwie Litewskim. Powstanie spotkało się z szerokim poparciem mieszkańców Litwy. W początkowej
23 kwietnia do 25 czerwca), kiedy inicjatywa pozostawała w rękach po wstańców, powstanie objęło ziemie litewskie poza granicami z 1793 r. Powstańcy litewscy pod przywództwem Jakuba Jasińskiego, podzielając cele in fazie (od
surekcji kościuszkowskiej, działali niezależnie. Byli bardziej radykalni w swych żą daniach, wzywali nie tylko do niepodległości, ale także do walki o wolność i równość
3 maja 1794 r. utworzony został sąd karny, mający osądzić wrogów konstytucji, zdrajców z czasów wojny domowej w 1 792 r. i konfe
wszystkich obywateli. W dniu
deratów targowickich. Kilka dni później, na placu przed ratuszem wileńskim pow
stańcy powiesili hetmana wielkiego litewskiego Szymona Kossakowskiego, marszałka Szwejkowskiego i innych. Dwaj litewscy przywódcy konfederacji targowickiej - Ignacy Massalski i Józef Kossakowski - zostali powieszeni przez powstańców w Warszawie. W dniu l maja w ratuszu miejskim w Wilnie ogłoszono, że miasto oficjalnie przy łączyło się do powstania. Mieszczanie utworzyli straż miejską, na której czele stanął profesor uniwersytetu wileńskiego, Wawrzyniec Gucewicz.
W 1794 r. podejmowano dyskusje o przyszłej reorganizacji państwa, gdyby in surekcja odniosła sukces. Podobnie jak wcześniej, polskim i litewskim powstańcom nie zawsze przyświecały wspólne idee w tej kwestii. Organizatorzy powstania na Litwie i w Koronie różnili się w swych poglądach na cele insurekcji i sposoby ich osiągnięcia. Naczelnik insurekcji, Tadeusz Kościuszko, i ludzie z jego otocze nia popierali ideę j ednolitego państwa polskiego, co nie znalazło odzewu wśród litewskich powstańców, którzy nadal podkreślali niezależność państwową Litwy. W otoczeniu Kościuszki podejrzliwie traktowano "jakobinizm" Jasińskiego i litew skich powstańców. Na przełomie
1 793 i 1794 r. jakobińska dyktatura we Francji
przyjęła radykalne formy, co zaniepokoiło umiarkowane skrzydło polskich i litew skich powstańców. Samodzielne akcje podejmowane przez litewskich powstańców i niezależna po stawa ich przywódcy, Jakuba Jasińskiego, wywoływały obawy polskiej szlachty, która żądała, by Kościuszko za stąpił go kimś innym. Polacy najbardziej obawiali się oder wania Wielkiego Księstwa Litewskiego od państwa polskiego utworzonego w wyniku reform Sejmu Czteroletniego. Chociaż powstańcy litewscy nie składali żadnych po litycznych deklaracji, które potwierdzałyby ich wolę odcięcia się od wspólnych celów
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
346 insurekcji lub zerwania jedności z powstańcami polskimi, wczesnym latem 1 794 r. Rada Najwyższa Rządowa Litewska została rozwiązana, a nieco później Jasińskiego wezwano do Polski. Podczas gdy powstańcy próbowali osi ągn ąć porozumienie w sprawach wewnętrz
nych (wiele wskazywało na brak jedności wśród powstańców) niezależnie od roz bieżności między Polakami a Litwinami), Rosja, Prusy i Austria przystąpiły do tłumienia insurekcji. Francja, która latem 1 794
r.
była uwikłana w rozwiązywanie
własnych prob lem ów wewnętrznych i s am a walczyła z wielką koalicją europejską, nie udzieliła pomocy wojskowej, na którą liczyli powstańcy. Po kilku tygodniach walk,
1 1 sierpnia 1794 r., armia rosyjska wkroczyła do Wilna, a litewskie wojska powstańcze wycofały się do Polski. Od końca września do połowy października 1794 r. oddziały ro syj ski e zajęły całe terytorium litewskie aż po Niemen. Armia pruska wkroczyła na ziemie położone na zachód od Niemna. Po upadku Warszawy 5 listopada 1 794 r. insurekcj a przetrwała tylko kilkanaście dni . Ostatnia próba ratowania Rzeczpospolitej nie powiodła się. W dniu 24 października 1 795 r. w Petersburgu Rosja, Prusy i Austria podpisały traktat zatwierdzający trzeci rozbiór Rzeczpospolitej i wykreślający ją z mapy Europy. Stanisław August Poniatowski abdykował 25 listopada 1795
f.,
co oznaczało formalny
koniec państwa. W 1 795 r. w życiu narodu litewskiego zaczęła się zupełni e nowa epoka.
ROZDZ IAŁ 5
H istoryczne dziedzictwo Wiel kiego Księstwa Litewskiego: blaski i cienie
Litwini byli jedynym plemieniem bałtyjskim, które w pierwszej p ołowie XIII w. osiągnęło jakościowo nowy poziom rozwoju cywilizacyjnego, tworząc własne państwo. Powstało ono na wschodnich rubieżach środkowej Europy, niepowstrzymywane przez żadne inne silne państwo, lokując się między cywilizacjami Wschodu i Zachodu. Chrześcijański świat Zachodu traktował to nowe "opóźnione" państwo z wro gością. Stale wspierał wyprawy katolickich zakonów na te tereny. Przez prawie dwi e ście lat państwo litewskie było zmuszone zbrojnie bronić swego istnienia. Ustawiczne wojny z Zakonem Krzyżackim i wymuszona przez nie izolacja opóźniły rozwój państwa, wywołując opór społeczeństwa przeciwko chrześcijaństwu i umacniając pogaństwo. Aż do lat 80. XIV w. Litwie udawało się utrzymać swoją odrębną pozycję wobec świata Zachodu. Ani chrzest Mendoga w 1 25 1 r., ani jego koronacja na króla Litwy w 1253 r., ani starania Giedymina w pierwszej połowie XIV w. o nawiązanie bliższych kontaktów gospodarczych i politycznych z Europą nie przyniosły żadnych trwałych i konkretnych rezul tató w. Wyznanie katolickie, jakie przyjął w XIII w . M en dog, nie s tało się religią państwową, a sam król został zamordowany przez spiskowców. Podobny los miał spotkać w połowie XIV w. i n nego reformatora wielkiego księcia Giedymina. Dopiero po kilku dziesięcioleciach wyniszczających wojen z Zakonem Krzyżackim zwyciężyli zwolennicy chrześcijaństwa i zbliżenia z Europą, co nastąpiło w latach 80. XIV w. Kontakty Litwy z sąsiadami na wschodzie przyjęły inny charakter. Próbując bronić się i poszukując nowych sposobów umocnienia swego panowania, w drugiej p ołowie XIII w . Litwa instynktownie dążyła do ekspansji terytorialnej i sama zaczęła podbój sąsiednich ziem ruskich, zrujnowanych i spustoszonych przez najazdy ta tarsko-mongolskie. Litwini wykorzystali polityczną próżnię, która tutaj powstała. Ekspansja litewska na ziemie prawosławnych Słowian wschodnich zmieniła sytuację geopolityczną w regionie. Zmieniło się także samo państwo litewskie. Utworzone na ziemiach etnicznie litewskich, w drugiej połowie XIV w. przerodziło się w wielo narodowe, wieLoreligijne i wielokulturowe Wielkie Księstwo Litewskie.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
348
W drugiej połowie XIV w. nawiązano kontakty z innym sąsiadem - Polską. Za cieśnienie wzajemnych stosunków wynikało z obustronnych interesów, a także miało zasadniczy wpływ na dalszy rozwój Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1 386 r. litewski wielki książę Jagiełło został królem polskim. W latach 1 387-1417 pogańskie ziemie litewskie przyjęły chrześcijaństwo. W 1410 r. połączone siły litewsko-polskie odniosły decydujące zwycięstwo nad Zakonem K rzyżack im, po którym nie odzyskał on już poprzedniej potęgi militarnej. Dzięki polskiemu pośrednictwu w stosunkowo krótkim czasie dawna pogańska Litwa została włączona do chrześcijańskiej kultury Europy. Już w drugiej połowie XV w. wyraźnie dostrzec można skutki p i erwszego okresu rozwoju państwowości Litwy. W skomplikowanych okolicznościach, które nie sprzy jały suwerenności młodego państwa, dynastia Giedyminowiczów i elity polityczne wywodzące się z ziem rdzennie litewskich nie tylko zdołały obronić i zachować byt państwowy: w tym okresie Wielkie Księstwo Litewskie stało się wielkim państwem chrześcijańskim, uznawanym w całej Europie i otwartym na nią. W latach 1 392-1430 wielki książę Witold zreformował i zmodernizował zarządzanie państwem, wzorując się na europejskich standardach późnego średniowiecza. Z drugiej strony, pod koniec XV w. kontakty z Polską, które od 1 447 r. przyjęły formę trwałej unii personalnej, nie zawsze miały pozytywne skutki dla Litwy. W dru gi ej połowie XV w. obserwujemy zmianę politycznych priorytetów Giedymi nowiczów, którzy rządzili w obu państwach. Aspiracje Polski i rosnąca rywalizacja polityczna z Habsburgami o wpływy w środkowej Eu ropi e stały się ważniejsze niż interesy ich dziedzicznego Wiel ki ego Księstwa Litewskiego. W drugiej połowie XV w. i w pierwszej połowie XVI w. litewska dynastia Giedy minowiczów przekształciła się w politycznie i kulturowo propolsko zorientowaną dynastię Jagiellonów. Polonizacja wykroczyła poza dwór wielkoksiążęcy i stopniowo objęła całą szlachtę Wielkiego Księstwa Litewskiego. Stworzyło to korzystny grunt dla i dei unii między dworna państwami, której plany polskie elity polityczne snuły od końca XIV w. Utrata dynastii zmieniła także wewnętrzne życie polityczne Wielkiego Księstwa Litewskiego. W drugiej połowie XV w. zmalała realna władza wielkich książąt. Urzę dy w administracji państwa zajęli najbardziej wpływowi litewscy magnaci katoliccy, zgroma dzen i w głównym organie władzy w państwie - Radzie Panów. Szerokie warstwy bojarskie, naśladując sposób życia polskiej szlachty i p ragn ą ć uzyskać takie same wolności i przywileje, w pierwszej połowie XV w. stale domagały się zrównania w prawach z magnaterią, by uczestniczyć w zarządzaniu państwem i zawrzeć unię z Polską. Państwo litewskie, mimo zachowania tradycji monarchicznych, stawało się powoli państwem kontrolowanym przez warstwę szlachecką. Rządząca grupa magnatów, którzy próbowali utrzymać i umocnić pozycję Wiel kiego Księstwa Litewskiego niezależnie od Polski, a nawet żywili nadzieję na zer wanie unii personalnej między dwoma państwami, z trudem przeciwstawiała się idei zawarcia unii, wspieranej przez szlachtę i Jagiellonów.
Historyczne dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego: blaski i cienie
349 Zawiązanie unii polsko-litewskiej było także podyktowane sytuacją międzynaro dową. Pod koniec XV w. Wielkie Księstwo Moskiewskie wkroczyło w okres inten sywnego rozwoju i rozpoczęło jednoczenie wszystkich dawnych ziem ruskich. Wielkie Księstwo Litewskie zostało zmuszone do zaangażowania się w nowe, długotrwałe i wyczerpujące wojny, by utrzymać w państwie ziemie słowiańskie, a wkrótce odczuło także pierwsze straty terytorialne na wschodzie. Jeszcze raz poszukiwanie sojusznika militarnego stało się ważnym problemem politycznym. Szlachta, która w pierwszej połowie XVI w. nadal tworzyła podstawy Wielkiego Księstwa Litewskiego, wymogła na dominującej w państwie grupie magnatów speł nienie swoich żądań (zaaprobowanych przez Zygmunta Augusta). Przeciwna unii magnateria została zmuszona do ustąpienia. W 1 569 r. unia między Wielkim Księst wem Li tewsk im i Polską została zawarta. Powstało nowe państwo - Rzeczpospolita Obojga Narodów - a zarazem zaczął s ię nowy okres w dziejach państwa litewskiego. Wielkie Księstwo Litewskie w latach 1 5 69-1795, będąc częścią Rzeczpospolitej Obojga Narodów, zachowało suwerenność państwową. Instytucje państwa litew skiego oparły się siłom, które były inicjatorem unii i próbowały stworzyć jednolite państwo p olskie
.
Aż do upadku w 1 795 r. i zagarnięciu jej ziem przez Rosję, Prusy i Austrię Rzecz pospolita Obojga Narodów składała się z dwóch państw
-
Korony i Litwy - i dwóch
"narodów szlacheckich". Elita rządząca Wielkiego Księstwa Litewskiego starannie pilnowała, by ta niezależność była szanowana. Jednak w polskiej historiografii XIX i XX w. sformułowano pogląd, utrzymywany także dzisiaj, który identyfikował to fe
deralne państwo z Polską i ignorował jego drugi element - Wielkie Księstwo Litewskie. Bez wątpienia nie można zaprzeczyć, że proces wewnętrznej integracji w Rzecz
pospolitej w latach 1 569-1795 był daleko posunięty. Różnice między Wielkim Księstwem Litewskim a Koroną bardzo rzadko osiągały rozmiary niebezpieczne dla dalszego funkcjonowania unii. Potwierdza to współżycie szlachty w obu państwach, spójność interesów tej warstwy i sposoby ich zagwaran towania. Mieszkańcy Wiel kiego Księstwa Litewskiego nie sprzeciwiali się rozpowszechnianiu j ęzyka i kultury polskiej . Dalsze Losy Rzeczpospolitej Obojga Narodów rozwijały się dramatycznie. Z trudem zawiązane państwo miało wpisane w swoją strukturę słabość i przyszły nieuchronny upadek. W połowie XVI w., kiedy w zachodniej Europie domi n ował nowy model silnej narodowej i scentralizowanej monarchii, w środkowej i wschodniej Europie pojawiło się bardzo duże, wieloetniczne, wieloreligijne i wielo ku lturowe państwo, rządzone przez wybieranego obcego monarchę i zdominowane przez lokalną oligar chię magnacką. Nie powiodło się umocnienie własnych centralnych instytucji państ wowych. Rządy jednej warstwy - szlachty - wobec słabości innych warstw przerodziły się w anarchię. Bez znaczenia jest fakt, że działo się to w imię demokracji szlacheckiej . Monarchowie pochodzący z obcych dynastii wikłali Rzeczpospolitą Obojga Narodów w spory, które służyły ich interesom i wyniszczały ziemie polsk o l itewsk ie na długie -
dziesięciolecia. W pierwszej połowie XVIII w. państwo, choć formalnie nadal nie
podległe, stało się de facto protektoratem Rosji.
•
WKL W OKRESI E RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARO DOW
350 W XIII w. Wielkie Księstwo Litewskie rozwijało się i umacniało jako państwo narodu litewskiego. Jego elitę polityczną stanowili litewscy książęta i możni. Po pod boju ziem ruskich ważną sprawą stało się położenie tych ziem i mieszkających tam bojarów. Ruscy bojarzy zachowali dawny status społeczny na własnych ziemiach, a w
XV i XVI w. uzyskali równe prawa polityczne z katolickimi Litwinami. Nie tracąc swego etn icznego poch odzen i a i wiary prawosławnej, stali się członkami litewskiego "narodu politycznego" i uznali Wielkie K si ęstwo Litewskie za swoje państwo. Kontakty "narodu politycznego" Wielkiego Księstwa Litewskiego ze szlachtą polską oraz relacje między społeczeństwami obu państw Rzeczpospolitej przyczyniały się do rozpowszechnienia języka
i
kultury polskiej wśród litewskich i ruskich bo
jarów. Nie doszło jednak do politycznego połączenia się szLachty z Korony i Wiel kiego Księs twa Litewskiego, nie można zatem mówić o jednym narodzie s zLach ecki m Rzeczpospolitej. Dopiero pod koniec
XVIII w., w ostatnich dekadach istnienia
Rzeczpospolitej, podjęto p róby zniesienia dualizmu w ustroj u państwa i wprowa dzenia reform zmierzających do jego uj ed nol icenia, polegającego na włączeniu Wiel kiego Księstwa Litewskiego do Korony. Pewne oznaki wskazują na to, że naró d szlachecki mógł być wówczas utożsamiany z państwem polskim i z polskością. Jednak pod koniec XVIII w. było to już nieco anachroniczne i nie zawsze w pełni oddawało sens zachodzących zjawisk. Pozostaje historycznym paradoksem, że w państwie stworzonym przez Litwinów język litewski nie stał się j ę zykiem urzę dowym w administracji. Został wyparty prze z
łacinę, miejscową odmianę ruskiego, a później polski. Od wydrukowania pierwszej książki litewskiej przez Marcina Mażwida w 1 547 r. upłynęło prawie dwieście pięćdziesiąt lat do 1 794
r.,
kiedy instytucje państwowe Wielkiego K s i ęs twa
Litewskiego wydały odezwy po litewsku do uczestników insurekcji kościuszkowskiej - chłopów i mieszczan, warstw tworzących podstawy nowożytnego narodu, które zachowały język ojczysty. Język litewski nie był także obcy dla niższych warstw szlacheckich. Przez wszystkie lata istnienia Wielkiego Księstwa Litewskiego nie zostały zerwane więzi łączące różne warstwy narodu litewskiego : szlachtę, chłopów, mieszkańców małych i dużych miast. Nigdy też nie zarzucono całkowicie języka Ojczystego. •
Kolejną cechą charakterystyczną w dziejach narodu l itews kiego była znaczna liczba Litwinów mieszkających w innym państwie
-
w Małej Litwie w Prusach.
Paradoksem był też fakt, że język litewski rozwijał się tam wszechstronniej, a li teratura w języku litewskim była bogatsza. Bliskie związki obu gałęzi narodu w Wielkim Księstwie Litewskim i w Małej Litwie - niekiedy ulegały rozluźnieniu. Najbardziej ożywio ne stosunki obserwujemy w epoce reformacj i w XVI w. W póź niejszym czasie, gdy w Wielkim Księstwie Litewskim zwyciężyło wyznanie kato lickie, a Mała Litwa została zdominowana przez wyznanie luterańskie, kontakty te osłabły, ale nie zostały zerwane.
W wyniku tego splotu okoliczności od XVI w. do XVIII w. mamy do czynienia z litewskojęzyczną szlachtą litewską, chłopam i i mieszczanami, polsko- lub rus kojęzyczną szlachtą mieszkającą w Wielkim Księstwie Litewskim, która uznawała s ię
Historyczne dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego: blaski i cienie
351
za Litwinów w sensie politycznym, oraz z Litwinami - poddanymi pruskimi. Wszystkie te grupy razem trudno uznać za jeden naród. Należy raczej traktować je jak społeczność w sensie etno kulturowym i politycznym. Obok ludności litewskojęzycz nej albo takiej, która wcześniej posługiwała się tym językiem, byli ludzie, którzy przynależność do litewskości uważali za przejaw postawy politycznej, niezależnie od tego, jakim językiem mówili. Wielu ludzi żyjących w tym okresie można zaliczyć do obu tych grup, innych - z trudem do jakiejkolwiek. Takie wymieszanie narodów, religii i tradycji wytworzyło specyficzny typ obywateli szlacheckich w Wielkim Księstwie Litewskim, którzy w sensie językowym i kul turowym skłaniali się ku kulturze polskiej, a w sensie politycznym i ideologicznym pozostawali Litwinami, obywatelami i patriotami państwa litewskiego. To historycz nie ukształtowane zjawisko "obywatelskości" Wielkiego Księstwa Litewskiego było szczególnie widoczne w XIX w., a nadal zauważalne w XX w., nawet jeśli nie istniało już państwo, które wytworzyło takie myślenie. Dziś, gdy dobiegł końca XX w., w którym państwo litewskie dwukrotnie powstawało od nowa - w 191 8 r. i w 1990 r. można powiedzieć, że istniejące przez pięćset lat Wielkie Księstwo Litewskie, stwo rzone przez Litwinów, ukształtowało naród, który w opinii antropologów zacho wuje swoisty kod genetyczny - nieprzerwaną tradycję państwowości, przekazywaną z pokolenia na pokolenie.
Przegląd badań
Pra h istoria Litwy Termin "prahistoria Litwy" obejmuje okres od osiedl enia się pierwsz ych ludzi na
ziemiach obecn ej Litwy (10-9 tysiąc lec i e p.n.e.) do powstania państwa (początek XIII w.), a zatem ponad 1 0 000 lat, które poznajemy dzięki badaniom archeo logi cz nym. Archeolodzy po dzi el ili prahistorię na epokę kamienia, brązu i żelaza, a także na mn iej sze podokresy, które opisują jako osobne kultury. Dawni mieszkańcy ziem li tewskich opuszczaJ i różne stanowiska związane z ich aktywnością ( obozowis k a, o sady, grodziska, c m en tarzyska, miejsca rytualne itp.). Odkryte artefakty ułatwiają od tworzenie rozwoju ówczesnej kultury duc h owej i materialnej. Badania nad historią
języka wyjaśniają wiele zjawisk z prahistorii, ponieważ obecny system fonetyczny, formy gramatyczne, składnia i słownictwo przeszły długi p roces ewolucyjny. Badania
antropologiczne dotyczą historii biologicznej człowi eka i wyodrębniania się ras. Nie kiedy dane dostarczone przez uczonych specjalistów z różnych dziedzin nie pokry wają się ze sobą· Zazwyczaj ustalenia dotyczące prahistorii oparte są na rezultatach badań archeologicznych. W naszej książce staraliśmy się zwrócić większą uwagę na formowanie się plemion bałtyjskich i źródła powstania państwa litewskiego. Z drugiej jednak strony, ro zwó j ziem litewskich w okresie prahistorycznym i tworzenie się państwa dokonywały się w regioni e, którego granice w sposób oczywisty nie po krywaj ą się z granicami współczesnej Litwy. Z tego też powodu rozważania nasze objęły - w mnie j szym lub większym stopniu - wszys tkie plemiona bałtyjskie. Termin "prahistoria" (po lit. proistore) nie jest rozumiany przez wszystkich jed nak owo i prawie nie występował w radzieckiej historiografii. Literatura naukowa okresu międzywojennego używała terminów p ra h is tor i a i "czasy prahistoryczne" na określenie omawianego okresu. Pojęcie "prahistoria" wprowadził archeolog Jonas Puzinas. My także będziemy używać tego terminu, który - naszym zdaniem - lepiej "
"
oddaje istotę okresu i jest bliżej powiązany z ogólniejszymi pojęciami - praojczyzna,
proto-Bahowie, proto-Indoeuropejczycy itd.
Przegląd badań
3 53 Periodyzacja prahistorii od najwcześniejszych czasów do upadku imperium rzym skiego pokrywa się z ogólnymi procesami historycznymi. Przejście od epoki mezolitu do neolitu można zaobserwować nie tylko dzięki nowym rodzajom artefaktów (po jawiły się nowe technologie obróbki kamienia i ceramika), ale także dzięki istotnym zmianom w stosunkach gospodarczych: dominacji osiadłego tryb życia, stopniowemu wprowadzeniu nowych upraw. Podobne zmiany w kulturze można zaobserwować w prahistorii w okresie przejścia od epoki kamienia do epoki metalu. Starsza epoka żelaza (I-IV w. n.e.) - albo okres rzymski (według określenia M. Gimbutas "złoty wiek kultur bałtyjskich") - jest dobrze zbadana i datowana. W tym czasie plemiona bałtyjskie były wspominane w powszechnie znanych źródłach narracyjnych. Druga połowa pierwszego tysiąclecia została podzielon a przez archeologów na dwa okresy: środkowa epoka żelaza (V�VIII w. n.e.) i późna (albo n owa) epoka żelaza (IX-XIII XIII w. n.e.). W radzieckiej literaturze archeologicznej podejmowano próby wydzie lenia okresu od IX do XII w. jako odrębnej epoki, argumentuj ąc 10 tym, że " tworzyły się wówczas stosunki wczesnofeudalne". Niekiedy sugerowano nawet, że była 10 wręcz "epoka wczesnofeudalna". Trudno jednak z całą pewnością datować przejście od środkowej do późnej epoki żelaza na VIII-IX w.} bazując tylko na materiale archeo logicznym. W tym okresie nie występują wyraźne odmienne cechy kulturowe, a o wiele szersze i głębsze zmiany można zauważyć pod koniec X w. i w XI w. Był to początkowy etap formowania się państwa litewskiego. Znajomość prahistorii Litwy rodziła się w początkach XIX w. D. Pas ka (1 7571 8 30) był prawdopodobnie pierwszym uczonym, który zapoczątkował badania litew skich pomników archeologicznych i ekspozycję znalezisk w pierwszym muzeum nazwanym "Baublys " . W połowie XIX w. pojawiły się prace o prahistorii, mające jednak bardzo ogólny charakter. Hrabia Eustachy Tyszkiewicz ( 1 8 14-- 1 873) podjął pierwsze na Litwie badania materiałów archeologicznych z epoki kamienia, brązu i żelaza: E. Tyszkiewicz, Rzut oka na źródła archeologii krajowej, czyli opisanie niektórych zabytków starożytności, odkrytych w zachodnich guberniach cesarstwa Rossyjskiego, Wilno 1 842. W 1 855 r. z j ego inicjatywy utworzono tymczasową Komisję Arch eologiczn ą w Wilnie, a na początku 1856 r. wileńskie Muzeum Starożytności. Te działania zostały zahamowane przez wydarzenia polityczne, a po upadku powstania styczniowego komisję rozwiązano, a wartościowe przedmioty muzealne przewieziono do Rosji. W 1 893 r. odbył się w Wilnie IX Kongres Rosyjskich Archeologów, zwołany przez moskiewskich uczonych. Z tej okazji zorganizowano wystawę, wydano publikacje dotyczące przede wszystkim eksponatów przechowywanych w wileńskim Muzeum Starożytności, a dyrektor tego muzeum F. Pokrowski ( 1 855-1903) sporządził i wydał mapy guberni wileńskiej ( 1 893), grodzieńskiej (1 895) i kowieńskiej (1 899). Wśród naj sławniejszych uczonych tego okresu wspomnieć należy Ludwika Krzywickiego ( 1859-194 1 ), który badał grodziska litewskie, W. Szukiewicza (1852-1919), pracują cego w rejonie wiLeńskim, T. Daugirdasa ( 1 852-1 9 1 9), prowadzącego badania na Zmudzi. Cmentarzyska zachodnich Bałtów badali wówczas także archeolodzy nie mieccy. Podkreślić należy znaczenie prac A. Bezzenbergera ( 1 85 1-1922), który, opierając się na wynikach badań archeologów, językoznawców i geologów, sformu-
,
PRZEG LĄ D BADAN
35 4
łował wniosek, że Bałtowi e mieszkali na brzegami Morza Bałtyck iego nieprzerwan ie od późn ej epoki kamienia. E. Ho llack (1860-1 924) sp orządził m apę arc heologiczną Prus Wschodnich, która ob ejm uje także rejony dzisiejszej Kłaj pedy i Szyło karczmy. Pod ko n iec XIX w. i na początku XX w. (do I wojny światowej) obserwujemy znac zący rozwój badań archeologicznych i powstawanie różnych towarzystw nau kowych (zjawiska te op isał szerzej J. Puzinas,Archeologiniai tyrinejimai Lietuvoje XIX a. gale ir XX a. pradzioje, "Senove", t. 1, K aunas 1935, s. 1 57-1 88 (Badania archeologiczne na Litwie pod koniec XIX i na początku XX w. ). Po utworzeniu n iep odległego państwa nie było na Litwie ar cheologów, k tórzy mogliby zorgan izować i pr zeprowad zić większe wykopaliska archeologiczn e. Już pod koniec 1918 r. powstała w Wilnie komisja arche ol ogiczna, jedn ak jej działalność została zahamowana z powodu śmierci Daugirdasa. Głównym m iej scem gr oma dzen ia zabytk ów archeol ogii litewskiej stało się Muzeum Kultury im. Witolda Wielkiego w Kownie, które miało dział prahistoryczny. Prowadził go profesor E. Vo Iteris ( 18561 941), który kierował także katedrą archeologii Wydziału Humanistycznego Uniwer sytetu Litewskiego założonego w 1 92 2 r. Również Muzeum Wojskowe posiadało dział archeologi czny, ki erowany przez generała V. Nageviciusa (188 1-1954). Prowadził on badania wykop alisk owe na cmentarzys ku w Prysmanciai (w rejonie Kretyngi) w 1 922 r. : V. Nagevićius, Mus� pajurio medziagine kultura VIII-XIII amZ., "Senove", t. 1, Kaunas 1935 (Kultura materialna naszego Pomorza w VIII-XIII w.), w grodzis kach w Apuole w 1932 r. i w I mp iltis w 1 933-1 934 r. P . Tarasenka ( 1 892-1934), oprócz nadzorowania badań archeologicznych w grodziskach , przyczynił się do po pularyzacji wiedzy o archeologii litewskiej, publikując wiele k siążek Jedną z naj bardziej popularnych prac jego autorstwa był spis zabytków archeologicznych na Litwie, zamieszczony w książce: P. Tarasenka, Lietuvos archeologijos medZiaga, K aun as 1 928 (Materiał archeologiczny na Litwie). Obszerną kolekcję artefaktów z epoki ka mienia zgromadził p rawni k i historyk Konsta.ntinas Jablonskis ( 1 892-1960). Wielk ie zasługi dla dalszego rozwoju wiedzy archeologicznej i klasyfikacji zebran ego mate riału położył Jonas Puzinas ( 1 905-1978), potwierdzając chronologię artefaktów i wprowadzając terminologię, głównie dzi ęki wykopal iskom przeprowadzonym na dawn ych cmentarzyskach. Najbardziej wartościowe wyniki swoich badań włączył do rozprawy habilit acyjne j : J. Puzinas, Naujausi'tJ proistorini'tJ tyrinejimZJ duomenys, "Senove", t. 4, Kaunas 1938 (Rezultaty najnowszych badań prahistorycznych; p raca ta ukazała się także jako osobna książk a) Puzinas wychował także pierwsze pokolenie litewskich archeolo gów: R. Volkaite-Kulikauskiene, R. Jablonskyte-Rimantiene, Pr. Kulikausk as, M. Alseikaite-Gimbutiene. W latach 20. XX w. badania nad prahistorią Bałtów były in t erpretowane główn ie w myśl koncep cj i stworzonych przez K. Biigę ( 1879-1924), k tóry twi erdził, że B ał towie mieszkali w górnym basenie Dniepru i s tam tąd, ze swej proto-ojczyzny, p rzyszli na wybrzeża Morza B ałtyck iego pod koniec okresu wielkich wędrówek, wypieraj ąc mieszkających tu wówczas Liwów: K. Buga, Lietuvi1j isikurimas siIJ dienlJ Lietuvoje, [w:] Rinktiniai raStai; Vilnius 1 961; t. 3, s. 55 1-583 (Osiedlenie się Litwinów na ziemiach współczesnej Litwy). Badania archeologiczne na Łotwie - E. Sturm s, Akmens laikmets, .
.
v
Przegląd badań
355 [w:] Latvijas arheologija, Riga 1926 (Epoka kamienia); H. Moora, Die Eisezeit in Lettland bis etwa 500 n. Chr., Tartu 1938, t. 2 - i w Prusach Wschodnich - W. Gaerte Urgeschichte Ostpreussens, K6nigsberg 1929 - oraz na Litwie - J. Puzinas, Naujausilj proistorinilj tyrinejimlj duomenys, "Senove", t. 4, Kaunas 1 938, s. 237-238 - odrzu cały tę hipotez ę. Z czasem zaczęła dominować opinia, źe naj wcześn iejszymi mieszkańcami tych terenów byli poprzednicy Ugrofi nó w, którzy w późnym neolicie zostali wyparci przez Indoeuropejczyków, z których wyłonili się Bałtowie. Niezwykle wartościową rzeczą w badaniach arch eologicznych jest zebranie niezbędnej liczby informacji, głównie z przebadanych cmentarzysk, dzięki którym można określić terytoria plemion wspomnianych w źródłach narracyjnych. W przypadku Łotwy uczynili to H. Moora i Fr. Balodis: Fr. Balodis, Senakie lajki. Latvidu senvesture, [w: ] LalVieSu vesture, ruga 1938, t. 1 (Dawne czasy. Prahistoria Łotwy), Prus Wschodnich C. Engel i W. La Baume, Kulturen und Volken der Friihzeit im Preusslande, K6nigsberg 1 937, a ziem litewskich M. Alseikaite-Gimbutas, Die Bestattung in Litauen in der vorgeschichtlichen Zeit, Tubingen 1946. Po II wojnie światowej część litewskich archeol ogów została z muszona do emi gracji na Zachód (V. NageviCius, J. Puzi n as M. Alseikaite-Gimbutas). Puzinas aktywnie współpracował p rzy redagowaniu Lietuvilj enciklopedija (Encyklopedia Litewska). Szczególnie warte podkreślenia są prace M. Gi mbutas : Mftslj protevilj paziuros i mirti ir sielą ( 1 947) (poglądy naszych przodków na śmierć i duszę); The Prehistary oj Eastem Europe ( 1 9 5 6 ); Ancient Symbolism in Lithuanian Folk Art (1958); The Bałts (1963); The Bronze Age Cultures in Central and Eastern Europe (1965); The Slavs (1973); The Goddesses and Gods aj Old Europe, 6500-3500 B.e. (1 974); The Language aj the Goddess ( 1989); The Civilisation oj the Goddess ( 1 99 1 ) . B a d ania archeologiczne na Litwie w okresie radzieckim rozpoczęły się w 1948 r. Początkowo prace były prowadzone pod nadzorem Litewsk iego Instytutu Historycz nego. Po kilku latach do poszczególnych wykopalisk przyłączyły się Uniwersytet Wileński i Muzeum Litewskie. O d 1 967 f. odpowiedzialność za prowadzenie badań archeologicznych i ich ochronę spoczywała na komisji naukowej do ochrony dziedzict wa kulturowego. Od 1991 r. zastąpiło ją Centrum Badań Naukowych nad Litewskim Dziedzictwem Kulturowym . Obecnie nadzoruje ono ok. 2300 zabytków archeo lo gicznyc h (w tym ok. 700 grodzisk i p onad 1 000 cmentarzysk i miejsc grzebalnych). Badania nad prahisto ri ą Litwy w okresie powojennym moźna podzielić na dwa okresy. Pi erwszy obejmuje pierwsze lata po wojnie do końca lat 50. XX w. i kończy się wydaniem wi elki ej pracy syntetycznej Lietuvos archeologijos bruozai, Vilnius 1 961 (Zarys archeologii Litwy). Drugi okres ( o d początku lat 60. do lat 90. XX w.) cechuje pojawienie się nowych instytucji naukowych, które prowadziły badania archeolo giczne, w tym wykopaliska w grodziskach i na cmentarzyskach. Ukazało się wówczas sporo nowych publikacji po święco ny ch badanym obiektom, p rzenikan iu i datowaniu grup znalezisk, a takźe wiele prac p oświęco nyc h dziejom procesów etnicznych. Li tewskie badania archeologiczne, przenikanie poszczególnych artefaktów było szeroko omawiane i dyskutowane w pracy zbiorowej : Lietuvos TSR archeologijos atlasas, t. 1-4, Vilnius 1974-1978 (Atlas archeologiczny Litewskiej SRR). Ukazało się kilka szczegó,
,
,
PRZEG LĄ D BADAN
356 łowych studiów:
R. Rimantiene, Akmens amiius Lietuvoje, Vilnius 1984 (Epoka ka mienia na Litwie), M. Michelbertas, Senasis geleźies amźius Lietuvoje, Vilnius 1986 (Starsza epoka żelaza na Litwie), R. Volkaite-Kulikauskiene, Lietuviai IX-XIII a., Vilnius 1 9 70 (Litwini w IX-XIII w.). Opublikowano tak:le inne prace zbiorowe, włączając w to wspólne dzieło archeolo gów, historyków, językoznawców i antropo logów : Lietuvos etnogeneze, Vilnius 1987 (Etnogeneza Litwy); A rcheologia Balticai, t. 1-2, Vilnius
1 995-1 997; Lietuvos archeologija,
t. 1-14, Vilnius
1979-1 996 (Archeologia
Litwy); Lietuvos gyventojtj prekybiniai rysiai l-XIII a., Vilnius 1972 (Kontakty handlowe mieszkańców Litwy w l-XIII w. ). Niezwykle wartościowe są także prace dotyczące prahistorii Bałtów napisane przez archeologów krajów sąsiednich. Łotewscy archeolodzy p otwierdzili zmiany granic między obszarami zamieszkanymi przez Bałtów i Liwów, badając zabytki archeo logiczne plemion w Łatgalii [Łotygoli] i Kuronii : Latvijas PSR arheologija, Riga 1974 (Archeologia Łotewskiej SRR) . Pol scy archeolodzy próbowali odtworzyć granice między plemionami j aćwieskimi i prus k im i, zmiany w kulturze materialnej i du chowej : J. Okulicz, Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do
VIII w. n.e. , Wrocław
1973. Sporo informacji dotyczących omawianych zagadnień można znaleźć w pra cach radzieckich archeologów: B. H. KyJ1aKOB, llpyCCbl (V-XIII 88.), MOCKBa 1994; tPUHOYcPbl u 6aJlbmbl e :moX)' cpeoHeeeK08bJf, [w: ] ApxeOJlOcWI CCCP, MOCKBa 1987 oraz białoruskich uczonych: ApxeoJlociH u HyMu3MamiKa 5eJlapyci. 3HljUKJlOneOUfl, MiHcK 1 993. W dyskusji na początkami Litwinów w powodzeniem brali udział językoznawcy. W tym kontekście należy wymienić dobrze znaną pracę W. Toporowa i O. Tru baczowa, flUH28UCmUI.łCCKUU aHallU3 cUOpOHUM08 BepXHCi!O llooHenp08bf!, MocKBa
1962. Etnogenezie Bałtów poświęcone są w znacznej mierze poszczególne tomy autorstwa Z. ZinkeviCiusa: Lietuvitj kalbos islorija, t. 1 : Lietuvi1f kalbos kilme, Vilnius 1984; t. 2 : Iki pirm1fjtj rasttj, Vilnius 1987 (Dzieje języka litewskiego, t. 1 : Pochodzenie języka litewskiego; t. 2 : Do pierwszych zabytków pisanych) . Należy także wspomnieć o pracach antropologów: G. Cesnys, I. Balciuniene, SenlJ.i1.J Lietuvos gyventojlJ antropologija, Vilnius 1988 (Antropologia dawnych mieszkań v
ców Litwy).
H istoria Wiel kiego Księstwa Litewskiego Przegląd badań ma w założeniu ułatwić czytelnikowi wypracowanie ogólnego obrazu historiografii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nie jest naszą intencją przedstawić wyczerpującą i pełną bibliografię, choć staraliśmy się z am ieśc ić w niej wszystk ie znaczące dzieła. Pierwsze, niezwykle owocne zainteresowania dziejami Wielkiego Księstwa Litew,
skiego można zauważyć jeszcze w okresie istnienia państwa. Owczesne dziejopisarstwo cechowało się nieco innym podejściem do przedmiotu niż "nowożytna historiografia". Z drugiej jednak strony, pierwsze próby ułożenia litewskich latopisów
Przegląd badań
357 podjęto stosu nkowo p óźno : poj awiły się one dopiero w samym końcu XIV w. W ostatnich latach XX w. przygotowano wydanie trzech rękopiśmiennych latopi sów
z XV-XVI w. : Lietuvos metraśtis) R. Jasas, Vilnius 1971 (Latopisy litewskie); IIOllłlOe c06paHue pyCCKUX Ilemonuceu, t. 32, MocKBa 1975; MocKBa 1980. Oprócz latop isów) dzieła dotyczące historii L itwy oprac owal i także: Augustyn Rotundus (nie stety, z jego łacińskiej spuścizny z połowy XVI w. zachowało się bardzo niewiele), M acie j Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi . , Królewiec 1 5 82; .
.
wersja rymowana: M. S tryjk owski, O począ tkach f. . .] narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego
(.. .], wydana
w Warszawie dopiero w 1978 r.), Albert Kojałowicz, Historia
Dantisei 1 650; Pars 2, Am s terodami 1669 (przekład litewski: A. V ijukas- KojelaviCius, Lietuvos istorija, Vilnius 1988). Po trzec im rozbiorze Rzeczypospolitej w 1 795 r., w k tórego nas tępstwie up adło Wielkie Księstwo Litewskie, j ego dzieje były najczęściej badane przez profesorów Un iwers ytetu Wileńskiego albo przez jego absolwentów. Wśród nich możn a wy mienić : Joach im Lelewel, Dzieje Litwy i Rusi aż do unii z Polską, Paryż 1 839; wzno wione jako J. Lel ewel, Dzieła, t. lO, War szawa 1 969; I. Daniłowicz, Skarbiec
Litvaniae, Pars l )
dyplomatów f.
.
.] do krytycznego wyjaśnienia dziejów Litwy, Rusi Litewskiej i ościennych im
1 -2, Wilno 1 860-1 862; I. Onacewicz, J. Jaroszewicz, Obraz Litwy pod względem jej cywilizacji, t. 1-3, Wilno 1 844- 1 845; M. Baliński, Historia miasta Wilna, t. 1-2, Wilno 1 836; tegoż, Dawna Akademia Wileńska, Sankt Petersburg 1 862; J. I. Kraszewski) Wilno od początków jego do r. 1 750, t. 1-4, Wilno 1 840-1842. Absolwen tem Uniwersytetu Wileńsk iego i autorem pierws zej historii Litwy na p isanej po l i tewsku był S zymon Dowkont (Daukantas), autor czterech ob szernych prac naukowych. Tylko jedno dzieło ukazało się za jego życia - Bildas senoves lietuvilj kalnen1l ir źemaiCi1l, Sankt Petersburg 1 845 (Charakter dawnych mieszkańców Auksztoty i Zmudzinów), poz os tałe zostały wydane pośmiertnie: Lietuvos istorija, cz. 1-2, Plymouth Pa. 1 893-1 897 (Historia Litwy); tegoż, Darbay senuju Lietuvi1l yr Zemaycziu, Kaunas 1 929 (Czyny dawnych Litwinów i Zmudzinów); tegoż, Pasakojimas apie veikalus Lietuvilf tautos sen{Y1)eje (Opowieść o czynach narodu litewskiego w przeszłości), wydan e w zbiorze S. Daukan tas, Rastai, t. 1-2) V ilnius 1 976 (Pisma); tegoż, Istorija zemaitiSka) t. 1-2, Vilnius 1995 (Historia Zmudzi). S zymo n Dowkont wywarł wielki wpływ na dalszy rozwój l itewski ej historiografii . W tym samym czasie - w połowi e XIX w. ukazało się wielotomowe dzieło Teodora Narbutta: Dzieje narodu litewskiego, t. 1-9, krajów) t.
•
v
•
•
Wilno, 1 835-1841 (przekład litewski, t. 1-4, Vilnius 1 992-1997) oraz opracowanie v
Macieja Wołłonczewskiego (Motiejus Valan Cius ), ZemajtiIJ wyskupyste, t. 1-2, Vilnius 1 848 (Biskupstwo żmudzkie), wznowione ostatni o jako : M. Valanćius, Rastai, t. 2: Zemaicilj vyskupyste, Vilnius 1 9 72 Po powstaniu listopadowym, gdy władze rosyj sk ie zamknęły Uniwersytet Wileński w 1 832 r., oraz w wyn iku represji po z dławi eniu p owstani a styczn ioweg o Wilno jako centrum b adań nad dziejami Litwy zdecydowanie straciło na znaczeniu. Ukazała się tylko publikacja: n. Op5lHIJ,eB, HcmopuH HumOBCKOi?O i?OLyiJapcm8a c iJpe8HeuUłux BpeMeH, BHJIhHa 1 889. Instytucje rosyj s ki e ( komi s j a archiwalna, arc h eo grafi czn a ) w znacznym stopniu przyczyniły się do wydawania źródeł w drugiej połowie XIX w. v
.
,
PRZEG LĄ D BADAN
358
i na po czątku XX w. : AKmb!, U30aeaeMblC BUlleHCKOlO KOMUCCUClO OIlJl paJ60pa OpeBHUX a KmOe , t. 1-40, BIfJlbHa 1 8 67-1 905 . Badacze zainteresowani dziejami Litwy pracowali także na uniwersytetach rosyjskich, gdzie powstały takie prace jak: B. E. AHTOHOBH'ł, Ol/epx ucmopuu BCIlUK020 KHRJ/Cecmea JlumoecK020 00 nOlloeUHbl XV cmOIl., KReB 1 888; tegoż, MOHo2pmpuu no ucrnopuu 3anaoHou u lOeo-3anaoHoit Poccuu, KHeB 1988; C. A. EeprnalJ:CKHll, JlurnoecKue eepeu, C.-IIeTep6ypr 1 883; M.
2ocyoapcmea KO epeMcHU UJOaHUJl 1 JlumoeCKOi!O cmamyma, JIumoeCKo-pyccKuu ceilM, 2ocyoapc mea
MocKBa 1 900; tegoż,
MocKBa 1 892;
tegoż,
Ol/ePK uc mopuu JIum08CKo-pyccK02o
oOJIJ061lUHCKOU yHUU 8K1lJOl.łUmCllbHO, MocKBa
1910 (2. wyd., 1915); <1>. 11.
JIeoHTOBH'ł,
KHeB 1901; 11. 11. JIarrrro, BMuKoe KHRJlCecmeo Jlumo6cKoe 3a 6peMR om JlT06IlUHCKOU yHUU 00 cMcpmu CmerjJaHa Earnopa, C.-TIeTep6ypr 190 1 ; tegoż, BelluKoe KHRJ/Cccmeo JIum08CKoe eo emopoit nOll06UHC XVI cmOllemUJl. JIumoecKo-pyccKuu noeem u e20
M. H. 5IcHHCKHi1, rlla6Hblu JIum08cKUu Tpu6yHall, t. l : l l poUCXOJICOeHUe FllaBHOi!O JlumoBCKOi!O Tpu6YHall a KHeB 1901; H. A. MaKcHMeHKO, CeilMbl JIumoecKo-pyccKOi!O i!ocyiJapcmea 00 JIJ061lUHCKOU y1tUU 1569 2., XaphKoB 1902; 11. Ma.nI1HOBCKl1M, Paoa BeIlUKOi!O KHJl:JlCeCmea JIumoeCKOi!O B C8R3U C 60npCKOU OyMOU iJpeeHeu Pycu, q. 2 : Paoa BelluKozo KmfJfCeCm8a Jlum08CKOi!O, t. 1-2, TOMCK 19041912; B. J1. TIH':IeTa, Ai!papHan perjJopMa CUi!U3My/-uja Aei!}'cma e JIumoecKo-pycCKOM zocyoapcmee, MocKBa 1917 (2. wyd. 1958). Wśród wielu wydań źródeł historycznych należy wspomnieć o wydaniu litewskich latopisów: nO/lHOe co6paHue PYCCKUX /lemonuceu, t. 1 7, MaCKBa 1 907, oraz Metryki litewskiej: PyccKaJl ucmOpU'łCCKaJl 6u6lluomeKa, t. 20, C.-TIeTep6ypr 1903; t. 27, C - IT eT ep6ypr 1910; t. 30, IOpbeB 1914; t. 33, IIeTporpaJl. 1915. W większości p oświęcone były społeczno-politycznej historii państwa l itewskiego . Wielkie Księstwo Litewskie było często traktowane jako wsp ó lne p aństwo Litwinów i Rusinów ( Rosjan), a w konsekwencji nazywane Zachod nią Rosją. Taka in terp retac ja była stymulowana intere sami cesarstwa rosyjskiego, a badania dotyczyły zasadniczo ziem ro sy jski ch Wielki ego Ksi ęstw a Li tews kiego. Już w pierwszej połowie XIX w. badania nad przeszłością Litwy cieszyły się stale rosnącym zainteresowaniem nie tylko w samym Wilnie, ale także w innych polskich ośrodkach, np. T Czacki, O litewskich i polskich prawach , t. 1-2, Warszawa 1 800-1 80 1 . Wydawano źródła: Zbiór praw litewskich od r. 1389 do r. 1529, wyd. T. Działyński, Poznań 1 841; Codex diplomaticus Lithuaniae, wyd. E. Raczyński, Wrocław 1 845 . Można było zauważyć t endencj ę do tr ak towania dziejów Wielkiego Księstwa Litewski ego jako elementu składo wego historii Polsk i już od momentu po dp isania umowy w Kre wie. Po zawarciu unii lubelskiej traktowano Polskę i W ielkie Księstwo Litewskie jako niemal nieodróżnialne części. Rzeczpos p olit a Obojga Narodów była identyfikowana z Koroną, a p isząc o dziejach Polski wyko rzystywano także materiał źródłowy doCCi:tMUK, IOpbeB 191 1 ;
,
.
Przegląd badań
359 tyczący Litwy. Takie podejście rozpowszechniło się w następnych dziesięcioleciach.
XIX w. i na p oczątku XX w. na polskich uniwersytetach znaj dujących się w zaborach austriackim, pruskim i rosyjskim pracowali: K. Stadnicki Synowie Gedymina, vol. 1-2, Lwów 1 849- 1 853; tegoż, Bracia Władysława Jagiełły, Lwów 1 867; tegoż, Olgierd i Kiejstut, Lwów 1 870; A. Prochaska - Codex epistolaris Vitoldi magni ducis Lithuaniae, wyd. A. Prochaska, Kraków 1882; tegoż, Król Władysław Jagiełło, t. 1-2, Kraków 1 908; tegoż, Dzieje Witolda, Wilno 1914; J. Wolff- Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księsrwa Litewskiego 1386-1 795, Kraków 1 885; tegoż, Kniaziowie litewsko-ruscy do końca wieku XIV, Warszawa 1 895 ; A. Boniecki - Poczet rodów w Wiel kim Księsrwie Litewskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1 887; S. Smolka - Kiejstut i Jagiełło, Lwów 1 889; J. Latkowski - Mendog kro? litewski, " Rozprawy Akademii Umi ejętn o ści Wydział Filozoficzno-Historyczny", t. 3/28, Kraków 1 892; F. Papee Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, Kraków 1903; A. Briickner - Starożytna Litwa. Ludy i bogi, Warszawa 1 904; J. Jakubowski - Studia nad stosunkami narodo wościowymi na Litwie przed unią lubelską, Warszawa 1 9 1 2; L. Kolankowski - Zygmunt August, wielki książę Litwy do r. 1548, Lwów 1913; A. Lewicki - Powstanre Swidrygiełły, Kraków 1 9 1 5 ; M. Mo ści c ki - Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, Warszawa 1917. Ukazała się także obszerna praca zbiorowa, w której autorzy podsumowali wyniki badań : Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Kraków 1914; zaw iera m.in . : W drugiej połowie
.
,
W. Abraham, Polska a chrzest Litwy; J . Fijałek, Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w
niej języku
ludu ; A. Briickner, Polacy a Litwini. Język i literatura;
W. Semkowicz, Braterstwo szlachty polskiej
z
bajarstwem litewskiem w unii horodelskiej
1413 r. ; S. Kutrzeba, Unia Polski z Litwą . Zarys dziejów Litwy został wydany przez Konstancję Skirmuntt, Dzieje Litwy opowiedziane w zarysie, Kraków
1 886; tejże Nad Niemnem i nad Bałtykiem w zaraniu dziejów, t. 1-3, Warszawa 1 897-1909. Litewski ruch narodowy na przełomie XIX i XX w. przyczynił się do wzrostu zainteresowania dziejami Litwy. Zarys opracowany przez Skirmuntt został prze tłumaczony na język litewski: K. Skirmuntaite, Istorija Lietuvos, New York 1 887. Inne dzieła opracowali : Maironis, który wydał je pod pseudonimem Zanavykas : S. Za navykas, Istorija arba apsakymai apie Lietuvos praeigą, Tilze 1 89 1 (Historia albo opowiadanie o przeszłości Litwy); Maironis, Lietuvos istorija, wyd. 3, Petrapilis 1 906 (Historia Litwy); J. Slil1pas, Lietuvi'IJ tauta senoveje ir siandien, t. 1-2, Plymouth 19041 905 (Naród litewski dawniej i dzis); tegoż, Gadyne Slektos vieśpatavimo Lietuvoje, 15691 795, Chicago 1 909 (Czas dominacji szlachty na Litwie, 1569-1 795); J. Basanavićius, Rinktiniai rastai, Vilnius 1 970 (Pisma wybrane). Po rewolucji 1905 r. w Rosji życie społeczne, polityczne i naukowe na Litwie zaczęło się odradzać. W 1907 r. powstało w Wilnie Litewskie Towarzystwo Naukowe oraz polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Oba przyczyniły się do ożywienia badań historycznych. Wydano wówczas kilka publikacji, m i n . : J. Kurczewski, Kościół zamkowy, czyli katedra wileńska, t. 1-3, Wilno 1 908-1916; tegoż, Biskupstwo wileńskie, Wi lno 1912; K. Prapuolenis, Polskie apostol stwo na Litwie, Wilno 1913. W tym samym okresie rozpoczęli pracę młodzi historycy, w tym : M. B idiska, Lietuvos sukilimas 1 794 m., Vilnius 1 9 1 9 (Powstanie na Litwie w 1 794 r. ); M. Brensztejn, A. Janulaitis, Valstieciq sukilimai XVIII a. Lietuvoje, Vilnius v
.
,
,
PRZEG LĄ D BADAN
360 1 9 1 0 (Powstania chłopskie na Litwie w XVIII w. ); tychże, Lietuvos visuomenes ir teises
istorija, Vilnius 1 9 1 6 (Historia litewskiego społeczeństwa i prawa), P. Klimas, LietuviIJ
senoves bruozai, V il niu s 1 9 1 9 (Zarys starożytności litewskich) i S. Kościałkowski. Wydano
także krytyczny podręcznik historii Litwy, który przygotował A. Alekna, Lietuvos istorija, Kau nas 1 9 1 1 (Historia Litwy). W pierws zych dekadach XX w. rozpoczęto wydawanie prac autorów l itewskic h, którzy studiowali na uniwersytetach w zachodniej Europie i w Ro sj i i tam bronili swoje rozprawy doktors kie : J. To toraitis, Die Litauer unter dem Konig Mindowe bis zum Jahre 1263, Freibu rg 1 905 ; A. BOJIh.neMapac, HatjUOHallbfwfl 6opb6a 8 BelluKoM
KllRXeCm8e 8 XV u XVI 88., "H3BeCTIDł OT.neJIeHJIJI pyccKoro 5I3hIKa II CJIOBeCTHOCTH r.",
S.-Petersburg 1 91 0 ; J. Purickis, Die Glaubensplatung in Litauen im 1 6. Jh. bis zur A nkunji derJesuiten im Jahre 1569, Fre ib urg 1 919; J. Ycas, Kranisto Simono Grunau reikalu, Kaunas 1 922 ( Wokół spraw kronikarza Szymona Grunaua). Po odzys kani u w 1 9 1 8 r. niep odl e głośc i, utworzeniu w 1 922 r. uniwersytetu w Kownie i w 1 929 r. Litewskiego Towarzystwa Historycznego Kowno stało się centrum badań nad dziejami Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wydano wówczas kilka numerów czasopism "Tauta ir zodis" ("Naród i Słowo"), t. 1 7, 1923-1931 oraz "Praeitis" ("Przeszłość"), t. 1 -2, 1 930-1933 ( gotowy do druku tom 3, datowany na 1940 r., zos tał opublikowany na p o dstawie zachowanych materiałów dopiero w 1992 r. w Wiln i e); "Senove" ("Starożytność"), t. 1-4, 1935�1938 i inne. Różne zagadnienia związane z dziejami Wielkiego Księstwa Li tew skiego były badane przez: A. Jan ula itis Zydai Lietuvoje. Bruoźai iS visuomenes istorijos XIV-XIX a., HMIIepaTopCKOH Axa.neMIIII Hayx 1 909
v
,
Kaunas 1923 (Zydzi na Litwie. Szkice
z
historii społecznej XIV-XIX w.); tegoż,
Vyrausiasis Lietuvos Tribu nolas XVI-XVIII a., Kaunas 1 927 (Najwyższy Trybunał Litewski w XVI-XVIII w. ); A. Rimka, Lietuvos visuomenes ukio bruozai ligi Liublino unijos, Kaunas 1 924 (Zarys gospodarki społeczeństwa litewskiego do unii lubelskiej);
M. Krasauskaite, Die litauischen Adelsprivilegien bis zum Ende des 15. Jh., Leipzi g 1 927; A. Darevskis-Veriga, Lietuvos moke.śCiai XV-XVI a., Kaunas 1 929 (podatki na Litwie w XV-XVI w. ); M. Biriiska, Ts mUsl.j literaturos ir kultUros istorijos, t. 1�3, Kaunas 1 93 1� 1 944 (Z dziejów naszej kultury i literatury); V. Bidiska, LietuviSk1f: knyg1j istorijos bruoźai, t. 1 . Senosios lietuviSkos knygos, Kaunas 1 930 (Zarys historii ksiqżki litewskiej, t. l . Dawne książki litewskie); K. Avizoni s, Entstehung und Entwicklung des litauischen Adels im 13. und 14. Jh. bis zur litauisch-polnischen Union 1385, Berlin 1 932; te goż, Bajorai
valstybiniame
Lietuvos gyvenime Vaztf laikais, Kaunas 1 940 (Szlachta w
życiu
państ
Z. Iv insk is, Geschichte des Bauerstandes in Litauen, Berlin 1933; tegoż, Lietuvos prekyba su Prilsais iki XVI a. pradźios, Kaunas 1934 wourym Litwy w okresie dynastii Wazów);
v
(Handel Litwy z Prusami w początkach XVI w. ); tegoż, Saules-Siauliai kautynes 1236 m. ir jIJ reikime, Kaunas 1 936 (Bitwa pod Szawlami w 1236 r.
i jej znaczenie); tegoż, Durhes
kautynes 1260 m. irju politinis vaidmuo, Kaunas 1 938 (Bitwa nad Durbe w 1260 r. i jej rola
M. Dobuzinskis, Vytis, Kaunas 1 933 (Pogoń); J. Stakausk as, Lietuva ir VakaTIJ Europa XIII a ., Kaunas 1 934 (Litwa i Europa Zachodnia w XIII w.); J. Jakstas,
polityczna);
Vokiecitf Ordinas ir Lietuva Vytenio ir Gedimino met1f:, "Senove", t. 1-2, Kaunas 1935-
1 936 (Krzyżacy i Litwa w czasach Witenesa i Giedymina); M. Andziulyte-Ruginiene,
Przegląd badań
36 1 •
•
Zemaici1J christianizacijos pradZia, Kaunas 1937 (Początek chrystianizacji Zmudzinów);
A. S t ep o n ai t i s Mindaugas ir Vakarai. VokieeilJ militarinitJ ordinlJ veikla tr Mindaugo santykiai su Roma, Kaunas 1 937 (Mendog i Zachód. Działalność niemieckich zakonów rycerskich i kontakty Mendoga z Rzymem); A. Kucinskas, Kęstutis lietuvilJ tautos gynejas, Kaunas 1938 (Kiejstut - obrońca narodu litewskiego); J. Matusas, Lietuvi1J kulrura senais laikais: iki 1 6-tojo amźiaus, Kaunas 1938 (Kultura litewska w dawnych czasach: do XVI w. ); tegoż, Svitrigaila Lietuvos didysis kunigaikhis, Kaunas 1 939 (Swidrygiełło wielki książę litewski); A. Plateris, Teisiniai Livonijos ir Kurso santykiai sU Lietuva: XVI XVIII a., Kaunas 1938 (Związki prawne Inflant i Kuronii z Litwą: XVI-XVIII w.); J. Toto raitis, Suduvos-Suvalkijos istorija, t. 1 , Kaunas 1938 (Dzieje Sudowii-Suwalszczyzny); A. Sapoka, Lietuva ir Lenkija po 1569 m. unijos, Kaunas 1938 (Litwa i Polska po unii lubelskiej; pozostało w rękop i s ie); tegoż, 1 655 metIJ KedainilJ sutartis arba Svedai Lietuvoje 1655-1656 metais, Vilnius 1990 (Układ w Kiejdanach w 1 655 r. albo Szwedzi na Litwie w latach 1655-1 656); tegoż, Geguzes 3 d. ko nstitucija ir Lietuva (Konstytucja 3 maja a Litwa). W tym ok resie ukazało się wiele artykułów takich autorów jak: I. ]onynas; K. Jablonskis, P. Pe n kauskas, J. Puzinas; J. Remeika, S. Suzieddis, P. Slezas, V. Trumpa, E. Volteris i in. Wydawano także edycje źródłowe : K. Jablonskis; Istorijos archyvas, t. 1 : XVI a. Lietuvos inventoriai, Kaunas 1934 (Archiwum Historyczne, t. 1 : ,
v
,
v
v
v
Inwentarze litewskie z XVI w.); Lietuviski zodziai senosios Lietuvos rastinilJ kalboje, t . l : Tekstai, Kaunas 1 941 (Słowa litewskie w języku urzędowym dawnej Litwy, t. l : Teksty).
grona uczonych zajmuj ących się dziejami Litwy dołączył Ivan Lappo: Lietuva ir Lenkija po 1569 m. Liublino unijos, Kaunas 1932 (Litwa i Polska po unii lubelskiej w 1569 r. ); tegoż, JlumoecKUU Cmamym 1588 2 . , t. 1-2, Kaunas 1934-1938. Opublikowano również monografie zbiorowe: Vytautas Didysis Kaunas 1930 ( Witold Wielki) i Jogaila, Kaunas 1935 (Jagiełło). Wszystkie te prace legły o podstaw zbiorowego opracowania; przygotowanego przez A. Sapokę : Lietuvos istarija, Kaunas 1936 (Historia Litwy). Rozdziały dotyczące dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego nap isali J. Jakstas, Z. Ivinskis i A. S apo ka . Drugi równie ważny ośrodek badań nad dziejam i Wielkiego Księstwa Litewskiego powstał w okresie międzywojennym w Wilnie, gdz ie w spól nymi siłami Towarzystwa Przyiac iół Nauk i Uniwersytetu im. Stefana B a torego założono czasopismo po świę con e litewskiej przeszłości - "Ateneum Wi leńskie , wydawane w latach 1 9231 939 r. Wiele prac opublikował S. Kościałkowski (jego główne dzieło; Antoni Ty zenhauz podskarbi nadworny litewski, t. 1-2, wydano dopiero w latach 1970-197 1 w Lon dynie). Ważne prace opublikowali: F. Koneczny, Litwa a Moskwa w latach 1449-1492; Wilno 1 929; M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 r. , Wilno 1929; H. Łowmiański, Witold wielki książę litewski, Wilno 1930; tegoż, Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, t. 1-2, Wilno 1 93 1-1932; tegoż, Wcielenie Litwy do Polski w 1386 r. , Wilno 1937; I. ]aworski, Studia nad ustrojem miast na prawie niemieckim w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie jagiellońskiej; "Rocznik Prawni czy Wileński", t. 5, Wiln o 1 93 1 ; S. Wysłouch, Posługi komunikacyjne w miastach W. Ks. Litewskiego na prawie magdeburskim do połowy XVI w. , Wilno 1936; A. Wilkiewicz-Wawrzyńczykowa, Spory graniczne polsko-litewskie w XVI-XVII w., "Wiadomości studium historii prawa Do
,
v
v
,
"
,
PRZEG LĄ D BADAN
362 •
litewskiego", t. 1, Wilno 1 938; L. Zytkow icz, Rządy Repnina na Litwie w latach 1 794-
1 797, Wilno 1938; M. Morelowski, Zarysy syntetyczne sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu, Wilno 1 939; K. Cho dy n ick i. Ukazały s ię także prace zbiorowe: Księga pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wi leńskiego, t. 1-2, Wilno 1 929; Księga pamiątkowa ku uczczeniu 400 rocznicy wydania Pierwszego statutu litewskiego, Wilno 1935, która zawiera m.in. : S. Kutrzeba, Charakter i wartość unii polsko-litewskiej; J. Adamus, Państwo litewskie w latach 1386-1398; H. Łowmiański, Uwagi w sprawie podłoża społecznego i gospodarczego unii jagiellońskiej. Dzi ej e Wie lki ego Księstwa Litewskiego n ie zostały zapo mn iane również w innych ośrodkach n aukowych odrodzonej Polski. Historia Wielkiego Księstwa Litewski ego była interpretowana jako c zęść historii Polski, chociaż niektóre, bardziej szczegółowe badania naukowe wpłynęły na zmianę opin ii n iektórych his toryków, którzy zaczęli traktow ać dzieje Litwy jako niezależny przedmiot badań. Nieformalne dyskusj e do tyczące tej kwestii znalazły odbicie w tematach badań: O. HaLecki, Dzieje unii ja giellońskiej, t. 1-2, Kraków 1 9 1 9-1920; M. Gu m owski, Mennica wileńska w XV i XVII w., Warszawa 1 92 1 ; T. Wierzbowski, Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej 1 773-1 794, Kraków 1 92 1 ; J. Leski-Natanson, Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej, t. 1 : Granica wschodnia w epoce jagiellońskiej, Warszawa 1 922; S. Z ajączkowski, Studia nad dziejami Zmudzi wieku XIII, Lwów 1 925; tegoż, Dzieje Litwy pogańskiej do r. 1386, Lwów 1 930; W. Wieczorek, Z dziejów ustroju rolnego Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVIII W., Poznań 1929; A. Zabko-Po topow i cz, Praca najemna i najemnik w rolnictwie w Wielkim Księstwie Litewskim w wieku XVIII, Warszawa 1 929; L. Kolankowsk i, Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. l : 13 77-1499, Warsz awa 1 930; S. Kryczyński, Tatarzy litewscy, Warszawa 1 938; H. Pasz kiewicz, Jagiellonowie i Moskwa, t. 1 : Litwa a Moskwa w XIII-XIV wieku, Warszawa 1 933; tegoż, O genezie i wartości Krewa, Warszawa 1 938. Ukazały s ię wydawn i ctwa źródłowe: Akta unii Polski z Litwą: 1385-1 791, wyd. S. Kutrzeba, W. Semkowicz, Kraków 1932; Codex diplomaticus ecclesiae cathedra/is necnon dioeceseos Vilnensis, t. l , wyd. J. Fi jałek, W. Semkowicz, Kraków 1 932-1 948. Zainteresowanie dziejami Wiel ki ego Księstwa Litewskiego nie zmniejszyło się po II wojnie światowej. Część polskich historyków wyemigrowała do Europy Zachodniej, gdzie pracowali m. in. O. Halecki i S. Kościałkowski. Ukazały się tam : W. Wie1horski, Litwini, Białorusini i Polacy w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego, London 1 95 1 ; S. Kot, La relorme dans Ze Grand Duche de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation culturelle, "Brusse1s Universite libre. Institut de Ph ilologie et d'Histoire Orientales et S l ave s , t. 1 2, 195 3; H. Paszkiewicz, The Origin ol Russia, London 1954; L. Piechnik, Poczqtki Akademii Wileńskiej 1570-1599, Roma 1 984; tegoż, Rozkwit Akademii Wileńskiej 16001655, Roma 1 983; t egoż, ProOy odnowy Akademii Wileńskiej po klęskach Potopu i ok resu kryzysu 1655-1 730, Roma 1 987; tegoż, Odrodzenie Akademii Wileńskiej 1 730-1 773, Roma 1 990. Dzi ej e Wielki ego Księstwa Litewskiego były szeroko badane na uniwersytecie w Poznaniu, g dzi e powstała szkoła H. Łow mi ań sk iego i jego ucznia J. Oc h mań s kiego : H. Łowmiański, Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań 1983; •
"
Przegląd badań
363 tegoż, Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Poznań 1 986; tegoż, Prusy-Litwa-Krzyżacy, Warszawa 1989; J. Ochmański, Powstanie i rozwój latyfundium biskupstwa wileńskiego: 1387-1550, Poznań 1963; tegoż, Biskupstwo wi leńskie w średniowieczu. Ustrój i uposażenie, Poznań 1 972; tegoż, Lietuvill etnine siena Rytuose nuo padermilJ epochos ligi XVI a. , [w: ] Rytli Lietuva, Chicago 1 980 (wyd. polskie : Litewska granica etniczna na Wschodzie od epoki plemiennej do XVI wieku, Poznań 198 1 ); tegoż, Dawna Litwa, Olsztyn 1985 ; tegoż, Vitoldiana. Codex pivilegiorum Vitoldi magni ducis Lithuaniae 1388-1430, Poz nań 1 986; J. Ochmanskis, Senoji LietUva, Vilnius 1996; wraz z K. Biedrowską-Ochmańską, Władysław Jagiełło w opiniach swoich współczesnych, Poznań 1 987; J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław IIJagiełło, Wrocław 1990; ponadto J. Ochmański był amorem podręcznika Historia Litwy, Wrocław 1 967 (wyd. 2 1 982, wyd. 3 1 990). Oprócz tego ukazały się monografie: S. Kasperczak, Rozwój gospodarki folwarcznej na Litwie i Białorusi do połowy XVI wieku, Poznań 1 965; J. Morzy, Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie XVII wieku, Poznań 1965; S. Alexandrowicz, Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, Poznań 197 1 (wyd. 2 1989); Z. Wojtkowiak, Litwa Zawjlejska w XV i pierwszej połowie XVI w. , Poznań 1 980; tegoż, Maciej Stryjkowski dziejopis Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań 1990; K. Pietkiewicz, Kieżgajłowie i ich latyfundium do połowy XVI wieku, Poznań 1 982; tegoż, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Alek sandra Jagiellończyka, Poznań 1995; J. Sobczak, Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa-Poznań 1984; M. B. Topolska, Czytelnik i książka w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie renesansu i baroku, Wrocław 1984; G. Błaszczyk, Zmudź w XVII i XVIII wieku. Zaludnienie i struktura społeczna, Poznań 1 985; tegoż, Diecezja Żmudzka od XV do początku XVII w. Uposażenie, Poznań 1992; tegoż, Diecezja Zmudzka od XV do poczqtku XVII w. Ustrój, Poznań 1 993; M. Mal czewska, Latyfundium Radziwiłłów w XV do polowy XVI wieku, Warszawa 1985; J . J urkiewicz, Powinności włościan w dobrach prywatnych w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVII wieku, Poznań 1 99 1 . Dziejom Wielkiego Księstwa Litewskiego poświę cony był numer 1 1 "Zeszytów Naukowych Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Po znaniu. Historia" : Studia z dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku, Poznań 1971, a także zbiór artykułów: Litwa i jej sąsiedzi od XII do XX wieku, Poznań 1 994. Wydawane jest czasopismo naukowe "Lituano-Slavica Posnaniensia. Studio historica", 1. 1-12, Poznań 1985-2005. Spośród innych ośrodków naukowych w Polsce należy wymienić Warszawę, Białystok (gdzie wydawane jest czasopismo "Acta Baltico-Slavica", t. 1-28, Białystok Warszawa, 1 964-2004), Opole i in. Do najbardziej znanych badaczy należą: J. Bar dach, Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVII w., Warszawa Białystok, 1970; tegoż, O dawnej i niedawnej Litwie, Po zn ań 1988; M. Kosman, Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wy znaniowej, Wrocław 1 973; tegoż, Drogi zaniku pogaństwa u Bałtów, Wrocław 1976; tegoż, Protestanci i kontrreformaci. Z dziejów tolerancji w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, Wrocław 1 978; tegoż, Historia Białorusi, Wrocław 1979; tegoż, Litewska jednota ewangelicko-reformowana od połowy XVII w. do 1 939 r., Opole 1 986; tegoż, Orzeł i Pogoń. •
,
PRZEG LĄ D BADAN
364
XIV-XX w., Warszawa 1 992; H. Wis ner, Najjaśniejsza Rzeczpospolita. Szkice z dziejów Polski szlacheckiej XVI-XVII wieku, Warszawa 1978; tegoż, Rozróżnieni w wierze, Warszawa 1982; tegoż, Kircholm, Warszawa 1987; tegoż, Unia. Sceny z przeszłości Polski i Litwy, Warszawa 1988; tegoż, Lietuvos Didźiosios Kunigaik'śtystes valstybingumo pavojai, Vilnius 199 1 ; tegoż, Król i car. Rzeczpospolita i Moskwa w XVI i XVII wieku, Warszawa 1 995. Opub likowa no także inne wartościowe monografie i studia : W. Kamieniecki, Społeczeństwo litewskie w XV w. , Warszawa 1 947; S. M. Kuczyński, Wielka wojna z Zakonem krzyżackim w latach 1409-141 1, Warszawa 1955; A. Wawrzyńczyk, Studia z dziejów handlu Polski z Wielkim Księstwem Litewskim i Rosją w XVI w., Warszawa 1 95 6 ; W. Pociecha, Królowa Bona (1494-1557), t. 3, Poznań 1958; A. Kawecka-Gryczowa, Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 5 : Wielkie Księstwo Litewskie, Wrocław 1959; A. S ajkowski, Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu Radziwiłłowskiego mecenatu, Poznań 1 965; Z. W d owiszewski, Ge nealogia Jagiellonów, Warszawa 1 968; H. Barycz, Jan Łaski. Studium z dziejów polskiej kultury naukowej XVI wieku, Wrocław 1973; L Szyb iak, Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, Wrocław 1973; Z. Radziszewska, Maciej Stryjkowski, historyk-poeta z epoki Odrodzenia, Katowice 1978; J. Bartyś, Rzeczpospolita Pawłowska, Warszawa 1 982; L. Po dhorode cki, Jan Karol Chodkiewicz 1560-1621, Warszawa 1 982; Z. Sułek, Sprzysiężenie Jakuba Jasińskiego, Warszawa 1 982; R. Kiers nowski, Najdawniejsze monety litewskie, [w:] Wi adom ości numizmatyczne", 1984, nr 3-4; tegoż, Godła Jagiellońskie, [w:] " Wiadom ości numizmatyczne" , 1988, nr 1-2; J. Grygiel, Zycie i działalność Zygmunta Korybutowicza, Wrocław 1988; A. Rachuba, Konfederacja kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660-1663, Warszawa 1989; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, Warszawa 1989; Z. Wój cik, Wielkie Księstwo Litewskie wobec Szwecji, Rosji i powstań kozackich, "Przegląd Wschodni", t. 1, Warszawa 199 1 ; A. Fi1ipczak-Kocur, Skarb litewski za pierwszych Wazów 1587-1648, Wrocław 1 994; M. Chach aj , Zagraniczna edukacja Radziwiłłów, Lublin 1995; M. Jarczykowa, Książka i literatura w kręgu Radziwiłłów biTŻanskich w pierwszej połowie XVII wieku, Katowice 1995; J. Adamus, O herbie miasta Wilna, Łódź 1996; A. Groth, Zegluga i handel morski Kłajpedy w latach 1664-1 722, Gdańsk 1 996; W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej, Warszawa 1996; Z. H . Nowak, Współpraca polityczna państw unii polsko-litewskiej i unii kalmarskiej w latach 1411-1425, Toruń 1996; A. Sucheni-Grabowska, Zygmunt August król polski i wielki ksiąię litewski 1520-1562, Warszawa 1996. W czasopismach naukowych swoje artykuły drukowali : U. Augustyniak, A. Codello, A. Gieysztor, H. Lulewicz, J. Malec, J. Su cho ck i, J. Tęg ows ki, S. Tworek, T. Wasilew ski, M. Zachara-Wawrzyńczyk, A. Za kr zewski i in. Wspomnieć należy o serii publikacji ku u cz czeniu 600-lecia chrystianizacji Li twy, np. : Chrystianizacja Litwy, wyd . J. Kło czowski, Kraków 1987; Chrzest Litwy, wyd. M. Z ahajkiewic z, Lublin 1 990, oraz o wydawnictwach źród łowych : Raporty generalnych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim. 1 782-1 792, wyd. K. Bartnicka, I. Szyb iak, Wrocław 1 974; po szczególne tomy Metryki litewskiej (wyd. A. Rachuba): Księga sigillat 1 709-1 719, Warszawa 1987; Rejestry podymnego WKL. Województwo wileńskie 1690 T., Warszawa Z dziejów polsko-litewskich
"
•
Przegląd badań
365 1 989; inne op racowan ia : Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego
Lulewicz, A. Rachuba Kórnik 1994; Encyklopedia wiedzy o jezu itach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, wyd. L. Grzebień, 1 996. W polskiej historiografii ostatnich dziesięcioleci dzieje Polski i Litwy traktowane są oddzielnie. Takie podejście jest główn i e zasługą J. Bardacha, J. Och mań ski ego, H. Wisnera i ich uczniów. Z darza się jednak, że pojedynczy badacze utożsamiają Litwę z Polską (szczególnie w pracach historyków k ultu ry w tym H. Barycza, A. Saj kows kiego, J. Tazbira) albo przedstawiają ją j ako kraj zdominowany przez Polskę (M. Kosman). Warto podkreślić, że prawie każda praca poświęcona dziejom Rze czp ospolite j Obojga Narodów czy ogólnie dziejom Polski musi bezwzględnie wy korzys tywać źródła z obszaru Wielkiego Księstwa Litewskiego, a tym samym Wielkie Księstwo Litewskie staje się przedmiotem badań niezależnie od ich specyfiki. Wymienienie tylko najważniejszych prac wyże j wspomnianych autorów, szczególnie dotyczących historii politycznej (np. biografie władców, wojny od XVI do XVIII w.) XIV-XVIII wieku. Spisy, wyd. H.
,
,
jest tu niemożliwe ze względu na szczupłość miejsca. W Związk u Radzieckim dzieje Wielkiego Księstwa Litewski ego przyciągały głów nie uwagę historyków z terenów dawnego księstwa. Na Ukrainie i Białorusi pracowali
M.
Hruszewski, M. Dov n ar- Zap olski i V. Piczeta. Pub likac je o historii Wielkiego
Księstwa Li tew skiego wydali: L. Borisionok i F. Klimenka w Kijowie, A. Burzdeika,
D. Daugela, V. Drużczic, K. Kernażyc ki, M. Szczekoczichin i i nn i w Mińsku. W ich pracach Wielkie K s i ę s two Litewskie było traktowane jako państwo litewsko-ruskie (białoruskie, ukraińskie) : A. E. IIpecHHKoB, lleKlIuu no PYCCKOU ucmopuu, t. 2, cz. l : 3anaOftaH PyCb u llumoeeKo-pyeeKoe 2ocyoapcmeo, Mo cKB a 1 939, g dz i e autor pisze głównie o dziejach ziem ruskich Wielkiego Ks i ęstwa Litewskiego. Z drugiej strony rozpoczęto badania nad udziałem Rusinów (Białorusinów i Uk raiń c ów) w strukturze Wielk iego Księstwa Litewsk i ego Szkoły badawcze zostały niestety zniszczone pod czas prześladowań w okresie stalinizmu w latach 30. XX w. Po II wojnie światowej historiografia sowiecka prop agowała tezę, że Wielkie Księstwo Litewskie oderwało od Rosji ziemie białoruskie i ukraińskie: H. rpeKoB, B. KopoJIIOK, B. MUJInep, BoceoeOUHeHue YKpawlbl c Poecueu B 1654 2., MocKBa 1 95 4; A. n. HmaTeHKo, Bopb6a 6e/wpyecKo2o Hapooa "Ja BoeeoeOUlleHue e Poecueti : BmopaH nO/loeUlla XVII-XVIII B., MHHCK 1 974; A. H. ManbueB, PoecuH u Ee/lopyceuH B eepeOU He XVII e., Mo c KBa 1 974; A. C. A6eu:e.napcKHH,Ee/lopyceuH u PoceuH. XVI-XVII 1313., MHHcK 1978. O bowi ązkowe trzymanie się wyżej wspomnianej tezy oraz p ropagowan ie i n formacji o krwawych prześladowaniach ziem ruskich przez Wielkie Księstwo Litewskie było powielane w czasach radzieckich, np. : .sI. H. Map aw, 113 ucmopuu 60pb6bl HapooHblX .Mace EVlOpyCCUU npomuB 3Kcna/-1CUU KamOflW.feCKOU ijepKeU, MHHcK 1 969; tegoż, BamuKall u KamO/lU'leCKaJ/ ijepKOBb B Ee/lopyceu u (1569-1 795), MUHcK 1 97 1 ; tegoż, Dr.łepKu u emop u u 3KcnaHCUU KamO/lWleCKOu ijepK8u 8 Ee/lOpyccuu XVIII e., MUHeK 1974. Mimo to studia poświęcone zagadnieniom społeczno-ekonomicznym były nie zwyk le popularne i nieraz wartościowe: H. EepeiKKoB, llumo8eKwr MempuKa KaK uemOpUIJeCKUU UCmOIJIlUK, Moc KB a-JIemmrpa;::J: 1 946; .ll . JI. nOXłlneBIf1I, KpeembJlHe 5e/lopyecuu u JIumebl B XVI-XVIII B . , JIhBOB 1957; t e goż, KpecmbflHe Ee/lopyeeuu u .
,
PRZEG LĄ D BADAN
366 llumBbl BO emopou nOIlOBUH e XVIII BeKa ,
EellopyccUR u lIumBa B X V-XVI 88. , Mo cKB a 1 92 1 ; 3. lO. K OIIbl CCKHll, 3KoHoM ulf ecKoe pa3Bumue 20pOiJOB Eellopyccuu B XVI - nepBOU nOIlOBUHe XVII e., MHHCK 1 966; tegoż, COljUallbHO-nollumulfecKoe pa3Bumue 20pOOOB Eellopyccuu B XVI - nepBOU nollo8uHe XVII 8., MHHCK 1 9 7 5 ; tegoż, HcmolfHuKo8eoeHue azpapHou ucmopuu Ee.rwpyccuu, MHHCK 1 978; A. II PoroB, PyccKo-nOllbCKue Iryll b mypH ble CBR3U B :mo� B03pOJICiJe/-lUR: CmpU U XOBCK UU u e?o xpOH UKa, MocKBa 1 966; B. 4aM.fIpblUKi, EellopyccKiJl llemonicbl RK
Vilnius
1 966; B. 11. I1H'łen,
nOMHiKi Ilimepamypbl, MiHcK 1 969; P. r. K03ROBCKHll, KpecmbR/-le Eellopyccu u 80
Bmopou nOll08UHe XVII-XVIII 8., MHH cK 1 969; t ego ż, Ma2łlamCKOe x03nUcm8o Eellopyccuu 80 BmopOU nOIlOBU He XVIII BeKa, MHHcK 1 974; C. A. I10.LlOKIlIUH,
PerjJopMalJUR u o6U1ecmeeHlwR MblCllb Eellopyccuu u lIumBbl : BmOpaJl nOlloBWW 1 6 Halfa/lO 1 7 88., MUHCK 1 970; tegoż, CKopuHa u EyOH bl U : OljepK rjJUIlOCOrjJCKUX 8321lJJ008, MHHeK 1 974; H. H. YJIaII.l,UK, GllepKu no apxeo2parjJUu u UCm01-lHUK08eOe/-lUIO ucmopuu Eellopyccuu rjJeooallbHo2o nepuooa, Mo eKB a 1 973; tegoż, B8eoeHue (1 u3yljeH Ue 6eJlOpyccKO-JlUmOBCKozO JlemonucaHwl, MoeKBa 1 985; A. II. rpHQKeBH'ł, CJacmHo BJlaOellbl.leCKUe 20pooa Eellopyccuu XVI-XVIII BB. , MHHeK 1 975; tegoż, COlJUaJlbHaR 6op b6a 20pOJICaH Ee/wpyccuu XVI-XVIII 1313., MI1HeK 1 979; B. H. MeneWKO, OtepKU azpap/-lou ucmopuu Bocmo lł /-lou EeJl opyccu u , MHHCK 1975; r. 51. rOJIeH'leHKO, Modume u KyllbmypHble CBR3U BocmOIfHO-CJlaBffHCKUX HapOOOB B XVI - cepeow-te XVII B., MHHcK 1 989; P. M. Cac,
Bonpoc B
E. H.
CPJIOp�, PyccKo-nollbcKue omHOUleHUJl u
KOHlJe XVI - llallaJle XVII 8., MocKBa 1 973; tegoż, PyccKO
BOCmOl.lHOU EBponbl BO Bmopou nOIlOBUHe XVI - Hal.laJle X VII 6., MoeKBa 1 978; n. B. 3a60pOBCKHH, POCCUR, Pellb llocno/lumaJJ u 1118eljuJJ e cepeoUHe XVII B., M oeKB a 1 98 1 . Można zaobserwować wyraźną tendencję do traktowania dziejów Rzeczpospolitej Obojga Narodów jako samej Polski, z pominięciem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po upadku Związku Radzieckiego w 1991 r. b adania nad dziejami Wi elki ego Księstwa Litewski ego były kontynuowane w poszczególnych kraj ach : Białorusi:
. CnHpH.LlOH OB, 3aKpenO Ule Hue KpecmbffHcmBa EeJlopycu (XV-XVI 66. ) , MHHCK 1 993; D. nOJlbCKUe omHomeHWI u nOllumUlłeCKoe paJBUmUe
Przegląd badań
CaraHoBią, He8HiJoMaH 8allHa 1 654-1667, MiReK 1 995; Rosji: H. 10.
)lBopRHąeHKo,
PyccKue 3eMIlU BeIlUKOi'O KHJlJ/Cecm8a lIumo8cKOi'O (iJo HaL/Gila XVI 8.), c.- IIeTep6ypr 1 993; M. M. KpOM, MeJ/C PyCbJO u JIumeou: 3anaoHopycCKUC 3CM/lU B cucmCMC pyccKo-llumOBCKUX OmHOUłeHUU KOHlfa XV- nepeou nOIlOBUHbl XVI e., MocKB a 1 995;
M. E. EblQKOBa, PyccKoe 2ocyoapcmBo U Be/lUKOe KHRJ/Cccm8o lIumo8cKoe c KOHlJU XV8. 00 1569 2., MocKBa 1 996; Ukraini e : H. M. 51KoBeHKo, YKpaiHcKaR UUlHXma 3 KiHijR
XIV 00 cepeouHu XVII cm. (BOIlUHb i UeHmpa/lbHa YKpaiJw), KRiB 1993.
Historiografia niemiecka już wcześniej zainteresowała się dziejami Litwy: M. Zeiller, Neue Besckreibung des Konigreickes Polen und Grosskerzogtkums Litauen, Ulm 1 647; A. I. Schlózer, Geschickte von Litauen, ais einem eigenen Grossfiirstentums bis zum J. 1569, Gottingen, 1 776-- 1 7 8 5 . Jednakże to zainteresowanie dotyczyło w głównej mierze kontaktów między Litwą a państwami niemieckimi - Zakonem Krzyżackim i Prusami, a informacje o Litwie powiązane były często tylko z tymi zagadnieniami (J. Voigt, Geschichte Preussens, t. 1-9, K6nigsberg 1 827-1 838; R. Grumbholtz, Samaiten und der Deutsche Orden bis zum Frieden am Melno See 1422, K6nigsberg 1 890; K. Forstreuter, Die Memel ais Handeisstrasse Preussens nach Osten, K6nigsberg 1 93 1 ; tegoż, Deutschland und Litauen im Mittelalter, K6łn-Graz 1962; G. u. H. Mortensen, Die Besiedlung des nordostlichen Ostpreussens bis zum Beginn des 1 7. Jk., t. 1 -2, Leipzig 1 9371 938; K. D. S tammler, Preussen und Livland in ihrem Verkiiltnis zur Krone Polens 15611 586, Marburg-Lahn, 1 95 3 ; J . Jacoby, Boguslaus Radziwill, der Statthalter des Grossen Kurfiirsten in Ostpreussen, Marburg-Lahn, 1 959. Ukazała się także publikacja szwedz kiego historyka pracującego w Niemczech: S. Ekdahl, Die "Brandem Prutenorum" des Jan Długosz - eine Quelle zur Schlacht bei Tannenberg 1410, G6ttingen 1976 (przekład litewski: Jono Dlugoso "PrUS1J veliavos" - Zalgirio musio saltinis, Vilnius 1 992); tegoż; Die Scklacht bei Tannenberg 1410: Quellenkritiscke Untersuchungen, t. l, Berlin 1 982; W. Paravicini, Die Preussenreisen der euroPiiischen Ade/s, t. 1-2, Sigmarinen 1 989. Nie zbyt często niemiecka historiografia poświęcała uwagę szczegółowym zagadnieniom dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego: A. von Kotzebue, Switrigail, Leipzig 1 820; J. Pfitzner, Grossfiirst Witold von Litauen ais Staatsmann, Prag-Brunn 1 930; W. Conze, Agrarverfassung und Bevolkerung in Litauen und Weissrussland, Leipzig 1 940; H. Spliet, Die Briefe Gedimins, Sincheim 1 95 3; H. Jablonowski, Westrnssland zwischen Wilna und •
Moskau. Die politische Stellung und die politiscken Tendenzen der russiscken Bevolkerung des Grossfiirstentums Litauen im 15. Jh. , Leiden 1955.
Wśród tych prac na szczególną uwagę zasługuje monografia M. Hellmanna, obejmująca dzieje Litwy aż do II wojny świa towej : M. Hellmann, Grundzuge der Geschichte Litauens und des litauischen Volkes, wydana czterokrotnie w Niemczech w latach 1 966-1990. Inne historiografie, na przykład anglosaska, poświęcały historiografii Wielkiego Księstwa Litewskiego znacznie mniej uwagi : L. Okinshewich, The Law of the Grand Duchy of Lithuania. Background and Bibliography, New York 1 9 5 3 ; O. P. Backus; Motivesfor West Russian Nobles in Deserting Lithuania for Moscow 1377-1514, Lawrence (Kansas) 1 957; W. Urban, The Samogitian Crusade, Chicago 1 989; S. C. Rowell, Lithuania Ascending. A Pagan Empire Within East-Central Europe 1295-1345, Cambridge 1994.
367
,
PRZEG LĄ D BADAN
368 Po II wojnie światowej spora grupa litewskich historyków uciekła ze strefy radzieckiej na Zachód. Tam zainteresowanie dziejami Litwy było wyraźnie widoczne w okresie powojennym. Powstało wówczas kilka opracowań historii Litwy, autorstwa historyków litewskich i amerykańskich, jak T. G. Chase, The Story o!Lithuania, New York 1 946; C. JurgeIa, History o! the Lithuanian Nation, New York 1948. Jednak historycy emigracyjni, szczególnie na kontynencie amerykańskim, oddaleni od źródeł i ośrodków studiów lituanistycznych, prowadzili badania nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego w niekorzystnych warunkach. Ponadto nie wszyscy historycy, którzy znaleźli się na emigracji, mieli warunki do prowadzenia własnych studiów naukowych. Pomimo tego już w Latach 50. XX w. zaczęli publikować swoje prace: M. Bidiska, Senasis Vilniaus universitetas, wyd. 2, London 1955 (Dawny Uniwersytet Wile ński) ; tegoż, LietuvilJ taulos kelias i naujq.ji gyvenimq, t. 1-2, Los Angeles 1 952-1 953 (Droga narodu litewskiego do nowego życia), V. BidiSka, Sen'lliZJ lietuviśkZj knygZJ istorija, t. 1-2, Chicago 1953-1957 (Historia dawnej książki litewskiej); tegoż, Praeities pabiros, Los Angeles 1 960 (Rozmaitości przeszłości); tegoż,Aleksandrynas. Sen'/9lJ lietuvilJ raśytojl1, raśiusilJ prid 1865 m., biograjijos, bibliografijos ir biobibliograjijos, t. 1-3, Chicago 19601 965 (Alexandriana: Biografie, bibliografie i biobibliografie dawnych pisarzy litewskich piszqcych przed 1865 r. ); tegoż, Lietuvos studentai uZsienio universitetuose XIV-XVIII a., Chicago 1987 (Studenci litewscy na zagranicznych uniwersytetach w XIV-XVIII w.); Z. Ivinskis, Sv. Kazimieras 1458-1484, New York 1955 (Sw. Kazimierz 1458-1484); J. Puzinas, Lietuvi1f ki/mes teorijos nuo XV a. iki romantizmo, Chicago 1950 (Teorie o pochodzeniu Litwinów od XV w. do romantyzmu),- S. SuZieddis, Sventas Kazimieras 1458-1484, Kirchheim-Teck 1947, wyd. 2, Brooklyn 1983 (Sw. Kazimierz 1458-1484); A. Sapoka, Vilnius Lietuvos gyvenime, Toronto 1 954 ( Wilno w życiu Litwy); tegoż, Senasis Vilnius, Bruklinas 1963 (Dawne Wilno). Podręcznik Lietuvos istorija (Historia Litwy) autorstwa V, Daugirdaite-Sruogiene (Chicago 1950-1987) był kilka razy uzu pełniany i wznawiany; była ona autorką także innych książek: Lietuvos istorija: Lietuva amźi" sukuryje, Chicago 1956 (Historia Litwy: Litwa na przestrzeni wieków) i Lietuvos kulruros istorijos bruozai, Chicago 1962 (Zarys historii kultury litewskiej). W tym okresie grupa profesjonalnych i nieprofesjonalnych badaczy, wywodząca się z powojennego pokolenia, wspólnie założyła w latach 1956-1957 w Rzymie Litewską Katolicką Akademię Nauk. W 1956 r. powstało Litewskie Towarzystwo Naukowe. Wcześniej, w 1951 r., w Chicago zainicjował działalność Instytut Studiów Lituanistycznych. Instytucje te wydawały: "LietuvilJ katalikl,.l moksllJ akademijos metrastis", t. 1-6, Rome 1965-1985, t. 7-8; Vilnius 1992-1 994 ("Rocznik Litewskiej Katolickiej Aka demii Nauk"); "Lietuviy kataLiky moksly akademijos suvaziavimo darbai", t. 4-1 2, Rome 1 96 1-1987; t. 13, Kaunas 1991; t. 14, Vilnius 1 993 ("Prace zjazdów Litewskiej Katolickiej Akademii Nauk"); "Tautos praeitis" ( " Przeszłość narodu"), od t. 3 jako "Lietuviy tautos praeitis" ("Przeszłość narodu litewskiego"), t. 1-1 3, Chicago, 1 9591 989); "Lituanistikos darbai: Lituanistikos instituto metrastis", t. l 5, Chicago, 1 9661 986 (" Prace lituanistyczne: Rocznik Instytutu Studiów Lituanistycznych"); "Lituanis tik os instituto suvaziavimo darbai " , Chicago 1971-1 989 ( Prace zjazdów Instytutu " Studiów Lituanistycznych") oraz czasopisma ( Aidai", "Karys", "Metmenys" i inne), " .
,
v
,
v
Przegląd badań
369
w których publikowali swoje prace: V. BagdonaviCius, J. BiCiunas, J. Dainauskas , P. Dilys, S. Dirmantas, V Gi diillnas J. Gimbutas, S. Gostautas, Z. Ivinskis, S. Yla, J. Jakstas, P. Jatulis, P. Jonikas, J. Karys, R. Krasauskas, V. Lulevicius, K. A. Matulaitis, J. Matusas, R. Maieika, R. Misiunas, A. Musteikis, M. Nauburas, K. Pakstas, F. Palubinskas, A. Plateris, J. Puzinas, P. Rabikauskas, J. Rackauskas, M. Rackus, J. Reitelaitis (mieszkał na Litwie), P. Reklaitis, J. Remeika, A. Ruksa, l. Urbonas, A. Vadopalas, J. Vaisnora. Wydano wówczas m.in. : M. Anysas, Senprilsilf (Prnthenorum gentes) kovos del laisves su VokiecilJ ordinlJ nuo 1230 iki 1283 m. , Chicago 1 968 ( Walki dawnych Prusów z Krzyżakami o wolność od 1230 do 1283); A. B u dreckis, Algirdas - senoves Lietuvos valstybininkas, jo veikia ir laikai, New York 1981 (Olgierd jako mąż stanu dawnej Litwy, jego działalność i czasy); B . Busackis, Martynas MaZvydas, Chicago 1977; J. Dai n aus kas, Lietuvos bei lietuvilJ krikśtas bei 1387-ji metai, Chicago 1 991 (Chrzest Litwy i Litwinów w 1387 r. ); V. Gidiillnas, De Fratribus Minoribus in Lithuania usque ad definitivam introductionem observantiae (1245-151 7), Romae 1 950; tegoż, Legendariśkieji pranciśkonlJ kankiniai Vilniuje, B rook ly n 1954 (Legendarni mę czennicy franciszkańscy w Wilnie); tegoż, Pranciśkonlf observantlf-bernardin veikia Lietuvoje XV ir XVI a. , Rome 1982 (Działalnośćfranciszkanów obserwantów-bernardYMw na Litwie w XV i XVI w. ); A. Gustaitis, Kunigaikślio Radvilo zemelapis, Chicago 1990 (Mapa księcia Radziwiłła); S. Yla, Siluva zemaicilj istorijoje, Bostona 1970 (Siluva w historii Zmudzi); A. J. Greimas, Apie dievus ir źmones, Chicago 1979 (O bogach i ludziach); tegoż, Tautos atminties beieskant; Vilnius 1990 (W poszukiwaniu pamięci narodowej); P. Jonikas, Lietuvill kalba ir tauta amiilf buvyje, Chicago 1 987 (Litewski język i naród na przestrzeni wieków),- C. JurgeIa, Tannenberg (Eglija-Grunwald) 15 JuZy 1410, New York 1961; J. Karys, Senoves lietuvilJ pinigai, Bridgeport 1959 (Pieniądze dawnych Litwinów); V. Kavolis, Epoch1J signaturos, Chicago 1991 (Cechy epok), to samo [w: ] V. Kavolis, Zmogus istorijoje, Vilnius 1994 (Człowiek w historii); J. KonCius, Vytautas the Great, Miami 1964; tegoż, History of Lithuania, Chicago s.a.; J. Kregzde, Lietuvos reformat/i rastija, Chicago 1978 (Piśmiennictwo litewskich protestantów); tegoż, Reformacija Lietuvoje, Chicago 1 980 (Reformacja na Litwie); J. Rackauskas, Svietimo reforma Lenkijoje ir Lietuvoje XVIII a., Vilnius 1 994 (Reforma szkolnictwa w Polsce i na Litwie w XVIII w. ); A. M. Rackus, Zinynas apie Lietuvos numizmatiką, Chicago 1965 (Poradnik o litewskiej numizmatyce); P. Reklaitis, Einfohrung in die Kunstgeschichtsforschung des Grossfiirstentums Litauen, Marburg 1962; J. Skrupskelis, Lietuviai XVII! a. vokieeilJ literatiiroje, Roma 1967 (Litwini w XVIII-wiecznej literaturze niemieckiej); O. Urbonas, 1410 m. karas su kryziuoliais ir Zalgirio musis, B rooklyn 1960 (Wojna w 1410 r. z Krzyżakami i bitwa pod Grunwaldem); tegoż, DidZiojo Siaures karo frontas Lietuvoje, cz. 1-2, Brooklyn 1963-1964 (Działania wojenne podczas Wielkiej Wojny Północnej na Litwie); J. Vaisn ora, Marijos garbinimas Lietuvoje, Roma 1958 (Kult Maryi na Litwie); J. Zmuidzinas; Commonwealth Polono-Lithuanien: Ou L'Union de Lublin (1569), La Hague 1 978. Swoje książki drukowali także najbardziej znani wówczas historycy litewscy, któ rzy tworzyli w o kresi e niepodległej Litwy ( 1 9 1 8-1940) i na emigracji: K. Avizonis, Rinktiniai raśtai, t. 1-3, Roma 1975-1982 (Pisma wybrane); Z. Ivinski, Rinktiniai raśtai, t. l : Lietuvos istorija iki Vytauto Didziojo mirties, Roma 1978-1989 ,
.
,
•
•
y
,
,
v
,
,
PRZEG LĄ D BADAN
370 (Pisma wybrane, t. l : Historia Litwy do śmierci Witolda Wielkiego); J. Puzinas) Rinktiniai raśtai, t. 1-2, Chicago 1 983 (pisma wybrane). Wydano także zb i ory studiów: Martynas Maivydas: Pirmosios lietuviśkos knygos autorius, Chic ago 1 963 (Martynas Maivydas: �
A utor pierwszej ksiqżki litewskiej); Sventojo Kazimiero penkśimtis 1458-1484, Brooklyn 1985 (500 lec ie śmierci św. Kazimierza 1458-1484); Mazoji Lietuva, New York 1958 -
(Mała Litwa); Ryttj Lietuva, Chi cago 1980 ( Wschodnia Litwa); Vilniaus universitetas
1579-1 979, Chicago 1981 (Uniwersytet Wileński 1579-19 79). P. Rabikauskas i P. Jatul is w znacznym stopniu przyczynili się do wydania źródeł: Pontes Historiae Lithuaniae, t. 1-2: Relatźones status Diocesium in Magno Ducatu Lithuaniae, Roma 1 9 7 1 , 1978; t. 3-4: Codex Mednicensis seu Samogitia Diocesis, Roma 1 984, 1 989; P. Rabi kauskas The Poundation ofthe University of Vilnius (1579), Royal and ,
Papai Grant, Roma 1 979.
Wielki ego Księstwa Litewskiego ma ogromne znaczenie. Ponadto wielu autorów wspom nianych tutaj Wkład historyków emigracyjnych do badań na dziejami
przyczyniło się w znacznym stopniu do zachowania litewskiej świadomości narodowej
emigracji i prop agowania wiedzy o dziejach Litwy na Zachodzie. Po II wo j nie światowej tylko nieliczni historycy, k tórzy pracowali już w okresie niepo d ległego państwa litewskiego, pozostali na Litwie. Jednak, prześladowani przez stalinistów, p rawie nie mogli kontyn uować pracy naukowej. W pierwszych latach powojennych tylko n iewi elu z nich opublikowało swoje prace, w tym P. Pakarklis, Lietuvi'tJ karas prid kalavijuocius, Vilni us 1945 ( Wojny litewskie przeciwko Zakonowi Kawalerów Mieczourych); tegoż, Kryzuocitj valstybes santvarkos bruoiai, Kaunas 1948 na
(Zarys ustroju państwa krzyżackiego); tegoz, Ekonomine ir teisine katalikIJ baznycios padetis Lietuvoje (XV-XIX a.), Vilnius 1 956 (Gospodarcze i prawne położenie Kościoła katolickiego na Litwie (XV-XIX w.); tegoż, Raśtai, Vilnius 1987 (Pisma) oraz v
J. Ziugzda, Lietuvilj ir rus2J tauttj draugyste istorijos raidoje, Vil nius 1947 (Przyjaźń między narodem litewskim i rosyjskim na przestrzeni dziejów); tego z, Reakcine kataliką dvasiśkija amiiinas lietuvią tautos prie"śas, Kaunas 1 948 (Reakcyjne duchowieństwo katolickie jako odwieczny wróg narodu litewskiego); tegoż, Kataliką baźnyćios ekspansija i Pabaltiji ir RytIJ Europą, Vilnius 1 962 (Ekspansja Kościoła katolickiego nad Bałtykiem i we wschodniej Europie); tegoż, LietuviIJ ir ruSlJ taul'tJ santykiai istorinio vystymosi eigoje, Kaunas 1964 (Kontakty między narodami litewskim i rosyjskim w rozwoju historycznym); tegoż, Rinktiniai rałtai,
v
1-2, Vilnius 1 986 (Pisma wybrane). J. Ziugida był redaktorem pierwszych syntez dziejów Litwy: Lietuvos TSR istorija, t. 1, Vilnius 1957 (Historia Litewskiej SRR); Lietuvos TSR istotija. Nuo seniauslJi'tJ laiką iki 1 957 m., Vilnius 1 958 (Historia Litewskiej SRR. Od najdawniejszych czasów do 1 957) - rozdziały poświęcone dziejom Wielkiego Księstwa Litewskiego były pisane przez historyków o tak odmiennych poglądach, jak K. Jablonskis, J. Jurg inis i sam J. Ziugzda Warunki do rozwoju badań historycznych uległy p op raw ie po śmierci Stalina, t.
v
.
chociaż nadal pozostawały pod kontrolą ideologiczną i były ograniczane przez cen zurę. Warto podkreślić, ze ludzie odpowiedzialni za tę kontrolę szybko przyjęli nową ideologię i nie pozwalali na swobodę, Jednak w
przypadku badań nad okresem śred niowiecza kontrola była mniej restrykcyjna niz w przypa dk u historyków zajmujących
Przegląd badań
371
się okresem nowożytnym. Zmiany pojawiły się na przełomie lat 60. i 70. XX W., kiedy zaczęto wydawać coraz więcej publikacji. Pojawiły się nowe kierunki badań, kon tynuowane do czasów nam współczesnych. Ponownie zaczęto wydawać źródła his to ryczne, dzięki działalności K. Jablonskisa i jego następców: Lietuvos valstieCiIJ ir miestelimlJ gin{;ai su dval1J valdytojais, t. 1 , red . K. J abl onskis Vilnius 1 959; t. 2, red. R. Jasas, J. Orda, ViJnius 1961 (Spory litewskich chłopów i mieszczan z zarzqdcami majątków); Prflsijos valdl&ios gromatos, pagraudenimai ir apsakymai lietuviams valstieciams, red. K. Jablonskis, Vilnius 1 960 (Listy, odezwy i pouczenia władz pruskich dla litewskich chlopów); Lietuvos inventoriai XVII a., red. K. Jablonskis, M. Jucas, Vi lnius 1 962 (Inwentarze litewskie z XVII w. ). Później wydano także Gedimino laiśkai, red. V. Pasuto, J. Stal, Vilnius 1 966 (Listy Giedymina); Kazimiero teisynas (1468 m.) , tłum. A. Janulaitis, J. J urginis, Vilnius 1 967 (Kodeks Kazimierza z 1468 r. ); Academia et Universitas Vilnensis, Viln i us 1 979; Pergamentll katalogas (Lietuvos moksllJ akademijos bibliotekos), red. R. Jasas, Vilnius 1 980 (Katalog dokumentów pergaminowych Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk); BirzIJ dvaro teismo knygos. 1 620-1 745, red. V. Raudeliiinas i R. Fir kovius, Vilnius 1 982 (Księgi dworskie dóbr birżańskich. 1 620-1 745); InstrukcijosfeodalinilJ dval1J administracijai Lietuvoje XVII-XIX a., red. Z. Kiaupa, J . Kiaupi en e, Vilnius 1985 (Instrukcje dla administracji majqtków feudalnych na Litwie w XVII-XIX w. ); Pirmasis Lietuvos Statutas, t. 1, cz. 1-2; t. 2, cz. 1 , red. S. Lazutka, E. Gudavicius, Vilnius 19831 98 5 (Pierwszy statut litewski); Popieżitj bules de! kryziaus źygi1J pries prusus ir lietuvius XIII a ., zebrał P. Pakar kli s, red. E. GudaviCius, A. Nikzentaitis, Vilnius 1987 (Bulle papieskie dotyczące krucjat przeciw Prusom i Litwinom w XIII w.); Vilniaus akademijos vizitatoriIJ memorialai ir vyresniWlJ nutarimai, red. E. UlCinaite, A. Sidlauskas, Vilnius 1 987 (Memoriały wizytatorów akademii wileńskiej i postanowienia seniorów); Lietuvos vyriausiojo tribunolo sprendimai 1583-1655, red. V. Raudeliiinas i A. Baliulis, Vilnius 1988 ( Wyroki Najwyższego Trybunały Litewskiego 1583-1655). W ramach serii Biblioteka Lituanistyczna (Lituanistikos biblioteka) ukazały się zarówno źródła narracyjne, jak i dzieła historyczne z XIV-XIX w.: Mykolas Lietuvis, Apie Totori1f:, lietuviIJ ir maskvimiIJ paprocius, tłum. I. Jonynas, Vilnius 1 966 (Mi ch ało Lituanus, O zwyczajach Tatarów, Litwinów i Moskiewiczan); S. Stanevicius, Rastai, red. J. Lebedys, Vilnius 1 967 (pisma); J. Lasickis, Apie zemaiciIJ, kitIJ sarmatIJ bei netik11J krikscionilJ dievus, red. J. Jurginis, Vilniu s 1 962 (J. Lasicius, O bogach Żmudzinów, innych Sarmatów i nieprawdziwych chrześcijan); Lietuvos Metrastis: Bychovco kronika, red. R. Jasas, Vilnius 1971 (Latopis litewski: Kronika Bychowca); M. ValanCius, Rastai, t. 2: ZemaićilJ vyskupyste, red. V. Merkys, Vilnius 1 972 (Pisma, t. 2 : Biskupstwo żmudzkie); M. Maivydas, Pirmoji lietuviska knyga, red. M. Rocka, Vilnius 1 974 (Pierwsza książka litewska); L. }ucevicius, Mokyti zemaićiai, red. M. Luksiene i V. Raudelianas, Vilnius 1975 ( Uczeni Zmudzini); S. Daukantas, Raśtai, t. 1-2, red . V. Merkys, Vilnius 1 976 (Pisma); M. Husovianus, Giesme apie stumbrą, tłum. B. Kazłauskas, Viłn ius 1977 (Pieśni o żubrze); Petras Dusburgietis, Prilsijos zemes kronika, red. R. Batura, tłum. L. Valkiinas, Vilnius 1 98 5 (Petrus de Dusburg, Kronika ziemi pruskiej); P. Ruigys, LietuviIJ kalbos ki/mes, bado ir savybilJ tyrinejimas, red. V. }urgutis, V. ViI nonyte, tłum. V. }urgutis, K. Eigm inas, Vilnius 1 986 (P. Ruig, Badania nad pochodzeniem, cechami ,
,
v
v
•
,
PRZEG LĄ D BADAN
372 i 'Właściwościami języka litewskiego); A. Vijukas-KojalaviCius, Lietuvos istorija, Vilnius 1988 (Historia Litwy). Zródła narracyjne i dzieła historiograficzne dotyczące dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego były takźe wydawane przez innych badaczy: S. M. Slavoćinskis, Giesmes tikejimui katalikam priderancios 1646, red. J. Lebedys, Vilnius 1958 (Pieśni nabozne dla wierzących katolików); L. A. JuceviCius, Rastai, red. M. Luksiene, Vilnius 1959 (Pisma); D. Poska, Rastai, red. V. Laurynaitis, Vilnius 1 959 (Pisma); Lietuvos publicistai valstieCi'IJ klausimu XVI-XVII a., red. I. Luksaite, Vilnius 1 97 6 (Litewscy publicyści o sprawie chłopskiej w XVI-XVII w.); K. Donelaitis, Rastai, red. L. Gineitis, K. Ulvydas, K. Doveika, Vilnius 1977 (Pisma); Z. Liauksminas, Ars et praxis musica, red. V. ]urkstas, tłum. L. Valkiinas, Vilnius 1 977; Pirmasis lietuvi'IJ kalbos zodynas: Konstan tinas Sirvydas. Dictionarium tnum linguarum, red. K. Pakalka, Vilnius 1979 (Pierwszy słownik języka litewskiego: Konstantinas Sirvydas. Dictionarium trium linguarum); Universitas lingvarum Litvaniae, red. K. Eigminas, Vilnius 198 1 ; Krastas ir źmones. Lietuvos geografiniai ir etnografiniai aprasymai (XIV-XIX a.), red. J. Jurginis i A. Sidlauskas, Vilnius 1 983 (wyd. 2., 1988) (Kraj i ludzie. Geografzczne i etnograficzne opisy Litwy XIV-XIX w. ); J. Bretkunas, Rinktiniai rastai, red. J. Palionis, J. Zukauskaite, Vilnius 1983 (Pisma wybrane); Georgo Porsterio laiskai ił Vilniaus, red. K. Kilius, Vilnius 1988 (Listy Georga Forstera z Wilna),- M . K. Radvila N aslaiteIis, Kelione iJeruzalę, tłum. O. Matuseviciiite, Vilnius 1 990 (Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, Peregrynacja do Ziemi Swiętej). ,
�
v
v
,
Historycy i specjaliści z innych dziedzin nauk humanistycznych wspólnie przy
1 947 (Dawna ksiązka li tewska), by uczcić 400-lecie książki litewskiej. Prace historyków j ęzyka i literatury w znacznym stopniu uzupełniły wyniki badań historyków; por. Lietuvi1j literaturos islorija, t. 1 , Viinius 1 95 7 (Historia literatury litewskiej); J. Lebedys, Mikalojus DaukSa, Vilnius 1963 (Mikołaj Dauksza), Lituanistikos barai, t. 1-2, Vilnius 1 972 (Dziedziny studiów lituanistycznych) i Senoji Lietuvi'IJ literatUra, Vilnius 1977 (Dawna literatura litewska) oraz prace zbiorowe wydane przez Lebedysa: Lietuvilj kalba XVII-XVIII a. vidajame gyvenime, Vilnius 1976 (Język litewski w życiu publicznym w XVII-XVIII w.); L. Gineitis, Krisrijonas Donelaitis ir jo epocha, Vilniu:� 1 964 (Krystian Donelaitis i jego epoka) czy rozdziały napisane przez niego w pracy zbiorowej Lietuvi'IJ literatUros istorija, t. 1, Vilnius 1 979 (Historia literatury litewskiej); D. Krikstopaite, Lietuvi'IJ liaudies karines-istorines dainos. Feodalizmo epocha, Vilnius 1 965 (Wojskowe i historyczne li tewskie pieśni ludowe. Epoka feudalizmu); J. Palionis, Lietuvi'IJ literatUrine kalba XVI XVII a., Vilnius 1 967 (Litewski język literacki w XVI-XVII w.); Z. Zinkevicius, Lietuvi'IJ antroponimika. Vilniaus lietuvi1f asmenvardźiai XVII a. pradiioje, Vilnius 1977 (Litewskie antroponimy. Imiona 'Własne wileńskich Litwinów na poczqtku XVII w. ) oraz Lietuvilj kalbos istorija, t. 1-4, Vilnius 1989-1990 (Historia języka litewskiego),- E. Ulcinaite, Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku, Wrocław 1984; J. Jurkstas, Vilniaus vietovardiiai, Vilnius 1 985 (Toponimy wileńskie); zbiory studiów: Kristijonas Donelaitis, ViLnius 1965 (Krystian Donalaitis); prace badaczy historii k si ąź ki : Lietuvos TSR bibliografija, serija A. Knygos lietuvi'IJ kalba, t. 1, 1547-1 861 (Bibliografia gotowali zbiór artykułów Senoji lietuviska knyga, Vilnius
Przegląd badań
373 Litewskiej SSR. Seria A. Książki w języku litewskim) oraz Papildymai, Vilnius 1990 ( Uzupełnienia); N. Feigelmanas, Lietuvos inkunabułai, Vi1nius 1 975 (Litewskie inku nabuły); I. Petrauskiene, Vilniaus akademijos spaustuve 1 575�1 773, Vi1nius 1976 (Drukamia Akademii Wileńskiej 1575�1 773); K. Cepiene, I. Petrauskiene, Vilniaus akademijos spaustuves le idinia i 1576-1805. Bibliografija, Vilnius 1 979 (Publikacje drukami Akademii Wileńskiej 1576-1805. Bib/iograrta); L. Vladimirovas, Knygos istorija, Vilnius 1 979 (Historia ksiqzki); zbiór artykułów z okazji 400-1ecia biblioteki akademii wileńskiej : Kultut1J kryzkeleje, Vilnius 1970 (Na skrzyżowaniu kultur); książki hi storyków oświaty i nauki: Vilniaus universitetas, Vi1nius 1 956 ( Uniwersytet Wileński); A. Endzinas, Specialiojo mokslo razdos Lietuvoje bruozai, Vilnius 1 974 (Zarys rozwoju nauczania specjalistycznego na Litwie); R. Pleckaitis, Feodalizmo laikotarpio filosofija Lietuvoje. Filosofija Lietuvos mokyklose XVI�XVIII a. , Vilnius 1976 (Filozofia okresu feudalizmu na Litwie. Filozofia w szkołach litewskich w XVI�XVIII w.); Vilniaus universiteto istorija , t. 1 : 1579�1803, Vilnius 1976 (Historia Uniwersytetu Wileńskiego); A Short HislOry of Vilnius University, Vilnius 1 979; HcmopwJ BUIlbHJOCCK020 yHueep cumema, Vilnius 1 979; Lietuvos mokyk los ir pedagogines minties istorijos bruozai, Vilnius 1 983 (Zarys historii litewskiej szkoły i mys?i pedagogicznej); A. Pirockinas, A. Sidlauskas, Mokslas senajame Vilniaus universitete, Vilnius 1 984 (Nauka na dawnym Uniwersytecie Wileńskim); M. Luksiene, Demokratine ugdymo mintis Lietuvoje. XVIII a. antroji puse XIX a. pinnoji puse, Vilnius 1985 (Demokratyczna mys1 pedagogiczna na Litwie. Druga połowa XVIII w. � pierwsza połowa XIX w.); A. Sidlauskas, Istorija Vilniaus universitete XVI a. pabaigoje - XIX a. pradZioje, Vilnius 1989 (Historia na Uniwersytecie Wileńskim od końca XVI do poczqtków XIX w.); książki historyków sztuki, architektury i ur banizacji: Lietuvos piZys, Vilnius 1 97 1 (Litewskie zamki); V. Drema, Franciskus Smuglevicius, Vilnius 1973 (Franciszek Smugiewicz); V. Zaborskaite, Prie Lietuvos teatro istak1j. XVI-XVIII a. mokyklinis teatras, Vilnius 1981 (Z źródeł teatru litewskiego. Teatr szkolny w XVI-XVIII w.); M. Matusakaite, Portretas XVI�XVIII a. Lietuvoje, Vilnius 1984 (Portret na Litwie w XVI�XVIII w.); V. Zubovas, Tomas Zebrauskas ir jo mokiniai, Vilnius 1 986 ( Tomasz Zebrowski ijego uczniowie); Lietuvos architekturos istorija, t. 1 : Nuo seniausi1j laiką iki XVII a. vidurio, Vi1nius 1 987 (Historia architektury litewskiej, t. 1 : Od najwcześniejszych czasów do połowy XVII w.); t. 2 : Nuo septynioliktojo amźiaus pradzios iki devynioliktojo amziaus vidurio, Vilnius 1994 (t. 2 : Od początku XVII w. do połowy XIX w.); T. Adomonis, K. Cerbulenas, Lietuvos TSR dailes ir architekturos istarija, t. l : N uo seniausią laiką iki 1 775 m . ) Vilnius 1 987 (Historia sztuki i architektury Litewskiej SSR, t. 1 : Od najwcześniejszych czasów do 1 775 r.); N. Kitkauskas, Vilniaus pilys, Vilnius 1 989 (Zamki wileńskie). Historycy prawa wydali: K. Jablonskis, Lietuvos valstybes ir teises istorija nuo XIV a. pabaigos iki XVI a. vidurio, Vilnius 1971 (Historia litewskiego państwa i prawa od końca XIV do połowy XVI w.); c. Jla3yTKa, JIumoBcKuu Cmamym � peooallbHblu KooeKC BellUK020 KHHJlCeCmBa lIumoecKo2o, Vilnius 1973; S. VanseviCius, Lietuvos valstybes ir teises istorija nuo XVI a. antrosios puses iki XVIII a. pabaigos, Vilnius 1974 (Historia litewskiego państwa i prawa od połowy XVI w. do drugiej połowy XVIII w.); tegoz, Lietuvos Didziosios KunigaikJtystes valstybiniai-teisiniai institutai, Vilnius 1981 (Prawne i państwowe instytucje Wielkiego Księstwa Litewskiego); •
•
•
•
•
•
,
PRZEG LĄ D BADAN
374 tegoż, Feodalines Lietuvos valstybingumas po Liublino unijos, Vilnius 1988 (Państwowość feudalnej Litwy po Unii Lubelskiej); zbiory artykułów: Teises bruoźai Lietuvoje XV XIX a., Vilnius 1 980 (Szkice z dziejów prawa na Litwie w X-XIX w.); TeisiniIJ institutlj raida Lietuvoje XIV-XIX a. , Vilnius 1981 (Rozwój instytucji prawnych na Litwie w XIV XIX w.). Jak wspomniano wcześniej, historycy rozpoczęli wydawanie prac monograficznych w latach 60. i 70. :xx w. Od tego okresu pojawiły się m.in. : J. Jurginis, Kazimieras LyśCinskis - ateizmo pradininkas Lietuvoje, Vilnius 1957 (Kazimierz Łyszczyński jako inicjator ateizmu na Litwie); tegoż, Baudźiavos isigalejimas Lietuvoje, Vilnius 1962 (Umocnienie się poddaństwa na Litwie); tego ż Renesansas ir humanizmas Lietuvoje Vilnius 1 965 (Renesans i humanizm na Litwie); tegoż, Istorija ir poezija, Vilnius 1969 (Historia i poezja); tegoż, Legendos apie lietuvi1j kilmę, Vilnius 197 1 (Legendy o pochodzeniu Litwinów); tegoż, Pagonybes ir krikSCionybes santykiai Lietuvoje, Vilnius 1976 (Związki między pogaństwem i chrześcijaństwem na Litwie); tegoż; Lietuvos valstiećilj istorija, Vilnius 1978 (Historia litewskich chłopów); tegoż, Lietuvos krikStas, Vilnius 1987 (Chrzest Litwy); B. D undul is, Lietuvilf: kova dM Zemaitijos ir Uznemunes XV a. , Vilnius 1 960 ( Walka Litwinów o Zmudź i ziemie zaniemeńskie w XV w.); tegot, Lietuvos kova dM valstybinio savarankiśkumo XVa , Vilnius 1968; wyd 2. Vilnius 1993 ( Walka Litwinów o niezależnośćpaństwową w XV w.); tegoż, Lietuvos u.Zsienio politika XVI a., Vilnius 1971 (polityka zagraniczna Litwy w XVI w. ); tegoż, Sved1jfeodali1j isiverźimai i Lietuvą XVIIXVIII a., Vilnius 1 977 (Najazdy szwedzkich feudałów na Litwę w XVII-XVIII w.); tegoż, Lietuvos kovos de! Baltijos, Vilnius 1985 (Walka Litwy o Morze Bałtyckie); tegoż, Lietuva laisves kovlf: sukuriuose (IX-XIX a.), Vilnius 1990 (Litwa w wirach walki o wolność - IX-XIX w.); M. Jucas, Zalgirio mflśis, Vilnius 1 959; wyd. 3 uzupełnione, Vilnius 1990 (Bitwa pod Grunwaldem); tegoż, Lietuvos metraśćiai, Vilnius 1968 (Latopisy litewskie); tegoż, Nuo Krevos sutarties iki Liublino unijos, Vilnius 1970 (Od umowy w Krewie do Unii Lubelskiej); tegoż, Baudźiavos irimas Lietuvoje, Vilnius 1972 (Upadek poddaństwa na Litwie). Ks iążki dotyczące dziejów Wielkiego Księstwa Li tewsk iego wydali m.in . : R. Jasas, Didysis pruslJ; sukilimas (1260-1274), Vilnius 1959 (Wielkie powstanie pruskie - 1260-1274); R. J asas, L. Truska; Lietuvos Didźiosios Kuni gaikśtystes gyventojlj suraSymas 1 790 m. , Vilnius 1 972 (Spis ludności Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1 790 r.); R. Varakauskas, Pilen1j gynimas, Vilnius 1 960 (Obrona Pilenai); tegoż, Lietuvos ir Livonijos santykiai XIII-XVI a.; Vilnius 1982 (Związki między Litwą a Inflantami w XIII-XVI w.); E. LauceviCius, Popierius Lietuvoje XV-XVIII a. , t. 1-2, Vilnius 1 967 (Papier na Litwie w XV-XVIII w. ); tegoż, XV-XVIII a. knyglJ; iriśimai Lietuvos bibliotekose, Viln i us 1976 (Oprawy książek z XV-XVIII w. w litewskich bibliotekach); R. Marćenas, Siauli1f ekonomijos valstieCiJf sukilimas 1 769 m. , Vilnius 1969 (Powstanie chłopskie w dobrach szawelskich w 1 769 r.); I. Luksaite, Lietuviq kalba reformaciniame judejime XVII a. , Vilnius 1 970 (Język litewski w ruchu reformacyjnym w XVII w.); tejże, Radikalioji reformacijos kryptis Lietuvoje; V ilniu s 1980 (Radykalny ruch reformacyjny na Litwie); R. BatUra, Lietuva tautlJ; kovoje prieś Aukso Ordą, Vilnius 1975 (Litwa w walce narodów przeciwko Złotej Ordzie); E. Gudavicius, Zymenys ir zenklai Lietuvoje XII-XX a. , Vilnius 1980 (Znaki i symbole na Litwie w XII-XX w.); tegot, ,
,
v
.
.
v
v
v
v
Przegląd badań
375 Kryziaus karai Pabaltijoje ir Lietuva XIII a., Vilnius 1 989 (Krucjaty nad Morzem Bałtyckim a Litwa w XIII w.); V. Kryzevicius, Lietuvos privilegijuotieji miestai. XVII a. antroji puse - XVIII a., Vilnius 1981 (Litewskie miasta uprzywilejowane. Druga połowa XVII - XVIII w.); J. Kiaupiene, Kaimas ir dvaras Zemaitijoje XVI-XVIII a. , Viln ius 1 988 ( Wieś i dwór na Żmudzi w XVI-XVIII w.); A. Tyla, Lietuva ir Livonija XVI a. pabaigoje - XVIIa. pradzioje, Vilnius 1 986 (Litwa i Inflanty pod koniec XVI i w po czątkach XVII w.); M. Rocka, Mykolas Lietuvis, Vilnius 1988 (Michał Litwin); L. Trus ka, Baznytine zemevalda Lietuvoje XVIII a. 2-je - XIXa. l-oje puseje, Vilnius 1988 (Własność ziemska Kościoła w drugiej połowie XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w.); A. Matulev ici u s, Maioji Lietuva XVIII a., Vilnius 1989 (Mała Litwa w XVIII w.); A. NikZentaitis, Gediminas, Vilnius 1 989 (Giedymin). Opublikowano także wybory artykułów i inne prace zbiorowe: Iś lietuvi1f kultflros istorijos, t. 1-4, Vilnius 1 958-1964 (Z historii kultury litewskiej); LietuvilJ karas su kryziuocais, Vilnius 1 964 ( Wojna Litwinów z Krzyżakami); Religines kovos ir erezijos Lietuvoje, Vilnius 1 977 ( Walki religijne i herezje na Litwie); Stanislovas Rapolionis, Vilnius 1986; Lietuvos mieslIJ istorijos śaltiniai, vol. 1-2, Vilnius 1988-1992 (Źródła do dziejów miast litewskich). Ponadto nadal wydawano następujące periodyki: "Lietuvos TSR Moksh,J. akademijos darbai", A se ri ja, vol. 1-1 09, 1 95 5-1 989 ("Prace Akademii Nauk Litews kiej SSR"); "Istorija. Lietuvos TSR aukst\)N mokykl\) mokslo darbai", t. 1-3 1, 1958-1 990 ("Historia. Prace Szkół Wyższ ych Litewski ej SSR"); "Lietuvos istorijos metras tis , 197 1-1 989, Vilnius 197 1�1990 ( R o czn ik Dziejów Litwy"), w których pub likow an o prace takich historyków, jak: V. Abramav, icius, V. ALeksiejunas, V. Andriulis, V. B aran au s kas , A. Bumblauskas, D. B u tenas , R. Capaite, A. D ubo nis , Z. Duksa, R. Firkovi Cius, P. Galaune, R. Gi rk o ntas, Z. Kiaup a, E. Meil us, V. Merkys, L. Mu levicius, V. Nausedas, J. Oksas, J. Orda, S . Pamerneckis, V. Raudeliunas, S. Sam al avi Cius, F. Sliesoriiinas, G. Sliesoriiinas, R. Saliiga, A. Taut avicius, R. Trimoniene, J. Tumelis, V. UrbanaviCius, V. Vaivada, I. Val ikonyte, H. Valmontas, A. Varanavi cius, V. Zilenas, P. Zostautaite i inni. Wydano także k si ążki hi storyków nal eż ącyc h do starszego pokolenia, np.: K. J ablo n skis, Lietuvilj kultura ir jos veikejai, Vilnius 1973 (Kultura litewska i jej twór cy); tegoż, Istorija ir jos śaltiniai, Vilnius 1979 (Historia i jej źródła); I. Jonynas, Istorijos baruose, Vilnius 1 984 (W kręgu historii) (wszystkie trzy zb iory przygotował do druku V. Merkys); A. Janulaitis, Praeitis ir jos tyrimo rupeściai, red. S. Jegelevlcius, Vilnius 1 989 (Przeszłość i trudności w jej badaniu). Wydane książk i zachęciły b adaczy do przygotowania syn tetyczn ych opracowań poszczególnych zagadnień i pisania o znacznie szerszych zagadnieniach. Opróc z książek dotyczących chłopów czy A kademi i Wileńskiej wsp omni e ć należy: J. Jur ginis, V. Merkys, A. Ta u tav ici u s, Vilniaus miesto istorija, t. l , Viln ius 1 968 (Historia Wilna); J. Jurgi n is, I. Luk sai te, Lietuvilj kultflros istorijos bruoźai: Feodalizmo epocha. Iki XVIII amiiaus, Vilnius 1 9 8 1 (Zarys historii kultury litewskiej: Epoka feudalizmu. Do XVIII w.). W latach 90. p owstały nowe syntezy dziejów Litwy: Lietuvos TSR istorija, t. 1 : Nuo seniausilj laik1f iki 1 91 7 met1f, Vilnius 1985; wyd. 2 1986 (Historia Litewskiej SSR, t. l : Od czasów najdawniejszych do 1 9 1 7); J. Jurginis i M. Jucas byli v
"
"
v
v
v
,
PRZEG LĄ D BADAN
376 głównymi autorami rozdziałów poświęconych dziejom Wielkiego Księstwa Litew skiego. Ukazała się także praca: M. Jucas, I. LukSaite, V. Merkys, Lietuvos istorija. Nuo
seniausią laikl1 iki 1 91 7 metIj, Vilnius 1 988 (Historia Litwy. Od najwcześniejszych czasów do 1 91 7 r. ). Była to pierwsza synteza dziejów Litwy - a nie Litewskiej S SR - jaka ukazała się na Litwie po II wojnie światowej . Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę w 1990 r., w warunkach wolności uprawiania nauki i odrodzenia kontaktów ze środowiskiem historyków światowych, badania nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego rozwinęły się zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. Ukazały się drukiem książki, które po wstały wiele lat wcześniej, publikowano także dzieła całkowicie nowe. Zmiany były widoczne przede wszystkim w odmiennej tematyce badań : wcześniejsze badania spo łeczno-ekonomiczne zastąpiły studia nad dziejami warstw społecznych, związków kulturowych i relacji politycznych. Wśród nowych edycji źródeł historycznych można zauważyć znaczny postęp w wydawaniu Metryki litewskiej: Lietuvos Metrika. Księga 5, red. E. Banionis, Vilnius
1 993; Księga 6, red. S . Lazutka, I. Valikonyte, Vilnius 1 995; Księga 7, red. A. Baliulis, Vilnius 1 996; Księga 8, red. A. BaLiuLis, R. Firkovicius, D. Antanavicius, Vilnius 1995 ; Księga 10, red. E. Banionis, A. Baliulis, Vilnius 1 997; Księga 11, red. A. Dubonis, 1 997. Wydano także zbiory dokumentów i innych źródeł: Lietuvos magdeburginiIJ miest1j privilegijos ir aktai, t. I , red. A. Tyla, Vilnius 1991 (Przywileje i akta litewskich miast na prawie magdeburskim), t. 2, red. A. Tyla, D. Zygelis, Vilnius 1 997; Vilniaus akademijos spaustuves śaltiniai X VI-XIX a., red. I. Petrauskiene, Vilnius 1 992 (Źródła do dziejów drukarni akademickiej w Wilnie w XVI-XIX w.); Ukmerges apskrities seniunijlJ 1 765 metJj inventoriai, red. A. Baliulis, Vilnius 1 994 (Inwentarze starosty powiatu wiłkomierskiego z 1 765 r.); Tado Kosciuskos sukilimo (1 794) lietuviśkieji raStai, red. J. Tumelis, Vilnius 1 997 (Litewskie teksty z czasów powstania Tadeusza Kościuszki (1 794)); Akademijos laurai, red. M. Svirskas, I. BalCiene, Vilnius 1 997 (Pochwały Akademii Wileńskiej); antologie: Lietuvos mokykla ir pedagogine mintis XIII-XVII a. Istorijos saltini1j anto logija , red. K. Grigas, V. Kryzevicius, I. Luksaite, Vilnius 1 994 (Szkoła Litewska i mys? pedago giczna w XIII-XVII w. Wybór źródeł historycznych); Baltą religijos ir mitologijos saltiniai, t. l, red. N. Vdius, Vilnius 1 996 (Zródła do religii i mitologii Bałtów). �
,
,
Zródła narracyjne z XIII-XVIII w. oraz opracowania historiograficzne z XIX w. zo stały opublikowane w serii "Biblioteka Lituanistyczna", w której znalazły się m.in. dzieła: Heinricus de Lettis, Hermanni de Wartberge, Livonijos kronikos, red. J. Jur ginis, Vilnius 1 991 (Kroniki Liwońskie); L. Boierus, Karolomachija, tłum. B. Kaz lauskas, Vilnius 1992 (Carolomachia); T. Narbutas, Lietuvilj tautos istorija, t. l-S, red.
R. GriS kaite, Vilnius 1992-200 1 (T. Narblltt, Dzieje narodu litewskiego); Mikalojaus Kazimiero Semetos "Reliacija ", red. A. Tyla, E. Oleinaite, [w:] Senoji Lietuvos literatUra, t. 2, Vilnius 1 994; S . Dallkantas, Istorija zemaitiśka, t. 1-2, red. B. Vanagiene, Vilnius 1 995 (Historia żmudzka); S. Daukanto raśtai. Laiśkai Teodorui Narbutui. Epistolinis dialogas, red. R. Griskaite, Vilnius 1 996 (Pisma S. Daukantasa. Listy do Teodora Narbutta. Dialog listowy); K. Lukauskis, Pamokslai, red. J. Karaciejus, Vilnius 1996 (Kazania); G. Ostermeyer, Rastai, red. L. CitaviCifite, Vilnius 1 996 (Pisma); A. Volanus, -
Przegląd badań
377 Rinktiniai raśtai, red. M. Rocka, I. Luksaite, Vilnius 1 996 (Pisma wybrane); J. Radvanas, RadviIiada, red. S. Narbutas, Vilnius 1997 (Radivilias). By uniknąć przeładowania tego przeglądu literatury informacjami, nie włączono do niego obfitej liczby publikacji lituanistycznej literatury religijnej i filologicznej z XVI i XVII w., której wydanie związane było z obchodami 450-lecia opublikowania pierwszej książki w języku litewskim M. Maivydasa. Nadal wydawane były książki stanowiące dziedzictwo wcześniejszych pokoleń historyków Litewskich (także emigracyjnych): K. Av izonis, Rinktiniai raśtai, t. 4, red. A. Avizoniene, Vilnius 1994 (Pisma wybrane); Z. Ivinskis, Lietuvos istorijos saltiniai, Klaipeda 1995 (Zródła do historii Litwy); I. Jonynas, Lietuvos didieji kunigaikśćiai, Vilnius 1 996 ( Wielcy książęta litewscy). Pojawił się zbiór Praeitis, t. 3, Kaunas 1 940 Vilnius 1 992 (Przeszłośc} Ukazało się także kilkanaście opracowań poświęconych historii Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz dziejom innych dziedzin (literatura, język, nauka i oświa ta, sztuka, architektura i urbanizacja) : A. Baliulis, S. Mikulionis, A. MiSkinis, Trakq miestas ir pilys, Vilnius 1991 (Miasto i zamek w Trokach); V. Drema, Vilniaus Sv. Onos baznyCia. Vilniaus katedros rekonstrukcija 1 782-1801 metais, Vilnius 1 99 1 (Kościół św. A nny w Wilnie. Przebudowa katedry wileńskiej w latach 1 782-1801); tegoż, Dingęs Vilnius, Vilnius 1 99 1 (Zaginione Wilno); tegoż, Vilniaus Sv. Jono baźnyćia, Vilnius 1 997 (Kościół św. Jana w Wilnie); E. Gudavicius, MiestlJ atsiradimas Lietuvoje, Vilnius 1991 (Powstanie miast na Litwie); V. Maciejauskiene, Lietuvi'lj pavardzilj susidarymas XIII XVIII a., Vilnius 1 991 (Tworzenie litewskich nazwisk w XIII-XVIII w.); O. Maksi maitiene, Lietuvos istorines geografijos ir kartografijos bruoźai, Vilnius 1991 (Zarys geografii historycznej i kartografii litewskiej); A. Miskinis, Lietuvos urbanistika: istorija, dabartis, ateitis, Vilnius 1991 (Urbanizacja Litwy: historia, teraźniejszość, przyszłoś/); D. Kuolys, Asmuo, tauta, valstybe Lietuvos Didziosios Kunigaikśtystes istorineje literatilroje. Renesansas. Barokas, Vilnius 1 992 (Osoba, naród, państwo w literaturze historycznej Wiel kiego Księstwa Litewskiego. Renesans. Barok); E. Rimsa, Kauno miesto herbas, Vilnius 1 994 (Herb Kowna); I. Vaisvilaite, Baroko pradzia Lietuvoje, Vilnius 1995 (Początek baroku na Litwie); A. NikZentaitis, Nuo Daumanto iki Gedimino. IkikriSćioniśkos Lietuvos visuomenes bruozai, Klaipeda 1 996 (Od Daumanta do Giedymina. Cechy społeczeństwa litewskiego przed przyjęciem chrześcijaństwa); K. Sdelgis, Lietuvos urbanistikos istorijos bruoziai (Nuo seniausilj laiky iki 1 918 m.), Vilnius 1996 (Historia urbanizacji na Litwie. Od czasów najdawniejszych do roku 1 918); R. R. Trimoniene, Lietuvos DidZioji Kunigaikśtyste ir Vidurio Europa XV-XVI a. sanduroje, Siauliai 1 996 ( Wielkie Księstwo Litewskie a Europa Srodkowa na przełomie XV i XVI w. ); D. Butenas, Lietuvos Didziosios Kunigaikstystes valstybini'lj ir visuomenini'lj institucijll istorijos bruozai XIII�XVIII a., Vilnius 1 997 (Zarys historii państwa i instytucji społecznych Wielkiego Księstwa Litewskiego w XIII�XVIII w.); E. Meilus, Zemaitijos Kunigaikśtystes miesteliai XVII a. II puseje � XVIII a., Vilnius 1997 (Miasteczka w księstwie żmudzkim w drugiej połowie XVII i w XVIII w. ); A. Dubonis, Lietuvos didZiojo kunigaikśćio leićiai, Vilnius 1 997 (Lejtowie wielkiego księcia Litwy). Opublikowano prace zbiorowe (monografie lub zbiory stu diów): Lietuvos pedagogines minties raida XVI-XVII a. kulturos veikej'lj raśtuose, red. I. ,
�
y
v
•
v
,
•
,
PRZEG LĄ D BADAN
378
Luksaite, Kaunas 1991 (Rozwój mys1i pedagogicznej w pismach działaczy kultury w XV/ XVII w.); Senoji lietuvilJ literatUra, t. 1-4, Vilnius 1992-1996 (Dawna literatura litewska); Lietuvos Metrika. 1 988 metIJ tyrinejimai, Vilnius 1992 (Metryka litewska. Studia w 1 988 r.); Zalgirio laikij Lietuva ir jos kaimynai, Vilnius 1993 (Litwa w okresie bitwy pod Grunwaldem i jej sqsiedzi); Protestantizmas Lietuvoje: istorija, dabartis, Vilnius 1994 (Protestantyzm na Litwie: historia i teraźniejszośc); Vilniaus universiteto istorija 1579-1994, Vilnius 1 994 (Historia Uniwersytetu Wileńskiego 1579-1 994); Lietuvos valstybe XIl XVIII a. , Vilnius 1997 (Państwo litewskie w XII-XVIII w. ). W dalszym ciągu wydawano następujące periodyki: "Lietuvos istorijos metrastis", 1 990-1996, Vilnius, 1992-1997 ("Rocznik Historii Litwy"); "Istorija", t. 32-35, 19921 997 ("Historia"); "Lituanistica" , No 1-32, 1990-1997; "Miisll praeitis", vol. 1-4, 1 990-1995 ("Nasza Przeszłość"); "Lietuvos istorijos studijos", vol. 1-3, 1992-1 996 " ("Litewskie Studia Historyczne ); "Acta Historica Universitatis Klaipedensis", vol. l-S, 1993-1 996; "Lithuanian Historical Studies", vol. I , 1996 i in. Wznowiono wydawanie "Darbai ir dienos", vol. 1 ( 10)-6(1 5 ), 1995-1997 ( Prace i dni"). Dalsze " badania prowadzi młodsze pokolenie historyków litewskich: V. Almonaitis, K. An tanaitis, D. Baronas, A. Baublys, J. Daujotas, V. Dolinskas, A. GrickeviCius, V. Ka muntaviCiene, D. Karvelis, I. LeonaviCiute, Z. Maciukas, A. Ragauskas, E. Rai La, V. Rakutis, J. SarceviCiene, V. Stancelis, R. Smigelskyte, J. Sevcovas, D. VIIimas i in., którzy publikują swoje prace w dziełach zbiorowych i czasopismach. Duża liczba nowych badaczy zajmujących się dziejami Wielkiego Księstwa Li tewskiego dobrze rokuje na przyszłość. Od chwili opublikowania litewskiego wydania naszej ksiąźki ukazało się kilka nowych obszernych monografii napisanych przez doświadczonych badaczy: E. GudaviCius, Mindaugas (Mendog); I. Luksaite, Refonna cija Lietuvos DidZiojoje KunigaikStysteje ir Mazojoje Lietuvoje XV a.-XVIIa. pradZioje (Reformacja w Wielkim Księstwie Litewskim i w Małej Litwie. XV - poczqtek XVII w.), E. Rimsa, Lietuvos Didźiosios Kunigaikśtystes miestIJ antspaudai (Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego). Publikacje te, a także wiele innych, stanowią wkład litewskich historyków do przygotowań do obchodów w 2009 r. tysiąclecia pierwszej wzmianki o Litwie w źródłach historycznych. y
v
v
Spis ta bel .
Tabela l. L i tewskie wyprawy wojenne w latach 1 201-1263 Tabela 2. Ród Mendoga
.
.
.
.
.
.
•
.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
51 72
•
Tabela 3. Bogowie litewscy w XIII w.
96
Tabela 4. Udziala rycerstwa zachodniej Europy w wyprawach zbrojnych przeciwko Litwie w
XIV
w.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
100
Tabela s. Liczba oraz zagęszczenie osad miejskich w Wielkim Księstwie Litewskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ok. 1570 r. . . .
.
.
171
Tabela 6. Ludność Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie Rzeczpospolitej Obojga Narodów · . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
-
.
243
.
.
.
.
-
.
