Boyne John - Spoznione wyznania

===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Plik jest zabezpieczony znakiem wodnym

===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Dla Con ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Tombland Norwich, 15–16 września 1919 ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Siedząca naprzeciwko mnie w przedziale starsza dama otulona szalem z lisa wspominała niektóre z morderstw, które popełniła na przestrzeni lat. – Pastor z Leeds – wyliczała, uśmiechając się nieznacznie i postukując w dolną wargę palcem wskazującym. – I stara panna z Hartlepool, którą zgubił tragiczny sekret. Oczywiście aktorka z Londynu, która zaprzyjaźniła się z mężem siostry zaraz po jego powrocie z Krymu. Bardzo płocha kobieta, więc nikt nie mógł mieć mi tego za złe. Tylko ta służąca z placu Connaught, zrobiło mi się jej poniekąd żal. Była pracowitą dziewczyną z porządnej rodziny z północy kraju i być może nie zasługiwała na tak okrutny koniec. – Jedno z moich ulubionych – odpowiedziałem. – Moim skromnym zdaniem dostała to, na co zasłużyła. Czytała listy, które nie były do niej adresowane. – My się znamy, prawda? – spytała, po czym pochyliła się do przodu i przymrużonymi oczami wpatrywała się we mnie, szukając znajomych rysów. Spowijała ją ostra woń lawendy i kremu do twarzy, usta miała kleiste i krwistoczerwone od szminki. – Gdzieś już pana widziałam. – Pracuję dla pana Pyntona z Whisby Press – wyjaśniłem. – Nazywam Spotkaliśmy się na literackim lunchu kilka miesięcy temu.

się Tristan Sadler.

Wyciągnąłem rękę, a kobieta patrzyła na nią przez chwilę, jak gdyby nie wiedziała, co ma zrobić, po czym ujęła ją ostrożnie, nie zaciskając palców na mojej dłoni. – Wygłosiła pani prelekcję na temat niewykrywalnych trucizn – dodałem. – Tak, teraz sobie przypominam – powiedziała szybko, przytakując skinieniem głowy. – Przyniósł pan pięć książek do podpisania. Pana entuzjazm zrobił na mnie wrażenie. Uśmiechnąłem się, pochlebiało mi, że w ogóle mnie zapamiętała. – Jestem pani wielkim wielbicielem – wyznałem, a starsza dama z wdziękiem skinęła głową gestem doprowadzonym do perfekcji w ciągu trzydziestu lat otrzymywania pochwał od czytelników. – Pan Pynton również. Wiele razy wspominał, że chciałby panią zwabić do naszego wydawnictwa. – Owszem, znam Pyntona – odrzekła kobieta, wzdrygając się. – Podły typek. O straszliwie cuchnącym oddechu. Dziwię się, że potrafi pan znieść jego towarzystwo. Wiem jednak, dlaczego on pana zatrudnił. Zażenowany uniosłem brew, starsza dama zaś posłała mi półuśmiech. – Pynton lubi się otaczać pięknymi rzeczami – wyjaśniła. – Z pewnością zauważył pan jego upodobanie do bibelotów, no i te ozdobne kanapy, które bardziej pasowałyby do paryskiego atelier jakiegoś projektanta mody. Przypomina mi pan jego ostatniego asystenta, tego skandalizującego. Ale nie, to niestety wykluczone. Jestem wierna swojemu wydawcy od ponad trzydziestu lat i jestem z nim absolutnie szczęśliwa. Odchyliła się do tyłu, przybierając kamienny wyraz twarzy, a ja widziałem, że skompromitowałem się, zmieniając miłą rozmowę w potencjalną transakcję handlową. Zakłopotany wyjrzałem przez okno. Gdy po chwili zerknąłem na zegarek, zorientowałem się, że mamy ponadgodzinne opóźnienie, a do tego pociąg z niewyjaśnionych powodów się zatrzymał.

– Właśnie dlatego nie jeżdżę już do miasta – raptownie stwierdziła starsza dama, usiłując uchylić okno, ponieważ w wagonie zaczęło się robić duszno. – Na kolei po prostu nie można polegać i nigdy nie wiadomo, czy zdoła się wrócić do domu. – Pomogę pani – zaofiarował się siedzący obok pisarki młody mężczyzna, który odkąd wyjechaliśmy z londyńskiej stacji Liverpool Street, rozmawiał ściszonym, zalotnym tonem z dziewczyną zajmującą miejsce obok mnie. Wstał, pochylił się do przodu, roztaczając wokoło zapach potu, i mocno szarpnął okno. Otworzyło się z oporem, a do wagonu wraz z podmuchem ciepłego powietrza wtargnął dym parowozu. – Mój Bill ma złote ręce do różnych urządzeń – młoda kobieta zachichotała z dumą. – Daj spokój, Margie – powiedział mężczyzna, siadając, a po zaledwie cień uśmiechu.

jego wargach przewinął się

– Naprawiał maszyny podczas wojny, prawda, Bill? – Powiedziałem: daj spokój, Margie – powtórzył młodzieniec, tym razem chłodniej, a gdy nasze spojrzenia się skrzyżowały, nie od razu odwróciliśmy wzrok. – To tylko okno, drogi panie – prychnęła jak najbardziej w porę starsza dama. Nagle uświadomiłem sobie, że musiała minąć więcej niż godzina, zanim siedzący w jednym przedziale podróżni zauważyli obecność innych osób. Sytuacja ta przywiodła mi na myśl anegdotę o dwóch angielskich rozbitkach, którzy znaleźli się na bezludnej wyspie i przez pięć lat nie zamienili ze sobą ani jednego słowa, ponieważ nie zostali sobie należycie przedstawieni. Dwadzieścia minut później pociąg drgnął i znów ruszyliśmy w kierunku Norwich, przybywając do celu z ponadpółtoragodzinnym opóźnieniem. Pierwsi, z ożywieniem, wśród chichotów i w atmosferze histerycznej niecierpliwości gnającej młodych do pozostania sam na sam w jakimś pokoiku, wysiedli mechanik i jego towarzyszka, ja zaś pomogłem pisarce nieść walizkę. – To bardzo uprzejmie z pana strony – rzuciła mimochodem, przeszukując wzrokiem peron. – Dalej pomoże mi szofer, powinien gdzieś tu być. – Miło mi było panią poznać – powiedziałem i tym razem, zamiast wyciągnąć rękę, ukłoniłem się niezdarnie, jak gdybym był lojalnym poddanym, a ona królową. – Mam nadzieję, że nie uraziłem pani swoimi słowami. Próbowałem jedynie zaznaczyć, że pan Pynton chciałby współpracować z pisarzami pani kalibru. Odpowiedziała mi uśmiechem – „liczą się ze mną”, można było wyczytać z wyrazu jej twarzy, „jestem ważna” – po czym oddaliła się w towarzystwie ubranego w uniform kierowcy. Ja jednak nie ruszyłem się z miejsca, stałem między ludźmi wbiegającymi na perony i z nich schodzącymi, zagubiony w tłumie, zupełnie sam na zatłoczonym dworcu kolejowym. Opuściłem grube mury stacji Thorpe, wyszedłem na zaskakująco jasne popołudniowe słońce i okazało się, że ulica Recorder, na której mieścił się mój pensjonat, znajduje się na tyle blisko, że po krótkim spacerze dotarłem do celu. Tam jednak ku swojemu rozczarowaniu dowiedziałem się, że mój pokój nie jest jeszcze gotowy. – O Boże! – zawołała właścicielka, chuda kobieta o bladej, przesuszonej cerze.

Zauważyłem, że drżała, chociaż nie było zimno, i nerwowo zaciskała dłonie. Do tego była wysoka. Ze względu na swoją nietypową posturę z pewnością wyróżniałaby się z tłumu. – Bardzo pana przepraszamy, panie Sadler. Od samego rana mamy tu urwanie głowy. Nawet nie wiem, jak wytłumaczyć, co się stało. – Przesłałem wiadomość, pani Cantwell – próbowałem zapanować nad rozdrażnieniem pobrzmiewającym w moim głosie. – Pisałem, że przyjadę tuż po piątej. Tymczasem minęła już szósta. – Skinąłem głową w stronę zegara szafkowego stojącego w rogu za kontuarem recepcji. – Nie chcę sprawiać trudności, ale… – Ależ nie sprawia pan żadnych trudności – zaprotestowała gwałtownie kobieta. – Oczywiście pokój powinien czekać na pana już dawno, tylko… – urwała, zmarszczyła czoło, na którym pojawiło się kilka głębokich rowków, przygryzła wargę i spuściła wzrok. Wydawało się, że nie potrafi spojrzeć mi w oczy. – Dziś rano zaszły pewne nieprzyjemne zdarzenia, panie Sadler, tak wygląda prawda. W pana pokoju. To znaczy w pokoju, który miał być dla pana. Prawdopodobnie teraz pan go nie zechce. Wiem, że nie powinnam. Nie wiem, co z nim zrobię, naprawdę nie wiem. Ale nie stać mnie na to, żeby go nie wynajmować. Była wyraźnie poruszona i mimo że moje myśli w dużej mierze krążyły wokół planów na następny dzień, zrobiło mi się jej żal, zamierzałem więc zapytać, czy mogę jakoś pomóc, nie zdążyłem jednak, ponieważ znajdujące się za nią drzwi nagle się otworzyły i kobieta odwróciła się szybko. W progu stanął mniej więcej siedemnastoletni chłopak, który wyglądał na jej syna: miał jej oczy i usta, natomiast jego cera była w jeszcze gorszym stanie, naznaczona śladami po młodzieńczym trądziku. Chłopak znieruchomiał, mierząc mnie przez chwilę spojrzeniem, po czym zwrócił się do matki z wyrzutem: – Mówiłem, żebyś mnie zawołała, kiedy przyjedzie ten pan, prawda? – rzucił gniewnie, piorunując ją wzrokiem. – Ale pan dopiero co wszedł, Davidzie – usprawiedliwiała się właścicielka. – To prawda – przytaknąłem, ulegając dziwnemu pragnieniu przyjścia jej z pomocą. – Dopiero wszedłem. – Ale mnie nie zawołałaś – młodzieniec w dalszym ciągu napierał na matkę. – powiedziałaś?

Co

panu

– Nic jeszcze nie mówiłam – odparła, odwracając się w moją stronę. Wyraz jej twarzy sugerował, że kobieta zaraz się rozpłacze, jeśli syn nie przestanie jej nękać. – Nie wiedziałam, co powiedzieć. – Przepraszam, panie Sadler – chłopak zwrócił się do mnie z konspiratorskim uśmiechem, jak gdyby chciał dać do zrozumienia, iż żadna sprawa na tym świecie nie zostanie załatwiona jak trzeba, jeżeli nie weźmiemy jej w swoje męskie ręce. – Liczyłem, że uda mi się osobiście pana powitać. Poprosiłem mamę, żeby od razu mnie zawiadomiła, kiedy pan przyjedzie. Zdaje się, że spodziewaliśmy się pana wcześniej. – Tak – potwierdziłem i opowiedziałem o spóźnionym pociągu. – Prawdę mówiąc, jestem trochę zmęczony i miałem nadzieję, że pójdę prosto do swojego pokoju. – Oczywiście, proszę pana – odrzekł chłopak nieznacznie przełykając ślinę, po czym utkwił wzrok z kontuarze, jak gdyby na drewnianej desce wyrysowana była cała jego przyszłość: w tym słoju

widać dziewczynę, z którą się ożeni, w tamtym dzieci, które im się urodzą, w jeszcze innym długie lata pełne kłótni i cierpienia, które będą sobie zadawać. Matka dotknęła delikatnie jego ramienia i szepnęła mu coś na ucho, na co chłopak pokręcił głową i syknął, żeby milczała. – Paskudna sprawa to wszystko – odezwał się, podnosząc nagle głos i znów spoglądając na mnie. – Miał pan się zatrzymać pod numerem czwartym. Niestety numer czwarty jest w tym momencie nieprzygotowany. – Czy nie mógłbym w takim razie zająć innego pokoju? – zapytałem. – Och nie, proszę pana – odparł, kręcąc głową. – Nie, niestety wszystkie są zajęte. Zarezerwowaliśmy panu numer czwarty. Ale nie jest gotowy, w tym problem. Gdyby jednak dał nam pan jeszcze trochę czasu, doprowadzilibyśmy go do porządku. Wyszedł zza kontuaru, dzięki czemu mogłem mu się lepiej przyjrzeć. Mimo że był zaledwie kilka lat młodszy ode mnie, wyglądał jak dziecko, które chce udawać dorosłego. Nosił męskie spodnie, nieco za długie, z podwiniętymi nogawkami, do tego koszulę, krawat i kamizelkę, co nie dziwiłoby, gdyby był starszym mężczyzną. Powyżej górnej wargi pierwszy zarost tworzył cieniutką linię i z początku nie potrafiłem nawet rozróżnić, czy to wąs, czy może smuga brudu przeoczona podczas porannej toalety. Chociaż chłopak usiłował wyglądać na starszego, jego młodość i niedoświadczenie były widoczne na pierwszy rzut oka. Nie mógł być tam wtedy razem z nami, tego byłem pewien. – David Cantwell – powiedział po chwili, wyciągając do mnie rękę. – To nie w porządku, Davidzie – pani Cantwell poczerwieniała ze złości. – Ten pan będzie musiał zatrzymać się gdzieś indziej. – To znaczy gdzie? – chłopak huknął na matkę, a w jego głosie pobrzmiewało poczucie krzywdy. – Wiesz, że wszędzie mają komplet. Powiedz, gdzie mam pana odesłać, bo ja na przykład nie wiem. Do Wilsona? Komplet! Do Dempseya? Komplet! Do Rutheforda? Komplet! Zobowiązaliśmy się, mamo. Zobowiązaliśmy się i musimy spełnić swój obowiązek wobec pana Sadlera, inaczej się skompromitujemy, a chyba mamy dosyć kompromitacji na dzisiaj? Zdumiał mnie ten nagły wybuch agresji i wyobraziłem sobie, jak mogło wyglądać codziennie życie w pensjonacie owej dwójki zupełnie niedobranych osobowości. Syn od dzieciństwa mieszkał sam z matką, ponieważ jego ojciec, uznałem, zginął wiele lat temu w wypadku przy młockarni. Chłopiec oczywiście nie pamiętał taty, ale mimo to uwielbiał go i nigdy tak naprawdę nie przebaczył matce, że zmuszała męża do wytężonej pracy. Potem wybuchła wojna, a chłopak był zbyt młody, żeby pojechać na front. Chciał się zaciągnąć, ale go wyśmiali. Nazwali dzielnym dzieciakiem i kazali przyjść za kilka lat, kiedy na klatce piersiowej wyrośnie mu parę włosów, o ile ta przeklęta wojna wcześniej się nie skończy, a wtedy zobaczą, co da się zrobić. Chłopak wrócił więc do matki i ulga, jaka odmalowała się na jej twarzy, gdy powiedział, że nigdzie nie jedzie, przynajmniej jeszcze nie teraz, wzbudziła w nim pogardę do rodzicielki. Cały czas, nawet w tamtej chwili, wymyślałem tego typu scenariusze, przetrząsając gąszcz fabuł w poszukiwaniu zagmatwanych sytuacji. – Panie Sadler, bardzo proszę wybaczyć mojemu synowi – powiedziała pani Cantwell, przyciskając dłonie płasko do kontuaru i pochylając się do przodu. – Daje się ponieść emocjom, jak pan widzi.

– To nie ma nic do rzeczy, mamo – upierał się David. – Zobowiązaliśmy się – powtórzył. – I oczywiście chcielibyśmy wypełnić swój obowiązek, ale… Nie wysłuchałem kobiety do końca, ponieważ młody David ujął mnie za łokieć poufałym gestem, który wywołał moje zdziwienie, i odciągnął na bok, po czym przygryzł wargę, rozejrzał się nerwowo na boki, a dopiero potem odezwał się przyciszonym głosem: – Panie Sadler – zaczął – moglibyśmy porozmawiać w cztery oczy? Zwykle panują tu zupełnie inne porządki, już ja o to dbam. Na pewno myśli pan o nas bardzo źle. Gdybyśmy jednak przeszli na chwilę do salonu? Jest obecnie pusty i… – Doskonale – przerwałem mu, stawiając podręczną torbę na podłodze przed recepcją pani Cantwell. – Czy mogę ją tutaj zostawić? – spytałem. Kobieta skinęła głową, przełknęła ślinę i teatralnym gestem załamała ręce, a wyglądała przy tym tak, jak gdyby wolała skonać w mękach, niż dopuścić do dalszej rozmowy między mną a jej synem. Poszedłem za chłopakiem do salonu, po części zaciekawiony przyczyną ich zmartwienia, a po części niezadowolony z obrotu spraw. Byłem zmęczony podróżą i targały mną sprzeczne emocje związane z powodem, dla którego przyjechałem do Norwich, dlatego jedyne, czego pragnąłem, to udać się prosto do swojego pokoju, zamknąć za sobą drzwi i zostać sam na sam z myślami. Tak naprawdę nie byłem nawet pewien, czy zrobię to, co miałem do zrobienia następnego dnia. Wiedziałem, że dziesięć minut po pełnej godzinie co dwie godziny, od szóstej rano poczynając, odchodziły pociągi do Londynu, mogłem zatem zdążyć na cztery z nich, zanim by doszło do umówionego spotkania. – Ale bałagan – stwierdził David Cantwell, wydychając powietrze z lekkim świstem i zamykając za nami drzwi. – A mama niczego nie ułatwia, prawda, panie Sadler? – Proszę posłuchać, chciałbym się w końcu dowiedzieć, w czym problem – oznajmiłem. – Do listu z prośbą o rezerwację pokoju dołączyłem przecież przekaz pocztowy z zaliczką. – Oczywiście, proszę pana, oczywiście – zapewnił chłopak. – Osobiście przyjmowałem rezerwację. Widzi pan, mieliśmy umieścić pana pod numerem cztery. Sam tak zdecydowałem. To najcichszy z naszych pokoi i chociaż materac może wydawać się trochę nierówny, łóżko ma dobre sprężyny i wielu z naszych klientów powtarza, że rzeczywiście jest wygodne. Przeczytałem pański list i zrozumiałem, że jest pan żołnierzem. Miałem rację? Po chwili wahania krótko skinąłem głową. – Byłem – burknąłem szorstko. – Teraz już nie jestem. Odkąd się skończyło. – Dużo pan walczył? – zapytał chłopak z płonącymi oczami, a ja poczułem, że tracę cierpliwość. – Pokój. Dostanę go czy nie? – Cóż – odrzekł młodzieniec, zawiedziony moją reakcją. – To chyba zależy od pana. – Jak to? – Nasza pokojówka Mary właśnie tam sprząta, dezynfekuje wszystko. Awanturowała się o to, powiem panu w sekrecie, ale powiedziałem jej, że to ja, nie ona, firmuję pensjonat własnym

nazwiskiem i jeśli chce tu dalej pracować, ma robić, co jej się każe. – Myślałem, że pensjonat firmuje własnym nazwiskiem pana matka – dokuczyłem mu lekko. – Nosimy to samo nazwisko – mruknął ze złością i wytrzeszczył oczy, wbijając we mnie gniewne spojrzenie. – Jeżeli chodzi o pokój, niedługo będzie jak nowy, obiecuję panu. Mama nie chciała nic mówić, ale skoro jest pan żołnierzem… – Byłym żołnierzem – poprawiłem go. – Właśnie. I myślę, że okazałbym brak szacunku, gdybym nie powiedział, w czym rzecz, i nie pozwolił, żeby sam pan zdecydował. Zaintrygowały mnie jego słowa i przez myśl przebiegł mi szereg możliwych zdarzeń. Morderstwo. Albo samobójstwo. Niewierny mąż przyłapany przez prywatnego detektywa w objęciach kochanki. A może coś mniej dramatycznego: niedopałek, od którego zajął się ogniem kosz na śmieci. Gość, który uciekł w nocy, nie regulując rachunku. Znów czyjeś losy splątane niczym drut kolczasty. Znów jakieś pobojowisko. – Z przyjemnością sam zadecyduję – odparłem – o ile… – Zatrzymywał się u nas już wcześniej – chłopak wpadł mi w słowo i zaczął mówić z ożywieniem, gotowy przedstawić mi całą sytuację bez owijania w bawełnę. – Nazywał się Charters. Edward Charters. Bardzo przyzwoity człowiek, tak zawsze myślałem. Pracuje w banku w Londynie, ale jego matka mieszka gdzieś w okolicach Ipswich i od czasu do czasu, gdy ją odwiedza, zwykle zagląda do Norwich na dzień lub dwa, zanim wróci do miasta. Zawsze się u nas zatrzymywał. Nigdy nie mieliśmy z nim żadnych problemów, proszę pana. Spokojny jegomość, trzymał się z dala od innych. Elegancko ubrany. Zawsze prosił o numer cztery, bo wiedział, że to dobry pokój, a ja chętnie mu go dawałem. To ja zajmuję się przydziałem pokoi, panie Sadler, nie mama. Mylą jej się numery i… – A co z tym panem Chartersem? – przerwałem mu. – Nie chciał zwolnić pokoju? – Nie o to chodzi, proszę pana – chłopak pokręcił głową. – Czyżby doszło do jakiegoś wypadku? A może gość zachorował? – Nie, nic z tych rzeczy, proszę pana. Widzi pan, daliśmy mu klucz. Na wypadek, gdyby późno wrócił. Dajemy klucz uprzywilejowanym gościom. Pozwalam na to. Oczywiście pan również będzie mógł dostać klucz, jest pan przecież byłym żołnierzem. Sam chciałem się zaciągnąć, ale nie pozwolili mi ze względu… – Proszę – nie pozwoliłem mu dokończyć. – Czy moglibyśmy… – Tak, przepraszam pana. Tyle że to delikatna sprawa. Obydwaj jesteśmy światowymi ludźmi, zgadza się, panie Sadler? Czy mogę mówić bez ogródek? Wzruszyłem ramionami. Zdawało mi się, że jestem światowym człowiekiem. Chociaż nie miałem pewności. Szczerze mówiąc, nie wiedziałem, co właściwie oznacza to wyrażenie. – Chodzi o to, że dziś z samego rana powstało pewne zamieszanie – powiedział chłopak, ściszając głos i pochylając się w moją stronę niczym spiskowiec. – Postawiło na nogi cały cholerny pensjonat. Proszę o wybaczenie. – Pokręcił głową. – Okazało się, że pan Charters, który wydawał się spokojnym, porządnym człowiekiem, jest zupełnie kimś innym. Wyszedł

wczoraj wieczorem, ale nie wrócił sam. A my, oczywiście, mamy jasne zasady w tych sprawach. Nie potrafiłem powstrzymać się od uśmiechu. Konwenanse! Czy faktycznie one były najważniejsze przez te ostatnie cztery lata? – To wszystko? – spytałem, wyobrażając sobie samotnego, dbającego o matkę w Ipswich mężczyznę, któremu udało się, być może zupełnie niespodziewanie, znaleźć damę do towarzystwa na wieczór i który pozwolił, aby zawładnęły nim pierwotne instynkty. Chyba nie było się czym aż tak bardzo gorączkować. – Nie do końca, proszę pana – odpowiedział David. – Ponieważ… towarzystwo, tak to nazwijmy, które sprowadził pan Charters, okazało się nie lepsze od złodzieja. Został on obrabowany, a kiedy zaczął się domagać zwrotu swoich rzeczy, przystawiono mu nóż do gardła i rozpętało się prawdziwe piekło. Obudziła się mama, obudziłem się ja, inni goście wyszli na korytarz w bieliźnie nocnej. Zapukaliśmy do drzwi pokoju pana Chartersa, a kiedy je otworzyliśmy… – Chłopak wyglądał tak, jak gdyby wahał się, czy mówić dalej. – Oczywiście wezwaliśmy policję – dodał. – Aresztowano oboje. Jednak mama czuje się okropnie przez to wszystko. Myśli, że pensjonat jest skończony. Nie uwierzy pan, ale mówi, że najlepiej go sprzedać. Przeprowadzić się na południowy zachód, w rodzinne strony. – Jestem pewien, że pan Charters również czuje się okropnie – odrzekłem, szczerze współczując bohaterowi nocnych zajść. – Biedaczyna. Rozumiem, że aresztowano tę młodą damę, skoro zaczęła robić się agresywna, ale dlaczego, do licha, aresztowano również jego? Przecież nie mogło chodzić o niemoralne prowadzenie się? – Mogło, proszę pana – chłopak wyprostował się i wyglądał na głęboko dotkniętego. – A nawet z całą pewnością chodziło o niemoralne prowadzenie się. – Ale z tego, co pan mówi, nie wynika, żeby złamał prawo – argumentowałem. – Nie rozumiem, dlaczego miałoby się pociągać go do odpowiedzialności za coś, co było mimo wszystko sprawą osobistą. – Panie Sadler – oznajmił spokojnie – powiem to wprost, ponieważ chyba mnie pan nie zrozumiał. Pan Charters niestety nie wrócił w towarzystwie młodej damy. Wrócił w towarzystwie młodego mężczyzny. Skinął porozumiewawczo głową, a ja zarumieniłem się lekko i odwróciłem wzrok. – Ach – powoli pokiwałem głową. – Rozumiem. O to chodzi. – Rozumie więc pan, dlaczego mama jest zdenerwowana. Gdyby ktoś się dowiedział… – Nagle podniósł wzrok i zajrzał mi w oczy, jak gdyby właśnie coś mu przyszło na myśl. – Wierzę, że zachowa pan w tej sprawie dyskrecję. Od tego zależy nasz los. – Słucham? – spytałem, wpatrując się w chłopaka, po czym energicznie pokiwałem głową. – Och tak, oczywiście. To… cóż, to wasza sprawa, nikomu nic do tego. – Pozostaje jeszcze kwestia pokoju – powiedział ostrożnie. – I tego, czy chce się pan w nim zatrzymać, czy nie. Jak już mówiłem, zostanie dokładnie wysprzątany. Zastanowiłem się przez chwilę, ale nie widziałem żadnych przeciwwskazań. – Naprawdę mi to nie przeszkadza, panie Cantwell – odrzekłem. – Przykro mi z powodu pana kłopotów i zdenerwowania pana matki, ale jeśli w dalszym ciągu można wynająć ten pokój, ja

w dalszym ciągu potrzebuję zatrzymać się gdzieś na noc. – W takim razie wszystko załatwione – podsumował chłopak radośnie, po czym otworzył drzwi i wyszedł z salonu. Nieco zdziwiony tak szybkim zakończeniem naszej dyskusji ruszyłem za Davidem do recepcji, gdzie zastałem jego matkę, która stojąc za kontuarem, spoglądała niespokojnie to na mnie, to na syna. – Pan Sadler doskonale rozumie sytuację – obwieścił chłopak. – I mimo wszystko chciałby skorzystać z pokoju. Powiedziałem mu, że będzie gotowy za godzinę. Sądzę, że się nie pomyliłem? – Zwracał się do matki tak, jak gdyby był już właścicielem pensjonatu, a ona zwykłą służącą. – Nie, Davidzie – odpowiedziała z wyraźną ulgą kobieta. – To bardzo miło z pana strony, jeśli mogę tak powiedzieć. Zechciałby pan wpisać się do rejestru? Przytaknąłem skinieniem głowy i pochyliłem się nad księgą, starannie nanosząc na jej karty swoje imię i nazwisko, przy czym pomimo wysiłków, aby mocno uchwycić pióro drgającą prawą ręką, rozchlapałem nieco atramentu. – Można zaczekać w salonie, jeśli pan sobie życzy – powiedział David, wpatrując się w mój drżący palec wskazujący i bez wątpienia zastanawiając się nad przyczyną drżenia. – Kilka domów dalej znajduje się też bardzo przyzwoity pub, jeśli miałby pan ochotę posilić się po podróży. – Tak, chyba miałbym – ostrożnie odłożyłem pióro, doskonale zdając sobie sprawę z brudnych śladów, które zostawiłem na kartce, i czując zażenowanie z tego powodu. – Czy mogę zostawić u państwa torbę podróżną na przechowanie? – Oczywiście, proszę pana. Schyliłem się, wyjąłem z torby książkę, zamknąłem bagaż i prostując się, spojrzałem na zegar. – Gdybym wrócił o wpół do ósmej? – spytałem. – Pokój będzie gotowy, proszę pana – odpowiedział David, odprowadzając mnie do drzwi i otwierając je przede mną. – Raz jeszcze proszę pana o wybaczenie. Dziwny ten świat, prawda? Nigdy nie wiadomo, z jakimi wykolejeńcami ma się do czynienia. – Rzeczywiście – odparłem i wyszedłem na świeże powietrze. Podmuch chłodnego wiatru przyniósł mi ulgę, ale jednocześnie sprawił, że szczelniej owinąłem się płaszczem i pożałowałem, iż zapomniałem rękawiczek. Zostały w torbie w recepcji, a ja nie miałem ochoty wdawać się w dalsze rozmowy ani z matką, ani z synem. Ze zdumieniem uświadomiłem sobie, że właśnie tego dnia obchodzę dwudzieste pierwsze urodziny. Zupełnie wyleciało mi to z pamięci i przypomniało mi się dopiero w tej chwili. Ruszyłem w dół ulicy, zanim jednak przestąpiłem próg pubu Carpenter’s Arms, spojrzałem na przybitą w widocznym miejscu nad wejściem mosiężną płytę z ozdobnym napisem wyrytym czarnymi literami: „WŁAŚCICIEL: J.T. CLAYTON, POSIADA ZEZWOLENIE NA SPRZEDAŻ PIWA I ALKOHOLÓW WYSOKOPROCENTOWYCH”. Znieruchomiałem, wstrzymałem oddech i przez chwilę wpatrywałem się w nią, czując, jak strach pulsuje mi w żyłach. Pragnąłem zapalić,

poklepałem się więc po kieszeniach w nadziei, że znajdę paczkę gold flakes’ów, które rano kupiłem na Liverpool Street, ale zaraz sobie uświadomiłem, że ich nie mam, zostały na siedzeniu w pociągu – gdzie położyłem je, pomagając pisarce z walizką, zanim każde z nas poszło w swoją stronę – i prawdopodobnie dalej tam leżały albo zdążyły już trafić do czyjejś kieszeni. „WŁAŚCICIEL: J.T. CLAYTON”. To musiał być zbieg okoliczności. Sierżant Clayton pochodził z Newcastle, z tego, co pamiętałem. Przynajmniej tak można było wnioskować po jego akcencie. Czy nie obiło mi się o uszy, że jego ojciec zajmował wysokie stanowisko w jakimś browarze? A może myliłem go z kimś? Nie, to niedorzeczne – uznałem, kręcąc głową. W całej Anglii żyją przecież tysiące Claytonów. Dziesiątki tysięcy. To na pewno nie jest ten sam. Nie pozwalając sobie na snucie dalszych bolesnych spekulacji, popchnąłem drzwi i wszedłem do środka. Bar był do połowy wypełniony robotnikami, którzy odwrócili się, żeby na mnie spojrzeć, po czym podjęli przerwane rozmowy. Mimo że byłem tu obcy, czułem się dobrze, cieszyłem się na myśl o spędzeniu czasu w towarzystwie, a jednocześnie samemu. W kolejnych latach o wiele za często przesiadywałem w pubach pochylony nad chwiejnymi, poplamionymi piwem stołami, czytając i pisząc, skubiąc podstawki pod kufel i pracując nad tym, aby jednych bohaterów wynieść z ubóstwa do świetności, innych zaś zepchnąć z pałacu do rynsztoka. Sam, zawsze sam. Nie piłem zbyt dużo, niemniej piłem. Papieros w prawej ręce, ślad po przypaleniu na lewym mankiecie. Ten irytujący, karykaturalny obraz mnie piszącego książki w małych salkach londyńskich pubów, który sprawił, że w późniejszych latach protestowałem, obruszałem się i prychałem podczas wywiadów niczym znarowiony koń, w rzeczywistości nie był zbyt daleki od prawdy. Tak czy inaczej, zgiełk panujący w zatłoczonym pubie jest o wiele przyjemniejszy niż cisza zalegająca w pustym domu. – Słucham pana – odezwał się stojący za barem mężczyzna o rubasznym wyglądzie. Był bez marynarki, w ręku trzymał szmatę, którą przesuwał po kontuarze, ścierając z niego krople piwa układające się w sznur paciorków. – Co podać? Obrzuciłem spojrzeniem rząd nalewaków sterczących przed barmanem. Niektóre nazwy nic mi nie mówiły, prawdopodobnie pochodziły z lokalnych browarów, wskazałem więc jeden na chybił trafił. – Duże piwo, proszę pana? – Tak, poproszę – odpowiedziałem. Przyglądałem się, jak mężczyzna zdejmuje kufel z umieszczonej za nim półki, a następnie zupełnie odruchowo ujmuje go za podstawę i patrzy pod światło na szkło, sprawdzając, czy nie ma na nim odcisków palców lub drobinek kurzu, po czym zadowolony z wyników oględzin przystawia kufel do nalewaka pod precyzyjnie dobranym kątem i zaczyna nalewać. Na grubych wąsach wisiały mu resztki ciasta, w które wpatrywałem się z odrazą i fascynacją jednocześnie. – Pan jest właścicielem? – spytałem po chwili. – Zgadza się, proszę pana – uśmiechnął się. – John Clayton. Spotkaliśmy się już kiedyś? – Nie, nie – pokręciłem głową, wygrzebując z kieszeni kilka monet. Teraz naprawdę mogłem się odprężyć. – Proszę bardzo – postawił kufel przede mną, najwyraźniej nieporuszony moim pytaniem.

Podziękowałem i ruszyłem w stronę na wpół opustoszałego rogu pomieszczenia, gdzie zdjąłem płaszcz i usiadłem z głębokim westchnieniem. Może lepiej, że pokój nie był jeszcze gotowy – uznałem, spoglądając na ciemnobrązowe piwo, powoli uspokajające się w kuflu. Maleńkie bąbelki uciekały do góry, biała piana mrugała do mnie kusząco i nie mogłem się doczekać tego wspaniałego uczucia ukojenia, które ogranie mnie, gdy po długiej podróży wezmę do ust pierwszy łyk chłodnego płynu. Mógłbym przesiedzieć tu cały wieczór – pomyślałem. Upiłbym się i wywołał awanturę. Policja zatrzymałaby mnie, zamknęła w areszcie i odesłała do Londynu jutro rano pierwszym pociągiem. Nie musiałbym niczego załatwiać. Sprawa sama by się rozwiązała. Westchnąłem ciężko, odrzucając tę możliwość, i sięgnąłem do kieszeni po książkę. Przez chwilę patrzyłem na obwolutę i ogarnęło mnie poczucie bezpieczeństwa, które zawsze przynosił mi widok oprawionych stron. W tamten poniedziałek w połowie września 1919 roku czytałem Białego Kła Jacka Londona. Ze skupieniem przypatrywałem się ilustracji na okładce: sylwetce wilczego szczenięcia węszącego przy drzewach, których zarys przysłaniał nieco drogę wiodącą prosto w pobliskie góry, oświetloną blaskiem księżyca w pełni. Otworzyłem w miejscu, w którym spoczywała zakładka, ale zanim zacząłem czytać, ponownie zerknąłem na tytułową stronę i zamieszczoną na niej dedykację: „Mojemu dobremu kumplowi Richardowi” – głosiły czarne, eleganckie i kształtne litery. „Równie sprytnemu i wyszczekanemu kundlowi jak sam Biały Kieł, Jack”. Kilka dni wcześniej znalazłem tę książkę na stoisku ustawionym przed jedną z księgarni na Charing Cross Road, ale dopiero gdy wróciłem do domu i tam ją otworzyłem, zauważyłem dedykację. Księgarz zażądał za używany egzemplarz zaledwie pół pensa, przypuszczałem więc, że nie zauważył słów na stronie tytułowej, ja jednak uznałem je za niezwykły dodatek, nawet jeśli nie wiedziałem, czy osoba, która podpisała się „Jack”, to autor książki, czy też zupełnie jakiś inny Jack, lubiłem jednak myśleć, iż to właśnie on. Powiodłem palcem wskazującym prawej ręki – tym, którego niekontrolowane drżenie sprawiało mi tyle kłopotów – po literach i wyobraziłem sobie, jak pióro znakomitego pisarza zostawia swój ślad na kartce książki, jednak palec niewrażliwy na uzdrawiające właściwości literatury, w które w swojej młodzieńczej niedojrzałości głęboko wierzyłem, zaczął drgać jeszcze mocniej, cofnąłem więc go ze wstrętem. – Co pan czyta? – dobiegł mnie czyjś głos. Gdy się rozejrzałem, zobaczyłem mężczyznę w średnim wieku siedzącego kilka stolików dalej i patrzącego w moją stronę. Zdumiałem się, że ktoś mnie zagadnął, zamiast więc odpowiedzieć, uniosłem książkę i obróciłem ją w taki sposób, żeby mężczyzna mógł przeczytać tytuł. – Nigdy nie słyszałem – wzruszył ramionami. – Dobra? – Bardzo dobra – odpowiedziałem. – Prawdę mówiąc, wyśmienita. – Wyśmienita? – powtórzył, uśmiechając się lekko, a wymówione przez niego słowo brzmiało tak, jakby nigdy wcześniej nie miał go w ustach. – No to będę musiał jej poszukać, jeśli jest wyśmienita. Zawsze lubiłem czytać. Można się przysiąść? Czy czeka pan na kogoś? Zawahałem się. Wcześniej myślałem, że chcę zostać sam, kiedy jednak pojawiła się możliwość spędzenia czasu w towarzystwie, poczułem, że nie będzie mi ono przeszkadzać. – Proszę – wskazałem miejsce obok siebie. Mężczyzna przeszedł między krzesłami i postawił swój do połowy opróżniony kufel na stole naprzeciwko mnie. Pił piwo ciemniejsze od mojego i roztaczał woń wyschniętego potu, którym

często pachną ludzie po długim, ciężkim dniu pracy. O dziwo, nie było to nieprzyjemne. – Moje nazwisko Miller – powiedział. – William Miller. – Tristan Sadler – odpowiedziałem, ściskając jego dłoń. – Miło mi pana poznać. – Pana również – odrzekł. Ma około czterdziestu pięciu lat – pomyślałem. Tyle samo, ile mój ojciec. Chociaż wcale nie przypominał mojego ojca, ponieważ w przeciwieństwie do niego był szczupłej budowy i wydawał się łagodniejszy, bardziej zamyślony. – Pochodzi pan z Londynu, prawda? – spytał, mierząc mnie wzrokiem. – Zgadza się – uśmiechnąłem się. – To aż tak oczywiste? – Znam się na akcentach – mrugnął do mnie porozumiewawczo. – Potrafię powiedzieć, kto gdzie się wychował z dokładnością do trzydziestu kilometrów. Żona mówi, że to moja popisowa sztuczka, ale ja tak nie uważam. Dla mnie to coś więcej niż popis. – W takim razie, gdzie ja się wychowałem, panie Miller? – spytałem, licząc na odrobinę rozrywki. – Może mi pan powiedzieć? Zwęził oczy i wpatrywał się we mnie w milczeniu. Słychać było jedynie jego ciężki, nosowy oddech i dopiero po minucie otworzył usta, żeby ostrożnie powiedzieć: – Zdaje się, że dzielnica Chiswick – stwierdził. – Okolice mostu Kew. Mam rację? Roześmiałem się zdumiony i zachwycony jednocześnie. – Mieszkałem w samym centrum Chiswick – powiedziałem. – Ojciec miał sklep mięsny. Tam dorastaliśmy. – My? – Ja i moja młodsza siostra. – Ale mieszka pan tutaj? W Norwich? – Nie – pokręciłem głową. – Nie, mieszkam w Londynie. W dzielnicy Highgate. – Trochę daleko od swoich – zauważył. – Tak – odpowiedziałem. – Wiem. Za barem kufel spadł na podłogę i roztrzaskał się na milion kawałeczków, a ja, słysząc nagły huk, podskoczyłem. Spojrzałem w stronę baru, ręce mimowolnie zacisnąłem na blacie stołu i rozluźniłem się dopiero, gdy zobaczyłem, jak właściciel wzrusza ramionami, pochylając się z szufelką i zmiotką, żeby posprzątać bałagan, a siedzący blisko niego uradowani mężczyźni zaczęli rzucać prześmiewcze uwagi. – To tylko kufel – powiedział mój towarzysz, widząc, że się wystraszyłem. – Wiem. – Próbowałem się roześmiać, ale mi się nie udało. – Zaskoczyło mnie to, tylko tyle. – Był pan tam do samego końca, prawda? – spytał.

Spojrzałem na niego, resztki uśmiechu zniknęły mi z twarzy, a on westchnął. – Przepraszam. Niepotrzebnie pytałem. – W porządku – odrzekłem cicho. – Miałem tam dwóch synów. Dobre chłopaki, obydwaj. Jeden kawał łobuza, drugi bardziej podobny do mnie i do pana. Lubił książki. Może trochę starszy od pana. Ile ma pan lat? Dziewiętnaście? – Dwadzieścia jeden – powiedziałem. Dziwnie się poczułem, podając po raz pierwszy swój nowy wiek. – Nasz Billy miałby teraz dwadzieścia trzy, a Sam niedługo kończyłby dwadzieścia dwa. Mężczyzna uśmiechał się, gdy wymawiał ich imiona, potem przełknął ślinę i spuścił wzrok. Użycie trybu przypuszczającego stało się powszechną praktyką w trakcie rozmów na temat wieku dzieci i w zasadzie nie trzeba było dodawać nic więcej. Przez dłuższą chwilę siedzieliśmy w milczeniu, po czym mój towarzysz zwrócił się do mnie z nerwowym uśmiechem: – Podobni jesteście z naszym Samem – powiedział. – Naprawdę? – spytałem, dziwiąc się sam sobie, że to porównanie sprawiło mi przyjemność. Znów zapuściłem się w gąszcz wyobraźni i przedzierałem się przez drapiącą, kłującą plątaninę obrazów, żeby zobaczyć Sama, chłopaka, który kochał książki i myślał, że być może pewnego dnia napisze coś swojego. Zobaczyłem go tego wieczoru, gdy oznajmił rodzicom, że się zaciągnie, zanim sami po niego przyjdą, że chce być tam razem z Billem. Wyobraziłem sobie braci, którzy wykazali się solidarnością podczas szkolenia, odwagą na polu walki, bohaterstwem w obliczu śmierci. Taki był Sam – uznałem. Taki był Sam Williama Millera. Dobrze go znałem. – Był dobrym chłopcem, ten nasz Sam – wyszeptał mój towarzysz, po czym trzy razy uderzył płaską dłonią w blat stołu, jak gdyby chciał powiedzieć: „dość tego”. – Jeszcze jedna kolejka? – spytał, wskazując skinieniem mój pusty do połowy kufel. Pokręciłem głową. – Na razie nie – odpowiedziałem. – Ale dziękuję. Nie ma pan przypadkiem papierosów? – Oczywiście, że mam. – Wydobył z kieszeni metalowe pudełko, które wyglądało tak, jakby miał je od dzieciństwa, otworzył wieczko i podał mi idealnie skręconego papierosa, jednego z dwunastu znajdujących się w papierośnicy. Jego brudne palce, głębokie i pociemniałe linie papilarne kciuka były wynikiem, jak przypuszczałem, wytężonej pracy fizycznej. – Lepszych nie znajdziesz w żadnym sklepie tytoniowym, prawda? – zauważył z uśmiechem, pokazując na precyzyjnie cylindryczny kształt dymu. – Owszem, prawda – przyznałem z podziwem. – Ma pan złote ręce. – Nie ja – odparł. – To żona, ona skręca mi papierosy. Z samego rana, zanim zjem śniadanie, siada w rogu kuchni z rolką bibułek i paczką tytoniu. Zajmuje jej to tylko parę minut. Napełnia całe pudełko, daje mi je na drogę. To się nazywa szczęście, co? Niewiele kobiet robiłoby coś takiego. Roześmiałem się, urzeczony ciepłem domowego rytuału.

– Szczęściarz z pana – stwierdziłem. – Jakbym nie wiedział! – zawołał z udawanym oburzeniem. – A ty, Tristanie Sadler? – spytał, zwracając się do mnie po imieniu i nazwisku, być może dlatego, że miałem za dużo lat, aby można było pozwalać sobie na poufałość wobec mnie, ale za mało, żeby mówić mi per „pan”. – Masz żonę? – Nie – pokręciłem głową. – Ale pewnie w Londynie czeka na ciebie jakaś ukochana? – Nikt szczególny – odpowiedziałem, nie chcąc przyznać, że nie czeka na mnie nawet nikt nieszczególny. – Z kwiatka na kwiatek, co? – powiedział z uśmiechem, ale bez sprośności, z jaką niektórzy starsi mężczyźni czynią czasami takie uwagi. – Wcale się nie dziwię, żadnemu z was, po tym wszystkim, co przeszliście. Przyjdzie czas na śluby i dzieci, jak trochę podrośniecie. Ale, mój Boże, dziewczyny oszalały, kiedy wróciliście do domu, prawda? Roześmiałem się. – Pewnie tak – potwierdziłem. – Chociaż tak naprawdę nie wiem. Zaczynałem odczuwać zmęczenie, długa podróż i wypite na pusty żołądek piwo sprawiły, że ogarniała mnie senność i kręciło mi się w głowie. Kolejne piwo, wiedziałem o tym, doprawi mnie. – Masz rodzinę w Norwich? – spytał po chwili. – Nie – przyznałem. – Jesteś tu pierwszy raz? – Tak. – Na wakacjach? Urlop od wielkiego miasta? Zastanowiłem się, zanim odpowiedziałem. Postanowiłem skłamać. – Tak – potwierdziłem. – Kilka dni urlopu, to wszystko. – No to wybrałeś najlepsze miejsce, mówię ci – przekonywał mężczyzna. – Urodziłem się i wychowałem w Norwich. Mieszkam tu od małego. Nie chciałbym mieszkać nigdzie indziej i nie rozumiem tych, co myślą inaczej. – A mimo to zna się pan na akcentach – przypomniałem. – Pewnie trochę pan podróżował. – Kiedy byłem szczeniakiem, to wszystko – odrzekł. – Ale słucham innych, w tym cała sztuka. Większość ludzi w ogóle nie słucha. A czasami – dodał, pochylając się do przodu – potrafię nawet zgadnąć, co myślą. Popatrzyłem na niego i poczułem, że twarz mi nieruchomieje. Nasze spojrzenia skrzyżowały się i przez chwilę narastało między nami napięcie, jakbyśmy rzucali sobie wyzwanie, ponieważ żaden z nas nie mrugnął ani nie odwrócił wzroku. – Naprawdę? – odezwałem się w końcu. – Zatem wie pan, o czym myślę, panie Miller?

– Nie wiem, o czym myślisz, chłopcze, to nie tak – zaprzeczył, w dalszym ciągu patrząc mi prosto w oczy. – Ale chyba potrafię powiedzieć, co czujesz. Nie znaczy to, że czytam w myślach. Chociaż wystarczyło spojrzeć na ciebie, jak wszedłeś, i wszystko było widać. Zdawało się, że nie zamierza rozwijać tego tematu, nie miałem więc wyboru, musiałem go zapytać, mimo iż instynkt podpowiadał mi, żeby dać temu spokój. – Co było widać, panie Miller? – spytałem, usiłując zachować obojętny wyraz twarzy. – Co czuję? – Moim zdaniem dwie rzeczy – odparł krótko. – Pierwsza to poczucie winy. Nie poruszyłem się i nie spuszczałem z niego oka. – A druga? – Cóż – mruknął – nienawidzisz siebie. Odpowiedziałbym – otwarłem usta, żeby się odezwać – ale co właściwie mógłbym powiedzieć, nie wiem. Tak czy inaczej, nie miałem okazji, aby się o tym przekonać, ponieważ w tym momencie mój towarzysz ponownie uderzył dłonią w stół, rozładowując napięcie, które między nami narosło, po czym zerknął na zegar ścienny. – Niemożliwe! – zawołał. – To już ta godzina? Lepiej zbieram się do domu, inaczej kobieta urwie mi głowę. Udanego pobytu, Tristanie Sadler. – Wstał i uśmiechnął się do mnie. – Cokolwiek przyjechałeś tu robić. I bezpiecznej podróży z powrotem do Londynu, kiedy będzie już po wszystkim. Skinąłem głową, ale nie wstałem. Po prostu patrzyłem za nim, jak kieruje się w stronę drzwi, przystaje na chwilę, unosi dłoń, żeby pożegnać J.T. Claytona posiadającego zezwolenie na sprzedaż piwa i alkoholów wysokoprocentowych, a następnie wychodzi z baru bez słowa. Spojrzałem na Białego Kła leżącego na stole, ale zamiast po książkę sięgnąłem po piwo. Jeszcze zanim je skończyłem, wiedziałem, że mój pokój jest wreszcie gotowy, ale ja nie czułem się gotowy, żeby do niego wrócić, uniosłem więc rękę i wysunąłem palec w stronę baru, a chwilę później stał przede mną następny kufel piwa: ostatni – obiecałem sobie – tego wieczoru. Wynajęty przeze mnie pokój w pensjonacie pani Cantwell, osławiony numer cztery, stanowił ponure tło najwyraźniej dramatycznych wydarzeń z poprzedniej nocy. Tapeta o nijakim wzorze w oklapnięte hiacynty i kwitnące krokusy pamiętała z pewnością dawne, weselsze czasy. Druk wyblakł i stał się prawie niewidzialny w miejscu, gdzie na ścianę przez prostokąt okna padało słoneczne światło, natomiast dywan pod moimi stopami miejscami był wytarty do ostatniej nitki. Pod jedną ze ścian wciśnięto sekretarzyk, w rogu stała umywalka ze świeżą kostką mydła położoną na porcelanowym brzegu. Rozejrzałem się, zadowolony z typowo angielskiej oszczędności i prostoty stylu, ożywczej funkcjonalności pokoju. Z pewnością prezentował się lepiej niż sypialnia z mojego dzieciństwa, której obraz szybko odsunąłem do siebie, ale jego wystrój był mniej przemyślany od tego, jaki udało mi się osiągnąć w moim niewielkim mieszkanku w Highgate dzięki własnej gospodarności. Usiadłem na łóżku i przez chwilę próbowałem sobie wyobrazić dramat, który rozegrał się tu nad ranem: nieszczęsny pan Charters, który najpierw walczy z chłopakiem o miłość, następnie zaś szamocze się z nim, aby odzyskać godność utraconą wraz ze skradzionym dobytkiem, potem

próba morderstwa i aresztowanie, a wszystko to w ciągu jednej godziny. Współczułem mu i zastanawiałem się, czy zdążył chociaż doznać rozpaczliwie upragnionej rozkoszy, zanim rozpoczął się cały horror. Czy padł ofiarą prowokacji policyjnej, czy zwykłego niefortunnego zbiegu okoliczności? Być może wcale nie był taki spokojny, za jakiego uważał go David Cantwell, i domagał się zaspokojenia w sposób, którego nie obejmowała oferta. Podniosłem się powoli, nogi miałem zmęczone po całodziennej podróży, zdjąłem więc buty i skarpetki, koszulę powiesiłem na oparciu krzesła i zostałem w samych spodniach i podkoszulku. Kiedy pani Cantwell zapukała i zawołała mnie po nazwisku, przyszło mi do głowy, żeby dla przyzwoitości ubrać się ponownie, ale nie miałem na to siły, a poza tym – uznałem – nie był to strój, który obrażałby kobietę. Otwarłem drzwi i zobaczyłem właścicielkę trzymającą w rękach tacę. – Przepraszam, że panu przeszkadzam, panie Sadler – powiedziała z właściwym sobie nerwowym uśmiechem, doprowadzonym do perfekcji bez wątpienia dzięki latom usługiwania innym. – Pomyślałam, że może pan być głodny. A poza tym jesteśmy panu coś winni za wcześniejsze nieprzyjemności. Spojrzałem na tacę, na której znajdował się dzbanek herbaty, kanapka z kawałkiem pieczeni wołowej oraz niewielka porcja szarlotki, i natychmiast poczułem wdzięczność dla kobiety. Nie zdawałem sobie sprawy z tego, jak bardzo jestem głodny, dopóki nie zobaczyłem jedzenia. Oczywiście przekąsiłem coś rano, zanim wyruszyłem z Londynu, ale nigdy nie jadłem obfitych śniadań, zatem była to zaledwie herbata i kawałek tostu. Kiedy zgłodniałem w pociągu, okazało się, że wagon restauracyjny jest żałośnie zaopatrzony, i zdołałem przełknąć zaledwie połowę letniego pieroga nadziewanego kurczakiem. Brak porządnego posiłku w połączeniu z dwoma kuflami piwa wypitymi w Carpenter’s Arms sprawił, że miałem wilczy apetyt, otworzyłem więc drzwi szerzej, żeby wpuścić właścicielkę do środka. – Dziękuję panu – powiedziała i zawahała się przez chwilę, zanim rozejrzała się po pokoju, jak gdyby chciała się upewnić, że nie został w nim żaden ślad po hańbiących nocnych zajściach. – Postawię to na sekretarzyku, jeśli można. – To bardzo miło z pani strony, pani Cantwell – podziękowałem. – Nie chciałem sprawiać pani kłopotu i prosić o jedzenie o tej porze. – To żaden kłopot. – Odwróciła się, uśmiechnęła lekko i zmierzyła mnie wzrokiem od góry do dołu, zatrzymując spojrzenie na moich bosych stopach tak długo, że zacząłem odczuwać zakłopotanie i zastanawiać się, co ciekawego mogła w nich dojrzeć. – Czy jutro będzie pan jadł u nas lunch, panie Sadler? – spytała, podnosząc oczy, a ja odniosłem wrażenie, że kobieta chce ze mną o czymś porozmawiać, ale nie potrafi znaleźć odpowiednich słów. Posiłek, choć mile widziany, stanowił zaledwie pretekst. – Nie – odpowiedziałem. – Mam spotkanie o godzinie trzynastej, więc do południa się wyprowadzę. Być może pójdę pozwiedzać trochę miasto, jeśli się obudzę odpowiednio wcześnie. Czy będę mógł zostawić u państwa swoje rzeczy i odebrać je wieczorem przed odjazdem pociągu? – Oczywiście. – Urwała, ale nie zrobiła ruchu w stronę drzwi. Milczałem, czekając, aż coś powie. – Co do Davida – odezwała się w końcu. –

Mam

nadzieję, że nie naprzykrzał się panu

wcześniej? – Ależ nie – odparłem. – Był bardzo dyskretny w całej sprawie. Naprawdę proszę nie myśleć, że ja… – Nie, nie – pokręciła szybko głową. – Nie o tym mówię. To zamieszanie już za nami, miejmy nadzieję, i nie warto do niego wracać. Chodzi o to, że David czasami zadaje zbyt wiele pytań wojskowym. Tym, którzy tam byli. Wiem, że większość z was nie lubi mówić o tym, co się tam działo, ale on potrafi nalegać. Próbowałam rozmawiać z nim na ten temat, tyle że to trudne. – Wzruszyła ramionami i spuściła wzrok, wydawała się zrezygnowana. – On jest trudny – poprawiła się. – Niełatwo samotnej kobiecie wychowywać takiego chłopaka. Ja również odwróciłem wzrok, zakłopotany poufałością w jej tonie, i wyjrzałem za okno. Wysoki jawor zasłaniał widok na ulicę, patrzyłem więc na plątaninę gałęzi zdumiony tym, jak bezlitośnie napływały kolejne wspomnienia z dzieciństwa. Razem z młodszą siostrą Laurą zbieraliśmy kasztany pod drzewami rosnącymi wzdłuż alejek w pobliżu ogrodów botanicznych w Kew, obieraliśmy je z kłujących skorupek i zanosiliśmy do domu, gdzie służyły nam za pociski – wspomnienie to odsunąłem od siebie równie szybko, jak się pojawiło. – Nie szkodzi – powiedziałem, odwracając się z powrotem do pani Cantwell. – Chłopców w jego wieku takie rzeczy interesują, rozumiem to. Ile on może mieć lat… siedemnaście? – Tak, niedawno skończył. Był wściekły w zeszłym roku, kiedy wojna dobiegła końca. – Wściekły? – Zmarszczyłem brwi. – Brzmi bez sensu, wiem. Ale on od tak dawna szykował się na front – tłumaczyła właścicielka. – Codziennie czytał o tym w gazetach, dowiadywał się o losy wszystkich chłopaków z okolicy, którzy pojechali do Francji. Kilka razy próbował się nawet zaciągnąć, udawał starszego, ale wyśmiali go i odesłali do domu, co według mnie, proszę pana, było nie w porządku. Bardzo nie w porządku. Chciał tylko jakoś się przysłużyć, nie musieli się z tego powodu z niego naśmiewać. A kiedy wszystko się skończyło, cóż, prawdę mówiąc, wydawało mu się, że coś go ominęło. – Najprawdopodobniej wybuch granatu, który urwałby mu głowę – stwierdziłem, a moje słowa odbiły się rykoszetem od ścian i trafiły odłamkami w nas oboje. Pani Cantwell wzdrygnęła się, ale ja nie odwróciłem wzroku. – On to rozumie inaczej, panie Sadler – odpowiedziała cicho. – Widzi pan, jego ojciec tam był. Zabili go prawie na samym początku. – Przykro mi – powiedziałem. Zatem wypadek przy młockarni pozostawał wymysłem. – Dziękuję. David miał wtedy zaledwie trzynaście lat i chyba żaden inny syn tak nie kochał ojca jak on swojego. Szczerze mówiąc, wydaje mi się, że jeszcze nie doszedł po tym do siebie. W pewien sposób zmieniło go to. Widać po jego zachowaniu. Cały czas się złości. Trudno z nim rozmawiać. Oczywiście obwinia mnie o wszystko. – Chłopcy w jego wieku zwykle tak robią – odparłem z uśmiechem, dziwiąc się, jak dojrzale to zabrzmiało w moich ustach, byłem przecież starszy od niego zaledwie o cztery lata. – Oczywiście ja chciałam, żeby wojna się skończyła – ciągnęła kobieta. – Modliłam się o to. Nie chciałam, żeby tam pojechał, cierpiał tak, jak wy cierpieliście. Nie potrafię sobie nawet wyobrazić, przez co przeszliście. Pana matka musiała odchodzić od zmysłów, biedaczka.

Wzruszyłem ramionami, ale szybko dodałem do tego skinienie głową – nie miałem nic do powiedzenia w tej sprawie. – Ale gdzieś w głębi duszy – mówiła – miałam nadzieję, że jednak pojedzie. Na tydzień albo dwa. Oczywiście nie po to, żeby brać udział w jakiejś bitwie. Nie chciałam, żeby mu się stała krzywda. Ale tydzień wśród innych żołnierzy dobrze by mu zrobił. A potem święty spokój. Nie wiedziałem, czy mówi o pokoju, jaki miał zapanować w Europie, czy o spokoju, na jaki liczyła we własnym domu, ale nie odezwałem się. – No tak, chciałam tylko przeprosić za niego. – Uśmiechnęła się. – A teraz proszę wypić herbatę. – Dziękuję, pani Cantwell. Odprowadziłem ją do drzwi i przez chwilę patrzyłem, jak spiesznym krokiem idzie po korytarzu, rozglądając się na prawo i lewo, jak gdyby nie wiedziała, w którą stronę się skierować, mimo że najprawdopodobniej mieszkała tu całe swoje dorosłe życie. Cofnąłem się do pokoju, zamknąłem drzwi i powoli zjadłem kanapkę, zdając sobie sprawę z tego, że pośpiech mógłby naruszyć delikatną równowagę żołądka, po czym wypiłem gorącą, słodką, mocną herbatę i zacząłem czuć, iż wracam do siebie. Co pewien czas słyszałem ruch na korytarzu – ściany mojego pokoju były cienkie jak papier – dlatego postanowiłem zasnąć, zanim sąsiedzi spod numerów trzy lub pięć wrócą na noc. Nie mogłem pozwolić sobie na to, aby nie zmrużyć oka: musiałem wypocząć przed tym, co czekało mnie następnego dnia. Odłożyłem tacę na bok, zdjąłem podkoszulek, po czym stanąłem przy umywalce, aby opłukać twarz i ciało zimną wodą. Ociekające krople pochlapały mi spodnie, zaciągnąłem więc zasłony, włączyłem światło i rozebrałem się do naga, zamierzając najdokładniej, jak to możliwe, umyć resztę ciała. Na łóżku przygotowano dla mnie świeży ręcznik, jednak wykonany z materiału, który wydawał się bardzo szybko nawilgać, zacząłem więc ostro pocierać nim skórę, tak jak pokazano nam pierwszego dnia w Aldershot, po czym powiesiłem go na brzegu umywalki, żeby wysechł. Schludność, czystość, skrupulatność – cechy dobrego żołnierza: wszystko to przychodziło mi już odruchowo. W rogu pokoju mieściło się wysokie lustro, przed którym stanąłem i krytycznym okiem obejrzałem swoje ciało. Klatka piersiowa, umięśniona i prężna we wczesnej młodości, ostatnimi czasy zrobiła się wątła; teraz była zupełnie wymizerowana. Czerwone i sine blizny odznaczały się na nogach bardzo wyraźnie, a wzdłuż brzucha biegł ciemny krwiak, który nie chciał zniknąć. Czułem się potwornie brzydki. Wiedziałem, że kiedyś nie byłem tak odpychający. Gdy byłem chłopcem, ludzie z przyjemnością na mnie patrzyli. Mówili mi o tym wprost i całkiem często. Rozważania te przywiodły mi na myśl Petera Wallisa. Peter był moim najlepszym przyjacielem w dzieciństwie, a od wspomnień o nim już tylko krok dzielił mnie od Sylvii Carter, której przeprowadzka na naszą ulicę, gdy oboje mieliśmy po piętnaście lat, ostatecznie doprowadziła do mojej wyprowadzki. Peter i ja byliśmy w dzieciństwie nierozłączni, on z kruczoczarnymi lokami i ja z tą swoją nieusłuchaną słomianą czupryną, która bez przerwy opadała mi na oczy, niezależnie od tego, jak często ojciec wciskał mnie w krzesło przy stole w jadalni i obcinał mi włosy ciężkimi nożycami rzeźnickimi, tymi samymi, którymi w sklepie na parterze wycinał chrząstkę z kotletów. Matka Sylvii odprowadzała spojrzeniem Petera i mnie, gdy biegliśmy wzdłuż ulicy razem z jej

córką, wszyscy troje zjednoczeni w tajnym młodzieńczym porozumieniu, i martwiła się, czy Sylvia nie napyta sobie jakiejś biedy, co z resztą było całkiem zrozumiałe, ponieważ Peter i ja byliśmy w wieku, w którym rozmawialiśmy wyłącznie o seksie: jak bardzo go chcieliśmy, gdzie będziemy go szukać i co będziemy wyprawiać z nieszczęsną istotą, która się na niego zgodzi. Tamtego lata, kiedy chodziliśmy pływać, wszyscy dostrzegliśmy zmiany zachodzące w naszych ciałach i razem z Peterem, coraz starsi i pewniejsi siebie, przyciągaliśmy zalotne spojrzenia Sylvii i żartobliwe, kokieteryjne uwagi. Gdy pewnego razu zostałem z nią sam, powiedziała mi, że jestem najprzystojniejszym chłopakiem, jakiego widziała, i że za każdym razem kiedy patrzy, jak wychodzę z basenu, moje ciało lśni od wody, a czarne mokre kąpielówki przypominają wilgotne futro wydry, przyprawiam ją o dreszcze. Jej słowa jednocześnie podnieciły mnie i napełniły odrazą, a kiedy się pocałowaliśmy i moje wyschnięte wargi i niepewny język spotkały się z jej gorącym przyjęciem, przyszło mi do głowy, że skoro podobam się dziewczynie pokroju Sylvii, za którą wszyscy się oglądają, to może nie jestem taki znów najgorszy. Myśl ta sprawiła mi ogromną przyjemność, kiedy jednak tamtego wieczoru leżałem w łóżku, oddając się zmyślonym naprędce fantazjom, które równie szybko od siebie odsuwałem, wyobrażałem sobie różne chore sceny, ale w żadnej z nich nie pojawiała się Sylvia, potem zaś zwinąłem się pod przepoconą kołdrą, wyczerpany i pełen obrzydzenia do siebie, i tłumiąc szloch, zastanawiałem się, co jest ze mną nie tak, co, do cholery, jest ze mną nie tak. Tamten pocałunek był naszym pierwszym i ostatnim, ponieważ tydzień później Sylvia i Peter oznajmili, że się pokochali i postanowili spędzić ze sobą życie. Kiedy będą pełnoletni, pobiorą się – oświadczyli. Szalałem z zazdrości, dręczyło mnie poczucie upokorzenia, ponieważ mimo że wcześniej nie zdawałem sobie z tego sprawy, beznadziejnie się zakochałem; uczucie zakradło się do mojego serca nie wiadomo kiedy i teraz, gdy widziałem ich razem, wyobrażałem sobie, co robią sam na sam, beze mnie, i skręcałem się z bólu i nienawiści, którą czułem do nich obojga. Mimo wszystko to właśnie Sylvia Carter, w czasie gdy byłem niedoświadczonym chłopcem, powiedziała, że moje ciało przyprawia ją o dreszcze, teraz zaś, patrząc na nie, potłuczone i posiniaczone od walki trwającej ponad dwa lata, patrząc na niegdyś blond włosy, które nabrały brunatnego odcienia i zwiotczałe opadały na czoło, patrząc na żebra widoczne pod skórą, na ręce – lewą żylastą i miejscami odbarwioną, prawą drgającą i trzęsącą się z niewytłumaczalnych powodów, na chude nogi i płciowość ze wstydu dotkniętą niemocą, pomyślałem, że jeśli mój widok wywoła jeszcze u kogoś dreszcze, najprawdopodobniej będzie to skurcz żołądka spowodowany odrazą. To, że starsza dama z pociągu uznała mnie za pięknego, zakrawało na żart. Byłem szkaradnym, wycieńczonym człowiekiem. Z powrotem włożyłem slipy i podkoszulek, ponieważ nie chciałem spać nago. Nie chciałem czuć dotyku wytartej pościeli pani Cantwell. Nie znosiłem żadnego dotyku, który w jakikolwiek sposób kojarzyłby się z intymnością. Miałem dwadzieścia jeden lat i już zdążyłem postanowić, że ta sfera mojego życia na zawsze pozostanie zamknięta. Jakim byłem głupcem. Dwa razy kochałem – pomyślałem, zamykając oczy i kładąc głowę na cienkiej poduszce wznoszącej się na cztery, pięć centymetrów nad materacem. Dwa razy kochałem i dwa razy miłość mnie zniszczyła. To wspomnienie, wspomnienie tej drugiej miłości, sprawiło, że nagle zrobiło mi się niedobrze, oczy otwarły się gwałtownie i wyskoczyłem z łóżka, wiedząc, że mam zaledwie kilka sekund, aby dotrzeć do umywalki, do której zwróciłem piwo, kanapkę, herbatę i szarlotkę dwoma krótkimi szczeknięciami, a ponieważ niestrawione mięso i gąbczasty chleb przedstawiały w porcelanowej misie bardzo nieprzyjemny widok, szybko spłukałem nieczystości dzbanem wody.

Zlany potem osunąłem się na podłogę z kolanami przyciągniętymi do brody. Objąłem je rękami, zwinąłem się w kłębek i wepchnąłem się między ścianę i umywalkę, zaciskając powieki, pod którymi pojawiały się potworne obrazy. Po co tu przyjechałem? Zacząłem się zastanawiać. Na co liczyłem? Jeśli szukałem odkupienia, nie mogłem go znaleźć. Jeśli potrzebowałem zrozumienia, nikt nie mógł mi go ofiarować. Jeśli przebaczenia, nie zasługiwałem na nie. Następnego ranka obudziłem się wcześnie po zadziwiająco spokojnej nocy i pierwszy skorzystałem z łazienki wspólnej dla sześciu pokojów pensjonatu pani Cantwell. Woda była w najlepszym razie letnia, ale nadawała się do użytku, wyszorowałem więc ciało do czysta tym samym kawałkiem mydła, które zostawiono dla mnie w pokoju. Gdy do tego ogoliłem się i uczesałem przed niewielkim lustrem zawieszonym nad umywalką, poczułem się trochę bardziej przygotowany do zadania, które mnie czekało, ponieważ sen i kąpiel pokrzepiły mnie i byłem w lepszej formie niż poprzedniego wieczoru. Wyciągnąłem przed siebie prawą rękę i wpatrzyłem się w nią uważnie, rzucając wyzwanie wskazującemu palcowi, aby ośmielił się zadygotać, on jednak ani drgnął, rozluźniłem się więc i próbowałem nie myśleć o tym, ile jeszcze będzie miał okazji w ciągu dnia, żeby mnie zdradzić. Nie miałem ochoty wdawać się w rozmowy, postanowiłem zatem nie zamawiać śniadania w pensjonacie i tuż po godzinie dziewiątej chyłkiem zszedłem na dół, aby wymknąć się przez główne wyjście, nie zamieniając nawet słowa z właścicielem ani właścicielką, którzy z tego, co słyszałem, zajęci byli przygotowywaniem jadalni i sprzeczali się przy tym jak stare małżeństwo. Drzwi do swojego pokoju zostawiłem otwarte na oścież, na łóżku położyłem torbę podręczną. Poranek był jasny i rześki, niebo bezchmurne, nie zapowiadało się, żeby miało później padać, i bardzo mnie to cieszyło. Nigdy wcześniej nie byłem w Norwich, dlatego na ulicznym straganie kupiłem małą drukowaną mapę z myślą, że być może godzinę lub dwie pospaceruję po mieście. Umówiłem się na trzynastą, miałem więc mnóstwo czasu, aby pozwiedzać, zanim wrócę do pensjonatu odświeżyć się przed spotkaniem. Przeszedłem przez most na ulicy Prince of Wales, zatrzymałem się na chwilę, aby popatrzeć na wartko płynącą rzekę Yare, i przypomniałem sobie żołnierza, z którym szkoliłem się w Aldershot, a potem walczyłem we Francji – nazywał się Sparks – i który pewnej nocy, kiedy razem pełniliśmy wartę, opowiedział mi niezwykłą historię. Któregoś popołudnia cztery lub pięć lat wcześniej szedł, o ile dobrze pamiętałem, mostem Tower w Londynie, gdy nagle zatrzymał się, ponieważ owładnęło nim przekonanie, że znajduje się dokładnie w połowie swojego życia. – Popatrzyłem w lewo – opowiadał. – Popatrzyłem w prawo. Popatrzyłem na ludzi, którzy mnie mijali. I po prostu wiedziałem, Sadler. Po prostu wiedziałem. I przyszła mi do głowy ta data: 11 lipca 1932 roku. – Ale to by znaczyło, że miałbyś ile: niecałe czterdzieści lat? – spytałem. – To jeszcze nie wszystko – ciągnął. – Kiedy wróciłem do domu, wziąłem kartkę i policzyłem, kiedy musiałbym umrzeć, jeśli naprawdę tamtego dnia miałaby minąć połowa mojego życia. I zgadnij, co mi wyszło? – Co? – dociekałem zdumiony. – Ta data, o której pomyślałem, nie była prawidłowa – roześmiał się. – Ale było blisko. Musiałbym umrzeć w sierpniu 1932 roku. Tak czy siak, niewiele mi zostało, co?

Nie dożył żadnej z wymienionych dat. Tuż przed Bożym Narodzeniem 1917 roku oderwało mu obydwie nogi i zmarł w wyniku odniesionych obrażeń. Wyrzuciłem z myśli Sparksa, skierowałem się na północ wzdłuż wznoszącej się stromo ulicy i dotarłem do kamiennego muru otaczającego zamek w Norwich. Zastanawiałem się, czy nie wspiąć się na wzgórze i nie obejrzeć skarbów, które mogą być wystawione jako eksponaty, ale szybko pomysł ten przestał mnie pociągać. W końcu zamki tego typu były pozostałościami baz wojskowych, w których żołnierze obozowali i czekali na nadejście wroga. Nie miałem ochoty oglądać więcej takich miejsc. Skręciłem więc w prawo, przemierzyłem skwer o makabrycznej nazwie Tombland – ziemia grobowców – i ruszyłem w stronę imponującej iglicy katedry. Widok kawiarni, obok której przechodziłem, przypomniał mi, że ominęło mnie śniadanie. Postanowiłem zatrzymać się na chwilę, aby coś zjeść, usiadłem zatem w rogu przy oknie i czekałem dosłownie moment, zanim kobieta o różowych policzkach i wysoko upiętych gęstych rudych włosach podeszła odebrać zamówienie. – Proszę herbatę i tosty – powiedziałem zadowolony, że chwilę odpocznę. – Życzy pan sobie do tego jajka? – zaproponowała kobieta, a ja skwapliwie przytaknąłem. – Poproszę. Jajecznicę, jeśli można. – Oczywiście – uprzejmie pochyliła głowę i zniknęła za barem. Przeniosłem spojrzenie na ulicę. Żałowałem, że nie wziąłem ze sobą Białego Kła, ponieważ chwila wydawała się znakomita do tego, aby się odprężyć, pokrzepić posiłkiem i poczytać, książka jednak znajdowała się w torbie podręcznej u pani Cantwell. Pozostało mi przyglądać się przechodniom pochłoniętym swoimi sprawami. Na ulicy najwięcej było kobiet niosących siatki z porannymi zakupami. Pomyślałem o matce, o tym, jak zapamiętałem ją z dzieciństwa, gdy każdego ranka o tej porze ścieliła łóżka i sprzątała mieszkanie, ojciec natomiast owijał się ogromnym białym fartuchem, stawał za ladą w sklepie na parterze i porcjował świeże mięso dla stałych klientów, którzy mieli zjawiać się przez kolejne osiem godzin. Przerażało mnie wszystko, co wiązało się z pracą ojca – noże masarskie, tusze zwierzęce, piły do kości i pętle do wyciągania żeber, fartuch poplamiony krwią – a moja zbytnia wrażliwość nie zyskała jego uznania. Z czasem nauczył mnie prawidłowo używać noży, wycinać porcje mięsa ze świń, owiec i krów, które wisiały w komorze chłodniczej na zapleczu i przyjeżdżały uroczyście witane co wtorek rano. Nigdy się nie skaleczyłem i chociaż nabyłem dość sporej wprawy w fachu rzeźniczym, nie miałem do tego smykałki, w przeciwieństwie do ojca, który od dziecka chował się w sklepie, oraz dziadka, który przyjechał z Irlandii w okresie wielkiego głodu i jakimś sposobem uciułał pieniądze na otwarcie własnej działalności. Ojciec liczył oczywiście na to, że przejmę po nim rodzinny interes. Sklep nazywał się już nawet Sadler i Syn i ojciec pragnął, aby szyld był zgodny z prawdą. Tak się jednak nigdy nie stało. Wyrzucono mnie z domu na krótko przed tym, nim skończyłem szesnaście lat, i wróciłem tam tylko raz, ponad półtora roku później, dzień przed wyjazdem do Francji. – Tak naprawdę, Tristan – powiedział ojciec, mocno zaciskając grube palce na moich łopatkach i ostrożnie wyprowadzając mnie z domu na ulicę – lepiej byłoby dla nas wszystkich, gdyby Niemcy zastrzelili cię na miejscu.

Była to ostatnia rzecz, jaką od niego usłyszałem. Pokręciłem głową i zamrugałem kilkakrotnie, nie wiedząc, dlaczego pozwoliłem tym wspomnieniom zepsuć sobie poranek. Wkrótce herbata, jajka i tosty stały już przede mną, a ja zorientowałem się, że kelnerka w dalszym ciągu czeka przy stoliku z dłońmi złączonymi niczym podczas pokornej modlitwy i uśmiechem rozlewającym się po całej twarzy, spojrzałem więc na nią, widelec pełny jedzenia zawisł w połowie drogi między talerzem a moim ustami, i zastanowiłem się, czego ona może chcieć. – Wszystko w porządku, proszę pana? – spytała wesoło. – Tak, dziękuję – odpowiedziałem i najwyraźniej owe wyrazy uznania zadowoliły ją, ponieważ pospieszyła z powrotem za bar, żeby zająć się swoimi sprawami. Wciąż nie zdążyłem się jeszcze przyzwyczaić do jedzenia bez pośpiechu. Przez prawie trzy lata spędzone w wojsku pożerałem wszystko, co tylko przede mną postawiono, razem z całą gromadą szturchających się łokciami żołnierzy, którzy napychali usta i przeżuwali jedzenie w takim tempie, jak gdyby byli gromadą świń w zagrodzie, a nie grupą Anglików wychowanych przez matki z najwyższą dbałością o maniery. Teraz w zdumienie wprawiała zarówno jakość posiłków, jak i ich obfitość, chociaż nic już nie smakowało tak bardzo jak przed wojną. Wciąż jednak samo to, że można było wejść do kawiarni, usiąść, przejrzeć menu i powiedzieć: „Chyba się skuszę na omlet z pieczarkami”, albo: „Spróbuję pieroga nadziewanego rybą”, lub też: „Poproszę kiełbaski i purée z ziemniaków polane sosem cebulowym”, było niezwykłym doznaniem, nowością, której uroku nie sposób opisać słowami. Proste przyjemności wyrosłe z nieludzkiej nędzy. Zapłaciłem kilka pensów, podziękowałem kobiecie, wyszedłem z kawiarni i podjąłem wędrówkę wzdłuż ulicy Queen w stronę iglicy wieńczącej katedrę. Powoli odsłaniał się przede mną majestatyczny klasztorny budynek wraz z okalającym go murem i bramami. Zawsze mnie pociągały kościoły i katedry. Nie tyle ze względu na ich funkcję religijną – moim deklarowanym wyznaniem jest agnostycyzm – ile z powodu ciszy i spokoju, które można w nich znaleźć. Dwa miejsca, w których najbardziej lubię się próżniaczyć, to stanowiące swoje przeciwieństwa pub i kaplica. Pierwsze – ruchliwe i kipiące życiem, drugie – pogrążone w martwocie i przypominające o śmierci. Jest jednak coś kojącego w uczuciu, którego można doznać, gdy przysiądzie się na ławce w wielkim kościele, wdycha się chłodne powietrze przepojone wonią palonych od stuleci świec i kadzideł, spogląda na zdumiewająco wysokie sufity, przy których wydajemy się niewiele znaczącymi cząsteczkami jakiegoś większego, naturalnego porządku rzeczy, na kunsztownie zdobione przedmioty, fryzy, rzeźbione ołtarze, posągi wyciągające ramiona, jak gdyby pragnęły objąć patrzących na nie ludzi, i gdy chór ćwiczący jutrznię nagle zaczyna śpiewać pieśń, a ta podnosi na duchu i pomaga otrząsnąć się z rozpaczy, która sprawiła, że w ogóle przekroczyło się bramy świątyni. Pewnego razu gdzieś pod Compiègne nasz oddział zatrzymał się na godzinny odpoczynek jakieś półtora kilometra od niewielkiego kościoła i mimo że maszerowaliśmy cały ranek, postanowiłem przespacerować się w stronę tych zabudowań, co wynikało bardziej z chęci choćby chwilowej ucieczki przed towarzystwem innych żołnierzy niż z potrzeby przebudzenia duchowego. Budynek świątynny nie wyróżniał się niczym specjalnym, cechowała go prostota zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz, ale przygnębiło mnie to, że wydawał się zupełnie opuszczony, parafianie uciekli, przebywali w okopach albo leżeli w grobach i w kościele nie pozostało nic z serdecznej atmosfery tworzonej przez wspólnotę wiernych. Gdy wyszedłem na dwór, zamierzając położyć się na trawie i poczekać, aż wezwą mnie z powrotem do walki, a być może

nawet przymknąć oczy w południowym słońcu i wyobrazić sobie, że znajduję się w innym, szczęśliwszym miejscu, zastałem po drugiej stronie świątyni chłopaka z mojego oddziału, Pottera, opierającego się jedną ręką o chłodne mury i hałaśliwie załatwiającego potrzebę pod wiekową kamienną budowlą. Niewiele myśląc, podbiegłem do niego i popchnąłem go, on zaś upadł, zdumiony i wciąż jeszcze obnażony, a strumień moczu, zanim niespodziewanie się urwał, zdążył spryskać mu koszulę i spodnie. Sekundę później Potter zerwał się na równe nogi, przeklinając głośno, doprowadził się do porządku, potem zaś powalił mnie na ziemię, pragnąc się zemścić za upokorzenie, które go spotkało. Musiało nas rozdzielać kilku żołnierzy. Oskarżyłem go o profanację, on zaś zarzucił mi coś gorszego – manię religijną – i chociaż zarzuty były fałszywe, nie zaprzeczałem im, a po chwili, gdy gniew nieco ostygł, przestaliśmy obrzucać się wyzwiskami i zgodziliśmy się uścisnąć sobie dłonie i pogodzić się, puszczono nas wolno i razem zeszliśmy ze wzgórza. Mimo to świętokradztwo bardzo mnie poruszyło. Ruszyłem główną nawą katedry, zerkając ukradkowo na nielicznych wiernych rozproszonych w kościelnych ławkach i pogrążonych w cichej modlitwie, i zastanawiałem się, od jakich trudności próbują uciec lub za jakie grzechy proszą o wybaczenie. Dochodząc do nawy krzyżowej, zatrzymałem się i odwróciłem, żeby spojrzeć na chór, z którego w niedzielne poranki rozbrzmiewały nabożne pieśni. Stamtąd skręciłem na południe i przez otwarte drzwi wyszedłem na zewnątrz. Na trawniku, na którym specjalnie ułożone kamienie tworzyły labirynt, kilkoro dzieci w jasnym świetle poranka bawiło się piłką, ja zaś poszedłem wzdłuż muru w stronę wschodniego końca katedry, gdzie moją uwagę przyciągnął pewien grób. Wyróżniał się na tle innych. Zdumiał mnie jego surowy wygląd – na postumencie złożonym z trzech kwadratowych płyt stał prosty kamienny krzyż – i nachyliłem się, żeby przeczytać napis. Był to grób Edith Cavell, naszej wielkiej patriotki i pielęgniarki, która dzięki swoim powiązaniom pomogła setkom brytyjskich jeńców wojennych uciec z Belgii, za co jesienią 1915 roku została rozstrzelana. Wyprostowałem się i poświęciłem jej nie modlitwę, z której nikomu nic by nie przyszło, ale moment zadumy. Pielęgniarka Cavell została oczywiście uznana za bohaterkę. Męczennicę. I była kobietą. Mieszkańcy Anglii choć raz zdawali się świętować ten fakt i poczułem radość, że zupełnie nieoczekiwanie znalazłem jej grób. Chrzęst żwiru pod stopami uprzedził mnie, że ktoś się zbliża. Właściwie zbliżały się dwie osoby, których idealnie zsynchronizowane kroki brzmiały niczym stąpanie żołnierzy patrolujących teren nocą. Oddaliłem się nieco od grobu i odwróciłem, udając, że przyglądam się witrażowi w oknie świątyni. – Powinniśmy zamknąć listę przed piętnastą – młody mężczyzna o wyglądzie zakrystiana tłumaczył starszemu towarzyszowi. – Pod warunkiem że szybko załatwimy pozostałe sprawy. – Potrwa to tyle, ile trzeba – odpowiedział starszy mężczyzna z naciskiem. – I powiem wszystko, co mam do powiedzenia, tego możecie być pewni. – Oczywiście, wielebny Bancroft – odezwał się młodszy. – To trudna sytuacja, doskonale zdajemy sobie z tego sprawę. I wszyscy rozumieją ból i rozpacz wielebnego. – Bzdura – warknął starszy. – Nic nie rozumieją i nigdy nie zrozumieją. Powiem, co o tym wszystkim sądzę, bez wątpienia. Potem jednak muszę szybko wracać do domu. Córka coś zaplanowała. Cóż… trudno to wytłumaczyć.  – Chodzi o młodego mężczyznę? – zakrystian spytał swobodnym tonem, ale spojrzenie, jakim obrzucił go w odpowiedzi starszy towarzysz, położyło kres dalszym tego typu rozważaniom.

– Nic się nie stanie, jeśli trochę się spóźnię – ciągnął wielebny, a w jego tonie pobrzmiewała niepewność. – Nasze spotkanie jest znacznie ważniejsze. A poza tym nie jestem jeszcze całkiem przekonany co do planów córki. Przychodzą jej do głowy różne rzeczy. Nie zawsze rozsądne. Odwrócili się, znów ruszyli przed siebie i w tym momencie wielebny złowił moje spojrzenie i uśmiechnął się. – Dzień dobry, młodzieńcze – powiedział, ja zaś utkwiłem w nim wzrok i poczułem, że serce zaczyna mi bić coraz szybciej. – Dzień dobry – powtórzył, podchodząc do mnie i uśmiechając się po ojcowsku, zaraz jednak cofnął się, jak gdyby po namyśle wyczuł coś na kształt zagrożenia. – Wszystko w porządku? Wyglądasz, jakbyś zobaczył ducha. Otworzyłem usta, nie wiedząc, co powiedzieć, a następnie zrobiłem coś, co zapewne zupełnie zaskoczyło zakrystiana i wielebnego, ponieważ obróciłem się na pięcie, po czym pomknąłem w stronę bramy, przez którą wszedłem, nieomal wpadając na wysoki żywopłot po mojej lewej stronie, dziecko po prawej i potykając się o kostkę brukową. W końcu znalazłem się ponownie w katedrze, która choć wydawała się monstrualna, zaczęła teraz przyprawiać mnie o klaustrofobię i czułem się tak, jak gdyby chciała mnie pochwycić i zatrzymać w swoim wnętrzu na zawsze. Zdezorientowany rozejrzałem się na boki, rozpaczliwie poszukując wyjścia, a gdy je znalazłem, pobiegłem w jego kierunku główną nawą, wybijając ciężkimi butami rytm, który niósł się echem po całej świątyni i sprawiał, że głowy wiernych odwracały się w moją stronę z niepokojem i dezaprobatą. Już na zewnątrz wziąłem głęboki oddech, pragnąc jak najszybciej wypełnić płuca powietrzem, i poczułem, jak skóra mi wilgotnieje, pot pokrywa mi całe ciało, a po rozluźnieniu, które wcześniej mnie ogarnęło, nie został żaden ślad, jego miejsce zajęły przerażenie i wyrzuty sumienia. Spokój, który poczułem wcześniej w katedrze, opuścił mnie i znów byłem samotnym człowiekiem w nieznanym mieście, i miałem do wykonania zadanie. Jak mogłem być takim głupcem? Jak mogłem o tym zapomnieć? A jednak to wszystko bardzo mnie zaskoczyło: nazwisko – wielebny Bancroft – i jego twarz. Podobieństwo było niesamowite. Równie dobrze mógłbym się ponownie znaleźć na szkoleniu w Aldershot albo w okopach Pikardii. Równie dobrze mógłby to być tamten straszliwy poranek, kiedy wyszedłem z aresztu, pałając wściekłością i chęcią zemsty. Zrobiło się na tyle późno, że pora była wracać do pensjonatu i odświeżyć się przed spotkaniem. Zostawiłem za sobą katedrę i poszedłem inną drogą, skręcając w lewo, a następnie na skrzyżowaniu w prawo. To ja zapoczątkowałem korespondencję z Marian Bancroft. Mimo że nigdy jej nie poznałem, Will często o niej mówił i zazdrościłem mu niezwykle bliskiej więzi, która łączyła go z siostrą. Sam oczywiście również miałem siostrę, ale ona miała zaledwie jedenaście lat, kiedy wyprowadziłem się z domu, i chociaż niedługo potem zacząłem do niej pisywać, nigdy nie otrzymałem odpowiedzi. Podejrzewam, że listy przechwytywał ojciec, zanim trafiły w jej ręce. Często jednak zastanawiałem się, czy on je czytał. Czy wykradał je, rozrywał kopertę i przebiegał oczami po nagryzmolonych moją ręką rzędach liter, szukając informacji o tym, jak się mam i jak udaje mi się zarobić na życie. Czy gdzieś w głębi duszy nie zastanawiał się, czy listy ode mnie nie przestaną pewnego dnia przychodzić, i to nie dlatego, że dałem sobie spokój z ich pisaniem, ale dlatego, że nie dałem rady przetrwać, pochłonęły mnie ulice Londynu? Nie mogłem tego wiedzieć. Minęło niemal dziewięć miesięcy od zakończenia wojny, zanim wreszcie zebrałem się na

odwagę, aby napisać do Marian. Zaprzątało mi to umysł bardzo długo, ciężar odpowiedzialności sprawił, że wiele nocy przeleżałem bezsennie, usiłując znaleźć najlepsze rozwiązanie. Część mnie pragnęła zupełnie wyrzucić ją z pamięci, udawać, że ona i jej rodzina nie istnieją. Cóż mogłem im pomóc? Jakie pocieszenie mogłem im przynieść? Jednak ta myśl ciągle do mnie wracała i pewnego dnia dręczony wyrzutami sumienia kupiłem opakowanie eleganckiego moim zdaniem papieru listowego, nowe wieczne pióro – chciałem, żeby adresatka miała o mnie dobre zdanie – i ułożyłem list. Szanowna Panno Bancroft! Nie zna mnie pani, chociaż może słyszała pani o mnie, może pani brat Will wspominał moje nazwisko, ponieważ przyjaźniłem się z nim. Razem przechodziliśmy szkolenie, zanim nas tam wysłali. Byliśmy w tym samym oddziale, więc dobrze się znaliśmy. Przyjaźniliśmy się. Pragnę przeprosić, że piszę do pani tak niespodziewanie. Nie wiem, przez co pani przeszła przez te kilka ostatnich lat, nie potrafię sobie tego wyobrazić, ale wiem, że pani brat na zawsze pozostanie w moich myślach, ponieważ niezależnie od tego, co mogą mówić, był najodważniejszym i najlepszym człowiekiem, jakiego znałem, i chociaż zapewniam panią, że było tam mnóstwo odważnych ludzi, niewielu miało tak dobre serce jak on. Piszę do pani, ponieważ mam pewne rzeczy, które należały do Willa i które, jak sądzę, powinienem zwrócić. Są to listy, które wysyłała mu pani, kiedy tam był. Przechowywał je wszystkie i przypadły mnie. Na koniec, oczywiście. Ze względu na łączącą nas przyjaźń. Zapewniam panią, że nie przeczytałem żadnego z nich. Pomyślałem tylko, że mogłaby pani chcieć otrzymać je z powrotem. Oczywiście powinienem był napisać wcześniej, ale prawdę mówiąc, nie czułem się najlepiej po powrocie i potrzebowałem trochę czasu dla siebie. Być może będzie potrafiła to pani zrozumieć. Sądzę, że najgorsze już za mną. Ale nie wiem tego na pewno. Nie jestem pewny przyszłości. Nie wiem, czy pani jest. Wiem, że ja nie jestem. Nie zamierzałem się tak rozpisywać, chciałem tylko się przedstawić i powiedzieć, że jeśli pani pozwoli, pragnąłbym panią odwiedzić i zwrócić pani listy, ponieważ być może przyniosą pani choć trochę pocieszenia w związku ze sprawą brata. Może bywa pani w Londynie, a jeżeli nie, nie będzie dla mnie żadną fatygą przyjechać do Norwich. Mam nadzieję, że ten list do pani dotrze – domyślam się, iż mogła się pani przeprowadzić. Słyszałem, że czasami w takich wypadkach ludzie decydują się na zmianę miejsca zamieszkania z powodu różnych nieprzyjemności. Jeśli postanowi pani odpisać na mój list, będę chciał doprowadzić tę sprawę do końca. A jeżeli będzie wolała pani nie spotykać się ze mną, mógłbym włożyć listy do paczki i przesłać je pani. Mam jednak nadzieję, że zechce się pani zobaczyć ze mną. Mam pani bardzo dużo do powiedzenia. Pani brat był moim najlepszym przyjacielem, wspominałem już o tym, prawda? Dlatego wiem, że nie był tchórzem, panno Bancroft, na pewno nie był tchórzem. Miał w sobie ogromną odwagę, na jaką mnie nigdy nie będzie stać. Nie zamierzałem się tak rozpisywać. Chyba naprawdę mam dużo do powiedzenia. Z wyrazami szacunku,

Tristan Sadler Zanim się spostrzegłem, minąłem przecznicę, w którą miałem skręcić, żeby dojść do ulicy Recorder, zatrzymałem się dopiero nad rzeką i zapatrzyłem się na kamienne słupy witające podróżnych przed stacją kolejową. Nogi same poprowadziły mnie przez most prosto do holu dworca, na którym znów przystanąłem i w milczeniu przypatrywałem się ludziom kupującym bilety i spieszącym w stronę peronów. Zegar wskazywał pięć po dwunastej, a naprzeciwko mnie czekał pociąg do Londynu, gotowy do odjazdu za pięć minut. Wzdłuż wagonów szedł kierownik pociągu, wołając: „Proszę wsiadać!”, a ja włożyłem rękę do kieszeni, wyjąłem portfel i spojrzałem na bilet powrotny, który szykowałem na wieczorny przejazd. Serce zabiło mi szybciej, kiedy przeczytałem, że był on ważny cały dzień. Mogłem po prostu wsiąść do pociągu i odjechać, zostawiając za sobą całą tę przeklętą historię. Oczywiście w ten sposób przepadłaby moja torba, ale niewiele w niej było, tylko wczorajsze ubrania i książka Jacka Londona. Mogłem przesłać pani Cantwell pozostałą część należności i przeprosić za wyjazd bez uprzedzenia. Gdy wahałem się, co robić, podszedł do mnie mężczyzna z wyciągniętą dłonią i spytał, czy mam może jakieś drobne. Pokręciłem głową, odsuwając się od niego nieznacznie, ponieważ śmierdział wyschniętym potem i tanim alkoholem. Chodził o kulach, był bez lewej nogi, a prawe oko miał opuchnięte i zamknięte, jak gdyby niedawno wdał się w jakąś bójkę. Nie mógł mieć więcej niż dwadzieścia pięć lat. – Parę pensów, tylko tyle – warknął na mnie. – Walczyłem przecież za ojczyznę i zobacz, jak mnie urządzili. Na pewno masz jakieś drobne! Co z tobą, pieprzony draniu?! – zawołał, podnosząc głos, a ja drgnąłem zaskoczony niespodziewaną wulgarnością mężczyzny. – Mógłbyś dać parę pensów tym, którzy wywalczyli wam wolność. Kobieta, która przechodziła obok z małym chłopcem, natychmiast zakryła dziecku uszy, ono wpatrywało się w mężczyznę jak urzeczone, ten zaś, zanim zdążyłem cokolwiek powiedzieć, rzucił się w moją stronę, a ja odsunąłem się dokładnie w tym samym momencie, w którym pojawił się posterunkowy i przytrzymał go – delikatnie, jak zauważyłem – mówiąc: – Chodźmy, to przecież nic nie zmieni, prawda? Ten frazes wydawał się sprawić, że mężczyzna nagle spokorniał, pokuśtykał na bok i z powrotem usiadł pod ścianą, pod którą zamarł z wyciągniętą ręką, nawet już nie oczekując, że ktoś mu pomoże. – Przepraszam pana za to – zwrócił się do mnie posterunkowy. – Zwykle nie robi tyle kłopotu, więc go nie przeganiamy, bo prawie codziennie dostaje parę szylingów. Były żołnierz, tak samo jak ja. Chyba dużo przeszedł. – Nic się nie stało – wymamrotałem, kierując się do wyjścia, a myśli o powrocie do Londynu zdążyły całkiem wywietrzeć mi z głowy. Przyjechałem tu z zadaniem, z którego zamierzałem się wywiązać. I nie miało ono nic wspólnego z oddaniem pakietu listów. Odpowiedź od Marian Bancroft nadeszła po prawie dwóch tygodniach, a zanim ją otrzymałem, nie potrafiłem skupić myśli na żadnej innej sprawie. Milczenie kobiety sprawiało, że zastanawiałem się, czy otrzymała wiadomość ode mnie, czy jej rodzina nie została zmuszona do tego, aby przeprowadzić się w inny region kraju, czy może dziewczyna nie chciała po prostu mieć ze mną nic wspólnego. Nie mogłem tego wiedzieć i targały mną na przemian żal, że w ogóle do niej napisałem, oraz poczucie, iż brak odpowiedzi z jej strony to rodzaj kary.

Aż pewnego wieczoru po powrocie z redakcji Whisby Press, gdzie przez cały dzień czytałem mało zajmujące niezamawiane teksty, pod drzwiami mieszkania znalazłem list. Podniosłem go ze zdumieniem – nigdy nie przychodziła do mnie żadna poczta – spojrzałem na elegancki charakter pisma i od razu wiedziałem, kto jest nadawcą. Wszedłem do domu, żeby zrobić sobie filiżankę herbaty, a gdy ta się parzyła, spoglądałem nerwowo na kopertę i wyobrażałem sobie koszmary, które mogą znajdować się wewnątrz. W końcu usadowiłem się wygodnie, ostrożnie rozerwałem kopertę, wyjąłem z niej pojedynczą kartkę papieru i natychmiast owionął mnie delikatny zapach lawendy. Zacząłem się zastanawiać, czy Marian przypadkiem nie jest dziewczyną, która staroświeckim wzorem skrapia perfumami korespondencję niezależnie od tego, czy wysyła list miłosny, opłaca rachunek, czy też odpowiada na niespodziewaną wiadomość taką jak moja. Szanowny Panie Sadler! Przede wszystkim pragnę podziękować, że napisał pan do mnie, i przeprosić, że tak długo nie odpisywałam. Zdaję sobie sprawę z tego, że moje milczenie mogło wyglądać na nieuprzejmość, ale myślę, że zrozumie pan, jeżeli powiem, iż pański list wytrącił mnie z równowagi i poruszył w nieoczekiwany sposób, dlatego nie byłam pewna, jak na niego odpowiedzieć. Nie chciałam odpisywać, dopóki nie upewniłam się, co tak naprawdę chcę powiedzieć. Sądzę, że ludzie często zbytnio spieszą się z odpowiedzią, nie uważa pan? A ja nie chciałam tego robić. Wyraża się pan bardzo życzliwie o moim bracie i ogromnie mnie to wzruszyło. Cieszę się, że miał „tam”, jak pan to nazywa, przyjaciela. (Dlaczego używa pan tego określenia, panie Salder? Boi się pan wymówić nazwę tamtego miejsca?) Obawiam się, że mam sprzeczne uczucia wobec naszych żołnierzy. Szanuję ich, oczywiście, i współczuję im, że tak długo musieli walczyć w tak okropnych warunkach. Jestem przekonana, że byli bardzo dzielni. Kiedy jednak myślę o tym, co zrobili mojemu bratu, co mu zrobili właśnie ci żołnierze, cóż, pewnie zrozumie mnie pan, gdy powiem, że w takich chwilach nie potrafię zdobyć się na wielkoduszność. Gdybym próbowała to wszystko wyjaśnić, prawdopodobnie zabrakłoby mi atramentu, mogłoby również nie starczyć papieru, żeby pomieścić moje przemyślenia, a i listonosz, podejrzewam, mógłby nie podjąć się dostarczenia tak długiej wiadomości, którą musiałabym napisać. Listy do brata – nie mogę uwierzyć, że pan je ma. To niezwykle miłe z pana strony, że chce je pan zwrócić. Panie Sadler, nie chcę panu sprawiać kłopotu, ale nie mogę obecnie przyjechać do Londynu z powodów osobistych. Chciałabym się z panem spotkać, ale czy zabrzmi to sensownie, jeśli powiem, że wolałabym, aby do spotkania doszło tutaj, na ulicach miasta, które znam, w którym dorastałam razem z Willem? Pańska propozycja przyjazdu jest bardzo wspaniałomyślna. Jeżeli mogę zasugerować termin, to czy odpowiadałby panu wtorek, szesnastego dnia tego miesiąca? Czy może pracuje pan wtedy? Przypuszczam, że ma pan pracę. W dzisiejszych czasach wszyscy muszą pracować, to wprost niesłychane. Może powiadomi mnie pan listownie, czy podany termin panu pasuje? Z poważaniem, Marian Bancroft Gdy wchodziłem do pensjonatu pani Cantwell, miałem nadzieję, że będę miał wolną drogę, jednak w środku natknąłem się na Davida Cantwella, który wkładał świeże kwiaty do wazonów

zdobiących dwa stoliki. Poczerwieniał lekko, kiedy mnie zobaczył, i widziałem, że się zawstydził. – Matka wyszła – zaczął tłumaczyć. – Muszę to zrobić za nią. Kobieca robota, prawda? Układanie kwiatów. Przez to wszystko jeszcze sam stanę się narcyzem. Uśmiechnął się do mnie zadowolony z wymyślonej gry słów, ale ja zlekceważyłem nieudolny żart i sucho poinformowałem go o swoich planach. – Idę na chwilę do pokoju – powiedziałem. – Lepiej zostawić torbę podręczną tam czy w państwa biurze? – Raczej w biurze, proszę pana – odrzekł nieco wyniośle, być może rozczarowany tym, że nie chciałem traktować go jak dobrego znajomego. – Mamy kolejną rezerwację na pokój i nowi goście mają przybyć około czternastej. O której planuje pan odebrać rzeczy? – Niewiele później – stwierdziłem, chociaż sam nie wiedziałem, dlaczego akurat ta pora przyszła mi do głowy. Możliwe było, że moje spotkanie potrwa nie dłużej niż dziesięć minut. – Zajdę po nią w drodze na pociąg. – Doskonale, proszę pana – odparł chłopak, wracając do układania kwiatów. Zauważyłem, że nie był tak bardzo rozmowny jak poprzedniego wieczoru, i chociaż nie miałem ochoty wdawać się w dyskusje, zastanowiła mnie przyczyna zmiany w jego zachowaniu. Być może matka wyjaśniła mu, że wypytywanie tych, którzy tam byli, o to, co się tam działo, nie zawsze jest mile widziane. Oczywiście niektórzy żołnierze żyją opowieściami o wojnie, jak gdyby walka na froncie faktycznie sprawiała im przyjemność, ale nie wszyscy, między innymi nie ja. Poszedłem na górę, umyłem zęby, opłukałem twarz i ponownie czesząc się przed lustrem, uznałem, że chociaż jestem blady, nie wyglądam aż tak strasznie. Poczułem się na tyle dobrze przygotowany do tego spotkania, na ile było to możliwe. Niecałe dwadzieścia minut później siedziałem w przyjemnej kawiarence przy ulicy Cattle Market, spoglądając na zawieszony na ścianie zegar, bezlitośnie odliczający minuty do godziny pierwszej, oraz na pozostałych klientów. Odniosłem wrażenie, że jest to tradycyjna kawiarnia, być może przekazywana z pokolenia na pokolenie jako rodzinny interes. Za barem stał mniej więcej pięćdziesięcioletni mężczyzna i dziewczyna w moim wieku – jego córka, jak przypuszczałem, ponieważ była do niego podobna. Oprócz mnie nie było zbyt wielu klientów, zaledwie kilka osób, co mi odpowiadało, ponieważ pewnie trudno byłoby nam rozmawiać zarówno w zatłoczonym i gwarnym pomieszczeniu, jaki i w opustoszałym, w którym łatwo można byłoby pochwycić nasze słowa. Szanowna Panno Bancroft! Dziękuję za odpowiedź i życzliwe słowa. Proszę mnie nie przepraszać za to, że zwlekała pani z odpowiedzią. Cieszę się, że pani odpisała, to najważniejsze. Termin szesnastego bardzo mi odpowiada. Owszem, pracuję, ale przysługuje mi urlop, z którego zamierzam w tym czasie skorzystać. Jeśli to możliwe, proszę napisać, gdzie i o jakiej porze moglibyśmy się spotkać. Z poważaniem, Tristan Sadler

Drzwi otworzyły się, a ja podniosłem wzrok, zdumiony, że dźwięk ten tak bardzo mnie przeraził. Niepokój ścisnął mi wnętrzności i nagle zacząłem czuć lęk przed spotkaniem. Do środka jednak wszedł mężczyzna, który rozejrzał się na prawo i lewo niczym spłoszone zwierzę, po czym usiadł w najdalszym rogu, ukryty za filarem. Zdawało mi się, że popatrzył na mnie podejrzliwie, zanim zniknął mi z pola widzenia, i pewnie poświęciłbym mu więcej uwagi, gdyby nie pochłaniały mnie inne myśli. Szanowny Panie Sadler! Odpowiada panu godzina trzynasta? Przy ulicy Cattle Market znajduje się przyjemna kawiarnia, Winchall’s. Wskaże ją panu każdy, kogo zapyta pan o drogę. Marian B. Żeby się czymś zająć, wziąłem do ręki stojący na stoliku serwetnik. Prawa dłoń natychmiast zaczęła mi drżeć i pojemnik wypadł mi z ręki, a serwetki rozsypały się po obrusie i podłodze. Zakląłem pod nosem i schyliłem się, aby je podnieść, dlatego nie zauważyłem, że drzwi znów się otworzyły, do kawiarni weszła kobieta i skierowała się w stronę mojego stolika. – Pan Sadler? – spytała zdyszanym głosem, a ja podniosłem wzrok, zaróżowiony od krwi, która nabiegła do policzków, kiedy się schylałem, po czym natychmiast wstałem i utkwiłem w niej spojrzenie, niezdolny wymówić ani słowa, ani jednego słowa. ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Sądzę, że jesteśmy inni Aldershot, kwiecień–czerwiec 1916 ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Rozmawiam z Willem Bancroftem dopiero drugiego dnia pobytu w koszarach w Aldershot, ale zauważam go już pierwszego. Przyjeżdżamy późnym popołudniem ostatniego dnia kwietnia, około czterdziestu niechlujnych chłopaków, pyskatych i ordynarnych, śmierdzących potem i udawanym bohaterstwem. Ci, którzy już się znają, siedzą razem w pociągu, bez przerwy rozmawiają, bojąc się ciszy, a ich głosy rywalizują o to, któremu uda się zagłuszyć pozostałe. Ci, którzy nikogo nie znają, kulą się na miejscach przy oknach, opierają głowy o szybę i udają, że śpią, albo patrzą na migające krajobrazy. Niektórzy prowadzą nerwowe rozmowy o tym, co zostawili za sobą, o swoich rodzinach, ukochanych, za którymi będą tęsknić, ale nikt nie wspomina o wojnie. Gdy pociąg pustoszeje, łączymy się w luźne grupy, a ja przypadkowo staję obok mniej więcej dziewiętnastoletniego chłopaka, który rozgląda się z rozdrażnieniem, patrzy na mnie i z miejsca przenosi wzrok gdzie indziej. Wyraz jego twarzy stanowi starannie wyważoną mieszankę rezygnacji i niezadowolenia; pulchne policzki ma poobcierane, jak gdyby golił się, korzystając z zimnej wody i tępej brzytwy, stoi jednak wyprostowany i omiata niedowierzającym spojrzeniem zgromadzonych chłopaków, którzy wydają się w świetnych nastrojach. – Tylko popatrz – odzywa się chłodnym tonem. – Cholerni głupcy, każdy z nich, co do jednego. Odwracam się, żeby lepiej mu się przyjrzeć. Jest wyższy ode mnie, porządnie obcięty i ma zadbany wygląd. Na dość blisko osadzonych oczach nosi okulary w dużych okrągłych oprawkach i zdejmuje je od czasu do czasu, żeby pomasować wyraźnie widoczny czerwony ślad u nasady nosa. Przypomina mi jednego z moich dawnych nauczycieli, tyle że jest młodszy i prawdopodobnie mniej skłonny do wybuchów nieuzasadnionej agresji. – Jedna wielka bzdura, nieprawdaż? – mówi dalej, zaciągając się papierosem tak mocno, jak gdyby chciał od razu wyssać z niego całą nikotynę. – Co jest bzdurą? – pytam. – To. – Ruchem głowy wskazuje innych rekrutów, którzy rozmawiają i śmieją się, jak gdyby bawili się w najlepsze. – To wszystko. Ci idioci. To miejsce. Nie powinniśmy tu być, żaden z nas. – Chciałem tu być, odkąd się zaczęło. Zerka na mnie, myśli, że już mnie przejrzał, parska więc z pogardą, kręci głową i odwraca wzrok. Obcasem wgniata w ziemię niedopałek papierosa, a gdy otwiera srebrną papierośnicę i ta okazuje się pusta, wzdycha. – Tristan Sadler – przedstawiam się i wyciągam rękę, pragnąc, aby moja kariera wojskowa nie zaczynała się od nieprzyjemnego incydentu. Chłopak wpatruje się w moją dłoń przez pięć sekund albo i dłużej, a ja zastanawiam się, czy nie będę musiał cofnąć jej upokorzony, ale w końcu wymieniamy uścisk. – Arthur Wolf. – Do powitalnego gestu dochodzi krótkie i gwałtowne skinięcie głową. – Jesteś z Londynu? – pytam. – Z Essex. Dokładnie z Chelmsford. A ty?

– Z Chiswick. – Ładna okolica – stwierdza. – Mam ciotkę w Chiswick. Elsie Tyler. Zapewne jej nie znasz? – Nie – kręcę głową. – Prowadzi kwiaciarnię na Turnham Green. – Ja wychowałem się na głównej ulicy, moja rodzina ma sklep mięsny Sadler i Syn. – Ty, podejrzewam, jesteś synem. – Byłem – mówię krótko. – Założę się, że zgłosiłeś się na ochotnika – pyta głosem przesączonym jeszcze większą pogardą. – Dopiero co skończyłeś osiemnaście lat? – Tak – kłamię. W rzeczywistości do moich osiemnastych urodzin pozostało jeszcze pięć miesięcy, ale nie zamierzam przyznawać się do tego, żeby przypadkiem jeszcze w tym tygodniu nie wrócić do noszenia cegieł. – Założę się, że nie mogłeś się doczekać, prawda? Założę się, że sprawiłeś sobie taki prezent, pomaszerowałeś prosto do starszego sierżanta: tak jest, panie sierżancie, nie, panie sierżancie, rozkaz, panie sierżancie, i sam się prosiłeś, żeby cię ukrzyżowali. – Zaciągnąłbym się wcześniej – mówię. – Ale nie pozwolili mi ze względu na wiek. Wybucha śmiechem, nie ciągnie jednak rozmowy, tylko kręci głową, jak gdyby szkoda mu było na mnie czasu. Ten Wolf jest inny od wszystkich. Chwilę później wyczuwam zamieszanie w naszych szeregach. Odwracam się i widzę trzech mężczyzn w grubych wykrochmalonych mundurach, którzy wychodzą z pobliskiego baraku i maszerują w naszą stronę. Z daleka zalatuje od nich władzą, a ja czuję nagły przypływ niespodziewanych emocji. Z pewnością lęku. Być może pożądania. – Dzień dobry, panowie – zaczyna mężczyzna stojący w środku, najstarszy z całej trójki, najniższy, najgrubszy, najwyższy rangą. Zwraca się do nas przyjaznym tonem, czym wprawia mnie w zdumienie. – Proszę pójść za mną. Nie jesteśmy jeszcze na miejscu. Zbijamy się w jedną grupę i wleczemy za nim, a ja korzystam z okazji, żeby przyjrzeć się innym chłopakom, z których większość pali papierosy i po cichu dalej prowadzi rozmowy. Wyjmuję z kieszeni swoją blaszaną papierośnicę i podsuwam ją Wolfowi, który bez wahania się częstuje. – Dzięki – mówi, zanim na moje nieszczęście prosi o drugiego. Wzruszam ramionami z rozdrażnieniem, ale zgadzam się, chłopak wyciąga więc kolejnego papierosa spod tasiemki i zatyka go za uchem. – Zdaje się, że on tu dowodzi. – Ruchem głowy wskazuje sierżanta. – Muszę z nim porozmawiać. Oczywiście pewnie nie będzie chciał mnie wysłuchać. Ale i tak powiem swoje, możesz mi wierzyć. – Powiesz swoje o czym? – pytam.

– Rozejrzyj się, Sadler – odpowiada chłopak. – Za pół roku będzie żyła zaledwie garstka z nich. Co ty na to? Ja na to nic. Co niby miałem o tym sądzić? Wiem, że ludzie giną – gazety codziennie zamieszczają listy poległych. Ale to są tylko nazwiska, ciągi liter wydrukowanych obok siebie niczym kolejny artykuł. Nie znam żadnego z nich. Nic jeszcze dla mnie nie znaczą. – Posłuchaj mojej rady – dodaje. – Bierz przykład ze mnie i wynoś się stąd, jeżeli możesz. Gdy zatrzymujemy się pośrodku placu apelowego, sierżant i dwaj jego kaprale odwracają się przodem do nas. Stoimy bezładną grupą, sierżant jednak wpatruje się w nas w milczeniu, aż w końcu, nie zamieniając między sobą ani słowa, ustawiamy się niemalże ramię przy ramieniu w czterech szeregach po dziesięciu mężczyzn w każdym. – Dobrze. – Sierżant kiwa głową. – To dobry początek, panowie. Zacznę od powitania was w Aldershot. Niektórzy z was, wiem o tym, chcą być tutaj, inni nie chcą. Ci z nas, którzy służą w wojsku od wielu lat, rozumieją wasze uczucia i solidaryzują się z wami. To jednak nie ma żadnego znaczenia. Nie ma znaczenia, co myślicie i czujecie. Jesteście tu, żeby wyszkolić się na żołnierzy, i to wyszkolenie otrzymacie. Mówi spokojnie, sprzeniewierzając się konwencjonalnym wyobrażeniom na temat sierżanta szkolącego rekrutów, być może po to, żeby nas uspokoić. A może po to, aby bardziej zaskoczyła nas nagła zmiana tonu chwilę później. – Nazywam się sierżant James Clayton – oznajmia. – Moim zadaniem przez następne kilka miesięcy, podczas waszego pobytu w koszarach, będzie wyszkolenie was na żołnierzy, co z waszej strony będzie wymagało wysiłku intelektualnego, wytrzymałości i siły. – Omiata nas spojrzeniem, zwęża oczy i wypycha językiem policzek, przyglądając się mężczyznom – chłopcom – stojącym przed nim w szeregu. – Ty – unosi trzcinkę i wskazuje młodzieńca w środku pierwszego rzędu, który podczas podróży pociągiem wyróżniał się rezonem i żywiołowym poczuciem humoru. – Nazwisko? – Mickey Rich – odpowiada śmiało młody mężczyzna. – Mickey Rich, panie sierżancie! – wrzeszczy żołnierz stojący po lewej stronie sierżanta, ale ten odwraca się do niego i kręci głową. – Wszystko w porządku, kapralu Wells – mówi pogodnie. – Rich nie zna jeszcze naszych zwyczajów. Nie ma o nich bladego pojęcia, prawda, Rich? – Tak jest, panie sierżancie – odpowiada Rich, teraz już z mniejszą pewnością siebie, wymawiając ostatnie dwa słowa ze szczególnym naciskiem. – Cieszysz się, że jesteś tutaj, Rich? – pyta sierżant Clayton. – Tak, panie sierżancie – mówi Rich. – Cieszę się jak świnia w kupie gnoju. Cały oddział wybucha śmiechem, do którego nerwowo się dołączam. Sierżant czeka, aż śmiech cichnie, na jego twarzy maluje się rozbawienie połączone z pogardą, ale nie odzywa się, dopóki w szeregu nie wypatrzy i skinieniem głowy nie wskaże następnego mężczyzny. – A ty? – rzuca. – Jak się nazywasz?

– William Tell – pada odpowiedź, po której rozlega się kolejny chichot, trudny do opanowania. – William Tell? – pyta sierżant, unosząc brew. – To dopiero nazwisko. Wziąłeś ze sobą łuk i strzały? Skąd jesteś, Tell? – Hounslow – wyjaśnia Tell, na co sierżant kiwa głową, wyraźnie zadowolony. – Ty? – pyta krótko, patrząc na następnego mężczyznę w rzędzie. – Shields, panie sierżancie. Eddie Shields. – W porządku, Shields. Ty? – John Robinson. – Robinson – powtarza sierżant, przytakując skinieniem głowy. – A ty? – Philip Unsworth. – Ty? – George Parks. – Ty? – Will Bancroft. I tak dalej, I tak dalej. Litania nazwisk, niektóre z nich zapadają mi w pamięć, ale żadne nie interesuje mnie na tyle, żebym spojrzał bezpośrednio na jego nosiciela. – A ty? – pyta sierżant, wskazując na mnie. – Tristan Sadler, panie sierżancie – mówię. – Ile masz lat, Sadler? – Osiemnaście, panie sierżancie – odpowiadam, powtarzając kłamstwo. – Cieszysz się, że tu jesteś? Nie odzywam się. Nie przychodzi mi do głowy dobra odpowiedź. Na szczęście sierżant nie naciska i z miejsca przepytuje kolejną osobę. – Arthur Wolf, panie sierżancie – przedstawia się mój sąsiad. – Wolf? – pyta sierżant, przypatrując mu się uważniej. Wyraźnie w idać, że wie już coś na jego temat. – Zgadza się, panie sierżancie. – Cóż. – Sierżant mierzy go spojrzeniem z góry do dołu. – Spodziewałem się, że będziesz niższy. – Metr osiemdziesiąt pięć, panie sierżancie. – Faktycznie – mówi sierżant Clayton, a jego usta wykrzywiają się powoli w słabym uśmiechu. – Ty jesteś tym chłopcem, który nie chce tu być, prawda?

– Zgadza się, panie sierżancie. – Boisz się walczyć, co? – Nie, panie sierżancie. – Nie, panie sierżancie, ależ skąd, panie sierżancie, cóż za skandaliczny zarzut, panie sierżancie! Ciekaw jestem, czy wyobrażasz sobie, ilu dzielnych chłopaków, którzy są tam, też nie chce walczyć… – Urywa, a jego uśmiech przygasa. – A jednak tam są. Walczą dzień w dzień. Narażają życie. Słyszę cichy szmer przebiegający przez szereg, niektórzy rekruci odwracają głowy, żeby spojrzeć na Wolfa. – Nie odeślę cię do domu, jeśli tego się spodziewasz – ciągnie sierżant niedbałym tonem. – Nie, panie sierżancie – odpiera Wolf. – Nie spodziewam się tego. Przynajmniej jeszcze nie teraz. – I nie trafisz do aresztu. Przynajmniej dopóki nie dostanę takich rozkazów. Wyszkolimy cię, to cię czeka. – Tak jest, panie sierżancie. Sierżant Clayton wpatruje się w Wolfa, szczęki zaciskają mu się jeszcze mocniej. – No dobra, Wolf – mówi cicho. – Zobaczymy, jak się to wszystko potoczy. – Spodziewam się odpowiedzi już niedługo, panie sierżancie – oświadcza Wolf, a w jego głosie nie słychać drżenia, chociaż stojąc obok niego, wyczuwam pewne napięcie w jego ciele, niepokój, który bardzo się stara ukryć. – Z trybunału. Skontaktują się ze mną, żeby przekazać orzeczenie, panie sierżancie. – Prawdę mówiąc, to ze mną się skontaktują, Wolf – warczy sierżant, który w końcu odrobinę przestaje nad sobą panować. – Wszystkie decyzje trafią najpierw do mnie. – Być może będzie pan tak miły, żeby mnie powiadomić, gdy tylko nadejdzie decyzja w mojej sprawie, panie sierżancie – odpowiada Wolf. Sierżant Clayton znów się uśmiecha. – Być może – odzywa się po chwili. – Na pewno każdy z was jest dumny z tego, że się tu znalazł, panowie – ciągnie, obrzucając nas spojrzeniem i podnosząc głos, żeby słyszeli go wszyscy zebrani. – Prawdopodobnie domyślacie się jednak, że niektórzy wasi rówieśnicy nie czują się zobowiązani bronić ojczyzny. Nazywają się obdżektorami. To ludzie, którzy robią rachunek sumienia i wychodzi im, że nie mają obowiązku odbywania służby wojskowej. Oczywiście wyglądają tak samo jak inni mężczyźni. Mają dwoje oczu, dwoje uszu, dwie ręce i dwie nogi. Nie mają za to jaj, to pewne. Jednak dopóki nie ściągnie im się gaci z tyłków i nie obejrzy tego, co trzeba, trudno odróżnić ich od prawdziwych mężczyzn. Ale oni istnieją. Są między nami. I zniszczyliby nas, gdyby mogli. Wzmacniają naszych wrogów. Uśmiecha się gorzko, złowieszczo, a stojący w szeregu mężczyźni jeden przez drugiego usiłują udowodnić sierżantowi Claytonowi, że nie podzielają tego typu poglądów, szemrają więc, mruczą między sobą i odwracają się, by obrzucić Wolfa pogardliwym spojrzeniem. Wolf, za co

należy mu się uznanie, wytrzymuje to wszystko i nie zwraca uwagi na szydercze posykiwania i gwizdy, których nie ukraca ani sierżant, ani jego dwóch kaprali. – Hańba – rozlega się głos gdzieś za mną. – Cholerny tchórz – wtóruje mu inny. – Cykor. Obserwuję go, chcąc zobaczyć, w jaki sposób zareaguje na wyzwiska, i właśnie wtedy po raz pierwszy dostrzegam Willa Bancrofta. Oddziela nas czterech ludzi, ale widzę wyraźnie, że przygląda się Wolfowi z zainteresowaniem. Nie wygląda na to, aby w pełni akceptował jego postawę, ale nie przyłącza się również do chóralnej dezaprobaty. Odnoszę wrażenie, że pragnie, aby obraz człowieka, który nazywa się obdżektorem, wrył mu się głęboko w pamięć, jak gdyby już wcześniej słyszał o takiej mitycznej postaci i zawsze się zastanawiał, jak ona wygląda na żywo. Nie potrafię oderwać od niego wzroku – od Bancrofta, nie od Wolfa – patrzę prosto na niego i najwyraźniej on wyczuwa moje zainteresowanie, ponieważ odwraca się, aby pochwycić moje spojrzenie, wpatruje się we mnie przez chwilę, po czym przekrzywia głowę lekko na bok i uśmiecha się. To dziwne: czuję się tak, jakbym już go znał, jakbyśmy obaj się znali. Zmieszany przygryzam wargę i odwracam wzrok, odczekując najdłużej, jak mogę, zanim znów na niego patrzę, ale teraz stoi prosto w szeregu, z twarzą zwróconą do przodu, i jest prawie tak, jak gdyby nie nawiązało się między nami to chwilowe porozumienie. – Wystarczy, panowie – mówi sierżant Clayton. Kakofonia szybko cichnie, a czterdzieści głów ponownie zwraca się w jego stronę. – Podejdź tu, Wolf – nakazuje. Mój towarzysz waha się ułamek sekundy, zanim rusza do przodu. Pod jego brawurą wyczuwam lęk. – Pan również, panie Rich – dodaje sierżant, wskazując pierwszego rekruta, z którym rozmawiał. – Nasza świnia w kupie gnoju. Obydwaj, podejdźcie tu, bardzo proszę. Mężczyźni zbliżają się do Claytona i zatrzymują się w odległości około dwóch metrów zarówno od niego, jak i od szeregu, w którym panuje absolutna cisza. – Panowie – sierżant zwraca się do zgromadzonych mężczyzn. – Wszyscy przejdziecie szkolenie wojskowe, takie samo, jak kiedyś przechodziłem ja, żeby nosić mundur z godnością. Żeby nauczyć się walczyć, posługiwać karabinem, nabrać sił, a potem pojechać tam i zabić tylu skurwysynów, ilu uda wam się znaleźć. Ostatnie słowa wymawia podniesionym głosem, ze złością, a ja myślę: „Oto on, oto, kim jest ten człowiek”. – Czasami jednak – ciągnie sierżant – możecie znaleźć się w sytuacji, gdy ani wy, ani wasz wróg nie będziecie mieli przy sobie żadnej broni. Możecie znaleźć się pośrodku ziemi niczyjej, bez karabinu, który gdzieś przepadł, bez bagnetu, który gdzieś się zgubił, przed wami będzie stał szwab, a wy nie będziecie mieli do obrony nic oprócz gołych pięści. Przerażająca myśl, prawda, panowie? I gdyby tak się stało, Shields – sierżant patrzy na jednego z rekrutów – jak myślisz, co byś zrobił? – Nie miałbym wyjścia, panie sierżancie – odpowiada Shields. – Musiałbym się z nim bić.

– Właśnie – potwierdza sierżant. – Bardzo dobrze, Shields. Musiałbyś się bić. A teraz wy dwaj. – Ruchem głowy wskazuje Wolfa i Richa. – Wyobraźcie sobie, że znajdujecie się w takiej sytuacji. – Słucham? – pyta Rich. – Musicie się bić, chłopcze – objaśnia sierżant radośnie. – Ty będziesz Anglikiem, bo przynajmniej wykazałeś się odrobiną ikry. Wolf, ty będziesz wrogiem. Bijcie się. Pokażcie, na co was stać. Rich i Wolf stają przodem do siebie, ten drugi z wyrazem niedowierzania, pierwszy natomiast wie, w czym rzecz, i bez wahania zaciska prawą dłoń w pięść, po czym uderza Wolfa prosto w nos jednym krótkim, ostrym ruchem, i natychmiast cofa rękę, niczym bokser, a robi to tak szybko, że zaskakuje przeciwnika, który zatacza się do tyłu, potykając się o własne stopy, i zasłania twarz rękami. Gdy odzyskuje równowagę, patrzy ze zdumieniem i zgrozą na krew cieknącą mu z nozdrzy i spływającą po palcach. Z drugiej strony nie ma się co dziwić, Rich jest potężnym chłopakiem o silnych ramionach i świetnym prawym sierpowym. – Złamałeś mi nos – mówi Wolf, omiatając nas spojrzeniem, jak gdyby nie do końca wierzył, że wszystko to, co przed chwilą się stało, wydarzyło się naprawdę. – Tak po prostu złamałeś mi pieprzony nos! – To mu oddaj i też mu złam – rzuca sierżant Clayton niedbałym tonem. Wolf ogląda swoje ręce: krew nie leci już tak mocno, ale wypłynęło jej dość dużo, tworząc na jego dłoniach grube czerwone strużki. Tak naprawdę Rich nie złamał mu nosa – pękło mu jedynie kilka naczyń krwionośnych. – Nie, panie sierżancie – odpowiada Wolf. – Uderz go jeszcze raz, Rich – rozkazuje Clayton. Rich ponownie wymierza krótki cios, tym razem w prawy policzek, Wolf zaś znów się zatacza, udaje mu się jednak zachować równowagę. Porusza szczęką, wydaje cichy okrzyk bólu, po czym przykłada dłoń do policzka i przez chwilę masuje stłuczone miejsce. – Bij się, Wolf – cedzi Clayton po cichu, powoli, dobitnie wymawiając każdą sylabę. Coś w wyrazie twarzy Wolfa wskazuje na to, że być może tak zrobi, odczekuje jednak dwadzieścia, trzydzieści sekund, oddychając ciężko i odzyskując panowanie nad sobą, aż wreszcie kręci głową. – Nie będę się bił, panie sierżancie – upiera się i znów dostaje cios, prosto w brzuch, a potem następny, w splot słoneczny, po którym pada na ziemię, kuląc się lekko, i pewnie ma nadzieję, że bicie wkrótce się skończy. Mężczyźni przyglądają się, nie wiedząc, co powinni myśleć o całej sprawie. Nawet Rich się cofa, rozumie, że nie ma mowy o sprawiedliwej walce, jeżeli przeciwnik nie stawia oporu. – Na litość boską! – Sierżant Clayton kręci głową z pogardą, kiedy staje się jasne, że nie uda mu się sprowokować bijatyki, na jaką liczył, takiej, podczas której Wolfowi mogłaby się stać poważna krzywda. – W porządku, Rich, wracaj do szeregu. A ty – ruchem głowy wskazuje leżącego twarzą do ziemi Wolfa – wstawaj, na miłość boską. Bądź mężczyzną. On ledwo cię dotknął. Po minucie albo dwóch Wolf w końcu staje na nogi sam, bez pomocy, i wlecze się z powrotem

na swoje miejsce w szeregu, tuż obok mnie. Nasze spojrzenia krzyżują się; być może dostrzega w moim wzroku troskę, ale odwraca oczy. Nie chce litości. – To piękny dzień na nowy początek – oświadcza sierżant Clayton, wyciągając ręce do przodu i wyłamując sobie palce. – Piękny dzień na to, żeby zrozumieć, czym jest dyscyplina i że nie będę w tym oddziale tolerował ani żartów, ani tchórzostwa. Będę je tępił jak szkodniki, panowie. Zapamiętajcie to dobrze. Przyjechaliście tu na szkolenie. I zostaniecie wyszkoleni. Po tych słowach odwraca się i wolnym krokiem odchodzi w stronę koszar, zostawiając nas w rękach swoich dwóch przybocznych o nazwiskach Wells i Moody, którzy ruszają wzdłuż szeregu i zaczynają odhaczać nasze nazwiska na liście, pozwalając odejść sprawdzonym i oczywiście zwalniając Wolfa na sam koniec. Pierwszy prawdziwy kontakt z Willem Bancroftem nawiązuję następnego dnia o piątej rano, kiedy budzą nas Wells i Moody. Śpimy w dwudziestoosobowych barakach, w których dziesięć łóżek ustawionych jest pod jedną ścianą, dziesięć pod drugą, w podobny sposób – zauważa Unsworth – w jaki jego zdaniem mogą być urządzone szpitale polowe. – Miejmy nadzieję, że nie będziesz miał okazji się o tym przekonać – mówi Yates. Nie mam braci, nie jestem więc przyzwyczajony do wspólnego mieszkania w jednym pokoju, a już na pewno nie do spania w pomieszczeniu z dziewiętnastoma innymi młodymi mężczyznami, którzy dyszą, chrapią i przewracają się z boku na bok przez całą noc, i jestem pewny, że nie dam rady zasnąć. Jednak ku swojemu zdziwieniu, gdy tylko kładę głowę na poduszce, zaczynają się chaotyczne sny – pewnie jestem wyczerpany podróżą pociągiem i emocjami związanymi z tym, że w końcu tu dotarłem – a po chwili jest już ranek i dwóch kaprali wrzeszczy, żebyśmy podnosili pieprzone dupy z wyra, inaczej pomogą nam pieprzonymi butami. Zajmuję przedostatnią pryczę po lewej stronie i gdy poranne słońce zajrzy przez niewielkie okno pod sufitem, promienie padną prosto na moją twarz. Will przyszedł do baraku jako jeden z pierwszych i zajął łóżko obok, w rogu, czyli w najlepszym miejscu, ponieważ sąsiaduje tylko z jedną osobą, ze mną. Po drugiej stronie baraku, trzy łóżka dalej od Willa, śpi Wolf, który od poprzedniego wieczoru musiał znosić częste poszturchiwania i zaczepki innych rekrutów. Zdumiało mnie, że Rich wybrał pryczę obok niego, i zastanawiam się, czy są to swego rodzaju przeprosiny, czy może raczej pogróżka. Will i ja wymieniliśmy zaledwie zdawkowe uprzejmości, zanim wieczorem osunęliśmy się na swoje prycze, ale rano, kiedy z nich wyskakujemy, ja na lewą, on na prawą stronę, zderzamy się ze sobą i natychmiast cofamy, łapiąc się za obolałe głowy. Wybuchamy śmiechem, szybko przepraszamy, po czym stajemy w szeregu wzdłuż przejścia, a Moody każe nam biegiem lecieć do namiotu medycznego na badanie – kolejne, ponieważ jedno przechodziłem już w Brendford, gdzie się zaciągałem – które sprawdzi, czy nadajemy się do tego, aby walczyć za króla i jego imperium. – Co jest mało prawdopodobne – dodaje – bo nigdy w życiu nie widziałem takiej zbieraniny degeneratów i odmieńców. Jeżeli wynik wojny ma zależeć od was, to lepiej zacznijmy ćwiczyć „guten Morgen” i „gute Nacht”, bo już niedługo nam się przydadzą. Wychodzimy całą grupą na zewnątrz w samych tylko slipach i podkoszulkach, pod bosymi

stopami czujemy szorstki żwir. Will i ja idziemy prawie na końcu, a gdy zrównujemy się, on wyciąga do mnie rękę. – Will Bancroft – przedstawia się. – Tristan Sadler. – Wygląda na to, że przez następne kilka miesięcy będziemy sąsiadami. Nie chrapiesz przypadkiem? – Nie wiem – stwierdzam, ponieważ nigdy się nad tym nie zastanawiałem. – Nikt nigdy mi nie powiedział, że chrapię. A ty? – Ja ponoć umarłego bym obudził, kiedy leżę na wznak, ale zdaje się, że przyzwyczaiłem się do spania na boku. – Pomogę ci się przewrócić, jeśli zaczniesz chrapać – mówię z uśmiechem, na co on odpowiada chichotem i od razu czuję, że nawiązało się między nami porozumienie. – Nie będę miał nic przeciwko temu – oświadcza cicho po chwili. – Ilu masz braci? – pytam, zakładając, że musi ich mieć, skoro ktoś informował go o jego zachowaniu w nocy. – Nie mam braci – mówi. – Tylko starszą siostrę. Ty jesteś jedynakiem? Waham się, coś ściska mnie w gardle i nie wiem, czy powiedzieć prawdę, czy nie. – Jest jeszcze siostra, Laura – oświadczam krótko i na tym poprzestaję. – Zawsze się cieszyłem, że mam siostrę. – Uśmiecha się. – Jest kilka lat starsza ode mnie, ale od małego byliśmy bardzo związani, jeśli mogę tak to ująć. Kazała mi obiecać, że będę stamtąd regularnie do niej pisywał. Dotrzymam obietnicy. Przytakuję skinieniem głowy, a jednocześnie przyglądam mu się bliżej. Jest przystojnym chłopakiem z burzą ciemnych, rozczochranych włosów, jasnoniebieskimi oczami, w których widać głód przygody, i okrągłymi policzkami, w których robią się dołeczki, kiedy się uśmiecha. Nie ma muskularnej sylwetki, ale jego umięśnione ramiona dobrze wyglądają w podkoszulku. Wyobrażam sobie, że nigdy nie miał większych trudności ze znalezieniem kogoś, kto, leżąc razem z nim w łóżku, przewracał go na bok, kiedy zaczynał chrapać zbyt głośno. – Co się stało, Tristan? – Przygląda mi się uważnie. – Zaczerwieniłeś się. – To przez tę pobudkę – tłumaczę, odwracając wzrok. – Wstałem za szybko, to wszystko. Krew nabiegła mi do głowy. Kiwa głową i maszerujemy dalej na końcu oddziału rekrutów, którym o wczesnej porze brakuje entuzjazmu i werwy towarzyszącej im wczoraj po południu, gdy wysiedliśmy z pociągu. Większość mężczyzn trzyma się z dala od innych, idą w milczeniu ze spojrzeniem wbitym w ziemię i nawet nie zerkają w stronę widniejącego w oddali namiotu medycznego. Wells dyktuje nam tempo, wrzeszcząc ile sił w płucach: „Raz, dwa, trzy, cztery!”, a my staramy się, jak możemy, utrzymać jakikolwiek szyk, ale nic nam z tego nie wychodzi. – Słuchaj – odzywa się Will po chwili, patrząc prosto na mnie, a na jego twarzy maluje się większe skupienie. – Co sądzisz o tym całym Wolfie? Zachował się całkiem odważnie, nie

uważasz? – Całkiem głupio – odpowiadam. – Zdenerwował sierżanta już pierwszego dnia. I ludzie chyba też go nie polubili, prawda? – Chyba nie – potwierdza Will. – Mimo to chłopak ma jaja, trzeba mu przyznać. Postawił się staremu, chociaż wiedział, że prawdopodobnie dostanie za to w skórę. Znałeś kiedyś jakiegoś? Jakiegoś… jak oni się nazywają… obdżektora? – Nie – kręcę głową. – A ty? – Tylko jednego – odpowiada. – Starszego brata chłopaka, który chodził ze mną do szkoły. Nazywał się Larson. Nie pamiętam, jak miał na imię. Mark albo Martin, jakoś tak. Odmówił służby wojskowej. Powiedział, że wynika to z jego przekonań religijnych, że Derby i Kitchener powinni częściej studiować Biblię, a rzadziej zasady użycia siły, i że nie obchodzi go, co z nim zrobią, ale on nie zamierza strzelać do bliźniego, nawet jeśli mają go za to zamknąć. Prycham i kręcę głową z niesmakiem, przypuszczając, że on, podobnie jak ja, uznaje tego człowieka za tchórza. Nie mam nic przeciwko tym, którzy z zasady są przeciwni wojnie, ani tym, którzy chcą, żeby jak najszybciej się zakończyła – to zupełnie naturalne pragnienie – ale uważam, że dopóki walka trwa, wszyscy mamy obowiązek zrobić, co należy, i przyłączyć się do niej. Oczywiście jestem młody. Głupi. – No i co się z nim stało? – pytam. – Z tym Larsonem. Wsadzili go za kratki? – Nie – kręci głową. – Nie, posłali go na front jako noszowego. Tak robią, wiesz. Jeśli odmawiasz walki, mówią, że przynajmniej możesz pomóc tym, którzy walczą. Niektórych wysyłają do pracy w jakimś gospodarstwie, nazywają to pracą na rzecz dobra wspólnego, i ci mają szczęście. Inni idą do więzienia, nie mają już tyle szczęścia. Ale większość tak czy inaczej ląduje tam. – To wydaje się sprawiedliwe – stwierdzam. – Dopóki się nie wie, że średnia długość życia noszowego na froncie wynosi dziesięć minut. Każą im wyjść z okopów na ziemię niczyją, żeby zabrali zabitych i rannych, a wtedy już po nich. Snajperzy mają ich jak na talerzu. Tak naprawdę to publiczna egzekucja. Dalej wydaje się to takie sprawiedliwe? Marszczę brwi, zastanawiając się nad tym, co usłyszałem. Chcę udzielić wyważonej odpowiedzi, ponieważ wiem już, że zależy mi na tym, aby Will Bancroft miał o mnie dobre zdanie i zaprzyjaźnił się ze mną. – Oczywiście sam mogłem tak spróbować, z tą religią – dodaje po chwili namysłu. – Mój ojciec jest pastorem. W Norwich. Chciał, żebym też został duchownym. Przypuszczam, że wtedy ominąłby mnie pobór. – To czemu nie zostałeś? Nie miałeś ochoty? – Nie – kręci głową. – Nie dla mnie te wszystkie brednie. W sumie nie mam nic przeciwko temu, żeby być w wojsku. Przynajmniej tak mi się teraz zdaje. Zobaczymy, co powiem za pół roku. Mój dziadek walczył w wojnach burskich. Stał się bohaterem, zanim zginął. Chyba chciałbym się wykazać taką samą walecznością. Moja mama zawsze… uwaga, jesteśmy. Wchodzimy do namiotu medycznego, w którym Moody dzieli nas na grupy. Sześciu siada na pryczach oddzielonych zasłonami, pozostali stoją i czekają na swoją kolej.

Will i ja znajdujemy się wśród tych, którzy mają zostać przebadani jako pierwsi; znów wybiera ostatnie łóżko, a ja zajmuję pryczę obok niego. Zastanawiam się, dlaczego po raz kolejny gardzi miejscami pośrodku. Ja wolę być bliżej centrum: dzięki temu czuję, że w większym stopniu aktywnie uczestniczę w wydarzeniach, a w mniejszym rzucam się w oczy. Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że niedługo zaczną się między rekrutami podziały i ci pozostający na marginesie pierwsi padną ofiarą szykan. Lekarz, chudy mężczyzna w średnim wieku noszący okulary w grubych oprawkach i biały fartuch, który pamięta lepsze czasy, każe Willowi się rozebrać, a ten bez skrępowania wykonuje polecenie, zdejmując podkoszulek przez głowę i rzucając go niedbale na łóżko obok, a następnie spuszczając slipy, jak gdyby nic go nie obchodziło, że stoi nagi. Odwracam wzrok z zakłopotaniem, ale niewiele to pomaga, ponieważ gdziekolwiek spojrzę, pozostali rekruci, przynajmniej ci za zasłonką, również się porozbierali, obnażając nie najlepiej rozwinięte, zniekształcone i zdumiewająco nieatrakcyjne ciała. Są to młodzi mężczyźni, którzy mają nie mniej niż osiemnaście i nie więcej niż dwadzieścia lat, dlatego dziwi mnie, że większość z nich jest tak niedożywiona i blada. Otaczają mnie zapadłe klatki piersiowe, chude brzuchy, obwisłe pośladki, chociaż dla kontrastu jest również ze dwóch chłopaków korpulentnych, z fałdkami tłuszczu wiszącymi naokoło klatki piersiowej niczym piersi. Również się rozbieram i po cichu dziękuję firmie budowlanej, w której przepracowałem ostatnie półtora roku jako robotnik, za rozwiniętą muskulaturę, ale zaraz zaczynam się zastanawiać, czy przez swoją stosunkowo dużą siłę i sprawność fizyczną nie zostanę powołany do czynnej służby szybciej, niż powinienem. Przenoszą spojrzenie na Willa, który stoi wyprostowany jak struna z obiema rękami wyciągniętymi przed siebie, gdy tymczasem lekarz zagląda mu do ust i opasuje centymetrem klatkę piersiową. Nie zastanawiając się, jak może to wyglądać, wpatruję się w niego i ponownie uderza mnie to, jaki jest przystojny. Nagle wraca do mnie wspomnienie tamtego popołudnia w mojej byłej szkole, kiedy mnie wydalono, wspomnienie, które wciąż tkwi głęboko we mnie. Zamykam na chwilę oczy, a kiedy je otwieram, napotykam spojrzenie Willa. Odwrócił głowę, żeby na mnie popatrzeć; kolejny zadziwiający moment. Dlaczego nie odwraca wzroku? – myślę. I dlaczego ja nie odwracam? Patrzymy na siebie trzy, cztery, pięć sekund, po czym kąciki jego ust unoszą się nieco w górę w lekkim uśmiechu, aż w końcu przenosi spojrzenie i znów patrzy prosto przed siebie, przy czym trzykrotnie wypuszcza powietrze z płuc, o co najwyraźniej prosił go lekarz, który osłuchuje mu teraz plecy stetoskopem. – Dziękuję – obojętnym tonem mówi medyk, stając przed Willem i oznajmiając mu, że może się już ubrać. – Dobra – zwraca się do mnie. – Następny. Przechodzę podobne badanie, tak samo jestem ważony i mierzony, mam sprawdzone tętno, ciśnienie i pojemność płuc. Lekarz chwyta mnie za jądra i każe zakaszleć; szybko wykonuję polecenie, ponieważ chcę, żeby mnie puścił, a następnie zgodnie z kolejną instrukcją wyciągam obie ręce do przodu i trzymam je nieruchomo. Medyk zdaje się zadowolony z tego, co widzi. – Pewne jak skała – kiwa głową i zaznacza coś w swoich papierach. Później, po paskudnym śniadaniu złożonym z zimnej jajecznicy i tłustego bekonu, wracam do baraku i żeby się czymś zająć, przyglądam się otoczeniu. Prycze Wellsa i Moody’ego stoją na drugim końcu baraku w oddzielonej części wspólnego pomieszczenia, dzięki czemu kaprale mogą liczyć na odrobinę prywatności i chwilę wytchnienia od swoich beznadziejnych podopiecznych. Latryna mieści się na zewnątrz, jest to niewielka szopa, w której znajduje się kilka nocników i coś gorszego, o wiele bardziej cuchnącego, co, jak nam powiedziano, będzie

opróżniane każdego wieczoru przez jednego z nas, zaczynając oczywiście od Wolfa. – Nie sądzisz, że mogliby pozwolić nam najpierw strawić śniadanie? – pyta Will, gdy idziemy na plac musztrowy, znów obok siebie, ale tym razem bliżej środka grupy. – Jak myślisz, Tristan? Mam wrażenie, że zaraz wszystko zwrócę. Z drugiej strony jesteśmy na wojnie, a nie na obozie wakacyjnym. Czeka na nas sierżant Clayton, stoi prawie na baczność w świeżo odprasowanym mundurze i wydaje się nie oddychać, podczas gdy my ustawiamy się przed nim w szeregu, a dwóch przybocznych zajmuje stałe miejsca: jeden po prawej, drugi po lewej stronie dowódcy. – Panowie – zaczyna sierżant – myśl, że mielibyście ćwiczyć w barwach pułku, napawa mnie wstrętem. Dlatego dopóki nie zmienię zdania, będziecie odbywać szkolenie i musztrę w ubraniach cywilnych. Przez szereg przetacza się pomruk niezadowolenia; najwyraźniej wielu chłopaków marzy tylko o tym, żeby włożyć upragniony mundur polowy, jak gdyby sam strój miał zrobić z nas żołnierzy. Ci, którzy trochę się naczekali, zanim pozwolono im się zaciągnąć, nie chcą już nosić tanich, brudnych ciuchów, w których tu przyjechaliśmy, ani chwili dłużej. – Stek bzdur – szepcze do mnie Will. – Cholerne wojsko nie stać na mundury, i tyle. Miną tygodnie, zanim nas wyekwipują. Nie odpowiadam z obawy przed tym, że złapią nas na rozmowie, ale podzielam jego zdanie. Od początku wojny czytam, co piszą o niej w gazetach, i wiem, iż bez przerwy narzekano na niedostateczną liczbę mundurów i karabinów dla żołnierzy. Złą stroną tej sytuacji jest to, że w najbliższej przyszłości nie szykuje się zmiana ubrań z cywilnych na wojskowe; dobrą stroną jest to, że nie wyślą nas do Francji, dopóki nie będziemy mieli odpowiedniego rynsztunku. Już teraz w parlamencie wrzało z powodu braku przyzwoitych mundurów dla mężczyzn, którzy oddają życie za ojczyznę. Zaczynamy od najprostszych ćwiczeń: dziesięć minut rozciągania, następnie trucht w miejscu, który trwa, dopóki nie zaczniemy się obficie pocić. Potem zupełnie nieoczekiwanie sierżant Clayton uznaje, że w czwórszeregu, w jakim się ustawiliśmy, panuje kompletny bałagan, wpada więc między nas i jednego ciągnie do przodu, drugiego popycha w tył, innego niczego niepodejrzewającego chłopaka przesuwa w prawo, a jeszcze innego kopniakiem przestawia w lewo. Na koniec tych przepychanek – podczas których ja również dostałem kilka kuksańców – nasz szyk nie wygląda ani lepiej, ani gorzej niż dziesięć minut wcześniej, ale sierżant wydaje się zadowolony z wyniku swoich działań, skłonny więc jestem uwierzyć, że niuanse, których nie dostrzega moje niewprawne oko, stanowią rażące zaniedbanie w oczach weterana. Przez cały czas sierżant Clayton narzeka głośno na to, że nie jesteśmy w stanie utrzymać szyku, a w jego głosie słychać tyle napięcia, a na twarzy odmalowuje się taka złość, że autentycznie zaczynam się zastanawiać, czy nie stanie mu się krzywda, jeśli nie będzie uważał. Tymczasem ku mojemu zdumieniu, kiedy kończymy i zostajemy odkomenderowani do umywalni, żeby się porządnie wyszorować, dowódca wydaje się równie opanowany i zrównoważony jak podczas pierwszego spotkania z nami. Pozostaje mu wydać ostatni rozkaz. Wolf – oznajmia sierżant – zawiódł, ponieważ nie unosił kolan dostatecznie wysoko podczas marszu. – Jeszcze jedna godzina dla Wolfa, jak sądzę – stwierdza, zwracając się do Moody’ego.

Ten odpowiada zdecydowanie: – Tak jest, panie sierżancie. Po czym Wells prowadzi nas do baraku i gdy nasz kolega zostaje sam na środku placu apelowego, aby maszerować w idealnym jednoosobowym szyku, oddalamy się, najwyraźniej nieporuszeni jego losem. – Stary chyba uwziął się na Wolfa, prawda? – mówi Will, gdy później tego samego dnia leżymy na pryczach, korzystając z półgodzinnej chwili wytchnienia przed wieczornym marszem po jakichś wertepach. Na samą myśl o nich chce mi się wyć. – Można się było spodziewać – zauważam. – Tak, oczywiście. Mimo wszystko to niezbyt szlachetne, nie sądzisz? Zaskoczony odwracam się do niego i uśmiecham się. Wyraża się trochę jak osoba z wyższych sfer i przypuszczam, że będąc synem pastora z hrabstwa Norfolk, otrzymał nieco bardziej staranne wychowanie niż ja. Używa wytwornego języka i wydaje się troszczyć o innych. Jego dobroć mi imponuje. Ujmuje mnie. – Twój ojciec zmartwił się, kiedy cię powołali? – pytam. – Strasznie – odpowiada. – Ale czułby się gorzej, gdybym odmówił walki. Król i ojczyzna są dla niego bardzo ważni. A co powiedział twój? Wzruszam ramionami. – Nie przejął się zbytnio. Will kiwa głową, oddycha ciężko przez nos, siadając na łóżku, po czym wkłada za plecy złożoną na pół poduszkę, zapala papierosa i zaciąga się w zamyśleniu. – Słuchaj – odzywa się po chwili trochę ciszej, tak żeby nikt poza mną nie pochwycił jego słów. – Co myślisz o tym lekarzu, tym, który nas badał rano? – Co o nim myślę? – odpowiadam zmieszany pytaniem. – Nic nie myślę. Czemu pytasz? – Tak sobie – mówi. – Wydawało mi się tylko, że bardzo cię zainteresowało to, co robił. Nie planujesz chyba uciec do korpusu medycznego? Czuję, że znów zaczynam się czerwienić – a jednak zauważył, że mu się przyglądałem – przewracam się więc na bok, aby ukryć rumieniec. – Nie, nie, Bancroft – zapewniam. – Trzymam się naszego oddziału. – Cieszę się, Tristan – pochyla się w moją stronę i jest tak blisko, że czuję słaby zapach jego potu. Odnoszę wrażenie, iż za chwilę przytłoczy mnie całym swoim ciężarem. – Tyle że moim zdaniem nasz oddział to banda nieudaczników. Kapral Moody niewiele się pomylił w tym względzie. Dobrze mieć przyjaciela. Uśmiecham się, ale nie odpowiadam; to, co mówi, sprawia, że przeszywa mnie zimny dreszcz, jak gdybym, czując ostrze noża przyłożone do klatki piersiowej, przeczuwał ból, który wkrótce

nastąpi. Zamykam oczy i staram się nie zastanawiać nad tym zbyt głęboko. – I, na litość boską, Tristan, przestań nazywać mnie Bancroft, dobrze? – dodaje, po czym daje odpocząć nogom i opada z powrotem na pryczę tak ochoczo, że sprężyny materaca jęczą z wysiłku. – Na imię mam Will. Wiem, że wszyscy ci tutaj lalusie mówią do siebie po nazwisku, ale my chyba jesteśmy inni. Nie pozwólmy, żeby nas złamali, dobrze? W następnych tygodniach przechodzimy tak mordercze szkolenie, że nie chce mi się wierzyć, iż właśnie do tego ciągnęło mnie od wielu miesięcy. W większość dni o piątej mamy pobudkę, po której Wells albo Moody dają nam zaledwie trzy minuty, żeby się otrząsnąć ze snu, wyskoczyć z łóżek, ubrać się, naciągnąć buty i ustawić w szyku przed barakiem. Zwykle stoimy jak otępiali, ale otumanienie szybko mija, gdy opuszczamy koszary, wyruszamy na czterogodzinny marsz w terenie, a mięśnie zaczynają nas palić z bólu. W takie poranki myślę, że nie ma nic gorszego niż poranne zaprawy; niedługo się przekonam, iż w tej sprawie również się myliłem. Jednak dzięki wysiłkowi nasze młode ciała stopniowo się rozwijają, na łydkach i klatkach piersiowych pojawiają się gruzły mięśni, brzuchy twardnieją i w końcu zaczynamy przypominać żołnierzy. Nawet ci rekruci, którzy przyjechali do Aldershot z nadwagą – Turner, Hobbs, Milton i niemal otyły Denchley – zrzucają zbędne kilogramy i wyglądają coraz zdrowiej. W trakcie marszu nie musimy zachowywać milczenia, zazwyczaj więc prowadzimy półgłosem rozmowy. Nawiązuję dobre kontakty z większością mężczyzn w naszym oddziale, ale najczęściej trzymam się Willa, a on również wydaje się zadowolony z mojego towarzystwa. Nie zaznałem zbyt wiele przyjaźni w życiu. Jedyną bliską mi osobą był Peter, ale opuścił mnie dla Sylvii, a potem, po kompromitującym incydencie w szkole, nigdy więcej się z nim nie spotkałem. Pewnego popołudnia podczas jednej z rzadkich godzinnych przerw Will zastaje mnie w baraku samego, odwróconego tyłem do wejścia, i w przypływie entuzjazmu wskakuje mi na plecy, piszcząc i pokrzykując niczym rozbawione dziecko. Zrzucam go z siebie, po czym przewracamy się na podłogę, gdzie siłujemy się ze śmiechem. W końcu on wygrywa, przyciska mnie do posadzki, rękami obezwładnia mi ramiona, a kolanami przytrzymuje tułów, przygląda mi się – ciemne włosy opadają mu na oczy – i uśmiecha się, a ja jestem pewien, że przez chwilę przypatruje się moim ustom, odwraca lekko głowę i znów na nie spogląda, nieznacznie się pochylając, unoszę więc delikatnie kolano i odważam się uśmiechnąć. Patrzymy na siebie – „Ach, Tristan”, mówi pełnym smutku, cichym głosem – ale potem słyszymy, że ktoś nadchodzi, Will zeskakuje więc ze mnie, odwraca się, a gdy znów spogląda w stronę wejścia na Robinsona, który przekracza próg baraku, zauważam, że unika, właśnie w tej chwili, mojego spojrzenia. Być może nie ma w tym zatem nic dziwnego, że zżera mnie zazdrość podczas porannego marszu, gdy okazuje się, że kiedy się zatrzymałem, aby zawiązać sznurówkę, i Will zniknął mi z oczu w grupie innych rekrutów, a ja ruszyłem naprzód, próbując go odszukać, ale ostrożnie, tak żeby mój zamiar nie był dla nikogo zbyt widoczny, on idzie przed wszystkimi ramię w ramię w serdecznej komitywie z nikim innym jak z samym Wolfem, naszym obdżektorem. Patrzę na nich ze zdumieniem, ponieważ nikt nigdy nie rozmawia ani nie maszeruje z Wolfem, na którego łóżku każdego wieczoru pojawiają się białe piórka, symbole tchórzostwa, i to w takiej ilości, że Moody, który z pewnością darzy Wolfa sympatią nie większą niż pozostali, każe nam wepchać je z powrotem do poduszek, jeżeli nie chcemy, żeby bolały nas karki od spania na płask na samych tylko materacach. Rozglądam się i zastanawiam, czy ktoś inny zauważył tę nietypową parę, ale większość rekrutów koncentruje się tylko na tym, żeby stawiać kolejne kroki, maszerują ze zwieszonymi głowami i półprzymkniętymi oczami, marząc o jak najszybszym powrocie do koszar i wątpliwej przyjemności zjedzenia śniadania.

Nie chcę, żeby ominęło mnie cokolwiek z ich rozmowy, przyspieszam więc trochę, dopóki nie zrównuję się z nimi. Idę obok Willa i spoglądam z niepokojem na Wolfa, który wychyla się i uśmiecha do mnie. Wydaje mi się, że przerwałem mu w środku przemowy – Wolf nigdy nie rozmawia, tylko przemawia – i teraz milknie, a gdy Will odwraca głowę, aby spojrzeć na mnie, w jego oczach oprócz zdumienia na mój widok dostrzegam również zadowolenie. Oczywiście jedną z rzeczy, które najbardziej lubię w Willu, jest to, że mam przeświadczenie – zupełnie uzasadnione, przynajmniej w moim odczuciu – iż autentycznie lubi moje towarzystwo. Śmieje się z moich dowcipów, które w jego obecności przychodzą mi łatwiej i są bardziej cięte niż wtedy, gdy jestem z innymi. Sprawia, że wydaję się sobie równie wartościowy jak on, równie mądry, równie swobodny w kontaktach z ludźmi, mimo iż wcale tak nie jest. Do tego dochodzi jeszcze to wrażenie, nieustanne wrażenie, że coś do mnie czuje. – Tristan – mówi z radością – zastanawiałem się, co z tobą. Myślałem, że może wróciłeś do łóżka. Arthur i ja zaczęliśmy rozmawiać. Opowiada mi o swoich planach na przyszłość. – Ach tak? – Zerkam na Wolfa. – I jakie to plany? Zamierzasz kandydować na papieża? – Spokojnie, Tristan – ostrzega mnie Will, a w jego tonie pobrzmiewa krytyka. – Wiesz, że mój ojciec jest pastorem. Nie ma niczego złego w Kościele, jeśli ktoś czuje, że to naprawdę dla niego. Ja sam się tam nie nadaję, ale to o niczym nie świadczy. – Nie, oczywiście, że nie – zapewniam, zły, że zapomniałem o wielebnym Bancrofcie wygłaszającym kazania w Norwich. – Chciałem tylko powiedzieć, że Wolf w każdym dostrzega dobro. – Tą żałosną odpowiedzią zamierzam dać do zrozumienia, iż darzę Wolfa wielkim szacunkiem, choć w rzeczywistości wcale go nie szanuję, i to z tego samego powodu, dla którego, jak podejrzewam, szanuje go Will. – Nie interesuje mnie kapłaństwo – prostuje Wolf, najwyraźniej zadowolony z mojego zmieszania. – Myślę o polityce. – Polityce? – odpowiadam ze śmiechem. – Chyba na to tak naprawdę nie liczysz? – Dlaczego by nie? – spogląda na mnie, a z wyrazu jego twarzy jak zwykle nie można nic wyczytać. – Posłuchaj, Wolf – mówię. – Nie wiem, czy twoje przekonania są słuszne, czy niesłuszne. Nie zamierzam cię na ich podstawie oceniać. – Naprawdę? Dlaczego nie? Zwykle to robisz. Myślałem, że zgadzasz się z tymi wszystkim, którzy mają mnie za tchórza. – Ale nawet jeżeli masz rację – ciągnę, ignorując jego uwagę – trudno ci będzie po wojnie kogokolwiek o tym przekonać. Chodzi mi o to, że gdyby z mojego okręgu do parlamentu startował ktoś, kto przyznałby się, że sprzeciwiał się wojnie i odmówił w niej udziału, cóż, nie wiem, czy udałoby mu się opuścić wiec wyborczy bez siniaków, nie mówiąc już o zebraniu liczby głosów wystarczającej na to, żeby zostać posłem. – Ale Arthur nie odmawia udziału w wojnie – mówi Will. – Przecież jest tutaj razem z nami, prawda? – Jestem tu na szkoleniu – upiera się Wolf. – Powiedziałem ci już, Will, że kiedy nas wyślą na front, nie będę walczył. Im też to mówiłem. Wiedzą o tym. Jednak mnie nie słuchają, w tym

problem. Trybunał wojskowy miał podjąć decyzję w mojej sprawie wiele tygodni temu i ciągle nic. To niezwykle irytujące. – Posłuchaj, a czemu ty się właściwie sprzeciwiasz? – pytam, nie do końca pewny, czy rozumiem pobudki, które nim kierują. – Nie podoba ci się wojna, o to chodzi? – Wojna nie powinna nikomu się podobać, Sadler – tłumaczy Wolf. – I nie sądzę, żeby komuś naprawdę się podobała, może z wyjątkiem sierżanta Claytona. Nie, po prostu uważam, że to nie w porządku z zimną krwią odbierać życie drugiemu człowiekowi. Nie jestem osobą religijną, przynajmniej nie przesadnie, ale moim zdaniem to Bóg ma decydować, czy nas tu zostawić, czy zabrać do siebie. A poza tym co mogę mieć przeciwko jakiemuś młodemu Niemcowi, którego wyciągnięto z Berlina, Frankfurtu czy Düsseldorfu i rzucono na front, żeby walczył za ojczyznę? Co on może mieć przeciwko mnie? Owszem, w grę wchodzą różne kwestie polityczne, terytorialne, przez które toczy się wojna, i nie brakuje również uzasadnionych pretensji, ale istnieje przecież dyplomacja, istnieje coś takiego jak okrągły stół, przy którym mogą zasiąść mądrzy ludzie i postarać się rozwiązać wszystkie problemy. I nie sądzę, żeby te możliwości zostały już wykorzystane. Zamiast tego dzień w dzień zabijamy się nawzajem. Właśnie temu się sprzeciwiam, Sadler, jeśli naprawdę chcesz wiedzieć. Nie chcę do tego przykładać ręki. – Ale, drogi kolego – wtrąca się Will, a w jego głosie słychać rozdrażnienie – w takim razie czeka cię los noszowego. Tego pewnie też nie chcesz? – Oczywiście, że nie. Być może jednak będzie to jedyna możliwość. – Nie zdziałasz wiele w polityce, jeżeli w dziesięć minut po tym, jak wyjdziesz z okopów, zastrzeli cię snajper – stwierdzam. Will odwraca się do mnie nachmurzony, a mnie ogarnia wstyd za to, co powiedziałem. Bardzo się staramy, wszyscy, żeby nigdy nie mówić o konsekwencjach wojny, o tym, że niewielu z nas, jeżeli ktoś w ogóle, doczeka tego, co będzie po niej, i prostacki komentarz, który padł z moich ust, stanowi naruszenie niepisanych zasad. Odwracam wzrok, trudno mi znieść dezaprobatę ze strony przyjaciela, moje buty głucho dudnią po kamienistej drodze. – Coś się stało, Sadler? – pyta Wolf kilka minut później, kiedy Will znów wysforował się naprzód, tym razem rozmawiając i śmiejąc się z Henleyem. – Nie – odburkuję, nawet na niego nie patrząc, ponieważ nie odrywam spojrzenia od kolejnego potencjalnego przyjaciela Willa, który może utrzeć mi nosa. – Co miałoby się stać? – Wydajesz się trochę… poddenerwowany, tylko tyle – mówi Wolf. – Trochę przejęty. – Nie znasz mnie – odpowiadam. – Naprawdę nie masz się czym martwić – ciągnie niedbałym tonem, który doprowadza mnie do wściekłości. – My tylko rozmawiamy, nic więcej. Nie ukradnę ci go. Możesz już wziąć go sobie z powrotem, jeśli chcesz. Odwracam się i patrzę na niego, nie umiejąc znaleźć słów, żeby wyrazić oburzenie, on zaś wybucha śmiechem, kręci głową i przyspiesza kroku. Później, karząc mnie za moją niedelikatność, Will znów dobiera się w parę z Wolfem, gdy zaczynamy ćwiczenia z karabinami Short Magazine Lee-Enfield – zwanymi przez nas smilerami – a mi pozostaje towarzystwo Richa, który każdemu potrafi się odciąć i uważa się za największego

dowcipnisia w naszej grupie, jeśli jednak chodzi o nabywanie nowych umiejętności, dał się poznać jako tępak. Wyrobił sobie dość ciekawą pozycję w oddziale, ponieważ mimo że doprowadza Wellsa i Moody’ego do szału swoją głupotą i prawie codziennie ściąga na siebie gniew sierżanta Claytona, ma w sobie coś takiego, co budzi współczucie i sympatię i nikt nie potrafi długo się na niego złościć. Każdy z nas dostaje karabin, a skargi na to, że wciąż chodzimy w cywilnych ubraniach, które oblepione błotem, przepocone i śmierdzące co trzy dni idą do prania, trafiają w próżnię. – Dla nich ważne jest tylko to, żebyśmy zabili jak najwięcej wrogów – zauważa Rich. – Nie obchodzi ich, jak wyglądamy. Lord Kitchener bez mrugnięcia okiem wysłałby nas na front gołych jak świętych tureckich. Przyznaję mu rację, ale uważam, że cała sprawa z mundurami to już lekka przesada, i mówię o tym Richowi. Mimo to chwila, w której nareszcie dostajemy do rąk nasze smilery, działa na nas otrzeźwiająco i nagle zapada kłopotliwe milczenie, wszystkich ogarnia strach na myśl, że przyjdzie nam używać tej broni naprawdę, i to już wkrótce. – Panowie – mówi sierżant Clayton, stojąc przed nami i głaszcząc swój karabin w zupełnie nieprzyzwoity sposób – trzymacie w dłoniach coś, dzięki czemu wygramy tę wojnę. Karabiny Short Magazine Lee-Enfield mają dziesięciostrzałowy magazynek, mechanizm zamkowy, którego zazdroszczą nam wojska na całym świecie, i czterdziestotrzycentymetrowy bagnet do walki wręcz, który przyda wam się, kiedy ruszycie do ataku i będziecie chcieli nadziać wroga jak prosiaka na rożen, żeby raz na zawsze popamiętał. To nie są zabawki, panowie, i jeżeli zobaczę, że ktoś próbuje się nimi bawić, wyślę tego kogoś na piętnastokilometrowy marsz z dwunastoma tymi cackami na plecach. Czy wyrażam się jasno? Przytakujemy mrukliwie, po czym zaczynamy pierwszą lekcję obsługi karabinu. Niełatwo go załadować i rozładować, niektórym udaje się opanować wszystkie te czynności szybciej, innym nieco wolniej, a ja w tej konkurencji plasuję się mniej więcej w połowie stawki. Spoglądam na Willa, który napełniając i opróżniając magazynek, mocując i demontując bagnet, cały czas dyskutuje z Wolfem. Gdy w pewnej chwili spojrzenie moje i Wolfa krzyżuje się, nabieram przekonania, że rozmawiają na mój temat, że Wolf czyta we mnie jak w otwartej książce, zdołał przejrzeć mnie na wylot i zdradza Willowi wszystkie moje sekrety. W tym momencie Will wydaje się słyszeć moje myśli, ponieważ odwraca się w moją stronę, uśmiecha się uszczęśliwiony i teatralnym gestem wymachuje karabinem w powietrzu, ja zaś odpowiadam mu uśmiechem i potrząsam swoją bronią, za co dostaję od Moody’ego po uchu. Rozcierając obolałe miejsce, dostrzegam, że Will śmieje się radośnie z moich wygłupów, a widok ten wynagradza mi wszelkie nieprzyjemności. – Widzę, że mamy tu kilku, którzy uczą się szybciej od pozostałych – oświadcza sierżant Clayton po pewnym czasie. – Przeprowadźmy mały sprawdzian umiejętności, dobrze? Williams, podejdź tu, proszę. Roger Williams, dość poczciwy chłopak, wstaje i rusza do przodu. – Jeszcze… Yates, zdaje się – ciągnie sierżant. – Ty też. I Wolf. Wszyscy trzej wezwani stają na przedzie, szykując się do następującego codziennie zwyczajowego rytuału upokarzania Wolfa. Wyczuwam zachwyt pozostałych mężczyzn niemogących się już doczekać tego, co się za chwilę wydarzy, i zerkam na Willa, który marszczy brwi.

– Panowie – zaczyna sierżant Clayton – ostatni, który prawidłowo rozłoży i złoży karabin, będzie musiał… – Zastanawia się, po czym wzrusza ramionami. – Cóż, jeszcze nie wiem, co będzie musiał zrobić, ale z pewnością nie będzie to nic przesadnie miłego. – Uśmiecha się nieznacznie, a najwięksi pochlebcy z oddziału chichoczą, słysząc ten żałosny żart. – Kapralu Wells, proszę odliczyć. Wells woła: „Trzy, dwa, jeden, start!”, i ku mojemu zdumieniu podczas gdy Williams i Yates szamoczą się ze swoimi karabinami, Wolf rozkłada swój bez większych trudności i składa go z powrotem w ciągu niecałych czterdziestu pięciu sekund. W oddziale zapada pełna rozczarowania cisza, a dwóch przeciwników Wolfa na chwilę przerywa swoje wysiłki i wpatruje się w zwycięzcę z niedowierzaniem, po czym szybko przystępuje do ukończenia zadania. Sierżant Clayton patrzy na Wolfa ze złością. Nie ulega wątpliwości, że Wolf zrobił to, czego od niego oczekiwano, i to na dodatek w bardzo dobrym czasie; nie było jak go za to ukarać: kara byłaby jawną niesprawiedliwością i wszyscy o tym wiedzieli. Zauważam, że Will nie potrafi powstrzymać się od uśmiechu, i wydaje się, iż niewiele brakuje, aby nagrodził zwycięzcę brawami, na szczęście jednak zdołał się opanować. – Zdumiewa mnie – odzywa się w końcu sierżant Clayton, a w jego głosie pobrzmiewa autentyczne zdziwienie – że ktoś, kto boi się walczyć, potrafi tak dobrze obchodzić się z bronią. – Nie boję się walczyć – prostuje Wolf, wzdychając ze zniecierpliwienia. – Po prostu nie spieszy mi się do tego. – Jest pan tchórzem – stwierdza Clayton. – Nazwijmy w końcu rzecz po imieniu. Wolf wzrusza ramionami, rozmyślnie prowokując sierżanta, który w odpowiedzi wyjmuje Yatesowi karabin z dłoni, sprawdza, czy nie jest naładowany, i ponownie zwraca się do Moody’ego: – Sądzę, że spróbujemy raz jeszcze – oznajmia. – Wolf i ja zmierzymy się ze sobą. Co ty na to, Wolf? Podejmiesz wyzwanie? Czy może to również jest sprzeczne z twoimi zasadami moralnymi? Wolf nie odpowiada, przytakuje jedynie skinieniem głowy, a gdy chwilę później Moody odlicza: „Trzy, dwa, jeden, start!”, nie ma wątpliwości co do tego, kto wygra pojedynek. Sierżant Clayton rozkłada i składa karabin w tak oszałamiającym tempie, że naprawdę jest na co popatrzeć. Wielu mężczyzn bije mu brawo, ale ja klaszczę w dłonie tylko raz, symbolicznie przyłączając się do żenującego aplauzu. Sierżant odwraca się, patrzy na nas, promieniejąc radością z powodu zwycięstwa, po czym uśmiecha się do Wolfa z taką dumą, że wreszcie zaczyna do mnie docierać, jak dziecinny w głębi duszy musi być ten człowiek pyszniący się prześcignięciem rekruta w sztuce, którą doskonali od wielu lat. W rzeczywistości nie ma w tym żadnego powodu do chwały. Samo rzucenie wyzwania było czymś haniebnym. – I co ty na to, Wolf – pyta sierżant – co powiesz na to? – Powiem, że obsługuje pan karabin lepiej, niż ja kiedykolwiek się nauczę – odpowiada Wolf, kończąc składanie smilera i wracając na swoje miejsce w szeregu obok Willa, który wyciąga rękę i klepie go po plecach, jak gdyby chciał powiedzieć: „Dobra robota”. Wydaje się, że sierżant Clayton nie wie, czy komentarz Wolfa odebrać jako wyraz uznania, czy też jako zniewagę, każe więc nam się rozejść, po czym zostaje sam na placu musztrowym, drapiąc się w głowę i bez wątpienia zastanawiając się, kiedy i w jaki sposób ukarze Wolfa za

kolejne wydumane przewinienie. W dniu, w którym nareszcie otrzymujemy mundury, wypada moja i Willa warta, stoimy więc zimnym wieczorem przed bramą koszar podekscytowani przydziałem nowego ekwipunku. Każdy mężczyzna z oddziału dostał nową parę butów, dwie grube szare koszule, kurtkę oraz spodnie khaki zapinane wysoko w pasie i przytrzymywane za pomocą szelek. Przydziałowe skarpety są grube i mam nadzieję, że choć raz stopy nie zmarzną mi w nocy. Każdy z nas otrzymał również ciężki płaszcz i tak wystrojeni stoimy z Willem obok siebie, cierpliwie obserwując teren wokół koszar, na wypadek gdyby batalion niemieckich żołnierzy pojawił się nagle na jednym ze wzgórz w samym sercu hrabstwa Hampshire. – Boli mnie szyja – skarży się Will, palcem odsuwając koszulę od skóry. – Cholernie szorstki materiał, prawda? – Prawda. Pewnie się do niego przyzwyczaimy. – Owszem, jak już zostawi trwały ślad naokoło szyi. Będziemy sobie wyobrażać, że jesteśmy arystokratami podczas rewolucji francuskiej i podpowiadamy katowi, w którym miejscu ma nam spuścić na kark gilotynę. Śmieję się, a z moich ust wydobywa się obłoczek pary. – Przynajmniej jest nam cieplej niż wcześniej – mówię po chwili. – Bałem się kolejnej nocnej warty w cywilnych ubraniach. – Ja też. No ale ten biedny Wolf… Widziałeś kiedyś coś równie wstrętnego? Zastanawiam się, zanim odpowiem. Wcześniej tego dnia, gdy Wells i Moody rozdawali mundury, Wolfowi przypadła w udziale za duża koszula i zbyt ciasne spodnie. Wyglądał jak klaun i cały oddział, poza Willem, pokładał się ze śmiechu, kiedy zobaczył go w tym stroju. Nie poddałem się zbiorowej histerii tylko dlatego, że nie chciałem, aby Will źle o mnie myślał. – Sam się o to prosi – stwierdzam, poirytowany tym, że przyjaciel bez przerwy ujmuje się za Wolfem. – Doprawdy, Will, dlaczego zawsze bierzesz jego stronę? – Biorę jego stronę, ponieważ jest w naszym oddziale – oświadcza takim tonem, jak gdyby tłumaczył mi najbardziej oczywistą rzecz na świecie. – Pamiętasz, co sierżant Clayton niedawno nam mówił? O tym espert… jak to było? Espert coś tam? – Esprit de corps – przypominam mu. – Właśnie, duch koleżeństwa. Oddział to oddział, całość, jedność, nie stado zalotników rywalizujących o względy jakiejś piękności. Wolf może i nie jest lubiany przez innych, ale to nie powód, żeby traktować go jak potwora. W końcu jest tu z nami, prawda? Nie uciekł gdzieś, no nie wiem, na przykład w szkockie góry, nie zaszył się w jakiejś zapadłej dziurze. Mógł się przecież ukryć i przeczekać do końca wojny. – Jeżeli nie jest lubiany, to tylko na własne życzenie – wyjaśniam. – Chyba nie chcesz mi powiedzieć, że zgadzasz się z tym, co mówi? Z jego przekonaniami? – Wiele z tego, co mówi, ma sens – odpowiada Will cicho. – Och, nie chcę przez to powiedzieć, że moim zdaniem wszyscy powinniśmy podnieść ręce do góry, nazwać się obdżektorami i wrócić do domu do ciepłych łóżek. Nie jestem aż tak głupi, żeby uznać to za dobry pomysł. Cały kraj znalazłby się w poważnych tarapatach. Ale, do cholery, chyba każdy z nas ma prawo do

własnego zdania, prawda? Każdy ma prawo być wysłuchany. Niektórzy po prostu daliby drapaka, ale on tego nie zrobił i podziwiam go za to. Ma odwagę być tutaj, szkolić się razem z innymi, czekając na werdykt w swojej sprawie. O ile kiedykolwiek werdykt zapadnie i powiadomią go o nim. A w wyniku swojej decyzji musi znosić prześladowania i szyderstwa ze strony bandy cymbałów, którzy nie mają na tyle oleju w głowie, aby pomyśleć, że zabicie bliźniego to nie żadna pestka, ale najpoważniejsze wykroczenie przeciwko naturalnemu porządkowi rzeczy. – Nie wiedziałem, że jesteś takim idealistą, Will – mówię lekko drwiącym tonem. – Nie traktuj mnie protekcjonalnie, Tristan – odcina się. – Po prostu nie podoba mi się, jak z nim postępują. I powtórzę to raz jeszcze, jeżeli będę musiał. Wiele z tego, co mówi, ma sens. Nie odzywam się, patrzę prosto przed siebie i mrużę oczy, jak gdybym zauważył jakiś ruch na horyzoncie, chociaż oczywiście obaj doskonale wiemy, że niczego nie dostrzegłem. Po prostu nie chcę ciągnąć tej rozmowy. Nie chcę się kłócić. Prawdę mówiąc, podzielam zdanie Willa, nie mogę jedynie znieść myśli, że Wolf jest dla niego kimś, kogo szanuje, a nawet podziwia, a ja zaledwie kolegą, z którym można się kumplować, porozmawiać przed zaśnięciem albo dobrać w pary podczas ćwiczeń, ponieważ jesteśmy mniej więcej jednakowo szybcy, silni i bystrzy, które to trzy czynniki zdaniem sierżanta Claytona wyróżniają brytyjskich żołnierzy na tle innych wojsk, zwłaszcza niemieckiego. – Słuchaj, przepraszam – przerywam wreszcie przedłużające się milczenie. – Całkiem lubię Wolfa, jeśli mam być szczery. Wolałbym jedynie, żeby nie robił tyle szumu o wszystko. – Nie mówmy już o tym – ucina Will, głośno chuchając w dłonie, ale cieszę się, że w jego głosie nie pobrzmiewa gniewny ton. – Nie chcę się z tobą kłócić. – Ja też nie chcę się z tobą kłócić – oświadczam. – Wiesz, jak ważna jest dla mnie nasza przyjaźń. Odwraca się, by na mnie spojrzeć, i słyszę jego ciężki oddech. Przygryza wargę, wygląda, jak gdyby zamierzał coś powiedzieć, potem jednak zmienia zdanie i odwraca się. – Hej, Tristanie – zaczyna po chwili, wyraźnie zmieniając temat – nigdy nie zgadniesz, jakie dzisiaj mamy święto. Zastanawiam się przez chwilę i od razu się domyślam. – Twoje urodziny – mówię. – Skąd wiedziałeś? – Po prostu zgadłem. – W takim razie, co masz dla mnie? – pyta, a na jego twarzy pojawia się ten zawadiacki uśmiech, który sprawia, że wszystkie inne myśli ulatują mi z głowy. Pochylam się do przodu i szturcham go pięścią w ramię. – To – mówię. Will wydaje okrzyk udawanego bólu i pociera uderzone miejsce, a ja przyglądam mu się z uśmiechem i dopiero po chwili odwracam wzrok. – Wszystkiego, cholera jasna, najlepszego – składam mu życzenia, naśladując naszego

kochanego kaprala Moody’ego. – Dziękuję, cholera jasna, bardzo – chichocze. – To ile w końcu masz lat? – Dobrze wiesz, Tristanie – odpowiada. – Jestem przecież tylko kilka miesięcy starszy od ciebie. Dziś kończę dziewiętnaście. – Dziewiętnaście lat i wciąż czeka na pierwszy pocałunek – stwierdzam bez większego zastanowienia, ignorując to, że w rzeczywistości jest ode mnie starszy nie o kilka miesięcy, ale prawie o półtora roku. Gdy ktoś przyznawał się do swojego wieku, moja matka zawsze powtarzała te same słowa. Kierując je teraz do Willa, nie mam absolutnie niczego na myśli. – No, no, mój drogi – protestuje Will, a w jego tonie słychać rozbawienie pomieszane z urazą. – Pierwszy pocałunek mam już dawno za sobą. A może ty jeszcze nie? – Oczywiście, że tak – mówię. Całowałem się przecież z Sylvią Carter. I jeszcze z kimś. Obydwie przygody zakończyły się równie beznadziejnie. – Gdybym był teraz w domu – zaczyna opowiadać Will, przeciągając każdy wyraz w charakterystyczny sposób, który wymyśliliśmy podczas wspólnych wart jako metodę na zabicie czasu – rodzice najpewniej urządziliby wieczorem uroczystą kolację na moją cześć i zaprosili wszystkich sąsiadów, żeby obsypali mnie prezentami. – Brzmi bardzo elegancko – zauważam. – Znalazłbym się na liście gości? – Z pewnością nie. U nas w domu bywają jedynie osoby z wyższych sfer. Jak wiesz, mój ojciec jest pastorem i musi się zachowywać zgodnie z zajmowaną pozycją. Nie możemy przyjmować ludzi z ulicy. – W takim razie czekałbym na ulicy – oświadczam. – Stałbym przed twoim domem na warcie, jak tutaj. Przypominałoby nam to o tym przeklętym miejscu. Nikogo bym nie wpuszczał. Will wybucha śmiechem, ale nic nie mówi, zaczynam więc się zastanawiać, czy moja wizja nie wydała mu się nieco przesadna. – Jedną osobę musiałbyś przepuścić – odzywa się po chwili. – Ach tak? Kogo? – Jak to kogo, Eleanor, oczywiście. – Myślałem, że twoja siostra nazywa się Marian. – Bo tak się nazywa – odpowiada. – Ale co to ma do rzeczy? – Nie, chodzi mi o to… – urywam zmieszany. – Kim w takim razie jest Eleanor, jeśli to nie twoja siostra? To wasz pies czy inne zwierzę? – pytam ze śmiechem. – Nie, Tristanie – chichocze. – Nic podobnego. Eleanor to moja narzeczona. Opowiadałem ci o niej, prawda? Odwracam się i wpatruję w niego. Doskonale wiem, że nigdy mi o niej nie opowiadał, i po jego minie widzę, że on również o tym wie. Wydaje się, iż chce tę sprawę podkreślić.

– Twoja narzeczona? – pytam. – Zamierzasz się ożenić? – W pewnym sensie – odpowiada, a ja odnoszę wrażenie, że słyszę w jego głosie zażenowanie, może nawet coś na kształt żalu, ale nie jestem pewien, czy rzeczywiście tak jest, czy tylko to sobie wyobrażam. – Przyjaźnimy się od dawna. Rozmawialiśmy o małżeństwie. Nasze rodziny utrzymują bliskie kontakty i chyba zawsze wszyscy myśleliśmy, że tak się po prostu stanie. To wspaniała dziewczyna. I niekonwencjonalna, jeśli wiesz, co mam na myśli. Nie znoszę konwencjonalnych dziewczyn, Tristanie, a ty? – Ja też nie – mówię. Czubkiem buta kopię ziemię, po czym wiercę w niej, wyobrażając sobie, że to głowa Eleanor. – Na myśl o nich chce mi się rzygać. Nie jestem pewien, czy wiem, co Will ma na myśli, mówiąc, że jego narzeczona nie jest konwencjonalna, to dość niecodzienne określenie, ale potem przypominam sobie jego słowa, że mówiono mu, iż chrapie, i nagle ów zwrot wbija się we mnie niczym jadowity kolec, ponieważ doskonale rozumiem, co chciał przez to powiedzieć. – Kiedy to wszystko się skończy, przedstawię was sobie – dodaje po chwili. – Na pewno ją polubisz. – Na pewno – chucham w dłonie. – Na pewno jest cholernie zachwycająca. Will waha się przez moment, po czym odwraca się do mnie. – Co to niby miało znaczyć? – pyta szybko. – O co ci chodzi? – O to, co przed chwilą powiedziałeś: „Na pewno jest cholernie zachwycająca”. – Nie zwracaj na mnie uwagi – potrząsam głową ze złością. – Jest mi po prostu cholernie zimno. Ty nie zmarzłeś, Bancroft? Te mundury wcale nie są takie świetne, jak się wydawało. – Mówiłem ci, żebyś się tak do mnie nie zwracał – warczy. – Nie lubię tego. – Przepraszam. Will – poprawiam się. Wytwarza się między nami nieprzyjemne napięcie i nie rozmawiamy przez pięć, może dziesięć minut. Szukam w myślach odpowiednich słów, ale nie przychodzi mi do głowy nic, co mógłbym powiedzieć. Świadomość, że Will i ta cała Eleanor są ze sobą związani od nie wiadomo jak dawna, wydaje się nie do zniesienia i pragnę jedynie znaleźć się z powrotem na pryczy, naciągnąć koc na głowę i jak najszybciej zapaść w sen. Nie mam pojęcia, o czym myśli Will, ale również milczy, więc podejrzewam, że także czuje się niezręcznie, a ja jednocześnie próbuję dociec powodów jego skrępowania i ukrócić swoje rozważania na ten temat. – A ty nie masz tam u siebie żadnej ukochanej? – odzywa się w końcu Will, a brzmi to tak, jak gdyby silił się na swobodę i życzliwość, ale efekt jest zupełnie odwrotny. – Wiesz, że nie mam – odpowiadam ozięble. – A skąd niby miałbym to wiedzieć? Nigdy nie mówiłeś, że kogoś masz albo że nie masz. – Ponieważ powiedziałbym ci, gdybym miał. – Ja nie mówiłem ci o Eleanor – odparowuje. – A przynajmniej ty tak twierdzisz.

– Nie mówiłeś. – Po prostu nie lubię myśleć o tym, że została sama w Norwich i usycha z tęsknoty za mną. – Uwaga ta, chociaż pomyślana jako żart, dzięki któremu atmosfera rozluźniłaby się odrobinę, sprawia, że Will zupełnie mimowolnie wychodzi na chełpliwego aroganta. – Wiesz, że paru naszych chłopaków jest żonatych – zmienia w końcu temat, a ja wreszcie spoglądam na niego z zainteresowaniem. – Naprawdę? Nic o tym nie słyszałem. Którzy? – Na przykład Shields. I Attling. Taylor też. – Taylor? – wołam. – Która, do licha, chciałaby wyjść za mąż za Taylora? On wygląda jak człowiek prymitywny. – Najwidoczniej któraś chciała. Powiedział mi, że ożenił się latem zeszłego roku. Wzruszam ramionami i zachowuję się, jak gdyby nic mnie to wszystko nie obchodziło. – Pewnie niezwykle miło jest mieć żonę – ciągnie Will rozmarzonym głosem. – Wyobraź sobie tylko: wracasz wieczorem do domu, a tam przy kominku grzeją się kapcie, a na stole czeka ciepły obiad. – Marzenie każdego mężczyzny – zauważam cierpko. – No i cała reszta – dodaje. – Kiedy tylko chcesz. Chyba zgodzisz się ze mną, że warte to wszystko zachodu. – Cała reszta? – udaję głupiego. – Wiesz, co mam na myśli. Przytakuję skinieniem głowy. – Tak – mówię. – Owszem, wiem, co masz na myśl. Seks. Wybucha śmiechem i również kiwa głową. – Oczywiście, że seks – potwierdza. – Ale mówisz o tym, jakby to było coś strasznego. Jak gdybyś chciał wypluć to słowo. – Naprawdę? – Naprawdę. – Cóż, wcale nie miałem takiego zamiaru – stwierdzam wyniośle. – Uważam jedynie, że o pewnych sprawach się nie rozmawia. – Może nie wtedy, kiedy mój ojciec wygłasza kazanie – odpiera. – Ani nie podczas wtorkowych partyjek wista w towarzystwie mojej matki i jej przyjaciółek. Ale tutaj? Daj spokój, Tristan. Nie bądź takim świętoszkiem. – Nie nazywaj mnie tak – naskakuję na niego. – Nie pozwolę, żeby obrzucano mnie wyzwiskami. – Nie chciałem cię obrazić – broni się. – Czemu w ogóle jesteś dziś nie w humorze? Co się stało?

– Naprawdę chcesz wiedzieć? – pytam. – Bo jeśli tak, to ci powiem. – Oczywiście, że chcę – zapewnia. – Nie pytałbym, gdybym nie chciał. – No dobrze – zaczynam. – Jesteśmy tu prawie sześć tygodni, prawda? – Tak. – I myślałem, że jesteśmy przyjaciółmi. – Ale przecież jesteśmy przyjaciółmi. – Will chichocze nerwowo, chociaż w tym, co mówię, nie ma nic śmiesznego. – Dlaczego przyszło ci do głowy, że nimi nie jesteśmy? – Może dlatego, że w ciągu tych sześciu tygodni ani razu nie wspomniałeś, że masz narzeczoną, która czeka na ciebie w domu. – A ty nigdy nie wspomniałeś, czy… czy… – gorączkowo usiłuje dokończyć zdanie. – Sam nie wiem. Czy wolisz jechać pociągiem, czy płynąć statkiem. Po prostu nigdy na ten temat nie rozmawialiśmy. – Nie pleć bzdur – prycham. – Po prostu jestem zaskoczony. Myślałem, że mi ufasz. – Ufam ci. Jesteś tu najfajniejszym kolegą. – Naprawdę tak myślisz? – Oczywiście, że tak. Dobrze mieć przyjaciela w takim miejscu jak to. Nie mówiąc już o miejscu, do którego niedługo nas wyślą. A ty jesteś moim przyjacielem, Tristan. Najlepszym, jakiego mam. Chyba nie jesteś zazdrosny, co? – dodaje, śmiejąc się ze swojego absurdalnego przypuszczenia. – Zachowujesz się zupełnie tak samo jak Eleanor, wiesz? Bez przerwy męczy mnie z powodu takiej jednej Rebeki, która jej zdaniem czuje do mnie miętę. – Oczywiście, że nie jestem zazdrosny. – Spluwam na ziemię ze złością. Na litość boską, do tego dochodzi jeszcze jakaś Rebecca. – Dlaczego miałbym być o nią zazdrosny, Will? To bez sensu. – Chcę powiedzieć coś więcej. Rozpaczliwie pragnę powiedzieć coś więcej. Ale wiem, że nie mogę. Czuję się tak, jakbyśmy stanęli nad krawędzią przepaści. A kiedy on patrzy na mnie i przełyka ślinę, gdy nasze spojrzenia się spotykają, jestem pewien, że czuje to samo. Mogę zbliżyć się do urwiska, żeby sprawdzić, czy wyciągnie rękę, żeby mnie złapać, ale mogę też cofnąć się o krok. – Och, zapomnij, że cokolwiek mówiłem – odzywam się w końcu, kręcąc głową, jak gdybym chciał wyrzucić z niej wszystkie haniebne myśli. – Zrobiło mi się przykro, że nie powiedziałeś mi o niej wcześniej, i tyle. Nie lubię tajemnic. Następuje krótka chwila milczenia. – Ale to nie była żadna tajemnica – cicho stwierdza Will. – Była czy nie była – rozstrzygam w końcu – zapomnijmy o tym, dobrze? Po prostu jestem zmęczony. Sam nie wiem, co plotę. Will wzrusza ramionami i odwraca wzrok. – Obydwaj jesteśmy zmęczeni – mówi. – Nie wiem nawet, dlaczego się sprzeczamy. – Wcale się nie sprzeczamy – oponuję. Nie spuszczam z niego oczu i czuję, że łzy zbierają mi się pod powiekami, ponieważ oddałbym wszystko, żeby tylko się z nim nie kłócić. – Nie sprzeczamy

się, Will. Wtedy on zbliża się o krok, patrzy na mnie, wyciąga rękę i dotyka delikatnie mojego ramienia, a w ślad za dłonią wędruje jego spojrzenie, jak gdyby on sam zastanawiał się, jaki będzie następny ruch ręki, która zdaje się działać zupełnie niezależnie od niego. – Znam się z nią od dzieciństwa – tłumaczy. – I chyba zawsze myślałem, że jesteśmy sobie przeznaczeni. – A jesteście? – pytam, czując łomotanie w piersiach, i jestem przekonany, że Will, który w dalszym ciągu trzyma dłoń na moim ramieniu, również słyszy bicie mojego serca. Podnosi wzrok, na jego twarzy maluje się zakłopotanie i smutek. Otwiera usta, żeby coś powiedzieć, zastanawia się i w tym czasie patrzymy sobie w oczy przez trzy, cztery, pięć sekund, i jestem pewien, że jeden z nas coś powie albo zrobi, ale liczę, iż on wykona ten ruch, ponieważ ja nie mogę sobie na to teraz pozwolić, i przez ułamek sekundy zdaje mi się, że zamierza to zrobić, ale natychmiast zmienia zdanie, odwraca się, potrząsając ramieniem, jak gdyby chciał je poluzować, i przeklina ze złością. – Do jasnej cholery, Tristan – syczy, po czym zostawia mnie i znika w ciemnościach. Słyszę, jak jego nowe buty uderzają o ziemię, gdy obchodzi koszary, sprawdzając, czy nie zabłąkał się w ich pobliże ktoś, kto nie powinien się tu znaleźć i na kim mógłby wyładować złość, która z jakiegoś powodu nim owładnęła. Gdy mój dziewięciotygodniowy pobyt w Aldershot prawie dobiega końca, po raz pierwszy od przyjazdu budzę się w środku nocy. Za dwa dni mamy ukończyć szkolenie, ale to nie obawa przed przyszłością, która czeka nasz oddział, kiedy oficjalnie zostaniemy żołnierzami, wyrywa mnie ze snu. Budzi mnie stłumiony dźwięk szamotaniny dobiegający z drugiej strony sali. Podnoszę głowę z poduszki i hałas milknie na chwilę, po czym znów się rozlega, tym razem jeszcze głośniej: niepokojący odgłos ciągnięcia i kopania, potem syknięcie, jak gdyby ktoś kogoś uciszał, na koniec otwarcie i zamknięcie drzwi i znów zapada cisza. Otwieram oczy nieco szerzej i patrzę na Willa, który śpi na łóżku stojącym obok mojego, jedna odkryta ręka zwisa mu z krawędzi pryczy, usta ma lekko rozchylone, burza ciemnych włosów opada mu na czoło i oczy. Mamrocząc przez sen, odsuwa kosmyki lewą dłonią i przewraca się na drugi bok. Po chwili znów zapadam w sen. Następnego ranka podczas musztry sierżant Clayton rozkazuje nam ustawić się w odpowiednim szyku i od razu dostrzega coś odrażającego, ponieważ w drugim szeregu w trzecim rzędzie od prawej zamiast żołnierza widnieje puste miejsce, co oznacza, że jeden z nas oddalił się samowolnie. Incydent tego typu zdarzył się po raz pierwszy, odkąd przyjechaliśmy tu w kwietniu. – Przypuszczam, że niepotrzebnie zadaję to pytanie – zaczyna sierżant – ponieważ wierzę, że jeśli któryś z was, żołnierze, znałby na nie odpowiedź, przyszedłby z tą informacją do mnie już wcześniej. Zapytam jednak: czy ktoś wie, gdzie jest Wolf? W szeregu panuje absolutna cisza. Nikt nie odwraca głowy, co mogłoby się zdarzyć dziewięć tygodni wcześniej. Po prostu stoimy i patrzymy prosto przed siebie. Dobrze nas wyszkolono.

– Tak myślałem – ciągnie sierżant. – Z czystym sumieniem mogę więc oświadczyć, że nasz samozwańczy obdżektor zniknął. Zwinął się w nocy, jak na tchórza przystało. Znajdziemy go prędzej czy później, macie na to moje słowo. Prawdę mówiąc, cieszy mnie, że w piątek, kiedy będziecie kończyć szkolenie, nie będzie w waszych szeregach ani jednego tchórza. Dziwią mnie trochę jego słowa, ale nie zastanawiam się nad nimi zbytnio; nawet przez chwilę nie podejrzewam, by Wolf uciekł, i jestem pewien, że w końcu się pojawi i w kompletnie absurdalny sposób usprawiedliwi swoją nieobecność. Bardziej pochłaniają mnie rozważania związane z tym, co się wydarzy w sobotę rano. Czy od razu wsadzą nas w pociąg do Southampton, a stamtąd wyślą prosto do Francji? Czy w poniedziałek rano będziemy już w samym środku akcji? Czy przeżyję kolejny tydzień? Pytania te nurtują mnie o wiele bardziej niż to, czy Wolf rzeczywiście spróbował wyrwać się na wolność. Gdy po południu wracam w towarzystwie Willa z kantyny, zauważam pewne zamieszanie. Mężczyźni stoją przed barakiem w niewielkich grupkach, wyglądają na wzburzonych i dyskutują o czymś zawzięcie. – Tylko mi nie mów – odzywa się Will – że wojna się skończyła i jedziemy do domu. – Jak myślisz, kto wygrał? – pytam. – Nikt – odpowiada. – Wszyscy przegraliśmy. Patrz, leci Hobbs. Hobbs, który dostrzegł, że się zbliżamy, biegnie do nas susami niczym przekarmiony golden retriever. – Gdzie byliście, chłopaki? – pyta zadyszanym głosem. – W Berlinie u kajzera, powiedzieć mu, żeby dał sobie spokój z całym tym bajzlem – mówi Will. – A co się dzieje? – Nie słyszeliście jeszcze? – dopytuje Hobbs. – Znaleźli Wolfa. – Och – wzdycham, czując się trochę rozczarowany. – Tylko tyle? – O co ci chodzi? „Tylko tyle”? Chyba aż tyle? – Gdzie go znaleźli? – chce wiedzieć Will. – Nic mu nie jest? – Jakieś sześć kilometrów stąd – wyjaśnia Hobbs. – W lasach, po których przeganiali nas na samym początku. – Tam? – dziwię się, ponieważ były to nieprzyjemne, bagniste tereny poprzecinane zimnymi strumieniami i sierżant Clayton już dawno postanowił wysyłać nas na marsze po suchszej okolicy. – Co on tam, do diabła, robił? To kiepskie miejsce na kryjówkę. – Ty naprawdę jesteś taki tępy, Sadler? – uśmiecha się szeroko Hobbs. – On się tam nie ukrywał. Tam go znaleźli. Wolf nie żyje. Patrzę na niego w osłupieniu i nie potrafię jeszcze w pełni zrozumieć tego, co powiedział. Przełykam ślinę, szykuję się, żeby wymówić te potworne słowa, i powtarzam je cicho, ale nie jako stwierdzenie, lecz jako pytanie. – Nie żyje? Ale jak to? Co się stało?

– Nie wiem jeszcze wszystkiego – pada odpowiedź. – Ale trochę już słyszałem. Z tego, co mówią, znaleźli go w strumieniu, leżał na brzuchu z roztrzaskaną głową. Pewnie chciał uciec, w ciemności potknął się o kamienie i upadł na twarz. Albo umarł przez tę ranę, albo się utopił. W sumie żadna różnica; nie ma go i już. Krzyżyk na drogę, tchórzowi jednemu. Instynktownie chwytam Willa za rękę i przytrzymuję go w tej samej sekundzie, w której on rzuca się z pięściami na Hobbsa. – O co ci chodzi? – woła Hobbs, odskakując i patrząc ze zdumieniem na Willa. – Nie mów, że zacząłeś wierzyć w te jego brednie. Chyba nie stchórzysz i nie dasz nogi w noc przed wyjazdem? Will przez chwilę mocuje się ze mną, ale dorównuję mu siłą i nie puszczam go, dopóki nie czuję, że jego mięśnie rozluźniają się, a ręka opada. Wciąż jednak obserwuję go uważnie, gdy piorunuje wzrokiem Hobbsa, a na jego twarzy maluje się wściekłość, po czym odwraca się i szybkim krokiem wraca w kierunku, z którego przyszliśmy, a idąc, wyrzuca ramiona do góry w geście oburzenia i po chwili znika nam z oczu. Nie idę za nim, wracam do baraku, kładę się na pryczy i ignorując rozmowy pozostałych mężczyzn, którzy wymyślają coraz to bardziej niestworzone historie związane z okolicznościami, w jakich Wolf przeniósł się na łono Abrahama, pogrążam się w rozmyślaniach. Wolf nie żyje. Wydaje się to niemożliwe. Był zaledwie rok lub dwa lata ode mnie starszy, tryskał zdrowiem, miał przed sobą całe życie. Rozmawiałem z nim nie dawniej niż wczoraj; opowiadał, że grali z Willem w zgadywankę geograficzną, kiedy stali razem na warcie, i Will wypadł niezbyt dobrze. – Nadmiarem inteligencji raczej nie grzeszy, prawda? – zapytał wtedy Wolf, rozwścieczając mnie do tego stopnia, że nie potrafiłem wykrztusić z siebie słowa. – Naprawdę nie wiem, co takiego w nim widzisz. Oczywiście wiem, że toczy się wojna i każdemu z nas śmierć zajrzy w oczy wcześniej, niż normalnie powinna, ale przecież nie zdążyliśmy nawet wyjechać z Anglii. Na dobrą sprawę nie wyściubiliśmy nosa poza Aldershot, a w naszym dwudziestoosobowym baraku już jest o jednego mniej. Nasze szeregi zaczęły się przerzedzać, jeszcze zanim ukończyliśmy szkolenie. A ci wszyscy chłopcy, którzy śmieją się z tego, co się stało, którzy nazywają Wolfa tchórzem i cykorem, czy świętowaliby równie hucznie moją śmierć? Richa? Willa? Nie mogę tego znieść. Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze pogarda, którą czuję do siebie. Nie muszę już być zazdrosny o przyjaźń Wolfa z Willem i, Boże, wybacz mi, myśl ta na swój sposób mnie cieszy. Gdy zapada zmrok, a Willa dalej nie ma, zaczynam go szukać, ponieważ do ciszy nocnej zostaje niecałe półtorej godziny. To nasza ostatnia noc przed tym, gdy z rekrutów staniemy się żołnierzami, ponieważ następnego dnia kończymy szkolenie i dowiemy się, jakie plany ma wobec nas dowództwo. Żeby uczcić tę okazję, dostajemy wolny wieczór i możemy opuścić teren koszar, pod warunkiem że o północy wszyscy będziemy z powrotem i światła w baraku będą zgaszone, inaczej Wells i Moody dadzą nam popalić. Niektórzy mężczyźni, z tego, co wiem, udawali się do pubu w pobliskiej wiosce, do którego chodziliśmy w tych nielicznych momentach, gdy otrzymywaliśmy przepustki. Inni chcieli się spotkać z okolicznymi dziewczynami, z którymi zdążyli się zapoznać przez te kilka tygodni naszego pobytu w obozie. Jeszcze inni wybierali się na długie spacery, być może pragnąc zostać sam na sam ze swoimi myślami. Jeden biedny frajer, Yates, powiedział, że chce po raz ostatni wyruszyć w marsz po wzgórzach, za co pozostali rekruci bezlitośnie go wyśmiali. Tymczasem Will po prostu zniknął.

Zaglądam do pubu, ale Willa tam nie znajduję; właściciel mówi, że był wcześniej, siedział sam w kącie sali. Jeden z miejscowych, starszy dżentelmen, chciał postawić mu piwo, żeby oddać cześć żołnierzom walczącym w obronie ojczyzny, ale Will odmówił, w ostrych słowach wyrażając się o mundurze i wojsku, przez co niemal wywiązała się awantura. Pytam, czy Will był podchmielony, kiedy opuszczał pub, ale słyszę, że nie, wypił nie więcej niż dwa kufle, po czym wstał i wyszedł bez słowa. – Po co wdaje się tu w awantury? – pyta mnie właściciel. – Lepiej zachować siły na to, co tam. Nie odpowiadam, po prostu odwracam się i wychodzę. Przychodzi mi do głowy, że Will rozwścieczony tym, co się stało z Wolfem, może uciec, zdezerterować. „Cholerny idiota” – myślę, ponieważ trafi przed sąd wojskowy, jeśli – a raczej gdy – go złapią. Jednak z wioski wychodzą trzy drogi w różnych kierunkach i Will mógł wybrać każdą z nich, nie mam więc innego wyjścia, jak wrócić do koszar w nadziei, że przyjaciel nie stracił mimo wszystko głowy i po powrocie zastanę go w baraku. Mój plan ulega jednak zmianie, ponieważ w połowie drogi przez las na niewielkiej ustronnej polanie przeciętej strumieniem natykam się na Willa. W świetle księżyca dostrzegam jego sylwetkę, siedzi na porośniętym trawą brzegu strumyka, wpatruje się w wodę i mimowolnie przerzuca kamyk z ręki do ręki. – Will – biegnę w jego stronę, czując ulgę, że nie wpakował się w żadne kłopoty. – Tu jesteś. Wszędzie cię szukałem. – Naprawdę? – pyta, podnosząc wzrok, a ja zauważam, że płakał: policzki ma pokryte brudnymi smugami od łez, które pewnie ocierał ręką, oczy ma zaczerwienione i opuchnięte. – Przepraszam. – Odwraca głowę. – Potrzebowałem zostać na chwilę sam. Nie chciałem, żebyś się martwił. – W porządku. – Siadam obok niego. – Myślałem tylko, że może będziesz chciał zrobić coś głupiego. – Na przykład co? – Sam nie wiem – wzruszam ramionami. – Na przykład uciec. Kręci głową. – Nie zrobiłbym tego, Tristan – odpowiada. – Przynajmniej jeszcze nie teraz. – Jeszcze nie teraz? Co przez to rozumiesz? – Nie wiem. – Wzdycha głęboko i ponownie pociera oczy, po czym odwraca się do mnie ze smutnym uśmiechem. – No i stało się – mówi. – Koniec szkolenia. Myślisz, że na coś nam się przyda? – Niedługo chyba się o tym przekonamy – odpowiadam, patrząc na leniwie płynącą wodę. – Jak już będziemy we Francji. – Tak, we Francji – powtarza w zamyśleniu. – Wszystko przed nami. Przypuszczam, że sierżant Clayton będzie bardzo rozczarowany, jeżeli nie polegniemy wszyscy na polu walki. – Nie mów tak – wzdrygam się.

– Dlaczego nie? Przecież to prawda, nie sądzisz? – Sierżant Clayton nie jest aniołem – stwierdzam – ale nie jest też potworem. Na pewno żadnemu z nas nie życzy śmierci. – Nie bądź naiwny – warczy Will. – Wolfowi na pewno życzył śmierci. I w końcu dopiął swego.  – Wolf sam się zabił – mówię. – Może nie naumyślnie, ale przez własną głupotę. Tylko idiota wybrałby drogę przez ten las, i to w środku nocy. – Och, Tristanie – przyjaciel znów kręci głową, uśmiecha się do mnie, a cichy, łagodny sposób, w jaki wymawia moje imię, sprawia, że przypomina mi się chwila, gdy przygwoździł mnie do podłogi podczas naszych zapasów w baraku. Teraz wyciąga rękę, klepie mnie po kolanie raz, drugi, potem trzeci, przytrzymuje dłoń dłużej, niż to konieczne, i dopiero po chwili ją cofa. – Naprawdę bywasz naiwny, wiesz? Między innymi dlatego tak bardzo cię lubię. – Nie traktuj mnie protekcojnalnie – odpowiadam zirytowany jego tonem. – Nie znasz mnie tak dobrze, jak ci się zdaje. – A co mam myśleć? – pyta. – Przecież wierzysz, że Wolf sam sprowadził na siebie nieszczęście, prawda? Tylko naiwniak mógłby w to uwierzyć. Albo cholerny idiota. Wolf nie upadł, Tristanie. Nie zabił się przez przypadek. Został zamordowany. Zabity z zimną krwią. – Co? – prycham, niemalże rozbawiony niedorzecznością jego przypuszczeń. – Jak mogło ci w ogóle coś takiego przyjść do głowy? Na litość boską, Will, on zdezerterował z obozu. Uciekł… – Nigdzie nie uciekł – odpowiada przyjaciel ze złością. – Powiedział mi, zaledwie kilka godzin wcześniej, zanim poszliśmy spać, że przyznano mu status obdżektora. Trybunał w końcu wydał orzeczenie w jego sprawie. Nie zamierzano wysłać go na front jako noszowego. Miał ponoć duże zdolności matematyczne, zgodził się współpracować z Ministerstwem Wojny i do końca wojny pozostawać w areszcie domowym. Miał wrócić do domu, Tristan. Następnego ranka. I nagle tak po prostu zniknął. Dość niezwykły zbieg okoliczności, nie sądzisz? – Kto jeszcze o tym wiedział? – pytam. – Na pewno Clayton. Wells i Moody, jego dwaj pomagierzy. I jeszcze paru chłopaków, jak sądzę. Późnym wieczorem wiadomość zaczęła się rozchodzić. Słyszałem, że niektórzy o tym przebąkiwali. – Do mnie nic nie doszło. – Ale to nie znaczy, że nie było tematu. – Co więc sugerujesz? – pytam. – Wywlekli go z obozu i zamordowali z powodu orzeczenia? – Oczywiście, że tak, Tristanie. Chcesz powiedzieć, że twoim zdaniem nie byliby do tego zdolni? A czego nas tu przez cały czas uczono, jeśli nie zabijania innych żołnierzy? Kolor munduru nie ma zbyt wielkiego znaczenia. Zresztą po ciemku wszystkie wyglądają tak samo. Otwieram usta, żeby coś powiedzieć, ale brakuje mi słów. To, co mówi Will, ma sens. W tym momencie przypominam sobie, jak obudziłem się w środku nocy i usłyszałem dziwne odgłosy: szelest pościeli, rozkopywanie koca, ciche posykiwania i odgłos ciągnięcia czegoś ciężkiego po podłodze.

– Jezu – szepczę. – Teraz rozumiesz – mówi zmęczonym głosem i kiwa głową. – Ale co możemy w tej sprawie zrobić? Nic. Nauczyliśmy się tego, czego mieliśmy się tu nauczyć. Staliśmy się sprawni i silni. Nauczyliśmy się wierzyć w to, że stojący przed nami człowiek, który mówi innym językiem, jest kawałkiem mięsa i należy przerobić go na szaszłyk. Jesteśmy doskonałymi żołnierzami. Gotowymi do zabijania. Sierżant Clayton odwalił kawał dobrej roboty. A teraz poznaliśmy przedsmak tego, co nas czeka, i tyle. Mówi z taką złością, w jego głosie pobrzmiewa tak potężna mieszanka grozy, strachu i niechęci, że pragnę jedynie objąć go ramieniem, aby go pocieszyć, i tak też robię. Will kryje twarz w dłoniach, a chwilę później dociera do mnie, że się rozpłakał. Patrzę na niego, nie wiedząc, co zrobić, on zaś podnosi wzrok, osłaniając bok twarzy ręką, abym nie dostrzegł, jak bardzo jest poruszony. – Idź – wykrztusza z siebie, tłumiąc szloch. – Wracaj do koszar, Tristanie. Proszę. – Will. – Nie ruszam się z miejsca. – Wszystko w porządku. To nic złego. Wszyscy czujemy podobnie. Wszyscy jesteśmy zagubieni. – Ale, do cholery jasnej – odwraca głowę i patrzy prosto na mnie, przełykając ślinę – Jezu Chryste, Tristan, co się tam z nami stanie? Cholernie się boję, naprawdę. Wyciąga obie dłonie, obejmuje nimi moją twarz i przyciąga ją do siebie. Gdy w wolnych chwilach wyobrażałem sobie tę sytuację, zawsze przypuszczałem, że to ja przysunę się do niego, a on mnie odepchnie, nazywając degeneratem i fałszywym przyjacielem. Teraz jednak nie jestem zaszokowany ani zaskoczony tym, że przejął inicjatywę, nie ogarnia mnie również ogromna niecierpliwość, którą przewidywałem w swoich fantazjach. Wszystko wydaje się zupełnie naturalne, wszystko to, co on mi robi i co za jego przyzwoleniem dzieje się między nami. I po raz pierwszy od tamtego strasznego popołudnia, gdy ojciec stłukł mnie na kwaśne jabłko, czuję, że dotarłem do domu. ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Oddychanie a życie Norwich, 16 września 1919 ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

– Panno Bancroft – odłożyłem stos zrzuconych serwetek na stolik i wyprostowałem się, nieco zaczerwieniony i jeszcze bardziej zdenerwowany. Wyciągnąłem dłoń, kobieta zaś spojrzała na nią, po czym zsunęła rękawiczkę i wymieniała krótki, oficjalny uścisk. Jej skóra była miękka i delikatna w dotyku w porównaniu z moją chropowatą. – Trafił pan zatem bez kłopotu? – spytała, a ja przytaknąłem szybkim skinieniem głowy. – Tak – potwierdziłem. – Prawdę mówiąc, przyjechałem już wczoraj wieczorem. Może usiądziemy? Zdjęła płaszcz, powiesiła go na wieszaku obok drzwi, po czym pochyliła się nad stolikiem i odezwała się cicho: – Wybaczy mi pan na chwilę, panie Sadler? – spytała. – Muszę się odświeżyć. Odprowadziłem ją wzrokiem, gdy szła w kierunku bocznych drzwi, i domyśliłem się, że kawiarnia ta jest jej ulubioną, ponieważ nie miała trudności ze znalezieniem damskiej toalety. Podejrzewałem, że zaplanowała ten ruch wcześniej: postanowiła wejść, przywitać się, zmierzyć mnie spojrzeniem, następnie zniknąć na kilka minut, żeby zebrać myśli, a dopiero potem wrócić i zasiąść do rozmowy. Kiedy czekałem, do kawiarni weszła para młodych ludzi pogrążonych w radosnej rozmowie. Usiedli niedaleko, tak że oddzielał nas zaledwie jeden wolny stolik; zauważyłem dużą bliznę po oparzeniu biegnącą wzdłuż policzka mężczyzny i odwróciłem wzrok, zanim spostrzegł, że na niego patrzę. Niejasno zdawałem sobie sprawę z obecności siedzącego w odległym kącie sali dżentelmena, który przyszedł wcześniej i zwrócił na mnie uwagę. Przesunął się zza filara i wydawało się, że bacznie mi się przygląda, ale gdy nasze spojrzenia się skrzyżowały, natychmiast popatrzył w bok, a ja więcej się nim nie zajmowałem. – Podać państwu herbatę? – spytała kelnerka, podchodząc do mnie z bloczkiem i długopisem. – Tak – odpowiedziałem. – Chociaż może nie. Mogłaby pani poczekać, dopóki nie wróci moja towarzyszka? To nie potrwa długo. Dziewczyna skinęła głową, bynajmniej niewytrącona z równowagi, a ja ponownie zainteresowałem się tym, co się dzieje na ulicy, gdzie mniej więcej dwudziestoosobowa grupa chłopców w wieku szkolnym szła po chodniku tak, aby żadne dziecko się nie zgubiło, parami. Mimo że byłem zdenerwowany, nie potrafiłem się powstrzymać od uśmiechu. Przypomniało mi się moje dzieciństwo i to, że gdy miałem osiem czy dziewięć lat, nauczyciele ustawiali nas dokładnie tak samo, a wtedy Peter i ja chwytaliśmy się za ręce i ściskaliśmy je mocno, czekając, który pierwszy nie wytrzyma i krzyknie z bólu. Czy naprawdę od tamtego czasu minęło zaledwie dwanaście lat? – zastanawiałem się. Wydawało mi się, że upłynął cały wiek. – Przepraszam za spóźnienie – powiedziała Marian, wracając do stolika i zajmując miejsce naprzeciwko mnie. Para młodych ludzi zerknęła na nas i szeptem zamieniła parę słów. Pomyślałem, że być może romansowali ze sobą i nie chcieli, aby ktoś usłyszał ich rozmowę, ponieważ niemal natychmiast wstali i przesiedli się do stolika pod ścianą po drugiej stronie sali, obrzucając nas po drodze niechętnym spojrzeniem, jakbyśmy celowo im przeszkodzili. Marian odprowadziła ich wzrokiem, lekko przy tym wypychając językiem policzek, po czym przeniosła spojrzenie na

mnie, a na jej twarzy odmalował się dziwny wyraz, mieszanina bólu, rezygnacji i wściekłości. – Naprawdę nic się nie stało – odrzekłem. – Przyszedłem nie więcej niż dziesięć minut przed panią. – Wspominał pan, że dotarł do Norwich wczoraj wieczorem? – Tak – potwierdziłem. – Przyjechałem pociągiem późnym popołudniem. – Dlaczego mnie pan nie powiadomił? Mogliśmy się spotkać wtedy, jeśli tak byłoby panu wygodniej. Nie musiałby pan zostawać na noc. Pokręciłem głową. – Spotkanie dzisiaj bardzo mi odpowiada, panno Bancroft. Po prostu nie chciałem ryzykować i podróżować dziś rano. Połączenia z Londynu wciąż są niepewne, mogłoby się zdarzyć, że z jakiegoś powodu odwołano by pociąg, a ja nie chciałem się spóźnić. – To okropne, prawda? – odparła. – Kilka miesięcy temu musiałam pojechać do Londynu na ślub. Postanowiłam wybrać się pociągiem, który odchodzi dziesięć po dziesiątej rano i powinien dotrzeć na stację Liverpool Street przed południem, ale niech pan sobie wyobrazi, że na miejscu byłam dopiero po czternastej. Kiedy weszłam do kościoła, państwo młodzi zdążyli złożyć już przysięgę i szli główną nawą w stronę wyjścia. Było mi tak bardzo wstyd, że najchętniej pobiegłabym z powrotem na dworzec i wsiadła do pierwszego pociągu w kierunku Norwich. Myśli pan, że kiedyś znów wszystko wróci do normy? – Kiedyś zapewne tak – stwierdziłem. – Ale kiedy? Zaczynam się już strasznie niecierpliwić, panie Sadler. – Na pewno nie w tym stuleciu – oświadczyłem. – Być może w następnym. – To niedobrze. Nie doczekamy tych czasów, prawda? Czy pragnąc, aby za życia odbyć podróż w przyzwoitych warunkach, pragnie się zbyt wiele? Uśmiechnęła się i na chwilę przeniosła spojrzenie na ulicę, po której maszerowała druga grupa dzieci, tym razem dziewczynek, w podobnym wojskowym szyku, dwójkami. – Było okropnie? – odezwała się w końcu, a ja drgnąłem zaskoczony, że zadaje tak poważne pytanie tak wcześnie. – Podczas podróży – dodała szybko, gdy zauważyła mój niepokój. – Czy miał pan miejsce siedzące? To, że powinniśmy zacząć od zwykłej rozmowy towarzyskiej, było czymś oczywistym i zupełnie naturalnym; nie mogliśmy przecież przejść od razu do celu mojej wizyty. Jednak dziwnie czułem się ze świadomością, że wymieniamy zwyczajowe uprzejmości i że moja towarzyszka również o tym wie, i że tak naprawdę oboje doskonale zdajemy sobie sprawę z tego, iż prowadzimy w tym momencie grę pozorów. – Nie było najgorzej – odpowiedziałem lekko rozbawiony nieporozumieniem. – Spotkałem w przedziale osobę, którą kiedyś poznałem. – To chyba dobrze. Czyta pan, panie Sadler? – Czy czytam?

– Tak. Czyta pan? Zawahałem się, zastanawiając się przez moment, czy chodzi jej o to, czy umiem czytać. – Cóż, tak – odpowiedziałem z namysłem. – Tak, oczywiście, że czytam. – Nie zniosłabym podróży pociągiem bez książki – oświadczyła. – Lektura to swego rodzaju samoobrona. – Jak to? – Cóż, prawdę mówiąc, nie bardzo potrafię rozmawiać z nieznajomymi. Och, proszę się nie bać, przy panu postaram się stanąć na wysokości zadania. Wydaje mi się jednak, że za każdym razem gdy jadę pociągiem, w przedziale musi siedzieć jakiś samotny stary kawaler, który pragnie komplementować moją suknię, fryzurę albo dobór kapelusza, a tego typu uwagi bardziej mnie irytują, niż sprawiają przyjemność. Nie zamierza pan chyba prawić mi komplementów, panie Sadler? – Nie planowałem tego. – Znów się uśmiechnąłem. – Nie znam się na sukniach, damskich fryzurach ani kapeluszach. Przyjrzała mi się uważnie, a ja odniosłem wrażenie, że spodobała jej się moja odpowiedź, ponieważ rozchyliła usta i posłała mi coś na kształt uśmiechu; najwyraźniej wciąż jeszcze nie zdecydowała, co o mnie sądzić. – A jeżeli nie kawaler, to jakaś okropna starsza dama, która wypytuje mnie o moje życie, chce wiedzieć, czy jestem mężatką, jaką mam pozycję społeczną, czym zajmuje się mój ojciec, czy jesteśmy jakoś spokrewnieni z Bancroftami ze Shropshire i tak dalej, i tak dalej, a ja przez to wszystko, panie Sadler, wprost umieram z nudów. – Wyobrażam sobie, że musi to być męczące. Mężczyzny raczej nikt nie zaczepia. Z pewnością nie młode damy. Młodzi kawalerowie również nie. Starsi mężczyźni… cóż, czasami może oni. Pytają o różne sprawy. – Rozumiem – stwierdziła, a jej ton natychmiast dał mi do zrozumienia, że nie chce, aby już teraz nasza rozmowa potoczyła się w tym kierunku. Sięgnęła do torebki, wyjęła papierośnicę, wyciągnęła jednego papierosa, a drugim poczęstowała mnie. Myślałem, że zapalę, ale w ostatniej chwili zmieniłem zdanie i pokręciłem głową. – Nie pali pan? – spytała zbulwersowana. – Palę – odpowiedziałem. – Ale teraz odmówię, jeśli nie będzie to pani przeszkadzało. – Oczywiście, że nie będzie. – Schowała papierośnicę do torebki i płynnym ruchem kciuka, nadgarstka oraz kamienia zapaliła papierosa. – Dlaczego miałoby mi przeszkadzać? Och, witaj, Jane, dzień dobry. – Dzień dobry, Marian – przywitała się kelnerka, która podchodziła do mnie już wcześniej. – Znowu jestem, jak przysłowiowy zły szeląg. – Lubimy nasze złe szelągi. Dzięki nim pewnego dnia staniemy się bogaci. Mogę już przyjąć zamówienie?

– Od razu zjemy lunch, panie Sadler? – spytała, wydmuchując mi dym prosto w twarz, przez co musiałem odwrócić głowę; natychmiast pomachała prawą ręką, żeby rozwiać siwy obłok i gdy po raz kolejny się zaciągała, skierowała głowę w bok. – Czy na początek napijemy się herbaty? Raczej herbata – orzekła, nie czekając na odpowiedź. – Herbatę dla dwóch osób, Jane. – Do tego coś do jedzenia? – Jeszcze nie. Nie spieszy się panu, panie Sadler, prawda? Czy może umiera pan z głodu? Wydaje się, że obecnie wszyscy młodzi mężczyźni mają wilcze apetyty. Przynajmniej ci, których znam. – Nie, nie spieszy mi się – odrzekłem nieco wytrącony z równowagi jej opryskliwością. Czy była to taktyka, jaką wobec mnie obrała – zastanawiałem się – czy jej naturalny sposób bycia? – Wobec tego na razie tylko herbata. Później może coś jeszcze zamówimy. A jak się miewa Albert? Czuje się już lepiej? – Odrobinę – odpowiedziała kelnerka, uśmiechając się. – Lekarz mówi, że gips będzie można zdjąć mniej więcej za tydzień. Nie może się tego doczekać, biedactwo. Ja zresztą również. Chwilami strasznie go swędzi i cały dzień słychać tylko jego narzekania. Dałam mu drut, żeby mógł go wsuwać pod gips i się podrapać, ale bałam się, że naciśnie zbyt mocno i się skaleczy. W końcu więc zabrałam drut, ale od tamtej pory narzeka jeszcze bardziej. – Przykra sprawa. – Marian pokręciła głową. – Na szczęście został ci jeszcze tylko tydzień. – Tak. A twój ojciec czuje się dobrze, prawda? Marian przytaknęła skinieniem głowy, zaciągnęła się papierosem, uśmiechając się przy tym lekko, po czym odwróciła wzrok, dając Jane do zrozumienia, że może odejść, i tym samym kończąc z nią rozmowę. – Przyniosę herbatę. – Kelnerka w lot pojęła, w czym rzecz, i odeszła. – Strasznie smutna historia – powiedziała Marian, pochylając się w moją stronę, gdy dziewczyna znalazła się wystarczająco daleko, aby nie słyszeć naszych słów. – Chodzi o jej męża. Są małżeństwem dopiero od kilku miesięcy. Jakieś sześć tygodni temu naprawiał dach i spadł. Złamał nogę. A ledwo miesiąc wcześniej doszedł do siebie po złamaniu ręki. Chyba ma osteoporozę. Nie spadł z aż tak bardzo wysoka. – Chodziło o męża? – spytałem ze zdumieniem. – Brzmiało to tak, jakbyście rozmawiały o dziecku. – Cóż, bo to jest prawie dziecko – odrzekła, wzruszając ramionami. – On sam niewiele mnie obchodzi, ciągle tylko patrzy, co by tu zbroić, ale Jane jest kochana. Kiedyś bawiła się razem ze mną i… – Urwała, a na jej twarzy odmalował się przestrach, jak gdyby nie mogła uwierzyć, że prawie to powiedziała. Po raz ostatni zaciągnęła się papierosem, po czym zgasiła go, wypalonego zaledwie do połowy, w popielniczce. – Wystarczy – powiedziała. – Wie pan, myślę, żeby to rzucić. – Naprawdę? – zdziwiłem się. – Z jakiego powodu? – Cóż, prawdę mówiąc, palenie nie sprawia mi już tak wiele przyjemności jak kiedyś – wyjaśniła. – Poza tym nie sądzę, żeby rzeczywiście było zupełnie nieszkodliwe. Dzień w dzień wdychanie tego całego dymu. Nie brzmi to zbyt rozsądnie, jeśli się nad tym zastanowić.

– Nie sądzę, żeby było aż tak bardzo szkodliwe – odparłem. – Wszyscy palą. – Pan nie. – Owszem, palę – odrzekłem. – Po prostu teraz nie miałem ochoty. Skinęła głową i zmrużyła oczy, jak gdyby mierzyła mnie wzrokiem. Przez chwilę milczeliśmy, dzięki czemu miałem okazję przyjrzeć się jej bliżej. Była starsza od Willa i ode mnie, mogła mieć około dwudziestu pięciu lat, ale nie nosiła obrączki, przypuszczałem więc, że wciąż była niezamężna. Nie była do niego zbyt podobna; on miał ciemne włosy i zawadiacki wygląd, jak gdyby w każdej chwili był gotowy puścić oko i uśmiechnąć się, ona zaś była blondynką, niemal tak jasną jak ja, o bladej, nieskazitelnie gładkiej cerze. Włosy ścięte praktycznie nieco poniżej brody miała ułożone starannie i bezpretensjonalnie. Była ładna – atrakcyjna, powiedziałbym nawet – i podkreślała usta szminką tak delikatnie, że równie dobrze kolor jej warg mógł być naturalny. Podejrzewałem, iż wielu młodych mężczyzn mogłoby stracić dla niej głowę. Albo wziąć się dla niej za łby. – No tak – odezwała się po chwili. – A gdzie pan się zatrzymał na noc? – W pensjonacie pani Cantwell – odpowiedziałem. – Pani Cantwell? – Zmarszczyła brwi, zastanawiając się nad tym, co usłyszała, a ja niemal wydałem stłumiony okrzyk. Jest! Widzę go! W tym wyrazie twarzy. – Chyba jej nie znam. Gdzie mieści się jej pensjonat? – Bardzo blisko dworca kolejowego – powiedziałem. – Nieopodal mostu. – Ach tak – potwierdziła. – Jest ich tam całkiem sporo, prawda? – Tak, zdaje się, że tak. – Kiedy jadę do Londynu, zatrzymuję się w bardzo przyjemnym zajeździe na placu Russell. Prowadzi go Irlandka o nazwisku Jackson. Oczywiście pije. Wlewa w siebie niesłychane ilości dżinu. Ale jest uprzejma, ma czyste pokoje i nie wtrąca się w moje sprawy, a to mi wystarcza. Serwuje śniadania, że pożal się Boże, jednak i tak się opłaca. Wie pan, gdzie jest plac Russell, panie Sadler? – Tak – odpowiedziałem. – Prawdę mówiąc, pracuję w tej samej dzielnicy, w Bloomsbury. Kiedyś mieszkałem na południu Londynu. Teraz mieszkam w północnej części. – Nie planuje pan przenieść się bliżej centrum? – Nie, nie w najbliższym czasie. Ceny są tam zawrotne, a ja pracuję w wydawnictwie. – Niewiele z tego pieniędzy? – Niewiele pieniędzy mam z tego ja – odrzekłem z uśmiechem. Odpowiedziała mi uśmiechem, po czym spuściła wzrok i spojrzała na popielniczkę, a ja pomyślałem, że chyba żałuje, iż zgasiła papierosa, ponieważ wydawało się, że bardzo potrzebuje zająć czymś ręce. Zerknęła w stronę baru, za którym nie widać było ani naszej herbaty, ani nawet kelnerki. Starszy mężczyzna, który stał za kontuarem, kiedy wszedłem do kawiarni, również gdzieś zniknął. – Napiłabym się czegoś – powiedziała. – Dlaczego nas jeszcze nie obsłużono?

– Z pewnością zaraz podadzą herbatę – odrzekłem. Prawdę mówiąc, zaczynałem robić się nerwowy i zastanawiałem się, po co, do licha, w ogóle postanowiłem tu przyjechać. Widać było wyraźnie, że oboje nie czujemy się swobodnie w swoim towarzystwie. Byłem milkliwy i wnosiłem do rozmowy niewiele prócz krótkich odpowiedzi i niepewnych uwag, natomiast panna Bancroft – Marian – wydawała się rozdygotanym kłębkiem nerwów, przeskakiwała z tematu na temat bez zastanowienia i wahania. Nawet przez moment nie sądziłem, że taka jest w rzeczywistości; jej zachowanie wynikało z charakteru naszego spotkania. Czuła się skrępowana i nie była sobą. – Zwykle na tutejszej obsłudze można polegać. – Pokręciła głową. – Myślę, że jestem winna panu przeprosiny. – Ależ skąd. – Dobrze się stało, że nie zamówiliśmy nic do jedzenia. Mój Boże, poprosiliśmy tylko o dwie filiżanki herbaty. Ale pan, panie Sadler, na pewno jest bardzo głodny. Jadł pan coś? Młodzi mężczyźni mają wilcze apetyty, z tego, co zauważyłam. Patrzyłem na nią, zastanawiając się, czy pamięta, że już raz stwierdziła dokładnie to samo, ale wydawało się, iż jest tego zupełnie nieświadoma. – Zjadłem śniadanie – odrzekłem po chwili. – U tej pani Cantwell? – Nie, nie tam. Gdzie indziej. – Och, naprawdę? – spytała, pochylając się do przodu z ogromnym zainteresowaniem. – Gdzie pan poszedł? Znalazł pan jakiś przyjemny lokal? – Nie pamiętam – odpowiedziałem. – Zdaje się… – W Norwich mamy naprawdę sporo bardzo dobrych lokali – ciągnęła. – Pewnie uważa pan, że u nas, na prowincji, nie można znaleźć nic porządnego do jedzenia. Ludzie z Londynu zawsze tak myślą, a pan? – Wcale tak nie uważam, panno Bancroft – odparłem. – Prawdę mówiąc… – Przede wszystkim powinien był pan zapytać mnie o dobry lokal. A gdyby poinformował mnie pan, że przyjeżdża wieczorem, mogliśmy przecież zaprosić pana na kolację. – Nie chciałem sprawiać państwu kłopotu – wyjaśniłem. – Ależ to nie byłby żaden kłopot – odrzekła niemal urażonym tonem. – Na litość boską, to po prostu jedno nakrycie więcej. Jakiż w tym kłopot? Nie chciał pan zjeść z nami kolacji, panie Sadler? Czy o to chodziło? – Cóż, nie przyszło mi to do głowy. – Zaczynałem się robić coraz bardziej zdenerwowany. – Gdy w końcu przyjechałem do Norwich, byłem zmęczony, to wszystko. Poszedłem prosto do pensjonatu i położyłem się spać. – Postanowiłem nie mówić jej o tym, że musiałem czekać na pokój, i wyjaśniać, z jakich powodów tak się stało; nie wspomniałem również o wizycie w pubie. – To zrozumiałe, że był pan zmęczony – odpowiedziała. – Podróże pociągiem bywają bardzo nużące. Lubię zabierać ze sobą coś do poczytania. Czy pan czyta, panie Cantwell?

Spojrzałem na nią i poczułem, że otwierają mi się usta, ale nie wydobył się z nich żaden dźwięk. Miałem wrażenie, iż znalazłem się w sytuacji, która – choć przewidywałem, że będzie nie do wytrzymania – zaskoczyła mnie tym, jak potwornie trudno ją znieść. Cała ironia polegała na tym, iż nie przyszło mi wcześniej do głowy, że spotkanie to równie straszne jak dla mnie będzie dla niej. Teraz jednak, siedząc naprzeciwko Marian Bancroft, wyraźnie widziałem, że ma ona kompletnie rozstrojone nerwy i z minuty na minutę jej stan się pogarsza. – Wielkie nieba, pytałam już pana o to, prawda? – spytała, po czym wybuchnęła osobliwym śmiechem. – Powiedział pan, że lubi czytać. – Tak – potwierdziłem. – I nazywam się Sadler, a nie Cantwell. – Wiem o tym. – Zmarszczyła brwi. – Dlaczego pan mi to przypomina? – Zwróciła się pani do mnie: „panie Cantwell”. – Naprawdę? – Tak. Przed chwilą. Pokręciła głową, odrzucając tę możliwość. – Nie sądzę, panie Sadler – stwierdziła. – Ale mniejsza o to. Co pan czytał? – W pociągu? – Oczywiście, że w pociągu – odpowiedziała, a w jej głosie pobrzmiewała nuta zniecierpliwienia. Rozejrzała się i utkwiła spojrzenie w kelnerce za barem, która na dwóch talerzykach kładła babeczki dla siedzącej teraz pod ścianą pary młodych ludzi i wydawała się daleka od zrealizowania naszego zamówienia. – Białego Kła – oznajmiłem. – Autorstwa Jacka Londona. Czytała go pani? – Nie – odrzekła. – To amerykański pisarz? – Tak – potwierdziłem. – Zatem zna go pani? – Nigdy o nim nie słyszałam – oświadczyła. – Pomyślałam tylko, że jego nazwisko ma amerykańskie brzmienie. – Mimo że nazywa się London? – uśmiechnąłem się do niej. – Tak, mimo to, panie Cantwell. – Sadler – przypomniałem. – Czy mógłby pan w końcu przestać? – warknęła, a na jej twarzy odmalowały się chłód i złość, gdy obiema dłońmi uderzyła w blat stolika. – Proszę przestać mnie poprawiać. Nie pozwolę na to. Patrzyłem na nią, nie wiedząc, co powiedzieć lub zrobić, żeby wybrnąć z tej sytuacji; za nic nie mogłem pojąć, jak doszło do tego, że zrobiło się tak nieprzyjemnie. Być może zaczęło się już w chwili, gdy usiadłem nad czystą kartką papieru i napisałem: „Szanowna panno Bancroft, nie zna mnie pani, chociaż […] pani brat był moim najlepszym przyjacielem”. A może wcześniej. We Francji. Albo jeszcze wcześniej. Tamtego dnia w Aldershot, gdy wychyliłem się z szeregu

i pochwyciłem spojrzenie Willa. A może to on pochwycił moje. – Przepraszam – powiedziałem, nerwowo przełykając ślinę. – Nie zamierzałem pani urazić. – Ale pan to zrobił. Uraził mnie pan. I nie godzę się na to. Nazywa się pan Sadler. Tristan Sadler. Nie musi mi pan tego wciąż powtarzać. – Przepraszam – wymamrotałem ponownie. – I proszę przestać mnie przepraszać, to okropnie irytujące. – Prze… – zreflektowałem się i urwałem w połowie wyrazu. – No tak – mruknęła. Zabębniła palcami po stoliku i znów spojrzała na wypalonego do połowy papierosa, a ja wiedziałem, że gdzieś w głębi ducha rozważa, co by się stało, gdyby go wyjęła z popielniczki, oderwała zwęgloną końcówkę i na nowo zapaliła. Ja również przeniosłem wzrok na papierosa; zostało go więcej niż połowa i wydało mi się to przerażającym marnotrawstwem. W okopach wypalony do połowy papieros stanowił rzecz równie cenną jak noc spędzona w pojedynkę na stanowisku strzeleckim z zapewnionymi kilkoma godzinami nieprzerwanego snu. Straciłem już rachubę, ile razy najmniejszą choćby odrobinę tytoniu, taką, którą każda osoba będąca przy zdrowych zmysłach rzuciłaby już dawno na ziemię, hołubiłem do samego końca. – Co… co lubi pani czytać, panno Bancroft? – spytałem w końcu, rozpaczliwie pragnąc uratować sytuację. – Przypuszczam, że powieści. – Dlaczego pan tak sądzi? Ponieważ jestem kobietą? – Cóż, tak – stwierdziłem. – To znaczy, wiem, że wiele dam lubi czytać powieści. Ja sam również je lubię. – Mimo że jest pan mężczyzną. – Owszem. – Nie, nie przepadam za powieściami – pokręciła głową. – Szczerze mówiąc, nigdy nie potrafiłam zrozumieć, o co w nich chodzi. – Co ma pani na myśli? – spytałem, nie wiedząc, jak to możliwe, aby ktokolwiek nie rozumiał, o co chodzi w powieściach. Oczywiście byli pisarze, którzy przedstawiali swoje historie w niezwykle zawiły sposób – wielu z nich przysyłało swoje rękopisy między innymi do Whisby Press – jednak inni, tacy jak Jack London, potrafili zapewnić bezcenne chwile wytchnienia od nędzy i grozy naszego bytowania, a ich książki były niczym dary bogów. – Cóż, żadne z historii w nich opisanych nigdy się nie zdarzyły, prawda? – spytała. – Nie potrafię dostrzec sensu w czytaniu opowieści o ludziach, którzy nigdy nie istnieli, o rzeczach, których nigdy nie robili, i miejscach, w których nigdy nie byli. Na przykład Jane Eyre, która na koniec wychodzi za mąż za pana Rochestera. Przecież ona nigdy nie istniała, podobnie jak pan Rochester czy szalona kobieta, którą przetrzymywał w piwnicy. – Na strychu – uściśliłem. – Obojętne. To przecież wierutne bzdury, prawda?

– Myślę, że przede wszystkim jest to coś w rodzaju ucieczki. – Nie odczuwam potrzeby ucieczki, panie Sadler – powiedziała, ze szczególnym naciskiem wymawiając moje nazwisko, aby podkreślić, że zwraca się do mnie poprawnie. – A gdybym odczuwała, wybrałabym się w podróż do jakiejś ciepłej i egzotycznej krainy, gdzie mogłabym się uwikłać w aferę szpiegowską albo przeżyć romantyczną przygodę tak samo jak bohaterki tych pańskich ukochanych powieści. Nie, wolę czytać o sprawach, które są prawdziwe, które rzeczywiście się wydarzyły. Czytuję głównie literaturę faktu. Książki historyczne. Polityczne. Biografie. Tego typu rzeczy. – Polityczne? – zdziwiłem się. – Interesuje się pani polityką? – Oczywiście, że tak – odrzekła. – Uważa pan, że nie powinnam? Ze względu na moją płeć? – Nie wiem, panno Bancroft – oparłem znużony jej napastliwością. – Po prostu… po prostu próbuję prowadzić rozmowę, nic więcej. Proszę interesować się polityką, jeśli pani chce. Dla mnie nie ma to większego znaczenia. Czułem, że dłużej tak nie mogę. Rozmowa z nią była ponad moje siły. Przebywaliśmy w swoim towarzystwie niecałe piętnaście minut, ale to wystarczyło, abym nabrał przekonania, że właśnie na tym polega życie małżeńskie: na nieustannych sprzeczkach, zastanawianiu się nad każdą, najzwyklejszą choćby uwagą z obawy, że zostanie ona źle zrozumiana i poprawiona, wykorzystana do tego, żeby zdobyć przewagę, wygrać kolejny gem, set, a w końcu cały cholerny mecz bez utraty jednego punktu. – Oczywiście, że ma znaczenie, panie Sadler – odezwała się po chwili, tym razem nieco ciszej, jak gdyby się zorientowała, że posunęła się za daleko. – Ma znaczenie, ponieważ nie siedzielibyśmy tu razem, pan i ja, gdyby nie polityka, prawda? Spojrzałem na nią i przez moment się wahałem. – Prawda. – Wzruszyłem ramionami. – Raczej byśmy tu nie siedzieli. – No tak – powiedziała, po czym sięgnęła po torebkę, aby ponownie wyjąć z niej papierośnicę, która jednak wyśliznęła jej się z dłoni i z głośnym trzaskiem upadła na podłogę, a pod naszymi stopami rozsypały się papierosy, podobnie jak wcześniej serwetki strącone przeze mnie ze stolika tuż przed przyjściem mojej towarzyszki. – A niech to diabli! – zawołała, a ja drgnąłem wystraszony. – Proszę zobaczyć, co narobiłam. Po chwili była już przy nas Jane, kelnerka, i schyliła się, żeby pomóc pozbierać papierosy, jednak było to z jej strony błędne posunięcie, ponieważ panna Bancroft zupełnie straciła cierpliwość i spojrzała na dziewczynę z taką wściekłością, że odniosłem wrażenie, iż za moment się na nią rzuci. – Zostaw je, Jane! – krzyknęła. – Sama podniosę. Możemy w końcu dostać herbatę? Proszę. Czy tak trudno podać klientom dwie filiżanki herbaty? Gdy przyniesiono herbatę, mogliśmy przez chwilę odpocząć od napięcia rosnącego z każdą chwilą podczas naszej rozmowy, ponieważ zamiast na wymuszonej wymianie zdań skupiliśmy się na trywialnym zajęciu picia gorącego napoju. Marian wyraźnie była bardzo zdenerwowana i przejęta. Egoizm sprawił, że przed spotkaniem z nią pochłaniały mnie bez reszty jedynie własne myśli i odczucia, ale Will był przecież jej bratem. Bratem, który nie żył.

– Przepraszam, panie Sadler – przerywała trwającą kilka minut ciszę, po czym odstawiła filiżankę i uśmiechnęła się do mnie ze skruchą; ponownie uderzyła mnie jej uroda. – Czasami zachowuję się jak stara, okropna jędza. – Nie ma mnie pani za co przepraszać, panno Bancroft – powiedziałem. – To zrozumiałe, że oboje jesteśmy… Cóż, nie jest to zbyt przyjemna sytuacja. – To prawda – zgodziła się ze mną. – Zastanawiałam się, czy nie byłoby łatwiej, gdybyśmy dali sobie spokój z formalnościami. Możemy zwracać się do siebie po imieniu? Jestem Marian. – Oczywiście – skinąłem głową. – Tristan. – Rycerz Okrągłego Stołu? – Nie do końca – uśmiechnąłem się. – Nie szkodzi. Cieszę się, że mamy to za sobą. Myślę, że nie zniosłabym, gdybyś nazywał mnie dłużej panną Bancroft. Czułabym się jak stara, niezamężna ciotka. – Zawahała się, przygryzła wargę, po czym podjęła mniej żartobliwym tonem. – Chyba powinnam zapytać, dlaczego do mnie napisałeś. Odchrząknąłem; wreszcie się zaczęło. – Jak już wspomniałem w liście – powiedziałem – mam pewne rzeczy Willa… – Moje listy? – Tak. I pomyślałem, że chciałby, żebym ci je zwrócił – ciągnąłem. – Wydawało mi się, że tak należy postąpić. – Nie chcę, aby zabrzmiało to jak krytyka, ale przechowywałeś je dość długo. – Zapewniam cię, że nigdy nawet nie otwarłem żadnej koperty. – Oczywiście ci wierzę. Nie wątpiłam w to ani przez moment. Po prostu zastanawiałam się, dlaczego tak długo trwało, zanim zdecydowałeś się ze mną skontaktować. – Nie czułem się najlepiej – wyjaśniłem. – Tak, naturalnie. – I nie czułem się na siłach, żeby się z tobą spotkać. – To jak najbardziej zrozumiałe. Wyjrzała przez okno, przez chwilę patrzyła na ulicę, po czym znów przeniosła wzrok na mnie. – Twój list zaskoczył mnie bardziej, niż możesz to sobie wyobrazić – powiedziała. – Ale słyszałam wcześniej o tobie. – Naprawdę? – spytałem ostrożnie. – Tak. Widzisz, Will często pisał do domu. Zwłaszcza ze szkolenia w Aldershot. Dostawaliśmy od niego listy co dwa, trzy dni. – Pamiętam – potwierdziłem. – To znaczy pamiętam, że często siedział na łóżku z blokiem

listowym i coś w nim notował. Inni wyśmiewali się z niego, mówili, że pisze jakieś wiersze albo coś w tym stylu, co zresztą robiło wielu chłopaków, ale on mi powiedział, że pisze do ciebie. – Wiersze są jeszcze gorsze niż powieści – zauważyła z niesmakiem. – Proszę nie brać mnie za ignorantkę, chociaż mówiąc te wszystkie rzeczy, pewnie wychodzę na osobę o ciasnych horyzontach. – Ależ skąd. Wracając do Willa, to nie zwracał on uwagi na to, co mówili inni. Pisał, tak jak mówiłaś, cały czas. Wydawało się, że jego listy muszą być bardzo długie. – Były długie. Niektóre – przyznała. – Myślę, że miał ambicje literackie. Używał wymyślnych wyrażeń, zdaje mi się, że w ten sposób chciał podkreślić swoje przeżycia. – Wychodziło mu coś z tego? – Nie bardzo – odpowiedziała, po czym roześmiała się. – Och, nie chcę go deprecjonować. Proszę mnie źle nie zrozumieć, panie Sadler. – Tristanie – powiedziałem. – Tak, Tristanie. Chcę tylko powiedzieć, że najwyraźniej próbował mi przekazać coś ważnego w tych listach, wytłumaczyć, jak się czuł, opisać lęk i niecierpliwość, które towarzyszyły mu podczas szkolenia w Aldershot. Zdaje się, że przez cały ten czas nie mógł się doczekać wojny. Przepraszam, nie chodziło mi o to, że cieszył się na nią… – Po prostu chciał już tam być? – podsunąłem. – Tak, właśnie tak. I było to interesujące, ponieważ niby opowiadał wiele, ale z drugiej strony właściwie bardzo mało. Czy to, co teraz mówię, ma w ogóle jakiś sens? – Dla mnie tak – odrzekłem. – Opowiadał nam oczywiście o codziennych zajęciach. I o niektórych mężczyznach, którzy szkolili się razem z nim. I o dowódcy – nazywał się Clayton, bodajże? Poczułem, że na dźwięk tego nazwiska cały sztywnieję; zastanawiałem się, ile ona wie na temat roli sierżanta Claytona w całej tej sprawie i na temat rozkazów, które wydał na koniec. Oraz o mężczyznach, którzy je wykonali. – Tak – potwierdziłem. – Był z nami od początku do końca. – A kim byli ci dwaj pozostali? Prawy i Lewy, tak ich nazywał Will. – Prawy i Lewy? – spytałem, marszcząc brwi, niepewny, jak mam to rozumieć. – Twierdził, że byli zastępcami sierżanta Claytona czy kimś takim. Jeden zawsze stał po jego prawej stronie, drugi po lewej. – Och – nareszcie pojąłem. – Musiał pisać o Wellsie i Moodym. To dziwne. Nigdy wcześniej nie słyszałem, żeby określał ich w ten sposób. Całkiem zabawne. – Cóż, pisał tak o nich cały czas – stwierdziła. – Mogłabym pokazać ci listy, Tristanie, ale nie obrazisz się, jeśli tego nie zrobię? Są dość osobiste. – Oczywiście, że się nie obrażę – oświadczyłem i dopiero teraz, gdy dowiedziałem się, że nie

mogę ich przeczytać, dotarło do mnie, jak bardzo pragnąłem je przejrzeć. Prawdę mówiąc, nigdy wcześniej nie zastanawiałem się, o czym Will pisał w listach do domu. W Aldershot nie korespondowałem z nikim. Jednak raz, podczas walk we Francji, wysłałem list do matki, prosząc o wybaczenie za cierpienia, których jej przysporzyłem. Dołączyłem krótki liścik do ojca z informacją, że jestem cały i zdrowy, i kłamstwem, że na froncie nie jest tak źle, jak się spodziewałem. Wymyśliłem sobie, że ojciec ucieszy się z wiadomości ode mnie, ale nie otrzymałem odpowiedzi. Z tego, co wiedziałem, to on pierwszy podniósł rankiem list z wycieraczki przed domem i wyrzucił go, nawet nie otworzywszy koperty, żebym nie przyniósł więcej wstydu jego rodzinie. – Brzmiało to tak, jakby Prawy i Lewy byli postrachem całych koszar – zauważyła. – Potrafili budzić strach – przyznałem po namyśle. – Tak naprawdę to sami byli zastraszeni. Sierżant Clayton był trudnym człowiekiem. Już podczas szkolenia. Ale potem, kiedy pojechaliśmy tam… – Pokręciłem głową i głośno wypuściłem powietrze z płuc. – Bywał tam już wcześniej. Kilka razy. Nie mam dla niego ani odrobiny szacunku, prawdę mówiąc, na samą myśl o nim robi mi się niedobrze, ale on też przeszedł swoje. Powiedział nam kiedyś o bracie, który zginął na jego oczach, i o tym, że… że mózg brata obryzgał mu mundur. – Dobry Boże – wymamrotała, odstawiając filiżankę. – Dopiero później dowiedziałem się, że stracił na wojnie również trzech pozostałych braci. Nie było mu lekko, Marian, to prawda. Chociaż to nie usprawiedliwia tego, co zrobił. – Czego? – spytała, pochylając się do przodu. – Co takiego zrobił? Otworzyłem usta w pełni świadomy, że nie jestem jeszcze gotowy odpowiedzieć na jej pytanie. Nie wiedziałem nawet, czy kiedykolwiek będę gotowy. Ponieważ wyznanie prawdy na temat zbrodni, której dopuścił się Clayton, oznaczałoby jednocześnie ujawnienie mojego występku. A ja próbowałem pogrzebać wspomnienie o nim jak najgłębiej w sobie. Przyjechałem tu, żeby oddać plik listów, powiedziałem sobie. Tylko po to. – Czy twój brat… czy Will często napomykał o mnie w listach? – spytałem po chwili, gdy paląca ciekawość okazała się w końcu silniejsza niż lęk przed tym, co Will mógł powiedzieć siostrze. – Oczywiście – odparła, jak uznałem, z pewnym wahaniem. – Zwłaszcza w tych wcześniejszych. Prawdę mówiąc, pisał o tobie dość dużo. – Naprawdę? – spytałem tonem na tyle opanowanym, na jaki mogłem się zdobyć. – Miło mi to słyszeć. – Pamiętam, że pierwszy list przyszedł zaledwie kilka dni po jego wyjeździe – ciągnęła – i pisał w nim, że wszystko to wygląda nie najgorzej, że w koszarach są dwa dwudziestoosobowe oddziały i że trafił do grupy mężczyzn, którzy intelektualnie wydawali się dość mocno przeciętni. Roześmiałem się. – Cóż, to prawda – powiedziałem. – Nie sądzę, żeby którykolwiek z nas mógł się pochwalić wszechstronnym wykształceniem. – Potem, w drugim liście, który dostałam parę dni później, zdawał się trochę bardziej przygnębiony, jak gdyby podniecenie związane z przyjazdem opadło i zobaczył, z czym tak naprawdę będzie musiał się zmierzyć. Współczułam mu wtedy i odpisałam, że powinien

zaprzyjaźnić się z kimś, dać z siebie wszystko, i inne tego typu bzdury, które ludzie tacy jak ja, niemający o niczym pojęcia, plotą, gdy nie chcą całymi dniami zamartwiać się losem innych. – Myślę, że w tym momencie jesteś dla siebie zbyt surowa – zauważyłem łagodnie. – Nie, nie jestem. Widzisz, ja naprawdę nie wiedziałam, co mu powiedzieć. To, że wyruszył na wojnę, wzbudzało we mnie entuzjazm. Czy wychodzę przez to na potwora? Ale musisz mnie zrozumieć, Tristanie, byłam wtedy młodsza. Oczywiście, że byłam młodsza, ale chodzi mi o to, że byłam mniej dojrzała. Byłam jedną z tych dziewczyn, którymi teraz tak bardzo gardzę. – O jakich dziewczynach mówisz? – zaciekawiłem się. – Och, znasz je, Tristanie. Mieszkasz w Londynie, jest ich tam całe mnóstwo. A poza tym, na litość boską, wróciłeś z wojny w swoim pięknym mundurze, więc na pewno nieraz cieszyłeś się ich względami. Wzruszyłem ramionami, dolałem nam herbaty, do swojej dodałem cukru i powoli ją zamieszałem, obserwując, jak ruch łyżeczki tworzy w mętnym brązowym płynie wir. – Te dziewczyny – ciągnęła, wydając westchnienie pełne rozdrażnienia – uważają, że wojna to świetna zabawa. Widzą swoich braci i ukochanych wystrojonych w mundury. Co prawda po powrocie ich mundury bardziej przypominają łachmany, ale ojej, czyż mężczyźni w nich nie wydają się tacy przystojni i doświadczeni? Cóż, sama kiedyś byłam jak one. Czytałam listy od Willa i myślałam: „Och, ale najważniejsze, że wreszcie tam jesteś!”. Wiele bym dała, żeby samej również tam się znaleźć! Nie zdawałam sobie sprawy z tego, jak było trudno. Przypuszczam, że wciąż niewiele o tym wiem. – Listy sprawiły, że to wszystko do ciebie dotarło? – spytałem w nadziei, iż uda mi się skierować rozmowę z powrotem na temat korespondencji. – Nie, dotarło to do mnie dopiero po tym, co się stało na koniec. Dopiero wtedy uświadomiłam sobie okrucieństwo całej sytuacji. Dlatego wcześniej ton brata czasami nawet mnie irytował. Jednak po pewnym czasie jego listy stały się radośniejsze i bardzo mnie to cieszyło. – Ach tak? – Tak. W trzecim liście wspomniał o chłopaku, który zajmuje łóżko obok niego. Londyńczyk, napisał, ale mimo to całkiem przyzwoity człowiek. Uśmiechnąłem się i skinąłem głową, po czym spuściłem wzrok i utkwiłem go w herbacie, a w myślach usłyszałem jego słowa. „Ach, Tristanie…” – Pisał, że się przyjaźnicie, że każdy potrzebuje kogoś, z kim mógłby porozmawiać, kiedy czuje się przygnębiony, a ty zawsze jesteś gotowy go wysłuchać. Cieszyłam się z tego. Teraz również się z tego cieszę. Pisał, że dobrze się rozumiecie, ponieważ jesteście w tym samym wieku i obydwaj tęsknicie za domem. – Napisał, że tęsknię za domem? – spytałem, podnosząc wzrok i patrząc na nią ze zdumieniem. Zastanowiła się przez chwilę, po czym się poprawiła: – Wspominał, że nie mówisz zbyt wiele o domu. Ale widzi po tobie, że za nim tęsknisz. Pisał, że

w twoim milczeniu wyczuwa się ogromny smutek. Przełknąłem ślinę i zamyśliłem się. Zachodziłem w głowę, dlaczego nigdy nie poruszył ze mną tego tematu. – A potem cała ta sprawa z panem Wolfem – podjęła po chwili. – Och, pisał ci o nim? – spytałem. – Nie od samego początku. Dopiero później. Napisał, że poznał fascynującego dżentelmena, który ma różne kontrowersyjne przekonania. O nich też mi napisał. Przypuszczam, że znasz je lepiej ode mnie, więc nie muszę ich wyjaśniać. – Nie musisz. – Ale widziałam, że zainteresował się jego poglądami. A potem, gdy pan Wolf został zamordowany… – Nigdy nie udowodniono, że to było morderstwo – powiedziałem z rozdrażnieniem. – Uważasz, że było inaczej? – Wiem tylko, że nigdy nie znaleziono żadnych dowodów – odrzekłem, choć już w trakcie mówienia zdawałem sobie sprawę z tego, iż moja odpowiedź jest bezsensowna. – Cóż, wiem, że mój brat był przekonany, że pana Wolfa zamordowano. Pisał, że całe zdarzenie przedstawiano jako wypadek, ale on nie miał wątpliwości co do tego, iż ten biedny chłopak został zabity. Pisał, że nie wie, kto to zrobił, sierżant Clayton, Prawy czy Lewy, czy może któryś z rekrutów, a może wszyscy oni razem. Ale był pewny, że go zamordowali. Przyszli po niego w środku nocy, twierdził. Moim zdaniem właśnie wtedy zaczął się zmieniać, Tristanie. Po śmierci pana Wolfa. – Tak – potwierdziłem. – Dużo się wydarzyło w ciągu tamtych kilku dni. Panowało ogromne napięcie. – Potem beztroski chłopak, którego znałam, chłopak, który w sposób naturalny bał się tego, co go czekało, zniknął, i pojawił się ktoś zupełnie nowy, ktoś, kto wolał rozmawiać o prawości i nieprawości zamiast o Prawym i Lewym – zażartowała i uśmiechnęła się, ale natychmiast znów spoważniała. – Prosił mnie, żebym szczegółowo donosiła mu, co gazety piszą na temat wojny, o czym debatują w parlamencie, czy ktokolwiek broni tam, jak to nazywał, praw człowieka i mówi, że są ważniejsze niż prawo wojny. Nie poznawałam go w tych listach, Tristanie. Interesowało mnie jednak, kim się stał, i próbowałam mu pomóc. Informowałam go o wszystkim, co wiedziałam, a wy tymczasem zdążyliście dotrzeć do Francji i jego ton zmienił się jeszcze bardziej. A potem… no tak, wiesz, co było potem. Przytaknąłem skinieniem głowy i westchnąłem, po czym długo siedzieliśmy w milczeniu, a każde z nas przywoływało w myślach wspomnienia: ona o bracie, ja o przyjacielu. – A czy… czy pisał coś jeszcze o mnie? – spytałem w końcu, czując, że odpowiedni moment do tego, aby porozmawiać o listach, już minął, ale na Boga, mogę nigdy więcej nie mieć podobnej szansy, a muszę się dowiedzieć. Muszę się dowiedzieć, co czuł. – Przykro mi, Tristanie – odpowiedziała nieco zawstydzona. – Muszę ci powiedzieć coś strasznego. Być może nie powinnam tego robić, sama nie wiem.

– Mów, proszę – zachęciłem ją. – Prawda wygląda tak, że podczas szkolenia w Aldershot bardzo dużo miejsca poświęcał ci w swoich listach. Opisywał wszystko, co razem robiliście; przez te wasze żarty i wygłupy wydawaliście mi się parą łobuziaków. Cieszyłam się, że macie siebie, i polubiłam cię z jego opisów. Szczerze mówiąc, chwilami odnosiłam wrażenie, że był w tobie zadurzony, choć wiem, iż brzmi to niedorzecznie. Pamiętam, jak raz w trakcie lektury listu pomyślałam: „Dobry Boże, czy muszę cały czas czytać o tym, co Tristan Sadler zrobił albo powiedział tego czy innego dnia?”. On naprawdę uważał cię za ósmy cud świata. Nie spuszczając z niej oczu, próbowałem się uśmiechnąć, ale twarz zamiast w uśmiechu wykrzywiła mi się w grymasie bólu i miałem nadzieję, że ona tego nie zauważy. – A potem napisał, że wszystkich was wysłano tam – ciągnęła. – I cała rzecz w tym, że w listach wysłanych po opuszczeniu Aldershot nigdy więcej o tobie nie wspominał. A ja przez pewien czas nie chciałam pytać. – Cóż, dlaczego miałabyś pytać? – zastanowiłem się głośno. – W końcu nawet mnie nie znałaś. – Tak, ale… – urwała i westchnęła, zanim znów spojrzała na mnie w taki sposób, jak gdyby nosiła w sobie potworną tajemnicę, której ciężar stał się dla niej niemal nie do zniesienia. – Tristanie, to zabrzmi bardzo dziwnie, ale czuję, że powinnam ci to powiedzieć. Może ty coś z tego zrozumiesz. Chodzi o to… Powiedziałam ci, że kiedy kilka tygodni temu dostałam list od ciebie, przeżyłam wstrząs. Myślałam, że może coś źle zrozumiałam, wróciłam więc do listów Willa, ale wyraził się w nich jasno i dobitnie, przypuszczam więc, iż albo coś mu się pomieszało przez to wszystko, co działo się naokoło, albo po prostu napisał twoje imię w miejscu, w którym chciał napisać jakieś inne. Cała ta sprawa jest bardzo dziwna. – Nie było łatwo – wtrąciłem. – Ludzie pisali listy z okopów, chociaż często nie mieli na to czasu, brakowało papieru, ołówków. Do tego dochodziło pytanie, czy nasze listy w ogóle dotrą do domu, chociaż nad tym woleliśmy się nie zastanawiać. Mogło się przecież okazać, że resztę sił i wolnego czasu poświęcaliśmy na darmo. – Tak – powiedziała. – Chociaż większość listów od Willa, zdaje się, doszła do mnie. A już na pewno wszystkie te, które wysłał z Francji w pierwszych miesiącach, ponieważ dostawałam je prawie co tydzień i naprawdę wątpię, aby miał czas pisać je częściej. Pisał więc i opowiadał, co się działo, oszczędzając mi najgorszych momentów, żebym się nie martwiła tak bardzo, a ponieważ w moich oczach wyrosłeś na ważną postać, ponieważ we wcześniejszych listach pojawiałeś się tak często, w końcu zebrałam się na odwagę, żeby zapytać, co się z tobą stało, czy wysłano cię w to samo miejsce i czy wciąż byliście w tym samym oddziale. – Oczywiście, że tak – zapewniłem, zdezorientowany tym, co usłyszałem. – Wiesz, że tak było. Razem się szkoliliśmy, razem popłynęliśmy do Francji, walczyliśmy ramię w ramię w tych samych okopach. Prawdę mówiąc, nigdy się nie rozdzielaliśmy. – Tak, ale gdy mi odpisał – powiedziała Marian z wahaniem i wydawała się niemal zażenowana swoimi słowami – uprzedził, że ma dla mnie złą wiadomość. – Złą wiadomość – bardziej stwierdziłem, niż zapytałem, i nagle przyszła mi do głowy niepokojąca myśl dotycząca tego, co mógł jej powiedzieć. – Napisał… bardzo mi przykro, panie Sadler, to znaczy Tristanie, ale to naprawdę nie ja się pomyliłam, bo jak już wcześniej mówiłam, wróciłam do listów i sprawdziłam, więc to jemu

musiało się coś pomieszać przez te wszystkie ostrzały, bombardowania, przez te okropne, potworne okopy… – Chyba będzie lepiej, jeśli powiesz tak po prostu – odezwałem się cicho. – Napisał, że zostałeś zabity. – Wyprostowała się i spojrzała mi w oczy. – No, wreszcie to wykrztusiłam. Napisał, że dwa dni po wyjeździe z Aldershot, zaledwie kilka godzin po tym, jak przybyliście do okopów, zastrzelił cię snajper. Zginąłeś na miejscu, napisał, i nie cierpiałeś. Wpatrywałem się w nią i poczułem, że kręci mi się w głowie. Gdybym w tym momencie stał, prawdopodobnie bym się przewrócił. – Napisał, że nie żyję? – spytałem, a słowa te zabrzmiały w moich ustach wręcz nieprzyzwoicie. – Na pewno chodziło o kogoś innego – odpowiedziała szybko. – Wspominał tyle osób w swoich listach. Musiało mu się pomylić. Ale była to straszna pomyłka. Przynajmniej dla mnie, ponieważ zawsze trzymaliście się razem, byliście niemal nierozłączni, razem wyruszyliście do Francji, a tu nagle dowiaduję się, że to koniec, ciebie już nie ma. Muszę przyznać, Tristanie, że chociaż cię nie znałam, było to dla mnie okropne przeżycie. – Moja śmierć? – Tak. Jakkolwiek niedorzecznie to brzmi. Podejrzewam, że twoja śmierć uświadomiła mi, iż Will również może umrzeć, w co w swojej głupocie nigdy wcześniej tak naprawdę nie wierzyłam. Opłakiwałam cię przez wiele dni, Tristanie. Człowieka, którego nigdy nie poznałam. Modliłam się za ciebie, chociaż rzadko się modlę. Ojciec odprawił nabożeństwo w twojej intencji. Wyobrażasz sobie? Widzisz, on jest pastorem i… – Tak – przerwałem jej. – Wiem o tym. – I jemu również było strasznie przykro. Szczerze mówiąc, nie sądzę jednak, żeby aż tak bardzo przejmował się tobą, ponieważ zamartwiał się losem Willa. Tak bardzo go kochał. Matka zresztą też. Ale tak właśnie było. Myślałam, że zginąłeś na wojnie. A potem, trzy lata później, ni z tego, ni z owego dostaję list od ciebie. Odwróciłem się i wyjrzałem przez okno. Na ulicy panował spokój, mój wzrok spoczął więc na kocich łbach, przyglądałem się ich różnym kształtom i rozmiarom. Przez ostatni rok bardzo cierpiałem, dręczyły mnie potworne wyrzuty sumienia z powodu tego, co stało się z Willem, i mojego w tym udziału. Rozpaczałem po nim, moje uczucia do niego były tak silne, że obawiałem się, iż nigdy nie będę potrafił się z nich otrząsnąć. Teraz zaś usłyszałem to wszystko, usłyszałem, że praktycznie uśmiercił mnie po naszej pierwszej wspólnej nocy w Aldershot. Myślałem, że złamał mi serce najbardziej jak można – ale okazało się, że nie. Że było jeszcze to. – Panie Sadler? Tristanie? Przeniosłem spojrzenie z powrotem na Marian i zobaczyłem, że wpatruje się w moją prawą rękę, a na jej twarzy maluje się niepokój. Zerknąłem na dłoń, aby stwierdzić, iż drga ona w niekontrolowany sposób, palce tańczą nerwowo zupełnie niezależnie od tego, co nakazuje im mózg. Przyglądałem im się, jak gdyby nie należały do mnie, jak gdyby stanowiły własność nieznajomego, który przechodząc obok naszego stolika, odłożył je i zamierzał po nie za chwilę wrócić, niczym po kuriozalny bibelot, potem jednak ogarnął mnie wstyd i zakryłem roztrzęsioną dłoń lewą ręką, aby powstrzymać drżenie.

– Proszę mi wybaczyć – powiedziałem, wstając gwałtownie i z głośnym, irytującym zgrzytem odsuwając krzesło. – Tristanie… – zaczęła, ale ja pokręciłem głową. – Zaraz wrócę – rzuciłem, pędząc w stronę toalety męskiej, która znajdowała się po przeciwnej stronie sali niż drzwi, w których Marian zniknęła wcześniej, tuż po przyjściu do kawiarni. Gdy dotarłem już prawie do toalety, przerażony, że mogę nie zdążyć się w niej ukryć, zanim przytłoczy mnie zgroza tego, co właśnie usłyszałem, dostrzegłem, iż mężczyzna, który od pewnego czasu siedział w kawiarni i zdawał się mnie obserwować, nagle zrywa się na równe nogi i szybko rusza w moim kierunku, tarasując mi przejście. – Przepraszam – powiedziałem. – Proszę mnie przepuścić. – Chciałbym zamienić z panem słowo – odezwał się oficjalnym, dość agresywnym tonem. – Nie zabiorę panu dużo czasu. – Nie teraz – warknąłem, nie mając pojęcia, dlaczego mnie zaczepia. Pierwszy raz widziałem go na oczy. – Proszę zejść mi z drogi. – Nie zejdę – upierał się. – Proszę posłuchać, nie chcę żadnych kłopotów, ale musimy porozmawiać, pan i ja. – Z drogi! – tym razem zawołałem i zobaczyłem, że para młodych ludzi i kelnerka odwracają się w moją stronę i patrzą ze zdziwieniem. Zastanawiałem się, czy Marian mnie nie słyszała, ale nasz stolik znajdował się za rogiem, nie mogłem więc jej zobaczyć i przekonać się o tym. Bezceremonialnie odepchnąłem mężczyznę na bok. Nie stawiał oporu i już za parę sekund znalazłem się w toalecie, zamknąłem drzwi na zamek, po czym zdruzgotany ukryłem twarz w dłoniach. Nie płakałem, ale ciągle powtarzałem jeden wyraz, wydawało mi się, że w myślach, w rzeczywistości jednak wymawiałem go na głos i musiałem zebrać wszystkie siły, aby kołysząc się w przód i tył, powstrzymać się od mówienia: „Will, Will, Will”, jak gdyby było to jedyne słowo, które miało jakikolwiek sens, jedyna sylaba, która miała dla mnie znaczenie. Kiedy wróciłem z toalety, czułem się zażenowany swoim zachowaniem, ale nie byłem pewien, czy Marian w ogóle zauważyła, jak bardzo zostałem wytrącony z równowagi. Nie odwracałem się w stronę mężczyzny, który nalegał, aby ze mną porozmawiać, wyczuwałem jednak jego obecność niczym uśpiony wulkan przyczajony w kącie sali i zastanawiałem się, za kogo właściwie mnie wziął. Jego akcent zdradzał, że pochodził z hrabstwa Norfolk, ponieważ jednak nigdy wcześniej nie odwiedzałem tej części kraju, niemożliwe było, abyśmy się znali. Przy stoliku Marian i nasza kelnerka Jane pogrążone były w rozmowie, najwyraźniej już pogodzone, i siadając, zerknąłem nerwowo najpierw na jedną, potem na drugą. – Właśnie przepraszałam Jane – Marian zwróciła się do mnie z uśmiechem. – Wydaje mi się, że wcześniej zachowałam się wobec niej dość nieuprzejmie. Na co zupełnie nie zasłużyła. Jane odnosiła się bardzo życzliwie do moich rodziców. Już po wszystkim – dodała, uważnie dobierając słowa. – Rozumiem – odpowiedziałem, pragnąc, aby Jane wróciła za bar i zostawiła nas samych. – Zatem znała pani Willa?

– Znałam go od dzieciństwa – odpowiedziała. – Chodził do młodszej klasy, ale byłam w nim wtedy bardzo zadurzona. Raz podczas spotkania parafialnego zatańczył ze mną i myślałam wtedy, że umarłam i znalazłam się w niebie. – Mówiąc to, odwróciła wzrok, być może żałując tego, w jaki sposób opisała swoje przeżycie. – No tak, muszę wracać do pracy – mruknęła. – Podać coś jeszcze, Marian? – Chyba napijemy się jeszcze herbaty. Jak myślisz, Tristanie? – Dobrze – przytaknąłem. – A potem przejdziemy się gdzieś, żeby coś przekąsić. Na pewno jesteś głodny. – Teraz już tak – przyznałem. – Ale mogę najpierw jeszcze się napić. Jane zniknęła, żeby przynieść herbatę, Marian zaś odprowadziła ją wzrokiem i przez chwilę patrzyła, jak dziewczyna uwija się za ladą. – Nie ona jedna, oczywiście – zauważyła, nachylając się do przodu i konspiracyjnie ściszając głos. – Nie ona jedna co? – spytałem. – Szalała za moim bratem – wyjaśniła z uśmiechem. – Nie wyobrażasz sobie, jak mu się narzucały tutejsze dziewczyny. Nawet moje przyjaciółki robiły do niego słodkie oczy, chociaż były dla niego zdecydowanie za stare. – Och, przesadzasz – uśmiechnąłem się. – Masz zaledwie parę lat więcej ode mnie. Nie można mówić o różnicy pokoleń. – Nie, oczywiście, że nie – odrzekła. – Ale doprowadzało mnie to do szaleństwa. Nie zrozum mnie źle, Tristanie, kochałam brata bez pamięci, ale dla mnie zawsze był dość niechlujnym, rozczochranym i psotnym chłopcem. Kiedy był mały, matka miała ogromny kłopot z tym, żeby go wykąpać: gdy tylko widział balię z wodą, wrzeszczał na cały dom. Chociaż z drugiej strony chyba wszyscy chłopcy robią podobnie. Z tego, co widzę po moich znajomych, niektórzy dorośli mężczyźni również. Dlatego nie będę ukrywać, że gdy trochę podrósł i zobaczyłam, jakie wrażenie wywiera na dziewczynach, mocno mnie to zaskoczyło. Skinąłem głową. Nie byłem pewien, czy chcę ciągnąć ten temat, ale gdzieś w głębi duszy jakaś masochistyczna część mnie nie mogła się powstrzymać. – A on odwzajemniał ich uczucia? – spytałem. – Czasami – odrzekła. – W pewnym momencie otaczał go wianuszek wielbicielek. Kiedy się szło przez miasto, zawsze można było go spotkać na spacerze w towarzystwie jakiejś piękności o ptasim móżdżku, która wystroiła się w najlepszą sukienkę i wpięła we włosy kilka kwiatów, licząc na to, że zrobi odpowiednie wrażenie i zwiększy swoje szanse na usidlenie go. Było ich tak wiele, że zaczęły mi się mylić. – Był przystojnym chłopakiem – zauważyłem. – Tak, chyba tak. Trudno mi to ocenić, ponieważ jestem jego siostrą. Prawdopodobnie równie trudno jak tobie. – Mnie? – Ponieważ jesteś mężczyzną.

– Tak. – Oczywiście żartowałam sobie z niego z tego powodu – ciągnęła. – On jednak wydawał się nie zwracać na mnie uwagi. Większość chłopców pewnie wpadłaby we wściekłość i kazałaby mi nie wtykać nosa w nie swoje sprawy, ale on tylko się śmiał i wzruszał ramionami. Mówił, że lubi chodzić na spacery, a jeśli jakaś dziewczyna pragnie dotrzymać mu towarzystwa, dlaczego miałby jej tego zabraniać. Szczerze powiedziawszy, nigdy nie wydawał się szczególnie zainteresowany żadną z nich. Dlatego nie było sensu drażnić się z nim. Jemu to tak naprawdę było obojętne. – Ale przecież miał narzeczoną, prawda? – spytałem, marszcząc brwi i zastanawiając się, co to wszystko może znaczyć. – Narzeczoną? – Podniosła wzrok, spojrzała na mnie, po czym uśmiechnęła się do Jane, która postawiła przed nami dzbanek świeżej herbaty. – Tak, powiedział mi kiedyś, że w domu czeka na niego ukochana i że są zaręczeni. Marian przestała nalewać herbatę, ręka, w której trzymała czajnik, zawisła w powietrzu, ona sama zaś wpatrywała się we mnie uważnie. – Być może źle go zrozumiałem – powiedziałem ze zdenerwowaniem. Marian wyjrzała przez okno i milczała dłuższą chwilę, zastanawiając się nad tym, co usłyszała. – Czy mówił, kto to taki? – spytała, przenosząc spojrzenie z powrotem na mnie. – Nie wiem, czy zdołam sobie przypomnieć – stwierdziłem, chociaż imię to było wyryte w mojej pamięci. – Zdaje się, że Ann jakaś tam. – Ann? – pokręciła głową. – Nie przychodzi mi do głowy żadna Ann. Na pewno tak się nazywała? – Zdaje się, że tak – odpowiedziałem. – Nie, poczekaj. Teraz pamiętam. Eleanor. Mówił, że jego narzeczona ma na imię Eleanor. Oczy Marian otwarły się szeroko, przez kilka sekund wpatrywała się we mnie, po czym wybuchnęła śmiechem. – Eleanor? – powtórzyła. – Chyba nie Eleanor Martin? – Nie jestem pewny nazwiska – odrzekłem. – Ale musi chodzić o nią. Nie było innej. No tak, z tego, co zauważyłam, on i Eleanor w pewnym momencie mieli do siebie słabość. To jedna z tych dziewczyn, które zawsze się za nim oglądały. Przypuszczam, że byłaby w siódmym niebie, gdyby mogła wyjść za mąż za mojego brata. Prawdę mówiąc – w tym momencie kilkakrotnie stuknęła palcem w blat, jak gdyby przypomniała sobie coś ważnego – to Eleanor Martin wysyłała mu te wszystkie ckliwe listy. – Kiedy tam byliśmy? – spytałem zaskoczony tą informacją. – Może wtedy również, ale nic na ten temat nie wiem. Mówię o osobliwych listach, które przysyłała mu do domu. Straszne, zlane perfumami i wypchane kwiatuszkami, które wysypywały się za każdym razem, gdy otwierał kopertę, i robiły straszny bałagan na dywanie. Pamiętam, jak raz zapytał mnie, o czym te kwiatki mają świadczyć, a ja mu powiedziałam, że o niczym poza dziewczęcą głupotą, ponieważ, uwierz, Tristanie, znałam ją od dzieciństwa i ta

dziewczyna miała mniej więcej tyle samo rozumu co znaczek pocztowy. Pamiętam, że pisała rozwlekłe eseje na temat przyrody – wiosny, natury budzącej się do życia, króliczków i tego typu bzdury – i wysyłała je razem z listami, przekonana, że w jakiś sposób zauroczą mojego brata. Nie wiem, za kogo się miała, za lorda Byrona czy kogo. Co za idiotka! – Uniosła filiżankę i zatrzymała ją przy ustach. – Ale on według ciebie mówił, że są zaręczeni? – spytała, marszcząc brwi. – To niemożliwe. Gdyby ona coś takiego powiedziała, złożyłabym to oświadczenie na karb jej głupoty, ale on? To bez sensu. – Być może czegoś nie zrozumiałem – powtórzyłem. – Rozmawialiśmy tak często. Niemożliwe, żebym zapamiętał wszystko. – Na pewno coś ci się pomyliło, Tristanie – uznała. – Mój brat miewał różne pomysły, ale nigdy nie zdecydowałby się dzielić życia z taką idiotką. Był na to za mądry. Pomimo swojej urody i tego, że kobiety za nim szalały, nigdy ich nie wykorzystywał. Bardzo go za to podziwiałam. Podczas gdy jego przyjaciele uganiali się za dziewczętami jak opętani, on wydawał się tym zupełnie niezainteresowany. Zastanawiałam się, czy wynikało to z szacunku do ojca, który oczywiście nie byłby zadowolony, gdyby jego syn okazał się łobuzem. Chodziło oczywiście o jego pozycję jako pastora. Moim zdaniem wielu młodych mężczyzn to zwykłe łobuzy, Tristanie. Zgodzisz się ze mną? Wzruszyłem ramionami. – Trudno powiedzieć, Marian. – Och, na pewno nie mówisz poważnie – uśmiechnęła się, delikatnie drocząc się ze mną. – Z tego, co widzę, niemal dorównujesz Willowi. Te śliczne jasne włosy i oczy smutne jak u szczeniaka. To zwykła obserwacja estetyczna, Tristanie, nie pomyśl sobie niczego, ponieważ jestem wystarczająco stara, żeby być twoją babcią, ale można powiedzieć, że jesteś przystojniakiem. Dobry Boże, zaczerwieniłeś się. Mówiła to z takim humorem, z tak nieoczekiwaną radością w głosie, że trudno było nie odpowiedzieć uśmiechem. Nie flirtowała ze mną, wiedziałem o tym, ale być może był to początek przyjaźni. Uświadomiłem sobie, że mnie lubi, i poczułem, że ja lubię ją. Było to dość niespodziewane. Nie po to tu przyjechałem. – Nie jesteś stara – zaprotestowałem, mamrocząc z filiżanką przy ustach. – Ile możesz mieć lat? Dwadzieścia pięć? Dwadzieścia sześć? – Czy mama nie nauczyła cię, że to niegrzecznie pytać damę o wiek? A ty jesteś jeszcze chłopcem. Ile masz lat, dziewiętnaście? Dwadzieścia? – Dwadzieścia jeden – odpowiedziałem. Zmarszczyła brwi w zamyśleniu. – Poczekaj, to by znaczyło… – Skłamałem w sprawie swojego wieku – przyznałem, uprzedzając jej pytanie. – Miałem zaledwie siedemnaście lat, kiedy tam trafiłem. Skłamałem, żeby pozwolili mi się zaciągnąć. – A ja myślałam, że głupota Eleanor nie ma sobie równych – powiedziała, ale w jej głosie pobrzmiewała życzliwość. – Tak – wymamrotałem ze wzrokiem utkwionym w filiżance.

– Jeszcze chłopiec – powtórzyła w końcu, kręcąc głową. – Ale powiedz, Tristanie – ciągnęła pochylając się do przodu – powiedz mi prawdę. Jesteś łobuzem? – Nie wiem, kim jestem – odrzekłem cicho. – Jeśli chcesz usłyszeć prawdę, to przez ostatnich kilka lat sam próbowałem to ustalić. Cofnęła się, oparła o krzesło i zmrużyła oczy. – Byłeś kiedyś w Galerii Narodowej? – spytała. – Kilka razy – odpowiedziałem, trochę zdziwiony tą nagłą zmianą tematu. – Ja zawsze tam chodzę, gdy jestem w Londynie – powiedziała. – Widzisz, interesuję się sztuką. Co oznacza, że mimo wszystko nie jestem ignorantką. Och, nie zrozum mnie źle, sama nie maluję. Ale uwielbiam obrazy. I kiedy idę do galerii, znajduję obraz, który mnie intryguje, siadam przed nim i wpatruję się w niego przez godzinę, dwie, a czasami przez całe popołudnie. Chcę, aby obraz odsłonił się przede mną w całej okazałości. Zaczynam dostrzegać kolejne pociągnięcia pędzlem i zamiary artysty. Większość ludzi zerka tylko przelotnie i idzie dalej, odhaczając w myślach jedno, drugie, trzecie dzieło, sądząc, że je widzieli, ale czy można w ten sposób cokolwiek naprawdę zobaczyć? Mówię to, panie Sadler, ponieważ przypomina mi pan obraz. Ta ostatnia uwaga, nie wiem, co tak naprawdę chciał pan przez nią powiedzieć, ale czuję, że pan wie. – Nic nie chciałem przez nią powiedzieć – wyjaśniłem. – Po prostu prowadzę rozmowę, to wszystko. – Wierutne kłamstwo – powiedziała spokojnie. – Ale mam wrażenie, że w trakcie naszej rozmowy, jeśli będę się przyglądać przez dłuższy czas, w końcu zacznę rozumieć. Zobaczę kolejne pociągnięcia pędzlem. Czy to co mówię, ma sens? – Nie – odparłem zdecydowanie. – I znów kłamstwo. Ale cóż… – Wzruszyła ramionami i odwróciła wzrok. – Zrobiło się tu trochę chłodno, prawda? – Mnie jest ciepło – oświadczyłem. – Chyba jestem trochę wytrącona z równowagi – stwierdziła. – Wciąż myślę o całej tej sprawie z Eleanor Martin. To bardzo dziwne, jeśli Will faktycznie tak powiedział. Tak w ogóle, to ona wciąż mieszka w Norwich. – Naprawdę? – zdumiałem się. – Och tak. Cóż, tutaj się urodziła i wychowała. Prawdę mówiąc, w zeszłym roku wyszła za mąż za chłopaka, który naprawdę powinien był dwa razy się zastanowić, zanim to zrobił, ale on jest z Ipswich i chyba nie chciał za bardzo przebierać. Eleanor cały czas kręci się po mieście. Może nawet wpadniemy na nią, jeśli będziemy mieli pecha. – Mam nadzieję, że nie – odrzekłem. – Dlaczego? – Nie wiem. Po prostu… nie interesuje mnie jej postać, to wszystko. – Ale dlaczego nie? – dociekała zaintrygowana. – Mój brat twierdził, że się z nią zaręczył. Ja

powiedziałam, że nigdy nie słyszałam o żadnych zaręczynach. Dlaczego zatem postać tej Heleny trojańskiej, która zawojowała serce Willa, miałaby nie być interesująca dla jego najlepszego przyjaciela? – Panno Bancroft – westchnąłem, opadając na oparcie krzesła i pocierając oczy. Nazwała mnie najlepszym przyjacielem Willa i przyszło mi do głowy, czy to samo można by powiedzieć o Willu w stosunku do mnie. Zacząłem się również zastanawiać, dlaczego jej żarty zawierały teraz domieszkę okrucieństwa. – Co pani chce mi przez to powiedzieć? – Och, teraz znów jestem panną Bancroft? – spytała. – Przed momentem ja znów byłem panem Sadlerem. Pomyślałem, że być może wróciliśmy do formalności. – Nie, nie wróciliśmy – odrzekła ostro. – I nie sprzeczajmy się, dobrze? Nie chcę tego. Wydajesz się takim miłym młodym człowiekiem, Tristanie. Nie przejmuj się, jeśli będę się dziwnie zachowywać. Raz cię zaatakuję, a za chwilę nazwę przystojniakiem. Po prostu taki dzisiaj dziwny dzień. Mimo wszystko cieszę się, że przyjechałeś. – Dziękuję – powiedziałem. Zauważyłem, że patrzy na moją dłoń, ale nie na prawą, tę drgającą, lecz lewą, i pochwyciłem jej spojrzenie. – Zastanawiam się tylko – wyjaśniła. – Tylu mężczyzn w twoim wieku ożeniło się zaraz po powrocie z wojny. Nie kusiło cię, żeby zrobić to samo? – Niekoniecznie – odrzekłem. – Nie czekała więc na ciebie narzeczona? Pokręciłem głową. – Tym lepiej dla ciebie – powiedziała szybko. – Wiem z doświadczenia, że ukochane osoby sprawiają więcej kłopotów, niż są warte. Moim zdaniem miłość to gra, w której nie można wygrać. – Ale tylko ona się liczy – stwierdziłem niespodziewanie, zaskoczony własnymi słowami. – Kim byśmy byli bez miłości? – Zatem jesteś romantykiem? – Nie jestem nawet pewien, czy rozumiem, co to znaczy – powiedziałem. – Romantyk? Wiem, że mam uczucia. Wiem, że odczuwam pewne rzeczy intensywnie – czasami zbyt intensywnie. Czy przez to jestem romantykiem? Nie wiem. Być może. – Ale teraz wy, mężczyźni, wszyscy odczuwacie różne rzeczy bardzo intensywnie – przekonywała. – Moi znajomi, chłopcy, którzy tam walczyli. Reagujecie emocjonalnie, jest w was jakiś ogromny smutek, może nawet strach. Zupełnie inaczej niż wcześniej. Dlaczego tak się stało, jak myślisz? – Czy to nie oczywiste? – spytałem. – Tak. Do pewnego stopnia. Ale chciałabym usłyszeć, w jaki sposób ty to tłumaczysz.

Utkwiłem spojrzenie w stoliku i zamyśliłem się. Pragnąłem być z nią szczery, na tyle, na ile starczało mi odwagi. Pragnąłem, żeby moje słowa miały głębszy sens. – Zanim tam pojechałem – zacząłem, patrząc nie na nią, ale na brudną zastawę – myślałem, że wiem coś o sobie. Oczywiście znałem już wtedy różne uczucia. Była pewna osoba, w której… wybacz mi szczerość, Marian, ale w której się zakochałem. Zupełnie po szczeniacku. I zostałem bardzo zraniony. Oczywiście nie było w tym niczyjej prócz mojej winy. Nie przemyślałem pewnych spraw, choć wydawało mi się co innego. Wydawało mi się, że wiem, co robię, i że ta druga osoba darzy mnie podobnym uczuciem. Pomyliłem się, oczywiście, zupełnie się pomyliłem. Pozwoliłem, żeby sprawy całkowicie wymknęły się spod kontroli. Potem, kiedy tam pojechałem, poznałem życie w wojsku, poznałem między innymi twojego brata, i uświadomiłem sobie, jaki niemądry byłem wcześniej. Ponieważ nagle wszystko, życie samo w sobie, stało się niezwykle głębokim doświadczeniem. To było tak, jak gdybym przeniósł się na zupełnie inną planetę niż ta, na której do tej pory mieszkałem. W Aldershot nie uczyli nas, jak walczyć; pokazywali, co robić, żeby jak najdłużej uniknąć śmierci. Wyglądało to tak, jakbyśmy już byli martwi, a dzięki temu, że nauczymy się strzelać do celu i posługiwać bagnetem, zostanie nam darowane kilka dni albo tygodni więcej. W koszarach pełno było duchów, Marian. Czy to wszystko brzmi sensownie? Można powiedzieć, że wszyscy umarliśmy, jeszcze zanim opuściliśmy Anglię. A kiedy nie zginąłem, kiedy zostałem jednym z tych szczęśliwców… widzisz, w moim baraku mieszkało nas dwudziestu. Dwudziestu chłopaków. Wróciło tylko dwóch. Jeden, który oszalał, i ja. Ale to nie oznacza, że ocaleliśmy. Nie sądzę, żebym ocalał. Może i nie leżę pochowany gdzieś na polu we Francji, ale wciąż tam jestem. Przynajmniej mój duch tam został. Oddycham, ale na tym wszystko się kończy. Istnieje ogromna różnica między oddychaniem a życiem. Pytasz, czy jestem romantykiem. Czy chciałbym się zakochać, wziąć ślub? Nie, nie chciałbym. Wydaje mi się to absolutnie bezcelowe, kompletnie nieistotne. Nie wiem, co to oznacza. Może tylko tyle, że coś jest nie tak z moją głową. Ale na dobrą sprawę z moją głową zawsze coś było nie tak. Odkąd pamiętam. I nigdy nie wiedziałem, co na to poradzić. Nigdy tego nie rozumiałem. A teraz, po tym wszystkim, co się stało, po tym, co zrobiłem… – Tristanie, przestań – przerwała mi, wyciągając rękę i ujmując moją dłoń, która wyraźnie drżała, po raz kolejny wprawiając mnie w zakłopotanie. Zorientowałem się, że płaczę, chociaż nie mocno, po policzku spływało mi zaledwie kilka łez, które szybko otarłem wierzchem lewej dłoni, zawstydzając się jeszcze bardziej. – Nie powinnam była cię o to pytać – powiedziała. – Zachowałam się niemądrze. Nie musisz mówić mi niczego, czego nie chcesz. Dobry Boże, przejechałeś tyle kilometrów, żeby spotkać się ze mną i ofiarować mi wspaniały dar w postaci opowieści o moim bracie, a ja odwdzięczam ci się w ten sposób. Wybaczysz mi? Uśmiechnąłem się i wzruszyłem ramionami. – Nie mam ci czego wybaczać – oświadczyłem. – Po prostu… Chyba lepiej nie zachęcać nas do rozmowy na ten temat. Wspomniałaś, że masz paru znajomych, byłych żołnierzy, którzy stamtąd wrócili. – Tak. – Jak to jest, lubią o tym mówić? Zastanowiła się przez chwilę i wyglądała, jakby się wahała.

– Trudno odpowiedzieć na to pytanie – stwierdziła. – Czasami wydaje mi się, że lubią, ponieważ mówią o tym niemal bez przerwy. Ale zawsze potem wyglądają na zrozpaczonych. Podobnie jak ty przed chwilą. Z drugiej strony mam wrażenie, że nie potrafią powstrzymać się od tego, aby co rusz nie wracać wspomnieniami do tamtych momentów. Jak sądzisz, długo jeszcze tak będzie? – Nie wiem – przyznałem. – Chyba długo. – Ale przecież już po wszystkim – przekonywała. – Już po wszystkim! A ty jesteś młodym mężczyzną, Tristanie. Masz dopiero dwadzieścia jeden lat. Mój Boże, byłeś dzieckiem, kiedy tam pojechałeś. Siedemnastoletnim chłopcem! Nie pozwól, żeby pociągnęło cię to w dół. Pomyśl o Willu. – Co masz na myśli? – On nie żyje, prawda? – stwierdziła, a na jej twarzy odmalował się autentyczny ból. – Nigdy nie będzie już miał okazji rozpaczać. Nie będzie miał okazji zastanawiać się, jak żyć dalej ze złymi wspomnieniami. – Masz rację – przyznałem, a ciało przeszył mi znajomy ból. Głośno wypuściłem powietrze z płuc i potarłem oczy nadgarstkiem, po czym mrugnąłem kilka razy i skupiłem wzrok na jej twarzy. – Czy możemy stąd wyjść? – spytałem. – Potrzebuję zaczerpnąć świeżego powietrza. – Oczywiście – powiedziała, uderzając dłonią w stolik, jak gdyby się zorientowała, że faktycznie się zasiedzieliśmy. – Ale nie musisz jeszcze wracać do Londynu, prawda? Miło mi się z tobą rozmawia. – Nie, jeszcze nie – potwierdziłem. – Przynajmniej nie w najbliższych godzinach. – Dobrze. Taki piękny dzień, pomyślałam, że moglibyśmy pójść na spacer. Mogłabym pokazać ci parę miejsc, w których Will i ja dorastaliśmy. Naprawdę powinieneś zobaczyć kawałek Norwich – to piękne miasto. Potem możemy zjeść gdzieś późny lunch. Chciałabym jeszcze, żebyś zrobił dla mnie pewną rzecz, ale poproszę cię o nią dopiero za jakiś czas, jeśli nie masz nic przeciwko temu. Gdybym poprosiła teraz, odmówiłbyś mi, jak sądzę. A ja nie chcę, żebyś mi odmówił. Przez sekundę lub dwie milczałem, po czym skinąłem głową. – W porządku – zgodziłem się, wstając i zdejmując z wieszaka płaszcz, podczas gdy Marian wkładała swój. – Pozwól, że zapłacę za herbatę – powiedziałem. – Spotkajmy się za moment na zewnątrz. Patrzyłem za nią, gdy skierowała się w stronę drzwi, po czym wyszła na ulicę i zapinając płaszcz, rozglądała się za znajomymi twarzami. Oczywiście z wyglądu nie była podobna do Willa. Inny typ urody. Było jednak coś w jej sposobie noszenia się, swoista pewność siebie połączona z wrażeniem, że chociaż inni zauważają jej atrakcyjność, ona sama wolałaby, aby tak nie było. Spoglądając na nią, mimowolnie się uśmiechnąłem, po czym odwróciłem się, żeby zapłacić za herbatę. – Przepraszam za wcześniejsze zamieszanie – powiedziałem do kelnerki, która przyjęła ode mnie pieniądze i wydała resztę z kasy. – Mam nadzieję, że nie byliśmy dla pani zbyt uciążliwi. – Nie musi pan przepraszać – odpowiedziała. – Był pan przyjacielem Willa? – Tak – potwierdziłem. – Tak, służyliśmy razem.

– To hańba – syknęła, pochylając się do przodu, a jej oczy płonęły. – Chodzi mi o to, co się z nim stało. Wstyd i hańba. Zaczęłam się wstydzić tego, że jestem Angielką. Niewiele osób myśli podobnie, ale ja go znałam i wiedziałam, jakim był człowiekiem. Przełknąłem ślinę i pokiwałem głową, biorąc od niej monety i w milczeniu wsuwając je do kieszeni. – Mało kogo szanuję tak bardzo jak Marian Bancroft – ciągnęła. – Jest wyjątkowa. Pomimo tego, co się wydarzyło, bardzo pomaga byłym żołnierzom z naszej okolicy. Można by pomyśleć, że powinna ich po tym wszystkim znienawidzić. Ale ona tego nie zrobiła. Tak naprawdę niezbyt ją rozumiem. Jest dla mnie tajemnicą. Zmarszczyłem brwi, uświadamiając sobie, że nawet nie zapytałem Marian, co robiła w Norwich, na czym upływały jej kolejne dni, w jaki sposób wypełniała sobie czas. Było to typowe dla chłopaków takich jak ja; byliśmy tak bardzo pochłonięci sobą, że często nie przychodziło nam nawet do głowy, iż na tym świecie żyją również inni ludzie. Usłyszałem krótki dźwięk, brzęk dzwonka zawieszonego nad drzwiami. Ktoś wychodził, podziękował Jane i pożegnał się. Zanim opuściłem kawiarnię, poklepałem kieszenie, upewniając się, że portfel oraz plik listów w dalszym ciągu spoczywają w płaszczu, i zadowolony z tego, iż nic nie zginęło, otwarłem drzwi, aby wyjść na zewnątrz. Marian miała rację: dzień był piękny. Jasny i ciepły, bezwietrzny, ale i nie skwarny. Idealny na przechadzkę i nagle oczyma wyobraźni zobaczyłem Willa spacerującego po brukowanych ulicach z jakąś nieszczęsną, beznadziejnie w nim zakochaną dziewczyną u boku, która robiła wszystko, co mogła, aby dotrzymać mu kroku, rzucała ukradkowe spojrzenia na jego przystojną twarz i marzyła, że być może za następnym rogiem, kiedy nikt nie będzie ich widział, on nieoczekiwanie, ale w najnaturalniejszy na świecie sposób, odwróci się do niej, weźmie ją w ramiona i przyciągnie do siebie. Pokręciłem głową, odsunąłem od siebie te myśli, i rozejrzałem się w poszukiwaniu Marian. Stała nie dalej niż trzy, cztery metry ode mnie, ale nie była sama. Mężczyzna z kawiarni wyszedł w ślad za nią i teraz stał przed nią, gwałtownie gestykulując. Nie wiedziałem, co sądzić o całej tej sytuacji, patrzyłem więc na nich i dopiero po chwili dostrzegłem, że jego zachowanie było agresywne. Szybko do nich podszedłem. – Dzień dobry – powiedziałem. – Wszystko w porządku? – A pan – mężczyzna podniósł głos i celując palcem prosto w moją twarz, spiorunował mnie wzrokiem – pan może odsunąć się na bok, przyjacielu, ponieważ ta sprawa w żaden sposób nie dotyczy pana i przysięgam, że nie ręczę za siebie, jeśli zbliży się pan choćby o krok. Czy wyrażam się jasno? – Leonardzie – odezwała się Marian, przesuwając się do przodu, aby stanąć między nim a mną. – To nie ma z nim nic wspólnego. Dla własnego dobra nie wtrącaj się. – Nie mów mi, co mam robić, Marian – powiedział, dzięki czemu mogłem się przynajmniej zorientować, że ci dwoje znają się i ów mężczyzna nie jest przypadkowym przechodniem zaczepiającym samotną damę na ulicy. – Nie odpowiadasz na moje listy, nie odzywasz się do mnie, gdy zaglądam do ciebie do domu, a potem zadajesz się z kimś innym i obnosisz się z tym na moich oczach. A tak w ogóle, za kogo ty się masz? – teraz zwrócił się do mnie, ja zaś spojrzałem na niego ze zdumieniem, nie wiedząc, co właściwie mógłbym mu odpowiedzieć. Kipiał ze wściekłości, policzki poczerwieniały mu z gniewu i widziałem, że ledwo panuje nad

sobą, aby nie odepchnąć Marian na bok i nie rzucić się na mnie. Instynktownie się cofnąłem. – Właśnie, lepiej się odsuń – dodał, a mój ruch tak bardzo go ucieszył, że ruszył w moją stronę, być może myśląc, iż w ten sposób mnie przestraszy. W rzeczywistości nie bałem się go ani trochę, po prostu nie zamierzałem wdawać się w żadną uliczną awanturę. – Leonardzie, przestań! – krzyknęła Marian, chwytając go za płaszcz i ciągnąc do tyłu. Parę osób, które mijały nas na ulicy, obrzuciło nas spojrzeniem pełnym zainteresowania i pogardy, ale nikt się nie zatrzymał, kręcili jedynie głowami, jak gdyby chcieli pokazać, że po takich jak my nie można się spodziewać niczego innego. – To nie tak, jak myślisz. Jak zwykle wszystko źle zrozumiałeś. – Źle zrozumiałem, co? – spytał, odwracając się do niej, a ja przyjrzałem mu się nieco uważniej. Był wyższy ode mnie, miał brązowe włosy i rumianą cerę. Wyglądał na mężczyznę, który potrafi stawić czoła drugiemu mężczyźnie. Jedyną rzeczą niepasującą do jego buńczucznego wizerunku były zatknięte na czubku nosa okulary w dużych okrągłych oprawkach, które nadawały mu wygląd inteligenta. Jednak wywołując zamieszanie na środku ulicy, nie zachowywał się jak na osobę wykształconą przystało. – Źle zrozumiałem? To, że siedzicie razem ponad godzinę i gruchacie jak para gołąbków? I widziałem, że chwyciłaś go za rękę, Marian, więc nie mów mi, proszę, że nic się nie dzieje, skoro na własne oczy widzę, jaka jest prawda. – A nawet jeśli coś się dzieje? – zawołała w odpowiedzi, a na jej policzkach również pojawił się rumieniec. – Nawet jeśli, to co z tego? Co cię to obchodzi? – Nie mów tak do mnie – zaczął, ona jednak przysunęła się do niego i krzyknęła mu prosto w twarz: – Będę mówić, co mi się podoba, Leonardzie Legg! Nie masz do mnie żadnego prawa. Już nie. Nic dla mnie nie znaczysz. – Należysz do mnie – upierał się. – Nie należę do nikogo! – zawołała. – A już na pewno nie do ciebie. Myślisz, że jeszcze kiedyś spojrzałabym na ciebie? Naprawdę? Po tym, co zrobiłeś? – Co ja zrobiłem? – roześmiał się jej w twarz. – To dopiero dobre. Nawet sam fakt, że jestem gotowy zapomnieć o przeszłości i wciąż chcę się z tobą ożenić, powinien ci pokazać, z jakim człowiekiem masz do czynienia. Mimo że wiążąc się z waszą rodziną, nie zdobędę uznania, gotowy jestem to zrobić. Dla ciebie. – Nie kłopocz się – oznajmiła cichym głosem, w jednej chwili odzyskując równowagę i godność. – Jeśli bowiem sądzisz, że wyszłabym za ciebie, jeśli sądzisz, że zniżyłabym się do tego stopnia… – Ty byś się zniżyła? Gdyby moi rodzice wiedzieli, że z tobą rozmawiam, a nie daj Bóg, że ci wybaczam… – Nie masz mi czego wybaczać – zawołała z oburzeniem, unosząc ręce. – To ja mogłabym ci

przebaczyć. Ale nie przebaczę – stwierdziła, zbliżając się do niego o krok. – Nigdy, przenigdy ci nie wybaczę. Wpatrywał się w nią z wściekłością, oddychając ciężko przez nos niczym byk szykujący się do ataku, i przez sekundę miałem wrażenie, że rzuci się na nią, postąpiłem więc naprzód, a wtedy on odwrócił się, aby na mnie spojrzeć, i całą przepełniającą go złość przekierował z Marian na mnie. Zanim zdążyłem się zorientować, leżałem ogłuszony na ziemi, z jedną ręką przyciśniętą do nosa, z którego – ku mojemu zdziwieniu – nie lała się krew, poczułem jednak, że boli mnie policzek, i zrozumiałem, że trafił nie w nos, ale w prawą kość policzkową, zwalając mnie z nóg na ziemię, na której leżałem teraz jak długi. – Tristanie! – krzyknęła Marian, podbiegając do mnie i pochylając się, żeby mnie obejrzeć. – Nic ci się nie stało? – Chyba nie – mruknąłem, siadając i patrząc na napastnika. Wszystko we mnie krzyczało, żeby wstać i mu oddać, dołożyć mu tak, żeby się nie pozbierał, ale nie zrobiłem tego. Podobnie jak Wolf nie chciałem stanąć do walki. – No, chodź – prowokował mnie, przyjmując postawę zawodowego boksera, choć dla mnie był jedynie żałosnym klaunem. – Stawaj na nogi i pokaż, co potrafisz. – Wynoś się, Leonardzie – wysyczała Marian. – Odejdź, inaczej wezwę policję. Roześmiał się, ale wydawał się zaniepokojony tą groźbą i być może trochę zirytowany tym, że nie chcę wstać i bić się z nim. Pokręcił głową i splunął na ziemię, flegma wylądowała zaledwie kilkadziesiąt centymetrów obok mojego lewego buta. – Tchórz – stwierdził, obrzucając mnie pogardliwym spojrzeniem. – Nic dziwnego, że cię lubi. Bancroftowie gustują w takich, prawda? – Idź już, proszę – powiedziała Marian cicho. – Na litość boską, Leonardzie, nie możesz po prostu zostawić mnie w spokoju? Nie chcę ciebie. – To jeszcze nie koniec – oznajmił, odwracając się. – Niech ci się nie wydaje, że to koniec, bo ja nie skończyłem. Jeszcze raz spojrzał na nas przycupniętych obok siebie na chodniku, pokręcił głową z pogardą, po czym skierował się w stronę jednej z bocznych ulic i po chwili w niej zniknął. Gdy zupełnie zdezorientowany popatrzyłem na Marian, zobaczyłem, że ukryła twarz w dłoniach i domyśliłem się, iż jest bliska łez. – Tak mi przykro – powiedziała. – Tak bardzo mi przykro, Tristanie. Później, gdy dźwignąłem się na nogi, zaczęliśmy spacerować po śródmiejskich uliczkach Norwich. Na policzku zaczął mi się tworzyć siniak, ale nie było to nic poważnego. Pan Pynton zapewne popatrzy na mnie jutro z dezaprobatą, zdejmie swoje binokle i westchnie głęboko, składając mój wygląd na karb gorącej krwi młodych. – Pewnie masz o mnie straszne zdanie – odezwała się po dłuższej chwili milczenia. – Dlaczego? – spytałem. – Przecież nie ty mnie uderzyłaś. – Nie, ale to moja wina. Przynajmniej częściowo.

– Oczywiście znasz tego człowieka. – Och tak – w jej głosie pobrzmiewał żal. – Tak, znam go bardzo dobrze. – Miałem wrażenie, że wydaje mu się, iż ma do ciebie jakieś prawo. – Kiedyś miał – odpowiedziała. – Widzisz, kiedyś byliśmy parą. – Mówisz poważnie? – zdumiałem się. Mimo że słysząc ich wcześniejszą kłótnię, zacząłem dochodzić do podobnego wniosku, trudno mi było wyobrazić sobie, aby Marian mogła związać się z takim osobnikiem lub też aby ktokolwiek, kto zdobył jej względy, dopuścił do tego, żeby je cofnęła. – Czemu się tak dziwisz? – spytała lekko rozbawionym tonem. – Swego czasu paru kawalerów starało się o moją rękę. – Nie o to mi chodziło… – Byliśmy zaręczeni, zamierzaliśmy się pobrać. – Ale coś wam stanęło na przeszkodzie? – Najwyraźniej, Tristanie – odcięła się ze złością. – Przepraszam, nie powinnam wyładowywać się na tobie – przyznała chwilę później. – Po prostu… cóż, strasznie mi wstyd, że cię zaatakował, i przez to wstydzę się również za siebie. – Nie widzę powodu, dla którego miałabyś się wstydzić – odparłem. – Wszystko wskazuje na to, że dobrze zrobiłaś, zrywając zaręczyny. Wyszłabyś za mąż za brutala. Kto wie, jak wyglądałoby twoje życie z nim. – Tylko że to nie ja zerwałam – wyjaśniła. – Leonard to zrobił. Och, nie rób takiej zdziwionej miny, proszę. Prawdę mówiąc, po pewnym czasie nie miałabym wyboru i musiałabym go zostawić, ale on mnie uprzedził, czego bardzo żałuję. Na pewno domyślasz się, o co chodziło. – O Willa, prawda? – powiedziałem i nagle wszystko zrobiło się jasne. – Tak. – Zostawił cię, ponieważ bał się, co powiedzą ludzie? Wzruszyła ramionami, jak gdyby czuła się skrępowana tamtymi zajściami, mimo że minęło od nich wiele czasu. – I według ciebie to ja jestem łobuzem? – zauważyłem z uśmiechem, na co ona się roześmiała. Spojrzała na drugą stronę ulicy, do której przylegał rynek złożony z mniej więcej czterdziestu ustawionych obok siebie w zwartym prostokątnym szyku straganów nakrytych brezentowymi płachtami w jaskrawych barwach; sprzedawano tam owoce, warzywa, ryby i mięso. Wokół tłoczyło się mnóstwo ludzi, głównie kobiety, które oddając ostatnie pieniądze straganiarkom, prowadziły między sobą długie, pełne narzekań rozmowy. – Nie był taki straszny, naprawdę – odrzekła. – Kiedyś go kochałam. Przed całym tym… przed tym wszystkim. – Masz na myśli wojnę?

– Tak, wojnę. Zanim wybuchła, był zupełnie kimś innym. Trudno to wytłumaczyć. Poznaliśmy się, gdy mieliśmy po piętnaście, szesnaście lat. Od początku nas do siebie ciągnęło. Cóż, przynajmniej mnie ciągnęło do niego. On kochał się w mojej koleżance, na tyle, na ile można kogoś kochać, mając kilkanaście lat. – Kiedy ma się kilkanaście lat, życie to jeden wielki bałagan. – Tak, chyba masz rację. Tak czy inaczej w końcu zostawił tamtą dziewczynę dla mnie, co wywołało straszną kłótnię między naszymi rodzinami. A tamta dziewczyna, z którą wtedy bardzo się przyjaźniłam, nigdy więcej nie odezwała się do mnie. To był prawdziwy skandal. Kiedy teraz o tym myślę, czuję się zażenowana, ale byliśmy wtedy bardzo młodzi, więc nie ma sensu dłużej się tym gryźć. Nie zmienia to faktu, że szalałam za nim. – Wydajecie się jednak niezbyt dobrani – zauważyłem. – Owszem, ale ty go nie znasz. Poza tym teraz jesteśmy inni niż kiedyś. Jak wszyscy zresztą. Ale przez pewien czas byliśmy szczęśliwi. Poprosił mnie więc o rękę, a ja się zgodziłam. Teraz myślę, że nie mogłoby mnie spotkać chyba nic gorszego niż małżeństwo z nim. Zamyśliłem się nad tym, co powiedziała, ale nie odezwałem się ani słowem. Niewiele wiedziałem na temat relacji między mężczyznami i kobietami, intymnych spraw, które ich wiązały, i tajemnic, które mogły ich rozdzielić. Jedynym zdarzeniem, które mogło mi dać o tym jakieś pojęcie, był epizod z Sylvią Carter i chociaż trudno sobie wyobrazić, żeby całe moje doświadczenie z dziewczynami sprowadzało się do tego jednego pocałunku sprzed sześciu lat, tak w rzeczywistości było. – Czy on też tam był? – spytałem, ponieważ przyszło mi do głowy, że miał mniej więcej tyle samo lat co Marian, czyli zaledwie kilka więcej ode mnie. – Chodzi mi o Leonarda. – Nie, nie mógł pojechać – pokręciła głową. – Ma poważne problemy ze wzrokiem. W wieku szesnastu lat przytrafił mu się wypadek. Spadł z roweru, bałwan, i uderzył głową o kamień. Znaleziono go nieprzytomnego na drodze i zanim dowieziono do lekarza, odzyskał świadomość, ale nie wiedział, kim jest ani gdzie się znajduje. Potem się okazało, że ma uszkodzone więzadła gałek ocznych. Na prawe oko prawie w ogóle nie widzi, z lewym też nie jest najlepiej. Oczywiście strasznie się złości z tego powodu, chociaż patrząc na niego, trudno poznać, że coś jest nie tak. – Nic zatem dziwnego, że nie trafił mnie w nos – stwierdziłem, usiłując powstrzymać uśmiech, Marian zaś spojrzała na mnie i przez chwilę milczeliśmy potajemnie rozbawieni. – Zauważyłem go już wcześniej – dodałem. – Jeszcze w kawiarni. Obserwował nas. Zaczepił mnie, kiedy szedłem do toalety. – Gdybym wiedziała, że on też tam jest, wyszłabym – powiedziała. – Chodzi za mną, próbuje naprawić sytuację między nami. To takie denerwujące. – A nie mógł się zaciągnąć z powodu wzroku? – Tak – potwierdziła. – Trzeba przyznać, że nie potrafił się z tym pogodzić. Chyba czuł się przez to mniej wartościowym mężczyzną. Dwóch jego braci – miał ich czterech – zaciągnęło się przed 1916 rokiem, a pozostali dwaj, młodsi, dołączyli później, kiedy wezwano ich w ramach akcji rekrutacyjnej hrabiego Derby. Tylko jeden stamtąd wrócił, ale nie całkiem zdrowy. Z tego, co wiem, przeszedł coś na kształt załamania nerwowego. Właściwie nie wychodzi z domu. Ponoć jego rodzice bardzo cierpią z tego powodu, i mówię to bez cienia satysfakcji. Tak czy inaczej

Leonard czuje się okropnie, że nie mógł walczyć. Jest bardzo odważnym człowiekiem i wielkim patriotą. To było dla niego straszne przeżycie, gdy w trakcie tego wszystkiego został jedynym młodym mężczyzną w mieście. – To było dla niego straszne? – spytałem trochę zirytowany. – Moim zdaniem nie mogło go spotkać nic lepszego. – Tak, rozumiem twój punkt widzenia – przytaknęła. – Ale spróbuj się postawić na jego miejscu. Chciał być tam, razem z innymi, a nie tkwić tutaj z samymi kobietami. Do tej pory nie potrafi się odnaleźć w towarzystwie mężczyzn, którzy wrócili. Widuję go, jak siedzi sam w kącie pubu, nie rozmawia z kolegami, z którymi kiedyś chodził do szkoły. Bo o czym mieliby rozmawiać? Nie przeżył tego co oni, nie wie, przez co przeszli. Niektórzy chyba próbowali go zagadywać, ale on szybko staje się agresywny i zdaje się, że teraz nikt już go nie zaczepia. Pewnie nie chce im się znosić jego humorów. W końcu oni nie są niczemu winni. Wzruszyłem ramionami. Rozumiałem, do czego zmierza, i gotów byłem przyznać, że jej znajomy prawdopodobnie czuł się źle w tej sytuacji, ale mimo to trudno mi było zdobyć się na współczucie wobec kogoś, komu udało się uniknąć okopów i z tego powodu czuje się mniej męski, ponieważ według mnie powinien dziękować losowi za taki obrót spraw. – Cóż, jeśli wtedy nie walczył, teraz, zdaje się, to nadrabia – stwierdziłem. – O co mu w ogóle chodziło, dlaczego mnie uderzył? – Myślę, że uznał, iż coś nas łączy – wyjaśniła. – A potrafi być potwornie zazdrosny. – Ale przecież to on cię zostawił! – powiedziałem i natychmiast się powstydziłem tej mało szarmanckiej uwagi. Marian spojrzała na mnie gniewnie. – Tak, doskonale o tym pamiętam, dziękuję. Najwyraźniej jednak teraz żałuje. – A ty nie? Zawahała się tylko sekundę, zanim pokręciła głową. – Żałuję, że doszło do sytuacji, przez którą poczuł się w obowiązku ze mną zerwać – wyjaśniła. – Ale nie żałuję, że to zrobił. Czy to, co mówię, ma sens? – Poniekąd – przyznałem. – A teraz chce mnie odzyskać i strasznie mnie to męczy. Napisał mi o swoim zamiarze w liście. Chodzi za mną po mieście, przychodzi do mnie do domu, gdy tylko trochę za dużo wypije, co zdarza się przynajmniej kilka razy w tygodniu. Powiedziałam mu, że nie ma już żadnych szans i najlepiej byłoby, gdyby się z tym pogodził, ale on jest uparty jak osioł. Naprawdę nie wiem, co z nim zrobić. Nie mogę porozmawiać z jego rodzicami – nie chcą mieć ze mną nic wspólnego. Nie mogę też poprosić ojca, żeby porozmawiał z nim. Dla ojca Leonard w ogóle przestał istnieć. – Odetchnęła głęboko, zanim powiedziała coś, o czym oboje pomyśleliśmy. – W tej sytuacji przydałby mi się oczywiście brat. – Może ja powinienem był coś powiedzieć – zastanowiłem się. – A co miałbyś powiedzieć? Nie znasz go, nie znasz wszystkich okoliczności.

– Nie, ale jeśli on cię niepokoi… – Nie chcę być nieuprzejma, Tristanie – spojrzała na mnie tak, jak gdyby zamierzała dać mi do zrozumienia, że nie będzie tolerowała protekcjonalnego traktowania – ale ledwo się znamy. I nie potrzebuję, abyś mnie bronił, chociaż jestem ci wdzięczna za tę propozycję. – Oczywiście, że nie. Pomyślałem tylko, że jako przyjaciel twojego brata… – Naprawdę nie rozumiesz? – spytała. – To właśnie pogarsza całą sprawę. A wszystko przez rodziców Leonarda. Bardzo na niego naciskali. Prowadzą w mieście sklep owocowo-warzywny i to, jak idzie im interes, zależy od życzliwości okolicznych mieszkańców. Cóż, oczywiście wszyscy wiedzieli, że ja i Leonard mamy się pobrać, dlatego po śmierci Willa większość sąsiadów przestała kupować u Leggów. Ludzie chcieli się na kimś wyładować, a przecież nie mogli okazać złości mojemu ojcu. W końcu jest ich pastorem. Należy przestrzegać pewnych konwenansów. Dlatego dostało się Leggom. – Marian… – Rozejrzałem się w poszukiwaniu ławki, na której moglibyśmy spocząć i przez chwilę nie rozmawiać. Nagle poczułem, że potrzebuję posiedzieć w ciszy. – Nie, Tristanie – zaoponowała. – Pozwól mi skończyć. Może i dobrze, żebyś o tym wiedział. Próbowaliśmy przez pewien czas udawać, że nic się nie zmieniło, ale to było na nic. Leggowie zaczęli mnie unikać, ludzie z miasta zaczęli unikać Leggów, sytuacja zrobiła się nieznośna, więc Leonard uznał, że ma tego dosyć, i zerwał ze mną dla dobra rodziny. Oczywiście jego ojciec rozgłosił tę wiadomość w ciągu kilku godzin i następnego dnia wszyscy znów kupowali w ich sklepie. Interes kręcił się jak dawniej, hura. Nie szkodzi, że przechodziłam najcięższy czas w swoim życiu i opłakiwałam brata, którego straciłam na wojnie; nie szkodzi, że osoba, po której spodziewałam się największego wsparcia w tych chwilach, stwierdziła, iż nie chce mnie więcej widzieć. Ale teraz, gdy sprawy trochę przycichły i nikt już nie chce do nich wracać, on uznał, że chce mnie odzyskać. Wszyscy wolą się zachowywać tak, jak gdyby nic się nie stało, jak gdyby nigdy nie istniał chłopak nazywający się Will Bancroft, który wśród nich dorastał, bawił się na ich ulicach, a potem poszedł na tę cholerną wojnę i walczył za nich… – Podnosiła głos coraz bardziej i zauważyłem, że kilku przechodniów obrzuciło ją spojrzeniem, z którego można było wyczytać: „Ach tak, to ta od Bancroftów, nic dziwnego, że krzyczy na ulicy, nie można się po niej spodziewać niczego więcej”. – Teraz, kiedy to wszystko już za nami, Tristanie, biedaczek Leonard stwierdził, że popełnił straszny błąd i do licha z jego ojcem, matką oraz ich cholerną kasą sklepową – chce mnie odzyskać. Ale tak się nie stanie, nie odzyska mnie. Ani dzisiaj, ani jutro. Nigdy. – W porządku – powiedziałem, usiłując ją uspokoić. – Bardzo mi przykro. Teraz pojmuję. – Ludzie traktują nas, jakbyśmy byli okryci hańbą. Rozumiesz to? – ciągnęła już trochę ciszej. Do jej oczu napłynęły łzy. – Na przykład ta para w kawiarni. Ta ich bezczelna nieuprzejmość. Ten brak wrażliwości. Och, Tristanie, nie patrz tak na mnie. Nie udawaj, że nie zauważyłeś. Zmarszczyłem brwi i przypomniałem sobie parę młodych ludzi, którzy siedzieli nieopodal nas, zanim przenieśli się do bardziej oddalonego stolika, aby tam kontynuować rozmowę. – Przesiedli się z mojego powodu – zawołała. – Kiedy wróciłam z damskiej toalety i zobaczyli, kto koło nich siedzi, zebrali się i odsunęli ode mnie najdalej jak mogli. Właśnie takie zachowanie muszę znosić codziennie. To prawda, teraz jest już lepiej, wcześniej było naprawdę koszmarnie, ale w pewien sposób jest mi ciężej właśnie teraz, gdy ludzie znów się do mnie odzywają. Oznacza to, że zupełnie wyrzucili Willa z pamięci. A ja tego nigdy nie zrobię. Odnoszą się do

moich rodziców i do mnie tak, jak gdyby uważali, że zrobiliśmy coś, co należy nam wybaczyć. Ale to my powinniśmy wybaczać im to, w jaki sposób potraktowali nas i Willa. Nie mówię jednak tego na głos. Wierzę we wzniosłe ideały, Tristanie. Gdybyś był na tyle głupi, aby przebywać tu trochę dłużej, dowiedziałbyś się tego o mnie. Jednak ideały pozostają jedynie ideałami. W głębi duszy jestem takim samym tchórzem, za jakiego wszyscy mają mojego brata. Pragnę stanąć w jego obronie, ale tego nie robię. – Twój brat nie był tchórzem – powiedziałem z mocą. – Nie wolno ci w to wątpić. – Oczywiście, że w to nie wątpię – warknęła. – Nie wątpiłam w to ani przez sekundę. Jak bym mogła? Znałam go lepiej niż ktokolwiek inny. Był najodważniejszy ze wszystkich. Spróbuj jednak powiedzieć to ludziom, a przekonasz się, jak zareagują. Widzisz, oni się go wstydzą. Jedyny chłopak z całego hrabstwa, który podczas wojny stanął przed plutonem egzekucyjnym i został rozstrzelany za tchórzostwo. Wstydzą się go. Nie wiedzą, kim jest. Kim był. Nigdy go tak naprawdę nie znali. Ale ty go znałeś, Tristanie, prawda? Wiedziałeś, kim jest. ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Mrużąc oczy w słońcu Francja, lipiec–wrzesień 1916 ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Jęk rozpaczy i znużenia wydobywa się z moich trzewi, gdy ściana za mną zaczyna się ruszać i przemienia się w wolno płynącą rzekę gęstego, czarnego, pełnego szczurów błota, które ścieka mi po plecach i wlewa się do butów. Czuję, jak muł przesiąka moje już i tak przemoczone skarpety, i rzucam się w błotnisty nurt, rozpaczliwie usiłując przytrzymać barykadę, zanim ciemna maź zaleje mnie całego. Między palcami prześlizguje mi się jakiś ogon, uderzając boleśnie po dłoni, potem kolejny; za chwilę czuję dotkliwe ukąszenie. – Sadler! – woła Henley ochrypłym, zdyszanym głosem. Stoi zaledwie parę metrów ode mnie razem z Unsworthem, zdaje się, i kapralem Wellsem. Oddziela nas ściana deszczu, który wypluwam z ust razem z ziemią, i trudno rozpoznać sylwetki mężczyzn. – Worki, patrz, tamte. Ułóż je jak najwyżej. Ruszam do przodu, próbując uwolnić nogi z głębokiej na metr warstwy błota. Okropne mlaskające odgłosy, jakie towarzyszą kolejnym krokom, przywodzą mi na myśl ostatni oddech człowieka, który rozpaczliwie usiłuje nabrać powietrza, ale mu się nie udaje. Instynktownie rozkładam ramiona, gdy spada na mnie worek napełniony ziemią i uderzając w pierś, niemal zwala mnie z nóg, ale mimo że na chwilę tracę dech, szybko obracam się do ściany i rzucam worek w miejsce, gdzie powinna być podstawa umocnienia, po czym znów się odwracam, łapię następny worek, ciskam go pod ścianę, potem kładę jeszcze jeden, i jeszcze jeden, i jeszcze jeden. Teraz jest nas już pięciu czy sześciu i wszyscy robimy to samo, układamy mur z worków z ziemią i wołamy, żeby dali nam ich więcej, zanim cały ten cholerny okop zwali się prosto na nas, i chociaż czujemy, że wysilamy się na próżno, jakimś cudem udaje się, ściany znów się trzymają i zapominając, że dziś prawie straciliśmy życie, czekamy na kolejny dzień, w którym stracimy życie. Niemcy mają beton; my mamy drewno i ziemię. Od wielu dni leje bez przerwy, spadają na nas potoki deszczu, przez co okopy bardziej przypominają świńskie koryta niż umocnienia obronne, w których nasz oddział mógłby znaleźć schronienie między sporadycznie przypuszczanymi przez nas atakami. Kiedy przyjechaliśmy, dowiedzieliśmy się, że dzięki kredowej glebie umocnienia w Pikardii, krainie, przez którą posuwaliśmy się od tygodni, nie rozpływają się tak szybko jak w innych rejonach, zwłaszcza na paskudnym bagnistym terenie bliżej Belgii, gdzie okopanie się jest praktycznie niemożliwe. Trudno mi wyobrazić sobie miejsce gorsze niż to, w którym się znajdujemy. Mogę je porównać jedynie z tym, czego się dowiaduję z krążących plotek i pogłosek. Okop, przez który jeszcze dziś rano swobodnie można było przejść, teraz jest rzeką błota. Pojawiają się pompy i trzech mężczyzn zaczyna je obsługiwać. Wells pokrzykuje na nas chropawym głosem, który ginie w ogólnym zamieszaniu, a ja patrzę na niego i czuję, że zaraz wybuchnę śmiechem, histerycznym, pełnym niedowierzania rechotem. – Kurwa mać, Sadler! – wrzeszczy, a ja kręcę głową, dając do zrozumienia, że nie usłyszałem rozkazu. – Do roboty! – ryczy na mnie. – Do roboty albo cię utopię w tym pieprzonym błocie! Nad głową, powyżej umocnień, słyszę świst pocisku, znów zaczyna się ostrzał. To dopiero wstęp, ponieważ pociski nie spadają jeszcze gęsto, a przynajmniej o wiele rzadziej niż w ciągu ostatnich kilku dni. Niemieckie okopy znajdują się niecałe trzysta metrów na północ od naszych.

Podczas spokojnych wieczorów dobiegają stamtąd głosy, słychać szmer rozmów, czasami śpiewy, śmiech, okrzyki bólu. Nie różnimy się od siebie aż tak bardzo, oni i my. Jeśli obydwie armie utoną w błocie, kto będzie walczył na wojnie? – Tam, tam! – krzyczy Wells, chwytając mnie za ramię i ciągnąc w stronę Parksa, Hobbsa i Denchleya, którzy siłują się z pompami. – Tam leżą wiadra! – woła. – Trzeba wybrać stąd wodę! Szybko przytakuję skinieniem głowy i rozglądam się. Na prawo ode mnie ze zdumieniem dostrzegam dwa szare wiadra, podobne do tych zwykle stojących na tyłach w pobliżu latryn, które Yates stara się utrzymać w przyzwoitym stanie. Jego obsesja na punkcie przestrzegania zasad higieny w tym miejscu graniczy z obłędem. Patrząc na kubły, zastanawiam się, co one tu robią. Yates wpadnie w szał, kiedy zobaczy, że ktoś je tu rzucił. Nie mogły się same stoczyć, nawet w tym deszczu i błocie, ponieważ między tyłami i frontem znajduje się jeszcze okop pomocniczy, a każde z tych umocnień ma około dwóch i pół metra głębokości. Pewnie ktoś, kto wracał z wiadrami do latryny, został po drodze zastrzelony. Skoro kubły są u moich stóp, żołnierz, który je niósł, musi być parę metrów nade mną, leży na wznak, szklistymi oczami wpatrując się w ciemne niebo nad północną Francją, jego ciało powoli stygnie, sztywnieje i staje się wolne. Tym żołnierzem jest Yates, dociera do mnie nagle. Oczywiście, że to on. Yates nie żyje i w najbliższej przyszłości latryny zrobią się ohydne.  – Co z tobą, Sadler?! – krzyczy Wells, na co ja odwracam się do niego, szybko przepraszam, schylając się po wiadra, łapię je za uchwyt i czuję, że ręce mam ubrudzone gównem, ale jakie ma to znaczenie – myślę – jakie ma to w ogóle znaczenie? Jeden kubeł stawiam obok nogi, drugi chwytam za dno i brzeg, nabieram wody, podnoszę się i sprawdzam, z którego kierunku wieje wiatr, po czym zamaszystym ruchem wylewam rozpuszczone nieczystości w stronę Berlina, na północny wschód, i patrzę, jak struga mętnych ścieków leci w górę, a następnie spada na ziemię nad nami. Czy spadła na niego, zastanawiam się. Czy spadła na Yatesa? Obsesyjnie higienicznego Yatesa? Czy obrzucam jego zwłoki gównem? – Dalej, dalej, chłopie! – krzyczy ktoś po mojej lewej stronie i ktokolwiek to jest – Hobbs? – nie przerywa pompowania. Zanurzam wiadro po raz kolejny, nabieram wody, wylewam ją i schylam się, żeby znów napełnić kubeł. Jakiś osiłek biegnie za szybko, ślizga się w błocie, przeklina, prostuje się i przepycha się koło mnie, a ja upadam jak długi, twarzą prosto w muł, wodę i gówno, a gdy wypluwam obrzydliwą maź i podpieram się ręką, żeby się podnieść, ramię zanurza mi się coraz głębiej w szlamie i myślę: „Jak to możliwe, jak to się stało, że moje życie stoczyło się do tego rynsztoka?”. Kiedyś w ciepłe popołudnia chodziłem z kolegami na basen. W ogrodach botanicznych Kew bawiliśmy się w rozbijanie kasztanów, które wcześniej gotowaliśmy w occie, żeby zwiększyć swoje szanse na zwycięstwo. Pojawia się przede mną czyjaś ręka, która pomaga mi wstać. Słychać głośne okrzyki, trudno je zrozumieć, po czym moją twarz oblewa strumień wody i zastanawiam się, skąd ona się wzięła. Czy wzmógł się wiatr i smagnęła mnie niesiona jego porywem struga deszczu? Czuję, że ktoś wciska mi wiadro z powrotem w ręce, i odwracam się, żeby zobaczyć, kto mi pomógł; twarz ma ciemną i brudną, prawie jej nie rozpoznaję, ale nasze spojrzenia spotykają się na chwilę, moje i mężczyzny, który mnie podniósł, mężczyzny, który mi pomógł, i patrzymy na siebie, Will Bancroft i ja, po czym on, nie odzywając się ani słowem,

odwraca się i rusza dalej, nie wiem dokąd, wysłany z rozkazem nie żeby nam pomóc, ale by stawić czoła jakiemuś innemu koszmarowi rozgrywającemu się w okopie pięć, dziesięć, pięćdziesiąt metrów dalej. – Leje coraz bardziej! – woła Denchley, spoglądając na niebo. Robię to samo, wznoszę oczy ku górze, zamykam je i pozwalam, aby deszcz obmył mi twarz z gówna, i wiem, że mogę się tym cieszyć jedynie kilka sekund, zanim Wells zacznie wrzeszczeć, żebym łapał się za wiadro i wybierał wodę, wybierał pieprzoną wodę, bo inaczej wszyscy się utopimy na tych pieprzonych francuskich polach. I wracam do pracy, jak zawsze. Koncentruję się. Napełniam wiadro. Wylewam wodę za okop. Znów napełniam wiadro. I wierzę, że jeśli będę pracował wystarczająco długo, to wszystko minie i obudzę się w domu, a ojciec obejmie mnie na powitanie i powie, że mi wybacza. Odwracam się w prawo, idę w kierunku większej kałuży i staram się dojrzeć, co się dzieje w głębi okopu, pięć, dziesięć metrów dalej, żeby sprawdzić, gdzie zniknął Will i czy nic mu nie jest, i zastanawiam się, jak zwykle w takich chwilach, czy ujrzę go jeszcze żywego. Dzień następny. Budzę się i wychodzę ze stanowiska strzeleckiego, w którym próbowałem urwać trzy, cztery godziny snu, biorę rozkazy, karabin i bagnet, amunicję chowaną po tylnych i przednich kieszeniach, saperkę, prawie pustą manierkę z płynem, który nazywa się wodą, chociaż w smaku przypomina środek dezynfekujący, i który wywołuje sporadyczne napady biegunki, ale jeśli mam wybierać między odwodnieniem a rozwolnieniem, stawiam na to drugie. Owijam się szczelniej płaszczem wojskowym, sprzączki od szelek ocierają mi skórę, ponieważ mam za krótką koszulę, nie w swoim rozmiarze, ale do cholery, Sadler, usłyszałem, to nie sklep odzieżowy, nie ma co przebierać. Mówię sobie, że jest wtorek, chociaż nie mam na czym oprzeć tego przypuszczenia. Nadawanie nazw kolejnym dniom stwarza nikłe pozory normalności. Na szczęście przestało padać, ściany okopów trzymają się mocno i znów twardnieją, worki z ziemią ułożone jeden na drugim tworzą zwarty mur, czarny i ubłocony od wczorajszego uszczelniania. Za dwadzieścia minut zaczynam wartę obserwacyjną i jeśli się pospieszę, zdążę do kantyny na herbatę i konserwę wołową, zanim pójdę na stanowisko. Idąc okopem, doganiam Shieldsa, który wygląda fatalnie. Prawe oko ma podbite i do połowy przymknięte; wzdłuż skroni biegnie smuga zakrzepniętej krwi. Ma kształt Tamizy, w okolicy brwi skręca na południe w stronę przystani w Greenwich, potem, już na czole, odbija na północ w kierunku London Bridge, aż w końcu znika w rejonie Blackfriars wśród plątaniny zawszonych włosów. Nie komentuję tego w żaden sposób; nikt z nas nie jest w takim stanie, w jakim powinien. – Nie śpisz, Sadler? – pyta Shields. – Od dwudziestu minut. – Właśnie skończyłem wartę. Jeść i spać, tylko tego potrzebuję. – Myślałem, żeby skoczyć później do pubu – mówię. – Napić się piwa i zagrać w strzałki, masz ochotę wybrać się ze mną? Nie odpowiada, zachowuje się, jak gdyby w ogóle nie usłyszał mojego dowcipu. Wszyscy od czasu do czasu rzucamy uwagi w tym stylu i czasami potrafią nas one rozbawić, ale Shields najwyraźniej w tym momencie nie ma ochoty na żarty. Odłącza się ode mnie, gdy dochodzimy do alei Glovera, która prowadzi do ulicy Pleasant, ta z kolei rozgałęzia się na końcu, a jej lewa

odnoga przechodzi w zaułek Pilgrim’s Repose. Mieszkamy tu pod ziemią niczym trupy, wykopujemy nowe rowy, po czym nadajemy im nazwy i wznosimy drogowskazy, aby stworzyć wrażenie, że pozostajemy częścią ludzkości. Okopy to prawdziwy labirynt, rozgałęziają się w dziesiątkach miejsc, aby połączyć się z kolejnym rowem, ominąć inny, zapewnić bezpieczne przejście do jeszcze innego. Łatwo się zgubić, jeśli się nie wie, dokąd się zmierza, i Boże miej w opiece każdego, kto nie dotrze na czas do miejsca, w którym powinien się zjawić na czas. Opuszczam okop frontowy i wchodzę na teren okopu pomocniczego, gdzie znajduje się nasze zaplecze, nędzne resztki środków medycznych oraz łóżka polowe przeznaczone dla oficerów. Z oddali dochodzi mnie zapach jedzenia, ruszam więc z zapałem w tamtą stronę, do prowizorycznej, zapuszczonej kantyny mieszczącej się w wychodzącym na południowy zachód przejściu w trzeciej linii, i już z daleka widzę w większości znajome twarze, parę nowych, parę milczących, parę takich, którym usta nigdy się nie zamykają, parę dzielnych, parę lekkomyślnych, parę bliskich szaleństwa. Niektórzy też byli w Aldershot, przed nami i po nas. Niektórzy mówią ze szkockim akcentem, inni z angielskim, jeszcze inni z irlandzkim. Przechodzę wśród nich, słyszę cichy szmer rozmów, być może są to również słowa powitania, i zatrzymując się przed kantyną, zdejmuję hełm, po czym drapię się po głowie, nie patrząc nawet, co zostaje mi pod paznokciami, ponieważ we włosach mam wszy, podobnie jak pod pachami i w kroczu. Gnieżdżą się i rozmnażają wszędzie, gdzie mogą. Kiedyś myśl o tym napawała mnie odrazą, teraz jednak jest mi to obojętne. Jestem wyrozumiałym gospodarzem i żyjemy razem w pokoju, one – karmiąc się moją brudną skórą, ja – co pewien czas wyciągając je i miażdżąc między paznokciem kciuka i palca wskazującego. Biorę, co dają, i szybko zjadam. Herbata jest zdumiewająco dobra; pewnie zaparzono ją zaledwie parę minut wcześniej, a jej smak przywołuje wspomnienie, coś z dzieciństwa, i przypuszczam, że gdybym trochę się wysilił, mógłbym je ożywić, ale nie mam na to ani ochoty, ani energii. Dla odmiany konserwa wołowa smakuje ohydnie. Bóg jeden wie, co wkładają do tych puszek; może borsuki albo szczury, albo inne paskudztwo, które ma czelność w dalszym ciągu tutaj żyć, my jednak nazywamy to wołowiną i niech tak pozostanie. Siłą woli powstrzymuję się, żeby się nie rozglądać, nie szukać go, ponieważ wywołałoby to jedynie cierpienie. Jeśli go zobaczę, za bardzo będę się bał odrzucenia, aby do niego podejść, i możliwe, że w napadzie gniewu przeskoczę krawędź okopu, wyjdę prosto na ziemię niczyją i dostanę to, co mi się należy. A jeśli go nie zobaczę, pomyślę, że w ciągu ostatnich godzin zastrzelił go snajper, więc tak czy inaczej wyjdę na ziemię niczyją prosto pod lufę, bo jaki sens żyć dalej, jeżeli on nie żyje? Z pełnym żołądkiem i smakiem herbaty w ustach wstaję i wracam, skąd przyszedłem, gratulując sobie tego, jak świetnie się spisałem; nie szukałem go wzrokiem, nie rozejrzałem się ani razu. Dzięki takim niemal radosnym chwilom kolejne godziny stają się łatwiejsze do zniesienia. Wspinając się z powrotem do frontowego okopu, słyszę przed sobą zamieszanie i chociaż nie interesują mnie sprzeczki, muszę przejść przez miejsce, w którym doszło do kłótni, zatrzymuję się więc na chwilę i patrzę, jak sierżant Clayton, z którego w te kilka tygodni od naszego przyjazdu została skóra i kości, krzyczy na Pottera, wyjątkowo wysokiego żołnierza, który jeszcze w Aldershot dał się poznać jako zdolny parodysta. W lepszych chwilach potrafi znakomicie naśladować nie tylko naszego dowódcę, ale i jego przybocznych, Wellsa i Moody’ego, i pewnego razu będący w zaskakująco dobrym nastroju Clayton poprosił go, żeby wystąpił przed całym oddziałem, co też Potter zrobił i wyszło mu całkiem nieźle. W jego parodiach nie ma złośliwości, ale jednocześnie nie są pozbawione pazura. Clayton jednak wziął je za dobrą monetę.

Sprzeczka wydaje się dotyczyć wzrostu Pottera. Stojąc na bosaka, przewyższa nas wszystkich, ponieważ mierzy sobie metr dziewięćdziesiąt pięć, a jeżeli dołożyć do tego buty i hełm zatknięty na wypukłym czole, śmiało można mu dać dwa metry. Wszyscy oczywiście przyzwyczailiśmy się do niego, ale on sam nie ma przez swój wzrost łatwego życia, ponieważ okopy są nie wyższe niż dwa i pół metra i szerokie na trochę więcej niż metr w ich północnej części. Biedak nie może chodzić wyprostowany, ponieważ wtedy cała głowa wystaje mu ponad krawędź okopu i niemiecki snajper z miejsca by go sprzątnął. Trudno mu wytrzymać w zgiętej pozycji i chociaż my nie mamy czasu, żeby się tym zajmować, Clayton krzyczy mu prosto w twarz: – Robisz z siebie tarczę strzelecką! – wrzeszczy. – A przez to narażasz wszystkich żołnierzy w oddziale. Ile razy mówiłem ci, Potter, żebyś się nie prostował! – Ale nie mogę inaczej, panie sierżancie – pada rozpaczliwa odpowiedź. – Staram się pochylać, ale nie wytrzymam tak długo. Plecy bolą jak cholera. – Nie myślisz, że ból pleców to niewielka cena za to, żeby nie odstrzelili ci głowy? – Nie mogę się kulić cały dzień, panie sierżancie – narzeka Potter. – Ale spróbuję. Obiecuję. Potem Clayton obrzuca Pottera stekiem przypadkowych wyzwisk i idzie dalej, odpychając go na bok, prosto na ścianę, a ja myślę: „Tak, świetna robota. Rozwal mur z worków i naraź nas na jeszcze większe niebezpieczeństwo. A może przy okazji wyrzuć całą naszą broń?”. Kłótnia cały czas dźwięczy mi w uszach, gdy zostawiam za sobą poranne przedstawienie i wracam na stanowisko, gdzie Tell rozgląda się z niepokojem, czekając na mnie i mając nadzieję, że się zjawię, bo jeżeli nie, będzie to oznaczało, iż prawdopodobnie byłem na tyle głupi, aby dać się zabić w nocy, przez co on będzie musiał tkwić dalej w tym samym miejscu, dopóki Clayton, Wells albo Moody nie nadejdą i nie postanowią przysłać kogoś, kto go zmieni. Co może potrwać kilka godzin, a on w tym czasie nie może zejść z posterunku, ponieważ byłaby to dezercja, za którą staje się przed szeregiem uzbrojonych w karabiny żołnierzy celujących w skrawek materiału przypiętego do piersi nieco powyżej serca. – Chryste, Sadler, myślałem, że nigdy nie przyjdziesz – woła, po czym opuszcza stanowisko i poklepuje mnie po ramieniu, życząc powodzenia. – Wszystko w porządku? – W porządku, Bill – odpowiadam. Tell to kolejny, który woli, żeby zwracać się do niego po imieniu; być może dzięki temu czuje, że wciąż jest panem samego siebie – robię krok w przód, aby ustawić się w odpowiednim miejscu, i ciągnę peryskop w dół, na wysokość oczu. Zamierzam zapytać Tella, czy coś zauważył, ale jego już nie ma, wzdycham więc, mrużę oczy i spoglądam przez ubłocone szkło, usiłując rozróżnić ciemne chmury, linię horyzontu i pole bitwy oraz przypomnieć sobie, czego, kurwa mać, mam tak w ogóle wypatrywać. Próbuję policzyć dni, które minęły, odkąd opuściliśmy Anglię, i dochodzę do wniosku, że jest ich dwadzieścia cztery. Rankiem po ukończeniu szkolenia pojechaliśmy pociągiem z Aldershot do Southampton, skąd przemaszerowaliśmy do portu w Portsmouth, a po drodze na ulice wylegały całe rodziny, żeby pozdrowić nas, zanim wyruszymy na front. Większość mężczyzn była zachwycona tym, jakie wzbudzaliśmy zainteresowanie, zwłaszcza gdy niektóre dziewczęta wyskakiwały z tłumu i całowały ich w policzki, mnie jednak trudno było się skoncentrować, ponieważ myślami wciąż wracałem do wydarzeń z poprzedniego wieczoru.

Już po wszystkim Will ubrał się szybko i spojrzał na mnie, a na jego twarzy odmalował się wyraz, jakiego nigdy wcześniej u niego nie widziałem. Zdumienie z powodu tego, co zrobiliśmy, łączyło się z niemożnością zaprzeczenia, że nie tylko dobrowolnie brał we wszystkim udział, ale sam to zainicjował. Widziałem, że chciał obarczyć winą mnie, jednak nie mógł tego zrobić. Obydwaj wiedzieliśmy, jak się zaczęło. – Will – odezwałem się. On jednak pokręcił głową i próbował wspiąć się na brzeg strumyka, tak bardzo jednak się spieszył, że potknął się i ześliznął z powrotem, zanim udało mu się znaleźć lepsze oparcie dla nóg. – Will – powtórzyłem, wyciągając do niego rękę, ale on strząsnął ją z siebie niecierpliwym ruchem ramion, po czym odwrócił się i zatopił we mnie gniewne spojrzenie, obnażając przy tym zęby niczym wilk gotowy do ataku. – Nie – syknął, a sekundę później był już na szczycie skarpy i rozpłynął się w mroku nocy. Kiedy wróciłem do baraku, leżał na pryczy odwrócony plecami do mnie, ale wiedziałem, że jeszcze nie śpi. Jego ciało unosiło się i opadało miarowo, oddech był cięższy niż zwykle; Will wyglądał jak człowiek, który udaje, że śpi, ale nie ma na tyle talentu aktorskiego, aby jego przedstawienie wypadło przekonywająco. Ja również poszedłem więc spać, sądząc, że porozmawiamy rano, ale kiedy się obudziłem, już go nie było, mimo że Wells ani Moody nie urządzili jeszcze pobudki. Później, po apelu, ustawił się w gotowej do wymarszu kolumnie daleko ode mnie, pośrodku oddziału, w przyprawiającym o klaustrofobię, znienawidzonym przez niego miejscu, z obydwu boków, przodu i tyłu otoczony świeżo upieczonymi żołnierzami, których obecność zapewniała mu na wszelki wypadek ochronę przede mną. W pociągu również nie miałem szansy porozumieć się z nim, ponieważ odizolował się ode mnie, siadając pod oknem, w samym centrum hałaśliwej zgrai, ja zaś znalazłem się na uboczu, zdezorientowany i wstrząśnięty wyraźnym odrzuceniem z jego strony. Dopiero późnym wieczorem, gdy wypłynęliśmy do Calais, zauważyłem go stojącego samotnie przy barierce, z rękami zaciśniętymi na żelaznej poręczy, głowa pochyloną, jakby był pogrążony w myślach, i obserwowałem go przez chwilę, wyczuwając jego ogromne cierpienie. Być może w ogóle nie podszedłbym do niego, ale byłem przekonany, że kolejna okazja do rozmowy może się nie nadarzyć, ponieważ kto wie, jaki koszmar czeka nas po zejściu z pokładu? Odgłos moich kroków ostrzegł go, że ktoś się zbliża, uniósł więc lekko głowę, otworzył oczy, ale się nie odwrócił. Wiedział, byłem tego pewien, że nadchodzę ja. Nie podszedłem zbyt blisko, spojrzałem w stronę Francji, wyjąłem papierosa z kieszeni i zapaliłem, po czym podsunąłem mu wypełnioną do połowy papierośnicę. Najpierw pokręcił głową, zaraz jednak zmienił zdanie i poczęstował się. Gdy włożył papierosa do ust, podałem mu swojego, myśląc, że będzie chciał odpalić, on jednak znów pokręcił głową, dość gwałtownie, i zaczął grzebać w kieszeniach w poszukiwaniu zapałki. – Boisz się? – spytałem po długiej chwili milczenia. – Oczywiście, że tak – odpowiedział. – Ty nie? – Tak.

Paliliśmy papierosy, wdzięczni, że je mamy i nie musimy na siłę ciągnąć rozmowy. W końcu Will odwrócił się do mnie, na jego twarzy odmalował się smutek i żal, po czym utkwił wzrok w butach, nerwowo przełykając ślinę i ściągając w udręce brwi i czoło. – Posłuchaj, Sadler – powiedział. – To bez sensu. Wiesz o tym, prawda. – Oczywiście. – Nie mogłoby… – urwał i po chwili zaczął na nowo: – Żaden z nas nie myśli przytomnie, w tym cały problem. Ta cholerna wojna. Chciałbym, żebyśmy mieli to już za sobą. Jeszcze tam nie dotarliśmy, a już bym chciał, żeby było po wszystkim. – Żałujesz tego? – spytałem cicho. Spojrzał na mnie, a w jego oczach i tonie pojawiła się agresja. – Czy żałuję czego? – Wiesz czego. – Powiedziałem już, nie słyszałeś? To bez sensu. Po prostu zachowujmy się tak, jak gdyby nic się nie wydarzyło. Bo tak naprawdę nic się nie stało. Nie liczy się, jeżeli to nie jest, no wiesz… jeżeli nie jest z dziewczyną. Roześmiałem się; było to krótkie, mimowolne prychnięcie. – Oczywiście, że się liczy, Will – stwierdziłem, przesuwając się o krok w jego stronę. – I dlaczego nagle mówisz do mnie „Sadler”? – Tak się przecież nazywasz. – Na imię mam Tristan. Sam zawsze podkreślałeś, jak bardzo nie cierpisz, gdy zwracają się do nas po nazwisku. Twierdziłeś, że to nas odczłowiecza. – Bo tak jest – odparł szorstko. – Nie jesteśmy już normalnymi ludźmi. – Oczywiście, że jesteśmy! – Nie – pokręcił szybko głową. – Nie o to mi chodzi. Mówię o tym, że przestaliśmy być zwykłymi ludźmi. Staliśmy się żołnierzami. Mamy walczyć na wojnie. Ty jesteś szeregowym Sadlerem, ja szeregowym Bancroftem, jesteśmy tu, nigdzie indziej, i tyle. – Kiedy byliśmy tam – powiedziałem, ściszając głos i ruchem głowy wskazując kierunek, z którego płynęliśmy, Anglię – nasza przyjaźń wiele dla mnie znaczyła. Mówię o Aldershot. Nigdy nie potrafiłem nawiązywać przyjaźni i… – Och, na litość boską, Tristanie – syknął, pstryknięciem palców wyrzucił końcówkę papierosa za burtę i obrócił się do mnie z wściekłością. – Nie mów do mnie jak do swojej ukochanej, dobra? Niedobrze mi się robi, jak to słyszę. Nie pozwalam ci na to. – Will – wyciągnąłem rękę w jego stronę i nie zamierzałem zrobić nic takiego, po prostu chciałem go zatrzymać. On jednak odepchnął mnie gwałtownie, być może brutalniej, niż planował, ponieważ gdy zatoczyłem się do tyłu, spojrzał na mnie wzrokiem, w którym dojrzałem żal i nienawiść do

samego siebie. Mimo to zaraz zebrał się w sobie i ruszył wzdłuż pokładu w stronę, gdzie zgromadziła się większość chłopaków. – Do zobaczenia tam, na miejscu – rzucił. – Nic więcej nie ma znaczenia. Po chwili zawahał się jednak, odwrócił, a widząc ból i zmieszanie malujące się na mojej twarzy, trochę złagodniał. – Przepraszam, słyszysz? – powiedział. – Po prostu nie mogę, Tristanie. Od tamtej pory właściwie nie rozmawialiśmy ze sobą. Ani podczas marszu do Amiens, gdy wyraźnie trzymał się ode mnie z daleka, ani kiedy posuwaliśmy się w stronę Montauban-dePicardie, regionu, który zgodnie z niezawodnymi informacjami kaprala Moody’ego obrócono w perzynę i który obserwuję teraz przez ubłocone szkło peryskopu. Próbowałem o nim zapomnieć, próbowałem sam siebie przekonać, że to zaledwie nic nieznacząca chwila, ale trudno to zrobić, gdy moje ciało tkwi w głębokich na dwa i pół metra okopach północnej Francji, ale serce wciąż jest tam, gdzie zostawiłem je kilka tygodni temu, na polanie przy strumieniu w Anglii. Rich nie żyje. Parks i Denchley również. Patrzę, jak ich ciała są wynoszone z okopów, i chociaż bardzo chcę odwrócić wzrok, nie potrafię. Odesłano ich wczoraj wieczorem do zasieków, na górę, mieli rozwinąć kilka szpul drutu kolczastego przed naszymi umocnieniami, zanim rozpocznie się kolejny ostrzał, i zabił ich niemiecki snajper. Kapral Moody podpisuje papiery, które trzeba wypełnić, zanim zwłoki zostaną stąd wywiezione, i słysząc moje kroki, odwraca się zdziwiony, że mnie widzi. – Och, Sadler – mówi. – Czego chcesz? – Niczego, panie kapralu – odpowiadam, wpatrując się w ciała. – No to nie stój tu jak jakiś dureń. Skończyłeś służbę? – Tak, panie kapralu. – Dobrze. Niedługo będą ciężarówki. – Ciężarówki, panie kapralu? – pytam. – Jakie ciężarówki? – Zamówiliśmy belki do nowych okopów i na wymianę do starych – wyjaśnia. – Będziemy mogli pozbyć się worków, kiedy w końcu je dostaniemy. Wzmocnimy ulice. Idź na górę i pomóż rozładować, Sadler. – Właśnie chciałem trochę się przespać, panie kapralu – tłumaczę. – Możesz się wyspać innym razem – odpowiada Moody, a w jego tonie nie słychać ani cienia sarkazmu; mówi zupełnie poważnie. – Im wcześniej to załatwimy, tym będziemy bezpieczniejsi. Ruszaj, Sadler, z życiem, niedługo przyjadą. Wychodzę z okopu i maszeruję na tyły bez obawy, że zostanę trafiony; niemieckie kule nie sięgają tak daleko. Już na górze dostrzegam gwałtownie gestykulującego sierżanta Claytona i trzech mężczyzn, a gdy podchodzę bliżej, w jednym z nich rozpoznaję Willa, w drugim Turnera, trzecim zaś jest trochę starszy od nas chłopak, około dwudziestopięcioletni, którego nigdy wcześniej nie widziałem. Ma rude włosy ostrzyżone krótko przy skórze, obtartej i zniszczonej jak

u starego człowieka. Wszyscy czterej odwracają się, słysząc, że nadchodzę, a ja staram się nie patrzeć na Willa, ponieważ nie chcę wiedzieć, czy w pierwszym odruchu spojrzy na mnie z radością, czy z rozdrażnieniem. – Sadler – warczy sierżant Clayton, patrząc na mnie z pogardą – czego tu chcesz, do cholery? – Przysłał mnie kapral Moody, panie sierżancie – melduję. – Mówił, że chyba trzeba wam pomóc przy rozładunku. – Oczywiście, że trzeba – mówi, jak gdyby była to najbardziej oczywista rzecz na świecie. – Gdzie są te ciężarówki? – Spogląda w dół wyjeżdżonej drogi i kręci głową, potem zerka na zegarek. – Będę w pomocniczym – rzuca, odwracając się od nas. – Bancroft, przyjdź po mnie, kiedy w końcu przyjadą, dobrze? – Tak jest, panie sierżancie – odpowiada Will krótko, po czym sam również się odwraca i patrzy na drogę. Chcę z nim porozmawiać, ale sytuacja jest niedogodna, ponieważ między nami stoją Turner i rudzielec. – Jestem Rigby – przedstawia się nieznajomy, pozdrawiając mnie skinieniem głowy, ale nie wyciągając ręki. – Sadler – mówię. – Skąd się tu wziąłeś? – Rigby odmówił walki – oświadcza Turner, ale w jego głosie nie pobrzmiewa agresja. Prawdę mówiąc, oznajmia ten fakt, jak gdyby był on czymś zupełnie naturalnym. – Naprawdę? – pytam. – A mimo to jesteś tutaj. – Dowództwo przerzuca mnie z miejsca w miejsce – wyjaśnia Rigby. – Pewnie mają nadzieję, że niedługo jakiś snajper wpakuje mi kulkę. Wolą, żeby załatwili mnie Niemcy, przynajmniej armia brytyjska zaoszczędzi na prochu. Sześć nocy z rzędu byłem noszowym, wyobraź sobie, i wciąż żyję. Chyba trafię do księgi rekordów, o ile nie zginę, a wy razem ze mną, w tym piekle. Mówi to wszystko z wyjątkową niefrasobliwością, przez co wydaje mi się zupełnie szalony. Spuszczam wzrok i podczas gdy trzech mężczyzn nie przestaje rozmawiać, ja czubkiem buta kopię w ziemi, oddzielam piach od kamieni, patrzę, jak grudki zeschniętego błota wypryskują mi spod podeszwy i lądują na ziemi. Obdżektorzy nie spotykają się już z agresją ze strony żołnierzy, przynajmniej nie ci, którzy zgodzili się służyć w wojsku, choć odmówili walki. Prawdopodobnie z mniejszym zrozumieniem spotkaliby się ci pracujący na farmach lub siedzący w więzieniu, ale oczywiście z takimi nie mamy do czynienia. Rzeczywistość wygląda tak, że każdy, kto tu jest, naraża życie. W Aldershot było inaczej. Tam mogliśmy bawić się w politykę i unosić patriotycznym oburzeniem. Mogliśmy zamienić życie Wolfa w koszmar i nie czuć się źle z tego powodu. Mogliśmy w środku nocy wyciągnąć go z łóżka i rozwalić mu głowę kamieniem. Tutaj panuje ogólne przeświadczenie, że tak czy inaczej żaden z nas nie wyjdzie stąd żywy. Will chodzi w kółko, trzymając się ode mnie na dystans, a ja ze wszystkich sił powstrzymuję się, żeby nie podbiec do niego, nie potrząsnąć go za ramiona i nie powiedzieć, żeby skończył z tym całym idiotyzmem. – Rigby jest z Londynu, tak jak ty – mówi Turner.

Podnoszę wzrok, żeby się upewnić, czy zwraca się do mnie; mam wrażenie, że Rigby stwierdził to wcześniej, a Turner był zmuszony powtórzyć jego słowa, ponieważ wszyscy trzej patrzą teraz na mnie. – Ach tak? – odpowiadam. – Skąd? – Brentford – oświadcza. – Znasz tę okolicę? – Ależ oczywiście. Moja rodzina mieszka niedaleko. – Naprawdę? Może ich znam? – Prowadzą sklep mięsny Sadlera – wyjaśniam. – Na ulicy Chiswick High. Rigby patrzy na mnie ze zdumieniem. – Mówisz poważnie? – pyta. Marszczę brwi, zastanawiając się, dlaczego niby miałbym nie mówić poważnie. Zauważam, że Will odwraca się, słysząc niespodziewane pytanie, i powoli zbliża się do nas. – Oczywiście, że poważnie – oznajmiam. – Nie jesteś przypadkiem synem Catherine Sadler? – docieka Rigby. A ja czuję, że kręci mi się w głowie, gdy pada to imię. Setki kilometrów od domu. Na polu gdzieś we Francji. Parę metrów od miejsca, w którym rozkładają się zwłoki Richa, Parksa i Denchleya. – Jestem – przyznaję ostrożnie i ze wszystkich sił usiłuję zachować spokój. – Skąd znasz moją matkę? – Cóż, tak naprawdę jej nie znam – odpowiada. – Przyjaźni się z nią moja matka. Alison Rigby. Pewnie słyszałeś o niej od swojej matki? Zastanawiam się i wzruszam ramionami. Nazwisko wydaje mi się znajome, ale z drugiej strony moja matka w całym mieście ma mnóstwo koleżanek, którymi nigdy bliżej się nie interesowałem. – Tak, chyba tak – mówię. – Przynajmniej nazwisko obiło mi się o uszy. – Co za zbieg okoliczności! A Margaret Hadley? Na pewno znasz Margaret. – Nie – kręcę głową. – Powinienem? – Pracuje w kawiarni Croft’s. – Wiem, gdzie to jest. Ale parę lat tam nie zaglądałem. A czemu o niej mówisz? Kim ona jest? – To moja dziewczyna – odpowiada, uśmiechając się promiennie. – Pomyślałem po prostu, że mogłeś się na nią kiedyś natknąć. Widzisz, jej matka, pani Hadley, która, mam nadzieję, pewnego dnia zostanie moją teściową, organizuje razem z moją i twoją matką zbiórki pieniędzy na rzecz osób poszkodowanych przez wojnę. Ostatnio są we trzy jak papużki nierozłączki. Nie mogę uwierzyć, że nie znasz Margaret. Ładna, ciemne włosy. Twoja matka ma o niej bardzo dobre zdanie, wiem to na pewno. – Dawno nie byłem w domu – wyjaśniam. – Nie… cóż, nie jestem zbyt blisko z rodziną.

– Och – waha się, być może wyczuwając, że wkroczył na grząski grunt. – Przykro mi to słyszeć. Rany, Sadler, było mi bardzo przykro, kiedy usłyszałem o twojej… – Nie ma o czym mówić – stwierdzam, nie wiedząc, w jaki sposób poprowadzić tę rozmowę dalej, ale nie muszę się nad tym zastanawiać, ponieważ z pomocą przychodzi mi Will, który jest już koło nas, między mną a nim stoi tylko Turner, a mnie ogarnia zdumienie, gdy go widzę i gdy zdaję sobie sprawę z tego, że tak bardzo się zainteresował naszą wymianą zdań. – Jak się miewa pani Sadler? – pyta Will. Rigby odwraca się i przenosi na niego wzrok. – O ile wiem, wszystko u niej w porządku – odpowiada. – Czemu pytasz? Też ją znasz? – Nie – Will kręci głową. – Domyślam się tylko, że Tristan chciałby wiedzieć, czy jego matka dobrze się czuje. – Tryska zdrowiem, z tego, co słyszałem – oświadcza Rigby, zwracając się znów do mnie. – Margaret, moja dziewczyna, pisze do mnie dość często. Przekazuje wszystkie nowinki z domu. – To bardzo miło – zauważam, zerkając na Willa z wdzięcznością za jego interwencję. – Cholernie trudny czas dla nich – ciągnie Rigby. – Obydwaj bracia Margaret zginęli bardzo wcześnie, w pierwszych tygodniach. Ich matka załamała się, do tej pory nie doszła do siebie, a to taka cudowna kobieta. Oczywiście żadna z nich się nie ucieszyła, kiedy napisałem do trybunału wojskowego, że zgłaszam się do służby, ale odmawiam podjęcia walki, musiałem jednak trzymać się swoich zasad, i tyle. – Nie było ci ciężko? – Will pochyla się, okazując jeszcze żywsze zainteresowanie. – Podjąć taką decyzję pomimo tego, co się stało? – Cholernie ciężko – cedzi przez zaciśnięte zęby. – Szczerze mówiąc, wciąż nie wiem, czy dobrze zrobiłem. Wiem tylko, że wydawało mi się to jedynym sensownym wyjściem. Wiem, że czułbym się, jakbym kogoś zawiódł, gdybym został w domu albo przeczekał te parę lat w więzieniu. Tutaj, kiedy idę z noszami czy wykonuję inne rozkazy, czuję, że na coś się przydaję. Mimo że nie chcę strzelać. Wszyscy trzej kiwamy głowami, ale nie odzywamy się. W większej grupie ludzi rudzielec mógłby się czuć niezręcznie, opowiadając to wszystko, ale tutaj, w kameralnym gronie, nie jest to takie trudne. Nikt z nas nie zamierza się z nim sprzeczać. – W domu też nie mieli łatwo w ostatnim czasie – ciągnie Rigby, zwracając się do mnie. – Pewnie dużo słyszałeś już od matki. – Niekoniecznie – odpowiadam. – Poległy setki chłopaków od nas. Znałeś Edwarda Mullinsa? Przytakuję skinieniem głowy. O rok starszy, chodził ze mną do szkoły. – Tak – potwierdzam, przypominając sobie grubawego chłopaka o brzydkiej cerze. – Tak, pamiętam go. – Bitwa o Festubert – mówi Rigby. – Zagazowany. A Sebastian Carter?

– Tak – powtarzam. – Zabity pod Verdun – ciągnie Rigby. – A Alex Mortimer? Znałeś go? Zastanawiam się przez chwilę, po czym kręcę głową. – Nie – odpowiadam. – Nie sądzę. Na pewno był z moich stron? – Przyjezdny. Zdaje się, że pochodził z Newcastle. Przeprowadził się do Londynu jakieś trzy lata temu razem z rodziną. Kumplował się z Peterem Wallisem. – Z Peterem? – spojrzałem na niego ze zdumieniem. – Znam Petera. – Bitwa jutlandzka – wzrusza ramionami, jak gdyby wymieniał po prostu kolejną ofiarę, nic szczególnego. – Poszedł na dno razem z „Nestorem”. Mortimer z kolei przeżył, ale z tego, co słyszałem, do tej pory leży w wojskowym szpitalu gdzieś niedaleko Sussex. Stracił obydwie nogi, biedaczysko. Urwało mu też jaja, więc do końca życia będzie śpiewał sopranem w chórze parafialnym. Nie jestem w stanie oderwać od niego wzroku. – Peter Wallis. – Ze wszystkich sił usiłuję zapanować nad głosem. – Jak to dokładnie z nim było? – Nie wiem, czy pamiętam wszystkie szczegóły. – Drapie się po brodzie. – „Nestora” chyba trafiły niemieckie krążowniki. Tak, właśnie tak. Najpierw dopadli „Nomada”, potem „Nestora”. Trafiony – zatopiony, jeden po drugim. Na szczęście nie wszyscy zginęli. Mortimer przeżył, jak już mówiłem. Ale Wallisowi się nie udało. Przykro mi, Sadler. To był jakiś twój kolega? Odwracam wzrok i czuję się tak, jak gdybym za chwilę miał stracić przytomność z bólu. Zatem już nigdy się nie pogodzimy. Nigdy nie uzyskam przebaczenia. – Tak – mówię cicho. – Tak, był. – Nareszcie, do cholery – odzywa się nagle Turner, wskazując przed siebie. – Są ciężarówki. Chcesz, żebym poszedł i zawołał starego, Bancroft? – Proszę – odpowiada Will. Czuję na sobie jego spojrzenie i odwracam się do niego. – Bliski kolega? – pyta mnie. – Kiedyś tak – mówię, nie wiedząc, jakim mianem go określić, żeby nie okryć go hańbą po śmierci. – Razem dorastaliśmy. Znaliśmy się od kołyski. Byliśmy sąsiadami. Był jedynym… cóż, najlepszym przyjacielem, jakiego miałem, tak mi się wydaje. – Rigby – Will podnosi głos – może skoczysz do kierowcy i zapytasz się, ile drewna przywieźli? Przynajmniej będziemy mogli powiedzieć sierżantowi Claytonowi, jak już przyjdzie. Będziemy mniej więcej wiedzieli, ile zajmie nam rozładunek. Rigby omiata nas spojrzeniem, po czym wyczuwając, że sytuacja zrobiła się niezręczna, przytakuje skinieniem głowy i odchodzi. Dopiero gdy znika z pola widzenia, Will przysuwa się do mnie, a ja dygoczę na całym ciele i pragnę uciec, dokądkolwiek, byle jak najdalej stąd. – Trzymaj się, Tristan – mówi cicho Will.

Kładzie mi dłoń na ramieniu, odszukuje mój wzrok i próbuje zajrzeć mi w oczy, a jego palce zaciskają się na moim ciele, elektryzując mnie pomimo mojego żalu; dotknął mnie dopiero drugi raz, odkąd wyjechaliśmy z Anglii – pierwszy raz był wtedy, gdy pomógł mi się podnieść z ziemi w zalanym okopie – i po raz pierwszy od naszej rozmowy na statku odezwał się do mnie. – Trzymaj się, słyszysz? Dla dobra nas wszystkich. Postępuję krok w jego stronę, on zaś w geście pocieszenia poklepuje mnie po ramieniu i zostawia dłoń na moim barku dłużej, niż to konieczne. – Co Rigby miał na myśli, kiedy powiedział, że mu przykro z powodu… cóż, nie dokończył zdania. – Nieważne – mówię, przysuwając się do niego, aby w rozpaczy położyć głowę na jego ramieniu. Przyciąga mnie do siebie, czuję jego dłoń z tyłu głowy i jestem prawie pewny, że ustami musnął moje włosy, wtedy jednak pojawiają się Turner i sierżant Clayton, który głośno narzeka na jakieś nowe nieszczęście, i znów odsuwamy się od siebie. Ocieram łzy z oczu i patrzę na Willa, ale on zdążył się już odwrócić, a wtedy myślami wracam do dawnego przyjaciela, martwego podobnie jak wielu innych. Zastanawiam się, dlaczego, na litość boską, w ogóle poszedłem oglądać ciała Richa, Parksa i Denchleya, skoro mogłem nie wychodzić ze stanowiska strzeleckiego, przespać się choć chwilę i nie słyszeć nic o domu, ulicy Chiswick High, matce, ojcu, Peterze i tej całej cholernej reszcie. Posuwamy się dalej na północ, zajmujemy długi, wąski rząd niemieckich umocnień, ponosząc przy tym minimalne straty, i wiadomość o naszym sukcesie skłania generała Fieldinga do złożenia nam wizyty. Sierżant Clayton przez całe rano odchodzi od zmysłów z niepokoju i przeprowadza osobistą inspekcję oddziału, aby upewnić się, że panuje w nim odpowiednia równowaga między czystością wymaganą przez przepisy sanitarne a brudem potwierdzającym zaangażowanie w służbę. Rozkazuje Wellsowi i Moody’emu wziąć wiadro wody i wiadro błota i iść za nim wzdłuż szeregu żołnierzy, tak aby mógł on własnoręcznie wyszorować lub pobrudzić twarze tych mężczyzn, którzy jego zdaniem nie odpowiadają narzuconym przez niego rygorystycznym normom. Wygląda to osobliwie. Oczywiście sierżant Clayton przez cały czas wrzeszczy, na zmianę obrzucając wyzwiskami i wychwalając pod niebiosa poszczególnych podwładnych, i zaczynam się obawiać o jego zdrowie psychiczne. Williams powiedział mi, że Clayton urodził się jako jeden z trojaczków i że obydwaj jego bracia zginęli w pierwszych tygodniach wojny od granatów, które wybuchły zbyt wcześnie po wyciągnięciu zawleczki. Nie wiem, czy to prawda, ale z pewnością jest to kolejny z wielu mitów krążących na temat naszego dowódcy. Później, po przybyciu generała, który pojawił się z ponaddwugodzinnym opóźnieniem, sierżanta nigdzie nie można znaleźć, aż w końcu okazuje się, że jest w latrynie. Wyczucie czasu naszego dowódcy jest niemalże komiczne. Robinson biegnie go zawiadomić i po dziesięciu minutach Clayton przychodzi – czerwony na twarzy i wściekły piorunuje wzrokiem każdego mijanego żołnierza, jak gdyby to była nasza wina, że wybrał ten a nie inny moment, by pójść się wysrać. Trudno powstrzymać śmiech, ale udaje nam się opanować; karą za nieodpowiednie zachowanie byłaby nocna wyprawa na ustawianie zasieków. W przeciwieństwie do Claytona generał Fielding wydaje się człowiekiem całkiem miłym i nawet rozsądnym, troszczy się o dobro oddziałów, którymi dowodzi, i interesuje go to, żebyśmy przeżyli. Przeprowadza inspekcję umocnień i stanowisk strzeleckich, rozmawiając po drodze z napotkanymi żołnierzami. Stoimy w szeregu, jakbyśmy witali osobę z rodziny królewskiej, co

po części odpowiada prawdzie, on zaś zatrzymuje się przy co trzecim lub czwartym mężczyźnie i pyta: „Dobrze cię tu traktują?”, lub stwierdza: „Widzę, że dajecie z siebie wszystko”, ale kiedy dociera do mnie, uśmiecha się tylko i kiwa głową. Rozmawia z Henleyem, który pochodzi z tych samych okolic co generał, i już po chwili zaczynają gawędzić o zwycięstwach drużyny krykietowej złożonej z bywalców lokalnego pubu Elephant & Castle. Sierżant Clayton nie odstępujący Fieldinga na krok, przysłuchuje się rozmowie i wydaje się dość nerwowy, jak gdyby wolał kontrolować wszystko, co się mówi do generała. Później tego samego wieczoru, po tym jak generał Fielding odjechał w bezpieczne miejsce do kwatery głównej, rozlega się ostry dźwięk długotrwałego bombardowania, do którego dochodzi jakieś pięćdziesiąt, sześćdziesiąt kilometrów na południowy zachód od nas. Na chwilę łamię rozkazy i kieruję peryskop w stronę nieba, aby pooglądać serie niespodziewanie zapalających się iskier elektrycznych, które pojawiają się w momencie spuszczania kolejnych bomb na głowy niemieckich, angielskich lub francuskich żołnierzy – właściwie nie ma znaczenia, na kogo spadają. Im szybciej wszyscy zginą, tym szybciej to wszystko się skończy. Bombardowanie przypomina mi pokaz sztucznych ogni i myślami wracam do wydarzeń sprzed pięciu lat, kiedy po raz pierwszy i jedyny w swoim życiu widziałem fajerwerki. Było to w czerwcu 1911 roku, w dzień koronacji króla Jerzego V. Moja siostra Laura dostała wtedy wysokiej gorączki, matka musiała więc zostać z nią w domu, dlatego tylko ja i ojciec wyruszyliśmy przed pałac Buckingham i czekaliśmy w samym środku tłumu, aż król razem z królową Marią przejadą obok nas w drodze powrotnej z opactwa westminsterskiego. Nie podobało mi się tam. Miałem niecałe dwanaście lat i byłem dość niewysoki jak na swój wiek, tkwiąc więc w zwartej ciżbie ludzi, nie widziałem nic oprócz płaszczy mężczyzn i kobiet, którzy napierali na mnie ze wszystkich stron. Z trudem łapałem powietrze i próbowałem powiedzieć to ojcu, ale on puścił moją rękę, gdy pogrążył się w rozmowie z osobą stojąca obok niego. Wtedy zaczęły mijać nas karety, rzuciłem się zatem w ich stronę, pragnąc ujrzeć parę królewską, i oczywiście zaraz się zgubiłem. Nie straciłem głowy, szukałem ojca, wołałem go, a gdy godzinę później w końcu się znaleźliśmy, uderzył mnie w twarz tak mocno i nieoczekiwanie, że nawet nie miałem siły się rozpłakać. Stałem bez ruchu, wpatrując się w niego i mrugając powiekami, i wtedy jakaś kobieta przyskoczyła do ojca, krzyknęła na niego, w odwecie uderzyła go pięścią w ramię, on jednak zupełnie ją zlekceważył, ciągnął mnie za sobą przez tłum i w kółko powtarzał, że nigdy więcej mam mu nie uciekać, inaczej naprawdę popamiętam. Po chwili zatrzymaliśmy się przed pomnikiem królowej Wiktorii i gdy zaczęło się ściemniać, w niebo wystrzeliły pierwsze fajerwerki, a na obolałym policzku powoli rósł mi fioletowy siniak. Ojciec zupełnie mnie zaskoczył, biorąc mnie na barana, tak żebym wreszcie znalazł się ponad tłumem i z góry patrzył na innych. Na niebie rozbłyskiwały iskry, eksplodowały race, mieniły się kolory, a ja patrzyłem na morze głów ciągnące się daleko jak okiem sięgnąć oraz na dzieci siedzące na ramionach ojców, rozglądające się wokoło, szeroko uśmiechnięte i zachwycone tą niezwykłą chwilą. – Sadler! – krzyczy Potter, ten, który w butach i hełmie mierzy dwa i pół metra, chwytając mnie za ramię i ciągnąc w dół, głębiej do okopu. – Co z tobą, do cholery? Przestań bujać w pieprzonych obłokach. – Przepraszam – mówię, ustawiam peryskop w odpowiedniej pozycji i lustruję teren przed umocnieniami. Ogarnia mnie paniczny strach na myśl, że przez te kilka minut nieuwagi oddział dwudziestu Niemców zdążył przeczołgać się tuż przed nasze okopy i nie zdołam już nawet wszcząć alarmu,

ale nie, tutaj jest spokojnie, nawet jeśli na niebie rozpętało się piekło i połać ziemi oddzielająca dwie grupy przerażonych młodych mężczyzn pochodzących z dwóch przeciwległych brzegów Morza Północnego pozostaje pusta. – Uważaj, żeby stary nie przyłapał cię, jak myślisz o niebieskich migdałach – ostrzega Potter, zapalając papierosa, zaciągając się głęboko i pocierając zziębłe ręce, aby choć trochę je rozgrzać. – I wystaw tak głowę jeszcze raz, to szwab wpakuje ci kulkę, ani się obejrzysz. – Nie dosięgliby mnie z tej odległości. – I ty chcesz się o tym przekonać? Wzdycham z rozdrażnieniem. Pottera i mnie nie łączy zbyt bliska więź. Stał się bardzo lubiany, ponieważ parodie wychodziły mu coraz lepiej, i teraz słucha już tylko siebie. Nie przewyższa mnie stopniem ani pozycją społeczną, ale jemu się wydaje, że owszem, ponieważ jego rodzina jest w którymś tam pokoleniu spokrewniona z pozbawionym tytułu księciem, podczas gdy moja, co często podkreśla, to zwykli handlarze. – Dobra, Potter – mówię. – Nie będę się wychylał, ale drąc się jak opętany, wcale nie zwiększasz naszych szans. Odwracam się, aby zlustrować horyzont, ponieważ jestem pewny, że usłyszałem jakiś hałas, ale nie widać żadnych podejrzanych ruchów. Mimo to ogrania mnie niepokój; coś jest nie w porządku, chociaż wcale na to nie wygląda. – Będę mówił wtedy, kiedy przyjedzie mi na to ochota, Sadler – warczy Potter. – I nikt nie będzie zwracał mi uwagi, a na pewno już nie ktoś twojego pokroju. – Ktoś mojego pokroju? – pytam, odwracając się do niego, ponieważ nie jestem w nastroju do wysłuchiwania tego typu bzdur. – Cóż, wszyscy jesteście tacy sami. Zapominacie, gdzie wasze miejsce. – Twój ojciec jest cieślą, Potter – mówię, ponieważ słyszałem od kogoś, że jego rodzina prowadzi skład drzewny w dzielnicy Hammersmith. – Ale to nie znaczy, że ty jesteś Jezusem Chrystusem. – Nie bluźnij, Sadler – rzuca ze złością, prostując się na całą wysokość i wystawiając całą głowę ponad okop dokładnie w taki sposób, za jaki przed chwilą mnie zganił. Unosi papierosa do ust, a wtedy żarząca się na czerwono końcówka również robi się widoczna ponad krawędzią okopu. Wydaję stłumiony okrzyk przerażenia. – Potter, papieros… Mój towarzysz odwraca się, dociera do niego, co zrobił, i w tym momencie coś mnie oślepia, jak gdyby ktoś chlusnął mi w twarz wiadrem gorącego śluzu. Spluwam, mrugam powiekami, hamuję odruch wymiotny i opierając się o ścianę okopu, osuwam się na ziemię, po czym wycieram oczy z kleistej mazi i spoglądam przed siebie na ciało Pottera leżące obok mnie, na ogromną dziurę w jego głowie w miejscu, gdzie weszła kula, na jedno oko zwisające bezużytecznie z oczodołu i puste miejsce po drugim, które znajdowało się gdzieś na mnie. Odgłos bombardowania przeprowadzanego pięćdziesiąt kilometrów dalej zdaje się nasilać, a ja na chwilę przymykam powieki i wyobrażam sobie, że jestem gdzie indziej, po czym słyszę głos

kobiety, która pięć lat temu w dzień koronacji zganiła mojego ojca za to, że mnie uderzył. „Ten chłopak nie zrobił nic złego – powiedziała. – Należałoby okazać mu trochę więcej serca”. Mijają kolejne tygodnie, posuwamy się do przodu, zatrzymujemy się, okopujemy, strzelamy z karabinów, rzucamy granaty i wydaje się, że nic się nie zmienia. Jednego dnia słyszymy, że w całej Europie front przesuwa się na zachód i że już niedługo będzie koniec, a następnego mówią nam, iż nasza sytuacja wygląda ponuro i powinniśmy przygotować się na najgorsze. Moje ciało nie należy już do mnie: wszy podzieliły się nim ze szczurami i innymi szkodnikami, które obgryzają mnie dla zabawy. Pocieszam się myślą, że w końcu to ich naturalne siedlisko, w którym ja jestem intruzem. Teraz kiedy budzę się i czuję, że jakiś gryzoń szczypie mnie zębami, ruszając przy tym wąsami i nosem, jakby się zastanawiał, czy nie zaatakować mnie na poważnie, nie skaczę już z krzykiem na równe nogi, ale odsuwam go od siebie leniwym ruchem ręki, jak gdybym odganiał muchę latającą mi nad głową podczas pikniku w parku Świętego Jakuba. Tak wygląda nowa rzeczywistość i nie poświęcam tym sprawom zbyt wiele uwagi, skupiam się raczej na rutynowych zajęciach: stoję na posterunku, utrzymuję pozycje, idę na górę, gdy nadchodzi moja kolej, aby narażać się na śmierć, jem, kiedy mogę, zamykam oczy i próbuję spać, pozwalam, żeby mijały kolejne doby, i czekam, aż pewnego dnia to wszystko się skończy, choćby tylko dla mnie. Minęło wiele tygodni, odkąd mózg Pottera ochlapał mi mundur, i od tamtej pory oczywiście moje rzeczy zostały wyprane, ale wciąż przeszkadzają mi ciemnoczerwone i szare plamy w okolicach klap. Każdy, komu o tym mówię, kręci głową, twierdząc, że nic tam nie widzi, ale oni wszyscy się mylą. Plamy z pewnością zostały. Czuję ich zapach. Kończę wartę trwającą ponad dziesięć godzin i konam ze zmęczenia, gdy wracam na tyły. Jest już późno, spodziewamy się, że niedługo zacznie się ostrzał, dlatego większość świec została zgaszona, ale dostrzegam kogoś siedzącego samotnie w kącie kantyny i kieruję się w jego stronę spragniony choć odrobiny towarzystwa, zanim pójdę spać. Kiedy jednak podchodzę bliżej, waham się, ponieważ poznaję Willa. Pochyla się nad kartką papieru, długopis trzyma w dość osobliwy sposób i po raz pierwszy zdaję sobie sprawę z tego, że jest leworęczny. Patrzę na niego i bardzo chcę się odezwać, ale odwracam się, słychać tupot moich butów, gdy odchodzę, a wtedy Will po cichu wymawia moje imię: – Tristan. – Przepraszam. – Odwracam się, ale nie idę w jego stronę. – Nie chciałem ci przeszkadzać. – Nie przeszkadzasz. – Uśmiecha się. – Skończyłeś służbę? – Przed chwilą. Chyba najlepiej zrobię, jeśli pójdę się przespać. – Do snu tamtędy – wskazuje kierunek, z którego przyszedłem. – Co tu robisz? Otwieram usta, ale nie przychodzi mi na myśl żadna odpowiedź. Nie chcę mu mówić, że potrzebowałem czyjegoś towarzystwa. Znów uśmiecha się do mnie i ruchem głowy wskazuje miejsce obok siebie. – Może usiądziesz na chwilę? – pyta. – Dawno nie rozmawialiśmy. Podchodzę, usiłując stłumić w sobie irytację wywołaną jego sugestią, jakoby brak porozumienia między nami wynikał z obopólnej decyzji. Nie ma jednak sensu złościć się na niego; zaofiarował mi swoją obecność, a ja pragnę od życia niewiele więcej. Być może dojdzie dziś do rozejmu.

– Piszesz do domu? – pytam, wskazując rozłożone przed nim kartki papieru. – Próbuję – mówi, zbierając je ze stołu, układając w jakiejś kolejności i wsuwając do kieszeni. – Do siostry, Marian. Ale nigdy nie wiem, co właściwie napisać. Jeżeli napiszę prawdę o tym, jak tu jest, będzie się martwić jeszcze bardziej. A jeżeli skłamię, całe to pisanie traci sens. Ciężka sprawa, nie? – Co zatem robisz? – dociekam. – Piszę o różnych innych rzeczach. Pytam, co słychać w domu. Taka towarzyska wymiana myśli, ale przynajmniej mam czym zapełnić stronę, a Marian zawsze mi odpowiada. Oszalałbym, gdybym nie dostawał do niej listów, na które mogę tu czekać. Przytakuję skinieniem głowy i odwracam wzrok. Kantyna jest prawie zupełnie pusta, co bardzo mnie dziwi. Zwykle jest tu trochę ludzi, siedzą z pochylonymi głowami, jedzą, piją herbatę. – Nie piszesz do domu? – pyta mnie. – Skąd wiesz, że nie? – Chodzi mi tylko o to, że nigdy nie widziałem, żebyś pisał. Twoi rodzice na pewno ucieszyliby się, gdyby dostali od ciebie wiadomość. Kręcę głową. – Nie sądzę – odpowiadam. – Wyrzucili mnie z domu. – Tak, wiem. Ale nigdy nie powiedziałeś mi dlaczego. – Nie powiedziałem? – pytam i na tym kończę. Przez kilka minut nie odzywa się, popija herbatę, potem znów podnosi wzrok, jak gdyby coś sobie przypomniał. – A twoja siostra? – mówi. – Laura, prawda? Ponownie kręcę głową, spuszczam wzrok i zamykam na chwilę oczy. Pragnę opowiedzieć mu o Laurze, ale nie potrafię; zajęłoby to wiele czasu, którego prawdopodobnie nie mamy. – Chyba słyszałeś o Rigbym? – przerywa milczenie, a ja kiwam głową. – Tak. Zrobiło mi się bardzo przykro. – Porządny był z niego chłop – oświadcza Will poważnie. – Ale tak naprawdę za każdym razem gdy wysyłają na ziemię niczyją jednego z tych, którzy odmawiają walki, tylko się modlą, żeby snajperzy go sprzątnęli. Nie obchodzi ich też ten biedak, po którego go wysłali. – Po kogo poszedł tym razem? – Odwracam się do niego. – Tego nie słyszałem. – Nie jestem pewien – zastanawia się. – Może po Tella? Albo Shieldsa? Po któregoś z nich. – Któregoś z naszych – mówię, przypominając sobie chłopaków śpiących na pryczach w koszarach w Aldershot. – Tak. Zostało nas zaledwie jedenastu. Dziewięciu nie żyje.

– Dziewięciu? – Podnoszę wzrok i marszczę brwi. – Doliczyłem się ośmiu. – Słyszałeś o Henleyu? – Tak, jego wliczyłem. – Tracę resztkę sił na myśl, że zginął jeszcze jeden; staram się być na bieżąco z tym, kto z naszego baraku wciąż żyje, a kogo już zabito. – Yates i Potter. Tell, Shields i Parks. – Denchley – dodaje Will. – Tak, Denchley, to razem sześciu. Rich i Henley. To ośmiu. – Zapominasz o Wolfie – mówi Will cicho. – Ach tak – czuję, że trochę się rumienię – oczywiście. Wolf. – Razem z Wolfem jest dziewięciu. – Masz rację. Przepraszam. – A Rigby chyba wciąż tam jest. Mogliby w nocy wysłać kogoś po niego, ale pewnie tego nie zrobią. To dopiero strata czasu, nie? Wysyłać noszowego, żeby przyniósł tu innego noszowego. Pewnie tego drugiego też zabiją i trzeba będzie wysyłać po niego trzeciego. Błędne koło. – Kapral Moody mówi, że za dzień albo dwa przybędą posiłki, maszeruje do nas osiemdziesięciu ludzi. – Na pewno się przydadzą – stwierdza Will ponuro. – Niech szlag trafi Claytona, tego mordercę. Mówię poważnie, Tris. Niech szlag trafi sierżanta Jamesa Claytona, mordercę. „Tris”. Wystarczy jeden gest zażyłości, jedna sylaba, i świat znów staje się taki, jaki powinien. – Trudno go za wszystko winić – mówię. – On tylko wykonuje rozkazy. – Ha! – Will prycha i kręci głową. – Nie widzisz, jak wysyła tych, których nie lubi, na górę? Biedny Rigby, nie wiem, jakim cudem udało mu się przeżyć tak długo, chodził tam tyle razy. Clayton uwziął się na niego od początku. – Chłopaki nie lubią tchórzy – stwierdzam bez przekonania. – Wszyscy w głębi duszy jesteśmy tchórzami – odpowiada. Wyciąga rękę w stronę stojącej przed nim powoli dogasającej świeczki. Unosi palec wskazujący, szybko przeprowadza go przez płomień, potem robi to jeszcze raz, ale wolniej, i jeszcze raz, znów wolniej. – Przestań, Will – mówię. – Dlaczego? – pyta, patrząc na mnie z półuśmiechem, a jego palec coraz dłużej tkwi w samym środku płomienia. – Oparzysz się… – I co z tego? – Will zbywa moje ostrzeżenie. – Przestań! – nalegam, łapię go za rękę i odciągam ją od świeczki, która przez chwilę migocze,

rzucając cienie na nasze twarze, a ja wciąż trzymam w swojej dłoni jego dłoń i czuję jego szorstką, zgrubiałą skórę, taką samą, jaką teraz mamy wszyscy. Patrzy na moją rękę, po czym podnosi wzrok i nasze spojrzenia się krzyżują. Skórę twarzy ma brudną, a pod oczami oblepioną błotem. Uśmiecha się powoli, na policzkach robią mu się dołeczki – nie zmieniły tego ani wojna, ani okopy – i wolno, bardzo wolno cofa rękę, przez co ogarnia mnie niepokój, zmieszanie, a przede wszystkim podniecenie. – A jak twoje? – pyta ruchem głowy, wskazując moje dłonie. Unoszę je płasko przed siebie i trzymam w powietrzu zupełnie nieruchomo, jak gdyby zostały sparaliżowane. To coś na kształt mojego popisowego numeru wśród chłopaków; mój życiowy rekord wynosi osiem minut bez najmniejszego poruszenia. Will wybucha śmiechem. – Wciąż pewne jak skała. Nie mam pojęcia, jak ty to robisz. – Mam nerwy ze stali. – Uśmiecham się do niego. – Wierzysz w niebo, Tristan? – pyta po cichu. Kręcę głową. – Nie. – Naprawdę? – dziwi się. – Dlaczego nie? – Ponieważ to wynalazek człowieka – tłumaczę. – Zdumiewa mnie, gdy słyszę, jak ludzie rozmawiają o niebie i piekle i zastanawiają się, gdzie na koniec trafią. Nikt nie ośmiela się twierdzić, że wie, dlaczego w ogóle żyjemy, ponieważ ocierałoby się to o herezję, ale za to prawie wszyscy są absolutnie pewni tego, co ich czeka po śmierci. To jakiś absurd. – Lepiej, żeby nie usłyszał tego mój ojciec – zauważa z uśmiechem. – Pastor – przypominam sobie. – To naprawdę dobry człowiek – przekonuje Will. – Ja wierzę w niebo. Nie wiem czemu. Po prostu chcę wierzyć. Nie jestem szczególnie religijny, ale nie można zupełnie się tego wyzbyć, kiedy ma się takiego ojca. Zwłaszcza jeśli ten ojciec jest bardzo przyzwoitym człowiekiem. – Być może, trudno mi powiedzieć – stwierdzam. – No tak. Ty jesteś synem rzeźnika z Brentford. – Z Chiswick. – Brentford to ta sama okolica. A brzmi groźniej. Kiwam głową i pocieram oczy. Jestem zmęczony; być może pora się pożegnać i wrócić na stanowisko strzeleckie, żeby się zdrzemnąć. – Tamtego wieczoru – mówi Will, a ja nie odwracam głowy ani nie podnoszę wzroku, zastygam w bezruchu niczym moje dłonie przed momentem. – Zanim to wszystko się zaczęło. – W Aldershot? – upewniam się. – Tak. – Waha się, po czym ciągnie dalej: – Dziwna sprawa, prawda?

Oddycham ciężko przez nos i zastanawiam się. – Chyba obaj się baliśmy – odpowiadam. – Tego, co miało nadejść. To nie było zaplanowanie. – Nie – potwierdza. – Oczywiście, że nie. Zawsze myślałem, że kiedyś pewnie zechcę się ożenić. Mieć dzieci i tak dalej. Nie pragniesz tego, Tristanie? – Nie bardzo. – Ja owszem. I wiem, że tego pragną moi rodzice. – A oni są dla ciebie tak bardzo ważni, prawda? – pytam gorzko. – Tak, są ważni – mówi. – Ale tamtego wieczoru… – Co takiego z tamtym wieczorem? – pytam poirytowany. – Czy już wcześniej myślałeś o tym? – Patrzy prosto na mnie i w świetle świecy widzę, że zaszkliły mu się oczy. Pragnę wyciągnąć ramię, objąć go i powiedzieć, że jeśli się zgodzi znów być moim przyjacielem, niczego więcej mi nie trzeba; mogę się obejść bez całej reszty, jeśli będę musiał. – Myślałem – mówię cicho i kiwam głową. – Tak, to chyba… cóż, to chyba tam jest. W mojej głowie. Próbowałem to oczywiście wyrzucić. – Urywam, a on wpatruje się we mnie, czekając na dalszy ciąg. – Ale nie udało się – przyznaję. – To było we mnie, zanim jeszcze wiedziałem, co to jest. – Słyszy się o mężczyznach – mówi. – Są przecież sprawy sądowe. Czyta się o nich w gazetach. To wszystko wydaje się takie… takie ohydne, nie sądzisz? Te tajemnice. Podstępy. Jakiś taki brud i obskurność w tym wszystkim. – Ale to nie z ich własnej woli – tłumaczę, starannie wybierając zaimek. – Nie mają wyboru, muszą wieść podwójne życie. O ile chcą pozostać na wolności. – Tak – potwierdza. – Tak, myślałem o tym. Mimo wszystko zawsze sądziłem, że miło byłoby się ożenić, a ty? Z jakąś porządną dziewczyną z dobrej rodziny. Z kimś, kto chciałby stworzyć szczęśliwy dom. – Z kimś konwencjonalnym – mówię. – Ach, Tristanie – wzdycha, przysuwając się bliżej. Po raz trzeci zwrócił się do mnie w ten sposób i zanim zdążam odpowiedzieć, czuję jego usta na swoich, przyciska je tak gwałtownie, że zaskoczony niemal przewracam się do tyłu, udaje mi się jednak złapać równowagę i poddaję się temu, co się dzieje, zastanawiając się jednocześnie, w jakim momencie mogę przestać się kontrolować i po prostu cieszyć się uściskiem. – Czekaj – odsuwa się i kręci głową, a ja myślę, że zaraz zmieni zdanie, ale pożądanie i niecierpliwość malujące się na jego twarzy wskazują na to, że będzie inaczej. – Nie tutaj – mówi. – Ktoś może przyjść. Chodź za mną. Wstaję, gdy wychodzi z namiotu, i ruszam za nim, właściwie biegnę w obawie, żeby nie zgubić go w panujących naokoło ciemnościach, z dala od okopów. On oddala się tak szybko i na taką odległość, że zaczynam się martwić, czy nasze zniknięcie nie zostanie uznane za dezercję;

zastanawiam się również, jak to możliwe, że tak pewnie prowadzi mnie do jakiegoś ukrytego miejsca. Czyżby był tu już wcześniej? Z kimś innym? Może z Miltonem albo Sparksem? Albo z jednym z nowych chłopaków? W końcu jednak wydaje się, że dotarliśmy tam, gdzie czuje się bezpiecznie, odwraca się bowiem do mnie, kładziemy się, ale chociaż bardzo tego pragnę, bardzo pragnę jego, przypominam sobie tamten wieczór w Aldershot i to, w jaki sposób potem na mnie patrzył. To, że od tamtego czasu aż do dzisiaj prawie ze mną nie rozmawiał. – Tym razem będzie w porządku, tak? – pytam, oswobadzając się na chwilę, on zaś patrzy na mnie w oszołomieniu i szybko przytakuje skinieniem głowy. – Tak, tak – mówi, po czym wędruje w dół mojego ciała, dotykając po drodze każdego jego skrawka. Ignoruję głos w mojej głowie, który ostrzega, że to zaledwie kilka chwil przyjemności w zamian za kolejne dni czy tygodnie niechęci z jego strony, ponieważ w tym momencie nie ma to znaczenia; przynajmniej przez te kilka chwil wierzę, że nie prowadzimy już wojny. Gramolę się do przodu, podnoszę się do półprzysiadu, potem potykam się o czyjeś ciało, kogoś, kogo chyba znam, jednego z nowych, i upadam z łoskotem w błoto. Zapieram się butami o ziemię, wstaję, spluwam, oczyszczając wargi z piasku i kamyków, nie patrzę na leżącego, idę dalej. Nie ma sensu ocierać twarzy; od miesięcy nie byłem czysty. Kolejne wypady na ziemię niczyją stają się coraz bardziej przerażające. To rosyjska ruletka: za każdym razem gdy pociągam za spust, szanse na przeżycie następnego strzału maleją. Słyszę Wellsa albo Moody’ego, któregoś z nich, jak gdzieś dalej na linii wydaje rozkazy, ale trudno zrozumieć, co mówi; porywisty wiatr i zacinający deszcz ze śniegiem sprawiają, że działając, możemy się opierać tylko na instynkcie. Przeprowadzanie ataku w takich warunkach to czyste szaleństwo, ale nie kwestionuje się rozkazów z kwatery głównej. Unsworth, marudny jak zwykle, podawał w wątpliwość sens naszego wysiłku, i przez chwilę myślałem nawet, że Clayton rzuci się na niego, ale Unsworth szybko przeprosił i pobiegł w stronę drabin, najwyraźniej bardziej niż wrogich kul obawiając się gniewu sierżanta. Wydaje się, że po wizycie generała Fieldinga Clayton stracił resztkę zdrowego rozsądku. Mało sypia i wygląda jak śmierć. Jego ryki słychać wzdłuż i wszerz całej linii. Zastanawiam się, dlaczego Wells ani Moody nic z nim nie robią; należałoby go zdjąć z dowódczego stanowiska, zanim zrobi coś, co zagrozi nam wszystkim. Czołgam się, trzymając przed sobą karabin, zamykam lewe oko, gdy patrzę przez celownik, aby sprawdzić, czy nikt się do mnie nie zbliża. Wyobrażam sobie chwilę, w której krzyżują się spojrzenia moje i jakiegoś chłopaka w moim wieku, równie przerażonego jak ja, na sekundę przed tym, nim zastrzelimy się nawzajem. Na niebie nad nami roi się od samolotów, granatowe plamy, które ukazują się między szarymi zwałami chmur, przykuwają uwagę swoim pięknem, ale niebezpiecznie jest spoglądać w górę, posuwam się więc naprzód do wtóru łomoczącego serca i wydobywającego się z piersi urywanego oddechu. Poprzedniego wieczoru Will i Hobbs zostali wysłani na zwiad, z którego nie wracali tak długo, że zacząłem wierzyć, iż nigdy więcej nie zobaczę ich żywych. Kiedy w końcu się zjawili, zameldowali kapralowi Wellsowi, że nieco ponad kilometr na północ od nas znajduje się kilka niemieckich okopów, niepołączonych ze sobą, tak jak to bywało w innych miejscach. Moglibyśmy zdobyć je wszystkie naraz, gdybyśmy dobrze to zaplanowali, powiedział Hobbs. Will milczał, a kiedy sierżant Clayton wrzasnął: „A ty, Bancroft, głupi sukinsynu?! Co ty na to?!”, po prostu skinął głową i stwierdził, że zgadza się z szeregowym Hobbsem.

Słysząc jego głos, odwróciłem się. Czułem, że już nigdy nie będzie mnie cieszył jego dźwięk. Od naszego drugiego zbliżenia minęły trzy tygodnie i przez cały ten czas ani się do mnie nie odezwał, ani nie odpowiadał, gdy ja zwracałem się do niego. Kiedy widzi, że nadchodzę – po prostu idę w jego kierunku, a nie celowo szukam jego towarzystwa – odwraca się i rusza w przeciwną stronę. Jeśli wchodzi do kantyny, a ja akurat jem, zmienia zdanie i wraca do swojego osobistego piekła. Nie, odezwał się do mnie raz, kiedy wychodząc zza rogu, wpadliśmy na siebie i nikogo nie było w pobliżu. Otwarłem usta, żeby coś powiedzieć, na co on szybko pokręcił głową, wyciągnął przed siebie ręce, jak gdyby chciał stworzyć między nami barierę, i rzucił: „Po prostu się odpieprz, dobra?”. I to było wszystko. Przed nami słychać odgłosy ostrzału artyleryjskiego. „Utrzymać szyk”, przekazujemy jeden drugiemu, gdy nasz oddział liczący dziewiętnastu albo dwudziestu ludzi zbliża się nierównym szeregiem do wrogiego okopu. Kanonada cichnie; widać przyćmione światło, prawdopodobnie pochodzące od jednej lub dwóch świeczek, słychać stłumione głosy. Co z nimi? – zastanawiam się. Dlaczego nie widzą, że nadchodzimy, i nie wystrzelają nas po kolei? Dlaczego nas, kurwa, po prostu nie wykończą? Jednak właśnie w taki sposób, przypuszczam, wygrywa się wojny. Jedna strona na chwilę osłabia czujność, a druga to wykorzystuje. I w tę konkretną noc poszczęściło się akurat nam. Mija kolejna minuta, nie więcej, i wszyscy już stoimy z uniesionymi i naładowanymi karabinami, z przygotowanymi granatami, po czym rozlega się nieustający terkot, a nocny mrok rozświetlają błyski kul wystrzeliwanych przez nas w dół, prosto do okopu. Pod nami słychać krzyki, głuche dudnienie, jak gdyby zwalano pod jedną ścianę kłody drewna – wyobrażam sobie kilku niemieckich chłopaków, którzy zapominając o służbie, grają w karty, żeby złagodzić napięcie – a potem zaczynają się krzątać niczym mrówki, chwytają za karabiny, ale jest już za późno, ponieważ na naszą korzyść działa to, że znajdujemy się wyżej od nich i że ich zaskoczyliśmy, strzelamy więc i ponownie ładujemy, strzelamy i ponownie ładujemy, strzelamy i ponownie ładujemy, szyk łamie się nieco, gdy schodzimy w dół, żeby zająć cały okop, który według zapewnień Willa i Hobbsa ma nie więcej niż czterysta pięćdziesiąt metrów długości. Coś przelatuje z bzykiem koło mojego ucha, czuję piekący ból i myślę, że zostałem trafiony, ale kiedy przyciskam dłoń z boku głowy, okazuje się, że nie ma na niej śladu krwi, i przez całe to zamieszanie robię się naprawdę wściekły, unoszę karabin, kieruję go na kotłujących się pode mną ludzi i pociągam za spust jeszcze raz, i jeszcze, i jeszcze. Słychać coś jakby pęknięcie balonu i mężczyzna koło mnie upada, wydając okrzyk bólu, a ja nie mogę się zatrzymać, żeby mu pomóc, ale przechodzi mi przez myśl, że to Turner, ten sam, który pokonał mnie w szachy trzy razy z rzędu i bardzo się chełpił zwycięstwem. Dziesięciu zabitych, dziesięciu żywych. Biegnę naprzód, trochę w bok, przewracam się o kolejne ciało i myślę: „Proszę, Boże, tylko nie Will”, ale nie, kiedy spoglądam na nie, bo nie potrafię się powstrzymać, widzę Unswortha leżącego z szeroko otwartymi ustami i twarzą wykrzywioną z bólu, tego samego, który ośmielił się kwestionować sens naszego ataku. Już nie żyje. Dwa tygodnie temu pełniliśmy razem wartę, tylko we dwóch przez kilka godzin, i chociaż nie łączyła nas szczególna zażyłość, powiedział mi, że jego kobieta jest przy nadziei, na co ja pogratulowałem mu i przyznałem, że nawet nie wiedziałem, iż jest żonaty. – Nie jestem – powiedział, spluwając na ziemię.

– Ach – odpowiedziałem. – Cóż, takie rzeczy też się zdarzają. – Głupi jesteś, Sadler? – zezłościł się. – Wyjechałem z domu pół roku temu. To nie ma nic wspólnego ze mną. Podła dziwka! – No to chyba też nic strasznego, prawda? – zgaduję. – Nie twoje zmartwienie. – Ale ja chciałem się z nią ożenić – woła, czerwieniejąc na twarzy z upokorzenia i cierpienia. – Kocham ją do szaleństwa. A tu wystarczyło, że nie ma mnie pięć minut, i proszę. Jedenaście do dziewięciu. Znowu naprzód i zeskakujemy, pierwszy raz jestem w niemieckim okopie, wrzeszczymy ile sił w płucach, biegnąc przez nieznajome uliczki, strzelam na oślep, skręcam, uderzam starszego mężczyznę kolbą karabinu, słyszę chrzęst łamanego nosa albo szczęki i widzę, jak mężczyzna upada. Nie wiem, jak długo tam jesteśmy, ale w końcu go zajmujemy. Zajmujemy niemiecki okop. Wokół nas same trupy, wybiliśmy ich co do jednego, sierżant Clayton wyłania się niczym Lucyfer z piekielnych czeluści, zbiera nas i mówi, że dobrzy z nas żołnierze, wypełniliśmy zadanie, tak jak nas tego nauczono, że to ważne zwycięstwo w walce, którą dobro toczy ze złem, ale że musimy jeszcze tej nocy iść za ciosem, posuwać się dalej, ponieważ około półtora kilometra stąd w kierunku północno-zachodnim znajduje się mniejszy okop i musimy zdobyć go natychmiast, inaczej stracimy przewagę. – Czterech z was zostanie, żeby utrzymać ten teren – mówi, a każdy modli się w duchu, żeby to właśnie on został wybrany. – Milton, Bancroft, Attling, Sadler, wasza czwórka, słyszycie? Powinno być spokojnie, ale miejcie się na baczności. Milton, weźmiesz mój pistolet, słyszysz? I obejmiesz dowództwo. Reszta ma karabiny, jeżeli przyszłoby co do czego. Ze wschodu może nadejść inny niemiecki oddział. – A jeśli nadejdą, panie sierżancie – pyta niemądrze Milton – jak mamy się bronić? – Ruszyć głową, żołnierzu – odpowiada Clayton. – Tego was uczono. A jak wrócę i zobaczę, że szwaby odbiły ten okop, osobiście was rozstrzelam. Obłęd, w jakim się znaleźliśmy, i absurdalne groźby sierżanta sprawiają, że wybucham śmiechem; jeśli sprawdzi się czarny scenariusz, Clayton nie będzie miał kogo rozstrzelać po powrocie, ponieważ my już dawno będziemy na tamtym świecie. – Idę się rozejrzeć – mówi Will, znikając za rogiem z karabinem zawieszonym bezczynnie na ramieniu. – Nie mogłem uwierzyć, kiedy stary powiedział, że mamy zostać – zwraca się do mnie Milton, szczerząc zęby w uśmiechu. – To się nazywa uśmiech losu, co? – Nie dla mnie – stwierdza Attling, chudy chłopak o dużych oczach i wyglądzie płaza. – Wolałbym iść z nimi. – Łatwo ci mówić – rzuca Milton pogardliwie – kiedy wiesz, że nie musisz ruszać się z miejsca. A ty co myślisz, Sadler? – Łatwo mówić – zgadam się, przytakując skinieniem głowy i rozglądając się.

Drewno, z którego Niemcy zbudowali stopnie, jest lepszej jakości niż nasze. Ściany zrobiono z szorstkiego betonu i zastanawiam się, czy był z nimi inżynier, kiedy się tu okopywali. Wszędzie wokół nas leżą ciała, ale zwłoki przestały mnie napawać jakąkolwiek odrazą. – Patrzcie na stanowiska strzeleckie – mówi Milton. – Nieźle się tu urządzili, co? W porównaniu z naszymi mają tu luksusy. Głupie skurczybyki, pozwoliły nam się tak zaskoczyć. – Karty – zauważa Attling, schylając się i podnosząc ósemkę pik i czwórkę karo. Moje wcześniejsze wyobrażenie o tym, czym się zajmują nieprzyjaciele, okazało się zdumiewająco trafne. – Jak długo według ciebie potrwa, zanim zajmą ten drugi okop? – Milton zwraca się do mnie. Wzruszam ramionami i wyciągam papierosa z zawieszonej na pasie ładownicy. – Nie wiem. – Odpalam zapałkę. – Może kilka godzin? O ile w ogóle uda im się go zająć. – Nie mów tak, Sadler – odpowiada ze złością. – Oczywiście, że im się uda. Kiwam głową, odwracam wzrok, zastanawiając się, czemu Will nie wraca, i w tym momencie słyszę mlaskanie błota pod ciężkimi butami, po czym zza rogu wychodzi Will. Ale już nie sam. – Niech mnie szlag. – Milton odwraca się, a na jego twarzy maluje się zachwyt, jak gdyby nie wierzył własnym oczom. – Co ty tam masz, Bancroft? – Znalazłem go w jednym ze schronów na tyłach – mówi Will. wypychając przed siebie młodego chłopaka. Jeniec przenosi spojrzenie po kolei na każdego z nas, a w jego oczach widać czyste przerażenie. Jest wychudzony, ma blond czuprynę z grzywką, która wygląda tak, jakby ktoś niedawno przyciął ją równo nożyczkami, żeby nie wpadała do oczu. Dygoce na całym ciele, ale stara się wyglądać na odważnego. Pod całym tym błotem i brudem jego twarz wydaje się ładna i niemal dziecinna.  – Coś ty za jeden, niemczaszku? – Milton mówi jak do półgłówka, podniesionym głosem, po czym podchodzi do chłopaka i staje nad nim, ten zaś odsuwa się ze strachem do tyłu. – Bitte tut mir nichts – wypluwa słowa szybko, potykając się o kolejne sylaby. – Co on mówi? – pyta Milton i obraca się do Attlinga, jak gdyby oczekiwał od niego wyjaśnienia. – Skąd mam, kurwa, wiedzieć? – odpowiada z irytacją Attling. – Na cholerę więc jesteście mi tu wszyscy potrzebni? – mruczy Milton. – Ich will nach Hause – mówi teraz chłopak. – Bitte, ich will nach Hause. – Zamknij jadaczkę – warczy Milton. – Nikt nie rozumie tego twojego szwargotania. Został tylko ten jeden? – pyta Willa. – Chyba tak – odpowiada Will. – Tam dalej jest ich dużo mniej. Oczywiście same trupy. Tylko ten jeden żywy. – Chyba lepiej byłoby go związać – sugeruję. – Będziemy mogli go zabrać, kiedy ruszymy dalej.

– Zabrać go? – dziwi się Milton. – Po co, do cholery, mielibyśmy go zabierać? – Ponieważ jest jeńcem wojennym – mówi Will. – A co proponujesz? Puścić go? – Nie, oczywiście, że nie proponuję, do cholery, żeby go puścić – odpowiada Milton z sarkazmem. – Ale potrzebny nam on jak kula u nogi. Wykończymy go i będziemy mieli z głowy. – Wiesz, że nie możemy tego zrobić – stwierdza Will ostro. – Nie jesteśmy mordercami. Milton wybucha śmiechem, rozgląda się naokoło i pokazuje leżące u naszych stóp trupy Niemców; jest ich co najmniej kilkadziesiąt. Gdy to robi, widzę, że chłopak również się rozgląda i z jego oczu wyczytuję, że znał ich wszystkich, że niektórzy byli jego przyjaciółmi, że bez nich czuje się zagubiony. Chciałby, żeby ożyli i stanęli w jego obronie. – Was habt ihr getan? – pyta chłopak, odwracając się i patrząc na Willa, który – być może młody Niemiec to wyczuwa – stanie się jego obrońcą, ponieważ to on go znalazł. – Cicho bądź – mówi Will, kręcąc głową. – Sadler, mógłbyś rozejrzeć się za jakąś liną? – Nie będziemy go wiązać, Bancroft – upiera się Milton. – Przestań zgrywać cholernego świętoszka, dobra? To się robi nudne. – Nie ty o tym zdecydujesz – Will podnosi głos. – To mój jeniec, słyszysz? Ja go znalazłem. I ja postanowię, co z nim zrobić. – Mein Vater ist in London zur Schule gegangen – mówi chłopak, a ja patrzę na niego, pragnąc, aby zamilkł, ponieważ przez jego błagania sytuacja staje się jeszcze bardziej napięta. – Piccadilly Circus! – z udawanym entuzjazmem wymienia angielskie nazwy ulic i miejsc. – Trafalgar Square! Buckingham Palace! – Picadilly Circus? – Milton wbija w niego zdumione spojrzenie. – Trafalgar Square, kurwa twoja mać? Co on plecie? Bez ostrzeżenia uderza go na odlew w twarz tak mocno, że chłopakowi wylatuje spróchniały ząb – wszyscy mamy zepsute zęby – i ląduje na jednym z ciał. – Jezu Chryste, Milton. – Will rusza w stronę tymczasowego dowódcy. – Co ty, do cholery, robisz? – To Niemiec, prawda? – pyta Milton. – To pieprzony wróg. Znasz rozkazy. Mamy zabijać wrogów. – Nie tych, których wzięliśmy do niewoli, tych nie – mówi Will z naciskiem. – Tym się od nich różnimy, a przynajmniej powinniśmy. Traktujemy innych z szacunkiem. Traktujemy ludzkie życie z… – Ach, oczywiście – wtrąca się Attling. – Zapomniałem, że twój stary jest pastorem. Opiłeś się trochę za dużo wina mszalnego, co, Bancroft? – Zamknij się, Attling – warczy Will. Attling, tchórz, wykonuje polecenie. – Posłuchaj, Bancroft – mówi Milton. – Nie będę się z tobą sprzeczał. Ale mamy tylko jedno wyjście.

– Will ma rację – rzucam. – Zwiążemy tego tutaj, później przekażemy go sierżantowi Claytonowi i niech on decyduje, co dalej. – A kto cię, do cholery, pytał o zdanie, Sadler? – Milton patrzy na mnie z szyderczym uśmieszkiem. – Jasne, co innego miałbyś powiedzieć. Cholerny Bancroft mówi, że księżyc to kawałek sera, więc ty od razu prosisz o chleb, bo będziesz robił kanapki. – Przestań pieprzyć, Milton. – Will rusza w jego stronę. – Nie przestanę – ze złością odpowiada Milton, patrząc na nas dwóch jak na nic nieznaczące, naprzykrzające się muchy, które w każdej chwili może pacnąć tak samo jak przed chwilą młodego Niemca. – Bitte, ich will nach Hause – powtarza chłopak łamiącym się głosem. Wszyscy trzej odwracamy się w jego stronę, podczas gdy on bardzo powoli, ostrożnie wsuwa rękę do górnej kieszeni kurtki. Obserwujemy go zaintrygowani. Kieszeń jest tak mała i płaska, że trudno sobie wyobrazić, co mogłoby się tam zmieścić, ale chwilę później chłopak wyjmuje z niej niewielką kartkę i wyciąga ją do nas trzęsącą się ręką. Ja pierwszy sięgam po kartkę i patrzę na nią. Para ludzi w średnim wieku uśmiecha się do obiektywu, a stojący między nimi jasnowłosy chłopczyk mruży oczy w słońcu. Trudno dojrzeć twarze, ponieważ fotografia jest dość ziarnista, wyraźnie też widać, że od dawna gniotła się w kieszeni. – Mutter! – mówi chłopak, pokazując kobietę na zdjęciu. – Und Vater – dodaje, wskazując mężczyznę. Spoglądam na nich, potem na niego, on zaś wpatruje się w nas błagalnie. – Kurwa mać – wzdycha Milton, po czym chwyta młodego Niemca za ramię i ciągnąc go ze sobą, cofa się o parę kroków, żeby znaleźć się po przeciwnej stronie okopu niż Will, Attling i ja. Wyjmuje zza pasa pistolet, który dostał od sierżanta Claytona, otwiera go i sprawdza, czy jest naładowany. – Nein! – głośno woła chłopak drżącym z przerażenia głosem. – Nein, bitte! Patrzę na niego z rozpaczą. Ma nie więcej niż siedemnaście, osiemnaście lat. Tyle samo co ja. – Odłóż to, Milton – mówi Will, sięgając po własny pistolet. – Mówię poważnie. Odłóż to. – Bo co? – pyta Milton. – Co mi zrobisz, pastorze Bancroft? Zastrzelisz mnie? – Po prostu odłóż broń i puść chłopaka – odpowiada Will spokojnie. – Na litość boską, człowieku, zastanów się, co robisz. To jeszcze dziecko. Milton waha się, spogląda na chłopaka i widzę, że przez moment na jego twarzy maluje się współczucie, jak gdyby przypomniał sobie człowieka, którym był, zanim to wszystko się zaczęło, zanim stał się tym człowiekiem, który teraz stoi przed nami. Jednak właśnie w tej chwili młody Niemiec przestaje panować nad pęcherzem i szeroki strumień moczu ciemną smuga znaczy tę nogawkę jego spodni, która znajduje się bliżej Miltona, niemal go dotykając. Milton patrzy w dół i kręci głową z odrazą. – Kurwa mać! – woła znowu. I zanim któryś z nas zdąży zrobić czy powiedzieć cokolwiek, przystawia pistolet do głowy

chłopaka, odbezpiecza go – „Mutter!”, jęczy znów młody Niemiec – po czym strzela, rozbryzgując mózg chłopaka na ścianach okopu i ochlapując na czerwono skierowany na wschód znak z napisem: „FRANKFURT, 600 KILOMETERN”. Następnego wieczoru Will znów mnie zagaduje. Jestem wykończony. Nie śpię od czterdziestu ośmiu godzin. Pewnie zjadłem też coś nieświeżego, ponieważ z godziny na godzinę coraz bardziej dokuczają mi skurcze żołądka. Choć raz na widok Willa nie ogarnia mnie podniecenie ani nadzieja, a jedynie napięcie. – Tristan – mówi, lekceważąc obecność trzech innych mężczyzn siedzących w pobliżu. – Możemy porozmawiać? – Nie czuję się dobrze – odpowiadam. – Odpoczywam. – To zajmie tylko chwilę. – Powiedziałem, że odpoczywam. Patrzy na mnie, a jego twarz łagodnieje. – Proszę, Tristanie – dodaje cicho. – To ważne. Wzdycham i dźwigam się na nogi. Niczego tak nie żałuję jak tego, że nie potrafię mu się oprzeć. – O co chodzi? – pytam. – Nie tutaj. Chodź ze mną, dobrze? Nie czeka na odpowiedź, po prostu odwraca się i idzie, czym bardzo mnie irytuje, ale oczywiście ruszam za nim. Kieruje się nie na tyły, ale w dół okopów, do miejsca, gdzie na ustawionych w szeregu noszach leżą ciała nakryte kurtkami poległych mężczyzn. Pod jedną z nich spoczywa Taylor; dwanaście do ośmiu. – Co? – pytam, gdy Will odwraca się do mnie. – Jaką masz sprawę? – Rozmawiałem ze starym – zaczyna. – Z sierżantem Claytonem? – Tak. – O czym? – Dobrze wiesz, o czym, do cholery. Patrzę na niego, nie rozumiejąc przez moment, co ma na myśli. Przecież nie mógł mu powiedzieć o tym, co robiliśmy razem; obydwaj stanęlibyśmy przed sądem wojskowym. Chyba że chce całą winę zrzucić na mnie, doprowadzić to tego, aby usunęli mnie z oddziału. Will dostrzega jednak niedowierzanie malujące się na mojej twarzy, rumieni się lekko i szybko kręci głową, wyprowadzając mnie z błędu. – O młodym Niemcu – wyjaśnia. – O tym, co zrobił Milton. – Ach – powoli kiwam głową. – O tym.

– Tak, o tym. To było morderstwo popełnione z zimną krwią, wiesz o tym. Widziałeś to. Znów wzdycham. Dziwię się, że chce do tego wracać. Myślałem, że zostawiliśmy to za sobą. – Nie wiem – mówię w końcu. – Tak, chyba masz rację. – Och, daj spokój, jakie „chyba”? Ten chłopak, ten dzieciak, był jeńcem wojennym. Nie zagrażał nam w żaden sposób, a mimo to Milton go zastrzelił. – To było nie w porządku, Will, zgadzam się. Ale takie rzeczy się zdarzają. Widywałem gorsze. Ty też. – Parskam krótkim, pełnym goryczy śmiechem i obejmuję spojrzeniem otaczające nas nosze. – Rozejrzyj się, na litość boską. Jakie znaczenie ma jeden więcej? – Wiesz jakie – upiera się. – Znam cię, Tristan. Potrafisz odróżnić dobro od zła, prawda? Przybieram kamienny wyraz twarzy i wbijam w niego wzrok, wściekły, że ośmiela się powoływać na zażyłość między nami po tym, jak mnie traktował. – Czego ode mnie chcesz, Will? – pytam w końcu znużonym głosem, a wierzchem dłoni przecieram zmęczone oczy. – Po prostu mi powiedz, dobra? – Chcę, żebyś potwierdził moją wersję – oświadcza. – Nie, źle to ująłem. Chcę, żebyś najzwyczajniej w świecie opowiedział sierżantowi Claytonowi, co się stało. Chcę, żebyś powiedział mu prawdę. – Dlaczego miałbym to robić? – pytam zdezorientowany. – Przed chwilą mówiłeś, że już z nim rozmawiałeś. – On nie chce mi wierzyć. Mówi, że żaden angielski żołnierz nie zachowałby się w ten sposób. Zawołał Miltona i Attlinga i obaj zaprzeczają. Przyznają, że znaleźliśmy jednego żywego Niemca, kiedy oddział ruszył dalej, ale twierdzą, że on chciał nas zaatakować i Milton nie miał wyjścia, zastrzelił go w obronie własnej. – Naprawdę? – pytam, dziwiąc się i nie dziwiąc jednocześnie. – Pójdę z tym do generała Fieldinga – ciągnie Will. – Ale stary mówi, że to wykluczone, jeżeli nikt inny nie potwierdzi mojej wersji. Powiedziałem, że ty wszystko widziałeś. – Jezu Chryste, Will – syczę. – Dlaczego mnie w to wciągasz? – Ponieważ tam byłeś – woła. – Na Boga, człowieku, naprawdę muszę ci to tłumaczyć? To jak, poprzesz mnie czy nie? Zastanawiam się przez chwilę, po czym kręcę głową. – Nie chcę się mieszać – oświadczam. – Ale już jesteś zamieszany. – W takim razie nie chcę się mieszać bardziej. Daj mi spokój, dobra? Tak w ogóle, Will, to masz tupet, wiesz? Masz cholerny tupet. Marszczy brwi i spogląda na mnie, przekrzywiając lekko głowę. – O co ci chodzi? – pyta.

– Doskonale wiesz, o co mi chodzi – odpowiadam. – Jezu Chryste, Tristan. Chcesz powiedzieć, że ponieważ wściekasz się na mnie, skłamiesz, żeby ochronić Miltona? Zrobisz to, żeby się na mnie odegrać? – Nie – kręcę głową. – Wcale nie to chcę powiedzieć. Dlaczego bez przerwy przeinaczasz moje słowa? Chcę powiedzieć, że z jednej strony nie zamierzam się mieszać w tę sprawę, ponieważ tyle się dzieje dookoła, że nie rozumiem, dlaczego jeden w tę czy jeden w tamtą miałby się liczyć. A z drugiej strony… – Jeden w tę…? – zaczyna, a w jego głosie pobrzmiewa zdumienie wywołane moim niedbałym tonem, chociaż bardziej niż on przeraziłem się własnych słów ja sam. – A z drugiej strony, skoro wreszcie raczyłeś się do mnie odezwać, wiedz, że nie chcę mieć z tobą nic wspólnego, Will. Rozumiesz? Chcę, żebyś zostawił mnie w spokoju, dobra? Przez kilka chwil obydwaj milczymy, a ja wiem, że nasza rozmowa może potoczyć się w dwóch kierunkach. Albo Will stanie się agresywny, albo okaże skruchę. Ku mojemu zdumieniu decyduje się na to drugie rozwiązanie. – Przepraszam – mówi, po czym dodaje głośniej: – Przepraszam, słyszysz? – Przepraszasz – powtarzam. – Tristan, nie widzisz, jakie to dla mnie trudne? Dlaczego musisz zawsze dramatyzować w każdej sprawie? Nie możemy po prostu… no wiesz… nie możemy po prostu przyjaźnić się, kiedy czujemy się samotni, a przez resztę czasu być żołnierzami? – „Przyjaźnić się”? – pytam niemal rozbawiony. – Zatem tak to określasz? – Na litość boską, człowieku – warczy, rozglądając się nerwowo. – Mów ciszej. Ktoś może usłyszeć. Widzę, że go poruszyłem. Patrzy na mnie, jak gdyby chciał mi coś powiedzieć, postępuje krok do przodu, powoli unosi rękę w stronę mojej twarzy, potem jednak zmienia zdanie i cofa się, jakbyśmy ledwo się znali. – Chcę, żebyś ze mną poszedł. Chcę, żebyśmy w tej chwili poszli razem do sierżanta Claytona i żebyś mu dokładnie opowiedział, co się stało z młodym Niemcem. Złożymy meldunek i będziemy nalegać, żeby trafił do generała Fieldinga. – Nie zrobię tego, Will – oświadczam twardo. – Rozumiesz, że jeśli tego nie zrobisz, sprawa się zakończy i Miltonowi ujdzie wszystko na sucho? – upewnia się. – Tak – potwierdzam. – W porządku. – Kiwa głową z rezygnacją. – W takim razie nie pozostawiasz mi wyboru. Po tych słowach zdejmuje z ramienia karabin, otwiera magazynek, wysypuje naboje w błoto i kładzie broń przed sobą na ziemi. Potem odwraca się i odchodzi. ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Niepopularne poglądy Norwich, 16 września 1919 ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Razem z Marian zjedliśmy lunch przy stoliku pod oknem w pubie Murderers na ulicy Timber Hill. Incydent z Leonardem Leggiem został za nami, chociaż siniak na moim policzku przypominał o zajściach przed kawiarnią. – Boli cię? – spytała Marian, widząc, że ostrożnie dotykam krwiaka palcem, sprawdzając jego tkliwość. – Nie bardzo. Być może jutro bardziej go poczuję. – Przepraszam – powiedziała, usiłując zachować powagę w obliczu mojej dolegliwości. – To nie twoja wina. – Mimo wszystko to niedopuszczalne i powiem mu o tym przy następnym spotkaniu. Teraz prawdopodobnie zaszył się gdzieś lizać rany. Nie zobaczymy go dziś więcej, jeśli dopisze nam szczęście. Miałem nadzieję, że tak właśnie będzie, i skupiłem się na jedzeniu. W drodze do pubu unikaliśmy drażliwych tematów i zadowoliliśmy się mdłą rozmową towarzyską. Teraz, gdy skończyłem lunch, przypomniałem sobie, że właściwie bardzo mało wiem o tym, czym na co dzień tu, w Norwich, zajmuje się siostra Willa. – Nie przeszkadza ci, że spotkaliśmy się w tygodniu? – spytałem, podnosząc wzrok. – To znaczy, udało ci się wziąć wolne w pracy? – Nic trudnego. – Wzruszyła ramionami. – Przeważnie pracuję w niepełnym wymiarze godzin. A poza tym to praca społeczna, więc w zasadzie nie ma znaczenia, czy przyjdę, czy nie. Chociaż może źle się wyraziłam. Chciałam tylko powiedzieć, że nie będzie to miało wpływu na poziom mojego życia, ponieważ nie dostaję za to pieniędzy. – Mogę spytać, czym się zajmujesz? Skrzywiła się, odsunęła resztkę pieroga i sięgnęła po szklankę wody. – Pracuję głównie z byłymi żołnierzami, takimi jak ty – wyjaśniła. – Z mężczyznami, którzy mają za sobą doświadczenia wojenne i trudno im sobie z nimi poradzić. – I to ma być praca na niepełny wymiar godzin? – Po twarzy przemknął mi uśmiech. Roześmiała się i spuściła wzrok. – Cóż, chyba nie – przyznała. – Prawdę mówiąc, mogłabym pracować z nimi dwadzieścia cztery godziny na dobę, siedem dni w tygodniu i zdołałabym jedynie prześliznąć się po powierzchni spraw, którymi trzeba się zająć. Oczywiście jestem jedynie chłopcem na posyłki, ponieważ to lekarze ich prowadzą. Myślę, że zajęcie to można by nazwać emocjonalnie wyczerpującym. Ale robię, co mogę. Wychodziłoby mi lepiej, gdybym była profesjonalistką. – Może zostaniesz pielęgniarką? – podsunąłem. – Może zostanę lekarką – odparowała. – Nie jest to znów aż tak dziwaczny pomysł, prawda, Tristanie? – Nie, oczywiście, że nie – zapewniłem, rumieniąc się lekko. – Chciałem tylko powiedzieć…

– Tylko się z tobą droczę. Nie musisz czuć się zakłopotany. Ale gdybym mogła cofnąć się w czasie o kilka lat, na pewno uczyłabym się medycyny. Interesowałoby mnie badanie umysłu. – Ale wciąż jeszcze jesteś młoda – zauważyłem. – Z pewnością nie jest za późno. W Londynie… – Oczywiście, w Londynie – przerwała mi, unosząc ręce. – Dlaczego wszyscy londyńczycy uznają swoje miasto za pępek świata? Tutaj, w Norwich, również mamy szpitale, wiesz? I mamy rannych żołnierzy. Prawdę mówiąc, całkiem sporo. – Naturalnie. Zdaje się, że cały czas popełniam gafy. – Kobietom jest bardzo trudno, Tristanie – wyjaśniła, pochylając się do przodu. – Być może nie do końca zdajesz sobie z tego sprawę. Jesteś przecież mężczyzną. Masz łatwiej. – Naprawdę tak sądzisz? – Że kobietom jest trudno? – Że mnie jest łatwo. Westchnęła i wymijająco wzruszyła ramionami. – Cóż, nie znam cię, oczywiście. Nie mogę się wypowiadać na temat twojej konkretnej sytuacji. Ale wierz mi, mężczyźni pod wieloma względami mają łatwiej niż kobiety. – Ostatnie kilka lat mogłoby świadczyć, że jest wręcz przeciwnie. Teraz z kolei ona się zarumieniła. – Tak, naturalnie masz rację – powiedziała. – Ale zapomnijmy na chwilę o wojnie i przyjrzyjmy się naszej sytuacji. Sposób, w jaki kobiety są traktowane w tym kraju, jest nie do zniesienia. A tak w ogóle, to nie sądzisz, że połowa z nas chętnie walczyłaby ramię w ramię z mężczyznami, gdyby nam pozwolono? Ja sama pierwsza bym pojechała. – „Czasami myślę, że działanie i dyskusje należy zostawić mężczyznom”1. Spojrzała na mnie; byłaby mniej zaskoczona, gdybym wskoczył na stół i wykonał jedną z żołnierskich przyśpiewek. – Słucham? – spytała chłodno. – Nie – roześmiałem się. – To nie moje słowa. To cytat z powieści Howards End. Czytała pani Forstera? – Nie – odpowiedziała, kręcąc głową. – I nie przeczytam, jeżeli są tam takie bzdury. Dla mnie nie do przyjęcia. – Marian, te słowa wypowiada kobieta. Pani Wilcox podczas lunchu wydanego na jej cześć. Bulwersuje całe towarzystwo, o ile dobrze pamiętam. – Mówiłam ci, że nie czytam współczesnych powieści, Tristanie – oświadczyła. – Działanie i dyskusje zostawić mężczyznom, doprawdy! Nigdy wcześniej nie słyszałam podobnych bredni. Ta cała pani Wilton… – Wilcox.

– Wilton, Wilcox, niech się nazywa, jak chce. Zdradza nas wszystkie tym, co powiedziała. – W takim razie nie spodobałoby ci się, co dodała później – Zobaczymy. Może zgorszysz mnie jeszcze bardziej. – Nie przypominam sobie dokładnie jej słów. Ale wynikało z nich, że istnieją mocne argumenty przeciwko prawu wyborczemu dla kobiet. Stwierdziła, że jest wdzięczna, iż sama nie ma prawa głosu. – Niesłychane – Marian pokręciła głową. – Jestem wstrząśnięta, Tristanie. Jestem autentycznie wstrząśnięta. – Cóż, niedługo potem umiera, więc zabiera swoje poglądy do grobu. – Z jakiego powodu umiera? – Chyba przez niepopularne poglądy. – Tak jak mój brat. Milczałem, ignorując jej uwagę, ona zaś długo wpatrywała się we mnie, zanim odwróciła spojrzenie, a z jej twarzy zniknęło napięcie. – Zaangażowałam się w ruch sufrażystek – odezwała się po chwili. – Nie powiem, żebym mnie to zdziwiło – odpowiedziałem, uśmiechając się do niej. – Co robiłaś? – Och, nic bardzo znaczącego. Chodziłam na marsze, wrzucałam ulotki do skrzynek pocztowych, tego typu rzeczy. Nigdy nie przywiązywałam się do ogrodzenia przed parlamentem ani nie pikietowałam przed domem premiera Asquitha, domagając się równouprawnienia. Po pierwsze ojciec nigdy nie pozwoliłby mi na to. Mimo że popierał sufrażystki, popierał je bardzo mocno. Przede wszystkim jednak był głęboko przekonany, że należy zawsze zachowywać się z godnością i odpowiednio do zajmowanej pozycji. – Cóż, w końcu postawiłyście na swoim – zauważyłem. – Przyznano wam prawo głosu. – Wcale nie, nie przyznano go nam wszystkim, Tristanie – odparła cierpko. – Ja na przykład nie mogę głosować. Będę mogła dopiero, kiedy skończę trzydzieści lat. I jeżeli będę prowadziła gospodarstwo domowe. Albo będę żoną człowieka, który prowadzi gospodarstwo domowe. Albo będę absolwentką wyższej uczelni. Ty za to możesz głosować, chociaż jesteś młodszy ode mnie. Czy taki układ wydaje ci się sprawiedliwy? – Naturalnie, że nie – powiedziałem. – Prawdę mówiąc, chciałem opublikować traktat na ten temat, swoją drogą napisany, wyobraź sobie, przez mężczyznę, który wskazuje nierówności w obowiązującym prawie wyborczym. To była niezwykle przemyślana rozprawa i z pewnością odbiłaby się szerokim echem. – Opublikowałeś ją? – Nie – przyznałem. – Pan Pynton nie chciał mieć z tym nic wspólnego. Nie jest nowoczesnym człowiekiem. – Sam więc widzisz. Ty masz swoje prawa, a my o swoje wciąż musimy walczyć. To zdumiewające, że wszyscy tak chętnie jadą za granicę walczyć o prawa obcokrajowców,

a jednocześnie tak mało ich obchodzą prawa własnych rodaków. Ale może lepiej przestanę o tym paplać. Gdybym zaczęła rozmowę na temat nierówności, z którymi godzimy się w tym kraju bez zastanowienia, przesiedzielibyśmy tu całe popołudnie. – Nigdzie mi się nie spieszy – powiedziałem. Najwyraźniej spodobało jej się moje nastawienie, ponieważ uśmiechnęła się, wyciągnęła rękę i poklepała mnie po dłoni, przytrzymując swoje palce na moich dłużej, niż było to koniecznie. – Czy coś się stało? – spytała chwilę później. – Nie – odpowiedziałem, cofając rękę. – Dlaczego pytasz? – Po prostu wyglądasz, jakbyś nagle czymś się zdenerwował. Pokręciłem głową i odwróciłem się, żeby wyjrzeć przez okno. W rzeczywistości jej dotyk tak bardzo przypominał dotyk Willa, że poruszył mnie do głębi. Oczywiście często odnajdywałem Willa w jej twarzy. Zwłaszcza w niektórych jej wyrazach, w sposobie, w jaki czasami przekrzywiała głowę i uśmiechała się, w dołeczkach, które robiły jej się w policzkach, ale nigdy nie pomyślałbym, że dotyk również może być cechą rodzinną. A może to zaledwie złudzenie? Może przypisywałem jej tę cechę, ponieważ pragnąłem znów znaleźć się blisko Willa i odpokutować za swoje czyny. – To musi dawać dużo satysfakcji – powiedziałem w końcu, przenosząc spojrzenie z powrotem na nią. – Co takiego? – Pomaganie żołnierzom. Tym, którzy cierpią. – Mogłoby się tak zdawać, prawda? – odpowiedziała po namyśle. – Wiesz, to straszne, co teraz powiem, ale do wielu z nich czuję ogromną urazę. Czy to ma sens? Kiedy mówią o tym, co przeszli, albo opowiadają o lojalności wobec towarzyszy, o poczuciu braterstwa, chce mi się krzyczeć tak głośno, że czasami muszę wyjść. – Ale lojalność naprawdę istniała – zaoponowałem. – Dlaczego sądzisz, że było inaczej? Chwilami istniało też przemożne poczucie braterstwa. Czasami stawało się ono wręcz przytłaczające. – I gdzie podziało się to całe braterstwo, kiedy zrobili to wszystko mojemu bratu? – warknęła, a jej oczy zapłonęły tym samym gniewem, który, jak uznałem, powodował, że wychodziła ze szpitalnej sali albo gabinetu lekarskiego, by opanować wzburzenie. – Gdzie podziało się braterstwo, gdy kazali mu stanąć pod ścianą i wycelowali do niego z karabinów? – Nie – jęknąłem, zasłaniając dłonią oczy w nadziei, że zamykając je, odsunę od siebie potworne obrazy. – Proszę, Marian. Jej słowa sprawiły, że wróciły wspomnienia, które wrzynały się w mózg i ciało. – Przepraszam – powiedziała cicho, być może zaskoczona moją gwałtowną reakcją. – Ale nie dziw się, że moim zdaniem ci bracia stosują wobec swoich towarzyszy dwie różne miary. Tak czy inaczej chyba nie ma sensu dalej o tym mówić. Wiem, że byłeś z nim do samego końca. Widzę, jak bardzo cię porusza, kiedy wspominam o jego śmierci. To oczywiste, byliście bardzo zżyci. Powiedz, polubiliście się od razu?

– Tak – odrzekłem, tym razem uśmiechając się do wspomnień. – Tak, chyba mieliśmy to samo poczucie humoru. I nasze prycze sąsiadowały ze sobą, więc w naturalny sposób trzymaliśmy się razem. – Współczuję – powiedziała z uśmiechem. – Dlaczego? – Ponieważ mój brat miał wiele zalet – wyjaśniła – ale schludność do nich nie należała. Pamiętam, jak wcześniej, zanim wyjechał, wchodziłam rano do jego pokoju, żeby go obudzić, i nieraz omal nie zemdlałam, tak tam cuchnęło. Czemu chłopcy muszą tak śmierdzieć? Roześmiałem się. – Nie mam pojęcia – przyznałem. – W baraku było nas dwudziestu, więc chyba nie było zbyt czysto. Mimo że Prawy i Lewy, jak ich nazywasz, jak on ich nazywał, pilnowali, żeby na łóżkach i wokół nich panował porządek. A my z Willem – tak, od razu się polubiliśmy. – I jak on się miał? – spytała. – Chodzi mi o te pierwsze dni. Cieszył się, że wreszcie jest w koszarach? – Nie wiem, czy patrzył na to w ten sposób – odpowiedziałem powoli, z namysłem. – Podchodził do tego bardziej jak do kolejnego etapu życia, przez który trzeba przejść. Niektórym starszym mężczyznom chyba było trudniej niż nam. Dla nas, chociaż z tej perspektywy zabrzmi to beznadziejnie głupio, wszystko wydawało się wspaniałą przygodą, przynajmniej na początku. – Tak, dokładnie te same słowa słyszałam już od innych – potwierdziła Marian. – Z tego, co mówi część mężczyzn, z którymi pracuję, przede wszystkim ci młodsi, wynika, że tak naprawdę nie zdawali sobie sprawy z tego, co ich czeka, dopóki tam nie pojechali. – O to właśnie chodzi – przytaknąłem. – Przechodziliśmy szkolenie, ale w naszych oczach nie różniło się ono zbytnio od treningu piłki nożnej czy rugby, który mieliśmy w szkole. Być może wydawało nam się, że gdy w końcu wszystkiego się nauczymy, wyjdziemy na boisko, poprzepychamy się i spocimy się trochę, a po wszystkim uściśniemy sobie dłonie i wrócimy do szatni zjeść kawałek pomarańczy i wziąć gorący prysznic. – Teraz oczywiście jesteś już mądrzejszy – wymamrotała. – Tak. Podszedł do nas ktoś z obsługi i zabrał nasze talerze, Marian zaś przez chwilę bębniła palcami w stół, po czym podniosła wzrok i spojrzała na mnie. – Może stąd wyjdziemy, Tristanie? – zaproponowała. – Strasznie tu ciepło. Czuję, że za moment zasłabnę. – Tak, oczywiście – odpowiedziałem. Tym razem to ona uregulowała rachunek, a gdy wyszliśmy na ulicę, ruszyłem za nią, zakładając, że wie, dokąd się udamy. – Kiedy zaczęły się przejawiać jego tendencje? – spytała po chwili. Spojrzałem na nią ze zdumieniem, nie rozumiejąc, do czego zmierza.

– Słucham? – powiedziałem. – Mówię o moim bracie – wyjaśniła. – Nie wydaje mi się, żeby przed wyjazdem miał pacyfistyczne poglądy. Z tego, co pamiętam, w szkole zawsze wdawał się w jakieś awantury. Ale potem, kiedy postanowił, że nie będzie więcej walczył, dostawałam od niego przerażające listy, pełne gniewu i rozczarowania tym, co się tam działo. Był tak bardzo zawiedziony różnymi sprawami. – Trudno powiedzieć, kiedy dokładnie się to zaczęło – powiedziałem po chwili zastanowienia. – Prawdę mówiąc, w przeciwieństwie do tego, o czym przekonywali was politycy i gazety, nie wszyscy żołnierze, którzy tam byli, chcieli walczyć. Każdy z nas znajdował się w innym miejscu szerokiego spektrum poglądów rozciągających się od pacyfizmu po skończony sadyzm. Byli krwiożerczy fanatycy przesiąknięci źle pojętym patriotyzmem, którzy najchętniej nawet teraz siedzieliby tam i dalej zabijali Niemców. Byli też mężczyźni zdolni do refleksji, którzy wypełniali swój obowiązek, robili to, czego od nich oczekiwano, ale wcale im się to nie podobało. Mówiliśmy wcześniej o Wolfie… – O tym zamordowanym chłopaku? – Cóż, tak, być może – zająknąłem się, w dalszym ciągu z jakichś powodu nie chcąc jednoznacznie wypowiedzieć się w tej sprawie. – Chciałem powiedzieć, że on z pewnością miał wpływ na poglądy Willa. – Byli zatem bliskimi przyjaciółmi? – Nie, niezbyt bliskimi – sprostowałem. – Ale on intrygował Willa, to pewne. – A ciebie, Tristanie, ciebie też intrygował? – Wolf? – Tak. – Ani trochę. Szczerze powiedziawszy, uważałem go za pozera. To najgorsza kategoria tych, którzy chcieli uniknąć służby wojskowej. – Teraz mnie zaskoczyłeś. – Dlaczego? – Spojrzałem na nią, marszcząc brwi. – Cóż, z tego, co mówiłeś wcześniej, wynikało, że raczej zgadzałbyś się z jego postawą. Wiem, że właściwie ledwo się znamy, ale nie wydało mi się, abyś miał poglądy zupełnie inne niż on. Nie rzuciłeś się nawet na Leonarda, kiedy cię uderzył. Dlaczego nie interesowałeś się Wolfem tak samo jak mój brat? – Cóż, Wolf był… to znaczy, gdybyś go znała… – Brakowało mi słów. W rzeczywistości nie potrafiłem odpowiedzieć na to pytanie. Potarłem oczy i zacząłem się zastanawiać, czy naprawdę wierzyłem w to, co powiedziałem o Wolfie, że był pozerem, czy może chodziło o to, iż pogardzałem nim, ponieważ on i Will tak dobrze się rozumieli. Czyżbym był aż tak niesprawiedliwy? Czy ostro krytykowałem porządnego i myślącego człowieka tylko i wyłącznie z zazdrości? – Posłuchaj, może i w głębi ducha uważaliśmy podobnie – odezwałem się w końcu – ale po

prostu działaliśmy sobie na nerwy, i tyle. A potem on zginął czy może został zabity, nie wiem, jak to określić. Faktem jest, że jego śmierć z pewnością głęboko wstrząsnęła twoim bratem. – I tak się zaczęło? – spytała. – Tak. Musisz jednak pamiętać, że to wszystko stało się tu, w Anglii. A sprawy osiągnęły punkt krytyczny dopiero we Francji. Zdarzyło się tam coś, co doprowadziło do tego, że Will postanowił złożyć broń. Chociaż z perspektywy czasu nie wydaje mi się słuszne, aby przyczyny wszystkiego upatrywać w tym jednym wydarzeniu. Jestem przekonany, że inne sprawy również miały wpływ na jego decyzję. O niektórych wiem, o wielu pewnie nie mam pojęcia. Jego postanowienie wynikło z nagromadzenia różnych wydarzeń w ciągu wielu miesięcy i życia przez długi czas w nieustannym stresie. Czy to brzmi sensownie? – Trochę – odrzekła. – Czuję jednak, że coś musiało się stać. Coś, przez co tak zdecydowanie opowiedział się przeciwko wojnie. Wspomniałeś o jakimś zdarzeniu, które do tego doprowadziło. – Tak, było to tuż po tym, jak zajęliśmy niemieckie okopy – powiedziałem. – To niezbyt przyjemna historia, Marian. Nie jestem pewny, czy chcesz ją usłyszeć. – Opowiedz, proszę – spojrzała na mnie. – Może ona wiele wyjaśnić. – Byliśmy tam we czterech – zacząłem relacjonować ze zdenerwowaniem. – Schwytaliśmy młodego Niemca, który jako jedyny ze swojego oddziału przeżył. Opowiedziałem jej o Miltonie, Attlingu, o tym, że Will znalazł ukrywającego się chłopaka i przyprowadził go do nas. Nie pominąłem żadnego szczegółu: ani tego, że Will bardzo chciał odstawić Niemca do kwatery głównej jako jeńca wojennego, ani tego, jak pojmany chłopak zsikał się w spodnie, czym rozpalił gniew Miltona. – Wybacz, proszę, słownictwo – dodałem, kończąc opowieść. – Chciałaś jednak usłyszeć wszystko, co się stało. Przytaknęła skinieniem głowy i odwróciła wzrok w zamyśleniu. – Sądzisz, że się obwiniał? – spytała. – Za śmierć tego chłopca? – Za zamordowanie tego chłopca – poprawiła mnie. – Nie, nie myślę, żeby to było aż takie proste – odrzekłem. – W końcu nie on był za to odpowiedzialny. Nie on go zastrzelił. Wręcz przeciwnie, robił, co mógł, żeby ocalić mu życie. Nie, myślę, że po prostu nie mógł znieść tego, co się stało, tego całego cholernego okrucieństwa, i najchętniej rozwaliłby Miltonowi głowę, jeśli chcesz znać prawdę. Sam mi powiedział. – Ale on znalazł tego chłopaka – upierała się. – Wziął go do niewoli. Gdyby tego nie zrobił, do niczego nie doszłoby. – Prawda, ale nie spodziewał się, że sprawy tak się potoczą. – Sądzę, że się obwiniał – stwierdziła stanowczo, trochę mnie tym irytując. Nie było jej przy tych zdarzeniach, więc nie mogła wiedzieć, jak to wyglądało. Nie widziała twarzy Willa, gdy mózg młodego Niemca obryzgał mundur Attlinga. Mogła wyciągać wnioski

tylko na podstawie moich nieudolnych prób oddania grozy tamtego incydentu. – Na pewno stąd to wszystko – dodała. – Niekoniecznie – obstawałem przy swoim. – Nie możesz sprowadzać jego decyzji do tego jednego wydarzenia. To zbytnie uproszczenie. – A ty, Tristanie? – spytała, odwracając się do mnie, a w jej głosie dało się słyszeć agresję. – Nie wstrząsnęło tobą tamto zdarzenie? – Oczywiście, że wstrząsnęło – odparłem. – Miałem ochotę wziąć do ręki kamień i rozłupać Miltonowi głowę. Każdy przyzwoity człowiek chciałby to zrobić. Tamten chłopak był przerażony. Ostatnie minuty jego życia to był czysty koszmar. Tylko sadyście taki widok sprawiałby przyjemność. Ale z drugiej strony wszyscy się baliśmy, Marian. Wszyscy, bez wyjątku. Byliśmy przecież na wojnie, na litość boską. – Ale nie poruszyło cię to na tyle, żeby przyłączyć się do Willa? – spytała. – Nie wstrząsnęło tobą aż tak bardzo. Nie odłożyłeś karabinu. Walczyłeś dalej. Zawahałem się i przez chwilę się zastanawiałem. – Chyba masz rację – przyznałem. – Po prostu całe to zdarzenie nie wywarło na mnie takiego wrażenia, jakie zrobiło na twoim bracie. Nie wiem, w jaki sposób świadczy to o mnie, czy to oznacza, że jestem bezduszny, nieludzki albo niezdolny do współczucia. Tak, wydawało mi się to niesprawiedliwe i nieuzasadnione, ale uważałem również, że to po prostu kolejna z tych rzeczy, do których codziennie tam dochodziło. Prawda wygląda tak, że każdego dnia widziałem ludzi umierających na różne, przerażające sposoby. Dzień i noc żyłem w napięciu, ani na chwilę nie opuszczał mnie strach przed tym, że zastrzeli mnie snajper. To okropne, co mówię, ale znieczuliłem się na przypadkowe akty przemocy. Mój Boże, gdybym się nie znieczulił, nie byłbym w stanie… – Urwałem i zatrzymałem się na środku ulicy zdumiony tym, co nieomal wyznałem. – Nigdy nie byłbyś w stanie zrobić czego, Tristanie? – spytała. – Chyba po prostu… żyć z tym wszystkim dalej – dokończyłem, usiłując ratować sytuację. Marian spojrzała na mnie i zmrużyła oczy, jak gdyby podejrzewała, że wcale nie to zamierzałem powiedzieć. Z jakiegoś powodu postanowiła jednak nie naciskać. – Gdzie my tak w ogóle jesteśmy? – spytałem, rozglądając się dookoła, ponieważ znajdowaliśmy się już nie w centrum miasta, ale na drodze prowadzącej do Tombland i katedry, w okolicy, którą zwiedziłem z samego rana. – Nie powinniśmy zawrócić? – Wspomniałam wcześniej, że będę chciała, abyś coś dla mnie zrobił – powiedziała cicho. – Pamiętasz? – Tak. – Przypomniałem sobie, że uprzedzała mnie o tym tuż po wyjściu z kawiarni, jednak wtedy nie przywiązałem do jej słów zbyt dużej wagi. – Po to w końcu tu przyjechałem. Jeżeli mogę zrobić coś, dzięki czemu będzie ci łatwiej… – Nie chodzi o moje dobre samopoczucie – oświadczyła. – Chodzi o moich rodziców. – Twoich rodziców? – zdziwiłem się, po czym rozejrzałem się i zrozumiałem, do czego zmierza. – Chyba nie idziemy do twojego domu? – spytałem zdenerwowany.

– Plebania jest parę kroków stąd. – Ruchem głowy pokazała ostry zakręt na końcu drogi i odchodzącą od niego wąską, ślepą uliczkę. – Tam dorastałam. Tam dorastał Will. I tam wciąż mieszkają moi rodzice. Zatrzymałem się, czując się tak, jak gdybym wszedł prosto na kamienny mur. „Córka coś zaplanowała” – powiedział jej ojciec, gdy natknąłem się na niego przy grobie pielęgniarki Cavell. – Przykro mi – pokręciłem głową. – Nie, nie mogę tego zrobić. – Ale jeszcze nie wiesz, o co chcę cię prosić. – Chcesz, żebym odwiedził twoich rodziców. Porozmawiał z nimi o tym, co się stało. Przepraszam, Marian, ale nie. To wykluczone. Wpatrywała się we mnie, ściągając czoło w sieć splątanych zmarszczek. – Ale dlaczego nie? – spytała. – Skoro możesz porozmawiać ze mną, dlaczego nie z nimi? – To zupełnie co innego – stwierdziłem, choć sam nie byłem do końca pewny, na czym polega różnica. – Ty byłaś siostrą Willa. Twoja matka go urodziła. Twój ojciec… Nie, przykro mi, Marian. Po prostu nie mam na to siły. Proszę, wyprowadź mnie stąd. Pozwól mi wrócić do domu. Proszę. Jej rysy złagodniały. Widziała, jak trudne było to dla mnie, wyciągnęła więc ręce i położyła je na moich ramionach, tuż powyżej łokci. – Tristanie – powiedziała cicho. – Nie wiesz, ile dla mnie znaczy przebywać z kimś, kto z takim uznaniem wyraża się o moim bracie. Ludzie tu – skinęła głową na prawo i lewo – w ogóle na jego temat nie rozmawiają, wspominałam ci o tym. Wstydzą się go. Ogromnie pomogłoby to moim rodzicom, gdyby mogli się z tobą spotkać. Gdyby mogli usłyszeć, jak bardzo lubiłeś Willa. – Proszę, nie wymagaj tego ode mnie – błagałem ją, czując, że ogrania mnie panika na myśl, iż nie pozostanie mi chyba nic innego, jak wyrwać się jej i uciec. – Nie wiedziałbym, co im powiedzieć. – W takim razie nic nie będziesz mówił – przekonywała. – Nie musisz nawet mówić o Willu, jeśli nie będziesz chciał. Ale pozwól, żeby cię poznali, poczęstowali herbatą i poczuli, że w ich salonie siedzi chłopak, który przyjaźnił się z ich synem. Oni również tam umarli, Tristanie. Rozumiesz to? Zostali rozstrzelani pod ścianą tak samo jak mój brat. Pomyśl o własnej rodzinie, o ojcu i matce. Gdyby, broń Boże, tobie coś się tam stało, nie sądzisz, że pragnęliby doznać jakiegoś ukojenia? Z pewnością kochają cię tak bardzo, jak moi rodzice kochali Willa. Proszę, tylko na chwilę. Pół godziny, nie dłużej. Zgódź się. Odwróciłem głowę i spojrzałem w dół ulicy. Wiedziałem, że nie mam wyjścia. „Zrób to – mówiłem do siebie w duchu. – Bądź silny. Przebrniesz przez to. A potem wrócisz do domu. I nigdy nikomu nie powiesz prawdy na temat końca”. Jednak nawet w chwili gdy powtarzałem te słowa w myślach, jakaś część mnie nie mogła się otrząsnąć po tym, co Marian powiedziała o mojej matce i ojcu. Co by było, gdybym faktycznie tam zginął, zastanawiałem się. Czy w ogóle by się przejęli? Pamiętając, w jaki sposób zakończyły się nasze stosunki, przypuszczałem, że raczej nie. Wszystko, co wydarzyło się między mną i Peterem, to, jak się ośmieszyłem, ta cała pomyłka kosztowała mnie utratę domu. Jak to ujął mój ojciec, gdy mimo wszystko poinformowałem go, że wyjeżdżam? „Lepiej byłoby dla nas wszystkich, gdyby Niemcy zastrzelili cię na miejscu”.

Peter i ja przyjaźniliśmy się od kołyski. Zawsze trzymaliśmy się tylko we dwóch do dnia, w którym przyjechali Carterowie i zastawili ulicę meblami i dywanami powoli znikającymi w mieszkaniu położonym dwa domy dalej od domu Petera i sąsiadującym ze sklepem mojego ojca. – Cześć, chłopcy – przywitał się z nami pan Carter, otyły mechanik samochodowy z kępkami włosów porastających mu uszy i wystających znad kołnierzyka przymałej koszuli. W dłoni trzymał pół kanapki, którą pakował do ust, obserwując, jak kopiemy do siebie piłkę. – Podajcie! – zawołał, lekceważąc pełne irytacji westchnienia żony. – Podajcie ją do mnie, koledzy. Podajcie do mnie! Peter przystanął na chwilę, spojrzał na niego, po czym czubkiem buta zgrabnie kopnął piłkę do góry tak, aby po paru sekundach z godną pozazdroszczenia precyzją wylądowała mu w ramionach. – Na litość boską, Jack – westchnęła pani Carter. Mężczyzna wzruszył ramionami, podszedł do żony, równie korpulentnej jak on, i właśnie wtedy po raz pierwszy pokazała się Sylvia. Zdumiało nas, że ta para mogła wydać na świat taką istotę. – Pewnie adoptowana – wymamrotał mi Peter do ucha. – Nie ma mowy, żeby była ich. Zanim zdążyłem odpowiedzieć, z mieszkania nad sklepem zeszła moja matka, odświętnie ubrana – zapewne wiedziała, że tego dnia mają się wprowadzić nowi sąsiedzi, i ich oczekiwała – i zaczęła rozmowę na poły powitalną, na poły zapoznawczą. Podczas gdy dorośli przekonywali się, kto czuje się bardziej zaszczycony tak wspaniałym sąsiedztwem, Sylvia nie odrywała spojrzenia od Petera i ode mnie, jakbyśmy byli przedstawicielami nowego gatunku, zupełnie innego niż ten, do którego należeli chłopcy mieszkający w jej dawnej dzielnicy. – Mięsa z pewnością mi nie zabraknie – zauważyła pani Carter, ruchem głowy wskazując wystawę naszego sklepu, na której widniała para królików powieszona za szyję na stalowych hakach. – Zawsze je tak pokazujecie? – Jak? – nie zrozumiała moja matka. – Tak żeby wszyscy je widzieli. Matka zmarszczyła brwi, zastanawiając się, jak inaczej miałaby wyglądać ekspozycja towarów w sklepie mięsnym, ale nie odezwała się. – Szczerze mówiąc – ciągnęła pani Carter – i tak częściej jadam ryby. Znudzony ich rozmową próbowałem nakłonić Petera, żeby dalej ze mną grał, ale on cofnął się i pokręcił głową, po czym znów podrzucił piłkę i zaczął odbijać ją kolanem, kilkanaście razy z rzędu, Sylvia zaś cały czas mu się przypatrywała. Po chwili, lekceważąc go, przeniosła wzrok na mnie, kąciki jej ust uniosły się lekko, po wargach przewinął się cień uśmiechu, a następnie odwróciła spojrzenie i przestąpiła próg nowego domu, aby go obejrzeć. I na tym, jeżeli o mnie chodzi, mogło się wszystko skończyć. Mimo to już wkrótce Sylvia stała się niemal nieodłącznym elementem naszego życia. Peter stracił dla niej głowę i zorientowałem się, że gdybym próbował wykluczyć ją z naszego towarzystwa, on szybko pozbawiłby mnie swojego, a myśl o tym była dla mnie niezwykle bolesna.

Najdziwniejsze jednak było to, co zdarzyło się potem. Być może z powodu wyraźnego nią zauroczenia ze strony Petera, a mojej ewidentnej wobec niej obojętności, Sylvia zaczęła coraz bardziej interesować się mną. – Może wpadniemy po Petera? – pytałem, gdy pukała do mnie, tryskając pomysłami na to, jak spędzić popołudnie. Szybko kręciła głową. – Nie dzisiaj, Tristanie – odpowiadała. – On jest czasem strasznym nudziarzem. Byłem na nią wściekły, gdy obrażała go w ten sposób. Broniłbym go, ale chyba pochlebiało mi, że Sylvia obdarzała mnie względami. Otaczała ją przecież aura egzotyki – po pierwsze nie wychowała się w Chiswick, a do tego miała ciotkę w Paryżu – i niewątpliwie była piękna. Każdy chłopak chciał się z nią przyjaźnić; Peter rozpaczliwie próbował zyskać jej sympatię. A mimo to ona wybrała mnie. Jak miałem nie czuć się wyróżniony? Peter oczywiście to zauważył i niemal szalał z zazdrości, a ja byłem w rozterce, jak rozwiązać ten problem. Stało się jasne, że im bardziej ją ośmielam, tym mniej prawdopodobne, że zostawi mnie dla mojego przyjaciela. Zbliżały się moje szesnaste urodziny, a udręka robiła się coraz bardziej nieznośna. Uczucia wobec Petera, które w końcu zacząłem rozpoznawać i nazywać, potęgował fakt, że nie mogłem ich wyrazić ani w żaden sposób okazać. Wieczorami leżałem na łóżku zwinięty w kłębek i z jednej strony pragnąłem oddać się chorym fantazjom ożywiającym panujący naokoło mrok, z drugiej zaś usiłowałem odsunąć je od siebie ze strachu przed tym, co oznaczały. Z nadejściem lata wyprawialiśmy się z Peterem na wysepki nieopodal mostu Kew i zachęcałem go, abyśmy odgrywali na brzegu rzeki przedstawienia w nadziei, że uda mi się nawiązać z nim kontakt fizyczny, jednak w chwilach największego podniecenia z obawy, iż zostanie ono zauważone, zmuszony byłem się od niego odsuwać. Aż w końcu pozwoliłem Sylvii się pocałować, gdy siedzieliśmy pod kasztanem, i próbowałem sobie wmówić, że właśnie tego pragnę. – Podobało ci się? – cofnęła się i spojrzała na mnie wprawiona w stan upojenia myślą, że właśnie stała się obiektem nieokiełznanego pożądania. – Bardzo – skłamałem. – Chcesz to powtórzyć? – Może później. Ktoś mógłby nas zobaczyć. – A nawet jeżeli? Co z tego? – Może później – powtórzyłem. Widziałem, że nie takiej odpowiedzi się spodziewała, i wreszcie moja niezmienna obojętność, brak reakcji na wszelkie próby uwiedzenia, które podejmowała, doprowadziły jej starania do ostatecznego końca. Pokręciła głową, jak gdyby chciała mnie wyrzucić z niej raz na zawsze. – W takim razie idę do domu – stwierdziła, ruszając samotnie przez pola, zostawiając mnie samego, abym przemyślał całe to haniebne zdarzenie.

Wiedziałem od razu, że straciłem jej sympatię. I w ogóle nic mnie to nie obchodziło. „Wyprowadź się – zaklinałem ją w duchu. – Wracaj, skąd przybyłaś. Zamieszkaj z ciotką w Paryżu, jeśli chcesz. Po prostu zostaw nas wszystkich w spokoju”. Potem zaś, dzień czy dwa później, wpadł do mnie rozgorączkowany Peter. – Muszę cię o coś zapytać, Tristan – powiedział, przygryzając wargę i próbując opanować entuzjazm. – Odpowiesz mi prosto i jasno, dobrze? – Oczywiście – obiecałem. – Ty i Sylvia – stwierdził. – Nic między wami nie ma, prawda? Westchnąłem i pokręciłem głową. – Jasne, że nie – zapewniłem. – Ile razy mam ci powtarzać? – Ale musiałem spytać – rozpromienił się, nie potrafiąc dłużej zapanować nad rozpierającym go szczęściem. – Posłuchaj, chodzi o to, że ona i ja, cóż, jesteśmy parą. To już pewne. Pamiętam, że stałem, a po mojej lewej stronie znajdował się stolik, na którym wieczorem matka zawsze stawiała miskę z wodą i dzbanek, żebym mógł się rano umyć. Ręką instynktownie namacałem blat stolika i oparłem się o niego, bojąc się, że nogi ugną się pode mną. – Naprawdę? – spytałem, wpatrując się w przyjaciela. – Cóż, szczęściarz z ciebie. Wmawiałem sobie, że to wszystko nic nie znaczy, że prędzej czy później on powie coś głupiego, czym ją zdenerwuje, i ona go rzuci – ale nie, to przecież niemożliwe, uświadomiłem sobie, ponieważ kto, będąc przy zdrowych zmysłach, zdobywszy uczucia Petera, mógłby nimi wzgardzić? Nie, to ona zdradzi go z innym, a wtedy on z nią zerwie, wróci do mnie, przyzna, że dziewczyny są nic niewarte i że lepiej, abyśmy od tej chwili trzymali się siebie. Oczywiście nic takiego się nie stało. Na moich oczach nawiązywał się prawdziwy romans i nie mogłem tego znieść. Wszystko to sprawiło, że popełniłem ogromny błąd, przez który w ciągu kilku godzin zostałem usunięty ze szkoły, wyrzucony z domu, wykluczony z rodziny i pozbawiony jedynego życia, jakie znałem. Był zwykły dzień nauki szkolnej, czwartek, i w pewnej chwili znalazłem się w klasie sam na sam z Peterem, co ostatnio rzadko się zdarzało, ponieważ Sylvia prawie zawsze mu towarzyszyła, a raczej to on zwykle towarzyszył jej. Opowiadał mi o poprzednim wieczorze, o tym, że wybrał się z Sylvią na spacer wzdłuż rzeki i nie było nikogo, kto mógłby ich zobaczyć, więc pozwoliła mu położyć rękę na swojej miękkiej bawełnianej bluzce. Żeby mógł „dotknąć jej tam”, jak to ujął. – Oczywiście nie pozwoliła mi na nic więcej – powiedział. – Moja Sylvia nie jest jedną z tych dziewczyn. „Moja Sylvia”! Te słowa wzbudziły we mnie odrazę. – Ale powiedziała, że możemy pójść tam jeszcze raz w ten weekend, jeżeli będzie słonecznie i jeżeli znajdzie wymówkę, żeby wyrwać się zołzowatej matce. Plótł coś dalej piąte przez dziewiąte, nie potrafiąc zapanować nad intensywnością swoich uczuć. Widać było wyraźnie, ile Sylvia dla niego znaczyła, i nie zastanawiając się nad konsekwencjami swojego postępowania, owładnięty siłą własnych pragnień, wyciągnąłem ręce, objąłem dłońmi

jego twarz i pocałowałem go. Uścisk trwał nie dłużej niż sekundę czy dwie. Peter odsunął się zaszokowany, dysząc i potykając się o własne stopy, ja zaś nie ruszyłem się z miejsca. Wpatrywał się we mnie najpierw ze zmieszaniem, po chwili już ze wstrętem, ponownie otarł ręką usta i popatrzył na nią, jak gdyby obawiał się, że na skórze zostaną jakieś ślady. Naturalnie od razu się zorientowałem, że źle oceniłem sytuację i popełniłem straszny błąd. – Peter – zacząłem, kręcąc głową i szykując się, aby błagać go o litość, było jednak za późno: wybiegł z sali, tupot jego butów rozlegał się już na korytarzu, którym biegł, aby znaleźć się jak najszybciej i jak najdalej ode mnie. To naprawdę zdumiewające: przyjaźniliśmy się całe życie, ale od tamtej chwili nigdy więcej go nie zobaczyłem. Ani razu. Tamtego popołudnia nie wróciłem na lekcje. Poszedłem do domu, gdzie poskarżyłem się matce na ból brzucha, po czym zacząłem rozważać, czy nie spakować się i nie uciec, zanim ktokolwiek się dowie, co zrobiłem. Leżałem na łóżku, łzy płynęły jedna za drugą, potem znalazłem się na podłodze łazienki wstrząsany torsjami i czułem, jak zalewają mnie fale potu i upokorzenia na myśl o czekającym mnie potępieniu. Prawdopodobnie wciąż byłem w łazience, gdy w sklepie na dole pojawił się dyrektor szkoły, ale nie po to, żeby kupić udziec jagnięcy czy kilka kotletów schabowych na obiad, ale aby poinformować mojego ojca o wystosowanym przeciwko mnie zarzucie dotyczącym odrażającego i haniebnego czynu oraz oświadczyć mu, że nie jestem już mile widzianym uczniem w jego szkole, a jeżeli ojciec zechce na niego naciskać, do sądu zostanie wniesiona sprawa o obrazę moralności. Nie wychodziłem z pokoju, ogarnął mnie dziwny spokój, jak gdybym nie znajdował się już we własnym ciele. Przez krótką chwilę przebywałem w innym wymiarze i niczym duch oderwany od rzeczywistego świata z ciekawością obserwowałem tego młodego, beznadziejnie zmieszanego chłopca siedzącego na skraju łóżka i czekałem, aby zobaczyć, jak dalej potoczą się jego losy. Nieco później tego samego dnia odesłano mnie z domu, po kilku tygodniach większość siniaków i obrzęków, pamiątek po srogiej nauczce od ojca, zaczęła się goić, a blizny na plecach i twarzy nie piekły już tak bardzo. Lewe oko otworzyło się i znów normalnie widziałem. Nie protestowałem, gdy wyrzucono mnie na ulicę, na której pani Carter podlewała swoje hortensje, a widząc mnie, pokręciła głową rozczarowana tym, jakich czasów przyszło jej dożyć, ponieważ w głębi duszy wiedziała, że zasługuje na coś lepszego. – Wszystko w porządku, Tristanie? – spytała. Budynek plebanii wyglądał jak z obrazka na pocztówce. Znajdował się na końcu niewielkiej ślepej uliczki, prowadziła do niego krótka alejka obsadzona drzewami, które niedawno zaczęły zrzucać liście, zaś okna samego domu były obramowany bujnie rozrośniętymi gałązkami ciemnozielonego bluszczu. Dostrzegłem również nienagannie przycięty trawnik oraz rząd paproci i kwiatów rabatowych rosnących obok mieszczącego się w kącie ogrodu skalniaka. Otoczenie było sielankowe, zupełnie inne niż to, w którym spędziłem pierwsze szesnaście lat życia – niewielkie mieszkanie nad sklepem mięsnym. W przedpokoju podbiegł do mnie rozentuzjazmowany piesek z wścibskim wyrazem pyszczka, a gdy pochyliłem się, żeby go pogłaskać, stanął na tylnych łapach, przednie oparł mi na kolanach i cierpliwie przyjmował wszystkie pieszczoty, którymi go obdarzałem, zapamiętale merdając

ogonkiem i sygnalizując, że jest wprost zachwycony okazanym mu zainteresowaniem. – Bobby, siad – nakazała Marian, przeganiając czworonoga. – Nie boisz się psów, prawda, Tristanie? Leonard nie znosił ich towarzystwa. Spojrzałem na nią i roześmiałem się cicho; trudno sobie wyobrazić, żeby Bobby mógł budzić postrach. – Nie, nie boję się – potwierdziłem. – Chociaż nigdy nie mieliśmy psa. Jaka to rasa? Spaniel? – Ściśle biorąc, spaniel rasy cavalier king charles. Nie taki już młody zresztą. Ma prawie dziewięć lat. – Należał do Willa? – spytałem, dziwiąc się, że nigdy nie słyszałem, aby przyjaciel wspominał coś o psie. Kiedy byliśmy tam, niektórzy mężczyźni mówili o swoich czworonogach z większą miłością niż o członkach rodziny. – Nie, właściwie to nie. Jeśli już miałby należeć konkretnie do kogoś z nas, to raczej do naszej matki. Nie zwracaj na niego uwagi, wtedy przestanie cię zaczepiać. Proszę do bawialni, a ja zawiadomię mamę, że jesteśmy. Otwarła drzwi prowadzące do przestronnego salonu, przekroczyłem więc próg – w towarzystwie Bobby’ego – i rozejrzałem się. Było tu tak elegancko, jak się spodziewałem, wygodne twarde sofy świadczyły o tym, że w pokoju prawdopodobnie przyjmowano jedynie szczególnych gości, do których grona najwyraźniej się zaliczałem. Zerknąłem w dół, aby zobaczyć, że piesek obwąchuje mi kostki. Nasze spojrzenia skrzyżowały się i Bobby natychmiast przestał, usiadł na podłodze i utkwił we mnie wzrok, widocznie nie do końca jeszcze pewny, czy obdarzyć mnie sympatią. Przekrzywił łeb na lewo, jak gdyby się namyślał, po czym znów oparł się o moje nogi, próbując się na mnie wspiąć. – Pan Sadler – chwilę później dobiegł mnie głos pani Bancroft, która pojawiła się w drzwiach salonu i wyglądała na podenerwowaną. – To bardzo miło z pana strony, że nas pan odwiedził. Z pewnością jest pan bardzo zajęty. Siad, Bobby. – Cała przyjemność po mojej stronie – skłamałem z uśmiechem i ucieszyłem się, widząc, że Marian wchodzi tuż za matką, niosąc dzbanek do herbaty. Znów herbata. – Niestety mojego męża jeszcze nie ma – oświadczyła pani Bancroft. – Obiecał, że do nas dołączy, ale czasami w drodze do domu zatrzymują go parafianie. Wiem, że nie może się doczekać, aby pana poznać. – Oczywiście, wszystko doskonale rozumiem – zapewniłem, z niepokojem spoglądając na przygotowane na stoliku wykwintne filiżanki z chińskiej porcelany i ich nieznośnie małe uszka. Odkąd przyszła matka Willa, palec wskazujący mojej prawej dłoni znów drżał w niekontrolowany sposób i obawiałem się, że gdy będę unosił filiżankę do ust, jej zawartość niechybnie znajdzie się na mojej koszuli. – Jestem przekonana, że wkrótce przyjdzie – mruknęła, zerkając za okno, jak gdyby mogła w ten sposób przyspieszyć jego przybycie. Miała pięćdziesiąt kilka lat i była bardzo podobna do swojej córki: opanowana, elegancka, wytworna. – Jak wam minął dzień? – spytała w końcu, jak gdybym przybył tu ze zwykłą wizytą towarzyską. – Bardzo przyjemnie, dziękuję – odpowiedziałem. – Marian oprowadziła mnie po mieście.

– Niestety niewiele tu atrakcji – stwierdziła pani Bancroft. – Z pewnością londyńczykowi wydajemy się bardzo nudni. – Absolutnie nie – zaprzeczyłem, podczas gdy siedząca na fotelu obok mnie Marian głośno westchnęła. – Dlaczego tak mówisz, mamo? – spytała. – Dlaczego cały czas uważamy, że jesteśmy gorsi od tych, którzy czystym zrządzeniem losu mieszkają sto pięćdziesiąt kilometrów dalej? Pani Bancroft spojrzała na nią, po czym uśmiechnęła się do mnie. – Proszę wybaczyć mojej córce – powiedziała. – Czasami potrafią wytrącić ją z równowagi najmniejsze drobiazgi. – Wcale nie wytrąciłaś mnie z równowagi – zaoponowała Marian. – Po prostu… Och, nieważne. Po prostu drażni mnie to, i tyle. To, że bez przerwy sami siebie umniejszamy. Marian bardziej niż pewną siebie młodą kobietę, z którą spędziłem większą część dnia, przypominała w tym momencie poirytowaną nastolatkę. Spojrzałem na kredens, na którym moją uwagę przykuły zdjęcia Willa uwieczniające go w różnych okresach życia. Na pierwszej fotografii widniał szelmowsko uśmiechnięty młody chłopiec w stroju do gry w piłkę nożną, na drugiej nieco starszy Will odwracał się i patrzył tak, jak gdyby coś go zaskoczyło. Na trzeciej zaś szedł dokądś z rękami w kieszeniach i spuszczoną głową, a jego twarz była niewidoczna. – Chciałby pan obejrzeć je z bliska? – spytała pani Bancroft, zauważając moje zainteresowanie. Przytaknąłem skinieniem głowy i podszedłem do kredensu, po czym podniosłem każde zdjęcie po kolei i przyjrzałem im się uważnie. Z trudem się powstrzymałem, żeby nie pogładzić palcem zarysu jego twarzy. – Widzę, że nie macie państwo żadnych jego zdjęć w mundurze. – Nie – odparła pani Bancroft. – Miałam jedno. Kiedy się zaciągnął. Naturalnie byliśmy bardzo dumni, więc uważałam za słuszne wystawić tę fotografię. Ale ją schowałam. Nie chcę, żeby cokolwiek przypominało mi o tym okresie jego życia. Zdjęcie wciąż leży gdzieś w szufladzie, ale… Głos jej się załamał, a ja nie ciągnąłem tematu. Wypowiedziałem nieodpowiednie zdanie. Chwilę później dostrzegłem kolejny portret, był na nim człowiek w mundurze, ale innym niż te, które nosiliśmy Will czy ja. Na twarzy mężczyzny, ozdobionej dość niezwykłymi wąsami, malował się spokój, jak gdyby pogodził się z tym, co przyniesie mu los. – To mój ojciec – wyjaśniła pani Bancroft, zdejmując zdjęcie z kredensu i wpatrując się w nie z półuśmiechem. Drugą rękę położyła na moim ramieniu i bezwiednie mnie pogłaskała, a jej gest przyniósł mi odrobinę ulgi. – Oczywiście ani Marian, ani William nigdy go nie poznali. Walczył w pierwszej wojnie burskiej. – Ach, tak – pokiwałem głową. Kiedy byłem mały, wspomnienia z czasów wojen burskich wciąż żyły w pamięci pokolenia moich rodziców i do tej pory starsi często o nich rozmawiali. Każdy z nas miał dziadka albo wujka, który walczył pod Ladysmith albo Mafeking, poległ na stromych zboczach Gór Smoczych lub utonął w mętnym nurcie rzeki Modder. Często mówiono o Burach – ludziach, którzy po prostu postanowili, że nie pozwolą, aby przybysze z drugiej półkuli zawładnęli ich ziemią – jak o ostatnich wielkich wrogach narodu brytyjskiego, a konflikt z nimi miał być naszą ostatnią

wielką wojną. Cóż za gorzka ironia losu. – Prawie nie znałam ojca – powiedziała cicho pani Bancroft. – Miał zaledwie dwadzieścia trzy lata, gdy zginął, ja miałam wtedy trzy. Moja matka i on pobrali się młodo. Nie pamiętam go zbyt dobrze, ale tych kilka wspomnień, które mi zostały, jest bardzo szczęśliwych. – Te cholerne wojny zabierają wszystkich mężczyzn z naszej rodziny – wtrąciła Marian ze swojego fotela. – Marian! – zawołała pani Bancroft, zerkając na mnie szybko, jak gdyby sprawdzając, czy nie uraziły mnie słowa jej córki. – Ale przecież to prawda! – upierała się Marian. – Zresztą nie tylko mężczyzn. Moja babcia, matka mojej matki, również straciła życie w Transwalu. Uniosłem brew, przekonany, że coś musiało jej się pomylić. – Nie bądź niemądra, Marian. – Pani Bancroft odłożyła zdjęcie i spojrzała na mnie z niepokojem. – Moja córka jest wyzwolona, panie Sadler, a ja wcale nie jestem pewna, czy to tak dobrze. Sama nigdy nie pragnęłam, aby mnie wyzwolono. Znów przypomniała mi się pani Wilcox, która skompromitowała się podczas lunchu u Schleglów. – No dobrze, nie umarła w Transwalu – przyznała Marian, ustępując nieco. – Ale nie przeżyła śmierci dziadka. – Marian, proszę! – warknęła pani Bancroft. – A dlaczego miałabym o tym nie mówić? Nie mamy nic do ukrycia. Moja babcia, Tristanie, uznała, że nie może żyć bez męża, i odebrała sobie życie. Odwróciłem wzrok, wiedziałem na pewno, że nie chcę być dopuszczany do tego typu informacji. – Zwykle o tym nie rozmawiamy – powiedziała pani Bancroft, a w jej głosie pobrzmiewał już nie gniew, ale smutek. – Moja matka była bardzo młoda, kiedy go zabili. I miała zaledwie dziewiętnaście lat, gdy mnie urodziła. Przypuszczam, że przytłoczył ją ciężar odpowiedzialności i żałoba. Naturalnie nigdy nie miałam jej tego za złe. Próbowałam zrozumieć. – To oczywiste, że nie należy jej winić, pani Bancroft – stwierdziłem. – Takie zdarzenia są zawsze tragediami. Nikt tego nie robi, ponieważ ma na to ochotę; robi to, ponieważ jest chory. – Tak, chyba ma pan rację – przyznała i ponownie usiadła. – Jednak w tamtym czasie był to ogromny wstyd dla naszej rodziny. Cóż za ironia, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że wcześniej postawa mojego ojca na wojnie była dla nas powodem do wielkiej dumy. – To dziwne, nie uważasz, Tristanie – zagadnęła mnie Marian – że śmierć żołnierza jest powodem do dumy, a nie do wstydu? Nie mówiąc już o tym, że nie mieliśmy żadnego prawa do Transwalu. – Mój ojciec wykonywał swój obowiązek, to wszystko – oznajmiła pani Bancroft. – Tak, i przyniosło mu to wiele dobrego – mruknęła Marian, po czym wstała, podeszła do okna i utkwiła wzrok w równych rzędach dalii i chryzantem zasadzonych, niewątpliwie przez jej matkę, na skraju ogrodu.

Usiadłem, żałując, że dałem się tu przyprowadzić. Czułem się, jak gdybym wyszedł na scenę w środku dramatu, którego bohaterowie walczą ze sobą już od wielu lat, ale dopiero teraz, wraz z moim przybyciem, ich zmagania osiągnęły punkt kulminacyjny. Usłyszałem, jak otwierają się i zamykają drzwi wejściowe; pies natychmiast się podniósł, zaalarmowany przyjściem znajomej osoby, a ja odniosłem wrażenie, że przybysz stojący za drzwiami salonu zawahał się, zanim nacisnął klamkę. – Pan Sadler – powiedział wielebny Bancroft, wchodząc sekundę później do pokoju, po czym ujął moją rękę w obydwie dłonie i trzymał ją przez chwilę, patrząc mi prosto w oczy. – Bardzo się cieszymy, że znalazł pan czas, aby nas odwiedzić. – Niestety nie będę mógł zostać długo – odpowiedziałem, dobrze wiedząc, jak nieuprzejmie zabrzmiały te wypowiedziane w ramach powitania słowa, ale niewiele mnie to obchodziło. Czułem, że byłem już w Norwich wystarczająco długo, i pragnąłem jak najszybciej znaleźć się z powrotem na stacji, w Londynie, w zaciszu własnego domu. – Tak, przepraszam za spóźnienie. – Zerknął na zegarek. – Zamierzałem wrócić o czwartej, ale zatrzymała mnie sprawa związana z parafią i straciłem rachubę czasu. Mam nadzieję, że moja żona i córka odpowiednio pana ugościły i zabawiły. – Ten pan nie przyjechał tu, żeby się gościć, ojcze – powiedziała Marian, stojąc przy drzwiach ze skrzyżowanymi rękami. – I wątpię, by dobrze się bawił. – Właśnie miałam zapytać pana Sadlera o listy – wtrąciła się pani Bancroft i oczy wszystkich zwróciły się na nią. – Córka powiedziała, że posiada pan pewną korespondencję – dodała, a ja skwapliwie przytaknąłem, wdzięczny gospodyni za zmianę tematu. – Owszem – przyznałem i sięgnąłem do kieszeni. – Powinienem ci je oddać już wcześniej, Marian. Taki był w końcu cel mojej wizyty. Położyłem paczuszkę na stoliku przede mną. Marian utkwiła wzrok w obwiązanym czerwoną wstążką pliku listów, z których pierwszy adresowany był jej starannym pismem, ale nie zbliżyła się do stolika. Również jej matka nie podniosła kopert; wpatrywała się w nie, jak gdyby miała do czynienia z bombą, która może wybuchnąć, jeżeli nie będzie się z nią obchodzić wystarczająco ostrożnie. – Przepraszam na chwilę – powiedziała w końcu Marian, po czym wybiegła z pokoju jak burza, nie patrząc na mnie ani nie odwracając twarzy w moim kierunku, za nią zaś wypadł Bobby, licząc na kolejne przygody. Rodzice, którzy odprowadzili ją wzrokiem, sami zachowali stoicki spokój i pełną smutku powagę. – Nasza córka czasami może wydawać się szorstka, panie Sadler – oznajmiła pani Bancroft, spoglądając na mnie, a na jej twarzy malował się żal. – Zwłaszcza w moim towarzystwie. Ale bardzo kochała brata. Zawsze byli ze sobą niezwykle związani. Jego śmierć mocno ją zraniła. – Marian wcale nie wydaje się szorstka – zaprotestowałem. – Oczywiście znam ją zaledwie parę godzin. Mimo to doskonale rozumiem jej cierpienie i rozpacz. – Cała ta sprawa była dla niej bardzo trudna – ciągnęła gospodyni. – Naturalnie była trudna dla nas wszystkich, ale każdy radzi sobie z przeciwnościami na swój sposób, prawda? Moja córka wyraża swój żal bardzo otwarcie, ja natomiast nie lubię okazywać emocji. Nie wiem, czy to

dobrze, czy źle, tak mnie po prostu wychowano. Widzi pan, po śmierci rodziców zajął się mną dziadek – tłumaczyła. – Był wdowcem, jedynym krewnym, jakiego miałam. Nie można jednak było o nim powiedzieć, żeby był zbyt uczuciowy. I przypuszczam, że wychował mnie w podobny sposób. Z kolei mój mąż o wiele częściej nie kryje uczuć. Bardzo go za to podziwiam, panie Sadler. Próbowałam się tego od niego nauczyć, ale bez skutku. Wydaje mi się, że to, jacy jesteśmy w dorosłości, kształtuje się już w dzieciństwie i potem nie można już nic zmienić. Zgodziłby się pan ze mną? – Być może – przyznałem. – Chociaż możemy z tym walczyć, prawda? Możemy próbować się zmienić. – A pan, z czym pan walczy, panie Sadler? – spytał jej mąż, zdejmując okulary i przecierając szkła chusteczką. Odwróciłem wzrok z westchnieniem. – Prawdę mówiąc, proszę pana, mam dość walki i wolałbym nigdy więcej tego robić. – Ależ nie będzie takiej konieczności – zapewniła pani Bancroft, marszcząc brwi. – Wojna wreszcie się skończyła. – Przypuszczam, że niedługo będzie kolejna – uśmiechnąłem się do niej. – Zwykle tak się dzieje. Nic na to nie odpowiedziała, ale wyciągnęła ramiona i ujęła moją dłoń w swoje ręce. – Nasz syn niczego nie pragnął bardziej, niż się zaciągnąć – powiedziała. – Być może źle zrobiłam, że przez tyle lat stawiałam fotografię dziadka w widocznym miejscu. – Niczego nie zrobiłaś źle, Julio. – Wielebny Bancroft pokręcił głową. – Zawsze byłaś dumna z poświęcenia, jakiego dokonał twój dziadek. – Tak, wiem, ale Williama to fascynowało. Pytał, chciał poznać jego historię. Oczywiście opowiedziałam mu wszystko, co wiedziałam, ale tak naprawdę niewiele tego było. Do tej pory mało wiem. Czasami jednak martwię się, że to moja wina, że William sam z siebie poszedł się zaciągnąć. Mógł przecież poczekać. Dopóki go nie wezwą. – To byłaby zaledwie kwestia czasu – powiedziałem. – Nie zrobiłoby to żadnej różnicy. – Ale trafiłby do innego oddziału – przekonywała. – Zostałby wysłany innego dnia. Zmieniłby się jego los. Być może wciąż by żył – upierała się. – Tak jak pan. Cofnąłem rękę i spuściłem wzrok. Ostatnie słowa zabrzmiały jak zarzut i wstrząsnęły mną do głębi. – Zatem dobrze pan znał naszego syna, panie Sadler? – spytał wielebny Bancroft po chwili. – Zgadza się – przyznałem. – Kolegowaliście się? – Byliśmy przyjaciółmi – wyjaśniłem. – Razem przechodziliśmy szkolenie w Aldershot i… – Tak, tak – powiedział niecierpliwie, zbywając temat machnięciem ręki. – Ma pan dzieci, panie Sadler?

– Nie – pokręciłem głową, nieco zaskoczony tym pytaniem. – Nie jestem żonaty. – Chciałby pan mieć dzieci? – spytał. – Kiedyś, w przyszłości. – Nie wiem. – Wzruszyłem ramionami, unikając jego spojrzenia. – Nie zastanawiałem się nad tym. – Mężczyzna powinien mieć dzieci – przekonywał. – Przedłużenie gatunku to nasze najważniejsze zadanie. – Jest wielu mężczyzn, którzy bardzo się do tego przykładają – zauważyłem żartobliwie. – Nadrabiają za całą resztę takich wałkoni jak ja. Wielebny Bancroft zmarszczył brwi; widziałem, że nie spodobał mu się beztroski ton mojej odpowiedzi. – Tak właśnie nazwałby pan siebie, panie Sadler? – dociekał. – Wałkoniem? – Nie, raczej nie. Zrobiłem, co do mnie należało. – Oczywiście, że tak – potwierdził skinieniem głowy. – I w końcu wrócił pan do domu, cały i zdrowy. – To, że nie zginąłem, nie znaczy, że nie walczyłem – odrzekłem, rozdrażniony jego słowami. – Wszyscy walczyliśmy. Trafialiśmy w okropne miejsca. Widywaliśmy okropne rzeczy. Nigdy ich nie zapomnimy. A to, co robiliśmy, cóż, pewnie nie muszę panu opowiadać. – Właśnie, że musi mi pan opowiedzieć – stwierdził, pochylając się do przodu. – Wie pan, gdzie byłem dziś po południu? Wie pan, dlaczego się spóźniłem? Pokręciłem głową. – Myślałem, że być może coś pan słyszał. Dzisiaj rano. Przy katedrze. Spuściłem głowę i poczułem, że na policzki występuje mi rumieniec. – Zatem poznał mnie pan. Zastanawiałem się, czy przypomni mnie pan sobie. – Tak, poznałem natychmiast – odparł. – Prawdę mówiąc, dziś rano, kiedy pan uciekł, wiedziałem doskonale, kim pan jest. Córka uprzedziła mnie o pana wizycie. Dużo więc o panu myślałem. I jest pan w tym samym wieku co William. Nie mówiąc już o tym, że widać było, iż walczył pan na wojnie. – To naprawdę takie widoczne? – Wygląda to tak, jakbyście nie byli do końca przekonani, że świat, do którego wróciliście, jest tym samym światem, który zostawiliście, wyjeżdżając stąd. Widzę to w twarzach chłopców z parafii, w twarzach tych, którzy stamtąd wrócili, i tych, z którymi pracuje Marian. Jestem kimś w rodzaju doradcy dla niektórych z nich. I nie chodzi tylko o sprawy religijne. Przychodzą do mnie w nadziei, że odnajdą spokój ducha, obawiam się jednak, że nie jestem odpowiednio przygotowany do tego, aby im w tych poszukiwaniach pomóc. Czasami mam wrażenie, że wielu z nich gdzieś w głębi serca czuje, iż tak naprawdę umarli tam, a to wszystko tutaj to zaledwie jakiś dziwny sen. Albo czyściec. A może nawet piekło. Czy to brzmi sensownie, panie Sadler? – Poniekąd – odrzekłem.

– Ja sam, oczywiście, nigdy nie walczyłem – ciągnął. – Nie mam pojęcia o życiu tam. Zawsze wiodłem spokojny żywot tu, w otoczeniu rodziny i parafian. Przyzwyczailiśmy się do tego, że starsze pokolenie patrzy z góry na młodych i poucza ich, sądząc, iż nic nie wiedzą o świecie, teraz jednak wszystko się pomieszało, prawda? To wasze pokolenie przekonało się, do jakich nieludzkich czynów zdolny jest człowiek, nie nasze. To chłopcy tacy jak pan muszą żyć z tym, co widzieli i co robili. Wasze pokolenie zna odpowiedzi. Starsi mogą jedynie patrzeć na was i zastanawiać się. – A dzisiejsze popołudnie? – zapytałem, ponownie siadając. – Chciał mi pan powiedzieć, gdzie pan był. – Z grupą parafian. – Wielebny Bancroft uśmiechnął się gorzko. – Powstał plan, aby zbudować pomnik. Upamiętniający wszystkich chłopców z Norwich, którzy polegli na wojnie. Ma to być duża kamienna rzeźba, na której będzie wyryte imię i nazwisko każdego chłopaka, który poświęcił swoje życie. W większości miast w Anglii wznosi się podobne pomniki, musiał pan o tym słyszeć. – Oczywiście – przytaknąłem. – I w większości wypadków wszystko organizuje Kościół. Rady parafialne zajmują się zbiórką pieniędzy. Zlecamy rzeźbiarzowi wykonanie projektów, wybieramy najbardziej odpowiedni, sporządzamy listę wszystkich poległych i niedługo potem gdzieś w jakiejś pracowni artysta siada na trójnożnym stołku przed bryłą kamienia i trzymając w dłoni młotek i dłuto, zaczyna wykuwać w skale pierwsze kształty, aby uczcić pamięć chłopców, których straciliśmy. Dzisiaj rada podejmowała ostatecznie decyzję w tej sprawie. I oczywiście jako pastor musiałem się pojawić na zebraniu. – Aha. – Powili skinąłem głową, ponieważ zaczynałem rozumieć, do czego zmierza. – Wyobraża sobie pan, jakie to uczucie, panie Sadler? – spytał, a jego oczy wypełniły się łzami. – Oczywiście, że nie – odrzekłem. – Usłyszeć, że własny syn, który narażał życie w obronie ojczyzny, nie zasłużył, aby jego nazwisko zostało uwiecznione na pomniku, ponieważ nie był patriotą, ale tchórzem i zdrajcą? Usłyszeć coś takiego o chłopcu, którego się wychowało, nosiło na ramionach na mecze piłki nożnej, którego się karmiło, kąpało, kształciło? To coś potwornego, panie Sadler. Coś potwornego. – Bardzo mi przykro – wymamrotałem, choć już w chwili, gdy to mówiłem, wiedziałem, jak mało znaczą moje słowa. – Co mi przyjdzie z tego, że komuś przykro? Czy to zwróci mi syna? Nazwisko wyryte na kamieniu niby też niewiele znaczy, ale zawsze coś już znaczy. Czy to brzmi sensownie? – Tak, oczywiście. Ta cała sytuacja musi byś strasznie trudna do zniesienia. – Sił dodaje nam nasza wiara – odezwała się pani Bancroft. Mąż posłał jej twarde spojrzenie, z którego wywnioskowałem, że on nie do końca zgadza się z punktem widzenia żony. – Niestety ciężko mi coś na ten temat powiedzieć – przyznałem.

– Nie jest pan człowiekiem religijnym, panie Sadler? – spytał pastor. – Nie. Nie bardzo. – Zauważyłem, że po wojnie wielu młodych ludzi albo zbliża się do Boga, albo całkiem się od niego odwraca. – Pokręcił głową. – Zastanawia mnie to. Chodzi o to, że nie wiem, jak wskazać im drogę. Obawiam się, że z powodu różnicy wieku nie uda mi się nawiązać z nimi kontaktu. – Trudno być pastorem? – spytałem. – Prawdopodobnie równie trudno jak wykonywać jakąkolwiek inną pracę – odpowiedział. – Bywają dni, kiedy czuję, że robię coś dobrego. Ale są i takie, gdy mam wrażenie, iż nikt nie ma ze mnie żadnego pożytku. – Wierzy pan w przebaczenie? – chciałem wiedzieć. – Wierzę w jego poszukiwanie – odparł. – I wierzę w udzielanie go. Dlaczego pan pyta, panie Sadler? Co pragnąłby pan, aby panu wybaczono? Pokręciłem głową i odwróciłem wzrok. Pomyślałem, że mógłbym siedzieć w tym domu do końca życia, a i tak nie potrafiłbym nigdy spojrzeć temu człowiekowi i jego żonie prosto w oczy. – Tak naprawdę nie wiem, po co Marian pana tu przyprowadziła – podjął pastor, gdy stało się jasne, że nie odpowiem mu na pytanie, które przed chwilą zadał. – Pan wie? – Nie wiedziałem nawet, że coś takiego zaplanowała – wyznałem. – Dowiedziałem się dopiero, gdy staliśmy już na ulicy przed domem. Przypuszczam, że uznała to za dobry pomysł. – Dobry dla kogo? Och, proszę mnie źle nie zrozumieć, panie Sadler, nie chcę, żeby poczuł się pan nieproszonym gościem, ale nie może pan zrobić nic, co zwróciłoby nam syna, prawda? A pana obecność przypomina nam tylko o tym, co zaszło we Francji. Przytaknąłem skinieniem głowy, przyznając mu rację. – Niektórzy ludzie, widzi pan, a nasza córka zalicza się do ich grona, bez przerwy drążą i drążą, usiłując odkryć przyczyny, dlaczego coś się stało tak a nie inaczej. Ja jestem inny, i z tego, co wiem, moja żona również. Nawet jeśli się dowiemy co, jak i dlaczego, nic to, do cholery, nie zmieni. Być może chodzi tylko o to, żeby znaleźć kogoś, na kogo można zrzucić winę. Przynajmniej… – Zawahał się przez chwilę i uśmiechnął się do mnie. – Cieszę się, że pan przeżył, panie Sadler – stwierdził. – Naprawdę się cieszę. Wydaje się pan porządnym młodym człowiekiem. Rodzice z pewnością nie posiadali się z radości, gdy wrócił pan bezpiecznie. – Cóż, trudno powiedzieć – skwitowałem, wzruszając ramionami, i ta obojętna reakcja wstrząsnęła panią Bancroft bardziej niż jakakolwiek wcześniejsza moja wypowiedź. – Co ma pan na myśli? – Podniosła na mnie wzrok. – Po prostu nie jesteśmy zbytnio ze sobą związani – wyjaśniłem, a w głębi ducha żałowałem, że ten temat w ogóle się pojawił. – Nieważne. Tak naprawdę nie lubię… – Ależ to absurdalne, panie Sadler – oświadczyła, wstając i wpatrując się we mnie z oburzeniem, ręce zaś wsparła na biodrach, jak gdyby szykowała się do natarcia. – Cóż, nie ja o tym zadecydowałem – wytłumaczyłem.

– Ale wiedzą, że czuje się pan dobrze? Że pan żyje? – Chyba tak – powiedziałem. – Pisałem do nich, oczywiście. Ale nigdy nie dostałem odpowiedzi. Pani Bancroft wpatrywała się we mnie, a na jej twarzy malowała się absolutna wściekłość. – Czasami nie rozumiem tego świata, panie Sadler – oświadczyła lekko łamiącym się głosem. – Pana rodzice mają syna, który żyje, ale którego nie chcą widzieć na oczy. Ja mam syna, którego bardzo pragnę zobaczyć, ale który nie żyje. Co to w ogóle za ludzie? Chyba jakieś potwory? Przez cały ostatni tydzień przed wyjazdem do Aldershot zastanawiałem się, czy powinienem odwiedzić rodzinę, zanim wyruszę. Bardzo prawdopodobne wydawało się wtedy, że nie wrócę do Anglii żywy, i chociaż nie rozmawialiśmy ze sobą od półtora roku, czułem, iż w obliczu tak niepewnej przyszłości może dojść do pojednania. Dlatego na dzień przed odjazdem, w środę, postanowiłem złożyć im wizytę i w chłodne popołudnie wysiadałem na stacji Kew Bridge, po czym ruszyłem wzdłuż Chiswick High. Ulice układały się we wzór, który wydawał się jednocześnie znajomy i zupełnie nowy; czułem się tak, jak gdybym wymyślił to miejsce, teraz zaś po raz pierwszy mógł je obejrzeć w rzeczywistości. Byłem dziwnie spokojny, co prawdopodobnie wynikało z tego, że dzieciństwo, które tu spędziłem, w większości uważałem za szczęśliwe. To prawda, że ojciec wychowywał mnie twardą ręką, ale nie było w tym nic niezwykłego; nie dostawałem przecież lania częściej niż inni koledzy. Z kolei matka zawsze o mnie dbała, choć zwykle zachowywała emocjonalny dystans. Czułem, że chciałbym ją znów zobaczyć. To, że wcześniej odmawiała spotkań ani nie odpisywała na moje listy, składałem na karb działań ojca, który nalegał, aby zupełnie zerwała ze mną kontakt. Jednak w miarę zbliżania się do domu zaczęła mnie ogarniać coraz większa nerwowość. Wreszcie ukazał się ciąg sklepów, na którego końcu mieścił się sklep mięsny ojca. Obok niego znajdowały się domy rodziców Sylvii i Petera. Z łatwością dostrzegłem również mieszkanie, w którym spędziłem dzieciństwo i wczesną młodość, i dopiero wtedy się zawahałem, usiadłam na ławce, po czym aby zyskać na czasie i nabrać odwagi, sięgnąłem po papierosa. Zerknąłem na zegarek, zastanawiając się, czy nie zrezygnować z całego tego pomysłu, nie wsiąść do pierwszego autobusu i nie wrócić nim do swojego spokojnego mieszkanka w Highgate, gdzie w samotności zjem pożegnalną kolację, dobrze się wyśpię, rano zaś wsiądę do pociągu i rozpocznę nowe życie jako żołnierz, ale w chwili gdy uznałem, że to faktycznie najlepsze rozwiązanie, w związku z czym wstałem i zawróciłem w stronę Kew, wpadłem na idącą w przeciwnym kierunku osobę, która zaskoczona moim nagłym ruchem upuściła kosz z zakupami. – Przepraszam – schyliłem się, żeby pozbierać jabłka, butelkę mleka i pojemnik z jajkami, które również upadły, ale na szczęście się nie potłukły. – Byłem nieuważny. Podniosłem wzrok, ponieważ nie usłyszałem żadnej odpowiedzi, i zdumiałem się, gdy zobaczyłem, kto przede mną stoi. – Sylvia – wymamrotałem. – Tristan? – odpowiedziała, wpatrując się we mnie. – Niemożliwe, że to ty. Wzruszyłem ramionami, dając do zrozumienia, że tak, to ja, na co ona odwróciła na chwilę wzrok, położyła kosz na ławce między nami i przygryzła wargę. Zarumieniła się lekko, być może

z zakłopotania, a może z konsternacji. Ja w ogóle nie czułem się zażenowany mimo tego, co o mnie wiedziała. – Dobrze cię widzieć – powiedziałem w końcu. – Ciebie również – niezgrabnie wyciągnęła rękę, którą uścisnąłem. – Prawie wcale się nie zmieniłeś. – Mam nadzieję, że to nieprawda – odparłem. – Minęło już półtora roku. – Naprawdę? – zdziwiła się. – Tak – odrzekłem, przyglądając się jej i szukając zmian w jej wyglądzie. Oczywiście wciąż była piękna, teraz, w wieku siedemnastu lat, nawet jeszcze bardziej, niż gdy miała piętnaście, ale to mnie nie zaskoczyło. Rozpuszczone jasne włosy o słonecznym odcieniu opadały jej luźno na ramiona. Była szczupła i ubrana w taki sposób, aby podkreślić zgrabną figurę. Wargi muśnięte czerwoną pomadką przydawały jej zmysłowości i przez chwilę zastanawiałem się, skąd wzięła szminkę; koledzy, z którymi pracowałem na budowie, przez cały czas szukali dla swoich ukochanych pomadek do ust i pończoch, towarów luksusowych, które niezwykle trudno było zdobyć. – Krępująca sytuacja, prawda? – stwierdziła po dłuższej chwili, czym zdobyła uznanie w moich oczach, ponieważ nie udawała, że jest inaczej. – Tak – potwierdziłem. – Trochę krępująca. – Nie czujesz nigdy, że chciałbyś się zapaść pod ziemię? – Czasami – przyznałem. – Nie tak często jak kiedyś. Zamyśliła się przez chwilę, być może zastanawiała się, co właściwie miałem na myśli; sam do końca tego nie wiedziałem. – Jak się masz? – spytała. – Wyglądasz dobrze. – Mam się dobrze – odpowiedziałem. – A ty? – Pracuję w fabryce, jeśli dasz wiarę. – Skrzywiła się. – Powiedziałbyś kiedyś, że skończę jako robotnica? – Wcale jeszcze nie skończyłaś, twoje życie dopiero się zaczyna. Masz siedemnaście lat. – Nie znoszę tej pracy, ale czuję, że muszę coś robić. – Rozumiem. – Przytaknąłem skinieniem głowy. – A ty? – spytała ostrożnie. – Nie jesteś jeszcze…? – Wyjeżdżam jutro rano – wyjaśniłem. – Najpierw do Aldershot. – Och, znam kilku chłopaków, którzy tam byli. Mówili, że nie było najgorzej, – Niedługo sam się o tym przekonam – stwierdziłem, a w głębi duszy zastanawiałem się, jak długo będziemy to ciągnąć. Nasza wymiana zdań wydawała mi się sztuczna, niezręczna i podejrzewałem, że oboje wolelibyśmy odsłonić się trochę i rozmawiać szczerze.

– Domyślam się, że wróciłeś pożegnać się z rodziną? – spytała. – Tak – potwierdziłem. – Pomyślałem, że dobrze byłoby zobaczyć się z nimi, zanim wyjadę. W końcu może to być ostatnia okazja do spotkania. – Nie mów tak, Tristanie – wyciągnęła rękę i dotknęła mojego ramienia. – To przynosi pecha. Nie wywołuj wilka z lasu. – Przepraszam – mruknąłem. – Chciałem tylko powiedzieć, że powrót tutaj wydawał mi się dobrym pomysłem. Minęło… no tak, już mówiłem, ile czasu minęło. Wyglądała na zakłopotaną. – Usiądziemy na chwilę? – spytała, zerkając na ławkę. Wzruszyłem ramionami i usiedliśmy obok siebie. – Chciałam do ciebie napisać – powiedziała. – Cóż, oczywiście nie na początku. Dopiero później. Kiedy się zorientowałam, co ci zrobiłam. – To nie twoja wina – odrzekłem. – Nie, ale przyczyniłam się do tego. Pamiętasz, jak się pocałowaliśmy? Wtedy, pod kasztanem? – Pamiętam doskonale. – Rozpogodziłem się i niemal parsknąłem śmiechem. – Byliśmy jeszcze dziećmi. – Może – odparła, odwzajemniając uśmiech. – Ale ja byłam na ciebie bardzo zła. – Naprawdę? – Och, tak. Wtedy nie myślałam o nikim innym, tylko o tobie. Zastanowiłem się. Dziwnie się poczułem, słysząc to wyznanie. – Nigdy nie rozumiałem, dlaczego Peter nie przypadł ci do gustu bardziej niż ja – przyznałem. – Nie wiem, dlaczego tak się stało – powiedziała. – To znaczy Peter był uroczy, bardzo go lubiłam, ale zaczęłam się z nim spotykać tylko dlatego, że ty mnie odrzuciłeś. Teraz to wszystko wydaje się takie głupie, prawda? Takie trywialne. To, jak się zachowywaliśmy. Ale wtedy te sprawy wydawały się bardzo ważne. Chyba tak to jest, jak się dorasta. – Tak – potwierdziłem, w dalszym ciągu nie mogąc wyjść ze zdumienia, że mogłem jej czy komukolwiek innemu podobać się bardziej niż Peter. – A Peter? – spytałem niepewnie. – Czy wciąż jest…? – Och, nie – odpowiedziała. – Wyjechał, zdaje się, jakieś osiem miesięcy temu. Uczy się na marynarza, nie słyszałeś? Czasami widuję się z jego matką i od niej wiem, że ma się dobrze. Nie, teraz w dzielnicy zostały same dziewczyny, Tristanie. To straszne. Gdybyś tu został, mógłbyś w nich przebierać jak w ulęgałkach. Zauważyłem, że od razu pożałowała tego, co powiedziała, ponieważ oblała się szkarłatnym rumieńcem i odwróciła wzrok, nie wiedząc, jak wybrnąć z kłopotliwej sytuacji. Ja również czułem się zażenowany i nie potrafiłem na nią spojrzeć. – Muszę o to zapytać – odezwała się w końcu. – Cała ta sprawa. Z tobą i Peterem. Nie było tak,

jak mówili, prawda? – Cóż, to zależy – odpowiedziałem. – A co mówili? – Peter… cóż, powiedział mi o czymś. O czymś, co zrobiłeś. Stwierdziłam, że musiał coś źle odebrać, że to niemożliwe, ale on się upierał, że… – Mówił prawdę – przyznałem cicho. – Och – wymamrotała. – Rozumiem. Nie wiedziałem, w jaki sposób mam jej to wytłumaczyć, nie byłem nawet pewny, czy chcę to robić, ale milczałem na ten temat tak długo, że poczułem nagłą potrzebę opowiedzenia o tym, odwróciłem się więc do niej. – On nie miał z tym nic wspólnego – wytłumaczyłem. – Nigdy nie czuł tak samo. Ale we mnie to zawsze było. Gdzieś w głowie. Zawsze było coś nie tak pod tym względem. – Coś nie tak? – spytała. – Widzisz to w ten sposób? – Naturalnie – odrzekłem, jak gdyby była to najbardziej oczywista sprawa na świecie. – A ty nie? – Nie wiem – przyznała. – Nie jestem pewna, czy to ma aż takie duże znaczenie. Sama zakochałam się ostatnio w kimś zupełnie nieodpowiednim. Rzucił mnie, gdy tylko dostał to, o co mu chodziło. Stwierdził, że nie jestem materiałem na żonę, cokolwiek by to znaczyło. Zachichotałem cicho. – Przepraszam – powiedziałem. – To znaczy, że ty i Peter…? – Och, nie – pokręciła głową. – Nie, między nami skończyło się niedługo po tym, jak stąd odszedłeś. Tak naprawdę on był kiepską namiastką ciebie. A kiedy się wyprowadziłeś, nie widziałam już sensu w spotykaniu się z nim. Robiłam to tylko po to, żebyś był zazdrosny, chociaż nie na wiele się to zdało. – Zaskakujesz mnie, Sylvio – stwierdziłem ze zdumieniem. – Trudno mi w to uwierzyć. – Pewien dlatego, że nie rozumiesz, jak można nie uważać Petera za ósmy cud świata. Ale prawdę mówiąc, on był dość samolubny. I podły. Przyjaźniliście się tak bardzo, a gdy tylko dowiedział się o tym, co… co naprawdę czujesz, odwrócił się do ciebie plecami. Po tylu latach. To okropne. Wzruszyłem ramionami. Moje uczucia dla Petera nie minęły jeszcze całkiem, choć teraz wiedziałem, że były zaledwie typowym szczeniackim zadurzeniem. Mimo to nie chciałem widzieć go w takim świetle, w jakim przedstawiała go Sylvia. Wolałem wierzyć, że wciąż jest moim przyjacielem i że jeśli kiedyś się spotkamy, na co cały czas liczyłem, wszystkie dawne urazy puścimy w niepamięć. Oczywiście nigdy się tak nie stało. – No tak – westchnęła – zniósł to źle. Chodził za mną przez kilka miesięcy, dopóki mój ojciec nie przywołał go do porządku. Potem z kolei nie odzywał się do mnie. Spotkałam się z nim tuż przed jego wyjazdem i chociaż rozmowa była całkiem miła, to nie było już to samo. Problem w tym, że wszystko się między naszą trójką pogmatwało. On mnie kochał, ale ja nie odwzajemniałam jego uczuć. Ja kochałam ciebie, ale ty nie byłeś mną zainteresowany. A ty… – Właśnie, ja – powtórzyłem i odwróciłem od niej twarz.

– Masz teraz kogoś? – spytała. Spojrzałem na nią zaskoczony jej śmiałością. Nie przypuszczałem, żeby ktoś odważył się zadać tak skandaliczne pytanie. – Nie – odparłem szybko. – Oczywiście, że nie. – Dlaczego „oczywiście”? – Sylvio, proszę – mruknąłem z rozdrażnieniem. – Jakim cudem miałbym kogoś mieć? Będę sam. – Nie wiesz tego, Tristanie – odparła. – I nigdy tak nie mów. Może ktoś się pojawi i… Wstałem gwałtownie i pochuchałem w zaciśnięte dłonie, które zmarzły mi trochę w trakcie rozmowy. Byłem już nią znużony. Nie podobało mi się, że Sylvia zaczyna prawić mi morały. – Muszę już iść – stwierdziłem. – Tak, oczywiście – zdenerwowałam.

odpowiedziała,

również

wstając. –

Mam

nadzieję,

że

cię

nie

– Nie. Tyle że muszę już iść do sklepu, a potem wracać do domu. Mam jeszcze dużo do załatwienia przed jutrzejszym wyjazdem. – Rozumiem. – Nachyliła się i pocałowała mnie delikatnie w policzek. – Uważaj na siebie, Tristanie – dodała. – I przetrwaj to wszystko, słyszysz? Uśmiechnąłem się i przytaknąłem skinieniem głowy. Spodobało mi się, w jaki sposób to ujęła. Odwróciłem głowę, spojrzałem w dół ulicy, w stronę sklepu ojca, i dostrzegłem znajomego klienta wychodzącego z zapakowanym w papier mięsem, które trzymał pod pachą. – Dobrze – powiedziałem. – No to w drogę. Mam nadzieję, że przynajmniej jedno z całej trójki ucieszy się na mój widok. Zauważyłem, że spochmurniała, słysząc moje słowa, na jej twarzy odmalowało się najpierw zdumienie, potem zaś zrozumienie, a nawet przerażenie. Z mojej twarzy również zniknął uśmiech. – Co takiego? – spytałem. – O co chodzi? – „Z całej trójki”? – powtórzyła moje słowa. – Och, Tristanie. Niespodziewanie przyciągnęła mnie do siebie, a ja natychmiast przypomniałem sobie tamto popołudnie pod kasztanem, kiedy ona mnie pocałowała, a ja udawałem, że ją kocham. W sklepie nie było klientów, nikt również nie stał za ladą. Spodziewałem się, że serce będzie mi podchodziło do gardła, ale teraz nie czułem zupełnie nic. Jeżeli już, to ogarnęło mnie coś na kształt ulgi. Natychmiast rozpoznałem wszystkie zapachy, kwaśną woń mięsa, krwi i środków dezynfekujących, która sprawiła, że w jednej chwili wróciły wspomnienia z dzieciństwa. Przymknąłem na moment oczy i zobaczyłem chłopca zbiegającego tylnymi schodami do komory chłodniczej w poniedziałkowe poranki, gdy pan Gardner przywoził tusze, które później mój ojciec dzielił przez cały tydzień i sprzedawał swoim klientom, nie marnując nigdy ani skrawka mięsa i nie oszukując na wadze. W chwili gdy to wspominałem, ojciec wyszedł z dokładnie tej samej komory chłodniczej, niosąc przed sobą tacę z kotletami schabowymi, po czym zamknął za sobą drzwi ramieniem.

Na ladzie, z dala od klientów, dostrzegłem cały zestaw noży i tasaków, szybko jednak odwróciłem od nich spojrzenie, aby nie podsunęły mi żadnych myśli. – Chwileczkę, proszę pana – powiedział, ojciec nie spoglądając nawet w moim kierunku, zajęty podnoszeniem szklanej pokrywy z lady chłodniczej i wkładaniem tacy na puste miejsce. Zawahał się przez ułamek sekundy, taca zawisła w powietrzu, po czym zamknął pokrywę, podniósł wzrok i przełknął ślinę, aby się uspokoić, bo na mój widok zabrakło mu słów, co akurat przemawiało na jego korzyść. Wpatrywaliśmy się w siebie. Ja szukałem w jego twarzy oznak wyrzutów sumienia, czegokolwiek, co wskazywałoby na to, że żałuje, i przez sekundę wydawało mi się, że coś podobnego dostrzegłem. Jednak wyraz ten szybko zniknął, a jego miejsce zajęło chłodne, pełne obrzydzenia spojrzenie i wyraźna odraza wobec takiego osobnika jak ja, który na dodatek miał czelność urodzić się jego synem. – Wyjeżdżam jutro – oznajmiłem. – Przejdę dziewięciotygodniowe szkolenie w Aldershot. A potem wyruszam. Pomyślałem, że może będziecie chcieli wiedzieć. – Zdawało mi się, że już tam jesteś – odpowiedział, podnosząc z lady poplamioną krwią ścierkę i wycierając w nią ręce. – Czy może nie chciałeś jechać? – Nie mogłem się zaciągnąć ze względu na wiek – wyjaśniłem, doskonale zdając sobie sprawę z tego, co sugerował. – Ile w końcu masz lat? – Siedemnaście – powiedziałem. – Skłamałem. Powiedziałem im, że mam osiemnaście, i przyjęli mnie. Zastanowił się przez chwilę i pokiwał głową. – Cóż, nie wiem, dlaczego pomyślałeś, że miałoby mnie to interesować, ale może i warto o tym wiedzieć – stwierdził. – A teraz, jeśli nie chcesz kupić mięsa na obiad albo… – Dlaczego mi nie powiedzieliście? – przerwałem mu, usiłując opanować drżenie w głosie. – Nie powiedzieliśmy? – Zmarszczył brwi. – Co mielibyśmy powiedzieć? – Była moją siostrą, na litość boską. Miał na tyle przyzwoitości, aby odwrócić spojrzenie, utkwić je w ułożonym na ladzie poporcjowanym mięsie i nie odpowiedzieć od razu. Widziałem, że znów przełyka ślinę, szukając odpowiednich słów, po czym podnosi wzrok, w jego oczach dostrzegam cień żalu, a wtedy on, być może również go wyczuwając, przeciąga zakrwawioną ręką po twarzy i kręci głową. – To nie miało z tobą nic wspólnego – oznajmia. – To sprawa rodzinna. – Była moją siostrą – powtórzyłem, czując, że łzy napływają mi do oczu. – To sprawa rodzinna. Przez kilka chwil milczeliśmy. Przechodząca ulicą kobieta zwolniła, zbliżając się do wystawy, obejrzała przez szybę kilka kawałków mięsa, podniosła wzrok, po czym, jakby zmieniając zdanie, odeszła.

– Skąd się dowiedziałeś? – spytał w końcu. – Spotkałem Sylvię – wyjaśniłem. – Dzisiaj. Gdy wysiadłem z autobusu. Przez przypadek wpadliśmy na siebie. Ona mi powiedziała. – Sylvia – prychnął ze wstrętem. – Nic niewarta dziewucha. Została taka sama zepsuta, jak była. – Mogliście do mnie napisać – stwierdziłem, nie pozwalając mu zboczyć z tematu, ponieważ chciałem rozmawiać tylko o Laurze. – Mogliście mnie odnaleźć i powiadomić. Jak długo chorowała? – Kilka miesięcy. – Cierpiała? – Tak. Bardzo. – Jezu Chryste. – Pochyliłem się lekko do przodu. czując dojmujący ból w brzuchu. – Na litość boską, Tristan. – Ojciec wyszedł zza lady i stanął przede mną; siłą woli powstrzymałem się, żeby nie cofnąć się z odrazą. – W niczym byś jej nie pomógł. To była jedna z tych chorób. Zjadła ją w oka mgnieniu. – Na pewno chciałbym się z nią zobaczyć – powiedziałem. – Jestem jej bratem. – Nie do końca – rzucił niedbałym tonem. – Kiedyś byłeś. To prawda. Ale dawno temu. Myślę, że później właściwie cię już zapomniała. Ku mojemu zaskoczeniu objął mnie ramieniem i myślałem, że chce mnie uściskać, on jednak odwrócił mnie i wolno pokierował w stronę drzwi. – Prawdę mówiąc, Tristan – stwierdził, wyprowadzając mnie z powrotem na ulicę – nie byłeś już wtedy jej bratem, tak samo jak nie jesteś już moim synem. To nie jest twoja rodzina. Nie masz tu czego szukać. Lepiej byłoby dla nas wszystkich, gdyby Niemcy zastrzelili cię na miejscu. Zamknął mi drzwi tuż przed nosem i odwrócił się. Patrzyłem, jak zatrzymuje się na chwilę przed ladą chłodniczą, przygląda się różnym porcjom mięsa, liczy je w głowie, po czym znika w komorze chłodniczej, jednocześnie znikając z mojego życia już na zawsze. – Być może popełniłam błąd – powiedziała Marian, gdy szliśmy przez miasto w kierunku dworca kolejowego. – Wciągnęłam cię w zasadzkę, prawda? Zmusiłam, żebyś poznał moich rodziców. – Nic się nie stało – zapewniłem, zapalając upragnionego papierosa i wciągając w płuca kojący dym. Jedyną rzeczą, która działałby równie uspokajająco, byłby kufel zimnego piwa. – To porządni ludzie. – Tak, myślę, że tak. Na co dzień doprowadzamy się do szału, ale to chyba do przewidzenia. Chciałabym mieć własny dom. Mogliby mnie odwiedzać, moglibyśmy się przyjaźnić i nie byłoby tych wszystkich codziennych utarczek. – Jestem pewny, że kiedyś wyjdziesz za mąż – stwierdziłem. – Chciałabym mieszkać we własnym domu – podkreśliła. – Nie w domu należącym do kogoś innego. Tak jak ty mieszkasz u siebie.

– Ja mam zaledwie małe mieszkanie – wytłumaczyłem. – Wygodne, ale uwierz mi, nie może się równać z tym, co macie tutaj. – Ale mimo wszystko jest tylko twoje, prawda? Jesteś niezależny. – Słuchaj, naprawdę nie musisz mnie odprowadzać – powiedziałem. – Nie chcę okazać się niewdzięczny, ale na pewno trafię na dworzec. – W porządku. – Pokręciła głową. – Dla mnie to żaden problem. W końcu przeszliśmy już razem spory kawałek drogi. Przytaknąłem skinieniem głowy. Wieczór miał się ku końcowi, niebo robiło się coraz ciemniejsze, powietrze chłodniejsze. Zapiąłem płaszcz i ponownie zaciągnąłem się papierosem. – Co teraz będziesz robił? – spytała po paru minutach. Spojrzałem na nią, marszcząc brwi. – Wrócę do Londynu, oczywiście – powiedziałem. – Nie, nie o to mi chodzi. Pytam o to, co będziesz robił jutro, pojutrze i popojutrze. Jakie masz plany na przyszłość, teraz, kiedy wojna się skończyła? Zastanowiłem się. – Jutro rano zasiądę z powrotem za biurkiem w Whisby Press – zacząłem. – Będę czytał rękopisy, wysyłał pisma odmowne, redagował książki. W przyszłym tygodniu przygotowujemy dla księgarzy prezentację nowych tytułów, będę więc musiał zrobić krótki opis każdego z nich. – Lubisz swoją pracę, prawda? – spytała. – Tak – stwierdziłem z entuzjazmem. – Dobrze się czuję w towarzystwie książek. – Myślisz więc, że zostaniesz na tej posadzie? A może będziesz się starał o awans? Albo założysz własne wydawnictwo? Zawahałem się. – Być może spróbuję sił jako pisarz – powiedziałem; po raz pierwszy przyznałem się do tego przed kimś głośno. – Przez ostatnie kilka lat trochę się tym bawiłem. Czuję, że może zabiorę się do tego poważniej. – Nie powstało już przypadkiem wystarczająco dużo powieści? – spytała, drocząc się ze mną trochę, a ja się roześmiałem. – Parę więcej nikomu nie zaszkodzi – stwierdziłem. – Nie wiem, zresztą mogę się okazać do niczego. – Ale i tak spróbujesz? – Spróbuję – przytaknąłem. – Will, oczywiście, bardzo lubił czytać – przypomniała. – Tak, widywałem go z lekturą od czasu do czasu – powiedziałem. – Czasami ktoś z chłopaków przywoził ze sobą jakąś książkę, która potem przechodziła z rąk do rąk.

– Czytał, odkąd skończył trzy lata – przyznała. – I też próbował pisać. Kiedy miał piętnaście lat, wymyślił zakończenie dla Tajemnicy Edwina Drooda. – Jak się kończyła w jego wersji? – Dokładnie tak, jak powinna – odrzekła. – Edwin wrócił do domu, do rodziny, cały i zdrowy. A potem wszyscy żyli długo i szczęśliwie. – Myślisz, że w ten sposób Dickens zamierzał skończyć swoją powieść? – Myślę, że Will chciał, aby w ten sposób skończyła się ta historia. Dlaczego się zatrzymujemy? – To pensjonat pani Cantwell – wyjaśniłem, podnosząc wzrok na drzwi wejściowe, do których prowadziło kilka stopni. – Muszę odebrać torbę podręczną. Możemy pożegnać się tutaj, jeśli chcesz. – Poczekam na ciebie – stwierdziła. – Dworzec jest po drugiej stronie ulicy. Równie dobrze mogę cię odprowadzić i upewnić się, że bezpiecznie tam dotarłeś. Skinąłem głową. – Zajmie mi to minutę, najwyżej dwie – powiedziałem, wchodząc po schodach. W środku nie zauważyłem nigdzie pani Cantwell, za kontuarem recepcji siedział za to jej syn, przyglądając się uważnie grafikowi i przyciskając do języka koniuszek ołówka. – Pan Sadler – przywitał mnie, podnosząc wzrok. – Dobry wieczór. – Dobry wieczór – odpowiedziałem. – Przyszedłem odebrać torbę podręczną. – Oczywiście. – Sięgnął pod kontuar, wyjął mój bagaż i podał mi go. – Miło spędził pan czas? – Tak, dziękuję – odrzekłem. – Rachunek został uregulowany, zgadza się? – Oczywiście, proszę pana – zapewnił, odprowadzając mnie do drzwi. – Czy możemy spodziewać się pana w Norwich ponownie? – Nie, nie sądzę. – Popatrzyłem na niego i uśmiechnąłem się. – Zdaje się, że to moja pierwsza i ostatnia wizyta tutaj. – Ojej. Mam nadzieję, że nie rozczarował się pan nami aż tak bardzo? – Nie, absolutnie. Po prostu… Nie przypuszczam, aby sprawy zawodowe znów mnie tutaj przywiodły. Do widzenia, panie Cantwell. Wyciągnąłem rękę, a młody mężczyzna patrzył na nią przez chwilę, zanim ją uścisnął. – Chciałbym, żeby pan wiedział, że ja też próbowałem dostać się do wojska – wyznał, a ja skwitowałem jego słowa skinięciem głowy i wzruszeniem ramion. – Powiedzieli, że jestem za młody. Ale chciałem tego najbardziej na świecie. – W takim razie jest pan głupcem – powiedziałem, otwierając drzwi i wychodząc na zewnątrz. Gdy ruszyliśmy w stronę dworca, Marian ujęła mnie pod rękę, a gest ten pochlebił mi i zarazem wytrącił mnie z równowagi. Tak długo zwlekałem z tym, żeby do niej napisać, tyle czasu spędziłem, planując to spotkanie, teraz zaś miałem niebawem wrócić do domu i wciąż jeszcze

nie zdobyłem się na to, aby opowiedzieć jej o ostatnich godzinach życia jej brata. Mimo to szliśmy w milczeniu i najwyraźniej oboje myśleliśmy o tym samym, ponieważ gdy znaleźliśmy się na dworcu, Marian zatrzymała się, cofnęła rękę i podjęła rozmowę. – Wiem, że nie był tchórzem, panie Sadler – oświadczyła. – Wiem o tym. Muszę znać prawdę o tym, co się stało. – Marian, proszę. – Odwróciłem wzrok. – Jest coś, czego mi nie mówisz – stwierdziła. – Coś, co próbujesz powiedzieć przez cały dzień, ale nie potrafisz. Widzę to, nie jestem głupia. Rozpaczliwie pragniesz to z siebie wyrzucić. Zatem jesteśmy, Tristanie. Tylko ty i ja. Chcę, żebyś mi powiedział, o co chodzi. – Muszę wrócić do domu – oświadczyłem nerwowo. – Mój pociąg… – Odjeżdża nie wcześniej niż za czterdzieści minut – powiedziała, spoglądając w górę, na zegar. – Mamy czas. Proszę. Odetchnąłem głęboko, zastanawiając się, czy jej powiem. Czy mogę jej powiedzieć? – Twoja dłoń, Tristanie – zaniepokoiła się. – Co się z nią dzieje? Wyciągnąłem prawą rękę przed siebie i patrzyłem na palec wskazujący, który drżał w niekontrolowany, nieregularny sposób. Przyglądałem mu się z zainteresowaniem, po czym cofnąłem dłoń. – Powiem ci, co się stało – oznajmiłem wreszcie cichym głosem. – Jeśli naprawdę chcesz wiedzieć. – Oczywiście, że chcę – odrzekła. – Nie sądzę, żebym mogła zakończyć tę sprawę, jeżeli nie będę wiedziała. Wpatrywałem się w nią z namysłem. – Odpowiem na twoje pytania – stwierdziłem cicho. – Opowiem ci wszystko. Wszystko o tym ostatnim dniu. Ale nie jestem pewien, czy przyniesie ci to pociechę. I z pewnością nie będziesz potrafiła wybaczyć. – To nieważne – oświadczyła, siadając na ławce. – Najboleśniejsza jest niewiedza. – Zatem niech będzie. – Usiadłem obok niej. 1 E.M. Forster, Howards End, tłum. E. Krasińska, Warszawa 1993, s. 83 (przyp. tłum.). ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Szósty człowiek Francja, wrzesień–październik 1916 ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Hobbs oszalał. Stoi przed moim stanowiskiem strzeleckim, wpatruje się we mnie wybałuszonymi oczami, po czym zakrywa sobie usta dłonią i chichocze jak pensjonarka. – O co ci chodzi? – pytam, podnosząc na niego wzrok; nie jestem w nastroju do żartów. W odpowiedzi Hobbs wybucha niepohamowanej wesołości.

jeszcze

bardziej

histerycznym

śmiechem,

pełnym

– Ciszej tam! – dobiega nas czyjś głos zza rogu. Hobbs odwraca się w tamtą stronę, jego śmiech milknie natychmiast, po czym rzuca nieprzyzwoitą uwagę i rusza przed siebie. Nie zaprzątam sobie uwagi tym zdarzeniem, ponownie zamykam oczy, ale parę minut później w głębi okopu robi się potworne zamieszanie i wydaje się mało prawdopodobne, abym mógł zasnąć w takim zgiełku. Może wojna się skończyła. Idę w kierunku rozgardiaszu i na miejscu widzę Warrena, który siedzi tu, zdaje się, od sześciu czy siedmiu tygodni i jest najbliższym kuzynem świętej pamięci Shieldsa. Przytrzymuje go kilku mężczyzn, obok zaś Hobbs kuli się na ziemi w błagalnej pozie, a mimo to cały czas się śmieje i gdy paru chłopaków próbuje go podnieść, na ich twarzach maluje się strach, jak gdyby obawiali się, co może ich spotkać, kiedy go dotkną. – Co tu się dzieje, do cholery? – pytam stojącego obok mnie Williamsa, który przygląda się zajściom ze znudzonym wyrazem twarzy. – To Hobbs – wyjaśnia, nie zadając sobie nawet tyle trudu, aby na mnie spojrzeć. – Wygląda na to, że mu odbiło. Warren spał, a ten podszedł i go obsikał. – Jezu Chryste. – Kręcę głową i sięgam do kieszeni po papierosa. – Dlaczego, do diabła, to zrobił? – Bóg jeden wie. – Williams wzrusza ramionami. Oglądam przedstawienie, dopóki nie zjawia się dwóch sanitariuszy, którym udaje się nakłonić Hobbsa, żeby wstał. Hobbs zaczyna do nich bełkotać niezrozumiałym dialektem, oni zaś zabierają go ze sobą. Gdy znika za rogiem, znów dobiega mnie jego wołanie, tym razem wykrzykuje w idealnie poprawnej kolejności imiona angielskich władców, od króla Harolda począwszy – zapewne przypomniało mu się coś, czego wyuczył się jeszcze w szkole – a jego głos słabnie dopiero podczas wyliczania członków dynastii hanowerskiej i cichnie zaraz po Wilhelmie IV. Domyślam się, że zabrano go do namiotu medycznego, skąd przetransportują go do szpitala polowego i albo zostawią, żeby tam gnił, albo podleczą i odeślą z powrotem na front. Trzynastu z nas odpadło, siedmiu zostało. Wracam na stanowisko strzeleckie i udaje mi się zasnąć jeszcze na chwilę, ale kiedy się budzę, tuż przed zachodem słońca, okazuje się, że moim ciałem wstrząsają dreszcze. Cały dygoczę i chociaż od przyjazdu do Francji jest mi nieustannie zimno, to nic, czego doświadczyłem wcześniej, nie może się równać z tym, co dzieje się ze mną teraz. Czuję się tak, jak gdybym przez tydzień leżał w śniegu i mróz przeniknął mi aż do kości. Znajduje mnie Robinson, który truchleje na mój widok.

– Jezu Chryste – słyszę jego głos, a po chwili wołanie: – Sparks, chodź tu i zobacz! Na chwilę zalega cisza, potem zaś rozlega się drugi głos: – Koniec z nim. – Widziałem go niecałą godzinę temu. Wydawało się, że nic mu nie jest. – Patrz, jaki siny. Nie pociągnie do rana. Wkrótce przenoszą mnie do namiotu medycznego i po raz pierwszy od nie wiem jak dawna leżę na łóżku polowym pod ciepłymi kocami, z okładem na czole i prowizoryczną kroplówką wpiętą do żyły. Odzyskuję i tracę świadomość, budzę się i widzę swoją siostrę Laurę, jak stoi nade mną i karmi mnie czymś ciepłym i słodkim. – Cześć, Tristan – mówi. – To ty – odpowiadam. Zanim jednak udaje mi się coś dodać, jej łagodne rysy rozwiewają się i zmieniają w o wiele bardziej toporną, nieogoloną twarz sanitariusza o oczach tak bardzo zapadniętych, że z wyglądu przypomina żywego trupa. Znów tracę przytomność, a kiedy do niej wracam, widzę stojących nade mną lekarza oraz sierżanta Claytona niezdolnego zapanować nad rozdrażnieniem. – Nie będzie z niego żadnego pożytku – tłumaczy lekarz, sprawdzając płyn w kroplówce i energicznie stukając w rurkę palcem wskazującym. – W każdym razie nie w tej chwili. Najlepiej byłoby wysłać go do domu na rekonwalescencję. Na miesiąc, nie dłużej. Potem może wracać. – Na litość boską, człowieku, jeśli może zdrowieć tam, równie dobrze może to robić tutaj – przekonuje Clayton. – Nie wyślę jednego ze swoich ludzi do Anglii, żeby sobie poleżał. – Jest tu od ponad tygodnia, panie sierżancie. Zajmuje łóżko. Gdyby pojechał do domu, przynajmniej… – Nie słyszał mnie pan, doktorze? Powiedziałem, że nie wyślę Sadlera do domu. Sam mi pan powiedział, że jego stan zaczyna się poprawiać. – Owszem, jest lepiej. Ale to nie znaczy, że wrócił do zdrowia. Przynajmniej jeszcze nie całkiem. Proszę posłuchać, jestem gotowy podpisać dokumenty potrzebne do wywiezienia go stąd, jeśli to pana martwi. – Temu człowiekowi – upiera się Clayton, a ja czuję, jak jego pięść ląduje z całą mocą na kocu i ukrytej pod nim mojej nodze, siniacząc mi kostkę – nic nie jest, zupełnie nic w porównaniu z tymi, którzy stracili życie. Proszę go nakarmić, nawodnić, postawić na nogi. A potem odesłać do mnie. Zrozumiano? Następuje długa chwila milczenia, po niej zaś coś, co wygląda na pełne frustracji przytaknięcie. – Zrozumiano, panie sierżancie. Odwracam głowę na poduszce. Na kilka chwil darowano mi nadzieję, że wrócę do domu, potem zaś znów ją odebrano. Gdy zamykam oczy i zapadam w drzemkę, zaczynam się zastanawiać, czy to zdarzenie w ogóle miało miejsce; być może to był tylko sen, z którego właśnie się budzę.

Poczucie dezorientacji utrzymuje się przez większość dnia i nocy, ale następnego ranka, kiedy ze snu wybija mnie odgłos ulewnego deszczu bębniącego o brezentowy namiot, czuję, że mętlik, który miałem w głowie, ustępuje i wiem, iż dręcząca mnie choroba jeśli nie minęła, to przynajmniej zelżała. – No proszę, Sadler – mówi lekarz, wkładając mi do ust termometr. Czekając na to, co pokaże słupek rtęci, medyk wsuwa rękę pod koce i kładzie dłoń na moim bijącym, mam nadzieję, miarowo sercu, aby zbadać puls. – Wyglądasz lepiej. Nareszcie wracają ci rumieńce. – Jak długo tu jestem? – pytam. – Dzisiaj mija tydzień. Wypuszczam powietrze z płuc i kręcę głową ze zdumieniem; skoro leżę w łóżku od tygodnia, dlaczego wciąż czuję się tak bardzo zmęczony? – Najgorsze, przypuszczam, już za tobą. Z początku myśleliśmy, że cię stracimy. Ale ty potrafisz walczyć, prawda? – Nigdy wcześniej nie potrafiłem – odpowiadam. – Tak w ogóle, to coś mnie ominęło? – Nic szczególnego. – Lekarz śmieje się krótko. – A co miałoby cię ominąć? Wojna wciąż trwa, jeśli tym się martwisz. – Kogoś zabili? – pytam. – Kogoś z mojego oddziału? Medyk wyjmuje termometr z moich ust, przygląda mu się, po czym patrzy na mnie, a na jego twarzy maluje się dziwny wyraz. – Kogoś z twojego oddziału? – powtarza. – Nie. Nie, odkąd cię tu przynieśli. Przynajmniej nic mi na ten temat nie wiadomo. Było dość spokojnie. Dlaczego pytasz? Kręcę głową i wlepiam spojrzenie w sufit. Przespałem niemal dwie doby, ale czuję, że wciąż potrzebuję snu. Mógłbym przespać cały kolejny miesiąc, gdyby mi na to pozwolono. – Zdecydowanie lepiej – kwituje lekarz radośnie. – Temperatura znów w normie. Oczywiście mam na myśli tutejszą normę. – Odwiedzał mnie ktoś? – A kogo się spodziewałeś – arcybiskupa Canterbury? Puszczam mimo uszu jego sarkastyczną uwagę i odwracam się. Możliwe, że Will zaglądał do mnie od czasu do czasu; lekarz nie siedział przecież przy moim łóżku dwadzieścia cztery godziny na dobę. – Co mnie teraz czeka? – pytam. – Powrót do czynnej służby, podejrzewam. Damy ci jeszcze dzień lub dwa. Posłuchaj, może spróbowałbyś wstać na chwilę? Przejdź się do kantyny, zjedz coś. Dobrze zrobiłaby ci ciepła słodka herbata, jeśli będą mieli. Potem wróć i zobaczymy, jak się będziesz czuł. Wzdycham i zwlekam się z łóżka, czuję ciężar pełnego pęcherza, który naciska mi na brzuch, więc ubieram się szybko i ruszam do latryny. Gdy odrzucam połę namiotu i wychodzę na pogrążony w mętnym półmroku świat, kałuża wody, która uzbierała się na brezencie, spływa mi

prosto na głowę i przez parę chwil stoję zmarznięty i przemoczony, marząc o tym, aby wiatr i deszcz sprawiły, że znów zachoruję i będę mógł wrócić w ciepłe wygodne pielesze namiotu medycznego. Jednak ku mojemu rozczarowaniu okazuje się, że mój stan się polepsza i wkrótce wracam do czynnej służby. Mimo że później tego samego dnia na ramieniu pojawia mi się wysypka, przez co ręka mnie piecze, jak gdyby przypalano ją żywym ogniem, spędzam w namiocie medycznym zaledwie jedno popołudnie, czekając na pobieżne badanie, po którym słyszę, że nic mi nie jest, to wszystko wytwór mojej wyobraźni i mogę wracać do okopów. Wieczorem, gdy stoję przy peryskopie z karabinem przewieszonym przez ramię i obserwuję ziemię niczyją, dochodzę do przekonania, że po drugiej stronie spustoszonego terenu stoi młody Niemiec, mój rówieśnik, i obserwuje mnie. Jest zmęczony i przerażony; co wieczór modli się, aby nie zobaczyć nas, jak wypełzamy z okopów, ponieważ w chwili gdy powstaniemy z naszych błotnistych grobów, on będzie musiał zaalarmować swoich towarzyszy i rozpęta się piekło bitwy. Nikt nic nie mówi o Willu, a ja obawiam się zapytać o niego wprost. Większość chłopaków z naszego początkowego oddziału nie żyje, Hobbsa wysłano do szpitala polowego, więc właściwie nie został nikt, kto mógłby wspominać Willa. Dręczy mnie samotność. Nie widziałem go już jakiś czas, jeszcze zanim trafiłem do namiotu medycznego. Po tym jak odmówiłem złożenia skargi na Miltona, Will celowo mnie unikał. Potem zachorowałem i tak to się skończyło. Sierżant Clayton wyznacza sześćdziesięciu mężczyzn do przeprowadzenia zwiadu w środku nocy i z wszystkich naszych wysłanych w stronę niemieckich pozycji wraca zaledwie osiemnastu, katastrofa pod każdym względem. Wśród tych, którzy zginęli, znalazł się kapral Moody, kula trafiła go w oko. Później tego samego wieczoru dostrzegam kaprala Wellsa, który siedzi sam z kubkiem herbaty, z głową pochyloną nad stołem, i nieoczekiwanie ogarnia mnie współczucie. Nie wiem, czy wypada do niego podejść – nigdy nie żyliśmy w wielkiej przyjaźni – ale również czuję się samotny i spragniony towarzystwa, zbieram się więc w sobie, nalewam kubek herbaty i staję przed kapralem. – Dobry wieczór, panie kapralu – zaczynam ostrożnie. Mija parę sekund, zanim podnosi głowę, a kiedy w końcu to robi, zauważam pod jego oczami ciemne worki i zastanawiam się, jak długo już nie śpi. – Sadler – odpowiada Wells. – Skończyłeś służbę, co? – Tak, panie kapralu – mówię i skinieniem głowy wskazuję pustą ławkę naprzeciw niego. – Woli pan być sam czy mogę się przyłączyć? Patrzy przed siebie, jak gdyby nie wiedział, w jaki sposób powinien zareagować na moją propozycję, w końcu jednak wzrusza ramionami i pokazuje, że mogę usiąść. – Przykro mi z powodu kaprala Moody’ego – odzywam się po odpowiednio długiej chwili milczenia. – Był porządnym człowiekiem. Zawsze traktował mnie sprawiedliwie. – Pomyślałem, że dobrze byłoby napisać do jego żony – wskazuje leżącą przed nim kartkę

i długopis. – Nie wiedziałem nawet, że był żonaty. – Dlaczego miałbyś o tym wiedzieć? Ale tak, miał żonę i trzy córki. – Sierżant Clayton nie będzie wysyłał listu do rodziny? – pytam, ponieważ zwykle w ten sposób załatwia się te sprawy. – Na pewno będzie. Ale ja znałem Martina lepiej niż inni. Pomyślałem, że byłoby dobrze, gdybym też napisał. – Naturalnie – przytakuję skinieniem głowy, a gdy podnoszę kubek, ręka nagle mi słabnie i rozlewam herbatę na stół. – Na litość boską, Sadler – syczy kapral Wells, odsuwając na bok kartkę i długopis, zanim się zniszczą. – Przestań się tak cholernie wszystkim denerwować, drażni mnie to. Jak ty się czujesz tak w ogóle? Lepiej? – Całkiem dobrze, dziękuję. – Wycieram herbatę rękawem. – W pewnym momencie myślałem, że cię straciliśmy. Tego nam jeszcze brakowało, żeby znów było o jednego mniej. Niewielu zostało z twojego oddziału z Aldershot, prawda? – Siedmiu – mówię. – Ja doliczyłem się sześciu. – Sześciu? – pytam, czując, że krew odpływa mi z twarzy. – Kto zginął? – Odkąd zachorowałeś? Nikt, z tego, co mi wiadomo. – Ale w takim razie jest siedmiu – upieram się. – Robinson, Williams, Attling… – Chyba nie wymienisz Hobbsa? Bo jego odesłano do Anglii. Do wariatkowa. Nie liczymy Hobbsa. – Wcale go nie liczyłem – oświadczam – ale i tak zostaje siedmiu: Robinson, Williams i Attling, jak już mówiłem, potem Sparks, Milton, Bancroft i ja. Kapral Wells śmieje się i kręci głową. – Jeśli nie bierzemy pod uwagę Hobbsa, nie bierzmy też Bancrofta – stwierdza. – Co z nim? Wszystko w porządku? – Prawdopodobnie ma się lepiej niż ktokolwiek z nas. Przynajmniej w tym momencie. Ale słuchaj – dodaje, mrużąc lekko oczy, jak gdyby chciał mi się lepiej przyjrzeć. – Ty i on kiedyś trzymaliście ze sobą, prawda? – Mieliśmy prycze obok siebie w Aldershot – mówię. – A o co chodzi, gdzie on jest? Rozglądałem się za nim w okopach, odkąd wróciłem na linię, ale nigdzie go nie widziałem. – Czyli nic nie słyszałeś? Kręcę głową, ale nie odpowiadam.

– Szeregowy Bancroft – zaczyna Wells, z naciskiem wymawiając każdą sylabę, jak gdyby miały one ogromne znaczenie – umówił się na rozmowę z sierżantem Claytonem. Znów wrócił do sprawy z młodym Niemcem. O tym chyba słyszałeś? – Tak, panie kapralu – odpowiadam. – Byłem przy całym zajściu. – Och, zgadza się. Bancroft coś wspominał. Chciał, żeby Miltonowi postawiono zarzuty, powiedział to jasno i wyraźnie. Sierżant odmówił, chyba już po raz trzeci z kolei, i tym razem dyskusja między nimi rozgorzała na dobre. W rezultacie Bancroft oddał broń sierżantowi Claytonowi i oświadczył, że nie będzie dłużej brał udziału w walce. – Co to oznacza? – dopytuję. – Co się teraz stanie? – Sierżant Clayton powiedział Bancroftowi, że teraz jest już żołnierzem i nie może odmówić walki. Byłoby to zaniedbanie obowiązku i tą sprawą zająłby się sąd wojskowy. – Co na to Will? – Jaki Will? – pyta głupio Wells. – Bancroft. – Więc byliście ze sobą po imieniu? Wiedziałem, że się przyjaźnicie. – Mówiłem już, że mieliśmy prycze obok siebie podczas szkolenia, to wszystko. Słuchaj, powiesz mi w końcu, co się z nim stanie, czy nie? – Spokojnie, Sadler – ostrzega Wells. – Pamiętaj, z kim rozmawiasz. – Przepraszam, panie kapralu. – Przecieram dłonią oczy. – Po prostu chcę się dowiedzieć. Nie możemy… nie możemy pozwolić sobie na to, żeby stracić kolejnego człowieka. Oddział… – tłumaczę bez przekonania. – Nie, oczywiście, że nie. Cóż, sierżant Clayton powiedział mu, że nie ma wyboru, musi walczyć, ale Bancroft oznajmił, że nie wierzy już w moralną zasadność tej wojny, że jego zdaniem działania wojskowe są sprzeczne z dobrem publicznym i prawami boskimi. Czy on wcześniej też był taki religijny, Sadler? Zastanawiam się, skąd u niego ten nagły przypływ wyrzutów sumienia. – Jego ojciec jest pastorem – mówię. – Chociaż nie pamiętam, żeby Bancroft często o tym wspominał. – Tak czy inaczej nie przyniesie mu to wiele dobrego. Sierżant Clayton powiedział mu, że teraz już nie może się zarejestrować jako obdżektor, za późno na tego typu bzdury. Po pierwsze nie mamy tu trybunałów wojskowych, które mogłyby rozpatrzyć jego przypadek. Nie, doskonale wiedział, na co się pisze, i skoro odmawia walki, nie zostawia nam wyjścia. Wiesz, co to oznacza, Sadler. Nie muszę ci przypominać, co robimy z tchórzami. Przełykam ślinę i czuję, że serce mi łomocze jak oszalałe. – Chyba nie wyślecie go przed umocnienia? – pytam. – Jako noszowego? – Takie było ogólne zamierzenie – odpowiada, wzruszając ramionami, jak gdyby mówił o najnormalniejszej w świecie rzeczy. – Ale nie, Bancrofta to nie spotka. Ponieważ poszedł na całość. Ogłosił się absolutystą.

– Kim? – Absolutystą – powtórzył. – Nie znasz tego określenia? – Nie, panie kapralu. – To ktoś więcej niż obdżektor – tłumaczy. – Większość obdżektorów odmawia walki, nie chce zabijać i tak dalej, ale gotowi są pomagać w inny sposób, wykonywać czynności ich zdaniem bardziej humanitarne. Pracują w szpitalach, w kwaterze głównej czy jeszcze gdzieś indziej. To oczywiście tchórzostwo, ale przynajmniej coś robią, podczas gdy inni nadstawiają karku. – A absolutyści? – dociekam. – Oni są jeszcze bardziej radykalni, Sadler – ciągnie. – Nie zrobią zupełnie nic, żeby przyczynić się do wojny. Nie będą walczyć, nie będą pomagać tym, którzy walczą, nie będą pracować w szpitalach ani zajmować się rannymi. Będą jedynie siedzieć na tyłkach i narzekać, że to wszystko to jedna wielka lipa. To już szczyt wszystkiego, Sadler, mówię ci. Skrajne tchórzostwo. – Will nie jest tchórzem – mówię cicho, czując, że dłonie pod stołem zaciskają mi się w pięści. – Oczywiście, że jest – stwierdza. – Potwornym tchórzem. Tak czy inaczej oficjalnie się zdeklarował i zostało tylko postanowić, co z nim zrobić. – A gdzie on teraz jest? – pytam. – Odesłano go do Anglii? – Żeby żył tam sobie jak król? Na pewno nie. – Gdyby go odesłano, trafiłby do więzienia – zauważam. – A tam chyba nie czekałoby go królewskie życie. – Naprawdę, Sadler? – mówi kapral z powątpiewaniem. – Przypomnij sobie swoje słowa następnym razem, jak będziesz się czołgał przez ziemię niczyją, kule będą przelatywały tuż nad tobą i będziesz się zastanawiał, którą z nich dostaniesz w głowę jak Martin Moody. Podejrzewam, że w takich chwilach wiele byś oddał za kilka lat w więzieniu Strangeways. – To tam go zamknęli? – pytam, czując, jak pęka mi serce na myśl, że mogę już nigdy więcej go nie zobaczyć, że tak jak z Peterem Wallisem rozstaniemy się w niezgodzie i być może umrzemy, nigdy się nie pojednawszy. – Nie, jeszcze nie – odpiera Wells. – Wciąż jest tu, w obozie. Siedzi w areszcie na rozkaz sierżanta Claytona. Czeka na sąd wojskowy. – Ale rozprawy jeszcze nie było? – Nie potrzeba nam tutaj żadnej rozprawy, Sadler, wiesz o tym. Gdyby wpadło mu do głowy złożyć broń podczas walki, zostałby zastrzelony przez żandarmerię za tchórzostwo. W ciągu najbliższych dwudziestu czterech godzin szykuje się wielka ofensywa i jestem pewny, że opamięta się do tej pory. Jeśli zgodzi się wrócić do walki, puścimy jego wybryk w niepamięć. Na jakiś czas. Może będzie musiał odpowiedzieć za wszystko później, ale przynajmniej dożyje tego, że będzie mógł przedstawić swój punkt widzenia. Jeśli się nad tym zastanowić, to ma chłopak szczęście. Gdyby wszyscy ludzie nie byli zajęci przygotowaniem ataku albo wzmacnianiem okopów, rozstrzelano by go już wcześniej. Nie, na razie trzymamy go tam, gdzie jest, a potem wypuścimy, gdy zacznie się bitwa. Oczywiście bez przerwy opowiada, że nigdy nie będzie walczył, ale w swoim czasie wybijemy mu te wielce szlachetne pomysły z głowy. Wspomnisz

moje słowa. Przytakuję skinieniem, ale się nie odzywam. Nie jestem pewny, czy ktokolwiek zdoła wybić Willowi Bancroftowi z głowy coś, co raz sobie postanowił, i nawet zamierzam to powiedzieć, ale zachowuję milczenie. Po chwili Wells dopija herbatę i wstaje. – Lepiej będę się zbierał – mówi. – Idziesz, Sadler? – Jeszcze nie – odpowiadam. – W porządku. – Rusza przed siebie, po czym odwraca się i patrzy na mnie, znów przymrużając oczy. – Na pewno nie przyjaźnisz się z Bancroftem? – pyta. – Zawsze mi się wydawało, że jesteście jak papużki nierozłączki. – Mieliśmy tylko prycze obok siebie – tłumaczę, nie będąc w stanie spojrzeć mu prosto w oczy. – Tyle nas łączyło. Tak naprawdę to ledwo go znam. Ku swojemu zdumieniu następnego popołudnia dostrzegam Willa, który siedzi sam w pustym stanowisku strzeleckim nieopodal kwatery głównej. Jest nieogolony i blady; czubkiem buta kopie w ziemi, a na jego twarzy maluje się rezygnacja. Obserwuję go przez chwilę tak, aby mnie nie zauważył, ponieważ jestem ciekawy, czy wygląda inaczej teraz, po tym jak zdecydował się stoczyć swoją własną wielką bitwę. Mija, zdaje się, kilka minut, zanim gwałtownie podnosi głowę, po czym rozluźnia się, widząc, że to tylko ja. – Jesteś wolny – mówię, podchodząc do niego i nie siląc się na żadne powitania, mimo że nie widzieliśmy się już od dłuższego czasu. – Myślałem, że gdzieś cię zamknęli. – Zamknęli – potwierdza. – I zapewne znów mnie tam za chwilę zaprowadzą. Odbywa się jakaś narada i przypuszczam, że nie chcą, abym słyszał, o czym rozmawiają. Kapral Wells rozkazał mi tutaj czekać, dopóki ktoś po mnie nie przyjdzie. – I wierzą ci, że nie uciekniesz? – A gdzie niby miałbym uciec, Tristanie? – pyta, uśmiechając się do mnie i rozglądając się wokoło. Ma rację; właściwie tu nie ma dokąd uciec. – Masz może papierosy? Wszystkie mi zabrali. Grzebię w kieszeni płaszcza, po czym daję mu papierosa. Szybko go odpala i przymyka na chwilę oczy, gdy pierwszy raz się zaciąga, a dym wypełnia jego płuca. – Czy to straszne? – pytam. – Co? – Znów spogląda na mnie. – Być w areszcie. Wells powiedział mi, co robisz. Domyślam się, że traktują cię okropnie. Wzrusza ramionami i odwraca wzrok. – Nie jest źle – odpowiada. – Większość czasu po prostu mnie lekceważą. Przynoszą jedzenie, wyprowadzają do latryny. Nie uwierzysz, ale mam nawet pryczę. Jest o wiele wygodniej i lepsze to niż gnicie w okopach, słowo daję. – Ale nie dlatego to robisz, prawda? – Nie, oczywiście, że nie. Za kogo mnie uważasz?

– To z powodu tego młodego Niemca? – Częściowo – mówi spuszczając wzrok i wlepiając go we własne buty. – Ale chodzi też o Wolfa. O to, co się z nim stało. Że go zamordowali. Wydaje mi się, że staliśmy się nieczuli na przemoc. Według mnie sierżant Clayton upadłby na kolana i wybuchnął płaczem, gdyby usłyszał, że wojna się skończyła. On to kocha. Zdajesz sobie z tego sprawę, Tristanie, prawda? – Wcale tego nie kocha – kręcę głową. – Jest na wpół obłąkany. Wszyscy to widzą. Bełkocze coś całymi dniami. Wpada w szał, za chwilę dostaje napadu płaczu. Powinno się go zawieźć do domu wariatów. Ale czekaj, nie zapytałem, jak się masz. – W porządku – odpowiadam krótko, nie chcąc, by rozmowa zeszła na mój temat. – Chorowałeś. – Tak. – W pewnej chwili myślałem, że już po tobie. A przynajmniej lekarz nie dawał ci większych szans. Cholerny dureń. Mówiłem mu, że się wyliżesz. Mówiłem, że jesteś twardszy, niż mu się zdaje. Roześmiałem się krótko, słysząc słowa, które mi pochlebiły, po czym spojrzałem na niego ze zdziwieniem. – Rozmawiałeś z lekarzem? – pytam. – W przelocie, tak. – Kiedy? – No wtedy, gdy przyszedłem cię odwiedzić. – Ale powiedzieli mi, że nikt mnie nie odwiedzał – mówię. – Pytałem i wydawało się, że uznali mnie za wariata, że w ogóle przyszło mi to do głowy. Wzrusza ramionami. – Ale byłem. Zza rogu wychodzi trzech żołnierzy, nowych rekrutów, których wcześniej nie widziałem i którzy teraz się wahają, gdy widzą Willa. Patrzą na niego przez chwilę, po czym jeden z nich spluwa na ziemię, a pozostali idą w jego ślady. Nie odzywają się, a przynajmniej nie mówią Willowi niczego prosto w twarz, ale słyszę, jak mamroczą pod nosem: „Pieprzony tchórz”, gdy nas mijają. Odprowadzam ich spojrzeniem, dopóki nie znikają mi z oczu, po czym znów spoglądam na Willa. – Nieważne – stwierdza cicho. Mówię mu, żeby się posunął, i siadam obok niego. Nie mogę przestać myśleć o tym, że odwiedził mnie w namiocie medycznym, i o tym, co te odwiedziny znaczyły. – Nie sądzisz, że mógłbyś na jakiś czas o tym zapomnieć? – pytam. – Mówię o twoich wątpliwościach. Zająć się nimi, kiedy będzie już po wszystkim? – Ale co by to wtedy dało? – dziwi się. – Trzeba się tym zająć teraz, gdy walka trwa. Inaczej to

zupełnie bez sensu. Zrozum. – Tak, ale jeżeli nie rozstrzelają cię tutaj za tchórzostwo, odeślą cię do Anglii. Słyszałem trochę, co robią w więzieniach z tymi, którzy odmawiają walki. Będziesz miał szczęście, jeśli to przeżyjesz. A potem, jak myślisz, jak będzie wyglądało twoje życie? Na pewno nie będziesz przyjmowany w towarzystwie. – Gówno mnie obchodzi towarzystwo. – Śmieje się z rozgoryczeniem. – Dlaczego miałbym się nim przejmować, jeżeli to właśnie oni stoją za tym wszystkim? A ja nie jestem tchórzem, Tristanie – upiera się. – Nie robię tego wszystkiego ze strachu. – Wiem, jesteś absolutystą – odpowiadam. – I myślisz, że można wszystko usprawiedliwić, jeśli tylko znajdzie się na to ładne słowo. Ale tak nie jest. Will odwraca się, wpatruje się we mnie, wyjmuje papierosa z ust, po czym kciukiem i palcem wskazującym wyskubuje wiórek tytoniu, który utkwił mu między przednimi zębami. Przygląda się brązowej nitce, aby po chwili strzepnąć ją na ziemię pod naszymi stopami.  – A w ogóle to dlaczego się tym tak bardzo przejmujesz? – pyta. – Po co ci ta cała rozmowa ze mną? – Przejmuję się z tego samego powodu, z którego odwiedziłeś mnie w szpitalu – mówię. – Nie chcę się bezczynnie przyglądać, jak popełniasz straszny błąd, którego będziesz żałował do końca życia. – Nie sądzisz, że to ty możesz żałować? – odpiera. – Kiedy to się skończy i wrócisz cały i zdrowy do Londynu, nie sądzisz, że ci wszyscy zabici będą ci się śnili po nocach i będziesz się budził zlany potem? Naprawdę chcesz mi powiedzieć, że będziesz potrafił zostawić to wszystko za sobą? Chyba się jeszcze nad tym nie zastanawiałeś – dodaje chłodniejszym tonem. – Mówisz o tchórzostwie, o braku odwagi i jednocześnie kierujesz swoją pogardę przeciwko wszystkim, tylko nie przeciwko sobie. Widzisz to, prawda? A może to ty jesteś tchórzem, nie ja? Ja nie śpię po nocach, Tristanie, cały czas myślę o chłopaku, który zsikał się w spodnie tuż przed tym, nim Milton przyłożył mu pistolet do głowy. Gdy tylko zamknę oczy, widzę jego mózg rozbryzgany na ścianie okopu. Gdybym mógł się cofnąć w czasie, wpakowałbym kulę Miltonowi, zanim zabił tego chłopca. – Rozstrzelaliby cię, gdybyś to zrobił. – I tak mnie rozstrzelają. O czym oni tam, twoim zdaniem, dyskutują? O tym, że w kantynie dają podłą herbatę? Zastanawiają się, jak najlepiej się mnie pozbyć. – Nie rozstrzelają cię – upieram się. – Nie mogą. Muszą najpierw przeprowadzić rozprawę. – Tutaj nie muszą – stwierdza. – Nie na polu bitwy. A kto by mnie wydał, gdybym zastrzelił Miltona? Ty? Nie zdążam odpowiedzieć na jego pytanie, ponieważ z lewej strony dobiega nas wołanie: „Bancroft!”, a gdy się obracam, widzę Hardinga, nowego kaprala przysłanego z kwatery głównej na miejsce Moody’ego. – Co ty tu robisz? I kim, do cholery, jesteś? – pyta. Zrywam się na równe nogi.

– Szeregowy Sadler – melduję. – I czemu, do licha, rozmawiasz z więźniem? – Cóż, on po prostu tu siedział, panie kapralu – tłumaczę się, nie wiedząc, jaką właściwie zbrodnię popełniłem. – A ja akurat tędy przechodziłem, to wszystko. Nie wiedziałem, że jest aresztowany. Harding mruży oczy i mierzy mnie przez chwilę spojrzeniem, jak gdyby usiłował zdecydować, czy nie robię z niego durnia. – Wracaj do okopów, Sadler – rozkazuje. – Na pewno ktoś tam cię szuka. – Tak jest, panie kapralu – mówię, odwracając się i żegnając Willa skinieniem głowy. On nie odpowiada na moje pożegnanie, tylko wpatruje się we mnie z dziwnym wyrazem twarzy. Wieczór. Na lewo ode mnie spada bomba i zwala mnie z nóg. Uderzam o ziemię, przez chwilę leżę, usiłując złapać oddech i zastanawiając się, czy to już koniec. Oderwało mi nogi? Urwało ręce? Czy wypływają mi z brzucha jelita i mieszają się z błotem? Mijają jednak kolejne sekundy, a ja nie czuję bólu. Zapieram się dłońmi o ziemię i dźwigam się. Nic mi nie jest. Nie jestem ranny. Żyję. Ruszam przed siebie, wskakuję do okopu i natychmiast rozglądam na prawo i na lewo, żeby ocenić sytuację. Obok mnie biegną inni żołnierze, ustawiają się w szyku złożonym z trzech szeregów wzdłuż ściany wychodzącej bezpośrednio na linię frontu. Na końcu szeregu stoi kapral Wells, który wywrzaskuje rozkazy, a jego ręka unosi się i opada, jak gdyby coś rąbał. Pierwszy szereg cofa się krok w tył, drugi postępuje krok do przodu, a trzeci, w którym znajduję się również ja, ustawia się tuż za drugim. Nie sposób usłyszeć komend zagłuszanych odgłosami bombardowania i strzelaniny, obserwuję jednak Wellsa, spazmatycznie wciągając powietrze do płuc, i widzę, jak wydaje krótkie rozkazy piętnastu mężczyznom w pierwszym szeregu, ci zaś patrzą po sobie przez chwilę, a następnie wspinają się na drabiny i z mocno pochylonymi głowami przeskakują przez worki z piaskiem prosto na ziemię niczyją, pogrążoną w ciemnościach i rozjaśnianą jedynie sporadycznymi błyskami niczym podczas karnawałowej zabawy. Wells ciągnie peryskop w dół, patrzy przez szybkę, a ja przyglądam się uważnie jego twarzy i rozpoznaję momenty, w których zauważa, że ktoś został trafiony, ponieważ jego rysy wykrzywia grymas bólu. Po chwili odsuwa peryskop na bok, a następny szereg mężczyzn robi krok w przód. Teraz między nami jest również sierżant Clayton, stoi na drugim końcu szeregu i wywrzaskuje rozkazy żołnierzom. Zamykam na moment oczy. Ile czasu zostało, zastanawiam się, zanim ja również przeskoczę przez worki z piaskiem – dwie, trzy minuty? Czy moje życie ma się dzisiaj skończyć? Bywałem tam już przedtem i przetrwałem, ale tego wieczoru… tego wieczoru jest inaczej, chociaż nie wiem dlaczego. Patrzę przed siebie i widzę trzęsącego się chłopaka. To młody, niedoświadczony, nowo przybyły rekrut. Zdaje się, że dotarł tu przedwczoraj. Odwraca się i patrzy na mnie, jak gdyby oczekiwał ode mnie pomocy, a na jego twarzy maluje się czyste przerażenie. Na pewno jest niewiele

młodszy ode mnie, być może nawet trochę starszy, ale wygląda jak dziecko, chłopczyk, który nie ma pojęcia, skąd się tu w ogóle wziął. – Nie dam rady – zwraca się do mnie cichym, błagalnym głosem, w którym pobrzmiewa akcent z Yorkshire. Mrużę oczy i zmuszam je, aby skoncentrowały się na mówiącym. – Dasz – odpowiadam. – Nie – kręci głową. – Nie dam. Z obydwu stron dobiegają nas jeszcze głośniejsze wrzaski i nagle z góry, prawie jak z nieba, spada ciało i ląduje między nami. To inny z nowo przybyłych, młodzieniec z bujną czupryną przedwcześnie posiwiałych włosów, którego zauważyłem niecałe pięć minut temu – z jego gardła sączy się teraz krew wydobywająca się z dziury po kuli. Stojący przede mną chłopak wydaje okrzyk i cofa się do tyłu, niemal wchodząc na mnie, a ja popycham go do przodu. Nie mogę zajmować się również nim, kiedy moje własne życie ma się zaraz skończyć. To nie w porządku. – Proszę – błaga, jak gdybym to ja w jakiś sposób mógł zapanować nad tym, co się dzieje. – Zamknij się – cedzę przez zęby, nie mając ochoty dłużej go niańczyć. – Zamknij się, do kurwy nędzy, i rusz się, dobra? Rób, co do ciebie należy. Chłopak krzyczy, a ja znów go popycham i teraz stoi tuż przed drabiną w jednym rzędzie z kilkunastoma innymi żołnierzami. – Następny szereg! – wrzeszczy sierżant Clayton. Żołnierze nerwowo stawiają nogi na pierwszych szczeblach drabin, głowy zaś trzymają nisko spuszczone, aby nie wychynęły zza umocnień wcześniej, niż to konieczne. Mój chłopak, ten, który stoi przede mną, również spuszcza głowę, ale nie dotyka drabiny, obydwiema nogami stoi twardo na błotnistej ziemi. – Żołnierzu! – woła Clayton, wskazując na niego. – Do góry! Do góry! Już! – Nie dam rady – krzyczy chłopak. Łzy spływają ciurkiem po jego twarzy i, Boże drogi, mam już tego dość, mam dość tego wszystkiego, jeśli mam umrzeć, to niech się to wszystko zaraz skończy, ale nie może się skończyć, dopóki nie nadejdzie moja kolej, kładę więc ręce na pośladkach chłopaka i wpycham go na drabinę, czując, jak opiera mi się całym ciężarem ciała. – Nie! – woła, błaga mnie, a jego ciało słabnie. – Nie, proszę! – Do góry, żołnierzu! – wrzeszczy Clayton, pędząc w naszą stronę. – Sadler, podsadź go! Wykonuję rozkaz, nie zastanawiam się nawet nad konsekwencjami tego, co robię, i razem z Claytonem wpycham chłopaka na szczyt drabiny, gdzie nie może już zrobić nic innego, jak tylko wygramolić się na zewnątrz i upaść na brzuch, ponieważ powrót do okopu jest wykluczony. Patrzę, jak chłopak pełznie do przodu, jego buty znikają na końcu, i odwracam się do Claytona, który wpatruje się we mnie, a w jego oczach czai się obłęd. Spoglądamy na siebie, ja myślę: „Zobacz, co właśnie zrobiliśmy”, on zaś wraca na koniec szeregu, a w tym czasie Wells

rozkazuje ruszać do przodu naszemu rzędowi i już się nie waham, wspinam się po drabinie, zeskakuję z niej i stoję wyprostowany, nie unoszę karabinu, tylko patrzę na chaos panujący wokoło i myślę: „Jestem, wykończcie mnie teraz, dobrze? Zastrzelcie mnie”. Nadal żyję. Wokoło zalega zdumiewająca cisza. Sierżant Clayton przemawia do nas, tych czterdziestu, którzy zostali i stoją teraz w beznadziejnym szyku zupełnie nieprzypominającym idealnie równych szeregów z Aldershot. Znam zaledwie paru z tych ludzi; są brudni, wycieńczeni, niektórzy poważnie ranni, inni na wpół obłąkani. Ku mojemu zaskoczeniu jest również Will, stoi między Wellsem i Hardingiem, którzy trzymają go za ręce, jak gdyby istniała możliwość, że im ucieknie. Will wygląda na udręczonego, wzrok ma wbity w ziemię, podnosi go tylko raz i udaje mi się wtedy pochwycić jego spojrzenie, ale chyba mnie nie poznaje. Pod oczami ma ciemne worki, na lewym policzku duży, spuchnięty siniak. Clayton na nas krzyczy, najpierw mówi, że byliśmy bardzo dzielni przez ostatnie osiem godzin, a za chwilę nazywa nas bandą wystraszonych myszy. Nigdy nie był całkiem zdrowy na umyśle, ale teraz zupełnie mu odbiło. Bredzi coś o duchu bojowym, o tym, że wygramy wojnę, ale kilka razy przywołuje nie Niemców, tylko Greków, i co chwilę gubi wątek. Wyraźnie widać, że nie powinno go tutaj być. Zerkam na Wellsa, najwyższego rangą po sierżancie, aby sprawdzić, czy zdaje sobie sprawę z tego, jak daleko sprawy zaszły, ale on nie zwraca na nic uwagi. Zresztą i tak nie mógłby wiele zrobić. Bunt nie wchodzi w rachubę. – A ten człowiek, ten tutaj! – wrzeszczy Clayton, po czym maszeruje w stronę Willa, który ze zdumieniem podnosi spojrzenie, jak gdyby w ogóle zapomniał, gdzie się znajduje. – Ten człowiek, który nie chce walczyć, ten pieprzony tchórz, co o nim myślicie, żołnierze, jest inny niż wy, uczono go czego innego, czego innego, wiem, bo sam go uczyłem, opowiada skandaliczne rzeczy, potem kładzie się na łóżku w celi i odpoczywa, kiedy wy, dzielne chłopaki, trenujecie w pocie czoła, ponieważ zostało nam zaledwie parę tygodni, zanim wyruszymy do Francji walczyć, a ten człowiek, ten tutaj, opowiada, że nie ma ochoty zabijać, ale kiedyś był kłusownikiem, tak słyszałem… I tak dalej, i tak dalej, mówi bez końca i bez sensu, nie buduje zdań, z przypadkowych słów kleci absurdalne, pełnie nienawiści frazy, którymi nas opluwa. Odchodzi, po chwili wraca, zdejmuje rękawiczkę i uderza nią Willa w twarz. Jesteśmy oczywiście znieczuleni na akty przemocy, ale to, co robi sierżant, trochę nas zaskakuje. Jego czyn jest z jednej strony błahy, z drugiej zaś niesłychanie podły. – Nienawidzę tchórzy – mówi Clayton, uderzając ponownie, tak mocno, że głowa Willa odwraca się w bok. – Nienawidzę z nimi jeść, nienawidzę z nimi rozmawiać, nienawidzę nimi dowodzić. Harding spogląda na Wellsa, jak gdyby chciał zapytać, czy powinien interweniować, ale Clayton uspokaja się i zwraca się do pozostałych mężczyzn, wskazując Willa. – Ten człowiek – oświadcza – nie chciał walczyć podczas dzisiejszego ataku. W związku z tym został oddany pod sąd wojskowy i uznany winnym tchórzostwa. Zostanie rozstrzelany jutro o szóstej rano. W ten sposób rozprawiamy się z tchórzami. Will podnosi spojrzenie, ale wydaje się, że jest mu już wszystko jedno. Wpatruję się w niego, chciałbym, żeby odwrócił głowę w moją stronę, ale on tego nie robi. Nawet teraz, nawet w tym

momencie, nie pozwala mi. Panuje noc, ciemność, zaskakująca cisza. Idę na tyły, gdzie kilku sanitariuszy układa ciała na noszach, szykując je do transportu do domu. Zerkam na nie przelotnie i dostrzegam Attlinga, Williamsa i Robinsona z głową roztrzaskaną przez niemiecką kulę. Obok niego leży Milton, zabójca młodego Niemca, teraz też już martwy. Zostało nas tylko trzech: Sparks, Will i ja. Jak to możliwe, że przetrwałem tak długo? Ruszam w stronę kwater sierżanta i natykam się na stojącego przed nimi Wellsa. Pali papierosa, jest blady i wygląda na zdenerwowanego. Zaciąga się mocno, wciąga nikotynę głęboko w płuca, mruży oczy i przygląda mi się, gdy do niego podchodzę. – Muszę porozmawiać z sierżantem Claytonem – oświadczam. – Muszę porozmawiać z sierżantem Claytonem, panie kapralu – poprawia mnie. – To ważne. – Nie teraz, Sadler. Sierżant śpi. Rozstrzela nas obydwu razem z tamtym, jeśli obudzimy go bez potrzeby. – Panie kapralu, trzeba coś zrobić z sierżantem – mówię. – Coś? Co masz na myśli? – Czy mogę mówić szczerze, panie kapralu? Wells wzdycha. – Wyduś to z siebie, na litość boską – mamrocze. – Stary oszalał – stwierdzam. – Widzi to pan, prawda? To, jak pobił Bancrofta. I ten cały sąd kapturowy. To nie powinno się zdarzyć nawet tutaj, dobrze pan o tym wie. Bancroft powinien pojechać do kwatery głównej, być sądzony przez równych sobie… – Był w kwaterze głównej. Chorowałeś, pamiętasz? – Ale to wszystko stało się tutaj. – To też jest dozwolone. Byliśmy w trakcie bitwy. To nadzwyczajne okoliczności. Kodeks wojskowy wyraźnie stwierdza, że w takich warunkach… – Wiem, co stwierdza kodeks wojskowy – przerywam mu. – Ale proszę pomyśleć, panie kapralu. Bancroft zostanie rozstrzelany za… – spoglądam na zegarek. – Niecałe sześć godzin. To nie w porządku. Zdaje pan sobie z tego sprawę. – Prawdę mówiąc, Sadler, nic mnie to nie obchodzi – oświadcza Wells. – Zawieźcie go do domu, poślijcie na ziemię niczyją, rozstrzelajcie rano, gówno mnie to wszystko obchodzi. Nie rozumiesz? Interesuje mnie tylko to, żeby minęła kolejna godzina, potem kolejna, potem kolejna i żebyśmy je przeżyli. Jeżeli Bancroft nie chce walczyć, to niech umiera. – Ale, panie kapralu… – Dosyć, Sadler. Wracaj na stanowisko strzeleckie, słyszysz?

Nie mogę spać; oczywiście, że nie mogę. Mijają godziny, obserwuję horyzont, pragnąc, żeby słońce nie wzeszło. Około trzeciej nad ranem wlokę się okopem zatopiony w myślach, nie patrzę, dokąd idę, gdy nagle potykam się o czyjeś wyciągnięte nogi; w ostatniej chwili udaje mi się złapać równowagę i nie upaść twarzą prosto w błoto. Patrzę za siebie ze złością, widzę jednego z nowo przybyłych, wysokiego rudego chłopaka o nazwisku Marshall, który siada pod ścianą i nakłada z powrotem na głowę hełm, spuszczony podczas snu na oczy. – Na litość boską, Marshall – mówię. – Nie rozwalaj się tak, co? – A co ci do tego? – pyta, nie ruszając się z miejsca i krzyżując ręce, jak gdyby rzucał mi wyzwanie. Jest młody, nie widział jeszcze, jak pociski urywają głowy jego kolegom, i prawdopodobnie uważa, że ta cholerna wojna jeszcze się nie skończyła tylko dlatego, iż on i jemu podobni nie zostali wcześniej włączeni do akcji. – To, że nie chcę się potknąć o twoje nogi i złamać karku – warczę. – Wszystkim zagrażasz, jak leżysz tak rozwalony. Gwiżdże przez zęby, kręci głową ze śmiechem i zbywa mnie machnięciem ręki. Raczej jednak nie pozwoli sobie na to, aby zlekceważyć moje uwagi, zwłaszcza że obserwuje nas już paru nowo przybyłych rekrutów, którzy tylko czekają na awanturę mogącą przełamać monotonię i zapewnić trochę rozrywki. – A może to ty przestaniesz chodzić z głową w chmurach, Sadler, a wtedy nie będą ci się przytrafiać wypadki? – sugeruje, zsuwając hełm na oczy i udając, że zamierza ponownie zasnąć, chociaż ja oczywiście wiem, iż woli zasłonić twarz, dopóki się nie upewni, w którą stronę potoczy się nasza wymiana zdań. Nie planuję tego, co robię, i nawet w chwili gdy widzę, że wyciągam rękę, jestem niemal zaskoczony własnym ruchem, mimo to w następnej sekundzie ściągam mu hełm z głowy, zamaszystym gestem odrzucam go na bok i widzę, jak po zakreśleniu w powietrzu idealnego łuku ląduje w kupie błota krawędzią do dołu, tak że przed ponownym nałożeniem trzeba będzie go oczyścić. – Na litość boską, człowieku! – woła Marshall, zrywając się na równe nogi i patrząc na mnie gniewnie. – Dlaczego to robisz? – Dlatego, że jesteś pieprzonym idiotą – odpowiadam. – Przynieś mi hełm – nakazuje, a w jego ochrypłym głosie pobrzmiewa z trudem hamowana wściekłość. Zdaję sobie sprawę z tego, że zgromadziło się naokoło nas paru mężczyzn, słyszę trzask zapałek, od których odpalane są papierosy, doskonałe do zajęcia czymś rąk w trakcie zbliżającego się widowiska. – Sam sobie przynieś, Marshall – mówię. – I następnym razem ruszaj się żwawiej, gdy przechodzi obok ciebie starszy rangą. – „Starszy rangą”? – wybucha śmiechem. – A ja myślałem, że rozmawiam ze zwykłym podrzędnym szeregowym, takim samym jak ja.

– Jestem tu dłużej – upieram się, chociaż nawet mnie samemu tłumaczenie to wydaje się żałosne. – I orientuję się, co i jak, o wiele lepiej niż ty. – I jeśli chcesz dalej się orientować, to proponuję ci, żebyś jednak przyniósł mi hełm – rzuca, po czym wyszczerza żółte, odrażające zęby. Czuję, że usta wykrzywiają mi się w szyderczym uśmiechu. Oczywiście znam chłopaków jego pokroju. Lubiących znęcać się nad słabszymi. Pamiętam ich ze szkoły, pamiętam z życia i mam ich dosyć. Rana na ramieniu, ta, o której lekarze mówią, że jej wcale nie ma, dokucza mi potwornie, a do tego przeżywam tak ogromną frustrację w związku z tym, co dzieje się z Willem, iż prawie nie jestem w stanie jasno myśleć. – Nie widać po tobie, żebyś był weteranem – stwierdza po chwili i rozgląda się po zebranych mężczyznach, licząc na ich wsparcie. – Może też należysz do tej bandy? – Jakiej bandy? – nie rozumiem. – Tej samej, do której należy twój kumpel, jak mu tam, Bancroft. – Prawda – dochodzi mnie głos innego nowo przybyłego rekruta stojącego parę metrów dalej. – Trafiłeś, Tom. Bancroft i Sadler trzymali ze sobą od początku, tak przynajmniej słyszałem. – Jesteś tchórzem, tak jak on? – pyta Marshall. – Boisz się walczyć? – Will nie boi się walczyć – mówię, podchodząc do niego tak blisko, że czuję jego śmierdzący oddech. – Och, zatem to jest „Will”? – Śmieje się pogardliwie. – „Will” to odważny chłop, co? Łatwo być odważnym, kiedy siedzi się bezpiecznie w areszcie, zjada trzy posiłki dziennie i śpi na łóżku. Może chciałbyś do niego dołączyć, Sadler, o to chodzi? Czy wolisz, żeby mówić do ciebie „Tristan”? Myślisz, że byłoby o wiele przyjemniej położyć się na łóżku obok kolegi i pobawić w koci-łapci pod kocykiem? Odwraca się do kolegów, żeby znów się wyszczerzyć, a ci wybuchają śmiechem, słysząc jego beznadziejny żart, ja jednak mam już tego dosyć, w ułamku sekundy moja pięść odnajduje jego szczękę i posyłam go na ziemię z taką samą precyzją, z jaką przed momentem posłałem w powietrze jego hełm. Upadając, uderza głową o belki wzmacniające ściany okopu, ale szybko dochodzi do siebie, wstaje i rzuca się na mnie, a zebrani mężczyźni zaczynają wiwatować i gwizdać; wydają głośne okrzyki, gdy jeden z nas trafi drugiego, śmieją się, gdy zataczamy się w błocie lub nasze ciosy chybiają celu. Nasza bójka przeradza się w coś w rodzaju meczu bokserskiego, tyle że zamiast walczyć na ringu, miotamy się niezdarnie w ciasnym rowie niczym dwa zadziorne szympansy uwięzione w klatce. Właściwie nie jestem świadomy tego, co się dzieje, ale czuję się tak, jak gdyby tłumione miesiącami cierpienie nagle znalazło ujście i w pewnym momencie, nie wiedząc nawet, że szala zwycięstwa przechyla się na moją stronę, siedzę okrakiem na przeciwniku, raz po raz uderzam go pięścią w twarz i wbijam coraz głębiej w błoto. To on, to jego twarz, gdy cofa się przede mną w klasie po tym, jak go pocałowałem. To on, wychodzi zza sklepowej lady, kładzie rękę na moim ramieniu i mówi, że lepiej będzie dla nas wszystkich, jeżeli zginę. To on, obejmuje mnie nad strumieniem w Aldershot, po czym zbiera ubrania i ucieka, a w jego

oczach czai się pogarda i odraza. I znowu on, gdzieś na tyłach okopów, mówi mi, że to pomyłka, zwykła chwila zapomnienia potrzebna każdemu mężczyźnie w takich okolicznościach. Okładam pięściami każdego z nich, Marshall przyjmuje wszystkie ciosy, a świat naokoło wydaje się coraz ciemniejszy, nawet gdy czyjeś ręce chwytają mnie od tyłu, ściągają z chłopaka i podnoszą na nogi, a do moich uszu docierają krzyki mężczyzn: – Dość, dość, na litość boską, człowieku, dość! Zabijesz go, jeśli nie przestaniesz! – Sadler, do cholery, przynosisz nam hańbę, dociera to do ciebie? – pyta sierżant Clayton, wychodząc zza biurka i zbliżając się do mnie na tyle, że nie czuję się swobodnie. Ma cuchnący oddech, zauważam, że drga mu lewa powieka i że ogolił zaledwie lewą połowę twarzy. – Tak jest, panie sierżancie – odpowiadam. – Dociera. – Wstyd i hańbę – powtarza. – I to właśnie ty, absolwent Aldershot. Żołnierz, którego ja wyszkoliłem. Ilu tak w ogóle was zostało? – Trzech, panie sierżancie – mówię. – Dwóch, Sadler – poprawia mnie. – Nie liczymy Bancrofta. Tchórzliwy sukinsyn. Zostało was dwóch i tak się zachowujesz? Jak nowo przybyli rekruci mają walczyć z wrogiem, jeżeli ty ich tłuczesz na kwaśne jabłko? – Czerwienieje na twarzy i każde słowo wypowiada z rosnącą wściekłością. – Oczywiście, to było niezbyt mądre – przyznaję. – Niezbyt mądre?! Niezbyt mądre?! – ryczy. – Kpisz sobie, Sadler, bo jeśli tak, jeśli usiłujesz być zabawny, to wierz mi, każę cię… – Nie kpię, panie sierżancie – przerywam mu. – Nie wiem, co mi się stało. Trochę mi odbiło, to wszystko. Marshall po prostu działa mi na nerwy. – Odbiło ci? – Pochyla się do przodu i wpatruje się we mnie. – Powiedziałeś, że ci odbiło, Sadler? – Tak jest, panie sierżancie. – Jeżeli ci się śni, że wymkniesz się stąd z powodu jakiejś rzekomej niepoczytalności, to lepiej od razu wybij to sobie z głowy. – Skąd mam się wymknąć, panie sierżancie? – nie rozumiem. – Z pana gabinetu? – Z Francji, cholerny durniu! – Och. Nie, panie sierżancie – zaprzeczam. – Nie mam zamiaru. Po prostu chwilowo puściły mi nerwy. Za co chciałbym przeprosić. Potknąłem się o niego, od słowa do słowa i daliśmy się ponieść emocjom. To nie powinno było się zdarzyć. – Marshall jest niezdolny do pełnienia służby przez następne dwadzieścia cztery godziny i to wszystko twoja sprawka – mówi Clayton z nieco mniejszą złością. – Wiem, że go poturbowałem, panie sierżancie.

– To delikatnie powiedziane – stwierdza, po czym cofa się, wsuwa rękę do spodni i bezceremonialnie drapie się w kroczu, a następnie siada z westchnieniem i tą samą ręką przeciera sobie twarz. – Też jestem cholernie zmęczony – mamrocze. – Obudzili mnie tylko po to? Mimo wszystko – dodaje łagodniejszym tonem – szczerze mówiąc, nie spodziewałem się, Sadler, że jesteś do tego zdolny. A temu głupkowi przyda się nauczka, dobrze o tym wiem. Sam najchętniej utarłbym mu nosa, bo zalazł mi za skórę. Ale nie mogę tego zrobić. Muszę dawać przykład ludziom. Ten zółtodziób sprawia same problemy, odkąd się zjawił. Stoję na baczność nieco zdumiony obrotem spraw. Nie wpadłbym na to, że w oczach sierżanta Claytona wyrosnę na bohatera, chociaż ogólnie rzecz biorąc, jest on człowiekiem zupełnie nieprzewidywalnym. Prawdopodobnie za chwilę znów na mnie naskoczy. – Ale posłuchaj, Sadler – ciągnie. – Nie mogę pozwolić, żeby tego typu incydenty uchodziły komukolwiek płazem. Rozumiesz to, prawda? Żadnych wyjątków od reguły. – Oczywiście, panie sierżancie – potwierdzam. – No to co mam z tobą zrobić? Patrzę na niego, nie wiedząc, czy pytanie, które zadał, jest retoryczne, czy nie. „Odesłać do Anglii”, chciałbym podpowiedzieć, ale powstrzymuję się, ponieważ jedyne, co bym osiągnął, to kolejny atak wściekłości. – Następne kilka godzin spędzisz w areszcie – orzekł w końcu, kiwając głową. – I na oczach całego oddziału przeprosisz Marshalla, gdy jutro wróci na służbę. Uściśniecie sobie ręce, powiesz, że w miłości i na wojnie wszystkie chwyty dozwolone czy coś w tym rodzaju. Ludzie muszą zobaczyć, że nie można wszczynać bójek ot tak sobie i nie ponosić żadnych konsekwencji. Przenosi spojrzenie na drzwi i woła kaprala Hardinga, który chwilę później wchodzi. Zapewne przez cały czas stał pod gabinetem i przysłuchiwał się naszej rozmowie. – Proszę zamknąć szeregowego Sadlera w areszcie do wschodu słońca. – Tak jest, panie sierżancie – odpowiada Harding, ale słychać w jego głosie, że nie jest do końca pewny, jak rozumieć rozkaz Claytona. – Gdzie dokładnie mam go zamknąć? – W a-resz-cie – powtarza sierżant, przeciągając sylaby, jak gdyby mówił do małego dziecka albo półgłówka. – Rozumiesz po angielsku, prawda? – Jest tylko jedna cela, w której trzymamy Bancrofta, panie sierżancie – melduje Harding. – Ale on miał siedzieć w izolacji. – W takim razie będą siedzieć w izolacji razem – warczy sierżant, nie przejmując się wyraźną sprzecznością i odprawiając nas machnięciem dłoni. – Mogą wspólnie wylewać żale. A teraz wynoście się stąd obaj. Mam dużo pracy. – Wiesz o tym, że masz walczyć z Niemcami, a nie z naszymi, prawda? – Bardzo śmieszne – mówię, siadając na jednej z prycz. W pomieszczeniu panuje chłód. Wydrążone w ziemi ściany są wilgotne i w wielu miejscach kruszeją; odrobina światła sączy się jedynie przez otwór w pobliżu sufitu i zakratowane okienko w drzwiach.

– Muszę przyznać, że jestem trochę zaskoczony – mówi Will po chwili zastanowienia, a w jego głosie pobrzmiewa rozbawienie pomimo okoliczności, w jakich się znajdujemy. – Nigdy bym nie pomyślał, że jesteś zabijaką. W szkole też się tak awanturowałeś? – Czasami. Jak każdy. Dlaczego pytasz, ty się awanturowałeś? – Od czasu do czasu. – A teraz w ogóle nie chcesz walczyć. Uśmiecha się, bardzo powoli, jego oczy wwiercają się we mnie tak mocno, że w końcu jestem zmuszony odwrócić wzrok. – Czy po to tak naprawdę trafiłeś tutaj? – pyta. – Zaplanowałeś wszystko, żeby cię tu wsadzili i żebyś mógł mnie nakłonić do zmiany zdania? – Wyjaśniłem ci, dlaczego tu trafiłem – odpowiadam zirytowany jego zarzutem. – Wsadzili mnie, ponieważ ten cholerny idiota Marshall w końcu dostał za swoje. – Znam go? – pyta, marszcząc brwi. – Nie, jest nowy. Ale słuchaj, przestańmy się nim zajmować. Clayton oszalał, wszyscy to widzą. Myślę, że możemy sobie z tym poradzić, jeśli spróbujemy. Musimy tylko porozmawiać z Wellsem i Hardingiem i… – Z czym mamy sobie poradzić, Tristanie? – pyta. – No z tym, naturalnie – odpowiadam, nieco zdumiony, i rozglądam się na boki, jak gdyby dalsze tłumaczenia były zbędne. – A o czym innym miałbym mówić? O twoim wyroku. Kręci głową, a ja zauważam, że lekko drży. Zatem mimo wszystko się boi. Chce żyć. Przez dłuższą chwilę milczy, ja również; nie chcę go ponaglać. Chcę, żeby sam podjął decyzję. – Stary, oczywiście, przychodził do mnie kilka razy – odzywa się w końcu, wyciągając przed siebie ręce i odwracając je dłońmi do góry, jak gdyby mógł wyczytać w nich przyszłość. – Próbował mnie namówić, żebym zmienił zdanie. Żebym znów chwycił za broń. To nic nie da, mówiłem mu, ale on nie przyjmował tego do wiadomości. Myślę, że on odbiera to jako osobistą porażkę. – Prawdopodobnie zależy mu, aby generał Fielding nie dowiedział się, że jeden z jego żołnierzy odmówił walki. – Na dodatek absolwent Aldershot. – Przekrzywia lekko głowę i uśmiecha się do mnie. – Wstyd i hańba! – Dużo się zmieniło. Po pierwsze Milton nie żyje – oznajmiam, zastanawiając się, czy dotarła do niego ta informacja. – To wszystko nie ma więc sensu. Nie postawisz go przed sądem, choćbyś nie wiem co zrobił. Możesz dać sobie z tym spokój. Namyśla się przez chwilę, rozważa moje słowa, po czym zbywa je. – Przykro mi słyszeć, że nie żyje – oznajmia. – Ale to nic nie zmienia. Liczą się zasady. – Właśnie, że nie – protestuję. – Liczy się życie i śmierć.

– W takim razie być może za parę godzin dołączę do Miltona. – Przestań, Will, proszę – mamroczę przerażony tym, co powiedział. – Mam nadzieję, że w niebie nie ma wojen. – Will… – Wyobrażasz sobie, jakby to było, Tristanie? Uciec od tego wszystkiego tylko po to, aby się przekonać, że tam na górze toczy się wojna między Bogiem a Lucyferem? O wiele trudniej byłoby mi odmówić Jemu, prawda? – Posłuchaj, skończ z tymi cholernymi żartami. Jeśli zaproponujesz, że wrócisz do walki, stary cię puści. Przyda mu się każda para rąk. Owszem, po zakończeniu wojny może będziesz musiał stanąć przed sądem, ale przynajmniej będziesz żył. – Nie mogę tego zrobić, Tris – odpowiada. – Chciałbym, naprawdę bardzo bym chciał. Nie chcę umierać. Mam dziewiętnaście lat, całe życie przede mną. – W takim razie nie umieraj – zaklinam, zbliżając się do niego. – Nie umieraj, Will. Marszczy brwi i podnosi na mnie wzrok. – Nie masz żadnych zasad, Tristanie? – pyta. – Mówię o takich, za które oddałbyś życie. – Nie – kręcę głową. – Za ludzi być może bym oddał. Ale nie za zasady. Co one nam dają? – Dlatego właśnie nigdy nie potrafiliśmy się tak naprawdę dogadać, wiesz? – oświadcza. – Jesteśmy zupełnie inni, taka prawda. Ty w rzeczywistości w nic nie wierzysz, zgadza się? Podczas gdy ja… – Przestań, Will. – Odwracam wzrok. – Nie mówię tego po to, żeby cię zranić, Tristanie, naprawdę. Chodzi mi po prostu o to, że ty uciekasz przed różnymi sprawami. Przed rodziną na przykład. Przed przyjaźnią. Przed tym, co dobre i złe. Ale ja tego nie robię. Nie potrafię. Oczywiście chciałbym być bardziej podobny do ciebie. Gdybym był, istniałaby większa szansa na to, że uszedłbym z tej całej jatki z życiem. Czuję, że zaczynam kipieć ze złości. Nawet teraz, w takiej chwili, traktuje mnie protekcjonalnie. Zaczynam się zastanawiać, dlaczego w ogóle obdarzyłem go uczuciem. – Proszę – staram się nie dopuścić, aby uraza wzięła górę nad innymi emocjami – powiedz tylko, co mam zrobić, żeby zakończyć to szaleństwo. Zrobię, co zechcesz. – Chcę, żebyś poszedł do sierżanta Claytona i powiedział mu, że Milton zabił tamtego Niemca z zimną krwią. Zrób to, jeśli twoja propozycja jest poważna. A przy okazji powiedz mu, co wiesz o morderstwie Wolfa. – Ale Milton nie żyje – upieram się. – Wolf też. Jaki w tym sens? – Wiedziałem, że tego nie zrobisz. – Ale to nic by nie dało – tłumaczę. – Nic by nie zmieniło. – Widzisz, na czym polega ironia, Tristanie?

Wpatruję się w niego i kręcę głową. Wydaje się, że postanowił nie mówić nic więcej, dopóki ja nie odezwę się pierwszy. – Na czym? – wyrzucam z siebie krótkim, niecierpliwym szczeknięciem. – Że ja zostanę rozstrzelany jako tchórz, a ty będziesz żył jako tchórz. Podnoszę się, odchodzę od niego, siadam w najdalszym kącie celi. – Przemawia przez ciebie okrucieństwo – mówię cicho. – Naprawdę? Myślałem, że przemawia przeze mnie szczerość. – Dlaczego zawsze musisz być taki okrutny? – pytam. – Nauczyłem się tego tutaj – odpowiada. – Ty też się tego nauczyłeś. Tyle że jeszcze o tym nie wiesz. – Ale oni też próbują nas zabić – protestuję, znów podnosząc się z miejsca. – Byłeś w okopach. Czułeś, jak kule przelatują ci nad głową. Byłeś na ziemi niczyjej, czołgałeś się między trupami. – Tak, a my robimy im to samo, więc czy nie jesteśmy równie źli jak oni? Mówię poważnie, Tristanie. Chciałbym to wiedzieć. Odpowiedz mi. Pomóż zrozumieć. – Z tobą nie da się rozmawiać – stwierdzam. – Dlaczego? – pyta, a w jego głosie pobrzmiewa autentyczne zdziwienie. – Ponieważ obstajesz przy swoim zdaniu i nie słuchasz żadnych argumentów, które przemawiają za drugą stroną. Trzymasz się tych swoich poglądów, dzięki którym możesz poczuć się lepszym człowiekiem niż wszyscy naokoło, ale co z twoimi szlachetnymi zasadami, jeśli chodzi o resztę życia? – Nie uważam się za lepszego od ciebie, Tristanie – kręci głową. Zerka na zegarek i nerwowo przełyka ślinę. – Coraz bliżej. – Możemy to przerwać. – Co masz na myśli, mówiąc o „reszcie życia”? – pyta, patrząc na mnie i marszcząc brwi z rozdrażnieniem. – Chyba nie muszę ci tego wyjaśniać – oświadczam. – Chyba musisz – nalega. – Dalej. Jeśli masz mi coś do powiedzenia, mów. Kolejna okazja może się nie zdarzyć, więc wykrztuś to z siebie, na litość boską. – Od samego początku – zaczynam, nie wahając się ani chwili. – Od samego początku zachowywałeś się nie w porządku wobec mnie. – Naprawdę? – Nie udawajmy, że było inaczej – ucinam. – W Aldershot byliśmy przyjaciółmi, ty i ja. Tak przynajmniej mi się wydawało. – Ależ dalej jesteśmy przyjaciółmi, Tristanie – przekonuje. – Dlaczego sądzisz, że jest inaczej?

– Myślałem, że być może staliśmy się kimś więcej. – Skąd przyszedł ci do głowy ten pomysł? – Naprawdę mam ci tłumaczyć? – pytam. – Tristanie. – Wzdycha i pociera ręką oczy. – Proszę, nie wracaj znów do tej sprawy. Nie teraz. – Mówisz tak, jak gdyby to nie miało znaczenia. – Ale to nie miało żadnego znaczenia, Tristanie – upiera się. – Mój Boże. O co ci chodzi? Jesteś aż tak emocjonalnie upośledzony, że nie rozumiesz, jakim pocieszeniem może to być, jeśli nagle masz to na wyciągnięcie ręki? I tylko tyle. – „Pocieszeniem”? – powtarzam zdumiony. – Naprawdę musisz cały czas do tego wracać? – pyta, a w jego głosie słychać rosnącą złość. – Jesteś gorszy niż baba, wiesz? – Odpieprz się – mówię, chociaż bez przekonania. – To prawda. I jeżeli nie przestaniesz o tym rozmawiać, zawołam kaprala Moody’ego i powiem mu, żeby zamknął cię gdzieś indziej. – Kapral Moody nie żyje, Will – oznajmiam. – I gdybyś przyłączył się do tego, co się naokoło dzieje, a nie chował się w tej swojej wygodnej kryjówce, wiedziałbyś o tym. Słysząc moje słowa, waha się. Odwraca wzrok i przygryza górną wargę. – Kiedy to się stało? – Kilka dni temu – rzucam lekko i niedbale macham ręką; tak bardzo znieczuliliśmy się na śmierć. – Posłuchaj, to nieważne. On nie żyje. Williams i Attling nie żyją. Milton nie żyje. Wszyscy nie żyją. – Nie wszyscy, Tristanie. Nie przesadzaj. Ty żyjesz, ja żyję. – Ale ciebie rozstrzelają, – Absurdalność tej całej sytuacji sprawia, że mam ochotę wybuchnąć śmiechem. – Tak postępują z tymi, którzy się uchylają od służby wojskowej. – Nie uchylam się od służby wojskowej – mówi z naciskiem i wstaje, a na jego twarzy maluje się gniew. – Ci, którzy to robią, są tchórzami. Ja nie jestem tchórzem, jestem człowiekiem z zasadami. A to różnica. – Tak, najwyraźniej w to wierzysz. Wiesz, gdyby to był jednorazowy epizod, być może bym zrozumiał. Być może pomyślałbym: „Cóż, kończyło się szkolenie. Niepokoiliśmy się, baliśmy się tego, co nas czekało. Szukałeś pocieszenia tam, gdzie mogłeś je znaleźć”. Ale to ty, Will. Ty doprowadziłeś do drugiego razu. A potem patrzyłeś na mnie, jak gdybym napełniał cię odrazą. – Czasami napełniasz mnie odrazą – rzuca od niechcenia. – Kiedy myślę o tym, kim jesteś. I dociera do mnie, że myślisz, że ja też tym jestem, chociaż to nieprawda, wiem. Masz rację. W takich chwilach czuję do ciebie odrazę. Może takie jest twoje życie. Może w taki sposób ma wyglądać twój los, ale mój nie. Nie chciałem tego. Nigdy. – Tylko dlatego, że się okłamujesz – stwierdzam.

– Uważaj na to, co mówisz – ostrzega, mrużąc oczy. – Przyjaźnimy się, Tristanie; tak przynajmniej wolę myśleć. I nie chciałbym, żebyśmy się pokłócili. Nie teraz. Nie na sam koniec. – Ja też tego nie chcę – przekonuję. – Jesteś moim najlepszym przyjacielem, Will. Jesteś… Słuchaj – muszę to powiedzieć; nasz czas dobiega końca – czy to ma dla ciebie jakieś znaczenie, że cię kocham? – Na litość boską, człowieku – syczy, a nitka śliny wylatuje mu z ust i ląduje na podłodze. – Nie mów tak. Jeszcze nas ktoś podsłucha. – Nie obchodzi mnie to. – Podchodzę i staję przed nim. – Posłuchaj mnie choć raz. Kiedy to się skończy… – Odsuń się ode mnie – nalega, odpychając mnie na bok mocniej, niż być może zamierzał, ponieważ upadam na ziemię, uderzam się w ramię, a moje ciało przeszywa kłujący ból. Patrzy na mnie i przygryza wargę, jak gdyby przez moment żałował tego, co zrobił, ale już po chwili na jego twarz powraca oziębłość. – Słuchaj, dlaczego po prostu nie zostawisz mnie w spokoju? – pyta. – Dlaczego zawsze musisz się koło mnie kręcić? Dlaczego zawsze muszę słyszeć twój głos? Na myśl o tym, co przed chwilą powiedziałeś, robi mi się niedobrze. Nie kocham cię, Tristanie. Tak naprawdę to nawet nie lubię cię już tak bardzo. Po prostu byłeś pod ręką, to wszystko. Byłeś pod ręką. Nic do ciebie nie czuję, oprócz pogardy. Dlaczego w ogóle tu jesteś? Zaplanowałeś to? Pokłóciłeś się z Marshallem, żeby zamknęli cię razem ze mną? Robi krok w przód i wymierza mi policzek; uderza nie pięścią, jak mężczyzna mężczyznę, ale otwartą dłonią. Głowa odskakuje mi na bok, nie ruszam się jednak ani nie odzywam, tylko stoję osłupiały. – Oczekujesz czegoś ode mnie, Tristanie? O to chodzi? – ciągnie. – Na pewno nic nie dostaniesz. I niech to do ciebie dotrze. Ponownie mnie policzkuje, a ja mu na to pozwalam. – Myślisz, że chciałbym mieć coś wspólnego z mężczyzną takim jak ty? Stoi teraz tuż przede mną i uderza mnie w twarz po raz trzeci; prawy policzek pali mnie z bólu, ale wciąż nie potrafię mu oddać. – Mój Boże! Kiedy pomyślę, co razem robiliśmy, zaczyna mnie mdlić. Rozumiesz to? Chce mi się rzygać. Uderza mnie czwarty raz i w końcu rzucam się na niego, przed oczami widzę czerwone plamy, pragnę jedynie porządnie mu przyłożyć, on jednak błędnie interpretuje mój ruch, odpycha mnie, a ja znów upadam na zranione ramię i tym razem boli mnie jak diabli. – Odczep się! – woła. – Jezu Chryste, Tristan, za chwilę umrę, a ty liczysz na pożegnalny numer, tak? Co z ciebie za człowiek? – Wcale tego nie… – zaczynam, dźwigając się na nogi. – Kurwa mać! – warczy, pochylając się nade mną. – Za chwilę umrę! Nie możesz mnie zostawić w spokoju na pieprzonych pięć minut, żebym mógł pozbierać myśli?

– Proszę, Will – mówię, a po policzkach spływają mi łzy wściekłości, gdy wyciągam do niego rękę. – Przepraszam, słyszysz? Jesteśmy przyjaciółmi… – Nie jesteśmy żadnymi pieprzonymi przyjaciółmi! – krzyczy. – Nigdy nie byliśmy. Nie rozumiesz tego, durniu? – Maszeruje do drzwi, zaczyna rytmicznie walić w nie pięściami i wołać przez kraty: – Zabierzcie go stąd! – Popycha mnie w stronę wyjścia. – Potrzebuję posiedzieć parę minut w spokoju, zanim umrę. – Will – mówię. On jednak kręci głową; mimo to przyciąga mnie do siebie po raz ostatni. – Posłuchaj – szepcze mi do ucha. – I zapamiętaj, co ci powiem: nie jestem taki jak ty. Kurewsko żałuję, że cię poznałem. Wolf powiedział mi o tobie wszystko, powiedział, kim jesteś, a ja zostałem twoim przyjacielem z litości. Bo wiedziałem, że nikt inny nie będzie chciał się z tobą zadawać. Gardzę tobą, Tristanie. Kręci mi się w głowie. Nigdy nie podejrzewałbym, że potrafi być taki okrutny, ale wydaje się, iż każde słowo wypowiada z autentycznym przekonaniem. Czuję, że łzy napływają mi do oczu. Otwieram usta, ale nie znajduję odpowiednich słów. Chcę położyć się na pryczy twarzą do ściany i udawać, że on nie istnieje, ale w tym momencie słyszę szybkie kroki zbliżające się do celi, zgrzyt klucza przekręcanego w zamku. Drzwi się otwierają. Do środka wchodzi dwóch mężczyzn i obrzuca nas spojrzeniem. Stoję na podwórzu przez całą wieczność, czuję się tak, jakby moja głowa miała za chwilę wybuchnąć. Piersi rozsadza mi rozżarzona do białości kula gniewu. Nienawidzę go. Za to, do czego mnie nakłonił, za to, co mi powiedział. Za to, że mnie zwiódł. Czuję palący ból w ramieniu, na które upadłem, gdy dwukrotnie zwalił mnie z nóg, policzek piecze mnie od jego uderzeń. Spoglądam za siebie w stronę celi, w której siedzi zamknięty razem z kapralem Hardingiem i kapelanem. Chcę tam wrócić, chwycić go za kark i walić jego głową o kamienną posadzkę, dopóki mózg nie rozpryśnie się na kamieniach. Chcę, żeby, kurwa, umarł. Kocham go, ale chcę, żeby, kurwa, umarł. Nie mogę żyć na świecie, na którym on żyje. – Potrzebny mi jeszcze jeden! – woła sierżant Clayton do Wellsa. Wells kręci głową. – Nie ja – odpowiada. Patrzę przed siebie na pluton egzekucyjny, który zdążył się już zebrać – słońce wzeszło, jest szósta rano – w szeregu stoi pięciu mężczyzn, brakuje szóstego. – Wie pan, panie sierżancie, że ja nie mogę – mówi Wells. – To musi być zwykły żołnierz, nie oficer. – W takim razie sam to zrobię! – ryczy Clayton. – Pan również nie może, panie sierżancie – przypomina Wells. – To wbrew przepisom. Proszę poczekać. Wrócę do okopów i kogoś znajdę. Jednego z nowych, kogoś, kto go nie znał. Nie poznaję pięciu chłopaków stojących w rzędzie i mających rozstrzelać Willa. Wyglądają na przerażonych. I czystych. Dwóch z nich wyraźnie się trzęsie. Podchodzę do nich, a Clayton spogląda na mnie ze zdumieniem.

– Potrzebny jest szósty człowiek? – pytam. – Nie, Sadler – mówi zaskoczony Wells. – Nie ty. Wracaj do okopów. Znajdź Mortona. Przyślij go do mnie, dobrze? – Potrzebny jest szósty człowiek? – powtarzam. – Powiedziałem, że nie ty, Sadler. – A ja powiedziałem, że to zrobię. – Podnoszę szósty karabin, czując, jak nienawiść pulsuje mi w żyłach. Ruszam szczęką, żeby złagodzić ból w policzku, ale kiedy tak robię, mam wrażenie, że Will wymierza mi kolejny cios. – No to mamy komplet – charczy sierżant Clayton, po czym daje sygnał wartownikowi, aby otworzył drzwi. – Przyprowadźcie go. Już czas. – Sadler, zastanów się, na litość boską – syczy Wells, chwytając mnie za ramię. Odtrącam jego dłoń i zajmuję miejsce w szeregu. Chcę dostać pieprzoną głowę Willa na talerzu. Sprawdzam nabój, umieszczam w komorze. Stoję między dwoma chłopakami, na żadnego z nich nie zwracam uwagi. – Kapralu Wells, nie przeszkadzać – warczy sierżant Clayton. Potem go widzę, widzę Willa, którego wartownik prowadzi po schodach; na oczach ma czarną opaskę, nad sercem przypięty kawałek czerwonego materiału. Idzie niepewnie, zatrzymuje się przed podestem. Patrzę na niego, przypomina mi się wszystko, w uszach dźwięczą mi jego słowa i z trudem się powstrzymuję, żeby nie podbiec do niego i nie rozszarpać go gołymi rękami. Sierżant Clayton rozkazuje nam stanąć na baczność, wykonujemy więc jego komendę, sześciu ludzi, jeden obok drugiego, z uniesionymi karabinami. „Co robisz?”, odzywa się w mojej głowie głos rozsądku, głos zaklinający mnie, żebym się zastanowił nad tym, co robię. Głos, który postanawiam zignorować. – Cel! – wrzeszczy Clayton. W tym momencie Will, odważny do końca, zrywa opaskę, pragnąc stawić czoła swoim zabójcom. Na jego twarzy maluje się strach, ale również siła i wytrzymałość. A potem zauważa mnie stojącego w szeregu i twarz mu się zmienia. Jest wstrząśnięty. Rozszerza oczy. Nie wierzy. – Tristan – wypowiada swoje ostatnie słowo. Wtedy pada komenda, palec wskazujący prawej ręki naciska spust, w ułamku sekundy pada sześć strzałów, z mojego karabinu równie szybko jak z pięciu pozostałych, i mój przyjaciel leży na ziemi bez ruchu, jego walka się skończyła. Moja dopiero się rozpoczęła. ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Wstyd za to, co zrobiłem Londyn, październik 1979 ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Spotkałem się z nią jeszcze raz. Było to prawie sześćdziesiąt lat później, jesienią 1979 roku. Kilka miesięcy wcześniej do władzy doszła Margaret Thatcher i towarzyszyło nam poczucie, że nadchodzi kres cywilizacji, jaką znaliśmy do tej pory. Moje osiemdziesiąte pierwsze urodziny zostały zauważone przez prasę, a towarzystwo literackie poinformowało mnie listownie, że zostanę uhonorowany niekształtną statuetką z brązu osadzoną na kawałku drewienka ze srebrnym długopisem wyłaniającym się ze szczytu odlewu, pod warunkiem że zgodzę się włożyć smoking, wziąć udział w kolacji, wygłosić krótkie przemówienie, odczytać jeszcze krótszy fragment swojej książki i ogólnie rzecz biorąc, przez kilka dni rozmawiać z dziennikarzami. – Ale dlaczego nie mogę odmówić? – spytałem Leavitta, swojego wydawcę, trzydziestodwulatka noszącego aparat korekcyjny i wypomadowane włosy, który nalegał, abym przyjął zaproszenie; odziedziczył mnie dwie książki temu, gdy zmarł Davies, mój wieloletni wydawca i przyjaciel. – Cóż, po pierwsze byłoby to bardzo nieuprzejme – stwierdził, zwracając się do mnie jak do małego dziecka, które należy zganić za to, że nie chce zejść na dół przywitać się z gośćmi, zaśpiewać piosenki i wyrecytować wierszyka. – Tę nagrodę naprawdę rzadko się przyznaje. Prawdę mówiąc, będziesz jej czwartym laureatem. – Trzej pozostali nie żyją – zauważyłem, patrząc na nazwiska: dwóch poetów i jednego powieściopisarza, którzy otrzymali wyróżnienie przede mną. – Tak się dzieje, gdy zaczyna się przyjmować tego typu nagrody. Nie zostaje już nic, o co można walczyć. I wtedy się umiera. – Nie umrzesz, Tristanie. – Mam osiemdziesiąt jeden lat – przypomniałem. – Podziwiam twoje pozytywne nastawienie, ale nawet ty, Leavitt, musisz przyznać, że rychła śmierć w moim wypadku to dość prawdopodobna perspektywa. Prośbom jednak nie było końca, a ja byłem zbyt zmęczony, żeby ciągle odmawiać – sam wytężony opór mógł mnie w końcu zabić – pojawiłem się więc, usiadłem na honorowym miejscu otoczony młodymi, błyskotliwymi osobami, które raczyły mnie czarującymi uwagami o tym, jak bardzo podziwiają moje prace, ale że same usiłują osiągnąć zupełnie inny efekt w swoich dziełach, chociaż oczywiście to bardzo ważne, aby młode pokolenie czytało tych, którzy już odeszli. Towarzystwo literackie zaopatrzyło mnie w siedem dodatkowych zaproszeń na imprezę, co było, uznałem, dość nieprzemyślanym gestem z ich strony, ponieważ doskonale wiedzieli, że wiodłem samotne życie i nie miałem żadnej rodziny, żadnych choćby siostrzenicy czy siostrzeńca, którzy mogliby dotrzymać mi towarzystwa i odbierać moją pocztę, gdy umrę. Rozważałem zwrócenie zaproszeń towarzystwu lub rozdanie ich na pobliskim uniwersytecie, na którym od czasu do czasu wygłaszałem wykłady, w końcu jednak rozdzieliłem je pomiędzy lojalnych mi ludzi, którzy przez minione lata doglądali moich interesów – między agentów, publicystów i tak dalej, w większości od dawna emerytowanych – i wydawało się, że sprawiło im niezwykłą przyjemność poświęcenie jednego z wieczorów na uczczenie mojej osoby, ponieważ mogli sobie przypomnieć stare, dobre czasy, kiedy to my torowaliśmy nowe drogi w literaturze. – Obok kogo chciałby pan siedzieć podczas kolacji? – spytała sekretarka, dzwoniąc do mnie w środku poranka; bardzo mnie tym rozproszyła, ponieważ piszę między ósmą a drugą.

– Obok księcia Karola – odpowiedziałem bez zastanowienia. Spotkałem go raz na jakimś przyjęciu w ogrodzie i zaimponował mi spontanicznymi uwagami na temat Orwella i ubóstwa, ale na tym nasza znajomość się zakończyła. – Och – odrzekła sekretarka, a w jej głosie pobrzmiewało zdenerwowanie. – Nie sądzę, żeby był na liście gości. – W takim razie myślę, że jest pani najbardziej kompetentną osobą, aby podjąć tę decyzję za mnie – stwierdziłem, po czym odwiesiłem słuchawkę, a następnie zdjąłem ją z widełek, odłożyłem na bok i tam pozostała przez resztę dnia. Ostatecznie po mojej lewej stronie posadzono młodego mężczyznę, który niedawno zyskał miano największego na świecie pisarza młodego pokolenia czy jakoś tak, na co zasłużył sobie, publikując nowelę i zbiór opowiadań. Długie jasne włosy opadały mu na ramiona i trochę przypominał mi Sylvię Carter w kwiecie wieku. Kiedy mówił, wymachiwał papierosem i wydmuchiwał mi dym prosto w twarz. Był prawie nie do wytrzymania. – Jeśli pan pozwoli – powiedział, sięgając pod stół po torbę z księgarni Foyles przy Charing Cross Road. – Kupiłem wcześniej kilka pana książek. Zechciałby pan je podpisać? – Naturalnie – odrzekłem. – Komu mam zadedykować? – Mnie, oczywiście – oznajmił cały uśmiechnięty i zachwycony swoją osobą. Byłem pewny, że wieczór poświęcony mnie stanowił jedynie podstęp, który miał na celu zwabienie go na przyjęcie. – Czyli komu? – dopytałem uprzejmie. Gdy po podpisaniu książek torba wróciła bezpiecznie pod stół, młody człowiek mrugnął do mnie i położył dłoń na moim przedramieniu. – Czytałem pana na studiach – zwierzył mi się tak sekretnym tonem, jak gdyby przyznawał się do niezdrowego zainteresowania dziewczętami w wieku szkolnym. – Muszę przyznać, że nie słyszałem o panu do tamtego czasu. Ale okazało się, że niektóre pana książki są cholernie dobre. – Dziękuję. A inne? Nie takie „cholernie dobre”? Skrzywił się i namyślał przez chwilę. – Cóż, nie mnie osądzać – stwierdził, oprószając popiołem swój koktajl z krewetek, po czym przystąpił do wyliczania przeróżnych wad w moich dziełach: bardzo dobrym posunięciem było umieszczenie takiego to a takiego bohatera w danym kontekście, ale dorzucenie tej czy innej komplikacji sprawiło, iż wszystko się posypało jak domek z kart. – Ale proszę posłuchać, nie byłoby współczesnej literatury, gdyby kilka minionych pokoleń nie stworzyło tak solidnych fundamentów. Przynajmniej za to należy wam się najwyższe uznanie. – Ale ja tu wciąż jestem – zauważyłem, czując się jak duch przy własnym stole. – Ależ oczywiście, że pan jest – potwierdził, jak gdyby chciał mnie do tego przekonać; jak gdybym owładnięty demencją starczą potrzebował, aby inni utwierdzali mnie w poczuciu, że wciąż jeszcze żyję. Tak czy inaczej przyjęcie trwało, wygłoszono parę przemówień, zrobiono kilka zdjęć, podpisałem

trochę książek. Nadszedł telegram od byłego premiera Harolda Wilsona, który twierdził, że jest moim wielbicielem, ale źle napisał moje nazwisko. (Zwrócił się do mnie „panie Sandler”). Drugi telegram przysłał John Lennon. – Walczył pan na wielkiej wojnie? – spytał mnie reporter dziennika „The Guardian” w trakcie obszernego wywiadu, którego udzieliłem z okazji wręczenia nagrody. – Moim zdaniem nie było w niej nic wielkiego ani wspaniałego – zauważyłem. – Prawdę mówiąc, o ile dobrze pamiętam, była cholernie okropna. – Tak, oczywiście – przytaknął dziennikarz i roześmiał się z zażenowaniem. – Ale nigdy pan o niej nie pisał, prawda? – Nie pisałem? – Przynajmniej nie wprost. – Na twarzy reportera odmalowała się panika, jak gdyby nagle zdał sobie sprawę z tego, że być może zapomniał o którejś z ważniejszych moich prac. – To chyba zależy od tego, jak pojmujemy pisanie wprost – odpowiedziałem. – Jestem pewny, że pisałem o wojnie cały czas. Niekiedy zupełnie otwarcie. Innymi razy mniej. Ale zawsze tam była, prawda? Zgodzi się pan ze mną? Czy może oszukuję sam siebie? – Nie, oczywiście, że nie. Chciałem tylko powiedzieć… – Chyba że zupełnie mi się nie powiodło to, co zamierzałem. Być może nie udało mi się wyrazić jasno tego, co miałem do przekazania. Może cała moja kariera pisarska to pic na wodę. – Nie, panie Sadler, oczywiście, że nie. Chyba mnie pan źle zrozumiał. To oczywiste, że wielka wojna odgrywa bardzo istotną rolę w pana… Kiedy ma się osiemdziesiąt jeden lat, każda odrobina rozrywki jest na wagę złota. Na noc po kolacji zatrzymałem się w hotelu, ponieważ piętnaście lat wcześniej wyprowadziłem się z Londynu i zaszyłem się, jak to mówią, na wsi. Pomimo licznych próśb ze strony dawnych przyjaciół, żebym powłóczył się z nimi po londyńskich pubach do późnych godzin nocnych i tym samym ryzykował utratę zdrowia i skrócenie długości życia, pożegnałem się z nimi o przyzwoitej porze, po czym wróciłem do dzielnicy West End, nie mogąc się doczekać pokrzepiającego snu i porannego pociągu do domu. Dlatego zdumiałem się, gdy jeden z portierów zawołał mnie, gdy przechodziłem obok recepcji. – Sadler – powiedziałem i pomachałem mu kluczem, przypuszczając, że wziął mnie za podstarzałego przybłędę. – Pokój tysiąc sto siedem. – Oczywiście, proszę pana. – Pospieszył w moją stronę i zatrzymał mnie, zanim wsiadłem do jednej z wind. – Chciałem tylko przekazać, że czeka na pana pewna dama. Siedzi w barze dla gości od blisko godziny. – Dama? – spytałem, marszcząc brwi. – O tak późnej porze? To na pewno nie pomyłka? – Nie, proszę pana. Pytała o pana z nazwiska. Powiedziała, że pan ją zna. – Kto to może być? – spytałem niecierpliwie. Ostatnią rzeczą, jakiej potrzebowałem, było spotkanie z jakąś natrętną dziennikarką albo czytelniczką. – Czy miała ze sobą stertę książek? – Nie widziałem, żeby niosła książki, proszę pana, nie.

Rozejrzałem się z namysłem. – Proszę posłuchać, czy mógłby mi pan oddać przysługę? – poprosiłem. – Proszę pójść i powiedzieć jej, że udałem się na spoczynek. Proszę przekazać, że przepraszam i tak dalej, i powiedzieć, żeby skontaktowała się z moim agentem. On będzie wiedział, co z nią zrobić. Chwileczkę, mam gdzieś tutaj jego wizytówkę. Pogrzebałem w kieszeni, wyjąłem garść biletów wizytowych i popatrzyłem na nie ze znużeniem. Tyle nazwisk, tyle twarzy, które trzeba zapamiętać. Nigdy nie byłem w tym dobry. – Proszę pana, nie sądzę, żeby była zwykłą wielbicielką. Może to pańska krewna? Jest w dość podeszłym wieku, jeśli wolno mi tak powiedzieć. – Wolno, jeśli rzeczywiście jest w podeszłym wieku – oznajmiłem. – Ale nie, niemożliwe, żeby była moją krewną. Czy zostawiła mi jakąś wiadomość? – Nie, proszę pana. Powiedziała tylko, aby panu przekazać, że przyjechała aż z Norwich, żeby się z panem zobaczyć. Powiedziała, że będzie pan wiedział, o co chodzi. Utkwiłem w nim spojrzenie. Był całkiem przystojny, a takie rzeczy, oczywiście, zawsze się zauważa. – Panie Sadler? Panie Sadler, wszystko w porządku? Zdenerwowany skierowałem się w stronę pogrążonej w półmroku sali, poluzowałem nieco krawat i przeszukałem wzrokiem bar. Był zaskakująco pełny jak na tę porę, ale nie miałem trudności z dostrzeżeniem jej. Po pierwsze była jedyną starszą panią obecną na sali. Ale myślę, że poznałbym ją wszędzie. Pomimo upływu tych wszystkich lat wciąż była bliska moim myślom. Czytała książkę, nieznaną mi, i podniosła wzrok, chociaż nie spojrzała w moją stronę, gdy (jak przypuszczam) wyczuła, że ją obserwuję, i zdawało mi się, iż po jej twarzy przemknął cień. Uniosła lampkę wina, dotknęła nią warg, ale chyba się rozmyśliła, ponieważ odstawiła kieliszek z powrotem na stolik. Dość długo stałem bez ruchu pośrodku sali; dopiero gdy odwróciła się do mnie i nieznacznie skinęła głową, podszedłem i zająłem miejsce naprzeciwko niej. Dobrze wybrała; siedzieliśmy w niewielkiej wnęce, z dala od innych. W korzystnym świetle. Szczęśliwie dla nas obojga. – Przeczytałam o twojej nagrodzie w gazecie – powiedziała bez zbędnych wstępów, gdy już usiadłem. – Akurat przyjechałam do Londynu na ślub wnuka, który odbył się wczoraj. Właściwie nie wiem dlaczego, ale pomyślałam, że zajrzę do ciebie. Zdecydowałam się w ostatniej chwili. Mam nadzieję, że nie przeszkadzam. – Cieszę się, że przyszłaś – odpowiedziałem, ponieważ tak wypadało, chociaż wcale nie byłem jeszcze pewny, co czuję w związku z ponownym spotkaniem z nią. – Zatem pamiętasz mnie? – spytała z półuśmiechem. – Tak, pamiętam. – Wiedziałam, że będziesz pamiętał. – Jak ślub? – zagadnąłem, usiłując znaleźć bezpieczny temat i w tym czasie pozbierać myśli. – Dobrze się bawiłaś? – Na tyle, na ile można się bawić na tego typu imprezach. – Wzruszyła ramionami, po czym

skinieniem głowy pozwoliła kelnerowi napełnić swój kieliszek. Ja zamówiłem małą whisky, potem jednak zmieniłem zdanie i poprosiłem o większą. – Nic tylko jemy i pijemy, kiedy się spotykamy, Tristanie – zauważyła. – Dziwne, prawda? Wracając do ślubu, był raczej udany, chociaż nie przepadam za tą dziewczyną. To zdzira; no, nareszcie powiedziałam to na głos. Da Henry’emu popalić, jestem pewna. – Henry to twój wnuk? – Tak. Najmłodszy syn mojej najstarszej córki. Mam ośmioro wnucząt, wyobraź sobie. I sześcioro prawnucząt. – Gratuluję. – Dziękuję. Pewnie się zastanawiasz, dlaczego przyszłam? – Tak naprawdę nie miałem czasu, żeby się nad tym zastanowić – stwierdziłem, a następnie podziękowałem kelnerowi, który przyniósł mi drinka. – Trochę mnie zaskoczyłaś, Marian. Musisz mi wybaczyć, jeśli nie będę w najlepszej formie. – Cóż, jesteś stary jak świat – rzuciła beztrosko. – Chociaż ja jestem jeszcze starsza, więc wszystko się zgadza. To, że oboje jesteśmy jeszcze w pełni władz umysłowych, zawdzięczamy chyba tylko zdrowemu trybowi życia i odpowiedniej diecie. Uśmiechnąłem się i pociągnąłem niewielki łyk whisky. Właściwie nic się nie zmieniła. Wciąż mówiła niedorzecznie szybko, nie traciła rezonu i wysławiała się z polotem. – Przypuszczam, że powinnam ci pogratulować – powiedziała po chwili. – Pogratulować mi? – Nagrody. Słyszałam, że jest bardzo prestiżowa. – Też tak słyszałem – odrzekłem. – Chociaż szczerze mówiąc, jest dość brzydka. Nie rozumiem, czemu nie zrobili czegoś ładniejszego. – Gdzie ją masz? Zostawiłeś w pokoju? – Nie, oddałem agentowi. Jest całkiem ciężka. Zapewne przyślą ją do mnie. – Twoje zdjęcie znalazło się na okładce „The Times” – powiedziała. – Czytałam o tobie, gdy jechałam pociągiem w poniedziałek. I twoje nazwisko było hasłem w krzyżówce. Dobrze się spisałeś. – Miałem szczęście – przyznałem. – Mogłem żyć tak, jak chciałem. Przynajmniej do pewnego stopnia. – Pamiętam, jak tamtego dnia, tuż przed tym, nim się rozstaliśmy, powiedziałeś, że od pewnego czasu trochę bawisz się pisaniem i że po powrocie do Londynu zamierzasz zabrać się do tego poważniej. Cóż, najwyraźniej dotrzymałeś słowa. Masz imponujący dorobek. Choć muszę przyznać, że nie czytałam żadnej z twoich książek. Czy to niegrzeczne z mojej strony? – Ależ skąd – zaprzeczyłem. – Zdziwiłbym się, gdybyś czytała. Nie lubiłaś powieści, z tego, co pamiętam.

– Prawdę mówiąc, w końcu się do nich przekonałam. Ale nie do twoich. Oczywiście cały czas widywałam je w księgarniach. Korzystam też z biblioteki i oni wszyscy cię tam uwielbiają. Ale sama nigdy nie czytałam niczego twojego. Myślisz o mnie czasami, Tristanie? – Prawie codziennie – przyznałem bez wahania. – A o moim bracie? – spytała, najwyraźniej w ogóle niezaskoczona moim wyznaniem. – Prawie codziennie – powtórzyłem. – Tak. Odwróciła wzrok, łyknęła wina i przymknęła na moment oczy, czekając, aż winogronowy eliksir rozleje się w jej żyłach. – Nie wiem, co ja tu robię – powiedziała chwilę później, patrząc na mnie i uśmiechając się dziwnym, niemal obłąkańczym uśmiechem. – Chciałam się z tobą spotkać, ale teraz nie wiem po co. Pewnie wychodzę na wariatkę. Nie przyszłam, żeby cię atakować, jeśli tego się obawiasz. – Opowiedz mi o swoim życiu, Marian – poprosiłem i rzeczywiście interesowało mnie to, co miała do powiedzenia. Ostatni obraz z mojego pobytu w Norwich przedstawiał młodą, zrozpaczoną kobietę siedzącą na peronie dworca Thorpe, ludzi naokoło, przyglądających się, jak płacze, potem zaś, gdy pociąg ruszył, jak zrywa się i podbiega w stronę okna, przy którym siedziałem. Wydałem wtedy stłumiony okrzyk, myśląc, że zamierza rzucić się pod koła, ale nie, ona po prostu chciała rzucić się na mnie. Gdyby dostała mnie w swoje ręce, być może zabiłaby mnie. A ja być może pozwoliłbym na to. – Mój Boże – westchnęła. – Na pewno nie chcesz słuchać o moim życiu, Tristanie. Wydawałoby się strasznie nudne w porównaniu z twoim. – Moje jest o wiele bardziej monotonne, niż ludzie myślą – przyznałem. – Proszę. Chciałbym wiedzieć. – W takim razie przedstawię ci wersję skróconą. Zobaczmy. Jestem nauczycielką. A raczej byłam. Teraz oczywiście jestem na emeryturze. Ale zdobyłam zawód nauczycielki niedługo po tym, jak rozpadło się moje małżeństwo, i pracowałam w jednej i tej samej szkole przez, mój Boże, ponad trzydzieści lat. – Lubiłaś to? – Bardzo. Zajmowałam się małymi dziećmi, Tristanie. Tylko z takimi dawałam sobie radę. Ustaw jedno na drugim i jeżeli w dalszym ciągu będziesz je przewyższać, jesteś bezpieczna. Tak brzmiała moja zasada. Cztero- i pięciolatki. Uwielbiałam je. Przynosiły mi mnóstwo radości. Niektóre były po prostu cudowne. – Na jej twarz wypłynął promienny uśmiech. – Brakuje ci tego? – spytałem. – Och, na każdym kroku. To cudownie mieć zawód taki jak ty, w którym nikt ci nie powie, że musisz już odejść. Na dodatek powieściopisarze wraz z wiekiem robią się coraz lepsi, prawda? – Niektórzy – stwierdzam. – A ty?

– Nie sądzę. Myślę, że osiągnąłem szczyt swoich możliwości mniej więcej w wieku średnim i od tamtej pory ugrzęzłem, taplam się w tej samej kałuży. Przykro mi słyszeć, że twoje małżeństwo zakończyło się niepowodzeniem. – Tak, cóż, to było do przewidzenia. Nie powinnam była wychodzić za niego, taka prawda. Musiałam być szalona, że to zrobiłam. – Ale mimo wszystko mieliście dzieci? – Troje. Alice jest weterynarzem, ma już troje dzieci i bardzo dobrze sobie radzi. Helen jest psychologiem i ma pięcioro dzieci, wyobraź sobie. Nie mam pojęcia, jak ona z tym wszystkim daje sobie radę. Obydwie, oczywiście, niedługo przechodzą na emeryturę, przez co czuję się stara jak świat. No i jest jeszcze mój syn. – Najmłodszy? – Tak. Cóż, przekroczył już pięćdziesiątkę, więc nie jest znów aż taki młody. Nie spuszczałem z niej wzroku ani nie odzywałem się, zastanawiając się, co może mi o nim powiedzieć. – Co? – spytała po chwili. – Czy on ma jakoś na imię? – Oczywiście, że ma. – Odwróciła spojrzenie. Nagle do mnie dotarło, jakie to imię, i zrobiło mi się wstyd, że w ogóle spytałem. Sięgnąłem po drinka, mój tymczasowy azyl. – Syn miał sporo trudności w życiu, jeśli mam być szczera – wyznała w końcu. – Właściwie to nie wiem dlaczego. Otrzymał takie samo wychowanie jak siostry, niemal identyczne, ale podczas gdy one świetnie sobie radziły, jego cały czas spotykały niepowodzenia. – Przykro mi to słyszeć. – Tak, cóż. Robię dla niego, co mogę. Ale nie mogę wszystkiego. Nie wiem, co będzie, kiedy mnie zabraknie. Siostry uważają go za trudnego człowieka. – A jego ojciec? – Och, Leonard od dawna nie żyje. Zmarł w latach pięćdziesiątych. Ożenił się ponownie, wyemigrował do Australii i zginął w pożarze domu. Wpatrywałem się w nią, imię, które wypowiedziała, przypomniało mi się natychmiast. – Leonard? – spytałem. – Chyba nie Leonard Legg? – Owszem. – Spojrzała na mnie i zmarszczyła brwi. – Skąd go…? Och, tak, oczywiście. Zupełnie zapomniałam. Poznałeś go tamtego dnia, prawda? – Uderzył mnie w twarz. – Myślał, że mamy romans. – Wyszłaś za niego za mąż? – spytałem zbulwersowany.

– Tak, Tristanie, wyszłam za niego za mąż. Ale powiedziałam ci, że nasze małżeństwo skończyło się po dziesięciu latach. Krzywdziliśmy się nawzajem. Wyglądasz na zdumionego. – Bo jestem – odparłem. – Słuchaj, nie znałem go, oczywiście. Pamiętam tylko wszystko, co mówiłaś tamtego dnia. Jak byłaś nastawiona przeciwko niemu. Przecież tak bardzo cię zawiódł. – Pobraliśmy się niedługo potem – oznajmiła. – Nie chcę powiedzieć, że to najgorsza decyzja w moim życiu, ponieważ mam z tego małżeństwa troje dzieci, ale z pewnością zabrakło mi wtedy umiejętności oceny sytuacji. Wróciłam do niego następnego dnia, wiesz? Po tym jak wyjechałeś. Potrzebowałam kogoś, a on był pod ręką. Nie potrafię tego wytłumaczyć. Wiem, że to wszystko musi się wydawać… głupie. – Nie patrzę na to w ten sposób – oświadczyłem. – Nie mam prawa cię oceniać. Rzuciła mi gniewne spojrzenie, jak gdyby nagle poczuła się urażona. – Nie masz – potwierdziła. – Słuchaj, on był pod ręką, a ja potrzebowałam kogoś, kto się mną w tamtym momencie zaopiekuje. Przyjęłam go z powrotem do swojego życia, ale ostatecznie i tak je opuścił, i na tym koniec. Nie rozmawiajmy więcej o mnie. Mam dość sama siebie. Co u ciebie, Tristanie? Nigdy się nie ożeniłeś? W gazetach nic na ten temat nie pisali. – Nie – odparłem, odwracając wzrok. – Ale wiedziałaś, że nie mogę. Wytłumaczyłem ci to. – Wiedziałam, że nie powinieneś – odrzekła. – Skąd jednak mogłam wiedzieć, na ile nieuczciwy się okażesz? Spodziewałam się raczej, że się ożenisz. Ludzie w tamtych czasach tak robili. Wciąż tak robią, przypuszczam. Ale ty nie. – Nie, Marian. – Pokręciłem głową, przyjmując cios z podniesionym czołem. – Nie ożeniłem się. – A czy miałeś kiedyś – nie wiem, jak ludzie to nazywają, nie jestem osobą nowoczesną, Tristanie – towarzysza? To odpowiednie słowo? – Nie – odpowiedziałem. – Nigdy nikogo nie miałeś? – spytała zdumiona. Roześmiałem się cicho, zaskoczony jej zdumieniem. – Nie – powtórzyłem. – Nigdy. Nikogo. Nie miałem żadnych romansów. – Cóż, mój Boże. Nie było samotne? Mam na myśli twoje życie. – Było. – Jesteś sam? – Tak. – Mieszkasz sam? – Jestem zupełnie sam, Marian – powtórzyłem cicho. – No tak – wymamrotała, odwracając na chwilę wzrok, a jej rysy stwardniały. Siedzieliśmy w milczeniu przez dłuższy czas, po czym w końcu przeniosła spojrzenie z powrotem na mnie.

– Tak czy inaczej dobrze wyglądasz – stwierdziła. – Naprawdę? – Nie. Wyglądasz staro. I jakbyś był zmęczony. Ja sama jestem stara i zmęczona, nie zamierzałam być nieuprzejma. – Cóż, jestem stary i zmęczony – przyznałem. – Długa droga za mną. – Szczęściarz – zauważyła z goryczą. – Ale czy jesteś szczęśliwy? Zastanowiłem się. Miałem wrażenie, że to jedno z najtrudniejszych pytań, jakie można zadać. – Nie jestem nieszczęśliwy – odpowiedziałem. – Chociaż nie wiem, czy to jest to samo. Bardzo lubię swoją pracę. Przyniosła mi wiele satysfakcji. Ale oczywiście podobnie jak twój syn miewałem trudności. – Z jakiego powodu? – Mogę wymówić jego imię? – Nie – syknęła, pochylając się do przodu. – Nie możesz. Przytaknąłem skinieniem głowy i odsunąłem się do tyłu. – Może będzie to dla ciebie coś znaczyło, a może nie – powiedziałem – ale przez sześćdziesiąt trzy lata żyłem ze wstydem za to, co zrobiłem. Nie było dnia, żebym o tym nie myślał. – Dziwię się, że nigdy o tym nie napisałeś, skoro ta sprawa tak bardzo leżała ci na sercu. – Prawdę mówiąc, napisałem. Na jej twarzy odmalowało się przerażenie, ale ja szybko pokręciłem głową. – Powinienem sprecyzować – wyjaśniłem. – Napisałem, ale nigdy nie opublikowałem. Pomyślałem, że zostawię to na później. Po mojej śmierci. Pochyliła się, zaintrygowana moimi słowami. – A co napisałeś, Tristanie? – Opisałem całą historię – przyznałem. – Nasze życie w Aldershot, moje uczucia do niego, to, co się stało. Nasz pobyt we Francji. Trochę tego, co było przedtem, różne wydarzenia z mojego dzieciństwa. Potem problemy, decyzję, którą podjął twój brat. I to, co mu na końcu zrobiłem. – To, że go zamordowałeś? – Tak. To. Przełknąłem ślinę, spuściłem wzrok i pokiwałem głową. Nie potrafiłem teraz spojrzeć jej w oczy, tak samo jak wiele lat wcześniej nie potrafiłem spojrzeć w oczy jej rodzicom. – Coś jeszcze? – spytała. – Powiedz. Mam prawo wiedzieć. – Opisałem dzień, który spędziliśmy razem. Jak próbowałem ci wszystko wytłumaczyć. Jak mi się to nie udało.

– Napisałeś o mnie? – Tak? – Dlaczego więc nie opublikowałeś tego? Wszyscy tak bardzo cię wychwalają. Dlaczego nie dałeś im tej książki? Zamyśliłem się, udając, że usiłuję dotrzeć do prawdziwego powodu, choć w rzeczywistości doskonale go znałem. – Przypuszczam, że nie zniósłbym wstydu – stwierdziłem. – Tego, że wszyscy wiedzieliby, co zrobiłem. Tego, jak ludzie zaczęliby na mnie patrzeć. Kiedy umrę, nie będzie to miało znaczenia. Wtedy mogą czytać o wszystkim. – To znaczy, że jesteś tchórzem, Tristanie, prawda? – spytała. – Do samego końca. Straszliwym tchórzem. Podniosłem wzrok i spojrzałem na nią; istniało niewiele rzeczy, które wypowiedziane przez nią zraniłyby mnie. Udało jej się jednak coś takiego znaleźć. Coś prawdziwego. – Tak – powiedziałem. – Tak, chyba jestem. Westchnęła i odwróciła spojrzenie, wyglądała tak, jak gdyby z trudem powstrzymywała się, żeby nie wrzasnąć. – Nie wiem, po co tu przyszłam – oznajmiła. – Zrobiło się późno. Muszę już iść. Do widzenia, Tristanie – rzekła, wstając. – Nie spotkamy się więcej. – Nie spotkamy. Po czym wyszła. Oczywiście miała rację. Jestem tchórzem. Powinienem złożyć rękopis u wydawcy wiele lat temu. Być może czekałem na coś w rodzaju zakończenia dla tej historii w przekonaniu, że prędzej czy później się pojawi. I w końcu się zjawiło, tego wieczoru. Wróciłem do pokoju niedługo po tym, jak wyszła. Gdy wyciągnąłem prawą rękę, zauważyłem, że palec wskazujący, który często dygotał spazmatycznie, teraz ani drgnął; palec, który pociągnął za spust, posyłając pocisk prosto w serce mojego ukochanego, w końcu odnalazł spokój. Wyjąłem rękopis z teczki; wożę go, przyznam się wam, wszędzie ze sobą. Lubię go mieć pod ręką. I zapisuję teraz naszą rozmowę, tę krótką, końcową wymianę zdań między Marian a mną, i mam nadzieję, że przyniosła jej ona choć odrobinę spokoju, chociaż jestem pewien, że gdziekolwiek teraz się znajduje, nie może zasnąć, a jeżeli zasnęła, będą ją dręczyły koszmary z przeszłości. Potem sięgam do walizki po coś jeszcze, coś, co również mam zawsze pod ręką w oczekiwaniu na odpowiednią chwilę, aby z tego skorzystać. Wkrótce mnie znajdą, w tym pokoju, w nieznanym hotelu, wezwą policję, karetkę pogotowia i zostanę przewieziony do jakiejś zimnej kostnicy w samym sercu Londynu. A jutro w gazetach pojawi się mój nekrolog, w którym będzie napisane, że byłem ostatni ze swojego pokolenia, że to ogromna strata, kolejne ogniwo łączące teraźniejszość z przeszłością zostało zerwane, ale zobaczmy, co po sobie zostawił, Boże drogi, zobaczmy spuściznę, dzięki której na zawsze pozostanie w naszej pamięci. Niedługo potem ukaże się ten rękopis, moja ostatnia książka,

wydana w twardej oprawie pod redakcją Leavitta. Wywoła oburzenie i odrazę, ludzie zaczną mnie krytykować, znienawidzą mnie, moja reputacja zostanie zniszczona, spotka mnie zasłużona kara, własnoręcznie zadana podobnie jak ta rana postrzałowa, a świat w końcu się dowie, że byłem największym tchórzem ze wszystkich. ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf

Tytuł oryginału The Absolutist Copyright © John Boyne 2011 All rights reserved Copyright © for the translation by Adriana Sokołowska-Ostapko Projekt okładki © 2012, Crown Publishing Company Ltd. Adaptacja projektu okładki Maria Gromek Fotografie na pierwszej stronie okładki Copyright © hansoner/iStockphoto.com Copyright © Andrei vishnyakov/fotolia.com Opieka redakcyjna Julita Cisowska Przemysław Pełka Artur Wiśniewski ISBN 978-83-240-2538-1

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. 12 61 99 569, e-mail: [email protected] Wydanie I, Kraków 2014 Plik opracował i przygotował Woblink

woblink.com ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfk56T3xKagFgE3obNV4/SClpGXYVbxt6VDJf