Bractwo Bang Bang - Greg Marinovich

Greg Marinovich & João Silva

BRACTWO BANG BANG przełożył Wojciech Jagielski KRAKÓW 2012

PODZIĘKOWANIA Pragniemy podziękować naszym bezgranicznie cierpliwym i wnikliwym redaktorom Elizabeth Burrows i Johannie McGeary, a szczególnie Suzanne Daley, która złożyła rozdziały w całość. Jonathanowi Diamondowi i Christie Tomasino, naszym agentom i przyjaciołom, którzy mieli gorącą wiarę w powodzenie książki, kiedy stanowiła ona zaledwie garść notatek i anegdot. Abnerowi Steinowi z Londynu. Redaktorom Raviemu Mirchandaniemu z wydawnictwa William Heinemann i Timowi Bartlettowi z wydawnictwa Basic Books. Naszym impimpi – donosicielom: Jerry’emu, Joan, Julii i Mitchellowi Balichom, Howardowi Burnettowi, Davidowi Brauchliemu, rodzicom Kevina Cartera Jimmy’emu i Romie, Tomowi Cohenowi, Giselli Cohen, Robin Comley, Kathy Davidson, Jude Domski, Horstowi Faasowi, Denisowi Farrelowi, Louise Gubb, Thembie Hadebe, Joyce Jenetwie, Bafanie Khumalo, Carolyn Lessard, Julii Lloyd, R&P, Nancy Lee, Scottowi MacLeodowi, Peterowi Magubane, Chrisowi Marais, Judith Matloff, Brianowi Mkhize, Monty’emu Montgomery, Jamesowi Nachtweyowi, Judzie Ngwenyi, Mike’owi Nicolowi, Patrickowi de Noirmontowi, Mike’owi Perssonowi, Gillesowi Peressowi, Rodneyowi Pinderowi, rodzinie Rapoo – Maki, Sandy’emu i Reginaldowi (Boytjiemu), Heidi Rinke, Vivian Silvie, Tinie Susman, Paulowi Velasco, Johnowi Willsowi, Chuckowi Zoellerowi. Monice Hilton-Barber i redakcji gazety „The Star” za zgodę na wykorzystanie zdjęć Kena, a także Guyowi Adamsowi za zgodę na wykorzystanie jego zdjęcia Kevina. Jerry’emu Marobyane za „Pieśni Walki” i doktorowi Onenowi z Gulu za pieśni Acholi.

ONI PĘDZĄ TAM, SKĄD PADAJĄ STRZAŁY Wojciech Jagielski Tak się złożyło, że niemal we wszystkie swoje dziennikarskie podróże wyruszałem z fotoreporterami. Nie był to wcale mój przemyślany wybór, raczej zbieg okoliczności, za który po latach nie przestaję losowi dziękować. Robert Capa, uchodzący za pioniera fachu tak zwanego korespondenta wojennego, mawiał: „Jeśli twoje zdjęcie nie jest wystarczająco dobre, znaczy to tylko tyle, że robiąc je, nie podszedłeś wystarczająco blisko”. Przestając z fotoreporterami, musiałem pracować jak oni. Z bliska. Uchroniło mnie to od pokusy konfabulacji i równie kuszącego zwyczaju polegania wyłącznie na opowieściach świadków. Wyrobiło zaś przekonanie, że temu, co się zamierza opisać, trzeba się najpierw dobrze przyjrzeć, podejść tak blisko jak się da. „Trzeba dotknąć, żeby wiedzieć, o czym się mówi” – powiedział mi kiedyś João Silva, jeden z autorów i bohaterów książki. Przyznał też, że nie potrafi zrozumieć dziennikarzy, którzy wyrzekają się osobistego doświadczenia: „To jedyna prawdziwa rzecz, tylko to się liczy. Wszystko inne to lipa i tanie przedstawienie”. Towarzystwo fotoreporterów i praca z nimi dały mi też coś, co w dziennikarstwie było dla mnie najcenniejsze i czego najbardziej brakuje, gdy zawód ten przestaje się wykonywać. Przyglądając się wojnom i historycznym wyborom, rewolucjom, obalaniu jednych władców i wynoszeniu na trony innych, byłem naocznym świadkiem wydarzeń, niemal w nich uczestniczyłem. Miałem wrażenie, że znajduję się w najważniejszym miejscu na świecie, a na moich oczach dzieją się rzeczy wielkie i ważne, przykuwające uwagę wszystkich. To w takich chwilach dziennikarz czuje się prawdziwym wybrańcem. Nie dopuszczałem nawet myśli, że mógłbym się tego wyrzec. Wystarczyło przecież podejść blisko. W takich wyjątkowych chwilach towarzyszyli mi zwykle fotoreporterzy. Nosili się nieco z wysoka, spoglądali z góry na innych dziennikarzy, zwłaszcza na tych, którzy nie mieli żadnej potrzeby bycia naocznymi świadkami i zadowalali się cudzym świadectwem. Fotoreporterzy patrzyli na nich wzgardliwie, jak frontowi żołnierze na sztabowców lub tych z kompanii reprezentacyjnych, specjalizujących się w paradnych musztrach i defiladach. Kiedy wybuchają wojny, fotoreporterzy za wszelką cenę usiłują się dostać do miejsc, z

których inni próbują uciec. Gdy inni, słysząc strzelaninę, biorą nogi za pas, oni pędzą tam, skąd padają strzały, by podejść jak najbliżej. A będąc już tuż obok, nie szukają schronienia, lecz wystawiają głowy, by widzieć jak najwięcej i zrobić najlepsze zdjęcia. „My, fotoreporterzy, musimy tam być, reszta najwyżej może” – powtarzał mi Peter Andrews, fotoreporter Reutersa. Też uważał, że aby coś poznać, trzeba się temu przyjrzeć z bliska, a osobiste doświadczenie jest także wyrazem szacunku dla bohaterów dziennikarskich opowieści i ich tragedii, haraczem płaconym śmierci za przywilej podejścia na odległość kilku kroków. Ale za przyglądanie się śmierci, za tę poufałość niektórym przychodziło płacić wysoką cenę. Na rachunek do uregulowania składały się samotność, poczucie zagubienia w zwyczajnym, codziennym życiu, niemożność porozumienia z najbliższymi, ucieczka w alkohol lub narkotyki, nocne koszmary, a nierzadko własne życie. Południowoafrykańskich fotoreporterów z Bractwa Bang Bang poznałem dzięki Andrewsowi. Był kwiecień 1994 roku, a Południowa Afryka szykowała się do pierwszych wolnych wyborów, mających zakończyć trwające od pół wieku porządki apartheidu i prawie trzystuletnią epokę dominacji białego człowieka. Alternatywą była krwawa wojna rasowa. Tak czy owak, w tamtym czasie Południowa Afryka miała pisaną rolę najważniejszego miejsca na świecie. Andrews pracował wtedy dla agencji prasowej Associated Press i znał w Johannesburgu większość miejscowych dziennikarzy. Także tych z Bractwa Bang Bang, czterech fotoreporterów od lat dokumentujących rozruchy w czarnych przedmieściach Johannesburga, gdzie toczyła się „brudna wojna”, mająca zerwać pokojową transformację i wybory. Ken Oosterbroek, Kevin Carter, Greg Marinovich i João Silva znali tam wszystkich i wszystko wiedzieli. Wiadomo było, że jeśli coś się wydarzy, oni dowiedzą się pierwsi i zawsze będą we właściwym miejscu o właściwej porze. Dlatego wszyscy, którzy – jak my – przyjechali relacjonować kres apartheidu, chcieli z nimi pracować. Kena Oosterbroeka właściwie nawet nie poznałem. Zginął przedostatniego dnia ulicznej wojny, tuż przed wyborami. Trafiła go zbłąkana kula, wystrzelona przez spanikowanego żołnierza podczas zamieszek w Thokozie, czarnym przedmieściu Johannesburga. Z czterech bohaterów książki jako pierwszy zapłacił najwyższą cenę za przyglądanie się śmierci z bliska. Kevin Carter wydawał mi się najsympatyczniejszy spośród wszystkich czterech. Nie

było w nim tej typowej dla korespondentów wojennych pychy, sprawiał wrażenie człowieka bezpretensjonalnego i niezwykle wrażliwego. Przypominał mi bardziej muzyka z rockowej kapeli niż dziennikarza. Mówiono, że ćpa. Zdobył właśnie nagrodę Pulitzera za zrobioną w Sudanie fotografię sępa stojącego za umierającym dzieckiem. Fotografia stała się wizytówką klęsk głodu, publikowały ją wszystkie gazety świata, a Kevin zewsząd zbierał gratulacje. Kiedy rozmawiałem z nim na wiecu Mandeli w Soweto, powiedział mi, że skradając się z aparatem za dzieckiem, czuł się trochę jak człapiący z naprzeciwka sęp. Czekał, szukał najlepszego ujęcia, chciał, by ptaszysko rozpostarło nad dzieckiem skrzydła, co tylko dodałoby zdjęciu grozy. „Widziałem tyle nieszczęść, tylu umarłych – powiedział. – To gdzieś we mnie tkwi, nie da się tego z siebie spłukać”. W Soweto spotkałem go kilka dni po śmierci Oosterbroeka, którego uważał za mistrza i brata. Trzy miesiące później sam odebrał sobie życie. João Silvę miałem za narwańca i zarozumialca. Wtedy w Południowej Afryce nie wzbudził mojej sympatii. Potem spotkałem go w Kongu, gdzie trwała wojna domowa, i zdaje się jeszcze w Afganistanie. Afganistan okazał się ostatnim krajem, jaki odwiedził jako dziennikarz, a tamtejsza wojna ostatnią, jaką fotografował. Jesienią 2010 roku podczas patrolu z amerykańskimi żołnierzami pod Kandaharem Silva wszedł na minę. Wybuch urwał mu obie nogi i straszliwie poharatał korpus. Leżąc ranny na ziemi, zrobił jeszcze trzy zdjęcia. Jak Capa, guru wojennych fotoreporterów, który w 1954 roku w Wietnamie zginął w wybuchu miny, a umierając, do końca robił zdjęcia, przyciskając spust migawki. Z czterech członków Bractwa Bang Bang Silva rachunek za poufałość ze śmiercią zapłacił jako ostatni. Z czwórki przyjaciół Greg Marinovich ucierpiał najmniej, choć to właśnie jemu wróżono najgorszy los. W Thokozie, gdzie zginął Oosterbroek, Marinovich został ciężko ranny. Potem pociski trafiały go tyle razy, że fotoreporterzy podzielili się na tych, którzy uważali, że od Marinovicha trzeba się trzymać jak najdalej, bo przyciąga kule, i na tych, którzy twierdzili, że nie należy odstępować go ani na chwilę, ponieważ gdzie się pojawi, tam padają strzały, ale pociski trafiają wyłącznie jego. Peter Andrews, który zarekomendował mnie członkom Bractwa, skończył w wojskowym szpitalu, przyjęty na terapię z objawami skutków stresu bojowego. Wcześniej trafił tam także Krzysztof Miller, fotoreporter i współtowarzysz większości moich podróży.

„Najtrudniej pogodzić się z tym, że coś wyjątkowego bezpowrotnie się kończy, z niezwykłego staje się czymś nieznośnie pospolitym. Tęskni się za tym i próbuje wracać w nadziei, że się powtórzy. Zawsze jednak okazuje się, że już nigdy nie jest tak samo – mówił mi Andrews o swoim uzależnieniu od fotografowania z bliska. – Nie zastanawialiśmy się nad ryzykiem, choć uznawaliśmy, że jest częścią naszego zawodu. Dziś, nawet znając koszt tego, co robiłem przez ostatnich dwadzieścia lat, mogę powiedzieć, że jednak było warto”.

PRZEDMOWA Desmond M. Tutu, były arcybiskup Kapsztadu, Południowa Afryka Względem Południowej Afryki niemal wszyscy przewidywali najgorsze. Twierdzili, że w tym pięknym kraju dojdzie do straszliwego rozlewu krwi, że z całą pewnością spustoszy go wyniszczająca wojna rasowa. I nawet wyglądało na to, że te przepowiednie zaczęły się sprawdzać. Na początku lat dziewięćdziesiątych początkowi rokowań nad transformacją od ucisku do wolności i od totalitaryzmu do demokracji towarzyszył wybuch krwawych zamieszek. Straszliwa przemoc zdawała się mieć charakter endemiczny. Z pozoru wyglądało to na przypadkowe zabójstwa, do których dochodziło w podmiejskich pociągach lub w townshipach, gdzie mieszkańcy zwracali się przeciwko rezydentom hoteli robotniczych, przeznaczonych wyłącznie dla mężczyzn, wiodących nienaturalny żywot i wyobcowanych z życia miejskich wspólnot z czarnych przedmieść. Ludzie ginęli jak muchy, mordowani w najbardziej makabryczne sposoby, paleni żywcem w „płonących naszyjnikach” jak w townshipach nazywano oblewane benzyną opony, które przed podpaleniem oprawcy wciskali na ramiona swoim ofiarom. Kiedy z ogłaszanych codziennie policyjnych statystyk dowiadywaliśmy się, że poprzedniego dnia zginęło kolejnych pięć–sześć osób, większość z nas oddychała z ulgą, pocieszając się: tylko pięciu zabitych, tylko sześciu. Już samo to świadczyło, jak źle się miały sprawy. Powszechnie sądzono, że przyczyną większości krwawych starć była mordercza rywalizacja między Afrykańskim Kongresem Narodowym Nelsona Mandeli (ANC) a Partią Wolności Inkatha Mangosuthu Butheleziego (IFP), walczącymi o polityczne wpływy i niekwestionowane pierwszeństwo. Wydawało się to przekonującym wyjaśnieniem, dopóki nie zwróciło się uwagi na dziwne okoliczności tych masakr. Dochodziło do nich niemal wyłącznie w przeddzień ważnych negocjacji, gdy uczestnicy rokowań byli bliscy porozumienia w delikatnych, ważnych kwestiach. Dziwnym zbiegiem okoliczności zamieszki i masakry zawsze zakłócały negocjacje i w kluczowych momentach niweczyły porozumienie. Wydawało się, że mordy w pociągach były bitwami w wojnie toczonej między politycznymi wrogami, ale poglądu tego nie dawało się obronić choćby dlatego, że zabójcy strzelali po prostu w tłum, mordowali ludzi na oślep. Nie wypowiadali przy tym słowa, o nic nie pytali pasażerów, nie żądali od nich, by określili się politycznie. Skąd więc mieliby wiedzieć, czy nie mordują przypadkiem swoich towarzyszy? Jeszcze trudniejsze do

przyjęcia było tłumaczenie strzelanin w townshipach, dokonywanych przez tajemniczych napastników z przejeżdżających samochodów, polityczną rywalizacją. Przed wyborami takie rajdy stały się chlebem powszednim. Rozsądniejsze było widzieć w tym zbrodniczy plan, mający wzbudzić panikę wśród mieszkańców townshipów i sprawić, by zaczęli myśleć, że ANC nie jest w stanie obronić nawet swoich działaczy i zwolenników. W ten sposób chciano podważyć poparcie dla tej partii w townshipach. Wielu z nas coraz głośniej mówiło o złowrogiej Trzeciej Sile, powiązanej z apartheidowskim rządem i jego służbami bezpieczeństwa, które usiłowały wywołać tak zwaną wojnę Czarnych z Czarnymi. To z kolei pozwoliłoby rządowi i wielu Białym utrzymywać, że Czarni nie dorośli jeszcze do demokracji ani do tego, by sprawować polityczną władzę. Zawsze intrygowała mnie ta obsesja na punkcie tak zwanej wojny Czarnym z Czarnymi. Tak jakby wojna Czarnych z Białymi była czymś oczywistym, możliwym do wyjaśnienia i zaakceptowania. I dlaczego, z tą samą brutalną wściekłością, nikt nie nazywał konfliktów w Irlandii Północnej, Bośni czy Kosowie wojnami Białych z Białymi? A skoro były one po prostu zwyczajnymi wojnami, to dlaczego o tej naszej mówiono jako o wojnie bratobójczej, wojnie Czarnych z Czarnymi? Apartheidowski rząd i jego kohorty zaprzeczały, jakoby w jakikolwiek sposób miały być zamieszane w podżeganie do tej straszliwej orgii przemocy. Miało minąć parę lat, zanim dowiedziono im, że kłamali. Choćby dzięki śledztwu przeprowadzonemu przez Komisję Goldstone’a. Poszczególne wydarzenia, jak cząstki układanki, zaczęły tworzyć całość – wyjaśniły się na przykład powody milczenia zabójców dokonujących mordów w pociągach podmiejskich. Okazało się, że większość z nich pochodziła spoza Południowej Afryki – z Angoli, Namibii i innych sąsiednich krajów. Nie znali żadnego z lokalnych języków. Mówiąc cokolwiek – zdradziliby się. W rzeczywistości, zamieszki w townshipach nie miały nic wspólnego z polityczną rywalizacją, za to wiele z ludźmi, którzy chcieli utrzymać władzę za wszelką cenę, nawet za cenę najstraszliwszego rozlewu krwi. O tych wydarzeniach trzeba było światu opowiedzieć. Naszym błogosławieństwem było to, że mieliśmy tak wielu utalentowanych dziennikarzy i wspaniałych fotoreporterów. Pomogli przekazać tę historię. Uchwycili na filmach niektóre kluczowe chwile i epizody, jak okrutne palenie żywcem wrogów czy barbarzyńskie samosądy na

bezbronnych ofiarach, dokonywane przez tłum z jednej lub drugiej strony barykady. Niektórzy z tych profesjonalistów zostali uhonorowani najwyższymi wyróżnieniami. Nagrodę Pulitzera zdobyła fotografia sępa kroczącego tuż za umierającym dzieckiem. To zdjęcie poruszyło zadowolony z siebie świat. Nieraz byliśmy zdumieni, widząc efekty ich pracy. Jak udawało im się robić takie fotografie w samym epicentrum szaleństwa? Musieli zostać obdarowani niezwykłą odwagą, żeby pracować w strefach śmierci z takim zawodowstwem i z taką nonszalancją. Musieli też wykazać się niezwykłym opanowaniem, a nawet obojętnością, żeby patrzeć na to wszystko wyłącznie jako na przedmiot swej codziennej pracy. Dziś, gdy spod lekko uniesionej zasłony lepiej widać metody działania tych niezwykłych ludzi, wiemy o nich nieco więcej. Wiemy, jak często musieli być bezwzględni i bezduszni, żeby, nie okazując emocji, zmierzać po trupach do uchwycenia tej szczególnej, wyjątkowej chwili i sceny, dzięki której mogli mieć pewność, że agencje będą potrzebować ich pracy. Dziś wiemy też nieco więcej o cenie, jaką przyszło im zapłacić. O ciągłym podejmowaniu ryzyka, o grze ze śmiercią. I o tym, co znaczyło być częścią zjawiska, które z makabrycznym poczuciem humoru nazywali Bractwem Bang Bang. Wiemy też o kosztach traum prowadzących ludzi do samobójstwa. O tak! Bo byli oni przecież zwykłymi ludzkimi istotami, którym przyszło działać w niezwykle trudnych warunkach. Tak, to wspaniała książka, powalająca ujawnianą prawdą o tym, co jesteśmy w stanie zrobić, by zdobyć władzę lub ją utrzymać. To książka boleśnie szczera, mówi o cenie, jaką trzeba zapłacić, gdy ujawnia się coś, co było tak długo skrywane. Jesteśmy ich dłużnikami za wkład, jaki wnieśli w dzieło kruchego procesu pokojowego, który przeprowadził nas od ucisku do demokracji, od niesprawiedliwości do wolności. Ta książka to dzieło dwóch wspaniałych artystów. Nic dziwnego, że jeden z nich zdobył Nagrodę Pulitzera za swój fotograficzny wizerunek Wojny Hotelowej, której niniejsza książka jest świadectwem.

PROLOG Pisząc tę książkę, musieliśmy się zmierzyć z wieloma problemami. Ze swoimi mglistymi wspomnieniami, niechęcią, by wracać myślą do bolesnych czasów, z wątpliwościami czy potrafimy się uporać z tak złożonym problemem i opowiedzieć historię czterech ludzi, którzy, choć ze sobą związani, mieli tak odrębne i różne koleje losu i doświadczenia. W końcu zdecydowaliśmy, że najlepiej opowiemy tę historię ustami tylko jednego narratora – Grega. Gdybyśmy jednak ze sobą nie współpracowali, ta książka nigdy by nie powstała. Pojedynczy człowiek nie widzi wystarczająco wiele, by złożyło się to na tak specyficzną opowieść. Zbieranie materiałów do książki i samo jej pisanie pomogło nam dowiedzieć się wiele o naszych przyjaciołach, o nas samych, a także o czasach, w jakich żyliśmy. Nie sposób dowiedzieć się wszystkiego, co naprawdę siedzi ludziom w głowach, nawet głowach ludzi nam najbliższych. Podjęliśmy jednak szczery wysiłek, by rozproszyć mgłę, która w tamtych bolesnych czasach osnuwała postacie naszych przyjaciół i nas samych. Nigdy nie zamierzaliśmy stworzyć książki, która opowiadałaby o tamtych czasach. Ale kiedy zaczęliśmy ją w końcu pisać w roku 1997, przypominało to raczej odkrywczą podróż niż próbę drobiazgowego udokumentowania tego, co uważaliśmy już za raz na zawsze ustaloną prawdę. Mieliśmy dopiero odkryć, że pytania o to, co tak naprawdę robiliśmy i jak byliśmy w stanie to wszystko znieść, były trudniejsze i bardziej złożone niż to, w jaki sposób szufladkowaliśmy je w swoich głowach. Z tamtych czasów pozostało w nas wiele goryczy i złości. I trudno mieć do nas o to pretensje. To część nas samych, a także kraju, w którym żyliśmy. Ale jest w nas i w nim także zdumiewająco wiele wspaniałego przebaczenia, wdzięczności i humanitaryzmu. Południowa Afryka, ta, którą znamy, jest właśnie taką mieszaniną emocji. Bractwo Bang Bang, grupujące południowoafrykańskich fotoreporterów, zostało w znacznej mierze opisane w czasie zamieszek, które znaczyły schyłek porządków apartheidu. Jego nazwa obrazuje psychologiczny portret grupy ludzi żyjących na krawędzi, pracujących, bawiących się i spędzających ze sobą praktycznie cały czas. Postawmy sprawę jasno – nigdy czegoś takiego nie było, nigdy nie było takiego bractwa. I nigdy nie było też tak, że tylko my czterej byliśmy członkami tej swoistej sekty kultu światłoczułych. Było nas kilkunastu, którzy relacjonowaliśmy zamieszki trwające od uwolnienia Nelsona Mandeli z więzienia aż do pierwszych, w pełni wolnych wyborów.

Odkryliśmy, że jedną z rzeczy, która łączyła nas najbardziej, były wątpliwości dotyczące tego, co robiliśmy. Kiedy człowiek naciska spust migawki, a kiedy przestaje być fotografem? Odkryliśmy, że aparat fotograficzny nigdy nie był dla nas filtrem, za pomocą którego broniliśmy się przed tym, czego byliśmy świadkami i co fotografowaliśmy. Było dokładnie na odwrót – wydawało się nam, że sceny, które utrwalaliśmy na filmach, wypalały się także w naszych umysłach. Mieliśmy też łączącą naszą czwórkę przyjaźń. Nie była to jednak przyjaźń w sensie dosłownym, lecz raczej indywidualne więzy, które czasami zachodziły na siebie. Mieliśmy też z pewnością jeden wspólny mianownik – wszyscy relacjonowaliśmy dramatyczne wydarzenia z lat dziewięćdziesiątych, mając poczucie misji i historycznego znaczenia. Ale rozumiemy, że ktoś z zewnątrz ten nasz chwytliwy przydomek mógł potraktować dosłownie. Przy pisaniu książki posłużyliśmy się wieloma określeniami charakterystycznymi wyłącznie dla Południowej Afryki. Niektórych użyliśmy w wersji angielskojęzycznej, innych – po afrykanersku, w którymś z dziewięciu języków afrykańskich obowiązujących w RPA, a także ze slangu towshipów, nazywanego tsotsitaal. Niektóre z określeń wyjaśniamy w tekście książki, inne są oczywiste, ale na końcu książki można znaleźć również słowniczek, stworzony, by pomógł zrozumieć niektóre określenia i frazy, mające szczególne znaczenie wśród mieszkańców Południowej Afryki. Podobnie z kalendarzem wydarzeń historycznych, który, jak uznaliśmy, może się przydać w lepszym zrozumieniu tego, co się wydarzyło odkąd biali koloniści po raz pierwszy osiedlili się na południowym skraju Afryki.

1 MUR Gdybym tylko mógł sięgnąć Do zagrody, w której mieszka matka Śmierci Och, córko Zrobiłbym długą pochodnię z traw Spaliłbym wszystko do cna, do cna...

Tradycyjna pieśń pogrzebowa ludu Acholi

Township Thokoza, Południowa Afryka, 18 kwietnia 1994 „Zdjęcia z tego nie będzie”, mruknąłem, patrząc przez wizjer aparatu na żołnierza metodycznie ostrzeliwującego hotel. Znów odwróciłem się w stronę przerażonych, niechętnych i źle wyszkolonych żołnierzy, szukających osłony pod murem tuż obok mnie. Spod krawędzi hełmów widać było ich rozbiegane spojrzenia. Chwilę później otrzymałem cios – potężny, obezwładniający – prosto w pierś. Gdzieś umknęła mi chwila, ułamek mojego życia, a potem zrozumiałem, że leżę na ziemi pod nogami innych fotografów. Ból przeszył mi lewą pierś i rozszedł się po całym ciele. I trwał, choć dawno przekroczył granice wszelkich wyobrażeń. „Kurwa! Dostałem, dostałem! Kurwa, kurwa, kurwa!” Pośród wybuchających serii z broni maszynowej João i Jim desperacko próbowali zaciągnąć mnie pod mur, bliżej żołnierzy, poza linię ognia. Wtem przez kakofonię dźwięków przedarł się przerażony głos: – Ken O dostał! Próbowałem odwrócić głowę, z szyją oplecioną paskami aparatów fotograficznych. Kilka jardów na prawo, pośród zielska obrastającego mur zobaczyłem parę długich, chudych nóg, które niewątpliwie należały do Kena. Były zupełnie nieruchome, ułożone pod dziwnym kątem. Jim podbiegł do miejsca, gdzie Gary kurczowo obejmował Kena, doszukując się w nim oznak życia. Sporadyczne trzaski i grzechot karabinów maszynowych rozdzierały powietrze wokół gromadki dziennikarzy i żołnierzy próbujących wcisnąć się w mur. Krew wyciekała z ziejącej pustką dziury w moim T-shircie. Zacisnąłem na niej rękę,

żeby powstrzymać krwawienie. Byłem pewny, że w plecach mam śmiertelną, otwartą ranę w miejscu, gdzie wyszedł pocisk. – Sprawdź ranę wylotową – poprosiłem João. Zignorował mnie. – Nic ci nie będzie – odparł. Uznałem, że musi być źle, skoro nie chce spojrzeć, i jakbyśmy grali w kiepskim filmie, poprosiłem, żeby przekazał wiadomość mojej dziewczynie. – Przekaż Heidi, że przepraszam... że ją kocham – powiedziałem. – Sam jej powiedz! – burknął. Nagle spłynął na mnie całkowity spokój. A więc stało się. Przyszedł czas rozliczenia. Teraz odpokutuję za dziesiątki niebezpiecznych sytuacji, z których cudem uchodziłem z życiem, a ginął albo zostawał ranny ktoś inny. Ja opuszczałem scenę zamętu nawet nie draśnięty, ze zdjęciami w ręku, a moją winą było tylko to, że miałem więcej szczęścia od innych. Jim wrócił, kuląc się pod ostrzałem. – Ken nie żyje – wyszeptał tuż przy moim uchu. – Ale ty z tego wyjdziesz. João usłyszał i zerwał się, żeby pobiec do Kena, ale ponieważ inni już się nim zajmowali, tylko podniósł aparat. – Ken chciałby to potem zobaczyć – powiedział. Zirytował się, ponieważ włosy zasłaniały Kenowi twarz, psując zdjęcie. Sfotografował nas obu, swoich dwóch najlepszych przyjaciół. Mnie rozciągniętego na popękanym asfalcie, ściskającego dłonią ranę. I Kena wnoszonego niezdarnie do pojazdu pancernego przez Gary’ego i jednego z żołnierzy, z głową zwisającą luźno jak u szmacianej lalki, z bezużytecznymi aparatami dyndającymi u szyi. W następnej kolejności do pojazdu załadowano mnie; Jim wziął mnie pod pachy, João pod kolana, ale jestem z natury potężny, a dzięki kulinarnym zdolnościom Heidi zyskałem jeszcze parę kilo. – Człowieku, jesteś za gruby! – zażartował João. – Mogę chodzić – zaprotestowałem i chciałem się roześmiać, ale wypadło to dziwnie słabo. Chciałem im przypomnieć, że aparaty też swoje ważą. Po czterech długich latach, podczas których byliśmy obserwatorami walk, kule w końcu i nas zaczęły się imać. Aż do tej pory zabawa w bang bang uchodziła nam bezkarnie.

Tamtego ranka pracowaliśmy w bocznych ulicach i zaułkach Thokozy, zniszczonego przedmieścia będącego ziemią niczyją. Znaliśmy je – Ken Oosterbroek, Kevin Carter, João i ja – bardzo dobrze, od lat śledząc konfrontacje między policją, żołnierzami, współczesnymi wojownikami Zulu i młodzieżą z kałasznikowami, w czasach, gdy apartheid dobiegał krwawego końca. Kevina nie było z nami podczas strzelaniny. Wyjechał z Thokozy, żeby porozmawiać z miejscowym dziennikarzem o nagrodzie Pulitzera, którą zdobył za szokujące zdjęcie z Sudanu – wygłodzonego dziecka i sępa czekającego na jego śmierć. Kevin miał mieszane uczucia w kwestii wyjazdu. João radził mu, żeby został, bo choć chwilowo jest spokój, na pewno znowu zacznie się dziać. Ale Kevinowi podobała się rola świeżo upieczonego celebryty i pojechał mimo wszystko. Przy lunchu w johannesburskiej restauracji relacjonował historie, w których o włos uniknął śmierci. Po deserze powiedział dziennikarzowi, że rano była w Thokozie strzelanina i musi wracać. Jadąc do townshipu, jakieś szesnaście kilometrów za Johannesburgiem, usłyszał w wiadomościach radiowych, że ja i Ken zostaliśmy postrzeleni i że Ken nie żyje. Pognał prosto do szpitala, do którego nas zabrano. Prawie nigdy nie nosił kamizelki kuloodpornej, jak zresztą my wszyscy – João odmówił wprost. Ale założył ją przy wjeździe do townshipu, jeszcze zanim dotarł do szpitala. Nagle poczuł strach. Chłopcy nie byli już nietykalni. Zanim przyblakły plamy krwi na asfalcie pod murem, jeszcze jeden z nas stracił życie.

2 „OCH, PONDO – ON ZASŁUŻYŁ NA ŚMIERĆ” Śmierć zabrała najszczęśliwszego Śmierć zabrała najszczęśliwszego Śmierć zabrała najwspanialszego, któremu ufałem

Tradycyjna pieśń pogrzebowa ludu Acholi

17 sierpnia 1990 W to wiosenne, słoneczne popołudnie, w wieku dwudziestu siedmiu lat, pokonuję dwudziestopięciominutową trasę do Soweto, gdzie wybuchły walki na tle politycznym. Czuję łagodne ściskanie w gardle i dreszcz napięcia biegnący od żołądka aż do ramion i dłoni, coraz mocniej ściskających kierownicę. Napięcie wywołuje lekkie mdłości; jak wtedy, gdy człowiek, budząc się z koszmaru, nie pamięta szczegółów snu, a jednak nie może się otrząsnąć z przykrego wrażenia. To nieokreślony lęk: boję się, że mogę zginąć, boję się tego, co mogę zobaczyć w wojnie domowej, która wybuchła w czarnych gettach, ale tak naprawdę sam nie rozumiem tego strachu. Nie mam również pojęcia, że jest to dla mnie początek nowego życia. Obudziłem się, jak zawsze, w zielonej, wymuskanej dzielnicy na przedmieściu białej Południowej Afryki. Umyłem się w białej, wyłożonej kafelkami łazience i miałem gorącą wodę do golenia. Mój dom sprzątała czarna kobieta, a na stacji benzynowej czarny mężczyzna zatankował mi benzynę i umył przednią szybę, licząc na kilka centów napiwku. Tak było przez całe życie, mimo mojego moralnego sprzeciwu wobec apartheidu i drugorzędnego udziału w ruchu Walki. Dorastałem jako typowy anglojęzyczny biały chłopak w Południowej Afryce. W latach siedemdziesiątych był taki popularny dżingiel reklamowy, który można w zasadzie uznać za motyw przewodni moich licealnych czasów. „Kochamy braaivleis, rugby, błękitne niebo i chevrolety. Pasują do kochanej, starej RPA: braaivleis, rugby, błękitne niebo i chevrolety”. Ta śpiewka doskonale oddawała pewność siebie południowoafrykańskich białych, świetnie czujących się w raju, który dla siebie stworzyli, mimo międzynarodowych sankcji mających odizolować nasz kraj i zmusić rząd

mniejszości do porzucenia apartheidu. Biali zamknęli się w obozie warownym, wydawali ogromne sumy na symulowanie samowystarczalności i byli wynagradzani sowicie za to, że są takim posłusznym elektoratem. Nie mogę powiedzieć, żeby w czasach, gdy dorastałem, dżingiel wydał mi się kiedykolwiek obraźliwy. Uwielbiałem rugby i ten dreszcz kontrolowanej agresji, jaki wywoływało. A błękitne niebo i moje uprzywilejowane życie wydawały się czymś naturalnym, zwłaszcza kiedy leżałem na parujących kafelkach przy basenie publicznym tuż obok naszego domu na przedmieściu Johannesburga. Nie myślałem wtedy o czarnych nastolatkach w przeludnionych slumsach, którzy nie mieli dostępu do żadnych basenów. A po zwyczajowym weekendowym braaivleis albo barbecue zawsze zostawało mnóstwo mięsiw z grilla. Rodzice mojej matki byli katolikami z Chorwacji, którzy wyemigrowali z Jugosławii w latach dwudziestych, zaś ojciec przyjechał do Południowej Afryki w latach pięćdziesiątych. Wychowałem się w całkowicie białej, anglojęzycznej społeczności i chodziłem do angielskich szkół. Nasz kontakt z Czarnymi ograniczał się do służby domowej, „chłopców od ogrodu” albo „chłopców od śmieci”. Nigdy nie używałem słowa „kafir” – muzułmańskiego określenia niewiernego – które po wiekach przeinaczeń stało się w Południowej Afryce rasistowską obelgą, budzącą największe emocje. Nie przyszłoby mi nawet do głowy „wybrać się na kafira” w piątkowy wieczór. Był to proceder polegający na tym, że grupa pijanej białej młodzieży wyszukiwała samotnego Czarnego i go biła. Zdawałem sobie sprawę, że nasze społeczeństwo jest chore, ale wtedy nie wiedziałem jeszcze, do jakiego stopnia. Uważałem, że należą mi się te przyjemności, które zapewniał apartheid. Jak większość mi współczesnych nie dostrzegałem sytuacji Czarnych w Południowej Afryce i nigdy nie sprawdziłem, jak bardzo różni się szkoła w townshipie od mojej własnej – zielonej enklawy z przystrzyżonymi trawnikami. Nie miałem pojęcia, że bantustany – rezerwaty etniczne, do których Czarni usuwani byli siłą z białej Południowej Afryki – głodują. Matka wpoiła mi poczucie sprawiedliwości i uczciwości, dające duże prawdopodobieństwo, że wyrosnę na „dobrego” Białego, który odbędzie służbę wojskową, będzie płacił podatki i kupował rządowe bony na wojsko, a żeby uspokoić sumienie – zagłosuje na mniej rasistowską, stosunkowo liberalną partię. Byłbym jednym z tych ślepych i głuchoniemych ludzi, którzy – nie skalawszy się nigdy aktem bezpośredniego prześladowania – zapewniali Południowej Afryce środki na utrzymanie apartheidu. Kiedy miałem szesnaście lat, spędziłem pierwsze wakacje bez rodziców, eksperymentując z rumem i owocową księżycówką na pięknym wybrzeżu południowego

Natalu, które było zarezerwowane dla Białych. Tamtego lata zakochałem się w afrykanerskiej dziewczynie z farmy. Moja droga ku poznaniu całej szpetoty leżącej u podstaw naszego społeczeństwa rozpoczęła się właśnie od niej, a konkretnie od zniekształconych palców jej stóp. Grałem z kumplami w piłkę plażową, kiedy dołączyła do nas smukła, długonoga dziewczyna o migdałowych oczach i rozwianych włosach. Miała na imię Michelle i grała jak chłopak. Gracze wykruszali się stopniowo, aż w końcu tylko my kopaliśmy piłkę. Michelle powiedziała, że nauczyła się grać od dzieci czarnych robotników pracujących na farmie ojca. Pokazała mi palce pokiereszowane i zniekształcone od grania na bosaka na nierównym, twardym terenie. Swoich czarnych towarzyszy zabaw nazywała z gryzącą ironią „kafirami”. Byłem wstrząśnięty, ale potem zrozumiałem, że zawłaszczyła sobie to określenie w podobny sposób, jak czarni Amerykanie stosowali słowo „nigger”, stępiając jego ostrze. Wychowała się z czarnymi dzieciakami w najbardziej rasistowskim rejonie białego społeczeństwa. Kiedy była dzieckiem, pozwalano jej bawić się z czarnymi dziećmi, ale teraz, gdy dorastała, miała porzucić czarnych przyjaciół. Biali najbardziej na świecie bali się tego, że któraś z ich dziewcząt prześpi się z Czarnym. Michelle jako nastolatka buntowała się przeciwko swojemu środowisku i społeczeństwu zdominowanemu przez rasizm. Jej gniew przerażał mnie i jednocześnie pociągał. Byłem zaintrygowany niesprawiedliwością społeczną, jaka wychynęła na moment spoza granic mojego podmiejskiego świata. Ale życie wypełniały mi szkoła, sport, eksperymenty z alkoholem i poznawanie tych dziwnych istot zwanych dziewczętami. Jadąc na uniwersytet do Pietermaritzburga, daleko od domu, we wschodniej prowincji KwaZulu-Natal, byłem już zaangażowany w działalność socjalistyczną i w pobliskim townshipie udzielałem korepetycji dzieciom przygotowującym się do egzaminów końcowych w szkołach. Od nich nauczyłem się zakazanego wówczas hymnu wyzwolenia Nkosi Sikelel’ iAfrika. Całkowicie biały uniwersytet był zdominowany przez jadowicie prawicowych studentów, z których wielu uciekło przed czarnymi władzami niepodległego od niedawna Zimbabwe, dawnej Rodezji. Mieszkańcy RPA nazywali ich „kiedysiami”, ponieważ nieustannie lamentowali, że kiedyś było lepiej: „Kiedy byliśmy w Rodezji...”. Na ogół wyróżniali się ubraniem. Nosili koszule z krótkim rękawem, sportowe szorty, długie skarpety i buty z wysokimi cholewami. Od nich usłyszałem po raz pierwszy określenie „marnotrawcy tlenu” w odniesieniu do Czarnych. To mną wstrząsnęło. Wkrótce miałem już na koncie kilka awantur i paskudnych konfrontacji. Po przerwie wielkanocnej okazało

się, że mam grać w drużynie rugby, w reprezentacji prowincji w kategorii poniżej dwudziestu lat. Chociaż bardzo chciałem grać w tej drużynie, już wcześniej postanowiłem rzucić sport – za bardzo gniewał mnie i przygnębiał wszechobecny w rugby rasizm. Żaden pogodny dżingiel reklamowy nie byłby w stanie zobrazować innej, ciemniejszej strony mojego życia. Małżeństwo rodziców było okropne, pełne awantur, przemocy i pogardy. Rozwiedli się, kiedy byliśmy z bratem mali i moje dzieciństwo nigdy nie było tak szczęśliwe jak w czasach, gdy mieszkali oddzielnie. Ja zostałem z matką, Franką, mój brat z ojcem, Mladenem. To był wspaniały czas: odnawialiśmy z matką meble aż do świtu, a kiedy byłem zbyt zmęczony, żeby iść do szkoły, pisała mi usprawiedliwienia. Ale po paru latach rodzice wrócili do siebie; awantury i bijatyki zaczęły się na nowo. Całymi tygodniami wszystko było dobrze, a potem matka zaczynała szukać pocieszenia w alkoholu. Whisky sprawiała, że z uroczej kobiety – szczodrej, troskliwej i zabawnej – zmieniała się w kogoś, kto szuka zwady. Ojciec był brutalem z obsesją na punkcie pieniędzy, zawsze za dużo pił, ubliżał matce i maltretował ją fizycznie. Przy pierwszych sygnałach zbliżającej się awantury ogarniał mnie lęk, mdlący strach przed przemocą, z którą nie byłem sobie w stanie poradzić emocjonalnie. Żywo stoi mi w pamięci pierwszy raz, kiedy udało mi się przezwyciężyć strach przed ojcem. Miałem czternaście albo piętnaście lat. Był weekend, oboje byli pijani. Nie słyszałem początku kłótni, trwała już jakiś czas, a potem on zaczął ją bić. Byłem przerażony, ale postanowiłem interweniować. Mladen uznał, że podważam jego męskość – nie zamierzał pozwolić, żeby szczyl kwestionował jego postępowanie. Przepychaliśmy się, wrzeszcząc, a zaraz potem trzymałem w ręku rzeźnicki nóż i groziłem, że go pchnę, jeżeli nie zostawi matki w spokoju. Mimo zamroczenia zrozumiał, że nie żartuję, i odpuścił. W 1980 roku, podczas mojego ostatniego roku w szkole – miałem wtedy siedemnaście lat – lekarze wykryli u matki raka. Rozwinął się w płucach, ale nastąpiły przerzuty. Osiem lat wcześniej rzuciła palenie i świadomość, że podjęła ten wysiłek zbyt późno, głęboko nią wstrząsnęła. Dla mnie jej choroba była po prostu kosmicznym nieporozumieniem. Kiedy dowiedziała się, że ma raka, zaczęła pisać pamiętnik. Był to mały notatnik w okładkach ze skóry. Dotąd nie miała tego zwyczaju – ja przynajmniej o tym nie wiedziałem – choć namiętnie zbierała dziwne i nieprzydatne rzeczy. Pierwszy wpis zrobiła niebieskim cienkopisem, choć uwielbiała pisać piórem z cienką stalówką. Jej kształtne, krągłe pismo uczennicy szkoły zakonnej toczyło się po papierze płynnie i niestrudzenie. Nie wspomniała o chorobie, nie powierzyła kartkom modlitwy o zdrowie. Długopisy się zmieniały, jeden przerywał, pewnie kończył się wkład. I charakter pisma, z którego była

tak dumna, zmienił się powoli w nachodzące na siebie, krzywe gryzmoły. I pisała coraz więcej, jakby czuła, że choroba bierze górę, zmuszą ją, by powiedziała coś więcej. Nigdy nie udało jej się wyjść poza szczegółowe opisy domu i naszego codziennego życia. Wspominała każdego członka rodziny i znajomego, który wpadł z wizytą. Zanotowała, że na bożonarodzeniowy obiad upiekła indyka i ciasto z orzechami. Potem pojawiają się wzmianki o bólu, który budził ją nad ranem, kiedy przestawały działać leki uśmierzające. O tym, że musiała zmieniać pościel przepoconą w nocy. Była już wtedy praktycznie przykuta do łóżka, rzadko kiedy je opuszczała. Dziesiątego grudnia 1980 roku w pamiętniku po raz pierwszy pojawia się wzmianka o śmierci – jest to ostatni zapis: „O szesnastej trzydzieści wizyta u doktora Homana na wstrzyknięcie morfiny. Podczas rozmowy napomknął, że jest chrześcijaninem. Mówił, że nie trzeba bać się śmierci. Nie wziął pieniędzy za wizytę”. Czytając dziennik, zrozumiałem, że te wczesne zapiski o drobnych, codziennych sprawach były próbą zanegowania choroby, wytrwania po stronie życia. Bliżej końca środki przeciwbólowe nie spełniały już swojego zadania i mama zdawała sobie sprawę, że jest nieuleczalnie chora. Kiedy ból stawał się nie do zniesienia, prosiła mnie, żeby przygotować dla niej gorącą, gorącą kąpiel. Ponieważ była zbyt słaba, pomagałem jej się rozebrać i wejść do parującej wody. Łapała powietrze, zanurzając się we wrzątku, ale to pomagało złagodzić inny, śmiertelny ból. Było to dla mnie bardzo trudne doświadczenie. Matka była bezradna i cierpiała męczarnie, a mimo to żenowała mnie jej nagość. Trudno było mi pogodzić się z myślą, że ta ogromnie niezależna kobieta nie może się nawet sama ubrać. Nie pamiętam, jak wyglądała jej twarz w takich chwilach, ale wyraźnie pamiętam jej pulchny brzuch w wodzie. W ostatnich miesiącach jej życia rodzice przestali się kłócić. Mój brat Bart, dwa lata starszy ode mnie, nie radził sobie z chorobą matki i godzinami biegał, żeby rozładować gniew. Ja nie do końca rozumiałem, czym jest rak. Wiedziałem, że może człowieka zabić, ale wiedziałem także, że jest uleczalny. Mama przeszła chemię i radioterapię, byłem więc pewny, że to ją uratuje. A co ważniejsze, byłem pewny, że zrobi to Bóg. Nie wiedziałem natomiast, że matka zdaje sobie sprawę, że jest umierająca i manifestując tak często swoją wiarę w cudowne ozdrowienie, robi to na nasz użytek. My naprawdę wierzyliśmy, że z tego wyjdzie. W tym okresie stałem się równie religijny jak ona, wujowie i ciotki. Dniami i nocami modliliśmy się, żeby Bóg zachował ją przy życiu. Mimo tej całej wiary i miłości umarła, pewnej gorącej letniej nocy. Siedzieliśmy wokół jej łóżka w małej żółtej sypialni. Mladen czytał jakiś komiksowy romans w sąsiednim

pokoju i trzeba go było wołać do konającej. W tym momencie wyzbyłem się wszelkich uczuć do ojca, z wyjątkiem pogardy i nienawiści, chociaż próbowaliśmy pozostać rodziną jeszcze przez cały rok, „dla Franki”, zanim burzliwa awantura położyła kres udawaniu. Dla mnie przestał być ojcem. Moja naiwna wiara w Boga wygasła jeszcze wcześniej. Tak więc dziewięć lat później, siedemnastego sierpnia 1990 roku, w piątek, zostawiłem za sobą biały Johannesburg i swoje wygodne życie i wjechałem do czarnego Soweto – biały facet przed trzydziestką, pozbawiony wiary, wystraszony i zagubiony, uzbrojony jedynie w parę przestarzałych aparatów fotograficznych. Kilka lat wcześniej zająłem się fotografią, żeby zgłębiać życie innych ludzi, im bardziej różniące się od mojego, tym lepiej. Odkryłem, że nic tak nie usprawiedliwia ciekawości jak aparat w ręku. Ale tak dalece nie orientowałem się w sytuacji politycznej, że zamiast uczestniczyć w największym wydarzeniu moich czasów, jakim siedem miesięcy wcześniej było uwolnienie Nelsona Mandeli po dwudziestu siedmiu latach więzienia, pojechałem na północ kraju, fotografować ludzi składających kondolencje Królowej Deszczu po śmierci jej córki. Królowa Deszczu, lub Modjadji, jak ją zwano, była tradycyjną przywódczynią, według wierzeń zdolną przywołać deszcz w rejonach zagrożonych suszą. Spędziłem tam dużo czasu i zebrałem całkiem interesujący materiał. Oprócz podobnych antropologicznych prac robiłem materiały o ludziach pod rządami apartheidu, przeważnie na terenach wiejskich. Ale po uwolnieniu Mandeli stało się jasne, że rozpoczęła się nowa era i apartheid dobiega końca. W mediach coraz częściej podawano informacje o płonących barykadach i ostrych starciach w Sebokengu, Thokozie, a potem w Soweto – największym w Południowej Afryce mieście Czarnych, leżącym zaledwie piętnaście kilometrów od mojego domu i najmniej mi znanym, w przeciwieństwie do innych miejsc o jeszcze bardziej nawet złowieszczych nazwach. Z każdą godziną, kiedy w wiadomościach podawano szczegóły rozszerzającego się konfliktu, moja ekscytacja i strach rosły. Wokół townshipu nie było widocznych granic, wartowników, którzy ostrzegliby niezorientowanych, tablic z napisem: „Uwaga, strefa bitwy!”. A jednak wewnątrz tych gett toczyła się bitwa. Mieszkańcy popierający nierasistowską partię Nelsona Mandeli – Afrykański Kongres Narodowy (ANC) toczyli nierówną walkę z policją i nacjonalistami zuluskimi mieszkającymi w hotelach robotniczych. Takich hoteli było pełno w każdym townshipie. Te długie, jednopiętrowe budynki z wieloosobowymi salami sypialnymi zostały zmienione w punkty oporu Zulusów walczących pod sztandarem Inkathy, szowinistycznego ruchu Zulusów, który z organizacji kulturalnej powstałej w latach

siedemdziesiątych szybko się przekształcił w formację polityczną. Podobnie jak większość ludzi nie rozumiałem korzeni konfliktu i zaskakiwały mnie pozornie przypadkowe akty przemocy. Według najprostszej i powszechnie przyjętej interpretacji, jaką głosił biały rząd, ANC toczył wojnę o władzę z Inkathą – ni mniej, ni więcej. Wiele lat później zebrano wszystkie poszlaki i dowody świadczące o tym, że euforii po uwolnieniu Mandeli towarzyszyła ciągła kampania brutalnych zabójstw i terroru, przygotowana w ukryciu, finansowana i przeprowadzona przez rządowe organy bezpieczeństwa i policję. Policjanci i żołnierze przeprowadzali zamachy na postacie polityczne, przywódców społecznych, a także najmowali gangi, by siały terror w townshipach. Biały rząd chciał zniechęcić ludzi do popierania ANC przed wyborami, w których Czarni, „kolorowi” i Hindusi mieli głosować po raz pierwszy według zasady „jeden człowiek – jeden głos”. Inkatha kolaborowała z białym rządem, próbując rozbić ANC, i potajemnie otrzymywała broń i sprzęt wojskowy od sił bezpieczeństwa. Nacjonaliści zuluscy, marząc o secesji, pragnęli otrzymać autonomię swojego bantustanu KwaZulu, który miał zostać wcielony do Południowej Afryki rządzonej przez ANC. Zbliżając się do hotelu robotniczego Nancefield, w głębi Soweto, stanąłem po raz pierwszy twarzą w twarz z dziesiątkami uzbrojonych, agresywnych wojowników zuluskich. W czerwonych przepaskach na głowach, uzbrojeni w rozmaite maczetopodobne drągi, pałki i zaimprowizowane dzidy, stali na nasypie kolejowym biegnącym obok hotelu. Wykrzykiwali groźby i obelgi pod adresem dużej grupy ludzi stojących po drugiej stronie zarośniętego cmentarza, prawdopodobnie zwolenników ANC. Wśród nich znajdowało się kilku dziennikarzy. Uznałem, że nie ma sensu do nich dołączać. Nawet gdyby udało mi się zrobić zdjęcia, trudno by mi je było sprzedać gazetom mającym własne, prawdopodobnie bardziej profesjonalne materiały z miejsca wydarzeń. Orientowałem się w sytuacji na tyle, by wiedzieć, że mieszkańcy Soweto, osiedli w townshipie od dwóch albo trzech pokoleń, pochodzący z wielu plemion, uważają Zulusów za głównych winowajców rozruchów. Wiedziałem także, że Zulusi urządzają brutalne czystki w rozległych, rozpadających się kompleksach dormitoriów, dających schronienie dziesiątkom tysięcy robotników, którzy wyemigrowali z wiejskich, plemiennych bantustanów. Konflikt był bardziej złożony. Nie była to walka Zulusów przeciwko reszcie świata. Wojna domowa między Zulusami popierającymi Inkathę, a tymi, którzy popierali ANC, trwała w Zululandzie dziesięć lat, zanim ogarnęła miasta i miasteczka wokół Johannesburga. Inkatha robiła wszystko, by postrzegano ją jako jedyną reprezentantkę Zulusów, co było kłamstwem propagowanym przez rząd i współpracujące z nim media.

To wszystko wiedziałem, nie miałem natomiast pojęcia, co te fakty oznaczają w praktyce; były to tylko slogany powtarzane w wiadomościach radiowych i telewizyjnych. Naiwnie uznałem, że warto zrobić materiał od strony Inkathy. Wojownicy byli zaskoczeni, że nie jestem z resztą dziennikarzy, ale najwyraźniej uznali, że nie stanowię zagrożenia. Dalej wykrzykiwali szydercze oskarżenia, podskakując, a ich tradycyjny okrzyk wojenny „Usuthu!” dzwonił mi w uszach. Po kilku minutach zmęczyło ich prowokowanie przeciwników i wrócili do hotelu. Wszedłem za nimi do jednego z długich bloków. Usiedliśmy na betonowych ławach przy betonowym stole we wspólnej kuchni będącej zarazem jadalnią. Cierpki zapach tradycyjnego piwa zbożowego, podawanego z ręki do ręki w plastikowym dzbanku, mieszał się z kwaśnym odorem przeludnionych kwater. Okna były szare od kurzu i z wyjątkiem kilku aluminiowych garnków wszystko wydawało się brudne. Hotele robotnicze powstały jako tymczasowe lokum dla czarnych imigrantów z terenów wiejskich. Zasady przemieszczania się, zatrudnienia i zamieszkania tych ludzi określał zbiór praw obowiązujących od lat dwudziestych. Hotele były przeznaczone dla samotnych mężczyzn. Nie znaczy to, że musieli być koniecznie nieżonaci, po prostu nie wolno im było mieszkać tam z żonami i dziećmi. Prawa apartheidu pozwalały im pozostawać na terenach miejskich tylko tak długo, jak długo pracowali zarobkowo. Kiedy ich praca przestawała być potrzebna, musieli wrócić do swoich bantustanów. W latach 1916–1981 wniesiono oskarżenie przeciwko siedemnastu milionom Czarnych łamiących prawo o przemieszczaniu się. Marzeniem apartheidu było zmusić Czarnych – osiemdziesiąt procent ludności – by stali się obywatelami nominalnie niezależnych bantustanów ściśniętych na trzynastu procentach terytorium kraju. W ten sposób reszta południowoafrykańskiej, bogatej, rozległej ziemi przypadłaby białej mniejszości, która mogłaby zatrudniać Czarnych wedle własnych potrzeb, czerpiąc z puli robotników w bantustanach. Hotele były to obskurne budynki, zaniedbywane zarówno przez władze miasta, jak i przez lokatorów. Architektura narzucała klaustrofobiczną ciasnotę wewnątrz, a izolację i dystans z zewnątrz. Były to przeważnie jednopiętrowe, przylegające do siebie betonowe bloki zbudowane wokół czworokątnego dziedzińca. Wszędzie w oczy uderzały brud i opuszczenie. Z zatkanych albo pękniętych rur wyciekały na ziemię nieczystości. Gniły niewywożone śmieci i martwe psy. W bloku ze wspólnymi łazienkami nie sprzątano i połamane sedesy stały pośród

śmierdzących kałuż, w kabinach, które nigdy nie miały drzwi. Prysznice z zimną wodą też nie miały drzwi, więc osoby załatwiające potrzeby w ubikacji mogły do woli przyglądać się biorącym kąpiel. Nie było ogrzewania, choć w zimie temperatura spadała poniżej zera. W lecie w źle wentylowanych salach panowały duchota i nieznośny smród. Każdy hotel miał tylko jedno wejście prowadzące do sal sypialnych. Tylko w nielicznych oknach były szyby. Większość zasłonięto kawałkami plastiku, kartonów albo powyginanego metalu. Z korytarza wchodziło się do pokojów przeznaczonych dla czterech osób, a zamieszkałych często przez szesnaście. Na osobę przypadało mniej więcej 1,8 na 1,5 metra kwadratowego, ale i ta przestrzeń była często dzielona z innymi lokatorami, pracującymi na inne zmiany. Ubrania wisiały na drutach rozciągniętych nad łóżkami, w szarych stalowych szafkach trzymano jedzenie, naczynia i jakieś drobiazgi. Zamiast sufitów były kawałki blachy falistej albo niczym nieosłonięty dach z azbestu, często w opłakanym stanie. Kiedy walki zmusiły Zulusów lojalnych wobec Inkathy do szukania schronienia w hotelach, tłoczyły się tam całe rodziny, co jeszcze pogarszało i tak fatalne warunki sanitarne. W hotelach nie zapewniono żadnej rozrywki, jeżeli nie liczyć wszechobecnych piwiarni prowadzonych przez władze miasta. Co bardziej przedsiębiorczy mieszkańcy rozstawiali prowizoryczne stragany i sprzedawali części zwierząt zarżniętych gdzieś w hotelu, inni próbowali zarobić na życie zmieniając swoje pokoje w shebeeny – nieoficjalne, często nielegalne bary, gdzie prawdziwe piwo sprzedawano w półlitrowych butelkach, zaś piwo z sorgo w papierowych kartonach, i spożywano na miejscu. Pijaństwo było powszechne i członkowie Inkathy, z którymi siedziałem w hotelu, też zdrowo popijali. Nagle gdzieś z głębi potężnego kompleksu dobiegł przenikliwy, alarmujący gwizd. Wszyscy podskoczyli w miejscu, kilka osób rzuciło się w stronę, z której dobiegał dźwięk. – Co się dzieje? – zapytałem. – Nic, nic! – zawołał jakiś mężczyzna, który minął mnie biegiem, uzbrojony w stalowe pręty i tarczę z kartonu. Pobiegłem za kimś, kto niósł kawałek stalowej rury, pomalowanej białą, łuszczącą się farbą. Zatrzymywał się co jakiś czas, żeby dmuchnąć w tę rurę, a wtedy rozlegało się coś w rodzaju trąbienia. Czy to wezwanie do bitwy? – zastanawiałem się. Dobiegliśmy do grupy mężczyzn, którzy się zebrali przed metalowymi drzwiami pomalowanymi na biało. Byli uzbrojeni w pałki, dzidy, stalowe pręty i maczety. Niektórzy zerkali z ciekawością przez okna do pokoju i cofali się przy każdym drgnięciu zasłony. „Vula! Vula!” Domagali się, żeby ktoś, kto był w środku, otworzył im. Ale nie było

odpowiedzi. Wtedy spróbowali otworzyć drzwi siłą, ale nadal stawiały zacięty opór. Wyglądało na to, że nie są zamknięte na klucz, po prostu ktoś trzyma klamkę, uniemożliwiając mężczyznom wtargnięcie do środka. Nastrój na korytarzu wydawał się dziwnie jowialny. Napastnicy nie byli zbytnio agresywni, z wyjątkiem chwil, kiedy krzyczeli „Vula!” z gwałtownym wydechem na pierwszej sylabie. Uśmiechali się do mnie i do siebie nawzajem. – W środku jest Khosa – wyjaśnił ktoś. – Strzela do nas. Podczas mojego pobytu w hotelu nie słyszałem ani jednego strzału, ale chwila nie wydała mi się odpowiednia, żeby o tym wspomnieć. W końcu zabawa się skończyła. Mężczyźni tłoczyli się pod drzwiami, próbując wedrzeć się do środka. Chwilami ustępowały wolno, by zaraz się zatrzasnąć z hukiem. Próba sił była długotrwała i celowa, nacisk z zewnątrz równoważyła jakaś nieznana moc w środku, jakby drzwi miały potężną sprężynę uniemożliwiającą ich otwarcie. W końcu udało się je utrzymać otwarte na tyle, by jeden z Zulusów przecisnął się przez szparę. Drzwi natychmiast się za nim zamknęły. Co działo się w pokoju? Drzwi nadal stawiały opór, ale jeszcze jednemu Zulusowi udało się wedrzeć do środka. I znowu drzwi się zatrzasnęły. I znowu jednemu Zulusowi udało się sforsować zaporę. Człowiek w środku wyraźnie słabł. Do pokoju wtargnął czwarty Zulus, a z wnętrza nadal nie dochodził żaden dźwięk. Nie mogłem sobie nawet wyobrazić, co za ponura walka się tam toczy. Wtem ktoś szarpnięciem od środka otworzył drzwi i na korytarz wypadł, machając miotłą, wysoki mężczyzna w wełnianej chuście okręconej wokół głowy jak turban. Jego szeroko otwarte, oszalałe oczy napotkały mój wzrok, z odległości kilkudziesięciu centymetrów, ale nie było w nich zrozumienia, żadnej próby nawiązania kontaktu, jedynie rozpaczliwe pragnienie ucieczki. Przedarł się przez grupę mężczyzn i biegł z odchylonymi ramionami, wyrzucając wysoko kolana. Może mu się uda, pomyślałem. Ruszyliśmy za nim, Zulusi i ja, zgraja ścigająca przerażoną ofiarę. Po kilkudziesięciu krokach mężczyzna upadł, nie zauważyłem dlaczego ani jak to się stało. Napastnicy natychmiast otoczyli go zwartym, milczącym kręgiem, kopiąc, pałując i siekąc. Moje ucho wychwyciło mlaskliwy dźwięk, jaki wydaje ciało chlastane metalem, mocny, tępy odgłos miażdżenia kości czaszki ciężkimi pałami. Takich dźwięków nigdy dotąd nie słyszałem, ale poznałem je po mdlącym uczuciu w żołądku, jakbym zawsze wiedział, że taki właśnie odgłos wydaje tępy, zardzewiały pręt, kiedy wepchnie się go głęboko w ludzkie ciało.

Ofiara podskakiwała przy każdym uderzeniu i podrywała się spazmatycznie, kiedy wyszarpywano z opornego ciała wyszczerbione ostrze dzidy. Stałem o wiele za blisko, w pierwszym kręgu zabójców, na odległość wyciągniętego ramienia od ofiary, strzelając zdjęcia szerokokątnym obiektywem. Byłem przerażony, coś wrzeszczało mi w głowie, że to się nie dzieje naprawdę. Ale cały czas sprawdzałem światło i zmieniałem aparaty, z czarno-białego na kolorowy, błyskawicznie wystrzeliwując film, klatka po klatce. Przez cały ten czas byłem fotografem, zawodowcem, a jednocześnie czułem intensywny zapach świeżej krwi i odór ludzkiego potu. W którymś momencie człowiek leżący na ziemi odszedł ze świata żywych i ciosy padały coraz rzadziej. Gorączka zabijania opadła, pozostawiając sadystyczne pragnienie wymierzenia kary, której ofiara już nie czuła. Nie wszyscy zachowywali ciszę. Mężczyzna z zaimprowizowanym rogiem dął monotonnie w rurę, wydając chrapliwy, nieludzki dźwięk. Nie było to wezwanie do bitwy, jak teraz zrozumiałem, lecz celebrowanie śmierci. – Mlungu shoota! (Białas robi zdjęcia!) – krzyknął w zuluskim slangu jeden z tuzina zabójców, kiedy wreszcie się zorientowali, że fotografuję. Mężczyźni odskoczyli od ofiary, ale wiedziałem, że zaraz sobie uświadomią, że jestem bezbronnym świadkiem morderstwa. Ogarnął mnie strach. Postanowiłem zrobić wszystko, by ocaleć: pomyślałem, że skopię umarłego i nazwę go zdradzieckim psem. Byłem nawet gotów splunąć na ciało. Wiedziałem, że jestem w stanie zbezcześcić zmarłego, żeby przeżyć. – Lungile, ai problem! (Wszystko w porządku, nie ma problemu!) – zawołałem w łamanym narzeczu zuluskim. Zaskoczyło mnie spokojne brzmienie własnego głosu. Zmarły znów pochłonął uwagę napastników, a ja w swej desperacji próbowałem im się przypodobać. – Kto to w ogóle był? – zapytałem. – Khosa, strzelał do nas, szpieg jeden! – powiedział ktoś. Przytaknąłem skwapliwie, korzystając z okazji, żeby usprawiedliwić zabójstwo i uratować własną skórę. Zabójcy obchodzili się teraz z ciałem inaczej, z delikatnością, z jaką – o czym dowiedziałem się później – Zulusi zwyczajowo traktują ludzkie zwłoki. Poprzez dotknięcie zmarłego sprowadzają na siebie duchową nieczystość. Ktoś mozolił się, żeby przeszukać kieszenie zmarłego przy użyciu ostrzy dwóch dzid. Wyłowił z bocznej kieszeni spodni zieloną książeczkę identyfikacyjną i ją otworzył. Kilka głów pochyliło się nad sfatygowanym dokumentem, który ustalał tożsamość plemienną zabitego, a w przekonaniu Zulusów – również jego przynależność polityczną.

– Ach, to Pondo – powiedział ktoś. – Zasłużył na śmierć. Tak więc zmarły nie był mimo wszystko członkiem grupy etnicznej dominującej w przywódczych kręgach ANC. Pochodził z ludu Pondo, którego kraj rodzinny leżał między ziemią Zulusów a ziemią ludu Khosa na wschodnim wybrzeżu Południowej Afryki. Pod względem kulturowym Pondo byli bliżsi Zulusom niż Khosa i niektórzy popierali Inkathę. Teraz jednak liczyło się tylko to, że nie był Zulusem (a w tym przypadku być Zulusem oznaczało to samo, co być Zulusem popierającym Inkathę), a więc wrogiem. Miałem w głowie zamęt i starałem się nie myśleć o tym, co widziałem i co zrobiłem. Zabójcy nagle przestali interesować się ciałem i się rozeszli. Ja ruszyłem w długą drogę, z powrotem do wyjścia. W sali, w której ukrywał się przerażony Pondo, Zulusi szukali broni, ale niczego nie znaleźli. Dwaj mężczyźni z czerwonymi przepaskami na głowach stanęli przede mną ramię w ramię, pozując do zdjęcia. – Shoota, baas, shoota us! (Zrób nam zdjęcie, szefie, zrób zdjęcie!) – zażądali. Zrobiłem zdjęcie, uśmiechnąłem się słabo i poszedłem dalej. Bałem się, że dłużej nie uda mi się zachować spokoju, zdradzi mnie szok malujący się na mojej twarzy. Idąc w stronę wyjścia, skupiłem myśli na okazałych topolach rosnących wzdłuż drogi. Były piękne w świetle późnego popołudnia. Pojechałem do redakcji gazety, w której miałem przyjaciół, i poprosiłem Rudy’ego, technika pracującego w ciemni, żeby wywołał filmy; byłem zbyt zdenerwowany, żeby to zrobić samemu. Ale mimo szoku zdawałem sobie sprawę, jak ważne są te zdjęcia. Żadne słowa nie oddałyby grozy tego, co się działo w townshipach, tak wiernie, jak ten zbiór brutalnych obrazów. Byłem również świadomy tego, jaką wartość handlową mają te fotografie. Znajomy w gazecie poradził mi, żeby zanieść je do Associated Press, amerykańskiej agencji prasowej. Kiedy dotarłem do biura AP w centrum Johannesburga, wymusiłem na fotoedytorze korzystny dla siebie układ, w ramach którego wcisnął mnie do jednej z wielkich francuskich agencji fotograficznych. Uczyłem się szybko. To była szansa, by pozostawić swój ślad w fotoreporterskim świecie, wyrwać się z szeregów wiecznie spłukanych „wolnych strzelców”. Mogłem to zrobić dzięki gwałtownej śmierci człowieka.

3 „PRZYSŁONA F5.6 POWINNA WYSTARCZYĆ” (JOH-106) SOWETO, POŁUDNIOWA AFRYKA, WRZESIEŃ. 15 – LUDZKA POCHODNIA – chłopiec ucieka, podczas gdy młody mężczyzna katuje płonące ciało mężczyzny uznanego za zuluskiego zwolennika Inkathy i podpalonego przez rywalizujących zwolenników Afrykańskiego Kongresu Narodowego, Soweto, Południowa Afryka, sobotni ranek. (AP zdjęcie kolorowe) (mon71224/str. SEB BALIC) 1990 Notatka edytorska: opis kolorystyczny: czerwono-pomarańczowe płomienie – zarysy postaci, mało szczegółów.

Podpis pod zdjęciem Associated Press

15 września 1990 W Soweto nie ma wielu drzew. W dzielnicy White City, plądrowanej przez gangi, rośnie ich wyjątkowo mało, a tego ranka straciła kilka kolejnych. Wycięto część okaleczonych głogów rosnących wzdłuż głównej ulicy i rzucono je na drogę, tworząc zaporę dla atakujących Zulusów i policjantów. Jechałem z minimalną prędkością, wymijając świeżo ścięte drzewa, krawężniki i płonące opony, które nieskutecznie blokowały dostęp do kompleksu budynków należących do hotelu Jabulani. Słońce jeszcze nie wzeszło i chłód ciągnący ze stepu zasnuwał mgłą szyby auta. Od mojej pierwszej bytności w hotelach robotniczych upłynął miesiąc. W tym czasie wracałem do townshipu niemal codziennie. Tego dnia byłem z Tomem Cohenem, reporterem AP, który przed paroma dniami przyjechał z USA. Zamierzaliśmy zrobić materiał o hotelach jako ogniskach przemocy. Ułożyłem sobie współpracę z AP. Nie mieli na miejscu nikogo, kto regularnie przysyłałby im zdjęcia ze strefy konfliktu i chętnie płacili dniówki albo kupowali fotografie. Przez ten miesiąc od śmierci Pondo w Soweto całkowicie pochłonęło mnie fotografowanie wydarzeń. Nawet nie tknąłem aparatu, którego zwykle używałem do materiałów dokumentalnych. Dzień w dzień starałem się opanować strach i szukałem dojść do wydarzeń w townshipie – zaczynałem się uzależniać od adrenaliny i świadomości, że fotografuję na gorąco ostateczny zryw w walce o wolność. Kiedy tak wlekliśmy się z Tomem ulicą, dwóch nastolatków wyłoniło się z atramentowo-niebieskich cieni i podbiegło do samochodu. Ubrani byli w dziergane

wełniane czapki spuszczone nisko na czoło i bufiaste spodnie z nogawkami podwiniętymi tak, by widać było luźno zasznurowane płócienne takkies – nieformalny mundur tsotsich, drobnych kryminalistów w townshipach. – Heytada – powitałem ich w miejscowym slangu tsotsietaal. – Hola! – odpowiedzieli hiszpańskim pozdrowieniem, które bojówkarze ANC przywieźli z partyzanckich obozów treningowych w socjalistycznej Afryce. Większość tamtejszych instruktorów była Kubańczykami. Tsotsi bardzo chcieli uchodzić za towarzyszy – zaprawionych w bojach partyzantów lub działaczy ANC – należeć do dzielnicowych bojówek powiązanych z ANC i znanych jako „drużyny samoobrony”. Praworządni mieszkańcy posłusznie mówili do tsotsich „towarzysze”, a za ich plecami przezywali ich złośliwie „towtsotsi”. – Co tam, towarzysze? – zapytałem. Ta młodzież zawsze wiedziała, co się dzieje w townshipie, ale szansa, że ci to powie, wynosiła pięćdziesiąt na pięćdziesiąt. – Jest źle. Całą noc nyaga-nyaga z pieprzonymi amaZulu. – Teraz jest spokój? – zapytałem, zerkając nerwowo w stronę hotelu rozłożonego szeroko na niskim wzgórzu, jakieś trzysta metrów od miejsca, gdzie staliśmy. – Tak – padła lapidarna odpowiedź. – Daj benzynę, mlungu. Uśmiechnąłem się słabo, zastanawiając się, jak się z tego wykręcić. Wiedziałem, że benzyna jest im potrzebna do koktajli Mołotowa. – Zostawcie ich. To dziennikarze, nie wolno im – odezwał się rozkazująco młody człowiek stojący na poboczu. Popatrzyłem w jego stronę, ale nie mogłem rozeznać rysów w półmroku. Sądząc po reakcji młodocianych gangsterów, był to prawdopodobnie prawdziwy towarzysz, wyszkolony bojownik ANC. Młodzi sposępnieli i już zaczęli się wycofywać, kiedy jeden z nich pochylił się w moją stronę. – Oddaj broń – wyszeptał. – Nie mam – odparłem. Sprawa była prostsza niż w przypadku benzyny, ponieważ w życiu nie posiadałem broni palnej. Chłopak popatrzył na mnie z niedowierzaniem. Było jasne, że przychyla się do powszechnej opinii, że każdy biały ma broń. – Naprawdę, towarzyszu – powiedziałem. – Jak chcesz, przeszukaj samochód. Zamienili kilka słów w języku, którego nie rozumiałem, i odeszli. Wrzuciłem bieg i barykady zostały za nami. Jechałem wolno w stronę wiaduktu nad torami kolejowymi biegnącymi wzdłuż ufortyfikowanej wschodniej ściany hotelu. Przy bramie w

zewnętrznym murze z czerwonej cegły, gdzie niewprawne graffiti głosiło, że jest to terytorium Inkathy, stali na straży trzej mężczyźni w długich prochowcach. Patrzyli, jak się zbliżamy, długie płaszcze niewątpliwie kryły pistolety albo karabiny. Zamiast skręcić w stronę bramy, powiedziałem do Toma: „To mi się nie podoba, jedźmy dalej”. Zgodził się chętnie – obaj baliśmy się wejść na teren hotelu, gdzie w nocy doszło do starć. Dopędziłem samochód jadący przed nami, rozpoznałem w nim dwóch dziennikarzy: Simona Stanforda i Tima Faceya, ekipę telewizyjną BBC. Pomachaliśmy do siebie i jechałem za nimi, okrążając hotel od wschodu. Towarzystwo innych dziennikarzy przynosiło ulgę, iluzję bezpieczeństwa, jaką daje przebywanie w grupie. Poza tym mogli mieć informacje z pierwszej linii. Zostawiliśmy hotel za sobą i zrobiliśmy pętlę wokół stadionu Jabulani, potem skręciliśmy znowu na wschód, żeby po chwili przejechać nad torami. Simon i Tim jechali wolno, najwyraźniej robili tylko rekonesans, ale postanowiliśmy się ich trzymać. Kilometr dalej skręciliśmy w lewo i jechaliśmy wzdłuż torów aż do dworca kolejowego Inhlazane, stacji położonej najbliżej hotelu Jabulani. Znaleźliśmy się zaledwie kilkaset metrów od miejsca, gdzie dziesięć minut wcześniej tsotsi zażądali od nas benzyny. Odcinek ulicy, który musieliśmy pokonać, żeby zamknąć pętlę wokół hotelu, był teraz zablokowany przez prowizoryczne barykady. Mieszkańcy hotelu, zwolennicy ANC, stali w grupkach, obserwując, jak się zbliżamy. Brzask stopniowo rozpraszał mglistą ciemność. Zaparkowałem samochód i wysiedliśmy, żeby pogadać. Przedstawiliśmy się jako dziennikarze. Mężczyźni byli agresywni, podminowani. Najwyraźniej nie spali całą noc, staczając utarczki ze zwolennikami Inkathy z hotelu po drugiej stronie torów kolejowych. Nie byli zachwyceni naszą obecnością. – Pracujemy dla prasy zagranicznej, AP i BBC – powiedziałem. – Na pewno jesteście z „Citizen” – rzucił jakiś bardziej podejrzliwy gość. „Citizen” był to cieszący się złą sławą rasistowski dziennik, finansowany z propagandowych funduszy rządowych. Czarni, których znałem, nienawidzili pisma za artykuły wstępne i komentarze polityczne, dziennik miał jednak masowego czarnego odbiorcę, ponieważ w przejrzysty sposób podawał wyniki wyścigów konnych i prowadził świetny przewodnik gracza. – Nie z „Citizen”, mjita (przyjacielu), przysięgam – zaprotestowałem. Było to więcej niż drobne niedopowiedzenie, skoro wszystkie lokalne gazety korzystały z AP, często brały nasze zdjęcia i wykorzystywały je, aby poprzeć własny punkt widzenia. Ale dzięki tej połowicznej prawdzie pozwolono nam zostać.

Ostry gwizd zelektryzował towarzyszy, ktoś krzyknął, że nadjeżdża policja. „Poyisa!” Pobiegliśmy z Tomem za chłopcami, którzy schronili się za kasą biletową tuż przy ulicy. Po kilku sekundach przetoczył się pojazd opancerzony, mocny, ciężki casspir używany podczas wojny w buszu w Angoli, a teraz służący policji w townshipach. Ogromne koła casspira po prostu zmiażdżyły barykadę z kamieni i gruzu, którą wznieśli mieszkańcy w bezskutecznej próbie ograniczenia dostępu na swoje terytorium. Policjanci strzelali na chybił trafił z wnętrza kolosa, który przetaczał się z boku na bok na sztywnych resorach. Też kowboje!, pomyślałem. Trzeba by cholernego pecha, żeby dać się trafić. Ledwo casspir zniknął za rogiem, towarzysze wyszli z kryjówek i próbowali wzmocnić barykadę, ustawiając na środku ulicy wielki pojemnik na śmieci. Przypominało to grę. Mieszkańcy, uzbrojeni w kamienie, z rzadka w broń palną, nie byli w stanie stawić czoła dobrze wyposażonej policji. Zaś policji nie udawało się stłumić zamieszek, ostrzeliwując townshipy z wnętrza samochodów. Towarzysze zaczynali się oswajać z naszą obecnością. Wspólne przeżycie trochę przełamało nieufność, mogliśmy swobodniej robić zdjęcia. Po paru minutach strzelanina wybuchła ponownie, tym razem na wiadukcie nad torami. Wbiegłem na nasyp. Garstka starszych zwolenników ANC kryła się za potężnymi słupami mostu. Sto metrów od nas znajdowały się tory położone na niższym terenie i betonowy peron stacji Inhlazane. Dałem nura w bok i znalazłem się obok mężczyzny w bawełnianej czapce, trzymającego rewolwer. Przykucnęliśmy za nasypem przy wjeździe na most. – Żadnych zdjęć, słyszysz? – popatrzył na mnie wściekłym wzrokiem. Niechętnie zdjąłem dłonie z aparatów i uniosłem ręce na znak posłuszeństwa. Wyjrzał zza nasypu w stronę torów. Inni towarzysze też podnieśli głowy, żeby zobaczyć, czy w coś trafi. Ostrożnie wystawił rewolwer i wystrzelił, po czym opadł na kolana przy okrzykach podziwu i zachęty kobiety stojącej obok nas na poziomie ulicy. Kule ze strony Inkathy gwizdały sporadycznie i na szczęście wysoko nad naszymi głowami, ale i tak kuliliśmy się odruchowo. Na stacji zatrzymał się pociąg. Maszynista albo był nieświadomy tego, co się dzieje, albo nie dbał o strzelaninę tuż obok. Kilku młodych towarzyszy pobiegło w stronę pociągu, na wypadek gdyby byli w nim członkowie Inkathy, a może żeby zapewnić „swoim” bezpieczne przejście na właściwą stronę torów. Zobaczyłem ich ponownie na szczycie szerokich betonowych schodów prowadzących na wiadukt. Pchali przed sobą mężczyznę w niebieskim kombinezonie roboczym. Był co najmniej o głowę wyższy od chłopców, ale nie stawiał oporu, kiedy ciągnęli go w stronę terytorium ANC. Może wracał

z nocnej zmiany, może wybrał się porannym pociągiem w odwiedziny do znajomych. Tak czy inaczej, niechcący znalazł się w samym środku naszej małej, nieistotnej utarczki. Z początku nie wiedziałem, co się dzieje. Zwlekli mężczyznę z mostu i kiedy znalazł się poza polem widzenia członków Inkathy, zaczęli go kamienować i dźgać nożami. Upadł na ziemię, a potem próbował wpełznąć za drzwi oparte o metalowy bok odrapanego kramu ulicznego. Przeraziłem się, że znów będę świadkiem brutalnego morderstwa, jak przed miesiącem w hotelu Nancefield. Wtedy po raz pierwszy widziałem zabitego człowieka i jeszcze nie otrząsnąłem się z poczucia winy, że umarł tak blisko mnie. Mógłbym wyciągnąć rękę i go dotknąć, a nie zrobiłem nic poza plikiem zdjęć. Mimo że tak bardzo pragnąłem cofnąć czas, mieć możność zapobiec jego śmierci, szansa rehabilitacji, jaką dawał ten sobotni ranek, wydawała się przedwczesna. Towarzysze postawili na nogi milczącego, niestawiającego oporu człowieka, którego zidentyfikowali jako Zulusa, i poprowadzili w dół ścieżką, w stronę ulicy. Gromadziło się coraz więcej ludzi, przeważnie nastoletnich chłopców, ale było też kilkoro dorosłych i garstka dzieci. Cisnęli się wokół okrwawionego Zulusa, napaść przybierała coraz gwałtowniejsze formy. Młody mężczyzna wziął rozbieg, wyskoczył wysoko w powietrze i nogą wymierzył Zulusowi cios kung fu. Ktoś inny uderzył go mocno w twarz, poniżający policzek, zwykle zarezerwowany dla rozhisteryzowanych kobiet i nieposłusznych dzieci. Mężczyzna w białej koszuli z długimi rękawami wyciągnął wielki, błyszczący nóż i uderzył nim mocno w pierś ofiary. Stałem w tłumie, oddzielony od Toma i reszty dziennikarzy. Serce mi waliło, oddychałem płytko. – Kto to jest? – zawołałem, przechodząc z roli obserwatora, jaka była mi przeznaczona, do roli uczestnika. – Co zrobił? – To szpieg Inkathy – odezwał się głos z tłumu. Zwróciłem się w tamtą stronę, próbując wyodrębnić pojedynczego człowieka z tłumu ogarniętego morderczym amokiem. – Jesteście pewni? Skąd wiecie? – zapytałem. – Wiemy – odpowiedział inny głos, mężczyzna w białej koszuli. W jego beznamiętnym tonie brzmiała absolutna pewność. Ale na chwilę przerwał atak i spojrzał na mnie. Wyglądał na przywódcę, choć nie zauważyłem, żeby wydawał rozkazy czy kierował akcją. Może tylko sprawiał takie wrażenie, ponieważ był starszy niż inni. – A jeżeli się mylicie? – powiedziałem. – W zeszłym miesiącu widziałem, jak Zulusi z Inkathy zabili Pondo, bo myśleli, że to Khosa. Tutaj, w hotelu Nancefield. Może ten jest

Zulusem, na pewno jest, ale może nie jest z Inkathy. Może jest z ANC. Upewnijcie się tylko. Mężczyzna kiwał potakująco głową, przyglądając mi się bystrym wzrokiem. Zrozumiał mnie, mimo że mówiłem tak chaotycznie. Ale to, co powiedziałem, nie miało znaczenia. Wszyscy wiedzieli, że decyzja już zapadła. Wznowili atak i wyglądało na to, że Zulus jest w stanie szoku. Może chłopcy zażądali, żeby powiedział, jak zwolennicy ANC nazywają okoliczne ulice, a może ktoś pokazał mu jednorandówkę, a on odparł, że to „iLandi”, wiejskim dialektem zuluskim, charakterystycznie zmieniając „r” w „l”. To wystarczyło, by przypieczętować jego wyrok śmierci. Ale nie słyszałem, by wypowiedział choć słowo podczas całej napaści. Nie błagał o litość, nawet nie wyglądał pomocy. Sprawiał wrażenie kogoś, kto nie wie, co się wokół dzieje. Zacząłem się zastanawiać, czy jest opóźniony w rozwoju, naćpany, czy tylko otępiały ze zgrozy. Swoimi pytaniami zwróciłem na siebie uwagę towarzyszy i wokół rozległy się złowieszcze posykiwania: „Zdjęcia nie, nie! Wypierdalaj!”. Zdobyłem się na krótki sprzeciw. – Przestanę robić zdjęcia, jak go zostawicie! – powiedziałem, ale napaść trwała. Napastnicy postępowali w dół ulicy za Zulusem, który szedł powoli, niepewnie naprzód. Przystępowali do niego kolejno, jeden po drugim, żeby zadać cios bezbronnemu człowiekowi. Jakby to był obrzęd odprawiany wiele razy wcześniej i wszyscy z wyjątkiem mnie znali liturgię. Zapamiętałem dziwne szczegóły. Słońce objęło jednopiętrowe budynki, światło miało niezwykłą klarowność wiosennego poranka. Zapowiadał się gorący dzień. Zauważyłem, jak z tłumu występuje młody chłopak z ledwo sypiącym się wąsem i wspiąwszy się na palce, wbija nóż w pierś Zulusa. Ofiara patrzyła tępo przed siebie, kiedy nóź zatapiał się w ciało, podczas gdy ja zwalniałem migawkę i przewijałem klatki. Jakaś część mnie nie chciała być wtedy fotografem, ale podobnie jak przy zabójstwie w hotelu Nancefield, teraz też sprawnie zmieniałem aparaty, żeby robić zarówno slajdy, jak i kolorowe negatywy, mieć materiał dla AP i francuskiej agencji Sygma. Pochód idący wzdłuż ulicy zatrzymał się, kiedy pod Zulusem ugięły się kolana i usiadł na chodniku. Tłum trochę się cofnął, część osób znalazła się za mną, prawdopodobnie nie chcieli, żebym ich fotografował. Mężczyzna w białej koszuli wkroczył ponownie do akcji. Trzymałem aparat przy twarzy, zrobiłem zdjęcie i przewinąłem klatkę w moim

sfatygowanym nikkormacie. Nagle cofnąłem się kilka kroków, powodowany jakimś nerwowym impulsem, niejasnym poczuciem zagrożenia związanym z miejscem, w którym stałem. Simon, kamerzysta BBC, powiedział mi potem: „Człowieku, widziałeś, że ten facet próbował cię dźgnąć?”. Wydawało się, że na te kilka decydujących minut straciłem poczucie rzeczywistości. Byłem obecny, ale nie rejestrowałem wrażeń. Zdjęcia, które robiłem mechanicznie, musiały później wypełnić tę lukę w mojej pamięci. Ofiara leżała na boku, wsparta na łokciu, tyłem do mnie. Nastolatek z jedną ręką w gipsie, używając drugiej, zdrowej, rzucił kamieniem w nieruchomy cel. Na zdjęciu wydaje się, że ofiara patrzy na oprawcę, podczas gdy kamień, uchwycony w locie, za chwilę ją trafi. Ale czy trafił? Nie mogę sobie przypomnieć, a ponieważ moje aparaty nie miały motordrive’u, nie ma pamięci fotograficznej, żadnego następnego momentu. Kolejne ujęcie pokazuje, jak mężczyzna w białej koszuli wbija nóż w czubek głowy Zulusa, który siedząc na ziemi, niemal z roztargnieniem sięga dłonią w stronę źródła bólu. Tego również nie pamiętam. Jednak świadomość wracała mi z wolna. Ofiara leżała teraz na plecach kilka jardów ode mnie. Ulica wokół była pusta. Mężczyzna w białej koszuli stał obok mnie, tak blisko, że ocieraliśmy się ramionami. Uniósł prawą dłoń, tę, w której przedtem trzymał nóż, żeby popatrzeć z bliska na małe rozcięcie na palcu. Wciągnął powietrze przez zęby: „tssss”, jak dziecko, które chce pokazać, że skaleczyło się na placu zabaw. Spojrzałem na rankę u podstawy jego kciuka, wyciągnął rękę, żebym się dobrze przyjrzał. Na różowo-brązowej skórze widniała cienka czerwona kreska, płytkie nacięcie jak przy nieostrożnym goleniu. Czułem, że obaj zdajemy sobie sprawę z groteskowości tej nagłej więzi, jaka się między nami wytworzyła. To wrażenie minęło, gdy przez opustoszałą ulicę do nieruchomej ofiary podszedł trzynastoletni chłopiec i odkręcił korek koktajlu Mołotowa. Ulżyło mi, że nie pozwoliłem tsotsim ściągnąć benzyny z baku – a gdyby to była moja benzyna, którą dzieciak polewał teraz ofiarę? Zrobił to starannie, a potem podszedł do miejsca, gdzie stałem z mężczyzną w białej koszuli. Chłopak wiedział, co zaraz nastąpi, ale nie chciał czy nie mógł zrobić tego sam. Widziałem, jak dyskretnie wsuwa pudełko zapałek do lewej kieszeni spodni mężczyzny – ja stałem po jego prawej ręce – i szepce mu coś do ucha. Mężczyzna udawał, że nie stało się nic nadzwyczajnego, że nie zauważyłem tej złowieszczej wymiany. Posykiwania i przekleństwa wokół mnie stawały się coraz głośniejsze i groźniejsze. Ale uparłem się, że nie opuszczę miejsca wydarzeń. Nie udało mi się zapobiec śmierci

mężczyzny, niech skonam, jeżeli pozwolę go spalić. Stałem twardo obok mężczyzny w białej koszuli. Obaj patrzyliśmy na ciało, udając, że nie wiemy o zapałkach w jego kieszeni. Słyszałem naglące nawoływania Simona, zaniepokojonego tym, że stoję obok jednego z zabójców. – Co się dzieje? – zawołał. Nie odpowiedziałem. – Co oni mówią? Jego słowa jakby przełamały czar. Wycofałem się niechętnie, ale i z ulgą. Czułem się tak, jakbym miał w środku gigantyczną, ściśniętą sprężynę, która lada chwila się rozprostuje i wszystko we mnie poszarpie. Odchodziliśmy już, kiedy od strony torów kolejowych dobiegł pełen podniecenia krzyk. Gapie, których przyciągnął rozgrywający się dramat, a także uczestnicy zabójstwa rzucili się w stronę nasypu, a my pobiegliśmy za nimi. Dyszałem, mimo że to był krótki bieg. Mieszkańcy próbowali zaatakować mężczyznę w niebieskiej koszuli, ale robili to bez przekonania i kiedy ktoś, kto brał udział we wcześniejszej napaści wyciągnął obronnym ruchem ręce, osłaniając ofiarę, napastnicy dali spokój. Nie wiem dlaczego. Wyglądało to tak, jakby obrońca wiedział, że mężczyzna nie należy do Inkathy, a może po prostu zbrzydziło go poprzednie morderstwo. Między mną a miejscem, gdzie leżał Zulus, stał kiosk biletowy, niski ceglany budynek. Nagle usłyszałem głuche „puf” i kobiety zaczęły zawodzić pieśń zwycięstwa. Pobiegłem na skraj nasypu. Człowiek, którego uznałem za martwego, biegł przez pole ogarnięty płomieniami. Czerwone, niebieskie i żółte języki ognia pełzły po jego ubraniu i skórze. Był to oszalały, nierówny bieg kogoś, kto próbuje uciec przed bólem. Uniosłem aparat z teleobiektywem. Ludzka pochodnia zwolniła i przykucnęła. Ustawiając ostrość, zauważyłem, że płonący człowiek ma słońce za sobą. Światłomierz w aparacie nie działał, więc całkowicie otworzyłem przysłonę, na f5.6. Powinno wystarczyć. Zwolniłem migawkę, na sekundę odjąłem aparat od twarzy, żeby przewinąć film i ustawić nowy kadr. W moim polu widzenia pojawił się bosy, półnagi mężczyzna, który uderzył ofiarę maczetą w płonącą głowę. Młody chłopiec przebiegł przed obiektywem uciekając z tego piekła, od wroga, który nie mógł umrzeć. Zbiegłem ze zbocza i stanąłem nad popękanym, tlącym się ciałem powalonego człowieka. Starałem się oddychać, nie wciągając w płuca gryzącego, kwaśnego odoru. Zrobiłem kilka zdjęć, ale powoli przestawałem panować nad emocjami. Odszedłem, kiedy jeszcze podrygiwał, jęcząc monotonnym, cichym, strasznym głosem. Tuż obok Tom przeprowadzał wywiad z jednym z zabójców. – Tom, jedźmy – powiedziałem, z trudem panując nad głosem.

– OK. – On też był w szoku, ale ciągle prowadził tę rozmowę. – Jedźmy! I to zaraz! – podniosłem głos i sam pojął groźbę sytuacji; tłum mógł w każdej chwili zwrócić się przeciwko nam, a mieliśmy więcej materiału niż trzeba. Poszliśmy do samochodu, nie zamieniwszy już ani słowa. Wsiedliśmy do wozu, zapaliłem silnik i odjechaliśmy. Tom spoglądał na mnie, nie wiedząc, co powiedzieć, nie do końca zdając sobie sprawę, co właściwie widział. Za pierwszym rogiem zatrzymałem samochód i zamknąwszy oczy, waliłem pięściami w kierownicę. W końcu mogłem krzyczeć. Dopiero następnego dnia z gazet dowiedziałem się, że mężczyzna nazywał się Lindsaye Tshabalala. Teraz to nazwisko wryło mi się w pamięć, ale wtedy, kiedy stałem tak blisko niego, był jedynie anonimowym pechowcem, Zulusem, który na swoje nieszczęście wsiadł tego ranka do pociągu. Zdjęcia przedstawiające śmierć Lindsaye Tshabalali uruchomiły serię wypadków, o jakich nawet nie śniłem. Po drugiej stronie świata, w Londynie, wstawał pogodny sobotni ranek. Fotoedytor AP „Monty” Montgomery pełnił poranny dyżur. Przygotowywał się do pracy, przeglądając pocztę wewnętrzną, wiadomości z kraju i ze świata, zdjęcia, które przyszły w nocy. Przejrzał gazety, żeby zobaczyć jak wypadły zdjęcia AP na tle konkurencyjnych agencji – Reutersa i Agence France Presse. Odnotował, że głównym wydarzeniem dnia jest narastający kryzys w Zatoce, zamach stanu w Sudanie, powstanie Mohawków w Kanadzie, proces Aquino na Filipinach i ukazanie się księżnej Diany na balkonie Pałacu Buckingham z okazji pięćdziesiątej rocznicy Bitwy o Anglię. Niedługo potem otrzymał telefon od Denisa Farrela z biura AP w Johannesburgu. Denis powiedział mu, że zjawił się wolny strzelec z filmem z zajść w Soweto, ale jego zdaniem zdjęcia są zbyt drastyczne, żeby puścić je na otwarty serwis agencyjny. Rozumiał przez to, że są zbyt drastyczne dla gazet amerykańskich. Istniała niepisana zasada, że nie puszcza się zbyt drastycznych obrazów przemocy przez agencje, a Stany Zjednoczone miały niższy niż reszta świata poziom tolerancji dla takich zdjęć. Monty chciał je zobaczyć i poprosił Denisa, żeby przesłał mu kilka najlepszych. Monty miał sporo roboty tego dnia, a ówczesna technologia była kłopotliwa, wolna i wymagała nieustannego nadzoru. „Jasny gwint!”, mruknął do siebie w pustym biurze, kiedy na ekranie ukazało się pierwsze zdjęcie. Widział już tysiące fotografii, ale rzadko widywał takie. Pomyślał, że muszę być czarny i że pewnie należę do ANC. W tamtych czasach AP używało nadajnika leafax, jednego z pierwszych urządzeń,

które skanowało bezpośrednio z negatywu, nie z papieru. Negatywy trzeba było wybrać, zeskanować, przyciąć i opisać, każdy osobno, a potem przesłać do Londynu linią telefoniczną. Zanim technologia cyfrowa weszła w życie i wszystko stało się łatwiejsze i szybsze, transmisja czarno-biała trwała siedem minut, kolorowa trzy razy dłużej. W Johannesburgu Denis mozolił się z prześwietlonym, trudnym negatywem „Ludzkiej Pochodni”. Leafax był niedoskonałym urządzeniem i żeby uzyskać lepszą jakość, Denis wywołał negatyw w ciemni i przesłał przez staroświecki, analogowy nadajnik do zdjęć. Fotografie przechodziły wolno, ich jakość zależała od „czystych” linii telefonicznych. Każdy trzask i hałas na linii pozostawiał znak na obrazie wychodzącym po drugiej stronie i trzeba było ponawiać transmisję. Proces przesyłania zdjęć do klientów AP był żmudny, powolny i bolesny. Główny fotoedytor, Horst Faas, agencyjny weteran i dwukrotny zdobywca nagrody Pulitzera (Wietnam 1965 i Bangladesz 1972) przyszedł niedługo po tym, jak dotarły pierwsze zdjęcia. Wystarczył mu jeden rzut oka. I choć uważał, że materiał wymaga jedynie niewielkiego opracowania, wysłał zwyczajowo lapidarną wiadomość do Johannesburga. „Przyślijcie wszystkie zdjęcia”. Faas, Monty i Denis obawiali się, że redakcja nowojorska, znana ze swego przewrażliwienia, uzna je za zbyt drastyczne i je uśmierci. Ale przez weekend londyńczycy przekonali swoich kolegów zza oceanu, że warto udostępnić gazetom wszystkie zdjęcia. Ich obawy były uzasadnione; w poniedziałek rano część redaktorów i wydawców będących właścicielami AP podniosła krzyk. Nie chcieli, żeby tak brutalne zdjęcia chodziły na agencjach. Jeden z redaktorów naczelnych skarżył się, że wydaje pismo rodzinne i potępił AP za wypuszczenie podobnego materiału. Warto zaznaczyć, że istnienie takich zdjęć na agencjach nie zmusza nikogo do ich publikacji: tylko drobna część codziennej produkcji jest publikowana – setki zdjęć idą na przemiał. Ale Monty i Faas uważali, że zdjęcia pokazujące śmierć Lindsaye Tshabalali powinny ujrzeć światło dzienne. Ocenzurować je – oznaczało podjąć decyzję za czytelnika. W ich przekonaniu nie mieli do tego prawa. Twierdzili, że trzeba pokazać tę potworną przemoc, jakiej ofiarą padają ludzie w RPA. Część gazet w USA wycofało się z publikacji zdjęć, ale ukazały się w prasie na całym świecie. W Południowej Afryce wywarły piorunujący efekt. Rząd uznał śmierć Lindsaye Tshabalali za świetną okazję, by uznać zwolenników ANC za zbrodniarzy, którym nie można powierzyć misji kierowania krajem. Po kilku dniach policja zwróciła się do biura AP w Johannesburgu z pytaniem, czy przekażę im zdjęcia, co pozwoli zidentyfikować

zabójców. Musiałbym również stawić się w sądzie, potwierdzić ich autentyczność, żeby stały się materiałem dowodowym. Policja nie skontaktowała się z biurem AP ani z lokalną prasą w sprawie zdjęć, które zrobiłem wojownikom Inkathy mordującym domniemanego członka ANC miesiąc wcześniej – najwyraźniej ich ukaranie nie leżało w interesie południowoafrykańskiego państwa. Na szczęście policja szukała niejakiego Sebastiana Balicia. Był to pseudonim, jakim się posługiwałem – połączenie mojego drugiego imienia z nazwiskiem panieńskim matki. Dzięki temu udawało mi się uniknąć kontaktu z policją wojskową, która poszukiwała mnie od czasu do czasu, próbując nakłonić do odbycia służby. Podczas pierwszych dwóch lat przymusowej służby w armii narodowej odmawiałem noszenia broni. Uszło mi to na sucho tylko dlatego, że w armii potrzebny był tłumacz z rosyjskiego. Rosyjski przypomina serbsko-chorwacki – ojczysty język moich dziadków – dawałem więc sobie radę z pomocą sterty słowników. Ale kiedy zacząłem otrzymywać wezwania na ćwiczenia, jak nazywano taką przedłużoną służbę wojskową, zrozumiałem, że nawet nie nosząc broni, będę miał swój udział w utrzymywaniu apartheidu. Choć to brutalne morderstwo napawało mnie grozą i chciałem, żeby zabójcy ponieśli karę, nie miałem zamiaru zeznawać. Pozwolono mi obserwować zajście, ponieważ przekonałem zwolenników ANC, że nie jestem informatorem policyjnym, lecz dziennikarzem. Gdybym zgodził się zeznawać, dziennikarze obsługujący wojnę z całą pewnością staliby się celem ataku. A w sądzie Seb Balic musiałby się ujawnić jako Greg Marinovich. Po mojej odmowie prokurator wydał nakaz sądowy numer 205, zmuszający do zeznań dziennikarzy, lekarzy i ludzi innych zawodów. Prawnicy AP byli przekonani, że jeżeli odmówię, państwo wysunie zarzuty przeciwko mnie. Groziło mi do dziesięciu lat za obrazę sądu i jeszcze kilka za miganie się od wojska. Postanowiłem nie ryzykować sądowych batalii i w ciągu dwudziestu czterech godzin byłem już w samolocie do Londynu, pozostawiwszy współlokatorom użeranie się z służbami bezpieczeństwa i tajniakami, którzy raz po raz pukali do naszych drzwi. W Londynie okazało się, że ani AP, ani agencja fotograficzna Sygma nie zamierzają pomóc mi w znalezieniu pracy. Trochę nierealistycznie spodziewałem się, że przejmą się moim losem. Dotąd sądziłem, że łączą nas stosunki bardziej przyjacielskie niż biznesowe. Czułem się zdradzony, ponieważ ani jedna, ani druga agencja nie wzięła mnie pod swoje skrzydła w tym dziwnym mieście. Byłem wzburzony, zaszokowany tym, co widziałem, i przygnębiony przymusowym wyjazdem z Południowej Afryki. Utrzymywałem kontakt tylko z kilkoma osobami w kraju, a jeśli dzwoniłem, to przeważnie do biura AP w Johannesburgu z pytaniem, kiedy mogę wrócić. Pieniądze nie były palącym problemem,

ponieważ brytyjska filia mojego związku zawodowego wypłaciła mi pewną sumę i pozwoliła mieszkać w firmowym mieszkaniu, kiedy stało wolne. Gdy było zajęte, mieszkałem u ciotki i jej męża na wsi i czułem się tam jak w domu. Ale ciotka mieszkała daleko od Londynu i nieustanne dojazdy do pracy pochłaniały czas i pieniądze. Camera Press, agencja fotograficzna, pozwalała mi zarabiać, obsługując lokalne wydarzenia. Dawało mi to zajęcie i środki na utrzymanie, ale nie chciałem obsługiwać konferencji prasowych, meczów rugby i londyńskich demonstracji. Miałem mnóstwo pomysłów na fotoreportaże, których nikt nie chciał kupować. Szybko poznawałem dziennikarską prawdę – na pierwszą stronę idzie to, co ocieka krwią. Gazety wysyłały fotoreporterów na wojnę o wiele chętniej niż na reportaże o Romach w Europie Wschodniej. Tak więc uznałem, że potrzebna mi jakaś porządna wojna, żeby zapomnieć o Południowej Afryce i przestać się użalać nad sobą. Po dwóch miesiącach Stuart Nicol, były wolny strzelec, który został fotoedytorem „European”, przejrzał moje portfolio i wysłał mnie na pierwszy wyjazd zagraniczny. Po prostu wręczył mi bilet lotniczy i plik czeków podróżnych. Sądziłem, że będę musiał podpisać jakieś zobowiązanie, że będę dla nich pracował aż do powtórnego przyjścia Mesjasza, ale Stuart zbył mnie śmiechem. Miałem relacjonować studenckie zamieszki na ulicach Belgradu i możliwy upadek Jugosławii, ale kiedy dotarłem na miejsce, policja już zdławiła opór opozycji i nie było czego fotografować. Mieszkałem w coraz tańszych hotelach, a potem w schroniskach młodzieżowych, żeby oszczędzać gazetowe pieniądze – byłem tak zielony, że nie wiedziałem, iż obowiązkiem korespondenta zagranicznego jest mieszkać w najdroższych hotelach i pomnażać koszty. Belgrad w listopadzie 1990 roku był ciemny, zimny i pełen nieszczęśliwych ludzi. Czaiłem się, robiąc jakieś ogony i czekając na szczęśliwy zwrot akcji. Pewnego popołudnia leżałem na hotelowym łóżku, mimowolnie słuchając, jak jakaś anonimowa para uprawia głośny seks za ścianą. Potem gazeta wysłała mnie na Węgry, żebym zrobił materiał o odrodzeniu judaizmu – piękny temat i świetna okazja, by uciec od słowiańskich niedoli w Jugosławii. Stolica Węgier, Budapeszt, nawet w środku zimy pełna była pięknych kobiet i wyśmienitych lodów. Ale mogłem myśleć tylko o Południowej Afryce i moja depresja pogłębiła się do tego stopnia, że zacząłem obsesyjnie rozważać samobójstwo. Pewnego zimnego wieczoru poszedłem na spacer i zawędrowałem na most nad Dunajem. Spoglądałem na wirującą, lodowatą wodę; miałem wrażenie, że coś mnie ku niej pociąga, zmusza do skoku. Przeszło mi przez myśl, że rzeka może nie być dość głęboka. A jeśli skończy się na tym, że wyląduję

w wodzie do pasa? Wyjdę na głupka i tylko się zmoczę. Uspokajałem się myślą, że potężny Dunaj jest dość głęboki, ale tamten obraz sprawił, że cała sprawa wydała mi się śmieszna. Cofnąłem się, zły na siebie, że tak łatwo się poddaję. Właśnie wtedy podjąłem decyzję o powrocie do domu. Wbrew moim paranoicznym obawom policja nie czekała na mnie na lotnisku w Johannesburgu z nakazem aresztowania. Hotelowa Wojna była równie zaciekła, jak w momencie, gdy wyjeżdżałem, i z łatwością wróciłem do makabrycznej rutyny fotografowania przemocy. Podjąłem współpracę z AP, Sygmą i innymi agencjami dokładnie tam, gdzie ją przerwałem trzy miesiące wcześniej. Pewnego dnia policja zjawiła się w AP i próbowała przycisnąć szefa biura, Barry’ego Renfrew, żeby podał adres Seba Balica. Byłem w newsroomie i patrzyłem, jak Barry uprzejmie odprowadza policjantów do drzwi, zapewniając, że nie ma mojego adresu, ale zawiadomi ich, jak tylko go zdobędzie. Wszystko to było farsą, ale kosztowało mnie sporo nerwów. Potem zaczęły przychodzić informacje o nagrodach, jakie zdobywały zdjęcia przedstawiające śmierć Lindsaye Tshabalali. Były nominowane bez mojej wiedzy przez instytucje, o których nigdy nie słyszałem. Byłem z wizytą u ciotki i wuja na farmie mango pod Barberton, jakieś czterysta pięćdziesiąt kilometrów na wschód od Johannesburga, kiedy zadzwonił Renfrew i pełnym namaszczenia głosem zawiadomił mnie, że jestem w finałowej trójce do nagrody Pulitzera i że powinienem być pod telefonem tego wieczora. Wyraziłem stosowny podziw, ale tak naprawdę nie byłem specjalnie podekscytowany; nie miałem pojęcia, co to jest ten Pulitzer. Odłożyłem słuchawkę i poszedłem sprawdzić w encyklopedii.

4 SŁAWA I PRZYJAŹŃ Kafirowie? – powiedział Oom Schalk Lourens. – Tak, znam ich. Wszyscy tacy sami. Lękam się Wszechmogącego i szanuję Jego dzieło, ale nigdy nie mogłem zrozumieć, po co stworzył kafirów i pomór bydła.

Makapan’s Caves, ze zbioru opowiadań Hermana Charlesa Bosmana. Central News Publishers, 1947

Kwiecień 1991 Tamtego wieczora telefon zadzwonił około dziesiątej, wyrywając mnie z głębokiego snu. Usłyszałem charakterystyczne kliknięcie zapowiadające połączenie międzynarodowe. Dzwonił szef działu foto AP, Vin Alabiso, z wiadomością, że zdobyłem nagrodę Pulitzera w kategorii Wydarzenia. Niecałe cztery miesiące po tym, jak odwróciłem się od lodowatych wód Dunaju, znalazłem się w fotograficznej elicie – byłem zdobywcą Pulitzera, choć wtedy nie znałem jeszcze wagi tej nagrody. Interesowało mnie raczej, czy wchodzą w grę pieniądze. Wkrótce miałem się dowiedzieć, o co to całe zamieszanie. Następny telefon był z biura w Johannesburgu – chcieli jak najszybciej zrobić mi zdjęcia, pokazać, jak świętuję sukces, szampan już czekał. Zaczynałem rozumieć różnicę – nie prosili o moje zdjęcia, kiedy zdobywałem inne nagrody. Ubierając się i jadąc przez noc w stronę Johannesburga, czułem narastające podniecenie. Ta nagła sława budziła we mnie mieszane uczucia. Niepokoiło mnie, że zdobywam nagrody za sfotografowanie okrutnej śmierci Tshabalali, ale mijając wielkie tablice reklamowe głoszące: „Fotograf z Południowej Afryki zdobywcą Pulitzera”, czułem przypływ dumy. Mój nagły sukces wzbudził niechęć kilku osób, ale większość kolegów była nim szczerze uradowana. Urządziliśmy imprezę, żeby oblać nagrodę, w moim nowym domu, który dzieliłem z dawnymi współlokatorami. Dom pełen był znajomych i dziennikarzy, niektórych nigdy dotąd nie spotkałem. Byłem już pijany, kiedy fotograf Ken Oosterbroek stanął na stole w salonie i wygłosił mowę. Ken był i tak najwyższy spośród zgromadzonych w pokoju, ale chciał mieć pewność, że wszyscy na niego patrzą. Taki już był. Kiedy chciał zwrócić na siebie uwagę, prostował się, rezygnując z normalnej, nonszalanckiej postawy, robił się poważny i władczy. Stojąc na stole, mówił o tym, jak trzy lata wcześniej podszedłem do niego w newsroomie dziennika „The Star” i pogratulowałem zdjęcia umieszczonego na pierwszej stronie. „Chciałbym kiedyś robić takie zdjęcia”, powiedziałem wtedy. Za zdjęcie, które tak podziwiałem, w 1989 roku

zdobył największą południowoafrykańską nagrodę fotograficzną. Ken, naprawdę utalentowany fotograf i perfekcjonista, też ciężko pracował nad tym, żeby osiągnąć pozycję w zawodzie. Chodził od gazety do gazety, próbując zdobyć pracę dzięki zdjęciom, które zrobił nielegalnie towarzyszom broni podczas służby wojskowej. Prowadził dziennik, służąc na południu Angoli, gdzie Południowa Afryka walczyła z angolańskim rządem socjalistycznym i armiami partyzantów z bazami w ówczesnej Afryce Południowo-Zachodniej (dzisiejsza Namibia). Kilka lat później, po jego śmierci, czytałem ten pamiętnik i byłem zbulwersowany, że Ken jawi się w nim jako typowy anglojęzyczny biały Południowoafrykanin, który bez oporów nazywa Czarnych obraźliwie peckie, czarnuchami. Szesnastego czerwca 1981 roku długo przyglądał się sześciu zabitym partyzantom, których ciała zwalono na stertę. Ken był zafascynowany „zdobyczą”. Jeden z bojowników został trafiony w sam środek czoła. Ken zakładał, że ten właśnie zginął pierwszy, zastrzelony przez snajpera. Wszyscy, z wyjątkiem jednego, który był nagi, mieli na sobie mundury PLAN (zbrojnego skrzydła zdelegalizowanego ruchu wyzwolenia Namibii SWAPO). Nagi partyzant miał nogi porąbane maczetą. Wyglądali młodo, większość najwyżej na piętnaście, szesnaście lat. Ta scena niepokoiła Kena, ale próbował racjonalizować, pisząc, że z własnej woli przywdziali mundury, „popełnili błąd”. Następnego dnia dodał kolejny wpis do pamiętnika, sugerujący o wiele mniej przyjemny scenariusz. „Myślałem o tym ter (terroryście) postrzelonym w środek czoła. Był obwiązany drutem, coś, czego nie rozumiem. Przywiązany do drzewa i zastrzelony?” W innym miejscu opisuje, bez obiekcji czy niesmaku, jak jego oddział przywiązał młodego angolańskiego wieśniaka drutem do słupa telegraficznego i torturami wydobywał z niego informacje. Jak dla większości Białych, również dla Kena była to walka między „nami” a „nimi”. Kiedy poznałem Kena, nic nie wiedziałem o jego doświadczeniach wojennych ani o jego poglądach politycznych, ale w newsroomie nieustannie szydzono z jego nadwrażliwości. Przyjmował postawę obronną i arogancką. Zawsze był bardzo wyczulony na punkcie wyglądu – miał piękne brązowe oczy i uroczy uśmiech, choć zwykle na jego twarzy malował się wyraz napięcia i powagi. Bardzo przejmował się tym, jak wychodzi na zdjęciach. Nie widziałem żadnego, na którym nie byłby świadomy obecności aparatu. Zdjęcia robione przez lata ukazują wysokiego, szczupłego mężczyznę z długimi włosami, niezmiennie w dżinsach i T-shircie, czasem z opadającym, bandyckim wąsem. Doprowadził do perfekcji wizerunek buntownika, który tak bardzo sobie cenił. Wiele lat po tym, jak zakończył służbę wojskową, Ken wrócił do pisania pamiętnika.

W 1989 roku, po swoim pierwszym sukcesie zawodowym, napisał: „W środę, dziewiętnastego kwietnia zdobyłem nagrodę Ilforda (Południowoafrykański Fotograf Prasowy Roku), co przerosło moje najśmielsze oczekiwania i zaspokoiło rozbudzone ambicje”. „Potem była wspaniała noc, pełna wiwatów, uśmiechów i gratulacji, i w ogóle, i do tego to trofeum... godzinami nie mogłem wypuścić go z rąk. A potem rano ten rodzaj pustki czy poczucia bezsensu, i to już wcale nie było takie ważne”. „Mam to, i to już historia, notka w życiorysie, i pozbyłem się konieczności osiągnięcia tego jednego, jedynego celu. Teraz mogę iść na całość. Bardzo proszę, niech ktoś da mi taką szansę, żebym mógł pójść na całość”. „ALE, niech to będzie coś rzeczywistego. Prawdziwego, dziejącego się tu i teraz, żywego. Praca mająca znaczenie. Coś, co sprawi, że podskoczy mi adrenalina, a oczy wyjdą z orbit, mózg się zlasuje od nadmiaru możliwości i odjazdowych zdjęć. Jestem fotografem. Dajcie mi pracować!” Marzenie Kena spełniło się, zanim ja otrzymałem Pulitzera w kwietniu 1991 roku. Kraj zalały prawdziwe zdjęcia – pełne pasji, ekscytacji i potwornej przemocy – i Ken po raz drugi został najlepszym południowoafrykańskim fotografem roku. Osiągnąwszy to, co chciał, stał się wielkodusznym, opanowanym facetem. Jego życie zawodowe weszło na właściwy tor i był zakochany w pełnej życia dziennikarce Monice Nicholson. Wrócili właśnie z wyjazdu do Izraela, gdzie spędzili pierwsze dwa miesiące 1991 roku, dokumentując irackie ataki. Pewnej nocy byli w łóżku w pokoju hotelowym w Jerozolimie, kiedy przeszkodził im nalot. Zanim zeszli do schronu, Ken zrobił im zdjęcie. Sięga na nim do nagiej piersi Moniki, oboje noszą maski przeciwgazowe. Nabazgrał notatkę na hotelowym papierze: „Chwila namiętności i miłości unicestwiona przez Wojnę 23/01/91. Chwila czułości. Kilka pierwszych wspólnych momentów ciepła. Nadchodząca radość, miłość, kiedy leżymy obok siebie, czując, jak ulegamy fizyczności. Obietnica czegoś więcej, bliskości, oddania i wspólnej namiętności. Wschodzący księżyc i dźwięk syren, złowieszcze, posępne przypomnienie, kiedy głośniki wyrzucają po hebrajsku ostrzeżenia o nalocie”. W połowie lat osiemdziesiątych Ken zaprzyjaźnił się z Kevinem Carterem, kolejnym młodym fotografem. Obaj zaczęli wtedy pracować dla gazet. W tym okresie Kevin był świadkiem pierwszej znanej egzekucji przez założenie „płonącego naszyjnika”. Było to slangowe określenie na barbarzyński zwyczaj zabijania poprzez założenie na szyję opony oblanej benzyną i podpalenie. Maki Skosana, której egzekucję Kevin sfotografował,

została oskarżona o to, że jest dziewczyną policjanta. Jej podpalenie było rytualną, publiczną egzekucją kogoś, kto zdradził społeczność, karą zarezerwowaną dla kolaborantów, zdrajców. Kevin patrzył i robił zdjęcia, kiedy ludzie kopali i bili dziewczynę, a potem oblali ją benzyną i podpalili. Jeszcze żyła i krzyczała, ale w końcu umarła. Wiele lat później Kevin tak pisał o tym potwornym zdarzeniu: „Byłem zbulwersowany tym, co oni robią. Byłem zbulwersowany tym, co ja robię. Ale potem ludzie zaczęli mówić o tych zdjęciach, narobiły trochę szumu. I wtedy poczułem, że może moje postępowanie nie było tak całkiem złe. Bycie świadkiem czegoś tak potwornego niekoniecznie musi być czymś złym”. Państwo miało własną formę „płonących naszyjników”, zrytualizowanego morderstwa, wcale nie mniej barbarzyńską z racji usankcjonowania przez prawo. Kara śmierci była często wymierzana przeciwnikom politycznym – powieszenie było ostateczną manifestacją siły białego reżimu. Jedno i drugie wydaje mi się równie wstrętne. „Płonące naszyjnki” były spaczonym symbolem wyzwolenia. Nazywano je różnie: „shisanyama” albo „smażone mięso”, „trzy centy”, ponieważ tyle kosztowało wtedy pudełko zapałek. I w końcu „Nando’s”, od popularnej sieci fastfoodów serwujących kurczaka z grilla. Kevin miał trudne dzieciństwo. Rodzice nie potrafili sobie poradzić z jego wybuchami i zmiennością nastrojów. Po latach opisał, co czuł, mieszkając w domu z Jimmym i Romą Carterami w białej dzielnicy klasy średniej. Okazjonalne naloty policji, mające na celu aresztowanie Czarnych przebywających nielegalnie w białej dzielnicy, były jedynymi przejawami apartheidu, z jakimi się zetknął jako dziecko. „Nie byliśmy rasistami, oczywiście, że nie, pochodziliśmy z rzekomo »liberalnej« rodziny. Wpojono nam chrześcijańskie wartości, kochać bliźniego swego, czyli wszystkich ludzi, ale teraz nie rozumiem, jak pokolenie moich rodziców mogło tak opieszale walczyć z oczywistym grzechem, jakim był apartheid”. Po skończeniu szkoły średniej Kevin studiował przez krótki czas farmakologię, ale szybko rzucił studia i wcielono go do armii. Czuł się tam fatalnie i żeby uciec z piechoty, dość pochopnie wstąpił do zawodowej służby lotniczej. Wkrótce zrozumiał, że cztery lata w wojsku – nawet w lotnictwie – to poważny błąd, ale było już za późno. W 1980 roku, po tym, jak został poważnie pobity przez kolegów żołnierzy za to, że wystąpił w obronie obrażanego czarnego kelnera w messie, zdezerterował i próbował rozpocząć nowe życie jako „David”, disc jockey w stacji radiowej w Durbanie. Ale szybko napotkał trudności – nie mógł otworzyć konta bankowego pod fałszywym nazwiskiem, którym się posługiwał. Po miesiącu zrezygnował z planu i popadł w depresję. Czuł, że znalazł się w pułapce. Po

latach tak pisał o tym mrocznym okresie swojego życia: „W którymś momencie samobójstwo stało się alternatywą. Myślałem o tym coraz częściej, a im częściej o tym myślałem, tym wydawało się bardziej kuszące. Nie wiedziałem jeszcze tylko jak i kiedy. Chodziłem po aptekach i gromadziłem rozmaite środki nasenne i przeciwbólowe. Na koniec kupiłem jeszcze trutkę na szczury, taka wisienka na torcie, i zaniosłem to wszystko do swojego pokoju. Potem wybrałem się na miasto i wydałem ostatnie randy na hamburgera i koktajl mleczny w Wimpy. Wróciwszy do hotelu, przystąpiłem do realizacji planu. Pamiętam, że zdumiewał mnie własny spokój. Popijałem tabletki colą, miałem dwulitrową butelkę. Musiały być ich setki. Łykałem po cztery, pięć na raz, aż łyknąłem cały zapas. Położyłem się na łóżku, czekając na śmierć. Wyglądałem jej jak natychmiastowej ulgi, ostatecznej ucieczki od moich problemów i zabałaganionego życia. Dlaczego poniosłem całkowitą klęskę? Piekło! Nie wierzyłem ani w niebo, ani w piekło. Nie byłem w stanie uwierzyć, że zostanę osądzony za cokolwiek. Albo wszystko to skończy się definitywnie, koniec, kropka, albo przybiorę nową formę, wolną od fizycznych ograniczeń, posiadającą o wiele wyższy poziom rozumienia. Wolną od ziemskich spraw, od pieniędzy, od potrzeb i bólu, wolną od ludzkich oczekiwań. Rozmyślałem o śmierci i jednocześnie zastanawiałem się, dlaczego nie jestem senny ani nawet otumaniony. W tych okolicznościach wydało mi się to dziwne. Postanowiłem pójść na nadbrzeże i trochę pospacerować. Świat wydawał mi się bardzo surrealistyczny tej nocy. Zaszedłem do jednego z tych centrów rozrywki i zagrałem parę razy w grę wideo, przepuszczając naprawdę ostatnie grosze. Powoli zaczynała ogarniać mnie senność. Dopiero teraz to, co zrobiłem, wydało mi się realne. Byłem gotów umrzeć, prawda? Potykając się, wróciłem do hotelu, ale minąłem budynek i wszedłem do budki telefonicznej. Chciałem się z kimś pożegnać. Nie wiem dlaczego akurat wtedy przyszła mi do głowy taka myśl, ale nie mogłem umrzeć, nie pożegnawszy się chociaż z jedną osobą”. Ale Kevin nie umarł, ocknął się na oddziale szpitalnym. Dla niego w tym okropnym epizodzie najgorsze było to, że przeżył. „Nigdy nie zapomnę momentu, kiedy musiałem znowu stanąć przed matką. Najtrudniejsze w samobójstwie jest przeżycie”. Wkrótce po próbie samobójczej zdecydował się dokończyć służbę wojskową bez stwarzania kłopotów. Pewnego piątkowego popołudnia w 1983 roku, stojąc na warcie w Pretorii, zauważył samochód, który skręcił brawurowo, przecinając cztery pasy jezdni.

Kevin napisał: „Zatrzymał się z piskiem hamulców na terenie rozładunkowym przed kwaterą główną lotnictwa. Drzwi po obu stronach otworzyły się i z wozu wyskoczyło dwóch mężczyzn. W tym samym momencie oślepił mnie wybuch światła, coś uderzyło mnie z ogromną siłą, oderwało od ziemi i cisnęło w okno za moimi plecami”. ANC zdetonowało w ukrytą samochodzie bombę przed jednym z głównych budynków wojskowych i gdy tylko Kevin otrząsnął się z szoku, rzucił się pomagać dziesiątkom rannych. Dopiero później uświadomił sobie, że sam też jest poraniony odłamkiem i kawałkami szkła. Był to jeden z najbardziej udanych ataków ANC na obiekt wojskowy. Poczucie, że na jego oczach rozegrała się historia, nasunęło Kevinowi pomysł, żeby zająć się relacjonowaniem takich wydarzeń. Postanowił, że zostanie fotoreporterem. W 1984 roku był już etatowym pracownikiem „The Star”. Robiąc zdjęcia przed budynkiem Sądu Najwyższego w Johannesburgu, poznał Julię Lloyd, dziennikarkę, i z miejsca zaprosił ją na randkę. Julia była uderzająco piękna i miała szaloną burzę włosów. Po dwóch tygodniach mieszkali już razem. Julia szybko zaszła w ciążę. Kevin chciał, żeby się pobrali, ale Julia odmówiła – była już dwukrotnie zamężna i nie chciała wychodzić za mąż kolejny raz. Kevin wspominał noc, kiedy urodziła się jego córka, zachwyt, jaki czuł, będąc świadkiem narodzin Megan, kiedy pozwolono mu przeciąć pępowinę. Megan zdawała się wyzwalać w Kevinie jego najlepsze cechy – lojalność, namiętną pasję, zaraźliwy entuzjazm i miłość. Ale wkrótce on i Julia rozstali się. Kevin strasznie tęsknił za córką. Poznałem go, zanim jeszcze postanowiłem zostać fotografem, przez mojego starszego brata Barta, który pisał o sporcie. Widywałem Kevina, kiedy odwiedzałem Barta w pracy, spotykałem go też na imprezach. Kevin był wysoki, szczupły i przystojny, miał ujmujący uśmiech i zawadiacki, szelmowski sposób bycia, któremu wiele kobiet nie mogło się oprzeć. Zwykle nosił długie włosy, brylantowy kolczyk w uchu, dżinsy i T-shirt, i skórzane sandały, jak Jezus na obrazach. Zawsze wydawał mi się trochę zwariowany, nieobliczalny, ale lubiłem go. Kiedy w 1990 roku podjąłem ten sam co on rodzaj pracy, był głównym fotografem w antyrasistowskiej redakcji „Weekly Mail”. Był jedynym człowiekiem, którego znałem w branży i spotykałem regularnie w townshipach. Wkrótce połączyliśmy siły, żeby zmniejszyć ryzyko samotnych wypraw. Kilka miesięcy później poznałem João Silvę. W marcu 1991 roku w townshipie Alexandra trwały walki. Alex jest małym przeludnionym slumsem o powierzchni kilometra kwadratowego, który przetrwał kilka przymusowych wysiedleń i w przeciwieństwie do innych townshipów leży niemal w sercu białego Johannesburga. Było

to niezwykłe miejsce, w którym narodziła się żywa południowoafrykańska muzyka kwela. Alex miała duszę. Ale była też pełna kryminalistów, żerujących na bogatych białych dzielnicach otaczających township – ryzykowne miejsce pracy. Szedłem ulicą Alexandry, kiedy zobaczyłem faceta w kasku zsiadającego z roweru. Słyszałem o gościu, który pracował w townshipach, jeżdżąc na rowerze. Słyszałem też, że robi zdjęcia z pierwszej linii. Jeżdżenie po townshipach samochodem było wystarczająco niebezpieczne, robienie tego na rowerze było czystym szaleństwem. Facet musi być trochę stuknięty, pomyślałem. Uśmiechnąłem się, podchodząc bliżej, a on odpowiedział serdecznym gestem. Był opalony na brąz, nieogolony, niski, w okularach, i wydał mi się zupełnie normalny. Byłem od niego wyższy, przyciężki, mocniej zbudowany, typowy zaniedbujący się sportowiec (to się później pogłębiło). W tamtych czasach miałem jeszcze ciemnobrązową kędzierzawą czuprynę. Tydzień później spotkaliśmy się znowu i pracowaliśmy razem. Byliśmy zgrani i połączyła nas serdeczna więź. Od tamtego dnia João był moim ulubionym partnerem w pracy. Wkrótce dał się poznać bliżej. Był nieustępliwy i czasem dość agresywny, ale jego cechą charakterystyczną była lojalność – pewien przyjaciel powiedział o nim kiedyś, że na tonącym okręcie okulary Silvy byłyby ostatnią rzeczą, jaką spodziewałby się zobaczyć. Dla João fotografia zaczęła się dość prosto – chciał dokumentować wojny. Mieszkał w Vereeniging, mieście węgla i stali, na południe od Johannesburga, jego ojciec był spawaczem. Powtarzając ostatnią klasę liceum, oznajmił rodzicom, że rzuca szkołę. Czuł, że niczego więcej go nie nauczy. Mieszkał w Południowej Afryce, odkąd skończył dziewięć lat. Przedtem spędził dziesięć miesięcy u dziadka w Portugalii, dokąd wysłali go rodzice z rozdartego wojną kolonialnego Mozambiku. Posłali po niego jak tylko osiedlili się na dobre w Południowej Afryce. Poszedł do angielskiej szkoły, ale mówił tylko po portugalsku. Z początku trudno mu było się przystosować, czuł się onieśmielony, ale wkrótce zaczął nawiązywać przyjaźnie – rysując smoki na ramionach klasowych kolegów, czym z kolei naraził się nauczycielom. Był gniewnym, zbuntowanym nastolatkiem. Po tym, jak rzucił szkołę, imał się różnych zajęć, mówiąc pracodawcom, że odbył służbę wojskową i podając zmyślone szczegóły. Żeby mógł uniknąć wojska, on i jego rodzice wykorzystali szarą strefę prawną w odniesieniu do imigrantów, ale nie należało się do tego przyznawać w atmosferze rozbuchanego patriotyzmu, który dominował wówczas w Południowej Afryce. Za dnia João malował szyldy, w nocy pracował w klubach, ale to nie dawało mu satysfakcji. Pod koniec 1988 roku jego znajomy musiał zrobić serię zdjęć „w ruchu” na kurs

grafiki, poszedł więc z João na wyścigi samochodów na torze. Już wtedy João był zapalonym fanem sportów motorowych i miał świra na punkcie prędkości. Pomysł z robieniem zdjęć spodobał mu się i wypstrykał koledze kilka rolek filmu. Wzięło go natychmiast. Zrezygnował z pracy w klubie i malowania szyldów i kupił aparat. Studiował czarno-białą fotografię w szkole wieczorowej. Rok później przeprowadził się do Johannesburga i rozpoczął karierę jako fotoreporter. João pamiętał, kiedy po raz pierwszy zobaczył Kena – pod koniec 1990 roku, na nielegalnym osiedlu Phola Park w Thokozie. Wtedy też po raz pierwszy fotografował przemoc. W tym czasie zarabiał na życie fotografując kraksy samochodowe i zebranie Klubu Rotariańskiego dla małej gazety w przemysłowym mieście Alberton, na wschód od Johannesburga. Nie było to dochodowe zajęcie. Jedynym przyzwoitym aparatem, jaki posiadał, był stary Pentax z obiektywem na gwint. Był własnością gazety „Alberton Record’s” i miał irytującą dziurkę w migawce z tkaniny, która na wszystkich zdjęciach pozostawiała białą kropkę w lewym górnym rogu. João nauczył się tak kadrować, żeby potem dało się to wyciąć. Przekonał redaktora naczelnego gazety, żeby pozwolił mu zrobić materiał o narastającej przemocy w pobliskiej Thokozie, tłumacząc, że township leży po sąsiedzku z Alberton, białym miastem, w którym wychodziła gazeta. W Phola Park sfotografował kilku wojowników Khosa owiniętych w koce i trzymających zaostrzone metalowe pałki. Siedzieli w kucki nad ciałami trzech zabitych towarzyszy przykrytych szarymi kocami. Wojownicy skierowali João i jego coraz bardziej zdenerwowanego redakcyjnego kolegę w stronę skupiska chat. Poszli wąską alejką, ostrożnie omijając okryte całunem zwłoki, i weszli do ciemnej chałupy, gdzie leżało kolejne ciało. Wcześniej tego dnia osiedle zostało zaatakowane przez zwolenników Inkathy z hoteli robotniczych. Był to zmasowany atak, który dał początek Wojnie Hotelowej. Kolega namawiał João, żeby wrócić do redakcji, i João niechętnie się zgodził. Już wychodzili z osiedla, kiedy natknęli się na innego fotografa. João natychmiast rozpoznał Kena Oosterbroeka, coraz sławniejszego fotoreportera, chudego jak tyczka, z charakterystycznymi długimi włosami. Ken popatrzył na João, niskiego, nieznanego fotografa z przestarzałym aparatem, i odpowiedział lekceważącym skinieniem głowy. „Co za dupek!”, pomyślał João. Wyjeżdżali już z Thokozy główną ulicą Khumalo, kiedy João zauważył grupę starszych kobiet goniących młodszą. Krwawiła z rany na czole i dystans między nią a pościgiem szybko się zmniejszał. Po kilku sekundach prześladowczynie dopadły ją, siekąc, czym

popadło, jedna z nich miała nawet sierp. João wyskoczył z jeszcze toczącego się samochodu i pobiegł w stronę tłumu. Okrzyki bólu kobiety leżącej na chodniku cichły zagłuszane triumfalnym wrzaskiem atakujących. João był przerażony i zdezorientowany. Nie o taką fotografię wojenną mu chodziło – to było zbyt niepokojące, ale robił zdjęcia klatka po klatce, wycofując się. Właśnie wtedy w obiektyw wszedł mu mężczyzna, witając zabójczynie szerokim uśmiechem. Zwalniając migawkę, João instynktownie wyczuł, że ma fotografię przez wielkie F. I tym razem nie pomyślał, w którym miejscu na negatywie znajdzie się mała czarna kropka. Tego wieczora obsługiwał doroczne zebranie Klubu Rotariańskiego w Alberton. Było to ostatnie spotkanie przed świętami Bożego Narodzenia i, jak wszyscy przy stole, dostał strzelającą zabawkę z niespodzianką. W środku znalazł miniaturowy karabin maszynowy. Potraktował to jak omen: w ciągu kilku następnych tygodni skompletował portfolio ze swoich najlepszych zdjęć. Zgłosił się do Reutersa, ogólnoświatowej brytyjskiej agencji prasowej, i przekonał Brytyjczyków, żeby w ciemno brali jego fotografie. Przez kilka miesięcy godził oba zajęcia: robił nudne materiały, dzięki którym dostawał pensję w gazecie, a po godzinach i w weekendy dokumentował narastającą wojnę w townshipie i sprzedawał zdjęcia Reutersowi. Pewnego dnia naczelny „Alberton Record’s” wezwał go do gabinetu i zapytał, dlaczego widziano redakcyjny samochód w Soweto. Zrozumiawszy, że nie da się pogodzić obu zajęć, João rzucił gazetę i zajął się już wyłącznie materiałami dla Reutersa. Kiedy dzięki swoim zdjęciom João zaczął zyskiwać w agencji renomę, zmienił się fotoedytor w Reutersie i rozeszły się pogłoski, że zamierza zrezygnować z wolnych strzelców i zbudować własną sieć. João zaniósł swoje portfolio do „Sunday Star” z myślą o pełnym etacie. Podczas gdy fotoedytor „Sunday” dość nieuważnie przeglądał odbitki, zajrzał mu przez ramię Ken. „Hej, słyszałem o tym”, powiedział, zobaczywszy zdjęcie kobiety zaatakowanej przez tłum w Thokozie. Nie pamiętał natomiast, że wpadł na João w dniu, kiedy powstało to zdjęcie. João zaczął współpracę z „Sunday Star” jako niezależny korespondent i nadal sprzedawał zdjęcia Reutersowi. W sierpniu 1991 roku, kiedy Ken objął stanowisko szefa działu fotograficznego, w pierwszej kolejności zatrudnił João, młodego fotografa przynoszącego zdjęcia z pierwszej linii frontu w townshipach. W ciągu niecałych dziewięciu miesięcy João z fotografa obsługującego zebrania Klubu Rotariańskiego stał się najbardziej rozchwytywanym fotoreporterem. Ken i João zostali bliskimi przyjaciółmi i João wspierał Kena w jego walce

o podniesienie z upadku działu fotograficznego gazety. Specjalnością João były niemal wyłącznie polityczne starcia w townshipach. Jego niezachwiane przekonanie, że dla zdjęcia warto się wpakować w każdą sytuację, jego zwyczaj golenia się jedynie od czasu do czasu, zasada posyłania do diabła zarówno szefów, jak i niebezpieczeństw, wszystko to sprawiło, że znakomicie odnalazł się w roli korespondenta wojennego. Ale umiał zachować pewien umiar. Stworzył sobie dom z młodszą od siebie o trzy lata, obdarzoną cierpkim humorem Vivian Innes. Miała siedemnaście lat, kiedy się poznali w klubie, w którym João był bramkarzem. Przyszła z jakiejś imprezy i w krótkiej czarnej sukience bez rękawów wyglądała niezwykle seksownie. Jakiś czas później João otrzymał walentynkową kartkę od Viv. Posłał jej kwiaty, zostali parą i kiedy przeprowadził się do Johannesburga, zamieszkali razem. Przez lata przygarnęli mnóstwo osieroconych kotów; oboje mieli do nich słabość. Jeden z przyjaciół opisał kiedyś João jako „Pana Wielkiego Korespondenta Wojennego, który rozpływa się nad swoimi kotami”. Johann Greybe prowadził obskurny sklepik z aparatami fotograficznymi w Hillbrow. Ponieważ zawsze chętnie dawał obniżki i porady techniczne młodym wybijającym się fotoreporterom, wszyscy koniec końców kupowaliśmy u niego używany sprzęt. Aparat, którym robiłem zdjęcia z egzekucji, pochodził właśnie od Johanna. Johann zapamiętał João jako najbardziej entuzjastycznie nastawionego fotografa, jakiego w życiu spotkał; niesłychanie energicznego i nieustannie poszukującego zdjęcia na pierwszą stronę. Ken był, jego zdaniem, skończonym profesjonalistą, Kevin – człowiekiem zbyt wrażliwym jak na ten świat. „Był jednym z tych fotoreporterów, którzy mają koszmary i widzą duchy”. A ja? Powiedział, że ja jestem zrównoważony i jeszcze jako tako trzymam się w jednym kawałku.

5 BANG BANG Lamentuję, żalę się i płaczę, ponieważ chłopcy zmarnieli. Chłopcy zmarnieli.

Tradycyjna pieśń pogrzebowa ludu Acholi

Wszyscy byliśmy biali, młodzi, pochodziliśmy z klasy średniej, ale jeździliśmy do tych obcych, czarnych townshipów z zupełnie różnych przyczyn i ze skrajnie różnym nastawieniem. Po latach, dzięki wspólnym doświadczeniom, udało się nam znaleźć wspólny język i nawiązać przyjaźń. Ken, w przeciwieństwie do reszty, nie czuł się swobodnie w towarzystwie Czarnych i na początku naszej znajomości właśnie dlatego nie bardzo lubiłem z nim pracować. Nie pamiętam, żeby kiedykolwiek rzucił jakąś rasistowską uwagę, po prostu inaczej reagowaliśmy, inaczej współczuliśmy. Być może jego peszyło moje otwarte poparcie dla Czarnych w kraju, gdzie poczucie tożsamości było tak głęboko, nieodłącznie uzależnione od koloru skóry i stopnia skręcenia włosów. Ale doświadczenia zawodowe stopniowo zmieniały jego zapatrywania i pozbawiały tego ojczystego, bezmyślnego rasizmu. W czasie gdy Ken przechodził swój proces przemiany, on i João zostali bliskimi przyjaciółmi. Godziny spędzane na wspólnym wywoływaniu i drukowaniu zdjęć stwarzały okazję, żeby dobrze się poznać. Plotkowali i gawędzili, a klaustrofobicznie ciasna ciemnia „The Star” była idealnym miejscem do zwierzeń i dzielenia się sekretami. W swoim maleńkim biurze Ken pokazał João zawartość pudełka z odbitek fotograficznych, które traktował jak skarb. W środku były zdjęcia dziewczynki, Tabithy, jego córki z poprzedniego związku. Żona Kena, Monica, zabroniła mu widywać się z córką i nakłoniła go nawet, żeby zobowiązał się pisemnie, że nie będzie odwiedzał dziecka. Jak na kogoś, kto tak bardzo pragnął zachować kontrolę nad wszystkim, Ken miał mocno nieuregulowane pewne sfery życia. Zazdrość Moniki doprowadziła do tego, że kiedy jechał odwiedzić córkę, prosił João i innych kolegów w redakcji, żeby go kryli. Ken chował zdjęcia dziecka, bojąc się, że Monica je zniszczy jak tylko dowie się o ich istnieniu. W dniu swoich urodzin w 1992 roku João wywoływał film w ciemni, kiedy przyszedł do niego Ken, zobaczyć, jak idzie praca. Po chwili z szerokim uśmiechem wręczył João dużą brązową kopertę. João otworzył ją, spodziewając się kartki z życzeniami, ale było to

biało-czarne zdjęcie przedstawiające zmiażdżony pociąg. Pod zdjęciem widniał napis: „Wszystkiego najlepszego, João!” João zapytał, skąd taki pomysł. „To się wydarzyło w dniu twoich urodzin!”, wyjaśnił Ken. Poszedł do gazetowego archiwum, żeby sprawdzić, co postawiono na pierwszej stronie dziewiątego sierpnia 1966 roku, wykopał skądś negatyw i zrobił odbitkę w rozmiarach osiemnaście na dwadzieścia pięć centymetrów. „Dużo ludzi wtedy zginęło?”, zapytał João. „Mnóstwo”, powiedział Ken, który urodził się w dniu świętego Walentego. „W moje urodziny dali na pierwszej stronie jakąś dziewczynę z kwiatami; w twoje musiała zdarzyć się katastrofa!” Do 1992 roku Ken całkowicie odmienił oblicze działu fotograficznego „The Star”. Tamtego roku João zdobył ogólnokrajową nagrodę Fotografii Prasowej, Ken był tuż za nim i fotoreporterzy „The Star” zdominowali wszystkie kategorie. Poznałem Kena lepiej dzięki João. Łączyły nas indywidualne przyjaźnie, niezależne od więzi między całą naszą czwórką. Zaprzyjaźniły się ze sobą nasze dziewczyny i żony, razem jadaliśmy posiłki, spotykaliśmy się, żeby dyskutować i edytować zdjęcia, kiedy któremuś z nas trafił się super materiał. W okresach wzmożonych starć skrzykiwaliśmy się na „patrole o świcie” – wstawaliśmy nad ranem, żeby o brzasku być już w townshipach. Najpierw pracowaliśmy oddzielnie, potem jeździliśmy we dwóch albo we trzech. Towarzystwo przyjaciół sprawiało, że czułem się mniej samotny, kiedy budzik wyrywał mnie ze snu i musiałem wstać, żeby po raz kolejny być świadkiem przemocy. Czasem, kiedy zapowiadał się naprawdę zły dzień, budziłem się na sekundę przed budzikiem i próbowałem znaleźć wymówkę, by pozostać w ciepłym łóżku. Myśl, że inni gdzieś tam na mnie czekają , pomagała mi wstać. W latach 1991–1993 polityczni gracze Południowej Afryki wdali się w niekończące się negocjacje mające doprowadzić do stworzenia „Nowej Południowej Afryki”. Nieustanna przemoc była narzędziem w tych rozmowach. Nie sposób było nie zauważyć, jak bardzo zwiększała się ilość niewyjaśnionych ataków i masakr, ilekroć pertraktacje osiągały krytyczny punkt. Choć cała nasza czwórka, każdy na swój sposób, była zaangażowana w tę walkę, politykę i pracę, pieniądze też były czynnikiem, który pomagał nam wstawać przed słońcem. Świt był etapem przejściowym między chaosem nocy a okazjonalnym porządkiem, jaki przynosił dzień – kiedy zjawiała się policja, żeby zabrać ciała. Zostałem uznany za korespondenta wojennego. Poprosiłbym o wysłanie mnie w niemal każde miejsce, o ile zabijali się tam ludzie. Ale trochę trwało, zanim nauczyłem się wykorzystywać tę reputację. Jadąc do Nowego Jorku w sierpniu 1991 roku, żeby odebrać Pulitzera, zapytałem, czy muszę założyć smoking na ceremonię, nie wiedząc, że nie

zakłada się smokingów na imprezy popołudniowe. Naiwnie sądziłem, że nagroda da mi okazję, by powiedzieć coś o wydarzeniach w kraju. Przez kilka dni przygotowywałem mowę i miałem ją w kieszeni marynarki. Kiedy wywołano moje nazwisko i podszedłem do rektora Columbia University, gość tylko uścisnął mi rękę, wręczył mały kryształowy przycisk do papieru z wizerunkiem pana Pulitzera, po czym spędził ze sceny. Inni zwycięzcy odbierali swoje laury z równym pośpiechem, a potem był lunch. Była to siedemdziesiąta piąta rocznica ufundowania nagrody i zaproszono wszystkich żyjących laureatów. Wprost idealna okazja, żeby nawiązać kontakty z najważniejszymi fotoedytorami i największymi fotografami świata. Wykonałem niezdarną próbę poznania kogoś, ale mój stan ducha nie sprzyjał takim wysiłkom i wkrótce wyszedłem. Mimo że nie radziłem sobie z biznesową stroną zawodu i z promowaniem własnej osoby, pod koniec września 1991 roku przekonałem AP, żeby wysłała mnie na wojnę w Chorwacji. Kilka dni później znalazłem się na linii frontu w miejscowości Nustar. Była jesień, zimna i wilgotna, czołgi zmieniły drogi w błotniste trakty. Była to moja pierwsza „prawdziwa” wojna z czołgami, artylerią i karabinami maszynowymi. Nie miałem bladego pojęcia, co jest stosunkowo bezpieczne, a co jest kompletnym szaleństwem, a jednak przetrwałem jakoś te pierwsze tygodnie, nie ginąc i nie powodując niczyjej śmierci. Odkryłem, że lubię wojnę. Chowanie się w drewnianej szopie, niedającej żadnego schronienia przed ogniem artylerii, wyzwala w człowieku pewien szczególny rodzaj ekscytacji. Dzieliłem tę szopę jeszcze z dwojgiem dziennikarzy. Jednym z nich był młody brytyjski fotograf Paul Jenks, który kulił się w metalowej taczce, ponieważ tam czuł się bezpieczniej, podczas gdy potężne wybuchy pocisków rozrywających się tuż obok szopy mieszały się ze świstem tych lecących dalej, nad naszymi głowami. Paul zginął kilka miesięcy później od kuli chorwackiego snajpera, kiedy badał przyczyny śmierci innego dziennikarza, uduszonego przez członka jednostki ochotników – międzynarodowej zbieraniny służącej w chorwackiej armii. Moją drugą towarzyszką w szopie była Heidi Rinke, austriacka dziennikarka o długich, czarnych włosach, pięknych zielonych oczach i wyostrzonym poczuciu humoru. Pożyczyłem jej wojskową kurtkę, ponieważ nie miała własnej, i tak zaczął się romans, który rozgrzewał nas podczas długich zimowych miesięcy wojny serbsko-chorwackiej. Z uwagi na moje chorwackie pochodzenie, mówiłem łamanym serbsko-chorwackim, co czasem załatwiało mi dobre wejścia. I tak w grudniu 1991 roku ja i Heidi jako jedyni dziennikarze towarzyszyliśmy oddziałom chorwackim, kiedy zajmowały wioski w górach Papuk. Chorwaci napotykali jedynie drobny opór ze strony starców uzbrojonych w

przestarzałe strzelby myśliwskie, ponieważ tylko oni zostali w wioskach, kiedy jugosłowiańska armia i serbska milicja uznały ten teren za stracony i wycofały się. Nie było to miłe uczucie, iść drogą i patrzeć, jak kolejne domy stają w płomieniach. Chorwaccy żołnierze – poza tym, że podkładali ogień pod serbskie domy – szabrowali co się dało, zwłaszcza śliwowicę. Mordowali starych ludzi pozostawionych w domach. Głębiej w górach, pewien żołnierz i ja pomogliśmy dwóm starszym kobietom schronić się na sąsiedniej farmie, po tym jak podpalono im dom. Dowódca chorwacki, dość przyzwoity facet mający pod komendą bandę zbrodniczych pijaków, obiecał, że kobiety będą bezpieczne. Kilka godzin później pojechałem to sprawdzić; stodoła i dom były spalone. Z sercem w gardle szukałem kobiet. Znalazłem tylko jedną. Leżała martwa w zamarzniętym błocie. W innej osadzie, innego dnia, żołnierz, którego najwyraźniej tknęło sumienie, udzielił mi szeptem informacji, że w jednym z niedopalonych domów jest jeszcze żywy człowiek. Udając obojętność, szliśmy z Heidi podjazdem w stronę pogorzeliska, ślady krwi w błocie mówiły, że trzeba się pośpieszyć. W domu nikogo nie znaleźliśmy. Wróciłem na szosę i ukradkiem spytałem żołnierza, gdzie jest ranny. „W stodole”, wyszeptał przerażony, że towarzysze zobaczą, jak ze mną rozmawia. Wróciłem po śladach krwi do stodoły, ale zobaczyłem tylko sterty siana. Zacząłem w nim grzebać, przygotowany na najgorsze, a i tak przeraził mnie widok szarej, bezkrwistej, nieogolonej twarzy. Starzec żył, ale był w złym stanie. Został postrzelony i pozostawiony w stodole na śmierć. Chciałem go uspokoić, powiedziałem, że sprowadzimy pomoc. Kiedy Heidi opatrywała mu krwawiącą nogę, pochyliłem się, żeby usłyszeć, co mówi ranny. Musiałem przyłożyć ucho do jego warg, żeby w końcu zrozumieć powtarzane w kółko słowa: „Nie pozwólcie, żeby świnie zjadły mi stopy! Nie pozwólcie, żeby zjadły mi stopy!”. Nie była to nieuzasadniona obawa – świnie zjedzą wszystko i parę razy widziałem, jak żywiły się ludzkimi zwłokami. To była dziwna wojna. Pewnego dnia znalazłem martwego siwego Serba z odciętymi uszami leżącego w wodzie. Kiedy robiłem zdjęcia, podszedł do mnie – szczerząc w uśmiechu popsute zęby – nieogolony chorwacki żołnierz i poinformował radośnie, że to on zabił i okaleczył starego wieśniaka. Jego dowódca obiecał czterodniowy urlop każdemu, kto przyniesie mu parę serbskich uszu. Moje nazwisko umożliwiło mi oglądanie okropieństw wojny domowej od strony chorwackiej, i jednocześnie uniemożliwiło dokumentację jeszcze większych serbskich zbrodni. Mimo całej grozy i moich rodzinnych powiązań z tym krajem ta wojna nie dotykała mnie tak bardzo, jak wydarzenia, których świadkiem byłem w Południowej Afryce – to

nie był mój kraj i nie moja walka. Po prostu pracowałem tam, byłem zagranicznym korespondentem. W lutym 1992 roku wróciłem do RPA z Heidi. Zamieszkaliśmy w domu, który kupiłem wkrótce po tym, jak zdobyłem Pulitzera. Wziąłem pożyczkę hipoteczną, żeby go kupić, i teraz po raz pierwszy w życiu czułem się zabezpieczony finansowo, po latach, kiedy z trudem wiązałem koniec z końcem. Nieustannie zdumiewała mnie zmiana, jaka zaszła w moim życiu – jeszcze rok temu byłem ścigany przez policję. Teraz uznałem, że jestem bezpieczny, podniósłby się krzyk, gdyby aresztowano jedynego w RPA zdobywcę Pulitzera. Zacząłem używać własnego nazwiska. W rzeczywistości zmieniały się warunki i „przestępców” takich jak ja po prostu ignorowano, podobnie jak dekowników i tych, którzy odmawiali służby z racji przekonań. Przedtem wyłapywano ich, żeby nie dopuścić do „moralnej zgnilizny” wśród Białych. Ale nawet Pulitzer nie mógł umniejszyć wpływu, jakie wywierały na mnie wydarzenia, których byłem świadkiem. Po powrocie niemal natychmiast zostałem emocjonalnie i politycznie uwikłany w wydarzenia w RPA. Nie mogłem, tak jak to robiłem w Jugosławii, zachować dystansu ani do tej historii, ani do ludzi, których fotografowałem. Pamiętam pewien niedzielny ranek zaledwie kilka tygodni po swoim powrocie. Myłem samochód na ulicy przed domem. Sąsiedzi również wystawili kubełki i przyciągnęli szlauchy. Był to niedzielny rytuał w tej okolicy. Mówiliśmy sobie „dzień dobry”, sąsiedzi znali mnie z wywiadów w telewizji i w prasie. Nie wiedzieli natomiast, że nie pucuję samochodu, szykując się na weekend, a próbuję zmyć czyjś mózg z tapicerki tylnego siedzenia. Poprzedniego popołudnia, kiedy większość Południowej Afryki rzucała mięsiwa na ruszt albo oglądała sport w telewizji, ja gnałem ulicami Soweto, próbując dostać się do szpitala, zanim ucichnie na dobre rwący, rzężący oddech człowieka leżącego na tylnym siedzeniu. Dziewczyna towarzysza ukryła głowę między kolanami, a Heidi, siedząca obok, powiedziała, że już nie muszę tak gnać, to już bez różnicy. Mózg i płyn mózgowo-rdzeniowy wypływały swobodnie z rany postrzałowej w głowie chłopaka i było widać, że nie przeżyje. W szpitalu stwierdzono zgon. Tak więc, mimo że sąsiedzi witali mnie radośnie, czułem do nich urazę za to, że ze swoich samochodów zmywają zwykły uliczny kurz. Nie potrafiłbym tego wyjaśnić ani im, ani nikomu innemu. Miałem wrażenie, że żyjemy na różnych planetach. I właśnie to uczucie tak nas do siebie zbliżyło – João, Kena, Kevina i mnie. Kiedy próbowaliśmy opowiadać o szczegółach wydarzeń w townshipach ludziom, którzy nigdy czegoś takiego nie doświadczyli, najczęściej spotykaliśmy się z odrazą albo kompletnym niezrozumieniem. Tak naprawdę mogliśmy rozmawiać tylko ze sobą. Pisząc

kiedyś artykuł o tym, jak to jest być fotoreporterem wojennym, Kevin wyraził odczucia, jakie od czasu do czasu mieliśmy wszyscy. „Doświadczam depresji i mam koszmary. Po tym, co widziałem, czuję się wyobcowany, oderwany od »normalnych« ludzi, również od własnej rodziny. Często nie potrafię nawiązać błahej rozmowy ani w niej uczestniczyć. Opada na mnie zasłona i jestem w ciemnościach, otoczony ponurymi widziadłami śmierci i krwi, w jakimś mrocznym miejscu zapomnianym przez Boga i ludzi”. To nasze wyobcowanie ze społeczeństwa, w którym wyrośliśmy, i poczucie przynależności do własnego zamkniętego kręgu w 1992 roku nasunęło pewnemu dziennikarzowi z lokalnego czasopisma „Living” pomysł, by nadać kilku z nas przezwisko „Paparazzi bang bang”. João i ja poczuliśmy się tak urażeni mianem „paparazzich”, że nakłoniliśmy redaktora naczelnego „Living”, nawiasem mówiąc dobrego znajomego, Chrisa Maraisa, żeby w następnym artykule opisującym całą naszą czwórkę zmienił nazwę na „Bractwo Bang Bang”. Byliśmy trochę zażenowani nazwą i skojarzeniami, jakie nasuwała, ale cieszyło nas, że zostaliśmy w jakikolwiek sposób docenieni, mniejsza o słowa. Artykuły takie jak ten z 1992 roku sprawiły, że staliśmy się celebrytami w kręgach medialnych. W rezultacie kilku młodych południowoafrykańskich fotografów postanowiło spróbować swoich sił w zawodzie i dokumentować przemoc. Wśród nich był młody człowiek, Gary Bernard, który zawsze marzył o tym, żeby zostać zawodowym fotografem wydarzeniowym. Widywał nasze zdjęcia w prasie i w końcu zapisał się na warsztaty fotograficzne, chodził na zajęcia wieczorowe, a w ciągu dnia pracował w drukarni. Decyzja Gary’ego, żeby zostać fotoreporterem, zbiegła się z nominacją Kena na szefa działu foto w „The Star”. Z nieuleczalnie zaabsorbowanego sobą egocentryka Ken stał się mistrzem początkujących fotoreporterów. Gary był w grupie stażystów, których Ken zatrudnił w „The Star” w ramach programu rekrutacji młodych utalentowanych fotografów. Gary jeździł z nami w teren, żeby się uczyć, i został naszym przyjacielem. Chciał był fotografem od bang bang. Był na to o wiele zbyt wrażliwy, ale tłumił w sobie te odczucia. Z pozoru dobrze sobie radził z emocjonalnym aspektem przemocy. Nie mieliśmy pojęcia, że pochodzi z dysfunkcyjnej rodziny i wini się za samobójczą śmierć ojca. Czasem łapałem się na tym, że patrzę na Gary’ego, zastanawiam się, co też dzieje się w jego głowie, ale byłem zbyt zajęty, żeby wychwycić jakieś drobne oznaki sygnalizujące prawdziwy problem. Dopiero później zdaliśmy sobie sprawę, jaki wpływ miała na niego taka skumulowana trauma.

Stres wywołany okropieństwami, jakie oglądaliśmy, bezduszny akt ich fotografowania, w końcu dopadł nas wszystkich. Ken budził się w środku nocy zlany potem, krzycząc. João zrobił się cichy, coraz bardziej zamknięty w sobie. Ja popadłem w głęboką depresję, z której wydobyłem się z trudem po latach. U Kevina skutki takiej pracy uwidoczniły się najbardziej i w tym okresie niełatwo było sprawdzić się w roli jego przyjaciela. Zdawał się nie mieć w sobie żadnych barier, żadnych emocjonalnych granic – wszystko, co się z nim działo, przenikało go na wskroś i wylewało się na zewnątrz. Okresy niewyczerpanej energii i zaraźliwej radości kończyły się nieuchronnie i wtedy otrzymywaliśmy telefony w środku nocy. João, Ken i ja mieliśmy ustalone dyżury, podczas których trzeba było godzinami mówić do szlochającego Kevina, aż dał się uspokoić albo zasypiał z wyczerpania. Mimo to Kevin miał w sobie coś, otwartość na ból, wielkoduszność, które sprawiały, że człowiek łatwo zapominał o takich chwilach słabości i przywiązywał się do niego jeszcze bardziej. Może właśnie dlatego, że potrafił uzewnętrzniać uczucia, najlepiej zdawał sobie sprawę, jaki efekt wywiera na nim praca. Pewnego sobotniego popołudnia popijał piwo w pubie naprzeciwko redakcji „The Star”, kiedy wrócił João z jakiegoś politycznego pogrzebu, na którym nic się nie działo. Słuchali wiadomości w radio, kiedy podano, że w starciach, jakie miały miejsce po pogrzebie, zginęły trzy osoby. João chciał wrócić do townshipu, ale Kevin powiedział, że robi się ciemno i wyperswadował mu ten pomysł. Wypili jeszcze kilka piw i Kevin opowiedział João koszmar, jaki go nawiedzał. W tym śnie był umierający, przybity do drewnianej belki, zupełnie unieruchomiony. Potężny obiektyw telewizyjnej kamery najeżdżał coraz bliżej na jego twarz, wtedy budził się z krzykiem. Jego zdaniem sen oznaczał, że czas się wycofać z zawodu. Opisując mi ten sen jakiś czas później, Kevin mówił o uczuciu bezradności, gniewu i strachu, jaki przeżywa we śnie. Wyobrażał sobie, że to samo w ostatnich chwilach życia muszą czuć wobec nas ludzie, których śmierć dokumentujemy. Sen pojawiał się w różnych wariantach. Czasem Kevin był fotografem, nie ofiarą, w tej wersji „martwy” człowiek przetaczał się na plecy i łapał go za kostkę zakrwawionymi rękami, nie pozwalając mu odejść. Pewnego dnia, kilka tygodni wcześniej, w dzielnicy nędzy zwanej Chicken Farm w Soweto podążaliśmy z Kevinem za uzbrojonymi policjantami, którzy biegli przez osiedle ciągnące się wzdłuż wyboistej drogi rozmiękłej od ścieków. Na polanie w pobliżu strumienia ujrzeliśmy kobietę w wiejskim zuluskim stroju. Zawodziła z żalu, trzymając się za głowę. Przed nią leżał na plecach mężczyzna w średnim wieku, z rękami przybitymi do

drewnianej belki. Wyglądał, jakby został ukrzyżowany. Z ran w głowie krew wypływała do uszu, przekłutych i rozciągniętych na zuluską modłę. Przyznaję, że poczułem zawodowy dreszcz: ta scena mogła stać się ikoną wojny domowej. Pochyliliśmy się z Kevinem nad zwłokami, ale już w momencie, gdy zaczęliśmy fotografować, poczułem, że przychodzi mi to z trudem, nie potrafię uchwycić istoty tej sceny. Byłem wyprowadzony z równowagi, rozdygotany, ręce mi się trzęsły. Może sprawiło to zawodzenie kobiety, a może wspomnienia religijne z dzieciństwa, Chrystusa na krzyżu. Popatrzyłem na Kevina: stał jak oniemiały. Nagle mężczyzna jęknął i przetoczył się na bok. Odskoczyliśmy przerażeni – byliśmy absolutnie pewni, że nie żyje. Nigdy nie zapomnę tego momentu grozy, ale w przeciwieństwie do Kevina nie miałem koszmarów, a przynajmniej nie pamiętałem ich po przebudzeniu. Amerykański konsultant zatrudniony w listopadzie 1992 roku celem odnowy wizerunku „The Star” był przekonany, że João cierpi na zespół stresu bojowego, zaburzenie, jakie widywał u fotoreporterów w Wietnamie. Kierownictwo gazety było tego samego zdania i mimo protestów ze strony Kena i João kazano mu zaprzestać wypraw do townshipów. Izolacja Południowej Afryki od reszty świata w czasach apartheidu sprawiała, że każdemu cudzoziemcowi automatycznie przyznawano status wybitnego eksperta, często niezasłużenie. João kazano zrobić materiał o zanieczyszczeniu stawu na bogatym białym przedmieściu Johannesburga. Kiedy niepocieszony błąkał się smętnie wokół stawu, zauważył kaczkę płynącą z trudem w jego kierunku. Kaczka padła i umarła u jego stóp. W redakcji zmontował zdjęcia tak, żeby obrazowały kolejne ruchy kaczki, opatrzył je złowieszczym podpisem: „Jestem, jestem, już mnie nie ma!” i zaprezentował fotoedytorowi. Konsultant był przerażony i nakłaniał gazetę, żeby odesłała João do psychologa. Tego samego dnia otrzymaliśmy sygnał „alarmu prasowego” na pagerach. W Sebokengu – rozległym czarnym townshipie na południe od Johannesburga, gnębionym przez tajemnicze zabójstwa, masakry i ostrzeliwania z pędzących samochodów – została wymordowana cała rodzina. Kevin i João zadzwonili do mnie i do Heidi. Mimo że padało i było dobrze po zmroku, postanowiliśmy jechać. Dziennikarska zasada głosi, że nie należy wjeżdżać na teren konfliktu po zmroku, w nocy rzeczy wyglądają inaczej, ludzie tracą zahamowania. I trzeba używać fleszy, co jest dość ryzykowne, ponieważ ostre światło płoszy ludzi i może ściągnąć ostrzał. Lało jak z cebra, kiedy mały pick-up Kevina pędził na południe. Kuliliśmy się z Heidi z zimna na tylnym siedzeniu, pod brezentowym dachem, czepiając się siebie kurczowo za

każdym razem, gdy samochód wpadał w niekontrolowany poślizg na zalanej wodą jezdni. Mieliśmy wątpliwości, czy postępujemy mądrze. Plotki o udziale białych prowokatorów w zabójstwach w czarnych townshipach sprawiały, że białych traktowano z rosnącą wrogością. Sebokeng był prawdopodobnie najniebezpieczniejszym townshipem dla dziennikarzy, ale byliśmy zdecydowani ujawnić, co się tam dzieje. Kiedy znaleźliśmy się na miejscu, ciemne ulice były wyludnione. Nie było sposobu, by odszukać dom, w którym popełniono morderstwo, ponieważ w townshipach na ogół nie ma tabliczek z nazwami ulic, a ludzie boją się malować numery nad drzwiami, żeby nie stać się celem ataku. Zabójstwa były tak przypadkowe, że tworzono zawiłe teorie, kto będzie następną ofiarą – sytuacja, w której każdy obcy błąkający się po ulicach jest potencjalnym napastnikiem. Zwykle rozpytywaliśmy się o drogę albo kierowaliśmy się instynktem, ale przez deszcz i ciemności nie było kogo poprosić o pomoc. Zaczęliśmy żałować swojej decyzji: każdy oddział samoobrony trzymający wartę właśnie nas uznałby za morderców, objeżdżających ulice w poszukiwaniu ofiar. Posuwaliśmy się noga za nogą głównymi ulicami, zdjęci strachem, w nadziei, że przypadkiem trafimy pod właściwy adres, aż zobaczyliśmy opancerzony wóz policyjny; głęboki pomruk silnika wdzierał się w nocną ciszę. Policjanci byli zaskoczeni, widząc Białych w tej okolicy, ale pozwolili nam jechać za sobą. Czekając, aż detektywi skończą czynności śledcze, chroniliśmy się przed deszczem w bocznym pokoju, razem z ludźmi ocalałymi z napadu. Deszcz bębnił o blaszany dach, woda przeciekała przez szpary. Przy mdłym świetle nagiej żarówki dwudziestojednoletni Jeremiah Zwane opowiedział nam, jak dwaj mężczyźni wpadli przez frontowe drzwi, wrzucili do pokoju baniak z gazem łzawiącym, a potem przechodzili od pokoju do pokoju, zabijając każdego, kogo znaleźli. Jego ojciec i brat zostali zastrzeleni w jednym pokoju, siedmioletnia siostra, Aubrey, próbowała na próżno schować się w szafie w sypialni rodziców. Postrzelona w twarz i piersi leżała na plecach w kałuży krwi obok swojej matki. Jej drobne ciało przedstawiało głęboko wstrząsający widok nawet po tych wszystkich okropnościach, jakie fotografowaliśmy w ciągu ostatnich dwóch lat. Kuzyn Jeremiaha, który przyjechał w odwiedziny, leżał zastrzelony w salonie. Druga, nastoletnia siostra zmarła w drodze do szpitala, ale jej dwudniowej córeczce jakimś cudem nic się nie stało. Dom wyglądał jak scena z filmu grozy, ale to się działo naprawdę. Zapach krwi unosił się w wilgotnym powietrzu. Byliśmy jedynymi dziennikarzami w Sebokengu tamtej nocy, mimo że wszystkie organizacje prasowe i większość dziennikarzy otrzymała wiadomość o zabójstwie tą samą drogą, co my. Byliśmy przekonani, że jedynym sposobem, żeby położyć kres takim zabójstwom, jest pokazywać światu, jak one wyglądają, co naprawdę oznaczają dane o

ofiarach. „The Star”, który przedtem sugerował, żeby João zrezygnował z dokumentowania wydarzeń w townshipach, teraz opublikował jego tekst i dwa zdjęcia, jedno na pierwszej stronie. Ja wysłałem swoje do AP i „The New York Timesa”. Gdyby nie nasze materiały, jedynym źródłem informacji o masakrze byłby rzecznik policji i partie polityczne. Edytorzy i większość krajowych organizacji prasowych nadal traktowali raporty policyjne jako źródło faktów, mimo że policja była w oczywisty sposób częścią problemu. Pamiętam wiele wkurzających dyskusji z Renfrewem, który był wtedy szefem biura AP, o udziale policji i wojska w zabójstwach – oskarżał mnie protekcjonalnie o naiwność i uprzedzenie do policji, ale prawda wyglądała tak, że AP i niemal wszystkie agencje prasowe wolały wierzyć w rządową propagandę. Opinia publiczna zostałaby poinformowana o kolejnej masakrze przez ludzi, którzy – jak się okazało po latach – sami byli zamieszani w wiele zbrodni. Wydaje się, że opinia publiczna na świecie i w kraju była aż nadto skłonna uwierzyć, że ludzie, którzy czasami ubierają się w stroje ze zwierzęcych skór i nie mówią dobrze po angielsku, są barbarzyńcami, podczas gdy biali politycy i urzędnicy, którzy mówią logicznie i pilnują, żeby pociągi jeździły zgodnie z rozkładem, nie mogą być zamieszani w morderstwo. A jednak, mimo naszych wysiłków, by ukazać prawdę poprzez nasze fotografie, poprzez podpisy pod zdjęciami, te materiały stawały się wbrew naszej woli częścią mistyfikacji. Na fotografiach z Sebokengu widać okrutnie pomordowanych czarnych ludzi i białych policjantów w mundurach, wynoszących ciała, badających przyczynę ich śmierci. Wrażenie było takie, że policja pomaga ofiarom. Nasze zdjęcia nie mogły pokazać, że mimo rozpaczliwych telefonów o pomoc, policjanci przybyli na miejsce z wielogodzinnym opóźnieniem. Nie mogły ukazać głębokiego przekonania tych, co przeżyli, że siły bezpieczeństwa były zamieszane w zbrodnię.

6 SKRÓT DO NIEBA Nie chcemy pamiętać tamtych czasów, łamią nam serca.

Mieszkaniec Soweto Sandy „Tarzan” Rapoo

Widziałem w życiu wiele trupów. Próbowałem je kiedyś policzyć, aby naprawdę uświadomić sobie ich istnienie, ale była to beznadziejna próba. Zmarli to dziwna sprawa. Niektórzy mieli w sobie akurat tyle oznak człowieczeństwa, co martwy pies na szosie. Inni wydawali się pogrążeni we śnie, wcale nie sprawiali wrażenia martwych. A niektórzy byli tak przerażający, że napawali mnie strachem przed śmiercią. Nie sposób było zachować obojętność wobec zmarłych, ale równie trudno było oprzeć się chęci, by właśnie pozostać obojętnym. Nie zniósłbym ciągle nawracającego szoku pełnej emocjonalnej reakcji na każdego zabitego i każdego rannego, jakiego widziałem podczas pracy – musiałbym być świętym. Ale wyłączyć się całkowicie – jak większość sezonowych fotografów – też nie chciałem. Pierwszego tygodnia mojej pracy w AP ukradziono mi w Soweto samochód, więc następnego dnia podwiózł mnie kolega po fachu. Poranek był spokojny i w południe poszliśmy coś zjeść do fastfoodu. Ledwo zdążyliśmy złożyć zamówienie, gdy kolega dostał wiadomość, że coś dzieje się niedaleko nas, w Central Western Jabavu, na przedmieściu Soweto. Wskoczyliśmy do samochodu i popędziliśmy pod wskazany adres. Byliśmy na miejscu, zanim skończyliśmy jeść. Na piaszczystym boisku do piłki nożnej stała grupka policjantów i mieszkańców, w pobliżu bramki znajdował się przedmiot ich zainteresowania: płonące zwłoki. Płomienie strawiły większość ubrania i dobierały się do skóry. Odrzuciłem jedzenie i zacząłem fotografować. Może po minucie, dwóch odwróciłem się, żeby zobaczyć, co robi kolega. Nadal jadł hamburgera. Byłem wstrząśnięty i uznałem go za bezduszną świnię. Dużo później zrozumiałem, do jakiego stopnia jego machismo chroniło go przed tym, żeby nie czuć za wiele. W czerwcu 1992 roku kolejny tragiczny wypadek sprowadził mnie do Meadowlands Zone One w Soweto. Dokumentując to, co z początku było kolejną anonimową tragedią, poznałem rodzinę symbolizującą walkę o wyzwolenie przeciętnych czarnych obywateli. W noc śmierci Johannesa Rapoo poznałem Sandy’ego „Tarzana” Rapoo, jego żonę Maki i

jego ojca Boytjie. Siedzieli w kuchni w piżamach, kiedy ostrożnie wszedłem do domu przy ulicy Bakwena. Tarzan był potężnie zbudowanym mężczyzną, miał ogoloną głowę i trzydziestocentymetrową bliznę przecinającą policzek i część czaszki. W żółtawym świetle pojedynczej żarówki ludzie ci wydali mi się twardzi, bezkompromisowi i pełni gniewu. Tego dnia siostrzeniec Tarzana Johannes został zabity przez policję. Była to niesprowokowana i bezcelowa śmierć, typowa dla tamtych czasów. Johannes i znajomi z sąsiedztwa pchali ulicą wózek, na którym znajdował się silnik samochodowy, kiedy zostali zatrzymani przez policję. Zaczęli uciekać. Policjanci otworzyli ogień z wnętrza opancerzonego wozu. Johannes zmarł w drodze do szpitala. Policja twierdziła, że kradł silnik. Potem okazało się, że silnik wcale nie był kradziony. Nikt nie wiedział, dlaczego Johannes zaczął uciekać, chyba że do ucieczki pchnął go powszechny wtedy strach przed arbitralnym aresztowaniem lub zniewagą. Wtedy jeszcze nie wiedziałem, jak gorzkie wspomnienia wywołała ta śmierć. Nie wiedziałem również, że pod tą maską gniewu kryją się skorzy do śmiechu, wielkoduszni ludzie. Przyjechałem, żeby udokumentować pogrzeb Johannesa i inne wypadki przemocy w tej rozrywanej konfliktami dzielnicy, i stopniowo zaprzyjaźniłem się z rodziną Rapoo. Dotąd moje kontakty z Czarnymi ograniczały się do osób w moim wieku, z którymi mogłem się dogadać, albo do ludzi, których spotykałem w bardzo ograniczony, specyficzny sposób. I oni, i ja mieliśmy dla siebie wzajemnie gotową ramkę w naszych umysłach, tak aby zignorować albo dopasować do schematu każde nasze zachowanie. Jako dziennikarz spotykałem mnóstwo ludzi, w większości czarnych, i wielu z nich poznałem w warunkach wykraczających poza sztuczne okoliczności mojej pracy, ale zawsze dzieliła nas trudna do pokonania przepaść. Kulturowe różnice między białym chłopakiem z przedmieść i kimś, kto wychował się w townshipie, były ogromne. Nie mieliśmy wspólnego języka – nawet po angielsku mówiliśmy różnymi dialektami. Słowa klucze, kod kulturowy, który dla nich był czymś oczywistym, dla mnie pozostawał czymś kompletnie obcym. Nigdy nie wiedziałem, czy rozumiem w pełni to, co do mnie mówią, i vice versa. Ale Rapoo wykazywali dużą cierpliwość wobec mojej ignorancji, śmiechem i żartami nauczyli mnie rozumieć, co jest ważne w ich życiu. Mimo sukcesu apartheidowskiej zasady rozdziału ras zostaliśmy przyjaciółmi. W rok po śmierci Johannesa pojechałem odwiedzić jego rodzinę. Było ciche popołudnie, ludzie powychodzili z domów, żeby cieszyć się słońcem, gawędzili z sąsiadami, dzieci się śmiały i piszczały, przeskakując przez linę, grały w zbijanego plastikową piłką. U wylotu ulicy ukazał się brodaty czarny mężczyzna w niebieskim

roboczym kombinezonie. Szedł szybkim, nierównym krokiem, jedno ramię kołysało się sztywno przy każdym kroku. Przeszedł niezauważony połowę ulicy. Pierwszy głośny huk rozpędził ludzi. Przylgnąłem do ogrodowego muru i zobaczyłem, jak mężczyzna spokojnie ostrzeliwuje z dużego rewolweru ulicę, gdzie rodzice rozpaczliwie nawoływali swoje dzieci. Padło kilka strzałów, ale nikt nie został ranny. Wtem chłopcy z oddziału samoobrony zaczęli rzucać kamienie, butelki, przeklinać napastnika. Brodacz zrobił w tył zwrot i ruszył, zataczając się w stronę otwartego pola za ostatnią linią domów. Chłopcy, najwyżej osiemnastoletni, ruszyli za nim, uzbrojeni w żałosny asortyment broni – siekierę, nóż i kwash – domowej roboty samopał z metalowych rur, gwoździ i ciasno związanej czerwonej gumy. Biegliśmy za nim, a on odwracał się i czekał, szyderstwem prowokując chłopców, by podeszli bliżej. Dowiedziałem się, że jest snajperem Inkathy z pobliskiego hotelu robotniczego. Przezywano go „Drewniana Noga”, ponieważ z racji upośledzenia chodził w nietypowy sposób. Był jednak niezwykle szybki i czułem ból w piersiach, próbując dotrzymać kroku pościgowi. Chłopcom nie udało się złapać „Drewnianej Nogi” i wróciliśmy do domu zaniepokojeni i wystraszeni incydentem, który dowiódł, jak bardzo mieszkańcy są narażeni na każdy przypadkowy atak. Teren był chroniony przez młodzież i towarzyszy z ANC. Mieli oni kilka pistoletów do wspólnego użytku, choć okazjonalnie w atakach na hotel pomagały im dobrze uzbrojone oddziały z innych dzielnic. Tego samego dnia chciałem sfotografować splądrowane i podpalone domy przy drodze, która oddzielała ceglane zabudowania hotelu od okolicy, gdzie mieszkali Rapoo. Była to linia frontu między Zone One a hotelem Meadowlands, jednym z ośmiu hoteli robotniczych w Soweto, które stały się fortecami Inkathy. Widząc, że zamierzam wjechać w tę upiorną ulicę w martwej strefie, jakiś przechodzień wybuchnął śmiechem i pochyliwszy się do otwartego okna mojego samochodu, powiedział: „Jeśli pojedziesz tą drogą, nigdy nie wrócisz. To skrót do nieba!”. Z czasem poznałem historię rodziny Rapoo. Boytjie, głowa rodu, siedząc na swym zwykłym miejscu w cieniu dwóch sękatych drzewek brzoskwiniowych, patrzył, jak toczy się życie dzielnicy. Właśnie tam, pod drzewkami owocowymi opowiedział mi, jak Rapoo przybyli do Soweto. Boytjie urodził się jako Tshoena Reginald Rapoo w 1920 roku, ale białe dziewczynki, z którymi się bawił, wołały na niego „Boytjie” i przezwisko przylgnęło. Mały Boytjie, w przeciwieństwie do swoich własnych dzieci i wnuków bawił się w dziecinne gry z Białymi, ponieważ mieszkał w Johannesburgu. Było to wtedy młode

miasto i miało kilka dzielnic wymieszanych rasowo. Ale działo się to, zanim rządowe buldożery zrobiły z nimi porządek i Johannesburg stał się biały. Ojciec Boytjie przeprowadził się do miasta z farmy, gdzie jego rodzina od pokoleń hodowała bydło i uprawiała ziemię. Johannesburg był nowym miastem rozrastającym się szybko wokół cudownie bogatych żył złota ukrytych pod ziemią. Kopalnie rozpaczliwie potrzebowały robotników, wprowadzono więc podatki, żeby zmusić przeważnie samowystarczalnych czarnych farmerów do wstąpienia na rynek pracy. Czarne rodziny musiały wysyłać mężczyzn do kopalni, żeby zarobili na pogłówne, na podatki od chat czy od psów. Boytjie dopiero co rozpoczął dorosłe życie, miał pracę i zakochał się w dziewczynie o imieniu Johanna. Powiedział rodzicom, że poznał dziewczynę, z którą chce się ożenić. Uznali, że zbytnio się śpieszy, że powinien poczekać, skoro zna ją tylko dwa tygodnie. Ale Boytjie uparł się i odbył pięciusetkilometrową podróż do Kimberley, żeby poznać rodziców Johanny. „Jechałem pociągiem, ale podróż mi się nie dłużyła, ponieważ cały czas myślałem o Johannie”. Pobrali się szybko i wkrótce urodziło im się pierwsze dziecko. Pewnego dnia przyszli z wizytą przyjaciele, zobaczyli kilkumiesięczne niemowlę leżące nagusieńkie na łóżku. Ktoś zażartował: „Uwaga, golas!”. Ktoś inny odpowiedział: „Nie szkodzi, to Tarzan”. Imię się przyjęło. W tym czasie do miast zdążyły już napłynąć setki tysięcy czarnych mężczyzn i kobiet, zmieniając niedobór siły roboczej w jej nadmiar. Boytjie musiał się zarejestrować i otrzymał książeczkę przepustek – instrument kontroli, dzięki któremu rząd egzekwował prawo zabraniające czarnym przebywać w miastach, o ile nie mieli stałego zatrudnienia. „Stara książeczka to był tylko świstek papieru. Bez zdjęcia, więc mogliśmy ją sobie pożyczać”, wspominał Boytjie. Ale prawo przemieszczenia się stawało się coraz bardziej wyrafinowane i coraz trudniejsze do ominięcia. „W nowych książeczkach, »dompas«, było zdjęcie. Musieliśmy je nosić pod pachą, bo były ciężkie i obrywały kieszenie”. Dompas istotnie były ciężkim brzemieniem. Na podstawie identyfikacji rasowej, określonej raz na zawsze w dowodzie tożsamości, Boytjie, jego żona i jego syn Tarzan – podobnie jak tysiące niebiałych mieszkańców johannesburskich przedmieść Newclare, Sophiatown i Crown Mines – zostali w 1955 roku usunięci przymusowo do Soweto. Kiedy dostali nakaz odejścia, próbowali stawić opór policji. Obrzucali kamieniami rządowe ciężarówki, które po nich przyjechały. Wkroczyło wojsko i przymusowe przesiedlenia zostały przeprowadzone. „W Meadowlands dali nam pół litra mleka i bochenek chleba na kolację. Biały urzędnik pytał: ile masz dzieci? Jak powiedziałeś »sześcioro«, odpowiedź brzmiała: „dwa bochenki”. Jak nie miałeś świadectwa ślubu,

odsyłali cię do hotelu robotniczego. Miałem w urzędzie miejskim znajomego, poszedł ze mną szukać lepszego domu, niż ten, który mi przydzielono. Były szeregowce i narożnikowce. Wszystkie brązowe, narożnikowiec miał cztery pokoje, szeregowiec – trzy”. Boytjie kochał miasto i Meadowlands nie miało dla niego żadnego uroku. „Nie było płotów, ulic, tylko dżungla domów. Ludzie się gubili. Małe domy były marnie zbudowane, dachy wykonane z azbestu, bez sufitów. Można było wyglądać przez dziury w cegłach, patrzeć na przechodzących ludzi. Wewnętrzne ściany waliły się, gdy się człowiek o nie oparł. Nie zamierzałem tam zostać”. Jednak został, on i następne pokolenia Rapoo, podczas gdy apartheid zacieśniał swój uścisk. Ale to właśnie w tym domu poznali smak wolności. Pewien letni dzień 1990 roku Soweto spontanicznie ogłosiło świętem narodowym i ulice zapełniły się ludźmi, którzy śpiewali, tańczyli i bębnili w pokrywy pojemników na śmieci: władze, które przetrzymywały Mandelę w więzieniu przez dwadzieścia siedem lat, w końcu wypuściły go na wolność. Rapoo byli wśród milionów Południowoafrykanów świętujących uwolnienie Nelsona Mandeli, symbolu walki o wyzwolenie spod władzy białej mniejszości. Przez kilkadziesiąt lat samo posiadanie zdjęcia Mandeli narażało ludzi na aresztowanie, a jednak jedenastego lutego 1990 roku władze apartheidu poświęciły wiele godzin czasu antenowego, żeby pokazać marsz ku wolności najsłynniejszego więźnia politycznego. Zadanie relacjonowania tego historycznego wydarzenia przypadło afrykanerskiemu prezenterowi. Podjął się go śmiało, ale dekady demonizowania ANC i Mandeli zrobiły swoje i sprawiły, że nie był w stanie godnie zaprezentować narodowi legendarnego więźnia, zwłaszcza że uwolnienie Mandeli opóźniło się o wiele godzin, a relacja była na żywo. Prezydent P.W. Botha w latach poprzedzających swą rezygnację utrzymywał gorącą linię ze studiem telewizyjnym i natychmiast kasował niepożądane materiały. Nieraz przerywano transmisję i usuwano obraźliwy tekst. Tamte czasy minęły, a jednak biali Południowoafrykanie, a wraz z nimi prezenter, nie byli gotowi na Mandelę, który miał status półboga. Lata walki i strat dzieliły tamten szczęśliwy czas od dnia w 1955 roku, kiedy Boytjie podjął brzemienną w skutki decyzję i wybrał dom w pobliżu hotelu robotniczego. Powstanie uczniów w 1976 roku zapoczątkowało tragedię rodziny. Szesnastego czerwca tysiące uczniów wyszło na ulice Soweto, żeby zaprotestować przeciwko przymusowemu wprowadzeniu afrikaans jako języka wykładowego w szkołach. Afrykanerski był uważany za język oprawców, język Burów, używany przez policję, urzędników w magistratach i strażników więziennych administracji apartheidu. Przymusowe wprowadzenie

afrykanerskiego stanęło kością w gardle nastolatkom, którzy dorastali w systemie, w którym kolor skóry skazywał ich na to, że pozostaną wiecznymi dziećmi, przedstawicielami niższej rasy. Według wypaczonej wersji chrześcijaństwa, stworzonej i wyznawanej przez biały nacjonalistyczny reżim, Afrykanerzy byli wybrańcami, o których mowa w Biblii, Czarni zaś Kanaanitami rąbiącymi drwa i noszącymi wodę. Mieli otrzymać wykształcenie stosowne do pozycji robotników i służących. Podczas gdy Boytjie wyrósł, mówiąc po angielsku i w ojczystym afrykańskim języku, większość dzieci w 1976 po angielsku ledwo potrafiła czytać. W 1976 Meadowlands była już uznaną dzielnicą Soweto – wielkiego townshipu, getta ciągnącego się siedemnaście kilometrów w jedną stronę i jedenaście w drugą. Liczyło więcej ludności niż większość białych miast, ale zostało celowo pozbawione niezbędnych udogodnień i lokalnej autonomii politycznej – miało pozostać uzależnione od białych miast. Nie miało własnego przemysłu, centrum biznesowego ani większych sklepów. Jak inne townshipy miało pozostać miejscem, do którego Czarni wracają po pracy w białych miastach, żeby się przespać. Z drugiej strony, nie należało do johannesburskiego obszaru podatkowego – co byłoby logiczne, skoro jego mieszkańcy tam właśnie płacili podatki – było więc całkowicie uzależnione od rządowych darowizn. Żadna z wielkich sieci supermarketów nie miała sklepu w Soweto. Mieszkańcy musieli robić zakupy w białych dzielnicach albo kupować po zawyżonych cenach, jakie narzucali miejscowi sklepikarze. W Soweto nie było w obiegu prawdziwych pieniędzy, a jego mieszkańcy pomagali finansować system własnego ucisku, płacąc białemu reżimowi rozmaite podatki dochodowe i obrotowe. Wracając wieczorem z pracy z Johannesburga, tamtego czerwcowego dnia, Tarzan miał przedsmak tego, co będzie się działo nieprzerwanie przez następne dwie dekady. „Ulica była pełna dymu. Ludzie biegali we wszystkie strony. Niszczyli wszystko, co rządowe – puby, budynki rady miejskiej. Inni rabowali. Widziałem grubą kobietę biegnącą z trzema skrzynkami piwa. To było szesnastego czerwca”. Szesnasty czerwca i rok 1976 stały się kamieniami milowymi Walki, zwłaszcza wśród młodzieży szkolnej, która zapoczątkowała powstanie. Toczyły się uliczne bitwy, policyjne karabiny przeciw kamieniom. Zginęło kilkudziesięciu uczniów, jako pierwszy Hector Petersen. Jego śmierć przeszła do historii i stała się ikoną rewolucji dzięki wstrząsającej fotografii Sama Nzimy, na której uczniowie, płacząc, niosą ciało Petersena. Zamieszki trwały sześć miesięcy, aż do końca roku. W 1977 roku uczniowie – teraz już zaprawieni w boju przywódcy rewolucji – ogłosili strajk

powszechny, licząc na to, że ucierpi na tym biznes i handel w białych miastach. Gangi bojówkarzy – młodzieży przekonanej o swojej nieomylności, związanej z ANC lub PAC (Kongres Panafrykański) – opanowały dworce autobusowe i kolejowe, pilnując, żeby ludzie nie pojechali do pracy. Tarzan pamiętał hasło młodych: „asigibeli, asigibeli”, wezwanie, by nie jechać do miast – zostać w domu. Młodzież wymusiła strajk. Jednak Zulusi w hotelach nie poddali się woli młodych: „Ci towarzysze nie będą mówić nam, co mamy robić. To tylko dzieci”. Społeczną alienację mieszkańców hoteli pogłębiał fakt, że byli wykluczani z większości akcji planowanych i inicjowanych przez mieszkańców townshipów. Sporadyczne strajki, bojkoty, których celem było wymuszenie zmian politycznych albo protesty przeciwko warunkom życia, były niemal zawsze organizowane bez konsultacji z imigrantami, ponieważ nie postrzegano ich jako stałej, integralnej części społeczności. Tak więc mieszkańcy hoteli byli często zaskakiwani przez akcje obywatelskie, których ani nie rozumieli, ani nie popierali. Dla nich strajk czy bojkot oznaczał utratę dnia pracy, a praca była jedynym powodem obecności w townshipie. Nie udzielali się w społeczności. Policja i rząd chętnie wykorzystywały te zuluskie nastroje niechęci do towarzyszy i celowo pogłębiały rozdźwięk między Zulusami a resztą społeczeństwa. Niejednokrotnie heroiczna, ale zawsze męczeńska historia Zulusów wpoiła im poczucie wyższości wobec innych plemion. Szowinizm ten był rezultatem krwawego wykuwania się narodu zuluskiego na początku dziewiętnastego wieku spośród rozmaitych klanów i wodzostw mówiących wspólnym językiem nguni, na żyznych terenach na wschód od Wielkiego Rowu, nazwanych dzisiaj KwaZulu-Natal. Jak ujął to Tarzan: „Zulusi byli zawsze najważniejsi w hotelach, bo mają walkę we krwi. Walczą z dziada pradziada w walkach klanów. To się nigdy nie kończy. Nigdy, nigdy!”. Dopiero po dwóch latach znajomości usłyszałem, co wycierpieli w tej kuchni, w której zobaczyłem ich po raz pierwszy. Gmeraliśmy z Tarzanem pod deską rozdzielczą mojego samochodu, montując radio, które od niego dostałem. Podłączając kable, opowiedział mi, w jaki sposób jego ojciec uniknął spalenia żywcem przez Zulusów. „Obudziłem się, a nade mną stoi ten facet z pistoletem i celuje w mnie. Mówi: »Jak się ruszysz, odstrzelę ci łeb«. Potem zaprowadzili nas do kuchni i zobaczyłem mojego starego, Boytjie’go. Był w piżamie. Oblali go benzyną. Próbowali go spalić, ale gasły wszystkie zapałki, jedna po drugiej”. Tarzan nie powiedział nic więcej, ale było jasne, że uważa to za cudowne ocalenie. Nie powiedział mi, że tej samej nocy zginął jego młodszy brat Stanley. Upłynęły lata, zanim

Maki, żona Tarzana opowiedziała mi całą historię tamtej zimowej nocy w 1986 roku. Maki Rapoo jest potężną, tęgą kobietą o donośnym śmiechu, który pojawia się nagle, często wywołując łzy w kącikach jej ciemnobrązowych oczu. Urodziła się w Meadowlands w 1956 roku i chodziła do tej samej dzielnicowej szkoły co Tarzan. Była nieśmiałym dzieckiem, a Tarzan – pewnym siebie chłopakiem, który bronił jej przed szkolnymi brutalami. Ale dopiero kiedy skończyli szkołę i Maki wyjechała uczyć się pielęgniarstwa, zaczęli do siebie pisać i rozmawiać o ślubie. Kiedy ich poznałem, mieli już troje dzieci. „W 1986 roku Stanley i jego przyjaciele towarzysze stawali na dworcach kolejowych i przystankach taksówek, mówili ludziom, żeby nie robili zakupów spożywczych w mieście. Kiedy znaleźli kogoś z torbą ze spożywczego, niszczyli zakupy. Rozsypywali na ziemię mąkę i kukurydzę. Czasem zmuszali ludzi, żeby wypili olej albo zjedli majonez, takie rzeczy”. W dziesiątą rocznicę brutalnie stłumionego powstania w Soweto z szesnastego czerwca 1976 roku nastąpiło wskrzeszenie oporu w całym kraju. ANC chciało przede wszystkim, żeby południowoafrykańskie townshipy wymknęły się spod wszelkiej kontroli. Jedną z taktyk było bojkotowanie sklepów w białych dzielnicach. Stanley kumplował się z młodymi ludźmi z hoteli, zwłaszcza z dwoma chłopcami. Hotel Meadowlands był nietypowy w tym sensie, że nie mieszkali w nim wyłącznie dorośli mężczyźni. Część hotelu była przeznaczona dla rodzin, które utraciły domy w wyniku wylania rzeki Klip przed kilkoma laty. Stanley miał dziewiętnaście lat, był młodym, bezkompromisowym człowiekiem, jednym z tych, którzy patrolowali townshipy. Potem on i jeszcze kilkoro nastolatków z townshipu dowiedzieli się, że chłopcy z hoteli nie niszczą żywności, ale zatrzymują ją dla siebie, łamią zasady bojkotu. Wolno było niszczyć żywność kupioną w białych sklepach, ale nie wolno jej było kraść. Młodzi ludzie uważali się za strażników rewolucyjnej moralności. To oni narzucali zasady bojkotu, podczas gdy ich rodzice mozolili się, żeby zarobić na życie. Rozdźwięk między chłopcami miał fatalne skutki, ponieważ w sprawę wmieszali się dorośli z hotelu. Tego przejmująco zimnego wieczora w czerwcu 1986 roku Rapoo położyli się wcześnie, o dwudziestej byli już wszyscy w łóżkach. Wyjątkowo zapomnieli zamknąć drzwi. Ludzie z hotelu zastali kuchenne drzwi otwarte i po prostu weszli do domu. Tuż przed północą Maki obudził męski głos mówiący w zulu: „Odetnijcie telefon, zadzwonią po policję”. W tym samym momencie przy jej łóżku stanął Stanley. „Przyszli po mnie. Powiedz, że mnie nie ma”, powiedział szeptem i wymknął się z pokoju. Tydzień wcześniej Stanley ni z tego, ni z owego oddał wszystkie swoje ubrania, twierdząc, że dostał pracę i

kupi sobie nowe. Oddał również Biblię, chociaż była prawie nowa. „Może spodziewał się śmierci”, powiedziała Maki. „Wiedział, że to jego szukają, ale my nie zdawaliśmy sobie z tego sprawy”. Grupka mężczyzn i chłopców opanowała dom. Tarzan obudził się w chwili, gdy wciśnięto mu lufę pistoletu pod brodę. Napastnicy zagrozili, że jeżeli się ruszy, zabiją go. Spędzili wszystkich domowników do kuchni. Tarzanowi i Boytjiemu kazali stanąć przed lodówką. Jakiś wysoki mężczyzna wylał im na głowy benzynę z pięciolitrowego kanistra, spływała im po twarzach, paląc oczy, wsiąkała w piżamy. Trzęśli się ze strachu i zimna. Maki była w koszuli nocnej, w ręczniku obwiązanym wokół talii. „Znaliśmy imiona tych chłopców, byli przyjaciółmi Stanleya. Jeden miał na imię Kalahajane, drugi Mpandlane. Pierwszy był Zulusem, drugi pochodził z Kliptown. Zaczęli mnie bić i kopać, pytając, gdzie jest Stanley. Powiedziałam, że nie wiem”. „Zostawcie moją żonę w spokoju”, krzyknął Tarzan, ale przy każdym ruchu wciskali mu lufę mocniej pod brodę. Drugi pistolet trzymali wycelowany w Boytjiego i przeszukiwali dom. Weszli do sypialni, gdzie spało niemowlę i jeszcze jedno dziecko. Przewrócili łóżko, sprawdzając, czy nikogo tam nie ma, dzieci spadły i zaczęły płakać. Maki bała się, że noworodek coś sobie złamał albo doznał poważnego urazu, ale nie mogła do niego pójść. Napastnicy nie znaleźli Stanley’a, więc zapowiedzieli, że będą zabijali mężczyzn znajdujących się w domu jednego po drugim, dopóki się nie znajdzie. Nie były to czcze pogróżki i wszyscy o tym wiedzieli. W tym momencie Stanley zszedł na dół przez właz w suficie prowadzący na strych. Mimo że noc była zimna, miał na sobie jedynie sandały i stare spodnie, dziurawe na kolanach i siedzeniu, używał ich już tylko do pracy w ogrodzie i do malowania. „Znaleźliście mnie, więc chodźmy”, powiedział takim tonem, jakby nie było się czego bać. Rodzinie powiedział, że omówi coś z tymi ludźmi i zaraz wróci. Wtedy jeszcze Maki myślała, że go pobiją albo wydadzą w ręce policji. Wychodząc z kuchni, wysoki Zulus wylał resztę benzyny z kanistra na podłogę, a potem na schody. Inny napastnik wyjął pudełko zapałek, potarł jedną i rzucił w kałużę benzyny. Nie zapaliła się. Z drugą było to samo. Kiedy zapalał trzecią, Stanley wyciągnął rękę i chwycił go za przegub. „Macie mnie, więc co robisz? Chodźmy!” Chwycili go z tyłu za spodnie, po obu bokach i unieśli. Przerażona rodzina patrzyła, jak idą do bramy, starszy mamrocze jakąś zuluską pieśń, podczas gdy przyjaciele Stanleya z hotelu pokazują, gdzie mieszkają pozostali towarzysze. Maki i Tarzan widzieli, jak jeden z mężczyzn uderzył Stanleya pangą. Stanley krzyknął, kiedy ostrze przecięło ścięgna, czyniąc go niezdolnym do

ucieczki. Maki i Tarzan podbiegli przerażeni do bramy i patrzyli, jak napastnicy prowadzą Stanleya ulicą. Kulał. Ruszyli za nim, żeby zobaczyć, gdzie go zabierają, ale napastnicy zaczęli strzelać, więc musieli zrezygnować. „Tarzan pobiegł na policję, a ja wróciłam do sypialni. Uklękłam przy łóżku i otworzyłam Biblię na chybił trafił. To był Psalm 144 i było tam napisane: »Czym jest człowiek? Ludzka dusza jest jak wiatr«, i już wiedziałam, że go zabiją”. Po jakimś czasie wrócił Tarzan z policjantami. Spisali zeznania, ale zamiast zorganizować ratunek, na co liczyła rodzina, powiedzieli, że muszą zadzwonić po wóz do przewożenia zwłok. Nagle do domu wpadł jeden z przyjaciół Stanleya, postrzelony i pchnięty nożem. Mocno krwawił, ale udało mu się uciec z hotelu i dobiec do domu. Powiedział, że Stanleya zabili i teraz go palą. Policjanci zdecydowali, że wobec tego nie będą czekali na wóz z kostnicy, tylko pojadą po ciało, zanim obróci się w popiół. Byli równie przestraszeni jak Maki i Tarzan, wezwali posiłki. Ostrożnie wjechali na teren hotelu, policjanci z bronią gotową do strzału. Wóz toczył się zrytą koleinami drogą między blokami, na tyły budynków, do miejsca w pobliżu śmietniska, gdzie, jak policja wiedziała, Zulusi dokonują zabójstw. Znaleźli trzy ciała. Zabójcy siedzieli i patrzyli na zwłoki z odległości kilku metrów. Zupełnie się nie bali, że policja może ich aresztować. Policjanci zignorowali uzbrojonych mężczyzn, a Maki bała się na nich spojrzeć, na wypadek gdyby postanowili zabić również ją i Tarzana. „Stanley jeszcze się palił. Policjanci obsypali go piaskiem, żeby wygasić ogień. Krwawił. Bardzo. To powstrzymało ogień. Płakałam. Tarzan mnie obejmował i pocieszał, mówiąc: »Przynajmniej nie spalili go do końca, możemy go rozpoznać«”. Ale w świetle reflektorów policyjnego wozu dało się rozpoznać Stanleya tylko po zniszczonych spodniach i naszyjniku z paciorków, który zawsze nosił. Miał wydłubane oczy. Zawinęli zwłoki w koc i zabrali do domu, gdzie Tarzan musiał powiedzieć Boytjiemu, jak znaleźli Stanleya. Kiedy Maki skończyła opowiadać o śmierci Stanley’a, do surowego, ceglanego pokoju, w którym siedzieliśmy (Rapoo urządzili tam rozmównicę telefoniczną, którą za opłatą udostępniali sąsiadom nieposiadającym telefonu), wszedł niski człowieczek. W uszach miał małe czerwone płytki w białe kropki, na sobie niebiesko-szary garnitur w prążki, niemodnie skrojone dzieło jakiegoś wiejskiego krawca. Przywitał się, mówiąc z mocnym zuluskim akcentem. Był z hotelu. Maki odpowiedziała po zulusku, a kiedy wszedł do budki, powiedziała: „Poczekajmy aż skończy”, i zaczęła płakać, bezgłośne łzy spływały jej po twarzy. Podałem jej paczkę chusteczek i poklepywałem bezradnie po ręce. To była długa rozmowa telefoniczna, a Maki przepłakała ją całą. Człowieczek w garniturze

skończył, podziękował Maki, zapłacił i wyszedł, grzecznie udając, że nie dostrzega jej łez. „Za każdym razem, gdy słyszę, jak ktoś mówi po zulusku, zaczynam się bać, denerwuję się. Nie wiem, jak uporać się z tym, co czuję. Po śmierci Stanleya przez długi czas w ogóle nie mogłam spać”. Tarzan nie lubi mówić o tym, jak umarł Stanley – woli historię o tym, jak zapałki w taki cudowny sposób nie podpaliły benzyny. Ale wspomnienie go zżera, myśl, że on – silny, pewny siebie mężczyzna – nie potrafił uratować młodszego brata. Rapoo nie widzą swojej kuchni tak, jak ja ją widzę. Nigdy nie wymażą z pamięci obrazów tamtej nocy, kiedy umarł Stanley.

7 POTWORY Trzeba pamiętać, że z węża zawsze narodzi się wąż.

Victor Mthembu, uczestnik masakry w Boipatongu

18 czerwca 1992 Dziewięciomiesięczny Aaron Mathope leżał na kocu, twarzą do podłogi chaty, pod błyszczącą ścianą z nowego kawałka blachy falistej. Jego ciotka siedziała na podłodze obok, łzy obsychały na jej policzkach, kiedy patrzyła tępym wzrokiem na ciało syna swojej siostry. Aaron ubrany był w niebieskie śpioszki i wydawałoby się, że śpi, gdyby nie głęboka rana w miejscu, gdzie nóż zagłębił się w miękką czaszkę. Wiedziałem, że spośród wszystkich potwornych, rozrywających serce scen, jakie sfotografowałem tego ranka, to martwe dziecko najlepiej ukaże obłąkańcze okrucieństwo ataku na Boipatong – mały, anonimowy township, gdzie w nocy zginęło co najmniej czterdzieści pięć osób, a dwadzieścia dwie zostały ranne. Ale światło było do niczego. Ostre poranne byłoby cudowne, ale padało na Aarona z niewłaściwej strony, oświetlając dolną część ciała, głowę pozostawiając w cieniu. Robiłem slajdy i wiedziałem, że film nie wytrzyma kontrastu. Musiałem ukazać ten potworny czyn, ale przy takim układzie światła i cieni zdjęcie byłoby do niczego. Poprosiłem Heidi, żeby stanęła w kącie chaty, zasłaniając słońce. Mimo to wlewało się do wewnątrz strumieniami, więc poprosiłem jednego z ocalałych z masakry, by dołączył do Heidi i rzucił cień na dziecko. Robiłem to niechętnie – manipulowałem obrazem, popełniałem coś nieetycznego? Ale wytłumaczyłem sobie, że to nic innego, jak użycie fleszu. Zrobiłem zdjęcia małego martwego Aarona i jego zszokowanej, pogrążonej w żalu ciotki w pięknym, jednolitym oświetleniu. W ciągu następnych dni i tygodni poznawaliśmy stopniowo szczegóły zabójstw. Ale dopiero raport postapartheidowej Komisji Prawdy i Pojednania z 1998 roku, będący wynikiem serii publicznych przesłuchań w sprawie politycznie motywowanych przestępstw, wyjaśnił zagadkę do końca. W nocy siedemnastego czerwca, około dwudziestej pierwszej, setki Zulusów uzbrojonych w karabiny, pistolety, dzidy, pałki i noże czekały w hotelu robotniczym KwaMadala, przy głównej drodze, naprzeciwko townshipu. Czekali, aż policja usunie z ulic Boipatongu barykady obronne wzniesione

przez drużyny samoobrony popierające ANC. Ta sama policja kazała członkom jednostek samoobrony opuścić ulice i rzekomo użyła gazu łzawiącego, żeby spędzić opornych. Według zeznań mieszkańców nie było to typowe postępowanie. Około dwudziestej pierwszej trzydzieści pracownik stacji benzynowej przy drodze wylotowej z Boipatongu, Meshake Theoane, zobaczył grupę uzbrojonych mężczyzn wchodzącą do townshipu i uruchomił system alarmowy połączony z posterunkiem policji. Zgłoszenie odebrali dwaj mężczyźni, prawdopodobnie policjanci, i spytali, dlaczego włączył alarm. Powiedział, co go zaniepokoiło, ale nie wykazali zainteresowania i odjechali. Pracownik stacji zdumiał się, ale był tak zaniepokojony obecnością uzbrojonych ludzi, że poprosił strażnika pilnującego stacji benzynowej, żeby zawiadomił przez radiofalówkę prywatną agencję ochroniarską, dla której pracował. Po pięciu minutach zjawili się dwaj biali pracownicy agencji, skontaktowali się z policjantami, a następnie zabrali Theoane i czarnego strażnika, twierdząc, że „tu nie jest bezpiecznie”. Strażnik i Theoane wrócili na stację benzynową około dwudziestej drugiej trzydzieści i zobaczyli grupę tych samych uzbrojonych ludzi opuszczającą township. W międzyczasie robotnicy pracujący na drugą zmianę w okolicznych zakładach przemysłowych widzieli policyjne wozy opancerzone podwożące ludzi do slumsów leżących po wschodniej i zachodniej stronie townshipu. Wkrótce potem doszło do ataku. Kilka dni po masakrze mieszkańcy mówili mi, że wykonali wiele rozpaczliwych telefonów, błagając policję o ochronę, ale bezskutecznie. Opowiadano mi potem, że wozy policyjne były na miejscu podczas masakry. Niektórzy twierdzili, że widzieli umundurowanych policjantów biorących w niej udział. Inni słyszeli białych wydających polecenia podczas ataku. Jeden z ocalałych słyszał mężczyznę mówiącego po afrykanersku: „Moenie praat nie, skiet net...”. (Nie odzywać się, tylko strzelać). Ojciec Aarona, Klaas, jak wielu innych ocalałych z pogromu, utrzymywał, że wśród napastników byli biali, nie tylko Zulusi. Klaas, uciekając przed zbrojnym oddziałem bojówkarzy, nazywanych przez Zulusów impi, słyszał głos Białego mówiącego po afrykanersku: „Zulus, łap go!”. Wystrzelono za nim kilkakrotnie, ale udało mu się ukryć w krzakach. Ze swojej kryjówki słyszał, jak napastnicy mordują ludzi. Kiedy wszystko ucichło, wrócił do domu i znalazł żonę leżącą na ziemi z wnętrznościami na wierzchu – została wielokrotnie raniona nożem i postrzelona. Była bliska śmierci, ale powiedziała mu, żeby ją zostawił i poszedł szukać Aarona. Klaas zostawił śmiertelnie ranną żoną i poszedł szukać syna, ale dziecko już nie żyło. Napastnicy nie znali litości.

Dni po masakrze były bardzo napięte, spędzałem je prawie wyłącznie w Boipatongu, podobnie jak Ken i Kevin, i niemal wszyscy dziennikarze. João nie było. Gazeta wysłała go do bantustanu Ciskei, gdzie miał pozostać jeszcze przez trzy dni – wakacyjne zadanie, forma nagrody za ciężką pracę. Wczesnym rankiem w dniu masakry wsiadł w samolot do Johannesburga, nieświadomy tego, co się stało. Ludzie, którzy przeżyli, przesłuchiwani przez prawników z organizacji praw człowieka, byli zgodni co do dwóch spraw: że napastnikami byli Zulusi i że policja im pomagała, a także brała udział w ataku. Świadkowie utrzymywali, że ci sami policjanci, którzy brali udział w ataku, następnego dnia prowadzili w tej sprawie śledztwo. Boipatong był bez wątpienia jednym z najgorszych incydentów w latach 1990–1994 i najbardziej znaczącym z uwagi na niepodważalny udział policji. Co nie znaczy, że nie próbowano go podważyć, posunięto się nawet do niszczenia taśm z nagraniami czynności służbowych tamtej nocy. Powołano komisje śledcze, które stwierdziły, że policja zniszczyła dowody mogące świadczyć o jej udziale w masakrze, celowo lub przez brak kompetencji. Jednak mieszkańcy Boipatongu znali prawdę. Fala gniewu nigdy nie osiągnęła takiego poziomu. Dwa dni po masakrze byłem świadkiem zaimprowizowanej ulicznej rozprawy sądowej, ludowego trybunału. Mieszkańcy zebrali się, by wysłuchać oskarżenia przeciwko człowiekowi schwytanemu przez członków drużyny samoobrony. Młodzi ludzie twierdzili, że Zulus brał udział w masakrze. Stałem dosłownie tuż przy oskarżonym, kiedy gniewni, rozżaleni ludzie zadawali mu pytania. Mówiono w językach południowoafrykańskich: setswana, sesotho i isizulu, rozumiałem co dziesiąte słowo. Oskarżony miał około trzydziestu lat. Widziałem, jak mięśnie twarzy drgają mu pod spotniałą skórą niby przerażone żyjątka, kiedy próbował opanować strach. Przesłuchanie trwało pięć, może dziesięć minut, brało w nim udział kilkanaście osób. Mnie ignorowano całkowicie, jakbym w ogóle nie istniał. Byłem pewny, że mężczyzna umrze, niezależnie od tego, czy był winny, czy nie był, stanie się ofiarą powszechnego gniewu. Po wysłuchaniu wszystkich zeznań przywódcy trybunału ludowego oznajmili, że nie mogą udowodnić mu winy i że jest wolny. Ku mojemu zdumieniu nikt się nie sprzeciwił i mężczyzna odszedł spiesznie pod opieką tych samych bojówkarzy, którzy byli jego oskarżycielami. Upłynęło wiele dni zanim policja przeprowadziła nalot na hotel, z którego pochodzili napastnicy; leżał po drugiej stronie drogi. Dziennikarze, w tym João i ja, czekaliśmy godzinami, aż policja wynegocjuje prawo wejścia na teren hotelu. Kiedy to się w końcu stało, cała broń została zwalona na jeden stos. Nie było szans, by powiązać ją z poszczególnymi osobami. Podejrzewałem policję o pomaganie Inkathcie, ale zdumiewała

mnie bezczelność, z jaką to robiono. Nikt wtedy jeszcze nie wiedział, że policja i najważniejsi przywódcy Inkathy spotkali się w hotelu i zaplanowali masakrę. Upłynęły lata, zanim Komisji Prawdy i Pojednania udało się ustalić więcej faktów, po tym, jak oferowała amnestię sprawcom, którzy wyznają swoje zbrodnie. Właśnie podczas tych przesłuchań lokalny przywódca młodzieżowej Inkathy Victor Mthembu, na pytanie, dlaczego zostało zabite dziewięciomiesięczne niemowlę, Aaron Mathope, oznajmił: „Trzeba pamiętać, że z węża zawsze narodzi się wąż”. Komisja ustaliła również, że „w napaści brali udział biali mężczyźni z uczernionymi twarzami” oraz że „policja była odpowiedzialna za niszczenie zasadniczych dowodów”. „Komisja ustala, że mieszkańcy KwaMadala wraz z SAP są odpowiedzialni za masakrę, w rezultacie której czterdzieści pięć osób zginęło, a dwadzieścia dwie zostały ranne. Komisja uznaje Komisarza Policji, Ministra Prawa i Porządku oraz IFP odpowiedzialnymi za rażące pogwałcenie praw człowieka”. Mimo niepodważalnych dowodów, że masakra została zaplanowana i dokonana przy udziale policji, wiele osób nadal wierzyło, że to propaganda ANC. Oprócz relacji naocznych świadków i opowieści ocalałych istnieje zeznanie człowieka aresztowanego za udział w masakrze. Opowiedział o zaangażowaniu policji, zanim zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach podczas pobytu w areszcie. Victor Khetisi Kheswa, znany jako Potwór z Vaal, był odpowiedzialny za wiele zabójstw. Drobny gangster i złodziej samochodów został najęty przez Inkathę i policję w 1990 roku, i tak rozpoczęły się rządy terroru w townshipach położonych na południe od Johannesburga, w tak zwanym Trójkącie Vaal (teren przemysłowy nazwany od rzeki Vaal). Pierwszy ostrzał z jadącego samochodu miał miejsce drugiego stycznia 1991 roku. Członek ANC Chris Nangalembe przewodniczył trybunałowi ulicznemu, który uznał Kheswę winnym zbrodni przeciwko społeczności podczas nalotów na townshipy, urządzane przez młodzież w celu oczyszczenia miasta z kryminalistów. Kheswa został postrzelony przez trybunał uliczny, ale zdołał uciec. Następnego dnia gang Kheswy wykonał na Nangalembe wyrok śmierci przez uduszenie. Wiele osób wzięło udział w tradycyjnym nocnym czuwaniu przy zmarłym dwunastego stycznia 1991 roku. Policja nie zareagowała na prośby mieszkańców o ochronę i gang Kheswy zaatakował żałobników, zabijając czterdzieści pięć osób. Przyjechałem na miejsce rano, zastałem ziemię splamioną krwią i zdruzgotanych ludzi. Ostrzały z jadących samochodów nie ustawały i sterroryzowani mieszkańcy kopali nocami rowy przecinające ulice, żeby zapobiec atakom. Trzeciego lipca 1991 roku w

Boipatongu została napadnięta rodzina przywódcy ANC Ernesta Sotsu. Sotsu był w Durbanie na pierwszej po legalizacji krajowej konferencji ANC, kiedy w jego domu zjawił się Potwór z Vaal ze swoimi ludźmi. Zastrzelili jego żonę Constance, córkę Margaret i dwuletniego wnuka, Sabatę. Dwaj synowie Sotsu, Vuyani i Vusi, przeżyli i w jednym z napastników rozpoznali Victora Kheswę. Kheswę aresztowano pod zarzutem wymordowania rodziny Sotsu, a następnie wypuszczono na wolność za dwusturandową kaucją (około sześćdziesięciu dolarów). Czarny policjant zeznał, że po aresztowaniu gangster otrzymywał specjalne posiłki i cieszył się przywilejami w celi oraz że chwalił się współpracą z policją. Okoliczni mieszkańcy często widywali Kheswę w towarzystwie policjantów, zwłaszcza w miejscach gwałtownych starć. Został ponownie aresztowany za zabicie dziewiętnastu osób w kwietniu 1993 roku, szesnastu w czerwcu 1993 roku i spowodowanie śmierci czterdziestu pięciu osób w rezultacie masakry w Boipatongu w czerwcu 1993 roku. Oficer policji zeznał, iż Kheswa był wściekły, że go aresztowano, że jego policyjni współpracownicy nie doprowadzili do umorzenia sprawy. Groził, że ujawni, że został najęty przez policję do wprowadzenia rządów terroru w Trójkącie Vaal. Zmarł tego samego dnia, dziesiątego lipca 1993 roku. Rządowy lekarz sądowy stwierdził, że zgon nastąpił z przyczyn naturalnych – wirus wywołał zatrzymanie akcji serca. Osobne badanie przeprowadzone na żądanie Inkathy i rodziny zmarłego wykazało, że śmierć nastąpiła w wyniku „ostrego niedotlenienia, porażenia prądem, hipotermii oraz nieznanych substancji toksycznych”. Potwór z Vaal liczył w chwili śmierci dwadzieścia osiem lat. Sotsu, podobnie jak wielu innych, twierdził, że Kheswę zabili policjanci, ponieważ mógł ich wskazać jako trzecią siłę w wydarzeniach w Trójkącie Vaal w latach 1990–1993. Ale Kheswa nie był jedynym człowiekiem występującym w charakterze trzeciej siły: w tajnych obozach policja i prawicowcy szkolili do walki tysiące członków Inkathy. Przywódcy Inkathy otrzymywali broń i pieniądze od tajnych jednostek policji. Wielokrotnie widywano białych i czarnych policjantów lub członków sił specjalnych w towarzystwie napastników z Inkathy, a kilka lat później pewien biały policjant zeznał, że brał udział w atakach na pociągi podmiejskie ucharakteryzowany na Czarnego, a potem wracał na miejsce jako oficer śledczy. W takiej to atmosferze podejrzliwości wobec policji i jej roli w masakrze, prezydent RPA i przywódca Partii Narodowej F.W. de Klerk złożył spóźnioną wizytę kondolencyjną w Boipatongu, cztery dni po tragedii. Pojechałem do Boipatonga spodziewając się

kłopotów – mieszkańcy będą mieli na kim wyładować gniew, a policja będzie reagować ostrzej z uwagi na bezpieczeństwo de Klerka. Ludzie powitali go transparentami „zabójca”. De Klerk uśmiechał się i machał zza grubej szyby i było oczywiste, że nie zaryzykuje wyjścia z samochodu. Mimo zmasowanych sił policyjnych mieszkańcy przeklinali prezydenta i obrzucali kamieniami jego kuloodporną limuzynę. Konwój przyspieszył gwałtownie, a ja biegłem obok samochodów, fotografując niesławny odwrót de Klerka. Po jego odjeździe policja zastrzeliła mężczyznę podczas konfrontacji. Nie widziałem tego. Kiedy dotarłem na miejsce, gromadził się już tłum – ludzie chcieli zidentyfikować ciało, ale policjanci otoczyli je kordonem, nie dopuszczając nikogo. Najodważniejsi, najbardziej rozwścieczeni mieszkańcy stali twarzą w twarz z uzbrojonymi po zęby białymi policjantami, plując i wykrzykując wyzwiska. I stało się nieuniknione: gliniarze otworzyli ogień z bliska. Znalazłem się po niewłaściwej stronie – razem z mieszkańcami – ale jakoś udało mi się przedostać za linię policjantów i robiłem im zdjęcia, kiedy wystrzeliwali kolejne magazynki w stronę uciekających ludzi. Byli zabici i ranni. Straty byłyby o wiele większe, gdyby nie pofałdowany, wyboisty teren, który dawał ludziom osłonę. Ktoś z townshipu otworzył w stronę policjantów ogień z karabinu szturmowego AK-47. Kule latały we wszystkie strony. Część osób, w tym nigeryjski dziennikarz, utknęło na linii ognia i wołało o pomoc. Był to jeden z tych wypadków, kiedy Heidi zawstydziła nas wszystkich. Powiedziała, że idzie pomóc tym ludziom. Nie pozostawało mi nic innego, jak iść za nią. Wybiegliśmy z podniesionymi rękami, wołając, żeby nie strzelać, że chcemy pomóc rannym. I, jakimś cudem, obie strony wstrzymały ostrzał. Wynieśliśmy rannych, po czym wznowiono ogień. Mimo zdjęć i relacji telewizyjnych policja i politycy Partii Narodowej twierdzili, że materiały zostały sfabrykowane, a ludzie odgrywali martwych albo rannych. W dniu zbiorowego pogrzebu ofiar pierwszej masakry trumny zdawały się być wszędzie. W karawanach pogrzebowych, na zdezelowanych pick-upach, jeszcze inne niesione na ramionach przez towarzyszy. Przy trumnie Aarona Mathope’a ustawionej na podłodze w przyciemnionym pokoju czuwała rodzina. Jedynym źródłem światła były dwie świece. Aaron leżał w otwartej trumience wyłożonej papierem. Nie wydawał się rzeczywisty. Jego widok kojarzył się bardziej ze sceną narodzin Jezusa niż z zamordowanym dzieckiem leżącym w taniej drewnianej skrzynce, tak małej, że trudno ją było nazwać trumną. Na pobliskim boisku do piłki nożnej leżały w rzędach dziesiątki trumien, zbierali się tłumnie smutni, rozżaleni ludzie. Duchowni wszelkich możliwych wyznań, w tym arcybiskup Desmond Tutu, przyjechali się pomodlić. João widział, jak Tutu idzie przez

tłum w strefie dla dygnitarzy, promiennie uśmiechnięty, ściskając ludziom ręce. Tutu był już na zbyt wielu pogrzebach, odwiedzał miejsca zbyt wielu masakr, teraz próbował głosić nadzieję, nie rozpacz. Ale ludzie zgromadzeni, by rozpaczać, nie podzielali jego nastroju. Przybyli wszyscy liczący się politycy, w tym Mandela, który ogłosił, że ANC wycofuje się z negocjacji w sprawie przyszłej Południowej Afryki w rezultacie współudziału policji w zabójstwach. Ułożono trumny w schludnych rzędach, emocje trochę opadły i nadszedł czas na przemowy. João i Ken pracowali dla „The Star”, João postanowił przejechać się po townshipie, na wypadek gdyby zdarzyły się odwetowe ataki na Zulusów. Dołączył do niego fotograf „Weekly Mail” Guy Adams. Zaledwie opuścili stadion, usłyszeli strzał i zobaczyli, jak grupa ludzi ściga mężczyznę uciekającego ulicą. Wbiegł między domy, licząc na to, że tam zgubi prześladowców. João i Guy zostawili samochód i dołączyli do pogoni. Tłum osaczył uciekającego na podjeździe domu. Ofiarą był młody mężczyzna z dredami, siedzący na betonowym podjeździe. Ludzie otoczyli go zwartym kręgiem, mówiąc, że jest z Inkathy i że go zabiją. João i Guy, obaj na kolanach, fotografowali go od tyłu, tak żeby było widać napierających groźnych ludzi. Wtem z anonimowego tłumu wystąpił młody chłopak, wzniósł ręce wysoko nad głowę i z rozmachem spuścił kamień na głowę siedzącego. Rozpoczął się amok zabijania. Ludzie się przepychali, próbując dostać się do ofiary, uderzyć albo rzucić kamień w rzekomego członka Inkathy. João robił zdjęcia przez kłębowisko nóg. Gorączka opadła, kiedy ofiara straciła przytomność. Chłopak bezceremonialnie chwycił bezwładne ramię i zaciągnął ciało na środek piaszczystej drogi, pozostawiając na podjeździe długi krwawy szlak. Mężczyzna nie odzyskał przytomności, ale podjęto atak. Ktoś strzelił do niego z kwasha, ktoś inny podbiegł i wymierzył kopniaka, jakiś mężczyzna rąbnął nieruchome ciało maczetą. João widział, jak mały chłopiec podbiegł i rzucił w ofiarę butelką coli, która odbiła się od ciała. Zrobił to ponownie i tym razem butelka się rozbiła, kładąc kres zabawie. João przez cały czas robił zdjęcia, pochłonięty chwilą, nie myśląc o niczym, poza tym, co fotografuje. Przerwał, żeby zmienić film, i zastanowił się przelotnie, jak długo to jeszcze potrwa. Nadjechał minibus pełen ludzi uzbrojonych w karabiny AK-47. Pojazd przejechał wolno, celowo przez nieruchomą postać, koła wznosiły się, napotykając przeszkodę i opadały z plaśnięciem. João stał i patrzył. Nagle czyjeś ramię oplotło go za szyję i brutalnie odciągnęło w tył. João nie widział, kto to jest. Napastnik wrzeszczał z wściekłością i João poczuł dotyk lufy na szyi. Przeraził się. Mógł myśleć tylko o tym, że umrze następny w tej orgii zabijania. Krzyknął na Guya i zaczął błagać napastnika, by go nie zabijał. A potem

Guy był przy nim i João poczuł, że ramię opada. Odwrócił się i zobaczył starszego mężczyznę z twarzą ściągniętą gniewem. Powtarzali w kółko, że nie robili żadnych zdjęć, na których widać twarze, nie da się na nich nikogo rozpoznać – zwyczajne kłamstwo, którego używaliśmy w obliczu uzbrojonych, rozwścieczonych ludzi. W tłumie nikt nawet nie zauważył incydentu – ktoś znalazł porzuconą oponę i zabierano się do spalenia zwłok. Płomień buchnął ponad głowami, razem z nim wzbił się w powietrze okrzyk radości. To odwróciło uwagę uzbrojonego mężczyzny. João i Guy zrobili w tył zwrot i zaczęli biec. Biegli przez pola i przechodzili przez płoty, aż w końcu dotarli do samochodu. Tymczasem na stadionie dziesiątki tysięcy głosów śpiewało hymn wyzwolenia Nkosi Sikelel’ iAfrika. Po tym, co się wydarzyło, João dostał gęsiej skórki. Czuł, że podnoszą mu się włosy na karku, mrowiło go w całym ciele. Próbował kontrolować emocje, podczas gdy żałobnicy w swej pieśni błagali Boga, by błogosławił Afrykę. Patrzyłem, jak João przedziera się przez tłum i czułem, że coś jest nie w porządku. Podszedł wprost do mnie. Położyłem mu rękę na ramieniu, pytając, co się stało. Dołączył do nas Ken. Wysłuchaliśmy całej historii, a potem João i Guy zabrali nas do miejsca, gdzie jeszcze tliło się ciało. Z domu wyszła kobieta i przykryła ciało kocem, obrzucając nas spojrzeniem pełnym niesmaku, jakbyśmy to my byli odpowiedzialni za zwłoki na jej podjeździe.

8 BAD BOYS Nadchodzi mellow yellow1, oj tak, ludzie będę płakać Nadchodzi mellow yellow, oj tak, będą kłopoty Mamo, proszę, nie płacz Mamo, nie płacz

Pieśń Walki

Pewnego ranka w 1992 roku byliśmy z Heidi w domu i rozmawialiśmy o kolejnym artykule o zombie, który ukazał się w miejscowej gazecie niedzielnej. Wyglądało na to, że co najmniej raz w tygodniu media publikują materiał w jakiś sposób powiązany z uprawianiem czarów. Heidi, wychowana w Europie Zachodniej, uważała za niedorzeczne, by ludzie kierowali się w życiu zabobonami, ale wiara w czary, duchy i żywe trupy jest szeroko rozpowszechniona w Południowej Afryce. Dokumentowałem kilka historii o zombie i wiedziałem, że ludzie szczerze wierzą w możliwość przemienienia zmarłych w zombie – zaczarowanych niewolników czarownicy. Wziąłem gazetę i poszedłem do Joyce Jenetwa, która sprzątała u nas raz w tygodniu. Chciałem zapytać, co ona o tym sądzi. Była w kuchni. Rytmicznie wodząc żelazkiem po desce, a potem składając rzeczy, zatapiała się we wspomnieniach, a może próbowała rozwiązać dręczące ją kłopoty. Podsunąłem jej gazetę i dość nonszalancko zapytałem, czy jej zdaniem zombie istnieją. Najpierw skończyła prasować spodnie, a dopiero potem oznajmiła rzeczowym tonem, że jej wnuczka jest zombie. Wiedziałem, że trzynastoletnia Mimi została przed rokiem zastrzelona na podwórku chaty, trzynastego sierpnia 1991 roku, ale zaskoczyła mnie wiadomość, że Joyce uważa ją za zombie – zniewoloną przez czarownicę. Joyce była niską pięćdziesieciodziewięcioletnią kobietą z plemienia Khosa, skorą do śmiechu, o błyszczących oczach i rozbawionym spojrzeniu. Pracowała u nas od roku. Bardzo ceniła sobie niezależność i sprzątała w kilku domach, ponieważ nie chciała się uzależniać od jednego pracodawcy. W tamtych czasach w Południowej Afryce pracowników domowych nie chronił żaden związek zawodowy, nie mieli oni również prawa do minimalnej płacy, łatwo więc padali ofiarą wyzysku „panów”. Poza tym Joyce miała własne życie, obowiązki kościelne i rodzinne, sprawy, których nie chciała

zaniedbywać na rzecz jakiegoś wieczornego przyjęcia swojego szefa albo konieczności niańczenia jego dzieci. Z czasem opowiedziała mi tę historię ze szczegółami, co pozwoliło mi zrozumieć, czym jest zombie. Jak się okazało, dla wielu ludzi jest to sposób radzenia sobie z traumą. Joyce uświadomiła mi to lepiej niż jakikolwiek artykuł w gazecie i odkryłem cały podtekst przemocy, gdzie pradawne wierzenia, które uważałam za rozdzielne ze współczesną naturą walki politycznej, w rzeczywistości były wplecione w niemal każdy jej aspekt. Mimi została zabita w Thokozie, tym dziwnym i niebezpiecznym czarnym townshipie, szesnaście kilometrów na południowy wschód od Johannesburga, gdzie wszystko mogło się zdarzyć i z czym my, dziennikarze, zdążyliśmy się już pogodzić. Thokoza miała największy ze wszystkich townshipów wskaźnik śmiertelności w czteroletnim okresie wojny, która zaczęła się w 1990 roku, wkrótce po uwolnieniu Mandeli. Tylko jednego dnia w sierpniu 1990 roku zginęły tu sto czterdzieści trzy osoby w bezpośredniej walce. W pewnym momencie ofiar było tyle, że policja nie nadążała ze zwożeniem zwłok; leżały przez większą część dnia na ulicach. Psy porzucone przez właścicieli, którzy umknęli przed wojną, tworzyły watahy żywiące się ludzkim mięsem. Joyce powiedziała mi, że te psy odprowadzały kondukty pogrzebowe aż na cmentarz. Thokoza jest małym, niczym niewyróżniającym się townshipem. Khumalo, główna ulica, biegnie czterokilometrowym odcinkiem z północy na południe od jednego hotelu robotniczego do drugiego. U południowego krańca skręca na wschód i biegnie jeszcze dwa kilometry do trzech następnych hoteli leżących już w sąsiednim townshipie Kathlehong. My, fotoreporterzy, nauczyliśmy się na pamięć ulic i dzielnic, które przecinała Khumalo. Wiele zdjęć powstało na tym małym terenie. Na szerokim chodniku przy ulicy Khumalo João sfotografował mężczyznę uśmiechającego się do tłumu linczującego kobietę. Tutaj Ken uchwycił moment, kiedy młoda dziewczyna biegnie przez niebieskoszarą smołowaną jezdnię, rozpaczliwie ciągnie młodszą siostrę i próbuje uciec przed wielotysięcznym zbrojnym oddziałem Zulusów wyłaniającym się z porannej mgły. Mieszkańcy townshipu byli regularnie terroryzowani przez rytmiczne uderzanie dzid, pałek i zaostrzonego metalu o twarde, pokryte krowią skórą tarcze, jakie nosili Zulusi z hoteli. W ten przerażający dźwięk wdzierał się okazjonalny odgłos strzału, a wtedy z tysięcy gardeł podnosił się okrzyk wojenny „Usuthu!”. Konflikt w Thokozie nastawił rezydentów hoteli przeciwko mieszkańcom townshipu. Imigranci kontra mieszkańcy. Większość mieszkańców uważała „hotelowych” za chłopków-roztropków, którzy wnosili do społeczności jedynie niezgodę. W tsotsitaal,

miejskim slangu, odróżniającym wyrafinowanych mieszczuchów od „wsiochów”, imigranci określani są jako głupcy. I jeszcze bardziej obraźliwie – jako mdlwembe – zdziczałe psy, od zuluskiego powiedzenia, że pies, który raz opuści kraal, czyli gospodarstwo, i pójdzie w step, dziczeje i już nigdy nie da się udomowić. Ze swej strony zwolennicy Inkathy nazywali swoich oponentów z ANC isazi, czyli mądrale, podstępni miejscy spryciarze. Większość mieszkańców była lojalna wobec ANC i powierzała swoje bezpieczeństwo ochotnikom grupującym się w drużynach samoobrony. W ich skład wchodziła młodzież i okazjonalnie wyszkoleni partyzanci, którzy otrzymywali broń od zbrojnego skrzydła ruchu wyzwoleńczego. W hotelach prawie wszyscy Zulusi byli kombatantami powiązanymi ze sobą siatką wodzów plemiennych, induną, odbierających rozkazy od przywódców Inkathy. Taka organizacja pozwalała na szybkie rozprzestrzenianie konfliktu na kolejne townshipy. Dzięki temu wszechobecne hotele robotnicze były w centrum każdego starcia. Wkrótce wokół hoteli powstały tereny zakazane. My nazywaliśmy je martwymi strefami. Przemierzaliśmy te połacie ziemi niczyjej niezliczoną ilość razy podczas konfliktu. Czasem obojętnie, czasem w strachu, czasem nabuzowani adrenaliną, jaką wyzwala pościg za bang bang. Ulica Khumalo biegła przez środek martwej strefy w Thokozie. Na jej północnym skraju, po lewej, leżał rozległy kompleks budynków hotelowych, niezdobyta twierdza Inkathy, do której wycofywali się zuluscy wojownicy, ilekroć bitwa przybierała dla nich zły obrót. Spośród trzech ufortyfikowanych budynków po zachodniej stronie ulicy najdalej wysunięty był hotel nazwany przez mieszkańców Madala („ten stary”). Środkowy nazywał się Khuthuze („paść ofiarą kieszonkowca”), zaś na południowym skraju, przy stacji benzynowej leżał Mshaya’zafe, po zulusku – „zatłuc na śmierć”. Finalnie Zulusi rozszerzyli swój teren i zagarnęli również osiedle domków szeregowych po drugiej stronie ulicy. Nazwali to terytorium Ulundi, od stolicy bantustanu KwaZulu, kolebki Inkathy. Mieszkańców niebędących członkami Inkathy Ulundi napawało strachem i nienawiścią, nikt nie ośmieliłby się postawić tam stopy. Podobnie wizyta w townshipie przedstawiała dla hotelowego Zulusa śmiertelne niebezpieczeństwo. Na początku wojny zdarzało się nam jeszcze przejeżdżać przez Ulundi, a nawet wchodzić do hoteli. W miarę jak konflikt się pogłębiał i potęgowały się złe nastroje, ten odcinek ulicy Khumalo stał się terenem zakazanym. Od czasu do czasu ośmielaliśmy się przez niego przejechać, opuszczeni nisko na siedzeniach samochodów, mijając skrzyżowania na czerwonym świetle i modląc się, by nikt nie strzelał. Pod koniec pierwszego roku wojny

wejście do hotelu było ryzykowną grą. Jednego dnia dawało się wejść do środka, spotkać się z induną, dostać pozwolenie na zdjęcia, pogadać z ludźmi, napić się piwa. Następnego, kiedy narastała wrogość, spotykaliśmy się z natychmiastową agresją, która udaremniała wizytę i pracę. Później zaś, samo wejście do hotelu było wykluczone. Na drugim, południowym skraju ulicy Khumalo hotel Khalanyoni został na samym początku wojny opanowany przez bojowników ANC, w większości z plemienia Khosa z sąsiedniego slumsu Phola Park. Wojowników tych zwano „ludźmi z kocami”, ponieważ do walki owijali się w koce i chowali pałki, dzidy i broń palną w wełnianych fałdach. Rozebrali budynki hotelu wzniesione z wielokolorowej cegły i użyli materiału do przebudowy własnych chat zniszczonych podczas walk. Z dnia na dzień slums – plątanina obskurnych chat z blachy falistej – zmienił się w dziwaczne, mozaikowe miasteczko. Niedobitki Zulusów z Khalanyoni wycofały się do hoteli położonych dalej na północ od ulicy Kumalo. W połowie lat osiemdziesiątych, po zniesieniu przepisów o przepustkach i praw regulujących przemieszczanie się ludności, wielu byłych hotelowców przeniosło się wraz z rodzinami do slumsów. Ludność z beznadziejnie przeludnionych bantustanów takich jak Transkei i Lebowa chętnie opuszczała tereny wiejskie i przeprowadzała się do townshipów, ale Zulusi nadal traktowali pobyt w mieście jako tymczasowe rozwiązanie. Ich żony i dzieci mieszkały na wsi i mężczyźni jeździli do swoich bantustanów w odwiedziny, o ile pozwalały im na to praca i pieniądze. System kontroli ziemi w KwaZulu sprzyjał takim wyborom: o ile ziemia nie była uprawiana przez rodzinę, wioskowy wódz mógł przydzielić ją jakiejś bardziej produktywnej rodzinie. Zulusi są bardzo przywiązani do swoich tradycyjnych terenów, gdzie leżą ich przodkowie i gdzie rezydują ich duchy. Zulusi, którzy zmarli w mieście, rzadko byli grzebani na miejscu, zazwyczaj zabierano ich do domu. Jedną z konsekwencji tak silnych związków z wsią była coraz większa dominacja Zulusów w hotelach robotniczych. Skłonności Zulusów do morderczych wojen klanowych, toczonych przez kolejne pokolenia, okazały się równie silne w mieście jak na terenach plemiennych. To oznaczało, że Zulusi byli w ciągłej gotowości bojowej, zorganizowani w tradycyjne zmilitaryzowane jednostki społeczne, amaButho, lub w oddziały wojowników pod wodzą induny. Te właśnie siły przywódcy Inkathy trzymali na wodzy i wyzwalali wielokrotnie w 1990 i 1991 roku, czyniąc z nich gracza politycznego na krajową skalę. Dziesiątki tysięcy Zulusów w czerwonych przepaskach na głowach, uzbrojonych w dzidy, tarcze, maczety i okazjonalnie w karabiny, wylewały się z hoteli robotniczych na ulicy Khumalo. Morze

skandującej wojowniczości. Z początku powodowali ciężkie straty, aż formacje dzielnicowych drużyn samoobrony wyrównały szanse. Konflikt objął całą subkulturę. Mapa Thokozy zmieniła się całkowicie: Ulundi po jednej stronie, oddzielone martwą strefą od dzielnic ANC, które również przemianowano. Trzy osiedla wokół hoteli, najbardziej zaangażowane w konflikt, zaczęto nazywać rejonem Slovo, ku czci przywódcy Południowoafrykańskiej Partii Komunistycznej Joe Slovo, rejonem Lusaka, ukłon w stronę stolicy Zambii, gdzie osiedliło się wielu przywódców ANC na wygnaniu, oraz rejonem Mandela. W rejonie Mandela grupa młodych bojowników ANC zajmująca kilka domów w północnym rogu Thokozy stawiała opór wojownikom Inkathy. Poznaliśmy tamtejszą drużynę samoobrony dowodzoną przez dwudziestoparolatka. Dzielił przydomek z jednym z wrogich hoteli: „Madala”, nazywano go – „Ten Stary”. Imię nadali mu jego bojownicy, w większości nastolatki, nadal próbujące pogodzić szkołę z wojną. Trzymali straż w jednym z domów opuszczonych przez właścicieli, na skraju martwej strefy, wyglądając przez dziurę w ścianie wielkości cegły. Dziura była dość duża, by przez nią wystrzelić, za mała, by trafił w nią wrogi snajper. Mieszkało tam kilkunastu bojowników i ich jeszcze młodsi adiutanci – mali chłopcy biegający po zakupy i pomagający w czasie boju. Kiedy nie było walk, podwórko codziennie zamiatano. Chłopcy sami prali ubrania i gotowali sobie posiłki. Dziewczyny przychodziły od czasu do czasu, zwłaszcza na imprezy, ale były wykluczone z głównego nurtu życia bojowników. Datki od mieszkańców szły na zakup żywności, choć niektórzy woleli zdobywać środki do życia rozbojem: kiedy potrzebne były pieniądze, chłopcy najchętniej uprowadzali ciężarówki coca-coli. Niektóre drużyny samoobrony doczekały się uznania ze strony mieszkańców, inne uważano za organizacje gangsterskie. W rejonie Lusaka bojownicy szczycili się swoim heroizmem. Nosili bandany i czarne T-shirty z napisem „Lusaka Section SDU”. Byli niezwykle sprawni w walce, używali języka migowego i poruszali się jak wyszkoleni żołnierze, którymi nie byli. W przeciągu sekund potrafili rozłożyć i złożyć wysłużonego AK-47. Magazynki nosili za nimi mali chłopcy. Chodziło o to, by trzymać amunicję oddzielnie, na wypadek gdyby broń została przejęta przez armię lub policję – naboje były cenniejsze niż same karabiny. Ostrość walk, jakie ogarnęły townshipy na Reefie (gęsto zaludniony teren obejmujący miasta przemysłowe wokół Johannesburga) zaskoczyła Południowoafrykanów. Wiele czynników złożyło się na tak niestabilną sytuację. Po wypuszczeniu na wolność Nelsona Mandeli w lutym 1990 roku i zalegalizowaniu ruchu wyzwoleńczego, w tym ANC,

Kongresu Panafrykańskiego i partii komunistycznej, wzmogła się rywalizacja polityczna. Dekady prześladowań i ideologie ruchu wyzwoleńczego o wpływach marksistowskich oznaczały brak kultury tolerancji politycznej. Decyzja Inkathy, by z „ruchu kulturowego” przekształcić się w zarejestrowaną partię polityczną – Partię Wolności Inkatha – oraz by zdobyć wpływy poza bantustanem zuluskim sprawiła, że dominował klimat przemocy. W 1980 roku przywódca bantustanu Zulu, Mangosuthu Buthelezi, zerwał z ANC i zgodził się wziąć udział w procesie tworzenia bantustanów, co gwarantowało mu większą władzę i możliwość utworzenia sił policyjnych bantustanu w prowincji KwaZulu-Natal. To doprowadziło do otwartego konfliktu z rozmaitymi ugrupowaniami sprzymierzonymi z ANC, zwłaszcza ze Zjednoczonym Frontem Demokratycznym. Natomiast ANC odmówiła działalności w ramach systemu apartheidu i przez dziesięć lat przed uwolnieniem Mandeli w prowincji szalała krwawa wojna. W białych siłach bezpieczeństwa byli ministrowie rządu, oficerowie i żołnierze, którzy odgrywali aktywną rolę w podsycaniu bardzo wybuchowego konfliktu między opozycyjnymi stronami poprzez dostarczanie broni i szkolenie Inkathy. Po dekadach propagandy rządowej demonizującej ruch wyzwoleńczy jako antychrześcijański, komunistyczny szturm na białą RPA, nie można się było dziwić, że przeciętny biały policjant (i przeciętny biały obywatel) bał się zwolenników ANC i nimi pogardzał. Antypatia była wzajemna. ANC i Kongres Panafrykański o bardziej radykalnej świadomości Czarnych uznawały wszystkich policjantów za usprawiedliwiony cel zamachów. Zwykły czarny obywatel nienawidził policji i jej nie ufał, uznając ją za ramię prawa, które go gnębiło, wtrącało do więzień i torturowało. Relacje między policją a Inkathą były innej natury. Widok zuluskiego imigranta unoszącego ręce w geście szacunku wobec białego policjanta lub nazwanie go inkosi – „mój panie” – nie był niczym niezwykłym. Brodaty biały szef biura AP Renfrew, którego można było od biedy pomylić z białym policjantem, opowiedział mi, jak po bitwie w Thokozie w 1990 roku natknął się na Zulusa kastrującego martwego Khosę. Mężczyzna z nożem w ręku odwrócił się do Renfrewa i powiedział: „Proszę, mój pułkowniku, pozwól mi dokończyć choć to!”. Stosunek Zulusa do Renfrewa nie powinien dziwić; Inkatha i biały reżim wykorzystywały się wzajemnie, żeby zyskać przewagę nad przeciwnikami politycznymi – głównie nad ANC. Podobne nielegalne metody rząd wypróbował już w okresie poprzedzającym wybory w Afryce Południowo-Zachodniej (jak nazywano sąsiednią Namibię w czasach, gdy była protektoratem RPA – czyli kolonią). Kiedy Pretoria stanęła w

obliczu nieuniknionych wyborów demokratycznych, urzędnicy potajemnie wywoływali zamieszki na tle etnicznym w nadziei, że przeszkodzi to w wyborach i uniemożliwi zwycięstwo SWAPO, byłego ruchu partyzanckiego. Koniec końców, nie udało im się, ale ten sam reżim i jego tajne jednostki skierowały swoją energię na osłabienie bazy wyborczej ANC, zwłaszcza na terenach miejskich, gdzie ruch wyzwoleńczy cieszył się największym poparciem. Nie cofnęli się przed niczym – od przemytu broni i zamachów, po nielegalne finansowanie i niesprawiedliwe procesy – żeby umożliwić Inkathcie osłabienie ANC na tyle, by zmniejszyć jego szanse wyborcze. Pewnego ranka w 1990 roku przyjechałem do Phola Park w Thokozie dwadzieścia minut po wschodzie słońca. Wojownicy Khosa powiedzieli mi, że zabili białego policjanta, który prowadził atak Inkathy na ich domy. Policjant miał twarz i dłonie pomalowane na czarno. Leżał w trawie kilka godzin, zanim policji udało się odzyskać ciało. Przegapiłem zdjęcie, które byłoby potwierdzeniem teorii o trzeciej sile. Pierwszy raz usłyszałem to określenie na konferencji prasowej ANC, podczas której oskarżono tajną policję i / lub jednostki wojskowe o prowokowanie i uczestniczenie w zamieszkach mających na celu destabilizację czarnych społeczności. Było oczywiste, że wszystkie te zabójstwa to coś więcej niż tylko rezultat walki ANC z Inkathą i interwencji policji tłumiącej zamieszki. Pewnego razu w Soweto porucznik wojska, siedząc na masce swojego wozu pancernego, skarżył mi się, że policja nie pozwoliła mu rozbroić wodza Inkathy, który siał zniszczenie w dzielnicy ANC. Były również inne, wówczas niezrozumiałe przykłady podejrzanego zachowania policji. Pewnego dnia popędziłem na miejsce wybuchu w Soweto i zastałem Białych w cywilnych ubraniach, najwyraźniej gliniarzy, którzy zagrozili, że mnie zabiją, jeżeli wejdę na teren eksplozji lub jeśli ich sfotografuję. Byli brutalni i najwyraźniej przekonani, że sami stanowią prawo. Złożyłem skargę umundurowanemu rzecznikowi, który był na miejscu. „Słyszałeś, że mi grozili. Wniosę skargę!” Ale on odciągał mnie od budynku, najwyraźniej nie zamierzając brać mojej strony. Choć był czarny, pomagał swoim zbrodniczym kolegom. Po latach dowiedziałem się, że tamci biali należeli do cieszącej się złą sławą tajnej policji z farmy Vlakplaas, odpowiedzialnej za zamachy, i że wybuchły spreparowane słuchawki walkmana, rozrywając głowę prawnikowi ANC. Prawdziwym celem zamachu był dawny dowódca Vlakplaas, kapitan Dirk Coetzee, chroniony przez ANC w Zambii po tym, jak puścił farbę w sprawie rządowych szwadronów śmierci. Ale Coetzee nie przyjął adresowanej do siebie paczki, która została odesłana na adres nadawcy, prawnika ANC Bhekiego Mlangeniego, który, rzecz prosta, nie miał nic wspólnego z wysłaniem wybuchowego walkmana. Kaseta wewnątrz walkmana miała zawierać informacje o szwadronach śmierci. Prawnik zginął,

kiedy nacisnął play. Nigdy nie udało mi się zrobić zdjęcia nielegalnej policji ani trzeciej siły. Nikomu z nas się nie udało. Mieszkańcy domów leżących najbliżej terenów zuluskich w Thokozie przypominali rozbitków życiowych. Wojna ogarniała coraz to nowe ulice, wkraczała na tereny jeszcze do niedawna uchodzące za bezpieczne. Palono domy, wybijano okna, szabrowano wszystko, co przedstawiało wartość. Ogrody zarosły chwastami. Te porzucone domy stawały się bazami frontowymi, z których walczące strony raziły się wzajemnie, i wkrótce na ulicach Khumalo, Tshabalala i Mdakana ciężko było znaleźć ścianę domu bez dziury po kuli. Długo fotografowałem chaos panujący w Thokozie, ale nie zdawałem sobie sprawy, że znam kogoś, kto stracił tam bliską osobę. Niepokojące było odkrycie, że jeden z tych „gwałtownych incydentów” dotknął kobietę, która sprzątała mój dom w każdy poniedziałek. Wnuczka Joyce, Mimi, mieszkała na samym skraju martwej strefy w Thokozie, przy ulicy Nkaka. Kilka dni przed śmiercią, w sierpniu 1991 roku, Mimi zadzwoniła do Joyce i zapytała, czy może zatrzymać się u niej w Soweto leżącym w odległości trzydziestu kilometrów. Część tego wielkiego townshipu była jeszcze nietknięta przez przemoc, która całkowicie opanowała Thokozę. Joyce była zachwycona. Mimi była jej jedyną wnuczką, oczkiem w głowie, i Joyce cieszyła się, że znów ją zobaczy. Dziecko mieszkało u niej w wieku od jednego do czterech lat, kiedy matka szukała dla nich domu. Znalazła go w końcu w chacie w slumsach Thokozy. Od tamtej pory wnuczka odwiedzała Joyce regularnie. Poza wiecznie obecną groźbą zamieszek politycznych, Mimi, która skończyła zaledwie trzynaście lat, bała się gangów, które porywały dziewczęta i przetrzymywały wiele dni, dokonując na nich zbiorowych gwałtów. Jednym z takich gangów byli Bad Boys w sekcji Slovo. Niegdyś tsotsi, urośli w siłę i stali się zagrożeniem w mieście bezprawia. Od drobnych kradzieży, rozbojów i włamań przeszli do napadów z bronią w ręku i uprowadzania pojazdów pod groźbą pistoletu. Pewnego dnia w 1990 roku próbowali obrabować kierowcę ciężarówki dostarczającej mleko do sklepu należącego do zuluskiego biznesmena i założyciela małej sekty Chrześcijańskich Syjonistów, biskupa Mbhekiseni Khumalo. Biskup wybiegł ze swojego sklepu z pistoletem, który kupił specjalnie na bandytów takich jak Bad Boys, i wystrzelił w stronę uciekających tsotsich. Jedna z kul dosięgła przechodzącej kobiety, która zmarła. Biskup twierdził, że zabili ją Bad Boys, ale było wielu świadków zdarzenia. Nie okazał skruchy i stawał się coraz bardziej wojowniczy, aż dzielnica zwróciła się przeciwko niemu. Incydent miał miejsce w lipcu 1990 roku, w czasie, gdy Inkatha przekształciła się w partię

polityczną i rekrutowała członków. Biskup, Zulus, poprosił Inkathę o ochronę w zamian za to, że będzie namawiał ludzi do przystąpienia do partii. Biskup i jego nowi poplecznicy – dobrze uzbrojeni i okrutni weterani politycznego konfliktu w KwaZulu-Natalu – znani byli w okolicy jako Khumalo Gang i prowadzili kampanię terroru, aby zmusić ludzi do wstąpienia do Inkathy lub opuszczenia dzielnicy. W takiej atmosferze rozzuchwalone grupy takie jak Khumalo Gang planowały i bezkarnie dokonywały zabójstw swoich przeciwników, rządziły opanowanym przez siebie terytorium jak władcy udzielni, wyzyskując przerażoną społeczność. Bad Boys szybko nauczyli się wykorzystywać anarchię, a porwania i gwałty były dla nich formą spędzania wolnego czasu. Kiedy gangster zauważył dziewczynę, która mu się podobała, czekał z kumplami, aż wyjdzie ze szkoły, a zdarzało się, że porywał ją z domu rodzinnego. Bandyci trzymali dziewczynę w kryjówce i gwałcili ją wielokrotnie, aż im się znudziła, co mogło trwać dzień albo tydzień. Potem odwozili ją do domu, mówiąc rodzicom, że nacieszyli się ich córką i jeszcze po nią wrócą. Pewnego dnia Joyce wróciła z pracy do Soweto i zastała u siebie w domu bardzo poruszoną siostrzenicę. Od razu się zdenerwowała, wiedziała, że usłyszy złe wieści. Kiedy usłyszała, że Mimi została zabita, zaczęła krzyczeć, żeby zagłuszyć te słowa. Postanowiła jechać do Thokozy natychmiast, choć robiło się ciemno i w okolicy bardzo rzadko jeździły minibusy-taksówki. Musiała się kilka razy przesiadać, zanim dotarła do Thokozy. Nie mogła znaleźć taksówki, która zawiozłaby ją na ulicę, gdzie mieszkała Mimi, ponieważ taryfy nie kursują po osiemnastej. W końcu znalazła taksówkę i ubłagała kierowcę, żeby ją zabrał, wyjaśniając mu sytuację. Niechętnie zgodził się pojechać aż do szpitala Natalspruit, na północnym końcu ulicy Khumalo, ale nie dalej. Taksówki należały do firm stowarzyszonych albo z Inkathą, albo z ANC i kierowca musiałby przekroczyć terytorium Inkathy, żeby dowieźć ją na miejsce. Utknęła więc dwa kilometry od domu. Ulice były upiornie puste. Ludzie bali się wychodzić po zmroku. Joyce szła pośpiesznie ulicami martwej strefy, bojąc się o swoje bezpieczeństwo i o to, co zastanie, kiedy dojedzie na miejsce. W końcu dotarła do ciemnego domu, gdzie matka Mimi, Eunice, i jej ocalała córka kryły się razem z właścicielką domu, bojąc się powrotu gangsterów. W półmroku Joyce usłyszała, jak zginęła jej wnuczka. Mimi leżała w łóżku z grypą. Około ósmej wieczorem Eunice wysłała starszą córkę do sklepu po puszkę zupy, ponieważ chore dziecko nic innego nie chciało jeść. W drodze powrotnej dziewczyna minęła grupę chuliganów, w których rozpoznała członków gangu Bad Boys. Zawołali za nią, żeby do nich przyszła. Dziewczyna zdecydowała się uciekać,

ponieważ była już niedaleko od domu. Gonili ją, ale zdążyła dobiec do domu i zatrzasnąć drzwi chaty. Jej matka oglądała telewizję z właścicielką domu i nie wiedziała, co się dzieje w chacie na podwórku. Chłopcy walili w drzwi, mówiąc: „Jest naszą dziewczyną, chcemy naszej dziewczyny, ucieka od nas”. Przerażona dziewczyna ukryła się za drzwiami i odkrzyknęła, że nie jest ich dziewczyną. Hałas, jaki robili Bad Boys, próbując wyłamać drzwi, obudził Mimi. W gorączce, nie bardzo wiedziała, co się dzieje. Pobiegła do drugiego pokoju chaty, z dala od drzwi. Ale gangsterzy podeszli od tyłu do okna i kiedy wybijali szybę, Mimi krzyknęła do starszej siostry: „Sisi, co się...?”. Strzelili jej w głowę za uchem, kula wyszła ustami. Tsotsi weszli przez okno, zignorowali młodą dziewczynę, którą właśnie zastrzelili, i zabrali jej krzyczącą siostrę. W drodze do kryjówki uprowadzili jeszcze jedną nastolatkę z sąsiedniego domu. Zamknęli dziewczęta w chacie, zaczęli palić daggę (marihuanę) i pić alkohol, gotując się na imprezę, podczas której dziewczęta miały być zgwałcone. Nie spieszyli się, wiedzieli, że mogą przetrzymać ofiary jak długo będą chcieli – policja nic nie zrobi. W pewnym momencie, późną nocą, naćpani gangsterzy stracili rozeznanie i dziewczęta skorzystały z okazji, by uciec. Joyce słuchała opowiadania z rosnącą grozą i niedowierzaniem. Nie chciała przyjąć do wiadomości, że jej wnuczka nie żyje, ale jako najstarszy członek rodziny musiała iść następnego dnia do kostnicy rządowej i zidentyfikować Mimi. Kiedy pracownik kostnicy wysunął szufladę z Mimi, Joyce omal nie zemdlała. Dziecko było nagie, jedno oko wisiało z oczodołu. Ale Joyce wzięła się w garść i dokładnie ją obejrzała. Włosy Mimi były takie jak zawsze, zaczesane do tyłu, długie i rozprostowane jak nakazywała moda. Piersi młodej dziewczyny wydawały się zaskakująco małe – zawsze miała duży biust i Joyce często droczyła się z wnuczką, mówiąc jej o tym. Joyce była zdziwiona. Czy piersi kurczą się człowiekowi po śmierci? Owładnęła nią myśl, że już nigdy nie zobaczy Mimi żywej. Tej nocy Joyce wróciła do Soweto. Spała niespokojnie i śniła jej się Mimi. W tym śnie dziewczynka przytulała się tak, jak to robiła za życia – podchodziła od tyłu, obejmowała babkę ramionami, przyciskając piersi do jej pleców. Joyce powiedziała: „Zabierze ze mnie swoje wielkie piersi”. Mimi tylko się roześmiała, ale Joyce nalegała, pytając, dlaczego w kostnicy wydawały się takie małe, a teraz znowu są normalnej wielkości. Mimi się odsunęła. Joyce odwróciła się i poznała z wyrazu twarzy Mimi, że jest czymś zmartwiona. Wyszła z chaty i ruszyła ulicą, nie oglądając się, i wtedy Joyce się obudziła. Już nie zasnęła, a rano opowiedziała sen swojej córce Tamarze. Tamara zapewniła ją, że to był tylko sen, nic nie znaczył. Ale Joyce była głęboko zmartwiona, nie tylko śmiercią wnuczki, ale także

myślą, że mogło nią owładnąć coś nienaturalnego. Powiedziała o wszystkim siostrze, która zdecydowała, że powinny odwiedzić szamana, sangomę, żeby się przekonać. Popytały ludzi i skierowano je do młodego sangomy. Narzucił na siebie skórę zwierzęcia, żeby porozumieć się z przodkami, i spytał Joyce, czy przyszła do niego w sprawie kobiety. Joyce odpowiedziała: „Tak”. Zapytał, czy ta osoba została postrzelona i sądzą, że nie żyje. Joyce powiedziała, że tak właśnie jest. Sangoma powiedział im, że ta osoba nie umarła. „Ona żyje. Jest trzymana tam, gdzie mieszkała”. Powiedział, że została przemieniona w zombie i opisał jej właścicielkę. Opis zgadzał się, w opinii Joyce, z gospodynią domu Mimi, kobietą w średnim wieku. Joyce i jej siostra zapłaciły i wyszły. Chciały mieć pewność, więc poszły jeszcze do dwóch sangomów, którzy powiedzieli im to samo co pierwszy. Dla Joyce był to promyk nadziei – jeżeli Mimi nie umarła, ale została zombie, jakiś potężny sangoma będzie mógł zdjąć czar i Mimi do niej wróci. Dziesięć dni później Joyce wróciła do Thokozy na pogrzeb. Musiała ubrać ciało Mimi. Przywiozła spodnie i nowy T-shirt. Podchodząc do ciała, cała się trzęsła. Tym razem wydawało się inne. Piersi Mimi były miękkie, jakby należały do starej kobiety, tułów wiotki, ale naciągając spodnie, Joyce zauważyła ze zdziwieniem, że od pasa w dół ciało jest twarde jak stal. Włosy zostały obcięte krótko, ale wydawało się, że odrastają. Joyce zaczęła się zastanawiać, dlaczego włosy Mimi są takie krótkie, piersi dziwne i dlaczego nie jest zupełnie sztywna, jak normalnie ludzie po śmierci. Jej podejrzenia, że Mimi nie jest tak naprawdę martwa, jeszcze się umocniły. Po nabożeństwie w kościele koledzy i koleżanki Mimi ze szkoły poszli na cmentarz piechotą. Śpiewali: „Mimi, kochaliśmy cię, Mimi, kochaliśmy cię”, tańcząc taniec wojenny toyi-toyi przez całą drogę. Był to duży pogrzeb z dwoma biskupami, trzema duchownymi i kilkoma chórami kościelnymi śpiewającymi przy grobie. Joyce pomyślała, że to cudowne, tylko bolało nieznośnie, ponieważ to Mimi grzebano. Następnego dnia Joyce i reszta rodziny musiała dokonać tradycyjnego oczyszczenia, jakie następuje po śmierci – pranie koców, pościeli i ubrań należących do wszystkich w domu. Joyce wróciła do Soweto i znów poszła do sangomów, za każdym razem do innego. Było to niepokojące i straszne, ponieważ wszyscy mówili jej to samo. Powiedzieli, że Mimi pracuje dla właścicielki domu, prowadzi dla niej shebeen. Joyce była już całkowicie przekonana, że Mimi jest zombie. Tydzień później sąsiadka przybiegła do niej i powiedziała, żeby Joyce włączyła radio, posłuchała, co się dzieje w Thokozie. Uczniowie ze szkoły Mimi złapali jednego z zabójców. Torturowali go, aż podał nazwiska i miejsca pobytu innych członków Bad Boys,

którzy brali udział w napadzie na Mimi. Dzieci wytropiły ich, ukamienowały i spaliły. Ale zemsta nie ukoiła cierpienia i gniewu Joyce: nadal śniła jej się wnuczka. W jednym z powtarzających się snów Mimi prosiła, żeby babka po nią przyszła, bo sama nie może uciec. Ale kiedy Joyce pytała, gdzie ją przetrzymują, Mimi tylko pokazywała palcem i znikała. Joyce nigdy nie oskarżyła właścicielki domu o to, że przemieniła Mimi w zombie – nie miała dowodu. Jedyną nadzieję pokładała w tym, że znajdzie sangomę, który złamie czar, będzie miał dość nadnaturalnych mocy, żeby wyzwolić Mimi spod władzy porywacza. Wydała większość swoich skromnych oszczędności na szarlatanów, którzy obiecywali, że mogą jej pomóc. Zrozumiałem, że ta historia z zombie pozwala Joyce zachować nadzieję. Gdyby przyznała, że nie ma możliwości, by Mimi żyła, musiałaby pogodzić się z faktem, że wnuczka nigdy nie wróci do domu. Jej nadzieja, że pewnego dnia ukochana Mimi pojawi się przy niej, maskowała głęboką rozpacz: „Nic nie wiem o zombie, naprawdę. Ludzie mówią, że istnieją przez długi czas, aż Bóg ich zabierze. Wtedy umierają”. Czasem się na nią złościłem, słysząc o kolejnym takim eksperymencie, straconych pieniądzach i zniweczonej nadziei. Ale teraz widzę, że się myliłem i że każdy ma własny sposób radzenia sobie z traumą. Wiara Joyce, że Mimi nie jest martwa, niewiele różniła się od mojego przekonania, że Bóg ocali moją matkę od raka.

9 INTELEZI Śmierć jest czymś naturalnym Przyjdź na pogrzeb

Tradycyjna pieśń pogrzebowa ludu Acholi

Nieustanne wystawienie na działanie wojny zaczęło się odbijać na naszej psychice. Podczas jednego z krótkich okresów spokoju po masakrze w Boipatong João i Kevin siedzieli w mieszkaniu João i palili daggę popijając bourbonem. João niezdarnie próbował zrobić skręta. Viv udawała, że śpi – miała ich dość, nie chciała brać udziału w pijackich dysputach. Rozmowa zeszła na kobiety, związki i potrzeby emocjonalne. João udawał twardziela: „Nie potrzebuję nikogo”. (Następnego ranka Viv powiedziała mu wprost, że jest dupkiem, a on przeprosił, pełen skruchy). João ciągle walczył ze skrętem i upuścił całą daggę na podłogę. Był zniesmaczony, kiedy Kevin zszedł na czworaki i polizał wierzch dłoni, żeby zebrać na nią jak najwięcej zioła. João i Viv mieli cztery koty w mieszkaniu i myśl o paleniu zioła z podłogi napawała go obrzydzeniem. Rzucił Kevinowi torebkę z daggą. „Chrzanić tamto, tu masz. W tamtym gównie będzie pełno kociej sierści”. Kevin popatrzył na niego dziwnie i powiedział: „Nie wiesz, jak to jest być uzależnionym i nie brać”. Paląc skręta z kocim włosem, rozmawiali dalej. João twierdził stanowczo, że przyjdzie nam zapłacić za to, co robimy. Bardzo rzadko mówiliśmy na ten temat. Kevin upierał się, że w żadnym wypadku i coraz bardziej się irytował. – Kara? Żeby była kara, musi być grzech! – Musi być kara za to, co czasem robimy! – upierał się João. – Chcesz powiedzieć, że to, co robimy, to grzech? – zapytał Kevin. João nie potrafił na to odpowiedzieć, ale czuł, że spotka nas jakaś forma kary za to, że przyglądamy się przez wizjery, jak ludzie się zabijają, i nie robimy nic prócz zdjęć. Tej nocy Kevin po raz pierwszy przyznał, że jest uzależniony od „białej fajki” i musi, a nie tylko chce brać narkotyki. Palacze fajki rozkruszali tabletkę mandraxu, nielegalnego

środka uspokajającego, mieszali go z daggą i upychali w szyjce butelki. Tak zwana „biała fajka” daje potężnego kopa. Często zwala człowieka z nóg, zanim na parę godzin go oszołomi. Mandrax nie jest eleganckim lekiem. Palacze używają wspólnej spluwaczki, do której charczą, ślinią się i czasem wymiotują. Na Kevina mandrax działał nietypowo. Zamiast go oszałamiać, jak większość ludzi, u niego wywoływał nagły przypływ energii. Aż w nim buzowało od pomysłów i emocji. Był to jeden z powodów, dlaczego nie zdawaliśmy sobie z João sprawy z rozmiarów uzależnienia Kevina – zawsze zakładałem, że nie bierze mandraxu, skoro jest taki nakręcony. Pewnego dnia, w 1993 roku, João odwiedził Kevina w jego domu. Przez jakiś czas pukał do drzwi, ale nikt nie odpowiadał. Słyszał głośną muzykę, wiedział więc, że Kevin musi być w środku. W końcu Kevin otworzył drzwi i João zobaczył z przerażeniem, że krwawi obficie z rozcięcia nad okiem. Kevin powiedział, że był w townshipie Alexandra, przyklęknął na jedno kolano, żeby zrobić zdjęcie i jakiś młody towarzysz, przebiegając obok niego, kopnął go w twarz. Ostre krawędzie aparatu przecięły czoło nad brwiami. João poszedł za Kevinem do ogródka, gdzie zastał przyjaciela Kevina, Reedwaana, trzymającego „białą fajkę” i chwiejącego się na nogach. João nabrał podejrzeń – rana wyglądała na świeżą, a Kevin i Reedwaan zataczali się po całym domu. Zaproponowali João, żeby się sztachnął, ale odmówił i wyszedł. Kilka lat później João znalazł rolkę czarno-białego filmu, na którym widać Kevina pozującego w ogródku w rękawicach bokserskich. Krew z czoła spływa mu po nosie. Reedwaan przyznał, że historia, którą opowiedział Kevin o incydencie w Alexandrze, była zmyślona. Kevin rozciął sobie czoło, upadając na krzew różany w ogródku, po tym jak wypalili fajkę i dostał kopa. Większość palaczy „białej fajki” narkotyzuje się, siedząc, a kiedy narkotyk zaczyna działać, po prostu się kładą. Z niewiadomych powodów Kevin najpierw zrywał się na nogi, a dopiero potem się przewracał. To irytowało Reedwaana, ponieważ zakłócało cykl jego własnych doznań – zawsze musiał mieć oko na Kevina. Zdarzało się, że przy takich okazjach Kevin omal nie wypadł z balkonu. Pod koniec 1992 roku Kevin był bliski wypalenia się, zresztą wszyscy byliśmy trochę wyjałowieni. Zrobił sobie wolne od fotografii i wrócił do dawnego zajęcia w radio. Słuchałem go, jeśli akurat nie spałem o północy. Miał dobry radiowy głos – ciepły i głęboki. Czasem coś do nas mówił między piosenkami. Nie rzucił całkowicie fotografii wydarzeniowej, ale rzadko towarzyszył nam w patrolach o świcie – nic dziwnego, skoro jego program w radio kończył się o piątej rano. Ken również częściowo zrezygnował z

porannych objazdów townshipów, przeważnie robiliśmy to tylko we dwóch – João i ja. Praca w dziale fotograficznym w „The Star” pochłaniała większość jego czasu, małżeństwo z Monicą było burzliwe i klaustrofobiczne, i w sposób naturalny nas wykluczało. Ale Ken opowiadał nam czasem historie o tym, jak z Monicą tracą panowanie nad sobą. Pewnego razu Ken jechał do bantustanu Bophuthatswana – jakieś półtorej godziny od Johannesburga – zrobić materiał z meczu bokserskiego. Monica zadzwoniła i kazała mu wracać – nie pamiętam, z jakiego powodu – ale zapowiedziała, że dopóki nie wróci, będzie darła jego zdjęcia, jedno po drugim. Ken wiedział, że jest do tego zdolna i zawrócił natychmiast. A oto kolejna wielokrotnie przytaczana opowieść: ich kłótnia przerodziła się w awanturę. Rozwścieczona Monica zaczęła palić pieniądze, które leżały w misce na owoce. Ken oszczędzał na drogą skórzaną kurtkę i w tej misce była spora kwota. Monica spaliła banknoty, ale jeszcze dziwniejsze w tej historii wydało mi się to, że Ken nie próbował jej powstrzymać. Dochodziło do nas wiele takich opowieści o tłuczonych talerzach i zniszczonych kolekcjach płytowych. Ich kłótnie stały się legendarne i kiedy zapraszali nas na obiad albo przyjęcie urodzinowe, nigdy nie wiedzieliśmy, jak wieczór się skończy. Miłosne życie Kevina było równie dziwaczne. Zakochał się w koleżance, dziennikarce, która, choć ją pociągał, nie chciała być z nim w związku. Ale lubiła jego towarzystwo i mimo że nie chciała z nim sypiać, trzymali się za ręce i całowali, taki romans bez seksu. Kevin wychodził z siebie, im bardziej trzymała go na dystans, tym bardziej chciał z nią być. Przyjaźniłem się z obydwojgiem. Uczyniła z jego życia piekło. Natomiast João i Viv byli stabilną, kochającą się parą. Ich jedyny problem stanowiło to, że Viv czuła się trochę na uboczu, ponieważ João rzadko mówił jej, co się z nim działo w ciągu dnia. Ale może tak było dla niej lepiej – martwiłaby się o wiele bardziej, gdyby codziennie wysłuchiwała potwornych opisów wojny w townshipach. Zawodowo wszystkim nam się wiodło. Byliśmy dobrzy w dokumentowaniu konfliktów. Wielu fotoreporterów zajmowało się tym aspektem południowoafrykańskiej historii, ale większość nie wytrwała zbyt długo albo unikała bezpośredniego zetknięcia z przemocą. Można relacjonować wydarzenia, nie podchodząc na tyle blisko, by się sparzyć. Zdarzały się wyjątki, a wśród nich nie można pominąć dwóch wielkich czarnych fotografów, robiących zdjęcia na długo zanim przyszedłem na świat. Peter Magubane, starszy ode mnie o trzydzieści lat, zaczął karierę jako kierowca w znanym na całym świecie czarnym południowoafrykańskim czasopiśmie „Drum”, awansował na technika ciemni, a następnie, z charakterystycznym uporem, w 1954 roku na fotografa „Drum”. W tamtych czasach fotografowie musieli pracować z ukrycia, jeżeli chcieli pokazać narodziny

apartheidu, ekscytujące, ale niebezpieczne czasy. W latach pięćdziesiątych fotografowie „Drum” przebierali się za robotników i przenikali na farmy Białych lub do kopalni, żeby pokazać, w jak oburzających warunkach pracują Czarni. Peter miał swój udział w demaskowaniu brutalności białych farmerów, co doprowadziło do jego pierwszego aresztowania w 1963 roku. Kiedy spytał, za co jest aresztowany, biały policjant odpowiedział: „Już ty wiesz za co”. Spędził w areszcie 586 dni i nigdy nie został osądzony. Po wypuszczeniu nałożono na niego pięcioletni zakaz uprawiania zawodu. Ale Peter był wojownikiem, zatrudnił się w „Rand Daily Mail” i dalej robił zdjęcia. Został aresztowany i skazany na 123 dni za złamanie zakazu. Podczas powstania uczniów w 1976 roku policja złamała mu nos. Potraktował to jak wyzwanie. Jego odwaga została wynagrodzona: w 1980 roku otrzymał kontrakt z „Time Magazine”. Konflikt doświadczył go osobiście. W 1992 roku jego syn Charles został zabity przez policję. Wkrótce potem Peter powiedział w wywiadzie: „Przemoc nie wybiera, trafia na ślepo. Mój syn został zadźgany i zastrzelony jak zwierzę”. Alf Khumalo był kolejnym legendarnym fotografem i wspaniałym gawędziarzem. Jego ulubione wspomnienia dotyczyły klasycznego meczu bokserskiego, „The Rumble in the Jungle”, w Zairze, między Mohammedem Alim i George’em Foremanem. Ali zaprzyjaźnił się z Alfem, który jeździł w odwiedziny do boksera do USA. João, Kevin i Ken, pracujący, każdy w swoim czasie, z Alfem w „The Star” byli jego stałą publicznością, opowiadał im swoje anegdoty podczas nocnych dyżurów. Podczas gdy ja miałem od czasu do czasu okazję posłuchać jego ulubionych historii, oni mieli jeszcze i tę przyjemność, że oglądali negatywy, które Alf wygrzebywał dla nich ze swojej redakcyjnej kanciapy. Otwierał drzwi i stosy negatywów i odbitek – dorobek całego życia – po prostu wypływały ze środka. Ale Alf zawsze znajdował zdjęcie, którego szukał. Obaj, Alf i Magubane, fotografowali Mandelę zanim poszedł do więzienia i byli blisko z Winnie podczas lat walki. Obaj nadal pracowali dwadzieścia siedem lat później, kiedy Mandela został zwolniony. Na konferencji prasowej Mandela zszedł z podium, żeby uścisnąć Alfowi rękę. Życzliwie gawędził z czarnym fotografem ubranym w sportową marynarkę, która nigdy nie pasowała do niczego, krawata, spodni czy koszuli. Zagraniczni fotografowie pstrykali zdjęcia, pytali nas: „Kto to?”. „To Alf”, odpowiadaliśmy ze śmiechem. Powstanie w Soweto z czerwca 1976 roku wyłoniło zupełnie nową generację fotografów. Jednym z nich był Sam Nzima, który zrobił chyba najbardziej znane południowoafrykańskie zdjęcie wszechczasów – zdjęcie ucznia Hectora Petersena

niesionego przez płaczącego kolegę z klasy, po tym, jak Petersen został postrzelony przez policję. Chłopiec został wciśnięty do volkswagena reportera i odwieziony do szpitala, ale było już za późno. Hector Petersen został unieśmiertelniony jako pierwsza ofiara uczniowskiej rewolty przeciwko władzom. Zdjęcie Sama Nzimy było sprzedawane i odsprzedawane tysiące razy przez właścicieli „The Star” (Nzima pracował dla „World”, zamkniętego przez władzę za relacjonowanie powstania uczniów w 1976 roku), ale nie dostał z tego ani centa. Dopiero po dwudziestu latach w końcu przyznano mu prawa autorskie. Stres związany z pracą i sposobem, w jaki wykorzystywano jego zdjęcia, okazał się za duży dla Sama. Porzucił dziennikarstwo i otworzył sklep w bantustanie, pomagając jednej z organizacji dobroczynnych zajmującej się dożywianiem. Po powstaniu w Soweto wyłoniło się następne pokolenie politycznie zmotywowanych fotografów wydarzeniowych, ale ci byli już przeważnie biali. Krótki okres czarnego renesansu w latach pięćdziesiątych, który wyzwolił potencjał czarnej Południowej Afryki i pozwolił rozwijać się pisarzom, poetom i fotografom, został bezwzględnie zdławiony przez apartheid. Fotoreporterzy tacy jak Paul Weinberg, Omar Badsha, Gideon Mendel, Giselle Wulfsohn, Guy Tillum i inni wysunęli się na pierwszy plan, fotografując Walkę. Wiele się nauczyli od weteranów. Paul Weinberg nigdy nie zapomniał pobytu w townshipie Leandra w 1986 roku, kiedy Magubane uratował od śmierci rodzinę obleganą przez tłum. Zanim nadeszły czasy Wojny Hotelowej, większość tych fotografów wycofała się po latach relacjonowania walki z systemem i restrykcjami wprowadzanymi podczas rozmaitych stanów wyjątkowych, które tak bardzo utrudniały relacjonowanie wydarzeń. Czarni fotografowie znali język i zwyczaje, mieli kontakty w czarnych społecznościach, dające im większe możliwości i dostęp do wydarzeń, w przeciwieństwie do białych, którzy rzadko kiedy rozumieli choćby jeden z dziewięciu głównych języków Czarnych. Z kolei czarni fotoreporterzy byli o wiele bardziej narażeni na prześladowania ze strony policji. Żaden biały fotograf nie był przetrzymywany w areszcie przez osiemnaście miesięcy, jak przytrafiło się to Magubane. Mimo ceny, jaką zapłacił za sukces, i śmierci syna, który padł ofiarą przemocy, Magubane nigdy nie pogardzał tymi, którym zdobycie laurów przyszło łatwiej, nawet jeżeli byli biali. Kiedy João zdobył nagrodę Ilforda w 1992 roku, Magubane wyraził swą radość, podnosząc go w ramionach, wraz z ciężkim trofeum, jak dziecko. W postapartheidowej erze, która nastąpiła po uwolnieniu Mandeli, czarnym dziennikarzom nadal było trudniej niż ich białym kolegom. Prawa stanu wyjątkowego ograniczające prasę, przepustki ograniczające poruszanie się Czarnych i areszt bez sądu za obrazę polityczną – wszystko to należało już do przeszłości, ale plemienny charakter

Wojny Hotelowej sprawiał, że dla czarnych dziennikarzy praca na terenach konfliktu była jak chodzenie po linie. Chociaż wszyscy byliśmy narażeni na przemoc, my jako Biali byliśmy przynajmniej wykluczeni z identyfikacji plemiennej. Plemienność Inkathy i hoteli zdominowanych przez Zulusów sprawiała, że czarni dziennikarze nie mogli tam bezpiecznie pracować. Ale zagrożeniem były nie tylko hotele. Doświadczyliśmy tego na własnej skórze, w 1993 roku, kiedy wraz z dziennikarzami „Weekly Mail” – między innymi z żywiołowym, uczesanym w dredy Bafaną Khumalo – pracowaliśmy w townshipie Bekkersdal, jakieś osiemdziesiąt kilometrów na zachód od Johannesburga. Zulusi, którzy uciekli przed wojną w Thokozie, osiedli w Bekkersdal i Inkatha szybko założyła tam swoją placówkę. Wkrótce w tym spokojnym dotąd townshipie wybuchły walki. Byliśmy w Mandela Park, slumsie na obrzeżach Bekkersdal, zamieszkałym wyłącznie przez zwolenników ANC z plemienia Khosa. Natknęliśmy się tam na grupę uzbrojonych wojowników Khosa. Powiedzieli nam, że idą na „górę”. Zdumiało nas to, ponieważ teren był płaski i w zasięgu wzroku nie było nawet wzgórza. Idąc za wojownikami, dotarliśmy do sztucznego wzgórka, miał nie więcej niż kilka metrów wysokości. Khosa wykorzystywali miejsce do celów rytualnych i nazwali „górą” na pamiątkę swojej pagórkowatej ojczyzny. Zebrały się tam dziesiątki mężczyzn i chłopców. Śpiewając melancholijną pieśń wojenną, okrążali powoli pagórek. Ciarki chodziły mi po plecach. Byliśmy bardzo podekscytowani. Słyszeliśmy o ceremoniach przygotowujących wojowników do bitwy, otrzymywali wówczas magiczne napoje od sangomy, ale nigdy przedtem czegoś takiego nie widzieliśmy. Ochronny napój nazywał się intelezi i często byliśmy świadkami jego wpływu na ludzką psychikę. Ludzie wierzyli, że chroni przed wszelkimi obrażeniami. Każdy sangoma ma własny przepis na intelezi, ale obowiązuje zasada, że musi zawierać części ludzkie, najlepiej pobrane od wroga pokonanego w bitwie. Im odważniejszy był pokonany wróg, tym potężniejsze działanie miał magiczny napój. Wojownicy, którzy się nim uraczyli, byli nieustraszeni w boju. Światło było doskonałe, słońce sączyło się zza chmur, chyląc się szybko ku zachodowi. Wojownicy podchodzili jeden po drugim do sangomy, który mazał im twarze ciemną pastą. Nie zwracali na nas uwagi, choć powoli podchodziliśmy coraz bliżej. Zaczynałem się niecierpliwić – światło dogasało i czułem, że nie chwytam istoty rytuału. Wojownicy znów podchodzili do sangomy, tym razem opryskiwał ich śmierdzącym płynem z wiadra. Po kilkunastu minutach pracy staliśmy obok wzgórka, z ożywieniem rozmawiając o tym, jak nam się poszczęściło – mogliśmy obejrzeć rytuał. Ale byliśmy również świadomi tego, że

nikt z nas, mimo wspaniałego światła i niesłychanej scenerii, nie zrobił doskonałego zdjęcia. Tymczasem Bafana gdzieś przepadł. Kiedyś pracował jako copywriter w agencji reklamowej (jego popisowe hasło brzmiało: „Jestem za gładki i zbyt śmietankowy jak na margarynę”), zajął się dziennikarstwem przez wzgląd na Walkę i dopiero od niedawna relacjonował wydarzenia. Uzależnił się od adrenaliny: kochał być w centrum konfliktu, patrzeć, jak wokół rozgrywa się historia. Wystarczyło, by padło słowo „wydarzenie”, a Bafana już był na miejscu, z notatnikiem w ręku, tylko czekając na okazję, by relacjonować przemoc. Z takim podejściem powinien zostać fotografem. Kiedy my robiliśmy zdjęcia, natknął się na towarzyszy, którzy urodzili się w townshipie. Wokół „góry” zebrały się dwie odmienne grupy szykujące się do walki. Khosa ze wsi, którzy brali udział w ceremonii intelezi i nic ich nie obchodziło, czy przy tym jesteśmy, czy nie, oraz miejscowi towarzysze. Ci ostatni mieszkali na nielegalnym osiedlu, ponieważ na skutek przeludnienia nie mogli dostać murowanego domu w townshipie, a czynsz był za wysoki dla przeważnie bezrobotnych ludzi. Stanowili wręcz archetypowy przykład „straconego pokolenia”, którego życie przypadło na okres między systemem a Walką, pozbawionego wykształcenia, pracy i przyszłości. Pozostawało im tylko razić na oślep represyjny rząd, który zdawał się zbyt silny, by można go było obalić. Ci towarzysze oskarżyli Bafanę, że zarabia na ich cierpieniu. Dwaj urzędnicy ANC starali się przekonać tych młodych ludzi, że prasa ma prawo być na miejscu, przypominali o gwarantowanej wolności słowa, ale towarzysze nawet nie chcieli słuchać. Bafana urodził się w Soweto, ale był Zulusem, i zamiast jakoś się z tego wykręcać, jeszcze podbijał bębenek. Używał starannego, bogatego języka, poprawnego zulu, nie jego skróconej, slangowej wersji. Nigdy natomiast nie nauczył się mówić płynnie w khosa; khosa i zulu należą do języków guni, są do siebie podobne, i w normalnych warunkach nie stanowiłoby to problemu, ale tamtego popołudnia, kiedy Khosa przygotowywali się do bitwy z Zulusami, okazało się fatalne w skutkach. Jego dredy, kolczyki i modne ubranie ustanowiły klasową różnicę między nim a mieszkańcami slumsu. Nie mieli wiele sympatii dla dziennikarzy w drogich samochodach, którzy zjawiali się w najgorszych momentach ich życia, obwieszeni drogim sprzętem. Byliśmy świadkami ich nieszczęścia, upamiętnialiśmy ich cierpienie i w ten sposób zarabialiśmy na życie. Nie chcieli nas tam, nienawidzili nas, ale zwrócili się przeciwko Bafanie. Atak na Bafanę przyszedł im łatwo – Bafana był dostępny, kulturowo i lingwistycznie. Rozumiał, że oni wiedzą, że jeżeli go zabiją, policja nie będzie ich zbyt uporczywie szukać: „Jeden martwy czarnuch więcej, jeden mniej nie robi już wielkiej różnicy”, podczas gdy Biali to był gruby zwierz. Przez wieki Czarni przyswoili sobie tę prawdę, że zabić Białego oznacza prosić się o masowe

reperkusje. Teraz Bafana stał się outsiderem. Zawsze czuł, że jako uczestnik Walki jest honorowym członkiem całej udręczonej społeczności, także tej w slumsie. Zaczęli go oskarżać, że jest członkiem Inkathy. To, że jest czarny i opowiada się za ANC, w tym momencie było bez znaczenia, określili go mianem impimpi – powód do natychmiastowej egzekucji. Bafana miał stać się klasyczną ofiarą ulicznej sprawiedliwości – śmierci przez założenie płonącego naszyjnika. Nagle Kevin przerwał pogawędkę ze mną i João, podniósł wzrok i krzyknął: „Bafana ma kłopoty!”. Z gestykulacji Bafany i otaczających go ludzi wywnioskował, co się dzieje. Pobiegliśmy alejką między chatami, którą mężczyźni odprowadzali dokądś oniemiałego Bafanę. Kevin chwycił go za przegub i wyciągnął z tłumu, podczas gdy my próbowaliśmy zagadać i ugłaskać wojowników Khosa, przekonując ich, że Bafana ma wprawdzie zuluskie nazwisko, ale w żadnym razie nie jest członkiem Inkathy, jest zwolennikiem ANC, towarzyszem. Mieli posępne, pełne nienawiści twarze, ale pozwolili nam zabrać Bafanę i odjechać. Gdyby Kevin nie zauważył, co się dzieje, parę sekund później zniknęliby nam z pola widzenia. Zanim skończylibyśmy fotografować rytuał, Bafana już by nie żył. Po powrocie do redakcji napisał mocny artykuł o tym, co widział, i wyrzekł się relacjonowania przemocy, konfliktów i wydarzeń z pierwszej linii. To był jego ostatni materiał. Zajął się pisaniem o świecie sztuki i trzymał się jak najdalej bang bang. Bafana był prawdziwym przykładem uzależnienia od adrenaliny, ale tamtego popołudnia w Bekkersdal dostrzegł logiczną konsekwencję tego, co robiliśmy: żyliśmy z przemocy, nią się żywiliśmy. Koniec był łatwy do przewidzenia.

10 MUCHY I GŁODNI LUDZIE Vulture stalked white piped lie forever wasted you life in black-and-white Kevin Carter

Fragment utworu Kevin Carter zespołu Manic Street Preachers, Sony Music / Columbia, sierpień 1996

Marzec 1993 Wyraz oczu Kevina na wieść, że João jedzie do Sudanu, mówił sam za siebie. Kevin też chciał jechać, to była jego szansa, żeby wyplątać się z sieci życiowych problemów. Dla Kevina wojna w Sudanie – będąca ludobójstwem chrześcijańskich ludów Dinka i Nuerów dokonywanym przez muzułmański rząd – była szansą na wyrwanie się z fatalnego zauroczenia. Jego związek był tak jednostronny, że rozpaczliwy list miłosny, który podrzucił kobiecie pod drzwi, został przez nią odczytany na przyjęciu, ku zażenowaniu i rozbawieniu gości. Chciał również oderwać się od „białej fajki”. Wydawało się, że Sudan wszystko naprawi, wskrzesi jego karierę, która zabrnęła w ślepy zaułek w „Weekly Mail”, ponieważ gazeta cienko przędła. Nie była zainteresowana sudańskim wyjazdem i kierownictwo zapowiedziało, że jeżeli Kevin chce jechać, musi wziąć urlop. Kevin zwrócił się do różnych ludzi, dla których pracował jako wolny strzelec. Paul Velasco, wówczas właściciel południowoafrykańskiej agencji fotograficznej SouthLight (obecnie przemianowanej na PictureNet Africa), wyasygnował mu pewną sumę pieniędzy, podobnie jak Denis Farrell z AP. Trochę pożyczył ode mnie, co w połączeniu z pensją wystarczyło na bilet lotniczy i pobyt w hotelu. Kevin był podekscytowany wyjazdem i pozytywnie nakręcony. Dochodził do siebie po spektakularnie nieudanym związku, kiedy na przyjęciu poznał Kathy Davidson. Ładna, inteligentna i miła nauczycielka stanowiła doskonałe przeciwieństwo „mocnych” kobiet, które zwykle wybierał. Wydał się jej intrygujący i atrakcyjny, dała mu więc swój numer telefonu.

Dla João wyprawa była szansą na rozwój kariery. Nadal był zatrudniony w „The Star”, kiedy były fotograf Rob Hadley pracujący przy projekcie ONZ „Operation Lifeline Sudan” zaproponował jemu i Kevinowi wyjazd do partyzantów w południowym Sudanie. João skwapliwie skorzystał z okazji i zaczął przygotowania. „Newsweek” obiecał pieniądze w zamian za prawo pierwokupu zdjęć. Kiedy João zwrócił się do Kena z prośbą o urlop, Ken załatwił mu zlecenie od zagranicznej agencji „The Star”. Gdyby zdjęcia z Sudanu okazały się równie dobre jak te z zeszłorocznej wyprawy do Somalii, mógłby liczyć na następne zlecenia od głównych czasopism międzynarodowych. Jego marzenie, by być fotoreporterem wojennym poza granicami RPA, zaczynało się spełniać. Rob donosił faksem o ostatnich wydarzeniach w Sudanie – główne siły partyzanckie rozpadły się na małe zgrupowania o charakterze etnicznym, czego rezultatem były masakry całych wiosek przez bojówki wrogiego plemienia. Rząd skorzystał z okazji i rozpoczął wielką ofensywę przeciwko podzielonym rebeliantom. Ta część południowego Sudanu, do której João i Kevin chcieli się dostać, była wyjątkowo niebezpiecznym rejonem zwanym przez pracowników organizacji humanitarnych „Trójkątem Głodu”. Plemiona południowego Sudanu są chrześcijańskie lub animistyczne i zostały zebrane pod sztandarem ugrupowania o nazwie Ludowa Armia Wyzwolenia Sudanu (SPLA). Chciały wywalczyć autonomię od rządu w Chartumie, od czasu uzyskania niepodległości w 1956 roku zdominowanego przez muzułmanów z północy. Dość niemrawa wojna wybuchła z nową siłą w latach osiemdziesiątych po przyjęciu przez rząd muzułmańskiego prawa religijnego, szarijatu. João i Kevin planowali się zająć krwawym rozłamem w SPLA, jaki się niedawno dokonał. W Sudanie zawsze trudno się pracowało, z uwagi na rząd, który odmawiał dziennikarzom wjazdu na południe kraju, i rebeliantów, którzy albo bali się prasy, albo po mistrzowsku wykorzystywali ciekawość cudzoziemców. Ciągłe zmiany w sojuszach sprawiały, że trudno było przewidzieć rozwój wydarzeń z tygodnia na tydzień, a organizacje humanitarne nie były w stanie dostarczać pomocy regularnie. Kevin i João starannie przygotowywali się do wyjazdu. Dzień przed wylotem do kenijskiej stolicy Nairobi – najlepszego punktu przerzutowego do południowego Sudanu – spotkali się w wynajmowanym przez Kevina domu w johannesburskim przedmieściu Troyeville. W całej sypialni Kevina leżały paczki i torby. Ken towarzyszył Kevinowi podczas zakupów – gromadzili wszystko, od moskitier po suszoną żywność – nie wiedzieli, co im będzie potrzebne. João i Kevin siedzieli na łóżku, roześmiani i podekscytowani, paląc skręta. Kenowi udzieliło się ich podniecenie, zrobił zdjęcie, a potem poszedł dokończyć pakowanie.

Następnego dnia, po pięciogodzinnym locie na północ, Kevin i João wylądowali w Nairobi i pojechali do Parkview, jednego z najtańszych, dość obskurnych hoteli dla backpackerów i innych turystów o ograniczonym budżecie. Dla oszczędności wzięli jeden pokój bez telewizora z widokiem na bagnistą uliczkę. Z telefonu dawało się zadzwonić jedynie do zaspanej recepcjonistki. Była niedziela i w Nairobi panowała martwa cisza. Poszli na spacer, Kevin na fali aktywności maszerował i cały czas mówił. Skończyło się na tym, że pili piwo na werandzie kolonialnego hotelu Oakree, patrząc, jak tropikalne słońce zachodzi nad miastem. Kevin był podekscytowany i szczęśliwy, że jest w Nairobi, i obaj cieszyli się na wyjazd do Sudanu. Następnego dnia zaczęły się kłopoty. Kevin chciał rozmienić sto dolarów i bank odrzucił banknot – był fałszywy. Skontaktowali się z Robem w kwaterze Operation Lifeline Sudan w Girgiri na przedmieściach Nairobi, i tu czekały kolejne rozczarowania. Plan zakładał, że polecą samolotem z ładunkiem żywności, spędzą tydzień w terenie i zostaną zabrani następnym transportem, ale okazało się, że na skutek wzmożonych walk dostawy zawieszono. Podróż została odłożona – bezterminowo. Codziennie chodzili do kwatery ONZ, sprawdzić, czy sytuacja uległa zmianie. Przez pięć dni z rzędu otrzymywali negatywną odpowiedź. W maleńkim pokoju hotelowym narastało rozczarowanie. João był wściekły i nieszczęśliwy. Wszystkie starannie obmyślane plany legły w gruzach. Starali się nie wydawać pieniędzy, jedli w coraz tańszych restauracjach. Obchodzili organizacje humanitarne, sprawdzając, czy któraś, mimo walk, nie lata na południe. Zrezygnowali z droższych taksówek i zaczęli korzystać z matatu – lokalnych barwnych minibusów, zabierających po dwudziestu pasażerów. Kierowcy zdawali się prześcigać w tym, kto upchnie w pojeździe większe głośniki dyskotekowe. Kiedy autobusiki były przepełnione, głośniki służyły za siedzenia i podczas jednej takiej tłocznej jazdy Kevin siedział na jednym z nich. Muzyka reggae wylewająca się z głośnika uniemożliwiała jakiekolwiek rozmowy, więc Kevin siedział rozbawiony, z zadowoloną miną, i od czasu do czasu robił przez okno zdjęcie swoją ukochaną starą Leicą M3. Mimo przerwy w podróży dobrze się bawił. Mówił tylko o tym, że wszystko się świetnie uda, podróż będzie wspaniała. Planował, że zrezygnuje z pracy w „Weekly Mail”, zostanie wolnym strzelcem i zwiąże się na dobre z Kathy – zyska trochę stabilności w życiu. Natomiast João był spięty. Czuł coraz większą presję. Sprzedał podróż do Sudanu „The Star” i „Newsweekowi”, obiecując zdjęcia z wojny, a utknął w Nairobi bez żadnej nadziei, że w najbliższej przyszłości znajdzie się w pobliżu jakichkolwiek walk.

I wtedy okazało się, że ONZ wysłała transport do Juby – oblężonego, pozostającego po kontrolą rządową miasta na południu Sudanu. Barka z pomocą humanitarną płynęła w górę Nilu i w końcu dotarła do Juby. Była to jednodniowa sprawa – wjazd, wyjazd tego samego dnia. Ponieważ Kevin miał zlecenie z AP, ONZ wsadziło go w samolot do Juby. Nie było miejsca dla João, który musiał zostać w Nairobi. Był wściekły. To on wszystko przygotował, zorganizował główną część wyprawy, a do Sudanu poleciał Kevin. João założył najgorsze – nie będzie drugiej szansy dostania się do Sudanu, wróci do domu, nie zrobiwszy jednego zdjęcia. João i Kevin nie wiedzieli, że ONZ miało wielkie trudności z zebraniem funduszy dla Sudanu. Na początku roku poprosiło o sto dziewięćdziesiąt milionów dolarów, a otrzymało ledwie czwartą część tej sumy. Miało nadzieję nagłośnić klęskę głodu, której ofiarami mogły paść setki tysięcy ludzi na południu. Bez nagłaśniania takich spraw organizacjom humanitarnym trudno jest zebrać fundusze. Nic tak nie ratuje budżetu jak katastrofa – ale do tego potrzebni są dziennikarze, którzy uświadomią światu istnienie zagrożenia. Niektórzy twierdzą, że wojna w Sudanie skończyłaby się wiele lat temu, gdyby pomoc żywnościowa nie pozwalała walczącym przetrwać; że agencje i pomoc, jakiej udzielały, była przedmiotem manipulacji. Zarówno rebelianci, jak i rząd wykorzystywali ją jako broń, szantażując ludność cywilną pozostającą na ich terenach, ale João i Kevin nie mieli o tym pojęcia – chcieli po prostu wjechać do Sudanu i zrobić zdjęcia. Kevin odleciał do Juby, podczas gdy João siedział posępnie w hotelu. Było jeszcze jasno, kiedy Kevin wrócił. Powiedział, że wyjazd był stratą czasu. Wylądowali, zawieziono ich na pomost na Białym Nilu, pokazano barkę, z której rozładowywano żywność, kazano wysłuchać oświadczenia dla prasy – i na tym koniec. Mimo że barka płynęła w górę wielkiej rzeki dwa miesiące, podczas których wygłodzona ludność rozkradła połowę jej ładunku, Kevin uznał, że tylko jedno ujęcie jest warte zachodu – fotografia dzieci zbierających jakieś ziarno rozsypane w doku. Kevin próbował podnieść João na duchu, pokazując mu negatywy na dowód niepowodzenia wyprawy. Choć João rozumiał, że nic nie stracił, ta wiedza wcale nie polepszyła mu samopoczucia. Wszystkie znaki na niebie i ziemi wskazywały, że dobrze nie jest. Postanowili, że odczekają jeszcze dwa dni, a jeśli nic się nie zmieni – ruszają do domu. I wtedy otrzymali wiadomość, na którą czekali: jedna z frakcji rebelianckich dała ONZ pozwolenie na loty. Rob wyprawiał w drogę transportowy samolot i sam leciał innym, małym, żeby ocenić sytuację w terenie. João i Kevin mogli lecieć razem z nim, choć bez gwarancji powrotu. Następnego popołudnia byli już w powietrzu, upojeni zmianą, jaka

nastąpiła w ich losie. Trzy godziny później wylądowali tuż przy północnej granicy Kenii, w osadzie Lokichokio, kilkaset metrów od Sudanu. Lokichokio była miastem namiotowym, wysuniętą placówką ONZ, gdzie lądowały wielkie herculesy dostarczające żywność i pomoc medyczną na tereny dotknięte głodem. Kevin i João zostali umieszczeni w namiocie, potem zjedli obiad pod krystalicznym afrykańskim niebem. Obiad był dobry, piwo zimne i zamierzali wypić jeszcze kilka pod baldachimem gwieździstego nieba, lecz niestety bar zamknięto już o dziesiątej. Wrócili do namiotu, ale nie mogli zasnąć – za dużo się działo, za dużo kłębiło się myśli o tym, co przytrafi się następnego dnia. – Co nas tu czeka, jak myślisz? – zapytał Kevin. Jego głos zabrzmiał donośnie pośród ciszy panującej w obozowisku. W poświacie żarzącego się papierosa João widział twarz Kevina. – Muchy i głodni ludzie, z tego, co słyszałem – odparł. Przeskakiwali z tematu na temat. João przetrwał już wiele takich rozmów z Kevinem, ta jednak była utrzymana w pozytywnym tonie. Żadnego roztkliwiania się i użalania nad sobą. Przyszłość malowała się różowo. Kevin był przekonany, że podróż się uda, pokryje wszystkie koszty i przyniesie trochę pieniędzy. Że jego nowa dziewczyna Kathy okaże się w sam raz dla niego. Ale głównie rozmawiali o Południowej Afryce, o pracy, o przemocy i o tym, jaką drogą pójdzie kraj po wyborach. Pierwsze wybory, w których wezmą udział wszyscy Południowafrykanie, miały się odbyć za trzynaście miesięcy. Rozmowa zeszła na tatuaż Kevina. Na prawym ramieniu miał wytatuowaną koślawą mapę Afryki, wyraźnie dzieło amatora. João powiedział, że widywał lepsze tatuaże u skazańców. Też miał tatuaż na prawym ramieniu – był to uskrzydlony anioł z mottem „Żadnych ograniczeń” na rozłożonych skrzydłach. Nie był to fantastyczny rysunek, ale w porównaniu z tym, co miał Kevin, było to dzieło sztuki. Po długiej dyskusji postanowili, że tatuaż Kevina trzeba przerobić tak, żeby bardziej przypominał kontynent, cały czarny, z pojedynczą łzą spływającą z Południowej Afryki na jego ramię. Łza miała symbolizować cierpienia Kevina a także ludzi, których fotografował. Śmiali się, że przynajmniej będzie wyglądał lepiej niż ten obecny. Pilot, który próbował spać w sąsiednim namiocie, błagał, żeby byli cicho. Zniżyli głosy i stwierdzili, że świt musi być blisko – słychać było pracowników obozu szykujących śniadanie. Dwie godziny później ich samolot wylądował w maleńkiej południowosudańskiej osadzie o nazwie Ayod. Dotoczył się do końca piaszczystego pasa startowego i pilot

zawrócił maszynę, ustawiając ją w pozycji do natychmiastowego startu, gdyby taki okazał się konieczny. W połowie obrotu mały samolocik zatrzymał się gwałtownie. Wygramolili się na zewnątrz i zobaczyli, że przednie koło zaryło się w głęboki piach. Samolot utknął. Nie było to nic poważnego, maszyna nie uległa uszkodzeniu. Zaczęli ją wypychać z miałkiego piasku, kiedy zobaczyli, że nadlatuje wielki transportowiec. Zaczął podchodzić do lądowania. Na szczęście na powitanie przybyły dziesiątki Sudańczyków, dźwięk silników oznaczał jedzenie, i szybko pomogli zepchnąć samolocik z pasa startowego, zapobiegając poważnym komplikacjom. Kiedy transportowiec wylądował, śmigła wznieciły burzę piasku i kamyków. Sudańczycy kucali wzdłuż pasa, narażając się na gorące, kłujące podmuchy, byle tylko znaleźć się jak najbliżej. W takich okolicznościach żywności nigdy nie jest dość, by nakarmić wszystkich, i głodni wieśniacy oblegli samolot, żeby jak najprędzej dostać swoją porcję odżywczych herbatników i mąki kukurydzianej. Najsłabsi, którzy nie byli w stanie dotrzeć do pasa, musieli polegać na pracownikach humanitarnych. Jakieś dwieście metrów dalej, pośród stożkowatych chat z trzciny, stał niski ceglany budynek, gdzie rozdzielano żywność. To był Ayod. Pierwsza dostawa żywności po miesiącach przerwy przyciągnęła tłum głodnych Sudańczyków. Ubrani byli w połatane szmaty albo chodzili nago. Matki pozostawiły dzieci nieopodal w piachu i dołączyły do tłumu czekającego na jedzenie. Mały budynek pomocy humanitarnej służył również za klinikę i pełen był chorych, zagłodzonych ludzi. Niektórzy, by przeżyć, potrzebowali specjalnego leczenia, inni już tylko pociechy przed śmiercią. Kevin i João rozdzielili się. Zdjęcia były wszędzie. Od czasu do czasu Kevin odnajdywał João, żeby powiedzieć mu o czymś szokującym, co właśnie sfotografował. W jednej ze śmierdzących sal João zobaczył wychudzone dziecko leżące na podłodze z rozłożonymi rękami. Było ciemno i miał trudności z ustawieniem światła. Kevin dołączył do niego, przyklęknął, żeby zrobić zdjęcie, potem popatrzył na João szeroko otwartymi oczami. Po nocy pełnej radosnego oczekiwania całe jego podekscytowanie znikło wobec skutków głodu wywołanego wojną. João wyszedł z sali. Ruszył na poszukiwanie jakichś żołnierzy, którzy zaprowadziliby go do władz. Samolot odlatywał za godzinę, a oni musieli uzyskać od rebeliantów zgodę na pozostanie. Znalazł grupkę żołnierzy. Byli ubrani w szmaty i jedyną oznaką, że naprawdę są żołnierzami, były karabiny AK-47, niedbale przewieszone przez ramiona. Kevin dołączył do João i obaj próbowali rozmówić się z rebeliantem, który miał na twarzy poprzeczne blizny po tradycyjnych nacięciach, ale bojownik nie znał angielskiego i rozmowa szybko się urwała. Ze sztucznymi uśmiechami przyklejonymi do twarzy próbowali wytłumaczyć na migi, o co im chodzi. Rezultat był taki, że rebeliant

zainteresował się zegarkiem Kevina. Kevin mu go oddał. To zaskoczyło João, ale pomyślał, że może Kevin oddał żołnierzowi tani zegarek, ponieważ nie mógł w niczym pomóc głodującym, żeby ulżyć swojemu sumieniu, a może chciał wkupić się w łaski rebelianta, który mógłby ułatwić im dostanie się na teren walk. Znów się rozdzielili. João sfotografował półnagiego mężczyznę, który minął go, nie zwróciwszy najmniejszej uwagi na obcego białego przybysza. Wrócił do kliniki, gdzie powiedziano mu, że o pozwolenie musi się starać u komendanta rebeliantów, Rieka Mashara, który najprawdopodobniej przebywa w Kongorze. To była dobra wiadomość: samolot ONZ tam właśnie leciał. João opuścił chłodny budynek i wyszedł na palące słońce. Ruszył w stronę pasa startowego, gdzie ostatni raz widział Kevina. Natrafił na dziecko leżące twarzą do ziemi, pod palącym słońcem, zrobił zdjęcie. Zakładał, że dziecko zostawiła tam matka, która poszła po żywność. Poszedł dalej do miejsca, gdzie jakiś mężczyzna na czworakach kopał w suchej ziemi za pomocą ręcznego narzędzia, próbując zasadzić ziarno w jałowym gruncie, w nadziei, że kiedyś spadnie deszcz. Kevin dostrzegł João i szedł ku niemu szybkim krokiem, rozgorączkowany. – Człowieku! – jedną rękę położył na ramieniu João, drugą dłonią zakrył sobie oczy. – Nie uwierzysz, co przed chwilą sfotografowałem! – Ocierał oczy, ale nie było w nich łez, jakby próbował wymazać obraz wypalony na siatkówce. João rzucił mu spojrzenie. Nie lubił takich opowieści nawet w dobrych czasach, a już na pewno nie teraz, gdy sam nie widział żadnych dobrych ujęć, ale Kevin mówił dalej, nawet nie zauważając sceptycznego wzroku przyjaciela: – Fotografowałem to dziecko kucające na ziemi, i zmieniłem kąt, i nagle za nim pojawił się ten sęp! – Kevin był podekscytowany, mówił prędko. – Strzelałem dalej – zrobiłem prawie cały film! – Wymachiwał ramionami, jak zwykle, gdy opowiadał o czymś interesującym. João rozejrzał się na wszystkie strony. – Gdzie? – zapytał. Miał nadzieję uchwycić tę niezwykłą scenę, musiał zrobić takie zdjęcie. – Tutaj! – zawołał Kevin, gorączkowo pokazując miejsce jakieś pięćdziesiąt metrów dalej. João zobaczył dziecko leżące na suchej, szaro-brązowej ziemi. Wyglądało jak to, które sfotografował przed chwilą, ale ani wtedy, ani teraz nie było tam żadnego sępa. – Odgoniłem go! – Kevin miał dzikie spojrzenie, mówił za szybko, gubiąc słowa.

Ciągle ocierał oczy zieloną bandaną, którą nosił na szyi. – Patrzyłem na to i myślałem o Megan. – Zapalił papierosa i zaciągnął się mocno, nie kryjąc emocji. Szary dym papierosowy rozwiewał się w powietrzu. – Nie mogę się doczekać, kiedy będę w domu i ją uściskam. João zrozumiał, że przegapił coś ważnego, i wyobraziwszy sobie, na podstawie opisu Kevina, jak może wyglądać zdjęcie z sępem, wiedział, że jego zdobycz jest mizerna. Pocieszał się myślą, że Kevin zawsze przesadnie się ekscytował. Ale był gotów poczekać, aż zobaczy zdjęcie. Kevina często elektryzowały obrazy, które potem okazywały się zupełnie przeciętne. Zaraz potem znaleźli się w samolocie i opuszczali Ayod. Kevin opowiadał Robowi i pilotowi o tym, czego przed chwilą doświadczył, jak się wtedy czuł i że mógł myśleć tylko o tym, ile szczęścia ma jego mała córeczka. Powtarzał, jak bardzo się cieszy, że niedługo ją zobaczy, będzie ją tulił i całował. „Pięć minut w Sudanie i już ględził o tym, jak tam jest strasznie i że niczego podobnego nigdy nie widział, wszystko przez wojnę”, pomyślał João. Kiedy już znaleźli się w powietrzu, daleko od rzeczywistości, Kevinowi poprawił się humor, wydawał się trochę spokojniejszy. Powoli docierało do nich to, co sfotografował. João siedział cicho na swoim miejscu, przygaszony, rozczarowany, marząc o tym, żeby być gdzie indziej. Muchy, które uporczywie towarzyszyły im w obozie, odleciały wraz z nimi i teraz rozgaszczały się w samolocie. „Sprawdzają się moje przepowiednie”, mruknął do siebie nieszczęsny João. Miał wrażenie, że wywozi z Sudanu zdjęcia dzieci i półnagich facetów z karabinami. „Muchy i wychudzeni ludzie”. Cztery lata później w Nowym Jorku Nancy Lee, fotoedytor „The New York Timesa”, zaprosiła mnie na lunch i opowiedziała, jak doszło do tego, że zdjęcie z sępem zostało opublikowane w „Times”. „Próbowaliśmy zilustrować materiał o Sudanie i ciężko nam szło. Mało kto tam był. Nancy Buirski dzwoniła po ludziach. Zadzwoniła do ciebie i powiedziałeś, że Kevin ma zdjęcia”. Telefon od fotoedytora „The New York Timesa” Nancy Buirski obudził mnie w nocy. Mało czego nie lubię tak bardzo, jak takich nocnych telefonów – ludzie jakby nie zdawali sobie sprawy z różnicy czasu, a dla mnie sen to sprawa święta. Nancy Buirski chciała wiedzieć, czy nie mam czasem aktualnych zdjęć z Sudanu. Robili artykuł i musieli go zilustrować. Ich korespondent w Nairobi był w Jubie, kiedy po pięćdziesięciu dziewięciu dniach uciążliwej i niebezpiecznej wyprawie w górę Nilu dotarła tam barka z pomocą humanitarną. (Była to ta sama barka, którą poleciał obejrzeć Kevin, zanim on i João

polecieli w końcu do Ayod na te parę brzemiennych godzin). Powiedziałem, że nigdy nie byłem w Sudanie, ale mam przyjaciela, który wrócił stamtąd przed paroma dniami ze wspaniałym zdjęciem sępa czyhającego na wygłodzone dziecko, które upadło na ziemię. Spytałem, o jakie zdjęcia im właściwie chodzi. Nancy, która zadzwoniła do mnie, nie licząc na wiele, bardzo się zainteresowała. Dałem jej numer telefonu Kevina. Miałem dziwne uczucie, wypuszczając to zdjęcie w świat, jakby zazdrości. Wiedziałem, jak wiele innych osób, że zdjęcie zrobi karierę, mówiłem o tym Kevinowi, zachęcając go, żeby je w pełni wykorzystał, ale kiedy zadzwoniła do mnie Nancy Buirski, miałem taką chwilę, kiedy pomyślałem, że nie powiem jej o tej fotografii. Było to głupie, przemijające uczucie, może brało się stąd, że Kevin zrobił zdjęcie obiektywem pożyczonym ode mnie, może chciałem pozostać jedynym z Południowej Afryki, który zdobył Pulitzera. Bez wahania powiedziałem Nancy Buirski o zdjęciu z sępem, ale długo niepokoił mnie egoizm tamtej krótkiej, pełnej żalu myśli. Kiedy zdjęcie, wraz z innymi wybranymi przez Kevina, w końcu zostało wysłane do „Timesa”, Nancy Buirski czekała na nie przy transmiterze. Nancy Lee mówi, że nigdy nie zapomni chwili, kiedy je zobaczyła. W tamtych czasach „Times” nadal używał staroświeckiego nadajnika, który wypluwał odbitki jedna po drugiej. Kiedy zobaczyła zdjęcie, kazała Buirski upewnić się, że Kevin nie sprzeda go nikomu innemu, zanim „Times” je opublikuje. Nancy Lee pamięta, że po publikacji ludzie zaczęli dzwonić do redakcji. Pytali, co stało się z dzieckiem. Zadzwoniła więc do Kevina i go o to spytała. Powiedział, że dziewczynka doszła do stacji żywienia. „Pomogłeś jej?” „Nie, wstała i poszła do centrum żywienia, byliśmy bardzo blisko, budynek był w polu widzenia”. „Więc, nie zrobiłeś nic, żeby jej pomóc?” „Nie, ale wiem, że tam dotarła, widziałem ją”. „Times” opublikował notkę mówiącą, że dziewczynka dotarła do stacji żywienia. Ale Nancy Lee nie była usatysfakcjonowana. „Pamiętam, że Nancy Buirski i ja czułyśmy się niewyraźnie. Jeżeli był tak blisko stacji, a dziecko leżało na ziemi, dlaczego po zrobieniu zdjęcia – co było, moim zdaniem, ważne – nie poszedł tam i nie wezwał pomocy? Co się robi w takich sytuacjach? Co jest obowiązkiem dziennikarza w obliczu tragedii? Nie wiem; myślę o tym z punktu widzenia humanitarnego i z punktu widzenia dziennikarskiego. Jeżeli ma się zdarzyć coś strasznego, czemu można zapobiec, a dziennikarz wykonał już swoją pracę, dlaczego nie miałby spróbować? To mnie, jako człowieka, niepokoiło. Mógł to zrobić, to by go nic nie kosztowało. Dziecko ważyło pewnie z pięć kilo. Mógł je podnieść i zanieść do tego ośrodka, mógł sam tam pójść i wezwać kogoś, kto by po nie

poszedł, cokolwiek. Nie lubię osądzać ludzi, nie było mnie tam, nie wiem, jaka była sytuacja, nie wiem. Ale ja bym pomogła tej dziewczynce, ja, jako osoba”. Copyright 1993 The New York Times Company „The New York Times” 30 marca 1993, wtorek, późne wydanie, dział A; strona 2; kolumna 6; Metropolitan Desk Komentarz redakcyjny

Zdjęcie opublikowane w piątek wraz z artykułem o Sudanie przedstawia małą sudańską dziewczynkę, która upadła z głodu na szlaku do centrum żywienia w Ayod. Za jej plecami czai się sęp. Wielu czytelników pytało o losy dziewczynki. Fotograf poinformował nas, że po tym, jak przepędzono sępa, odzyskała siły na tyle, by podjąć marsz. Nie wiadomo, czy dotarła do centrum.

11 „TO DOBRZE, ŻE KTÓRYŚ Z WAS ZGINĄŁ” Mówimy wam, że ludzie giną Jesteśmy z Południa, tam grzmią karabiny

Pieśń Walki

9 stycznia 1994 Drugą połowę 1993 roku spędziłem w Bośni, szukając ujęć w górskich dolinach i opustoszałych wioskach. We wrześniu postanowiłem zrobić sobie krótką przerwę i poleciałem do Nowego Jorku, zdobyć zlecenia na nadchodzące wybory w Południowej Afryce. Zwróciłem się przede wszystkim do „Time Magazine” – rolls-royce’a wśród czasopism wydarzeniowych, przynajmniej w zakresie fotografii. Ale fotoedytor od materiałów zagranicznych Robert Stevens powiedział, że jest za wcześnie na takie decyzje. Poza tym, na miejscu mieli Petera Magubane i Louise’a Gubba, dwóch szanowanych południowoafrykańskich fotografów, wysyłali również na wybory swojego najlepszego fotoreportera wojennego Jima Nachtweya. Moim następnym przystankiem był „Newsweek”. Szef działu foto Jimmy Colton zgodził się podpisać ze mną umowę na czas wyborów, gwarantującą co najmniej sześć dni pracy w miesiącu; w rzeczywistości miała to być praca co drugi dzień, przeważnie w dużym spiętrzeniu. To był dobry układ – na wybory przyjeżdża mnóstwo fotografów, więc zagwarantowanie sobie pracy było ważne. Wróciłem do Bośni, gdzie aż do końca roku pracowałem głównie dla „Newsweeka”, „Time’a” i AP. W styczniu 1994 roku spędziłem kilka tygodni w Somalii, dokumentując dla AP wycofanie wojsk ONZ. Z hotelu Sahafi w Mogadiszu znów rozmawiałem z Robertem z „Time’a”. Tym razem zapytał, czy mógłbym pracować dla nich podczas wyborów w Południowej Afryce. Byłem zirytowany i powiedziałem mu, że z przyjemnością, ale już zobowiązałem się wobec „Newsweeka” i zmiana decyzji byłaby z mojej strony brakiem profesjonalizmu. Wiedziałem, że dokonuję złego wyboru. Wolałbym pracować dla „Time’a” niż dla „Newsweeka” z uwagi na kulturę firmy. Nie byłem pewny, czy ludzie z „Newsweeka” będą mnie wspierać przy potencjalnie niebezpiecznej robocie: w Bośni robiłem materiały

dla „Newsweeka”, dokumentując konflikt muzułmańsko-chorwacki, paskudną wojnę, gdzie jadąc jedną doliną, przekraczało się kilkakrotnie linię frontu, i na własnej skórze przekonałem się, jaka jest różnica w podejściu między „Newsweekiem” a jego wielkim rywalem „Time’em”. Spytałem, czy mogę wypożyczyć samochód kuloodporny, co znacznie zwiększyłoby moje bezpieczeństwo i pozwoliło zrobić lepsze zdjęcia. „Newsweek” powiedział „nie”; zasugerowali, żebym poprosił kogoś, kto ma taki samochód, żeby mnie ze sobą zabrał. To oznaczało, że musiałbym poprosić Nachtweya, fotografa „Time’a”. Pewnie by mi nie odmówił, przyjaźniliśmy się, ale to „Time” wydawał tysiąc dolarów dziennie na kuloodporny wóz, żeby zapewnić sobie przewagę nad konkurencją, w tym wypadku nade mną. Kiedy „Time” wysyłał korespondenta na teren objęty wojną, troszczył się o to, żeby nie miał dodatkowych stresów. Płacili za najlepsze zdjęcia i za bezpieczeństwo swoich fotografów, nawet jeżeli byli tylko wolnymi strzelcami. Zlecenie była to umowa tymczasowego zatrudnienia za określoną stawkę dzienną, przy czym zleceniodawca pokrywał wszystkie koszty i przyjmował odpowiedzialność za dziennikarza, kiedy coś się działo. Metoda „Newsweeka” polegała na tym, że dawał wolnym strzelcom gwarancję pokrycia kosztów, dniówki i wynajmu samochodu. System gwarancyjny pozwalał zaoszczędzić kilka dolarów, jeżeli mieszkało się w tanich hotelach i oszczędzało na wszystkim. System gwarancji stał się metodą zdobywania zdjęć w białych rękawiczkach. Firma ponosi mniejszą odpowiedzialność, jeżeli ktoś pracujący na gwarancji ginie albo zostaje ranny. Wśród fotografów mówiło się, że „Newsweek” wprowadził ten system, kiedy pracujący dla niego dziennikarze zaczęli ginąć albo wymagali drogiego leczenia. Byłem ciągle w Somalii, kiedy dowiedziałem się, że Abdul Shariff, południowoafrykański fotograf pracujący jako wolny strzelec dla AP, został zastrzelony w townshipie. Nie znałem Abdula zbyt dobrze, ale był to sympatyczny gość z dużym talentem. Zginął podczas wypadu z przywódcami ANC do Kathlehongu, co w opinii dziennikarzy nie przedstawiało żadnego niebezpieczeństwa. Rok wcześniej ustalono w końcu datę wyborów na dwudziestego siódmego i dwudziestego ósmego kwietnia 1994 roku. Miało to miejsce po zamachu na popularnego przywódcę partii komunistycznej i zbrojnego skrzydła ANC Chrisa Haniego. Zabił go biały prawicowy fanatyk, dziesiątego kwietnia 1993 roku. Zamach wywołał oburzenie w całym kraju i omal nie spowodował wojny domowej. Była to klasyczna konfrontacja dobra ze złem. Wydawało się, że ludzie wstrzymują oddech, czekając na wybuch, ale przywódcy ANC i partii komunistycznej nawoływali swoich zwolenników do zachowania spokoju.

Policja błyskawicznie przeprowadziła śledztwo, bazując na informacjach dostarczonych przez jednego z białych sąsiadów Haniego, i zabójca, z pochodzenia Polak, oraz jego wspólnicy, w tym jeden z przywódców skrajnie prawicowej Partii Konserwatywnej, zostali aresztowani. Zaraz potem ogłoszono termin wyborów i oczekiwany wybuch nie nastąpił. Ale ogłoszenie daty pobudziło do działania tych, którzy nie chcieli w pełni demokratycznych, nierasistowskich wyborów. Przez następne dwanaście miesięcy przemoc polityczna narastała systematycznie. Ta nieustanna przemoc tak bardzo zakłóciła funkcjonowanie społeczności, że przywódcy ANC postanowili udać się do Kathlehongu, jednego z punktów zapalnych, aby zamanifestować poparcie dla mieszkańców, w większości zwolenników ANC. Politycy obawiali się, że wojna w townshipach uniemożliwi kampanię i – co gorsza – głosowanie w kwietniowych wyborach. Polityczna przemoc narastała w miarę jak partie startujące w wyborach rozkręcały kampanie. Z drugiej strony Inkatha i rozmaite prawicowe ugrupowania, które odmówiły udziału w wyborach, zajmowały się szkoleniem i organizowaniem bojówek, mających je zakłócić. Ugrupowania te liczyły na powszechne zamieszki, graniczące z wojną domową, i naciskały rząd tymczasowy – złożony z ANC, rządzącej białej Partii Narodowej i partii centroprawicowych – by uległ ich żądaniom i ustanowił bardziej federalną konstytucję i białe bantustany. Dodatkowo sytuację komplikowały jednostki samoobrony ANC, które wymknęły się spod kontroli – terroryzując własne społeczności i tocząc wojny terytorialne z innymi towarzyszami. Niektóre jednostki były infiltrowane przez agentów policji, którzy wykorzystywali swoją pozycję, by jeszcze zwiększać zamieszanie. Przywódcy ANC chcieli sprawiać wrażenie, że radzą sobie z problemem. Zadbali o to, by każda organizacja medialna wiedziała o ich wizycie w sercu jednej z martwych stref w townshipach. Spodziewali się, że te wizyty pozytywnie wpłyną na ich wizerunek. Tak więc, dziewiątego stycznia 1994 roku tłum dziennikarzy czekał przed Shell House, kwaterą główną ANC w centrum Johannesburga, gotowy dołączyć do karawany samochodów jadących do Kathlehongu. Reporter AP Tom Cohen umówił się z Abdulem w budynku ANC. Abdul, z pochodzenia Hindus muzułmanin, był gibkim, śniadym mężczyzną o czarnej brodzie. Przeprowadził się z KwaZulu-Natalu do Johannesburga i od niedawna pracował jako wolny strzelec dla AP. Bardzo poważnie podchodził do tego, co robił; jak ujął to Tom: „Nie był jednym z tych czubków, którzy rzucają się głową naprzód, strzelając zdjęcia na prawo i lewo. Był wrażliwy i bardzo świadomy tego, co się wokół niego dzieje”.

– Masz kamizelki? – To były pierwsze słowa Abdula na widok Toma. Toma trochę to rozbawiło. Abdul naprawdę sądził, że będą musieli skorzystać z kamizelek kuloodpornych przy tak prostym zadaniu? – Nie – powiedział. – Nie sądzę, żeby były nam potrzebne. Ale są w biurze, możemy po nie jechać – mamy czas. – Wszystko jedno – odparł Abdul niechętnie. – Przypuszczam, że nie są potrzebne. Stojący wokół dziennikarze zaczęli sobie trochę podkpiwać z Abdula. – Ktoś chyba dzisiaj oberwie. Tom zażartował, że to pewnie on będzie musiał pisać nekrolog Abdula. Abdul zaśmiał się z przymusem. João, Kevin i Gary Bernard (teraz pracujący dla „The Star”) byli już w townshipie. Pojechali z Davidem Brauchlim, amerykańskim fotografem z AP, który pracował w Johannesburgu już na kilka miesięcy przed wyborami. Był z gatunku bang bang i oczywiście zaprzyjaźnił się z chłopcami. Szybko zrozumiał, że João jest najlepszym dostępnym na miejscu fotografem i namówił AP, by agencja zaproponowała mu dobry kontrakt, a także możliwość relacjonowania zagranicznych wojen. Takiej propozycji nie można było odrzucić i w połowie stycznia João opuścił „The Star”. Ken nadal tam pracował, ale po wyborach zamierzał opuścić gazetę, choć niewiele osób o tym wiedziało. Chciał wyzwolić się z ograniczeń, jakie narzucała praca w dzienniku. Marzył o wolności i spędzaniu tygodni nad jednym ujęciem. Kevin czuł się dowartościowany pochwałami, jakie napływały po opublikowaniu zdjęcia z sępem, i zaczynał wierzyć, że poradziłby sobie jako wolny strzelec. Opuścił „Mail”, żeby robić materiały dla Reutersa. Tom i Abdul pojechali z przywódcami ANC Cyrilem Ramaphosą i Joem Slovo do Kathlehongu, gdzie politycy mieli dokonać krótkiego obchodu, a następnie wygłosić przemówienia na miejscowym stadionie. Zamiast tego zaparkowali samochody na nierównym, piaszczystym polu służącym do gry w piłkę i natychmiast ruszyli środkiem ulicy w stronę hotelu robotniczego. Dziennikarze, zaskoczeni rozwojem sytuacji, pobiegli za nimi, przeskakując błotniste kałuże powstałe po nocnym deszczu. Byli już niedaleko punktu oporu Inkathy, kiedy wybuchła strzelanina. Ochroniarze ANC otoczyli swoich podopiecznych i pośpiesznie wyprowadzili z zagrożonego terenu. Z najbliższych domów wypadły jednostki samoobrony ANC i otworzyły ogień w stronę kompleksu hotelowego. Tom schronił się wraz z innymi dziennikarzami w jednym ze zdewastowanych domów naprzeciwko

hotelu. Przez kilka minut słychać było jedynie grzechot broni maszynowej. Towarzysze wystawiali broń ponad osłonę i na ślepo zasypywali ogniem nieprzyjaciół z Inkathy. Abdul postanowił przebiec pusty plac między domami w pierwszej linii od ulicy. Był w połowie drogi, kiedy dostał kulą w pierś i upadł. Młodzi mieszkańcy townshipu wybiegli z kryjówek, żeby przenieść rannego w bezpieczne miejsce. Cierpiał, ale jeszcze żył. Bitwa trwała, bojówkarze ANC wymieniali się wysłużonymi kałasznikowami. Strzelali z biodra, kule latały we wszystkie strony. Tom był zupełnie nieświadomy tego, co się stało z Abdulem, i martwił się tylko tym, jak bezpiecznie ujść z bitwy. João, Kevin, Gary i Brauchli dowiedzieli się już wcześniej o strzelaninie w pobliskiej Thokozie i pojechali zobaczyć, czy nie wydarzyło się tam coś więcej. Zważywszy na zmasowaną obecność policji, nikt nie przewidywał kłopotów podczas wizyty ANC. W Thokozie panował już spokój, wyjazd okazał się bezowocny, postanowili więc dołączyć do delegacji ANC. Byli już w pobliżu boiska w Kathlehongu, kiedy minął ich w pędzie samochód fotografa Reutersa Judy Ngwenyi, wypełniony towarzyszami. Niektórzy z nich wychylali się niebezpiecznie przez okna, krzykiem spędzając ludzi z drogi rozpędzonego auta. João i Kevin pomyśleli, że Juda wiezie rannego towarzysza do pobliskiego szpitala Natalspruit. Jednak nastrój rozluźnienia, w jakim jechali z Thokozy, już nie wrócił; coś się działo, ale ponieważ nie wiedzieli co, postanowili nie jechać za Judą. W mieszkalnej części dzielnicy, wokół hotelu robotniczego kłębili się towarzysze, dziennikarze stali grupkami zaszokowani i wystraszeni. Paru robiło wywiad z jednym z polityków. João zrobił kilka zdjęć i zapytał kamerzystę, co się stało. Powiedział, że postrzelono fotografa – takiego małego hinduskiego gościa, ale nie znał jego nazwiska. João uderzyła myśl, że to Abdula mógł wieźć Juda do szpitala. Pojechali tam natychmiast. W izbie przyjęć siedziało kilka poszkodowanych osób, ale nie było wśród nich Abdula. João zapytał pielęgniarkę, czy nie przywieziono rannego dziennikarza. Popatrzyła na niego i powiedziała: „Zmarł przed przybyciem do szpitala. Mógłby pan zidentyfikować ciało?”. Fotografowie przeszli z pielęgniarką na tyły izby przyjęć. Otworzyła drzwi do maleńkiego pokoiku. Był to schowek na pościel, wypełniony półkami pełnymi bielizny, tak mały, że metalowy wózek ledwo się w nim mieścił. Na noszach piętrzyły się stosy prania, jasne słońce wlewało się do środka przez małe okienko na przeciwległej ścianie wąskiego pomieszczenia. Zielone prześcieradło kryło ludzką postać, leżącą na wózku głową w stronę João. Pielęgniarka odsunęła prześcieradło. To był Abdul. Wydawało się, że śpi, ale wtedy pielęgniarka odsłoniła dziurę pośrodku jego nagiej piersi. Przez głowę João

przemknęła myśl, że rana wygląda wyjątkowo czysto, jakby nie wyrządziła zbyt wielkiej szkody. Bez zastanowienia, nie myśląc, uniósł aparat i zrobił zdjęcie. Pielęgniarka, zdumiona i zbulwersowana, próbowała go powstrzymać. João wybuchnął: „Jeżeli mogę zrobić zdjęcia wszystkim cholernym martwym ludziom w tym kraju, mogę chyba zrobić je przyjacielowi!”. Odwrócił się i wymaszerował z pokoju, i dopiero później, wywołując film, odkrył, że robiąc zdjęcie nie ustawił naświetlenia. Negatyw był kompletnie niedoświetlony. Z tajoną ulgą wyrzucił rolkę do śmieci. W międzyczasie Tom dowiedział się, że został postrzelony fotograf Hindus i że zabrano go do szpitala. Tłumaczył sobie, że to niekoniecznie musi być Abdul, ale na wszelki wypadek pojechał do szpitala. Dotarł do izby przyjęć w momencie, gdy fotografowie wychodzili. Brauchli powiedział: – Abdul, kurwa, nie żyje, kurwa, nie żyje. – Co? – Tom zdołał wykrztusić tylko tyle. Pomyślał, że może nie widzieli ciała i że to jakaś pomyłka, więc uparł się, że sam pójdzie sprawdzić. Potem nie mógł pozbyć się obrazu rany w piersi Abdula. Bez przerwy odtwarzał w myślach poranną rozmowę o kamizelkach kuloodpornych. Nie mógł nie zauważyć, że rana znajdowała się dokładnie w miejscu, które zakryłaby ceramiczna płytka w kamizelce. Ale miał materiał do napisania: to była wiadomość na pierwsze strony, a AP jej jeszcze nie dostała. Fotograf był pracownikiem agencji, a zanosiło się na to, że inne agencje podadzą tę informację przed AP. No i trzeba było napisać nekrolog Abdula. Miesiąc później wróciłem z Somalii. Tego dnia João i Gary zawieźli mnie do Kathlehongu, żebym zobaczył miejsce, gdzie zginął Abdul. Przekraczając niewidzialną granicę między Thokozą a Kathlehongiem, zatrzymaliśmy się w chacie, która służyła jednostce samoobrony jako baza. Chcieliśmy sprawdzić, co się dzieje w dzielnicy. Tam spotkaliśmy Dinstance’a, zaprawionego bojownika ANC o wyglądzie gwiazdora filmów przygodowych. To był spokojny dzień i ktoś z nas wspomniał Abdula. Dinstance popatrzył na nas i powiedział: – Przykro mi, że wasz przyjaciel Abudl zmarł. Ale to dobrze, że któryś z was zginął. Nie bierzcie tego do siebie, ale teraz rozumiecie, co przeżywamy każdego dnia.

12 REWOLUCJA Jeżeli jest sam, nie zwracajcie na niego uwagi. Jeżeli jest ich dwóch, omawiają po prostu swoje sprawy. Jeżeli jest ich trzech, coś planują. Jeżeli jest ich czterech, są komunistami. Zastrzelcie ich.

Instrukcje prezydenta Bophuthatswany Lucasa Mangope’a, których rzekomo udzielił swoim siłom bezpieczeństwa po nieudanym zamachu stanu przeprowadzonym przez ANC.

Marzec 1994 U schyłku wielkiego eksperymentu apartheidu, który miał prawnie uczynić czarną ludność Południowej Afryki ludnością niepołudniowoafrykańską – poprzez przypisanie jej do etnicznych bantustanów – Bophuthatswana była najbardziej poronionym tworem. Bantustany były kulminacją katastrofalnej idei rozdzielenia ziemi posiadanej przez Białych i Czarnych – ze szkodą dla Czarnych. Przeszło trzy miliony ludzi zostały, często siłą, wykorzenione i wtłoczone w „niepodległe” i samorządne państwa – bantustany. W czasie, gdy Mandela został uwolniony, a ANC zalegalizowana, bantustany były już ponownie wchłaniane przez Południową Afrykę, ale przywódca Bophuthatswany nie chciał zrzec się wątpliwej suwerenności. Represyjny i pobudliwy prezydent czarnego bantustanu Lucas Mangope przez dekady był idealną marionetką państwa apartheidu. Odziane w nieistniejące szatki niepodległości, lukratywne królestwo z bajki okazało się zdumiewająco trudne do likwidacji. Jego poddani, lud Tswana, byli rolnikami z dawien dawna. Począwszy od lat pięćdziesiątych, ich ziemia była wcielana do bantustanu, który przypominał niedokończoną układankę. Całe społeczności zmuszono do opuszczenia swoich wsi i farm w białej Południowej Afryce. Stały się one ofiarami „likwidacji czarnych plam”. Była to zalegalizowana, południowoafrykańska wersja czystek etnicznych i przeniesienia czarnej ludności do odległych rejonów w środku buszu. Bop – jak nazywa się często Bophuthatswanę – leży na zachód od rozdziału klimatycznego, na terenach, gdzie susza przestaje być okazjonalnym ryzykiem i staje się

nieustającą udręką. I jest to oczywiście powód, dla którego akurat tam powstała. Im dalej na zachód, tym bardziej jałowieją żyzne stepy. Tam, kierując się nostalgią za dawnymi czasami samowystarczalności, przesiedleni rolnicy zakładali uprawy na poletkach wielkości znaczka pocztowego i trzymali trzody, dla których nie było wystarczających pastwisk. W ostatnim dziesięcioleciu panowała wyjątkowo dotkliwa susza. Każde źdźbło trawy zostało wyżarte przez stada wygłodniałych zwierząt błąkające się między glinianymi chatami a wyschniętymi na wiór polami w poszukiwaniu pożywienia. Cienka, górna warstwa gleby znikała w alarmującym tempie. Próbując powstrzymać erozję, rząd nakazał sprzedaż lub likwidację olbrzymiej ilości osłów, których używano do ciągnięcia czterokołowych wozów. Ponieważ nie można było uzyskać przyzwoitej ceny na przeładowanym rynku, chłopi ukrywali osły i czekali, aż burza minie. Wtedy rząd zaczął wysyłać szwadrony policji, które wyszukiwały i rozstrzeliwały zwierzęta. Osioł stał się symbolem rządów Mangowe, a jego poddani mawiali, że wymordowane zwierzęta powrócą i będą nawiedzały Mangope. Ale to owoc awokado stał się symbolem oporu. Działo się to pod koniec lat osiemdziesiątych. Wioskowe zebranie, zwołane przeciwko przymusowemu przyłączeniu do bantustanu dwóch małych czarnych społeczności Braklaagte i Leeufontein, zostało przerwane, co zaskakujące, przez policję Bop. Ale tym razem interwencja nie poszła jak po maśle – mieszkaniec wioski wrzucił granat ręczny do pojazdu opancerzonego. W pojeździe zginęło kilku policjantów. Jak było do przewidzenia – policja rozprawiła się z wieśniakami. Kilka miesięcy później, podczas kolejnego burzliwego zebrania odbywającego się pod nieufnym okiem policji, mieszkaniec wioski wrzucił do opancerzonego pojazdu ciemnozielone awokado. Spanikowani policjanci wyskoczyli z pojazdu, nie próbując nawet ocalić resztek godności. Skromne awokado stało się bronią, a także ulubioną przekąską ucieszonych aktywistów. W marcu 1994 roku, na miesiąc przed pierwszymi nierasistowskimi wyborami, Mangope nadal twierdził, że ANC jest nielegalną organizacją, cztery lata po tym, jak Południowa Afryka zalegalizowała ruch wyzwolenia. Zdając sobie sprawę, że zostanie bezceremonialnie wyeliminowany w każdym uczciwym głosowaniu, ogłosił, że w jego królestwie nie będzie wyborów powszechnych. Obywatele Bop, ośmieleni tym, co działo się „za granicą”, sprzeciwili się dekretowi. Mangope tracił nerwy, a jego cieszący się złą sławą policjanci nie kwapili się do tłumienia buntu, być może z uwagi na zachodzące po sąsiedzku zmiany. Zaczęli się martwić o swoją przyszłość.

W 1988 roku wojskowi zorganizowali pucz pod przywództwem człowieka o nazwisku Rocky Malebane. Mangope poprosił o pomoc Pretorię, która wysłała mu wojsko, żeby stłumić powstanie. Ale w 1994 roku nie mógł już polegać na apartheidowskim rządzie, który był w trudnym okresie przejściowym – dzielił się władzą z ANC Mandeli i miał związane ręce. Ken, Kevin i João pojechali do Bop sfotografować zamieszki, które rozpoczęły się dziesiątego marca na uniwersytecie i ogarnęły całą stolicę. Koniec Bophuthatswany był nieunikniony. Po południu João i Kevin musieli odwieźć film do Johannesburga. Ken miał nadajnik, więc nie musiał wracać do miasta. João i Kevin zamierzali wrócić rano następnego dnia, ale zostali zastąpieni przez starszych fotografów agencyjnych. Kevin był wściekły, że Reuters przysłał do Bop etatowego pracownika, czuł, że ta historia należy się jemu. Postanowił wrócić tak czy inaczej. João był wkurzony, bo kazano mu rano obsłużyć wiec Mandeli. Brauchli, jako starszy fotograf AP, miał pracować w Bop, podczas gdy João miał relacjonować mniej ważkie wydarzenie, zanim będzie mógł tam wrócić. Jedenastego marca wstaliśmy z Heidi bardzo wcześnie i wyruszyliśmy do Bop. Pokonywaliśmy ostatni już odcinek trzystukilometrowej drogi z Johannesburga do bliźniaczych miast Mafikeng i Mmabatho. Światło zimnego poranka wyławiało kształty ciernistych krzewów przy szosie. Patrzyłem, jak wskaźnik paliwa opada szybciej niż umykają kilometry. Coś było nie w porządku z wozem, w końcu brał odwet za lata złego traktowania, kiedy nadużywałem go, goniąc za zdjęciami. Próbowałem zmniejszyć obroty silnika, ale wyglądało na to, że nie dojedziemy do Mmabatho bez tankowania. Wiejskie stacje benzynowe, które mijaliśmy, coraz rzadsze im dalej na zachód, były zamknięte. Zrozpaczony wjechałem do osiedla domków przy kopalni, mając nadzieję, że znajdę kogoś, kto odsprzeda mi paliwo. Niedbale ubrana Afrykanerka skierowała mnie do domu brygadzisty. Zapewniła mnie, że będzie mógł mi pomóc. Mimo wczesnej pory osiedle tętniło życiem. W małym, zagraconym domku brygadzisty jego żona rozmawiała przez telefon. „Wszystkich powołano”, powiedziała do słuchawki. Zdumiałem się. Sytuacja w Bop, odległej zaledwie o kilka kilometrów, musiała się pogorszyć, skoro armia powoływała rezerwistów. Może rząd Południowej Afryki postanowił jednostronnie wziąć bantustan pod swoją kontrolę, żeby uspokoić zamieszki i upewnić się, że wybory się odbędą. Brygadzista starł z szyi krem do golenia, skinął mi uprzejmie głową na powitanie i wrócił do łazienki, dokończyć toaletę. – Idą ludzie z Rustenburga, Ventersdorpu, nawet Witbanku – mówiła dalej jego żona

po afrykanersku, drżącym głosem. Zrozumiałem, że nie mówi o zmobilizowanych rezerwistach, lecz o białych bojówkach rasistowskich, działających w tych przeważnie prawicowych miasteczkach. Bop leżała pośrodku zachodniego Transwalu, ojczyźnie białych prawicowców, nie mogło być mowy o braku uzbrojonych ochotników. Nie czekając na odpowiedź w sprawie benzyny, wstałem, uśmiechnąłem się i dyskretnie wyszedłem. Musieliśmy dostać się do Bop zanim prawicowcy, armia czy ktokolwiek inny zamknie granice. Na prostym odcinku drogi przed miastem już stało kilka cywilnych pickupów. Brodaty mężczyzna w koszuli khaki i szortach stał przy drodze. Kiedy podjechaliśmy, wyciągnął rękę próbując nas zatrzymać, ale jechałem dalej, nie przyspieszając ani nie hamując. Pomachałem mu. Moment wahania z jego strony wystarczył, żebyśmy minęli samochody i wjechali do Mafikengu. Mmabatho jest nowym miastem, zbudowanym specjalnie dla urzędników rządowych Bop, zaś Mafikeng jest starym afrykańskim miastem, słynącym z tego, że w czasach wojny burskiej w latach 1899–1902 odparło dwustusiedemnastodniowe oblężenie. Była to sława o tyle niezasłużona, że podczas oblężenia Brytyjczycy i inni biali obrońcy odżywiali się regularnie i dobrze, podczas gdy czarni mieszkańcy miasta głodowali. W Mafikengu mieścił się również cieszący się złą sławą brytyjski obóz koncentracyjny dla pojmanej burskiej ludności cywilnej. Mangope, o czym wtedy nie wiedzieliśmy, wezwał na pomoc afrykanerskiego przywódcę prawego skrzydła, generała Constanda Viljoena. Viljoen, były dowódca armii, utworzył Front Wolności, koalicję afrykanerskich prawicowych ugrupowań, domagających się utworzenia niepodległego białego państwa, volkstaatu. Biali paramilitaryści Viljoena mieli pomóc siłom bezpieczeństwa Bop odzyskać kontrolę na ulicach. Ale w szeregach prawicowej armii Viljoena był Afrykanerski Ruch Oporu (AWB), zbieranina neonazistów dowodzona przez Eugene’a Terre’Blanche’a, korpulentnego pijaka, którego najwyższą ambicją było dosiadać rumaka podczas parad i hipnotyzować na wiecach publiczność błyskotliwą retoryką. Mimo skłonności do spadania z konia, przez wielu białych był nadal uważany za nieustraszonego człowieka. Tysiące białych Południowoafrykańczyków ruszyło w wysłużonych samochodach bronić apartheidu i domagać się utworzenia białego bantustanu. Ale dla większości białych rasistów była to po prostu okazja, żeby zabić kilku czarnych. Długo wierzyli, że państwo będzie walczyć z czarnymi, komunistycznymi rewolucjonistami aż do końca, i uważali, że ugoda zawarta przez de Klerka z Mandelą jest zdradą. Ich kraj i dziedzictwo zostały oddane bez jednej bitwy na południowoafrykańskiej ziemi. Czarny ruch

wyzwoleńczy nigdy nie zdobył się na poważną kampanię wojskową przeciwko potężnemu białemu państwu. Zbrojne skrzydło radykalnego czarnego Kongresu Panafrykańskiego (APLA) było powszechnie wyszydzane, mówiono, że składa się z dwóch ludzi i faksu, mimo kilku paskudnych aktów terroryzmu na tle rasistowskim, w tym ataku na kościół pełen wiernych, co dowodziło tylko, że nie są w stanie odróżnić celów militarnych od cywilnych. Dołączyliśmy do kilku samochodów czekających w kolejce na otwarcie stacji benzynowej. Wśród czekających byli zdenerwowani biali z rodzinami, którzy chcieli zatankować i wyjechać z miasta, a także nowo przybyli prawicowcy. Nikt nie zwracał większej uwagi na czterdziestoletnią czarną kobietę leżącą pod ścianą. – Ons is op ‘n kaffirskiet-piekniek (piknik z odstrzałem czarnuchów) – zagadnął mnie jakiś mężczyzna. On i jego dziewczyna siedzieli na plastikowych krzesełkach rozstawionych na pick-upie i pili zimne piwo z turystycznej lodówki. Dla niego i ludzi jego pokroju, rasistowskiej białej hołoty, była to potencjalna orgia. I wybrali właściwe miejsce, by zrealizować swoje fantazje o przemocy: Bop była najbardziej surrealistyczna spośród dziesięciu bantustanów tworzących fantasmagoryczny krajobraz apartheidu. Dla białych Afrykanerów Bop przez dziesięć lat była ucieczką przed kalwinistycznymi ograniczeniami ich własnych społeczności. Przyjeżdżali do luksusowego kiczowatego ośrodka Sun City, żeby uprawiać hazard, zabawiać się z czarnymi prostytutkami i oglądać pornograficzne filmy. Dzięki ogromnym nakładom urządzano tam wybory miss świata, międzynarodowe turnieje golfowe, walki bokserskie o mistrzostwo świata, sprowadzano muzyków, którzy odwiedzając „niepodległą” Bophuthatswanę, zręcznie omijali sportowy i kulturalny bojkot pariasa, jakim była Południowa Afryka. Pewni, że stacja benzynowa nigdy się nie otworzy, ruszyliśmy dalej w stronę cetnrum miasta, gdzie żołnierze Bop w ciemnozielonych mundurach patrolowali ulice. Wśród nich byli również członkowie AWB ubrani w mundury polowe koloru khaki ozdobione swastykami. Wędrowaliśmy niespokojnie ulicami, aż do chwili, gdy jeden z Burów zapowiedział, że przestrzeli nam głowy, jeżeli zbliżymy się do niego na trzysta metrów. To nie był mój ulubiony gatunek ludzi. Zasłaniali się chrześcijaństwem i Starym Testamentem, a byli kwintesencją nienawiści, agresji i fanatyzmu. Wyczuwali na odległość moją antypatię, może ze sposobu, w jaki chodziłem albo w jaki się ubierałem, w każdym razie wyczuwali, że jestem Kaffirboetie, ‘n kommunis, kochasiem czarnuchów i komunistów, słowo, które dawało się łatwo wysyczeć przez zaciśnięte zęby.

Uznaliśmy, że nie czas na dzielność; trzeba się dostać do czarnych dzielnic, gdzie najłatwiej znaleźć zwolenników ANC. Nie wiedziałem, gdzie one są, ponieważ zwykle unikałem Bop jak zarazy. Dla mnie było to miejsce szatana. Zagubieni błąkaliśmy się bez celu po przedmieściach, z pustym bakiem, kiedy natknęliśmy się na stację benzynową obrabianą przez czarnych. Wybrałem najprostsze w tej sytuacji rozwiązanie i podjechałem pod pompy. Szabrownicy popatrzyli na nas jak na wariatów. Ujrzałem błysk chciwości zapalający się w oczach. Samochód pełen aparatów fotograficznych i Bóg wie jakich skarbów sam pchał im się w ręce. Wysiadłem i oznajmiłem, że jesteśmy dziennikarzami i rozpaczliwie potrzebujemy benzyny. Mężczyźni, nadzy do pasa, z koszulami zawiązanymi wokół bioder, popatrzyli jeden na drugiego. – Żaden problem – powiedzieli unisono. Po chwili benzyna lała się do mojego baku, a my śmialiśmy się i żartowaliśmy, po czym ci podejrzani osobnicy poprosili o pieniądze za benzynę. – Tylko mały datek – zapewnili mnie. Zapłaciłem, prawdopodobnie więcej niż warta była benzyna, ale tamtego dnia paliwo było bezcenne. W ten sposób wyszabrowałem bak benzyny i nawet mogłem zrozumieć przyjemność, jaką szabrownicy czerpią z tej rozrywki. Jeżdżąc z Heidi po mieście, natknęliśmy się na grupę czarnych cywili zebranych pod wielką wierzbą płaczącą. Byli przestraszeni i pokazali nam ślady krwi na piasku, a także naboje znalezione nieopodal. Wyglądało na to, że prawicowcy jeżdżą po mieście i strzelają do wszystkiego, co czarne. Pojechaliśmy do jedynego otwartego hotelu, gdzie założyli bazę wszyscy dziennikarze. Działały telefony, było jedzenie, alkohol i uzbrojeni strażnicy w bramie. Ken był z Monicą, też skończyła im się benzyna i Ken porzucił samochód należący do „The Star” gdzieś w mieście. Nikt nie potrafił przewidzieć, co będzie dalej. Prawicowcy założyli bazę na lotnisku na skraju miasta. Jadąc tam, mijaliśmy ich samochody wyładowane ludźmi. Krążyli po mieście, wymachując wojowniczo bronią. Niektórzy zasłaniali twarz chustami, inni bezwstydnie pokazywali oblicze. W pobliżu wejścia do lotniczego terminalu spotkaliśmy Johna Battersby’ego, korespondenta „Christian Science Monitor”. Miał spuchniętą, zakrwawioną twarz; został dotkliwie pobity przez bandę zbirów, kiedy próbował dostać się do afrykanerskiego przywódcy Viljoena. A John nie nosi nawet aparatów, które zwykle przyciągają kłopoty. Wróciliśmy do hotelu i czekaliśmy na rozwój wypadków. Baza wojskowa Bop mieściła się przy tej samej ulicy i gdyby ktoś zdecydował się na zamach stanu, co – jak głosiła plotka – było w planie,

musiałby minąć wejście do hotelu. Drzemałem na wygodnej kozetce, którą ktoś przytomny ustawił w recepcji. Po chwili jednak poderwałem się, przerażony, że coś przegapiliśmy. Wróciliśmy z Heidi do objeżdżania ulic. Były wyludnione. Nie było widać ani prawicowców, ani sił bezpieczeństwa Bop. W biednej dzielnicy mieszkaniowej natknęliśmy się na czarnego mężczyznę, który twierdził, że jest działaczem ANC. Powiedział nam, że ktoś został zabity koło lotniska. Dawał mi z tylnego siedzenia wskazówki, jak jechać, kiedy omal nie wpakowaliśmy się na kolumnę samochodów na skrzyżowaniu. Gościa z ANC zamurowało. – Kładź się, na podłogę! – wrzasnąłem i skulił się za przednimi siedzeniami. Wierząc gorąco, że nikt nie dostrzegł mojego pasażera, uśmiechałem się żałośnie do groźnych postaci na pick-upach mierzących do nas z rozmaitej broni, podczas gdy kolumna przesuwała się wolno. Sznur wozów ciągnął się w obie strony jak daleko sięgałem wzrokiem. Co knuli? Musiałem dołączyć do kolumny, ale mieliśmy mały problem w postaci gościa na tylnym siedzeniu. – Bracie, muszę za nimi jechać. Zgadzasz się? – Zerknąłem niedbale w tylne lusterko, myśląc, że zobaczę jego twarz. – OK. – Dotarł do mnie jego drżący, zduszony głos. Południowoafrykanie przestrzegają staroświeckiej etykiety na drodze, więc kiedy podchwyciłem wzrok jednego z kierowców i dałem sygnał, że chcę się włączyć do ruchu, skinął głową i zatrzymał wóz, żeby mnie wpuścić. Po jakimś kilometrze buchnęły strzały i wszyscy zaczęli zjeżdżać na pobocze. Zrobiliśmy to samo i patrzyliśmy, jak ci głupcy strzelają na oślep w stronę glinianych chat przy drodze. Z jakiegoś powodu ostrzelali również zbiornik z wodą. Nie zauważyłem, żeby ktoś odpowiedział ogniem i chciałem zrobić zdjęcie, ale znając ich antypatię do dziennikarzy, bałem się wysiąść. Mogłem robić zdjęcia przez szybę, ale gdyby to zauważyli i podeszli do samochodu, odkryliby naszego pasażera i zabili go bez skrupułów. Prawdopodobnie zabiliby nas wszystkich. – Wysiadam – powiedziałem. Heidi popatrzyła na mnie z przerażeniem. – Nie! – powiedziała, ale oboje wiedzieliśmy, że to zrobię. Odszedłem kilka kroków i zacząłem robić zdjęcia. Zauważyli mnie po minucie, dwóch. Lufy karabinów skierowały się w moją stronę, zaczęli wrzeszczeć i przeklinać. – Ale ja pokazuję, że jesteście atakowani – przekonywałem, starając się mówić jak najbardziej po afrykanersku. – To w waszym interesie.

Nie dali się nabrać, ale zyskałem trochę czasu. Kolumna ruszyła, zaczęli pośpieszny odwrót i wyglądało na to, że machnęli na mnie ręką. Odetchnąłem z ulgą, ale w tym momencie odwróciłem się i zobaczyłem mężczyznę stojącego w strudze światła z reflektorów, jakieś piętnaście metrów ode mnie. Mierzył z pistoletu prosto w moją głowę. – Zabiję cię teraz – poinformował mnie cicho po afrykanersku. Widziałem, jak jego palec wskazujący zaczyna naciskać na spust. Wszystko działo się w zwolnionym tempie. Wiedziałem, że nie blefuje, naprawdę strzeli. Nagle między nas wkroczył wysoki, żylasty mężczyzna z brzydkim grymasem pod siwiejącym wąsem. Jeden aparat zerwał mi z szyi i rzucił na ziemię, drugi zwisał mi z ramienia, łokciem usunąłem go z pola widzenia, za plecy. Twarz mężczyzny skurczyła się, coś mówił, ale słyszałem tylko szum krwi w uszach. Mógłbym ucałować tę paskudną gębę – niechcący ocalił mi życie. Wtem wszyscy oni zniknęli i zostaliśmy sami. Na drżących nogach wróciłem do samochodu. Heidi popatrzyła na mnie, blada, wstrząśnięta. Zjechaliśmy na boczną drogę. Jacyś Czarni przyzywali nas gestami do kryjówki za szopą, którą ostrzelali członkowie AWB. Bałem się, że mogą za nami pojechać, kiedy się zorientują, że uszliśmy cało. I nie mogłem uwierzyć we własną głupotę. Od pierwszego ujęcia wiedziałem, że zdjęcia są denne. Ale nie było czasu się nad tym zastanawiać: w jednym z domów była ciężko ranna kobieta. Wynieśli ją na podwórko, gdzie Heidi zaczęła ją opatrywać. Wyglądało to na ciężki przypadek, krew była wszędzie. Konwój, na który wpadliśmy, próbował opuścić Bop. Armia bantustanu nie była zadowolona, że Mangope wezwał na pomoc Burów, a bezbrzeżny rasizm prawicowej milicji ostatecznie ją skompromitował. Zniknięcie Burów z ulic oznaczało, że wycofali swoje poparcie dla Mangope. Constand Viljoen zobaczył, że jego próba ratowania przywódcy bantustanu zmienia się w demonstrację rasizmu i wycofał swoich ludzi. Kilkaset metrów od miejsca, w którym omal nie straciłem życia, Kevin i Jim również natknęli się na wycofującą się kolumnę. Kiedy jakiś Afrykaner zaczął do nich strzelać, Jim zjechał na piaszczyste pobocze i umknął, wymijając na pełnym gazie powolną kolumnę. Po kilku sekundach wpadli w sam środek bitwy między wycofującymi się neonazistami a siłami bezpieczeństwa Bop. Wygramolili się z wozu i legli plackiem na ziemi. Strzelanina się urwała i Jim, podniósłszy głowę, zobaczył mercedesa z lat siedemdziesiątych i trzech członków AWB otoczonych przez tuzin umundurowanych żołnierzy Bop. Musiał się tam dostać. Trzymając aparat nad głową, żeby pokazać żołnierzom, że nie jest bojownikiem, powoli wstał. Po tym, jak zaprzestano strzelania, cisza aż dzwoniła w uszach. Jim postąpił krok

naprzód – nadal żadnej reakcji. Wtedy przeszedł przez drogę i zaczął robić zdjęcia. Kevin deptał mu po piętach. Jeden z prawicowców leżał martwy twarzą w kurzu, krew zalewała znak swastyki na jego rękawie. Drugi leżał w poprzek tylnego siedzenia, trzeci kucał przy fotelu kierowcy. Wodził pistoletem tam i z powrotem, mierząc po kolei do Czarnych otaczających go półkolem. Jim próbował go uspokoić: – Jesteś otoczony, nie strzelaj. Zachowaj spokój. Brodaty mężczyzna, Alwyn Wolfaardt, był ranny i przerażony, prosił, żeby wezwać karetkę. – Nie możemy wezwać karetki. Ale oni to zrobią. Aresztują cię i wezwą dla ciebie karetkę – powiedział Jim. On i inni fotografowie cały czas robili zdjęcia. Jim bywał już w podobnych sytuacjach i czuł, że największe niebezpieczeństwo minęło. Obecność dziennikarzy również powinna uspokoić nastroje. Fotograf Reutersa też odniósł wrażenie, że napięcie opada. Chciał jechać do Johannesburga, zdążyć z materiałem do europejskich wydań gazet. Zabierał filmy Kevina ze sobą. Dołączyło do nich jeszcze kilku dziennikarzy. Żołnierz Bop podszedł szybko i wyjął pistolet z ręki Wolfaardta, nakazując jeńcom położyć się na ziemi. Dziennikarze przesłuchiwali Wolfaardta. Czarny reporter z radia zapytał: – Nie żałujesz tego, co zrobiłeś? Wolfaardt powtarzał w kółko, żeby wezwać karetkę, ale nikt nie zareagował. Był to zbyt dobry moment z dziennikarskiego punktu widzenia. Kevin nie mógł uwierzyć własnym oczom. Czuł, jak ważna jest ta scena i próbował uchwycić każdy szczegół: swastyki, krew, strach przed zwycięskimi czarnymi wrogami malujący się na twarzach prawicowców. Miarka naprawdę się przebrała. Kamerzysta CBS Siphiwe Rallo filmował tę scenę z odległości stu metrów. Widział przez wizjer, jak policjant Bop próbuje ostrzelać od tyłu dziennikarzy z półautomatycznego karabinu. Byli zupełnie nieświadomi niebezpieczeństwa. Broń się zacięła, policjant spróbował ją przeładować, ale wściekłość i pośpiech spowolniły jego ruchy na tyle, by inny policjant zdążył odebrać mu karabin. Aparaty i dyktafony działały nieprzerwanie. Jeden z żołnierzy bez ostrzeżenia podszedł szybko do dwóch prawicowców i zastrzelił ich błyskawicznie. W okamgnieniu było po wszystkim. Śmierć białej supremacji.

Kevinowi skończył się film w aparatach i był zajęty przewijaniem, kiedy padły te szybkie strzały. Nie był już w stanie uchwycić obiektywem tych kilku drastycznych sekund, mógł tylko patrzeć. Nieświadomy tego, że kilkaset metrów dalej rozgrywa się jeden z najbardziej dramatycznych momentów w historii Południowej Afryki, szukałem aparatu, który mój przypadkowy zbawca rzucił w zielsko przy drodze. Wyglądało na to, że jakiś prawicowiec miał jednak dość czasu, żeby go sobie przywłaszczyć. Macałem po omacku w trawie, kiedy minął nas wóz ekipy telewizyjnej. Kamerzysta wychylił się z okna i wrzasnął: – Zabijają jakichś gości z AWB na drodze! Pobiegłem do samochodu i zawołałem Heidi. Pognaliśmy szosą i znaleźliśmy trzech białych mężczyzn rozciągniętych na ziemi obok ostrzelanego samochodu. Wszyscy byli martwi. Zobaczyłem Jima i innych fotografów uciekających drogą. Ta scena wpadła mi w oko i zrobiłem kilka zdjęć martwych mężczyzn i trzech fotografów uciekających niby winowajcy z miejsca zbrodni. Przegapiłem egzekucję członków AWB, całą dramaturgię wydarzenia, ważne zdjęcia, ale mimo tego zawodowego żalu, widząc te ciała w kurzu Bop, doznałem euforii, gorzkiej przyjemności. Kevin powiedział później, że ta dokonana z zimną krwią egzekucja napełniła go obrzydzeniem, ale dla mnie był to akt czystej sprawiedliwości. Rozpracowywałem tę scenę pod różnymi kątami, aż podniosłem wzrok i zobaczyłem Białego w mundurze Bop biegnącego w naszą stronę. Wykrzykiwał epitety po afrykanersku, nazwał nas barbarzyńcami i histerycznie odgonił nas karabinem. Był jednym z tych wojskowych przydzielonych do sił bezpieczeństwa bantustanu i morderstwo ziomków wyraźnie nim wstrząsnęło. Czarni w mundurach zabili Białych, z którymi łączył go język, kultura i prawdopodobnie ideologia – stanowili Volk, naród wybrany Afryki. Pojechaliśmy z powrotem do hotelu. Był piątek. Wiedziałem, że jeżeli dostarczę szybko filmy do biura „Newsweeka” w Johannesburgu, zostaną wysłane do Nowego Jorku przed godziną zamknięcia sobotniego wydania. Wszyscy byli w stanie podniecenia. Powierzyłem moje filmy ludziom z CBS, którzy wracali do Johannesburga, żeby przekazać taśmy do Nowego Jorku. Również Ken przybył późno na miejsce bitwy. Zaniepokojony martwą ciszą wokół mercedesa najpierw porobił zdjęcia przez szybę samochodu, planując wysiąść, gdy już będzie miał materiał w kieszeni. Ten sam biały oficer z karabinem wypadł z baraku i

przystawił lufę do twarzy Kena. Ken instynktownie odepchnął lufę w chwili, gdy mężczyzna nacisnął spust i kula poszła bokiem, nie wyrządzając Kenowi krzywdy. W rezultacie bitwy armia Bop opanowała ulice. Z pomocą wozów opancerzonych przegnali zdezorientowanych i przestraszonych członków AWB z miasta. Afrykanerscy bojówkarze, którzy utknęli w bantustanie, bali się, że zostaną zabici, i próbowali opuścić granice Bop. Do Kena zbliżyła się grupka prawicowców, błagając, by pomógł im uciec, wyprowadził ich bezpiecznie z bantustanu – nienawiść do prasy wyparowała z nich razem z odwagą. – Sorry – powiedział Ken z tajoną satysfakcją. – Jesteśmy tu tylko po to, by obserwować. João pośpieszył do Bop, jak tylko uporał się z robotą przy Mandeli, ale było już za późno. Był zły, ponieważ nie ze swojej winy stracił dobre zdjęcia. Również Brauchli przegapił liczące się ujęcia – dotarł na miejsce, kiedy było już po wszystkim. Denis Farrell wiedział, że AP zostanie pobita na całym świecie, jeżeli on nie zrobi ujęcia, które dorównywałoby fotografii wykonanej przez Kevina dla Reutersa. Zrozpaczony zadzwonił do swojego odpowiednika w Reutersie Patricka de Noirmonta i poprosił o odpady z filmów Kevina. Nie było to czymś niezwykłym – nieraz podrzucałem negatywy konkurencji, kiedy była w prawdziwych kłopotach. Zasada jest taka, żeby o tym nie rozpowiadać i upewnić się, że zdjęcie, które się oddaje, nie jest lepsze niż to, które się zostawiło sobie. Kiedyś w Bośni niemądrze pozwoliłem fotografowi Reutersa wybrać ujęcie spośród moich negatywów robionych dla AP i kiedy się obudziłem następnego dnia, okazało się, że pobił mnie moim własnym zdjęciem. Patrick był starym wyjadaczem i dał Denisowi podrzędny obraz z miejsca zdarzenia; zdjęcie Kevina dla Reutersa zdominowało rynek, a AP musiała się obejść smakiem.

13 GRZECH PATRZENIA Niech się dzieje! Kevin Carter

Kwiecień 1994, Johannesburg Demokratyczna transformacja Południowej Afryki była wielkim wydarzeniem. Nawiedziły nas tysiące dziennikarzy, fotografów, kamerzystów i producentów, chcących na własne oczy zobaczyć narodziny nierasistowskiej demokracji z popiołów apartheidu lub jego wskrzeszenie. Niezależnie od rozwoju sytuacji był to wspaniały temat, znacznie popychający naprzód karierę. Przemoc rosła dramatycznie w miarę zbliżania się daty wyborów i rozmaite grupy próbowały zakłócić ten proces. Byliśmy już wtedy ściśle zintegrowaną grupą: Ken, Kevin, João i ja – tworzyliśmy tak zwane Bractwo Bang Bang, co sugerowano tyle lat wcześniej. W rzeczywistości „klub” liczył już więcej członków. Został powiększony o kilku miejscowych i zagranicznych fotografów, z którymi zaprzyjaźniliśmy się w ciągu ostatnich lat. Po pewnym czasie zamknęliśmy drzwi i nawet wykluczyliśmy dawnego przyjaciela, który zjawił się w kraju zbyt późno. Odkrył, że już nie może kumplować się z grupą korespondentów obieżyświatów, z którymi dotąd pracował. Było nam żal, ale świadomie podjęliśmy decyzję wykluczenia każdego, kto chciałby dołączyć do naszej i tak przeładowanej kliki. Byliśmy aroganccy, elitarni i wysoce kompetentni. Bawiło nas, kiedy zagraniczni fotografowie – obcy – rozpaczliwie próbowali do nas dołączyć: nic łatwiejszego jak zbratać się z miejscowymi chłopakami, którzy znają teren i mają wszystkie informacje, żeby zyskać dostęp do wydarzeń. Pamiętam wieczór, kiedy powiedziałem znanemu fotografowi, że nie może do nas dołączyć, ponieważ i tak przemieszczamy się w zbyt dużej grupie. Zadzwonił do mnie w furii o północy i ostrzegł, że kiedyś jeszcze będę go potrzebował, że jest zbyt ważny, by tak go traktować. Słuchałem i starałem się opanować śmiech: ten słynny fotograf został wyłączony z elity, do której w swoim mniemaniu należał. To zadrasnęło jego ego, ale przede wszystkim uświadomiło mu, że przynajmniej raz w tygodniu skopiemy mu tyłek zdjęciami.

Pewnego ranka w kwietniu João, Ken, Jim i Brauchli wjechali na drogę prowadzącą do Thokozy. Zdumiał ich widok trzech wyraźnie oznakowanych wozów prasowych zaparkowanych na poboczu. Zwolnili, żeby zobaczyć, czy nic się nie dzieje, ale wyglądało na to, że dziennikarze po prostu tam stoją. Dziwne. Wyminęli ich i ze zdumieniem stwierdzili, że mały konwój rusza za nimi ulicą Khumalo. João się roześmiał. Ale Brauchli był zły – to był nie pierwszy raz, ci ludzie żerowali na naszej wiedzy. Niech sami sobie znajdują zdjęcia. Zbliżali się już do martwej strefy, kiedy z bocznej ulicy wyjechał kolejny samochód i wślizgnął się w konwój, tuż za pierwszym wozem. Brauchliemu puściły nerwy, kazał Jimowi się zatrzymać. Dopadł wozu jadącego za nimi. – Hej, dlaczego za nami jeździcie? – zapytał agresywnie. – Róbcie swoje, przestańcie za nami jeździć! Kierowcą był Paul Velasco, Południowoafrykanin, który znał township na tyle dobrze, by samodzielnie po nim jeździć, a teraz po prostu wyjechał z bocznej ulicy i dołączył do konwoju w niefortunnym momencie. Velasco, znany ze swej wybuchowości, nie pozostał dłużny. – Odpieprz się, śmieciu! – wrzasnął. Nacisnął pedał gazu i wyminął wóz bang bang. Brauchli, niezrażony, przechodził od samochodu do samochodu i dalej się pieklił. To było śmieszne, ale, po prawdzie, pracowaliśmy tu całe lata, ucząc się, jak robić zdjęcia w ekstremalnie trudnych sytuacjach, a teraz ludzie uważali, że powinniśmy pomagać każdemu, kto zechce łaskawie wpaść na parę tygodni. Nawet nie proponowali, że postawią nam lunch – typowa metoda wyciśnięcia informacji z miejscowego dziennikarza. Byliśmy szczęśliwi, mogąc pracować z niektórymi ludźmi, zwłaszcza takimi, którzy zadali sobie trochę trudu, by się do nas upodobnić, zresztą nie chcieliśmy mieć nic wspólnego – dość arbitralnie. W tym pierwszym kwartale 1994 roku Południowa Afryka balansowała niebezpiecznie nad przepaścią – prawdziwą wojną domową między wieloma ugrupowaniami bazującymi na sojuszach politycznych i rasowych. Skrajni prawicowcy rozpoczęli kampanię terroru i wzywali Białych do powstania przeciwko państwu i wyrwania z niego kawałka terytorium, a w efekcie utworzenia białego bantustanu. Mimo upokorzenia doznanego w Bophuthatswanie dziesiątki miasteczek powiewało starą flagą burskiej Republiki Transwalu i proklamowało niezależność od Południowej Afryki. Pracowaliśmy o każdej porze dnia i nocy. Jednego dnia ścigaliśmy konwój wozów wyborczych jadących do jakiejś odległej wiejskiej mieściny, staczaliśmy bitwy z

ochroniarzami i tłumami, żeby zdobyć przyzwoity materiał. Następnego umykaliśmy przed kulami. Cały ten okres kojarzy mi się z kompletnym wyczerpaniem. Pozycja Kevina w Reutersie zaczęła się chwiać. Czasem dawał im świetne zdjęcia z konfliktu, jak choćby te z Bophuthatswany czy z townshipów – czasem w ogóle nie dawał nic. Wrócił do narkotyków i brał je regularnie, aż w końcu Kathy się tym zmęczyła. W pierwszym tygodniu kwietnia, podczas świąt Wielkanocnych, kazała mu się wyprowadzić z jej mieszkania, które dzielili prawie od roku. Przepadł najbardziej stabilny element w jego życiu i Kevin stracił kontrolę niemal całkowicie. Kilka dni później szef działu foto Patrick de Noirmont, wysłał Kevina na wystąpienie Mandeli w johannesburskim hotelu. Kevin nie wracał godzinami i Patrick zaczął się niepokoić. Zirytowany czekał na film. Kevin odezwał się dopiero wieczorem – został aresztowany za nieostrożną jazdę po pijanemu i posiadanie narkotyków. Przebywał w areszcie. Patrick się wściekł – jeszcze bardziej, gdy usłyszał całą historię. Mandela przemawiał już, kiedy na salę wszedł Kevin, z kieliszkiem wina w ręku, wyraźnie na rauszu. Wolno torował sobie drogę do pierwszego rzędu, gdzie siedzieli pozostali fotografowie, ostrożnie przekraczał kable od mikrofonów biegnące do podium. Usiadł i po chwili powiedział, że się nudzi. Wstał i wyszedł z sali tą samą drogą, jaką przyszedł. Mijając ostatniego fotografa, powiedział głośno: – Jak staruszka zastrzelą, zadzwońcie do mnie. Wrócił do samochodu, gdzie miał gotową „białą fajkę”. Jadąc do biura Reutersa, nie wyrobił się na zakręcie i wjechał w drzwi garażowe i ścianę, rozbijając sobie głowę o przednią szybę. Kiedy przerażona właścicielka domu wybiegła zobaczyć, co się stało i ewentualnie udzielić pomocy, zobaczyła Kevina z twarzą zalaną krwią, chwiejącego się obok samochodu. Zaczęła krzyczeć, żeby się do niej nie zbliżał. Kevin nie wyglądał najlepiej: artysta cierpiętnik zmienił się w urżniętego ćpuna. Przyjechała policja – kobieta dostała histerii, Kevin odniósł się do policjantów z typową dla siebie wrogością i skończyło się na tym, że wdał się z nimi w przepychankę. Policja znalazła w samochodzie torebkę daggi i szyjkę od butelki po „białej fajce”. Kiedy Patrick dotarł na posterunek w Brixton, usłyszał na wstępie pytanie: „Jak można pracować z ludźmi, którzy są naćpani i pijani?”. Patricka wpuszczono do celi, gdzie siedział Kevin, nadal nawalony. Kevin powiedział mu, że pobili go policjanci. Patrick wyszedł zły, odzyskawszy film z Mandelą. Zadzwonił do Kathy, choć wiedział, że ona i Kevin nie są już razem. Przyjechała natychmiast na posterunek, ale nie wpuścili jej do Kevina, choć przywiozła pieniądze na kaucję. Policjanci uparli się, żeby spędził noc w celi. Następnego ranka wyglądał strasznie: nie pozwolono

mu się umyć, twarz miał w zakrzepłej krwi, a na czole ranę. Powiedział Kathy, że spał na gołym betonie i że nie dali mu nawet koca. Postawiono mu zarzuty i powiedziano, kiedy ma stawić się w sądzie, dopiero wtedy pozwolono Kathy wpłacić kaucję. Czuła się winna, że wyrzuciła Kevina i że teraz jest w takim kiepskim stanie. Nadal jej na nim zależało i pozwoliła mu zostać w mieszkaniu na jeden dzień, dopóki nie dojdzie do siebie. Wieczorem zasugerowała, żeby poszukał pomocy specjalistycznej, zaczął się leczyć z uzależnienia, ale Kevin upierał się, że sam pokona narkotyki. W dniach poprzedzających wypadek i aresztowanie bez wątpienia przychodził do pracy nawalony. Judith, znajoma z Reutersa, pamięta, co mówiło się wtedy o Kevinie – że się kończy, że daje ciała. Kiedy ludzie w biurze usłyszeli o wypadku, uznali, że Kevin posunął się za daleko. Nie jest do końca jasne, co wydarzyło się w Reutersie po aresztowaniu Kevina. Zawsze uważałem, podobnie jak inni, że po wypadku zwolniono Kevina, ale Patrick i szef biura Reutersa Rodney Pinder przedstawiają inne wersje wydarzeń. Według pierwszej Patrick wylał Kevina w ataku gniewu w dniu wypadku, a następnego dnia żałował – miał wątpliwości, czy nie postąpił pochopnie i że może powinien dać Kevinowi jeszcze jedną szansę. Druga wersja głosi, że Pinder zapowiedział, że w agencji nie ma miejsca dla kogoś takiego jak Kevin i że Kevin wylatuje. Sam Pinder twierdzi, że zasugerował zwolnienie Kevina, ale decyzję pozostawił Patrickowi, który uznał, że go potrzebują; w okresie wyborów na pewno będzie dobrze pracował. Pracownicy biura byli pewni, że Kevin został zwolniony i on sam dzielił z nimi to przekonanie. Cokolwiek nasunęło mu taką myśl, i czy był, czy nie był zwolniony, efekt był ten sam: całe to zamieszanie zwiększyło jego niestabilność w czasie, gdy potrzebna mu była każda podpora. W „The New York Times” edytorzy zastanawiali się, czy zgłosić zdjęcie z sępem autorstwa Kevina do nagrody Pulitzera. Kevin nigdy dla nich nie pracował – kupili od niego tylko jedno zdjęcie i byli pod presją własnych dziennikarzy, którzy chcieli się ubiegać o najbardziej prestiżową nagrodę w branży. „The New York Times”, najlepsze pismo świata, zgarniał nagrodę wielokrotnie, ale nigdy za fotografię, kiedy więc nadszedł czas nominacji, przedstawili zdjęcie Kevina – bez wątpienia najbardziej wstrząsający obraz, jaki opublikowali tamtego roku. „The New York Times” dowiedział się, że zdjęcie Kevina zwyciężyło, na kilka dni przed oficjalnym ogłoszeniem wyników dwunastego kwietnia 1994 roku. Nancy Lee, edytor działu fotograficznego, i Nancy Buirski, edytor zdjęć zagranicznych, próbowały znaleźć sposób, żeby pozostać z Kevinem w kontakcie, nie mówiąc mu o nagrodzie. Buirski zadzwoniła więc do Kevina i powiedziała mu, żeby był w pogotowiu, ponieważ

będzie miała dla niego robotę. Szykują zlecenie, ale na razie nie może podać szczegółów. Czy mógłby czekać na ich telefon około trzeciej po południu czasu południowoafrykańskiego? Kevin był zachwycony, że może zostać w domu i jeszcze zapłacą mu za to dniówkę. Żeby to uczcić, poszedł i kupił mandrax, daggę i kompletnie się naćpał. Dokładnie o piętnastej, kiedy w Nowym Jorku ogłoszono nazwiska zwycięzców, „The New York Times” uzyskał połączenie konferencyjne z Johannesburgiem. Nancy Buirski rozmawiała z Kevinem pierwsza. – Kevin, mam dla ciebie dobrą i złą wiadomość. Zła wiadomość jest taka, że nie mam dla ciebie zlecenia, dobra – że zdobyłeś Pulitzera za swoje zdjęcie z sępem! Nancy Lee wspomina, że Kevin nie zrozumiał, mamrotał jakieś głupoty. W Nowym Jorku kobiety spojrzały na siebie ponad biurkiem z rozpaczą. Spróbowały jeszcze raz: – Kevin, dostałeś Pulitzera za swoje zdjęcie z Sudanu! Ale Kevin był tak naćpany, że ględził bez sensu o tym, jak paskudnie mu teraz w życiu. – O rany, to dobrze, to dobrze, ale naprawdę potrzebowałem tej roboty. Właśnie rozwaliłem samochód, skończyły mi się pieniądze i... Nancy Lee przerwała mu w pół słowa: – Kevin, teraz takie sprawy nie są istotne. Chyba nie usłyszałeś, jak mówiłam, że zdobyłeś Pulitzera! – No tak, no tak, to fajnie, ale naprawdę potrzebowałem tej pracy, bo zawaliłem w Reutersie, wylali mnie... – Słucham? – zapytała Lee. – Kevin, czy ty rozumiesz, co ja do ciebie mówię? Właśnie zdobyłeś Pulitzera, nic innego się w tej chwili nie liczy. To wielka rzecz. Buirski i Lee próbowały ze wszystkich sił uświadomić Kevinowi znaczenie tej chwili. „Tak, no tak”, mamrotał. Nic do niego nie docierało. W końcu zrezygnowały i przerwały połączenie z jedną myślą: I co teraz? Odnalazły mnie telefonicznie na wybrzeżu w KwaZulu-Natalu, sześćset kilometrów od Johannesburga. – Mamy tu poważny problem. Kevin właśnie zdobył Pulitzera i tego nie rozumie. Chcemy wiedzieć, co się dzieje. Wydaje się pijany – powiedziała Buirski.

Ręce mi opadły. Pomyślałem, że Kev musiał się naćpać po uszy i zastanawiałem się, w jaki sposób go usprawiedliwić. To był ciepły, pochmurny dzień i z miejsca, gdzie siedziałem, widać było stalowo-szarą połać oceanu. Zdecydowałem, że najlepiej powiedzieć prawdę; wiedziałem, że będą chciały ukryć uzależnienia Kevina na równi ze mną. Wyjaśniłem im, co to jest mandrax i jaki wpływ na palaczy ma „biała fajka”. Słuchały w milczeniu, wstrząśnięte, po czym zgodziły się wstrzymać wszelkie telefony do Kevina, podczas gdy ja spróbuję zawiadomić João i Kena, którzy byli w Johannesburgu. João był już w piżamie, przed telewizorem, kiedy wprowadziłem go w sprawę. Natychmiast zadzwonił do Kevina, który faktycznie nie nadawał się do żadnej rozmowy. Zadzwonił więc do Kena i ustalili, że będzie najlepiej, jak przewiozą Kevina do domu Kena i przywrócą mu przytomność na tyle, by mógł rozmawiać z ludźmi. João pojechał po niego do mieszkania, które Kevin wynajmował przez te parę dni, odkąd Kathy go wykopała. Zaparkował w bramie, jak się umówili, i Kevin wyszedł. Jego postać odcinała się ostro na tle świateł podjazdu, kiedy szedł chwiejnie w stronę bramy. João nawet się nie zdziwił – po tym, jak Kevin bełkotał mu w słuchawkę, wiedział, czego się spodziewać. Kevin zbył machnięciem ręki gratulacje João i przynudzał o tym, jaki chaos panuje obecnie w jego życiu i że nawet nie rozpakował jeszcze kartonów. W domu Kena i Moniki zbierali się już przyjaciele i współpracownicy Kevina, żeby uczcić Pulitzera. Ale Kevin nadal nie był w stanie udzielać wywiadów, więc Ken odbierał za niego telefony, coraz częstsze w miarę jak wieść się rozchodziła. „The New York Times” po raz pierwszy zdobył Puliztera za fotografię. Nancy Lee była zadowolona, że właśnie za to zdjęcie, które stawało się symbolem głodu i jako takie było wykorzystywane na całym świecie. Ale była również zaniepokojona. Naprawdę cieszyła się na to, że podzieli się z Kevinem wiadomością o nagrodzie, ale on zdawał się nie pojmować znaczenia tego, co się wydarzyło. Później powiedziała: „Nic w życiu nie jest proste, ten moment pozornej chwały ma w sobie kroplę goryczy”. W „The New York Timesie” był to dzień radości, ale także niepokoju wywołanego informacją o tym, kim jest Kevin. Zdjęcie wywołało sensację. Umieszczano je na plakatach organizacji humanitarnych zbierających fundusze. Publikowały je gazety i czasopisma na całym świecie i natychmiastową reakcją społeczeństw było wysłanie pieniędzy każdej organizacji pomocy działającej w Sudanie. Przeszywający serce wizerunek głodującego, bezsilnego dziecka obserwowanego przez sępa wywołał nieuchronne pytanie: „Co stało się z dziewczynką?”, a zaraz po nim następne: „Co zrobił fotograf, żeby jej pomóc?”. Na Kevina spadł grad pytań. Nie mógł powiedzieć, że po prostu zostawił dziecko, że

nie znajdowało się w bezpośrednim niebezpieczeństwie, ponieważ wiadomo, że sępy nie atakują niczego, co zdradza jeszcze oznaki życia. Nie mógł również powiedzieć, że dziecko nie umarłoby z głodu, ponieważ centrum żywienia, mające możliwość żywienia dożylnego, znajdowało się w odległości zaledwie stu metrów. Z początku Kevin mówił, że odgonił sępa, a potem usiadł po drzewem i płakał. Nie wiedział, co się stało z dzieckiem. Ale pytania nadal napływały i zaczął zmyślać. Że widział, jak dziecko wstało i poszło w stronę kliniki. To uspokoiło wiele osób co do losów dziecka, ale nie uwolniło Kevina od moralnego dylematu: dlaczego po zrobieniu zdjęcia po prostu nie podniósł małej i nie zabrał do ośrodka leżącego sto metrów dalej? Jego zadanie jako dziennikarza, który miał pokazać ciężki los Sudańczyków, było skończone, wykonał je lepiej niż musiał. Rzecz jednak w tym, że Lifeline Sudan nie wysłała tam Kevina i João, żeby podnosili czy karmili dzieci – przywiozła ich tam, żeby pokazali najgorszą stronę głodu i wojny, aby je nagłośnić – ale pytania pozostały. Marcie Auguste, pracownik organizacji dobroczynnej, którego spotkałem w Ugandzie kilka lat później, pracował w pobliskim mieście Kongor w czasie, gdy Kevin i João byli w Sudanie. Powiedział, że pracownicy organizacji martwili się o dziecko, kiedy zobaczyli zdjęcie. Ale ze swojego doświadczenia wiedzieli, że mogło zostać tam pozostawione na chwilę przez matkę i że ta mała dziewczynka najprawdopodobniej nadal żyje. To mnie znacznie pocieszyło, ale wtedy, w 1994 roku, ta kwestia zaczęła nękać Kevina. Nawet nie spróbował pomóc dziecku – czy to znaczy, że nie zdał egzaminu z własnego człowieczeństwa? João utrzymywał, że w ogóle nie ma problemu, ponieważ centrum żywienia było tak blisko, dziecku nic się nie mogło stać. Sfotografował podobne dziecko leżące twarzą w piasku i nie miał wrażenia, żeby jakaś pomoc była potrzebna. Ale wtedy nie było sępa, by podkreślić zagrożenie. Nie wiem, co bym zrobił w podobnych okolicznościach. W sytuacjach konfliktu nieraz wszyscy przestawaliśmy fotografować, żeby udzielić pomocy rannym cywilom. Heidi i ja pracowaliśmy razem, a ona nie uważała, żeby dziennikarze byli zwolnieni z obowiązku pomagania ludziom. Po kilku zaciętych dyskusjach ustaliliśmy, że jeżeli natykamy się na ranną osobę, fotografowie mają sześćdziesiąt sekund na zrobienie zdjęć, zanim ona przychodzi ofiarom z pomocą. Wszyscy, z którymi pracowaliśmy, nie wyłączając Kevina, przestrzegali tej zasady, i po tym, jak zamykało się to fotograficzne okno, staraliśmy się tak ustawiać klatki, żeby nie było na nich Heidi. I, jak ujął to João, wymyślać kolejne usprawiedliwienia, dlaczego na naszych zdjęciach widać białe ręce. Kiedy byliśmy jedynymi ludźmi dysponującymi samochodem, który mógł bezpiecznie przekraczać linie frontu i zawozić ludzi do szpitala, robiliśmy to. Ale to nie zawsze było takie proste; nie ma

ustalonych parametrów, kiedy interweniować, a kiedy dalej robić zdjęcia. Kiedy byliśmy z João w Somalii w 1992 roku podczas klęski głodu, żaden z nas osobiście nie podniósł żadnego chorego ani umierającego dziecka, choć były ich setki. Kazaliśmy naszym somalijskim ochroniarzom zbierać głodujących ludzi i ładować ich do naszego pick-upa, ale osobiście nie dotknęliśmy żadnego dziecka. Parzyliśmy, jak umierają na naszych oczach i robiliśmy zdjęcia. Czułem się zupełnie bezradny, kiedy fotografowałem głodującego mężczyznę w chwili, gdy zrozumiał, że jego ostatnie dziecko właśnie umarło na jego kolanach. Patrzyłem przez wizjer, jak zamyka małej oczy, a potem odszedłem. Dobre zdjęcia. Tragedia i przemoc z pewnością tworzą mocne obrazy. Ale przy każdym takim ujęciu ściągany jest haracz: trochę tych emocji, wrażliwości i empatii, które sprawiają, że jesteśmy ludźmi, ginie przy każdym zwolnieniu migawki.

14 „POKAŻ NAM TRUPA” Mam nadzieję, że umrę z najlepszym kurewskim zdjęciem na negatywie. Inaczej to nie jest tego warte...

Z pamiętnika Kena Oosterbroeka Piątek, 20 maja 1988

18 kwietnia 1994 Chłopcy w milczeniu, na próżno odpychali od siebie ciężkie, żołnierskie buciory, które lądowały na ich głowach i ciałach. Wdrapałem się na stół w maleńkim pokoju, próbując zobaczyć, co się dzieje, podczas gdy João i Mikey Persson, londyński wolny strzelec, opadli na kolana, ich flesze błyskały nieustannie. Cholera, pomyślałem, robią zdjęcia, a ja nic nie widzę. Słyszałem jedynie stłumione uderzenia i od czasu do czasu jakieś żołnierskie przekleństwo. Żołnierze południowoafrykańskiego korpusu pokoju zdobyli szturmem kryjówkę ANC w jednym ze zdewastowanych domów w martwej strefie i wzięli do niewoli chłopców uzbrojonych w wysłużone karabiny AK-47. To był drugi dzień od pojawienia się Narodowych Sił Pokojowych w townshipie. Otrzymali zadanie rozdzielenia walczących stron. Uznano, że ta tymczasowa siła zbrojna, wybrana spośród partyzanckich armii wyzwoleńczych, południowoafrykańskiej armii rządowej, a także jednostek policji podległych bantustanom będzie wiarygodniejsza niż policja czy siły bezpieczeństwa państwa apartheidu. Ale Siły Pokojowe były wyszydzane, obrzucane kamieniami i ostrzeliwane przez mieszkańców townshipu i hoteli robotniczych; obie strony uważały, że Siły Pokojowe faworyzują przeciwnika. Była to typowa dola sił pokojowych – żołnierze wyszkoleni, żeby zabijać, otrzymywali zadanie zaprowadzania pokoju. Żołnierze ci najwyraźniej uważali, że mają prawo kopać swoich więźniów. Młodzi wojownicy poddawali się karze z milczącą rezygnacją, uznając, że widocznie taki los przypadł im w udziale. My, fotografowie, również nie widzieliśmy w tym nic nadzwyczajnego – tak to się robiło w Południowej Afryce. Ironią losu był jedynie fakt, że wielu z tych czarnych żołnierzy uciekło z kraju do armii partyzanckich, aby uniknąć brutalności policji, jakiej doświadczyli podczas tłumienia powstania w Soweto w 1976 roku, a potem przez całość lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, kiedy działały szwadrony śmierci.

Żołnierze przestali bić jeńców i kazali nam się wynosić. Wyszli z domu po kilku minutach, pokazując przejętą broń i popychając przed sobą trzech zakrwawionych członków drużyn samoobrony. Na zarośniętym podwórku zbierało się coraz więcej zwolenników ANC. Prośbą i groźbą próbowali wynegocjować uwolnienie swoich towarzyszy, a przede wszystkim zwrot zarekwirowanej broni. Żołnierze nie podejmowali dyskusji i konfrontacja stawała się coraz bardziej agresywna. Uzbrojeni po zęby żołnierze przyjęli pozycje obronne wobec nieuzbrojonej młodzieży. Szybko przesunęliśmy się za linię klęczących niebieskich uniformów, już z aparatami przy twarzach, na wypadek gdyby otworzyli ogień do towarzyszy. Ale chłopcy uznali, że ta bitwa jest przegrana i się wycofali. Poszliśmy za żołnierzami, którzy zagonili jeńców do wozów opancerzonych zaparkowanych na terytorium Inkathy. Kilka minut później byli już pod ogniem ANC – jednoznaczna odpowiedź na aresztowanie towarzyszy. Dowódca Sił Pokojowych, biały kapitan, wywarczał kilka rozkazów i jego żołnierze rozproszyli się wzdłuż drogi. Deptaliśmy im po piętach, kiedy posuwali się w stronę miejsca, skąd padały strzały. Kryli się za mizerną osłoną, jaką dawały płoty i ściany, a my szliśmy za nimi. Nagle kapitan zaczął na nas wrzeszczeć, kazał nam natychmiast opuścić teren, inaczej będzie nas musiał zastrzelić. Skoczyliśmy na równe nogi, rezygnując z osłony, i ruszyliśmy na niego, całkowicie zapominając o niebezpieczeństwie. – Kim ty, kurwa, jesteś, żeby nam grozić? – wrzasnął João, dźgając pękatego oficera palcem wskazującym w pierś. Jim i ja też krzyczeliśmy, podczas gdy Ken, górując nad nami, zagłuszał wszystkich. Oficera najwyraźniej przeraził atak cywilów wymachujących aparatami i ich święte oburzenie. Pochodził ze starej szkoły, gdzie każdy, kto nosił mundur, miał władzę nad cywilami. Ale tamte czasy minęły i wyjaśniliśmy mu w dosadnych słowach, że nie ma już stanu wyjątkowego, który zabraniał dziennikarzom uczestnictwa w takich wydarzeniach. Ale to raczej nasza zbiorowa agresja niż przysługujące nam prawo kazało mu się wycofać. Scena musiała zdumieć strzelców ANC, bo choć teraz nasza grupka stanowiła doskonały cel, nikt nie strzelał. Prawdziwy teatr uliczny. Emocje opadły, wziąłem kapitana na stronę i przedyskutowałem sprawę. Utrzymywał, że wchodzimy jego ludziom w drogę, nasza obecność zwiększa zagrożenie. Przekonałem go, że będziemy się trzymać z tyłu, że wszyscy robiliśmy to już nie raz, w wojnach na całym świecie. Osiągnęliśmy rozsądny kompromis, ale wymiana ognia ucichła – przerwa wywołana tym małym przedstawieniem rozładowała sytuację. Żołnierze Sił Pokojowych

szykowali się do opuszczenia rejonu, a my zostawaliśmy sami, głęboko na terytorium Inkathy. Inkatha nie była zbyt tolerancyjna wobec dziennikarzy – właściwie była otwarcie wroga i przejście przez opanowany przez nią teren, a następnie przez kilometrowy pas martwej strefy, żeby dostać się na teren ANC, było bardzo niebezpieczne. Spytałem mojego nowego znajomego – kapitana Albertsa – czy może nas podwieźć swoim pojazdem opancerzonym. Plan zakładał, że pojadę z nim po swój samochód, a następnie wrócę wozem po kolegów, którzy odmówili jazdy z żołnierzami – tak dla zasady. Dla mnie oznaczało to tyle, że będę musiał przekroczyć linię frontu dwukrotnie. Na terytorium ANC panował spokój. Niektórzy zagraniczni dziennikarze mieli ze sobą skanery radiowe, wychwytujące częstotliwości policyjne. Skanery były standardowym ekwipunkiem w Stanach i wielu innych krajach; w Południowej Afryce były nielegalne. W pierwszych dniach wojny wycyganiliśmy z Kevinem takie urządzenie od zaprzyjaźnionego pracownika pomocy drogowej. Nawet jeżeli postąpiliśmy nieładnie, nie miało to znaczenia o tyle, że nigdy nie nauczyliśmy się go obsługiwać. Ale te nowsze modele były wspaniałe i z uwagi na to, że większość wiadomości policyjnych przekazywana jest po afrykanersku, nasza obecność była niezbędna, jeżeli miały się na coś przydać. Nasłuchując rozmaitych częstotliwości, natknęliśmy się na informację o zabiciu policjanta. Niestety trzaski, zakłócenia i policyjny żargon sprawił, że nie wyłapaliśmy miejsca zdarzenia. Ken, João, Jim i ja zaczęliśmy objeżdżać teren, rozpaczliwie próbując wychwycić jakąś wskazówkę co do miejsca, gdzie znajduje się martwy glina. Po półgodzinnym jeżdżeniu bez celu i nasłuchiwaniu zaczęliśmy żartować, że chyba trzeba będzie pojechać na posterunek i po prostu spytać. Ustaliliśmy, że wejdzie Ken – znany z braku taktu. João naśladował szorstki ton Kena: „Pokażcie nam tego zabitego!”. Śmialiśmy się, potem Kenowi jakoś udało się ustalić, gdzie miał miejsce incydent. Podjechaliśmy na otwarte pole przy cmentarzu w Kathlehongu i zobaczyliśmy trzech rannych czarnych nastolatków leżących na ziemi, otoczonych przez policjantów. Glinarze byli zaskoczeni naszą obecnością. Tłumaczyli, że chłopcy strzelali do nich i zostali ranni, kiedy policja odpowiedziała ogniem. Przebieg wydarzeń wydawał się niejasny, panowała napięta atmosfera; działo się coś dziwnego, ale nikt nie chciał nam o tym powiedzieć. Zrobiliśmy zdjęcia i trochę rozczarowani (brak fotografii zabitych gliniarzy), wróciliśmy do martwej strefy na ulicy Khumalo. Na poboczu zebrały się dziesiątki dziennikarzy czekających na rozwój wydarzeń. Panował nastrój wyczekiwania: było jasne, że Thokoza zbiera się do ostatecznej bitwy. Byłem spragniony, trochę znudzony i postanowiłem zrobić wypad na drugą stronę ulicy Khumalo, kupić zimne napoje. Oznaczało to trzydziestometrowy bieg pod okiem snajpera. W retrospekcji to wydaje się głupie, ryzykowałem, że dostanę kulkę, ponieważ

zachciało mi się coca-coli, ale wtedy czułem, że ryzyko jest wątpliwe i faktycznie – pokonałem ten odcinek bez złej przygody. Kupiłem napoje na straganie, ale nie mieli mi jak wydać reszty. – Nie szkodzi – powiedziałem. – Reszty nie trzeba. – Nie – nalegał sprzedawca. – Przyniosę panu. Chodziło o parę randów, powiedziałem więc, że nie ma sprawy i ruszyłem biegiem do miejsca, gdzie stali chłopcy. I Ken, i Kevin robili mi zdjęcia. Widać na nich, jak biegnę przez asfalt z szerokim uśmiechem na twarzy i butelkami coli w rękach. Chciwie piliśmy zimny napój, kiedy sprzedawca podbiegł do nas z resztą. Roześmiałem się i powtórzyłem, że to niepotrzebne, niech ją zatrzyma. W końcu przyjął pieniądze i biegiem wrócił na swoją stronę ulicy. Chciał mnie przekonać, że nie próbuje mnie oszukać, udając, że nie ma mi jak wydać. Była to jedna z tych ekscentrycznych rzeczy, jakie miały miejsce pośród chaosu i jatek, drobne demonstracje dobrej woli, poczucia humoru i zwyczajnego szaleństwa. Kevin musiał jechać. Miał udzielić w Johannesburgu wywiadu na temat nagrody Pulitzera, którą zdobył zaledwie tydzień temu. João radził mu, żeby odwołał spotkanie, że to głupie odchodzić teraz, kiedy township zbiera się do akcji, ale Kevin go nie posłuchał. Odjechał, zapowiadając, że wróci po południu. Kilka minut później aktywiści ANC zdecydowali się przeciągnąć nad ulicą Khumalo transparent z napisem „Głosuj na Mandelę”, co wystawiało ich na strzały z hotelu robotniczego. Podczas gdy towarzysze mocowali się z ciężkim transparentem, próbując przyczepić go z jednej strony do pnia sosny i z drugiej do lampy ulicznej, my zebraliśmy się poniżej, czekając, co się wydarzy. Od hotelu Mshaya’zafe dzielił nas opancerzony wóz Sił Pokojowych. Wkrótce rozległy się strzały. Rozpierzchliśmy się, szukając osłony. Wóz pancerny potoczył się w górę opustoszałej ulicy. Ruszyliśmy za nim, używając powolnego pojazdu jako osłony. Dziennikarz BBC Jeremy Bowen sfilmował tę scenę z daleka, a potem patrzył, jak grupka fotografów skrada się za niebieskim pojazdem w górę ulicy. „Któryś z tych głupków zapłaci dzisiaj głową”, powiedział do siebie. Wóz przyspieszył. Zerknąłem w bok i zobaczyłem, jak Jim się pochyla, próbując nadążyć. Było jasne, że przegramy ten wyścig. Rezygnowaliśmy po kolei, kryjąc się pod murami domów wzdłuż ulicy. Cywile zapełniali chodniki albo wychylali się z podwórek, obserwując akcję. Panowała atmosfera radosnego podniecenia – żołnierze zamierzali ich wyręczyć w walce z wrogiem. Rozpoczynał się kolejny epizod ulubionego sportu dzielnicowego, ale tym razem dobrze uzbrojeni żołnierze grali w ich drużynie. Ukazał się

członek drużyny samoobrony z karabinem AK i ruszyliśmy za nim wąskimi uliczkami między domami. Kiedy wyłoniliśmy się ponownie na ulicy Khumalo, przy stacji benzynowej, żołnierze Sił Pokojowych utworzyli barykadę z wozów opancerzonych, żeby powstrzymać zwolenników ANC posuwających się przez betonowy parking w stronę hotelu robotniczego. Nasz uzbrojony przewodnik wtopił się w tłum. Szliśmy dalej i żołnierze przepuścili nas przez kordon. Pierwszą rzeczą, jaką zobaczyliśmy, był żołnierz Sił Pokojowych skaczący na jednej nodze w stronę wozu opancerzonego. Wspierał się na ramieniu kolegi, który niósł jego but. Ranny postrzelił się sam w stopę. João i ja poszliśmy za nim, robiąc zdjęcia, a kiedy wdrapał się na tył wysokiego pojazdu, wymieniliśmy złośliwe uśmiechy. To było głupie zdjęcie, wręcz ośmieszające żołnierzy, ukazujące, do jakiego stopnia byli nieprzygotowani do tej paskudnej dzielnicowej wojny, w środku której właśnie się znaleźli. Powinniśmy trochę bardziej się nad tym zastanowić. Poszliśmy dalej i znaleźliśmy się pod długim murem, który ograniczał podjazd do warsztatu samochodowego i odgradzał nas od ściany hotelu, jakieś dwadzieścia metrów dalej. Pod tym murem zajęli stanowiska żołnierze, depcząc zielsko i trawę. Oficerowie krążyli między nimi, przygotowując podwładnych do ataku. Mieli wyskoczyć zza muru i ruszyć w stronę hotelu, skąd strzelał snajper. Okna budynku wychodzące na naszą stronę dawno temu zostały pozasłaniane sklejką i kawałkami blachy, a ściany, po wielu bitwach, były podziurawione kulami. Żołnierze się bali – nie na to się pisali, wstępując do Sił Pokojowych. Niektórzy byli tak oporni, że krzepki czarny oficer pobudzał ich do działania kopniakami. Choć jest to bez wątpienia sprawdzona metoda motywacji militarnej, w tym wypadku nie podziałała najlepiej. Ken, Gary, Jim, João, jeszcze kilku fotografów, kilku telewizyjnych kamerzystów i ja utworzyliśmy linię równoległą do żołnierzy. Nakierowaliśmy obiektywy na ich wyraźnie przerażone twarze. Podszedłem do czarnego oficera, który używał buta, by natchnąć odwagą swoich ludzi. – Nie będziemy wam przeszkadzać, ale chcemy wejść do środka – powiedziałem. – Pójdziemy za wami, OK? – Jasne, że tak – odparł. – Hej, i jeśli któryś z nas zostanie ranny, to nam pomożecie, tak? – upewniłem się, pół żartem, pół serio. Odwzajemnił uśmiech. Nastąpiła chwila napiętej, pełnej oczekiwania ciszy, kiedy żołnierze szykowali się do walki. Czekaliśmy na moment, kiedy będziemy musieli wybiec zza muru prosto pod

ogień. Adrenalina szumiała mi w żyłach. Bałem się, ale nie przyszło mi do głowy, żeby się wycofać – trzeba było zrobić te zdjęcia. Tym się zajmowaliśmy. Chwilę przedtem Ken zadzwonił do Robin Comley, fotoedytora „The Star”. Powiedział jej, że gazeta musi puścić materiał o tym, jak Siły Pokojowe dają ciała w townshipie. Kilka tygodni wcześniej Ken pojechał sfotografować ich szkolenie. Widział, jak uzbrojeni w pałki i tarcze ćwiczą opanowywanie tłumu – jego zdaniem nie takiego szkolenia potrzebowali, idąc na wojnę w Thokozie. Potem zaczął opowiadać Robin o myszy, którą musiał zabić w domu rano. O tym, że Monica go do tego zmusiła i jak go to zdenerwowało. Robin słuchała jakiś czas w milczeniu, trochę wytrącona z równowagi tą dziwną rozmową. Nigdy nie słyszała, żeby Ken tak ględził. – Ken, czy możemy to omówić innym razem? Zresztą, masz chyba robotę? Pierwszy podmuch jesiennego wiatru porwał pustą puszkę i pognał przez pusty parking. Upiorne grzechotanie zagłuszyło pomruk silników wozów opancerzonych pracujących na jałowym biegu. Strzały z hotelu rozerwały ciszę. Żołnierz siedzący na jednym z pojazdów zaczął strzelać w stronę snajpera. Wtedy dostałem. Ogarnął mnie zamęt uczuć i doznań. Materiał filmowy Sama Msibiego pokazuje moment, kiedy trafia mnie kula, siła strzału odrzuca mnie na niego i João. Na taśmie widać, jak mój cień nakłada się na cienie ich postaci, a na ścieżce dźwiękowej słychać mój gwałtowny wydech, zanim kamera uderzyła w ziemię i się wyłączyła. Zawsze wiedziałem, że kiedyś mogę zostać ranny. Kilka razy byłem zbyt blisko śmierci, bym mógł zlekceważyć zagrożenie, ale tak naprawdę nigdy nie wierzyłem, że coś mi się stanie. Rozumowo akceptowałem taką możliwość, nawet prawdopodobieństwo, że pewnego dnia zostanę ranny; w rzeczywistości wierzyłem w swoją nietykalność, nieśmiertelność. Iluzja bezpieczeństwa prysła, ukazując niewyobrażalną bezbronność. Żałosna wiara w to, że panuję nad swoim życiem, własnym przeznaczeniem i bezpośrednim otoczeniem legła w gruzach. Kiedy João i Jim ciągnęli mnie po ziemi w stronę muru, żaden z nas nie wiedział, że i Ken został postrzelony. Pochłonęła nas własna sytuacja kryzysowa. Kule nadal świstały wkoło, z luf karabinów wokół nas unosił się dym. Nie mogłem zrozumieć, do kogo strzelają. João krzyczał, żeby przestali. Popatrzył na mnie i zrobił kilka zdjęć. Dla niego było ważne, by zarejestrować ten moment: zostałem postrzelony w pierś. Widziałem w swoim życiu wiele podobnych ran, wiedziałem, że ta może być śmiertelna. Z początku chciałem się dowiedzieć, czy kula przeszła na wylot, to by mi pomogło określić, ile czasu mi zostało. Ale ani João, ani Jim nie chcieli tego sprawdzić, i wtedy strach minął i

ogarnęło mnie uczucie ulgi, że w końcu dostałem. Zawsze miałem poczucie winy, że jestem tylko przelotnym uczestnikiem takich tragicznych chwil w życiu innych ludzi. Owładnął mną prawdziwy spokój, uczucie, że spłacam dług. Gary krzyknął: – Ken O dostał! Jim zostawił mnie i pobiegł, zgięty w pół, do miejsca, gdzie Gary próbował wykrzesać z Kena jakieś oznaki życia. Ken miał otwarte, szkliste oczy, z kącika jego ust sączyła się krew. Kiedy Jim pochylił się nad Kenem, jeden z żołnierzy tuż obok nich wystrzelił ponownie; pęd powietrza uniósł włosy najpierw na głowie Gary’ego, potem Jima – obaj padli na ziemię, krzycząc, żeby nie strzelać. Jedna kula omal nie zabiła ich obu. Jim się cofnął. Światłomierz, który zwykle nosił w kieszeni koszuli, wypadł i zatrzymał się na końcu smyczy, do której był przyczepiony. Jim podniósł go i odruchowo zrobił pomiar, zanim wsunął go z powrotem do kieszeni. Może sprawdzał, czy nie uszkodził się przy upadku. – Ken nie żyje. Ale ty z tego wyjdziesz – wyszeptał mi do ucha. João podbiegł do Kena, którego podnosili Gary i żołnierz Sił Pokojowych. Nie pozostawało mu nic innego, jak zrobić zdjęcie: Ken chciałby zobaczyć je następnego dnia. Przemknęło mu przez głowę, że Ken, tak wyjątkowo czuły na punkcie swojego wyglądu, wolałby zdjęcie, na którym włosy nie zakrywałyby mu twarzy. Przypomniał sobie, jak Ken nalegał, by sfotografować obrażenia João po tym, jak dostał cegłą w twarz podczas zamieszek w Johannesburgu rok wcześniej, kiedy był jeszcze w „The Star”. Ken, skończony profesjonalista, wpoił w João zasadę, żeby najpierw fotografować, potem zajmować się całą resztą. Minuty na parkingu ciągnęły się w nieskończoność, kiedy czekaliśmy, aż wóz opancerzony podjedzie na tyle blisko, by można do niego zapakować Kena i mnie, nie narażając nas przy tym na kolejne obrażenia. Żołnierze wokół Kena nadal strzelali na chybił-trafił, a ich dowódca raz po raz krzykiem wydawał rozkazy, żeby przestali. Stanowili zagrożenie jedynie dla nas i dla siebie nawzajem. Jim podpierał mnie, czekając, aż załadują Kena. Gary i oficer, z którym rozmawiałem wcześniej, przynieśli go i niezdarnie upchnęli z tyłu. Jim i João zanieśli mnie i z pomocą innych załadowali do środka. Ken leżał skulony na metalowej podłodze u moich stóp, starałem się na niego nie patrzeć. Materiał filmowy był bardziej wiarygodny niż moja pamięć w tamtym momencie, niewzruszone oko kamery zarejestrowało to, czego ja nie

mogłem widzieć: João wzniósł ramiona do nieba i zaklął, zrozpaczony: „Kurwa!”. Pojazd zaczął się toczyć, więc skoczył na stopień i wciągnął się do środka. Biały kapitan, z którym wcześniej kłóciłem się tak zażarcie, osobiście prowadził pojazd. – Mamy trzy minuty! Trzymajcie się! – krzyknął przez ramię. Wbrew temu, co się wydarzyło między nami a żołnierzami Sił Pokojowych, a konkretnie wbrew temu, że nas powystrzelali, te słowa dały nam cień nadziei. Kapitan, bez wątpienia doświadczony w tych sprawach, mówił, że mamy trzy minuty – a więc istniała jakaś szansa. Młody brytyjski fotograf badał puls Kena. Zawahał się, a potem podniósł wzrok i powiedział, że wyczuwa puls. João kazał mu zrobić sztuczne oddychanie i ten młody człowiek posłuchał natychmiast, kucając nad Kenem na tym skrawku podłogi między siedzeniami. Nadal myśleliśmy, że jest szansa, ale on wiedział, że życie uszło z Kena. Po prostu nie był w stanie nam tego powiedzieć. Kiedy dotarliśmy do szpitala Natalspruit w północnej części ulicy Khumalo, João wyskoczył pierwszy i pognał w stronę wejścia, gdzie spodziewał się znaleźć pomoc. Była to powtórka sprzed trzech miesięcy, kiedy wpadł tam w poszukiwaniu Abdula, a skierowano go do schowka na bieliznę, gdzie leżały zwłoki. João nie wiedział, kogo spodziewa się odszukać – pielęgniarki, może lekarza. Natknął się na szpitalne wózki i pchnął jeden w stronę pojazdu opancerzonego. Gary z pomocą innych wyciągnął Kena z wozu. Ułożyli go na wózku i pobiegli w stronę holu wejściowego, gdzie pielęgniarka skierowała ich na oddział nagłych wypadków. W bardzo skromnej sali operacyjnej lekarz natychmiast zaczął reanimować Kena. Wszedłem na niepewnych nogach i z pomocą pielęgniarek i kolegów wdrapałem się na stół operacyjny. Lekarz dokonał szybkich oględzin. – Nic mi nie jest. Proszę zająć się Kenem – powiedziałem i odwrócił się. João nie chciał opuścić sali. Chciał tam być, upewnić się, że nikt przez omyłkę nie uzna Kena za martwego. A może potrzebował potwierdzenia, że Ken naprawdę odszedł. Lekarz stwierdził zgon, kiedy z pomocą João uniósł ciało Kena i zdjął z niego niebieski T-shirt związku dziennikarzy, szukając obrażeń. João przesunął dłońmi po głowie Kena, ale w pośpiechu on i lekarz przeoczyli maleńką ranę pod jego pachą. – Może być złamany kark – orzekł błędnie lekarz i ciało Kena zostało zakryte prześcieradłem i odholowane na bok. Kula weszła pachą i spenetrowała klatkę piersiową. Siła strzału oddanego z tak bliska oznaczała, że kula rozpadła się, napotkawszy miękką tkankę organów: dlatego nie było rany wylotowej.

Żyłem, mimo tych kilku minut, kiedy byłem bliższy śmierci. Ale kiedy lekarz orzekł zgon Kena, część tej żywotności, którą odzyskałem, wyparowała. Podniosłem wzrok i zobaczyłem Marka Chisholma i Roba Celliersa, dwóch najbardziej zaprawionych kamerzystów, jakich znałem. Wpatrywali się we mnie z najgłębszą rozpaczą; ich kamery nie pracowały, po prostu zwisały im na ramionach. Lekarz poświęcił teraz całą uwagę mnie. Z charakterystycznym brakiem delikatności rozciął mi ciało pod pachą i wcisnął w nie trzydziestocentymetrowy plastikowy dren, który miał odprowadzić krew i płyny z przestrzelonego płuca. Jęknąłem: – Jezu, jakby mnie postrzelili jeszcze raz! – Przyznał mi rację, a potem powiedział: – Źle to zrobiłem, musimy powtórzyć. Sorry! Zaczął badać rozwartą ranę wielkości talerza, kiedy wwieziono kobietę po wypadku samochodowym, w złym stanie. Lekarz zostawił mnie, żeby ją reanimować. Zamiast głowy miała krwawą miazgę i przy każdym oddechu wydawała dziwne, bulgoczące dźwięki. Umarła po paru minutach i została odwieziona. Lekarz wrócił do mnie, skończył oczyszczać ranę i pozszywał nierówne brzegi grubym, niedbałym szwem. Potem zajął się ranami w moich pośladkach – odłamek wyrwał mi co nieco ciała. João patrzył zafascynowany, jak palce lekarza zagłębiają się w dziury znaczące mój pośladek – niezbyt godna rana. W ogóle o niej nie wiedziałem, nie zauważyłem nawet, że inny odłamek roztrzaskał mi kości prawego kciuka. João odszedł na bok, żeby nie widzieć Kena zakrytego prześcieradłem. Był teraz tylko martwym przedmiotem w kącie szpitalnej sali – jego żywotność i osobowość zniknęły. Brauchli wykonał serię telefonów. Zadzwonił przede wszystkim do AP z informacją, że dwóch dziennikarzy zostało postrzelonych w Thokozie, i z prośbą, żeby przysłali ambulans, który zabierze mnie ze szpitala w townshipie. Potem zadzwonił do żony Kena, Moniki. Był zdenerwowany tym, co musi zrobić: „Kurwa, nie powiem jej tego. Jest cholernie niezrównoważona”. Ale wiedział, że musi. – Monica – powiedział. – Słuchaj, Ken został postrzelony w Thokozie. Możesz zadzwonić do „The Star” i przyjechać tu jak najszybciej się da? – Co? – krzyknęła. – Zawiadom „The Star” i tu przyjedź. – Nic mu się nie stało? Brauchli zaczął się wykręcać.

– Nie wiem. Jim przed chwilą powiedział mi, że Ken został ranny. Nic więcej nie wiem. – Nie miał ani serca, ani odwagi powiedzieć jej prawdy. – Monico, proszę, zadzwoń do „The Star”. Przed samą strzelaniną zadzwoniłem do Heidi do domu i powiedziałem, że jeszcze nie mogę się wyrwać z Thokozy, ale przyjadę po nią, jak tylko sytuacja się trochę uspokoi. Następny telefon, jaki odebrała, był od Donny Bryson z AP, która powiedziała, że ma dla niej wiadomość, ale nie chce o tym mówić przez telefon. – Dlaczego nie? Daj spokój, Donna, co jest? – Greg został ranny w Thokozie. Heidi zamarła. – Nie żyje? – Żyje, ale nikt dobrze nie wie, co się tam dzieje. Donna obiecała, że zajedzie po nią w drodze do Thokozy. Heidi i Donna pojechały do Thokozy z nowym szefem biura, Johnem Daniszewskim. John prowadził, Donna siedziała obok, sprawdzając drogę na mapie. John znany był z powolnej jazdy, tego dnia nie zrobił wyjątku. Byli w drodze od godziny, kiedy ktoś włączył radio. Spiker mówił: „... Ken Oosterbroek zginął na miejscu. Greg Marinovich został poważnie ranny i przebywa w szpitalu Natalspruit”. Heidi straciła panowanie nad sobą. – Dlaczego mi nie powiedzieliście, że Ken nie żyje? – krzyknęła. – I czy możesz jechać szybciej? Przeprosiła natychmiast, to nie była niczyja wina, a ona była przestraszona i spięta. Dotarli do Thokozy, ale zgubili się, szukając szpitala. Kiedy w końcu dotarli na miejsce, Heidi pobiegła do wejścia, ale Jim ją zatrzymał, mówiąc: – Dzwoniłem do „Newsweeka”. Nie musisz się martwić, płacą za wszystko. Pomyślała, że to bardzo miło z jego strony, ale rachunki były w tej chwili najmniejszymi z jej zmartwień. Przed wejściem na oddział nagłych wypadków stał Chisholm z nieodłączym Betacamem na ramieniu. – Gregowi nic nie będzie, ale nie wchodź tam, zaraz będą go operować – powiedział. Czekała nerwowo na zewnątrz, ale potem zobaczyła dziennikarzy wychodzących z sali i pomyślała, że jeżeli im wolno tam być, to jej tym bardziej. Na jej widok wybuchnąłem

płaczem. Ujęła moją twarz w dłonie, a ja mówiłem, jak bardzo ją przepraszam za to, że zostałem ranny. Heidi zawsze mnie ostrzegała, kiedy pakowałem się w niebezpieczne sytuacje. Bała się, że zostanę ranny, a ja ją zawsze zapewniałem, że mnie nigdy się nic nie stanie. Monica przyjechała kilka chwil później. Podeszła prosto do João, który stał przed wejściem. Wiedziała, że on powie jej prawdę. – Czy to prawda, że Ken nie żyje? – zapytała. João czuł, że chce od niego zapewnienia, że to była pomyłka, że Kenowi nic nie jest, ale spojrzał jej w oczy i powiedział: – Tak, to prawda. Monica wbiegła do szpitala i znalazła Kena leżącego bez życia na wózku w kącie izby przyjęć. Buty, skarpetki, koszula leżały ułożone starannie pod przykrytą całunem postacią. Zaczęła płakać, głęboko, rozdzierająco szlochać, tuląc ciało Kena. Ubrana była w koszulkę z Myszką Miki. Heidi podeszła, żeby ją pocieszyć. – Ma takie dziwne włosy, rano były o wiele gładsze – powiedziała Monica. Potem zaczęła przemawiać do martwego męża: – Obudź się, Ken. Już możesz wstać. Obudź się! Heidi, zawsze bardzo prostolinijna, rzekła: – Ken już się nie obudzi. Monica odwróciła się do niej i powiedziała: – Masz szczęście, twój facet żyje, mój umarł. – Potem już tylko siedziała przy zwłokach męża, trzymając jego rękę i płacząc. Kevin przygnał do Thokozy, jak tylko usłyszał w radio o strzelaninie. Przed wejściem na oddział nagłych wypadków Gary zarzucił mu ręce na szyję i wymamrotał, że Ken nie żyje. Kevin patrzył tępo przed siebie. Stracił najlepszego przyjaciela. „Newsweek” i AP (wykazując niezwykłą lojalność wobec wolnego strzelca, który już dla nich nie pracował) zaczęli starania o przewiezienie mnie do lepszego szpitala. „Newsweek” nie miał żadnego planu na wypadek, gdyby ktoś został ranny; AP miała listę telefonów, ale żadnej opracowanej procedury, mimo że upłynęły trzy miesiące odkąd Abdul zginął, pracując dla nich w pobliskim Kathlehongu. „The Star” też nie miał żadnego planu. Nie miałem go i ja, nie licząc mglistej wiary, że współpracownicy i towarzysze zawiozą mnie do szpitala najszybciej jak to możliwe. Zresztą żadna procedura

awaryjna nie pomogłaby nam tego dnia. Helikopter ratunkowy odmówił lotu do szpitala Natalspruit, nie wspominając o ulicy Khumalo – powiedzieli, że to zbyt niebezpieczne. W żadnym razie ambulans nie mógł wjechać na teren objęty walkami, żeby ewakuować jedną osobę. Okazało się, że żadna służba ratownicza nie może pomóc rannemu w townshipie szybciej niż ludzie będący na miejscu. W ciągu lat wielokrotnie przerywaliśmy fotografowanie, żeby zawieźć bojowników lub cywili do szpitala – często tylko my dysponowaliśmy samochodem. Istnieje niepisany kod pomocy ludziom w kłopotach, w każdej strefie wojny, w każdym kraju. Jego zasięg i odpowiedzialność nie są jasno sprecyzowane, mówią jedynie, jak wielkie ryzyko można ponieść, pomagając kolegom, bojownikom, cywilom. Zasady są płynne, a jednocześnie zrozumiałe: jeżeli możesz pomóc – pomagasz. Jeżeli jest to przyjaciel, robisz to, co ci serce podpowiada, ale bywało, i to często, że ryzykowaliśmy życie dla obcych. Kiedy lekarz ze mną skończył i przyjechał ambulans, poprosiłem, żeby zawieźć mnie do Kena. Dotknąłem jego stopy, dalej nie mogłem sięgnąć, powiedziałem „do widzenia” i zacząłem płakać, ponieważ dopiero teraz dotarło do mnie znaczenie słów Jima: „Ken nie żyje”. Brauchli skierował w moją stroną aparat, powiedział: – Greggy! – Chciał, żebym na niego spojrzał. – Nema dozwola, nema slike – powiedziałem słabo w łamanym serbsko-chorwackim, parodiując sytuację z wojny domowej w byłej Jugosławii, kiedy tak często to słyszeliśmy. „Nie ma zezwolenia, nie ma zdjęcia”. Załadowano mnie z Heidi na tył ambulansu. Dopiero w środku zorientowałem się, że nie jest to erka. Nie było żadnego medycznego sprzętu, nawet pasów, które utrzymałyby mnie na noszach. Pielęgniarz – o ile facet miał w ogóle jakieś medyczne przeszkolenie – martwił się tylko tym, żeby nie zgubić pistoletu, który zabrał ze sobą na wypadek, gdyby Czarni go zaatakowali. Ambulans, który po mnie przysłano, został najęty przez piracką firmę, prowadzącą nasłuch szpitalnych wezwań radiowych i podkradającą szpitalom klientów. Niestety, ci prywaciarze nie mają sprzętu podtrzymującego życie, i w miarę jak docierał do mnie szok, zacząłem je tracić. Słabł mi puls, oddech stawał się coraz płytszy. Przetrwawszy Thokozę i drastyczny, choć skuteczny oddział nagłych wypadków w Natalspruit, odchodziłem cichutko w niebyt w tyle karetki, która utknęła w korku ulicznym. Heidi wiedziała, że potrzebuję tlenu z uwagi na przestrzelone płuco, ale tlenu nie było, zadawała mi więc pytania i domagała się odpowiedzi, żebym nie stracił przytomności. Widząc, że mój stan się pogarsza, krzyknęła do kierowcy, żeby włączył syrenę i światła awaryjne i jak najszybciej dotarł do szpitala. Usłuchał, ale zanim

dotarliśmy na pogotowie w Johannesburgu, kilkakrotnie straciłem przytomność.

15 PRZYNAJMNIEJ TAM BYŁEŚ Miejmy nadzieję, że Ken Oosterbroek był ostatnim człowiekiem, który zginął.

Nelson Mandela, po oświadczeniu Inkathy, że jednak weźmie udział w wyborach. Walki ucichły.

19 kwietnia 1994 Kiedy następnego dnia João przyjechał do Thokozy z Kevinem i Mikeyem Perssonem, ujrzał dziesiątki dziennikarzy w kamizelkach kuloodpornych kucających w kwietnikach wzdłuż ulicy Khumalo, obok uzbrojonych towarzyszy. Intensywna wymiana ognia między Zulusami a towarzyszami, którzy chcieli wziąć hotel szturmem, wymiotła ludzi z ulic. Zostali tylko bojownicy, dziennikarze i widzowie szukający osłony na poboczach. João szedł powoli i celowo środkiem opustoszałej, odsłoniętej ulicy w stronę muru, pod którym zginął Ken. Prawie nie zauważył fotografów, których mijał w drodze na parkingu przed porzuconym warsztatem, nie zważał na strzały. Louise Gubb – doświadczona fotoreporterka, starsza od nas o parę lat, pracująca często dla „Time’a” – klęczała na chodniku na ostatnim skrzyżowaniu, martwiąc się tym, że kule padają gęsto, a trochę mniej tym, że ludzie całkiem zadepczą kwietniki, które ktoś tak troskliwie wypielęgnował. Potem zaczęła się zastanawiać, kogo wybrać sobie na przewodnika. Do wczoraj wybrałaby jednego z nas, zakładając, że spędziliśmy w Thokozie tyle czasu, że najlepiej wiemy, w które podwórko uskoczyć i kiedy można w miarę bezpiecznie posuwać się naprzód z bojownikami ANC. Ale teraz dwóch z nas zostało postrzelonych i nie była pewna, jak bardzo można wierzyć we właściwy osąd członków Bractwa Bang Bang. Tuliła swój długi trzystumilimetrowy obiektyw i rozmyślała, ile jest warte bezpieczeństwo, a ile zdjęcia, kiedy zobaczyła mijającego ją João, jak zwykle bez kamizelki kuloodpornej. Louise oglądała telewizyjne relacje ze strzelaniny, pokazywane wielokrotnie poprzedniego dnia, wiedziała więc, jak bardzo João cierpi. Wyszła z bramy, w której się skryła, i podeszła do niego. Przytuliła go mocno, mówiąc, jak bardzo mu współczuje. João odwzajemnił uścisk, walcząc ze łzami. Byli jedynymi ludźmi stojącymi w wyprostowanej postawie na ulicy Khumalo. Zaraz potem zaprowadziła go do małego ogródka, poza teren ostrzału.

Gary postanowił nie jechać do Thokozy – bał się. Mniej tego, że zostanie zabity czy ranny, bardziej powrotu do miejsca, gdzie Ken umarł w jego ramionach. Dlaczego ci ludzie, którzy przeżyli wczorajszą strzelaninę, zdecydowali się wrócić, nie było wówczas jasne. Czy byli tam po prostu dlatego, że toczyła się wojna, a ich zadaniem było ją fotografować, czy też chcieli dokończyć to, czego Ken i ja dokończyć już nie mogliśmy? Czy było to wyzwanie rzucone śmierci? Z perspektywy czasu, wydaje się, że odpowiedź jest inna. Południowa Afryka znalazła się w krytycznym momencie. Wybory mające się odbyć za dziewięć dni zapowiadały koniec apartheidu. Jednak coraz bardziej prawdopodobne stawało się to, że państwo się rozpadnie, a Thokoza będzie początkiem tego rozdarcia. Dla tej historii wiele razy ryzykowaliśmy życiem i nawet śmierć Kena nie mogła powstrzymać João i Kevina przed powrotem do Thokozy. To dowodziło, że ten mały fragmencik historii jest ważniejszy niż względy osobiste czy kwestie bezpieczeństwa. Nie mogli pozostać w domu tego dnia, zwłaszcza tego dnia. Z jakiegoś niepojętego powodu Siły Pokojowe, policja a także regularna armia opuściły Thokozę. Martwą strefę pozostawiono dla isazi i mdlwembe. Towarzysze zdecydowali się popróbować szczęścia i setki młodych ludzi przystąpiły do szturmu na hotel robotniczy. Szturm ruszył z ostatniego skrzyżowania przed hotelem Mshaya’zafe. Za stacją benzynową ciągnął się kawałek pustego pola zarośniętego wysokimi khakibos (chwastami). Ze swojego miejsca João widział tylko brudne białe ściany hotelu, upstrzone okienkami. Bojownicy wybiegli z domów i ruszyli przez pole, próbując dostać się jak najbliżej budynku. João podążył z nimi. Kule cięły zielsko, ze świstem rozrywając zielone liście. Towarzysze padli plackiem na ziemię, zachęcając się wzajemnie do dalszego biegu. Większość atakowała z pustymi rękami albo była uzbrojona w co popadło: noże kuchenne, młotki. Część miała pistolety i śmiertelnie groźne kałasznikowy. João zrobił kilka zdjęć bojownikom kucającym obok dowódcy, który nakazywał atak, ale siła ognia i przerażający dźwięk kul rozrywających khakibos nakłoniły bojowników i João do odwrotu. To było po prostu zbyt ryzykowne. João sam doszedł do tego wniosku. Atakowali obrońców schowanych bezpiecznie za grubymi murami, podczas gdy on i towarzysze mieli za osłonę liście w otwartym polu. João naśladował bojowników – leżał płasko przy ziemi, przyciskając aparat do piersi, potem zaczął się przetaczać, miażdżąc chwasty, w stronę drogi. Przetoczył się przez krawężnik i został tak, nie zamierzał wstawać podczas takiej kanonady. Rozejrzał się i zrozumiał, dlaczego dziennikarzy nie było na polu; wszyscy zostali na ulicy, nisko przy ziemi, fotografowali bojowników osłaniających

ostrzałem atakujące szeregi. Towarzysze podnosili się na kilka sekund i trzymając karabiny AK wysoko nad głowami, oddawali serię w stronę hotelu, po czym padali z powrotem na ziemię. João zrozumiał, że większość kul rozszarpujących chwasty pochodziła z broni ANC. Bojownicy omal nie wyręczyli Inkathy. Bitwa trwała, a João leżał na ziemi, nie robił zdjęć. Potem powiedział mi, że myślał o Kenie i o mnie. Czuł smutek i żal, że nie robimy tych zdjęć razem. Wyobrażał sobie, jakie emocje przeżywalibyśmy tego dnia, gdybyśmy byli wszyscy razem. Niemal widział Kena, jak pochylony nad wielką podświetlarką negatywów w redakcji w „The Star” obrabia zdjęcia i woła redaktorów, żeby zobaczyli odbitki, namiętnie dyskutującego, jak zaplanować gazetową kolumnę, jak wyeksponować zdjęcia. Te wspominki zostały brutalnie przerwane przez nagłą eksplozję tuż obok. Odwrócił się i zobaczył bojownika ANC z AK-47, który przeczołgiwał się przez jego nogi, całkowicie ignorując obecność fotografa. Użył go jako osłony, oddał serię z karabinu i poszedł dalej. João odkręcił się i zrobił zdjęcia bojownika ześlizgującego się z jego nóg. Poroniony atak został przerwany i bojownicy oraz ich pomagierzy przemieścili się ulicą Khumalo w stronę parkingu przed warsztatem. Minęli go i znaleźli się pod murem, pod którym zginął Ken, i szli dalej aż pod samą ścianę hotelu. João nigdy dotąd nie widział czegoś takiego w townshipach. Pod nieobecność sił bezpieczeństwa mogących zainterweniować, mieszkańcy zamierzali wykurzyć Inkathę z jej twierdzy. Młodzi ludzie szturmujący pod gradem kul zdawali się nie zważać na niebezpieczeństwo. Niektórzy atakowali z pustymi puszkami po coli w rękach. João biegł obok kogoś, kto miał karabin AK. Próbował złożyć się do zdjęcia, biegnąc, kiedy nagle bojownikowi jakby podcięło nogi – został trafiony. W przeciągu sekund inny towarzysz przejął AK-47 i kontynuował atak, podczas gdy czterej inni chwycili rannego. João ustawił ostrość, klatkę i zwolnił migawkę, biegnąc obok chłopców niosących rannego – fontanna krwi tryskała z jego boku. João wbiegł za nimi na stację benzynową, gdzie przynoszono także innych rannych. Zobaczył bojownika siedzącego ze skrzyżowanymi nogami na betonie, z takim skupieniem ładującego nowy magazynek do AK, że zdawał się nie zauważać swoich rannych i martwych towarzyszy. João nie pobiegł dalej. Z miejsca, gdzie się chował, za ostatnim dystrybutorem paliwa, widział Jima i jeszcze kilku fotografów pod murem, obok miejsca, gdzie umarł Ken. Jim miał więcej szczęścia niż inni. Nawet dla João, który cieszył się zasłużoną opinią nieustraszonego, dalszy bieg wydawał się zbyt ryzykowny. Patrzył, jak atakujący wspinają się na budynek hotelu i próbują go podpalić – młody człowiek uzbrojony w klucz

francuski wciągnął na dach oponę i ją podpalił, ale wówczas obrońcy zasypali go gradem kul. João był całkowicie pochłonięty tym, co się działo. Robił najlepsze zdjęcia bitewne w życiu, na krótko zapomniawszy o bólu po śmierci Kena. Brauchli powiedział mi później, że widział jak João biegnie wraz z atakującymi, robi zdjęcia, obojętny na kule uderzające w asfalt. Brauchli też fotografował, odruchowo, bezmyślnie, bez kompozycji. Nigdy jeszcze nie znalazł się w takim ogniu. Dokumentował wojny w Azerbejdżanie, Armenii, Somalii i w Bośni. W Sarajewie stracił jądro od odłamka. Ale tego dnia w townshipie wydawało mu się, że to „jakiś popierdolony film. Towarzysze biegli ulicą, wystrzeliwali magazynek po magazynku. To było szaleństwo”. Brauchli patrzył na fotografów biegnących z towarzyszami, próbujących robić zdjęcia. Ale nie mógł pojąć, co oni tam robią. Chcieli nadać znaczenie śmierci Kena? Wydawało mu się to zupełnie nieistotne. Nie potrafił zebrać odwagi i ruszyć tam, gdzie czekały najlepsze zdjęcia. Nie chciał, żeby go postrzelono. Nie chciał nic robić. Był psychicznie wyczerpany. Zszedł do starego kanału samochodowego w warsztacie i usiadł na dnie, nie robiąc zdjęć, nie ruszając się, nie myśląc. Po prostu siedział i słuchał chaotycznych odgłosów bitwy toczącej się dokoła. Towarzyszom udało się podpalić dach hotelu, ale ponieśli ogromne straty, a potem zjawiła się regularna armia. Obecność wojskowych przerwała bitwę równie szybko, jak ich zniknięcie ją wywołało. Towarzysze rozpłynęli się między zabudowaniami townshipu, broń wyparowała i strzały ucichły. Choć zażarta bitwa na jakiś czas opóźniła reakcję na wydarzenia poprzedniego dnia, objawiła się ona po pełnym dniu pracy. Mikey podszedł do João i powiedział, że ma dość, to już mu się nie podoba. Ken umarł poprzedniego dnia, a on właśnie fotografował szturm na hotel, ma dobre zdjęcia, ale nie chce kusić losu i odchodzi. Nigdy już nie obsługiwał wydarzeń. Przeprowadził się do Kalifornii, kręcił się w towarzystwie wytatuowanych kobiet i robił zdjęcia Harleya Davidsona. Powiedział mi, że czasem brak mu adrenaliny, dreszczu, jaki daje wielkie wydarzenie, w którym bierze się udział, ale wtedy przypomina sobie Thokozę i inne równie paskudne dni w innych równie paskudnych wojnach, i pokusa mija. João i Brauchli wrócili do biura AP w Johannesburgu, żeby oddać najświeższe filmy i zerknąć na te, które robili wcześniej tego dnia. Fotoedytor, który przyleciał z Londynu, żeby pomóc przy obróbce piętrzących się materiałów, wybrał do transmisji wiele zdjęć João, całkowicie pomijając prace Brauchliego. Rozgniewało go to, chociaż wiedział, że jego materiał nie jest tak dobry, jak zdjęcia João.

Brauchli stracił panowanie nad sobą i wymaszerował z biura. Kiedy znalazł się w domu, wszystkie te tłumione emocje niespodziewanie wypłynęły przy jakiejś sentymentalnej piosence. Rozpłakał się. „Kochałem Kena. Kochałem João, Grega, Keva, Gary’ego, Mike’a, Jima. Byliśmy zespołem. Byliśmy blisko, byliśmy zgrani, związani ze sobą, wyjątkowi. Zależało nam na zdjęciach, ale jeszcze bardziej zależało nam na sobie nawzajem. Zmuszaliśmy się wzajemnie do coraz większego wysiłku, żeby robić coraz lepsze i lepsze zdjęcia, trzymać rękę na pulsie i skopać tyłek konkurencji. Nigdy nie pracowałem w tak zgranej grupie i to boli najbardziej”. Tego wieczora w popularnej restauracji zebrał się tłum dziennikarzy, którzy odpowiedzieli na „alarm prasowy”, wysłaną na pagery wiadomość o czuwaniu przy Kenie. Wszyscy byli pijani albo mocno się o to starali, z wyjątkiem mnie – leżałem nafaszerowany morfiną na oddziale intensywnej terapii. Śmierć Kena zaprzątała umysły Kevina i João, chcieli więc jak najprędzej się upić. Ale alkohol, zamiast złagodzić ich ból, jeszcze podsycił wściekłość rozpierającą João. Agresja w nim narastała, chciał się na kimś wyładować. Zrobił się niegrzeczny i próbował wszcząć awanturę z kelnerem. Kamerzysta BBC, Dave Spira, wyprowadził go niemal siłą na zewnątrz i próbował uspokoić. João powiedział mu, dobremu przyjacielowi, że jeżeli go nie zostawi, to mu wpierdoli. Dave, mierzący prawie dwa metry, przerastał João o głowę. Roześmiał się dobrodusznie i odszedł. Tymczasem João wytoczył się na środek opustoszałej ulicy, wykrzykując obelgi pod ogólnym adresem. Kevin, również na zewnątrz, opuścił się na czworaki i szukał cegły, żeby ją wrzucić przez okno restauracji. Brauchli, też pijany, ale przynajmniej w lepszym humorze, wyszedł, niosąc aparaty, które João zostawił w środku. Przyjechał Jim, świeżo po prysznicu, gładko ogolony. Razem z Brauchlim wyperswadowali Kevinowi rzucanie cegłą. Kiedy João się uspokoił, Brauchli oddał mu jego nowe aparaty, których João jeszcze nawet nie spłacił. Z pijacką jasnością umysłu pojął nagle, że to wszystko ich wina: gdyby nie one, Ken nadal by żył, a ja nie leżałbym w szpitalu. Może mógł też zrobić coś więcej niż tylko fotografować martwego Kena u swoich stóp. Krzyknął i roztrzaskał aparaty o billboard. Flesz rozbił się na kawałki i odleciał w mrok, a João zamachnął się ponownie, próbując zniszczyć resztę. Brauchli podskoczył, żeby je odebrać, i trafiły go w głowę. Razem z Jimem wyrwali je João z rąk, zanim zdążył dokonać większych zniszczeń. Kiedy João w końcu się uspokoił, Kevin zawiózł go do domu. Viv ich wpuściła i widząc, w jakim są stanie, uciekła do łóżka. Nie znalazłszy alkoholu, zadowolili się skrętem. Nawalili się jeszcze bardziej i zrobili ckliwi. Rozmowa zeszła na Kena, Thokozę i

śmierć. Kevin powiedział, że widział materiały telewizyjne, João zachował się jak profesjonalista – robił zdjęcia, wydawał rozkazy, wynosił przyjaciół. „Ken byłby z ciebie dumny”. Ale João miał dojmujące poczucie winy, to bolało. „Jak mogłem robić mu zdjęcia? Czy naprawdę straciłem duszę?”, szlochał na ramieniu Kevina. Kevin trzymał go mocno: „Przynajmniej tam byłeś”. Poprzedniego dnia Monica zobaczyła w gazetach zdjęcie swojego martwego męża, zrobione przez João, i na nim wyładowała część bólu po stracie. Cierpiała, była zdezorientowana i poczuła nienawiść do tych zdjęć i do fotografa. Powiedziała, że nie chce, by João niósł trumnę Kena. João poczuł się zraniony – chciał być blisko Kena, ale rozumiał Monikę i był gotów uszanować jej życzenie. Tej nocy zastanawiał się, czy nie rzucić fotografii. Monica nie postawiła na swoim. Robin z „The Star”, która zajmowała się pogrzebem, stanowczo odmówiła skreślenia João z listy. Wiedziała, że Ken chciałby mieć João przy swojej trumnie. Skończyło się na tym, że João i Gary nieśli trumnę z przodu, na ramionach, łzy spływały im po twarzach. Po tym, jak złożono ciało Kena do karawanu, João odszedł na bok, tak daleko od tłumu, żeby nie musieć z nikim rozmawiać. Viv ruszyła za nim zaniepokojona. Wydarzenia i trauma, które João celowo trzymał z dala od domu, teraz wdarły się do środka, pochłaniając ich oboje. Podeszła zapłakana Monica i przytuliła go. Powiedziała, że już dobrze, że postąpił słusznie i że mu wybacza. Kiedy stali tak z Moniką, objęci, z jego podświadomości wypłynęło dziwne wspomnienie sprzed kilku tygodni. Ken, Kevin i João przyszli do mnie na braai. Rozkręcaliśmy się, popijając i popalając, ciesząc się momentem wytchnienia od przemocy i wyborów, kiedy Ken przestraszył nas, mówiąc: „Kogoś z nas kropną, i to niedługo”.

16 KRAINA MLEKIEM I MIODEM PŁYNĄCA Latałabym, gdybym miała skrzydła.

Starsza kobieta powracająca do domu z wieloletniego przymusowego pobytu w bantustanie Bophuthatswana. Została tam przesiedlona zgodnie z planem apartheidu tworzenia nowego społeczeństwa.

22 kwietnia 1994 W dniu pogrzebu Kena przeszedłem piątą operację w ciągu pięciu dni. Miałem trudności z koncentracją i jeszcze większe z rozróżnieniem, co dzieje się naprawdę, a co jest tylko wytworem moich halucynacji. Operacje były moimi punktami orientacyjnymi. Chirurg pochylał się nade mną i mówił, że tkanka wokół rany nadal obumiera, trzeba ponownie operować. Mdląca podróż na wózku, korytarzami ku sali operacyjnej rozmywała się gdzieś i następnym momentem przytomności była chwila wychodzenia z narkozy, ból wżerający się w pierś, aż kolejny błogosławiony zastrzyk morfiny przenosił mnie w inny, narkotyczny świat. Codziennie odwiedzali mnie przyjaciele, ale strumień gości zacierał się w moim umyśle. Zapominałem, kto był i co powiedział, co ja powiedziałem. Dryfowałem między rzeczywistością a iluzją. Był jednak moment absolutnej jasności, kiedy przyszła matka Kena, Geri, z naręczem czerwonych, ledwo rozwiniętych róż z pogrzebu i powiedziała: „Ken chciałby, żebyś je miał”. Choć nie przepadałem za różami, te trzymałem przez kilka miesięcy. Po dwóch kolejnych operacjach można było mnie zabrać z oddziału intensywnej terapii. Kryzys minął i zacząłem narzekać, że przegapiam najważniejsze wydarzenie w życiu: ostateczne włączenie Inkathy w proces wyborczy. W ostatniej chwili do długiej listy kandydatów na karcie do głosowania dołączono zdjęcie promiennie uśmiechniętego przywódcy Inkathy Mangosuthu Butheleziego i symbol ugrupowania. To przypominało, jak bliscy byliśmy wojny domowej. Udział Inkathy został w końcu zagwarantowany dzięki temu, że tak zmanipulowano granice okręgów wyborczych w sercu terytorium Zulusów, iż zapewniało to Inkathcie większość głosów. Była to niewielka cena za uniknięcie katastrofy, ale układ nie spodobał się białym prawicowcom i elementom sił bezpieczeństwa, którzy

planowali, że wykorzystają Inkathę jako część strategii utrzymania białych rządów. Codziennie eksplozje wstrząsały miastami Reefu. Była to ostatnia podjęta przez białe skrzydło próba zakłócenia wyborów. Po południu i wieczorem mój oddział szpitalny stawał się miejscem spotkań fotografów, dziennikarzy, przyjaciół. Odwiedzający przynosili jedzenie. Kiedy João przychodził po całym dniu w townshipach, zastawał tłum ludzi. Jakbyśmy nieustannie świętowali, że jeszcze żyjemy. Chcieliśmy choć na chwilę zapomnieć o tych smutnych czasach. Spałem już, kiedy pewnej nocy do sali zakradły się Ingrid Formaneck i Cynde Strand z CNN w wielkich blond perukach. Po chwili chichotaliśmy w najlepsze. Siostra zajrzała do sali, rzuciła nam jedno spojrzenie i wycofała się do dyżurki bez słowa. Pewnego dnia przyszedł Kevin. Twarz miał ożywioną, a jego oczy nie napotkały mojego wzroku dłużej niż na sekundę. – Mam twoje aparaty – pożyczyłem je. Powiedziałem, że w porządku, ale byłem zdziwiony. Nie mogłem zrozumieć, dlaczego się tak dziwnie zachowuje – nasza przyjaźń była tego rodzaju, że pożyczyłbym mu aparaty bez wahania i on o tym wiedział. Zrobiłby to samo dla mnie, gdybym był w potrzebie. Przecież wiedział, jak głęboko przeżywam to, że nie mogę dokumentować wyborów, na które czekałem tyle lat – co to dla mnie znaczy tkwić w szpitalu, podczas gdy wszyscy robią zdjęcia. A siedział i nie licząc się z moimi uczuciami, mówił o aparatach, których powinienem używać. Było to zupełnie nietypowe dla Kevina. Dziwiło mnie również to, że nie odwiedzał mnie tak często jak inni. W głębi duszy podejrzewałem, że Kevin mnie unika, ale nie rozumiałem dlaczego. W tym okresie był zdezorientowany i pełen gniewu. W przeciągu dwóch tygodni został aresztowany za jazdę po alkoholu, wykopany przez dziewczynę, stracił pracę, zdobył Pulitzera, odzyskał pracę, a na koniec zabili mu najlepszego przyjaciela. Kevin – podobnie jak my wszyscy – uważał, że Reuters zatrudnił go ponownie tylko przez wzgląd na Pulitzera. Reuters trzymał się innej wersji, ale Kevin był wściekły i nie miał już do nich serca. Zasugerowałem, żeby spróbował z AP. Zgodzili się entuzjastycznie brać jego zdjęcia, mimo że jego nazwisko było w tym czasie kojarzone z Reutersem. Ale agencyjna maszyna nieustannie domagała się pożywki – naszych zdjęć. Tak więc zaledwie kilka dni przed wyborami Kevin złożył rezygnację w Reutersie i wykonał kilka zleceń dla AP. Potem jednak Mikey załatwił mu bardziej regularną pracę dla Agence France Presse i skończyło się na tym, że Kevin dokumentował wybory dla AFP.

Ale borykał się nie tylko z zatrudnieniem. Podobno mówił, że powinien umrzeć zamiast Kena, przyjąć tę kulę, która go zabiła. Przy mnie nigdy nic podobnego nie powiedział. Wydawał się najmniej spośród nas wszystkich dotknięty przez śmierć Kena, co było dziwne, ponieważ wiedziałem, że kochał go jak brata bliźniaka. Wiedziałem również, że przeżywał wszystko bardzo mocno i okazywał uczucia, nawet je dramatyzował. Później zrozumiałem, że to jego oddalenie było dziwną formą zazdrości. Gdyby miał wybór, wybrałby los Kena. W tym okresie nieustannie mówił o tym, że zginie. Nie chciał zostać postrzelony, ranny, chciał zginąć. Chciał przyjąć na siebie kulę, która zabiła jego najlepszego przyjaciela. Nie mógł mnie znieść, ponieważ zdobyłem drugą nagrodę. Byłem na miejscu i przyjąłem drugą kulę, ale przeżyłem. Teraz łączyła mnie z Kenem wyjątkowa więź, jedyna w swoim rodzaju. 27 kwietnia 1994: dzień wyborów Zanim zostałem ranny, planowałem spędzić ten dzień z rodziną Rapoo. Dla mnie byli symbolem ludzi odważnie walczących z przeciwnościami losu. Bardzo ucierpieli pod opresyjnymi rządami apartheidu i chciałem być z nimi, kiedy zagłosują. Ale byłem w szpitalu, przegapiałem to, na co pokolenia Południowoafrykanów czekały, o co walczyły i za co umierały – pierwsze nierasistowskie, w pełni demokratyczne wybory. Poddałem João taką myśl, żeby poranek spędził z rodziną Rapoo – zdjęcia będą dobre, w każdym razie nie gorsze niż gdzie indziej. Zrozumiał natychmiast, że chcę, żeby mnie zastąpił. Nie jestem pewny, czy uważał, że zrobi dzięki temu dobre zdjęcia, czy robił to wyłącznie dla mnie, wiedząc, jak bardzo chciałem być wtedy z nimi. – A jeżeli zwali się gówno? – zapytał, nawiązując do możliwości wystąpienia przemocy, myśląc o Thokozie. – Może się zwalić wszędzie – odparłem, raczej nieszczerze. João i Gary umówili się, że pojadą do Soweto na pierwszy dzień wyborów, podczas gdy Kevin, Jim i reszta zdecydowali się na Thokozę, gdzie występowało najwyższe zagrożenie konfliktem. Ale jeżeli nie liczyć kampanii bombowej prawicowców nadal próbujących zakłócić wybory, poziom przemocy z miejsca opadł, zaraz następnego dnia po śmierci Kena, kiedy Buthelezi ogłosił cynicznie, że Inkatha w końcu zdecydowała się uczestniczyć w wyborach. W odpowiedzi Mandela powiedział na konferencji prasowej, że ma nadzieję, że Ken był ostatnim człowiekiem, który zginął. João i Gary przybyli do Meadowlands w Soweto o świcie, a następnie wraz z Rapoo wsiedli do ich busa i jeździli po domach opieki, zbierając starszych ludzi. Tarzan zamierzał

pomalować w jaskrawe kolory stary minibus, którym zawoził współwyznawców do kościoła, uczcić wybory, ale cały poprzedni tydzień walczył ze skrzynią biegów i nie miał czasu. Musiał więc pojechać po pensjonariuszy samochodem pomalowanym na zwykły smutny piaskowy kolor. Pensjonariusze byli to świadkowie początku apartheidu, przeżyli większość życia w jego cieniu, jednak dotrwali dnia, kiedy mogli zagłosować za jego obaleniem. Dla Rapoo dzień zaczął się wiele godzin wcześniej. Stary Boytjie miał niespokojną noc i wstał o czwartej, żeby zaparzyć sobie herbaty. Czekając, aż woda się zagotuje, usłyszał głosy na ulicy. Wyszedł na podwórko i wyjrzał przez żelazną bramę. Na ulicy stała grupka starszych mężczyzn w płaszczach. – Co jest? – zawołał, zaniepokojony, że coś się stało, znowu miała miejsce przemoc. – Nic się nie stało. Przyszliśmy ustawić się w kolejce – usłyszał w odpowiedzi. W szkole przy ulicy Rapoo mieścił się punkt wyborczy. Boytjie zaprosił ich na herbatę. Dla tych starszych ludzi był to dzień, w którym mieli odzyskać prawa obywatelskie, odbierane im przez lata dyskryminującego ustawodawstwa. Trzydzieści dziewięć lat temu policja siłą przesiedliła tysiące mieszkańców miast w pusty step, który z czasem zmienił się w rozległe Soweto. Domy jak pudełka zapałek, które im przydzielono, z początku były symbolem utraty wolności osobistej, ale ten budynek przy ulicy Bakwena 1096a, poprzez cykle narodzin i śmierci, jakie miały miejsce w jego murach, stał się prawdziwym domem rodzinnym. To w tej maleńkiej kuchni, gdzie jego rodzina spożyła tysiące posiłków, Boytjie został oblany benzyną i szykował się na gwałtowną śmierć, patrząc bezradnie, jak Zulusi z hotelu robotniczego zabierają jego syna Stanleya na egzekucję. W tej kuchni usłyszał, że jego wnuk Johannes zginął z ręki policji. Wiele wspomnień pochłaniało Boytjiego i jego znajomych, kiedy w milczeniu pili herbatę. Gdy nastał świt, starzy ludzie założyli grube wełniane płaszcze i dołączyli do wydłużającej się kolejki przed szkołą. Starzy woleli zagłosować od razu, na wypadek, gdyby coś przeszkodziło w tym cudzie. Tego chłodnego ranka następny obudził się Tarzan. Była dopiero piąta, ale kiedy wyszedł na podwórko, zobaczył kolejkę ludzi ciągnącą się aż do zakrętu. Wrócił do sypialni i potrząsnął żonę za ramię. – Maki, obudź się! Mówiłaś, że zagłosujemy pierwsi, bo mamy tak blisko. Widziałaś tę kolejkę? Był to dzień, w którym znaczek na liście wyborczej kładł kres wieloletniemu okresowi

pozbawienia praw. W końcu ludzie mogli wybrać tego, kto będzie nimi rządził. Cztery lata bólu i ofiar, jakie ponieśli, mieszkając w jednej z martwych stref – od zalegalizowania ANC – sprawiły, że z jeszcze większą determinacją głosowali na Nelsona Mandelę i ANC. Widzieli, jak były prezydent F.W. de Klerk objeżdża Soweto, kiedy jego Partia Narodowa próbowała zdobyć głosy Czarnych i urządzała wyborczy cyrk. Ale mało kto był gotów zapomnieć o półwiecznych rządach apartheidu w zamian za darmowy T-shirt i bułkę z kiełbasą. W kolejce do głosowania ustawiła się cała rodzina pod wodzą Boytjiego. Dokumenty tożsamości, które od tak dawna były brzemieniem, teraz stały się przepustką do głosowania. Maki opowiadała mi później, że kiedy nadeszła jej kolej, żeby wejść za kurtynę do budki wyborczej, serce biło jej szybciej: „Jakby ktoś zdjął mi ciężar z ramion. Czułam, że jest w tym coś magicznego, jakby Bóg uczynił z tej szkoły święte miejsce dla każdego, kto wchodzi do środka. Byłam szczęśliwa, że nareszcie dopuszczono nas do wyboru tego, kto będzie rządził krajem”. Maki i kobiety z sąsiedztwa przygotowały jedzenie i napoje dla głosujących. Ranek był zimny, ale o dziesiątej słońce już prażyło i starszym ludziom zaczęło się robić słabo z gorąca. Maki bała się, że mogą zasłabnąć po tylu godzinach stania. Było tyle osób, że kobiety z sąsiedztwa mogły dać każdemu jedynie koszyk z talerzem owsianki, zupy na kościach, chleba i szklankę soku pomarańczowego. Kiedy aktywiści ANC zobaczyli, co robią kobiety, pojechali do miasta i przywieźli dla każdego z czekających w kolejce pieczone kurczaki, sprzedawane na wynos w barach szybkiej obsługi. Maki przygotowywała i wydawała posiłki aż do zmierzchu, a potem poszli z Tarzanem do kościoła na specjalne nabożeństwo. Uczestniczyło w nim mniej wiernych niż zwykle, ale dla Maki „nabożeństwo też było magiczne. Wszyscy czuliśmy, jakby Nelson Mandela dał nam krainę mlekiem i miodem płynącą, takie mieliśmy wrażenie. Nawet kazanie było o tym – nadszedł czas wyborów, wprowadzono nas do krainy mlekiem i miodem płynącej”. Wybory odbyły się dziesięć dni po strzelaninie w Thokozie. Wydobrzałem na tyle, że mogłem wrzucić głos do szpitalnej urny wyborczej. Podchodząc do rażąco skromnej puszki, czułem uniesienie. AP pożyczyła mi automatyczny aparat fotograficzny i zrobiłem zdjęcie mojej zagipsowanej ręki wrzucającej kartę do głosowania do puszki. Miałem nadzieję, że AP wybierze zdjęcie do serwisu, ponieważ na gipsie napisałem, jak niegrzeczny uczniak: „Pieprzyć Partię Narodową”. AP miała lepsze zdjęcie tego dnia i mój żarcik przeszedł niezauważony. Pożyczyli mi aparat, ponieważ wiedzieli, jak bardzo

dotknęło mnie to, że nie mogę fotografować wyborów. I mieli rację. Fakt, że zagłosowałem i zrobiłem kilka zdjęć wydobył mnie z depresji chociaż na parę godzin. Kevin był w lokalu wyborczym w niezwykle zamożnym północnym przedmieściu, gdzie właściciele domów głosowali razem ze swoimi służącymi i ogrodnikami. Kevin też chciał zagłosować, ale zapomniał dowodu tożsamości. Próbował argumentami i przymilnością nakłonić członków komisji, żeby pozwolili mu głosować bez dokumentu, ale odmówili. Kevin się zdenerwował, zrobił się agresywny, przeczesywał rękami włosy demonstrując swoją frustrację. Nigdy się nie dowiedziałem, gdzie w końcu głosował, ale z pewnością to zrobił – na głosowanie przewidziano dwa dni. Drugi dzień wyborów był spokojniejszy. João, Gary i Brauchli spędzili go w Thokozie. W końcu skończyły im się pomysły na zdjęcia, więc tylko kręcili się po okolicy, obserwując, jak zmniejszają się kolejki, zamykają się kolejne lokale wyborcze. Grali leniwie we frisbee, ale znalazłszy się w pobliżu miejsca, gdzie zginął Ken, spoważnieli. Jego śmierć znacznie przygasiła podniecenie historycznymi wyborami. Fotografując, João nie mógł wzbudzić w sobie tych samych emocji co kiedyś. Kręcili się bez celu wokół garażu, kiedy nagle Brauchliego uderzyła myśl, że dwaj Południowoafrykanie, João i Gary, sfotografowali setki głosujących, a sami nie zagłosowali. Było już późno i pierwszy lokal wyborczy w Thokozie, do którego poszli, był już nieczynny. Czuli, że powinni zagłosować w townshipie. W końcu znaleźli otwarty lokal. Była to szkoła w południowej części Kathlehongu, gdzie bojownik ANC Distance powiedział nam, iż jest zadowolony, że Abdul zginął. To było trzy miesiące temu, ale tyle się zdarzyło od tamtego czasu, że wydawało się, iż upłynęły lata. Brauchli uznał, że to wspaniała chwila – jego przyjaciele wrzucają swój głos do urny. Wygłupiał się z kobietami i rozśmieszyła chłopaków, chciał, żeby się uśmiechnęli do aparatu. Ale João spoważniał, kiedy wszedł do budki, żeby postawić znaczek na karcie do głosowania. Jego myśli powędrowały do Kena i do mnie. „Tak cierpiałem, że nie mogłem cieszyć się chwilą, kiedy zagłosowałem na Nelsona Mandelę”. Okres po śmierci Kena João zapamiętał mgliście. Pracował jak maszyna, wstawał o świcie, żeby jechać do townshipów i robić zdjęcia, potem odwiedzał mnie w szpitalu. Systematycznie pił, zanim w końcu wracał do domu i szedł spać, żeby następnego ranka zacząć wszystko od nowa. Dla Viv był to okropny czas. João był agresywny, zbolały, ale nie potrafił podzielić się z nią bólem. Jakby mógł nim obarczyć jedynie kolegów w townshipie. Uważał, że Viv trzeba oszczędzić szczegółów. Ona przywykła przez lata, że jest wykluczana z tego, czego doświadcza João, ale teraz dom, zamiast stać się schronieniem,

był częścią bolesnego świata João. Już się nie śmiał. Tygodnie wlokły się niby długi, smutny dzień. Po raz pierwszy w ciągu ich siedmioletniego pożycia zaczęła myśleć o odejściu. 10 maja 1994 Nelson Mandela został zaprzysiężony na prezydenta za kuloodporną szybą, z uwagi na odkryty spisek prawicowców. Ale mimo to setki tysięcy ludzi zgromadziły się na trawnikach przed Union Buildings w Pretorii, aby radować się tą chwilą. Po dekadach apartheidu i kilku wiekach dyskryminacji rasowej RPA w końcu miała demokratycznie wybrany rząd. Kevin tam był, inni rozproszyli się po innych uroczystościach. Ja wyszedłem ze szpitala, byłem w domu i czułem się na tyle dobrze, by irytował mnie fakt, że nie mogę uczestniczyć w tym dniu. Moja radość, kiedy patrzyłem, jak Mandela tańczy, a tłumy wiwatują, przeszła w płacz i depresję. Byłem wyczerpany, dużo myślałem wtedy o Kenie. Zalewały mnie fale żalu nad sobą – kiedy znów będę mógł pracować? AP zaproponowała mi pracę za biurkiem. Odmówiłem, ale byłem wdzięczny, że traktują mnie jak rodzinę. Zaproponowali również, że pokryją ogromny rachunek szpitalny, ale tym zajął się „Newsweek”, a jego kierownik działu fotograficznego obiecał mi kontrakt. W przeciwieństwie do pracy w roli wolnego strzelca kontrakt z nimi był jedną z bardziej lukratywnych i prestiżowych rzeczy w zawodzie. Wiedziałem, że jak tylko stanę na nogi, wszystko się ułoży. João i Gary sfotografowali uliczne uroczystości i przyszli w odwiedziny. Powiedzieli, że w townshipach trwa jedna wielka impreza, wszyscy się świetnie bawią. Uparłem się, że chcę to zobaczyć, więc zawieźli mnie do Soweto. Na ulicy porozwieszano balony, ruch był wstrzymany. Ludzie, którzy mieli telewizory, wystawili je na podwórka, żeby sąsiedzi też mogli oglądać. Inni gromadzili się wokół palenisk, piekli mięso, podchodzili do nas, częstując alkoholem. Wszyscy chcieli, żeby zrobić im zdjęcie. Po chwili opuściliśmy ten uliczny jubel i poszliśmy odwiedzić Rapoo. Cieszyłem się, że doświadczyłem choć części euforii.

17 W GÓRĘ I W DÓŁ Bóg skierował swoją zazdrość na mnie Bóg ma chciwe oczy

Tradycyjna pieśń pogrzebowa ludu Acholi

Maj 1994 Po zaprzysiężeniu Mandeli tempo wydarzeń spadło. Opadła adrenalinowa euforia, podobnie jak zniknęło zainteresowanie świata. Wśród dziennikarzy panował nastrój zniechęcenia, niemal wszyscy zaprzyjaźnieni korespondenci i fotografowie wyjechali relacjonować inne historie, i choć transformacja mająca na celu utworzenie rządu ANC była nadal ciekawa, uwaga świata skupiła się na ludobójstwie Tutsi w Rwandzie. Nagłówki nie mogły pomieścić tyle afrykańskich tematów każdego dnia, a RPA była przecież afrykańskim tematem. W przeciwieństwie do nas wszystkich Kevina czekało ekscytujące wydarzenie. Jechał do Nowego Jorku odebrać swojego Pulitzera. Przygotował się starannie do tej podróży, rozpytując, jak najlepiej wykorzystać nagrodę. Jim Nachtwey dał mu wiele wskazówek i namiarów w „Time’ie”, żeby nie pojechał nie wiedząc, co robić, do kogo się zwrócić, i załatwił z Canonem, żeby ten dał Kevinowi zestaw nowych aparatów. Kevin chciał znaleźć dobrą agencję i specjalizować się w Afryce. Sygma była do tego najlepsza i była zainteresowana, zaproponowała mu kontrakt i gwarancję. Jakiś czas wcześniej rozstałem się z Sygmą i ostrzegłem Kevina, że jej gwarancja jest zwyczajną zaliczką i jeżeli nie zarobi dość pieniędzy, by ją pokryć, będzie miał dług. Pewien wielki francuski fotoreporter wojenny znany był z tego, że zalegał agencji setki tysięcy dolarów. Kevin chciał nawiązać kontakty z tyloma czasopismami, z iloma zdoła, żeby móc działać bez pośrednictwa agencji, która pochłaniała połowę zarobków. Dałem mu listę edytorów, do których powinien się zgłosić. Kevin był pełen pomysłów, chciał poznać w Nowym Jorku ludzi, którzy dadzą mu zlecenia albo sfinansują jego pomysły. To była szansa, by zacząć od nowa, pozostawić za sobą smutne dni przemocy w Południowej Afryce. Otwierała się przed nim wspaniała kariera. Martwiliśmy się z João, że bierze

narkotyki, i powiedzieliśmy mu, każdy z osobna, żeby trochę przystopował, nie zmarnował takiej szansy. Był przekonany, że wszystko świetnie się ułoży – jakżeby mogło być inaczej? Wieczorem przed wyjazdem do Nowego Jorku wpadł do biura Reutersa, zobaczyć się z Judith. Kilka dni przedtem powiedziała mu, że zamierza zrezygnować ze stanowiska. Ponownie nawiązał do pomysłu, który przedstawił jej wcześniej, żeby we dwoje stworzyli zespół niezależnych fotografów. Jeździliby razem w rejony zagrożenia. Kevin podziwiał Judith, absolwentkę amerykańskiego Harvardu. Była seksowna, żywiołowa i mądra. Znajomość nie wykroczyła poza granice przyjacielsko-zawodowe, ale dwa dni przed wyjazdem Kevina wyznała mu, że żywi do niego silne uczucie. Pociągała ją jego emocjonalność i poświęcenie w pracy, ale trzymała dystans – brak umiaru cechujący Kevina fascynował, ale i przerażał. Chociaż był to pierwszy Pulitzer „The New York Timesa” w kategorii fotografii, Nancy Lee nie była pewna, czy zaprosić Kevina na ceremonię. Nie zapomniała nieskładnej rozmowy telefonicznej, którą z nim odbyła w dniu, kiedy zdobył Pulitzera. Ale ponieważ w następnych miesiącach nie stwarzał problemów, zdecydowała, że sam może odebrać nagrodę. Lee i Buirski starały się jak mogły, żeby Kevin dobrze się bawił. Zapewniły mu pełny nowojorski pakiet rozrywek. Zabierały go na sztuki teatralne, do najlepszych restauracji. Kevin był uroczy i zabawny, a jego radość z pobytu w Nowym Jorku okazała się zaraźliwa. Nancy Lee wspomina: „Zakochałam się w nim. Trochę opowiadał nam o swoim dawnym uzależnieniu, bardzo otwarcie i szczerze, a jednocześnie bardzo nerwowo nalegał, żeby zrealizować czek za Pulitzera, żeby mógł »kupić sprzęt«. Może i kupił sprzęt, nie wiem. Ale kiedy tak nalegał na gotówkę, pomyślałam: dlaczego po prostu nie wypisze czeku?”. Tradycyjnie ceremonią rozdania nagród Pulitzera jest lunch na Columbia University. Dwudziestego trzeciego maja 1994 roku Kevin i Nancy Lee pojechali taksówką Broadwayem na północ, minęli luksusowe apartametnowce na Upper West Side i znaleźli się przy kamiennej bramie uniwersytetu na obrzeżach Harlemu. Kevin zachowywał się jak szalony. Nancy miała wrażenie, że coś brał, jakby coś go zmuszało do biegu. „Dosłownie wskoczył na scenę”. Kevin zauważył jedynie aplauz, jakim go powitano. Był już całkowicie świadomy wartości nagrody. Napisał do matki: „Przysięgam, dostałem największe brawa. Nie mogę

się doczekać, kiedy ci pokażę trofeum. To najcenniejsza rzecz i największe wyróżnienie, jakie mogłem otrzymać w swoim zawodzie”. Nancy powiedziała mi, że podczas lunchu po ceremonii i mowach Kevin był głośny, zbyt głośny. Ale złożyła to na karb podniecenia: kto by nie był podekscytowany w takich okolicznościach? A te inne dziwactwa? – zadała sobie takie pytanie. Ale otrzymanie Pulitzera to dla dziennikarza taki wielki zaszczyt, a poza tym Nancy już polubiła Kevina. Odsunęła więc od siebie wątpliwości i cieszyła się, że są tego dnia w Columbii razem. Nie obyło się bez kłopotów. Ludzie zaczęli zasypywać Kevina pytaniami o etykę, o to, co czuł i jak się zachował, kiedy fotografował dziecko. Japońska ekipa telewizyjna chodziła za nim cały dzień, irytując go. Japończycy ulegli czarowi zdjęcia bardziej niż inne społeczeństwa. Obraz głęboko ich poruszył, był publikowany ciągle od nowa, ukazywały się programy na jego temat. Dzieci omawiały go w szkole na lekcjach etyki. Japończycy chcieli zrozumieć działania Kevina i jego myśli, kiedy fotografował to sudańskie dziecko. Coraz częściej stawiano pytania o moralność i człowieczeństwo Kevina. Wywierano na niego presję. Odczuwał to tym silniej, że sam miał wątpliwości co do swojego postępowania tamtego gorącego dnia w Ayod, borykał się z nimi niemal codziennie. Tego wieczora Nancy Lee i Nancy Buirski zabrały Kevina do modnej knajpki z zapierającym dech widokiem na East River i centrum Manhattanu. Kevin zaczął mówić o sobie i o Kenie. Że wyglądał jak Ken, że często go mylono z Kenem. I że śmierć Kena go zdruzgotała, ponieważ nie było go na miejscu, gdy to się stało. Nancy odniosła wrażenie, że Kevin uważał Kena za swojego brata bliźniaka, tego dobrego. Był tym, czym powinien być Kevin – dobrym człowiekiem, który ma unormowane życie domowe. Kevin idealizował Kena, ale po śmierci dobrego przyjaciela łatwo uczynić z niego ikonę – wszyscy to robiliśmy. Kevin pokazywał zdjęcia czasopismom i agencjom, miał spotkania i imprezy ze znajomymi i fotografami. W międzyczasie poznał w Nowym Jorku kobietę. Mówił, że się w niej zakochał, że była wspaniała. Jeżeli kiedykolwiek istniał moment, kiedy mógł zmienić bieg swojego życia – to właśnie wtedy. Nawiązał wiele kontaktów i ludzie naprawdę go lubili. Kevin był w swojej najlepszej formie: zabawny, pozytywnie naładowany, tryskający entuzjazmem. W tym czasie Nancy Lee ponownie zapytała go o zdjęcie z sępem. Opowiadał jej, jak rozpracowywał sytuację, jak chodził dookoła dziecka, oglądając scenę pod różnymi kątami. Czekał, żeby ptak rozłożył skrzydła, powiedział. Opowiadał to jak prawdziwy macho, a Nancy mogła myśleć tylko o tym, że w takiej sytuacji większość ludzi zrobiłaby

pośpiesznie kilka zdjęć i spróbowała pomóc dziecku. „Było coś nieludzkiego w tym wykalkulowanym czekaniu, aż ptak rozłoży skrzydła, na litość boską – powiedziała Nancy. – Trochę mnie to zaskoczyło, ale potem słyszałam, jak opowiada tę historię innym. Teraz brzmiało to tak: zrobił zdjęcie, a potem usiadł pod drzewem i płakał, i czuł, że nie może wrócić do tego centrum żywienia. Mówił, że właśnie stamtąd wrócił, i że wszyscy krzyczeli tam z głodu, i że nie mógł zrobić nic, by im pomóc, więc nie mógł zabrać tam dziecka. Ale jest pewien, że tam dotarło, ponieważ nie słychać już było tych głodowych krzyków”. To było nielogiczne wyjaśnienie, ale Kevin próbował znaleźć wersję, która byłaby do przyjęcia, dla niego i dla słuchaczy. Według pierwszej wersji, którą João usłyszał od Kevina w Sudanie, kilka minut po tym, jak zrobił zdjęcie, Kevin rzeczywiście przepłoszył sępa. Ale nie było mowy o tym, że dziecko wstało i poszło w stronę centrum żywienia. Kevin powiedział, że siedział pod drzewem i płakał. João pamiętał, że mówił o Megan i w kółko powtarzał, że chce ją przytulić. Powiedział trochę więcej swojemu przyjacielowi i powiernikowi Reedwaanowi natychmiast po powrocie z Sudanu – że kiedy ustawiał kadr i robił zdjęcie, przez głowę przemknęła mu myśl: „Czy nie powinienem odgonić sępa?”. Jakaś część jego osoby mówiła, żeby go odgonić, ale ta druga powtarzała: „Po prostu rób zdjęcia, jesteś tu, żeby pracować”. Powiedział Reedwaanowi, że próbował odgonić sępa, kiedy skończył fotografować, ale ptak nie chciał odlecieć daleko, on nie mógł sobie z tym poradzić, więc odszedł i zaczął płakać. Tak naprawdę tylko raz, odkąd zaczęły się te pytania, wypowiedział się obszerniej na temat incydentu. W odpowiedzi na listy czytelników „The New York Timesa”, Kevin powiedział edytorom, że „dziewczynka odzyskała siły na tyle, by podjąć marsz, po tym, jak odgoniono sępa”. Było to na czternaście miesięcy przed tym, jak odebrał Pulitzera w Nowym Jorku. W wywiadzie dla „American Photo Magazine” Kevin powiedział, że trafił na tę mrożącą krew w żyłach scenę po tym, jak dwa dni błąkał się sam po pustyni „przerażony i spalony słońcem”. „Były tam setki głodujących dzieci, takich jak to obok sępa, i w jeszcze gorszym stanie, człowiek tylko przechodzi od jednego horroru do drugiego”. Na pytanie, jak postąpił, po zrobieniu zdjęcia, odparł: „Odszedłem, do cholery!”, nadal poruszony „straszną pornografią” śmierci i zniszczenia, jakiej był świadkiem. Cokolwiek Kevin mówił, odpierając krytykę swojego postępowania, ja – i wielu jego przyjaciół – czułem, że zrobił to zdjęcie w nadziei, że będzie wolne od negatywnej strony jego osobowości i charakteru. Była to ucieczka od tego, jak postrzegał samego siebie: jako

nieudacznika. To była jego chwila chwały, moment doskonałości. Ale zdjęcie nie było od niego wolne – pytania pozostały i gnębiły Kevina. W „American Photo” powiedział: „Jest to najlepsze zdjęcie, jakie zrobiłem w całej mojej dziesięcioletniej karierze, ale nie chcę go powiesić na ścianie. Nienawidzę go”. Kevin dzwonił regularnie do RPA z Nowego Jorku. Zwykle do Julii Lloyd, żeby porozmawiać z Megan. Gawędził ze „swoją małą”, pytał, czy myje zęby. Ale Julia otrzymywała też telefony innego rodzaju, we wczesnych godzinach rannych: „Nie uwierzysz, jakie tu mają prochy, zachwycające i tanie, czterdzieści dolarów za gram, to niesamowite”. Julia powtarzała: „Kevin, nie przez telefon! Co z tobą?”. Miał kłopoty z mówieniem, taki był naćpany. Zdobycie Pulitzera dało Kevinowi pewność siebie, jakiej nigdy dotąd nie doświadczył. Czuł, że nareszcie zdobył szacunek rodziców, robiąc coś, co zyskało uznanie na całym świecie. Zdobycie Pulitzera rekompensowało w jego przekonaniu wszystkie porażki: to, że nie ukończył farmacji, lata w wojsku i wstydliwą próbę samobójczą, to, że nie zdołał sobie ułożyć życia z Julią i Megan. Ale przede wszystkim miało to ułagodzić jego konserwatywnego ojca katolika, który – w przekonaniu Kevina – uważał syna za nieudacznika pozbawionego celu w życiu. Planował, że będzie idealnym ojcem dla Megan. Zawsze miał kłopoty ze zdobyciem pieniędzy dla niej, ale teraz zamierzał być nie tylko kochającym ojcem (jedyne zdjęcie, jakie nosił w portfelu, to było zdjęcie Megan), ale także żywicielem rodziny. Kevin wrócił z Nowego Jorku z portfelem pełnym wizytówek i nowych kontaktów, a także z kontraktem z Sygmą. Zrobił wszystko, co możliwe, by z mało znanego fotografa z końca Afryki stać się cenionym profesjonalistą. Zawsze chciał być traktowany poważnie i nagle, z powodu Pulitzera, tak właśnie zaczęto go traktować. Otrzymał nawet list gratulacyjny od prezydenta USA Billa Clintona i jego żony Hillary. Ale sukces oznaczał również ogromną presję – trzeba było odnosić go nadal. Za każdym razem, gdy brał do ręki aparat, czuł, że musi osiągnąć poziom zdjęcia z sępem. Powiedzenie fotografów, że jesteś tyle wart, ile warte jest twoje ostatnie zdjęcie, prześladowało go. Wiedział, ze złośliwych uwag, jakie robiono, że zdjęcie z „papużką” (jak w gronie fotografów żartobliwie nazywano słynne ujęcie), uważane jest za łut szczęścia. Oczywiście że w grę wchodziło szczęście – fotografia wymaga szczęścia, ale Kevin pojechał do Sudanu za własne pieniądze, był we właściwym miejscu i w odpowiednim momencie, żeby zrobić to zdjęcie. I je zrobił. Zasłużył na wszystkie pochwały. Kevin umówił się z ojcem, Jimmym, że ten odbierze go z lotniska w Johannesburgu

dwudziestego trzeciego. Był w euforii, nareszcie zupełnie swobodny w towarzystwie ojca, z którym zawsze miał trudne relacje. Kiedy znaleźli się w mieście, z dumą pokazał mu wszystkie nowe aparaty. Potem wyjął butelkę wina. Wiedział, jak bardzo ojciec lubi wypić kieliszek dobrego czerwonego wina i wybrał dobre Cabernet w sklepie wolnocłowym. Jimmy był wzruszony tym gestem, ale wyjeżdżając, zapomniał butelki. Bojąc się, że Kevin uzna to za odrzucenie prezentu, zostawił wiadomość: „Kevin, tylko nie wypij mojego wina! Chcę je zobaczyć przy następnym spotkaniu – najlepiej je ze sobą przywieź!”. Dzień czy dwa po powrocie Kevin zadzwonił do Judith i umówili się na lunch. Judith, jak większość południowoafrykańskich dziennikarzy, była w depresji, jaka zwykle następuje po okresie wydarzeniowym, kiedy temat spada z czołówek gazet. Całe podekscytowanie wyborami, wrażenie, że relacjonuje się historię na gorąco, minęło. Powrót do normalnego życia, po surrealizmie ostatnich lat, połączony z wyczerpaniem sprawił, że czuła się emocjonalnie wyżęta, wyładowana. A naprzeciwko niej siedział Kevin, pełen energii, podniecony i żądny działania. Był opalony i stracił swój mizerny, wynędzniały wygląd. Nie był taki nerwowy jak zwykle i nie wydawał się naćpany, co było dziwne po tych telefonach, jakie otrzymywała z Nowego Jorku. Ludzie podchodzili do ich stolika, żeby się z nim przywitać. Judith poczuła ukłucie zazdrości. Rozmawiali głównie o Nowym Jorku, choć spotkali się po to, by omówić plany utworzenia zespołu. Kevin cieszył się na wyjazd do Kapsztadu, gdzie miał robić zdjęcia Mandeli i udokumentować wizytę francuskiego prezydenta François Mitteranda – oba zlecenia dla klientów Sygmy. Francuski prezydent przyjechał do Kapsztadu czwartego lipca, a następnego dnia udał się do Johannesburga. Kevin jeździł za nim i późnym popołudniem piątego czerwca Kevin, João i Gary odprowadzili prezydencki konwój do Soweto. Ulice pełne były witających, a na wąskim moście nad skażoną rzeką Klip tłum ciekawskich obserwował, jak kawalkada kuloodpornych limuzyn przemierza wolno jeden z najbiedniejszych slumsów w Soweto – Kliptown. To właśnie w Kliptown przed czterdziestoma dziewięcioma laty został opracowany i podpisany manifenst ANC – Karta Wolności. Mitterand przyjechał z pielgrzymką do jednego z kamieni milowych Walki. Słońce zachodziło na horyzoncie, ledwo widoczne przez zasłonę zimowego smogu otulającego township. Zatrzymali się na chwilę, by zrobić kilka zdjęć, po czym dogonili Mitteranda i Mandelę. Kevin był zachwycony swoimi zdjęciami, pewny, że Sygmie się spodobają. Ale kilka dni później był znowu w dołku – Sygma skarżyła się, że przysyła materiały po terminie i są tak marne, że nie można ich pokazać klientowi.

Kilka dni później João oglądał telewizję w domu, kiedy zadzwonił telefon – to był Kevin. Jego nastrój pogorszył się drastycznie od czasu, gdy widzieli się po raz ostatni, parę dni wcześniej w Soweto. Ta przemiana zaskoczyła João, mimo że widywał ją u Kevina nie raz. Kevin skarżył się, prawie we łzach, że w życiu znowu mu się nic nie udaje. João słuchał jakiś czas, ale w końcu stracił cierpliwość, powiedział Kevinowi, żeby sobie sam radził. Gromił Kevina nieprzerwanie przez kilka minut, przypominając mu, że byli razem w Sudanie, ale to Kevinowi trafiło się zdjęcie z sępem, on, João, nie ma się czym pochwalić. To skierowało myśli Kevina na fotografię. Zaczął mówić o tym, jak zmieniła jego życie. Czuł, że wszystko, co zrobił w przeszłości, zostało przyćmione przez to jedno zdjęcie. Wymagania, jakie stawia przed nim Pulitzer, paraliżują go do tego stopnia, że nie jest w stanie pracować, boi się fotografować, żeby się nie okazało, że obniżył loty. Nie był to dobry czas na szukanie współczucia. João nawet nie zaczął wychodzić z szoku po śmierci Kena. Kevin podobnie. João o tym wiedział, ale miał dość i chciał tylko uporać się z własnym cierpieniem: „Zdobyłeś Pulitzera – powiedział Kevinowi. – Sam musisz sobie z tym radzić”. Następnego dnia Kevin zadzwonił do Judith, błagając o spotkanie. Przyjechał po nią tak naćpany, że dalej pojechali jej samochodem, na ulicę Rocky. Była to modna, trochę obskurna uliczka pełna barów i miejsc, gdzie grano muzykę na żywo. Kevin pił whisky i opowiadał, jak to przez dwa dni nie mógł wyjść ze swojego mieszkania w Troyeville; był zbyt przygnębiony, by robić cokolwiek poza ćpaniem. „Wpadłem w czarną dziurę”, powiedział udręczony i opisał Judith, jak „spieprzył” materiał z Mitterandem, a potem zaczął płakać. Judith powiedziała nam później, że nigdy nie widziała go w tak złym stanie. Twarz miał żółtawą, jak z wosku, oczy zaczerwienione i błyszczące. Ręce mu się trzęsły, kiedy odpalał papierosa od papierosa. Znajomy fotograf podszedł do ich stolika i zaproponował wypad do innego znajomego fotografa, który ma narkotyki. Na miejscu wciągnęli kilka działek kokainy i zaczęli pokazywać sobie zdjęcia. Rozmawiali nostalgicznie o dawnych, dobrych czasach, zapominając, że te dawne czasy minęły zaledwie przed miesiącem. Judith czuła się zupełnie nie na miejscu – kokaina i smutne wspomnienia źle działały na Kevina. Mimo wszystko czuła się za niego odpowiedzialna. Kiedy w końcu udało się jej wyprowadzić Kevina, zabrała go do siebie. Noc była zimna, rozciągnęli się z psami przed kominkiem, pijąc kawę. Kevin zapytał, czy go przyjmie na jakiś czas. Powiedział, że boi się być sam, boi się tego, co może sobie zrobić wcześnie rano i późno w nocy, kiedy nadchodziły ataki paniki. Jeżeli pozwoli mu zostać chociaż na trochę, na pewno się

pozbiera. Rozumiejąc, że Kevin jest na krawędzi, Judith pozwoliła mu zostać pod dwoma warunkami: że nie będzie brał narkotyków w jej domu i że poszuka pomocy lekarskiej. „Daję ci trzy tygodnie”. Powiedziała mu, żeby nie rezygnował ze swojego mieszkania. „Mieszkasz ze mną, ponieważ sytuacja jest kryzysowa, ale nie wprowadzasz się na stałe”.

18 ŻYCIE POWINNA GRZMIEĆ Dotarłem do punktu, gdzie ból życia przewyższa radość do punktu, gdzie radość nie istnieje... Nękają mnie wspomnienia zabójstw, zwłok, i gniewu, i bólu... Nęka mnie strata mojego przyjaciela Kena.

Kevin Carter

W okresie, kiedy Kevin przeprowadził się do Judith, straciłem do niego cierpliwość. Było tyle innych kwestii, z którymi nie potrafiliśmy sobie dać rady, a on jakby komplikował najprostsze sprawy, dodatkowo wszystko dramatyzując. Nie chciałem brać w tym udziału i dałem mu to do zrozumienia. Po śmierci Kena miałem własne lęki, z którymi się borykałem. Zawsze byłem fizycznie sprawny, a teraz organizm mnie zawodził. Prawy kciuk miałem strzaskany, straciłem połowę mięśnia w lewej piersi, a jedno płuco nie pracowało jak należy. Nie miałem sił do Kevina. Kevin był z pewnością emocjonalnym egoistą. Musiał dzielić się bólem, w tym czasie mógł to robić tylko z João, więc wzmocniło to więź między nimi. Kevin często mówił Judith, jak bardzo kocha João. João był kotwicą dla Kevina i stał się zastępcą Kena. João był jak brat, mnie już by tak nie określił. Już nie czuł się ze mną związany w ten sposób. Miałem wrażenie, że nie może mi już ufać, choć wtedy nie rozumiałem jeszcze dlaczego. Kevin miał różne oblicza dla różnych ludzi. Żył we własnym wyimaginowanym, kruchym świecie, a to tylko pogłębiało stres, w jakim się znajdował. Był całkowicie szczery z Judith, kiedy prosił, by mu pozwoliła zostać, ale później nie dawał jej poznać, jak źle sprawy stoją; zachowywał się tak, jakby wszystko wróciło do normy. Miał kłopoty finansowe. Na podróż do Kapsztadu musiał pożyczyć pieniądze od Gary’ego i João. Jednak celowo pogarszał sytuację – przez kilka tygodni nie realizował czeków z wypłatą. Dużo rozmawiał z Judith o ich przyszłości jako niezależnych fotografów; miał tematy i pomysły, które chciał sprzedać. Próbował również pomóc Gary’emu wydostać się z głębokiego załamania. Gary był naprawdę przygnębiony po śmierci Kena, rozpadał mu się związek z dziewczyną. Kevin spędzał z nim dużo czasu w tym okresie i powiedział Judith, że Gary jest zrozpaczony i może sobie zrobić coś złego. João i ja nie wiedzieliśmy o

kryzysie Gary’ego, podejrzewaliśmy natomiast, że Kevin wpadł w kolejny ciąg narkotykowy. Unikał kontaktów ze swoją agencją, Sygmą. Nowojorskie biuro od tygodni próbowało się z nim skontaktować. Zostawiali wiadomości na pagerze i automatycznej sekretarce telefonu kontaktowego, który im podał, ale nie odpowiadał. W końcu poprosili mnie o kontakt z Kevinem: to było pilne, chodziło o zlecenie. Obiecałem, że spróbuję, ale nie miałem wielkich nadziei, że go znajdę. Rozesłałem wici do João, Judith i innych, że Kevin powinien skontaktować się pilnie z Sygmą, i wyjechałem do Zairu na pierwsze poważne zlecenie odkąd zostałem ranny w kwietniu, trzy miesiące wcześniej. Niepokoiłem się, czy jestem fizycznie na to gotowy, ale musiałem znów zacząć zarabiać. Byłem podenerwowany, ponieważ tygodnie mijały, a kontrakt obiecany przez „Newsweek” nie chciał się zmaterializować. Wkrótce się przekonałem, że mój niepokój był uzasadniony: czasopismo nie chciało mi zapłacić choćby za jeden dzień wielotygodniowego pobytu w szpitalu i miesiące rekonwalescencji. Ostatnim dniem, za jaki mi zapłacili, był ten, w którym zostałem postrzelony. Kevin w końcu skontaktował się z Sygmą i dowiedział się, że agencja zdobyła dla niego zlecenie w Mozambiku dla „Time’a”. Była to pierwsza prezydencka podróż zagraniczna Nelsona Mandeli i świetny pretekst, by pokazać historię odbudowy Mozambiku. Wspaniała robota, taka, o jakiej marzył i którą Pulitzer mu umożliwił. Miał odlecieć do Mozambiku dwudziestego lipca. Poprzedniego wieczora nastawił trzy budziki, żeby nie przegapić lotu. Ale nie wstał, choć ostatni dzwonek nawet go obudził. Poprosił Judith, żeby odwiozła go na lotnisko, twierdząc, że jego samochód szwankuje i może nawalić w drodze. Judith wróciła z nocnego dyżuru, była zmęczona, ale przez chwilę rozważała, czy go nie zawieźć, wiedząc, jakie to ważne, żeby złapał samolot. Ale potem pomyślała: „Jeżeli przegapi zlecenie, to jego sprawa”. Powiedziała: „To twoje życie, Kevin. Weź taksówkę”. Koniec końców pojechał własnym wozem, ale się spóźnił, samolot odleciał bez niego. Na szczęście dostał się na późniejszy lot i dotarł do Maputo, stolicy Mozambiku, jeszcze tego samego dnia. Kevin wyznał Judith, że boi się tej roboty. Bał się, że ją schrzani. Patrząc na to z perspektywy czasu, można podejrzewać, że nie wstał na czas, próbując przerzucić winę na okoliczności. Gdyby nie dotarł na miejsce, nie mógłby nawalić zawodowo. Kevin zmierzał prosto ku katastrofie. Kiedy dotarł do Maputo, okazało się, że nie ma wolnych pokoi hotelowych. João już był na miejscu, dokumentując wizytę Mandeli dla AP, więc Kevin zamieszkał w jego

pokoju. Podczas gdy João obrabiał filmy w łazience, Kevin opowiadał jemu i Gary’emu anegdotki z pobytu w Nowym Jorku. Powiedział, że dobrze się bawił, ostro imprezował i był traktowany po królewsku. Sygma obiecała, że pomoże mu zrealizować wszelkie plany – załatwią mu każde zlecenie, na każdy temat. Negatywy były wywołane i suche, João zabrał się do obróbki. Kevin bawił się nowymi aparatami i dalej snuł opowieści z Nowego Jorku, podczas gdy João przystąpił do żmudnego zadania skanowania i transmitowania zdjęć. Kevin wydawał się szczęśliwy i João pomyślał, że najgorsze ma za sobą. Następnego dnia João i Gary wrócili do Johannesbura, a Kevin pojechał na północ z korespondentem „Time’a” Scottem MacLeodem. Spędzili sześć dni z wojskami ONZ, które miały zagwarantować, że zawieszenie broni między rządem a rebeliantami Renamo będzie przestrzegane. Ostatniego wieczora przed powrotem do Południowej Afryki Kevin zadzwonił do Judith i obiecał, że przywiezie paczkę krewetek „LM”, z których słynie Maputo. Wylądował w Johannesburgu późnym poniedziałkowym popołudniem, dwudziestego piątego lipca. Odebrał swojego pick-upa z lotniskowego parkingu i pojechał do mieszkania Reedwaana w Yeoville. Przyjaźnili się od spotkania w 1990 roku, kiedy Reedwaan był kierownikiem produkcji „Weekly Mail”, a Kevin fotoedytorem. Kevin zajechał do niego w drodze z lotniska z myślą o tym, że wypalą „białą fajkę”. Ale Reedwaan rzucił to jakiś czas temu i nie zamierzał do tego wracać. Kevin wydawał się spięty i smutny, jakby coś go męczyło, ale Reedwaan uznał, że po prostu chce mu się palić. Pod koniec 1993 roku i w roku 1994 Kevin wypalał jedną albo i dwie fajki dziennie. Reedwaan wiedział, że uzależnienie Kevina od mandraxu osiągnęło niekontrolowany poziom: „Było coraz gorzej. Najpierw zaliczałem sam. Potem robiliśmy to razem. A potem on zaliczał sam i to był koniec”. Reedwaan i jego żona Pippa zasiadali właśnie do kolacji i poprosili, żeby Kevin do nich dołączył. Powiedział, że tylko wyjmie sprzęt z samochodu. Wrócił biały jak kreda. Powiedział: „Kurwa, schrzaniłem jak cholera. Schrzaniłem kompletnie. Zostawiłem film w samolocie”. Reedwaan poszedł z nim do samochodu i sprawdził, czy film nie wpadł za siedzenie czy coś w tym rodzaju, ale znalazł tylko rolkę srebrnej taśmy samoprzylepnej i zwinięty kawałek zielonego węża ogrodowego na podłodze przed siedzeniem pasażera. Przeszło mu przez myśl, że to zestaw samobójczy, ale pomyślał, że może taśma była potrzebna Kevinowi do obwiązania torby z aparatami, a węża wozi na wypadek, gdyby skończyła się benzyna. Reedwaan i Kevin pognali z powrotem na lotnisko, ale samolot został już odholowany

do hangaru i sprzątnięty. Rozmawiali z ludźmi, ale nikt nie okazał się pomocny. Po godzinie Kevin odpuścił, poddał się. „Jakby ktoś spuścił z niego powietrze”, wspomina Reedwaan. Próbował podnieść Kevina na duchu mówiąc, że nie wszystko stracone, film na pewno się znajdzie. W drodze powrotnej do domu Kevin mówił o tym, że jego życie wymyka się spod kontroli i wyznał, że bierze więcej narkotyków. „Wszystkie drzwi, jakie sobie pootwierałem po zdobyciu Pulitzera, zamykają mi się przed nosem. Nikt nie będzie chciał ze mną pracować, ponieważ nie można na mnie polegać”. Podniecał się coraz bardziej, a potem powiedział Reedwaanowi, że zamierza się zabić. Myślał o samobójstwie tak często, że nawet je zaplanował. Zamierzał się zagazować. „Wszystko zaplanowałem, no wiesz, wąż w samochodzie”. Reedwaan powiedział: „No co ty? Daj spokój!”. Kevin już przedtem mówił o samobójstwie, a Reedwaan zwykle odpowiadał: „Kevin, przestań gadać bzdury. Dlaczego chcesz się zabić? Masz po co żyć. Co z twoją córką?”. Zwykle wzmianka o Megan wystarczała, by otrzeźwić Kevina. Reedwaan powiedział mi potem, że nie chciał myśleć o tym, że Kevin może się zabić, ale z drugiej strony wyczuwał pod nogami zwiniętego węża ogrodowego. Kevin zjadł obiad z Reedwaanem i Pippą. Przed wyjazdem, około dziesiątej, wziął się w garść na tyle, żeby pojechać do domu do Judith. Starannie podzielił przywiezione krewetki, połowa dla Pippy i Reedwaana, druga połowa dla Judith. Był zdecydowany nie pokazać po sobie, że coś poszło nie tak. W żadnym razie nie zamierzał narobić sobie wstydu przed Judith. Następnego dnia, we wtorek, wpadł na pomysł, żeby pojechać na lotniskowe śmietnisko i opłacić ludzi, którzy grzebią w odpadkach, żeby szukali jego filmu, ale nigdy tego pomysłu nie zrealizował. Zadzwonił do biura „Time’a” w Johannesburgu i powiedział, że film przywiezie później. Tego wieczora przyrządzali z Judith krewetki według jej ulubionego przepisu. Krewetki były moczone w marynacie z czosnku, piri-piri i piwa, a potem gotowane, aż zmieniały kolor; z przejrzystoszarych stawały się różowe i apetyczne. Zwyczajność tego posiłku zadawała kłam prawdziwym uczuciom Kevina, jego narastającej rozpaczy. Choć dzielił mieszkanie z Judith i tyle jej powiedział, czuł, że nie może powiedzieć jej o filmie. Może miało to związek z dystansem, jaki utrzymywała między nimi, zawsze czujna, by nie zbliżyli się do siebie za bardzo. Ale myślę, że przede wszystkim było mu wstyd – była z obozu ludzi sukcesu, patrzących na niego z dezaprobatą – nie mógł jej powiedzieć o swoim kolejnym niepowodzeniu. Następnego ranka, w środę dwudziestego siódmego lipca, Kevin i Judith obudzili się

późno, koło południa. Pokłócili się, ponieważ Judith nie chciała, żeby Kevin towarzyszył jej na jakimś wieczornym przyjęciu. Powiedziała, że nie są parą i to go rozgniewało. Ale osiągnęli kompromis: on zje kolację z rodzicami, ona wróci wcześniej, spotkają się w domu koło północy. Kevin powiedział, że odwiezie film do wywołania i naprawi samochód. Judith wróciła do domu z zakupów około drugiej trzydzieści po południu, na krótko, ponieważ zaraz musiała jechać do pracy. Zdziwiła się, zastawszy w domu Kevina. Jej powrót wyraźnie go przestraszył. Powiedział, że się jej nie spodziewał. Nie był to już ten zrelaksowany, spokojny facet, z którym się pożegnała w południe. Założył okulary słoneczne i był strasznie roztrzęsiony, nastawiony obronnie, jakby czuł się winny, że zaskoczyła go swoim niespodziewanym powrotem. Powiedziała, że zobaczą się później i pojechała do Reutersa. Tego dnia już nie miała od niego żadnych wiadomości. Po przyjęciu wróciła do domu, ale Kevina nie było. Czekała na niego jakiś czas, ale w końcu zasnęła. Rodzice Kevina, Jimmy i Roma, również czekali na niego na próżno. Umówili się na kolację o siódmej, ale Kevin uprzedził matkę, że może się trochę spóźnić. O dziewiątej Jimmy i Roma byli już zirytowani i zaczęli się zastanawiać, czy syn się spóźni, czy może w ogóle nie przyjdzie. Żadne z nich nie miało już zobaczyć Kevina żywego. Zaparkował swojego pick-upa pod drzewem eukaliptusowym w parku obok domu, w którym się wychował, srebrną taśmą przymocował zielony wąż ogrodowy do wylotu rury wydechowej samochodu pracującego na jałowym biegu. Przeciągnął wąż przez uchylone okno i paląc „białą fajkę”, zaczął pisać list samobójczy. Wczesnym rankiem w czwartek dzwonek telefonu wyrwał João ze snu. – Pan Silva? João zawahał się, ale oprzytomniał szybko. – Tak? – odpowiedział. – Zna pan Kevina Cartera? – zapytał głos. O cholera! Co ten partacz znowu zmalował? W głowie błysnęło mu wspomnienie dnia, kiedy Kevin został aresztowany za jazdę po alkoholu. Może znowu jest w więzieniu. Głos w słuchawce miał władczy ton, może to dzwonił policjant. – Znam. Co zrobił? – Zabił się wczorajszej nocy. List jest adresowany do pana.

João ściskał słuchawkę, niezbyt pewny, czy to nie sen. Czy to możliwe? Teraz? Może to jakiś chory żart. Zadzwonił do Kathy, spytać, czy widziała Kevina. Powiedziała, że ostatnio nie. Potem zadzwonił do Judith. Już nie spała. Ton głosu João przeraził ją, zrozumiała, że coś się stało. Wstrzymała oddech. João powiedział, że otrzymał telefon, który może być dowcipem – mówił w trybie warunkowym, próbując zachować spokój. Powiedział, że zadzwoni do niej, kiedy będzie wiedział coś pewnego. Miała dojmujące uczucie, że coś się stało – odkąd wstała z samego rana i zobaczyła, że Kevin nie wrócił do domu. W końcu João zadzwonił do kostnicy. Pracownik potwierdził, że mają zwłoki, najprawdopodobniej Kevina Cartera, i poprosił João, żeby przyjechał zidentyfikować ciało. João i Viv zabrali Gary’ego i Kathy i pojechali do kostnicy w Johannesburgu. W środku było zimno. Zbici w grupkę przed małym oszklonym oknem spoglądali na pokój, do którego przywożono zmarłych do identyfikacji. Ciężka, rdzawoczerwona zasłona uniosła się, ukazując Kevina leżącego na chromowej tacy. Był nagi, okryty jedynie do pasa białym prześcieradłem. Twarz miał wychudłą, szeroko otwarte usta, zamknięte oczy. Kathy i Viv objęły się, głośno płacząc. Gary przycisnął twarz do betonowej ściany. João odwrócił się od okna i wyszedł na zewnątrz, obojętny na poranny ruch uliczny. Patrzył na jasnobłękitne niebo, nawet nie starając się wstrzymać łez. Kiedy wychodził, pracownik kostnicy wręczył mu dżinsy, T-shirt, adidasy i list samobójczy zajmujący kilka stron. Następnie João musiał zadzwonić do mnie do Nairobi. Właśnie wróciłem z Gomy we wschodnim Zairze. Nie byłem dość silny, by zająć się dokumentowaniem epidemii cholery, która zabijała dziesiątki tysięcy rwandyjskich Hutu uciekających przed zemstą Tutsi. Wróciłem z infekcją płuc i od tygodnia kurowałem się w hotelu, planując powrót do Zairu, gdy tylko wydobrzeję. Głos João, bezbarwny, odległy, dobiegał zwielokrotniony telefonicznym echem: – Mam złe wieści. Kevin się zabił. Przez kilka sekund byłem w szoku, potem ogarnął mnie gniew na Kevina. Zacząłem się pakować, żeby wrócić do RPA. Wrzucałem do walizki sprzęt i rzeczy, przeklinając Kevina. Dlaczego, do kurwy nędzy, zrobił to akurat teraz? Kiedy wróciłem do kraju, próbowaliśmy zrozumieć, co pchnęło Kevina do samobójstwa. Dlaczego w końcu to zrobił, nie zadzwoniwszy przedtem do któregoś z nas, jak to robił przy innych okazjach? List samobójczy okazał się niewielką pomocą. Była to rozwlekła, tylko miejscami dość klarowna epistoła będąca mieszaniną żalu, gniewu i

beznadziei. Charakter pisma zmieniał się, w niektórych fragmentach był nieczytelny: efekt działania mandraxu, a także dwutlenku węgla wypierającego stopniowo tlen w kabinie pick-upa. List był adresowany do rodziców, do najlepszych przyjaciół i do Kena. To był gniewny list. Kevin był wściekły o to, że Ken umarł, że społeczeństwo go zawiodło, ale przede wszystkim był wściekły na siebie. Pisał o narkotykach, o tym, że nie chciał się uzależnić, ale wybrał tę łatwą drogę ucieczki przed gnębiącym go cierpieniem. Wiedział, że bliscy ludzie nie mogą mu już pomóc. Chwilami wydaje się, że może miał nadzieję, że ktoś mu przeszkodzi. Koniec końców list stawiał więcej pytań niż dawał odpowiedzi. Kevin wymieniał rzeczy, które musiał zrobić, takie jak zdobycie mieszkania, telefonu i faksu. Pisał o niepoddawaniu się myślom samobójczym. „Znajdę inne wyjście i nigdy nie przekroczę tej linii”. Jednak to postanowienie gdzieś się rozmyło; w wieku trzydziestu trzech lat w końcu dał się pokonać myślom o własnych klęskach. „Miałem u stóp cały świat. A ponieważ byłem sobą, wszystko to spieprzyłem”. W dniu pogrzebu Kevina, w poniedziałek pierwszego sierpnia, psy Judith oszalały. Ludzie wchodzili i wychodzili, chcąc się dowiedzieć o ostatnich dniach Kevina, zabrać jego rzeczy, szukać wsparcia emocjonalnego. Judith była wyczerpana psychicznie. Ciągle odgrywała w myślach ostatnie dwa dni. Psy niepokojone przez odwiedzających wyczuwały, że coś jest nie tak. Miała już wyjść z domu, żeby jechać na pogrzeb, kiedy zaczęły walczyć w ogródku. Zwykle rozdzielała je, polewając wodą z zielonego szlaucha. Ale szlaucha nie było. Kevin woził go przez tydzień w samochodzie, a potem wykorzystał do tego, żeby się zabić. Przetrwałem z trudem nabożeństwo pogrzebowe, podczas którego ksiądz katolicki zapewnił nas, że Kevin był na mszy w Nowym Jorku i pojednał się z Bogiem. João wstał i wyszedł, uznawszy, że to hipokryzja. Wiedziałem, że Kev od dziesięciu lat nie postawił nogi w kościele i poczułem gniew. Ale zareagowaliśmy zbyt ostro – ksiądz chciał pocieszyć rodziców Kevina katolickim obrządkiem pogrzebowym. I może się myliliśmy – Kevin powiedział rodzicom, że był na mszy w Nowym Jorku. João, Gary i ja wraz z członkami rodziny zanieśliśmy zaskakująco ciężką trumnę Kevina do karawanu. Wsunęliśmy ją po metalowych szynach do ciemnego wnętrza, pracownik zakładu pogrzebowego zatrzasnął drzwi i odjechał. Byłem zdezorientowany, widząc, jak karawan znika. Nie powinniśmy pojechać za nim na cmentarz? Ale Kevin miał zostać skremowany, a jego prochy zakopane między krzakami róż podczas ceremonii rodzinnej dwa tygodnie później. Julia powiedziała Megan, że Kevin miał wypadek samochodowy i poszedł do nieba. Ale Megan oglądała wiadomości w telewizji i usłyszała, jak prezenterzy mówią, że

zagazował się w samochodzie. Megan chciała wiedzieć dokładnie, co zrobił i w jaki sposób: martwiła się, że jej ojciec umarł w jakimś strasznym miejscu. Więc Julia zabrała ją do Sandton Field i Study Centre. Megan ulżyło. „Są tu ładne ptaki”, powiedziała. Był to jeden z wielu rytuałów pożegnalnych, rozciągniętych w czasie, ponieważ Kevin pozostawił wiele takich niezakończonych spraw. Kiedy jego ojciec Jimmy przyjechał po rzeczy syna, znalazł pranie przygotowane dla Romy, i ku swemu zdumieniu – butelkę Klein Constantia Cabernet, którą zostawił kiedyś u Kevina. Kevin kupił wino, wracając z Nowego Jorku, na znak pojednania z ojcem i ich ponownie odkrytej bliskości. Rano w dniu śmierci Kevina do domu jego rodziców nadeszła paczka listów od japońskich uczniów, pisanych do Kevina i opowiadających o tym, jak jego sudańskie zdjęcie wpłynęło na ich życie. Listy zostały napisane przez uczniów szkoły podstawowej Dai Roku Nippon w Arakawa Ward, w Tokio. Wyjątki zostały odczytane na pogrzebie. „Jeżeli znajdę się kiedyś w złej i trudnej sytuacji, będę się starał pamiętać o pana zdjęciu i to mi pomoże”. „Aż dotąd byłem egoistyczną osobą”. „Odkąd zobaczyłam pana zdjęcie, staram się zjadać wszystko z talerza”. „Nie robiłbym zdjęć, tylko dał dziewczynce wody”. „Zrobiłabym zdjęcie drżącą ręką”. Wiadomość o śmierci Kevina skłoniła pewnego japońskiego czytelnika, Hisaye Nakajimę, do napisania listu do gazety „Asahi Shimbun”. List ten mógłby posłużyć za epitafium dla Kevina: „Trudno mi uwierzyć, że byłem jedyną osobą, która uważała, że zbyt ostro krytykuje się pana Cartera za to, że »nie uratował dziewczynki po tym, jak zrobił zdjęcie«. Modlę się nieustannie, by pan Carter zaznał spokoju ducha w niebie. Zostawił nam zdjęcie, przedstawiające obraz zbyt smutny, żebyśmy mogli przejść obok niego obojętnie”.

19 NOWA POŁUDNIOWA AFRYKA Nikt nas nie słuchał.

Sylvia Dlomo, matka zamordowanego bojownika

Po wyborach z 1994 roku Południowa Afryka zmieniała się szybko. Zamieszki przycichły i teraz naszymi fotoreporterskimi tematami był proces przechodzenia od Białych, rasistowskich rządów i porządków do demokracji, w której kwestia rasy miała nie mieć żadnego znaczenia. Mimo wielu potknięć kierowany przez ANC rząd zaczął wdrażać ambitny plan usuwania pozostałości apartheidu. Rozwiązano bantustany, napisano nową, niezwykłą konstytucję. W townshipach i po wsiach zaczęto wznosić szkoły i ośrodki zdrowia. To były pasjonujące czasy, ale zeszły nam głównie na rozmyślaniu o Kenie. Zrobiliśmy z niego bohatera, choć niczego bohaterskiego przecież nie dokonał – został zastrzelony, gdy wykonywał swoją pracę. Opętała nas misja, by nie dopuścić do tego, żeby Ken został zapomniany. W tamtych czasach nie uświadamialiśmy sobie tego z João, ale dziś, patrząc wstecz, rozumiemy, że zrobiliśmy z Kena bohatera, aby uporać się z naszym zwątpieniem w samych siebie. Czuliśmy, że jeśli potrafimy dojść do ładu ze sprawą Kena, dojdziemy do ładu także z samymi sobą. Dręczyło nas wtedy poczucie winy, ale z perspektywy czasu sądzę, że było ono tylko namiastką czegoś znacznie bardziej dręczącego. No bo co takiego niby zrobiliśmy, żebyśmy musieli się czuć winni? Faktycznie, czasami zachowywaliśmy się jak sępy. To prawda, że dla zarobku szliśmy po trupach. W przenośni, ale i dosłownie. Ale żaden z tych trupów, które zdeptaliśmy, nie padł przecież z naszej ręki. Nikogo nigdy nie zabiliśmy, a zdarzało się nawet, że ratowaliśmy ludziom życie. Nasze fotografie sprawiały być może, że czytelnicy dostrzegali, iż w innych częściach świata inni ludzie walczą o życie. Gdyby nie te nasze zdjęcia, być może nigdy by się o tym nie dowiedzieli. Zdarzało się, że w hotelu robotniczym Nancefield czułem się winny, że tylko fotografuję. Ale to przecież nie przeze mnie dziesiątki tysięcy Hutu umierały na cholerę we wschodnim Zairze. I to nie ja byłem winny temu, że fotografowałem policjantów strzelających do bezbronnych ludzi w Boipatongu. To poczucie winy wynikało raczej ze świadomości, jak bardzo nieadekwatna była

nasza obecność, z niemożności przyjścia z pomocą. Człowiek powinien się czuć nie w porządku, przyglądając się tym nieszczęściom i cierpieniom. Choć powtarzam – to nie my byliśmy za nie odpowiedzialni. Z prawdziwą winą można sobie jeszcze jakoś radzić. Można się z niej wyspowiadać w konfesjonale, można biczować się co rano, przed jedzeniem. Znacznie trudniejsze, a wręcz niemożliwe jest uporanie się z tą naszą nieadekwatnością, niemożnością przyniesienia pomocy. Nigdy nie da się pomóc wszystkim, którzy potrzebują pomocy. Wraz z Moniką, matką Kena, jego kolegami i przyjaciółmi, w tym Robinem i João utworzyliśmy grupę ludzi, która doprowadziła do zorganizowania wystawy i zaczęła planować wydanie albumu z jego fotografiami. Każdy z nas kierował się własnymi pobudkami, a w tych staraniach o spuściznę po „naszym Kenie” można się było doszukać zaborczości, a nawet zazdrości. Z Kevinem sprawy miały się zupełnie inaczej. Do jego śmierci odnosiliśmy się z większą obojętnością, a we mnie samo jego wspomnienie budziło złość. Udzielaliśmy wywiadów dziennikarzom, przygotowującym reportaże o „tragedii Kevina Cartera”, ale czyniliśmy to z pewną niechęcią. Poza licznymi artykułami, jakie powstały o Kevinie, pewien rockowy zespół nagrał o nim piosenkę, a nawet stał się on bohaterem niewielkiej sztuki teatralnej. Wszystkie miały jeden przewodni motyw i mogły nosić ten sam tytuł: „O człowieku, który zobaczył zbyt wiele”. Ale tkwiło też we mnie coś, co kazało mi rozpatrywać śmierć Kevina tak, jak patrzyli na nią bojownicy z Thokozy. Pewnego dnia wybraliśmy się do martwej strefy przy ulicy Khumalo, niedaleko miejsca, gdzie zginął Ken. Kiedy się tam znaleźliśmy, wpadliśmy na grupę towarzyszy, którzy nas rozpoznali. Domy w okolicy wciąż przypominały opustoszałe, wypalone skorupy. Niegdysiejsze drużyny samoobrony włóczyły się po zaułkach, ponieważ nie miały ani co z sobą począć, ani dokąd pójść. Jeden z towarzyszy dowiedział się o samobójczej śmierci Kevina z gazet. – Dlaczego odebrał sobie życie? – zapytał z szyderczym uśmieszkiem. – Było mu aż takim ciężarem? Nie wiedziałem, co odpowiedzieć. Potrzebowałem roku, by wyleczyć się ze swoich kontuzji. Ani na chwilę nie opuszczało mnie graniczące nieraz z desperacją przeświadczenie, że ucieka mi czas. Chciałem relacjonować każde ważne wydarzenie na świecie i utrwalać każdy aspekt zmieniającej się Południowej Afryki. Byłem wściekły, że traciłem czas, kipiała we mnie złość, że

zmarnowałem tyle okazji, że tyle mogłem osiągnąć. A jednocześnie w zdumienie wprawiała mnie nieustannie myśl, że gdyby kula wystrzelona przez przestraszonego żołnierza przeszyła moją pierś pod nieco innym kątem, wszystko byłoby już poza mną. Przy pierwszej nadarzającej się okazji rzuciłem się na wszystkie ciekawe historie dziejące się w świecie. Fotografowałem, jak żyją ludzie w wyzwolonych strefach Czeczenii, wioskę ogarniętą kastową wojną w Indiach, dziedzictwo strachu paraliżującego mieszkańców Rwandy, którzy przeżyli zagładę. Nie mogłem też odżałować tych wszystkich kobiet, które mogłem mieć, a którym pozwoliłem prześliznąć mi się przez palce. Byłem nienasycony i rozkapryszony jak zachłanne dziecko. Na początku 1995 roku zerwałem z Heidi. Wytłumaczenie mojego zachowania kryzysem wieku średniego byłoby niezasłużoną łaskawością. João też zajął się zagranicznymi podróżami, ale także ratowaniem swojego związku z Viv. Ale i on odkrył, że przeszedł jakąś zmianę. Pod koniec 1994 roku, pracując dla AP, przejechał starym szlakiem dawnych karawan z Pakistanu przez przełęcz Chajberską do Afganistanu. Droga do Kabulu była usiana wrakami sowieckich czołgów i pojazdów wojskowych. Kabul cierpiał z powodu częstych ostrzałów rakietowych i artyleryjskich. Pewnego dnia, wkrótce po przyjeździe, deszcz rakiet spadł w pobliżu miejsca, gdzie akurat przejeżdżali João i jego znajomy afgański dziennikarz. Za kierownicą samochodu siedział Afgańczyk. Wjechali na ulicę kilka sekund po tym, gdy wybuchła na niej rakieta. Chmura rdzawego kurzu wciąż unosiła się w powietrzu, a João dostrzegł ludzi umykających w poszukiwaniu schronienia. Ze wszystkich wojennych scen, jakie widział, ta właśnie wydała się mu najbardziej przejmująca. Instynktownie wyczuł jej siłę. Kazał Afgańczykowi zatrzymać samochód. Wysiadał, gdy z chmury kurzu wyłonił się mężczyzna. Niósł w ramionach bezwładnego, rannego chłopca. Szedł prosto w kierunku samochodu, trzymając dziecko w niemym geście błagania o pomoc. João, bez wahania, pomógł mu usiąść na tylnym siedzeniu i popędzili do szpitala. Dopiero tam, gdy mężczyzna wnosił na rękach syna do gabinetu zabiegowego, João zrobił mu zdjęcie. Pozostał w sali, gdy lekarze rozpaczliwie próbowali ratować życie chłopca, a ten umarł na stole operacyjnym. João często myślał potem o tym dniu: o tym, że zrezygnował z robienia zdjęć, by zamiast tego ratować życie dziecka. Potrzebował jednej dwustupięćdziesiątej sekundy, by zrobić fotografię. Kiedyś zająłby się fotografowaniem, a potem może rozejrzałby się, jak pomóc dziecku. Teraz jednak zmienił się, odruchowo zachował się inaczej. „To były dobre wojenne sceny, a ja świadomie z nich zrezygnowałem. Nigdy wcześniej nie zrobiłem niczego podobnego. Ale dzieciak umarł, a

jego śmierć sprawiła, że ten dobry uczynek wydał się jakiś bezcelowy”. Nowa Południowa Afryka wydawała mi się krajem bardzo wyzwolonym. Ale dziedzictwo stu lat inżynierii społecznej, czyniącej z rasowej przynależności sprawę fundamentalną, okazało się jednak czymś trudnym do przezwyciężenia. Gdzie jednak nie spojrzałem, dostrzegałem nadzieję i postęp. Zauważyłem też, że i ja sam złagodniałem. Rasiści, którzy kiedyś mnie tak irytowali, że czasami szukałem z nimi zwady, teraz stali mi się obojętni. Przestałem ich po prostu dostrzegać. To oni mieli ze sobą kłopoty, nie ja z nimi. Już nie od nich zależały losy kraju. Całkiem zostawić za sobą przeszłości jednak nie mogliśmy. Choćby z jednego powodu – w lipcu 1995 roku zaczęło się dochodzenie w sprawie ustalenia przyczyn śmierci Kena. Każda śmierć poniesiona z przyczyn inne niż naturalne jest w Południowej Afryce przedmiotem sądowego dochodzenia. Zwykle są one przeprowadzaną powierzchownie formalnością. Tym razem jednak matka Kena i Monica chciały mieć pewność, że dochodzenie – które miało wykazać, kto ponosi winę za strzelaninę – zostanie przeprowadzone z całą powagą. Zatrudniły w tym celu prawnika, specjalistę od spraw karnych. Zawsze wiedziałem, że to żołnierze z Sił Pokojowych postrzelili mnie i zabili Kena. Słyszałem strzelaninę wokół mnie i wiedziałem, z którego kierunku nadleciały kule. Potwierdzały to jasno fotografie i filmy, a także ostatnie zdjęcia Kena, które zrobił żołnierzom przy murze, zdjęcia niewyraźne, zrobione przez niego, gdy trafiony śmiertelnie przez pocisk osuwał się na ziemię, wciąż naciskając motor drive. Ani João, ani ja nie mieliśmy ochoty wracać pamięcią do tego dnia, szczegół po szczególe, jak tego wymagało dochodzenie. Ale zrobiliśmy to dla rodziny Kena. Początkowo wydawało się, że sprawa będzie oczywista. Jednak trzeciego dnia rozprawy w sądzie w Alberton pojawiła grupa białych adwokatów wynajętych przez wojsko (teraz połączone już z bojownikami z niedawnych ruchów partyzanckich; ale wciąż było to to samo wojsko, jak zawsze stające murem w obronie swoich). Ledwie otworzyli swoje aktówki, a jeden z nich wdał się w ironiczną, trącącą rasizmem wymianę zdań z sędzią, który był białym Afrykanerem. Widząc to, wiedziałem, że będziemy mieli kłopoty. W ich przekonaniu należeliśmy do tych dziennikarzy, którzy przyczynili się do zniszczenia raju Białych. Co gorsze – sami byliśmy biali i uważali nas za zdrajców. Odtąd przedmiotem rozprawy miało być coś więcej niż ustalenie, kto zabił Kena. Pojawił się nowy podtekst, sugerujący, że zasługiwaliśmy na to, co nas spotkało, że zasłużyliśmy na to, że do nas strzelano. „Co wyście tam robili?” – tak brzmiał jeden z ich argumentów. Szlag nas trafiał. Stawką w grze była możliwość zaskarżenia rządu przez spadkobierców Kena. Nam

jednak chodziło o coś więcej. Dochodzenie, które powinno stać się pełnym godności rytuałem żałoby, sposobem na zamknięcie rozdziału Kena w naszych życiach, przerodziło się w mechanizm obarczania nas winą za jego śmierć; to my, a także on sam byliśmy jej winni przez sam fakt zajmowania się fotografią wydarzeniową. Sądowe dochodzenie ciągnęło się przez piętnaście miesięcy, a podczas posiedzeń João sporządził całą kolekcję komicznych rysunków sędziów i prawników z obozu obrony. Kiedy przyszła jego kolej na składanie zeznań, jeden z prawników złożył na niego skargę z powodu karykatur, twierdząc, że są obraźliwe. João odparł, że gówno go to obchodzi. Nasz prawnik znów musiał łagodzić sytuację. W kwietniu 1996 roku, w trakcie dochodzenia, wyjechałem do Jerozolimy, by objąć tam stanowisko szefa fotografów AP. Cieszyłem się na wyjazd i miałem nadzieję, że będzie to dla mnie szansa, by zerwać emocjonalnie z przeszłością. Ale po siedmiu miesiącach, w październiku 1996 roku, kiedy sąd miał ogłaszać wyrok, przekonałem się, że wciąż jestem związany z tamtym okresem. Nie mogłem skupić się na pracy i wydzwaniałem do João, żeby dowiedzieć się, do jakich wniosków doszedł sąd. Mimo niezbitych dowodów i badań balistycznych wskazujących, że jedynymi, którzy mogli spowodować śmiertelne zranienie Kena, mogli być żołnierze z Sił Pokojowych, nie byłem dobrej myśli w sprawie wyniku dochodzenia. Tego popołudnia zadzwonił João. Miał bezbarwny głos. Przegraliśmy. Sąd postanowił, że nie można nikogo uznać za winnego śmierci Kena. Nie zdziwiło mnie to, ale byłem przytłoczony mieszaniną złości i rozpaczy. Czując się pokonany, wyszedłem z biura i spędziłem resztę dnia na obdzwanianiu przyjaciół w Johannesburgu. João powiedział, że nigdy w życiu nie czuł się tak przegrany. Kilka miesięcy później spoglądałem na ostatnie promienie słońca, rozgrzewające starożytne kamienie murów Jerozolimy. Północna bryza była sucha i rześka. Nagle, ni z tego, ni z owego, ogarnęła mnie złość na samego siebie. Jak mogłem, przeszedłszy przez to wszystko, nic nie zmądrzeć. Nie miałem wątpliwości, że ktoś, kto byłby świadkiem tego wszystkiego, co ja i kto przeżyłby to wszystko, co ja, powinien zmądrzeć. A jedynym, co udało mi się zebrać, była bezładna kolekcja fotografii, wiedza o tym, co przeszedłem, jakieś zapachy i dźwięki, a wszystko to gdzieś we mnie głęboko zagrzebane. Wspomnienia, których zbyt się bałem, by się z nimi zmierzyć. Czyżby cała praca, jaką wykonałem, była jedynie rodzajem podglądania i ucieczką od moich własnych demonów? Mimo tych wszystkich lęków wiedziałem, że nadszedł czas, by się z nimi zmierzyć, i że jedynym miejscem, gdzie mógłbym to zrobić, jest dom. Kiedy przebywałem zagranicą, znacznie ważniejsze rzeczy działy się w Południowej

Afryce. Nowy rząd powołał niezależną Komisję Prawdy i Pojednania, kierowaną przez laureata Pokojowej Nagrody Nobla arcybiskupa Desmonda Tutu. Komisja dostała zadanie ujawnienia prawdy o przeszłości Południowej Afryki, a także pojednania zdawałoby się niemożliwych do pogodzenia wrogów. Sądząc po pozorach, wydawało się zadaniem niewykonalnym, by Komisja mogła odkryć wszystkie kłamstwa i oszustwa, poznać tajemnice nocnych pogrzebów z trzydziestu pięciu lat autorytarnych rządów. Jak miała ujawnić, co się działo w podziemnym świecie ruchów partyzanckich? Początkowi obrad Komisji towarzyszyły kontrowersje. Niektórzy chcieli procesów na podobieństwo tych z Norymbergi, inni domagali się powszechnej amnestii, by zamknąć rozdział przeszłości możliwie najprościej. Sam podejrzewałem, że Komisja Prawdy stanie się ckliwym przedstawieniem wybielania, pod ogólnym tytułem „Zgoda, zgoda i Bóg wtedy rękę poda”. Ale obrady Komisji przerodziły się w coś niezwykłego. Ofiarom zbrodni pozwolono w końcu opowiedzieć o tym, co je spotkało. Matki słuchały spowiedzi ludzi przyznających się, że zabili ich dzieci, ofiary tortur miały okazję stanąć do publicznej konfrontacji z ich oprawcami. Wielu ludzi zgłosiło się, by wyznać winy, opowiedzieć o zbrodniach, które popełnili: niewiarygodnych aktach okrucieństwa i małej nienawiści, które w końcowym rozrachunku pomniejszały oprawców bardziej niż ich ofiary. To, co wydawało nam się najgorsze w apartheidzie, okazało się niczym w porównaniu z ujawnianą prawdą. Byliśmy świadkami przejmującej sceny, gdy policyjny oprawca demonstrował, jak wykonywał swoje obowiązki. Widać było, że to wszystko, co kiedyś robił i w robieniu czego wykazywał taką sprawność, doprowadziło go teraz do załamania. Kilka miesięcy później, na policyjnej konferencji, wszyscy jego biali koledzy odsunęli się do niego, ponieważ złożył zeznania przed Komisją Prawdy, ujawnił tajemnicę, złamał zmowę milczenia. Kiedy podczas konferencji ogłaszano przerwę na herbatę, jedyną osobą, która do niego podeszła porozmawiać, była jedna z jego dawnych ofiar, partyzant, który nie dał mu się złamać w śledztwie, a który w nowej Południowej Afryce został przyjęty do policji. Komisja pragnęła też ukoić ból, poprzez ujawnienie prawdy doprowadzić do pojednania narodowego, umożliwić przebaczenie i zamknąć przeszłość. Ale z tym zadaniem poradziła sobie tylko częściowo. Większość Południowoafrykanów nie podzielała wiary policyjnego oprawcy w ułaskawienie, obiecywane za pełne ujawnienie prawdy. Większość zbrodniarzy w ogóle nie stanęła przed Komisją. Wystarczająco wielu złożyło jednak zeznania, by otrzymać dowody na to, że biały reżim uciekał się do używania szwadronów śmierci, a nawet zwykłych policjantów i żołnierzy do mordowania

Czarnych i sabotowania działalności ruchów wyzwoleńczych. Nawet wówczas, gdy już negocjował z nimi „w dobrej wierze” stopniowe znoszenie apartheidu. Jasne stało się też, że wielu działaczy ANC i innych ruchów wyzwoleńczych uznało, że nie podlega krytyce, choć ich współtowarzysze, walcząc z apartheidem, sami dopuścili się zbrodni. Były one niczym w porównaniu z ogromem zła, jakiego dopuszczał się reżim czy Inkatha, ale i tak trudno je było pogodzić z wysokimi standardami moralnymi, jakie stawiał sobie ruch wyzwoleńczy. Grube ryby nigdy nie stanęły przed Komisją Prawdy. Wszyscy w Południowej Afryce wiedzieli choć trochę, co się działo w ich kraju, a wielu wiedziało bardzo wiele. Komisja nie uwierzyła, że czołowi przywódcy Partii Narodowej, kierujący resortami służb bezpieczeństwa ani generałowie nie wydawali rozkazów lub celowo nie obniżali tak kryteriów postępowania podwładnych, że ich wynikiem stały się egzekucje bez wyroków sądowych i inne zbrodnie. Oczywiście to nie dygnitarze zakładali na głowy kominiarki i to nie oni ściskali w dłoniach karabiny w Boipatongu w nocy, gdy doszło tam do masakry. Nie wydaje się prawdopodobne, by prezydent kraju wydał rozkaz, by kogokolwiek zabić. Bez wątpienia zrobili jednak wszystko, by pojawiły się okoliczności wskazujące, że tak właśnie należy postępować. Ustalali i zatwierdzali budżety, które umożliwiały lekarzom prowadzenie badań nad arsenałami chemicznymi i biologicznymi, które użyte, zabijałyby wyłącznie Czarnych, a wobec Białych byłyby zupełnie nieszkodliwe. Z budżetów tych płacono też zabójcom, szkolono i zbrojono szwadrony śmierci Inkathy. Były prezydent F.W. de Klerk, który wraz z Nelsonem Mandelą otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla, zaprzeczył, by cokolwiek wiedział o „brudnych gierkach” i bezprawnych zabójstwach, dokonywanych przez podległe mu służby bezpieczeństwa. W rezultacie na stronie 225, w tomie piątym, rozdziale szóstym raportu Komisji można jedynie przeczytać nagłówek: „Wnioski dotyczące byłego prezydenta państwa F.W. de Klerka”. Poniżej wszystko jest zamazane gęstym, czarnym tuszem. Udało mu się uzyskać sądowy wyrok nakazujący wykreślenie z raportu dotyczących go wniosków. Jakże to typowe, jeśli ma się w pamięci, że rząd, któremu przewodził, podjął szaleńczy wysiłek, by zanim ANC obejmie władzę, bezprawnie zniszczyć możliwie jak najwięcej obciążających go dokumentów. To przywódcy sprawili, że winę za całe zło ponieśli tylko ich podwładni, szeregowcy. Na ironię losu zakrawa fakt, że nie przyznając się do odpowiedzialności za żadne zbrodnie, przywódcy białego reżimu wyrzekli się też prawa łaski i wydali pod osąd w możliwych przyszłych procesach. Od połowy 1990 roku do kwietnia roku 1994 relacjonowaliśmy z Kenem, Kevinem i

João wojnę hoteli robotniczych, toczoną między ANC a Inkathą. Choć zginęło w niej czternaście tysięcy ludzi, żaden z przywódców Inkathy nie wystąpił o amnestię. Dokumenty Komisji Prawdy wyjaśniają tę tragiczną historię: Inkatha była głównym winowajcą (drugim był biały reżim) łamania praw człowieka i ponosi odpowiedzialność za jedną trzecią wszystkich zbrodni badanych przez Komisję. Według danych Komisji na każdego zwolennika Inkathy zabitego w politycznych zamieszkach przypadało trzech zamordowanych sympatyków ANC. Jednak rany się goiły. Thokoza, najbrutalniejsze z miejsc, które fotografowaliśmy, podnosiła się z kolan po krwawej łaźni. Choć wciąż istniały w niej granice politycznych wpływów, zniknęły grożące śmiercią strefy ziemi niczyjej. Zwolennicy Inkathy, którzy kiedyś pozajmowali domy porzucone przez uciekających przed wojną gospodarzy, teraz musieli ustępować dawnym właścicielom, którzy stopniowo wprowadzali się z powrotem, uprzątając i naprawiając domostwa. Ściany, osmalone przez palone w środku ogniska, zostały odmalowane, a gnijące stropy zastąpione przez nowe. Ale mury i ogrodzenia wciąż nosiły ślady kul z lat wojny, z czasów, gdy królowała tu przemoc. Tak miejscowi nazywali tamte lata. Sklepy na rogu ulic Madondo i Khumalo nadal przypominały wypalone od środka skorupy, ale stacja benzynowa przy ulicy Khumalo, gdzie zginął Ken, została odnowiona. Zmarli wciąż jednak rzucali cień nad tymi, którzy przeżyli. Nieopodal, na ulicy Khumalo wzniesiono pomnik ku czci poległych w Thokozie. W czarnym kamieniu wyryto przerażająco długą listę nazwisk. Znalazły się na niej nazwiska Kena i Abdula, ale na granitowej płycie zabrakło miejsca dla Mimi, wnuczki Joyce. Choć od zabójstwa Mimi upłynęło dziewięć lat, Joyce – która nadal raz w tygodniu przychodzi sprzątać mój dom – wciąż ma nadzieję, że któregoś dnia jej wnuczka uwolni się spod kontroli swojej władczyni zombie i wróci do domu. Wkrótce po wyborach z 1994 roku Tarzan i Maki Rapoo kupili parcelę naprzeciwko hotelu robotniczego Meadowlands, na dawnej linii frontu, „drodze na skróty” do nieba. Dla nich koniec epoki apartheidu stał się początkiem nowego życia. Uznali, że już nigdy więcej nie będą musieli bać się przemocy i utraty życiowego dorobku, poczuli się wystarczająco pewnie, by zapuścić korzenie w Południowej Afryce, której byli częścią. W lutym 1999 roku zostałem zaproszony na siedemdziesiąte piąte urodziny Boytjiego. Urządzono je na dziedzińcu nowoczesnego, przestronnego domu, a nie w zatłoczonej, przypominającej pudełko zapałek klitce, w której wychowała się większość rodziny Rapoo. Boytjie płakał, zdmuchując dziesiątki świec na ogromnym torcie. Ja fotografowałem.

Nadal pozostaję oficjalnym kronikarzem rodziny. João należał do zespołu AP, rozbudowanego specjalnie przed wyborami. Po wyborach agencja zaczęła się reorganizować i zmniejszać liczbę pracowników. Obcinali budżet i nie potrzebowali już nikogo, kto na stałe relacjonowałby dla nich uliczne rozruchy. João otrzymywał zlecenia, których nie chciał, za to nie dostawał zgody na większość wyjazdów zagranicznych, o jakie prosił. Żywił o to urazę. Tyle razy narażał życie dla agencji, więc naiwnie spodziewał się jakiejś wdzięczności. Nie polepszył sytuacji, decydując się na odejście z AP, gdy ta obcinała wydatki i kazała mu czekać całymi dniami na zlecenia, które nie nadchodziły. Zmagał się też z dręczącym poczuciem winy z powodu zdjęć, jakie zrobił Kenowi w dniu jego śmierci. João wykonał fotografie umierającego Kena, ponieważ tego właśnie się od niego nauczył i wiedział, że sam Ken tego by chciał. Ale zdjęcia te trafiły do serwisów agencyjnych i sprawa osobista splotła się z komercją. Nie czuł się z tym dobrze. Zanim w 1996 roku wyjechałem do Izraela, namówiłem João, by przejął ode mnie współpracę, jaką nawiązałem z „The New York Timesem”. Nie była to praca, jaką zwykle wykonywał. Tak on, jak korespondentka „The New York Timesa” Suzanne Daley mieli wątpliwości, czy fotografowanie pozbawione emocji i niepewności, jaką stwarza konflikt, przyciągnie jego uwagę. Suzanne obawiała się, że João będzie obojętny i markotny. Ale on od samego początku ciężko pracował, by zrobić dobre zdjęcia bez względu na to, co miało być ich tematem. No i był dobrym kompanem. Nadal wyjeżdżał od czasu do czasu na wojny, ale coraz większą przyjemność czerpał też ze zleceń, jakie otrzymywał od Suzanne. Gdy w 1997 roku wróciłem z Izraela, euforia towarzysząca narodzinom nowej Południowej Afryki wyparowała. Choć ogólny bilans był dobry – uniknęliśmy wojny domowej, o której wszyscy mówili, że jest nieunikniona, a podzielone rasowo społeczeństwo powoli normalniało – pojawiły się poważne problemy. Walka o sprawę została wygrana, ale cudowi politycznemu nie towarzyszył cud gospodarczy. Nowy rząd musiał spłacać ogromne długi, pozaciągane przez poprzedni reżim na finansowanie apartheidu. Biedocie żyło się trudniej niż kiedykolwiek. Spadło zatrudnienie, szczególnie w sektorach najniżej płatnych. Wielu byłych bojowników z drużyn samoobrony czuło się porzuconych przez ANC: przyglądali się, jak dawni wygnańcy i polityczna elita przesiadali się do modnych samochodów i wprowadzali na bogate przedmieścia, zastrzeżone niegdyś wyłącznie dla Białych, a większość biedoty i bojowników, młodych lwów, została opuszczona i zapomniana. W kraju zalanym bronią, niektórzy, by zarobić na życie, chwycili się zbrodni.

Zaprzyjaźniłem się blisko z byłym towarzyszem, bohaterem wojny hotelowej, który po jej zakończeniu regularnie otrzymywał zlecenia zabójstw za pieniądze. Był przygnębiony i wściekły, że sławnych bojowników z drużyn samoobrony ludzie zaczęli uważać za przestępców. Był też wściekły, że fakt, iż nie miał pracy, pozwalał ludziom sądzić, że mogą go traktować jak płatnego mordercę. Jak wielu innych bojowników niezwiązanych formalnie z ANC uważał, że został zdradzony przez partię. Podczas wojny został ranny i był kaleką, ale ponieważ nie należał do ANC, nie przysługiwały mu zasiłki państwowe ani te wypłacane przez ANC ze specjalnego funduszu dla weteranów. Jednocześnie większość policjantów i oprawców ze służb bezpieczeństwa epoki apartheidu zachowało swoje posady, a ci, którzy odeszli ze służby, otrzymali na do widzenia „złote odprawy”. Mimo tych problemów byłem szczęśliwy w nowej Południowej Afryce, a moje życie i życie João nabrało znośnego rytmu. Ale Gary Bernard wpadł w kłopoty po uszy. Pewnego zimowego popołudnia w 1998 roku zadzwonił do mnie i do João współlokator Gary’ego z informacją, że gdy przyszedł do domu, zastał Gary’ego nieprzytomnego. Od kilku dni był w narkotykowym ciągu, a dodatkowo przedawkował antydepresanty. Od popełnienia samobójstwa ocaliło go tylko to, że stracił przytomność. Chciał odebrać sobie życie w taki sam sposób jak Kevin. W jego samochodzie znaleziono długiego węża ogrodowego i taśmę samoprzylepną. Zabraliśmy je, ale pozostało nam straszne poczucie, że wszystko to już się kiedyś wydarzyło. Gary uzależnił się od cracku i sięgał po niego, by uciekać od prześladujących go demonów. Razem z Robinem – jego szefem w redakcji „The Star” – spędzaliśmy długie godziny w sypialni Gary’ego, próbując z nim rozmawiać o jego próbie samobójczej, przekonywać go, że nie może nam zrobić tego samego co Kevin. Ale on tylko leżał otulony kołdrą i nie chciał z nami rozmawiać. W końcu zmusiliśmy go, by pojechał do szpitala, gdzie spędził trzy dni na oddziale intensywnej terapii. Kiedy go wypisano, zawieźliśmy go do ośrodka na kurację odwykową. Nie chciał jechać, ale Robin zagroził, że zwolni go z pracy, jeśli nie pójdzie na odwyk. W ciągu sześciu dni tych podróży z miejsca na miejsce powiedział do nas najwyżej kilka zdawkowych słów. Uznał nas za wrogów, bo próbowaliśmy stanąć między nim a jego fiksacją. Kiedy odwieźliśmy go do ośrodka odwykowego, wyszedł z niego po godzinie i wrócił do domu. Wpadł w narkotykowy wir, ale potem sam się zgłosił na odwyk w ośrodku w Johannesburgu; naprawdę próbował rzucić crack. Po kilku tygodniach znów zaczął z nami rozmawiać, opowiadał o swoim uzależnieniu i o sprawach w jego życiu, które go tak strasznie spieprzyły. Uczęszczał regularnie na terapię i spotkania Anonimowych Narkomanów, znów zaczął sobie dobrze radzić w pracy. Zdobył nawet tę samą nagrodę dziennikarską, którą wcześniej przyznano Kenowi i João. Wydawało mi się,

że odzyskuje panowanie nad sytuacją. Byłem nim już jednak rozczarowany i postanowiłem trzymać się z dala. We wrześniu 1998 roku Gary odpłynął w nocnej narkotykowej orgii. Rano troskliwie ułożył kołdrę i poduszkę na podłodze w kuchni, podłączył rurę od odkurzacza do piecyka gazowego i otworzył kurek. Położył się na podłodze, założył na głowę plastikową torbę i wsunął do ust końcówkę rury od odkurzacza. Kiedy kilka godzin później, wieczorem, João i dwaj inni jego przyjaciele weszli do jego mieszkania, Gary miał otwarte oczy, a sztywnymi dłońmi przytrzymywał rurę przy ustach. To była deszczowa, sobotnia noc, a ja znajdowałem się w pracy, trzysta kilometrów od miasta. Z wieścią o śmierci kolejnego przyjaciela znów zadzwonił João. Pognałem z powrotem autostradą śliską od deszczu, chciałem zdążyć na miejsce, pożegnać się, zanim zostaną zabrane zwłoki. Nieustanny i powtarzający się ruch wycieraczek na szybie i gwizd opon sprawiały, że i moje myśli krążyły w koło. Myślałem o swoim postanowieniu, podjętym po pierwszej samobójczej próbie Gary’ego. Zdecydowałem, że więcej nie będę mu pomagać, że nic więcej nie mogę dla niego zrobić. W wyobraźni odgrywałem już tę scenę wiele razy – chwilę, gdy dowiadywałem się o śmierci Gary’ego. Podczas tych prób generalnych czułem się usprawiedliwiony ze swojego postanowienia o wycofaniu się – nie mogłem pilnować go przez dwadzieścia cztery godziny na dobę ani nie mogłem zmusić go, by wybrał życie, a nie śmierć. Ale mimo to wciąż czułem się podle.

20 ZAKOŃCZENIE SPRAWY Odkupienie to pogodzienie się z samym sobą.

João Silva

24 stycznia 1999 Siedziałem na samym dnie rowu kanalizacyjnego, a pociski świstały mi nad głową. Od rana szukałem wzrokiem miejsca, gdzie mógłbym się ukryć, a gdy nieuchronna strzelanina w końcu wybuchła, od razu wiedziałem, gdzie chcę się znaleźć. Garstka dziennikarzy i fotoreporterów, którzy tego mglistego, letniego poranka byli ze mną w townshipie Ndaleni w Richmond, w KwaZulu-Natalu, była rozbawiona, ale ich śmiech wcale nie był beztroski. Nie byli zdecydowani, czy przyłączyć się do mnie, czy też raczej trzymać się ode mnie z daleka. Choć od strzelaniny w Thokozie jeszcze dwukrotnie zostałem ranny, to wciąż jednak żyłem. Moje myśli zajęte były czymś innym niż ich. Co ja tu robię, do kurwy nędzy? – pytałem się samego siebie raz po raz. Prawie sobie obiecałem, że więcej nie będę się tym zajmował, nie będę się pchał w takie sytuacje. Zastanawiałem się nawet, czy nie zająć się robieniem kocich portretów. Ale krwawa, polityczna wojna o terytorium, tocząca się w tym małym miasteczku, była zbyt ciekawa, by się jej oprzeć. Nie ma jednak na to jednej, prostej odpowiedzi – może po prostu jestem taki pokręcony. Po 1994 roku raz zostałem trafiony śrutem podczas rozruchów w towshipach. Drugi raz, poważniej, zaledwie przed paroma miesiącami, gdy południowoafrykańskie wojska wkroczyły na terytorium maleńkiego królestwa Lesotho, otoczonego ze wszystkich stron terytorium Południowej Afryki, by przywrócić tam porządek po próbie wojskowego przewrotu. Zawsze był ze mną João, ponieważ wciąż pracowaliśmy razem, ilekroć dochodziło do jakiegoś bang bang. João wychodził cało ze wszystkich opresji. Ale epizod z Lestoho stał się jednym z najbardziej przerażających doświadczeń w karierze jego i mojej. Zbrojny przewrót w Lestoho dojrzewał od tygodni, a snując plany wyprawy do tego górzystego królestwa, ja, João i Suzanne, korespondentka „The New York Timesa”, liczyliśmy, że będziemy mieli okazję stać się świadkami pełnej napięcia politycznej historii,

przyprawionej być może okazjonalną strzelaniną. Ale południowoafrykańskie wojsko, zgodnie z regionalnym porozumieniem o wzajemnej obronie, dokonało inwazji nocą. Nadal nie traktowaliśmy tego wszystkiego zbyt poważnie, spodziewając się, że znacznie potężniejsza południowoafrykańska armia przejmie kontrolę nad maleńkim krajem, zanim my się do niego przedostaniemy. Tak naprawdę naszym największym zmartwieniem było to, że wszystko przegapimy. Zbliżając się do granicy Lesotho, widzieliśmy w dali potężne słupy dymu. Stolica Lesotho, Maseru, leży niedaleko przejścia granicznego i wkrótce znaleźliśmy się w wśród rabusiów, grabiących dzielnicę biznesową w śródmieściu. Kradli, ile zdołali ze sobą unieść, podpalając wszystko pozostałe. Usłyszeliśmy w radio, że ostatnim punktem oporu wojska Lesotho były koszary pod miastem, że tam właśnie złożyło ono broń. Postanowiliśmy tam pojechać. Przed bramą wjazdową do koszar, które sprawiały wrażenie wymarłych, nagle dostaliśmy się pod ostrzał snajperów. Wygramoliliśmy się z samochodu i pognaliśmy za posterunek wartownika, szukając schronienia. Chwilę później przed bramą przejechała południowoafrykańska kolumna pancerna. Mijając nas, żołnierze tylko się nam przyglądali. Nikt do nich nie strzelał, więc i my rzuciliśmy się z powrotem do samochodu, żeby się stamtąd wydostać. Ale ledwie wyjechaliśmy na drogę, wpadliśmy znów na tę samą wojskową kolumnę. Tym razem dostała się pod ciężki ostrzał i się zatrzymała. To była zasadzka, a my znaleźliśmy się w samym jej środku. Wymknęliśmy się z samochodu, a Suzanne schowała się w płytkim rowie. Spędziła w nim następną godzinę, nie widząc niczego i jedynie słysząc jazgot toczącej się wokół strzelaniny. João i ja pobiegliśmy w kierunku, z którego dobiegały strzały, w środek kompletnego chaosu. Pociski gwizdały obok nas, gdy próbowaliśmy się kryć między wozami pancernymi, dającymi osłonę przed wymianą krzyżowego ognia. Wybuchliśmy śmiechem. To było porządne bang bang. Tuż przed nami południowoafrykański żołnierz brutalnie wypchnął z lekkiego czołgu martwego towarzysza i przez otwarte drzwi zrzucił go do opancerzonej karetki. Sanitariusz w środku nie zwrócił nawet na to uwagi, ponieważ zajęty był udzielaniem pomocy rannym żołnierzom. Najdziwniejsze było zaś to, że pomagał im, stojąc na trupach dwóch innych żołnierzy. Mieliśmy dobre zdjęcia. Kolumna pancerna w końcu się wycofała, a my, używając jej jako tarczy, wycofaliśmy się wraz z nią. Ale kilka kilometrów dalej, w punkcie przegrupowania południowoafrykańskich wojsk odkryliśmy, że większa i lepiej uzbrojona kolumna

przygotowuje się do natarcia przeciwko żołnierzom Lesotho w koszarach. Kolumna miała zastąpić wykrwawiony oddział, wraz z którym wpadliśmy w zasadzkę. João chciał jechać za żołnierzami. Wdaliśmy się w intensywną dyskusję, co robić dalej. Suzanne uważała, że wyprawa z żołnierzami jest niebezpieczna i przekonywała, iż João zrobił już więcej zdjęć niż „The New York Times” potrzebował. João tłumaczył, że nic się jeszcze nie skończyło i chciał zobaczyć wszystko do samego końca. Zgadzałem się z nim, ale nie miałem zamiaru wracać tą samą drogą. Poszliśmy na swego rodzaju kompromis. Postanowiliśmy zatrzymać się kilka kilometrów od koszar, poczekać, aż skończy się bitwa i wyruszyć dopiero wtedy. Wydawało nam się, że będzie to kwestia godziny, może dwóch. Wybrałem bezpiecznie wyglądające obniżenie terenu przy drodze, zaparkowałem samochód i czekaliśmy, wsłuchując się w odgłosy bitwy. Było upalnie i zastanawialiśmy się, czy sklep, który mijaliśmy nieco dalej, jest otwarty. Nagle zaczęto do nas strzelać z karabinu maszynowego. Serie karabinowe trafiały w nasyp za nami, a strzelec wyraźnie wstrzeliwał się w cel. Uruchomiłem samochód i zawróciłem tak szybko jak potrafiłem. Ale kiedy wjechałem na środek drogi, samochód zgasł. Ten, kto do nas strzelał, miał teraz czas, żeby dobrze wycelować. Pocisk wleciał przez błotnik i trafił mnie w nogę. Poczułem też ostry ból w splocie słonecznym i z ledwością oddychałem. Wydawało mi się, że dostałem dwa razy, ale nie chciałem nawet o tym myśleć. Skupiłem się na tym, by uruchomić silnik, mając nadzieję, że dalej będę w stanie manewrować pedałami. Nie chciałem mówić Suzanne ani João, że zostałem trafiony, dopóki nie uruchomię samochodu. Dopiero wtedy zawyłem: – Trafili mnie! Wszyscy wydzieraliśmy się w samochodzie, wciąż padały strzały, a kule z gwizdem przelatywały przez otwarte okna. Pędziłem drogą ścigany przez karabinowe serie. Byłem nieprzytomny z przerażenia i bólu od ran, zadawanych przez następne pociski. Zaczarowany balon niezniszczalności znów został przebity i czułem się tak bezbronny i bezradny jak jeszcze nigdy w życiu. Nigdy bardziej się nie bałem. Ale nawet w stanie takiej paniki zauważyłem, że ludzie, którzy zebrali się na skraju drogi, by przyglądać się bitwie toczonej między ich wojskiem i najeźdźcami z Południowej Afryki, zaczęli uciekać z pobocza jak tylko się do nich zbliżaliśmy – ciągnęliśmy za sobą deszcz pocisków. W końcu uciekliśmy jednak naszemu prześladowcy z karabinem maszynowym i zjechałem na pobocze, żeby oddać kierownicę João. Obejrzałem swoją pierś, ale nie dostrzegłem żadnej rany, niczego. Musiałem polecieć gwałtownie w przód, gdy zostałem trafiony w nogę i naciągnąłem mięsień. Moja nogawka

i prawy but były przesiąknięte krwią. Ale poczułem ulgę, stwierdzając, że czuję palce i mogę nimi ruszać. Przesiadając się na fotel pasażera, zauważyłem, że koła zostały przedziurawione, a uciekając, poszarpaliśmy opony na strzępy. João przejął kierownicę, ale teraz samochód ledwie się ruszał. Zniszczona opona ścierała się błyskawicznie, a João starał się jechać tak szybko jak było możliwe. Wskaźnik paliwa pokazywał, że bak jest pusty. Pocisk musiał najwyraźniej przebić zbiornik. Od Maseru, które prawdopodobnie znajdowało się pod kontrolą południowoafrykańskiego wojska i gdzie bylibyśmy bezpieczni, dzieliło nas około dziesięciu kilometrów. Po drodze dopędziliśmy wycofującą się kolumnę południowoafrykańską, z którą wcześniej wpadliśmy w zasadzkę. Zrównaliśmy się z ich medycznym wozem pancernym casspir i uchwyciwszy spojrzenie kierowcy, pokazałem moją pokrwawioną nogę. Ale on machnął nam tylko ręką, żebyśmy jechali dalej. Przesłanie było jasne – zatrzymają się dopiero w Maseru. Wtem rozpętała się kolejna strzelanina. Słyszałem pociski przelatujące blisko nas i widziałem kurz przez nie wzbijany, gdy roztrzaskiwały się na murach domów i sklepów stojących wzdłuż drogi. Południowoafrykańscy żołnierze odpowiadali ogniem na strzały ukrytych napastników. Gdy wymijaliśmy skręconą jak wąż kolumnę, João wciskał pedał gazu do deski. W pewnej chwili, jadąc na dwóch oponach i dwóch gołych felgach, pędził z prędkością stu dziesięciu kilometrów na godzinę. Kiedy wpadliśmy na rondo, okazało się, że straciliśmy też hamulce. Jednak koniec końców João dowiózł nas do Maseru, a tam południowoafrykańscy żołnierze opatrzyli mi nogę i zgodzili się zabrać mnie helikopterem wraz ze swoimi rannymi. Czekając na helikopter, stałem, trzymając się jakiegoś płotu. W pewnej chwili zemdlałem, a Suzanne złapała mnie, chroniąc przed upadkiem. Po naszej wyprawie do Lesotho w światku fotoreporterów rozniosło się, że albo Marinovich jest żywą tarczą, albo że ściągam kule jak magnes. Debatowano nad tym aż w Bagdadzie, gdzie, jak opowiadał mi jeden z moich znajomych, doszło do sporu, czy przebywanie ze mną jest ryzykiem, czy też wprost przeciwnie – daje gwarancję bezpieczeństwa. Pociski zawsze przecież trafiały we mnie. Boki zrywać! Ale i sam zacząłem się zastanawiać nad tym swoim szczęściem. João, który robiąc zdjęcia ryzykował znacznie częściej i bardziej niż ja kiedykolwiek, oddawał się też staremu upodobaniu do szybkich samochodów i zaczął startować w wyścigach. Wkrótce po wyprawie do Lesotho, jadąc z prędkością stu osiemdziesięciu kilometrów na godzinę, rozbił się na torze wyścigowym Kyalami. Wyszedł z wypadku cało, nawet się nie posiniaczył.

Pocisk z Lesotho przeciął mi tył łydki, ale na szczęście nie uszkodził ścięgien. Zostałem przykuty do łóżka z nogą uniesioną do góry, a rana paprała mi się przez cztery tygodnie. Ale tak naprawdę nic poważnego mi się nie stało, nie odniosłem żadnej trwałej kontuzji. Tak czy owak, moja ostrożność podczas strzelaniny w Richmond w KwaZulu, zaledwie cztery miesiące po tej z Lesotho, była zrozumiała. „A niech się śmieją” – warknąłem do siebie przez zęby. Nigdy się nie dowiem, czy to, że schowałem się w rowie w Ndaleni ocaliło mnie tamtego dnia przed kulą. Ale dzięki temu właśnie poznałem mocno zbudowanego mężczyznę, który ukrył się obok mnie. Był uzbrojony w rewolwer schowany w kaburze pod koszulą. Nazywał się Brian Mkhize i poprzedniej nocy zabito mu jedenastu krewnych w rozruchach między zwolennikami ANC i nowo powstałej politycznej partii Zjednoczonego Ruchu Demokratycznego (UDM). Oglądałem go w akcji przez cały dzień, gdy starcia i odwetowe ataki dokonywane przez bojowników ANC i UDM utrzymywały całą wioskę i township w stanie wrzenia. Walki przycichły po południu i akurat odpoczywałem razem z grupą dziennikarzy na trawniku przed ośrodkiem dowodzenia policji i wojska, kiedy młody kamerzysta Dave Coles rzucił: – Ile razy cię widzę, tyle razy dostajesz kulę. A wtedy Mkhize, który siedział obok nas na trawiastym nasypie, powiedział: – Lepiej uważaj żebyś nie dał się zabić jak Ken Oosterbroek! Kamerzysta Dave rzucił jowialnie, że w Thokozie też zostałem postrzelony, razem z Oosterbroekiem. Wydało mi się to dziwne. Co facet z wioski odległej setki kilometrów od Thokozy mógł wiedzieć o śmierci Kena? Skąd przyszedł mu do głowy ten komentarz? Zacząłem go wypytywać. Okazało się, że tego dnia Mkhize nie tylko służył w Siłach Pokojowych w Thokozie, ale był wśród żołnierzy stłoczonych pod murem razem z nami. Próbowałem ukryć kipiące we mnie emocje, kiedy rozmawialiśmy, ale nie mogłem wytrzymać. – To znaczy, że jesteś jednym z tych skurwysynów, którzy do nas strzelali – powiedziałem. Odwrócił się ze śmiechem. – Nie, trafili was ci z hotelu robotniczego, ci z Inkathy. – Bzdura – odparłem. Czułem, że krew uderza mi do uszu i sprawia, że ledwie słyszę, co mówię. Czyżbym krzyczał? – Siedzieliśmy za murem. Gdyby to miał być strzał ze strony

hotelu robotniczego, musiałby przebić mur, a w murze nie było dziur po kulach. To wyście strzelali. Wiem, że to wyście byli i wy to wiecie. – Odsunąłem się, by zapanować nad gniewem. Przypomniałem sobie, że zaledwie poprzedniej nocy on sam oglądał własną wymordowaną rodzinę. – Ale to było dawno. Dziś nie ma to wszystko już znaczenia. A w ogóle to był nieszczęśliwy wypadek. – Mkhize, ochoczo korzystając z zaoferowanej drogi ucieczki, przytaknął, że był to wypadek. Byłem oszołomiony. Czy ten żołnierz z Sił Pokojowych przyznawał w istocie, że to właśnie oni do nas strzelali? Od śmierci Kena w Thokozie upłynęło już pięć lat, ale wciąż pozostawała ona zaognioną raną. Dopiero ostatnio ból przestawał dokuczać tak bardzo, łagodniał. Chciałem wiedzieć więcej – dla rodziny Kena, dla siebie samego, dla pamięci – zapytałem więc Mkhize, jak mogę się z nim spotkać. Wróciwszy do Johannesburga, opowiedziałem João o tym przypadkowym spotkaniu. João i Viv właśnie ogłosili, że pobiorą się za miesiąc i ich szczęście przekształciło się w posępne wspominanie. Zaczęliśmy zbierać informacje o Mkhize i okazało się, że wszystko, co o sobie mówił, było prawdą. Jego nazwiska nie było jednak na liście dostarczonej do sądu przez wojskowe władze podczas dochodzenia przyczyn śmierci Kena. Czyżby Mkhize miał się okazać jedynie namiętnym czytelnikiem gazet, śniącym, by samemu stać się ich bohaterem? Czy też mówi prawdę, a tym samym potwierdza nasze przekonanie, że wojsko ukrywało swój współudział w śmierci Kena? Był tylko jeden sposób, żeby się tego dowiedzieć i dwa tygodnie później wraz z João pojechaliśmy do Durbanu, żeby się spotkać z Mkhize. Obaj byliśmy zaciekawieni, pełni napięcia i podenerwowani. Nie byłem pewien jak podejść Mkhize. Nie chciałem powiedzieć niczego, co by go zniechęciło do rozmowy z nami. Wcześniej już ostrzegłem João, by poskromił swój temperament – rozmowa o śmierci Kena zwykle sprawiała, że stawał się agresywny lub wycofywał się w posępną, przytłaczającą ciszę, która potrafiła być jeszcze bardziej przerażająca. Niepotrzebnie się niepokoiłem. João naturalnie chciał usłyszeć, co Mkhize ma do powiedzenia tak samo bardzo jak ja. Umówiliśmy się na spotkanie z nim w jego rodzinnym domu w townshipie KwaMashu pod Durbanem. Ale gdy zajechaliśmy na miejsce, nie zastaliśmy go. Czekaliśmy dwie godziny, przyglądając się kotom, psom i kurczakom na podwórzu Ma Mkhize. Zaczęliśmy wypytywać ją o syna. Powiedziała nam, że wraz z czterema braćmi należał do partyzantki ANC (Umkhonte we Sizwe) i że Brian Mkhize rzeczywiście był żołnierzem Sił Pokojowych w Thokozie w kwietniu 1994. Po chwili rozmowa się urwała i postanowiliśmy wyjechać. Jeśli nas unikał, nie było sensu

czekać. Działo się to akurat czternastego lutego, tego dnia Ken skończyłby trzydzieści sześć lat. João mówił o ironii losu, sprawiającej, że właśnie w dniu urodzin Kena poznaliśmy jednego z żołnierzy, który być może go zabił. Nawet kiedy João mi o tym przypomniał, uznałem to za zwykły zbieg okoliczności, niemający dla mnie większego znaczenia. Nie jestem sentymentalny ani przesądny. Chciałem jednak dowiedzieć się więcej. Byłem ciekaw, co myślał sobie żołnierz, kiedy on sam albo jeden z jego kolegów strzelił do nas. Chciałem wiedzieć, czy jest jakiś związek między osobą, która pociąga za spust, by uwolnić serię pocisków, i mną, pozostającym na samym końcu linii balistycznej. Zawsze myślałem, że śmierć Kena była nieszczęśliwym wypadkiem, ale czy mogło być w tym coś więcej? Czy któryś z żołnierzy, którzy do nas strzelali, nie wyraził złośliwego zadowolenia, że jeden z dziennikarzy zginął, a drugi został ranny? A może żałowali, że tak się stało? W południe zadzwoniliśmy do domu Mkhize i Brian podszedł do telefonu. Powiedział, że jest zmęczony i musi się zdrzemnąć. Ale zgodził się spotkać z nami jeszcze tego popołudnia. Kiedy jechaliśmy z João do jego domu w KwaMashu, nie byliśmy pewni, co nas czeka, ani czy czeka nas sam Mkhize. Nie mieliśmy pojęcia, co ma nam do powiedzenia. Odkąd Mkhize wygłosił w Richmond swoje rewelacje, znów zwaliły się na nas wspomnienia o śmierci Kena. Od tamtego dnia na ulicy Khumalo minęło już pięć lat. João i ja od dwóch lat pisaliśmy już tę książkę. W dużej mierze mieliśmy potrzebę opowiedzenia, co się działo podczas wojny hotelowej, tyle przynajmniej, ile udało nam się zarejestrować na filmach. Potrzebowaliśmy też zrozumieć, kim byliśmy przez te lata. Pisanie książki nie przyniosło nam wszystkich odpowiedzi, ułatwiło za to przynajmniej stawianie uproszczonych pytań. Zaczęliśmy się zastanawiać, dlaczego tak bardzo uczepiliśmy się tej sprawy śmierci Kena, dowodzenia, że zabili go żołnierze Sił Pokojowych i starań, by stał się bohaterem i legendą południowoafrykańskiej fotografii. To było coś więcej niż dokonanie rytuału zamknięcia, czego nie zrobiło dochodzenie w sprawie ustalenia przyczyn jego śmierci. W jakimś sensie posługiwaliśmy się śmiercią Kena jako tarczą przed koniecznością udzielenia sobie samym odpowiedzi na pytanie, dlaczego nadal robimy to, co przyniosło nam tylko poczucie winy i cierpienie. Kiedy podjeżdżaliśmy do domu Mkhize, mieliśmy nadzieję, że jego spowiedź da nam szansę uwolnienia się od Kena, pozwoli nam wreszcie zmierzyć się z samymi sobą bez filtra w postaci pamięci o Kenie. Jeśli potrafilibyśmy pozwolić przeszłości przeminąć,

moglibyśmy spojrzeć w przyszłość, zerwać z chorą obsesją, która dręczyła nas od czasu do czasu. „Już więcej się nie śmiejesz” – powiedziała Viv do João w 1994 roku. Chcieliśmy odzyskać radość, jaką czerpaliśmy kiedyś z fotografii, a także radość, jaką dają zwyczajne rzeczy w życiu – coś, czego brakowało nam przez ostatnie lata. Nadeszła pora postawić sprawy we właściwej perspektywie – nie cierpieliśmy jak niektórzy z ludzi, których fotografowaliśmy, ale i nie my byliśmy odpowiedzialni za ich cierpienie. Byliśmy tylko jego świadkami. Zaparkowaliśmy na trawiastym poboczu przed domem. Kiedy wysiedliśmy z samochodu, podszedł do nas wysoki mężczyzna, jeden z całej grupy Czarnych, którzy się nam ciekawie przyglądali. Powiedział: – Ten, którego szukacie jest w środku. Wejdźcie i obudźcie go. W pokoju gościnnym czekaliśmy niespokojnie, siedząc na skraju miękkiego tapczanu. W telewizji nadawano mecz piłki nożnej i głos był rozkręcony na cały regulator. Wtem pojawił się Mkhize. Przecierając oczy z senności, resztek snu, zaproponował, żebyśmy poszli pogadać do samochodu, gdzie nikt nam nie będzie przeszkadzał. Ten dzień w Thokozie prześladował go przez lata, więc bez zbędnych wstępów, przeszedł od razu do rzeczy. Opisał strach, jaki czuli niedouczeni żołnierze, którym powiedziano, że zaraz będą brać szturmem hotel robotniczy. Spanikowali i niechcący otworzyli ogień. – Myślę, że jakoś tak, niechcący, jeden z nas... – powiedział w końcu. – Myślę, że kula, która zabiła waszego brata, pochodziła z karabinu któregoś z naszych ludzi.

SŁOWNIK Acholi – lud zamieszkujący północną Ugandę, znany z tradycyjnych, rytualnych pieśni pogrzebowych. afrikaans – język używany przez Afrykanerów, będący uproszczoną wersją języka staroniderlandzkiego. Afrykanerzy – mówiący po afrykanersku biali mieszkańcy Południowej Afryki, potomkowie osadników z Niemiec, Francji i Holandii. Afryka Południowo-Zachodnia – była kolonia niemiecka, po I wojnie światowej przekazana przez Ligę Narodów Południowej Afryce w protektorat. W 1990 roku zdobyła niepodległość i przyjęła nazwę Namibii. AK-47 – półautomatyczny karabin Kałasznikowa. Typowy element wyposażenia wojsk piechoty z krajów Bloku Wschodniego, a także najpopularniejszy karabin używany przez partyzantki na całym świecie. „All night nyaga-nyaga with the fokken amaZulu” – „Przez całą noc były kłopoty z tymi pierdolonymi Zulusami” (ze slangu tsotsitaal). amaButho – oddział zuluskich wojowników w tradycyjnej, podzielonej na formacje wiekowe armii plemiennej. ANC – Afrykański Kongres Narodowy; ruch wyzwoleńczy Czarnych założony w 1912 roku, zakazany w 1960 roku i ponownie zalegalizowany 2 lutego 1990 roku. Najstarsza z działających w Południowej Afryce organizacji politycznych, posiadająca dziś większość w parlamencie. apartheid – segregacja, odrębność. Nazwa oficjalnej doktryny politycznej białych rządów od 1948 roku zakładająca segregację rasową we wszystkich aspektach życia społecznego. APLA – Armia Wyzwolenia Ludu Azanii. Obecnie nieistniejąca, zbrojna armia radykalnego ruchu Czarnych Kongresu Panafrykańskiego. asigibeli – wezwanie do strajku w miejscach pracy i bojkotu transportu do miast. Od zuluskiego słowa gibela – „jazda”. assegai – krótka włócznia bojowa używana przez Zulusów (z języka zuluskiego). AWB

–

skrót

od

Afrikaner

Weerstandsbeweging,

afrykanerskiej

nazwy

paramilitarnej neonazistowskiej organizacji Afrykanerskiego Ruchu Oporu. AWOL – nieusprawiedliwiona nieobecność w pracy (z języka angielskiego: absent without leave). baas – szef, pan, jaśnie pan. Forma, w jakiej ludność niebiała zwracała się niegdyś do białych (z języka afrykanerskiego). biała fajka – mikstura Mandraxu i marihuany palona w odtłuczonej szyjce butelki. big machines – slangowe określenie karabinów maszynowych, zwykle AK-47. Black Maria – karetka policyjna używana do przewożenia ciał do kostnicy. boerewors – pikantnie doprawiona wieprzowa lub wołowa kiełbasa, stanowiąca w Południowej Afryce niemal narodową potrawę bez względu na narodowość czy rasę (z języka afrikaans). Bophuthatswana – jeden z dziesięciu homelandów utworzonych w czasach apartheidu. Działał do 1994 roku i stanowił nominalnie niepodległe narodowe państwo, utworzone dla ludu Tswana. Bophuthatswana składała się z siedmiu oderwanych od siebie enklaw. boytjie – chłopczyk; pełne czułości afrykanerskie określenie. braai – barbecue, grill (z języka afrikaans). braaivleis – spotkanie towarzyskie przy grillowaniu mięsiw (z języka afrikaans). Bur – dosłownie: „chłop”. Nazwa własna, jakiej dla określenia samych siebie używają Afrykanerzy, odnosząc się do białych pionierów lub potomków pierwszych osadników z Europy, niderlandzkich i francuskich hugenotów. burowie – pogardliwe określenie Afrykanerów stosowane przez białą klasę rządzącą, w szczególności przez służby bezpieczeństwa. burskie wojny – określenie konfliktów zbrojnych z lat 1880–1881 i 1899–1902. Po pierwszej wojnie burskiej Burowie z Transwalu wywalczyli sobie od brytyjskiego imperium prawo do posiadania częściowo niepodległego państwa Republiki Południowoafrykańskiej (Zuid Afrikaans Republick). W wyniku drugiej wojny burskiej republiki Transwalu i Oranii zostały ponownie podbite przez Wielką Brytanię. button – slangowe określenie tabletki Mandraxu. button-kop – potoczna nazwa osoby używającej Mandraxu (kop – z języka

afrikaans). bushveld – teren wiejski porośnięty cierniowymi drzewami, zwykle przeznaczony na pastwiska, tereny łowieckie lub parki dzikich zwierząt. casspir – policyjny pojazd opancerzony, odporny na miny. CBS – amerykańska stacja telewizyjna. CNN – amerykańska stacja telewizyjna. comtsotsi – powstała jako zbitka słów comrade (towarzysz) i tsotsi (gangster) nazwa pospolitego kryminalisty, podszywającego się pod bojownika ruchu wyzwoleńczego. Czarny – osoba o kolorze skóry innym niż biały. W terminologii apartheidu wszystkich czarnoskórych Afrykanów, zarówno wywodzących się z grupy Bantu, jak innych, a także ludność mieszaną określano mianem „niebiałej”. czarterysta – zwolennik Karty Wolności, manifestu programowego ANC. dagga – slangowa nazwa marihuany. Die Stem – Wezwanie, afrykanerski poemat autorstwa C.J. Langehovena, który wraz ze skomponowaną do niego muzyką stał się hymnem państwowym Południowej Afryki. Pieśń o wyrazistej, nacjonalistycznej wymowie. Obecnie stanowi jedną z dwóch części nowego hymnu kraju. Pierwszą część stanowi pieśń Nkosi Sikeleli’ iAfrika – Boże, pobłogosław Afrykę, hymn ruchu wyzwoleńczego Czarnych. dompas – slangowa nazwa znienawidzonych przepustek i dowodów tożsamości, które zgodnie z prawami apartheidu Czarni musieli nosić cały czas przy sobie, by w każdej chwili dowieść, że mają zezwolenie na pobyt w miejskich dzielnicach, zarezerwowanych dla Białych. Przepustki te zostały zniesione w 1986 roku. Durbańska Trucizna – wyjątkowej mocy marihuana hodowana w prowincji KwaZulu-Natal. F5.6 – przesłona, część obiektywu aparatu fotograficznego regulująca wielkość otworu na drodze strumienia światła wpuszczanego do aparatu. fokoff – ze slangu afrykanerskiego: odpierdol się. ganja – wywodząca się ze slangu karaibskiego nazwa marihuany. heytada – słowo ze slangu tsotsitaal, oznaczające pozdrowienie; skrócona forma pozdrowienia „heytadaso”.

Highveld – porośnięty stepem płaskowyż, na którym położone są Johannesburg i Reef. hola – pozdrowienie, używane niegdyś wyłącznie przez członków ruchu wyzwoleńczego. Dziś zupełnie pozbawione politycznych odniesień (z języka hiszpańskiego). homeland – jeden z dziesięciu obszarów wyznaczonych przepisami apartheidu na ojczyzny i narodowe państwa oddzielnych czarnoskórych ludów, w których miały one sprawować samorząd i cieszyć niepodległością. Dzięki temu w pozostałej części Południowej Afryki Biali stanowiliby większość. Wcześniej homelandy nazywano bantustanami. W latach siedemdziesiątych cztery z nich – Bophuthatstwana, Ciskei, Transkei i Venda – ogłosiły niepodległość. W 1994 roku wszystkie homelandy zostały rozwiązane i włączone do Południowej Afryki. IFP – skrót od angielskiej nazwy Inkatha Freedom Party, Partii Wolności Inkatha, założonej w 1990 roku. impi – oddział uzbrojonych mężczyzn, zwykle pochodzących z jednego ludu lub plemienia, najczęściej występujący wśród Zulusów (z języka nguni). impimpi – policyjny donosiciel, szpicel, zdrajca. induna – wódz, naczelnik (z języka nguni). inkatha – pierścień ze splecionej trawy, materiału czy gliny, układany przez kobiety na czubku głowy w celu ułatwienia sobie przenoszenia ciężkich pakunków na głowie. Słowo to posłużyło też jako nazwa zuluskiego ruchu politycznego, który przerodził się w Partię Wolności Inkatha (IFP) (z języka zuluskiego). inkosi – forma grzecznościowa wobec zwierzchnika czy wodza (z języka nguni). intelezi – napój rytualny stosowany podczas wojny i chroniący wojowników przed wszelkimi obrażeniami. Nierzadko jego moc zaczyna działać jedynie w obliczu wroga. Do sporządzenia większości intelezi konieczne są części ludzkiego ciała; za najpotężniejsze uważane są części zwłok zabitego wroga (z języka nguni). isazi – „mądrala”, slangowe określenie wielkomiejskich światowców (z języka zuluskiego). joint – skręt, papieros z marihuaną. kaffir – obraźliwa nazwa czarnoskórych, pochodząca od muzułmańskiego określenia

niewiernych (z języka afrikaans). kaffirboetie – obraźliwe wyzwisko wobec Białych, sympatyzujących z Czarnymi; dosłownie oznacza „kochaś czarnuchów” (z języka afrikaans). kaffirskiet-piekniek – „Ons is op ‘n kaffirskiet-piekniek” – „Urządziliśmy sobie piknik z polowaniem na czarnuchów” (z języka afrikaans). kafir – archaiczna forma słowa „kaffir”. kałasznikow – potoczna nazwa karabinu maszynowego AK (z języka rosyjskiego). Karta Wolności – dokument spisany i przyjęty w 1955 roku podczas Kongresu Ludu w Kliptown. Karta Wolności opowiada się za społeczeństwem bez rasowych podziałów, za wolnościami i prawami obywatelskimi. Członkowie ruchów wyzwoleńczych popierających Kartę Wolności nazywani byli czarterystami. Przeciwstawiano ich organizacjom powiązanymi z Ruchem Czarnej Świadomości, takim jak Kongres Panafrykański (PAC). khakibos – roślina przywieziona ponoć przez Brytyjczyków podczas wojen burskich wraz z karmą dla ich koni. klapping – policzkowanie (z języka afrikaans). kolored – pochodzące z terminologii apartheidu określenie Mulata. kommunis – komunista (z języka afrikaans). kontrola napływowa – przepisy wprowadzone w celu kontrolowania migracji Czarnych z ich homelandów do białej Południowej Afryki. kraal – afrykańskie domostwo wiejskie; również zagroda dla bydła (z języka holenderskiego). Królowa Deszczu – królowa ludu BaLobedu zamieszkującego Prowincję Północną. Jej babka stała się pierwowzorem Ayeshy, postaci z powieści Ridera Haggarda. Jej poddani wierzyli, że potrafiła zamawiać deszcze. królowa shebeenu – właścicielka shebeenu, „szefowa”, niezwykle wpływowa postać, nazywana także w slangu tsotsitaal magrizzą, „babcią”. książeczka przepustek – dokument tożsamości, potwierdzający, że czarnoskóry Afrykanin ma prawo przebywać w częściach miast przeznaczonych wyłącznie dla Białych.

kwash – jednostrzałowy samopał; nazwa pochodzi od dźwięku, padającego przy wystrzale (slang). KwaZulu – homeland, samorządowa kraina Zulusów w Natalu. Oficjalnie KwaZulu nigdy nie przyjęło niepodległości oferowanej mu przez rasistowskie, białe władze Południowej Afryki. Miało jednak własną administrację, policję i parlament i pozostawało pod kontrolą Inkathy. Dziś stanowi część prowincji KwaZulu-Natal. kwela – muzyka grana głównie na piszczałce, rozsławiona przez Lemmy’ego „Speciala” Mabaso w latach pięćdziesiątych (z języka nguni). laager – dawniej: obóz warowny pionierów ustawiony z wozów. Dziś określenie stanu ducha, mentalności „oblężonej twierdzy”, dobrowolnej izolacji, zaściankowości (z języka afrikaans). Lebowa – składający się z sześciu enklaw dawny homeland, wyznaczony do zamieszkania przez lud północnych Sotho. „Lungile, ai problem” – „Wszystko w porządku, nie ma problemu” (łamany zuluski). mały apartheid – wymuszona segregacja rasowa w środkach użyteczności publicznej i sferze prywatnej – w autobusach, na plażach, w toaletach. Architekci projektowali na przykład banki tak, by miały oddzielne wejścia dla Białych i Czarnych. małżeństwa mieszane – zabronione prawem w latach 1949–1985 związki między Białymi i przedstawicielami innych ras. Mandrax – zakazany środek uspokajający. martwa strefa – ziemie niczyje, terytoria buforowe na czarnych przedmieściach podczas Wojen Hotelowych. matchbox – nazwa prymitywnych domów, przypominających kształtem pudełka zapałek, budowanych przez władze na przedmieściach miast dla Czarnych (z języka angielskiego). mdlwembe – wściekły pies; pogardliwe przezwisko zuluskich mieszkańców hoteli robotniczych (z języka zuluskiego). Mielie – gotowana kukurydza, podstawowa potrawa Czarnych w Południowej Afryce (z języka afrikaans). mjita – w czarnym, miejskim slangu określenie „jednego z ferajny”, kumpla. MK – skrót od Umkhonto we Sizwe, nazwy zbrojnego skrzydła ANC.

Mlungu – sposób zwracania się do białego człowieka, ale także pogardliwe określenie Białego, białas (z języka nguni). młode lwy – młodzi bojownicy popierający ANC, którzy w latach osiemdziesiątych podjęli się realizacji zadania ANC, by uczynić czarne przedmieścia niemożliwymi do kontroli przez biały rząd i tym samym obalić porządki apartheidu. Mołotowa koktajl – domowej roboty bomba zapalająca, zwykle butelka napełniona benzyną i zakorkowana knotem z tkaniny. Nazwa pochodzi od imienia radzieckiego dyplomaty z czasów II wojny światowej. „Mshaya’zafe” – „Zatłucz go na śmierć” (z języka zuluskiego). Nando’s – sieć popularnych smażalni kurczaków. Slangowa nazwa samosądu, polegającego na spaleniu ofiary żywcem. Narodowa Partia – utworzona w 1914 roku partia, reprezentująca interesy Afrykanerów. Zanim w 1948 roku objęła władzę, przeszła wiele schizm i fuzji, a jej nazwa była wielokrotnie zmieniana. Wprowadziła ustrój apartheidu i rządziła do 1994 roku. Następnie zmieniła nazwę na Nową Partię Narodową i zaczęła przyjmować w swoje szeregi także przedstawicieli ras innych niż biała. W czerwcu 2000 roku połączyła się w z Partią Demokratyczną. naszyjnik – oblana benzyną opona samochodowa, którą wciskano na ramiona ofiarom samosądów i podpalano. Nats – skrótowa, czasami obraźliwa nazwa Partii Narodowej. Nguni – grupa południowo-wschodnich ludów Bantu, takich jak Zulusi, Khosa, Pondo, Ndebele i Suazyjczycy. Nkosi Sikelel’ iAfrika – Boże, pobłogosław Afrykę, hymn, którego pierwsze wersy napisał w 1897 roku Enoch Sontonga. W 1925 roku ANC przyjął go za oficjalną pieśń ruchu. Dziś stanowi jedną z dwóch części hymnu państwowego. Drugą jest Die Stem, będący niegdyś hymnem białego reżimu (z języka khosa). NPKF – Narodowe Siły Pokojowe, tymczasowe wojsko, stworzone z żołnierzy armii rządowej, policji, członków armii homelandów i partyzantów ruchów wyzwoleńczych. Wstrząsane przez konflikty rasowe i polityczne zostały ostatecznie rozwiązane w kwietniu 1994 roku po ulicznej wojnie w Thokozie. Większość żołnierzy została wcielona do nowej, południowoafrykańskiej armii rządowej. nyaga-nyaga – slangowe określenie kłopotów, problemów. Np. „nyaga-nyaga with

the fokken amaZulu” – „problemy z tymi pierdolonymi Zulusami”. ous – slangowa nazwa kumpli, kolegów (z języka afrikaans). Oddziały Samoobrony (SDU) – sąsiedzkie, nielegalne, powiązane z ruchem wyzwoleńczym oddziały paramilitarne, głównie młodzieżowe. Niektórzy ich bojownicy należeli do zbrojnych armii ANC lub PAC (MK lub APLA). odrębny rozwój – eufemistyczne określenie apartheidu. PAC – Kongres Panafrykański założony w 1959 roku przez rozłamowców z ANC, opowiadających się za afrykańskim nacjonalizmem i przeciwnych współpracy z rasami innymi niż czarna i komunistami. Zwolennicy PAC wyznawali nauki Ruchu Czarnej Świadomości, ideologii, nawołującej do psychologicznego wyzwolenia z więzów zarówno białego rasizmu, jak i białego liberalizmu. W powszechnej opinii zwolenników PAC uważano za czarnych rasistów. panga – maczeta lub duży nóż o szerokim ostrzu (prawdopodobnie z języka nguni). peckies – obraźliwa nazwa Czarnych (pochodzenie słowa nieznane). penny-whistle – piszczałka używana przez pasterzy. Zyskała sławę w latach pięćdziesiątych jako podstawowy instrument wykorzystywany w muzyce kwela. Piszczałkę można było kupić za pensa. pomór – bardzo zaraźliwa, porównywana do dżumy choroba bydła, która w 1896 roku zdziesiątkowała stada w Południowej Afryce. poyisa – policja (język khosa). przepisy przepustkowe – przepisy ograniczające swobodę migracji czarnej ludności, zniesione w 1986 roku. rand – 1. waluta południowoafrykańska. Na jeden rand składa się 100 centów. 2. popularna nazwa Witwatersrandu, złotonośnego regionu, wokół którego powstały Johannesburg i inne miasta Reefu. Reef – najbardziej uprzemysłowiony region Południowej Afryki, powstały na złożach złota. robotnik sezonowy – człowiek wędrujący po kraju w poszukiwaniu zatrudnienia, zwykle z czarnych homelandów do górniczych lub przemysłowych ośrodków białej Południowej Afryki. RPA – Republika Południowej Afryki.

sangoma – tradycyjny afrykański zielarz, uzdrowiciel, szaman (z języka nguni). SAP – Policja Południowoafrykańska, dawna nazwa apartheidowskiej policji. shisanyama – usmażone lub ugotowane mięsiwo. Slangowa nazwa samosądu, polegającego na spaleniu ofiary żywcem (z języka nguni). „Shoota, baas, shoota us” – „Zrób nam zdjęcie, szefie, zrób nam zdjęcie” (łamany zuluski). skip – wielki, otwarty pojemnik na śmieci, zabierany przez ciężarówki. skuif – skręt lub zaciągnięcie się dymem z „białej fajki” (z języka afrikaans). stan wyjątkowy – zawieszenie niektórych wolności obywatelskich w celu zwiększenia uprawnień władz, umożliwiające kontrolę wszystkiego, co w ich przekonaniu stanowiło zagrożenie dla państwa. Stan wyjątkowy dawał też wielką władzę policji i wojsku, co często prowadziło do pogwałcenia podstawowych praw człowieka. stoep – weranda. stringer – dziennikarz „wolny strzelec”, zabiegający o współpracę z agencją informacyjną lub redakcją gazety. SWAPO – Organizacja Ludu Afryki Południowo-Zachodniej, obecnie partia rządząca Namibią. swartgevaar – dosłownie znaczy „czarne zagrożenie”; wezwanie bojowe Białych, obawiających się rządów czarnej większości (z języka afrikaans). syjoniści – separatystyczny kościół afrykański, niemający żadnych powiązań z Izraelem czy judaizmem. Nazwa wywodzi się od pragnienia, by wyzwolić się i znaleźć duchową Ziemię Obiecaną. takkies – płócienne, sznurowane sportowe buty na gumowej podeszwie. terr – skrót od terrorysty. W białym slangu tak nazywano partyzantów ruchów wyzwoleńczych. terytoria zastrzeżone – obszary wyznaczone do zamieszkania wyłącznie przez przedstawicieli którejś z grup rasowych, zgodnie z apartheidowskimi przepisami z 1950 roku. totalny szturm – termin,używany przez biały rząd P.W. Bothy na określenie międzynarodowego spisku, mającego na celu wymuszone wprowadzenie w Południowej

Afryce demokracji i równych praw politycznych dla wszystkich jej obywateli. Aby się temu przeciwstawić, P.W. Botha opracował program działań nazywany Totalną Strategią. toyi-toyi – taniec czarnych bojowników, polegający na rytmicznych podskokach i wyrzucaniu w górę kolan. Tańczony był podczas demonstracji protestacyjnych, wieców i uroczystości żałobnych. Według legendy został zainicjowany przez partyzantów w obozach szkoleniowych poza granicami Południowej Afryki. towarzysz – młodociany bojownik należący do któregoś z ruchów wyzwoleńczych. tow – skrótowa forma określenia „towarzysz”. Transkei – były homeland, jeden z dwóch wyznaczonych dla ludu Khosa. Drugim był Ciskei. Transkei był pierwszym z homelandów, który przyjął niepodległość z rąk białych władz Południowej Afryki. Transwal i Wolna Republika Orańska – istniejące przez krótki czas niepodległe republiki Afrykanerów, będące dziś celem marzeń pozostających w mniejszości afrykanerskich secesjonistów. Trójkąt Vaal – nazwany od rzeki Vaal i przypominający kształtem trójkąt region przemysłowy, a także białe miasta i czarne przedmieścia, położone około 60 km na południe od Johannesburga. trybunał ludowy – nieformalne sądy powoływane przez działaczy ruchu antyapartheidowskiego na czarnych przedmieściach w celu karania przeciwników politycznych, szczególnie przestępców i donosicieli. trzecia siła – tajni współpracownicy wywiadu, a także służby bezpieczeństwa i urzędnicy rządowi, którzy przy współpracy z Inkathą i białymi, prawicowymi ekstremistami usiłowali sabotować proces pokojowego demontażu apartheidu i demokratycznej transformacji. trzy centy – niegdyś cena pudełka zapałek; slangowe określenie „płonącego naszyjnika”. tsotsi – uliczni gangsterzy, chuligani, członkowie młodzieżowych gangów. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od modnych w latach czterdziestych spodni o wąskich, rurkowatych nogawkach. tsotsitaal – nieustannie zmieniający się i różny w zależności od miejsca, nieformalny, ale wszechobecny w czarnych przedmieściach slang, będący mieszaniną

afrikaans, angielskiego i kilku afrykańskich języków. UDF – Zjednoczony Front Demokratyczny. Organizacja będąca legalnym, politycznym skrzydłem nielegalnych ruchów antyrasistowskich, z których większość stanowiła części składowe ANC. UDF został rozwiązany po zalegalizowaniu ANC w 1990 roku. UDM – Zjednoczony Ruch Demokratyczny. Partia polityczna założona przez byłego ministra Partii Narodowej Roelfa Meyera i byłego wojskowego dyktatora Transkei generała Bantu Holomisę. W 2000 roku Meyer zrezygnował ze współkierowania partią. Umkhonto we Sizwe – Włócznia Narodu. Zbrojne skrzydło ANC (z języka nguni). „Umlunghu shoota” – „Biały człowiek strzela” (łamany zuluski). usuthu – tradycyjne zuluskie zawołanie wojenne. veld – obszar lub krajobraz wiejski, łąka, step (z języka afrikaans). vierkleur – czterokolorowy; nazwa flagi państwowej białej Południowej Afryki i burskiej republiki Transwalu, symbol afrykanerskiej tęsknoty za własnym niepodległym państwem. Wciąż eksponowana od czasu do czasu przez białych rasistów podczas meczów rugby czy krykieta (z języka afrikaans). volk – lud, naród, także określenie afrykanerskich nacjonalistów (z języka afrikaans). volkstaat – kraina, państwo białych Afrykanerów (z języka afrikaans). „vula” – „otwórz” (z języka nguni). Walka – popularne określenie buntu przeciwko apartheidowi. Od: walki o wolność. Witwatersrand – złotonośny region, na terenie którego powstał Johannesburg i inne miasta Reefu. wojna Czarnych przeciwko Czarnym – określenie używane przez biały rząd w odniesieniu do zamieszek między zwolennikami rozmaitych czarnych partii politycznych. Używano także określenia „wojna frakcyjna”, by odebrać zamieszkom polityczny charakter, za to podkreślić ich kontekst etniczny. zol – skręt z marihuaną, marihuana. zombie – żywy trup, osoba opętana przez czarownika. Zulu – ogólna nazwa północnych Nguni, którzy w XIX wieku zjednoczyli się pod wojskowymi rządami króla Szaki.

KALENDARIUM 1910 – Utworzenie Związku Południowej Afryki. 1912 – Powstanie Południowoafrykańskiego Kongresu Narodowego Tubylców, przemianowanego później na Afrykański Kongres Narodowy (ANC). 1913 – Uchwalenie Aktu Ziemskiego, oddającego prawie dziewięćdziesiąt procent ziemi uprawnej w ręce Białych. 1914 – Powstanie Partii Narodowej. 1920 – Przyjęcie Aktu Spraw Tubylczych, wprowadzającego odrębne administracje dla Czarnych mieszkających w tubylczych rezerwatach. 1923 – Przyjęcie Aktu do spraw Tubylców w Miastach, zastrzegającego aglomeracje miejskie dla Białych i wprowadzającego obowiązek posiadania przez Czarnych specjalnych przepustek, umożliwiających im przebywanie w miastach. 1925 – Ogłoszenie języka afrykanerskiego językiem państwowym na równi z językiem angielskim. 1948 – Zwycięstwo Partii Narodowej w wyborach i objęcie przez nią władzy. 1949 – Wprowadzenie zakazu zawierania małżeństw międzyrasowych. 1950 – Przyjęcie Ustaw: O Spisie Ludności, wprowadzającej klasyfikację mieszkańców kraju według przynależności rasowej; O Niemoralności, zakazującej Białym stosunków seksualnych z przedstawicielami innych ras; O Zbiorowej Przestrzeni, przypisującej poszczególnym rasom oddzielne strefy zamieszkania; O Zwalczaniu Komunizmu. 1951 – Przyjęcie Ustawy o Odrębnej Reprezentacji na Listach Wyborczych. 1952 – Wprowadzenie wśród Czarnych specjalnych dokumentów tożsamości, których posiadanie umożliwia opuszczanie terenów wyznaczonych dla nich jako miejsce zamieszkania. Rozpoczęcie przez ANC kampanii protestów przeciwko prawu przepustkowemu. 1953 – Zwycięstwo rządzącej Partii Narodowej w wyborach uzyskane dzięki obietnicom usunięcia ludności mieszanej rasowo z list wyborczych w Kapsztadzie i Prowincji Przylądkowej. Przyjęcie ustaw wprowadzających odrębne szkoły i odrębny system edukacji dla dzieci innych ras, a także segregację rasową w miejscach publicznych. 1955 – Przymusowe wysiedlenie ludności kolorowej z Sophiatown na przedmieściach

Johannesburga oraz z innych dzielnic miasta, zastrzeżonych wyłącznie dla Białych. Przyjęcie Karty Wolności przez ANC. 1956 – Usunięcie ludności kolorowej z list wyborczych. Początek procesu stu pięćdziesięciu sześciu działaczy antyapartheidowskich oskarżonych o zdradę. 1958 – Objęcie urzędu premiera przez Hendrika Verwoerda. 1959 – Odłączenie Kongresu Panafrykańskiego (PAC) od ANC. 1960 – Zakończenie masowej kampanii protestu przeciwko prawu przepustkowemu krwawą rozprawą policji z demonstrantami w Sharpeville. Delegalizacja ANC i PAC. Założenie przez oba ugrupowania swoich organizacji zbrojnych. Wprowadzenie przez rząd stanu wyjątkowego i przeprowadzenie wśród białej ludności plebiscytu w sprawie ogłoszenia państwa republiką. 1961 – Zajęcie przez Nelsona Mandelę stanowiska, że do skutecznej walki z apartheidem niezbędne jest podjęcie walki zbrojnej. 1962 – Aresztowanie Mandeli. 1966 – Zamordowanie premiera Verwoerda przez zamachowca w parlamencie. Objęcie stanowiska premiera przez B.J. Vorstera. 1975–1976 – Najechanie Angoli przez Południową Afrykę. Udzielenie po wycofaniu wojsk trwającego aż do 1989 roku zbrojnego wsparcia miejscowej partyzantce UNITA, toczącej wojnę domową przeciwko komunistycznemu rządowi w Luandzie. 1976 – Wybuch rozruchów w Soweto. Ucieczka z kraju wielu młodych działaczy ANC w celu przejścia za granicą szkolenia wojskowego. Ogłoszenie Ustawy o Bezpieczeństwie Wewnętrznym, zezwalającej służbom bezpieczeństwa na więzienie bez wyroku sądowego osób uznanych za zagrożenie dla bezpieczeństwa kraju. 1977 – Delegalizacja siedemnastu organizacji społecznych i zamknięcie przez władze redakcji dwóch gazet. 1978 – Dymisja premiera Vorstera z powodu skandalu finansowego i zastąpienie go przez P.W. Botha. 1980 – Ogłoszenie niepodległości przez Zimbabwe. Zerwanie przez ANC z wodzem Zulusów Mangosuthu Buthelezim i jego partią Inkatha. 1984 – Utworzenie nowego parlamentu, składającego się z trzech odrębnych izb – dla Białych, dla ludności pochodzenia azjatyckiego oraz dla Mulatów. Podtrzymanie odmowy

reprezentacji politycznej dla Czarnych. Wybuch rozruchów na wielką skalę. 1985 – Wprowadzenie stanu wyjątkowego w trzydziestu sześciu okręgach miejskich. 1986 – Zniesienie prawa o obowiązku przepustek dla Czarnych. 1988 – Wydanie zakazu działalności siedemnastu organizacjom antyrasistowskim, w tym Zjednoczonemu Frontowi Demokratycznemu, będącemu nieoficjalnym, legalnym reprezentantem ANC. 1989 – Dymisja P.W. Botha na skutek wylewu i zastąpienie go przez F.W. de Klerka. Zwycięstwo Partii Narodowej w wyborach i zezwolenie przez nowy rząd na antyrasistowskie demonstracje w głównych miastach kraju. 1990 – Uwolnienie Mandeli z więzienia. Zniesienie zakazu działalności ANC, PAC oraz partii komunistycznej. Zdobycie niepodległości przez Namibię. Zniesienie segregacji rasowej w miejscach publicznych. Przeniesienie walk między zwolennikami ANC i Inkathy z KwaZulu-Natalu do Transwalu. Zezwolenie Partii Narodowej na zapisanie się do niej przedstawicieli wszystkich ras. 1991 – Podpisanie Układu Pokojowego i rozpoczęcie rozmów o przekazaniu władzy przez Białych. Unieważnienie ostatnich ustaw z epoki apartheidu. 1992 – Masakra w Boipatongu i spowodowana nią śmierć czterdziestu pięciu osób. 1993 – Zabójstwo Chrisa Haniego przez zwolennika białej prawicy. 1994 – Uzyskane ogromną większością głosów zwycięstwo ANC w pierwszych wolnych wyborach. Włączenie bantustanów do Południowej Afryki. 1998 – Ogłoszenie raportu przez Komisję Prawdy i Pojednania. Czerwiec 2000 – Zgoda Nowej Partii Narodowej (byłej Partii Narodowej) na wchłonięcie przez Partię Demokratyczną.

BIBLIOGRAFIA Bauer Charlotte, „Weekly Mail” (obecnie „Mail & Guardian”), 1994. Bradford Jean, A Dictionary of South African English, (Oxford University Press Southern Africa, 1987). Carter Kevin, „Weekly Mail” (obecnie „Mail & Guardian”), 1992. Illustrated History of South Africa – The Real Story (The Reader’s Digest Association South Africa, 1992). Lorch Donatella, „The New York Times”, 1993. MacLeod Scott, „Time Magazine”, 1994. Marchese John, „Village Voice”, 1994. Marinovich Greg, The Dead Zone: The Confined Space of Political Conflict, Thokoza Township’ w: Architecture, Apartheid and After, pod redakcją: Hilton Judin & Ivan Vladislavic NAI Publications, 1999. Nichol Mike, The Invisible Line: The Life and Photography of Ken Oosterbroek. (Kwela Books przy współpracy z Random House, 1998). Silva João, „The Star”, 1992. Squires Carol, „American Photo Magazine”, 1994. „The Star”. Raport Komisji Prawdy i Pojednania, 1998.

PRZYPISY [1] Mellow yellow – slangowa nazwa żółtych policyjnych wozów pancernych casspir (przypis pochodzi od tłumacza).

ZDJĘCIA

Township Thokoza i hotele robotnicze z lotu ptaka. Hotel Mshaya’zafe jest ostatni w szeregu hoteli, ulica Khumalo biegnie z północy na południe.

Dziewczynka ucieka z młodszą siostrą, szukając schronienia przed nadciągającym ulicą Khumalo oddziałem zuluskich bojowników impi, popierających Inkathę. Zdjęcie zrobiono w Thokozie w sierpniu 1990 roku, na początku wojny hotelowej. Cztery lata później Ken zostanie zabity na tej samej ulicy. (Ken Oosterbroek / „The Star”)

Hotel Nancefield, Soweto, 17 sierpnia 1990 roku. Grupa Zulusów popierających Inkathę zabija mężczyznę podejrzanego o to, że pochodzi z ludu Khosa, co w pojęciu atakujących jest równoznaczne z popieraniem ANC. Okazało się, że ofiarą jest Pondo o nieokreślonej przynależności politycznej. (Greg Marinovich)

Ulica Khumalo, Thokoza, grudzień 1990 roku. Mężczyzna śmieje się do obiektywu, mijając zwolenniczki Inkathy, które katują niezidentyfikowaną kobietę. Ofiara z poważnymi obrażeniami została później zabrana przez policję, ale nie wiadomo, czy przeżyła. (João Silva)

Popierający ANC bojownicy Khosa otrzymują od sangomy porcję intelezi, magicznego napoju, u podnóża „góry” w townshipie Bekkersdal, na zachód od Johannesburga. Rok 1993. (Kevin Carter / „Corbis Sygma”)

Inhlazane, Soweto, 15 września 1990 roku. Zwolennik ANC zamierza się nożem na Lindsaye Tshabalalę, podejrzanego o popieranie Inkathy podczas zamieszek na początku wojny hotelowej. (Greg Marinovich)

Inhlazane, Soweto, 15 września 1990 roku. Zwolennik ANC rąbie maczetą płonącego Lindsaye Tshabalalę, podczas gdy młody chłopak umyka z miejsca zdarzenia. Jedno z serii zdjęć, które zdobyły nagrodę Pulitzera w kategorii Wydarzenia w 1990 roku. (Greg Marinovich)

Maki Rapoo prowadzi swojego szwagra Lucasa na podwórko rodzinnego domu przy ulicy Bakwena, gdzie ma on wykonać tradycyjny taniec podczas swojego przyjęcia weselnego. Rok 1996. (Greg Marinovich)

Maki i Sandy „Tarzan” Rapoo opowiadają, jak ich siostrzeniec Johannes został zabity przez policję w ich dzielnicy Meadowlands Zone One na przedmieściach Soweto w czerwcu 1992 roku. Są w kuchni domu przy ulicy Bakwena, gdzie kilka lat wcześniej utracili młodszego brata Sandy’ego – Stanleya. (Greg Marinovich)

Ciotka Aarona Mathope odprawia żałobę przy dziewięciomiesięcznym dziecku zarąbanym na śmierć przez napastników z Inkathy, wspieranych przez policję w townshipie Boipatong 18 czerwca 1992 roku. Zginęło wtedy czterdzieści pięć osób. Jeden z przywódców Inkathy tak wytłumaczył zabicie Aarona: „Trzeba pamiętać, że z węża zawsze narodzi się wąż”. (Greg Marinovich)

Policjanci otwierają ogień do nieuzbrojonych mieszkańców Boipatongu, którzy chcieli podejść do mężczyzny zabitego przez policję w dniu, kiedy prezydent F.W. de Klerk został przegoniony z townshipu, 20 czerwca 1992 roku, kilka dni po masakrze. Byli ranni i zabici. Policja i rząd zaprzeczały, że taki incydent miał miejsce, twierdząc, że mieszkańcy i dziennikarze sfabrykowali dowody. (Greg Marinovich)

Mieszkaniec Boipatongu rąbie maczetą ciało Zulusa podejrzanego o to, że był jednym z członków Inkathy biorących udział w masakrze w Boipatongu. Został później spalony. (João Silva)

Daniel Sebolai, lat sześćdziesiąt cztery, który stracił żonę i syna w masakrze w Boipatongu, wstrzymuje łzy podczas konferencji związanej ze sprawami Komisji Prawdy i Pojednania w Sebokengu 28 października 1998 roku. Obok niego stoi Boy Samuel Makgome, lat czterdzieści osiem, który stracił oko podczas ataku na pociąg dokonanego przez członków Partii Wolności Inkatha w 1992 roku. Setki ofiar, które nie otrzymały wystarczającego lub żadnego zadośćuczynienia ze strony komisji, mogą szukać pomocy u pozarządowych grup samopomocy stworzonych przez ofiary pogwałcenia praw człowieka. (Greg Marinovich)

Zwolennik ANC próbuje umknąć przed ogniem policji podczas gwałtownych starć na pogrzebie przywódcy ANC i partii komunistycznej

Chrisa Haniego, 19 kwietnia 1993 roku. Hani został zabity przez białych ekstremistów. Wkrótce potem ustalono datę wyborów mających się odbyć rok później. (Greg Marinovich)

Kevin Carter robi zdjęcie Kenowi Oosterbroekowi, podczas gdy mieszkańcy Soweto uciekają przed ostrzałem policji obok posterunku Protea, gdzie protestowali po tym, jak Chris Hani został zabity przez białych prawicowców. Kwiecień 1993 roku. (Ken Oosterbroek / „The Star”)

Kevin Carter bawi się z dziećmi, podczas gdy mieszkaniec wsi ogląda jego aparaty. Osada Lokichokio na granicy kenijskiej. Marzec 1993 roku. (João Silva)

Sęp zdaje się czyhać na głodujące dziecko w osadzie Ayod, w południowym Sudanie. Marzec 1993 roku. To zdjęcie przyniesie Kevinowi Carterowi nagrodę Pulitzera w kategorii Reportaż. (Kevin Carter / „Corbis Sygma”)

Greg Marinovich dokumentujący powodzie w mieście Ladysmith, w Kwa-Zulu Natalu w 1996 roku, niedługo przed tym, jak wyjechał objąć placówkę w Jerozolimie dla The Associated Press. (João Silva)

Ken Oosterbroek z wozem pancernym południowoafrykańskich Sił Pokojowych w tle, podczas upadku bantustanu Ciskei. Luty 1994 roku. (João Silva)

Gary Bernard, z lewej, i João Silva w townshipie Soweto. Zimowy poranek, lipiec 1994 roku. (Greg Marinovich)

Kevin Carter dokumentujący starcia między ANC a Inkathą w townshipie Alexandra w Johannesburgu. (Guy Adams)

Trzy ofiary bitwy między Inkathą a ANC na przedmieściu Soweto – Dobsonville. Graffiti głosi: „Pamiętaj – życie nie zawdzięcza ci niczego – ty zawdzięczasz życiu wszystko!!!” (João Silva)

Policjanci ładują zabitych na skrzynię ciężarówki po nocnych starciach między zwolennikami ANC i IFP w Thokozie. Lipiec 1993 roku. Podczas tego weekendu zginęło w townshipie sześćdziesiąt osób. (João Silva)

Martwy zwolennik Inkathy pośród tradycyjnej broni zuluskiej. Podczas marszu w centrum Johannesburga w 1994 roku kilkuset wojowników próbowało zdobyć kwaterę główną ANC, Shell House. Kilkunastu Zulusów zginęło. Incydent znany jest jako „Masakra pod Shell House”. (Greg Marinovich)

Po „Masakrze pod Shell House”. Zabity zwolennik Inkathy, któremu zdjęto buty na drogę w zaświaty. Żołnierze wypatrują snajpera. (Greg Marinovich)

Kevin Carter jako disc jockey podczas nocnego dyżuru w stacji Radio 702 w Johannesburgu. (João Silva)

Szata graficzna artykułu zatytułowanego „Bang-Bang Paparazzi”, który opublikowano w południowoafrykańskim czasopiśmie „Living”. Wkrótce potem ukazał się drugi artykuł, „The Bang-Bang Club”, opowiadający o Kevinie Carterze, Gregu Marinovichu, Kenie Oosterbroeku i João Silvie. (João Silva)

Ówczesny prezydent RPA P.W. Botha i jego żona Elize witani przez kobietę w czarnym townshipie Sebokeng, na południe od Johannesburga. Koniec lat osiemdziesiątych. (Ken Oosterbroek / „The Star”)

Bisho, 1993 rok. Żołnierze bantustanu Ciskei otworzyli ogień do dziesiątków tysięcy zwolenników ANC, którzy przekroczyli granicę RPA, domagając się rozwiązania bantustanu Ciskei. Zginęło dwudziestu sześciu uczestników marszu. (Greg Marinovich)

Bojownik ANC niesie towarzysza rannego podczas starć z Inkathą w townshipie Alexandra w Johannesburgu. (Kevin Carter / „Corbis Sygma”)

Dym unosi się z czapki członka jednostki samoobrony ANC, który został postrzelony w głowę z bliskiej odległości, kiedy przez pomyłkę otworzył drzwi uzbrojonym członkom Inkathy w martwej strefie Thokozy. Zginęło czterech innych bojowników ANC. Rok 1995. (Greg Marinovich)

Alwyn Wolfaardt, członek skrajnie prawicowego ruchu (AWB) błaga o życie na krótko przed swoją egzekucją wykonaną przez policjantów w bantustanie Bophuthatswana. Miało to miejsce po nieudanej próbie wzmocnienia tyrańskiego reżimu w bantustanie Bophuthatswana w marcu 1994 roku. (Kevin Carter / „Corbis Sygma”)

Słowa „Nie dla pokoju!” ułożone na ulicy Khumalo, w martwej strefie w Thokozie, na krótko przed pierwszymi w RPA nierasistowskimi wyborami w kwietniu 1994 roku. (João Silva)

Członkowie drużyn samoobrony ANC pod ogniem podczas starć z bojówkami Inkathy z hoteli robotniczych i domów „Ulundi” w martwej strefie w pobliżu ulicy Khumalo. (João Silva)

Bojownicy ANC niosą towarzysza krwawiącego z rany w boku podczas ataku na twierdzę Inkathy w hotelu robotniczym Mshaya’zafe w Thokozie 19 kwietnia 1994 roku. Dzień wcześniej w tym rejonie został zastrzelony Ken Oosterbroek. (João Silva)

Bojownicy ANC uzbrojeni w karabiny AK-47 niosą rannego towarzysza podczas ataku na twierdzę Inkathy w Mshaya’zafe w Thokozie. (João Silva)

James Nachtwey pomaga rannemu Gregowi Marinovichowi, podczas gdy João Silva robi zdjęcia Gary’emu Bernardowi i oficerowi Sił Pokojowych, którzy wynoszą śmiertelnie rannego Kena Oosterbroeka. Thokoza, 18 kwietnia 1994 roku. (Juda Ngwenya / Reuters)

Oficer Sił Pokojowych pomaga Gary’emu Bernardowi przy śmiertelnie rannym Kenie Oosterbroeku. (João Silva)

Abdul Shariff sfotografowany w 1993 roku obok swojego samochodu, który został zniszczony podczas starć w townshipie. Abdul zginął w wymianie ognia między bojówkami ANC i Inkathy w Kathlehongu 9 stycznia 1994 roku. (Kevin Carter)

Wycieńczony Gary Bernard podczas przerwy w dokumentowaniu zamieszek po pierwszych w RPA demokratycznych wyborach w 1994 roku. (João Silva)

Serbska kobieta zabita kilka godzin po tym, jak otrzymała ochronę ze strony chorwackich żołnierzy podczas ofensywy 26 grudnia 1991 roku. W jej wyniku siły chorwackie odzyskały część gór Papuk – teren zróżnicowany etnicznie. Niektóre oddziały chorwackie próbowały chronić cywilów (jak w przypadku kobiety na zdjęciu), inne ich zabijały. (Greg Marinovich)

Afgańczyk wnosi do kabulskiego szpitala syna, śmiertelnie rannego podczas ataku artylerii na dzielnicę mieszkaniową. (João Silva)

Głodujący, chory Somalijczyk czeka na śmierć w ośrodku organizacji dobroczynnej w Baidoa. Sala przeznaczona była dla dzieci zbyt wyniszczonych przez głód, aby pracownicy organizacji pomocowych mogli marnować na nie bezcenne pożywienie i lekarstwa. (Greg Marinovich)

Somalijka płacząca nad dzieckiem umierającym w jej ramionach w ośrodku organizacji dobroczynnej w mieście Baidoa, w którym głód wywołany przez wojnę zabił tysiące ludzi. (João Silva)

Greg Marinovich raniony podczas starć między policją a „kolorowymi” mieszkańcami Westbury w Johannesburgu, protestującymi przeciwko rzekomej dyskryminacji przez czarny rząd. Wrzesień 1994 roku. (João Silva)

Greg Marinovich prowadzony do wozu pancernego po tym, jak został ranny w Lesotho we wrześniu 1998 roku. Wojska RPA próbowały stłumić zamach stanu i napotkały silny opór ze strony armii Lesotho. (João Silva)

Tytuł oryginału: THE BANG-BANG CLUB. SNAPSHOTS FROM A HIDDEN WAR Copyright © Greg Marinovich and João Silva 2000 Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Sine Qua Non 2012 Copyright © for the translation by Wojciech Jagielski 2012

Redakcja Joanna Mika-Orządała

Korekta Joanna Mika-Orządała, Kamil Misiek Redaktor prowadzący Łukasz Kuśnierz Skład

Radosław Dobosz

Okładka

Paweł Szczepanik

Cover photograph: Ken Oosterbroek / The Star (front), Krzysztof Miller (back) Other photographs inside the book: Greg Marinovich, João Silva, Ken Oosterbroek, Kevin Carter, Guy Adams, Juda Ngwenya Words by James Dean Bradfield, Richard Edwards, Nicholas Jones and Sean Moore taken fron the song “Kevin Carter”, by kind permission of Sony / ATV Music Publishing All rights reserved. Wszelkie prawa zastrzeżone. Ksiażka ani żadna jej cześć nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. ISBN: 978-83-63248-50-5

www.wsqn.pl www.facebook.com/WydawnictwoSQN