Browning Robert - Cesarstwo bizantyjskie - H

RobertBrowning
Cesarstwo Bizantyńskie
Tytuł oryginału
THEBYZANTINE
EMPIRE
Wyborem literatury bizantyńskiej
opatrzył GRZEGORZ
śUREK
Projekt graficzny serii
RYSZARDŚWIĘTOCHOWSKI
Opracowanie okładki i stron tytułowych
TERESAKAWIŃSKA
© Robert Browning 1980
The revised edition copyright
in The Catholic University of America Press, Washington, D.C. 1992
© Copyright for the Polish edition by
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997
PRINTED IN POLAND Państwowy
Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997 r.
Wydaniepierwsze
Skład wykonał: Fototype, Milanówek, ul. Sportowa 3
Druk i oprawa: Zakłady Graficzne im. KEN S.A. w Bydgoszczy
Fax (052) 21-26-71. Nr zam. 392/97
ISBN 83-06-02615-2
SPIS RZECZY
Spisilustracjiimap . . . . . . . . . . . . . . . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Część pierwsza NARODZINY NOWEGO
CESARSTWA 500-641
KoniecświatastaroŜytnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Cywilizacja w fazie przejściowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Część druga WALKA O
PRZETRWANIE 641-867
Odwrótiobrona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Nowy porządek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Część trzecia ZŁOTY
WIEK BIZANCJUM 867-1081
Odrodzenie i rekonkwista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Pewność siebie i klasycyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Część czwarta OD POZORNEGO BRZASKU DO
KATASTROFY 1081-1204
WyzwaniezZachodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Tradycjainowatorstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Część piąta KLĘSKA I ROZPAD
1204-1453
Długizmierzch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
śywotnośćkultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Przegląd najwaŜniejszych wydarzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Wykazcesarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Aneks: Z literatury bizantyńskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Indeksosób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
SPIS ILUSTRACJI
500-641
1. Justynian I i jego otoczenie. Mozaika, 546-548. Rawenna, kościół San Yitale.
2. Teodora, Ŝona Justyniana I, i jej otoczenie. Mozaika, 546-548. Rawenna, kościół San Yitale.
3. Wnętrze kościoła Mądrości BoŜej (Hagia Sofia), Konstantynopol, 532-537.
4. Kopuła kościoła Mądrości BoŜej. Odbudowana 563.
5. Sklepienie prezbiterium kościoła San Yitale w Rawennie. Mozaika, 546-548.
6. Przemienienie Pańskie. Mozaika, ok. 540. Monaster Ś w. Katarzyny na górze Synaj.
7. Chrystus i św. Menas. Tempera, drewno, VI/Vn w. ParyŜ, Louvre.
8. Najświętsza Panna z Dzieciątkiem. Enkaustyka, drewno, VI w. (?). Kijów, Muzeum Sztuki
Wschodu i Zachodu.
9. Półmisek z wyobraŜeniem pasterza i kóz. Srebro, 527-565. Sankt Petersburg, ErmitaŜ.
10. Półmisek z wyobraŜeniem Meleagra i Atalanty. Srebro, 613-629. Sankt Petersburg, ErmitaŜ.
867-1081
11. Tryptyk Harbaville. Kość słoniowa, X w. ParyŜ, Louvre.
12. Chrystus koronuje Konstantym VII. Kość słoniowa, połowa X w. Moskwa, Muziej izobrazitielnych
iskusstw im. A. S. Puszkina.
13. Chrystus koronuje Romana II i jego Ŝonę Eudoksję. Kość słoniowa, 945-959. ParyŜ, Bibliotheąue
Nationale, Gabinet des Medailles.
14. Bazyli II. Miniatura w Psałterzu Bazylego, ok. 1020. Wenecja, Biblioteca Marciana.
15. Nicefor TTI Botaniata. Miniatura w Kazaniach Jana Chryzostoma, ok. 1078. ParyŜ, Bibliotheąue
Nationale.
16. Widzenie proroka Ezechiela. Miniatura w Kazaniach Grzegorza z Nazjanzu, 867-886. ParyŜ,
Bibliotheąue Nationale.
17. Dawid grający na harfie. Miniatura w Psałterzu paryskim, X w. ParyŜ, Bibliotheąue Nationale.
18. Tryptyk przedstawiający Deesis. Srebro, złoto, emalia, XI w. Sankt Petersburg, ErmitaŜ.
19. Relikwiarz. Srebro złocone, 1059-1067. Moskwa, Kreml, OruŜejnaja pałata.
1081-1204
20-22. Jan II Komnen i jego Ŝona Irena. Mozaika, 1118-1122. Konstantynopol, Hagia Sofia.
23. Chrystus Pantokrator. Mozaika, ok. 1100. Dafni, kościół klasztorny.
24. Zdjęcie z KrzyŜa. Fresk, ok. 1164. Nerezi, kościół Św. Pantelejmona.
25. Św. Grzegorz Cudotwórca. Tempera, drewno, XU w. Sankt Petersburg, ErmitaŜ.
26. Matka Boska Włodzimierska. Tempera, drewno, XII w. Moskwa, Trietjakowskaja galerieja.
27. 28. Czary. Srebro złocone, XII w. Sankt Petersburg, ErmitaŜ.
29. Zstąpienie do Otchłani. Srebro, złoto, emalia, XII w. Moskwa, Kreml, OruŜejnaja pałata.
30. Digenis Akritas (?) w walce z lwem. Talerz glazurowany, XII w. Sankt Petersburg, ErmitaŜ.
31. Fantastyczny stwór w walce z węŜem. Talerz glazurowany, XII w. Sankt Petersburg. ErmitaŜ.
Spis ilustracji
1204-1453
32. Kościół Pantanassa w Mistrze. 1428.
33. Kościół Chrystusa Pantokratora w Nesebyrze. Pół. XIV w.
34. Narodziny Najświętszej Panny. Mozaika, 1315-1321. Konstantynopol, kościół Zbawiciela w monas-terze
Chora.
35. Teodor Metochita. Mozaika, 1315-1321. Konstantynopol, kościół Zbawiciela w monasterze Chora.
36. Chrystus i uczeni w Piśmie. Fresk, ok. 1260, Trapezunt, kościół Hagia Eirene.
37. Wskrzeszenie Łazarza. Fresk, 1428. Mistra, kościół Pantanassa.
38. Megaduks Aleksy Apokauk. Miniatura w Manuskrypcie Hipokratesa, ok. 1342. ParyŜ, Bibliotheąue
Nationale.
39. Para ksiąŜąt z rodziny cesarskiej. Miniatura w Typikonie z Lincoln College, koniec XIV w. Oksford,
Bodleian Library.
40. Dwunastu Apostołów. Tempera, drewno, pierwsza pół. XIV w. Moskwa, Muziej izobrazitielnych
iskusstw im. A. S. Puszkina.
41. Zwiastowanie. Tempera, drewno, pierwsza pół. XIV w. Skopje, Państwowe Zbiory Sztuki.
42. Przemienienie Pańskie. Miniatura w Manuskrypcie Jana Kantakuzena, 1370-1375. ParyŜ,
Bibliotheąue Nationale.
Na okładce:
Kielich. Agat, złoto, rubiny, X-XI w. Sankt Petersburg, ErmitaŜ.
Grzegorz Palamas. Tempera, drewno, XIV-XV w. Moskwa, Muziej izobrazitielnych iskusstw im.
A. S. Puszkina.
Na stronie tytułowej:
Kadzielnica. Srebro złocone, XII w. Wenecja, bazylika Św. Marka.
Mapy:
Cesarstwo Bizantyńskie 527-641 (s. 24-25).
Cesarstwo Bizantyńskie 867-1081 (s. 112-113).
Świat bizantyński 1204-1453 (s. 216-217).
WSTĘP
Dla Edwarda Gibbona w roku 1776 tysiącletnia historia Bizancjum zasłuŜyła na
skwitowanie formułką „triumf barbarii i chrześcijaństwa". Wolter uznał ją za
„bezwartościowy zbiór oracji i cudów". Monteskiusz w swoich rozwaŜaniach nad
wielkością i upadkiem Rzymu przydzielił Cesarstwu Bizantyńskiemu miejsce
„tragicznego epilogu rzymskiej chwały", widząc w jego dziejach tylko „pasmo
buntów, powstań i zdrad". Poglądy tych przedstawicieli Oświecenia były oparte na
dwóch załoŜeniach: pierwszym, Ŝe społeczeństwo bizantyńskie samo się nie
rozwijało, ale, skamieniałe w swojej niezmienności, tkwiło nieruchomo w świecie
rozwoju i postępu, który osiągnął swój szczyt w epoce Renesansu, a ostatecznie w
Wieku Rozumu; i drugim, Ŝe historia Europy i Bliskiego Wschodu toczyła się jak
gdyby poza Cesarstwem Bizantyńskim, nie podlegając Ŝadnym wpływom z jego
strony, i Ŝe tym samym nie odegrało ono istotniejszej roli w ukształtowaniu świata, w
którym oni sami — Monteskiusz, Wolter czy Gibbon — Ŝyli.
W ciągu dwóch stuleci, które minęły od czasu, kiedy autor Zmierzchu i upadku
Cesarstwa Rzymskiego pisał swoje dzieło, a szczególnie w ciągu ostatnich stu lat, w
studiach nad cywilizacją bizantyńską dokonał się ogromny postęp. Obecnie o
wiele lepiej niŜ kiedykolwiek przedtem rozumiemy rolę Bizancjum nie tylko na
arenie historii politycznej, ale równieŜ w dziedzinie sztuk plastycznych, muzyki,
literatury, techniki, religii czy filozofii, rolę niekiedy dominującą, a zawsze istotną.
W rezultacie powaŜny historyk musi dzisiaj odrzucić oba załoŜenia, które legły u
podstaw poglądów myślicieli Oświecenia.
Cesarstwo Bizantyńskie było przez wiele wieków najpotęŜniejszym, najbogatszym i
najbardziej cywilizowanym państwem w Europie i na Bliskim Wschodzie. Jego
wpływ promieniował we wszystkich kierunkach, czasem oddziaływając na bieg
wydarzeń w stopniu decydującym, nigdy zaś nie będąc bez znaczenia. Cesarstwo
zniknęło wieki temu, ale w naszym świecie ciągle czytelne są jego ślady, jak
pozostałości pierwotnego tekstu na palimpseście. Jeszcze teraz spostrzegawczy
podróŜny zauwaŜy subtelne zmiany w modelu Ŝycia i strukturze społecznej, które
sygnalizują przekroczenie dawnych granic bizantyńskich. Od politycznej teorii i
praktyki carskiej Rosji po teologię Kościoła anglikańskiego, od systemu
administracyjnego panującego w świecie islamu po obrzęd konsekracji kościołów w
Szkocji — w tych i w wielu innych zjawiskach moŜna doszukać się
następstw wpływu zamoŜnej i wykształconej społeczności na jej sąsiadów.
Podobnie niektóre obecne nazwy geograficzne wciąŜ dają świadectwo dawno
minionym związkom ze światem bizantyńskim. Na przykład prowincja Romania
we Włoszech nosi taką nazwę dlatego, Ŝe od lat sześćdziesiątych VI wieku do
połowy wieku VIII była prowincją Cesarstwa, znaną jego obywatelom jako
Romania, czyli kraina Rzymian, i wyraźnie odróŜnianą od barbarzyńskiego świata
tamtejszych księstw longobardzkich.
Badania dzisiejszych historyków zadały równieŜ kłam wyobraŜeniu o Cesarstwie
Bizantyńskim jako archaicznym i statycznym organizmie w rozwijającym się
świecie. To prawda, Ŝe często daje się ono oglądać od strony jednostajnej fasady
— rytuał Kościoła, etykieta dworu, frazeologia oficjalnych dokumentów i wystąpień
wykazują w ciągu wieków zadziwiająco mało zmian. Ale za tą fasadą potrafimy
juŜ teraz dostrzec nieustającą zmienność i rozwój. Pogląd Bizantyńczyków na
własne społeczeństwo i jego miejsce w świecie oraz sposób, w jaki dawali oni
wyraz temu poglądowi w literaturze i sztuce, przeszły wiele transformacji". Ich
przebieg odzwierciedlał zarówno zmiany zachodzące wewnątrz społeczności
bizantyńskiej, w zakresie stosunku człowieka do człowieka, człowieka do państwa,
człowieka do środków produkcji, jak i przesunięcia w ekonomicznej, politycznej i
kulturalnej równowadze między światem bizantyńskim a bliskimi, lecz odmiennymi
społecznościami, które go otaczały — Europą Zachodnią, południowymi
państwami słowiańskimi, Rusią, koczowniczymi ludami ze stepów Eurazji i światem
islamu.
Napisano współcześnie sporo ksiąŜek na temat politycznej historii świata
bizantyńskiego, ukazało się teŜ wiele dzieł o zakroju przeglądowym poświęconych
bizantyńskiej cywilizacji i kulturze. Autorzy pierwszych mają. skłonność do
zdawkowego traktowania tych obszarów działalności wspólnoty cywilizacyjnej,
które nie mają charakteru bezpośrednio politycznego czy militarnego. Autorzy
drugich często poświęcają za mało uwagi ewoluowaniu społeczeństwa. Celem
niniejszej pracy jest przedstawienie szerokiemu kręgowi czytelników obrazu
bizantyńskiej cywilizacji — cywilizacji w najszerszym rozumieniu tego słowa
— który uwzględniałby zmiany w systemie wartości kultywowanym przez
społeczeństwo bizantyńskie oraz rozwój, jakiemu podlegało jego postrzeganie i
samego siebie, i świata zewnętrznego, który rozciągał się wokół. Dlatego materia
ksiąŜki została podzielona na części, odpowiadające poszczególnym etapom
dziejów Cesarstwa. KaŜdą część otwiera ogólny zarys politycznych dziejów świata
bizantyńskiego, dostarczający bazy, na której wspierają się późniejsze rozwaŜania.
Przede wszystkim jednak trzeba koniecznie powiedzieć kilka słów o nazwie, jaką
określamy członków bizantyńskiej społeczności. Oni sami bowiem wcale nie
nazywali siebie Bizantyńczykami, ale „Rzymianami" — Romaioi. Doskonale
zdawali sobie sprawę ze swojej roli spadkobierców Cesarstwa Rzymskiego, które
przez tyle stuleci zespalało pod jedną władzą cały świat śródziemnomorski i wiele
terytoriów do niego przyległych. Byli teŜ świadomi, Ŝe właśnie Cesarstwo
10
11
Rzymskie stworzyło struktury, w obrębie których zrodziło się chrześcijaństwo —
zrodziło się i rozprzestrzeniło, by w końcu stać się religią państwa i w gruncie
rzeczy jego wszystkich poddanych. W odczuciu Bizantyńczyków pojęcia „Rzymianin"
i „Chrześcijanin" miały często charakter synonimiczny i nieraz spotykamy się z tym,
Ŝe nazywają oni siebie po prostu „Chrześcijanami" albo „ludem chrześcijańskim", choć
przecieŜ poza granicami Cesarstwa Bizantyńskiego zawsze istniało wiele innych
społeczności i państw chrześcijańskich. Greckie słowo Byzantios,
„Bizantyńczyk", jest raczej literackim określeniem mieszkańca Konstantynopola
(zwykłe brzmiało: Konstantinupolites). * Dopiero w XVII wieku uczeni francuscy
zaczęli uŜywać terminu „bizantyński" w odniesieniu do państwa, nie do miasta, i
mówić o „historii bizantyńskiej". W czasach późniejszych taka praktyka przyjęła się
powszechnie, nawet w samej Grecji. Mimo to ciągle uŜywa się teŜ, w róŜnych
językach, terminów „Rzym Wschodni" i „Rzymianie Wschodni".
Czego Bizantyńczycy nie robili nigdy w ciągu niemal całej swojej historii, to
nie nazywali siebie „Grekami", Hellenes, pomimo Ŝe w ich państwie zawsze
dominował grecki język i grecka kultura. Co więcej, bizantyńscy władcy i dostojnicy
byli głęboko uraŜeni, jeśli ich zachodni odpowiednicy uŜywali wobec nich nazwy
Graeci, a wobec cesarza określenia „cesarz Greków". Ten oczywisty paradoks
mówi nam coś istotnego o społeczeństwie bizantyńskim. Dzisiejszy Francuz czy
Niemiec jako główną konstytutywną cechę zbiorowości, do której naleŜy, traktuje
wspólny język i wszystko, co się z tym wiąŜe. Bizantyńczyk natomiast postrzegał
swoją społeczność z innego punktu widzenia. WyobraŜenie, jakie o niej miał,
zmieniało się, jak zobaczymy, wraz z okolicznościami historycznymi, ale nigdy nie była
to koncepcja narodu — jak we Francji czy Anglii — ani nawet wspólnoty
językowej i etnicznej — jak we Włoszech lub Niemczech przed drugą połową XIX
wieku.
Co się tyczy granic Cesarstwa Bizantyńskiego, to przez długie okresy były one
stabilne, z nieznacznymi tylko zmianami, od czasu do czasu jednak podlegały
gwałtownym, a niekiedy wprost katastrofalnym wstrząsom. Oczywiście w tej kwestii
bardziej przekonująco od słów przemawiają mapy (zob. s. 24, 112, 216). W kaŜdym
razie, jeśli pominąć powolne procesy stopniowego rozrostu i kurczenia się państwa
oraz zwykłe regulacje pograniczne, gruntowne, dynamiczne zmiany nastąpiły:
w wieku VI, kiedy Justynian odzyskał dla Cesarstwa Italię, Afrykę Północną i
południową Hiszpanię, zdobywając je na królestwach germańskich, które się na
tych terytoriach ulokowały;
w wieku VII, kiedy pierwsza wielka ekspansja islamu na zawsze rozerwała
więzy podległości łączące z Cesarstwem Syrię, Palestynę, Egipt i Afrykę Północną;
* Zanim Konstantyn Wielki odbudował i rozbudował miasto nad Bosforem, nadawszy mu swoje
imię i status cesarskiej stolicy, miało ono juŜ długą, blisko tysiącletnią historię. ZałoŜyli je koloniści
greccy około roku 660 p.n.e. i nazwali Byzantion. Późniejsze „literackie określenie mieszkańca
Konstantynopola" było więc przez wieki określeniem rzeczowym, (przyp. tłum.)
w wieku VII i VIII, kiedy słowiańskie ludy, a później państwo bułgarskie, zajęły
przewaŜające obszary północnych Bałkanów i kiedy Italia została utracona na
rzecz Longobardów;
w wieku IX, kiedy Arabowie zajęli Sycylię i Kretę;
w wieku X, kiedy Armenia, północna Mezopotamia i część północnej Syrii
zostały odbite Arabom, odzyskana teŜ została Kreta, a prócz tego jeszcze raz
terytorium bizantyńskim stały się szerokie połacie północnej Italii;
w wieku XI, kiedy państwo bułgarskie zostało rozbite i znaczna część północnych
Bałkanów wróciła pod panowanie Cesarstwa, a jednocześnie Turcy SeldŜucy zajęli
duŜe obszary Azji Mniejszej;
w wieku XIII, kiedy na samym jego początku wojska czwartej krucjaty zdobyły
Konstantynopol i podzieliły między swych wodzów większość europejskiego
terytorium Cesarstwa, pozostawiając dziedzictwo bizantyńskie kilku lilipucim
państewkom — jednemu z nich, połoŜonemu w zachodniej części Azji Mniejszej,
udało się wyprzeć intruzów z niektórych zajętych przez nich krain, odzyskać
Konstantynopol i restaurować, co prawda w bardzo okrojonej i osłabionej postaci,
Cesarstwo Bizantyńskie;
wreszcie w wieku XIV, kiedy Turcy osmańscy wyrzucili Bizantyńczyków z Azji
Mniejszej i usadowili się w Tracji, a prawie całą resztę bizantyńskich posiadłości
w Europie wchłonęło królestwo serbskie — Cesarstwo zostało zredukowane do
Konstantynopola, Tesaloniki, części Peloponezu i kilku wysp na Morzu Egejskim.
Czy moŜemy w odpowiedzialny sposób mówić o ciągłości państwa, którego
terytorium podlegało tak drastycznym zmianom? Na takie pytanie odpowiedzieć
trzeba twierdząco. Przede wszystkim sami Bizantyńczycy nigdy nie mieli
Ŝadnych wątpliwości w tym względzie — dla nich zawsze chodziło o restaurację, nie
o inaugurację czegoś nowego. Ciągłość struktury politycznej, legitymacji
prawnej, więzi religijnej i kulturowej była skutecznym argumentem przeciw
najbardziej nawet destrukcyjnym uszczerbkom, jakie ponosiła terytorialna sub-
stancja Cesarstwa. Jest rzeczą jasną, Ŝe państwo bizantyńskie, podobnie jak
cywilizacja, której było nosicielem, nie miało charakteru terytorialnego w talom
znaczeniu, w jakim miały go wszystkie europejskie państwa narodowe po epoce
Renesansu. Ono oczywiście potrzebowało jakiegoś terytorium, ale mogło zarówno
rozszerzać się, jak i kurczyć do mikroskopijnych rozmiarów bez utraty swojej
politycznej i kulturowej toŜsamości.
Jednego tylko małego obszaru nie mogło Cesarstwo utracić na dłuŜej bez
powstania wątpliwości, czy istnieje w dalszym ciągu. Obszarem tym był sam
Konstantynopol, stolica załoŜona przez Konstantyna w roku 324 (oficjalna
inauguracja — 330), która miała być drugim Rzymem i której oficjalna nazwa
zawsze brzmiała Konstantinupolis nea Rome — „Miasto Konstantyna, które jest
Nowym Rzymem". Sukcesorskie państwa, które przetrwały zachodni podbój roku
1204, same dla siebie nie w pełni ucieleśniały dziedzictwo i tradycję Cesarstwa
Bizantyńskiego. Dopiero kiedy jedno z nich odzyskało stolicę, mogło rościć sobie
12
13
takie prawo, dopiero to oznaczało pełną legitymacje. Jeśli przyjrzymy się
uzurpacjom tronu, jakich wiele notują dzieje państwa bizantyńskiego, okaŜe się
bezspornie, Ŝe Ŝadnemu cesarzowi nie udało się, choćby w ograniczonym zakresie i
na jakiś czas, utrzymać władzy, jeśli nie miał w ręku Konstantynopola, i
przeciwnie, skoro tylko buntownik zainstalował się w stolicy, opozycja przeciw
niemu błyskawicznie wygasała.
Kiedy bierze się pod uwagę przyrosty i ubytki terytorium, jakich doznawało
Cesarstwo Bizantyńskie na przestrzeni wieków, nasuwa się jeszcze jedno pytanie.
Czy świat bizantyński, przez co rozumiemy teren, na którym rozwijała się
bizantyńska cywilizacja, musiał pokrywać się z terytorium Cesarstwa? Oczywiście
nie było tak w końcowym okresie bizantyńskiej historii, kiedy Cesarstwo stało się
maleńkim państewkiem bałkańskim, podczas gdy grecki język i grecka kultura,
wschodnie chrześcijaństwo i poczucie bizantyńskiej toŜsamości rozprzestrzeniły
się na o wiele większych obszarach, podległych obcym potęgom politycznym. Ale ta
rozbieŜność między zasięgiem bizantyńskiej siły a zasięgiem bizantyńskiej
kultury była moŜe symptomem upadku, raczej sygnalizowała zbliŜający się koniec, niŜ
rokowała nadzieje na kontynuację? W szczególności fakt, Ŝe eklezjastyczny
autorytet Kościoła Wschodniego oddziaływał w tym schyłkowym momencie o
wiele szerzej niŜ polityczny autorytet bizantyńskiego państwa, stwarzał wiele
problemów. Wydawałoby się więc uprawnionym twierdzenie, Ŝe zasięg państwa i
cywilizacji w zasadzie pokrywały się, a odstępstwa od tej zasady mogły mieć
tylko ograniczony charakter. Jeśli jednak zbadać sprawę dokładniej, ok...