Christopher Hale - Kaci Hitlera. Brudny sekret Europy (2012)

Naszą podstawową zasadą musi być naczelna zasada esesmana: musimy być uczciwi, przyzwoici, wierni i koleżeńscy w stosunku do naszych braci krwi i nikogo innego (...). Za 20 do 30 lat będziemy musieli zapewnić klasę panującą całej Europie. Heinrich Himmler, 4 października 1943 Rumuni postępują z Żydami bez jakiegokolwiek pomysłu i planu. Nikt nie miałby nic przeciwko licznym egzekucjom, pod warunkiem że techniczne aspekty ich przygotowania i przeprowadzenia byłyby bez zarzutu (...). Einsatzkommando zaleciło policji rumuńskiej, aby dalsze jej postępowanie miało bardziej uporządkowany charakter. Raport Einsatzgruppe D, 31 lipca 1941 Żyd w zatłuszczonym kaftanie podchodzi i żebrze o kawałek chleba. Kilku towarzyszy chwyta go i ciągnie za budynek. Chwilę później jest już po nim. W nowej Europie nie ma miejsca dla Żydów. Sprowadzili zbyt dużo nieszczęść na Europejczyków. Duński ochotnik SS

Uwagi na temat języka Do pojęć niemieckich podszedłem pragmatycznie. Większość nazw wyspecjalizowanych organizacji podaję najpierw po niemiecku, a następnie w tłumaczeniu (na przykład używam terminu „grupa operacyjna” zamiast „­Einsatzgruppe”, choć w tym określeniu nie występuje słowo „operacyjna”). Stopnie SS podaję w języku niemieckim dla odróżnienia ich od stopni żołnierzy Wehrmachtu. Po 1935 roku pojęcie „Die Wehrmacht” objęło swym znaczeniem wszystkie rodzaje sił zbrojnych III Rzeszy, w tym wojska lądowe, marynarkę wojenną i lotnictwo wojskowe. Dlatego też wymiennie stosuję określenie „armia niemiecka”. Do każdej nazwy geograficznej podchodzę w sposób indywidualny.

Przedmowa Ryga, 2010 Wyobraźmy sobie Whitehall w wilgotny, jesienny poranek. Przywódca skrajnie prawicowej partii brytyjskiej zmierza w kierunku cenotafu. Ma zaciśnięte zęby, ubrany jest na czarno, a w ręku trzyma wieniec1. Za nim stoi elita partyjna z transparentami, na których widzimy czarno-białe fotografie mężczyzn o surowych rysach twarzy, w szarych mundurach wojskowych. Gęsty kordon policji odgradza gwiżdżących antyfaszystów, którzy zebrali się na Parliament Square. Przywódca i jego zwolennicy przybyli tu uczcić garstkę zapomnianych antykomunistycznych męczenników, którzy wstąpili do niemieckich sił zbrojnych i walczyli ze Stalinem podczas II wojny światowej. Po uroczystym złożeniu wieńca pod prostym pomnikiem Edwina Lutyena, poświęconym poległym w Wielkiej Wojnie, lider partii wygłasza krótką, gniewną mowę. Potępia w niej powojenny rząd brytyjski, który ukarał tych dzielnych, dalekowzrocznych wojowników za zdradę. Historia udowodniła, że mieli rację! Kiedy kończy, na jego nieskazitelnym czarnym płaszczu rozpryskuje się jajko. Następnie delegacja partyjna ulicą Whitehall idzie w kierunku Trafalgar ­Square. Tuż za nią kroczą protestujący. Dochodzi do przepychanek, transparenty zostają podeptane. Zdezorientowani turyści i przechodnie drapią się po głowach. Kim, u diabła, byli ci „bohaterscy” antykomuniści? W sierpniu 1942 roku znienawidzony wyrzutek ze szkoły publicznej nazwiskiem John Amery i jego towarzyszka Jeannine Barde przybyli do Berlina, udając „pana i panią Browne”. Amery był bardzo dobrze ustosunkowany: jego ojciec był sekretarzem stanu do spraw Indii, a brat Julian znamienitym bohaterem wojennym2. Gospodarze Johna Amery’ego, Komisja do spraw Anglii w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych, liczyli na to, że jego zdrada pozwoli im na dokonanie propagandowego zamachu stanu. Bardzo się pomylili. Rebecca West, świadek powojennego procesu Amery’ego sądzonego w Old Bailey za zdradę stanu, stwierdziła, że „nie był [on] szalony (...) jego charakter przypominał jednak automobil, który nie trzyma się drogi”3. Choć odpychające przekonania Johna Amery’ego doskonale pasowały do niemieckiego sposobu widzenia świata, nie był on wielką zdobyczą. Jego babka, węgierska Żydówka, znalazła schronienie w Wielkiej Brytanii, ale klan Amerych należał do zatwardziałych konserwatystów. Jeśli wziąć pod uwagę fanatyczne wychowanie Johna, nie może dziwić fakt, że stał się on żarliwym antykomunistą. Początkowo podzielał poglądy ojca i brata. Jednak w przeciwieństwie do nich stał się zdeklarowanym i jadowitym antysemitą i niewolnikiem wściekłej „nienawiści do Żydów” będącej częścią francuskiej skrajnie nacjonalistycznej kultury. John Amery odtrącił swoją dobrze sytuowaną rodzinę i zaangażował się w życie bohemy. W wieku 14 lat zaraził się syfilisem i zanim przyjechał do Berlina, był już alkoholikiem i bigamistą obciążonym potężnymi długami. Ale Hitler i niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych niewiele rozumieli z angielskich obyczajów społecznych i minęło sporo czasu, zanim pojęli, że John Amery nie ma im zbyt dużo do zaoferowania. Przez rok Amery i Jeannine pili i awanturowali się w stolicy Rzeszy, wysyłając swoje rachunki do osobistego biura Hitlera. Amery poprowadził kilka audycji i ledwo uniknął oskarżenia o nieumyślne spowodowanie śmierci ­Jeannine, kiedy ta udusiła się swoimi wymiocinami. Następnie w styczniu 1943 roku przywódca francuskich faszystów Jacques Doriot, który utworzył Légion des Volontaires Français contre le Bolchévisme (Legion Francuskich Ochotników przeciw Bolszewizmowi – LVF), przekonał niemieckie władze wojskowe, aby umożliwiły Amery’emu dostęp do brytyjskich jeńców wojennych. Większość z nich szybko go spławiła. Udało mu się zwerbować jedynie garstkę około 38 zdrajców, z których większość

stanowili byli członkowie British Union of Fascists (Brytyjskiej Unii Faszystów – BUF). Przed końcem 1942 roku tolerancja Niemców dla osobliwych błazeństw Amery’ego wyczerpała się i został on odsunięty na bok przez Komisję do spraw Anglii. Pałeczkę po nim przejął Thomas Cooper, były mieszkaniec Chiswick, który pełnił już służbę w SS jako kapral Thomas Haller Cooper. Był on przez jakiś czas strażnikiem w obozie w Sachsenhausen, a także walczył na froncie wschodnim. Na początku 1943 roku przeniesiono go do obozu jeńców brytyjskich, gdzie energicznie propagował niemiecką sprawę. We wrześniu 1943 roku Gottlob Berger, szef werbunku SS, nadał grupie zdrajców Coopera formalną nazwę Britisches Freikorps – BFC (Wolny Korpus Brytyjski). Pod koniec kwietnia 1944 roku oficer SS Hans Werner Roepke dokonał formalnej inspekcji mniej więcej dwunastu ludzi Coopera. Wydał im dokumenty SS i broń osobistą. Otrzymali oni też od SS mundury, na których znalazła się patka z trzema lwami z herbu Anglii i tarcza z flagą brytyjską. Wkład BFC w prowadzoną przez Rzeszę „krucjatę przeciwko bolszewizmowi” był mniej niż błahy. Generał SS Felix Steiner meldował, iż „targają nimi konflikty wewnętrzne (...) są przygnębieni”. Odmówił wykorzystania ich w walce i po raz ostatni widział tę żałosną ekipę, jak w nieładzie pędziła autostradą w kierunku zachodnim. W maju1945 roku niedobitki BFC poddały się Amerykanom pod Schwerinem4. John Amery, który zainspirował Niemców do werbunku brytyjskich jeńców, uciekł do Włoch, żeby naradzić się z Mussolinim już wówczas przebywającym w faszystowskiej Włoskiej Republice Socjalnej (tak zwanej Republice Salò). Po przybyciu do pobliskiego Como Amery został pojmany przez włoskich partyzantów i przekazany Brytyjskiemu Wywiadowi Wojskowemu. W listopadzie odesłano go do ojczyzny i osądzono w Old Bailey. 19 grudnia 1945 roku został powieszony w więzieniu Wandsworth. Jego dystyngowany ojciec Leo Amery twierdził, iż synem „kierowało pragnienie ocalenia Imperium Brytyjskiego”. Thomasowi Cooperowi, który służył w dywizji Waffen SS Totenkopf, karę śmierci zamieniono na dożywocie. Przypuśćmy, iż 70 lat po zgubnym spotkaniu Johna Amery’ego z katem Albertem Pierrepointem przywódca skrajnie prawicowej brytyjskiej partii zaproponowałby uczczenie tego człowieka i śmiesznej garstki jego zwolenników jako przewidujących wojowników zimnej wojny, którzy dużo wcześniej niż większość brytyjskich obywateli zrozumieli, że „wujaszek Stalin” jest tyranem nieskończenie gorszym niż Adolf Hitler. Czyż zbrodnie Związku Radzieckiego nie były o wiele większe od zbrodni nazistowskich Niemiec? Amery – twierdzi owa partia polityczna – nie był zdradzieckim łajdakiem, lecz bohaterem, którego egzekucja w brytyjskim więzieniu stanowiła parodię sprawiedliwości. Taki scenariusz nie jest nieprawdopodobny. W 2008 roku wiele skrajnie prawicowych partii w Europie poparło Deklarację Praską w sprawie sumienia Europy i komunizmu. Jej pomysłodawcami byli naukowcy i politycy z państw bałtyckich. Domagali się oni, aby Unia Europejska „w równy sposób traktowała reżimy totalitarne”. Innymi słowy, zbrodnie reżimu sowieckiego i nazistowski Holokaust powinny zyskać jednakowy status moralny. Stanowisko takie jest często podsumowywane sloganem: „czerwone = brunatne”. Deklaracja Praska proponuje obchodzenie „Dnia Pamięci”, który miałby przypadać 23 sierpnia, w rocznicę podpisania przez niemieckiego ministra spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa i jego sowieckiego odpowiednika Wiaczesława Mołotowa w 1939 roku nazistowsko-radzieckiego paktu o nieagresji. Owo „równe traktowanie” może wydawać się kuszące. Ostatecznie tak często słyszy się, że „Stalin był równie zły jak Hitler albo nawet gorszy”. Niemniej jednak poza jak najbardziej rozsądnym twierdzeniem, iż „pod względem potwornego i przerażającego charakteru zbrodni przeciwko ludzkości między nazizmem i komunizmem występują istotne podobieństwa”, nie do końca tak jest5. Autorzy

Deklaracji Praskiej w ogromnym stopniu zniekształcają historię i próbują ostatecznie zniszczyć wyjątkowy moralny charakter Holokaustu. Koncepcja „podwójnego ludobójstwa” łączy w jedno takie potworne praktyki sowieckie, jak przyspieszone egzekucje, deportacje, osadzanie w więzieniach i pozbawienie pracy z celową i zaplanowaną próbą likwidacji całej grupy ludności. Zbrodnie sowieckie rzeczywiście powinny być odpowiednio upamiętnione, ale nie są one tożsame zarówno pod względem zamiaru, jak i skutków z „Ostatecznym Rozwiązaniem”. Konsekwencje uznania zbrodni Związku Radzieckiego za równoważne z niemieckim Holokaustem stają się już widoczne w wielu krajach Europy Wschodniej. W państwach bałtyckich, na Węgrzech i na Ukrainie powszechnie słyszy się polityków dających do zrozumienia, iż wojenna kolaboracja z III Rzeszą nie powinna być dłużej uważana za katastrofę moralną, za rysę na wizerunku narodu. Przeciwnie, kolaboracja bywa coraz częściej reinterpretowana jako pragmatyczny sposób wystąpienia przeciwko niszczycielskiej sile Związku Radzieckiego. Nieuchronnie oznacza to, iż dziesiątki tysięcy mężczyzn, którzy na ochotnika zgłosili się, by służyć niemieckim okupantom jako policjanci i żołnierze, powinny zostać uznane za bohaterskich nacjonalistów i już dłużej nie być szkalowane jako kolaboranci uczestniczący w ludobójstwie. Niepodważalny dowód na zakorzenianie się tego kłamstwa historycznego w Europie można zaobserwować w stolicy Łotwy co roku 16 marca. Wiosną 2010 roku pojechałem do Rygi, żeby przyjrzeć się obchodzonemu rokrocznie Dniowi Legionu – paradzie łotewskich weteranów II wojny światowej. Czytelnik mógłby uznać, iż to nic wyjątkowego. Byłby to jednak błąd. Parada weteranów, którą obserwowałem, jest upamiętnieniem Legionu Łotewskiego, utworzonego w 1943 roku przez prywatną armię Heinricha Himmlera, Waffen SS. Żyjący żołnierze tego legionu SS opłakują swoich poległych towarzyszy w ryskiej katedrze, a następnie przechodzą pod pomnik Wolności stojący w centrum Rygi, w pobliżu Starego Miasta. W 2009 roku łotewski legion SS trafił na pierwsze strony brytyjskich gazet po tym, jak David Miliband, ówczesny minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, potępił Partię Konserwatywną za utrzymywanie stosunków ze ­skrajnie prawicowymi partiami europejskimi, w tym z Łotewskim Narodowym Ruchem Niepodległości – Dla Ojczyzny i Wolności – który według Milibanda popierał nazistowską Waffen SS. Przemówienie Milibanda wywołało międzynarodową burzę – od Partii Konserwatywnej po rząd łotewski. Timothy Garton Ash, nestor historyków zajmujących się Europą Wschodnią, dorzucił swoje trzy grosze: „Jak opisalibyście brytyjskiego polityka, który woli zapoznawać się z jaśniejszymi momentami historii Waffen SS na Łotwie niż zwiększać brytyjski wpływ na administrację Baracka Obamy? Idiotą? Szaleńcem? Gamoniem?”6. William Hague, obecny brytyjski minister spraw zagranicznych, twierdził, iż Legion Łotewski nie miał nic wspólnego z Holokaustem. Starzy legioniści nigdy nie byli nazistami. Hague ciągnął dalej: „Oszczerstwa Davida Milibanda są haniebne i świadczą o tym, iż jako minister spraw zagranicznych nie wypełnił swojego obowiązku działania w interesie Wielkiej Brytanii. Nie sprawdził faktów. Obraził łotewski rząd, albowiem większość tworzących go partii wzięła udział w uroczystościach upamiętniających Łotyszy poległych w czasie wojny”. Hague nie wspomniał, że nazwa Legion Łotewski odnosi się do dwóch dywizji Waffen SS: 15. Dywizji Grenadierów Waffen SS (1. Dywizja Łotewska) i 19. Dywizji Grenadierów Waffen SS (2. Dywizja Łotewska). Owi polegli poświęcili swoje życie dla hitlerowskiej Rzeszy i dla prowadzonej przez nią „wojny na wyniszczenie”. Ich żyjący towarzysze broni będą czcić pamięć żołnierzy legionu jako bohaterów narodowych. Na lotnisku w Rydze ląduję wczesnym rankiem w poniedziałek. Jest przeraźliwie zimno i mokro. Niebo przypomina ołowiane sklepienie. Na następny dzień, 16 marca, kiedy odbędą się

uroczystości ku czci żołnierzy SS, zapowiadane są opady śniegu. Gdy mniej więcej godzinę później przechodzę przez ogromny Vanuš tilts, most wiszący, od szerokich wód Dźwiny odbijają się nieśmiałe promienie słońca. Na pierwszy rzut oka Ryga przypomina inne zamożne i nowoczesne miasta europejskie. Przy jej szerokich bulwarach stoją okazałe wille zbudowane dwa stulecia temu przez niemiecką elitę. Przed nimi mrowią się lśniące mercedesy i bmw. Panoramę ryskiej starówki przeszywają strzeliste iglice ceglanych wież, także zbudowanych przez przedsiębiorczych luterańskich Niemców. Trudno uciec przed cieniem zakonu krzyżackiego, którego rycerze w XIV wieku podbili region Morza Bałtyckiego i których potomkowie dominowali w Rydze do końca I wojny światowej. W jednym z luterańskich kościołów zauważam tablicę poświęconą pamięci kompozytora i koncertmistrza Johansa Gotfrid­sa Mitelsa (1728–1788), pochowanego pod nazwiskiem Johann Gottfried Müthel. Ryga nie jest jednak napuszonym miastem muzeum. Choć globalna recesja mocno uderzyła w Łotwę, podnosząc stopę bezrobocia do wysokości 23 procent, wielu młodych Łotyszy żyje tak jak studenci w całej Europie, przesiadując w zatłoczonych nowych kafejkach internetowych, kawiarniach urządzonych w amerykańskim stylu i w McDonaldach. Przez centrum Rygi biegnie całkiem ładny, wysadzany drzewami kanał. Przecina go bulwar Wolności. Na skrzyżowaniu stoi wyłożony granitem pomnik Wolności. Zbudowano go w 1935 roku dla upamiętnienia żołnierzy poległych w walce o niepodległość Łotwy w roku 1919. To silny symbol statusu państwowego, który przetrwał trzy obce okupacje. Następnego dnia, 16 marca, łotewscy legioniści SS przejdą tu z katedry i złożą wieńce poświęcone swym poległym towarzyszom. W 1939 roku na mocy tajnych porozumień zawartych w ramach nazistowsko-sowieckiego paktu o nieagresji wojska radzieckie zajęły również państwa bałtyckie, wprowadzając rządy terroru i deportując dziesiątki tysięcy Łotyszy. W czerwcu 1941 roku Hitler rozpoczął operację „Barbarossa” – inwazję na Związek Radziecki – i na początku lipca wyparł armie Stalina z regionu Morza Bałtyckiego. Początkowo Łotysze witali wojska niemieckie jako wyzwolicieli – działo się tak wszędzie na Wschodzie. Ale nowi władcy Łotwy szybko narzucili reżim okupacyjny, którego okrucieństwo przyćmiło brutalność Sowietów. Niemieccy administratorzy połączyli trzy państwa bałtyckie w jeden byt – Ostland – skutecznie pozbawiając je suwerenności. Tuż za niemieckimi armiami nadeszły Einsatzgruppen – grupy operacyjne – szwadrony śmierci, które rozpoczęły systematyczne masowe mordowanie żydowskich cywilów na ziemiach rozciągających się od Bałtyku poprzez Białoruś aż po Ukrainę. W miarę jak owe szwadrony posuwały się na północ, w kierunku Leningradu, niemiecka SD (Sicherheitsdienst – Służba Bezpieczeństwa), służba SS Heinricha Himmlera, rozpoczęła werbunek fanatycznych młodych Łotyszy do policji pomocniczej i wykorzystała ich do mordowania łotewskich Żydów. Tak zwane bataliony Schuma okazały się nadzwyczaj skuteczne. Do października wymordowano co najmniej 35 tys. Żydów. Latem 1942 roku szef SS Heinrich Himmler wydał zgodę na werbunek w sąsiedniej Estonii „nieniemieckich” żołnierzy do Waffen SS, a na początku 1943 roku rozciągnął tę sieć również na Łotwę. Według łotewskiego rządu w niemieckiej SS ostatecznie służyło ponad 100 tys. Łotyszy7. 16 marca 1944 roku, podczas gdy Armia Czerwona spychała armie Hitlera w kierunku Bałtyku, dwie łotewskie dywizje SS walczyły z nimi „ramię w ramię” przeciwko Sowietom na brzegach rzeki Wielikaja. To owe rzekomo heroiczne wydarzenia upamiętnia Dzień Legionu. Kilka brygad łotewskiej SS, które wyszły cało z tych okropnych bitew, skończyło, broniąc Berlina, ostatniego „miasta twierdzy” Hitlera. Po pokonaniu Rzeszy Rosjanie błyskawicznie umocnili okupację trzech państw bałtyc­kich i przekształcili je w radzieckie republiki socjalistyczne. Zgodnie z tym, co głosi ryskie Muzeum Okupacji, była to druga okupacja sowiecka i tym razem Rosjanie trzymali region Morza Bałtyckiego w żelaznym uścisku przez niemal pół wieku. Niewielu Łotyszy, którzy przeżyli te ponure lata, wyobrażało

sobie, że ogromne imperium sowieckie runie z tak upokarzającą szybkością, a Łotwa po raz kolejny stanie się niepodległym państwem i częścią Unii Europejskiej. Wolność to narkotyk, który szybko uderza do głowy. Może być też jednak gorzkim błogosławieństwem. Po odzyskaniu niepodległości Łotwa, Estonia i Litwa zostały przyjęte do Unii Europejskiej. Jednym z warunków członkostwa były silne i niemile widziane naciski na nowe rządy bałtyckie, aby „udokumentowały i wyjaśniły” zbrodnie przeciwko ludzkości popełnione na ich terytorium podczas II wojny światowej. Oznaczało to oczywiście konieczność naświetlenia roli kolaborantów, których udział w masowych mordach już wcześniej był dobrze potwierdzony przez naukowców. Rząd łotewski zawsze utrzymywał, iż zachodni historycy mają skłonność do przesadnego zajmowania się Holokaustem, jednocześnie pomijając zbrodnie radzieckie. Uważali, że ich narody w równym stopniu ucierpiały pod okupacją sowiecką, jak i niemiecką. Niemal całkowita zagłada łotewskich Żydów nigdy nie powinna przesłaniać losu pozostałych Łotyszy. W ten sposób niemieckie i radzieckie zbrodnie stały się moralnie równe. To właśnie ów relatywizm historyczny sprzyja sankcjonowaniu przez niektórych Łotyszy uroczystości upamiętniających Legion Łotewski. Weterani ci nie walczyli za Hitlera – „oni bronili Łotwy przed Armią Czerwoną”8. Wkrótce po moim przyjeździe do Rygi w Peitav-shul, jedynej ryskiej synagodze, która przetrwała wojnę i ostatnio została odnowiona, spotykam się z Michaelem Freydmanem. Stojąca przy ulicy Peitavas na malutkiej i zabudowanej ze wszystkich stron działce synagoga prezentuje się znakomicie. Kiedy szukam wejścia, podenerwowany policjant przygląda mi się z rezerwą. W środku, nad Arką, pan Freydman pokazuje mi wypisaną po hebrajsku dedykację z Księgi Psalmów: „Błogosławiony Pan/który nas nie wydał na pastwę ich zębom”9. Pan Freydman nie ma czasu na moralną sofistykę nie tylko przebaczającą, ale i honorującą ludzi, którzy jako rekruci Waffen SS przysięgali wierność Adolfowi Hitlerowi. Twierdzi on, iż w łotewskich szkołach uczniowie rzadko słyszą słowo „Holokaust” – zamiast tego uczą się o „trzech okupacjach”. Ta „obsesja na punkcie okupacji” stała się teraz mantrą amnezji. Niemniej jednak nieliczni ocaleni z łotewskiego Holokaustu nie mogą zapomnieć, że wiele tysięcy ich rodaków było aż nazbyt chętnych, żeby się zgłosić na ochotnika jako kaci na usługach Rzeszy. W 1935 roku na Łotwie żyło około 94 tys. Żydów, co stanowiło około 4 procent wszystkich mieszkańców. Po 1941 roku niemieccy okupanci i ich łotewscy kolaboranci wymordowali co najmniej 70 tys. tamtejszych Żydów w obozach, gettach i na terenach wiejskich. 90 procent łotewskich Żydów zginęło wydanych „na pastwę ich zębom”. Legioniści dokonali wyboru i był to wybór zły. Po południu przed Dniem Legionu wsiadam do pociągu jadącego do malutkiej stacji pod Rygą o nazwie Rumbula. Pomiędzy linią kolejową i główną drogą prowadzącą do Rygi znajduje się cicha, wysadzana drzewami i ogrodzona polana. Otoczone betonowym krawężnikiem wzgórki są połączone krętymi ścieżkami. To masowe groby. W tym miejscu pod koniec listopada 1941 roku generał SS i szef policji Friedrich Jeckeln i jego łotewscy kolaboranci dowodzeni przez okrytego złą sławą Viktorsa Arājsa w ciągu dwóch dni wymordowali ponad 27 800 Żydów. Himmler niezwykle podziwiał Jeckelna jako wysoce wprawnego wykonawcę ludobójstwa. Wiedział, że „robota zostanie wykonana” szybko i skutecznie. Jeckeln wymyślił „system”, który z groteskowym okrucieństwem nazywał „upychaniem sardynek” i który następnie udoskonalił w miejscach straceń na Ukrainie. „Upychanie sardynek” pozwalało esesmanom i ich pomocnikom „przerobić” wiele tysięcy ofiar na godzinę, ograbiając je z dobytku, a następnie wysyłając na krawędź dołu. W Rumbuli Jeckeln zastosował swój ceniony „system” z przemysłową wydajnością i bez litości. Codziennie po „pracy” esesmani segregowali łupy. Odzież, biżuteria, pieniądze, a nawet dziecięce zabawki, wzbogacały rzekomo potrzebujących Niemców i ich rodziny.

Tego ranka jestem jedynym odwiedzającym miejsce pamięci w Rumbuli. Kilkaset metrów dalej lśniące mercedesy mkną drogą do Rygi albo zatrzymują się przy nowym, efekciarskim centrum handlowym. Na obrzeżach miejsca kaźni powstały góry śmieci. Jedynym odgłosem, jaki mąci ciszę, jest wiatr w drzewach i dalekie dudnienie ruchu ulicznego. Łotewscy historycy lubią podkreślać makabryczny fakt, iż Himmler wydał zgodę na werbunek do Waffen SS na Łotwie po wymordowaniu większości tamtejszych Żydów. Oznacza to według nich, że Legion Łotewski „nie miał nic wspólnego z Holokaustem”. Podczas mojej wizyty wielokrotnie używano wobec mnie tego bezdusznego argumentu. Najbardziej zdecydowanie czynił to Ojārs Kalniņš, elokwentny dyrektor Instytutu Łotewskiego. Argument ten jest pokrętny. Wielu funkcjonariuszy łotewskiej policji pomocniczej, którzy na ochotnika uczestniczyli w „akcji specjalnej” Friedricha Jeckelna w Rumbuli oraz w setkach innych masowych rozstrzeliwań obywateli pochodzenia żydowskiego, zaciągnęło się później do Legionu Łotewskiego. Wtorek, 16 marca 2010 roku. To najcięższa zima na Łotwie od 30 lat. W nocy temperatura spada. Intensywne opady śniegu i światła długich rzędów aut wlekących się po omacku przez mosty na Dźwinie tworzą mdławą żółtą mgiełkę. Olbrzymi bałtycki prom stoi w skutych lodem wodach rzeki. Pługi śnieżne z hukiem przetaczają się po ryskiej starówce, zmierzając w kierunku katedry, skąd legion rozpocznie swój przemarsz pod pomnik Wolności. Wykonany z czerwonego granitu pomnik łotewskich Czerwonych Strzelców, zwerbowanych przez Rosjan pod koniec I wojny światowej do walki z niemiecką armią cesarską, jest pokryty lodem. Pomnik ten przypomina także, że wielu Łotyszy wsparło Sowietów i walczyło przeciwko łotewskim dywizjom SS10. O brzasku w pobliżu katedry parkują radiowozy z włączonymi silnikami, żeby ogrzać policjantów siedzących w środku. Przez zamglone okna wpatrują się oni w padający śnieg. Wyglądają na przygnębionych i znudzonych. Ich towarzysze pełniący służbę na zewnątrz, w śnieżycy, mają na sobie czarne zbroje i hełmy. Przypominają żuki. Gęsty śnieg przykrywa iglicę wieży katedralnej, pomnika niemieckiego luteranizmu. Przed głównym wejściem jest więcej dziennikarzy i ekip filmowych niż policjantów. Kiedy sędziwi mężczyźni, z których większość trzyma w garści bukiety sasanek, w towarzystwie żon spieszą do środka, błyskają flesze. Weterani przypominają zjawy powracające tu co roku 16 marca, wywołując dreszcz i niechciane wspomnienie przeszłości. Na rogu placu Doma Laukums zbiera się grupka starych mężczyzn. Trzęsąc się z zimna, sprzedają broszurkę o Legionie Łotewskim. Kilku starszych panów zatrzymuje się, żeby opowiedzieć swoją historię. Najwyraźniej nabrali wprawy: „Zapomnijcie o SS: walczyliśmy za Łotwę, za wolność”. Kiedy wysiadłem na lotnisku w Rydze, byłem zdumiony, widząc, że na stoiskach z prasą sprzedaje się opasłe tomy wspomnień oficerów Legionu Łotewskiego. Od 1991 roku organizacje wspierające weteranów wypracowały wspólną narrację historyczną, która tłumaczy i usprawiedliwia przyłączenie się do wojny po stronie hitlerowskiej Rzeszy. Choć skontaktowałem się z Daugavas vanagi, Związkiem Weteranów, prosząc o wywiad, staje się dla mnie coraz bardziej oczywiste, że ci starzy mężczyźni są przekaźnikami linii partyjnej, a nie relacji historycznej. Dziennikarze i fotoreporterzy trzęsący się z zimna przed katedrą spodziewają się kłopotów. W środku ekipy telewizyjne i dziennikarze zebrali się w wysokiej, prostej nawie. Legioniści i ich żony zapełniają pierwsze rzędy pod amboną. Niektórym z nich po policzkach płyną łzy, inni ze złością patrzą w kierunku błyskających fleszy. Na zewnątrz, przed głównym wejściem, wciąż pada gęsty śnieg. Zaczyna się zbierać złowroga gwardia honorowa. Młodzi mężczyźni z ogolonymi głowami z nacjonalistycznych Klubs 415 stoją w rzędzie pod łopoczącymi czerwono-biało-czerwonymi łotewskimi flagami. Z boku ustawiły się młode zbiry, które przyjechały tu z Litwy, żeby wesprzeć starych legionistów. Na rękawach mają białe opaski wzorowane na tych, jakie podczas wojny nosili członkowie litewskich szwadronów śmierci.

Niedługo potem sędziwi legioniści wychodzą z katedry i dołączają do strażników bałtyckiej dumy narodowej, którzy blisko ich teraz otaczają. Śnieżyca w końcu słabnie. Młody człowiek o surowym wyrazie twarzy, z ogoloną głową, zajmuje miejsce na czele kolumny legionistów. Tuż za nim staje przywódca ultranacjonalistycznego ugrupowania Visu Latvijai! (Wszystko dla Łotwy!) Raivis Dzintars. Zarówno on, jak i jego żona ubrani są w łotewskie stroje ludowe. Para wnosi ciekawy, wręcz kiczowaty koloryt. Wygląda mniej więcej tak jak tancerze morris dancing na czele marszu skrajnie prawicowej brytyjskiej partii politycznej. Jednakże w poglądach politycznych państwa Dzintarsów nie ma nic ładnego: Visu Latvijai! w agresywny sposób działa na rzecz jednolitej etnicznie Łotwy. Łotwa dla Łotyszy! Właśnie owa agresywna odmiana szowinizmu w 1941 roku skłoniła wielu tamtejszych nacjonalistów do połączenia swojego losu z niemieckimi okupantami. Policjanci stoją teraz wzdłuż trasy przemarszu – rozciągają się niczym połyskujące czarne insekty od katedry do pomnika Wolności, na odległość mniej więcej 1,5 kilometra, do miejsca, w którym marsz się zakończy. To tutaj Łotysze i pozostali przeciwnicy marszu zostali rozdzieleni. Starzy legioniści zaczynają wreszcie opuszczać katedrę. Prowadzi ich para w strojach ludowych i skinhead o surowym wyrazie twarzy. Sztandary łopoczą na zimnym wietrze. Weterani legionu dziarsko maszerują przez ryską starówkę, a następnie przez most prowadzący do pomnika Wolności. Kiedy ich kolumna się zbliża, etniczni Rosjanie komuniści krzyczą wulgarnie: „Wypierdalać! Wypierdalać!”. Podczas gdy weterani legionu, teraz chronieni już przez nieprzenikniony kordon uzbrojonych policjantów, zaczynają składać wieńce, wśród tłumu dochodzi do gwałtownych sporów. W niewielkiej odległości za szeregami policji stoi mniejsza, cicha grupa starszych kobiet i mężczyzn – ocalałych z łotewskiego Holokaustu. Jest dziś wśród nich Efraim Zuroff, dyrektor Centrum Szymona Wiesenthala, który ostro potępiał Dzień Legionu, i Josef Koren, były pszczelarz, a obecnie przywódca LAK – Łotewskiego Komitetu Antyfaszystowskiego. Kiedy zwolennik legionu wykrzykuje do Korena, iż „żołnierz jest żołnierzem i wszyscy są równi!”, ten odwraca się. Inna mantra obrońców legionu mówi o tym, że ochotnicy pochodzili z poboru – byli zmuszani do służby. Jednakże Koren mówi dziennikarzom: „Co najmniej 25 procent żołnierzy Legionu Łotewskiego stanowili ochotnicy rekrutujący się z łotewskiej policji i uczestniczący w mordach na Żydach i innych Łotyszach. Legionowi SS nie powinno się pozwalać na czczenie samego siebie w centrum naszego miasta”. Południe. Promienie słońca odbijają się w wodach kanału Pilsetas. Starzy legioniści i gwardia honorowa zaczynają się rozchodzić. Powoli znikają nieme duchy historii. Teraz zaczyna tam panować atmosfera karnawału. Pod pomnikiem Wolności grupki młodych Łotyszy robią sobie zdjęcia obok sterty wieńców i kwiatów. Młody mężczyzna mówi reporterowi BBC, że dla niego legioniści są bohaterami. Bronili Łotwy. Wiele tysięcy łotewskich esesmanów oddało życie za wolność Łotwy. Ci młodzi Łotysze wyglądają na zamożnych i szczęśliwych. Nie golą sobie głów ani nie noszą prowokacyjnych opasek na rękawach. Jednakże ich entuzjazm dla legionu jest kłopotliwy i niespodziewany. Wydawać by się mogło, że starzy legioniści stali się symbolem nie zmowy ze zbrodniczym, obcym okupantem, ale wolności narodu łotewskiego. Oto rezultat, jakiego szef SS Himmler, głęboko sprzeciwiający się narodowym aspiracjom Łotyszy, nigdy nie mógłby przewidzieć. Przypominam sobie słowa wielkiego łotewskiego poety Ojārsa Vācietisa: Zatem żaden las nie jest jak ten... Stoję i wrzeszczę w Rumbuli – Zielonym kraterze pośród pól uprawnych

Wstęp Z Niemcami jest tak: dasz im palec i już po tobie. Szybko zmuszą cię do robienia rzeczy, których nigdy byś nie zrobił, gdybyś tylko mógł się z tego wyplątać. Viktors Arājs, dowódca łotewskiego Arājs Kommando11

Naprawdę zamierzam zebrać wszystką germańską krew z całego świata, łupić i kraść ją wszędzie tam, gdzie zdołam. Heinrich Himmler12

Latem 1944 roku służący w SS antropolog badający rasy SS-Ober­scharführer dr Bruno Beger otrzymał niezwykłe zadanie. Miał wyruszyć do Bośni i Hercegowiny, stanowiących wówczas część marionetkowego państwa chorwackiego, żeby przygotować opracowanie na temat „ras biorących udział w wojnie”. Miał się skoncentrować na bośniackich Muzułmanach służących w dywizji Waffen SS nazywanej Handschar, co znaczy „bułat”. Jej oficjalna nazwa brzmiała 13. Dywizja Górska Waffen SS „Handschar” (1. chorwacka)13. Na wiosnę 1943 roku za cichym przyzwoleniem wielkiego muftiego Jerozolimy Mohammada Amina al-Husajniego – arabskiego przywódcy nacjonalistycznego rezydującego wówczas w Berlinie – zwerbowano ponad 10 tys. bośniackich Muzułmanów. SS wydała muzułmańskim rekrutom standardowe mundury, jednocześnie zezwalając im na noszenie fezów, na których widniały trupia główka i orzeł SS. Himmler i mufti zwerbowali też i przeszkolili dywizyjnych imamów, którzy wygłaszali rekrutom kazania zgodne z doktryną „nienawiści do Żydów”. Rok później, kiedy sytuacja wojskowa na Bałkanach się pogorszyła, Beger został przeniesiony do innej muzułmańskiej dywizji SS stacjonującej w północnych Włoszech – do utworzonego na Kaukazie Osttürkischer-Verbänd (Wschodniotureckiego Związku Bojowego). W ostatnich latach II wojny światowej dywizja SS-Handschar zostawiała za sobą na Bałkanach krwawy ślad mordów i zniszczenia. Rozpoczęta w kwietniu 1941 roku niemiecka inwazja na Jugosławię wywołała zarówno ogromne represje, jak i nakładające się na nie wojny domowe, nękające ten podzielony region. Zbrodnie, które popełniały wspierane przez Niemców milicje, takie jak chorwaccy ustasze czy bośniacki Handschar, nigdy nie zostały zapomniane ani przebaczone. Dlaczego jednak elitarna Waffen SS werbowała bośniackich Muzułmanów, gorszych rasowo według doktryny nazistowskiej południowych Słowian, aby przyłączyli się oni do tego, co Hitler nazywał „wojną na wyniszczenie”? Dlaczego z tego samego powodu rekrutowała Łotyszy, Ukraińców, kosowskich Albańczyków, Estończyków i przedstawicieli wielu innych narodów nieniemieckich? Oczywiście werbunek cudzoziemskich żołnierzy, nazywanych najemnikami, był zwyczajową praktyką podczas większości wojen w znanej nam historii. Na przykład w szeregach armii zebranych w V wieku p.n.e. przez perskiego władcę Kserksesa walczyli mężczyźni ze wszystkich zakątków starożytnego świata, w tym: Żydzi, Arabowie,

Hindusi, Babilończycy, Asyryjczycy i Fenicjanie14. W nowożytnej historii Europy Grande Armée Napoleona mog­ła się poszczycić dywizjami i brygadami niemieckimi, austriackimi, holenderskimi, włoskimi, chorwackimi, portugalskimi i szwajcarskimi. Żołnierzy zwerbowano we wszystkich zakątkach imperium francuskiego i jego państw wasalnych albo sojuszniczych15. Różnorodność etniczna sił zbrojnych III Rzeszy była o wiele większa niż napoleońskiej Grande Armée. Nie to jest jednak głównym powodem, dla którego werbunek nieniemieckich żołnierzy przez hitlerowskie Niemcy jest zaskakujący i paradoksalny. Dogmatem i praktyką Rzeszy był rasizm tak radykalny, że jego punktem kulminacyjnym stały się masowe mordy na niespotykaną dotąd skalę. Hitler charakteryzował narodowy socjalizm jako Völkisch i filozofię polityczną wyrastającą z rozważań o wyłącznie rasistowskiej naturze16. Wojna wywołana przez Hitlera i jego generałów we wrześniu 1939 roku miała w zamierzeniu rozpocząć „unicestwienie” rasowych wrogów Rzeszy, określanych zazwyczaj jako „żydobolszewicy”, i zniewolenie słowiańskich „podludzi”. Jej rezultatem, w teorii, miało być powstanie nowego imperium niemieckiego i całkowita germanizacja ogromnych obszarów Eurazji. Innymi słowy, niemiecki projekt imperialny należał z definicji do przedsięwzięć o charakterze rasowym. Ambicją szefa SS Heinricha Himmlera było utworzenie z Waffen SS elitarnych oddziałów szturmowych tego imperializmu rasowego: apostołów germanizacji. Dlaczego w takim razie rekrutował wyraźnie niearyjskich Łotyszy, Ukraińców i Bośniaków? Większość historyków tłumaczy strategię werbunkową SS jako ­przejaw opor­tunizmu, który ostatecznie naraził na szwank elitarny status zbrojnej SS. W najnowszym opracowaniu na temat historii SS Adrian Weale pisze: „W 1940 roku [Waffen SS] miała pełne prawo twierdzić, iż jest elitą (...). W czerwcu 1944 (...) [większości oddziałów zbrojnych tej organizacji] w żadnym wojskowym militarnym sensie nie można nazwać corps d’elite”17. Jest to najnowsze sformułowanie poglądu powtarzanego ad nauseam przez większość historyków zajmujących się SS. Krótko mówiąc, twierdzą oni, że Himmler po prostu potrzebował ludzi w mundurach, których mógłby rzucić przeciwko nacierającym armiom sowieckim. Była to z jego strony gra liczb – zło konieczne. W niniejszej książce proponuję inne wyjaśnienie. Werbunek nie-Niemców był nie tylko zgodny ze wspieraną przez nazistów i ewoluującą podczas wojny teorią rasową, ale stanowił kluczowy składnik wielkiego planu obmyślonego przez tajne grupy ekspertów SS. Wielu przedstawicieli elity nazistowskiej gardziło Himmlerem jako służalczym, małostkowym biurokratą. Ocenę tę niczym echo powtarza wielu współczesnych historyków. To jednak pozory. Wyobraźnia Himmlera była skryta, zabójcza i bezgraniczna. Jego tajny plan zmierzał do zbudowania imperium niemieckiego zdominowanego nie przez Hitlera i partię nazistowską (NSDAP), tylko przez SS. Budowa owej „Europy” SS wymagała całkowitej fizycznej likwidacji wszystkich rasowych wrogów Rzeszy. Jednocześnie Himmler i jego kadra ekspertów SS proponowali kompletną przebudowę etnicznego charakteru Europy. W celu wprowadzenia w życie tego potwornego planu Reichsführer SS przekształcił SS w budzącą grozę zmilitaryzowaną służbę gotową złożyć ofiarę z krwi. Bataliony policyjne SS i dywizje Waffen SS miały się stać zbrojnym ramieniem wypaczonej rewolucji, której wynikiem byłaby rasowa utopia. Naturalnie Himmler nie omawiał tych pomysłów otwarcie, niemniej jednak podczas rozmowy z Avindem Berrgravem, arcybiskupem Norwegii, wspomniał o kilku kuszących aspektach planu SS. Werbunek do tej organizacji, wyjaśniał, nie jest kwestią liczb – chciał najlepszych z najlepszych, śmietankę narodów „germańskich”: Weźmy jako przykład pułk Nordland [dywizję SS] – mówi Himmler. – Uważacie, że potrzebujemy tych ludzi jako żołnierzy? Obejdziemy się bez nich! Nie wolno nam jednak stawać

na drodze swobodnemu zaspokojeniu przez nich ich pragnień. Zapewniam, iż powrócą oni jako wolni i oddani zwolennicy naszego systemu18. Nie taki był plan Hitlera. Podczas gdy Himmler marzył o przyszłej „Euro­pie” SS, Hitler trzymał się małostkowych idei koszarowego fanatyka. Podziwiał, choć niechętnie, Indie Brytyjskie, w których ujarzmiono ciemnoskóre masy. Gardził hinduskim nacjonalistą Subhasem Czandrą Bosem, który uciekł do Berlina, aby szukać u Niemców pomocy w walce z Brytyjczykami. W pogardzie miał też jego Legion Hinduski utworzony przez niemiecką armię. Uważał go za „żart”. Jednocześnie Himmler uważał Bosego i jego hinduskich rekrutów za członków „bractwa aryjskiego”. Sponsorował niemiecką „ekspedycję naukową” do Tybetu, gdzie szukała ona związków rasowych między ludami europejskimi a tybetańską arystokracją. „Europa” SS była zaledwie początkiem. Pisząc w 1943 roku, Himmler spoglądał kilka dekad do przodu, do czasu kiedy „powstanie politycznie niemieckie – Germańskie Imperium Światowe”. Początkowo wielki plan Himmlera obejmował wyłącznie narody nordyckie Europy Zachodniej i Środkowej. Zupełnie tak jak Hitler uważał Wschód za nieprzeniknione siedlisko słowiańskich hord, których zdegenerowana krew stanowiła śmiertelne zagrożenie dla przetrwania Europy. Doświadczenia wojny zmieniły jego nastawienie i doprowadziły do radykalnego przemyślenia na nowo długoterminowej strategii SS. Pod koniec czerwca 1941 roku armie Hitlera wkroczyły do Związku Radzieckiego. Do niemieckiej niewoli dostały się miliony radzieckich żołnie­rzy, których zamknięto w ogromnych obozach pod gołym niebem, zbudowa­nych naprędce w okupowanej Polsce. Obozy te stały się miejscami masowych mordów. Ponad 2 miliony jeńców radzieckich zmarły w nich od chorób, celowego głodzenia i z rąk plutonów egzekucyjnych, wielu dlatego, że „wyglądali na Żydów”19. Ale dla niemieckiego antropologa Wolfganga Abla, który był związany z Głównym Urzędem Rasy i Osadnictwa SS (RuSHA), obozy te z piekła rodem stanowiły pseudonaukową wyspę skarbów. Abel i jego ekipa mogli w nich badać i mierzyć setki żyjących „okazów” pochodzących z każdego zakątka radzieckiego imperium. Wkrótce dokonali zaskakujących odkryć. Drobiazgowe badania antropometryczne Abla pokazały, iż germańska krew przez region Morza Bałtyckiego i Ukrainę dotarła daleko na wschód. W „Generalnym Planie Wschodnim”, opracowanym po niemiec­kim ataku na Związek Radziecki, uczeni związani z SS proponowali całkowitą germanizację podbitych terenów wschodnich. Mówiąc wprost, wyobrazili sobie likwidację miejscowych narodów i sprowadzenie niemiec­kich osadników. Odkrycia „misji Abla” znacznie skomplikowały sprawy. Nazbyt uproszczone rozróżnienie ludów germańskich i słowiańskich zaczęło się przedstawiać jako o wiele bardziej złożone20. Owe odkrycia antropologiczne implikowały, iż niektóre „wschodnie” narody mogą posiadać odpowiednio dużą ilość „germańskiej” krwi, aby można je było zakwalifikować jako przyszłych obywateli Rzeszy. Później Himmler miał także na nowo przemyśleć rasowy status narodów bałkańskich, na przykład bośniackich Muzułmanów, Bośniaków. Jednakże w jaki sposób wyeksploatuje się „germańskie krwiobiegi” (pojęcie wykorzystane w broszurze instruktażowej SS)? Czy tę „utraconą krew” można będzie w jakiś sposób zwrócić Rzeszy, do której należała? W ramach pokrętnej niemieckiej logiki rasowej owa germańska krew posiadała jedynie utajoną jakość. Z pewnością była to wartość potężna, ale niekoniecznie gwarantowała, że jej posiadacze będą lojalnie służyć przyszłej Rzeszy. Himmler miał w zanadrzu radykalne rozwiązanie. Zamierzał „zebrać” utraconą germańską krew poprzez służbę wojskową i ofiarę z niej. Reichsführer SS był wyznawcą pseudonaukowych idei antropologów, takich jak Hans F.K. Günther, którzy interpretowali rasę w ściśle biologicznym sensie. Podziwiał też poglądy głoszone przez rywala Günthera psychologa Ludwiga Ferdinanda

Claussa i jego zwolenników. W książkach podobnych do opublikowanej w 1926 roku Rasse und Seele Clauss przedstawił nieco heretycką teorię, według której różne rasy posiadały różne „dusze”. Na przykład Niemcy przejawiali cechy szlachetnej duszy nordyckiej, natomiast przekleństwem Żydów były ich materialistyczne dusze semickie. Szczegóły owych lotnych spekulacji nie powinny nas w tym miejscu zajmować. Niemniej jednak idea „duszy rasowej” oderwanej od atrybutów fizycznych zakładała, iż rasa jest do pewnego stopnia podatna na wpływy. Dla Himmlera tożsamość rasowa była również kwestią woli, zdolną, w wyjątkowych warunkach, do przekształcenia swojego dziedzictwa biologicznego. Według tego tchórzliwego mężczyzny, który choć bardzo chciał być żołnierzem, nigdy nim nie został, najwyższy przejaw woli stanowiła zgoda na konieczność zabijania i oddania własnego życia. Himmler nazywał Waffen SS „siłą uderzeniową nowej Europy”. Uważał, że służba wojskowa, ofiara, a przede wszystkim gorliwe niszczenie wrogów rasowych Rzeszy mogą stanowić środek do przekształcenia rasowych „dusz” nieniemieckich rekrutów, otworzyć przed nimi drzwi do członkostwa w wielkiej germańskiej rodzinie. Ów plan nie odnosił się wyłącznie do Waffen SS – zbrojnej SS. Gwałtowna ekspansja imperium Himmlera i jego służby bezpieczeństwa, SD (później włączonego do Reichssicherheitshauptamt – RSHA), rozpoczęła się w połowie lat trzydziestych wraz z przejęciem kontroli nad niemieckimi służbami policyjnymi. Dla Reichsführera SS nie było większej różnicy między policjantem w służbie Rzeszy a żołnierzem Waffen SS. Niezależnie od tego, czy rekrut był odziany w zielony mundur niemieckiej policji, czy też w asfaltowoszary uniform Waffen SS, stał on na straży bezpieczeństwa Rzeszy, a jego „duch walki” (Kampfgeist) miał poświęcić się „bezwzględnej zagładzie wroga”21. W ten sam sposób pierwsza fala zagranicznego zaciągu do Waffen SS po 1939 roku objęła cudzoziemców, którzy trafili do oddziałów policji pomocniczej, tak zwanej Schutzmannschaften (znanej także jako Schuma). Ludzie ci, dowodzeni przez niemieckich oficerów SD, rozpoczęli kampanię masowego ludobójstwa przeciwko swoim rodakom. W lecie 1942 roku Himmler zaczął zezwalać na tworzenie nieniemieckich oddziałów Waffen SS. Wielu ludzi służących wcześniej w Schuma przeniesiono do nowych dywizji. Plan Reichs­führera SS miał zdumiewające konsekwencje. W lecie 1942 roku zgodził się on na utworzenie estońskiej dywizji SS, a w roku kolejnym rozpoczął werbunek Łotyszy. W 1943 roku do Waffen SS przyjęto co najmniej 15 tys. bośniackich Muzułmanów. Nieco ponad rok później, w lecie 1944 roku, spośród żołnierzy Himmlerowskiej Waffen SS ponad 50 procent nie urodziło się w Niemczech. W każdej dywizji SS służyli zagraniczni rekruci, a 19 z nich było zdominowanych przez cudzoziemskich rekrutów22. Pod koniec wojny SS wchłonęła ponad milion sowieckich Osttruppen (żołnierzy ze Wschodu), w tym wielu muzułmanów. Ostatecznie w cudzoziemskich legionach Himmlera służyli też Hindusi, Arabowie, Albańczycy, Chorwaci, Osetyjczycy, Tadżycy, Uzbecy, Bośniacy, Ukraińcy, Azerowie, a nawet mongolscy buddyści. Pod koniec kwietnia 1945 roku, gdy Hitler popełnił samobójstwo w bunkrze pod Kancelarią Rzeszy w Berlinie, kilkaset metrów dalej esesmani z Francji, Belgii i Łotwy wspólnie z niemieckim Volkssturmem i brygadami Hitlerjugend na próżno próbowali powstrzymać niemożliwą do odparcia nawałnicę armii Stalina. W tym samym czasie co najmniej 10 tys. ukraińskich esesmanów uciekało na zachód w nadziei, że zdołają się poddać aliantom i tym samym uniknąć aresztowania przez mściwe bataliony radzieckiego NKWD. Na całym obszarze Europy złożone z cudzoziemców legiony Rzeszy musiały zmierzyć się z brutalną rzeczywistością klęski. Rzucają one długi cień.

Werbunek cudzoziemców do SS wydaje się kwestionować hipotezę wysuwaną przez Daniela Goldhagena, jakoby motorem Holokaustu, systematycznego ludobójstwa europejskich Żydów, był niemiecki „eliminacyjny antysemityzm”. W 1996 roku opublikowano jego głośną książkę Gorliwi kaci Hitlera23. Podobnie jak Christopher Browning w ogłoszonej cztery lata wcześniej pracy Zwykli ludzie24, Goldhagen skoncentrował się na niemieckich batalionach policyjnych, które dokonywały masowych rozstrzeliwań Żydów w okupowanej Europie Wschodniej. Goldhagen twierdzi, iż ludzie służący w owych batalionach byli typowymi Niemcami nasiąkniętymi antysemicką nienawiścią, która uczyniła z nich „gorliwych katów”. Według niego każdy Niemiec mający taką samą okazję do zabijania uczyniłby dokładnie to samo co policjanci, których badał. Zdaniem Goldhagena Holokaust był zatem zbrodnią niemiecką: „rezultatem (...) chęci [Hitlera] zniszczenia żydowskich wpływów”25. Hitler ogłosił, iż chce zabić wszystkich Żydów, i dążył do osiągnięcia tego celu przy entuzjastycznym, cichym przyzwoleniu niemieckich obywateli. Goldhagen twierdzi, że w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku większość Niemców sympatyzowała z planem Führera. W tym sensie Holokaust był „przedsięwzięciem narodowym”. Charakteryzuje on tak zwanych dobrych Niemców jako „jedyne trzeźwe postacie pośród karnawału makabry i rozpasania”. Stwierdza, iż ów podzielany przez większość Niemców „zespół przekonań” był „tak głęboką nienawiścią, jakiej nie żywił nigdy jeden naród wobec drugiego”26. Żadna inna książka na temat III Rzeszy nie wywołała tak gwałtownej debaty, a gdy ją przetłumaczono na niemiecki i opublikowano w świeżo zjednoczonych Niemczech – tak głębokiej refleksji. Kiedy Goldhagen wybrał się w podróż po tym kraju, armia dziennikarzy i fotoreporterów podążała za nim wszędzie tam, dokąd się udawał. Mówiono, że „wygląda jak Tom Hanks”. Stał się pożądanym gościem najbardziej prestiżowych telewizyjnych talk-shows. Wydawało się, iż nowe pokolenie Niemców chciało się taplać w winie swoich dziadków. Ale po wielkim tournée i medialnym poruszeniu nadszedł czas na trzeźwą analizę. Wkrótce okazało się, że Goldhagen historyk to kolos na akademickich glinianych nogach. Oskarżono go o niewłaściwą interpretację badań przeprowadzonych przez innych, przede wszystkim Browninga, i pominięcie danych niepasujących do jego teorii. Historyk Eberhard Jäckel nazwał tego syna ocalałych z Holokaustu Żydów „gnojkiem z Harvardu” i napiętnował Gorliwych katów Hitlera jako książkę „po prostu złą”. Jednakże po trwającej ponad dekadę gorącej debacie idea Goldhagenowskiego „wielkiego wybuchu” uparcie nie zamierza po cichu przeminąć. Gorliwi kaci Hitlera zmusili historyków do poważnego zastanowienia się nad sprawcami ludobójstwa, a także nad potwornym losem wielu milionów jego ofiar. Pytanie, jakie chcę zadać w niniejszej książce, jest proste. Czy teoria Goldhagena na temat „niemieckiego antysemityzmu eliminacyjnego” tłumaczy masowe mordy na Żydach i innych wrogach Rzeszy dokonywane po 1939 roku rękami miejscowych milicji w Chorwacji, Rumunii, państwach bałtyckich, na Białorusi, Ukrainie i w wielu innych regionach Europy Wschodniej? Jak wyjaśnia ona zapał, z jakim po czerwcu 1941 roku setki tysięcy mężczyzn niebędących Niemcami ruszyło, żeby wstąpić do sił zbrojnych III Rzeszy, a przede wszystkim Waffen SS? Czy owi zagraniczni kolaboranci nie byli również gorliwymi katami? Czy Holokaust nie był zbrodnią wyłącznie niemiecką, lecz zjawiskiem na skalę Europy? W przypadku Europy Wschodniej do pierwszego pogromu czasów wojny doszło w rumuńskim mieście Jassy. Po wkroczeniu do państw bałtyckich, na Białoruś i Ukrainę wojsk niemieckich, za którymi szły Einsatzgruppen, szwadrony śmierci SD, Litwini, Łotysze i Ukraińcy skorzystali z okazji wymordowania swoich żydowskich sąsiadów w ramach orgii pozornie wyglądającej na spontaniczne ludobójstwo. Europę Wschodnią ogarnął spazm przemocy, który kosztował życie

ponad 5 milionów Żydów. W tym samym czasie we Francji, w Belgii, Skandynawii i Holandii kolaborujące z Niemcami milicje zdradzały i aresztowały swoich żydowskich rodaków, a także deportowały ich do niemieckich obozów. Wielu sprawców Holokaustu nie było Niemcami. Czy w takim razie tych ludzi, kobiety i mężczyzn, również musimy uznać za gorliwych katów Hitlera? Wydaje się, iż Goldhagen po prostu się pomylił. Nie trzeba było być Niemcem, żeby stać się kimś, kogo francuscy historycy nazywają génocidaire. Wielu spośród cudzoziemskich kolaborantów wychowało się w kulturach narodowych równie przesiąkniętych odrazą do Żydów jak niemiecka. Motywacje licznych dziesiątek tysięcy członków pomocniczych formacji policyjnych i żołnierzy Waffen SS były oczywiście różne i trudne do zdefiniowania. Na każdego fanatyka wśród nich przypadał oportunista i poszukiwacz przygód. Apologeci zagranicznych ochotników Waffen SS twierdzą, iż byli oni „takimi samymi żołnierzami jak wszyscy inni”. Historycy wojskowości mają skłonność do nieinteresowania się ideologią i w przypadku II wojny światowej wzdragają się przed myślą o dyskusji na temat Holokaustu. Przecież walka w szeregach armii III Rzeszy, czy to regularnego wojska, Wehrmachtu, czy batalionów policji SS i Waffen SS, nie oznaczała zaciągnięcia się do udziału w wojnie „jak każda inna”, ani przed nią, ani po niej. Generał Erich Hoepner w następujący sposób podsumował niemiecką etykę wojskową: „[wojna ta] jest stuletnią walką narodu germańskiego (...) przeciwko żydobolszewizmowi (...) i musi zostać konsekwentnie przeprowadzona z niespotykaną wcześniej bezwzględnością (...) wróg [musi zostać] całkowicie i bezlitośnie unicestwiony (...) żadnego oszczędzania strażników obecnego systemu rosyjsko-bolszewickiego”27. Wróg nie został zdefiniowany jako uzbrojeni mężczyźni, ale jako „strażnicy systemu”. Według przewrotnej ideologii Rzeszy każdy Żyd w jakiś sposób „stał na straży systemu bolszewickiego” tylko dlatego, że był Żydem. Owa „etyka” sankcjonowała siłą rzeczy „zbiorowe środki przymusu”, co w praktyce oznaczało masowe mordy na cywilach, których dalsze istnienie zagrażało pomyślności Rzeszy. Według tej etyki unicestwienia bezbronni mężczyźni, kobiety i dzieci nie mieli już być uważani za „ofiary wśród ludności cywilnej powstałe w wyniku działań wojennych”, ale zabijanie ich miało stanowić integralną część strategii wojskowej. Zagraniczni ochotnicy, którzy wstąpili do rozmaitych służb Rzeszy, wyraźnie rozumieli etykę niemieckiej wojny. Po wkroczeniu armii Hitlera do Związku Radzieckiego Reinhard Heyd­rich, szef SD, zaczął wysyłać w teren „miejscowe” oddziały pomocnicze policji, które miały przeprowadzić „samooczyszczenie” ich krajów. Rozumiał przez to dokonywanie masowych mordów na Żydach i komunistach. Niemieccy ­SD-mani i ich miejscowi kolaboranci z bezlitosną dzikością niszczyli posiadające długą tradycję żydowskie społeczności na Wschodzie. Heydrich i jego podwładni dobrze rozumieli, że wschodnioeuropejscy nacjonaliści uważali swoich żydowskich sąsiadów za agentów bolszewizmu. Irracjonalne łączenie Żyda z bolszewizmem, wspólne dla Niemców i ich kolaborantów, dla milionów oznaczało wyrok śmierci. Do końca 1941 roku niemiecka policja i bataliony Schuma rozstrzelały w Europie Wschodniej i na okupowanych terenach Związku Radzieckiego co najmniej milion Żydów. W ciągu następnego roku życie straciło kolejnych 700 tys. – rozstrzelanych bądź uśmierconych w obozach zagłady powstałych w ramach operacji „Reinhardt”. W odosobnionych, nieoznaczonych lasach i na łąkach, podobnie jak w Auschwitz, zmarły miliony28. Ich zabójcami byli nie tylko niemieccy esesmani i żołnierze, ale także Łotysze, Ukraińcy i inni Słowianie służący Rzeszy. Kiedy powstały takie centra zagłady, jak Treblinka, Sobibór i Auschwitz-Birkenau (który był również obozem pracy), bataliony Schuma składające się z autochtonów nie miały już co robić. To właśnie w tym okresie przejściowym Himmler po raz pierwszy wydał zgodę na utworzenie wschodnich legionów lub dywizji Waffen SS. Kiedy

policjanci stali się żołnierzami, nie przestali mordować Żydów. Wojna jest z definicji krwawa, dlatego też mężczyznom w mundurach wybacza się drobne „ekscesy”. Jak jednak wskazuje Ian Kershaw, historycy posiadają „skłonność do oddzielania wojskowej historii wojny [1939–1945] od analizy strukturalnej państwa nazistowskiego”29. Nowe pokolenie historyków, na czele z Omerem Bartovem, zaczęło demontować sztuczne zapory oddzielające politykę, ideologię i masowe mordy. Wojna na Wschodzie, jak twierdzi Bartov, „wymagała całkowitego zaangażowania, absolutnego posłuszeństwa, nieustannego niszczenia wroga”30. „Nieustanne niszczenie” stanowi zwięzłą definicję wojny toczonej przez Niemcy w latach 1939–1945. Spowodowała ona nieodwracalną i głęboką erozję przyzwoitości jej uczestników, czy to Niemców, Francuzów, Łotyszy, czy Bośniaków. Niniejsza książka nie jest historią SS lub Waffen SS. Nie zamierza też być wyczerpującym „katalogiem” wszystkich nieniemieckich batalionów policji ani dywizji bojowych. Zamiast tego do pewnego stopnia szczegółowo analizuje pewne konkretne przypadki, które rzucają światło na werbunek zagranicznych kolaborantów jako wykonawców ludobójstwa. Część I rozpoczyna się od niemieckiej inwazji na Polskę i jednoczesnego powstania zarówno nowej doktryny prowadzenia działań wojennych, jak i „uzbrojonej SS”, której Hitler powierzył utrzymanie bezpieczeństwa na okupowanym terytorium. W ramach doktryny nazistowskiej bezpieczeństwo zależało od likwidacji wrogów rasowych Rzeszy. Od samego początku wojny Himmler wykorzystywał bataliony policji SS oraz oddziały uzbrojonej SS jako awangardę systematycznie prowadzonego ludobójstwa. W trakcie krótkiej kampanii w Polsce Niemcy w niewielkim stopniu posłużyli się siłami nieniemieckimi, głównie Niemcami etnicznymi i Ukraińcami. Po inwazji na Bałkany wiosną 1941 roku wspierane przez Niemców miejscowe milicje, na przykład Ustasza w Chorwacji i Żelazna Gwardia w Rumunii, rozpoczęły kampanie wymierzone przeciwko żydowskim współobywatelom. Dla Niemców pogromy te stanowiły ważną lekcję posyłania do akcji zagranicznych katów. Jednocześnie sugerowały, iż zbrodnicze rozwiązanie „problemu żydowskiego” zostało opracowane, przynajmniej częściowo, przed latem 1941 roku. Pogromy na Bałkanach były próbą przed ludobójstwem i zachęciły SS do utrzymywania stosunków z ugrupowaniami skrajnych nacjonalistów w państwach bałtyckich i na Ukrainie. W części II dowiemy się, co to oznaczało. Mianowicie, zaledwie kilka dni po niemieckim ataku na ZSRR 22 czerwca 1941 roku, grupy operacyjne Himmlera rozpoczęły rekrutację odpowiednich Litwinów, Łotyszy i Ukraińców do pomocy w realizacji żmudnego zadania, jakim było ludobójstwo. W tym samym czasie kierowany przez Wilhelma Canarisa niemiecki wywiad wojskowy utworzył dwa ukraińskie bataliony bojowe, znane jako „Roland” i „Nachtigall”, które również wzięły udział w masowych mordach na ukraińskich Żydach. Choć szybko przez Niemców rozwiązane, udowodniły one, iż jednostki bojowe również mogą być wykorzystywane jako mordercy bezbronnych cywilów uznanych za wrogów Rzeszy. Europa Wschodnia jest tym obszarem geograficznym, na którym doszło do największego ludobójstwa w historii. To tutaj działały szwadrony śmierci SD, to tutaj Niemcy zbudowali swoje obozy. W rezultacie kolaboranci z Europy Wschodniej odegrali bezpośrednią rolę w masowych mordach dokonywanych pod auspicjami dowódców z SS. Zachodni ochotnicy do SS, na przykład z Francji, Belgii i Holandii, wykazywali takie samo poświęcenie ideologiczne w kwestii zniszczenia „żydobolszewizmu”. Rekrutacja owych „Germanów” rozpoczęła się w 1940 roku, jednak nabrała tempa dopiero po ataku na Związek Radziecki. Szczegółowo przyglądam się przypadkowi niesławnego belgijskiego kolaboranta Léona Degrelle’a, aby pokazać złożoną motywację „krzyżowców przeciwko bolszewizmowi”. W lecie 1942 roku Himmler, zaczynając

od Estonii, zezwalał na rekrutację obcokrajowców do dywizji Waffen SS na Wschodzie. Ów nowy etap werbunku nabrał tempa po klęsce niemieckiej 6. Armii pod Stalingradem. Jednocześnie odzwierciedlał zmianę w podejściu SS do zagadnienia rasy. W tym czasie Himmler zaczął postrzegać werbunek cudzoziemców jako środek sprzyjający „germanizacji”. Kiedy radzieccy partyzanci, pejoratywnie nazywani Banditen, skutecznie zagrażali bezpieczeństwu Niemców, Himmler wykorzystał swoje wschodnie legiony głównie jako oddziały do walki z nimi. Jako że Niemcy nazywali „bandytami” także Żydów, oznaczało to również, iż zagraniczne dywizje SS w dalszym ciągu mordowały tych Żydów, którzy dzięki niezwykłemu szczęściu przetrwali szwadrony śmierci SD i operację „Reinhardt”. Część III rozpoczyna się od lata 1944 roku. W tym czasie SS Himmlera była zmilitaryzowanym państwem w państwie, które rozrosło się nadmiernie dzięki rekrutacji cudzoziemców. Pomimo katastrofalnego odwrócenia sytuacji na wszystkich frontach Reichsführer SS wciąż myślał w kategoriach Wielkiego Imperium Germańskiego, bronionego przez pangermańską armię zahartowaną w walce i gorliwie dokonywanych masowych mordach. Himmler zaczął wybiegać myślami do czasów „po Hitlerze”. Tuż po zakończeniu wojny w Ostatnich dniach Hitlera Hugh Trevor-Roper w sposób zapadający w pamięć przedstawił wizerunek Reichsführera SS jako najwierniejszego paladyna Hitlera. Jego pozycja prawowitego następcy Führera, jak sam uważał, rzadko była kwestionowana. W ostatniej części tej książki proponuję bardziej złożoną, jeśli nie całkowicie przeciwną interpretację. Lojalność była znakiem firmowym Himmlera, środkiem, dzięki któremu piął się w górę na podstępnym dworze Hitlera i ugruntował tożsamość marki, jaką stanowiła SS. Dla tego zagadkowego biurokraty zapewnianie o swojej lojalności równie dobrze mogło stanowić psychologiczną konieczność. Himmler dobrze wiedział, że każde jawne podważenie pozycji Hitlera doprowadziłoby go do katastrofy. W wyniku licznych ledwie zauważalnych kroków ambicja Reichsführera SS zaczęła przerastać ambicję Hitlera. Jego potajemny plan opierał się na elastycznej, pseudonaukowej logice, która – jakkolwiek może się teraz wydawać szalona – snuła wizję przyszłości bez partii nazistowskiej i jej przywódcy. „Germanizacja” zakładała zarówno zabijanie na skalę masową, jak i dokooptowanie odpowiednich nie-Niemców mających służyć jako psy wojny do podboju i okupacji. Dla Hitlera wojna stanowiła środek do zdobycia przestrzeni życiowej w Europie Wschodniej i narzucenia hegemonii Niemiec. Dla Himmlera była ona zaledwie wstępem do etnicznego przekształcenia Eurazji w imperium nordyckie. Kiedy w marcu 1945 roku „Tysiącletnia Rzesza” upadła od ciężkich alianc­kich ciosów, owe dwie bardzo różniące się od siebie wizje wreszcie zderzyły się ze sobą. Hitler wykluczył Himmlera ze wspólnoty i skazał go na śmierć. Ostateczny rozłam między nimi spowodowała wiadomość o bezowocnych kontaktach Himmlera z aliantami. Jednakże lont został podpalony wiele lat wcześniej i tlił się po cichu niezauważany aż do upadku Rzeszy. Heinrich już nie był „wierny”. Nie miał jednak zbyt wiele czasu, żeby nacieszyć się światem bez Hitlera. Odtrącony przez nowy rząd tymczasowy admirała Karla Dönitza błąkał się bez celu po północnych Niemczech. Pod koniec maja 1945 roku przebrany w mundur oficera Geheime Feldpolizei (Tajnej Policji Polowej) został zatrzymany przez oddział armii brytyjskiej. Ostatnie słowa, jakie wypowiedział, zanim przegryzł ukrytą w ustach kapsułkę z cyjankiem potasu, brzmiały: „Jestem Heinrich Himmler”.

CZĘŚĆ I Wrzesień 1939– czerwiec 1941

Rozdział 1 Czyngis-chan pozbawił życia miliony kobiet i dzieci, świadomie i z radosnym sercem. Historia widzi w nim jedynie wielkiego twórcę państwa. Hitler, sierpień 1939 22 sierpnia 1939 roku Adolf Hitler wezwał naczelnych dowódców armii niemieckiej do swojej południowej kwatery Berghof, w pobliżu Berchtes­gaden w Alpach Bawarskich. Generałowie i ich adiutanci, stukając obcasami, minęli duże kaktusy rosnące przy wejściu i zebrali się w wielkim hallu. Dominowały w nim ogromny globus i takież okno panoramiczne wychodzące na Austrię, wchłoniętą już przez Rzeszę. Hitler spędził wiele godzin w swoim tutejszym gabinecie, popijając herbatę i wpatrując się w skaliste zbocza góry Untersberg. Według legendy spoczywa w niej rudobrody niemiecki cesarz Fryderyk Barbarossa, czekając na przebudzenie, by w razie potrzeby uratować Niemcy. Hitler nazwie jego imieniem plan inwazji na Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku. Być może powinien sobie przypomnieć, że cesarz nie zginął w bitwie z niewiernymi, ale utonął podczas kąpieli w armeńskiej rzece. Dowództwo armii przybyło, by wyznaczyć cele dla Fall Weiß (Białego Wariantu), planu ataku na Polskę31. Na tle imponującego widoku Alp Bawarskich Hitler roztoczył oszałamiającą wizję podboju. Poinformował swoich generałów, iż stosunki z Polską osiągnęły polityczne dno. Polska prowokacja była „nie do zniesienia”, a jedynym rozwiązaniem stało się dosłowne unicestwienie narodu polskiego. Oznaczało to, że powodzenie Białego Wariantu zależeć będzie od prowadzenia wojny nowego typu. Hitler upierał się, aby Niemcy nie tylko upomnieli się o swoje rzekome historyczne prawa do polskich ziem stanowiących „przedłużenie [niemieckiej] przestrzeni życiowej na wschodzie”. Zadaniem jego sił zbrojnych miała być także eliminacja „śmiertelnego wroga” Rzeszy Niemieckiej: polskiej elity. Hitler wyjaśnił, co przez to rozumie: „siły życiowe” (lebendige Kräfte) Polski muszą zostać zlikwidowane: „Celem musi być nie dotarcie do jakiejś oznaczonej linii, lecz zniszczenie żywej siły”32. Język, jakim posługiwał się Hitler, nie pozostawiał miejsca na dwuznaczność: „Nie miejcie litości. 80 milionów ludzi [tj. Niemców] musi dostać to, co im się słusznie należy”. Podczas późniejszego spotkania dotknął sedna: „polscy przywódcy muszą zniknąć. Tam gdzie są, muszą zostać zabici, jakkolwiek brutalnie to brzmi”33. Według wpisu w swoim dzienniku, dokonanego po wcześniejszym spotkaniu, niemiecki generał armii Franz Halder gorliwie się z tym zgadzał: „Polska musi nie tylko zostać pokonana, ale także zlikwidowana najszybciej, jak to możliwe”. Pruska elita cieszyła się z nowej szansy na zniszczenie znienawidzonych Polaków, którzy zbyt często powstawali z popiołów klęski. Teraz mieli zostać unicestwieni raz na zawsze. Hitler i jego generałowie wyobrażali sobie kampanię w Polsce jako „wojnę zmierzającą do likwidacji”. Kraj ten nie miał być po prostu podbity, ale zniszczony. „Nie miejcie litości!” – nalegał Hitler. Generałowie Wehrmachtu, tacy jak choćby Halder, często posługiwali się słowem „likwi­dacja” i najwyraźniej nie mieli oporów przed „fizycznym zniszczeniem ludności Polski”. Pruska doktryna militarna od dawna wzywała do „całkowitego zniszczenia” sił zbrojnych przeciwnika („wykrwawić Francuzów” w 1871 roku) oraz do akcji odwetowych wobec kultury wrogiego państwa i jego ludności cywilnej. Jednakże nowa strategia wojenna Hitlera zakładała „okrucieństwo” na ­niespotykaną wcześniej skalę. Dla jego generałów stanowiło ono problem nie natury moralnej, lecz praktycznej. Z czysto wojskowego punktu widzenia, likwi­dacja „sił

życiowych” danego narodu była czasochłonna i wymagała oddelegowania oddziałów ze „stref działania i obszarów na tyłach”. Szef SS Heinrich Himmler i jego śliski zastępca szef SD Reinhard Heydrich zrozumieli, że Hitlera „wojna na wyniszczenie” stwarza nadzwyczajne możliwości. SS miała przejąć odpowiedzialność za likwidację, bezpieczeństwo i operacje „oczyszczania”, czyli za masowe egzekucje – uciążliwe zadania najlepiej wykonywane przez wyspecjalizowane milicje, które SS z łatwością mogła zapewnić. W zamian Himmler miał żądać coraz większego udziału w politycznych i materialnych korzyściach z okupacji. Kampania w Polsce z 1939 roku dostarczyła Himmlerowi przełomowej okazji do przekształcenia SS w awangardę nowego rodzaju wojny. Zniszczenie Polski miało położyć fundamenty pod rodzący się plan zmiany ­etnicznej mapy Europy. Choć Niemcy wysłali do Polski kilka oddziałów złożonych z cudzoziemców, wojna stała się okazją do zastosowania po raz pierwszy doktryny SS w praktyce wojskowej. Aby zrozumieć wizję współczesnej wojny rasowej Himmlera, musimy się przyjrzeć, w jaki sposób zniszczenie Polski dało początek radykalnej ideologii „politycznych żołnierzy” Hitlera. Szef SS Heinrich Himmler miał opinię nieprzeniknionego. Ów posłuszny syn konserwatywnego dyrektora szkoły z Bawarii nie dostąpił wojennej chwały podczas I wojny światowej. Zamiast tego wykształcił się na agronoma. Jego wrogowie i przyjaciele uważali go za kogoś w typie sfinksa, ale o nienagannym zachowaniu i manierach kapryśnego belfra, drętwego pedanta mającego obsesję na punkcie leków homeopatycznych i snującego dziwaczne, pseudonaukowe fantazje. Jednakowoż ów zimny fanatyk przekształcił ochronę Hitlera, Schutzstaffel, w „państwo w państwie” bezpośrednio zarządzające plądrowaniem okupowanej Europy i rzezią milionów. Analiza psychologiczna „architekta ludobójstwa” prowadzi do najbardziej banalnych wniosków: dla obrazu samego siebie, jaki posiadał Himmler, oraz dla jego relacji z Hitlerem najważniejsze były bez wątpienia lojalność i poświęcenie. Dobrze wiemy, że Führer pragnął, by jego pomocnicy, tacy jak choćby Rudolf Hess, okazywali mu niemal psie posłuszeństwo. Od samego początku politycznej kariery Himmler zręcznie manipulował rywalizującymi z nim dworzanami, którzy czuli się zobligowani do ciągłego potwierdzania swojego oddania. Za sprawą uprawianego przez ojca gorliwego kultu bawarskiej rodziny królewskiej Himmler posiadł wyrafinowane umiejętności jako wyznawca. Bardzo wcześnie zrozumiał, że droga do władzy na zmuszającym do rywalizacji i zdradliwym dworze Hitlera wiedzie przez częste potwierdzanie własnej lojalności. Dla Himmlera takie poświęcenie stanowiło zarówno potrzebę psychologiczną, jak i niezbędną, doprowadzoną do perfekcji umiejętność polityczną. Hitler nagrodził go za to często powtarzanym przydomkiem „wierny Heinrich”, który świadczy, iż Himmler wyróżniał się nawet na tle swoich najbardziej pochlebczych rówieśników. Upierał się przy tym, aby lojalność uczynić cechą charakterystyczną ideologii SS. Himmler był wysoce kompetentnym organizatorem i menedżerem. Podobnie jak Stalin stał się mistrzem „katalogu kartkowego”. Żaden szczegół nie był dla niego zbyt błahy. Wiedział wszystko o wszystkich, którzy się ­liczyli. Lubił wygłaszać pompatyczne kazania na temat czarnej magii manipulacji politycznej. Żarliwie wierzył, że zdobycie władzy stanowi konspiracyjną umiejętność, praktykowaną przez „pociągających za sznurki”. Jako „lojalny Heinrich” Himmler manipulator zrobił z tych obserwacji dobry użytek. Niemiec bałtyc­ki Felix Kersten, który został masażystą i powiernikiem Himmlera, z pewnością słusznie nazywał swojego pana „tępym racjonalistą, na chłodno analizującym ludzkie instynkty i wykorzystującym je do własnych celów”34. Chociaż Himmler przedstawiał się jako „lojalny Heinrich” i czerpał

wyraźną satysfakcję z bycia postrzeganym jako posłuszny, lojalność stanowiła dla niego środek do osiągnięcia celu. Środek, który będzie mu dobrze służył na śliskim gruncie dworu Hitlera. W przeciwieństwie do Führera i wielu przedstawicieli nazistowskiej elity Himmler nigdy nie walczył na linii frontu. Wydaje się, że ów upokarzający fakt wzbudził w nim perwersyjną potrzebę uznania przemocy za abstrakcyjną cechę człowieka, w najwyższym stopniu kształtującą jego pogląd na świat. Od bardzo dawna uważał on, że rasa germańska, nordycka posiada naturalne prawo do dominacji, któremu zagrażają Żydzi i ludy „azjatyckie”. Konflikt ten mógł zostać rozstrzygnięty wyłącznie na drodze krwawej łaźni. W styczniu 1929 roku Hitler mianował Himmlera Reichsführerem SS odpowiedzialnym za swoją osobistą ochronę, Schutzstaffel. Wówczas owa mało znacząca grupa liczyła niewiele ponad 280 ludzi, wydaje się jednak, że Himmler bardzo szybko dostrzegł drzemiący w niej potencjał. Gwałtowna ekspansja SS jest dobrze udokumentowana. W chwili dojścia Hitlera do władzy w 1933 roku liczba członków tej formacji wzrosła do ponad 50 tys. Jeszcze ważniejsze od liczb było zrozumienie przez Himmlera znaczenia marki i tożsamości grupy. Czerpiąc ze zróżnicowanych wzorców, choćby od templariuszy czy zakonu jezuitów, a także włoskich Czarnych Koszul, Himmler stworzył odrębną, otwarcie arystokratyczną, paramilitarną elitę, nasyconą ślubowaniami i sloganami. Z SS, jaka wykształciła się po 1933 roku, wyłoniły się liczne służby, milicje i pseudoakademie, na przykład Studiengesellschaft für Geistesurgeschichte, Deutsches Ahnenerbe (Towarzystwo Badawcze Pradziejów Spuścizny Duchowej, Niemieckie Dziedzictwo Przodków). Wszystkie one miały na celu radykalną zmianę niemieckiego imperializmu. Himmler przekształcił SS w aparat polityczny służący do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego w samej Rzeszy oraz na granicach jej rosnącego imperium. Hitler nigdy nie usankcjonował tak rozległych ambicji. Nie mógł sobie pozwolić na to, aby jedna osoba lub jedna służba uzyskały hegemoniczną władzę. Państwo nazistowskie jest często postrzegane jako arena, na której bardzo agresywni konkurenci do władzy nieustannie rywalizowali o nią i o przywileje. Hitler często przyznawał ten sam zakres władzy więcej niż jednemu ze swoich paladynów. Na przykład po 1941 roku komisarz Rzeszy na Ukrainie, znany z brutalności Erich Koch, prowadził wojnę ze swoim nominalnym przełożonym, ministrem Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich Alfredem Rosenbergiem. Rozrzutne powielanie zakresu władzy było dla Hitlera działaniem strategicznym. Pozwalało mu to zachować dominację nad spierającymi się rywalami, którzy mogli wygrać albo przegrać, zgodnie z prawami imitującymi naturalne „przetrwanie najsilniejszych”. Himmler bardzo dobrze to rozumiał. Musiał ukryć swój plan dla SS, aby w dalszym ciągu być postrzegany jako „lojalny Heinrich”, a nie rywal. Hitler zręcznie wykorzystywał lęk Himmlera przed zamiarami jego zastępcy Reinharda Heydricha. „Lojalny Heinrich” rzadko dawał się sprowokować i w pełni wykorzystał nieprzeniknione mechanizmy „państwa chaosu” do osiągnięcia własnych celów. Pierwsza duża okazja ku temu nadarzyła się w lecie 1934 roku. Tuż po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 roku Hitler był zaabsorbowany trudnym problemem szturmowców (SA) i ich ambitnym przywódcą kapitanem Ernstem Röhmem. Ten rzezimieszek i homoseksualista domagał się dla swoich hord brunatnych koszul lwiej części korzyści z odniesionego zwycięstwa. Twierdził, że Hitler został kanclerzem dzięki ich ciężkiej pracy i nieustraszonej walce. Teraz przywódcy SA nalegali na przeprowadzenie „drugiej rewolucji”, niezbędnej do dokończenia dzieła i nadania odpowiednio brunatnego odcienia „nowemu ładowi” Hitlera. Podrażniona ambicja Röhma stanowiła bezpośrednie zagrożenie dla niemieckiej armii, Reichswehry. Nalegał on, aby SA została uznana za główną siłę zbrojną kraju. W połowie 1934 roku niezdecydowanego dotąd Hitlera, który najprawdopodobniej nie chciał zdradzić starych towarzyszy, przekonano, by zwrócił się przeciwko Röhmowi i zlikwidował

anachroniczne przywództwo SA. Himmler, niegdyś zastępca Röhma, odegrał przywódczą rolę w ataku na dowództwo SA podczas „nocy długich noży”35. Owa czystka sprawiających kłopoty byłych towarzyszy oznaczała zmianę tempa politycznych losów Himmlera, SS i SD Heydricha. Himmler nie tylko dowiódł swojej lojalności, ale pokazał również, iż nowe państwo jest zależne od jego rosnącego w siłę aparatu bezpieczeństwa. Czystka uwolniła SS i SD od kontroli ze strony SA i jednocześnie podniosła pozycję SS w odbiorze społecznym. Po pełnym przemocy lecie 1934 roku niemieckie klasy średnie i wyższe zaczęły postrzegać SS jako sposób na umocnienie swego statusu w ramach nowego porządku. Bystrzy młodzi mężczyźni grupowo wstępowali do SS, wnosząc do niej agresywne ideologie rasowe rodem z niemiec­kich uniwersytetów. SS stała się teraz najbardziej reakcyjną akademią z możliwych i państwem bezpieczeństwa w państwie. Zarówno Himmler, jak i Heydrich rozumieli, iż muszą ostrożnie zacis­kać dłonie na cuglach władzy. Powinni jawić się jako ci, którzy służą nowemu porządkowi, a nie aspirują do kierowania nim. Dewizą SS była „lojalność”. Zaskakujące jest, że Hitler czuł niepokój w związku z przerażającym rozlewem krwi podczas „nocy długich noży”, a rosnąca władza SS budziła grozę zarówno Hermanna Göringa, jak i w będącej reliktem starych czasów frakcji konserwatywnej, na której czele stał minister spraw wewnętrznych Wilhelm Frick. W ciągu kolejnych dwóch lat Himmler zręcznie zdyskredytował przeciwników i umocnił swoją władzę. Osiągnął to głównie dzięki wykorzystaniu uprzedzeń przejawianych przez nazistowskich przywódców i wielu zwykłych Niemców. Twierdził on, że Niemcy są nadludźmi posiadającymi naturalne prawo do hegemonii w Europie i na Wschodzie. Oczywiście podbój i osadnictwo na ziemiach wschodnich były powszechną obsesją zarówno wśród konserwatywnych Niemców, jak i radykalnych nacjonalistów pokroju Hitlera. Jednak to Himmler został dotknięty w okresie dojrzewania emocjonalną „obsesją wschodnią” i to on, a nie Führer, uczynił z tych ultraimperialnych aspiracji wszechobecny składnik myśli narodowosocjalistycznej. Polityka zagraniczna Himmlera – czyli zajęcie przez Niemcy ziem wschodnich – była w istotny sposób powiązana z jego sposobem myślenia o sprawach krajowych. Etnicznym prawom Niemców do naturalnej hegemonii zagrażał i podkopywał je wróg wewnętrzny: Żydzi. W ideologii SS Żydom, narodowi bez państwa, w naturalny sposób przypadała rola „międzynarodowych spiskowców”, posiadających członków rodziny i wpływy zarówno w Moskwie, jak i w gospodarkach kapitalistycznych. Przeznaczeniu Niemiec zagrażał, jak zwykle, mityczny „cios w plecy”. Dlatego też radykalny imperializm potrzebował koz­łów ofiarnych. W umyśle narodowego socjalisty Słowianie, czarni, wolnomularze i Cyganie (Romowie) wspierali Żydów, którym przypadła rola przywódcza. Himmler wytrwale uprawiał ową dwoistą mitologię usankcjonowanego krwią imperializmu oraz pozostających w cieniu wrogów wewnętrznych. Jego rzekomo ekscentryczna fascynacja mitologią niemiecką w żadnym stopniu nie była dziwaczna. Stanowiła środek służący umocnieniu pozycji SS jako chorążego i agresywnego protektora germańskich wartości. W pewnym sensie przypominało to „kampanię sprzedaży”36. Po przełomie z roku 1934 Himmler z uporem grał na obu tych strunach. Przedstawiając Niemcy jako państwo osaczone, raz po raz powtarzał, że nowy porządek zależy od aparatu bezpieczeństwa, od SS. W maju 1936 roku jego wysiłek się opłacił. Hitler mianował go szefem niemieckiej policji, łącząc tym samym wszystkie służby policyjne w jeden urząd. W prywatnym liście do Führera Himmler sam sprecyzował zakres swoich obowiązków, nalegając, by uważać go za „szefa”, a nie „komendanta”, co według niego ograniczało tę rolę. Mianowanie Himmlera 17 czerwca Reichsführerem SS i szefem policji niemieckiej oznaczało porażkę jego głównych rywali, a przede wszystkim ministra spraw wewnętrznych Fricka37. Heydrich był zręcznym negocjatorem. To on, a nie jego szef, doprowadził do sformułowania ostatecznego brzmienia dekretu Hitlera w sprawie „koncentracji odpowiedzialności policyjnej w Rzeszy w ramach

jednego stanowiska” oraz obowiązków nowego szefa policji jako „kierownictwa i władzy wykonawczej dla wszystkich kwestii policyjnych w ramach kompetencji ministerstw spraw wewnętrznych Rzeszy i Prus”38. Triumf Himmlera przyniósł ze sobą skutki zarówno organizacyjne, jak i ideologiczne. Scalił on wszystkie policje mundurowe w Policję Porządkową (Ordnungspolizei – Orpo), a jej kierownictwo powierzył genera­łowi SS Kurtowi ­Daluegemu. Heydricha mianował szefem Policji Bezpie­czeństwa (Sicherheitspolizei lub Sipo), która przejęła kontrolę nad całą policją dochodzeniową, zarówno polityczną, jak i kryminalną. Administracyjna reorganizacja była osiągnięciem nadzwyczajnym, albowiem zaprzęgła w to samo jarzmo SS i niemiecką policję, tworząc za jednym pociągnięciem fundamenty pod policyjno-esesmańskie państwo. Chociaż Sipo i SD pozostały administracyjnie odrębne, miały wspólnego szefa w osobie Heydricha. Dwa lata później zostały połączone w Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), którym Heydrich również kierował. Aby w pełni docenić ideologię stojącą za administracyjną sprawnością, musimy zrozumieć zgubną konstrukcję teoretyczną ambicji Himmlera. Według jego poglądu na świat realizacja imperialnych ambicji Niemiec zależała od zwalczenia wrogów wewnętrznych, sił, które zagrażały naturalnym prawom Rzeszy do podboju. Wrogowie ci byli z definicji kryminalistami, a o ich przewinie decydowało „obce” pochodzenie. Zgodnie z tym obrona Rzeszy zależała od likwidacji wszystkich elementów przestępczych, rozumianych w kategoriach zarówno rasowych, jak i genetycznych. W tym miejscu nakładał się na siebie obraz przestępcy i obcego pod względem etnicznym, dodatkowo wzmacniając wykluczenie niemieckich Żydów i usprawiedliwiając radykalne rozwiązanie „kwestii żydowskiej”. Zachowanie przestępcze było „żydowskie”, podobnie jak wszyscy Żydzi byli potencjalnymi wrogami państwa. Owa pseudologika implikowała z kolei, iż policjanci Himmlera stali się jednocześnie żołnierzami mającymi bronić granic Rzeszy w miarę ich rozszerzania się. Łącząc bezpieczeństwo narodowe z ambicjami imperialnymi, Himmler przygotował grunt pod czystkę etniczną na masową skalę. Można uznać, iż jego nominacja na Reichsführera SS i szefa policji zapoczątkowała niemieckie ludobójstwo39. Możemy teraz powrócić do września 1939 roku, do chwili, kiedy SS Himmlera przejdzie chrzest bojowy podczas pierwszego aktu prowadzonej przez Hitlera „wojny na wyniszczenie”. Himmler rozpoczął planowanie w ramach Białego Wariantu inwazji na Polskę już w maju 1939 roku. Wszystkie główne urzędy Rzeszy uczestniczyły w owych przygotowaniach i przeciągały negocjacje dotyczące rzucenia do walki paramilitarnej policji SS oraz powstającej właśnie Waffen SS. W skład pułków SS-VT (Verfügungstruppe – oddziały bojowe SS) wchodzili przedstawiciele Gestapo, OKH (Naczelnego Dowództwa Sił Lądowych) oraz wywiadu wojskowego, Abwehry. Jak zwykle, zastępca Himmlera Heydrich zapewnił sobie główną rolę w tych przygotowaniach i meldował bezpośrednio Hitlerowi. W siedzibie SD przy Prinz-Albrecht-Strasse 8 w centrum Berlina urządził on nowe biuro, z którego miała być prowadzona operacja Tannenberg: „Zentralstelle II P”, gdzie „P” odnosiło się oczywiście do Polski. Szefem nowego wydziału mianował Franza Sixa, uważanego za eksperta od „spraw żydowskich”. Urzędnicy SD pod kierownictwem SS-Oberführera Heinza Josta rozpoczęli sporządzanie list celów (Sonderfahndungsliste), na których znalazło się około 61 tys. polskich chrześcijan i Żydów ogólnie uznanych za „elementy antyniemieckie”. Innymi słowy, stanowili oni „elementy wrogie Rzeszy i Niemcom, pozostające na terytorium wroga za liniami walczących oddziałów”40. Owe starannie opracowane akta umożliwiły później dokonywanie

masowych mordów41. Heydrich zwierzył się później Daluegemu, iż Hitler wydał mu „wyjątkowo radykalny rozkaz likwidacji rozmaitych kręgów polskiej warstwy przywódczej” – kleru, szlachty, a także Żydów i umysłowo chorych42. Zbrodniczy rozkaz Führera stanowił zapowiedź niesławnego „Rozkazu o komisarzach (Kommissarbefehl) i Kriegsgerichtsbarkeitserlaß”, wydanych dwa lata przed rozpoczęciem operacji „Barbarossa”. Usankcjonowały one nielegalne masowe egzekucje. Jednakże w 1939 roku nic nie zostało sformułowane na piśmie, a Hitler domagał się operacyjnej zasłony dymnej nawiązującej do „elementów wrogich Rzeszy”. Nieprecyzyjność pojęciowa spływała w dół hierarchii na osoby zajmujące niższe stanowiska. Głównym instrumentem masowych mordów – choć jak się przekonamy, nie jedynym – staną się Einsatzgruppen. Te grupy operacyjne, lub szwadrony śmierci, zostały już wykorzystane podczas Anschlussu, a następnie w Sudetenlandzie i w Czechosłowacji. Na początku lipca Heydrich nakazał SS-Brigadeführerowi Wernerowi Bestowi, 36-letniemu prawnikowi, wybór odpowiedniego personelu, który wkrótce zostałby skierowany do akcji w Polsce. Miał się on wywodzić ze wszystkich służb policyjnych Himmlera i stać się głównym wykonawcą nazistowskiego ludobójstwa. Później jako pierwszy miał również rekrutować cudzoziemskie oddziały pomocnicze. Większość z owych oddanych zabójców stanowili absolwenci studiów prawniczych w wieku nieco ponad 30 lat43. W połowie sierpnia Heydrich spotkał się z dowódcami swoich grup operacyjnych i poinformował ich, że Hitler osobiście powierzył mu zadanie zwalczenia polskiego „oporu”: „dopuszcza się wszystko, ze strzelaniem i aresztowaniem włącznie” – ujawnił44. Opracowane już przez Josta listy celów jasno pokazywały, co rozumiano przez pojęcie „oporu”: stanowiło ono zaledwie fasadę dla unicestwienia polskiego społeczeństwa obywatelskiego. Heydrich odmówił jednak sprecyzowania, w jaki sposób należy wykonać owe „radykalne” instrukcje. Pozostawiał to w gestii poszczególnych dowódców polowych. Wiele miało zależeć od intuicji i inicjatywy młodych Niemców. Grupy operacyjne miały otrzymać wsparcie ze strony etnicznie niemieckich „Korpusów Samoobrony” (Volksdeutscher Selbstschutz), rekrutujących się z przedstawicieli mniejszości niemieckiej w Polsce. Byli wśród nich fanatyczni narodowi socjaliści, którzy pałali rządzą odwetu na swoich polskich współobywatelach45. Już w czerwcu niemieckie oddziały zaczęły się przemieszczać na wschód, w kierunku granicy z Polską. Niezależnie od gorączkowych manewrów dyplomatycznych Hitler polecił Heydrichowi dostarczyć odpowiedniego casus belli do rozpoczęcia wojny. Twierdził on, iż etniczni Niemcy w Polsce są obiektem „krwawego terroru”, na który potrzebował teraz dowodu. Heydrich rozpoczął zatem operację „Himmler”. Pod koniec sierpnia kadra esesmanów i SD-manów w tajemnicy zebrała się w szkole policji w Bernau, gdzie wydano im mundury wojska polskiego i polskie papiery. Skoro Polacy nie chcieli sprowokować wojny, SS miała to zrobić za nich. Heydrich wyznaczył drużynom „prowokatorów” cele na granicy z Polską, w tym radiostację w Gleiwitz (Gliwicach). Tam mieli czekać na zaszyfrowany sygnał od niego: „babcia umarła”. Pierwszy oddział prowokatorów, dowodzony przez SS-Sturmbannführera Alfreda Naujocksa (autora napisanej po wojnie autobiografii Człowiek, który rozpoczął wojnę), przeprowadził atak na radiostację, nieumyślnie zabijając niemieckiego policjanta. Wśród huku strzałów z pistoletów nadał też, mówiąc po polsku, acz z niemieckim akcentem, słowa: „Nadeszła godzina wolności!”. Inny rzekomo polski oddział dokonał ataku na niemiecki posterunek celny w Hochlinden (obecnie dzielnicy Stodoły w Rybniku), gdzie podrzucił sześć ciał ­ubranych w polskie mundury, określanych mianem Konserve – konserw mięsnych. Zwłoki dostarczył rywalizujący z Heydrichem generał SS Theodor Eicke, człowiek, który w 1934 roku zastrzelił Ernsta Röhma i został szefem Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych i dowódcą

dywizji SS Totenkopf. Na potrzeby operacji „Himmler” ­Eicke wybrał i otruł nieszczęsne Konserve w obozie Sachsenhausen, nieopodal Berlina. Polskie mundury dostarczył im wywiad wojskowy, Abwehra. Kolejny oddział SD uderzył na niemiecką leśniczówkę w Pitschen (Byczynie), mażąc jej ściany byczą krwią. Na potrzeby prasy, zdumionej atakiem Polaków na Niemcy, Heydrich zamówił model granicy, na którym w miejscach polskich ataków błyskały czerwone żaróweczki. Owa makabryczna ostentacja miała nieść ze sobą następujący przekaz: polskie oddziały naruszyły granicę Rzeszy. Niemcy zostały zaatakowane! Zaaranżowane prowokacje przypominały groteskowo-komiczną operę. Była to iście gangsterska dyplomacja. Wczesnym rankiem 1 września, o godzinie 4.45, Hitler za pośrednictwem radia przemówił do niemieckich oddziałów skoncentrowanych przy granicy z Polską: na siłę odpowiemy siłą. Godzinę później cumujący w gdańskim porcie niemiecki okręt szkoleniowy Schleswig-Holstein wycelował swoje działa w tamtejszy polski garnizon i otworzył ogień. W powietrze wzbiło się 1500 niemieckich samolotów, które szybko znalazły się w przestrzeni powietrznej Rzeczypospolitej. Pięć hitlerowskich armii, składających się z ponad 60 dywizji i liczących więcej niż 1,5 miliona żołnierzy, na których czele nacierały dywizje pancerne, przelało się przez granice Polski. Podczas gdy siły niemieckie atakowały polskie armie z powietrza, lądu i morza, Hitlera zawieziono do Krolloper, która tymczasowo zastępowała Reichstag. Führer miał na sobie stalowy mundur polowy i swój Krzyż Żelazny. Polaków nazwał podżegaczami wojennymi i zapewnił rządy Francji i Wielkiej Brytanii, iż starał się wyłącznie uregulować status korytarza pomorskiego i Gdańska. Było to oczywiste kłamstwo. Niemcy mieli bowiem zamiar unicestwić naród polski. Biały Wariant stanowił mocne, proste uderzenie połączone z szybkim i bezwzględnym okrążeniem. Z północy, w kierunku Warszawy przez tak zwany polski korytarz między Pomorzem i Prusami Wschodnimi, nacierała 4. Armia niemiecka. Z Prus Wschodnich, na południe w kierunku Bugu, przesuwała się 3. Armia niemiecka, wdzierając się na tyły zdezorientowanych polskich dywizji. Ze Śląska niemieckie Armie 8. i 10. przypuściły natarcie w kierunku północno-wschodnim46. Podczas tych zdecydowanych ataków w pełni wykorzystano przewagę, jaką dawały nowe granice powstałe po zajęciu Czechosłowacji. W zamian za obietnicę 780 kilometrów kwadratowych ­terytorium Rzeczypospolitej marionetkowy dyktator Jozef Tiso zezwolił 14. Armii niemieckiej na przekroczenie słowackiej granicy z Polską. Wraz z nimi dokonały tego również wyszkolone przez hitlerowców oddziały słowackie, wbijając się między siły polskie od południa47. Nie zwalniając tempa ani na chwilę, wojska nazistowskie wdarły się głęboko na terytorium Rzeczypospolitej. Przez mniej niż 24 godziny bombowce Luftwaffe, sztukasy, wyeliminowały z walki 75 procent znajdujących się w opłakanym stanie polskich sił powietrznych. W sierpniu minister spraw zagranicznych Rzeszy Joachim von Ribbentrop podpisał w Moskwie ze swoim sowieckim odpowiednikiem pakt o nieagresji. Jego tajne protokoły gwarantowały podział Polski i Europy Wschodniej między obie dyktatury. 11 września Stalin odwołał z Warszawy swojego ambasadora. Jednak kiedy niemieckie armie miażdżyły Polaków, Sowieci wykręcali się od wypełnienia warunków paktu z Niemcami, licząc na to, że hitlerowcy sami wykonają ciężką pracę związaną z podbojem Rzeczypospolitej. 17 września, kiedy zwycięstwo Niemców – a co za tym idzie: zniszczenie Polski jako państwa – było przesądzone, Sowieci w końcu uderzyli od wschodu, niwecząc jakiekolwiek szanse Polaków na dalszy opór. Świat ledwie zauważył, iż 15 sierpnia kilkuset Ukraińców przybyło na Słowację, do państwa zależnego od Rzeszy, aby rozpocząć szkolenie jako Bergbauenhilfe (BBH). Choć Hitler z wrogością odnosił się do ukraińskich żądań politycznych, szef Abwehry admirał Wilhelm Canaris od połowy lat trzydziestych utrzymywał kontakt z Organizacją Ukraińskich

Nacjonalistów (OUN) i jej przywódcą o antysemickim nastawieniu Andrijem Melnykiem. Choć podpisany w sierpniu przez Sowietów i nazistów pakt o nieagresji skomplikował stosunki niemiecko-ukraińskie, Canaris kontynuował specjalny program szkoleniowy, powierzając pułkownikowi Romanowi Suszce, prominentnemu działaczowi OUN, poprowadzenie Bergbauenhilfe do akcji przeciwko Polakom. Jednak kiedy Sowieci rozpoczęli okupację wschodnich ziem Rzeczypospolitej, Canaris musiał porzucić swoje plany. Naturalnie bolszewiccy sojusznicy Hitlera z Moskwy byli przeciwni uzbrajaniu jakichkolwiek antysowieckich nacjonalistów. Zmieniono klasyfikację BBH na jednostkę policyjną. Wzięła ona udział w akcjach „samoobrony” przed oddziałami polskimi wycofującymi się w kierunku granicy rumuńskiej. Innymi słowy, mordowała ich żołnierzy. Owi ukraińscy rekruci byli pierwszymi cudzoziemskimi katami Hitlera48. Führer przyglądał się kampanii w Polsce z ogromną uwagą. 3 września wyruszył specjalnym pociągiem, w którym urządzono kwaterę główną, ze Stettiner Bahnhof w Berlinie na wschód. Kazał się często zatrzymywać, aby wraz ze swoją zapatrzoną w niego świtą móc samochodami objeżdżać błyskawicznie przesuwającą się linię frontu. W Gdańsku entuzjastyczne tłumy etnicznych Niemców pozdrawiały Hitlera i jego radosny orszak. Następnie pociąg Führera pomknął w kierunku oblężonej stolicy Polski, którą otoczyło 175 tys. żołnierzy niemieckich. 25 września nadlatujące falami bombowce i samoloty transportowe Luftwaffe przeprowadziły niszczycielskie bombardowania wsparte ogniem z dział kolejowych. Rozradowany owym nieopanowanym Armagedonem Hitler domagał się od polskiego rządu bezwarunkowej kapitulacji. 28 września wojska broniące stolicy poddały się. W hitlerowskim blitzkriegu zginęło 70 tys. polskich żołnierzy, a 130 tys. odniosło rany. Niemal pół miliona trafiło do niewoli. Dziesiątki tysięcy pozostałych przedostały się do Rumunii i na Węgry. Polska przestała istnieć. Jej terytorium było okupowane przez reżimy totalitarne, które miały wprowadzić różniące się od siebie nawzajem, ale równie wyniszczające rządy terroru: kryterium jednych była rasa, drugich – klasa. 5 października Hitler wsiadł do junkersa Ju 52, by odbyć lot nad pustymi, wciąż tlącymi się ulicami Warszawy i napawać się widokiem dymiących ruin znienawidzonej stolicy Polski. Pięć lat później wielonarodowa armia SS dokończy dzieła. Wojna Hitlera z Rzecząpospolitą i jej narodem nie zakończyła się wraz ze zniszczeniem sił zbrojnych. Podczas gdy dywizje Wehrmachtu miażdżyły polskie armie, rozpoczęła się niewypowiedziana wojna w cieniu. Miały ją prowadzić oddziały paramilitarnej policji Himmlera, grupy operacyjne Heydricha oraz SS-VT. Spektakularny sukces Hitlera w Polsce oznaczał, że SS wkrótce zapewni sobie prawo do zarządzania okupacją podbitych terytoriów i wprawienia w ruch potwornych planów germanizacji Wschodu. Plany te wkrótce przyciągną uwagę kolaborantów nie-Niemców, którzy staną się cudzoziemskimi katami na usługach Hitlera. Kiedy przyszło do zwalczania wrogów Rzeszy, Himmler wykorzystał strategię mającą długą tradycję w niemieckiej praktyce wojskowej. Teraz strategia ta stała się naczelną zasadą prowadzenia wojny przez SS. Bandenbekämpfung w języku niemieckim oznacza dosłownie „walkę z bandytami”49. Choć termin ten funkcjonował już przed dojściem Hitlera do władzy, stanowił on dla niego strategiczne uzasadnienie systematycznej rzezi wszystkich grup ludzi uznanych za banditen (członków grup przestępczych). Jak się przekonamy, mogli to być nieuzbrojeni cywile, Żydzi, a także prawdziwi partyzanci i ich rzekomi zwolennicy. Termin ten być może został użyty po raz pierwszy podczas wojny trzydziestoletniej, jednak oficjalnie stał się częścią doktryny strategicznej po wojnie francusko-pruskiej w 1871 roku. Niemieckie oddziały

pomocnicze, później nazwane Etappen (od francuskiego słowa étape – „etapy”), zwalczały podczas niej bojowników francuskiego ruchu oporu, znanych jako francs-tireurs. Bandenbekämpfung obejmowała swoim zakresem mnogość grzechów, albowiem stosowano ją nie tylko w odpowiedzi na ataki ze strony francs-tireurs, ale również usprawiedliwiano w ten sposób zbrojne reakcje na akty obywatelskiego nieposłuszeństwa. Po 1871 roku jako Bandenbekämpfung tłumaczono ataki na nieposłuszne plemiona afrykańskie podczas wojen z ludem Herero w niemieckiej kolonii w Namibii, a następnie na niemieckich komunistów na ulicach Berlina. Śliska klasyfikacja wrogów jako bandytów mocno przemawiała do Himmlera. Koncepcja ta pozwalała wziąć na cel szerokie spektrum wrogów etnicznych i ideologicznych – od uzbrojonych partyzantów po bezbronnych cywilów. We wrześniu 1939 roku armia niemiecka dysponowała sprzętem, który umożliwił jej zadanie Polakom druzgocącego ciosu. Planiści Wehrmachtu mieli jednak niewiele czasu na sformowanie znaczącej liczby oddziałów Etappen. To zaniedbanie było dla Himmlera okazją, którą bezlitośnie wykorzystał. 3 września Hitler formalnie uczynił szefa SS odpowiedzialnym za „kwestie przestrzegania prawa i porządku” na tyłach linii frontu, na tak zwanym zapleczu armii. Można mieć pewność, iż Himmler oczekiwał takiego rozkazu, albowiem jeszcze tego samego dnia szef SD Heydrich ogłosił dokument zatytułowany: „Podstawowe zasady zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego podczas wojny”. Zgodnie z nim potencjalne cele miały być „bezlitośnie eliminowane”50. Tymczasem Himmler wydał dowódcom grup operacyjnych tajne rozkazy sankcjonujące natychmiastowe egzekucje powstańców i branie cywilów jako zakładników. Rozkazy te sygnalizowały, iż siły bezpieczeństwa SS będą prowadzić walkę według doktryn Bandenbekämpfung, które w wyraźny i zabójczy sposób wpłyną na taktykę zarówno Wehrmachtu, jak i SS51. „Działaniami” wymierzonymi w „bandytów” legitymizowano mordy na cywilach dokonywane przez żołnierzy Wehrmachtu i funkcjonariuszy policji SS. Choć prawdą jest, że uczestnicy ruchu oporu atakowali siły niemieckie podczas kampanii w Polsce, nie stanowili oni jednak głównego celu Himmlerowskiej Bandenbekämpfung. Zamiast tego SS wykorzystywała potrzebę bezpieczeństwa wewnętrznego do likwidacji polskiej klasy przywódczej: inteligencji, arystokracji i kleru, a także działaczy komunistycznych i polskich Żydów. W pierwszych tygodniach wojny najgorszych zbrodni dokonano w Bydgoszczy (niem. Bromberg) leżącej na terenie tak zwanego korytarza pomorskiego52. Ziemie te zamieszkiwała ludność bardzo zróżnicowana pod względem etnicznym. W Bydgoszczy miejscowa milicja, złożona z etnicznych Niemców, starła się z wycofującym się Wojskiem Polskim. Ataki na ludność etnicznie niemiecką bez wątpienia dostarczyły usprawiedliwienia dla pozbawionych skrupułów akcji odwetowych, którym towarzyszyła antypolska kampania w prasie niemieckiej, piszącej o „krwawej niedzieli w Brombergu”, oraz w znacznym stopniu zawyżona liczba ofiar po stronie Niemców. Kiedy 5 września generał Eccard baron von Gablenz formalnie rozpoczął okupację miasta, na miejsce przybyły pododdziały Einsatzgruppe IV i rozpoczęły wyłapywanie tysięcy Polaków, głównie nauczycieli, urzędników, prawników i innych członków bydgoskiej elity. Setki z nich rozstrzelano w koszarach artylerii i na Starym Rynku. Gdy oficer SS Lothar Beutel wysłał do Berlina meldunek o kolejnych atakach na etnicznych Niemców, rozwścieczony Hitler zażądał odwetu na pełną skalę. Między 9 i 10 września Einsatzgruppe IV wspólnie z 6. batalionem zmotoryzowanym policji, wspomagane przez niemieckich informatorów, ­przeprowadziły czystki w robotniczej dzielnicy Bydgoszczy Szwederowo, w której broniły się niedobitki polskich oddziałów. Dowódca akcji „Szwederowo” Helmut Bischoff zażądał, aby jego policjanci udowodnili, iż „są mężczyznami”. Chciał, żeby byli „twardzi i brutalni”. Większość zastosowała się do rozkazu. Zabijano nawet nieuzbrojonych, „podejrzanie wyglądających”

Polaków. Podczas akcji policja SS i żołnierze niemieccy zgładzili co najmniej 1000 obywateli Rzeczypospolitej: „księży, nauczycieli, urzędników, kolejarzy, pracowników poczty i drobnych przedsiębiorców”, a także 50 uczniów Gimnazjum im. Kopernika. Himmler i SS konsekwentnie określali ofiary mianem banditen – oportunistycznych zabójców, którzy jako „przestępcy” nie zasługują na litość. Podczas akcji „Szwederowo” wizerunek bandytów stanowił kłamliwe uzasadnienie ludobójstwa wybranych elit konkretnej grupy etnicznej. W 1939 roku polskie elity stanowiły co prawda cel główny, jednak bataliony policji SS rzadko przepuszczały okazję do upokarzania i atakowania polskich Żydów. W wielu miasteczkach dowódcy SS ustawiali przed synagogami posterunki mające terroryzować dzielnice żydowskie. Esesmani upokarzali i hańbili Żydów, obcinając im włosy i goląc brody. Zmuszali ich do mycia ulic i chodników szczoteczkami do zębów. Owi „zwykli członkowie SS” delektowali się przydzielaniem takich zadań. Napawali się wymierzaniem surowej sprawiedliwości „żydowskiemu robactwu”. Naturalnie owe poniżenia okazały się preludium do mordów. Na przykład przed końcem listopada SS zlikwidowała w Bydgoszczy całą społeczność żydowską. Walther von Keudell, były prezydent okręgu Königsberg (Królewiec, obecnie Kaliningrad), pochwalił policję SS za „energiczne użycie broni” oraz za „odwagę i zdrowy rozsądek”. 11 listopada krwawy klimat kampanii prowadzonej przez policję SS w Polsce zapanował w miasteczku Ostrów Mazowiecka. Dwa dni wcześniej, dokładnie rok po „nocy długich noży”, w jego centrum wybuchł pożar. O wzniecenie ognia obwiniono „żydowskich podpalaczy”. Za karę szef miejscowych struktur powiatowych NSDAP (Kreisleiter) nakazał grupie Żydów obsługę pompy wodnej oraz zwerbował niemieckich żołnierzy, którzy mieli ich bić podczas pracy. Nazajutrz 2. batalion policji zebrał wszystkich żydowskich mieszkańców miasta, a oficerowie urządzili nad nimi „policyjny sąd” kapturowy53.Tymczasem na miejsce dotarły posiłki policji SS z Warszawy. Sąd uznał Żydów za winnych podpalenia. Rankiem 11 listopada 2. batalion policji zapędził wszystkich Żydów z Ostrowi Mazowieckiej na miejsce egzekucji w pobliskim lesie. Dzień wcześniej wykopano tam doły. Kiedy nad ich brzegiem zgromadzono mężczyzn, kobiety i dzieci w 10-osobowych grupach, oficerowie z batalionów policji z Warszawy rozkazali swoim ludziom otworzyć ogień. Początkowo kilku się zawahało. Sytuacja szybko nabrała jednak paskudnego rozpędu, albowiem esesmani zaczęli strzelać spontanicznie. Nie trzeba było wydawać więcej żadnych rozkazów. Kilku esesmanów się zatrzymało, stanęli jak wryci, widząc żydowskie dzieci prowadzone na miejsce egzekucji. Jeden z oficerów krzyknął jednak, iż kilka dni wcześniej w Monachium Żydzi próbowali zgładzić Adolfa Hitlera. Po tych słowach strzelanina rozpoczęła się na nowo. Policjanci SS wymordowali w Ostrowi Mazowieckiej 156 żydowskich mężczyzn oraz 208 kobiet i dzieci. W ślad za batalionami Ordnungspolizei (Policji Porządkowej – Orpo) szły grupy operacyjne Heydricha – elitarni zabójcy Himmlerowskich służb bezpieczeństwa. Szukając dowódców dla Einsatzgruppen i ich pododdziałów, Einsatzkommandos, Heydrich i jego szef naboru Werner Best sięgnęli po oficerów należących do elity kadry SS. Best darzył szczególnymi względami urodzonych na Śląsku członków starszego pokolenia, którzy zasłużyli się, walcząc z Polakami w szeregach Freikorps po klęsce Niemiec w 1918 roku i od tamtej pory żywili do nich gwałtowną niechęć. W czasach Republiki Weimar­skiej wielu młodszych rekrutów SD przesiąkło radykalno-nacjonalistycznymi i antysemickimi doktrynami na niemieckich uniwersytetach. Studenci ci, zorganizowani w reakcyjne bractwa, Burschenschaften, stali się najbardziej fanatycznymi zwolennikami Hitlera, za co po 1933 roku zostali hojnie nagrodzeni. Członkostwo w kierowanej przez Himmlera SS stało się dla akademickich karierowiczów szybką ścieżką awansu. Nowi i wpływowi akademicy wyrzucali żydowskich profesorów

z uniwersytetów. Ich miejsce z wdzięcznością zajmowali niecierpliwi młodzi doktorzy. Poza uczelniami wyższymi wielu najlepszych i najbystrzejszych Niemców zasiliło szeregi takich agencji SS, jak Główny Urząd Rasy i Osadnictwa czy Ahnenerbe. Przejęcie władzy przez nazistów było rewolucją młodych, a skostniała armia niemiecka została już całkowicie zradykalizowana przez swoje „pokolenie NSDAP”. Ludzie, których Heydrich zwerbował na dowódców grup operacyjnych, w żadnym razie nie byli zbirami ani brutalami. Jednakowoż wydaje się, iż wykształcenie, jakie otrzymali w czasach Republiki Weimarskiej, bardziej sprzyjało fanatyzmowi, aniżeli zachęcało do krytycznego myślenia. Pewien rekrut SD, Friedrich Polte, który pobierał nauki na wielu uniwersytetach, po rezygnacji z pracy nad doktoratem i wstąpieniu do służby napisał szkic autobiograficzny. Przedstawił w nim swoje studia jako „misję rewolucyjną” mającą ujawnić faktyczne dowody na „międzynarodowe spiski”54. W 1939 roku spośród 25 dowódców Einsatzgruppen i Einsatzkommandos 15 osób uzyska­ło prestiżowy tytuł doktora55. Na przykład dr Alfred Hasselberg, dr Ludwig Hahn, dr Karl Brunner i dr Bruno Müller studiowali prawo i jak wielu niemiec­kich prawników w 1933 roku pospiesznie wstąpili do NSDAP, chcąc stać się sądową awangardą Nowego Porządku. Dla owej wysoce upolitycznionej elity członkostwo w SS czy SD było bardzo kuszące i pożyteczne. Prawnicy i przedstawiciele innych zawodów zdominowali wkrótce wyższe stanowiska w niemieckiej policji. Przesadnie oddani „doktorzy” Himmlera mieli odegrać zabójczą rolę w nazistowskim ludobójstwie. Według historyka Joshuy Rubensteina, ich fanatyczne poświęcenie w kwestii masowych mordów „wprawia wyobraźnię w osłupienie”56. Wszystkimi aspektami operacji prowadzonych przez grupy operacyjne w Polsce zarządzał Sonderreferat Tannenberg mający swą siedzibę w Berlinie. „Biurkowi zabójcy” utrzymywali łączność z dowódcami grup operacyjnych w polu, takimi jak SS-Brigadeführer Bruno Streckenbach kierujący największą 1. Grupą Operacyjną, zmobilizowaną w Wiedniu. Heydrich przekazał wszystkim swoim dowódcom listy poszukiwanych osób (Sonderfahndungslisten) spisane w specjalnie do tego celu przygotowanych rejestrach, które każdy z nich zabierał w pole. Owe „listy celów” zawierały nazwiska polskich przywódców politycznych, szlachty, duchownych katolickich i prominentnych Żydów. Oprócz 1. Grupy Operacyjnej Heydrich i Best sformowali jeszcze sześć takich grup, podzielonych na mniejsze Einsatzkommandos i liczących od 2,7 do 3 tys. ludzi. Himmler szczególnie interesował się działalnością jednej grupy, Einsatz­gruppe zur besonderen Verwendung (Einsatzgruppe z.b.V.). Dowódcą tej „jednostki specjalnego przeznaczenia” był SS-Obergruppenführer Udo von Woyrsch (ur. 1895), służący w osobistym sztabie Himmlera od 1935 roku i znający szefa SS na tyle dobrze, by zwracać się do niego poufałym du. Szef SS bardzo poważał agresywnych radykałów, takich jak von Woyrsch i Erich von dem Bach, pochodzących z terenów niespokojnego niemieckiego pogranicza: Śląska i Pomorza. Dla nich Heimat nie był idyllicznym światem falujących wzgórz i gospodarstw, ale ludzką ścianą wzniesioną po to, by bronić Niemcy przed słowiańskim Wschodem. Chaos, który nastąpił w wyniku niespodziewanej klęski Niemiec w 1918 roku, zaostrzył instynktowną pogardę dla podstępnych narodów słowiańskich i ich żydowskich sojuszników. Von Woyrsch sprawdził się jako oddany bojownik o nazistowską sprawę i po wstąpieniu do SS szybko pokonywał kolejne szczeble w hierarchii. Teraz, w nagrodę, miał poprowadzić w Polsce Himmlerowską kampanię terroru. Dowódca SS wykorzystał grupę operacyjną specjalnego przeznaczenia (Einsatzgruppe z.b.V.) jako oddział szturmowy. W czasie trwania kampanii w Polsce bacznie przyglądał się jej

postępom i rozkazał, aby von Woyrsch przesyłał mu co trzy godziny raporty „opisujące specjalne incydenty i zastosowane środki”. Oczywiste jest więc, iż owa specjalna grupa operacyjna na cel wzięła nie tylko polskich „bandytów”, ale również polskich Żydów. 3 września von Woyrsch udał się do śląskiego miasta Gliwice, leżącego w odległości 160 kilometrów od jego matecznika, Wrocławia. W siedzibie policji odebrał rozkazy Himmlera, w których ten mianował go Sonderbefehlshaberem Policji (specjalnym dowódcą policji). Jego zadaniem miała być „bezlitosna pacyfikacja” miejscowego oporu Polaków „mit allen zur Verfügung stehenden Mitteln” („wszystkimi dostępnymi środkami”). Jednak wkrótce von Woyrsch zauważył, iż opór został już zdławiony. Jego zastępca Emil Otto Rasch meldował Berlinowi, że w wyniku egzekucji przeprowadzonych przez inną grupę operacyjną „ruch oporu przestał istnieć”. Nie stanowiło to jednak dla członków Einsatzgruppe powodu do wycofania się. Zamiast tego skierowali uwagę w stronę innych „wrogich elementów”. W ciągu trzech kolejnych dni von Woyrsch przeczesał region i szybko wytropił zdobycz. 6 września jego grupa operacyjna weszła na wschodnie ziemie Górnego Śląska i rozpoczęła ataki na dzielnice żydowskie w Katowicach, Będzinie i Sosnowcu. Jej członkowie palili synagogi za pomocą miotaczy ognia, a w Będzinie zamordowali ponad 100 cywilów, w tym żydowskie dzieci. Orgia przemocy trwała ponad pięć dni. Przemieszczając się w kierunku Krakowa, członkowie grupy operacyjnej nie przepuścili żadnej okazji do „terroryzowania” Żydów. 11 września von Woyrsch spotkał się z Brunonem Streckenbachem, dowódcą Einsatzgruppe I i „objeżdżającym” południową Polskę szefem SD Heydrichem. Nie istnieje szczegółowa relacja na temat tego, o czym cała trójka rozmawiała, jednak według zeznania złożonego przez Streckenbacha po wojnie Heydrich nakreślił plan wysiedlenia polskich Żydów na wschód, za rzekę San – linię demarkacyjną ustaloną na mocy tajnych protokołów do paktu niemiecko-sowieckiego – „przy użyciu najbardziej brutalnych środków”. Wkrótce potem, po spotkaniu z Hitlerem, Himmler wydał rozkazy zepchnięcia Żydów do radzieckiej strefy okupacyjnej, dzięki czemu okupowana przez Niemcy Polska miała się stać Judenfrei. Kampania w Polsce stanowiła dla szefa SS wyjątkową sposobność do eksperymentowania, wypróbowania sposobów oraz środków zabezpieczenia i pacyfikacji okupowanego terytorium, a także do rozpoczęcia jego ostatecznej germanizacji. Choć Himmler musiał stawić czoło krytyce najwyższych rangą dowódców Wehrmachtu, a także nowych rywali, takich jak Hans Frank, doświadczenie frontowe wzmacniało pozycję SS i wytworzyło jeszcze bliższe więzi między jej poszczególnymi wydziałami. Lenno Himmlera przekształciło się w wyjątkową, paramilitarną elitę, postępującą według kodeksu zawierającego brutalnie proste wartości: ślepą lojalność i „twardość”. Wartości te przyświecały zarówno policji SS, jak i jej zbrojnemu ramieniu, Waffen SS. Latem 1939 roku nikt nie słyszał o Waffen SS57. Tuż po mianowaniu Himmlera w 1929 roku Reichsführerem SS badał on możliwości uzbrojenia swoich elitarnych oddziałów. Przed 1934 rokiem, kiedy SS była zaledwie młodszą partnerką dobrze uzbrojonej SA, wyglądało to na mrzonkę. Kiedy jednak w 1934 roku zlikwidowano przywództwo SA, Himmler zaskarbił sobie wdzięczność nie tylko Hitlera, ale również niemieckiej armii, obawiającej się SA i jej ambitnego szefa Ernsta Röhma. W następstwie „czystki Röhma” SS została hojnie nagrodzona. Wydzielono ją z SA i zezwolono na sformowanie „zbrojnej formacji Verfügungstruppe w sile trzech pułków SS i jednego wydziału wywiadowczego (...) podporządkowanych Reichsführerowi SS”58. Owa końcowa klauzula powinna przyprawić niemieckie naczelne dowództwo o ciarki. Jednak zanim wojskowy establishment dostrzegł w SS zagrożenie, minęło trochę czasu. Himmler pomógł zniszczyć karierowiczowskich szturmowców, a Hitler w żadnym wypadku nie mógł sobie pozwolić na jawne podsycanie militarnych ambicji SS. Dlatego też uzbrajanie jej musiało

się odbywać potajemnie i zrywami. Powolne i nierównomierne powstawanie „uzbrojonej SS” nie powinno przesłonić jej kluczowej roli w powiększającym się imperium Himmlera. Pułki SS-VT powoływano równolegle z SS Totenkopfverbände (Oddziałami Trupiej Główki), do których werbunek prowadził SS-Gruppenführer Theodor Eicke, inspektor obozów koncentracyjnych i dowódca oddziałów wartowniczych SS. Historycy wojskowości niekiedy stają w obronie Waffen SS, twierdząc, że była ona „wojskiem jak każde inne”. Innymi słowy, żołnierze SS, w tym jej cudzoziemscy rekruci, powinni być uważani za kombatantów, a nie za narzędzie ludobójstwa. Stanowisko takie nie wytrzymuje bliższej analizy. Członkowie Waffen SS byli, z definicji, politische Soldaten (żołnierzami politycznymi). Weźmy przykład samego Theodora Eickego. 15 marca 1937 roku ten brutalny i oddany esesman przybył do swojego biura, znajdującego się na terenie obozu koncentracyjnego w Dachau, nieopodal Monachium, by uaktualnić własny życiorys. Zaczyna się on od słów: „Nieukończona szkoła podstawowa i średnia”. Po I wojnie światowej: środki finansowe wyczerpały się (...) walka z Republiką Listopadową [Weimarską – przyp. tłum.] (...) agitacja reakcyjna (...) bezrobotny (...) strażnik w zakładach IG Farben (...) 21 marca 1933, w Dniu Poczdamu59, zostałem ponownie aresztowany (...) Gauleiter Bürckel określił mnie mianem „niebezpiecznego przypadku psychicznego” (...) pod koniec czerwca 1933 roku zostałem uwolniony przez Reichsführera SS, który mianował mnie komendantem obozu koncentracyjnego w Dachau60. Eicke był urodzonym wojownikiem i bystrym budowniczym imperium. Zwiększył liczebność swoich Sturmbanne (oddziałów wartowniczych) do trzech Totenkopfstandarten (pułków Trupiej Główki), stacjonujących w obozach koncentracyjnych: „Oberbayern” w Dachau, „Brandenburg” w Sachsenhausen/Oranienburgu oraz „Thüringen” w Buchenwaldzie. Eicke nie podziwiał Himmlera, a pułki Trupiej Główki uważał za swoją prywatną armię. Opracowany przez niego rygorystyczny program szkolenia prowadzonego w ramach systemu obozów zawierał wyjątkowo brutalny etos walki wpajany esesmanom. Zdefiniuje on później wartości Waffen SS. We wrześniu 1939 roku oddziały Trupiej Główki Eickego opuściły tereny szkoleniowe w obozach koncentracyjnych, aby wziąć udział w prowadzonej przez Hitlera „wojnie na wyniszczenie”. Do 7 września, tydzień po rozpoczęciu kampanii w Polsce, liczebność oddziałów SS Trupiej Główki Eickego wzrosła do 24 tys. osób. Hitler rozkazał Eickemu wysłać tych ludzi na tyły armii, dając mu pełną władzę do realizowania „zadań policyjnych i związanych z bezpieczeństwem”61. W ramach misji Eickego celowo zacierała się jakakolwiek różnica między braniem udziału w walce a zapewnianiem ładu na tyłach wojsk. Jego pułki SS, podobnie jak grupy operacyjne, funkcjonowały jako oddziały zabójców. Oddziały SS „Oberbayern” i „Thüringen” posuwały się za niemiecką 10. Armią na obszarze między Górnym Śląskiem i rzeką Wisłą na południe od Warszawy, podczas gdy „Brandenburg” szedł za 8. Armią kierującą się na środkowo-zachodnie ziemie Rzeczypospolitej. Jako wyższy dowódca SS i Policji (HSSPF) Eicke posiadał rozległą władzę w zakresie „pacyfikacji” terenów zajętych przez Wehr­macht w trzech centralnych regionach Polski: poznańskim, łódzkim i warszawskim. Eicke nie zawracał sobie głowy wizytowaniem linii frontu. Zamiast tego kierował swoją zbrodniczą kampanią ze specjalnego pociągu Himmlera, o nazwie Heinrich, albo z będącej do jego dyspozycji kawalkady pojazdów Wagenkolonne-RFSS. Krwawy ślad pozostawiony przez Oddział Trupiej Główki „Brandenburg” został udokumentowany w raportach oddziału, zebranych przez oddanego Eickemu

SS-Standartenführera Paula Nostitza, a także przez polskich historyków62. Kiedy wojownicy Himmlera zabrali się do pacyfikacji przydzielonego im terytorium (Nostitz meldował Eickemu), z gorliwością zabijali „podejrzane elementy, grabieżców, partyzantów, Żydów i Polaków próbujących uciec”. 22 września „Brandenburg” przybył do Włocławka leżącego nad Wisłą na północny zachód od Warszawy. Jego członkowie wpadli tam we wściekły szał zabijania, który Nostitz odnotował jako Judenaktion. Esesmani plądrowali sklepy należące do Żydów, wysadzali i palili synagogi, a także przeprowadzili masowe egzekucje. Podczas gdy Judenaktion jeszcze trwała, Eicke (znajdujący się w pociągu Himmlera) wysłał Nostitzowi nowe rozkazy. Miał on przeprowadzić w pobliskiej Bydgoszczy, w której Einsatzgruppe dokonała wcześniej masowych mordów, coś, co nazwał akcją „Inteligencja” (a co oczywiście oznaczało mordowanie polskich cywilów zapisanych na „listach”). 24 września dwa oddziały szturmowe pułku „Brandenburg” weszły do Bydgoszczy, wyposażone w „listy śmierci” z nazwiskami ok. 800 polskich cywilów. Wszyscy oni zginęli. Zabójcy Eickego ścigali też inne „życie niezasługujące, by żyć”. Pod koniec października 12. Totenkopfstandarte SS wkroczyła do Owińsk, gdzie mieścił się duży szpital psychiatryczny. Esesmani, rewidując oddział po oddziale, wywlekali i ładowali krzyczących pacjentów na ciężarówki. Zawieźli ich potem nad specjalnie w tym celu wykopane doły, gdzie już czekały oddziały SS-VT z naładowaną bronią. Nie były to jedyne pułki Trupiej Główki SS, uczestniczące w podobnych „operacjach specjalnych”. „Leibstandarte SS Adolf Hitler” (gwardia przyboczna Adolfa Hitlera), podobnie jak inne pułki SS-VT Himmlera, przydzielono do dywizji i korpusów armii nacierających w kierunku Warszawy. Dowodzona przez SS-Obergruppenführera „Seppa” Dietricha, jednego z ulubionych generałów Führera, „Leibstandarte” 2 września, tuż przed świtem, przekroczyła granicę Polski. Dietrich otrzymał rozkaz chronienia prawej flanki 17. Dywizji Piechoty, jednak o godzinie 5 rano esesmani na motocyklach wjechali do małego miasteczka Bolesławiec. Według Karola Musiałka „okrążyli trzy lub cztery razy rynek i wrócili tą samą drogą”63. Niecałą godzinę później oddziały „Leibstandarte” wróciły. Ich żołnierze zaczęli wypędzać Żydów i Polaków z domów i stłoczyli ich na rynku. W tym czasie inni esesmani strzelali do przypadkowo spotkanych Żydów, często w plecy i z bliska. Na rynku w Bolesławcu Niemcy podzielili mieszkańców na dwie grupy – Polaków i Żydów – i zaczęli ich pędzić w kierunku sowieckiej linii demarkacyjnej. Musiałek wspomina, że Polakom zapewniono podstawowy prowiant, podczas gdy Żydzi głodowali, byli bici i rabowani. Tymczasem członkowie „Leibstandarte SS” podpalili miasteczko. Posuwający się na wschód w ślad za 17. Dywizją Piechoty esesmani korzystali z każdej sposobności do nękania i mordowania Żydów we wszystkich mijanych wioskach. 3 września żołnierze niemieccy i członkowie „Leibstandarte SS” przybyli do Złoczewa. Podpalali budynki i strzelali do każdego, kto znalazł się na ulicy. Jeden z niemieckich żołnierzy (nie członek SS) rozbił czaszkę małego dziecka. Pewną nastolatkę zastrzelono, a jej ciało pozbawiono wnętrzności. Takie dokonywane „przy okazji” barbarzyństwo wkrótce miało się stać standardową praktyką. Posuwając się tuż za 17. Dywizją Piechoty w kierunku Łodzi, członkowie „Leibstandarte” zabijali cywilów, palili domy, synagogi i kościoły. W rzeczywistości „Leibstandarte SS”, która w zamyśle miała być szybko przemieszczającą się jednostką zmotoryzowaną, tak się zajęła „zadaniami związanymi z bezpieczeństwem”, że jej członkowie zaczęli zostawać daleko w tyle za niemiecką piechotą: wandalizm i mordy były czasochłonne. Oficerowie regularnej armii słali do dowództwa raporty, w których krytykowali powolne postępy esesmanów, „dzikie strzelanie” i „odruchową skłonność” do podpalania wiosek. W zabijaniu bezbronnych cywilów i Żydów brali również udział niemieccy żołnierze i oficerowie. Różnica

między nimi polegała na tym, iż Himmler i Hitler oczekiwali od esesmanów, że nie będą okazywać Żydom i polskim cywilom litości. Nie zawiedli się64. We wrześniu i październiku 1939 roku podobne Säuberungsaktionen (czystki) odbyły się w wielu miasteczkach i wioskach na tyłach szybko przesuwającej się niemieckiej linii frontu. W wielu takich operacjach spontanicznie uczestniczyli miejscowi volksdeutsche. Podczas gdy polską wieś ogarniała fala rzezi, specjalne pociągi centra dowodzenia z nazistowską elitą, w tym wystawny Heinrich Himmlera, pędziły w kierunku Warszawy. Wypełniał je łoskot maszyn do pisania, na których wystukiwano pełne euforii gratulacje. Paramilitarne siły policji SS oraz nowe, uzbrojone pułki VT miały na sobie krew z kampanii w Polsce. Kilku dowódców armii niemieckiej narzekało na „ekscesy”, ale Himmler odpowiadał na to najbardziej przeklętym słowem w nazistowskim słowniku: nielojalność. Tak czy owak, wielu żołnierzy Wehr­machtu nie wahało się wziąć udziału w tchórzliwych atakach i mordach, kiedy tylko nadarzyła się ku temu okazja. W armiach Hitlera nienawiść do Polaków i Żydów była wszechobecna. Publiczne oskarżenia wojskowych odzwierciedlały raczej ich obawę przed rosnącą potęgą SS aniżeli moralne oburzenie. Sabotowanie odosobnionych wysiłków zmierzających do ukarania esesmanów oskarżanych o „ekscesy” przychodziło Hitlerowi z trudem. Wydany 17 października 1939 roku „Dekret dotyczący specjalnej jurysdykcji w sprawach karnych wobec członków SS i policyjnych grup specjalnego przeznaczenia” uniemożliwiał Wehrmachtowi stawianie członków SS przed sądem wojennym. Niemniej jednak Himmler musiał być ostrożny. Nie mógł sobie pozwolić na otwartą konfrontację. Po błyskawicznym triumfie w Polsce Hitler nic by nie zyskał, nadszarpując delikatne układy, jakie zawarł ze swoimi generałami Wehrmachtu, nawet jeśli był głównodowodzącym armii. Kiedy zatem feldmarszałek Walther von Brauchitsch nalegał na spotkanie w celu omówienia taktyki SS, Himmler okazał się pojednawczy. Zapewnił on von Brauchitscha o chęci utrzymywania „dobrych stosunków” z Wehrmachtem i obiecał, że w przyszłości „operacje specjalne” będą prowadzone w „sposób bardziej taktowny”. Ukłon ze strony Himmlera najwyraźniej podziałał, albowiem wkrótce potem von Brauchitsch oficjalnie odrzucił raporty na temat zbrodni SS jako będące zaledwie „pogłoskami”. Większość najwyższych rangą dowódców armii niemieckiej pozwoliła SS kontynuować wykonywanie powierzonych jej zadań związanych z „utrzymaniem bezpieczeństwa” i zajmowanie się „wrogimi elementami”. Owa moralna rezygnacja miała zgubne konsekwencje. W umysłach niemieckich dowódców i żołnierzy frontowych sankcjonowała ona masowe mordy popełniane na bezbronnych cywilach uznanych za wrogów Rzeszy. Dla przykładu, w okupowanej Serbii nie SS, lecz właśnie Wehrmacht odegrał główną rolę w masowym zabijaniu serbskich Żydów latem 1941 roku65. Po wycofaniu przez zwycięski Wehrmacht swoich armii z Polski ich miejsce zajęła SS, rozpoczynając realizację tego, co Hitler nazywał „nowym porządkiem stosunków etnograficznych”66. Niemiecko-sowiecki pakt o nieagresji podzielił ziemie polskie między Niemcy i Związek Radziecki. Początkowo Hitler wahał się, co zrobić ze swoją działką, aż do chwili, gdy Stalin wymusił na nim działanie. Choć włoski dyktator Benito Mussolini próbował nakłonić Hitlera do stworzenia szczątkowego państwa polskiego, aby udobruchać Francuzów i Brytyjczyków, Stalin nalegał na jego zagładę. Na zachętę Rosjanie zaproponowali przekazanie Niemcom okręgu lubelskiego w zamian za uznanie ich zainteresowania Litwą. Propozycja ta zaintrygowała Hitlera i Himmlera. Po zakończeniu likwidacji polskiej inteligencji przez grupy operacyjne SD bardziej palącym problemem stało się to, co zrobić z Ostjuden (Żydami wschodnimi). Himmler uważał, iż region lubelski stwarza rozwiązanie, aczkolwiek tymczasowe,

tej kwestii. Teren ów mógł posłużyć jako „rezerwat” lub miejsce zsyłki dla „całego Żydostwa oraz innych niepewnych elementów”. Decyzje te zwiastowały katastrofę, która wkrótce miała nadciągnąć nad zajęte ziemie polskie i nad upragniony przez Niemców Wschód. Do końca roku SS wprowadziła w życie wszystkie najważniejsze instrumenty strategii okupacyjnej. Przy cichym przyzwoleniu Wehrmachtu Hitler uznał wojnę już nie tylko za blitzkrieg, ale także za środek do osiągnięcia dominacji rasowej: naród polski został zniszczony, a jego elity zlikwidowane. „Kwestia żydowska” była teraz otwarta, a wiele tysięcy Żydów wypędzono na tereny Rzeczypospolitej okupowane przez ZSRR. Himmler rozpoczął także proces germanizacji, na powrót osiedlając na podbitych ziemiach etnicznych Niemców „importowanych” przed wojną ze Związku Radzieckiego i z innych regionów. Poczyniono również pierwsze próby wykorzystania szowinistycznych postaw prezentowanych przez nacjonalistów innych narodowości, w tym przypadku ukraińskiej OUN, której milicja uczestniczyła w kampanii. Nazistowska elita zaczęła rozważać dręczące kwestie dotyczące imperium, rasy i narodu w kategoriach praktycznych. Mianowanie w październiku Himmlera komisarzem Rzeszy do spraw umacniania niemieckich wartości narodowych (Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums – RKFDV) oznaczało, że od tej pory właśnie SS będzie, zaczynając od Polski, kontrolować proces deportacji i przesiedleń na terenach okupowanych, „w celu oczyszczenia i zabezpieczenia nowych ziem niemieckich”. Hitler wyrażał się o podbitych Polakach wyłącznie z pogardą. Jak tłumaczył Alfredowi Rosenbergowi, nazistowskiemu „filozofowi partyjnemu”, „wiele” się w Polsce nauczył. Żydzi byli, „najbardziej przerażającymi ludźmi, jakich można sobie wyobrazić”. Polacy zaś – kontynuował – „pod warstwą paskudnej materii [posiadali] cienką germańską powłokę”67. Himmler widział to inaczej. Okupacja była dla niego okazją: „Ochrona zajętych ziem jest zatem najwyższą narodową i polityczną koniecznością (...) dla ludzi, w których żyłach płynie teutońska krew, aby owa utracona niemiecka krew ponownie zasiliła nasz naród”68. Według Himmlera pomyślne zakończenie kampanii w Polsce stwarzało szansę na umocnienie jego ideologicznej wizji. Pod koniec października Himmler opublikował Zakon SS, w którym wyłożył fundamentalne zasady, jakimi kierowała się SS, i jej strategię na przyszłość69. Rozpoczął od zacytowania swojej ulubionej maksymy: „Każda wojna to upuszczanie najlepszej krwi”. W mowach i przemówieniach Himmlera słowo „krew” powtarzane jest niczym Wagnerowski lejtmotyw. Siła rasy, uważał, zależy od przelanej krwi i uzupełnienia jej przez płodnych esesmanów. „Może umrzeć w pokoju ten, kto wie, iż (...) wszystko, czego żądał i o co walczył on i jego przodkowie, trwa w jego dzieciach”. Himmler rozwinął swoją obsesję na punkcie krwi w drugim przemówieniu wygłoszonym do nowych Gauleiterów, którzy teraz sprawowali władzę nad byłymi ziemiami polskimi. Rozpoczął je od typowego dla siebie stwierdzenia: „Wierzę, iż nasza krew, nordycka krew, jest najlepsza na ziemi (...). Ponad wszystkimi, jesteśmy ponadprzeciętni”. Wskazywał, iż przez wiele stuleci jednostki, w których żyłach płynęła nordyc­ka krew, osiedlając się pośród gorszych ras, stawały się władcami, ekspertami, członkami elit kulturalnych. W sposób nieunikniony mieszali się oni ze swoimi gospodarzami gorszej kategorii i brudzili nordycką krew. Było to niebezpieczne, albowiem nawet rozrzedzona dawała ona olbrzymią moc. Himmler zauważył też, iż podczas ostatniej kampanii mężnym obrońcą Warszawy był generał Juliusz Rómmel o ewidentnie teutońskim pochodzeniu. Zatem jeśli germańska czy nordycka krew, płynąca w niewłaściwych żyłach, stanowiła tak duże zagrożenie, cóż było robić? Jednym z rozwiązań pozostawała likwidacja elit i wyeliminowanie z narodu ich zanieczyszczonej krwi. Jednakowoż masowy mord był tylko jednym z możliwych rozwiązań. „Kiedy jesteśmy silni – obwieszczał Himmler – musimy uczynić co w naszej mocy, by odzys­kać

naszą krew i dbać o to, by nigdy więcej jej nie utracić [podkreślenie autora]”70. Dla Hitlera mieszanie się krwi czy krzy­żowanie się ras stanowiły nieodwracalną katastrofę. Himmler zajął zupełnie odmienne stanowisko: utraconą germańską krew można by w jakiś sposób odzyskać. Himmler przeszedł do wyjaśnienia, co rozumiał przez pojęcie „odzyskania krwi”. Przyjął, iż z wyjątkiem Żydów, rasa nie jest niezmienna, a do pewnego stopnia płynna. Egzekucja bezbronnych cywilów jest aktem tchórzostwa. Jednak, według Himmlera, bezwzględność czy „bycie twardym” wykuwało charakter: „Egzekucja zawsze musi być najtrudniejszym zadaniem dla naszych ludzi (...) jednak nie mogą nic dać po sobie poznać” – powiedział kiedyś. Zatem, ponieważ dobry charakter był przejawem dziedzictwa rasowego, kultywacja „twardości” poprzez ochotniczy udział w brutalnych akcjach stwarzała jednostkom, w których żyłach płynęła pewna ilość germańskiej krwi, szansę wspięcia się po szczeblach drabiny rasowej. Oczywiście żołnierze nie tylko zabijają, ale też giną. Dla Himmlera ofiara była kolejnym środkiem, dzięki któremu grupy etniczne mogły podnieść swój status rasowy. Rekruci oddający życie jako wojownicy SS poręczali rasową wartość swoich towarzyszy. Czerpiąc ze zniekształconej wersji Lamarckowskiej teorii dziedziczenia, Himmler utrzymywał, iż owe cechy rasowe, nabyte podczas brutalnych działań oraz dzięki ofierze, zostaną odziedziczone przez przyszłe pokolenia, które będą coraz bardziej „zgermanizowane”. Himmler nie przejmował się licznymi sprzecznościami w ramach swego pokrętnego, na wpół mistycznego uzasadnienia rzezi na masową skalę. Zamiast tego spoglądał w przyszłość, chcąc zbudować „mur z germańskiej krwi” broniący „germańskich blond prowincji”. Był to wstępny szkic do ewoluującego planu generalnego, którego zdemoralizowana finezja stała w zasadniczej sprzeczności z małostkową zajadłością Hitlera. Problem polegał na sposobie wprowadzenia go w życie. Jak w praktyce „odzyskać” germańską czy nordycką krew? Na początku 1940 roku Himmler widział przynajmniej ogólny zarys rozwiązania tej kwestii. Jego bataliony policji i uzbrojonej SS miały stworzyć „germańskim” rekrutom okazję do „uzupełnienia” swych kwalifikacji rasowych poprzez ofiarę krwi. Następne zadanie Himmlera będzie zatem polegało na przekształceniu nowo utworzonej Waffen SS w naczynie na odzyskaną germańską krew, „gdziekolwiek zostanie znaleziona”. Po zakończeniu kampanii w Polsce Himmler energicznie starał się uzmysłowić Hitlerowi, jak bohaterską rolę odegrała w niej „Leibstandarte SS”. Zdając sobie sprawę z tego, iż Wehrmacht wciąż nie był do końca przekonany co do koncepcji „wojny na wyniszczenie”, Hitler zgodził się zwiększyć liczebność „zbrojnej SS” z jednej do trzech dywizji bojowych: Totenkopfdivision, Verfügungsdivision i Polizeidivision. W tym czasie Hitler i jego generałowie rozpoczęli planowanie Fall Gelb (Wariantu Żółtego), inwazji na Europę Zachodnią, a Himmler stanął przed niespodziewanym dylematem. Na krótką metę nie miał pojęcia, w jaki sposób pozyskać ludzi, którymi mógłby obsadzić nowe dywizje. Pobór do armii niemal w całości wyczerpał rezerwy ludzkie, a naczelne dowództwo Wehrmachtu, gruntownie rozdrażnione agresją SS, zrobiłoby wszystko, co w jego mocy, by odciąć ją od napływu ludzi i sprzętu. Nowo powstała „zbrojna SS” wniosła mało znaczący wkład do ataku na Europę Zachodnią. 19 lipca 1940 roku Hitler po raz kolejny stanął na mównicy w Operze Krolla, aby ogłosić pomyślne zakończenie najnowszego blitzkriegu. Powiedział też: „Niemieckie korpusy pancerne (...) zapisały się w historii świata. Członkowie Waffen SS mają w tym swój udział”. Następnie wyraził wdzięczność rozpromienionemu „towarzyszowi partyjnemu Himmlerowi, który zorganizował cały system bezpieczeństwa (...) Rzeszy oraz oddziały Waffen SS”71. W lecie tego roku oddziały bojowe Waffen SS mogły liczyć około 100 tys. ludzi. Problem stanu osobowego

został rozwiązany, przynajmniej tymczasowo, przez jednego z najpotężniejszych stronników Himmlera. Podczas gdy on sam rozwodził się nad germańskimi imperiami i nordycką krwią, Gottlob Berger, człowiek mówiący otwartym tekstem, z prawdziwym talentem do robienia sobie wrogów, zabrał się do pracy. Tego lata, podczas gdy administratorzy SS zaciskali uchwyt na europejskim imperium Hitlera, Berger rozpoczął nową kampanię mającą na celu usprawnienie organizacji oraz dowodzenia w SS, a także kierowanie tam rekrutów. Choć terminu „Waffen SS” oficjalnie używano od marca, Himmler jeszcze bliżej powiązał swoją prywatną armię z Allgemeine-SS („zwykłą SS”), tworząc w ramach Głównego Urzędu SS Hauptamt Kommando der Waffen SS. Podobnie jak każdy urząd Rzeszy, SS była polem bitwy, na którym ścierały się agresywne ego i budowniczowie imperium. Ambitni wojskowi gardzili „belferskim” Himmlerem i popełnili niebezpieczny błąd, myśląc, że da się go zgnębić. Generałowie, tacy jak choćby Theodor Eicke czy „Sepp” ­Dietrich, traktowali, przy cichym przyzwoleniu Hitlera, dywizje SS: „Leibstandarte” i Totenkopf, jako prywatne lenna. Himmler i Berger mieli wykorzystać nowe Kommando do ugłaskania owych malkontentów i awansowania własnych ludzi. Himmler był zdecydowany, aby to Waffen SS i jej siostrzana policja stanowiły awangardę podczas nowego ataku na Wschód. Wiedział, że nie da się go na długo odłożyć. Podbój Wschodu był jego przeznaczeniem. Podczas gdy Himmler zwiększał skuteczność SS, Hitler był pochłonięty odmową poddania się Brytyjczyków i „problemem rosyjskim”. Obie te kwestie były blisko ze sobą związane. Führer zakładał, iż Brytyjczycy żywili przekonanie co do tego, że jego kapryśny sojusznik Stalin ostatecznie przyłączy się do wojny przeciwko Niemcom. Być może była to racjonalizacja Hitlera, obliczona na uspokojenie podenerwowanych generałów, albowiem jego głównym celem wojennym pozostawało ostateczne zniszczenie „żydowsko-bolszewickiego” wroga w Moskwie i ponowne osadnictwo niemieckie na Wschodzie. Ambicję tę w pełni podzielał niecierpliwy Himmler. Według Goebbelsa Hitler postrzegał zbliżającą się wojnę ze Związkiem Radzieckim w całkowicie manichejskich kategoriach: bolszewizm był „wrogiem numer jeden”72. 31 lipca Führer wezwał swoich najwyższych rangą doradców wojskowych do Berghofu i poinformował ich, iż podjął „ostateczną decyzję skończenia z Rosją” na wiosnę 1941 roku73. Hitler uzasadnił ją, twierdząc, że „Anglia liczy na Rosję (...) jeśli zatem Rosja zostanie pokonana, nie będzie już dla Ang­lii nadziei”. W miarę jak plan dojrzewał, Hitler porzucił swoją racjonalizację. Nie podnosił jej nawet podczas omawiania strategii z generałami Wehrmachtu. Szef SS Himmler całkowicie zdawał sobie sprawę z konsekwencji powrotu do narodowosocjalistycznej „wojny na wyniszczenie”, którą Hitler określał jako „celowo rasową”. Zimą, na przełomie 1940 i 1941 roku, w miarę jak plan nabierał kształtów, Führer otwarcie powiązał strategię z ideologią. Oznaczało to, iż Wehrmacht musi „brać udział w ideologicznej wojnie u boku SS”. Zatem, zamiast wykonywać jedynie „zadania specjalne”, SS i jej wartości miały kształtować strategię inwazji niemieckiej. Żeby tak się stało, Waffen SS musiała się znacznie wzmocnić, a to oznaczało konieczność przeprowadzenia werbunku. Planowany atak na Związek Radziecki, początkowo noszący kryptonim „Otto”, stanowił dla Himmlera zarówno kolejną sposobność do umocnienia pozycji SS, jak i przerażające wyzwanie. W 1940 roku prowadzący werbunek do SS Berger wciąż był zależny od zasobów rodowitych obywateli niemieckich. Armia, reprezentowana przez Oberkommando der Wehrmacht (Naczelne Dowództwo Wehrmachtu – OKW), w dalszym ciągu kontrolowała dopływ mężczyzn w wieku poborowym zarówno do Wehrmachtu, jak i do Waffen SS. Wojsko robiło, co mogło, aby zagłodzić Waffen SS. Podczas przemówienia do oficerów „Leibstandarte SS” 7 września Himmler ogłosił, iż znalazł rozwiązanie problemu liczebności.

„Musimy – deklarował – przyciągnąć do siebie całą nordycką krew na świecie, pozbawiając jej naszych wrogów”74. Propozycja była wygodnicka, ale doskonale pasowała do jego rozwijającej się pseudobiologicznej filozofii. Prowadzący rekrutację do SS zaczęli od niemieckiej diaspory. Według szacunków poza granicami Rzeszy, głównie na Węgrzech, w Rumunii i w Rosji, mieszkało około 13 milionów volksdeutschów – liczba, jak zauważa Valdis Lumans, porównywalna do liczby ludności średniej wielkości państwa75. Rozproszeni Niemcy od jakiegoś czasu fascynowali Himmlera, który wiedział, że kluczem do eksploatacji owego kuszącego ludzkiego rezerwuaru jest agencja partii nazistowskiej Volksdeutsche Mittelstelle (Główny Urząd Kolonizacyjny dla Niemców Etnicznych – VoMI), założona w 1935 roku, mająca się zajmować interesami etnicznych Niemców żyjących poza Rzeszą, a także, co oczywiste, promocją ideologii narodowosocjalistycznej. W 1937 roku Himmler postarał się, aby kierownictwo VoMI powierzono SS-Obergruppenführerowi Wernerowi Lorenzowi. Jako agencja NSDAP Główny Urząd Kolonizacyjny oficjalnie podlegał Rudolfowi Hessowi, zastępcy szefa partii oraz skarbnikowi NSDAP. W 1938 roku Hitler przyznał VoMI także status urzędu państwowego, co oznaczało, iż nie był on zwykłą komórką partyjną, ale pewnego rodzaju hybrydą. W teorii decyzja Führera powinna uczynić ministra spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa równorzędnym partnerem Hessa, jednak Himmler szybko wykorzystał „mieszany” status VoMI i polecił Lorenzowi obsadzić stanowiska w Urzędzie Kolonizacyjnym karierowiczami z SS. Do roku 1940 SS zdominowała VoMI, który dzięki setkom swoich biur utkał sieć powiązań z mniejszością niemiecką rozproszoną po Bałkanach, w Polsce, w państwach bałtyckich, we Francji, w Belgii, Danii, Austrii, w byłej Republice Czeskiej i w Holandii. Plan Himmlera, zmierzający do wykorzystania społeczności volks­deutschów jako rezerwuaru rekrutów, nie był tak prosty, na jaki mógł wyglądać. Niemieccy antropolodzy, tacy jak Hans F.K. Günther, zwany Rassenpapst (papież rasy), dowodzili, iż etniczni Niemcy, mieszając się ze słowiańskimi sąsiadami, w znacznym stopniu zanieczyścili swoją krew. Wiele książek Günthera było powszechnie czytanych i choć nazistowska propaganda często opiewała typowego volksdeutscha jako wzór bohaterskiego Aryjczyka, wielu Niemców uważało ich za „nie całkiem” Niemców bądź Niemców drugiej, a nawet trzeciej kategorii. Urodzony w Austrii Hitler, zapewne sam będący volks­deutschem, całkowicie pogardzał większością etnicznych Niemców, uznając ich za „degeneratów”. W każdym razie, według specjalistów, istniało wiele różnych „gatunków” volksdeutschów. Niektórzy etniczni Niemcy zamieszkiwali ziemie oddzielone od Rzeszy dopiero w 1919 roku. Inni, jak Niemcy sudeccy i karpaccy z Czechosłowacji, byli niegdyś poddanymi niemieckojęzycznej monarchii austro-węgierskiej. Korzenie innych volksdeutschów, reliktów średniowiecznych imperiów germańskich, były o wiele starsze. Niemcy imigrowali na Węgry w X wieku. 200 lat później zakon krzyżacki i kupcy hanzeatyccy skolonizowali obszar Morza Bałtyckiego. Niemieccy przybysze często byli kupcami lub tworzyli elitę kulturalną: najstarszy niemiecki uniwersytet został założony w Pradze w 1348 roku. Tak zwani Niemcy nadwołżańscy przybyli do Rosji w połowie XVIII wieku na zaproszenie urodzonej w Niemczech Katarzyny Wielkiej. Po rewolucji październikowej Lenin ogłosił Powołże „Niemiecką Nadwołżańską Republiką Autonomiczną” ze stolicą w Engelsie – na cześć innego wybitnego uchodźcy z Niemiec76. Niezależnie od historii i pochodzenia, społeczności volksdeutschów w agresywny sposób opiewały swoje niemieckie korzenie i tożsamość. Etniczni Niemcy rzadko wypierali rdzenne, najczęściej słowiańskie narody. Stawali się raczej urzędnikami państwowymi, uczonymi

i posiadaczami ziemskimi. Podobnie jak brytyjska klasa rządząca w Indiach etniczni Niemcy zakazywali bratania się z rdzenną ludnością i szukali schronienia wewnątrz tego, co sami nazywali Sprachinseln (wyspami językowymi). Ten izolacjonizm rozbudzał pogardę dla Słowian i Żydów. Wraz z upadkiem monarchii austro-węgierskiej po I wojnie światowej owa od dawna żywiona rezerwa przeszła trującą i reakcyjną transformację, a wielu etnicznych Niemców okazało się najbardziej żarliwymi ideologami nazizmu. Kiedy w 1939 roku Hitler powierzył Himmlerowi realizację ogromnego programu przesiedleń, chciał przekształcić enklawy zamieszkane przez ludność mówiącą po niemiecku w nowe Gaue, obszary wykrojone z podbitych ziem polskich. Natura ludzka jest, jaka jest, i niezależnie od tego, jak żarliwie niemieckie społeczności strzegły swoich etnicznych granic, wielu volksdeutschów nie potrafiło oprzeć się wdziękom swoich słowiańskich czy żydowskich sąsiadów. Przepływu genów nie da się powstrzymać. Oznaczało to, iż w nowej Rzeszy statusu Aryjczyka nie można automatycznie przyznać każdemu volksdeutschowi. Zatem kiedy ruszył program przesiedleń, każdy etnicznie niemiecki kandydat musiał zostać rygorystycznie sprawdzony przez Oberster Prüfungshof (Najwyższy Trybunał do spraw Narodowościowych). Następnie klasyfikowano go na volksliście: precyzyjna hierarchia schodziła w dół od kategorii I („osobników czystych rasowo i politycznie”) do kategorii IV („renegatów” z „cudzoziemską krwią”). Niemieccy urzędnicy sprawdzający „pochodzenie rasowe” byli wstrząśnięci „rasową jakością” volksdeutschów, których badali. Często narzekali, iż wielu etnicznych Niemców zachowywało się dokładnie tak samo jak Polacy i Ukraińcy – brakowało im właściwych niemieckich wartości. Co gorsza, przyznawali się do sypiania z Polkami i Ukrainkami. Jak zwięźle ujęła to Doris L. Bergen: „pojęcie volksdeutscha zawsze było wątłe”77. Chociaż skrupulatni eksperci Himmlera w dziedzinie rasy mogli kwestionować prawo niektórych Niemców etnicznych do wstąpienia do nordyckiego klubu, przeciętni volksdeutsche podzielali ze swej strony ksenofobiczne uprzedzenia „rasy panów”. W okresie trwania Republiki Weimarskiej, jak grzyby po deszczu, wyłoniły się liczne organizacje wspierające Niemców i działające na rzecz interesów volksdeutschów, szczególnie uważanych za „ofiary Wersalu”. Po 1933 roku kontakty te się pogłębiły. Często odnawiane przez Hitlera obietnice „obalenia Wersalu” rozbudziły aspiracje nowego pokolenia etnicznych Niemców. Wśród niemieckiej diaspory, szczególnie w południowej Rosji i we wschodniej Polsce, mnożyły się komórki nazistowskich agitatorów. Tamtejsze społeczności etnicznych Niemców od dawna były nasycone najbardziej jadowitym antysemityzmem. Według Valdisa Lumansa: „narodowy socjalizm był bardziej atrakcyjny dla przeciętnego volksdeutscha niż dla jego rodaka z Rzeszy”. W książce na temat niemieckiej okupacji Grecji Mark Mazower potwierdza, iż etniczni Niemcy chętnie jednoczyli się wokół sprawy narodowego wyniszczenia. Po zajęciu Grecji przez hitlerowców w 1941 roku SS-Standartenführer dr Walther Blume zatrudnił volksdeutschów w średnim wieku jako strażników w obozie koncentracyjnym. Z racji wyjątkowego okrucieństwa szybko stali się oni postrachem więźniów. Mężczyzn tych zwerbowano na Węgrzech i w Rumunii. Nie mieli złudzeń co do swojego miejsca w Nowym Porządku Hitlera, które z pewnością nie było eksponowane. Dobrze zdawali sobie sprawę, iż Niemcy ze „starej Rzeszy” gardzą takimi jak oni. Poczucie wykluczenia potęgowało w nich brak litości dla więźniów, zwłaszcza greckich Żydów. Przełożeni komendanta obozu SS-Sturmbannführera Paula Radomskiego, etnicznie niemieckiego rekruta, opisywali go jako „pełnego energii i wykutego z żelaza”. W rzeczywistości był brutalnym zbrodniarzem78. Himmler chciwie spoglądał na te miliony niemieckich wygnańców. Ponieważ kryterium przynależności rasowej, a nie obywatelstwo, decydowało o możliwości wstąpienia do Waffen SS,

Himmler naciskał na VoMI, aby rozpoczął werbunek etnicznych Niemców. W samej Rzeszy urzędnicy VoMI organizowali programy treningu fizycznego i obozy lekkoatletyczne dla młodych etnicznych Niemców z zagranicy. Kiedy ci już się znaleźli na terenie Rzeszy, namawiano ich do zaciągnięcia się do Waffen SS. Sterowany przez SS VoMI stał się agencją werbunkową. Friedrich Umbrich (ur. 1925),wspomina w swoim pamiętniku, wydanym pod tytułem Alptraum Balkan (Bałkański koszmar), pierwsze spotkanie z wysłannikami Himmlerowskiej SS. Umbrich był etnicznym Niemcem urodzonym w Transylwanii. Dorastał w niewielkiej wsi Belleschdorf, dzisiejszym rumuńskim Idiciu79. Sasi zamieszkiwali tę bujną, zieloną dolinę pomiędzy Karpatami a Alpami Transylwańskimi od sześciu stuleci. W wyniku I wojny światowej, po podpisaniu traktatu w Trianon w 1920 roku, Sasi obudzili się jako obywatele Rumunii. Wywołało to uczucie głębokiego niepokoju i gniewu. Umbrich przyznaje, że po 1933 roku społeczność Sasów w Rumunii wpadła w „histerię ogarniającą Europę”, innymi słowy: została opanowana przez narodowy socjalizm. Wkrótce do Transylwanii przybyli oficerowie VoMI, przywożąc ze sobą porywające pieśni i filmy opiewające cnoty nowych Niemiec z ich Tüchtigkeit und Einigkeit (wydajnością i jednością). Sasi mieli długą tradycję zadowalania się tym, co posiadają, oraz zawierania kompromisów ze swoimi sąsiadami. Wszyscy Umbrichowie płynnie mówili po węgiersku. Tolerowali kilku Żydów mieszkających we wsi, w tym bezdzietną parę, która „niespodziewanie” zniknęła w 1940 roku. Ludzie z VoMI obiecali jednak świetlaną przyszłość w ramach Wielkich Niemiec. Wkrótce po wydarzeniach z września 1940 Umbrich pisze, że w Bellesch­dorfie pojawiło się „trzech wysokich, przystojnych esesmanów”. Byli wyprężeni i nosili się dumnie. Mieli starannie odprasowane mundury i wypolerowane, błyszczące oficerki. Grzecznie poprosili o rozmowę z sołtysem i pokierowano ich do gospodarstwa Umbrichów, gdzie rozmawiali z ojcem Friedricha. Przywieźli ze sobą wiadomość: „Der SS-Röntgenzug ist unterwegs!” („Nadjeżdża rentgenowski pociąg SS!”). SS przyjechała, by pochwalić się niemiecką jurnością potwierdzoną medycznie, i – co dotarło do Friedricha później – sprawdzić, czy fizycznie nadają się do służby w SS. „Dzień rentgena” był wesołym wydarzeniem. Esesmani wychwalali doskonałą znajomość niemieckiego wśród Sasów, zajadali się ich jedzeniem i chłeptali ich najlepszy sznaps. Budzące grozę niemieckie maszyny i dobrze zbudowani esesmani, którzy rozstawili je w wiejskim kościele, wywarli wrażenie na 16-letnim Friedrichu. Był to początek szczególnego aktu uwodzenia. Dwa lata później Friedrich walczył z serbskimi partyzantami na Bałkanach. Wielu krewnych i powinowatych Gottloba Bergera, kierującego naborem do SS, było etnicznymi Niemcami rozproszonymi po całej Europie. W Rumunii, w której rozpoczął akcję werbunkową, miał ich wielu wśród transylwańskich Sasów. Andreas Schmidt, przywódca tamtejszej mniejszości niemieckiej, jego siostrzeniec, był radykalnym nazistą i Volksgruppenführerem blisko związanym z NSDAP w Berlinie. Pod koniec lat trzydziestych połączył grupę etnicznych Niemców w Rumunii z miejscową NSDAP. Był brutalnym fanatykiem całkowicie oddanym nazistowskiej sprawie. Entuzjastycznie popierał akcję werbunkową do Waffen SS, którą prowadził w Rumunii jego teść. Rumuński przywódca Ion Antonescu upierał się jednak przy tym, aby jego rząd traktował służbę w obcej armii jako dezercję. Schmidt wraz z teściem przeszmuglowali więc przez granicę ponad tysiąc rekrutów Waffen SS, zwerbowanych wśród tamtejszych etnicznych Niemców, przebranych za robotników. Mieli oni wziąć udział w szkoleniu w Pradze80. Następnym logicznym krokiem było wyjście poza krąg etnicznych Niemców i skierowanie uwagi na narody nordyckie: Duńczyków i Norwegów, których armia niemiecka pokonała w 1940 roku. Stawało się coraz bardziej oczywiste, iż rozwój Waffen SS będzie zależał

od rekrutacji prowadzonej przez Bergera za granicą. Choć strategię taką wymusił na SS Wehrmacht, Himmler zabrał się do jej realizacji z prawdziwą pasją. W okupowanej Europie „wszechmocny” Berger musiał radzić sobie z trudnymi przeszkodami. Chcąc zachęcić cudzoziemskich rekrutów do wstępowania do Waffen SS, musiał przezwyciężyć ich naturalne skrupuły związane ze służbą okupantowi. Wciąż przestrzegana przez Niemcy konwencja haska zabraniała poboru obywateli okupowanego państwa do wojska, dlatego też rekruci SS musieli być „ochotnikami”81. Nawet wśród niektórych europejskich proniemieckich radykalnych ruchów nacjonalistycznych, takich jak choćby Nationaal-Socialistische Beweging der Nederlanden (nid. Narodowo-Socjalistyczny Ruch Holenderski – NSB), był głęboki podział na tych, którzy chcieli służyć Hitlerowi, i tych, którzy słusznie się obawiali, że ich kultura narodowa zostanie zniszczona. Niemniej jednak Berger zabrał się do pracy i założył biura werbunkowe SS w Danii, Norwegii i w Holandii. Kryteria naboru były identyczne dla kandydatów niemieckich oraz cudzoziemców. Na przykład Holendrzy i Flamandowie, którzy zaciągnęli się do pułków SS „Westland” i „Nordland”, musieli mieć od 17 do 40 lat, „charakteryzować się cechami aryjskimi”, być dobrego zdrowia i mierzyć co najmniej 165 cm wzrostu. Pierwsze wysiłki Bergera przyniosły jednak bardzo skromne rezultaty. W lecie 1941 roku do nowych SS-Standarte „Nordland” i „Westland” wstąpiło łącznie kilkuset duńskich, norweskich, holenderskich i belgijskich ochotników82. Nie zniechęciło to Himmlera. Miał on coraz większą obsesję na punkcie utworzenia paneuropejskiej armii i przed końcem tego nieszczęsnego roku liczba „germańskich” ochotników wyglądała już zgoła inaczej. Niemiecka inwazja na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku miała przyciągnąć dziesiątki tysięcy cudzoziemskich kolaborantów, którzy jako ochotnicy w szeregach policji SS bądź Waffen SS odegrali nikczemną rolę w zagładzie europejskich Żydów. Owi „ochoczy siepacze” posługiwali się tym samym ideologicznym językiem co Rzesza: politycznym esperanto, opierającym się na zabójczej nienawiści skierowanej na całkowicie mityczny byt – „Żydobolszewika”. Ogłoszona przez Hitlera „krucjata przeciwko bolszewizmowi”, równolegle oznaczająca wojnę z Żydostwem, zjednoczyła szerokie spektrum radykalnych nacjonalistów, którzy przysięgli wierność III Rzeszy83. Wzięli oni na siebie coś, co Himmler nazywał „najtrudniejszym zadaniem”, polegającym na przeprowadzaniu masowych egzekucji. W zamian za służbę obiecał niektórym z nich miejsce w nordyckim panteonie chwały. Prowadzona w cieniu przez cudzoziemskich siepaczy Hitlera wojna miała spustoszyć sztetle84, pola i lasy na Wschodzie, na ziemiach, o których Führer mówił, iż staną się dla Niemiec „ogrodem Edenu”. Jednak próbę „Holokaustu z użyciem kul” zrobiono jeszcze przed 22 czerwca 1941 roku, w ramach tak zwanego zapomnianego Holokaustu, jaki zalał Rumunię i Bałkany.

Rozdział 2 Bałkańska próba Nie będziemy czekać na żadne deklaracje lojalności nowego rządu, za to będziemy kontynuować wszystkie przygotowania zmierzające do zniszczenia jugosłowiańskich sił zbrojnych i samej Jugosławii jako narodu (...). Z politycznego punktu widzenia jest szczególnie istotne, aby uderzenie na Jugosławię przeprowadzić z największą bezwzględnością. Dyrektywa wojenna Hitlera nr 2585 Cudzoziemscy zabójcy na usługach Hitlera rzucają długi cień. 4 marca 1999 roku starszy mężczyzna imieniem Dinko Šakić stawił się w sali sądu w Zagrzebiu, oskarżony o zbrodnie wojenne. Wytropił go w Argentynie Efraim Zuroff, dyrektor Centrum Szymona Wiesenthala w Jerozolimie. Służący podczas wojny w stopniu porucznika milicji ustaszy Šakić oskarżony był o mordowanie i torturowanie więźniów przebywających w założonym w sierpniu 1941 roku w Chorwacji obozie Jasenovac. Podczas II wojny światowej był to trzeci pod względem wielkości obóz koncentracyjny w Europie i jednocześnie najmniej poznany. Podczas swojego procesu Šakić śmiał się często na głos, gdy świadkowie zeznawali na temat jego makabrycznych poczynań. Prokuratorzy, od lat gromadzący dowody, spotkali się z silną wrogością opinii publicznej. Ten uśmiechający się szyderczo starzec, siedzący na ławie oskarżonych, dla wielu młodych Chorwatów był patriotą, bohaterem narodowym. Każdego dnia setki jego głośnych zwolenników zbierały się w sądzie, aby mu okazać „moralne wsparcie”. Ostatecznie Šakić został skazany i osadzony w więzieniu. Dla Chorwacji był to doniosły wyrok. Jednak wielu z jego wielbicieli nie zamierzało się poddać. Na wielki koncert chorwackiego wokalisty Marka Perkovicia w 2007 roku młodzi Chorwaci przyszli ubrani w mundury ustaszy, aby w ten sposób uhonorować Šakicia. Kiedy rok później ten skazany morderca zmarł w więzieniu, został uroczyście pochowany w swoim mundurze ustasza. Odprawiający mszę ksiądz wychwalał go jako „przykład dla wszystkich Chorwatów”86. Milicje ustaszy służyły marionetkowemu reżimowi ustanowionemu wiosną 1941 roku przez niemiecką Trzecią Rzeszę po zniszczeniu Jugosławii. W sierpniu tego roku Niemcy zgodzili się na powstanie systemu obozów na brzegach rzeki Sawy w Jasenovacu. To w nich ludzie tacy jak Šakić torturowali, gwałcili i mordowali bez umiaru. W Jasenovacu zginęło co najmniej pół miliona Żydów i Serbów. Jeden z ocalonych wspomina: Ofiary czekały w magazynie głównym, w jakimś innym budynku lub na dworze (...). Ustasze rozbierali je do naga. Następnie drutem związywali im ręce za plecami (...). Ofiary zmuszano, by uklękły (...) uderzali je w głowę drewnianym młotkiem, młotem dwuręcznym albo tępym końcem siekiery. Często otwierali im brzuchy nożem rzeźnickim i wrzucali wszystkich do Sawy87. Rankiem 6 kwietnia 1941 roku, w Niedzielę Palmową, fala za falą, dobrze uzbrojone ciężkie bombowce Ju 52 i bombowce nurkujące Stuka z hukiem wzbijały się w powietrze z rumuńskich lotnisk i obierały kurs na Belgrad, stolicę Jugosławii, niesfornego królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Atak powietrzny był pierwszym etapem operacji „Kara” – nauczki za serbski zamach stanu, który zniweczył plany Hitlera zmierzające do zawarcia paktu na Bałkanach. Bombardowanie trwało trzy dni i pochłonęło życie od 5 do 10 tys. bezbronnych ludzi. Wojska hitlerowskie miały ogromną przewagę nad armią jugosłowiańską. Błyskawicznie

przeprowadzone naloty zniszczyły jej siły powietrzne i linie łączności. Mobilizacja dopiero co się rozpoczęła i jugosłowiańscy żołnierze wciąż przemierzali kraj, żeby dotrzeć do swoich jednostek. Chorwaccy faszyści utrudniali formowanie tamtejszych oddziałów. Wielu żołnierzy zdezerterowało, a wielu rezerwistów nie zgłosiło się do służby. Hitler śledził postępy operacji „Kara” w pokoju map, przyłączonym do wagonu dowodzenia jego specjalnego pociągu Amerika. Stanął on na pogórzu alpejskim, w pobliżu wjazdu do tunelu Aspangbahn – na wypadek ataku z powietrza88. Trzy niemieckie armie, wspierane przez dywizje SS „Grossdeutschland” i „Das Reich”, błyskawicznie nacierały w kierunku Belgradu. Jugosłowianie stawiali zacięty opór, ale zdemoralizowani żołnierze chorwaccy dezerterowali en masse i zwracali się przeciwko serbskim pułkom. 10 kwietnia Niemcy dotarli do starej stolicy Chorwacji Zagrzebia, a następnie, kierując się na południe wzdłuż Drawy i Dunaju, zmierzali w kierunku Belgradu. Dwa dni później zajęli górujące nad miastem wzgórze Avala. Nocą 13 kwietnia SS-Hauptsturmführer Fritz Klingenberg poprowadził nacierające oddziały dywizji SS „Das Reich”, które przeprawiły się przez Dunaj. Belgrad był w niemieckich rękach. Często się uważa, że inwazja Niemiec na Królestwo Jugosławii i na Bałka­ny została zaimprowizowana przez wściekłego Hitlera oraz że opóźniła zaplanowany na wiosnę atak na Związek Radziecki. Z pewnością Hitler nigdy nie rozważał pozyskania „przestrzeni życiowej” w Europie Południowo-Wschodniej. Zamiast tego wolał eksploatować bałkańskie surowce mineralne. Jednak atak ten mógł nie być aż tak impulsywny, na jaki wyglądał. Kiedy tylko ­zwycięstwo było pewne, Hitler zniszczył Królestwo Jugosławii i ustanowił w Chorwacji uległy reżim zdominowany przez faszystów nastawionych antysemicko, nienawidzących Serbów, rządzony przez dyktatora Ante Pavelicia. Podbój Bałkanów pozwolił niemieckim okupantom i administratorom SS rozciągnąć swoją wojnę rasową przeciwko Żydom w tym wypadku na południowych Słowian – Serbów. Okupacja Jugosławii i Grecji stała się próbą przed „wojną na wyniszczenie”, która wkrótce miała ogarnąć Związek Radziecki. Tak jak to się działo w marionetkowym państwie słowackim, Niemcy i tu zachęcali milicje złożone z miejscowych do mordowania etnicznych wrogów Rzeszy. Zbrodnicza działalność Gwardii Hlinki na Słowacji, ustaszy w Chorwacji i Żelaznej Gwardii w Rumunii stała się modelem zabójczej współpracy, wykorzystanym zaledwie kilka miesięcy później w państwach bałtyckich i na Ukrainie. Nieprzewidziane zdarzenia, los i szczęście – wszystko to miało swój udział w takim rozwoju wypadków. Zawsze tak było. Do końca 1940 roku. Hitler zostawił obszar Morza Śródziemnego i Bałkany swojemu partnerowi w ramach osi – Benicie Mussoliniemu. Niemcom zależało na roponośnych polach Ploeszti. Potrzebowali ich, aby móc napędzić i naoliwić planowany atak na Rosję. Obawiając się, że Brytyjczycy lub sowieccy sojusznicy planują zakłócić dostawy ropy do Niemiec, na początku października 1940 roku Hitler rozkazał Luft­waffe i siłom specjalnym Wehrmachtu zabezpieczyć rumuńskie pola naftowe. Dzień później poinformował o tym Mussoliniego, wywołując u niego napad szału. Podczas gorączkowej narady ze swoim ministrem spraw zagranicznych Ciano Mussolini wykrzyczał, że ma już dość prowadzonej przez Hitlera polityki faktów dokonanych oraz że odpłaci mu pięknym za nadobne, a Hitler z gazet dowie się, że zajął Grecję. Była to dość ekscentryczna zemsta, ponieważ grecki dyktator Ioannis Metaxas uważał się za przyjaciela faszystowskich Włoch. Niemniej jednak zajęcie pól naftowych Ploeszti i stanowcza odpowiedź Mussoliniego wprawiły w ruch łańcuch wydarzeń, których punktem kulminacyjnym była niemiecka okupacja Bałkanów i rozpad Jugosławii. Atak Mussoliniego na Grecję wkrótce okazał się upokarzającą katastrofą, która zmusiła Hitlera do przyjścia na pomoc nieprzewidywalnemu sojusznikowi. W tym samym czasie brytyjskie oddziały rozpoczęły lądowanie w południowej Grecji i zaatakowały włoską marynarkę wojenną. Brytyjczycy zajęli Kretę oraz rozbili włoską armię w Sidi Barrani w Afryce Północnej.

Po przeanalizowaniu skali szybko postępującej włoskiej katastrofy w basenie Morza Śródziemnego Hitler nie miał wątpliwości co do tego, iż impulsywne ryzykanctwo Mussoliniego naraziło jego plany operacji „Barbarossa”, ataku na Związek Radziecki, wówczas zaplanowanego na drugą połowę maja. Brytyjczycy po uzyskaniu dostępu do greckich baz powietrznych teoretycznie mogli przeprowadzić atak na rumuńskie pola naftowe. Patrząc na to z szerszej perspektywy strategicznej, wariactwem byłoby uderzyć w kierunku wschodnim na Rosję, podczas gdy niemiecka flanka południowo-wschodnia była, za sprawą niekompetencji Mussoliniego, w rozsypce, a Morze Śródziemne stało przed Royal Navy otworem. Nadszedł czas, by uporządkować bałagan i uratować Włochów, zanim będzie za późno. W sylwestra Hitler napisał do Mussoliniego, obiecując mu wsparcie militarne. Wysłał generała Erwina Rommla i jego Afrika Korps do Trypolisu i rozpoczął planowanie operacji „Marita” – inwazji na Grecję. Jej powodzenie miało zależeć od współpracy innych państw bałkańskich: Rumunii, Bułgarii i oczywiście Jugosławii. Pod koniec marca 1941 roku niemiecki minister spraw zagranicznych Ribbentrop zmusił jugosłowiańskich przywódców z księciem Pawłem na czele do podpisania paktu trzech, co otworzyło drogę do przeprowadzenia operacji „Marita”. Hitler był przekonany, iż nie będzie „więcej niespodzianek”. Nie wziął jednak pod uwagę Serbów. Uznając podpisanie paktu z Hitlerem za chorwacki spisek, wrogo nastawiony do nazistów dowódca armii Dušan Simović dokonał zamachu stanu. Przewrót poparła znaczna część społeczeństwa czująca niesmak w związku z zawarciem paktu. Amerykanka Ruth Mitchell (jedyna cudzoziemka walcząca u boku czetnickich powstańców) wspominała: „Belgrad pogrążył się w ciszy sparaliżowany grozą, wstydem, wolno rosnącą wściekłością. Wtedy rozpętała się burza (...) gwałtownie demonstrowali studenci uniwersytetu, krzycząc: »Precz ze zdrajcami! Lepsza wojna niż pakt!«”89. Kiedy wieści o zuchwałych masowych protestach dotarły do Berlina, Hitler wpadł we wściekłość. Goebbels komentował w swoim dzienniku: „Führer nie pozwoli sobie, aby igrali z nim w tych sprawach”. Przywódcy puczu wkrótce się rozeszli, a sam pucz wydawał się coraz słabszy. Podczas gdy Serbowie i Chorwaci sprzeczali się w Belgradzie, Hitler grzmiał, iż Jugosławia musi być teraz uważana za wroga. Zresztą od zawsze sądził on, że Królestwo Jugosławii jest niezgodnym z prawem „państwem wersalskim”. Szybko sformułował „Dyrektywę nr 25” i wydał dowódcom Wehrmachtu (wojsk lądowych i sił powietrznych) rozkaz zdruzgotania Jugosławii „militarnie i politycznie (...) z największą bezwzględnością”. Po południu 29 marca generał major Fried­rich Paulus (który niespełna dwa lata później podda się radzieckim armiom pod Stalingradem) przewodniczył szczegółowemu planowaniu lądowego uderzenia z dwóch stron na Belgrad, ściśle skoordynowanego z atakiem z powietrza. Goebbels wieszczył: „Sprawa z Jugosławią nie zabierze zbyt dużo czasu (...). Wielka operacja przyjdzie później: przeciwko R.”90. Goebbels miał rację. Operację „Kara” przygotowano zaledwie w ciągu trzech dni. Generałowie Hitlera mogli skierować swoje siły przeciwko Grecji i rozmieszczonym wzdłuż jej granic siłom brytyjsko-greckim. Trzy dni po zniszczeniu sił jugosłowiańskich niemiecka 12. Armia przetoczyła się przez Saloniki, miasto portowe na północy Grecji, i nacierała na południe w kierunku Aten. Kiedy Brytyjczycy wysłali wiadomość do leżącego w północnej Grecji miasta Janina, otrzymali zuchwałą odpowiedź: „Armia niemiecka tu jest”. Niemieckie bombowce, operujące daleko poza szybko przesuwającą się linią frontu, brały na cel miasto za miastem. Przerwały ataki dopiero wówczas, kiedy zbliżyły się do Aten. Hitler zakazał bombardowania greckiej stolicy, albowiem uważał, że była ona miejscem narodzin kultury aryjskiej. Nieco po godzinie 8 rano 27 kwietnia niemiecka 6. Dywizja Pancerna wjechała na ponure, północne przedmieścia starożytnego miasta. Walther Wrede, młody niemiec­ki

archeolog, tak wspominał ten dzień: „Policjant (...) mówi nam, że oddziały niemieckie zmierzają na Akropol (...). Pędzę na punkt widokowy na piętrze. Zgadza się! Na maszcie Belwederu świeci się czerwień flagi Rzeszy”. Wkrótce oddziały niemieckie wyparły ostatnich Brytyjczyków (w rzeczywistości Australijczyków i Nowozelandczyków) z południowego krańca Peloponezu. 4 maja wojska osi (Włosi i Niemcy) urządziły w Atenach paradę zwycięstwa. Rozpromieniony Wrede z rozkoszą oprowadził po Akropolu tłum „wojennych turystów” z feldmarszałkiem Waltherem von Brauchitschem na czele. Kilka tygodni później greckie zabytki zwiedził Himmler. 20 maja niemieckie lotnictwo wojskowe zaskoczyło zadowolonych z siebie brytyjskich obrońców na Krecie i w Afryce Północnej, gdzie Rommel odzyskał tereny utracone przez Włochów. W ramach kampanii na Bałkanach Wehrmacht łupał militarne orzechy za pomocą młota kowalskiego: Przeciwko zaledwie sześciu słabym dywizjom Hitler posłał 29. Okazało się jednak, że jedynie 10 niemieckich dywizji walczyło przez 6 dni. Nowy blitzkrieg po raz kolejny pokazał, że „żołnierz niemiecki może wszystko”. Teraz nadszedł czas wyłożyć tę brutalną prawdę sowieckiemu sojusznikowi. Kiedy tylko zakończyła się operacja na Bałkanach, Hitler rozkazał znacznej części swoich sił, aby dołączyły do towarzyszy grupujących się wzdłuż granicy z ZSRR. Według Führera to, co jeden z niemieckich generałów, rozkochany w kulturze helleńskiej, nazywał „wysoką kulturą Hellady”, było kiedyś miejscem narodzin aryjskiej rasy panów. Niemniej jednak owe sentymenty nie ochroniły współczesnych mieszkańców tego regionu. Wielu Niemców uważało bowiem, że ich szlachetna krew wieki temu została skalana przez semickich Fenicjan i Słowian. Grecji nie była pisana rola następnej Polski, jednak takie pseudonaukowe brednie miały potworne skutki dla mieszkańców Bałkanów. „Niemcy – jak zauważył powieściopisarz Giorgos Ioannou – „nagle przy­nieśli ze sobą (...) wszystkie te okropne średniowieczne namiętności i idiotyzmy właściwe dla gotyckiej Europy”91. Początkiem bałkańskiej kampanii Hitlera mogła być chęć wybawienia Mussoliniego z kłopotów. Zniszczenie Jugosławii, które tak często bywa przedstawiane jako akt furii, o wiele trudniej uznać za spontaniczną reakcję na niewygodny zamach stanu. Nawet potężna armia niemiecka musiała planować swoje kampanie. Do Europy Południowo-Wschodniej trzeba było przerzucić ogromne wojska. Przygotowane działanie niewątpliwie gwarantowało, iż kampania bałkańska zostanie przeprowadzona z zawrotną prędkością, a osiągnięcie celów strategicznych potrwa parę tygodni. Chociaż Hitler został zmuszony do przełożenia operacji „Barbarossa” na lato, zniszczenie Jugosławii i okupacja Grecji skutecznie porządkowały jego poszarpaną południowo-wschodnią flankę, tak porywczo osłabioną przez Mussoliniego. Niezależnie od tego zajęcie Bałkanów dawało Niemcom kolejną sposobność do usprawnienia aparatu okupacyjnego. Tak jak to było w przypadku operacji „Tannenberg”, archiwiści z kierowanego przez Reinharda Heydricha Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy starannie przygotowali „specjalne listy” Greków uznanych za „wrogi element”. Agenci Gestapo przeczesali Ateny w poszukiwaniu swojej ludzkiej zdobyczy92. W tym samym czasie oddziały Wehrmachtu i SS niczym szarańcza przetoczyły się przez Grecję, konfiskując wszystko, co tylko wpadło im w ręce: od kóz i oliwy z oliwek po zegary, a nawet damską bieliznę. Podczas gdy niemieckie wojsko „opływało w dostatki”, Grecy głodowali. Wkrótce zaczęli chorować i umierać. Liczba zmarłych zaskoczyła władze. Pod Atenami trzeba było wykopać masowe groby. Szacuje się, że do końca 1942 roku z głodu i chorób zmarły setki tysięcy osób. Nadciągały też inne gatunki szarańczy. Oddziały Sonderkommando Alfreda Rosenberga przetrząsnęły starożytne Saloniki w poszukiwaniu skarbów kultury i artefaktów mających wypełnić jego nową „Bibliotekę Badania Kwestii Żydowskiej”. Złodziejscy magnaci przemysłowi wysłani przez Ministerstwo Gospodarki Rzeszy

i gigantów niemieckiego przemysłu, takich jak Krupp, zajmowali kopalnie rudy żelaza, chromu i niklu. Demontowali całe fabryki, które następnie w częściach wysyłali do Rzeszy. SS początkowo zaadaptowała walące się koszary wojskowe w Haidari, niedaleko Aten, na miejsce przetrzymywania więźniów politycznych i zakładników. Komendant obozu SS-Sturmbannführer Radomski i jego strażnicy, w większości rekrutujący się z Niemców etnicznych, byli pijanymi brutalami. Ze swoich biur w Atenach, mając wspaniały widok na Akropol, administratorzy SS kierowali krwawym terrorem w Grecji i niszczyli jedne z najstarszych społeczności żydowskich na świecie. Pod koniec 1942 roku SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann wysłał tam swoich zaufanych asystentów: Dietera Wisliceny’ego i Aloisa Brunnera, aby zorganizowali deportację 50 tys. Żydów z Salonik. Kiedy greccy Żydzi dotarli w końcu do Auschwitz-Birkenau, komendant obozu Rudolf Höss zanotował, iż „byli oni tak słabej jakości, że wszystkich trzeba było wyeliminować”. Antysemityzm nigdy nie skaził grec­kiej kultury politycznej, a jednak co najmniej 90 procent greckich Żydów nie przeżyło wojny93. Los, jaki spotkał byłe Królestwo Jugosławii, był równie przerażający. Tuż za niemieckimi armiami ruszyły czystki etniczne i krwawa wojna domowa. Jej pierwszymi ofiarami w nieuchronny sposób stali się Żydzi. Po raz pierwszy pojawili się na Bałkanach po 1565 roku Żydzi sefardyjscy. Osiedlili się w dolinie rzeki Miljacki, nieopodal Sarajewa, w Bośni. Pół wieku wcześniej wygnano ich z Hisz­panii. Teraz musieli odbudować swoje życie na biednej, surowej ziemi rządzonej przez osmański kalifat w dalekim Stambule. Żydzi sefardyjscy, a później także aszkenazyjscy, byli najczęściej mile witani przez swoich muzułmańskich sąsiadów (Bośniaków) i z czasem stali się nieliczną, ale wpływową społecznością w ramach Jugosławii. Wtedy nastąpiła katastrofa na niewyobrażalną skalę. Między 1941 a 1945 rokiem co najmniej milion obywateli byłego Królestwa Jugosławii umarło gwałtowną śmiercią. Wielu z nich stanowili Żydzi. Tylko nielicznym z nich udało się przeżyć niemiecką okupację. Żydzi aszkenazyjscy zaczęli się osiedlać w Jugosławii w XIX wieku, głównie w Chorwacji-Slawonii i w Wojwodinie. Podobnie jak Sefardyjczycy, nowi przybysze byli mieszkańcami miast trudniącymi się handlem, rzemiosłem bądź też wykonywali wolne zawody. Wielu Żydów zawarło „mieszane małżeństwa” z muzułmanami czy chrześcijanami i do końca XIX wieku większość z nich uważała się za Serbów albo Chorwatów, a później Jugosłowian. W 1919 roku przywódcy żydowscy weszli do Rady Narodowej Słoweńców, Chorwatów i Serbów jako „nieśmiali Żydzi nacjonaliści”94. Dopiero kiedy nazistowskie Niemcy zaczęły się mieszać w sprawy bałkańskie, antysemityzm, jak określił to jeden z historyków, „wkradł się do Jugosławii”95. Szowinizm rasowy stał się szczególnie silny w Chorwacji, najbardziej krnąbrnym regionie królestwa. Jednak nawet tam, do połowy lat trzydziestych XX wieku radykalni nacjonaliści, tacy jak na przykład ruch ustaszy, byli marginalizowani. Większość liderów tego ruchu, łącznie z Ante Paveliciem, zbiegła do faszystowskich Włoch. Niewielu chorwackich Żydów było w stanie przewidzieć tragedię, która wiosną 1941 roku stała się udziałem ich społeczności. W Sarajewie Żydom się dobrze powodziło – byli hutnikami, garbarzami, lekarzami. Około 1580 roku zbudowali swoją pierwszą synagogę. W połowie XVII wieku rabin Samuel Baruch założył piękny cmentarz żydowski w Kovacici. Bośniaccy Żydzi przetrwali wieki, dobrze prosperując. Jednak w 1940 roku jugosłowiański rząd przyjął zasadę „numerus clausus”, aby ograniczyć liczbę uczniów i studentów pochodzenia żydowskiego w szkołach i na uniwersytetach. Chciano w ten sposób zadowolić hitlerowskie Niemcy, agresywnego partnera

handlowego mającego wilczy apetyt na zasoby naturalne Jugosławii. W maju 1941 roku doszło do katastrofy. Od 16 kwietnia żołnierze niemieccy włóczyli się po sarajewskich ulicach. Tego dnia splądrowali i następnie zdemolowali każdą z ośmiu synagog w mieście. Zrabowali święte księgi, srebra, całe biblioteki i święte manuskrypty. Do lata 1942 roku stare żydowskie wspólnoty w Bośni zniknęły. Żydzi, którym udało się przeżyć najazd hitlerowski, uciekli w góry i dołączyli do oddziałów partyzanckich Josipa Broza-Tity. Jeden z jego najbliższych doradców Moša Pijade był bośniackim Żydem96. 12 kwietnia, jeszcze przed kapitulacją armii jugosłowiańskiej, Hitler wydał dyrektywę dzielącą Jugosławię na niemiecką i włoską strefę wpływów. Następnie pociął Półwysep Bałkański na małe kąski i rozdzielił je między Włochy, Węgry i Bułgarię. W okupowanej Serbii dowódca Wehrmachtu Heinrich Danckelmann mianował premierem „zdrajcę” generała Milana Nedicia, byłego ministra wojny i marynarki, zdymisjonowanego przez księcia Pawła w listopadzie 1940 roku. Nedić miał poparcie serbskiego ruchu faszystowskiego ZBOR i jego zbrojnego ramienia, Serbskiego Korpusu Ochotniczego (serb. Srpski Dobrovoljački Korpus), które od jakiegoś czasu umizgiwały się do Rzeszy Niemieckiej. Głównym beneficjentem okupacji niemieckiej stał się mało znany chorwacki nacjonalista Ante Pavelić i jego ruch ustaszy. Milicje Pavelicia wzorowane na niemieckiej SS i włoskich Czarnych Koszulach, stały się wkrótce awangardą masowych mordów. Pod wieloma ważnymi względami stanowiły one zapowiedź eskalacji niemieckiej wojny przeciwko Żydom, która tego lata miała się rozpocząć na okupowanych terenach Związku Radzieckiego. Historycy Holokaustu rzadko dyskutują na temat ludobójstwa dokonanego na Bałkanach. Wreszcie radykalne, szowinistyczne idee, jakie wykluły się i rozwinęły w Niemczech, trafiły na wyjątkowo podatny grunt wśród chorwackich nacjonalistów. Po powstaniu Jugosławii w 1921 roku wielu Chorwatów nie mogło ścierpieć serbskiej dominacji w ramach nowego federacyjnego królestwa. Napięcie między tymi dwoma narodami nieustannie rosło. 20 czerwca 1928 roku podczas sesji parlamentu serbski deputowany z ramienia Partii Radykalnej zastrzelił dwóch przedstawicieli Chorwackiej Partii Chłopskiej i ranił trzech innych. Jednym z nich był Stjepan Radić, najbardziej charyzmatyczny spośród chorwackich przywódców. Zmarł on sześć tygodni później na skutek odniesionych ran. Owo wstrząsające wydarzenie „rzuciło całą Chorwację w wir niedającej się opisać agitacji” i doprowadziło do zawiązania się chorwackiej frakcji terrorystycznej Ustasza (chor. ustaša – powstanie). Do życia powołał ją Ante Pavelić, były prawnik, który w jugosłowiańskim parlamencie reprezentował niewiele znaczącą separatystyczną Chorwacką Partię Prawa. Opisany przez agenta amerykańskiego wywiadu jako „ekstremista już za młodu (...) swarliwy (...) nadąsany” Pavelić czcił Mussoliniego i przejął jego teatralne maniery97. W 1929 roku, gdy serbski król Aleksander zniósł konstytucję z 1921 roku i przekształcił Jugosławię w królewską dyktaturę, Pavelić zbiegł najpierw do Wiednia, a stamtąd do Włoch. Towarzyszyła mu kadra ustaszy, którym przyświecał cel utworzenia niezależnej Chorwacji za wszelką cenę, łącznie ze stosowaniem terroru. Z błogosławieństwem Mussoliniego przebywający na przymusowej emigracji ustasze założyli obozy, w których szkolono ludzi na wzór wojskowy. Obozy takie powstały we Włoszech i w Janka Puszcie na Węgrzech, gdzie ustasze połączyli siły z macedońskimi i bułgarskimi nacjonalistami, wspólnie planując obalenie króla Aleksandra i jego mieszanego narodowo państwa. 9 października 1934 roku wyszkolony w Janka Puszcie strzelec należący do ustaszy dokonał zamachu na króla Aleksandra i na nieszczęsnego ministra spraw zagranicznych Francji Louisa Barthou podczas wizyty głowy państwa jugosłowiańskiego w Marsylii. Naturalnie Pavelić był zachwycony powodzeniem akcji, jednak międzynarodowa reakcja i krzyk, jaki się podniósł, wprawiły Mussoliniego w nie lada zakłopotanie. Nie miał on żadnego interesu w denerwowaniu

rządów Francji czy Jugosławii. Aresztował więc przywódców Ustaszy. Podczas gdy Pavelić osadzany był w kolejnych wygodnych willach w Sienie i we Florencji, Włosi wydalili szeregowych członków Ustaszy na ponurą i wietrzną wyspę Lipari. Jako siła polityczna Pavelić i jego ustasze mogli wówczas rozpłynąć się w politycznym mroku. Jednak w połowie lat trzydziestych Mussolini zaczął prężyć muskuły w regionie Adriatyku i odświeżył znajomość z chorwackimi radykałami, takimi jak Pavelić, mając nadzieję na wykorzystanie ich w celu osłabienia Jugosławii. Tyle że swarliwy Pavelić sam był swoim największym wrogiem. Bez końca sprzeczał się z innymi chorwackimi nacjonalistami, oskarżając ich o konszachty z Serbami, Żydami i innymi „wrogami Chorwatów”. Takie usposobienie nie podobało się jego włoskim gospodarzom. Podobnie jak wiele innych rozmnażających się przez podział skrajnie nacjonalistycznych grupek, w latach trzydziestych Ustasza stawała się coraz bardziej marginalna. Jednak po 1939 roku, wraz z wciągnięciem przez Hitlera Europy w wojnę, losy Pavelicia zaczęły ulegać zmianie. Atak Niemiec na Polskę zainspirował włoskiego ministra spraw zagranicznych Ciano do podniesienia po raz kolejny „kwestii jugosłowiańskiej”. Przekonał on Mussoliniego, iż Jugosławia stanowi dla Włoch takie samo zagrożenie, jak rzekomo Polska dla Niemiec. Swoje dorzucił też Hitler, nakłaniając nazbyt dumnego włoskiego dyktatora do tego, aby „Włochy wykorzystały pierwszą nadarzającą się sposobność do dokonania rozbioru Jugosławii i okupacji Chorwacji i Dalmacji”98. Wypowiedź Führera wyraźnie wskazuje, iż planował on zniszczenie Jugosławii na długo przed 1941 rokiem. Mając Bałkany rozłożone przed sobą niczym nagrodę, Mussolini postanowił raz jeszcze odświeżyć znajomość z przyjaciółmi ustaszami. Ciano przeprowadził wiele spotkań z Paveliciem. Później, raczej osobliwie, opisał wybuchowego Chorwata jako „człowieka zdecydowanego i spokojnego”. Naturalnie Pavelić nie miał żadnego interesu w popieraniu okupacji swojej ojczyzny przez obce mocarstwo. Dlatego też Ciano uspokoił go, proponując, aby ustasze, wsparci przez włoskie wojska, wrócili do Chorwacji i proklamowali niepodległe państwo, wymuszając w ten sposób rozpad Jugosławii99. Partnerom Mussoliniego w ramach osi nie podobało się to, że Włosi mieszają się w sprawy na Bałkanach. Hitler miał nadzieję na uniknięcie dania Brytyjczykom kolejnej wymówki do jeszcze głębszego zaangażowania się w tym regionie. Dlatego też Ribbentrop wywarł nacisk na Włochów i przekonał Ciano, aby zostawili oni Jugosławię w spokoju. Właśnie owa autorytarna dyplomacja państw osi wywołała gwałtowną reakcję Mussoliniego, gdy Niemcy zajęli rumuńskie pola naftowe, a to z kolei w ciągu zaledwie kilku miesięcy doprowadziło do zniszczenia przez nich Jugosławii. Teraz, w kwietniu, kiedy Bałkany znalazły się już w niemieckim worku, minister spraw zagranicznych Rzeszy von Ribbentrop (sprzeciwiający się planowi Hitlera ataku na Związek Radziecki, przez co popadł w dużą niełaskę) dostrzegł okazję do poprawy swojej reputacji przez utworzenie nowego państwa na wzór słowacki. Wysłał depeszę do niemieckiego konsula generalnego w Zagrzebiu, nakazując mu poinformowanie chorwackich przywódców i „w ramach szkicu Nowego Porządku w Europie bierzemy pod uwagę istnienie niepodległej Chorwacji”100. Ribbentrop rozpoczął poszukiwania odpowiedniej marionetki do pokierowania nowym państwem. Jego pierwszy wybór nie padł na Pavelicia. Podzielał pogardę Hitlera dla niesfornych ekstremistów. Dlatego też, w przeciwieństwie do innych ultranacjonalistycznych ugrupowań europejskich, Ustasza jak dotąd otrzymała minimalne wsparcie Niemiec. Uparty Pavelić był przez nie postrzegany jako włoska marionetka. Dobrze poinformowani dyplomaci niemieccy zamiast niego woleli umiarkowanego Vladko Mačka. Ribbentrop był jednak świadom, że Mačka popierał jego rywal Alfred Rosenberg. Pójście w ślady Rosenberga nie wchodziło w grę. Tak czy inaczej, Maček nie chciał mieć nic wspólnego ze sfabrykowanym państwem „chorwac­kim”

i wyjechał na swoją farmę, deklarując się jako „niepoprawny pacyfista”. Ribbentrop nie miał innego wyjścia, jak wesprzeć Pavelicia i Ustaszę. Działający z polecenia Ribbentropa SS-Brigadeführer Edmund Veesenmayer, będący już ekspertem w „tworzeniu” takich marionetkowych państw jak choćby Słowacja, 10 kwietnia przybył do Zagrzebia. Towarzyszył mu jeden z przywódców Ustaszy, były podpułkownik armii austro-węgierskiej Slavko Kvaternik. Kilka godzin przed wkroczeniem do chorwackiej stolicy entuzjastycznie witanych pierwszych oddziałów niemieckich Veesenmayer zabrał Kvaternika do miejscowej rozgłośni radiowej, posadził go przed mikrofonem i wspólnie z nim proklamował powstanie „wolnej, niepodległej Chorwacji” – Nezavisna Država Hrvatska – zazwyczaj nazywanej w skrócie NDH. W swoim pierwszym meldunku Veesenmayer deklarował: proklamowano powstanie wolnej, niepodległej Chorwacji; fakt ten wywołał ogromną radość i natychmiastowe udekorowanie [Zagrzebia] flagami (...). Wiara i ufność całego narodu chorwackiego w Führera i Wehr­macht (...) jest poruszająca (...). Nie poczyniłem żadnych zobowiązań w związku z interpretacją pojęcia „wolność”101. Innymi słowy, Veesenmayer i jego szef Ribbentrop byli rzeczywistymi metteurs en scène chorwackiej państwowości102. Intrygi Ribbentropa zadowoliły Hitlera, który wcześniej założył, iż Chorwacja wpadnie we włoskie ręce. Teraz mógł dodać do swojej kolekcji jeszcze jedno marionetkowe państwo. Ze swojej strony Mussolini, nadal boleśnie odczuwający hańbę, którą się okrył w Grecji, miał wszelkie powody ku temu, aby sądzić, że Pavelić, korzystający tak długo z jego szczodrości, będzie się mógł jeszcze przydać. Wysłał go do Triestu, na granicy z Chorwacją, gdzie kilka dni później spotkał się z ustaszami przebywającymi na wyspie Lipari. Włosi dostarczyli im autobusy i kilka rozklekotanych aut, którymi pstrokata drużyna ustaszy ruszyła na południe, by przekroczyć granicę niepodległej Chorwacji. Kiedy Pavelić i jego koledzy dojechali do Zagrzebia, czekała na nich delegacja pod przewodnictwem Kvaternika i Veesenmayera, chcąca powitać nowego przywódcę chorwackiego państwa. Wczesnym rankiem 15 kwietnia, pod osłoną ciemności, rząd ustaszy na czele kilkuset bojowników ubranych we włoskie mundury po cichu wślizgnął się do Zagrzebia. Tego samego dnia niemiecki pełnomocnik generalny Edmund Glaise von Horstenau i poseł Siegfried Kasche wręczyli chorwackiemu przywódcy, na­zwanemu Poglavnikiem – tytuł ten ma te same konotacje co Führer – swoje listy uwierzytelniające. Choć, jak pisze Jonathan Steinberg, w NDH „brakowało wszystkiego”, łącznie z samochodami, których było za mało, by nimi wozić członków gabinetu na spotkania, Pavelić sprytnie rozpoczął swoje rządy od mianowania szefa propagandy. Został nim Vilko Rieger, dziennikarz, który obronił doktorat w Berlinie. Pavelić powiedział mu, aby „uważał za przyjaciół tych, których on za takich uważa, i za wrogów tych, których on uważa za wrogów”. Doktor Rieger nie szczędził pieniędzy ze skromnego budżetu swojego wydziału na wyczarowanie ostentacyjnie katolickiego kultu przywództwa. Ogłosił on Poglavnika „najbardziej idealnym człowiekiem współczesnej Chorwacji, albowiem w oczach ludu to on jest jego zbawcą i odkupicielem”103. Była to retoryka aż nazbyt przypominająca tę uprawianą przez Josepha Goeb­belsa. Choć Mussolini miał nadzieję na wykorzystanie Pavelicia do zdominowania „niepodległej Chorwacji”, Włochy ostatecznie stały się sfrustrowanym młodszym wspólnikiem Hitlera na Bałkanach, a Poglavnik i jego siepacze ochoczymi narzędziami inspirowanego przez Niemców terroru. Rieger napisał później (z okazji 11. rocznicy dojścia Hitlera do władzy): „Ustasza to jedyny w tej części Europy ruch, który za sprawą swojego programu i działalności jest tak blisko niemieckiego narodowego socjalizmu”104. Polityka wewnętrzna marionetkowego reżimu ustaszy miała na celu budowę monoetnicznego państwa zdominowanego przez Kościół rzymskokatolicki z poszanowaniem

historycznej wiary bośniackich Muzułmanów, co miało zagwarantować ich lojalność. Komunikat płynący w kierunku Serbów, Żydów i Cyganów był czytelny. Reżim ustaszy wyrzucał z siebie ciągły potok dekretów politycznych będących ucieleśnieniem brutalnie prostej maksymy: „rządzą wyłącznie Chorwaci, zawsze i wszędzie”. W Chorwacji radykalnie nacjonalistyczną ideologię podsycało zarówno to, co Michael Burleigh nazywa „prymitywnym natywizmem”, utrzymującym, iż ktoś, kto nie pochodzi z rodziny chłopskiej, „wcale nie jest Chorwatem, lecz imigrantem z zewnątrz”, jak i akademicka pseudonauka105. Po I wojnie światowej chorwacka inteligencja gwałtownie odrzuciła „jugoslawizm”. Jego zwolennicy opowiadali się za czymś w rodzaju bałkańskiego tygla, w którym gorąca siła nowoczesności miała rozpuścić stare etniczne i religijne bariery. Naukowcy i przedstawiciele rządu połączyli siły w celu stworzenia radykalnej polityki społecznej, z której wyłoni się nowy „jugosłowiański człowiek”. Korzystali oni z pełnego arsenału modernistycznej inżynierii społecznej: od gwałtownej urbanizacji po eugenikę. Chorwaccy uczeni obrali inną drogę. W przeciwieństwie do Serbii, która w XIX wieku zrzuciła imperialne kajdany, ziemie chorwackie pozostały w ramach monarchii austro-węgierskiej aż do końca I wojny światowej. Chorwacki nacjonalizm powstał jako tło olbrzymiej różnorodności etnicznej, a tamtejsi nacjonaliści szukali jakichkolwiek przejawów odrębności, które dałyby im przewagę nad sąsiadami. Ojcem chorwackiego separatyzmu jest Ante Starčević, filozof i teolog, założyciel Partii Prawa, płodny autor pseudonaukowych książek, dziennikarz i agitator polityczny. Uważał on, iż Serbowie to w najlepszym razie Chorwaci w przebraniu, a w najgorszym zdegenerowana rasa wywodząca się od koczowniczych pasterzy „Wlachów”. Krzewił pogląd, który miał zostać stałym motywem chorwackiego rasizmu. Według niego w żyłach bośniackich Muzułmanów, Bośniaków, płynęła najczystsza chorwacka krew. Był to, nawet jak na niego samego, nonsens, albowiem bośniaccy Muzułmanie, podobnie jak Chorwaci i Serbowie, zaliczali się do Słowian i nie rościli sobie praw do specjalnej czystości etnicznej. Twierdzenie Starčevicia nie miało być w założeniu pochlebstwem skierowanym pod adresem Muzułmanów. Ci i tak oburzali się na określenie „czysty Chorwat”, oznaczałoby to bowiem, iż bośniackie ziemie, do których rościli sobie pewne prawa, z definicji stanowiłyby integralną część Chorwacji. Dla Chorwatów katolików owe fantazje na temat etnicznej wyjątkowości miały w sobie dużo pozornie niewinnego uroku. Po części dlatego, że Starčević i jego zwolennicy byli niezrzeszonymi „uczonymi dżentelmenami”, a nie członkami elity uczonych akademickich. Te populistyczne przekonania etniczne wkrótce znalazły swoich politycznych mistrzów w ramach Czystej Partii Prawa Josipa Franka oraz Chorwackiej Partii Chłopskiej, na której czele stał późniejszy chorwacki męczennik Stjepan Radić. Na ulicach Zagrzebia aktywiści partyjni zaczęli atakować Serbów i wznosić okrzyki zaczerpnięte z broszur i książek Starčevicia. Innym orędownikiem etnicznej wyjątkowości Chorwatów był Ćiro Truhelka. Ten archeolog i antropolog łączył antyserbską retorykę z antysemic­kimi metaforami. Twierdził na przykład, że pogardzani Wlachowie wywodzą się od przedromańskich mieszkańców Bałkanów, których zawsze „da się rozpoznać na kilometr”. Każde inteligentne dziecko, spotykając Serba, krzyczało „to Wlach!”. Ta osobliwa formuła została oczywiście zapożyczona z antysemickiej maksymy mówiącej, iż nawet zasymilowani Żydzi nigdy nie będą w stanie ukryć pewnych wyraźnych cech fizjologicznych. Podobnie jak Hans F.K. Günther, niemiecki Rassenpapst, Truhelka polegał na zbiorze rzekomo niezmiennych tropów fizjologicznych: Serbowie mieli ciemną cerę, brązowe oczy i wypukłe klatki piersiowe, podczas gdy Bośniacy i Chorwaci byli

blondynami o niebieskich oczach. Serbowie to śniade, zdegenerowane typy, które, jeśli się ich nie usunie, grożą rozprzestrzenieniem swojej ciemnej krwi wśród prawdziwych Chorwatów. Naturalnie rozwiązaniem było zbudowanie narodowych barier w celu ochrony chorwackiej ziemi i krwi: Chorwacja dla Chorwatów. Ten nurt chorwackiego nacjonalizmu osłabł nieco po utworzeniu Jugosławii. Jednak kiedy po 1925 roku królestwo zaczynało się rozpadać, chorwacka sprawa zyskała nowego wspaniałego adwokata. Był nim Milan Šufflay, prawdziwie błyskotliwy badacz z Wydziału Antropologii Uniwersytetu w Zagrzebiu. Choć był szanowany za granicą, popadł na punkcie prymatu białej rasy i zagrożenia ze strony „Azjatów” w obsesję, w której pobrzmiewały echa histerycznych teorii antropologów niemieckich. Podobnie jak oni, Šufflay uważał, że jego własna „gotycka” krew musi się stać kordonem sanitarnym oddzielającym Zachód od „azjatyckiego” Wschodu. „Krew chorwackości oznacza cywilizację – pisał – a nie tylko naród. Chorwackość jest synonimem wszystkiego tego, co europejski Zachód stworzył anielskiego i dobrego”. Na Bałkanach Serbowie posiadali wyróżniające ich i stanowiące zagrożenie cechy „azjatyckie”. Oni i Chorwaci nie mogli razem mieszkać w tych samych pseudonarodowych granicach: „jugoslawizm” pozostawał groźnym urojeniem. Głoszenie takich idei w Królestwie Jugosławii było niebezpieczne. W 1931 roku serbscy fanatycy urządzili na Šufflaya zasadzkę na ulicy przed jego domem i pobili go na śmierć metalowymi prętami. Wybitni intelektualiści, tacy jak Heinrich Mann i Albert Einstein, którzy oczywiście nie mogli czytać nacjonalistycznych traktatów Šufflaya, potępili Jugosławię za to, iż nie była w stanie ochronić akademickiego luminarza. Šufflay odszedł do Walhalli bohaterskich męczenników. Zabójstwo zelektryzowało nacjonalistów, w tym tworzącą się właśnie milicję ustaszy. Neofitą ich sprawy był młody student prawa Mladen Lorković, który w 1939 roku opublikował broszurę zatytułowaną Naród i ziemie Chorwatów. Idąc śladami Šufflaya, Lorković śmiało wprowadził język niemieckiego rasizmu do retoryki chorwackich nacjonalistów. Twierdził on, iż koczowniczy Wlachowie (pejoratywne określenie przodków Serbów) i tureccy najemnicy „skradli chorwacką przestrzeń życiową”. Wskrzesił starą ideę, według której Bośniacy byli najczystszymi Chorwatami, a zatem Bośnia należała do Chorwacji. Podobnie uważali niemieccy nacjonaliści, dla których Sudetenland i inne bastiony etnicznych Niemców stanowiły integralną część Rzeszy Niemieckiej. Lorković poszedł jednak o wiele dalej niż Šufflay, twierdząc, iż Chorwaci wywodzą się od Persów i, co za tym idzie, są Aryjczykami, a nie południowymi Słowianami106. Po 1941 roku w marionetkowym państwie Ante Pavelicia taka pseudohistoria pociągnęła za sobą potworne skutki, albowiem powodowani ogromną nienawiścią ustasze spieszyli umocnić legitymację NDH. Do owego fantastycznego poglądu, jakoby Bośniacy mieli odległych aryjskich przodków, odwoływali się później przywódcy muzułmańscy, kiedy w 1943 roku zabiegali o poparcie Niemców dla własnych aspiracji do autonomii. Wczesnym latem 1941 roku wspierany przez hitlerowców rząd ustaszy rozpoczął krucjatę przeciwko znienawidzonym, „azjatyckim” Serbom. Aby zadowolić sponsorów w Berlinie, ich gniew spadł najpierw na Żydów. We wrześniu 1942 roku Monsignor Augustin Juretić uciekł z Chorwacji i przekazał wiele raportów amerykańskiemu Biuru Służb Strategicznych (OSS) oraz chorwac­kiemu rządowi na uchodźstwie w Londynie. Demaskował w nich ludobójstwo jako „mroczną skazę na sumieniu wielu Chorwatów”. Chorwacja, mówił, stała się „prawdziwą rzeźnią”. Z rąk ustaszowskich szwadronów śmierci oraz w tamtejszych obozach, takich jak Jasenovac, zginęło około 80 procent chorwackich Żydów107. W Berlinie, kiedy tylko uporano się ze sprawami bałkańskimi, potrzeby związane

z operacją „Barbarossa” odzyskały pierwszeństwo. Gros sił niemieckich wycofano z Bałkanów i zastąpiono je oddziałami garnizonowymi. W Chorwacji pozostawiono zaledwie jedną dywizję – 718., której kwatera główna znajdowała się w Banja Luce. Członkowie niemieckiego korpusu dyplomatycznego w Zagrzebiu okazali się albo fanatycznymi nazistami, albo marnymi „potakiwaczami”. W oczach Hitlera główny pełnomocnik Rzeszy, Austriak Edmund Glaise von Horstenau, nie był osobą, na której można polegać. Choć pozostawał oddanym nazistą i służył pod rozkazami fanatycznego Arthura Seyss-Inquarta, z wrogością odnosił się do Himmlerowskiego SS. Raporty, które przesyłał do Berlina, świadczą o tym, iż okrucieństwo ustaszy budziło w nim odrazę, choć sam nie kiwnął palcem, aby je powstrzymać. Natomiast poseł niemiecki Siegfried Kasche, fanatyczny nazista, który wstąpił do partii w 1926 roku, nie miał podobnych wątpliwości. Do samego końca pozostał zagorzałym zwolennikiem NDH. Dla niego i dla niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych problemem nie był Pavelić, lecz Mussolini. Sekretarz stanu Ernst von Weizsäcker w zawiły sposób przestrzegał Kaschego, iż „Chorwaci i Włosi nie dogadają się ze sobą”, oraz zalecał, aby ten „oszczędził Włochom przykrości” i pozwolił na „zachowanie włoskiej hegemonii w Chorwacji”108. Jednak „przykrości” nie mogły stanąć na drodze niemieckim planom strategicznym. Hitler planował związać Pavelicia z Rzeszą, wykorzystując coś, co historyk Marko Attila Hoare nazywa „skłonnościami ustaszy do ludobójstwa”109. Innymi słowy, Pavelić i milicje ustaszy mieli służyć niemieckim interesom, całkowicie stosując się do kluczowych nazistowskich doktryn terroru państwowego i czystek etnicznych. Chorwacka propaganda wkrótce zaczęła praktykować je obie. W latach trzydziestych niemieccy oficerowie szkolili w Wiedniu „legion” chorwacki. W 1941 roku stał się on jądrem nowej ustaszowskiej milicji, lojalnej wobec Pavelicia i oddanej idei „Chorwacji dla Chorwatów”. Według ustaszowskiej ulotki propagandowej: „nóż, rewolwer, bomba (...) to środki, dzięki którym owoce tej ziemi zostaną zwrócone chłopom”110. Kto, w oczach ustaszy, dokonał kradzieży owych owoców? Odpowiedź była oczywista: ortodoksyjni Serbowie, masoni, Cyganie i Żydzi. Zatwardziali chorwaccy nacjonaliści oraz katoliccy „klerykałowie”, którzy objęli wysokie stanowiska w rządzie Pavelicia, w tym w propagandzie i w środkach masowego przekazu, żarliwie uważali, iż Żydzi stanowią toksyczny „obcy element”, zatruwający chorwackie życie polityczne. Jednakże zaściankowa nienawiść reżimu do Serbów była o wiele silniejsza niż jego antysemityzm111. Jedną z okropnych ironii chorwackiego ludobójstwa jest to, że żony Ante Pavelicia, głowy państwa, oraz Slavka Kvaternika, naczelnego dowódcy sił zbrojnych, były pół-Żydówkami, kilku zaś wysoko postawionych członków ustaszowskiego rządu ożeniło się z „pełnymi Żydówkami”, które potajemnie chronili przed uwagą szwadronów śmierci NDH. Hoare stawia końcową tezę: ­Chorwackie ludobójstwo było zarówno „inspirowanym przez nazistów ludobójstwem Żydów i Cyganów, jak i prowadzonym niezależnie (...) ludobójstwem Serbów”. Tym, co napędzało wymierzone w Żydów działania ustaszy, była chęć wpasowania się w nowy porządek świata według Hitlera. Ich kampania przeciwko chorwackim Żydom rozpoczęła się na początku kwietnia od zalewu reakcyjnych aktów legislacyjnych. Ustawa o utworzeniu armii i marynarki wojennej wykluczała Żydów i Serbów ze służby wojskowej, z wyjątkiem batalionów pracy. Następnie, 30 kwietnia, dekret o przynależności rasowej oraz inny dotyczący ochrony aryjskiej krwi i czci narodu chorwackiego (wzorowane na niemieckich ustawach norymberskich) zakazywały małżeństw między gojami a Żydami, a także utrzymywania przez Żydów stosunków seksualnych z chorwackimi kobietami. Żydzi mieli się rejestrować u ustaszowskich władz. Jeśli po roku 1918 zmienili nazwiska, musieli wrócić do swoich nazwisk oryginalnych. Reżim ustaszy zabraniał Żydom wykonywania wolnych zawodów, korzystania z restauracji, hoteli, a także odwiedzania

kin i teatrów. Żydowskie instytucje religijne i kulturalne zostały splądrowane, a nowy „Urząd do spraw Odbudowy Gospodarki Narodowej” złupił firmy prowadzone przez Żydów i Serbów. Ów prawny blitzkrieg przyniósł ze sobą skutki, które Michael Burleigh lakonicznie opisuje jako „zniesienie wszelkich konstytucyjnych i prawnych przepisów gwarantujących równość religijną i wolność sumienia”112. Antyżydowska ustawa przyjęta w NDH stwierdzała wprost: Jako że Żydzi rozpowszechniają nieprawdziwe informacje mające zasiać niepokój w narodzie, a uprawiana przez nich spekulacja utrudnia zaopatrywanie ludności, stosuje się wobec nich odpowiedzialność zbiorową. Dlatego też władze podejmą przeciwko nim działania wykraczające poza odpowiedzialność karną; zostaną zamknięci w obozach pod gołym niebem113. Niewielu Żydów świadczących ważne usługi na rzecz Chorwacji, którzy dobrowolnie zrzekli się swojej własności albo poślubili przedstawiciela rządu, mogło niekiedy uniknąć prześladowań jako „honorowi Aryjczycy”. Był to ten rodzaj anomalii, który w 1942 roku rozwścieczył oficera wywiadu SS-Sturmbannführera Wilhelma Höttla (kolejnego Austriaka) i wywołał bezpośrednią interwencję SS. Ta zaś dokończyła dzieło, które Ustasza zaczęła i spartaczyła. Po 1933 roku naziści początkowo postępowali z niemieckimi Żydami ostrożnie, zaczynając od ustaw norymberskich przyjętych w 1935 roku, eskalując następnie swoje działania dwa lata później, w listopadzie 1938 roku. W nowej marionetkowej NDH taka finezja nie była potrzebna. Mordy musiały zacząć się natychmiast. 6 czerwca Pavelić wyjechał spotkać się z Hitlerem w Berghofie. Obaj przywódcy skoncentrowali się na przyszłym składzie etnicznym nowego państwa. Hitler oznajmił Paveliciowi, iż „jeśli państwo chorwac­kie ma być naprawdę stabilne, polityka nietolerancji musi być w nim prowadzona przez 50 lat”114. Zabójcze naciski Hitlera trzeba rozpatrywać w kontekście tego, co się już zaczęło w Serbii i w Banacie zdominowanym przez zradykalizowanych Niemców etnicznych. Tuż po przekroczeniu granicy rumuńskiej i po wejściu do Banatu wojska niemieckie, wspólnie z oddziałami miejscowych Niemców etnicznych, przeprowadziły obławę i uwięziły około jednej trzeciej dorosłych mężczyzn pochodzenia żydowskiego. Następnie w 1941 roku niemiecka administracja wojskowa, przy minimalnej zachęcie SS, rozpoczęła systematyczne zabijanie Żydów i Serbów. W miarę jak wojska hitlerowskie przerzucano na front wschodni, jugosłowiańscy partyzanci przypuszczali ataki na niemieckie oddziały garnizonowe. Zgodnie z brutalną niemiecką doktryną odwetową serbscy wieśniacy musieli zapłacić za to krwią. W tym samym czasie generałowie Wehrmachtu zaczęli – zupełnie tak jak Himmler – obwiniać o podżeganie do tych napaści żydowskich „bandytów”. W psychice niemiec­kiego wojska antysemityzm i nienawiść do Serbów w misterny sposób połączyły się ze sobą. Wielu żołnierzy nazywało Serbów Rattenvolk (narodem szczurów), określeniem zapożyczonym ze słownika antysemitów. Austriacki generał Franz Böhme podjudzał swoje oddziały: „Pełnicie misję (...) w kraju, w którym za sprawą zdrady Serbów, kobiet i dzieci, od 1918 roku przelewano niemiecką krew. Jesteście mścicielami tych poległych”. W Banacie uszczuplona administracja hitlerowska mogła liczyć na pomoc zradykalizowanych Niemców etnicznych, co zdecydowało o tym, że likwidacja Serbów i Żydów przebiegła tam z tak potworną szybkością115. Kiedy zatem Pavelić płaszczył się przed Hitlerem w Berghofie, masowe mordy na Serbach i Żydach już trwały. Gdyby ustasze nie podjęli działań, zajęłaby się tym niemiecka armia, co obnażyłoby iluzoryczność autonomii NDH. Pavelić powrócił do Zagrzebia z odnowionym poczuciem misji. Jego minister edukacji i kultury dr Mile Budak ogłosił: „Dla mniejszości, takich jak Serbowie, Żydzi i Cyganie, mamy trzy miliony kul”. Ludobójstwo rozpoczęło się na całego. Jeden z ustaszowskich odstępców wyznał, iż było ono „wielką

chorwacką raną”. „Nasze twarze płoną ze wstydu” – dodał. Niemcy wciąż naciskali. Na 22 czerwca Hitler wezwał Slavka Kvaternika, wojskowego siepacza Pavelicia, do swojej nowej wschodniej kwatery głównej koło Kętrzyna (Rastenburga). Tego ranka o godzinie 3.15 rozpoczął się atak na Związek Radziecki. Podczas gdy 3 miliony żołnierzy niemiec­kich nacierało przez radziecką granicę, a Luftwaffe bombardowała sowiec­kie miasta i lotniska, Hitler znalazł czas, by w obecności Kvaternika wygłosić tyradę: Żydzi są zmorą ludzkości. Jeśli pozwolić im robić, co chcą, tak jak pozwolono im na to w ich sowieckim raju, zrealizują swoje najbardziej szalone plany (...). Ludzie tego rodzaju nie są w stanie funkcjonować w ramach ładu społecznego czy zorganizowanego społeczeństwa. To pasożyty na ciele zdrowego społeczeństwa (...). Można zrobić z nimi tylko jedno: eksterminować ich (...) oszczędzenie tych drani byłoby niczym więcej jak przestępstwem116. Historycy często spierają się o to, kiedy dokładnie Hitler „wydał rozkaz” rozpoczęcia zagłady wszystkich europejskich Żydów. Trudno sobie wyobrazić bardziej bezpośrednią instrukcję niż owa tyrada, której Slavko Kvaternik wysłuchał z uwagą w Kętrzynie. Niemieccy dyplomaci przebywający w Zagrzebiu zostawili po sobie szczegółowe opisy chorwackiego Holokaustu. Jego głównym sprawcą była nowo powstała ustaszowska milicja, utworzona z pomocą Niemców w kwietniu tego roku i wzorowana na SS. Tak jak w przypadku Waffen SS, służba w niej była dobrowolna. Większość jej rekrutów stanowili młodzi, kipiący testosteronem, oddani Poglavnikowi ślepi wyznawcy idei „Chorwacji dla Chorwatów”. Ich sposób działania przypomina zbrodnicze milicje Hutu, takie jak Interahamwe czy Impuzamugambi, które pół wieku później, wiosną i latem 1994 roku, siały zniszczenie w Rwandzie. Podobnie jak bandy Hutu, ustaszowskie szwadrony śmierci używały noży, pałek, toporów – broni zabranej z pola i gospodarstwa. Zabójcy zazwyczaj zapędzali ofiary do kościołów i szkół – na zamknięte przestrzenie, gdzie brutalna siła toporów i noży mogła dać najbardziej mordercze efekty. Zabijanie miało zarówno makabryczny, jak i skryty charakter. W lipcu 1941 roku niemiecki pełnomocnik generalny Edmund Glaise von Horstenau meldował, iż kampanię Ustaszy, inspirowaną przez jej własny rząd, napędzała „ślepa, krwawa furia”. „Nawet wśród Chorwatów – pisał dalej – nikt nie może czuć się bezpieczny. Rewolucja chorwacka jest najbardziej okrutna i brutalna spośród wszystkich rewolucji, w których z bliższej lub dalszej odległości uczestniczyłem od 1918 roku”117. Zabójcami, niemal bez wyjątku, byli dobrzy chłopcy wyznania rzymskokatolickiego. W latach sześćdziesiątych XX wieku włoski dziennikarz Carlo Falconi badał masakry dokonane przez Chorwatów w czasie wojny, próbując rzucić nieco światła na to, jak dużo na temat owej rzezi wiedział Watykan118. Opisuje on ze szczegółami, co „ślepa, krwawa furia” oznaczała dla Żydów i Serbów, którzy znaleźli się w chorwackiej pułapce. Na wsiach, gdzie celem byli głównie Serbowie, ataki zaczynały się zazwyczaj tuż po świcie. Wieśniaków wyrywał ze snu warkot silników ciężarówek i blask ich reflektorów. Ciężarówki zatrzymywały się na wiejskim placu. Ubrani na czarno ustasze otwierali paki i rozbiegali się po wiosce, wyciągając mieszkańców z ich gospodarstw i domów. W jednym przypadku ustasze zapędzili setki Serbów do miejscowego kościoła, aby uczestniczyli we mszy „dziękczynnej za chorwacką niepodległość”. Ustasze utorowali sobie drogę do środka, wymachując nożami i siekierami. Serbowie tradycyjnie byli wyznania prawosławnego, nie rzymskokatolickiego, jednak niewielka ich część nawróciła się. Oficerowie ustaszy nie mieli ochoty zabijać katolików i zażądali okazania zaświadczeń o przejściu na katolicyzm. Posiadało je dwóch mężczyzn. Puszczono ich wolno. Wtedy ustasze rozpoczęli rzeź pozostałych mężczyzn, kobiet i dzieci. Falconi ustalił, iż według relacji wielu naocznych świadków główną rolę w masakrze odegrali księża franciszkanie. Uzbrojeni w noże i pałki podpalali serbskie domy i łupili wsie. Jeden z księży wykonał radosny taniec wokół sterty

zwłok Serbów. Podczas wyjątkowo ohydnej masakry, do której doszło w Nevesinie, ustaszowska milicja złapała 173 Serbów. Posługując się młotami, kilofami, kolbami karabinów i nożami, okaleczali ofiary i odcinali im uszy, nosy, genitalia i palce. Wydłubywali nieszczęsnym oczy, wyrywali włosy, brody i brwi, a następnie wpychali im je do ust. Ustasze ścinali mężczyznom głowy, a ich żonom lub siostrom odcinali piersi. Innych torturowali na oczach ich rodzin, póki nie umarli. Kiedy mały chłopiec błagał o wodę, strzelono mu w głowę. Owa lawina horroru przerażała Niemców. Ubolewali nad faktem, że chorwaccy zabójcy działają pod wpływem „nienawiści i dzikiego szału”. To nie było po niemiecku. Glaise von Horstenau narzekał, że milicja ustaszy „oszalała z wściekłości”. Podczas konferencji najwyższych dowódców państw osi w Rzymie w 1942 roku generał Alexander Löhr opisał sytuację w Chorwacji jako „wysoce niezadowalającą”: na tamtejszej armii nie można było polegać, a ustasze okazali się barbarzyńcami. Mussolini zgodził się z nim: „szaleństwem ze strony Poglavnika – narzekał – było myślenie, iż jest w stanie zgładzić dwa miliony Serbów”119. Była to gwałtowna lekcja, w jaki sposób można wykorzystać nieniemieckich katów. Chorwacja była jedynym satelickim państwem Rzeszy, które wymordowało więcej nieżydowskich niż żydowskich cywilów. Nie oznacza to jednak, iż okupacja przez państwa osi nie rozbudziła wśród miejscowej ludności antysemickiego żywiołu. Jak się przekonaliśmy, w NDH uchwalono ustawy antyżydowskie, definiujące Żydów w kategoriach rasowych. Działający pod kuratelą Edmunda Veesenmayera reżim Ustaszy natychmiast zaryzował stolicę i z bezlitosną energią usunął Żydów z funkcji i zawodów publicznych. W maju 1941 roku zaczęto ich wyłapywać w Zagrzebiu i wysyłać do obozów koncentracyjnych zbudowanych na wzór niemiecki. Największy z nich był Jasenovac, archipelag zniszczenia rozciągający się wzdłuż rzeki Sawy, w pobliżu wsi Krapje. Tam, w różnych podobozach, ustasze dokonali selekcji Serbów, Żydów, Cyganów i Chorwatów. W obozie tym zginęło co najmniej 25 tys. Żydów. Liczba ofiar po stronie Serbów i Cyganów może być jeszcze wyższa120. Jasenovac był miejscem rozpasanego okrucieństwa. Ojciec Petar „Pero” Bržica, strażnik cieszący się najgorszą sławą w obozie, nosił zaprojektowaną przez siebie, przymocowaną do nadgarstka klingę, którą nazywał „nożem na Serbów”. W obozie tym ustasze zagazowywali swoje żydowskie i serbskie ofiary albo palili je żywcem. Ich ciała wrzucali do Sawy. Chorwacki więzień, któremu udało się przeżyć, opisuje „krzyki i wycie z rozpaczy i wyjątkowego cierpienia, wrzaski torturowanych ofiar przerywane sporadycznymi strzałami”121. W 1994 roku podczas procesu komendanta obozu Dinko Šakicia 77-letni świadek wspominał swoją rozmowę z porucznikiem Ustaszy Zrinusiciem. „[Pewnego razu] powiedział mi, że brał udział w zawodach w szlachtowaniu ludzi, ale przegrał z porucznikiem Ustaszy Bržicą. Dla niego prawdziwym ustaszem był ten, który miał krew na rękach. Ustaszy, którzy nie chcieli zabijać, karano”122. Hitler sankcjonował ten ohydny reżim i nakłaniał jego fanatycznych przywódców do „narodowej nietolerancji” i „eksterminacji Żydów”. Choć główny pełnomocnik Rzeszy Glaise von Horstenau od czasu do czasu ubolewał nad „ekscesami” ustaszy, jego podwładny Siegfried Kasche w 1943 roku z dumą meldował, że Chorwacja została skutecznie oczyszczona z Żydów. 20 stycznia 1942 roku podczas konferencji w Wannsee, zwołanej w celu zaplanowania administracyjnych szczegółów „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, zastępca Himmlera i szef RSHA Heydrich poinformował delegatów, iż: „Na Słowacji i w Chorwacji kwestia [ostatecznego rozwiązania] nie stanowi już trudności, albowiem większość najistotniejszych problemów w tym zakresie jest bliska rozwiązania”123. Zarówno Himmler, jak i wierchuszka SS wynieśli z Bałkanów cenne nauki. Doświadczenia z Chorwacji pokazały, iż miejscowe milicje, takie jak Ustasza, miały rolę do odegrania w ramach zorganizowanego ludobójstwa. I choć oddziały ustaszy udowodniły, że mogą być skutecznymi zabójcami, to jednak

„działały w amoku”. Według niemieckich obserwatorów istniał właściwy sposób dokonywania masowych mordów, do którego ustaszom nie udało się dostosować. 17 lutego 1942 roku szef wywiadu SS wysłał do Himmlera memorandum, w którym obwiniał Ustaszę o wzbudzenie serbskiej „aktywności bandyckiej” poprzez Gräueltaten (akty okrucieństwa). Szacował on, iż 300 tys. prawosławnych Serbów „zostało zmasakrowanych i sadystycznie zamęczonych na śmierć”. Przynosiło to skutek odwrotny do zamierzonego124. Co gorsza, latem 1942 roku zabójczy szał ustaszy stracił impet, zmuszając Niemców do wkroczenia i rozprawienia się z tymi, którym udało się przeżyć. Dla Himmlera owe akty horroru stanowiły zaledwie przejściowy problem. Niemieckie wartości ostatecznie wezmą górę. Nie mogło być wątpliwości, iż według planistów ludobójstwa z SS odpowiednio zorganizowane plutony egzekucyjne składające się z nie-Niemców będą miały kluczową rolę do odegrania. Podczas gdy w przeddzień rozpoczęcia operacji „Barbarossa” milicje ustaszy siały zniszczenie w niepodległej Chorwacji, Heydrich wydał dowódcom swoich grup operacyjnych rozkaz, według którego w żaden sposób nie należało przeszkadzać czemuś, co nazwał Selbstreinigungsbestrebungen – autonomicznymi akcjami oczyszczania. „Przeciwnie, jeśli trzeba, należy je zintensyfikować i skierować na właściwe tory”125.

Rozdział 3 Noc wampirów Rumuni! Za każdym razem, kiedy zabijacie Jidana [Żyda], likwidujecie komunistę. Nadszedł czas zemsty! Odezwa Żelaznej Gwardii, 1941 22 czerwca trzy olbrzymie armie niemieckie czekały w ciemności wzdłuż liczą­cej 1,6 tys. kilometrów linii frontu, biegnącej od granicy Związku Radzieckiego z Finlandią na północy po Morze Czarne na południu. 3 miliony żołnierzy, 3350 czołgów, 7146 dział artyleryjskich oraz 2713 samolotów – największa siła inwazyjna, jaką kiedykolwiek zgromadzono. Na północy i na południu ową zdumiewającą hordę zamykały sprzymierzone z Niemcami dywizje fińskie i rumuńskie. Kampania w Polsce stanowiła próbę kostiumową przed tą nową „wojną na wyniszczenie”. Hitler był niezwykle pewny siebie. „Musimy tylko wywalić sowieckie drzwi – ogłosił – a cały ten zgniły gmach się zawali”. O godzinie 3.15 rano atak wreszcie się rozpoczął. Ogień i grzmoty monstrualnej artylerii dudniły wzdłuż całej linii frontu. Armie Rzeszy i jej sojuszników wdarły się na barbarzyński Wschód, do nory „żydowsko-bolszewickiego” wroga. Nad nimi wibrowała na bezchmurnym niebie masa silników wielkich flot samolotów Luftwaffe. „Taka rzecz zdarza się tylko raz na świecie!”126. Rozpoczął się niemiecki atak na Związek Radziecki. Mniej więcej w tym samym czasie w ponurym rumuńskim mieście Jassy, leżącym w pobliżu granicy sowieckiej, rozpoczął się inny akt barbarzyństwa. Kiedy tylko niemieckie armie otworzyły piekło zniszczenia przed zaskoczonymi rosyjskimi obrońcami, paramilitarne bandy stłoczyły młodych Żydów na miejscowym cmentarzu żydowskim i kazały im wykopać długi, głęboki dół. W mieście na drzwiach i ścianach domów zamieszkanych przez chrześcijan pojawiły się krzyże mające odróżnić je od domów żydowskich sąsiadów. 27 czerwca rumuński dyktator Ion Antonescu zatelefonował do dowódcy garnizonu w Jassach i polecił mu rozpoczęcie „oczyszczania miasta z jego żydowskich mieszkańców”. Wieczorem 28 czerwca, podczas gdy wojska niemieckie nacierały jeszcze bardziej w głąb terytorium ZSRR, nad Jassami przeleciał niezidentyfikowany samolot, wypuszczając niebieską flarę. Natychmiast po tym w całym mieście dały się słyszeć sporadyczne strzały. Rumuńskie milicje i cywile uzbrojeni w siekiery i broń palną oblegali żydowskie domy i firmy. Przy wsparciu oddziałów armii niemieckiej Rumuni zaczęli pędzić żydowskich mieszkańców miasta w kierunku głównego komisariatu policji. Na jego dziedzińcu Rumuni i Niemcy bili zatrzymanych na śmierć. Innych zaprowadzono na stację kolejową, załadowano do wagonów, które zaplombowano. Do końca miesiąca zarówno w mieście, jak i w owych wagonach zabito 14 850 Żydów. Był to pierwszy duży pogrom podczas II wojny światowej i początek kampanii przemocy, w wyniku której życie straciło 270 tys. rumuńskich i ukraińskich Żydów127. W latach trzydziestych Himmler utrzymywał kontakty z rumuńskim Legionem Michała Archanioła i jego milicją Żelazną Gwardią. Podziwiał za­ło­życiela Corneliu Zeleę Codreanu, a po jego zabójstwie poparł nowego przywódcę Żelaznej Gwardii Horię Simę. Jednakże na początku 1941 roku Antonescu wydalił agentów SS z Rumunii, co pozwala większości historyków wysnuć wniosek, iż SS nie była zamieszana w masakrę w Jassach i w jej skutki. Owo potworne wydarzenie mogłoby się wydawać jednorazowym masowym mordem dokonanym na Żydach przez miejscową ludność. Jednak reżim rumuński już dawno zrezygnował z wszelkich

pretensji do demokracji i był zdominowany przez najbardziej – poza Niemcami – bezwzględnych antysemickich demagogów. Głęboko zakorzeniona rumuńska zajadłość mogłaby stanowić gotowe i logiczne wyjaśnienie masowych mordów na tamtejszych Żydach, które rozpoczęły się w styczniu 1941 roku, a swoje ohydne apogeum osiągnęły w czerwcu, w Jassach. Do końca wojny „legionowe” państwo rumuńskie zabiło lub wysiedliło znacznie ponad połowę swoich żydowskich obywateli. Antonescu i jego poplecznicy nazywali to „rumunizacją” – grzecznym terminem, za którym kryła się zaraza tocząca wszystkie nowe państwa narodowe powstałe w wyniku fali niepodległościowej gorączki, jaka zalała Europę w XIX wieku. W przypadku Rumunii poziom szowinizmu, jaki dotknął wszystkie instytucje państwa, był wyjątkowo jadowity i najmocniej wymierzony w tamtejszych Żydów, którzy odegrali dynamiczną rolę podczas gwałtownej industrializacji kraju. Antysemityzm w Rumunii przekraczał status klasowy i poziom wykształcenia. Jego najwięksi rzecznicy rodzili się na uniwersytetach, a mająca silną pozycję inteligencja opakowywała prymitywne emocje związane z nienawiścią rasową w szaty kultury wysokiej. Choć ludzie posługujący się językiem rumuńskim od wielu wieków zamieszkiwali Europę Południowo-Wschodnią, sam naród rumuński był zgryźliwym dzieckiem fanatycznego nacjonalizmu. Pierwsze autonomiczne państwo rumuńskie, tak zwane Vechiul Regat (Stare Królestwo), zostało uznane przez wielkie mocarstwa w 1881 roku. Z racji tego, że otaczały je trzy wielkie imperia: rosyjskie, austro-węgierskie i tureckie, nie było jednak w stanie zadowolić najbardziej żarliwych nacjonalistów. W okresie między 1881 rokiem a I wojną światową Regat nieustannie się rozrastało, aż w 1912 roku proklamowano România Mare (Większą Rumunię). Pod koniec wojny, w obliczu rozpadu starych imperiów, znacznie zwiększyło swój obszar, uzyskując Transylwanię, Bukowinę i – co najważniejsze – Besarabię, dzięki której zdobyło dostęp do Morza Czarnego. Tak gwałtowna ekspansja doprowadziła do niewydolności państwa i chronicznego niezadowolenia. Rozrost terytorium Rumunii w sposób nieunikniony zwiększył liczbę zamieszkujących ją mniejszości etnicznych, wśród których znaleźli się teraz Węgrzy, Bułgarzy, Niemcy, Ukraińcy, Serbowie, Grecy, Rosjanie, Romowie i Żydzi. Tak zwani Rumuni Regateni uważali się za potomków rzymskich osadników, lud łaciński, a nie słowiański. Nie cierpieli swoich nowych węgierskich oraz żydowskich sąsiadów i bali się ich. Rumuńscy uczeni zaczęli posługiwać się językiem wykluczenia i oczyszczania. Potężna rumuńska Cerkiew prawosławna tradycyjnie deprecjonowała Żydów jako zabójców Jezusa. W latach 1867–1918 węgierscy Żydzi przeżywali złoty wiek tolerancji i prosperity. Tymczasem oficjalne rumuńskie dokumenty z tego okresu mówią o co najmniej 196 brutalnych antyżydowskich incydentach. Na tamtejszych uniwersytetach antysemityzm był modny, wręcz dodawał uroku jego zwolennikom. Radykalni profesorowie szowiniści mieli kontrolę nad rumuńskim życiem akademickim, a ich przenikliwe i jadowite głosy kształtowały serca i umysły młodych mężczyzn i kobiet, pokolenie za pokoleniem. Inteligencja tkwiła w niewoli najbardziej radykalnego z rumuńskich nacjonalizmów. W jego prymitywnym przesłaniu nie było nic cywilizowanego. Rumuński „problem żydowski” mogła rozwiązać wyłącznie przemoc128. Do roku 1930 rumuńską kulturę polityczną zdominowały dwie wyraźnie antysemickie frakcje: Liga Apararii Nacional Crestine (Liga Chrześcijańskiej Obrony Narodowej) i Legiunea Arhanghelelui Mihail (Legion Michała Archanioła). Druga z nich często bywa nazywana Żelazną Gwardią, która – precyzyjnie rzecz ujmując – stanowiła jego zbrojne ramię. Agresywna strategia agitacyjna Legionu doprowadziła bezpośrednio do wyboru w 1937 roku otwarcie antysemickiego rządu i wyniosła do władzy Iona Antonescu. Między 11 września 1940 roku a 21 stycznia 1941 roku jego „Narodowe Państwo Legionowe” przyjęło 41 dekretów antyżydowskich. Łatwo można wysnuć wniosek, iż masowe mordy na rumuńskich Żydach, które

rozpoczęły się w Besarabii pod koniec czerwca 1940 roku, a swój punkt kulminacyjny osiągnęły następnego lata, stanowiły wyraz rdzennego rumuńskiego szowinizmu. Jednakże to „rumuńskie” wyjaśnienie nie bierze pod uwagę jednego istotnego czynnika: czasu, w którym wypadki te miały miejsce. Dlaczego państwo rumuńskie przeprowadziło morderczy atak na swoich żydowskich obywateli pod koniec 1940 roku, a nie wcześniej? Dlaczego paskudna, rumuńska przemoc antysemicka spadła na Żydów z Jass dokładnie wtedy, gdy niemieckie armie nacierały przez sowiecką granicę? Czy szczyt radykalizacji rumuńskiego szowinizmu był w jakiś sposób splątany z hitlerowską agresją? Tak oczywiście się działo w przypadku Chorwacji, tyle że NDH była marionetkowym bytem spreparowanym przez niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Rumunia natomiast, choć sprzymierzyła się z Niemcami, pozostawała niepodległym państwem narodowym. Aby znaleźć odpowiedź na to pytanie, musimy się bardziej zagłębić w historię Legionu Michała Archanioła i jego złowrogiego założyciela Corneliu Zelei Codreanu. Według historyka Jeana Ancela „nienawiść do Żydów była prawdziwą wiarą [legionistów], dogmatem ich chrześcijaństwa”. W przeciwieństwie do neopogańskiej NSDAP w Niemczech, legion odwoływał się bezpośrednio do tradycyjnej religijności prawosławnej i cieszył się poparciem wpływowego i reakcyjnego patriarchy Mirona Cristei. Tak jak jeden z jego najgłośniejszych ideologów, filozof Mircea Eliade, Legion gardził nowoczesnością i stosował mroczną retorykę mityczną, prymitywną i opartą na instynktach. Jego członkowie nienawidzili tak zwanych judaistycznych wartości, takich jak logika i materializm. Oferowali zarówno wyzwolenie rumuńskim wieśniakom, jak i półlegalny dreszcz emocji studentom i inteligencji. Legion wzorowany był na cieszącej się złą sławą Czarnej Sotni, rosyjskim antysemickim ruchu terrorystycznym, który jako pierwszy przyjął kult świętego Michała, niemniej jednak członkowie organizacji rumuńskiej nawiązali bliskie stosunki z agnostyczną Rzeszą Hitlera i z modernistyczną SS Himmlera. Wśród szeregowych członków Legionu przeważali strażnicy obywatelscy, którzy z dumą i ochotą ćwiczyli stosowanie „sprawiedliwej przemocy” – trwającą dziesięciolecia orgię zabójstw na tle politycznym. 10 listopada 1926 roku przed bukareszteńskim sądem stanęła grupa żydowskich studentów oskarżonych o demonstrowanie przeciwko profesorowi mającemu w zwyczaju czynić obraźliwe uwagi na temat Żydów. Kiedy opuszczali gmach sądu, na ich drodze stanął mężczyzna, który jednemu z nich, Dawidowi Falikowi, strzelił trzy razy w brzuch. Ranny zmarł w męczarniach 48 godzin później. Sprawca, który dokonał zamachu na oczach niewielkiej grupy szydzących, został aresztowany i oskarżony. Bronił go Paul Iliescu, poseł do parlamentu rumuńskiego. Z potępieniem wyraził się o ofierze, mówiąc, iż „tak zginą wszyscy wrogowie kraju. Od niezliczonych kul wystrzelonych przeciwko plugawym bestiom”. Zapadł wyrok uniewinniający. Zabójca opuścił salę rozpraw niesiony na ramionach przez swoich zwolenników. Nazywał się Nicolae Totu i przyjechał z rodzinnych Jass specjalnie po to, żeby zabić choć jednego z tych bezczelnych żydowskich studentów. Mówi się, iż Jassy, raczej ponure, wysoko uprzemysłowione miasto na północy kraju, były tym dla rumuńskich antysemitów, czym Monachium dla nazistów z ich nienawiścią do Żydów. Innymi słowy: biło tam źródło antysemityzmu. Miasto to stanowiło przede wszystkim mekkę dla Legionu Michała Archanioła129. Założycielem ruchu był Corneliu Zelea Codreanu. Nazwał on Legion na cześć świętego patrona rumuńskich wojen z Turkami. Twierdził, iż Michał Archanioł odwiedził go w więzieniu, kiedy oczekiwał na proces o morderstwo. Ten mit autorstwa Codreanu wiele mówi nam o nim samym. Budował swój wizerunek polityczny charyzmatycznego mistyka gardzącego doktrynami.

Mówił o zbawieniu rumuńskich dusz i o odbudowie narodu. Profesor Nae Ionescu, jeden z najbardziej żarliwych wielbicieli Codreanu, wyjaśnił, dlaczego kurczowe trzymanie się doktryn było przekleństwem: „Ideologia jest wynalazkiem liberałów i demokratów. Żaden z teoretyków totalitarnego nacjonalizmu nie tworzy doktryny. Nabiera ona kształtu w wyniku codziennych działań Legionu, ewoluującego dzięki decyzjom tego [Codreanu], którego Bóg wyznaczył na dowódcę”130. Codreanu posługiwał się nacjonalistyczną, odkupicielską retoryką, aby móc głęboko wniknąć w duszę narodu. Ogłosił „Duchowe odrodzenie!”. „Zmartwychwstanie narodów w imię Jezusa Chrystusa!”. Urodził się w 1899 roku w małej mołdawskiej wsi Huşi, w północnej części Rumunii, wciąż znajdującej się pod rządami Habsburgów. Jego ojciec Ion Zelinski przyjechał tam z Bukowiny i poślubił młodą Niemkę Elizabeth Brunner. Corneliu był ich pierworodnym synem. Kiedy miał 2 lata, Ion zmienił nazwisko z podejrzanie brzmiącego Zelinski na jego rumuńską formę Codreanu. Powiedzieć o nim, że był brutalnym dewotem to za mało. Uwielbiał przechadzać się po Huşi w rumuńskim stroju ludowym i wymachiwać drewnianą pałką, ponoć wygładzoną od częstego używania. Zanim syn Iona Codreanu ukończył pobieżne szkolenie wojskowe, wyrósł na wysokiego, atrakcyjnego młodego mężczyznę, który całkowicie wchłonął zajadłą nienawiść prezentowaną przez swego ojca. Wkrótce po zakończeniu wojny wyjechał na studia prawnicze na uniwersytecie w Jassach. Podobnie jak Monachium czy Berlin, Jassy, stara stolica Mołdawii, były w tamtym gorącym czasie kipiącym kotłem fanatyzmu. Postępująca od połowy XIX wieku gwałtowna industrializacja przekształciła to zdominowane niegdyś przez uniwersytet miasto w rozległą wersję Manchesteru. Jak grzyby po deszczu wyrastały nowe, buchające dymem fabryki, podważając dawne pewniki i stosunki. Jednak centrum miasta wciąż władali studenci i ich wpływowi profesorowie. Po zajęciach, w południe, a później wieczorem, młodzi mężczyźni i kobiety wypełniali kawiarnie, takie jak Fundatia czy Ceasocornicaria, w których aromat mocnej kawy i brenzy, ostrego miejscowego sera, mieszał się z zapachem ciorba de pui, tłustego bulionu z kurczaka gotowanego z octem. Od lat sześćdziesiątych XX wieku zwykliśmy łączyć studentów uniwersytetów z lewicowym radykalizmem. W Niemczech i Rumunii lat dwudziestych studenci stanowili natomiast awangardę ultranacjonalistycznej prawicy. W kawiarniach w Jassach dyskutowali oni głównie o „problemie żydowskim” w Rumunii i o zagrożeniach związanych z polityczną religią – bolszewizmem. Pulchni i pełni samozadowolenia rumuńscy arystokraci ospale patrzyli z balkonu neoklasycystycznego Jockey Clubuna małe dramaty rozgrywające się w miejscu, w którym stykały się dwie główne ulice: Strada Brocuraru i Strada Carol. Tutaj zamożna nowa klasa średnia, której wielu przedstawicieli było pochodzenia żydowskiego, spotykała się z chłopami przybyłymi do miasta w poszukiwaniu pracy i nowego życia oraz z gniewnymi studentami. Rumuńscy żołnierze żebrali na rogach ulic, skonsternowani i dotknięci. Rumunia przechodziła okres zamieszania. Jassy były także miastem wiary. Znajdowało się w nim ponad 100 kościołów prawosławnych i liczne synagogi. Niezależnie od gorzkiego jadu antysemityzmu należało do najważniejszych centrów żydowskiej przedsiębiorczości i nauki. To w nim, pół wieku wcześniej, w roku 1855 wydano pierwszą w historii gazetę w języku jidysz. W roku 1900 Żydzi stanowili niemal połowę mieszkańców Jass. Jednak śmiałość i dobrobyt wielu rumuńskich Żydów były nie do zniesienia dla młodych szowinistów pokroju Corneliu Codreanu i jego fanatycznych zwolenników. Antysemityzm łączył nieżydowskich robotników pracujących w fabrykach i chłopów, studentów i biurokratów, żołnierzy i profesorów. Wylęgarnią reakcji był uniwersytet. Codreanu świetnie pasował do owego reakcyjnego szamba i wkrótce znalazł mentora: profesora

A.C. Cuzę, ojca chrzestnego polityki na uniwersytecie i weterana licznych partii i kampanii antysemickich. Jeszcze przed 1927 rokiem, dzięki entuzjastycznemu protektoratowi Cuzy, Codreanu pokazał, iż jest kompetentnym i charyzmatycznym organizatorem działań politycznych. Nie obawiał się stosować przemocy. W wyniku prowadzonej kampanii zamachów kilkakrotnie stawał przed sądem, a nawet został skazany na więzienie. Wkrótce Codreanu triumfalnie wrócił do Jass. Podczas gdy jego pociąg mijał kolejne stacje, księża odprawiali msze, a dzieci sypały kwiaty. Codreanu dawno już przerósł fanatyczną Ligę Obrony Narodowo-Chrześcijańskiej i swojego starego mentora Cuzę. Sposób myślenia Cuzy był brutalny, jednak ego Codreanu, podekscytowanego sukcesami Mussoliniego i Hitlera, napompowane pochlebstwami studenckich pomocników, domagało się nowej partii działania. Musimy przyjąć, iż przebywającemu w celi w Turnu-Severinie Codreanu złożył proroczą wizytę archanioł, albowiem 24 czerwca 1927 roku wydał on „Rozkaz nr 1” w sprawie utworzenia Legionu Michała Archanioła. Garstkę swoich zwolenników nazwał „legionistami” i ubrał ich w zielone koszule, koalicyjki i oficerki. Zgodnie z wymogami etykiety pozdrawiali się oni „rzymskim salutem”. Codreanu mianował się kapitanem i wielu Rumunów właśnie w ten sposób o nim mówiło – „Kapitan”. W Jassach rozpoczął werbunek wyznawców do komórek czy gniazd (cuiburi). Początkowo Legion bez cienia wstydu pozostawał czymś na kształt nabożnej sekty. I było to działanie zamierzone. Przyciągał do siebie mrocznymi rytuałami podobnymi do tych, które występowały w elitarnych bractwach uniwersyteckich. Do 1929 roku Codreanu udało się pozyskać zaledwie 1000 zwolenników, jednak w owych początkowych latach była to liczba wystarczająca. Dla nich uosabiał on ideał omul nou (nowego człowieka): „Wszystko zależy od woli” – mawiał. Według niego Legion stanowił „formę życia” poświęconą „duchowemu odrodzeniu się narodu”. Miał za zadanie „oddać sprawiedliwość prawym, a nikczemnikom nieść śmierć”. Za ową retoryką szły działania. Podczas zjazdu Legionu w Oradei w grudniu 1927 roku delegaci znaleźli czas na podpalenie synagog i zniszczenie znajdujących się w nich starożytnych zwojów Tory. Wracając do domów, legioniści zatrzymywali się w Huedinie, Târgu Ocnie i wreszcie w Jassach, gdzie triumfalnie grabili i palili żydowskie domostwa131. Parareligijne rytuały umacniały absolutne oddanie. Podczas osobliwych ceremonii przypominających obrzędy wolnomularskie Codreanu przyjmował legionistów w poczet „Bractwa Chrystusa”. Kandydaci nacinali sobie ręce, aby napełnić kielich mszalny krwią. Następnie podawali go sobie z rąk do rąk, ochoczo chłepcąc jego zawartość132. Mówiło się, iż Codreanu przypomina ­przystojnego amerykańskiego aktora Tyrone’a Powera. Włoski wielbiciel, który spotkał się z Codreanu w Zielonym Domu, jego kwaterze głównej, wspominał, iż „Kapitan” miał „niezwykle szlachetny wyraz twarzy, na której malowały się szczerość i energia, błękitne oczy, wysokie czoło. Był prawdziwym typem rzymsko-aryjskim”. Codreanu pokazał gościowi swoją wersję Mein Kampf Hitlera – opasłe tomisko zatytułowane Żelazna Gwardia. Strona po stronie, Codreanu atakował „najohydniejszą tyranię, talmudyczną tyranię Izraelitów”. Potępił to, co nazwał „skrytym” antysemityzmem Mussoliniego. Rumunia musi zostać „odtruta”: należy ją oczyścić z judaizmu. Podobnie jak wielu faszystów, Codreanu był urodzonym kabotynem. Na zebraniach członków Legionu często pojawiał się na białym koniu, odziany w chłopski strój. Ale w jego organizacji nie było nic z prostoty – uprawiała ona terrorystyczny kult śmierci. Należący do „braci” Codreanu generał Zizi Cantacuzino beztrosko napomknął, iż jedynym sposobem rozwiązania „problemu żydowskiego” w Rumunii jest zabicie Żydów133. Efektowna fotografia Codreanu, „boskiego posłańca wśród śmiertelników”, zdaniem jego wiernego ucznia Horii Simy, pokazuje „Kapitana” siedzącego w kucki pośród szczątków Rumuna ekshumowanego przez

archeologów Legionu134. Codreanu trzyma w ręku nadjedzony przez robaki sztandar pułku i w podniosły sposób wpatruje się w puste oczodoły poległego rumuńskiego wojownika. Jest to zarówno obraz śmierci, jak i groźna przepowiednia. Codreanu obwieszcza, iż zagłada spadnie na tych, których jego mentor profesor Cuza określa mianem „plugawych bestii i wrogów państwa”. „Kapitan” miał wpływowych przyjaciół. W połowie lat dwudziestych XX wieku studiował w Niemczech (rodzina matki pochodziła z Monachium) i w 1928 roku nawiązał kontakt z Hermannem Esserem, pierwszym szefem propagandy NSDAP. Niewiele z tego wyszło, ale wkrótce Codreanu stał się dobrze znany w niemieckich kręgach. W 1934 roku Hitler spotkał się w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Rzeszy ze swoim doradcą w sprawach zagranicznych Alfredem Rosenbergiem oraz z Rudolfem Hessem i Himmlerem, aby porozmawiać o „wewnętrznych problemach Rumunii i Żelaznej Gwardii”. Zaraz potem Codreanu i jego następca Horia Sima zyskali wielu wysoko postawionych niemieckich wielbicieli, w tym Himmlera i Goebbelsa. SS napełniała szkatuły Legionu pieniędzmi. Jednak w krótkiej perspektywie tym, co uczyniło z Codreanu wielkiego gracza, nie był napływ reichsmarek, lecz powrót króla. Król Karol II uważany był za najbardziej skorumpowanego monarchę w Europie. Żaden inny władca „do tego stopnia nie nadużył szczerej miłości i wiary, jaką otoczył go naród”135. Był lubieżny, cyniczny, zepsuty i żądny władzy. Według jednego z historyków był także „w najwyższym stopniu sprzedaj­nym, pozbawionym skrupułów, powierzchownie wykształconym, perwersyjnym i zdemoralizowanym (...) oportunistą”. Skandal zmusił go w 1925 roku do zrzeczenia się tronu. Powrócił w 1930 roku, by przejąć władzę w wyniku przewrotu konstytucyjnego. Rumuńscy ministrowie próbowali zmusić go do rozstania się z „żydowską kochanką” Magdą Wolf-Lupescu. (W rzeczywistości Magda miała mieszane pochodzenie – jej ojciec był Żydem, matka zaś austriacką katoliczką). Król odmówił. Kobieta nazywana przez antysemitów „Czerwoną Wiedźmą” albo „Żydowskim Wilkiem” została praktycznie rumuńską królową. Tak czy inaczej, Karol był w równym stopniu antysemitą co sprzedawczykiem i zafascynował się ruchem legionowym oraz urzekającym „Kapitanem” Codreanu. Kiedy już bezpiecznie zadomowił się w wystawnym bukareszteńskim pałacu królewskim, instynkt podpowiedział mu pozbycie się wszystkich nieznośnych partii politycznych. Innymi słowy: pójście za przykładem jugosłowiańskiego króla Aleksandra. Szybko zdał sobie jednak sprawę, iż strategia jugosłowiańska spotka się z niewielkim poparciem rumuńskiej elity wojskowej, która podczas przewrotu opowiedziała się po jego stronie. Zamiast tego Karol zdecydował się mieszać i manipulować kosztem destabilizacji wątłych rumuńskich instytucji demokratycznych. W 1931 roku, głównie w wyniku przebiegłej i stwarzającej podziały taktyki króla Karola, Rumunia doświadczyła prawdziwej karuzeli następujących po sobie rządów, z których każdy kolejny coraz bardziej zbliżał się do legionowej prawicy. Był to rumuński odpowiednik okresu weimarskiego w Niemczech. Chroniczna nieprzewidywalność bardzo odpowiadała rewolucyjnym nacjonalistom, takim jak legioniści. Codreanu do cna wykorzystał słabość rumuńskiego państwa i policji. Utworzył szwadrony śmierci (echipa mortii), które dokonały wielu makabrycznych mordów na prominentnych krytykach władzy i na Żydach. Kiedy oddział legionistów spartaczył atak na żydowskiego dziennikarza i został ujęty, Codreanu powiedział: „Cóż było nielegalnego w próbie zrobienia dziury w głowie tego węża z żydowską grzechotką?”. Dzienniki Mihaila Sebastiana, ambitnego młodego pisarza żydowskiego, oddają mrożącą krew w żyłach, przerażającą atmosferę, jaka panowała w Bukareszcie, w którym żył i tworzył. 24 czerwca 1936 roku z niepokojem zanotował: „Możemy zmierzać w kierunku zorganizowanego pogromu. Przedwczoraj wieczorem Marcel Abramovici został powalony na

ulicy przez grupę około 20 studentów, którzy następnie zaciągnęli nieprzytomnego do piwnicy, by go uwolnić dopiero po kilku godzinach”136. Sam Sebastian, liberał i agnostyk, nie miał wątpliwości co do tego, że jest Rumunem. Jednak jego rówieśnicy chrześcijanie, nawet bliscy przyjaciele i koledzy, nie byli w stanie zaakceptować tego, że Sebastian Żyd jest naprawdę jednym z nich: Żyd zawsze będzie Żydem, a nie prawdziwym Rumunem. Sebastian podziwiał Nae Ionescu, który pomógł mu wydać pierwszą książkę. Uważał go za przyjaciela. Ale, jak wspomnieliśmy wcześniej, Ionescu czcił Codreanu i był płodnym legionowym propagandystą. Kiedy w 1934 roku zgodził się opublikować drugą książkę Sebastiana, umieścił w niej własną przedmowę, w której napominał swojego młodego ucznia: „Pamiętaj, że jesteś Żydem!”. Wielu zasymilowanych rumuńskich Żydów musiało radzić sobie z takimi prywatnymi zdradami. Żelazna Gwardia i jej sojusznicy, jak pisał dramaturg Eugène Ionesco, stworzyli „głupią i potworną Rumunię”. Dla Codreanu i jego legionistów rok 1936 miał się okazać przełomowy. Robotnicy i chłopi masowo wpisywali się na listy członków organizacji. Kult stał się masowym ruchem partyjnym. „Kapitan”, który nosił na szyi woreczek z ziemią, aby uhonorować ludzi znoju, odpowiedział na to, powołując „Legionowy Korpus Robotniczy” – to on będzie tworzył „oddziały uderzeniowe” podczas pogromów 1940 roku. Nagły wzrost poparcia dla Legionu, wtedy częściej nazywanego już Żelazną Gwardią, denerwował króla Karola, który co prawda podziwiał Codreanu, ale obawiał się tak charyzmatycznego rywala. Próbował stworzyć przeciwwagę dla Korpusu, mającą z nim rywalizować organizację młodzieżową – Gwardię Narodową. Szybko stała się ona jednak obiektem infiltracji młodych legionistów. Michail Sebastian opisuje, jak do tego doszło: profesorowie uniwersytetu, studenci, intelektualiści, jeden po drugim, stawali się nazistami, wstępowali do Żelaznej Gwardii (...) jeden z naszych przyjaciół powiedział: „Oczywiście wcale się z nimi nie zgadzam, ale w niektórych punktach, na przykład jeśli idzie o Żydów, muszę przyznać (...)”. Trzy tygodnie później człowiek ten został nazistą. Porwała go maszyna, zaakceptował wszystko. Kłopotliwy Legion spędzał królowi Karolowi sen z oczu. Żelazną Gwardię trzeba było jakoś zneutralizować, zająć się nią. Jego pierwszym ruchem było nakłonienie Codreanu podstępem do podzielenia się władzą. Zwrócił się zatem do popularnego sympatyka Legionu i wpływowego wojskowego generała Iona Antonescu, aby ten zaaranżował spotkanie. Antonescu wezwał Codreanu do swojej willi w Predealu, ale rozmowa nie doprowadziła do niczego. Charyz­matyczni demagodzy rzadko dzielą się władzą. Wobec tego Karol ­oczyścił rząd ze znanych legionistów i po kolejnych chaotycznych wyborach polecił radykalnie prawicowej partii pod kierunkiem Gogii Cuzy (zdobyła marne 9 procent głosów) sformowanie rządu koalicyjnego mającego osłabić poparcie dla Codreanu. Antonescu został w nim ministrem wojny. W swoim dzienniku Sebastian nazwał nowy reżim „typowym rządem paniki”. Liderzy koalicyjni A.C. Cuza i poeta Octavian Goga byli oczywiście zdeklarowanymi antysemitami i bardzo się starali ubrać w populistyczne szaty legionowego radykalizmu. Po raz pierwszy w oficjalnych przemówieniach, jak zauważył Sebastian, „można było usłyszeć słowa (...) »Żydki«, »Żydzi«, żydowska dominacja”. Karol próbował usprawiedliwić antysemicki charakter swojego nowego rządu przed dziennikarzem brytyjskiego „Daily Herald”. Jego artykuł ukazał się 10 stycznia 1938 roku. Karol twardo stał na swoim stanowisku: rumuńscy Żydzi muszą wyemigrować. Populistyczne komentarze króla, opublikowane w gazecie, poruszyły brytyjską opinię publiczną, a brytyjski poseł w Bukareszcie sir Reginald Hoare, przekazał królowi wyrazy zaniepokojenia swojego rządu. Podobnie uczynił jego francuski odpowiednik. Moralne oburzenie spowodowało odwrót ze stolicy. Zachodnie firmy bojkotowały handel z Rumunią. Gospodarka

stanęła. Groził jej upadek. Rząd był zbyt słaby, aby móc wytrzymać takie wstrząsy. W nocy 10 lutego 1938 roku Sebastian zapisał: „rząd Gogi upadł”. Utrzymał się przy władzy zaledwie przez miesiąc. Przez kilka dni Sebastian miał nadzieję, iż życie wróci do tego, co niegdyś uchodziło za normalność. Mylił się. Według jego przyjaciela i entuzjasty Żelaznej Gwardii Mircei Eliadego, strategia króla okropnie zawiodła, ale „3/4 aparatu państwowego jest »zlegionizowane«”. W swoim pożegnalnym przemówieniu Goga ogłosił: „Izraelu, zwyciężyłeś”. 20 lutego król Karol rzucił wyzwanie demokracji: zniósł konstytucję, wprowadził dyktaturę monarchii i zaprzysiągł marionetkowy rząd, na którego czele stanął patriarcha Miron Cristea. Zakazał działalności innych partii politycznych. Ku jego zdziwieniu Codreanu nie protestował i wezwał Żelazną Gwardię do rozwiązania się. Jednakże złowieszczo zażądał przy tym powrotu „prawdziwego króla”, syna Karola – Michała. „Godzina naszego triumfu jeszcze nie nadeszła. To wciąż ich chwila” – ogłosił. W marcu armie Hitlera, nie napotykając oporu, wkroczyły do Austrii. Gwałtowna ekspansja Rzeszy Niemieckiej całkowicie wytrąciła Karola z równowagi. Nazistowska elita nigdy nie kryła wysokiego uznania dla Codreanu i Legionu. Król obawiał się, że ruch gwardyjski może stać się niemieckim koniem trojańskim. 16 kwietnia minister spraw wewnętrznych Armand Călinescu wydał rozkaz aresztowania przywódców Legionu, zaczynając od Codreanu, którego na początek oskarżono o obrazę ministra, historyka Nicolae Iorgi. „Kapitan” powierzył przywództwo Legionu fanatycznemu 31-letniemu prawnikowi Horii Simie, którego wysoce podziwiał Heinrich Himmler. Codreanu został uznany za winnego i skazany na 6 miesięcy więzienia. Ale to nie zadowoliło króla Karola. W maju Codreanu ponownie aresztowano i oskarżono o spisek: zarzucono mu organizowanie działalności terrorystycznej i współpracę z obcym mocarstwem – nazistowskimi Niemcami. Kiedy niemiecki poseł w Bukareszcie Wilhelm Fabricius zaprotestował, Călinescu jako dowód zacytował brudnopis listu, który w 1935 roku Codreanu miał wysłać do Hitlera. Teraz, za pośrednictwem Veturii Gogi, Führer zaczął czynić umizgi do generała Iona Antonescu, ministra wojny w sprawującym przez chwilę władzę rządzie jej męża. Antonescu był bardzo ceniony w Berlinie jako „silny człowiek” o odpowiednich, prolegionowych przekonaniach. W ramach przysługi dla swoich niemieckich przyjaciół Antonescu zeznawał podczas procesu Codreanu na korzyść oskarżonego: „Nie mogę uwierzyć, aby oskarżony był winny zdrady” – powiedział, publicznie ściskając rękę „Kapitana”. Po tym geście Karol wpadł w furię i skazał Antonescu na banicję, umieszczając go w willi przy klasztorze w Bistricy. Tymczasem Codreanu dostał wyrok 10 lat przymusowych robót. Kiedy Codreanu rozpoczął odbywanie wieloletniego wyroku w więzieniu w Râmnicu Săracie, Karol został wezwany na spotkanie z Hitlerem. Führer starał się przekonać króla do zwolnienia Codreanu i utworzenia „gwardyjskiego rządu”, który wykorzystałby poparcie dla Legionu. Spotkanie utwierdziło Karola w najgorszych obawach. Po powrocie do Bukaresztu postanowił pozbyć się swojego rywala raz na zawsze. W nocy 30 listopada oddział żandarmów wmaszerował do więzienia w Râmnicu Săracie, przejął klucze do celi Codreanu, wywlókł go na więzienny dziedziniec i wepchnął na ciężarówkę. Zawieziono go do lasu na odludziu, gdzie w ciemnościach, przestraszeni, czekali już inni porwani członkowie Legionu. Żandarmi udusili Codreanu, a pozostałych zastrzelili. Na rozkaz króla pochowano „Kapitana” w tajemnicy na dziedzińcu więzienia Jilava, a jego ciało zalano betonem. Rumuni nazywają krwawe wydarzenia z 30 listo­pada 1938 roku „nocą wampirów”. Kiedy rozeszła się wieść o zabójstwach, Carl Clodius, niemiecki ekspert ekonomiczny, zauważył: Zamordowanie Codreanu i jego zwolenników zupełnie zmieniło sytuację. Potępienie morderstwa jest powszechną reakcją prawie wszystkich kręgów społeczeństwa (...). Morderstwo popełnione na Codreanu tak bardzo zachwiało moralną pozycją [Karola] w kraju, że nie

wiadomo, czy zdoła ją w ogóle odbudować137. Były to prorocze słowa. Pozycję króla dodatkowo osłabił dalszy marsz Rzeszy Niemieckiej. We wrześniu 1938 roku Brytyjczycy i Francuzi (tradycyjni sojusznicy Rumunii) ustąpili Hitlerowi w sprawie Czechosłowacji. Podczas gdy Rumuni trawili konsekwencje podpisania układu monachijskiego, wielu było gorzko rozczarowanych. Francja i Wielka Brytania zdradziły czeski rząd. Rumunia mogła być następna w kolejce. Należało pilnie naprawić stosunki z Niemcami i „zorientować się w kierunku osi”. Męczeństwo pasowało do Codreanu. Jego fanatyczny uczeń i spadkobierca Sima zbiegł do Niemiec, gdzie bez wytchnienia zabiegał o pośmiertną polityczną kanonizację „Kapitana” i pałał żądzą zemsty. 21 września 1939 roku posłał oddział gwardzistów do siedziby Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, aby zastrzelili Călinescu, ministra, który wydał rozkaz zamordowania Codreanu. Po dokonaniu zabójstwa sześciu zamachowców zbiegło do miejscowej rozgłośni radiowej, w której ogłosiło, iż „Kapitan został pomszczony!”, i natychmiast się poddało. Żandarmi zabrali całą szóstkę z powro­tem do budynku ministerstwa i rozstrzelali. Ciała zabitych zostawili na kilka dni w miejscu śmierci Călinescu, aby gniły. W następstwie bukareszteńskiej masakry król Karol postanowił zacisnąć polityczny uścisk. Wbrew swoim ministrom nadał tajnej policji nowe, drakońskie uprawnienia. Każdy jego potencjalny przeciwnik był inwigilowany. Ukryte mikrofony zainstalowano w prywatnych domach i w biurach. Rumunia jeszcze głębiej zanurzyła się w strachu. Przyczyną terroru był jednak sam król. Przypominał Szekspirowskiego monarchę dręczonego przez złe uczynki z przeszłości i duchy swoich ofiar. A najbardziej zatrważającą zjawą w jego koszmarach był Corneliu Codreanu. Nieprzemijająca siła zamordowanego „Kapitana” i jego legionowego ruchu miała zmusić króla do jeszcze bliższych stosunków z Rzeszą. Podczas gdy armie Hitlera wkroczyły do Polski, a następnie zaczęły zagrażać Belgii i Francji, Karol zrozumiał surową prawdę: chcąc utrzymać III Rzeszę na dystans, będzie musiał zawrzeć pokój z Żelazną Gwardią. Na początku 1940 roku król zaczął wypuszczać członków Legionu z więzień. W maju do kraju powrócił namaszczony przez Codreanu jego następca Horia Sima. W Bukareszcie Sima został wezwany na spotkanie z szefem rumuńskiego wywiadu Mihaiem Moruzovem, który dał mu do zrozumienia, iż król chce dobić targu. 13 czerwca Sima wydał Gwardii rozkaz współpracy z królem, a następnie, po przedłużających się negocjacjach, podpisał „deklarację posłuszeń­stwa”. Z tego porozumienia powstała nowa partia rządowa, Partia Narodu, na której czele stanął proniemiecki Ion Gigurtu. Powołał on Simę na stanowiska ministra do spraw wyznań i ministra sztuki. Choć teki ministerialne objęli jeszcze dwaj inni sprzymierzeńcy Simy, król się przestraszył i sprzeciwił się wejściu do rządu kolejnych przedstawicieli gwardii. Trzy dni później Sima złożył rezygnację. 1 września wezwał króla do abdykacji. Dzień po wejściu szefa Żelaznej Gwardii do rządu monarcha stanął w obliczu nowego kryzysu, również zaaranżowanego przez Niemców. W lecie 1940 roku pakt Hitlera ze Stalinem stawiał sytuację na ostrzu noża, albowiem Sowieci zaczęli wysuwać roszczenia terytorialne w Europie Wschodniej. 26 czerwca Stalin postawił królowi Karolowi ultimatum, domagał się od Rumunii zrzeczenia się na rzecz ZSRR Besarabii i północnej Bukowiny. W tym samym czasie naciskał również na rząd węgierski, aby ten oddał mu połowę Transylwanii. Owe oportunistyczne zagrywki zwiększyły poziom napięcia między Rzeszą i Sowietami. Hitler już wcześniej podjął decyzję o zerwaniu paktu i o zaatakowaniu Związku Radzieckiego, ale nie mógł jeszcze odkryć swoich kart. Co prawda rumuńska ropa napędzała niemiecką machinę wojenną, jednak Hitler, na razie, postanowił spełnić żądania Stalina i ostatecznie wyszarpał Rumunom

Besarabię i północną Bukowinę. Zagarnięcie ziemi było ciosem dla króla Karola, a jednocześnie wyrokiem śmierci dla tysięcy rumuńskich Żydów zamieszkujących utracone terytoria. Kiedy 24 sowieckie dywizje wkroczyły do Besarabii, depcząc po piętach upokorzonym Rumunom, gwardziści rozpuszczali pogłoskę, jakoby tamtejsi Żydzi witali wojska radzieckie i znieważali rumuńskie. „Winni są Żydzi!” – pomstowali legioniści. Armia rumuńska szykująca się do przeprawy przez rzekę Prut, wyznaczającą w tym czasie przebieg granicy sowieckiej, atakowała Żydów i paliła ich domy. W miasteczku Dorohoi doszło do pogromu na wielką skalę. Rumuńscy żołnierze strzelali nawet do swoich żydowskich towarzyszy. Także przed Węgrami otworzyła się szansa wyrwania kilku rumuńskich kąsków. Przy cichym przyzwoleniu Ribbentropa i ministra spraw zagranicznych Włoch Ciano admirał Miklós Horthy zajął znaczną część Transylwanii – przyznaną Węgrom w wyniku arbitrażu wiedeńskiego. Była to kropla, która przepełniła czarę. Upokorzeni Rumuni płakali na ulicach Bukaresztu. Nastroje w państwie stawały się coraz bardziej nieprzewidywalne. Podczas gdy rumuńskie dywizje wracały do koszar, blokując drogi i robiąc tłok w pociągach, w Bukareszcie i innych miastach olbrzymie tłumy żądały abdykacji króla, który tak łatwo uległ żądaniom Hitlera. Gwardziści zaczęli strzelać pod oknami pałacu królewskiego. Szef SS Himmler z uwagą śledził wypadki w Rumunii ze swojej kwatery głównej w Berlinie. 31 sierpnia wysłał on dowódcę Waffen SS „Seppa” Dietricha do Bukaresztu. Ten zaś kilkakrotnie spotkał się z Simą, z którym omówił strategię działania na wypadek, gdyby król został zmuszony do abdykacji. Na początku września, w obliczu pogłębiającego się kryzysu, Sima wykonał manewr zmierzający do przejęcia władzy. Cokolwiek nieudolnie próbował przekonać niemieckiego dyplomatę Fabriciusa, iż rząd Gigurtu chciał sprzeciwić się postanowieniom arbitrażu wiedeńskiego. Nie ma dowodów, że fortel ten zasugerował Dietrich, niemniej jednak Sima wyraźnie uważał, iż może liczyć na poparcie Niemców. Himmler rozgrywał przebiegłą grę, potajemnie sprzeciwiając się Hitlerowi. Tak czy inaczej, szwindel Simy wyszedł na jaw i po raz kolejny musiał on uciekać z Bukaresztu. Niezdarna interwencja Himmlera nie zrobiła wrażenia na Führerze. Miał on inne plany. Potrzebował człowieka silnego – z odpowiednimi przekonaniami, a nie fanatyka. Antonescu był zdeklarowanym antysemitą, który nawiązał bliską więź z Codreanu i z Żelazną Gwardią. Zamiast oburzać się na utratę rumuńskich ziem, Antonescu chciał odzyskać je zbrojnie jako wojskowy sojusznik Trzeciej Rzeszy. Miał wszystko to, czego było trzeba. Na początku ciepłego i parnego września nerwowe kroki Karola odbijały się echem w korytarzach jego pałacu w Bukareszcie. Nie był w stanie uciszyć wściekłych okrzyków tłumu napływającego na plac Pałacowy szeroką Calea Victoriei. Z okna zauważył, iż wielu demonstrantów ma na sobie zielone koszule Legionu. Wezwał więc Gigurtu i rozkazał mu stracić kilku uwięzionych legionistów. Ten odmówił138. Jeden z doradców Valer Pop, o którym król nie wiedział, iż przekazuje on informacje Niemcom, namawiał do zwrócenia się o pomoc do Antonescu. 3 września król uległ i wezwał go do pałacu. Odmówił jednak przekazania mu pełni władzy, godząc się na „objęcie przez niego przywództwa”. Antonescu kategorycznie odmówił. W tym czasie pałac był praktycznie oblegany. Gwardyjscy agitatorzy zwiększali napięcie i następnego dnia ponownie wezwano Antonescu, proponując mu tym razem „pełnię niezbędnej władzy”. Tymczasem Fabricius depeszował do Berlina, potwierdzając, iż Antonescu „jest zdeterminowany, by zrealizować wszystkie nasze istotne żądania”139. Król liczył na to, że układ z Antonescu pozwoli mu zachować tron. Jednak wieść o propozycji złożonej Antonescu wywołała salwę z karabinów. Banda gwardzistów zmierzała w kierunku pałacu, domagając się abdykacji króla. Horia Sima wrócił do Bukaresztu. Wieczorem

4 września Antonescu spotkał się z nim i z „forum legionowym”, aby omówić sposób wyjścia z impasu. 5 września na ulice wyszło jeszcze więcej członków Żelaznej Gwardii. O godzinie 9.30 Antonescu po raz kolejny przybył do pałacu w celu przekazania ultimatum. Wreszcie był to szach-mat. O świcie następnego dnia król Karol II, ten tak bardzo niekochany monarcha, przekazał zatrutą rumuńską koronę swojemu synowi Michałowi. Dwa tygodnie później Antonescu, słuchając podpowiedzi niemieckiego dyplomaty Fabriciusa, ogłosił się Conducătorem (przywódcą) państwa rumuńskiego i szefem Partii Legionowej. Reakcyjny Legion w końcu przejął władzę. Rumunia stała się „­Narodowym Państwem Legionowym”. Antonescu mianował Horię Simę wiceprzewodniczącym Rady Ministrów, czyli w rezultacie swoim zastępcą. 23 listopada Rumunia przystąpiła do paktu trzech: Niemiec, Włoch i Japonii. Kilka dni później Antonescu nakazał ekshumację szczątków Codreanu i pozostałych męczenników pogrzebanych na dziedzińcu więzienia Jilava i wyprawił im wielki pogrzeb z honorami. Chłopi i robotnicy zjechali z całej Rumunii, żeby świętować pośmiertny triumf swoich bohaterów. Ogromna procesja przeszła na cmentarz Bellu, przez wielu Rumunów nazywany „Ogrodem Dusz”. Marszałek Antonescu i Sima szli w niej ramię w ramię. Widok rozkładających się szczątków Codreanu wywołał histeryczną reakcję części żałobników. Banda rozwścieczonych legionistów wdarła się do więzienia Jilava i zarąbała więźniów podejrzewanych o związek z zabójstwem „Kapitana”. Kiedy wiadomość o tym krwawym epizodzie dotarła do Himmlera, wysłał on Simie telegram z gratulacjami: robił to, co trzeba było zrobić. Legionowi propagandyści obiecywali, iż nowe państwo rumuńskie sprawi, „że kraj będzie niczym święte słońce na niebie”140. Eskalacja przemocy Legionu groziła obaleniem nowego, proniemieckiego rządu. Hitler stanął przed dylematem. Planowany atak na Związek Radziecki, operacja „Barbarossa”, zależał od rumuńskiej ropy. Strategia Wehrmachtu zakładała, że wojska rumuńskie wezmą udział w inwazji na południowym wschodzie. Hitler z niepokojem obserwował chaos ogarniający Rumunię. Według niego generał Antonescu powinien skorzystać z lekcji, jaką była „noc długich noży”, podczas której Hitler wspólnie z SS wyeliminował przywództwo kłopotliwych „brunatnych koszul”. Krótko mówiąc, Antonescu musiał pozbyć się Simy i jego nieprzewidywalnych legionistów. Poparcie Hitlera dla Antonescu albo nie zostało zakomunikowane Himmlerowi, albo szef SS i jego paladyni postanowili je zignorować i w dalszym ciągu rozbudzać niechętne mu frakcje. Sam Sima otwarcie naśladował strategię SS. 6 września utworzył nową Policję Legionową, której zadaniem była obrona reżimu i zemsta na jego wrogach. Zreorganizował on Legionowy Korpus Robotniczy Codreanu, przekształcając go w jednostkę paramilitarną Garnizoana. Uważał te nowe formacje za rumuńskie odpowiedniki niemiec­kich Einsatzgruppen. Pod koniec października 1940 roku Himmler wysłał do Bukaresztu przedstawicieli RSHA, którzy mieli zacieśnić stosunki z Żelazną Gwardią i wesprzeć nową Policję Legionową. Sima obiecywał, że „czas zemsty na wszystkich przeciwnikach Żelaznej Gwardii” jest bliski141. Terror legionu rozpoczął się 27 listopada142. Szwadrony śmierci zaczęły od zabójstw członków administracji byłego króla Karola, w tym premiera Nicolae Iorgi. Wkrótce potem oddziały Simy podjęły akcję „odwetową” przeciwko rumuńskim Żydom. Państwo legionowe, w którym gros urzędników i ministrów wywodziło się z Żelaznej Gwardii, wprowadziło nielegalne grzywny i podatki, podczas gdy Policja Legionowa dokonywała samowolnych aresztowań Żydów, a następnie torturowała, gwałciła i przeprowadzała akcje polegające na ich publicznym poniżaniu. Inspirację dla niej stanowiło postępowanie Niemców w okupowanej Polsce. Na terenach wiejskich w akcjach przeciwko Żydom uczestniczyło również wojsko. Antonescu, który oczywiście nie był przyjacielem rumuńskich Żydów i osobiście nakazał

wysiedlenie „cudzoziemskich Żydów” do końca roku, nie mógł pozwolić na to, aby kampania terroru Simy zdestabilizowała państwo. Dlatego też pod koniec listopada nakazał rozbrojenie Policji Legionowej. Nie był to gest humanitarny. Równie mocno jak publicznego zamętu Antonescu obawiał się, że Legion bogaci się na plądrowaniu i rabowaniu żydowskich firm i domów. Posiadając wypchane szkatuły, Legion zagrażałby jego własnej władzy. Zwracając się do ministrów wywodzących się z Legionu, Antonescu grzmiał: „Czy naprawdę myślicie, że jesteśmy w stanie od razu zastąpić wszystkich Żydków? Zagrożeniami stojącymi przed państwem należy się zająć po kolei, jak w partii szachów”. 14 stycznia Antonescu został wezwany na spotkanie z Hitlerem. Sima odmówił towarzyszenia mu. Szeregowi legioniści nigdy nie wybaczyli Niemcom oddania Stalinowi Besarabii i Bukowiny. To był błąd. Antonescu chciał potajemnie uzyskać poparcie Führera dla rozprawy z Legionem. W Berghofie zapytał: „Co mam zrobić z fanatykami?”. Kiedy obaj dyktatorzy obserwowali, jak chmury burzowe zbierają się nad potężnymi zboczami góry Watzman, Hitler odparł bez wahania: „Musisz się ich pozbyć (...) rewolucja to nie jest stan, który należy przeciągać”. Przypomniał Antonescu, że w lecie 1934 roku sam został zmuszony do zdławienia sprawiających kłopoty „brunatnych koszul”: „Musisz się pozbyć fanatycznych bojowników, którzy myślą, że niszcząc wszystko, spełniają swój obowiązek”143. W dalszej części konferencji w Wielkim Hallu w Berghofie do Hitlera dołączyli: minister spraw zagranicznych Ribbentrop oraz szef Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu Wilhelm Keitel, który doradzał Antonescu, aby nie pozwolił zakazić armii rumuńskiej „infekcją” Żelaznej Gwardii. Podczas gdy Conducător nawiązywał więź z Hitlerem, Sima, podjudzany przez Himmlera, agitował przeciwko niemu. 21 stycznia wydał rozkaz mobilizacji legionowych bojówek. W Bukareszcie padał obfity śnieg, kiedy uzbrojeni robotnicy zajęli budynki rządowe, rozgłośnię radiową, a na ulicach wznosili barykady. Gdy legionowi powstańcy opanowali stolicę, Sima i Żelazna Gwardia wyładowali swoją złość na Żydach. 22 stycznia minister spraw wewnętrznych rozkazał spalić żydowskie dzielnice. W ataku na nie wzięli udział legioniści, studenci, księża, antysemicko nastawiona inteligencja, a nawet kobiety i dzieci144. Członkowie straży obywatelskiej gwałcili żydowskie kobiety na oczach ich rodzin. Bili, torturowali i zabijali rabinów, liderów społecznych oraz gojów złapanych przez motłoch i uznanych za „Żydków”. Oddziały Simy wyłapały co najmniej 2 tys. Żydów w wieku 15–85 lat. Przetrzymywano ich w komisariatach, w prefekturze, w siedzibie Legionu, w ratuszu i na starej farmie Codreanu. Wielu było torturowanych. Michail Sebastian opisał najpotworniejszy incydent w swoim dzienniku. Na bukareszteńskich przedmieściach Străuleşti legioniści zapędzili około 200 Żydów do rzeźni: „powiesili [ich] za szyję na hakach, na których normalnie wiesza się tusze wołowe. Do każdych zwłok przyczepiono kartkę, na której napisano: »Mięso koszerne«”145. Później, według relacji, legioniści Simy „poćwiartowali ciała”146. Członkowie Legionu mogli się do woli wyszaleć w żydowskiej dzielnicy Bukaresztu. Rumuńskie władze nie podjęły żadnych działań przez co najmniej 72 godziny. Rabina Tzwi Gutmana wraz z 90 innymi Żydami zawleczono do lasu w Jilavie, rozebrano do naga na śniegu i strzelono do niego z najbliższej odległości. Oprawcy zaglądali swoim ofiarom do ust w poszukiwaniu złotych plomb. To zdumiewające, ale rabin Gutman, którego trafiono dwukrotnie – przeżył. Dwóch jego synów zginęło. Legionowy motłoch podpalił jedną z najpiękniejszych synagog w Europie – Cahal Grande. Pochłonęło ją piekło zniszczenia, które „rozświetlało niebo nad stolicą”. Tańczący wokół płomieni legioniści wepchnęli w nie trzy Żydówki147. W obliczu szalejących hord Simy Antonescu miał trudności z umocnieniem władzy. Hitler wsparł swojego sojusznika siłą: „Nie potrzebuję żadnych fanatyków, lecz godnej zaufania

rumuńskiej armii”. W piątek 24 stycznia Sebastian zanotował, iż „długie, zmotoryzowane kolumny niemieckie z karabinami maszynowymi gotowymi do strzału” z warkotem wjechały do Bukaresztu. „Z pewnością zrobiły duże wrażenie. Było też jasne, że niemiecka armia jest po stronie generała Antonescu”148. We wtorek 23 stycznia, pisze Sebastian, oddziały Legionu zebrały się pod kwaterą główną Simy na Strada Roma. Nagle, z ogłuszającym hukiem, zjawiły się tam hitlerowskie wojska zmotoryzowane. Demonstranci pozdrawiali je: „Heil Hitler! Duce! Duce! Sieg Heil! Sieg Heil!”. Niemieckie wojsko ignorowało tłum. Obsadziło natomiast wszystkie wejścia na plac. Ku dalszej uciesze legionistów przybyły kolejne oddziały niemieckie. „I wtedy cóż za zaskakujący cios!” – pisze dalej Sebastian. Kiedy zamknięto wyjścia, niemiecki oficer kazał zebranym opuścić plac. „Wszyscy rozeszli się. Tak po prostu”149. Rewolta Legionu odniosła skutek odwrotny do zamierzonego, umacniając władzę Antonescu i jeszcze bliżej wiążąc Rumunię z Rzeszą. Ta więź będzie trwała dopóty, dopóki Armia Czerwona nie rozbije wojsk rumuńskich pod Stalingradem. W kwaterze głównej SS na Prinz-Albrecht-Strasse w Berlinie źle odebrano wieści o klęsce Simy. Außenpolitik (polityka zagraniczna) Himmlera polegała na realizowaniu nienawiści rasowej w praktyce, zatem jego wsparcie dla wściekłych antysemitów pokroju Simy było logiczne. Oczywiście Antonescu podzielał nienawiść Legionu do Żydów i bolszewików, ale był człowiekiem Ribbentropa. Himmler nie zdecydował się otwarcie wystąpić przeciwko Hitlerowi, lecz nigdy nie wybaczył ministrowi spraw zagranicznych upokorzenia „jego” Żelaznej Gwardii. Po zakończeniu rewolty agenci Heydricha znaleźli Simie i innym przywódcom gwardii azyl w domu lidera rumuńskich Niemców etnicznych Andreasa Schmidta (który, przypomnijmy, był zięciem Gottloba Bergera). Wkrótce potem Sima zbiegł do Włoch, a z pozostałych legionistów SS utworzyła specjalny oddział w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie, nieopodal Weimaru. Setki niższych rangą członków Żelaznej Gwardii znalazły schronienie w Niemczech150. Goebbels zauważył: „Führer jest po stronie Antonescu. Chce porozumienia z państwem, a nie z poglądem na świat”. Dodał: „Moje serce jest z nimi [Żelazną Gwardią]”, a tydzień później, kiedy usłyszał o triumfie Antonescu: „Führer (...) potrzebuje Antonescu (...) ze względów wojskowych. To jeden z punktów widzenia. Zmiecenie Legionu z powierzchni ziemi nie było konieczne”151. Hitler wykazywał większą przenikliwość niż jego szef SS czy minister propagandy. Antonescu był nie tylko silny militarnie. Był, to pewne, politycznym pragmatykiem, równie lojalnym wobec zbrodniczego ducha Codreanu jak Horia Sima. Podczas styczniowego spotkania w Berghofie Hitler i Keitel poinformowali Conducătora o planowanym na wiosnę niemieckim ataku na Związek Radziecki. W zamian za rumuńską pomoc wojskową Führer obiecał Rumunii zwrot ziem zagarniętych przez Stalina. Bukowinę i Besarabię zamieszkiwały duże społeczności żydowskie. Po rozpoczęciu ataku na ZSRR miały one wpaść w ręce Niemców i Rumunów. Zarówno ci pierwsi, jak i sam Antonescu rozumieli, iż odzyskanie tego terytorium dostarczy także nowej okazji do rozwiązania „problemu żydowskiego” w Rumunii. Pakt Antonescu z Hitlerem był zatem czymś znacznie więcej niż tylko strategicznym sojuszem – stanowił on wyraz jednakowego rozumienia wspólnych celów ideologicznych152. Antonescu miał dług u Hitlera za umocnienie swej władzy i powstrzymanie, przynajmniej na razie, ruchu legionowego. Po zakończeniu rewolty przywódca rumuński wydalił z kraju przedstawicieli SS, RSHA i Abwehry, którzy pomogli Simie i innym legionowym konspiratorom w ucieczce i równie dobrze mogli pomagać we wznieceniu buntu. Jednakowoż w marcu, według wicepremiera i ministra spraw zagranicznych Mihaia Antonescu, do Bukaresztu przybyli „specjalni wysłannicy Rzeszy i Himmlera”. Na czele delegacji mającej omówić sposób „zajęcia się rumuńskimi Żydami” stał SS-Hauptsturmführer Gustav Richter, ekspert w „sprawach żydowskich”. Richter oczekiwał (według relacji Mihaia Antonescu), że w sytuacji gdy na

terytorium Rumunii jest już 680 tys. żołnierzy niemieckich, „odpowiedzialność za zajęcie się rumuńskimi Żydami znajdzie się wyłącznie w niemieckich rękach”. Generał Antonescu odmówił. Dyktator nie miał żadnego interesu w ochronie Żydów, chciał natomiast zachować kontrolę nad strategią postępowania. Niemcy, a w szczególności SS Himmlera, nie poddali się. 21 lutego Himmler spotkał się z byłym przedstawicielem SD w Bukareszcie Otto-Albrechtem von Bolschwingiem i z grupką innych urzędników SS153. Pod koniec kwietnia emisariusz RSHA Richter powrócił do Bukaresztu i odbył więcej spotkań z Mihaiem Antonescu zakończonych „znakomitymi rezultatami”, o czym informował ambasadora Manfreda von Killingera. W końcu Himmler zawarł z reżimem Antonescu porozumienie, które dostrajało plany SS do rumuńskiej strategii. Jeszcze w tym roku Mihai Antonescu zwrócił się do członków swojego gabinetu, wypowiadając warte odnotowania słowa: Mogę was poinformować, iż przeprowadziłem już intensywne negocjacje z wysokim rangą przedstawicielem Niemiec. Rozumieją oni [Niemcy], iż problem żydowski ostatecznie będzie wymagał międzynarodowego rozwiązania. Chcą nam pomóc w przygotowaniu tego międzynarodo­we­­go rozwiązania”154 (podkreślenie autora). Do chwili gdy Antonescu wypowiadał te słowa, rumuńskie i niemiec­kie oddziały wymordowały w Europie Wschodniej wiele tysięcy Żydów. Oznacza to, że już późnym latem 1941 roku, a nie – jak zakłada wielu historyków – kilka miesięcy później, wprowadzanie w życie idei „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, czyli likwidacji Żydów na skalę międzynarodową, znajdowało się w zaawansowanym stadium. 12 czerwca 1941 roku Hitler ponownie spotkał się z Antonescu, tym razem w Monachium155. Conducător poinformował później ambasadora von Killingera, iż Führer pokazał mu dokument zatytułowany Richtlinien für die Behandlung der Judenfrage (Wytyczne w zakresie rozwiązania kwestii żydowskiej – w niektórych wersjach Ostjuden). Killinger meldował, iż „nie ma powodów wątpić w wierność zapewnień generała Antonescu”156. Spotkanie z Hitlerem miało natychmiastowy wpływ na rumuńskie plany wymierzone w Żydów, szczególnie w „prowincjach utraconych”. Conducător zaczął obwieszczać swoją radykalnie nową politykę, którą nazwał„oczyszczaniem ziemi”. Wymagała ona zidentyfikowania „wszystkich Jidani [Żydów], agentów komunistycznych lub ich sympatyków (...) w celu wykonania wszelkich rozkazów, które [może] wydać w danej chwili”157. Kilka dni przed 22 czerwca Antonescu polecił rumuńskiej Serviciul Special de Informaţii (Specjalnej Służbie Wywiadowczej, SSI) rozpoczęcie tworzenia Escalon Special (Eszelonów Specjalnych) wzorowanych na Einsatzgruppen Heydricha. 22 czerwca dowódca Grupy Operacyjnej D Otto Ohlendorf przybył do kwatery głównej sił rumuńskich w Piatra Neamţ w Mołdawii i pozostał tam do początku sierpnia w charakterze (posługując się terminem amerykańskim) specjalnego doradcy. Rumuńskim Eszelonom Specjalnym powierzono „obronę terenów na tyłach wojsk”. Podobnie jak dokonujące egzekucji oddziały Heydricha zostały one podzielone na drużyny (echipe). Owe Eszelony Specjalne miały stanowić szpicę rumuńskiego ataku na „żydowskiego wroga”158. Generał Antonescu zdusił co prawda rewoltę, na której czele stał następca Codreanu Horia Sima, jednak w głębi duszy sam był legionistą. Wchłonął szowinizm Żelaznej Gwardii wobec własnego państwa „etnokratycznego”: zarówno on, jak i jego ministrowie mocno wierzyli, że „Żydzi stanowią trwałe zagrożenie dla każdego państwa narodowego”. Pod koniec czerwca Mihai Antonescu, niegdyś wykładający prawo międzynarodowe na Uniwersytecie Bukareszteńskim, powtórzył mowę, którą Hitler wygłosił do swojego generała przed kampanią w Polsce: „Błagam, abyście byli nieprzejednani. Tu nie ma miejsca na ckliwy i mglisty

humanitaryzm. Imperium rzymskie dokonało wielu aktów barbarzyństwa (...) a mimo to było najwspanialszym tworem politycznym (...). Biorę na siebie pełną odpowiedzialność prawną i mówię wam: prawo nie obowiązuje!”159. To w Jassach, miejscu narodzin Legionu Michała Archanioła, Eszelony Specjalne SSI rozpoczęły kampanię, którą Mihai Antonescu (wystrzegając się ckliwego i mglistego humanitaryzmu) nazywał „całkowitym wyzwoleniem etnicznym”. Pod koniec czerwca 1941 roku Jassy były miastem leżącym w odległości za­ledwie 16 kilometrów od granicy rumuńsko-sowieckiej wyznaczonej przez rzekę Prut. Wcześniej tego lata generał Antonescu obiecał Hitlerowi, iż Rumunia przyłączy się do jego krucjaty „przeciwko rosyjskiemu bolszewizmowi, wrogowi numer jeden cywilizacji europejskiej”. Niemiecka 11. Armia oraz Armie rumuńskie 3. i 4. czekały na brzegu rzeki. W jaskich koszarach i na ulicach przelewał się wybuchowy tłum będący mieszaniną rumuńskich żołnierzy, agentów SSI, jednostek żandarmerii i tysięcy członków Żelaznej Gwardii. Stacjonowali tam również żołnierze 198. Dywizji Piechoty XXX Korpusu Armii oraz Organizacji Todt. Niezależnie od tego, iż tutejsza społeczność żydowska doświadczyła trwających ponad 10 lat prześladowań i ataków aktywistów Żelaznej Gwardii i innych rumuńskich antysemitów, wciąż żyło jej się dostatnio. Jassy zamieszkiwało 100 tys. ludzi – z czego nieco ponad połowę stanowili Żydzi. Na początku lipca w samym mieście albo w „pociągach śmierci” zamordowano co najmniej 13 266 spośród nich160. Ta nagła eskalacja przemocy stanowi wyraźny dowód, iż Antonescu w pełni zrozumiał zamiary Niemców względem europejskich Żydów i postanowił im dorównać. Pełny zakres niemieckiej odpowiedzialności za podżeganie do rumuńskich pogromów z 1941 roku i kierowanie ich przebiegiem dopiero niedawno wyszedł na jaw. W swoim pisemnym zeznaniu złożonym pod przysięgą w 1996 roku kapitan Ioan Mihail, który odegrał znaczącą rolę podczas wydarzeń w Jassach, ujawnił, iż stacjonujący w mieście żołnierze niemieccy współpracowali z rumuńską armią, rabując, bijąc i mordując Żydów. Choć członkowie Einsatzgruppe D nie brali bezpośredniego udziału w masakrze w Jassach, Himmler wywarł na nią swój złowrogi wpływ poprzez Eszelony Specjalne wzorowane na szwadronach śmierci Heydricha. Pogląd ten można uzupełnić wieloma relacjami naocznych świadków opisujących działania wojsk niemiec­kich w Jassach. Szef SSI Eugen Cristescu zeznał, iż agenci SS i SD przybyli do miasta wraz z majorem Abwehry Hermannem von Stranskym. Choć nie znamy wielu szczegółów na temat roli, jaką odegrali agenci SS, wiemy, że Eszelony Specjal­ne SSI współpracowały z Einsatzgruppe D w innych regionach Rumunii. Dalsze dowody na przeplatające się ze sobą interesy Niemców i Rumunów pochodzą z ich meldunków wojskowych. Dowódcy obu armii meldowali o swoim zaniepokojeniu związanym z obecnością Żydów na tyłach własnych wojsk i domagali się ich usunięcia. Według historyka Matatiasa Carpa w lipcu tego roku nacierające w Besarabii wojska niemieckie i rumuńskie wymordowały „niemal całą żydowską populację zamieszkującą wioski”161. Sam Carp twierdzi, iż był to rumuński Holokaust – kulminacja dziesięcioleci żarliwej nacjonalistycznej bigoterii i tego, co nazywa „zgniłym systemem rumuńskiej pseudodemokracji”. Ale czy doszłoby do zagłady rumuńskich Żydów, gdyby Hitler nie zaatakował Związku Radzieckiego? Czy bojówki Żelaznej Gwardii i Legionu uzyskałyby tak zabójczą władzę, gdyby nie wspierali ich Himmler i Goebbels? I czy w ogóle nastąpiłby rumuński Holokaust, gdyby Hitler nie pomógł Ionowi Antonescu dojść do władzy? Na żadne z tych pytań nie ma prostej odpowiedzi. Powinniśmy jednakże mieć je w pamięci, próbując odtworzyć wydarzenia z Jass, do których tam doszło pod koniec czerwca 1941 roku.

Jassy znajdowały się pod jurysdykcją wojskową i leżały w zasięgu sowiec­kiej artylerii i bombowców. Włoski dziennikarz Curzio Malaparte przybył do miasta niedługo po 22 czerwca i opisał swoje przeżycia w znakomitej, będącej po części fikcją literacką książce Kaputt. Wynajął on mały pokój w budynku stojącym obok „opuszczonego ogrodu”, w rzeczywistości, co sam szybko odkrył, starego cmentarza prawosławnego162. Wspomina, że „radzieccy lotnicy mocno walili”. Samoloty latały tam i z powrotem na wysokości 300 metrów, niektóre schodziły tak nisko, że niemal ocierały się o dachy budynków. Jeden z radzieckich bombowców został strącony i rozbił się na polu w pobliżu miasta. Kiedy Malaparte przybył na miejsce katastrofy, zobaczył rumuńskich żołnierzy obmacujących żeńską załogę bombowca – „dwie dzielne dziewczyny”, z których jedna była „grubą blondynką o piegowatej twarzy”. W całym mieście panowała napięta atmosfera. Często słychać było ogień z karabinów, a nerwowi żołnierze rumuńscy niekiedy zaczynali strzelać bez ostrzeżenia. 25 czerwca siły sowieckie, które okopały się wzdłuż pasma wzgórz Skuleni, skąd mogły ­obserwować tereny nad rzeką Prut, wciąż opierały się niemieckim atakom. Przez chwilę wydawało się, iż będą mogły odeprzeć siły osi z ­powrotem za rzekę. W miarę rozchodzenia się wiadomości o tym niespodziewanym problemie rumuńscy żołnierze wpadali w coraz bardziej posępny nastrój. Szepcząc między sobą, oskarżali Żydów, że są oni sowieckimi agentami. Nikomu nie można było ufać. Oliwy do ognia dolał generał Antonescu: ogłosił on, iż „[operacja „Barbarossa”] nie jest walką ze Słowianami, lecz z Żydami. To walka na śmierć i życie. Albo zwyciężymy, a świat się oczyści, albo zwyciężą oni, a my staniemy się ich niewolnikami”163. Niedługo przed 22 czerwca generał-inspektor rumuńskiej żandarmerii Constantin Z. Vasiliu zwołał w Bukareszcie naradę ze swoimi oficerami w celu omówienia sposobu realizacji rozkazów w ramach „oczyszczania ziemi” po odzyskaniu przez Rumunię utraconych prowincji. Zauważył on, iż operacja ta nie będzie się mogła rozpocząć dopóty, dopóki Sowieci nie zostaną wyparci z Besarabii i Bukowiny. Pod koniec czerwca brygady Vasiliu przeniesiono do Jass, gdzie w napięciu oczekiwały na sygnał do przekroczenia granicy. Materiały uzyskane podczas powojennych przesłuchań przedstawicieli armii rumuńskiej ujawniają misterną siatkę kontaktów między jednostkami wywiadu wojskowego Niemiec i Rumunii, żandarmerii i SSI. Centralną postacią tej sieci był tajemniczy major Abwehry Hermann von Stransky. Był on siostrzeńcem Ribbentropa. Od wielu lat mieszkał w Rumunii, biegle mówił po rumuńsku i przekazywał informacje szefowi sekcji niemieckiej SSI pułkownikowi Constantinowi Ionescu-Micandru164. Według szefa SSI Cristescu do Jass przybyli również agenci SD, Gestapo i Geheime Feldpolizei. Cztery dni przed niemieckim atakiem na ZSRR, 18 czerwca, Eszelon Specjalny SSI w sile 160 ludzi wyruszył z Bukaresztu w kolumnie samochodów i ciężarówek. Był silnie uzbrojony i podobnie jak niemieckie specjalne grupy operacyjne otrzymał katalogi z listami „celów” – Żydów i komunistów. Przed wyruszeniem ze stolicy dowódcy Eszelonu Specjalnego wydrukowali tysiące plakatów z wzorowanymi na nazistowskim piśmie „Der Stürmer” karykaturami Żydów, przedstawiającymi ich jako szpiegów i sabotażystów. W Jassach nadinspektor policji meldował, iż grupa legionistów Żelaznej Gwardii rozpoczęła „coś na kształt kursu prowadzonego przez dwóch umundurowanych oficerów”165. Oficerami tymi byli funkcjonariusze SSI. Co najmniej 40 legionistów, oficjalnie wciąż „wrogów państwa”, zebrało się na „lekcje” w wynajętym mieszkaniu na ulicy Florilor w dzielnicy Păcurari. Ich zadanie polegało na dokonywaniu „głośnych aktów przemocy” w celu sprawdzenia reakcji tych władz, które nie zostały poinformowane o pogromie, oraz na sprowokowaniu obywateli chrześcijan do ataku na Żydów i plądrowania ich domów. 23 czerwca „legionowi najemnicy” stacjonowali już we wszystkich dzielnicach miasta. Wydano im broń osobistą – pistolety

Flaubert, magazynki ślepych (do robienia hałasu) i ostrych naboi. Rumuńskie władze wojskowe nie starały się specjalnie ukryć tego, co szykują Żydom w Jassach. Dwa tygodnie przed rozpoczęciem niemieckiej inwazji żydowskim robotnikom przymusowym z pobliskiego obozu kazano udać się na cmentarz żydowski również znajdujący się w dzielnicy Păcurari. Tam zaczęli kopać rowy. Każdy miał długość 30 metrów oraz głębokość i szerokość 2 metrów. Podpałka już czekała. Potrzebna była tylko iskra. O zachodzie słońca 24 czerwca włoskiego dziennikarza Curzia Malapartego wyrwało ze snu narastające wycie syren obwieszczających nalot. Kiedy wybiegł na ulicę, słyszał „szum motorów, klekot przeciwlotniczych cekaemów, huk bomb i długi, głuchy, ponury rumor walących się domów”. W centrum miasta płonął dworzec kolejowy. Na ulicach zbierali się żołnierze niemieccy i rumuńscy z bronią gotową do strzału. Wśród huku działek przeciwlotniczych Malaparte usłyszał „ochrypłe głosy niemieckich żołnierzy”. Drugi nalot, który odbył się 26 czerwca, zwiększył jeszcze napięcie. Tym razem radzieccy piloci bezpośrednio trafili w Szpital Świętego Spirydiona, centralę telefoniczną i kwaterę główną rumuńskiej 14. Dywizji Piechoty. Zginęło około 600 osób, w tym 38 Żydów. Niedługo potem Malaparte usłyszał „szczególny zgiełk, ujadanie karabinów maszynowych [i] głuche detonacje granatów ręcznych” dochodzące z dzielnic żydowskich. W tym czasie przybył do Jass Eszelon Specjalny SSI (Eşalonul I Operativ) i zabrał się do rozklejania na murach i w miejscach spotkań swoich plakatów przedstawiających Żydów jako agentów wroga. ­Legioniści Żelaznej Gwardii rozproszyli się po całym mieście, podsycając pogłoski o żydowskich sabotażystach. Nienawiść podsycana strachem wzywała do zemsty. Rumuńskie władze wojskowe wydały „oficjalne raporty”, twierdząc, iż wśród wziętej do niewoli załogi radzieckiego samolotu znajdowali się rumuńscy Żydzi z Jass, którzy przeszli na stronę wroga. Rozchodziła się plotka, jakoby na kominach żydowskich domów odkryto światła sygnalizacyjne. Malaparte wyczuł, że „coś wisi w powietrzu”. Sztorm się wzmagał. Zauważył grupy żandarmów czyhających w ukryciu w bramach. Ulice rozbrzmiewały miarowymi krokami wojskowych patroli. „Dziwny, niezwykły nastrój ciążył nad miastem. Czuło się jakieś olbrzymie, potworne nieszczęście, które czeka naoliwione, wypolerowane, gotowe do działania, niby gigantyczna stalowa maszyna”. Pewnego wieczoru grupa rabinów odwiedziła Malapartego w jego wynajętym pokoju mieszczącym się obok cmentarza prawosławnego: prosimy, niech pan spróbuje zapobiec rzezi – błagali. Oczywiście włoski dziennikarz nie mógł nic zrobić. We czwartek 26 czerwca, w dniu drugiego nalotu, major Abwehry von Stransky przybył do Jass w towarzystwie pułkownika Ionescu Micandru, głównego rumuńskiego oficera łącznikowego w Wehrmachcie. Tego popołudnia nadinspektor „Chestor” Constantin Chirilovici rozkazał przywódcom wspólnoty żydowskiej stawić się na spotkanie w głównej siedzibie policji. Oskarżył ich o kolaborację z radzieckimi siłami powietrznymi i polecił im oddać w ciągu 48 godzin latarki, lornetki i aparaty fotograficzne. W mieście żołnierze 14. Dywizji Piechoty aresztowali trzech Żydów oskarżonych o przekazywanie Sowietom informacji na temat lokalizacji budynków wojskowych. Choć zostali oni zwolnieni po przesłuchaniu, oddział Legionu zaciągnął ich na strzelnicę garnizonową i strzelał do nich. Nie udało się zabić ich wszystkich – dwóch mężczyzn uciekło. W siedzibie policji Chirilovici organizował oddziały żandarmów, żeby rozpocząć poszukiwania „sabotażystów” dom po domu. Posesje należące do chrześcijan oznaczono wcześniej literą „C” albo krzyżem. W ten sposób wieczorem 26 czerwca żandarmi szybko odnajdywali „podejrzanych” Żydów. W dzielnicy żydowskiej aresztowali każdego, kto posiadał latarkę lub „podejrzaną” część ubioru w kolorze czerwonym. Tego wieczoru ojciec doktora

Marcu Caufmana został zastrzelony przez oficera rumuńskiej artylerii, kiedy przechodził przez dzielnicę Nicolina. Żandarmi rozpoczęli rozstrzeliwanie żydowskich „podejrzanych” aresztowanych dzień wcześniej. 27 czerwca generał Antonescu zatelefonował do pułkownika ­Constantina Lupu, dowódcy garnizonu w Jassach, i rozkazał mu „oczyszczenie miasta z jego żydowskich mieszkańców”. Dwa dni później, o godzinie 23, Antonescu zadzwonił ponownie. Według Lupu wyraził się jasno, iż „ewakuacja żydowskich mieszkańców z Jass jest konieczna i powinna zostać przeprowadzona w pełnym zakresie, włączając w to kobiety i dzieci. Trzeba ją zrealizować pachete pachete [grupa po grupie], najpierw do Roman, a następnie do Târgu Ji (...). Należy poczynić odpowiednie przygotowania”166. Do ostatecznej, katastrofalnej w skutkach erupcji przemocy doszło w sobotę rano. Gdy tylko zrobiło się jasno, rumuńscy żołnierze z 13. i 24. pułku artylerii zaczęli atakować i rabować Żydów. Niemcy siali zniszczenie w pobliżu rzeźni. Malaparte mówi nam, jak brzmi pogrom: szaleńcze ujadanie psów, walenie w drzwi, dźwięk rozbijanego szkła i porcelany, stłumione krzyki, błagalne głosiki wołające „mamo, mamo!”, proszący płacz nu, nu, nu. W całym mieście słyszał „przeraźliwe, ochrypłe głosy niemieckie”. Na centralnym placu Unirii esesmani ustawili karabin maszynowy i otworzyli ogień do tłumu kobiet gromadzących się pod pomnikiem rumuńskiego księcia. Żołnierze wrzucali przez okna granaty do żydowskich domów. Ulice stały się śliskie od krwi. Noc wypełniały „płacz, wrzask grozy i okrutny śmiech”167. Tego wieczoru inspektor policji Gheorghe Leahu rozkazał, aby nikt nie mieszał się do „tego, co robi wojsko”168. Nisko nad miastem przeleciał niezidentyfikowany samolot, który wystrzelił kilka niebieskich flar. Rumuńscy żołnierze zaczęli opuszczać koszary, wyruszając w kierunku linii frontu. Wybuchła panika. W całych Jassach rozległy się salwy z karabinów, legioniści wpadli w szał. Przyłączyli się do nich zwykli rumuńscy obywatele ­wymachujący strzelbami i metalowymi rurami. Jeden z naocznych świadków opisuje, co wydarzyło się w okolicach rzeźni, gdzie niemieccy żołnierze wraz z „grupą młodych chrześcijan” wyważyli drzwi i splądrowali żydowskie domy. O godzinie 21 potworny ryk syren ostrzegających przed nalotem spotęgował jeszcze chaos, a żołnierze, którym towarzyszyli „rezerwiści z organizacji paramilitarnej” (niemal na pewno legioniści), zastrzelili właściciela sklepu tekstylnego. W hotelu Binder, należącym do żydowskiej rodziny Blau, legioniści wyłamali drzwi i po pobieżnym przeszukaniu oznajmili, iż na strychu znaleźli karabin maszynowy. Wywlekli z hotelu pana Blau, jego żonę, małą córeczkę, szwagierkę i teściową i wszystkich zastrzelili na ulicy. Rzekome odkrycie broni było oczywiście ukartowane. Tej nocy nad Jassami przeszła gwałtowna burza. W całym mieście trwały rozstrzeliwania rozświetlane przez błyskawice. W niedzielę rano, pisze Malaparte, na ulicach leżały porozrzucane ludzkie zwłoki w dziwacznych pozycjach. Jeszcze więcej było ich w rynsztokach, gdzie piętrzyły się stertami, jedne na drugich. Policja organizowała złożone z Żydów grupy robocze, które miały uprzątnąć ciała, aby nie blokowały ruchu ulicznego. Setki ciał zawleczono na cmentarz przy kościele w okolicach ulicy Lăpuşneanu. Psy zwęszyły żer i zaczęły ogryzać zwłoki. Obok nich przejeżdżały niemieckie i rumuńskie ciężarówki. Nieżywe dziecko siedziało sztywno na chodniku. Roześmiani żołnierze niemieccy i rumuńscy żandarmi, a także trajkoczący cywile zabrali się do okaleczania zwłok i odzierania ich z odzieży i butów. Zabitych porzucano tam, gdzie leżeli – powykręcanych i nagich. Gorsze miało dopiero nadejść. W siedzibie policji podjęto w sobotę wieczorem decyzję o wzmocnieniu patroli i zwiezieniu „podejrzanych”. Nazajutrz żołnierze rumuńscy, wspierani przez grupy legionistów, nakazywali przerażonym żydowskim rodzinom, aby te zbierały się na ulicach przed swoimi domami. Wielu wciąż miało na sobie piżamy. Kiedy w Jassach

rozdzwoniły się dzwony, rumuńscy i niemieccy żołnierze pędzili przestraszone rodziny żydowskie, w tym bardzo małe dzieci, w kierunku centrum miasta. Legioniści i zwykli obywatele ustawili się wzdłuż ulic: pluli, rzucali kamieniami i butelkami. Bili Żydów metalowymi pałkami i kolbami karabinów. Zabijano każdego, kto się przewrócił, toteż wzdłuż ulicy leżały ciała zamordowanych. Tak jak żądał tego Mihai Antonescu, nie było „mglistego humanitaryzmu”. Na jednej z ulic przed sklepem żydowskim zabito małe dziecko, a następnie wyciągnięto z niego wnętrzności. Nieliczni Rumuni, robili co mogli, aby ratować Żydów, często cierpiąc taki sam los, jak ci, którym próbowali pomóc. Wkrótce ponad tysiąc żydowskich rodzin uwięziono na dziedzińcu głównej siedziby policji. W południe, zeznał Chirilovici, liczba ta osiągnęła ponad 3 tys. Do zachodu słońca było ich już 5 tys. Mając w pamięci rozkaz generała Antonescu, iż „ewakuacja żydowskich mieszkańców z Jass jest konieczna i powinna zostać przeprowadzona w pełnym zakresie, włączając w to kobiety i dzieci”, trudno pojąć to, co stało się na dziedzińcu głównego komisariatu policji w Jassach. Tym bardziej że rumuńscy dowódcy wojskowi, na przykład generał Gheorghe Stavrescu, kilkakrotnie go odwiedzali, aby obserwować postępy. Oficjalnie Żydzi przetrzymywani w siedzibie policji byli podejrzanymi. Rumuńscy funkcjonariusze dokonywali niedbałej oceny poszczególnych osób, wydając niektórym z nich kartonik uprawniający do zwolnienia z wypisanym słowem „Wolny”. Znaczną część wypuszczonych stanowiły kobiety. Niewielu z nich udało się jednak dotrzeć z powrotem do domów. Po mieście kręciły się patrole legionistów. Ci zaś zabijali wszystkich, których uznawali za Żydów lub wiedzieli, że nimi są. Podczas trwania tej gry do siedziby policji przybyło wielu dalszych Żydów w nadziei na uzyskanie kartoniku uprawniającego do zwolnienia. W południe imadło zacisnęło się. Według relacji świadków przed siedzibą policji pojawili się esesmani i żołnierze niemieccy przydzieleni do Organisation Todt-Ein­satzgruppe Südost. Niemiecki profesor historii imperium osmańskiego na uniwersytecie w Jassach dr Franz Babinger zeznał po wojnie, że widział, jak oddział piechoty niemieckiej rozstrzeliwał Żydów przed siedzibą policji. Zaprotestował przeciwko temu, ale niemiecki oficer powiedział mu, iż Żydzi sami są sobie winni. Później widział on jeszcze kilku innych niemieckich oficerów, którzy przyjeżdżali do siedziby policji169. W miarę jak liczba Żydów na dziedzińcu rosła, Niemcy formowali kordon, najprawdopodobniej po to, żeby móc kontrolować dostęp. Tę szarą ścianę wkrótce wzmocnili rumuńscy żandarmi i legioniści uzbrojeni w żelazne pałki i drewniane laski. Prawdziwy powód utworzenia kordonu stał się teraz oczywisty. Na zdesperowanych i zakrwawionych mężczyzn i kobiety próbujących dotrzeć do iluzorycznego schronienia, jakie dawał dziedziniec, spadł grad ciosów zadawanych bez litości przez Niemców i ich rumuńskich wspólników. Około godziny 14, kiedy wśród uwięzionych na dziedzińcu Żydów rosła panika, policjanci i żołnierze nagle otworzyli ogień z karabinów maszynowych. Leizer Finkelstein, naoczny świadek, wspomina te okropne chwile: Na komendzie policji panował nieopisany chaos. Miałem wtedy 17 lat. Byli tam rumuńscy żandarmi. Myślę też, że widziałem kilku niemieckich żołnierzy, którzy na hełmach mieli napisane „SS” i zadawali ciosy kijem na prawo i lewo. Na dziedzińcu komisariatu policji leżały już zwłoki zabitych. Wszędzie była krew i kawałki mózgów. Pierwszy raz w życiu widziałem martwych ludzi. Byłem przerażony170. Podczas gdy trwało owo potworne „czyszczenie”, na stację w Jassach powoli, z brzękiem wtoczył się pociąg ciągnący długi skład ponad 30 zamkniętych wagonów towarowych. Niedługo potem przed komendą policji zaczęły się zatrzymywać ciężarówki. Tych, którzy jeszcze żyli, wpychano na nie. Około godziny 20 konwój wyruszył pod eskortą dwóch niemieckich czołgów

i motocyklistów. Na stacji rumuńscy żołnierze sprawdzali stan osobowy, zmusiwszy zatrzymanych do leżenia na peronie twarzą do ziemi. Podróżni, nie patrząc pod nogi, chodzili między mężczyznami i kobietami leżącymi na brzuchach. Kiedy wreszcie skończono liczyć, Rumuni zaczęli pędzić Żydów w kierunku wagonów. Brutalnie wpychali ich do środka i zasuwali drzwi. Nazajutrz wcześnie rano spod komendy policji odjechał drugi taki konwój, a na stację wtoczył się kolejny pociąg. Załadunek trwał całą noc. Wagonów tych używano wcześniej do przewozu karbidu i szorstkie deski podłogi wysmarowane były grubą warstwą cuchnącej substancji. Wkrótce 3 tys. kobiet, mężczyzn i dzieci, niektórych okropnie okaleczonych, stłoczono w 33 wagonach. Noc zamieniła się w gorący letni dzień. Na setkach kilometrów niemieckiej linii frontu, biegnącej niedaleko Jass, temperatura sięgała 40 stopni Celsjusza. Radośni żołnierze niemieccy maszerowali naprzód rozebrani do połowy i opaleni przez ostre słońce. Chłodzili się w strumieniach i rzekach. Jednak rodzinom stłoczonym w bydlęcych wagonach stojących na stacji w Jassach nie dostarczono ani wody, ani żywności. Znudzeni żołnierze rumuńscy czekający na rozkaz wymarszu spędzali czas, gryzmoląc na ścianach wagonów slogany: „Zabójcy niemieckich i rumuńskich żołnierzy”. Wpychali bagnety między drewniane listwy, śmiejąc się, jeśli udało im się trafić i ktoś wewnątrz krzyczał. Kilka godzin później pociąg wydał z siebie przejmujący gwizd i niespiesznie ruszył naprzód. Wewnątrz wagonów wielu już nie żyło. Leizer Finkelstein wspomina: Po tym jak zabrali mnie na komendę policji w „tę sobotę”, znalazłem się w „pociągu śmierci”. Wyjątkowo trudno mi o tym mówić. Myślę, że żadnemu reżyserowi filmowemu nigdy nie uda się oddać przeżyć związanych z „pociągami śmierci”. Leżenia pośród trupów wysmarowanych odchodami. Robiliśmy krzesła i ławki ze zmarłych. Rozkładaliśmy zwłoki, siadaliśmy i stawaliśmy na nich. Później, czytając o Auschwitz i innych obozach koncentracyjnych, mówiłem sobie: „Na Boga, być może ci ludzie mieli więcej szczęścia od nas. Przynajmniej wchodzili do komory gazowej i w ciągu kilku minut byli martwi”. Nas trzymali w tych wagonach, które zamieniły się w komory gazowe. Ludzie umierali w nich ot tak, na stojąco. Jeden teraz, kolejny za 10 minut i tak dalej. Nikt nie miał nadziei, że uda mu się ujść z tego z życiem. W naszym wagonie spośród ponad 100 osób przeżyło około 20. Nawet kiedy znalazłem się wśród tych, którzy wyszli z wagonu i którym kazano pogrzebać naszych zmarłych, nie miałem nadziei, że kiedykolwiek wrócę do domu. Każdy mógł cię zabić. Nikt nie odpowiadał za swoje czyny. Jeden z moich braci, Leon, który także był w tym pociągu, został zabrany do szpitala. Przy wysiadaniu z wagonu poślizgnął się i zdarł sobie kawał skóry z pleców. Początkowo nawet nie zauważyliśmy, że go brakuje. Tacy byliśmy wyczerpani i przerażeni. W siedzibie policji robotnicy komunalni zaczęli sprzątać zwłoki i zmywać ulice pokryte skorupą zaschniętej krwi i fragmentami mózgów. Grupę Żydów zmuszono do wyszorowania każdego kamienia na dziedzińcu. 80-letnia kobieta wspominała: „Byłam tam przez trzy dni bez jedzenia. Trzeciego dnia przyjechał generał (...) skarcił nas, mówiąc, iż cokolwiek się tu wydarzyło, stało się z powodu Żydów, którzy strzelali do armii rumuńsko-niemieckiej”. Kilka miesięcy później włoski dziennikarz Curzio Malaparte odwiedził szefa utworzonego przez Niemców Generalnego Gubernatorstwa, Hansa Franka, w jego siedzibie na Wawelu w Krakowie. Podczas wystawnego obiadu Frank pyta Malapartego o „tamtą noc w Jassach”. „Mihai Antonescu mówi o 500 zabitych”. Malaparte poprawia go: nieoficjalnie

liczba zabitych wynosi 7 tys. „Cyfry nie byle jakie – odpowiada Frank. Ale dodaje: – Tak się nie robi”. Na obiedzie u Franka jest również obecny Austriak baron Otto von Wächter, starosta dystryktu krakowskiego. „To barbarzyńskie metody” – mówi z niesmakiem. Frank ma już gotowe wytłumaczenie: „Rumuni to naród bez kultury (...) My, Niemcy (...) naśladujemy sztukę chirurga, ale nie rzemiosło rzeźnika. Czy zdarzyło się panu kiedy widzieć masakrę Żydów na ulicach miast niemieckich?”. Pogarda Franka była szeroko podzielana. Wspomniany wcześniej Otto Ohlendorf, dowódca operującej na terenie Rumunii Einsatzgruppe D, narzekał: (...) w sposobie, w jaki Rumuni obchodzą się z Żydami, nie ma ­żadnej metody. Nie należy podnosić sprzeciwu wobec ­licznych egzekucji na Żydach, jednak zarówno przygotowania techniczne, jak i same egzekucje były nieodpowiednie. Rumuni zazwyczaj porzucali ciała ofiar tam, gdzie zostały zastrzelone, nie próbując ich pogrzebać. Ohlendorf kończy: „Einsatzkommando zaleciło policji rumuńskiej większą dyscyplinę w tym zakresie”171. Niemieckie narzekania na nieskuteczne rumuńskie metody przyniosły skutek. Historyk Raul Hilberg szacuje, iż do końca lipca tego roku Niemcy i bojówki rumuńskie zamordowali w Besarabii i Bukowinie północnej 10 tys. Żydów. Pogrom w Jassach zwiastował masowe mordy systematycznie dokonywane na tych obszarach. Rumuński Holokaust nie był napędzany wyłącznie miejscową nienawiścią, ale o wiele szerszą i skalkulowaną strategią wymyśloną w Berlinie i następnie naśladowaną w Bukareszcie. Niemcy nauczyli się, że krwawe wydarzenia, do jakich doszło w siedzibie policji, były kolejnym dowodem na to, iż to, co Heydrich nazywał „samooczyszczaniem”, wymagało odpowiedniego nadzoru, a głównym narzędziem do jego przeprowadzania powinny być wyspecjalizowane miejscowe milicje utworzone pod auspicjami SS i wzorowane na paramilitarnych dywizjach policyjnych SS. W żadnym sensie nie usprawiedliwia to rumuńskich terrorystów i żołnie­rzy, którzy w lecie 1941 roku i w następnych miesiącach zabili i zamordowali tyle tysięcy Żydów. W październiku wojska rumuńskie spaliły w Odessie żywcem 19 tys. Żydów. W pobliskim Dalnyku rozstrzelały kolejnych 16 tys. i bestialsko znęcały się nad tymi osobami pochodzenia żydowskiego, które zepchnęły na wschód, za rzekę Dniestr172. Druga lekcja, jaką Niemcy wynieśli z Rumunii, była bardziej złożona. Oczywiście rumuńska nienawiść do Żydów miała głębokie korzenie. Jednak dla nazistów miejscowy antysemityzm – co do tego zgodzili się Hans Frank i jego goście – stanowił rodzaj barbarzyństwa. Zadaniem Rzeszy było unowocześnienie nieokrzesanej nienawiści i zastąpienie pałki i strzelby myśliwskiej skalpelem. Ową modernizację miał napędzać obraz nowego czarnego charakteru: „Żydobolszewika” – wroga, który tak jak Antychryst w średniowiecznej eschatologii zagrażał fundamentom cywilizacji europejskiej. Aksjomat mówiący, iż marksizm za maską egalitaryzmu był w istocie „judeobolszewizmem”, wzmacniał ideologię nazistowską. W swojej ważnej pracy Jeffrey Herf cytuje historyka sztuki E.H. Gombricha, który podczas wojny monitorował niemieckie audycje radiowe. Zauważył on, że nazistowską propagandę charakteryzowały nie tyle kłamstwa, ile narzucenie „paranoicznego wzoru na wydarzenia na świecie”, wzoru, przez który rozumie globalną, wszechogarniającą narrację sprowadzającą chaos historii do prostej opowieści o dobru i złu. Według tej nowoczesnej baśni obowiązkiem prawych Niemców było prowadzenie wojny przeciwko złym „azjatyckim” Żydom, którzy w jakiś sposób przeniknęli do politycznego krwiobiegu państw anglosaskich – Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, zmuszając je do chwycenia za broń przeciwko Niemcom. Globalną siłą napędzającą ten przebiegły plan był Związek Radziecki. Według ideologii nazistowskiej korzenie bolszewizmu można odnaleźć

w kulturze żydowskiej. Żydzi wypowiadali w ten sposób wojnę kulturze zachodniej. Żydowska koteria w Moskwie – mówił w 1936 roku w Norymberdze Hitler – zamierzała unicestwić „istniejące przywództwo zakorzenione we krwi i w sposób naturalny, by zastąpić je obcymi Aryjczykom elementami żydowskimi”. Bolszewizm był maską Żyda. „Jego głowa spoczywała na komunistycznym korpusie”. Krucjata Hitlera przeciwko bolszewizmowi stanowiła jeszcze jeden sposób prowadzenia wojny ze światowym Żydostwem. W swojej niesławnej mowie, wygłoszonej w Reichstagu 30 stycznia 1939 roku, Hitler gładko utożsamił Żydów z sowieckim komunizmem, po czym ogłosił mrożącą krew w żyłach przepowiednię: „Jeśli żydowskim finansistom z Europy i spoza niej jeszcze raz uda się pogrążyć narody w wojnie światowej, jej skutkiem nie będzie bolszewizacja świata, a zatem triumf Żydostwa, ale zniszczenie rasy żydowskiej w Europie”. Niemiecka krucjata przeciwko żydowskiemu bolszewizmowi miała wkrótce stać się odurzającym wezwaniem do zbiórki dla cudzoziemskich katów na usługach Hitlera.

CZĘŚĆ II Czerwiec 1941– luty 1944

Rozdział 4 Horror za horrorem [Sicherheitspolizei i SD] były zdeterminowane, by rozwiązać kwestię żydowską, stosując wszelkie konieczne środki (...). Dla świata zewnętrznego musiało to wyglądać tak, jakby miejscowi sami naturalnie zareagowali na dziesięciolecia ucisku ze strony Żydów (...) i sami, z własnej woli, zastosowali te środki. Raport Stahleckera, 1941 Wszyscy Łotysze posiadający świadomość narodową (...) chcący aktywnie uczestniczyć w oczyszczeniu naszego kraju z elementów destrukcyjnych, powinni się zgłosić do administracji Sicherheitskommando [SD] na ulicy Valdemar. Obwieszczenie opublikowane w „Tevii”, 4 lipca 1941 80 kilometrów na północny wschód od Wilna, pośród lasów i jezior, leży małe litewskie miasteczko Švenčionėliai (Nowe Święciany). W 1941 roku obok Polaków i Litwinów żyło w nim wielu Żydów. Dzisiaj mieszkają tam tylko Litwini. Niedaleko za miastem, w pobliżu płynącej tamtędy rzeki Żejmiany, na cichym, zalesionym terenie stoi prosty pomnik. Dowiadujemy się z niego, że w tym miejscu 7 i 8 października 1941 roku esesmani i partyzanci litewscy wymordowali 8 tys. Żydów. Mniej więcej metr nad ziemią, w powykręcanych pniach niektórych drzew znajdują się osobliwe wgłębienia. W tym teraz cichym miejscu litewscy žydšaudžiai (zabójcy Żydów) rozbijali o nie główki żydowskich niemowląt. Ślady masowych mordów, takich jak te poranione drzewa, można znaleźć na terenie całej Litwy, choć niewielu Litwinów chce na nie patrzeć173. Przed rokiem 1941 na Litwie żyło około 220 tys. Żydów „litwaków”. W 1945 roku było ich zaledwie 8 tys., co daje wskaźnik „wiktymizacji” na poziomie 96,4 procent174. Większość ofiar zamordowano w pobliżu ich domów, często dokonali tego sąsiedzi. Mordy zaczęły się bardzo szybko po 22 czerwca, dniu, w którym wojska niemieckie i poruszające się ich śladem szwadrony śmierci grup operacyjnych wkroczyły do okupowanych przez ZSRR krajów bałtyckich. Istnieją niepodważalne dowody na żarliwy udział obywateli litewskich w masowych mordach dokonywanych po wejściu Niemców w miejscach takich jak Nowe Święciany i na terytorium całej Litwy. Wielu z tych, którym udało się przeżyć, podobnie jak wielu historyków, jest zdania, iż większość Litwinów stała się ochoczymi katami mordującymi swoich żydowskich sąsiadów ze spontanicznym zapałem. Szef RSHA Reinhard Heydrich często twierdził, jakoby jego grupy operacyjne jedynie zachęcały do lokalnych pogromów, których dokonywali nienawidzący Żydów litewscy wieśniacy. Proces ten zwykł on eufemistycznie nazywać „samooczyszczaniem”. Czy jednak Niemcy bardziej skwapliwie kierowali litewskim ludobójstwem, niż chcą się do tego przyznać? A jeśli tak, to w jaki sposób? Rankiem 27 czerwca 1941 roku pułkownik armii niemieckiej przybył do Kowna, głównego ośrodka życia diaspory i kultury żydowskiej na Litwie. Od hitlerowskiej inwazji na Związek Radziecki minął niespełna tydzień. Zarówno Führer, jak i jego generałowie coraz bardziej wierzyli w odniesienie szybkiego zwycięstwa. Pułkownik przyjechał do Kowna w celu przygotowania odpowiedniej kwatery dla dowódcy Grupy Armii „A” feldmarszałka Wilhelma Rittera von Leeba. Kiedy przechodził obok garażu Lietukisa, naprzeciwko kowieńskiego cmentarza, na skrzyżowaniu ulicy Grunwaldzkiej i bulwaru Witolda, zauważył, że na jego

dziedzińcu zebrał się duży, głośny tłum175. Wydaje się, iż pułkownik nie dostrzegł fotografa armii niemieckiej, który był obecny na miejscu i robił zdjęcia swoim aparatem marki Leica. Obu mężczyznom, jako naocznym świadkom, zawdzięczamy relacje na temat tego, co się wówczas wyda­rzyło. Na dziedzińcu matki podnosiły w górę swoje dzieci albo stawiały je na krzesłach lub pudłach, żeby lepiej wszystko widziały. Panowała karnawałowa atmosfera. Pułkownik poprosił jednego z gapiów, aby wytłumaczył mu, co się dzieje. Usłyszał, że „kowieński handlarz śmiercią” pracuje. I oto w tym miejscu „kolaborantom i zdrajcom” wymierzano „należną karę”. Popychany naprzód pułkownik stał się świadkiem średniowiecznego horroru. W środku tłumu stał młody blondyn średniego wzrostu, opierający się o „drewnianą pałkę”, w rzeczywistości żelazny łom sięgający mu do ramion. Łom „grubości [jego] ręki” pokrywała skorupa krwi i fragmentów ciał. Na zdjęciach wykonanych przez fotografa armii niemieckiej widać, że ów handlarz śmiercią patrzy w obiektyw bez cienia wstydu. Jest dobrze ubrany. Ma na sobie czarne oficerki, ciemne spodnie i marynarkę oraz białą koszulę. Stoi pośród 15–20 nieżywych i umierających mężczyzn. Wszyscy oni obficie krwawią z ran głowy. Ktoś podłączył wąż i zabarwiona krwią woda trysnęła do ścieku. Ale handlarz śmiercią nie skończył jeszcze pracy na dzisiaj. Nieopodal uzbrojeni Litwini pilnowali około 20 innych mężczyzn, którzy z „cichym podporządkowaniem się” czekali na egzekucję. Wszyscy byli Żydami. Kiedy niemiecki oficer patrzył, blond kat uniósł łom, wziął „niewielki zamach” i kolejny „kolaborant” został „pobity na śmierć w najbardziej bestialski sposób”. Każdy okrutny cios wywoływał okrzyki radości tłumu. Jeden z obserwatorów poinformował niemieckiego pułkownika, iż podczas sowieckiej okupacji Litwy rodzice handlarza śmiercią zostali aresztowani i „rozstrzelani na miejscu”. Teraz się mścił. Niemiecki pułkownik nie próbował interweniować i odszedł, zanim handlarz śmiercią dokończył swoją wstrętną robotę. O tym, co wydarzyło się później, wiemy z relacji fotografa: „po pobiciu na śmierć całej grupy [Żydów] młody mężczyzna odłożył łom na bok, chwycił akordeon (...) stanął na stercie zwłok i odegrał lite­wski hymn narodowy”. Wielu ludzi identyfikowano jako „kowieńskiego handlarza śmiercią” przedstawionego na zdjęciu. Najnowsze dowody wskazują na Juozasa Surmasa. Był agentem SD przed czerwcem 1941, a później kierowcą Stahleckera. Prawie na pewno był jednym z organizatorów masakry. Prawdopodobnie zmarł po wojnie w gułagu – nigdy jednak nie osądzono go za opisaną zbrodnię 176 . Równie barbarzyńskie sceny działy się w całym Kownie. Świadkami wielu z nich byli gapiący się żołnierze niemieccy. Starszy szeregowy 562. kompanii piekarniczej obserwował, jak litewscy skazańcy i członkowie Freikorps, uzbrojeni w pałki, maczugi i żelazne łomy, mordowali Żydów na małym brukowanym placu. Piekarz wspomina: „To wydawało się wyjątkowo okrutne i brutalne”. Odwrócił się. „Nie mogłem dłużej na to patrzeć”. Usłyszał, jak ktoś mówi: „to byli Żydzi, którzy oszukiwali Litwinów, zanim przyszli Niemcy”. Niemiecki pułkownik obserwujący handlarza śmiercią przy pracy po powrocie do kwatery głównej zameldował o tym, co widział, swojemu dowódcy generałowi Buschowi. Ten wysłuchał go beznamiętnie. Od czasu rozpoczęcia 22 czerwca niemieckiej kampanii takie pogromy stały się czymś pospolitym. Busch wyjaśnił mu, iż te „okrutne ekscesy” są „spontanicznym działaniem części ludności litewskiej”. Należało je traktować jako „sprawę wewnętrzną”, którą powinno zająć się „państwo litewskie”. Armia niemiecka nie mogła interweniować. Takie rozkazy otrzymano od najwyższych władz wojskowych. Generał żałował, ale był „bezsilny”. Tak czy inaczej, „zabroniono” mu działać177. Relacje naocznych świadków takich najwyraźniej spontanicznych pogromów, do jakich dochodziło w Europie Wschodniej, wyróżniają się na tle relacji dotyczących Holokaustu. Uważa się, iż stanowią dowód na to, że za masowymi mordami dokonywanymi pod okupacją niemiecką

stał antysemityzm miejscowej ludności. Jednak po bliższym przyjrzeniu się zeznaniom można dojść do wniosku, iż owe „spontaniczne” pogromy nie są do końca tym, na co wyglądają. Na zdjęciach fotografa Wehrmachtu samozwańczy handlarz śmiercią z Kowna niewątpliwie ma na sobie mundur: czarną kurtkę, spodnie i oficerki. Żydów, których ma zabić, pilnują uzbrojeni mężczyźni. W przypadku masakry na rynku piekarz Wehrmachtu opisuje sprawców jako „litewskich przestępców” i „Freikorps”, czyli, innymi słowy, swego rodzaju milicję. Te niekiedy niedostrzegane szczegóły wyraźnie sugerują, że była to „spontaniczność zorganizowana”. Ale przez kogo? W garażu Lietukisa był jeszcze jeden naoczny świadek, którego relacja przynajmniej w części odpowiada na to pytanie. Tego potwornego dnia Julius Vainilavičius łowił ryby i wracając do domu, przechodził obok garażu. „Widziałem tam jakichś cywilów. Niemcy traktowali ich brutalnie”. Vainilavičius zauważył, że wszyscy cywile są Żydami. Niemcy rozkazali im gołymi rękami uprzątnąć końskie łajno z dziedzińca. Kiedy skończyli to upokarzające zadanie, ciągnie Vainilavičius, „rozpoczęła się wielka masakra”. Niemcy i od 10 do 15 Litwinów „rzucili się na Żydów, okładając ich kolbami karabinów, łopatami, kijami i łomami”. Wkrótce leżeli oni, jęcząc i płacząc. Wtedy podłączono wąż z wodą i niektórzy Żydzi odzyskali przytomność. Podjechała ciężarówka, na której było już kilku żydowskich więźniów. Zwłoki załadowano na pakę, a „Niemcy rozgonili gapiów”178. Kim byli owi tajemniczy Niemcy? Odpowiedź znajduje się w raporcie niemieckiego pułkownika. Czytamy w nim, iż na początku lipca, kiedy Grupa Armii „Północ” dotarła do Kowna, „oddziały [litewskich] strażników nosiły jakby niemieckie mundury bojówkarzy. Wśród nich znajdowali się także członkowie SD, którzy (...) rozpoczęli swoją działalność w [Kownie] 24 czerwca”. Zatem agenci niemieckiej SD przybyli do Kowna trzy dni przed rzezią na stacji benzynowej. To mnóstwo czasu na zorganizowanie „spontanicznego” pogromu. Inna relacja na temat mordu na stacji benzynowej, którą zawdzięczamy niemieckiemu fotografowi, również dowodzi obecności na miejscu agentów SD: „podszedł oficer SS” i próbował skonfiskować mu aparat. Reporter odmówił i pokazał urzędową przepustkę wojskową. Zaproponował, aby „esesman” omówił tę sprawę z generałem Buschem, „i pozwolono mi odejść”. Zarówno esesmani, jak i agenci SD mieli na sobie czarne mundury. Dowody pokazują wyraźnie, iż głośna masakra nie była pogromem dokonanym pod wpływem chwili przez samych Litwinów, ale „wspólną operacją” przygotowaną przez SD Heydricha i litewskie bojówki. Alfonsas Eidintas, historyk litewski, zauważył: „czytając setki wspomnień ocalałych Żydów, w tym także Żydów litewskich (...) miałem niekiedy wrażenie, że masowych mordów w swoich krajach dokonywali wyłącznie Litwini, Łotysze, Polacy i Ukraińcy, nie Niemcy”179. Jego obserwacja dotyka sedna zagadnienia. W artykule na temat miejscowej kolaboracji na Białorusi Leonid Rein pyta: „czy Holokaust rzeczywiście był, jak twierdzi Goldhagen, czysto »niemieckim przedsięwzięciem«?”180. Weźmy na przykład relację pochodzącą z odnalezionego niedawno dziennika: „we wtorek 24 czerwca wyszliśmy na ulicę i spostrzegliśmy, że miasto jest już pełne niemieckich żołnierzy. Byli tam też »partyzanci« – litewscy bandyci noszący białe opaski ze swastykami (...). Mogli teraz zrobić Żydowi, co tylko chcieli”. Dowiadujemy się, iż wkrótce potem zaczęło się systematyczne zabijanie, którego – według relacji tego świadka – dokonywali „partyzanci” litewscy i wieśniacy, bez jakiegokolwiek nadzoru Niemców181. Owa krótka, wymowna narracja pokazuje kluczowe elementy tego wydarzenia: przybycie niemieckich żołnierzy, pojawienie się partyzantów z opaskami na ramionach, po którym doszło do masowego mordu, najwyraźniej bez jakiegokolwiek nadzoru. Wiele ujęć Holokaustu uważa za oczywiste, iż warunkowane przez stulecia panującej wobec Żydów odrazy narody wschodnioeuropejskie impulsywnie zaczęły mordować swoich

żydowskich sąsiadów. To złożone i kontrowersyjne zagadnienie. Historyk Dovid Katz, który poświęcił swoje życie badaniu litewskiego Holokaustu, stoczył długą walkę z litewskimi apologetami – wśród nich wielu jest członkami tamtejszego rządu – próbującymi „złagodzić” historię. Fakty są bezsprzeczne: wielu Litwinów bezpośrednio i w morderczy sposób uczestniczyło w Holokauście. Temu, w jaki sposób i dlaczego tak się stało, poświęcony jest ten rozdział. Jak się przekonaliśmy, w okresie od września 1939 roku do czerwca 1941 roku Niemcy wykorzystali miejscowe antypatie na Słowacji, w Chorwacji i w Rumunii, aby rozpocząć niewypowiedzianą wojnę z rasowymi i ideologicznymi wrogami Rzeszy. SS i niemiecki wywiad wojskowy utrzymywały stosunki z ultranacjonalistycznymi ugrupowaniami i bojówkami, takimi jak Gwardia Hlinki, Ustasza czy rumuńska Żelazna Gwardia. Hitlerowcy uznali pierwsze rezultaty ich działań za niezadowalające. Hans Frank, sprawujący władzę w Generalnym Gubernatorstwie, narzekał, iż rumuńskie pogromy, które rozpoczęły się pod koniec czerwca, są „barbarzyńskie”. Gościom na obiedzie w swojej kwaterze głównej w Krakowie mówił, iż nie chodzi o rzeźnictwo, lecz o chirurgię. Dowódca niemieckiej Einsatz­gruppe D Otto Ohlendorf doszedł do tego samego wniosku. Nalegał, aby „policja rumuńska była bardziej zdyscyplinowana”. Krótko mówiąc: cudzoziemscy kaci na usługach Hitlera potrzebowali szkolenia przeprowadzonego przez ekspertów. Podczas gdy pewnego letniego dnia 1941 roku armie i lotnictwo Führera zaatakowały swojego sowieckiego sojusznika, grupy operacyjne Reinharda Heydricha rozpoczęły realizację tego, czego nauczyły się w Chorwacji i w Rumunii. Siłę napędową tej wspólnej operacji stanowiła potężna mitologia pozwalająca Niemcom i ich sojusznikom podzielać język destrukcji – mit „Żydobolszewika”. 30 stycznia 1941 roku Hitler powiedział dziko wiwatującemu tłumowi zgromadzonemu w Sportpalast w Berlinie, iż „jeśli Żydostwo będzie chciało wciągnąć świat do wojny, jego rola w Europie będzie skończona”. Owo zwodnicze twierdzenie miało w ramach niemieckich planów strategicznych osobliwą logikę. Hitler rozumiał, że Ameryka popierająca Wielką Brytanię, jeśli nie sprzymierzona z nią, stanowi śmiertelne zagrożenie dla jego imperialnych planów. Doktryna i propaganda nazistowska obwiniały amerykańskich Żydów o sprzyjanie remilitaryzacji Stanów Zjednoczonych i inspirowanie coraz bardziej buńczucznej postawy prezydenta Roosevelta. W tym świetle decyzja Hitlera o „mocnym i szybkim” uderzeniu na Związek Radziecki, zanim Amerykanie przystąpią do wojny, ze strategicznego punktu widzenia miała sens. Należy podkreślić, iż logika ta miała swoje korzenie w rasowej paranoi. Wojna Hitlera była walką o podłożu rasowym z globalnym wrogiem – „światowym Żydostwem”. Chimeryczny przeciwnik był na tyle potężny, że mógł manipulować zarówno Londynem, jak i Waszyngtonem. Zaatakował też „bolszewickie” państwo moskiewskie. Z tego powodu niemiecki atak na ZSRR stanowił decydujący przełom w dziejach Europy: był on nie tylko największym podbojem terytorialnym w historii, ale też monstrualną karą, mającą na dobre zakończyć zgubny wpływ Żydostwa. Bezpieczeństwo nowego imperium niemieckiego zależało od wyeliminowania jego pradawnego zagrożenia. Grupy operacyjne Heydricha miały poprowadzić atak na „żydowsko-bolszewicki” bastion. Podczas regularnych spotkań ze swoimi dowódcami Heyd­rich często podkreślał związek między bolszewizmem i Żydostwem. W tym samym czasie Himmler przygotowywał plan kolonizacji Wschodu – szokująco ambitny pomysł, który potajemnie przewidywał fizyczną zagładę milionów. Od lat osiemdziesiątych XX wieku kwestia Holokaustu dominuje – i słusznie – sposób,

w jaki opisywana jest II wojna światowa. Jednak w umysłach Hitlera i niemieckich strategów imperialnych masowe mordy oraz przymusowa „ewakuacja” milionów ludzi były początkiem, nie końcem. Miały one stanowić „procedurę oczyszczania”, otwierającą drogę do ustanowienia na Wschodzie całkowicie nowego ładu rasowego. Historyk Adam Tooze pokazuje, iż operacja „Barbarossa” była pierwszym krokiem w kierunku „długofalowego programu inżynierii demograficznej”, którą streszcza owo brzydkie słowo „germanizacja”182. Idea to nie nowa. Germanizacja miała już długi rodowód. Heinrich von Treitschke, dziewiętnastowieczny zwolennik Drang nach Osten (naporu na Wschód), wychwalał „najbardziej niesłychane i owocne zdarzenie późnego średniowiecza – napływ niemieckiego ducha w kierunku północnym i wschodnim i budzące szacunek dokonania przedstawicieli [niemieckiego] narodu jako zdobywców, nauczycieli i tych, którzy wprowadzają dyscyplinę”183. Teraz, w 1941 roku, budzący szacunek napływ machiny wojennej Hitlera i bojówek SS Himmlera stanowił obietnicę spełnienia dawnego niemieckiego marzenia. Führer porównał swoje dążenie do zdobycia „przestrzeni życiowej” na Wschodzie do amerykańskiej kolonizacji Zachodu: Wołga – ogłosił – będzie niemiecką Missisipi. Kiedy w 1939 roku Niemcy napadły na Polskę i dokonały jej rozbioru, Himmler i jego eksperci w sprawach rasy skupieni w tak zwanych instytutach Ostforschung (badań wschodnich) podjęli śmiały, eksperymentalny program osiedlenia osadników niemieckich w nowych prowincjach i przesiedlenia polskich Żydów do dystryktu lubelskiego w okupowanej Polsce. Pierwsza próba dokonania „germanizacji” zakończyła się fatalną porażką. Ponad pół miliona etnicznie niemieckich osadników „wyrwanych z korzeniami” z ziem nad Bałtykiem i południowego Tyrolu porzuciło swoje domostwa tylko po to, żeby skończyć w obskurnych obozach przejściowych zdane na własne siły. W okupowanej Polsce generalny gubernator Hans Frank utrudniał SS plany przerzucenia milionów Żydów na obszary, które uważał za swoje osobiste lenno. Rozwiązanie tego etnicznego impasu wymagało najbardziej radykalnych posunięć: podboju Wschodu i zniewolenia jego mieszkańców. Himmler powierzył rozpoczęcie prac nad Generalplan Ost (Generalny Plan Wschodni) ambitnemu, młodemu agronomowi SS-Oberführerowi dr. Konradowi Meyerowi184. Od maja 1941 roku aż do następnej wiosny Meyer ciężko pracował w swoim biurze mieszczącym się w Dahlem, ekskluzywnej dzielnicy na przedmieściach Berlina. Podczas gdy wojska niemieckie parły coraz bardziej w głąb terytorium Związku Radzieckiego i Kaukazu, Himmler bezustannie naciskał na Meyera, aby ten rozważył zastosowanie jeszcze bardziej radykalnych rozwiązań. Początkowo Meyer założył, że zrealizowanie przygotowywanych przez niego planów zajmie 25 lat. Himmler chciał, żeby skrócił ten czas do lat 5. Wreszcie, w maju 1942 roku, Meyer przedstawił swoje „Prawne, ekonomiczne i przestrzenne podstawy rozwoju na Wschodzie”. Generalplan Ost był najważniejszym spośród wielu niemieckich toksycznych planów okupacyjnych, jakie powstały po pokonaniu Polski. „Plan głodowy”, opracowany nie przez SS, lecz przez planistów armii niemieckiej, proponował przerzucenie rosyjskich płodów rolnych do Niemiec, skazując na pewną śmierć głodową 30 milionów ludzi na Białorusi, w północnej Rosji i w większości dużych miast radzieckich. Radykalne zmiany w sytuacji militarnej Niemiec, jakie nastąpiły zimą 1941 roku, wymusiły częściowe porzucenie tego nikczemnego planu, niemniej jednak dowódcy armii niemieckiej stosowali zaplanowany głód jako broń podczas trwającego 900 dni oblężenia Leningradu i innych miast radzieckich. Po lutym 1942 roku Niemcy skupili się bardziej na „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”, ogłoszonym publicznie podczas konferencji w Wannsee185. Wielu historyków jest zdania, iż niemiecka okupacja na Wschodzie była chaotyczna i niezaplanowana. W rzeczywistości żadne inne państwo mające ambicje imperialne nie stworzyło większej liczby planów okupacyjnych. Często zakłada się też, że niemieccy eksperci w sprawach rasy uważali, jakoby Wschód

zamieszkiwała homogeniczna masa „Słowian”. Hitler podzielał tę opinię, o czym często świadczą jego „rozmowy przy stole”. Jednakże niemiecka nauka rasowa w żadnym wypadku nie była monolityczna i przeszła wiele koncepcyjnych przewrotów, które nasiliły się po 1941 roku, kiedy to niemieccy antropologowie otrzymali szansę badania radzieckich jeńców wojennych. Musimy zrozumieć, iż niemieccy eksperci w sprawach rasy coraz częściej zaczęli dostrzegać różnorodność wśród narodów Wschodu. Himmler ujął to w swoim wielkim planie wobec Wschodu. Już 24 maja 1940 roku przedstawił on Hitlerowi krótką rozprawę zatytułowaną „Myśli o traktowaniu obcych populacji na Wschodzie”186. Rozpoczyna ją od stwierdzenia: „musimy dokonać rozróżnienia i zwrócić uwagę na jak najwięcej takich nacji”. Wymienia w niej Ukraińców, Białorusinów, górali, Łemków i Kaszubów. Twierdzi, że z czysto strategicznego punktu widzenia dobrze byłoby „podzielić ich na tak wiele części i odłamów, jak tylko się da”. Innymi słowy: dziel i rządź. „Zamieniając” owe grupy etniczne „w niezliczone odłamy i cząsteczki”, można było wyeliminować każde poczucie „jedności i wielkości”, „świadomość i kulturę narodową”. Himmler pisze dalej: „oczywiście wykorzystamy przedstawicieli tych grup etnicznych (...) jako policjantów i merów”. Planowanym przez niego skutkiem byłoby „rozwiązanie etnicznego miszmaszu [na Wschodzie]” w taki sposób, aby można było „wyłowić najbardziej wartościowych rasowo ludzi” i następnie „zasymilować” ich w Niemczech. W dalszej części Himmler pisze o edukacji. Szkoły dla nie-Niemców na Wschodzie miałyby uczyć większość dzieci matematyki w wyłącznie podstawowym zakresie „do 500” i jak „się podpisać”. Wszyscy mieli być też uczeni tego, iż „posłuszeństwo wobec Niemców jest przykazaniem boskim”. Jednakże – i to jest punkt kluczowy – bardziej ambitni rodzice mogliby zwrócić się do władz SS z prośbą, aby ich dzieci kształcić na wyższym poziomie. Gdyby kandydat został uznany za należącego do „pierwszej klasy rasowej”, natychmiast odebrano by go rodzinie i umieszczono „na czas nieokreślony” w szkole niemieckiej. Himmler założył, iż taki zapał ze strony rodziców oznaczałby posiadanie „dobrej krwi”. Zdaje on sobie sprawę, że germanizacja nie może zależeć wyłącznie od kaprysu rodziców, jakkolwiek byłby on godny pochwały. Dlatego też niemieccy nauczyciele musieliby nieustannie oddzielać ziarno od plew, aby wyłuskać „wartościową krew”. Himmler posługiwał się dokładnie tymi samymi metaforami, kiedy omawiał nabór germańskich ochotników do Waffen SS: „Naprawdę zamierzam zebrać wszystką germańską krew z całego świata, łupić i kraść ją wszędzie tam, gdzie zdołam”. Innymi słowy: droga z klasy na plac apelowy była krótka. Choć Generalplan Ost proponował zagładę co najmniej 80 procent rdzennej ludności, Himmler dostrzegał również stopień komplikacji różnorodności etnicznej na Wschodzie i proponował wykorzystanie pewnych rasowych „odłamów” jako – jak to określił – „merów i policjantów”. Werbunek nieniemieckich ochotników stał się zatem częścią wielce ambitnego planu imperialnego, którego powodzenie zależało od fizycznej likwidacji wielomilionowej „nadwyżki” ludzi. Pomiędzy wiosną a latem 1941 roku okupacyjne doświadczenia z Bałkanów oraz głębokie zaangażowanie się w rumuńskie „Narodowe Państwo Legionowe” stały się dla Himmlera i jego planistów z SS cenną lekcją. Zarówno w Chorwacji, jak i w Rumunii dwa drażliwe problemy okazały się aż nadto oczywiste. Należało je teraz rozwiązać. Po pierwsze, na organizacjach, takich jak Gwardia Hlinki, Ustasza i Żelazna Gwardia, nie można było polegać w kwestii przeprowadzenia masowych mordów w sposób zorganizowany. Miały one tendencję do wpadania w szał albo brakowało im „wytrzymałości”. Ich energię należało zdyscyplinować. Tak robiło się to po niemiecku: odpowiednia organizacja i takież wyszkolenie. Chirurdzy, nie rzeźnicy! Drugi problem – nacjonalizm – okazał się o wiele trudniejszy do rozwiązania. Nacjonalizm, który w XIX wieku narodził się w starych imperiach, od samego początku

szedł w parze z ekstremalnym szowinizmem etnicznym wymierzonym głównie w Żydów. Związek ten pogłębiał się, w miarę jak nowe państwa wkraczały na arenę historii. Kiedy wraz z końcem I wojny światowej upadły, kolejny atak budowania narodów jeszcze silniej związał nacjonalizm z szowinizmem. Większość ideologów ultranacjonalistycznych, jeśli nie wszyscy, uważała Żydów albo za agentów międzynarodowego kapitału, albo za bolszewików chcących rozprzestrzeniać przesłanie rewolucyjne, zagrażające delikatnym nowym państwom narodowym, które wyłoniły się gruzów starych imperiów. Dlaczego stanowiło to problem dla nazistowskich strategów imperialnych? Powód jest prosty: antysemityzm i nacjonalizm stanowiły komplet. Niemcy chcieli natomiast wykorzystać jedno, bez zaspokajania drugiego. Hitler nie był budowniczym narodów. W Europie Zachodniej i w Skandynawii nazistowscy administratorzy – czy to wojskowi, czy cywilni – szybko przekonali się na własnej skórze, że niedoszli ultranacjonalistyczni demagodzy, tacy jak Vidkun Quisling w Norwegii, Anton Mussert w Holandii czy Léon Degrelle w Belgii, zakładają, że niemiecka okupacja stanie się dla nich szybką ścieżką do władzy. Było to złudzenie: dla Hitlera współpraca pozostawała drogą jednokierunkową. Władza mogła płynąć wyłącznie w jedną stronę. Ostatecznym celem Führera była odbudowa Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, I Rzeszy, poprzez przesunięcie zachodnich granic Niemiec aż po Pireneje. Była to zła wiadomość dla podbitych narodów Europy. 9 kwietnia 1940 roku ogłosił on: „Wielka Rzesza Niemiecka powstanie dzisiaj”: Duńczycy, Norwegowie, Holendrzy i Flamandowie połączą się w jedną społeczność zdefiniowaną przez swoją czystość rasową i zdominowaną przez Niemcy. W owej „Germania Magna” stare granice narodowe przestaną istnieć. Ostatecznie Hitlerowi nie udało się odbudować starej Rzeszy. Spodziewał się jednak, że odniesie sukces, i dlatego nie miał interesu w promowaniu nacjonalistów. Na Wschodzie Niemcy napotkali taką samą trudność, tyle że w zupełnie innej formie. Pod koniec I wojny światowej spod gruzów starych europejskich imperiów, wrzeszcząc i tupiąc, wyłoniło się wiele zupełnie nowych narodów. Przez dwa dziesięciolecia narody estoński, łotewski i litewski zakosztowały suwerenności. Następnie w 1939 roku Stalin podpisał z Hitlerem pakt o nieagresji i odebrał im ją. Armie radzieckie i znienawidzeni agenci sowieckiej służby bezpieczeństwa, NKWD, okupowali państwa bałtyckie i wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Rok później armie Hitlera wyparły sowieckich okupantów. Wielu witało niemieckich najeźdźców jak wyzwolicieli, a nacjonaliści nie mogli się doczekać odzyskania swoich suwerennych praw. Nie mieli pojęcia, że podbój militarny oznacza dla Führera zagładę bezczelnych „małych państewek”. Wyłącznie zwycięzcy mogli stanowić mniejszość uznaną za odpowiednią do „germanizacji”. Nazistowski ideolog i szef Ministerstwa Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich (RMO) Alfred Rosenberg rozważał pomysł przyznania pewnego rodzaju zwierzchnictwa kilku uprzywilejowanym narodom wschodnim, na przykład Estończykom. Rosenberg, który zajmował najbardziej „liberalne” stanowisko wobec wschodnioeuropejskich aspiracji nacjonalistycznych, nie miał wątpliwości, iż w dłuższej perspektywie wszystko to, co przypomina państwo narodowe, zostanie całkowicie strawione przez „Wielką Rzeszę Niemiecką”. Hitler żywił ogromną pogardę dla słowiańskiego nacjonalizmu. Jednak w ramach niemieckiej tradycji politycznej jego poglądy nie były ani trochę oryginalne. W eseju zatytułowanym The Knights, Nationalists and Historians (Rycerze, nacjonaliści i historycy) Michael Burleigh dowodzi, iż idea Drang nach Osten, ekspansji na Wschód, była lejtmotywem przewijającym się w niemieckiej polityce zagranicznej od Ottona Wielkiego przez Fryderyka Wielkiego po Bismarcka, Cesarstwo wilhelmińskie (II Rzesza), Hindenburga i następnie Hitlera.

Dziewiętnastowieczny apostoł ekspansji na Wschód von Treitschke piętnował „anarchiczny prymitywizm Słowian”, uniemożliwiający im utworzenie państwa. Wyłącznie Niemcy mogli być panami, nauczycielami, zaprowadzać dyscyplinę i nieść cywilizację swoim nieokrzesanym, wschodnim sąsiadom. „W nieszczęsnym starciu ras – dowodził Treitschke – szybka wojna na wyniszczenie” rozwiązałaby sprawę „brutalnych bestii ze Wschodu”187. W jaki zatem sposób wschodni nacjonalistyczni kolaboranci mogli zostać nagrodzeni, skoro niemiecki imperializm wymagał zniszczenia ich państw narodowych? Kwestie te były nie do pogodzenia. Niemniej jednak w euforycznym następstwie podboju Himmler oferował nacjonalistycznym frakcjom ponętną nagrodę: szansę wzięcia odwetu na Żydach, których obwiniały one za „bolszewicką” okupację swoich państw narodowych. Dowody owych morderczych machlojek można odnaleźć w meldunkach Einsatz­gruppen, ogromnym zbiorze niemieckich dokumentów odnalezionym w berlińskiej siedzibie RSHA przez amerykańskiego prawnika Benjamina Ferencza. Posługując się chłodnym, obojętnym językiem, dokumentują one, w jaki sposób w okresie od 22 czerwca 1941 do 21 maja 1943 roku grupy operacyjne Heydricha podczas leśnych egzekucji wymordowały 2 miliony wschodnioeuropejskich Żydów i pogrzebały ich w masowych mogiłach. Cały zbiór dokumentów ważył 200 ton i jest swoistym świadectwem niemieckiej gorliwości w zarządzaniu i raportowaniu. Składa się on ze 195 „porannych meldunków z ZSRR” i 55 dłuższych „raportów tygodniowych”. Przekraczając w czerwcu 1941 roku granicę Związku Radzieckiego, cztery Einsatzgruppen przywiozły ze sobą ekipy pomocnicze: sekretarki i urzędników, operatorów dalekopisów i radiostacji wyposażonych w najnowocześniejszy sprzęt. Obowiązkiem tych mężczyzn i kobiet było przesyłanie do kwatery głównej miejscowej grupy operacyjnej (na przykład w Tylży [niem. Tilsit, ros. Sowieck] na granicy litewskiej), drogą radiową lub poprzez kurierów, szczegółowych meldunków z działań podjętych dzień wcześniej. Oficerowie Heydricha składali raporty każdego ranka aż do maja 1942 roku, do chwili, w której obozy śmierci „Reinhard” oraz Auschwitz-Birkenau zaczęły odgrywać większą rolę w ludobójstwie. Po maju raporty musiały być składane co tydzień. Surowe informacje płynące z frontu wymieniały miejsca egzekucji, liczbę ofiar i – najważniejsze z naszego punktu widzenia – informacje na temat „nastrojów miejscowej ludności”. W kwaterze głównej grup operacyjnych wyżsi rangą oficerowie zestawiali owe suche dane i na ich podstawie sporządzali „metaraporty”, które następnie wysyłano do biur Heydricha mieszczących się na Prinz-Albrecht-Strasse w Berlinie. Raporty Einsatzgruppen opisywały masowe mordy w zimny, obszerny i skrupulatny sposób. Heydrich rozsyłał raporty końcowe do wysokich rangą oficerów Wehrmachtu, policji i SS, Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy, Göringa i niemieckich magnatów przemysłowych. Zarówno Himmler, jak i Heydrich uważnie studiowali „poranne meldunki” i drogą radiową przekazywali nowe instrukcje oficerom polowym grup operacyjnych, niezmiennie nakłaniając ich do okazywania jeszcze większej „bezwzględności”. Dowódca każdej Einsatzgruppe podlegał trzem wyższym dowódcom SS i Policji (Höhere SSund Polizeiführer, HSSPF), którzy odpowiadali za różne regiony okupowanych ziem Związku Radzieckiego. Owi oficerowie SS stali się na co dzień menedżerami ludobójstwa, „małymi Himmlerami” koordynującymi działania Einsatzgruppen, batalionów Policji Porządkowej i liczących 20 tys. ludzi brygad Waffen SS. W dalszych rozdziałach dowiemy się o wiele więcej o tych ludziach. Zadanie grup operacyjnych polegało na „stosowaniu specjalnych ­środków wobec Żydów”188. Heydrich, i to należy podkreślić, opracował precyzyjne Sprach­regelung (reguły językowe), aby zakamuflować plany Niemców. Do opisu dokonywanych metodycznie i na dużą

skalę egzekucji Żydów i „bolszewickich komisarzy” stosowano wiele słów kluczy, takich jak: akcja, akcja specjalna, akcja zakrojona na szeroką skalę, akcja odwetowa, akcja pacyfikacyjna, akcja radykalna, akcja oczyszczania, przegląd, czyszczenie lub czyszczenie z Żydów, uwalnianie terenu od Żydów, specjalne traktowanie lub środki wykonane bez szkody, przeprowadzone zgodnie z rozkazami, ekstremalne środki, traktowanie zgodnie z wcześniejszą procedurą189. Nie uważano za konieczne przedstawić ściągawki do rozszyfrowania tego kodu. Obok standardowych raportów Einsatzgruppe Ferencz odkrył także trzy „autorskie” meldunki grup operacyjnych o specjalnym znaczeniu. Pod dwoma z nich widnieje podpis dowódcy Einsatzgruppe A Franza Waltera Stahleckera. Autorem trzeciego był urodzony w Szwajcarii dowódca Einsatzkommando 3 działającego w ramach Einsatz­gruppe A Karl Jäger (który sam mówił o sobie, iż jest „osobą o podwyższonym poczuciu obowiązku”)190. Te mrożące krew w żyłach dokumenty wiele nam mówią o kierowaniu dokonywaniem masowych mordów na Litwie i w innych państwach bałtyckich. 40-letni Stahlecker był oddanym i wprawnym génocidaire. Żarliwie wierzył, iż „Wschód należy do SS”. Jego koledzy zauważyli, że Stahlecker często był „nerwowy i nieprzewidywalny (...) miał obsesję na punkcie tego, iż [jego przełożeni] w Berlinie zrozumieją, że jest absolutnie posłuszny wobec tego rozkazu [Heydricha]: nie tylko posłuszny, ale wręcz posiada misję do wykonania”191. Stahlecker przyjmował do służby jedynie tych rekrutów, którzy byli w stanie „znieść niewygody i brzemię duszy”. Sam mógł pod tym względem uchodzić za model. Do swojego drugiego, krótszego raportu Stahlecker dołączył mapę regionu Morza Bałtyckiego i Białorusi. On sam lub jego asystenci zaznaczyli na niej liczne graficzne symbole trumien, pokazujące, ilu Żydów zabito w konkretnych regionach czy miejscach. Trzeci raport specjalny złożył podwładny Stahleckera Karl Jäger, który został szefem SD i Policji Bezpieczeństwa na Litwie192. Z pozbawioną jakichkolwiek wyrzutów sumienia starannością mówi on o zamordowaniu dokładnie 137 346 Żydów i komunistów. Jäger dokumentuje ponad sto „operacji specjalnych” przeprowadzonych w 71 różnych miejscach (wracał do tej samej wsi, jeśli dowiedział się od informatorów, że Żydom udało się przeżyć). Jego raport pokazuje, iż Einsatzkommando mogło się bardzo szybko przemieszczać: w ciągu jednego wrześniowego dnia SD-mani wykonali swoje „rasowe obowiązki” w czterech różnych wioskach. Roland Headland zauważa, iż z „żadnego innego dokumentu nie wyłania się tak szczegółowy obraz stale rosnącej liczby ofiar”193. Istnieje wiele prac na temat Einsatzgruppen zarówno w języku niemieckim, jak i angielskim. W tym miejscu skupię się na nieco zlekceważonym aspekcie owych raportów. Jednym z zadań stojących przed dowódcami grup operacyjnych było dostarczanie informacji na temat „nastrojów i zachowania się” cywilów oraz „wartości” miejscowych aktywistów. Wiele z tych raportów zawiera akapity rzucające dużo światła na sposób myślenia zarówno o członkach Einsatzgruppe, jak i o „aktywistach”, z którymi się spotkali. W jednym z nich znajdujemy taką oto obserwację: „Wszystkie doświadczenia potwierdzają wcześniejszą ocenę mówiącą, iż państwo sowieckie było państwem Żydów wyższego rzędu”. W związku z powyższym, czytamy dalej w raporcie: „problem żydowski stał się palącą kwestią [sic] dla narodu ukraińskiego”. SD-mani i wielu wschodnioeuropejskich gojów dzielili przekonanie co do tego, że Żydzi pozostawali agentami władzy sowieckiej, a cały bolszewizm był „żydowskim spiskiem”. To właśnie owa mitologia „żydowskiego bolszewizmu” podtrzymywała masowy zaciąg nie-Niemców na służbę III Rzeszy. Urojenie „Żyda-bolszewika” było powodem powstania wspólnego języka i praktyki, która pozwalała Niemcom cały czas mówić o masowych mordach jako o „spontanicznych akcjach”. W liście do dowódców grup operacyjnych Heydrich podkreślał:

nie należy stawiać żadnych przeszkód na drodze Selbstreinigungsbestrebungen [działań zmierzających do samooczyszczenia] ze strony kręgów antykomunistycznych i antyżydowskich na terenach nowo okupowanych. Zamiast tego, tam gdzie to konieczne, należy je raczej zintensyfikować bez zostawiania śladów i skierować na właściwe tory, nie dając tym lokalnym „kręgom samoobrony” możliwości twierdzenia później, że działały z rozkazu lub że otrzymały jakiekolwiek polityczne zapewnienia194. Wzmianka o „politycznych zapewnieniach” wyraźnie pokazuje, iż „samooczyszczenie” mogło być preludium do niepodległości. Heydrich poszedł dalej, poczynił kolejny, często niedostrzegany krok. Nalegał, aby raporty „wyraźnie mówiły o tym, iż to ludność miejscowa jako pierwsza spontanicznie wystąpiła przeciwko Żydom”. Dlaczego? Ponieważ „byłoby lepiej, żeby przynajmniej na początku okrutne i niespotykane środki, które mog­łyby wstrząsnąć nawet kręgami niemieckimi, nie rzucały się zanadto w oczy”. Innymi słowy: inspirująca rola niemieckich szwadronów śmierci musiała pozostać tak ukryta, jak tylko to możliwe. Wyjątkowo wymownie brzmi uwaga Heyd­richa, który zalecał dowódcom grup operacyjnych filmowanie lub fotografowanie „spontanicznych pogromów”. Dzięki temu propagandyści SS mogliby pokazać światu, że Żydzi i inni niepożądani sami sprowadzili na siebie prześladowania nie z ręki Niemców, ale rodaków Litwinów, Łotyszy czy Ukraińców. W wyniku zastosowania przewrotnej logiki owe „spontaniczne” rzezie Żydów, dokonywane przez miejscowych katów, stały się usprawiedliwieniem prześladowań. Skoro bowiem Litwini czynili to jako pierwsi, ofiary z pewnością zasłużyły na swój los. Niemcy tylko ułatwiali wymierzenie naturalnej sprawiedliwości. Heydricha, podobnie jak Himmlera, również absorbował „problem nacjonalizmu”. Jak widzieliśmy wcześniej, podkreślał on, że „kręgom samoobrony” nie wolno przekazywać żadnych „zapewnień politycznych”. Innymi słowy: dokonywanie masowych mordów nie mogło zostać nagrodzone obietnicą uzyskania statusu państwowego. Było to dość zawiłe, albowiem uznanie przez Niemców, co zresztą planowali, jakiegokolwiek rodzaju miejscowej milicji oznaczałoby de facto uznanie przez nich państwowości danych terenów. Ów dylemat do samego końca wojny torpedował wysiłki SS polegające na chęci wykorzystania narodów Wschodu. Stahlecker również był świadom tego dylematu: Bezpieczeństwo [Rygi] zostało zorganizowane z pomocą 400 [łotewskich funkcjonariuszy] Hilfspolizei [policji pomocniczej] (...) zadbano o to, aby mieć pewność, iż siły te nie staną się łotewską milicją (...) utworzono dwie kolejne niezależne jednostki w celu przeprowadzania pogromów. Wszystkie synagogi zostały zniszczone [podkreślenie autora] 195. Niemcy mieli zatem dylemat: jak zachęcić do podjęcia „działań zmierzających do samooczyszczenia” bez jednoczesnego podsycania nacjonalistycznej agitacji? Co z drugą stroną? Jak się przekonaliśmy, pojawienie się niemieckich sił zbrojnych na Bałkanach i w Rumunii podziałało na osobliwą mozaikę każdej z narodowych kultur i na naturę elity rządzącej niczym katalizator. Zniszczenie Jugosławii dało chorwackim faszystom okazję do zadania Serbom ostatecznego ciosu. Równolegle z prowadzeniem wojny domowej reżim Ustaszy wziął również na cel Żydów – po części dlatego, żeby zaspokoić chorwacki szowinizm, a po części po to, by umocnić więź z Rzeszą. W Rumunii Niemcy wspierali radykalny, ultranacjonalistyczny i antysemicki reżim Iona Antonescu, aby zapewnić sobie niezbędne zasoby surowcowe i pomoc armii rumuńskiej. Kiedy Hitler zaatakował Związek Radziecki, Niemcy i Rumuni zmówili się, by zniszczyć rumuńskich Żydów. Führer nie domagał się „przestrzeni życiowej” od

marionetkowych państw, takich jak Chorwacja czy Słowacja. Nie zależało mu także na podkopywaniu narodowej integralności Rumunii, dopóki Antonescu był po jego stronie. Państwa bałtyckie i Ukraina miały zupełnie inne znaczenie dla niemiec­kich planów imperialnych. Celem operacji „Barbarossa”, czyli inwazji na Związek Radziecki, było uzyskanie przestrzeni życiowej dla narodu niemieckiego i zniszczenie „żydowsko-bolszewickiego” państwa. W ramach radykalnego imperializmu niemieckiego, opierającego się na przekonaniu o prawie Niemców do wyzyskiwania Wschodu jako (mówiąc słowami Hitlera) „ogrodu Edenu” bądź terytorialnej tabula rasa, nie było miejsca na państwa narodowe. Niemcy od XII wieku dążyli do uzyskania hegemonii w regionie Morza Bałtyckiego. Uzbrojeni w „miecze i krzyż” rycerze zakonu krzyżackiego przynieśli tu chrześcijaństwo i pańszczyznę. Hanzeatyccy kupcy zdominowali handel w Rydze, założonej przez biskupa Bremy i Rewlu (Tallin). Na terenach wiejskich duże posiadłości niemieckich junkrów i arystokratów, które podtrzymywały feudalne relacje między panem i chłopem pańszczyźnianym, w dużej mierze pozostały niezmienione aż do końca I wojny światowej. Poddaństwo uniemożliwiało wytworzenie się choćby najbardziej nieśmiałego poczucia przynależności do narodu czy grupy narodowej nawet na tych obszarach kulturowych, na których posługiwano się wspólnym językiem, a które później stały się Łotwą czy Estonią. Wielkie Księstwo Litewskie, zamieszkane w większości przez Rusinów, również w niewielkim stopniu przypominało naród w znaczeniu, w jakim rozumiemy to pojęcie od XIX wieku. Katolicka Litwa oparła się „germanizacji” prowadzonej przez zakon i jego feudalnych spadkobierców, podczas gdy inne tamtejsze ziemie jej uległy. Pod koniec XVIII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć, a obszary litewskie podzieliły między siebie Imperium Rosyjskie i Prusy. Owa burzliwa historia oznaczała, iż ruchy narodowe w państwach bałtyckich, powstałe po rozpadzie imperiów rosyjskiego i niemieckiego po roku 1918, zapuściły wątłe korzenie. Państwa te ­doświadczyły krwawych i traumatycznych narodzin. „Żelazna Brygada” Frei­korpsu i Bałtycka Landeswehra wykorzystały obawy przed wkroczeniem Armii Czerwonej, aby podjąć ostatnią próbę utworzenia państwa niemieckiego. Interwencja aliantów ostatecznie wyparła zarówno Freikorps, jak i Rosjan. W 1920 roku uznano trzy nowe, niepodległe państwa. Odrodzenie się Litwy przebiegało szczególnie boleśnie. Litwini spierali się z Polską o Wilno i rościli sobie pretensje do Kłajpedy (niemiecki Memel). Nowa Litwa była cieniem dawnego Wielkiego Księstwa, zaledwie państwem buforowym między niemieckimi Prusami Wschodnimi i Związkiem Radziec­kim. Spowodowało to wytworzenie się wśród Litwinów mentalności oblężonego narodu i oddanie władzy w państwie w ręce licznych następujących po sobie rządów autorytarnych. Od 1926 roku Antanas Smetona rządził Litwą jako dyktator. Łotwa i Estonia okazały się równie niestabilne i szły bardzo podobną drogą. W 1934 roku Kārlis Augusts Vilhelms Ulmanis w wyniku zamachu stanu przejął władzę na Łotwie. Zakazał działalności łotewskim partiom politycznym, uwięził swoich przeciwników i zamknął gazety, w tym pisma publikujące w jidysz. Tego samego roku Konstantin Päts wprowadził w Estonii stan wyjątkowy. Reżimy te były raczej autorytarne niż stricte faszystowskie. Ulmanis, który lubił porównywać się do Olivera Cromwella, otwarcie odrzucał jakiekolwiek analogie do Włoch. Podczas kongresu politycznego w 1935 roku prezydent Litwy Smetona potępił to, co zgryźliwie nazwał nazistowskim „zoologicznym nacjonalizmem”. Na powierzchni nie widać było zatem dowodów jawnego „wschodniego” antysemityzmu. Co więcej, litewski minister obrony narodowej Balys Giedraitis wprowadził nawet prawo zakazujące ataków na Żydów. Ta krucha tolerancja odzwierciedlała długą historię osadnictwa żydowskiego. W XVIII wieku rosyjska strefa osiedlenia, w której pozwolono zamieszkać Żydom, objęła Litwę (ale już nie terytoria pozostałych, bardziej zgermanizowanych państw bałtyckich). Choć wielu Żydów

żyjących w sztetlach w ramach strefy cierpiało biedę i doświadczało częstych pogromów, żydowskie instytucje społeczne i kulturalne rozwijały się. Wilno nazywano litewską Jerozolimą, a Żydzi stanowili niemal połowę jego mieszkańców. Tolerancja była publiczną fasadą reżimu. Wystarczy poszukać głębiej, a wyłania się zupełnie inny obraz kraju. Przewrót, w którego wyniku Smetona objął władzę, został zorganizowany przez ekstremistyczną frakcję oficerów armii litewskiej nazywaną Geležinis Vilkas – Żelazny Wilk. Był to ruch gwardyjski związany z partią Smetony – Związkiem Litewskich Narodowców (Tautinikai). Na jego czele stał Augustinas Voldemaras, który po puczu został premierem. Voldemaras był charyzmatycznym, błyskotliwym, radykalnym nacjonalistą (wykształconym w Sankt Petersburgu). Wkrótce między nim a Smetoną doszło do konfliktu. Prezydent był co prawda honorowym przewodniczącym Żelaznego Wilka, ale obawiał się w wojsku fanatycznych młodych oficerów, którzy ciążyli w kierunku ekstremistycznego obozu Voldemarasa. Ze swojej strony Żelazny Wilk uważał Smetonę za polityka zbyt umiarkowanego, zwłaszcza w odniesieniu do rzekomego „wpływu”, jaki mieli na niego litewscy Żydzi. W 1934 roku oficerowie skupieni w Żelaznym Wilku podjęli próbę obalenia Smetony i zastąpienia go Voldemarasem. Pucz się jednak nie powiódł, a Smetona aresztował swojego rywala. Żelazny Wilk nigdy nie stał się ruchem masowym, takim jakim w Rumunii był Legion Michała Archanioła Codreanu. Jednak jego antyżydowski program wyrażał ukryte poglądy wielu Litwinów. Od połowy aż do końca lat dwudziestych XX wieku istnienie zorganizowanego antysemityzmu stało się oczywiste. Gangi niszczyły tabliczki z nazwani ulic w jidysz. Wyraźnie wzrosła liczba ataków na żydowskie sklepy i na pojedynczych Żydów w kinach, restauracjach i innych miejscach publicznych. W miarę jak pogłębiała się światowa recesja, ataki na „żydowskie wpływy” w prasie stały się coraz bardziej jadowite. Spiralę antysemityzmu napędzały: „Tautos valia” („Wola Narodu”), gazeta, która zaczęła się ukazywać w październiku 1926 roku, oraz Litewskiego Związku Przedsiębiorców (LVS), którego organ „Verslas” nawoływał do litwinizacji gospodarki narodowej. Żelazny Wilk wyraźnie dawał się we znaki Smetonie. Ten zaś próbował umocnić swoją władzę, wykorzystując nowy szowinizm. Rozwiązał Ministerstwo Spraw Żydowskich (powołane w 1918 roku), za jednym pociągnięciem pozbawiając Żydów skutecznej reprezentacji politycznej. Po konsultacjach z nieżydowskimi liderami biznesu wprowadził szereg środków zmierzających do zniszczenia żydowskiej przedsiębiorczości. Nowe prawo uniemożliwiało Żydom dostęp do tanich kredytów, zmuszając tym samym wiele firm do ogłoszenia upadłości. Na terenach wiejskich (na których w 1941 roku zostanie wymordowanych wiele tysięcy Żydów) odżyły stare mity nienawiści do Żydów. W 1935 roku wiejska gazeta podała, iż we wsi Plunge zaginęło dwoje chrześcijańskich dzieci, i insynuowała, że zostały one uprowadzone przez miejscowych Żydów. Na głęboko tradycyjnych litewskich wsiach nie trzeba było powtarzać średniowiecznego mitu mówiącego o tym, że Żydzi używali krwi chrześcijańskich dzieci do wyrabiania macy. Wkrótce po ukazaniu się artykułu pojawiły się ulotki zachęcające etnicznych Litwinów do wzięcia odwetu. Dzieci wciąż szukano, emocje rosły i stawały się coraz bardziej nieprzyjemne. Na Jomarkas (jarmarku pod gołym niebem) rozzłoszczony tłum zaatakował żydowskich handlarzy. Kilka miesięcy później zaginęło kolejne dziecko, a pospólstwo ponownie zaatakowało żydowskie domy i synagogi. Gang młodych mężczyzn zorganizował zasadzkę na podróżujących Żydów pojących swoje konie w strumieniu. Miejscowa policja, krytykowana za nieumiejętność odnalezienia zaginionych dzieci (lub ich ciał), dokonała kilku aresztowań, co tylko sprowokowało pojawienie się następnej fali antyżydowskich ulotek. Nie był to incydent odosobniony. Zniknięcie jakiegokolwiek dziecka powodowało wybuch takiej samej histerii w innych wsiach i miasteczkach. Antyżydowskie nastroje na

terenach wiejskich potęgowało prawo państwowe. W całej rosyjskiej strefie osiedlenia Żydzi utrzymywali się zazwyczaj z pośrednictwa w handlu płodami rolnymi, na przykład kukurydzą, między miastem i wsią. Jeśli im się powodziło, ich sukces oburzał chłopów i handlowców gojów, zarzucających im cwaniactwo. W połowie lat trzydziestych LVS opowiadał się za ideą spółdzielni wiejskich, które ostatecznie miałyby przejąć świadczenie usług oferowanych dotychczas przez żydowskich kupców. Smetona stał się entuzjastą spółdzielni, a gwałtowny sukces ruchu spółdzielczego doprowadził do bankructwa wiele wiejskich interesów żydowskich. Liczni Żydzi litewscy należący do klasy średniej podziwiali Smetonę. Wydawało się, iż szanuje on bastiony kultury i religii żydowskiej, jakimi były Wilno i Kowno. Ale jego dobrotliwa dyktatura zepchnęła Żydów na margines litewskiego społeczeństwa i naraziła ich na ogromne niebezpieczeństwo. Młodsze pokolenie, będące pod głębokim wrażeniem idei syjonizmu, myślało inaczej. Słusznie podejrzewało, iż Litwa nie jest już bezpieczna. Tuż przed wybuchem wojny pewien młody dziennikarz pisał: „Żydzi i Litwini żyli obok siebie (...) na jednej ulicy, często w tej samej kamienicy. To powinno ich do siebie zbliżyć, ale tak się nie stało”. Litewskie elity liberalne nie dostrzegły narastającej fali nienawiści, otwarcie okazywanej na ulicach i w gospodarstwach rolnych do momentu, w którym było już za późno196. Na Łotwie antysemiccy agitatorzy byli jeszcze głośniejsi i bardziej wpływowi. Tamtejsi Żydzi mieli kluczowy wkład w ruch niepodległościowy, jednak prezydent Ulmanis był fanatycznym nacjonalistą, opowiadającym się za „Łotwą dla Łotyszy” (oczywiście etnicznych Łotyszy), i prywatnie nienawidził żydowskich zdolności do robienia interesów. Zwykliśmy utożsamiać wschodnioeuropejski antysemityzm z pogromami i pospólstwem. Jednak na Łotwie, podobnie jak w Rumunii, wpływowa inteligencja radykalizowała się za sprawą bractw studenckich, korporacijas. Te elitarne, reakcyjne związki studenckie wiernie naśladowały niemieckie bractwa, Burschenschaften. Podobnie jak ich niemieckie odpowiedniki, korporacijas, takie jak Lettonia czy Selonija, posiadały rozległe kontakty w rządzie i w sferach biznesowych. Członkostwo w nich pozwalało szybko wejść do elity gospodarczej lub państwowej. Ale nie każdemu obywatelowi Łotwy. Wszystkie korporacijas odmawiały przyjmowania żydowskich studentów i promowały gwałtowną wersję radykalnego nacjonalizmu. Wielu byłych członków Lettonii, takich jak Arveds Bergs, zajęło się dziennikarstwem. Mówiło się, że to on edukował całe pokolenie. Zainspirowany retoryką Bergsa Gustavs Celmiņš, również były członek Lettonii, założył nową, wzorowaną na rumuńskiej Żelaznej Gwardii partię ultranacjonalistyczną Ugunskrusts, która głosiła hasło „Łotwa dla Łotyszy, chleb i praca dla Łotyszy!”. Jej rekruci, ubrani w quasi-wojskowe mundury (ciemnoszare koszule, berety, spodnie i oficerki) przystrojone swastykami, urządzali robiące wrażenie publiczne pokazy musztry i organizowali masowe spotkania w obozach na wsiach. Celmiņš twierdził, iż do roku 1933 jego organizacja liczyła 12 tys. członków, co niemal na pewno było wielkością przesadzoną. Niemniej jednak wystarczająco denerwowała rząd Ulmanisa i ten zdecydował się zdelegalizować Ugunskrusts. Niezrażony tym Celmiņš po prostu zmienił nazwę swojej organizacji na Pērkonkrusts (Krzyż Perkuna). Jego program nie był szczególnie złożony: „Suwerenna władza na Łotwie należy do Łotyszy, nie do narodu łotewskiego”. Slogan ten stał się aluzją nie tylko pod adresem łotewskich Żydów, ale również Niemców bałtyckich. „Nasi Niemcy, oczekujący na przybycie swojego mesjasza Hitlera, już czują się w naszym domu jak półpanowie (...). Nawet jeśli dzisiaj toczymy walkę przeciwko Żydom, nie oznacza to, że nie powinniśmy oczyścić Łotwy z żałosnych pozostałości wielkopaństwa”197.W tym czasie Hitler przejął władzę w Niemczech, a na Łotwie pojawiło się wiele organizacji podobnych do Pērkonkrustsu, promujących radykalnie nacjonalistyczne hasła i grożących destabilizacją młodej republiki łotewskiej.

Kryzys odpowiadał Ulmanisowi, którego zaczynała męczyć demokracja, podobnie jak prezydenta sąsiedniej Litwy. Prezydent Łotwy, tak jak Smetona, miał potężnych stronników. Pod koniec I wojny światowej członkowie łotewskiej samoobrony założyli Aizsargi, oddziały do obrony kraju przed wkroczeniem wojsk sowieckich i niemieckiego Freikorpsu. Do 1922 roku Aizsargi miała swoje ochotnicze, uzbrojone oddziały w każdym miasteczku na Łotwie. Wstąpiły do nich dziesiątki tysięcy rekrutów. Tak jak niemieckie „brunatne koszule” SA, tak i Aizsargi wprawiały regularną armię łotewską w zdenerwowanie. Mimo to Ulmanis uparcie utrzymywał stosunki z jej przywództwem. W 1934 roku, zgodnie z oczekiwaniami, ogłosiło go ono Vadonisem – Führerem. Chcąc obronić zdobytą władzę, Ulmanis twierdził, że Łotwie zagrażają niebezpieczni nacjonalistyczni agitatorzy, a Celmiņš zorganizował dla niego kilka aktów przemocy, aby mógł on uwiarygodnić swoje słowa. Kiedy już Ulmanis umocnił się u władzy, zdelegalizował Pērkonkrusts i wydalił Celmiņša z kraju. Ten zaś podobnie jak wielu innych wygnanych radykałów, znalazł się w Niemczech, gdzie zaoferował swoją służbę Rzeszy. Na Łotwie radykałowie Pērkonkrustsu zeszli do podziemia, organizując tajne komórki na wzór Żelaznej Gwardii, w celu kontynuowania krucjaty Celmiņša. Przez sześć kolejnych lat Ulmanis niweczył wszystkie wysiłki armii łotewskiej zmierzające do demobilizacji jego dobroczyńców z Aizsargi i zamiast tego wykorzystywał ich jako prywatną milicję198. Kusząca jest chęć nakreślenia prostej linii przyczynowej łączącej nacjonalistycznych radykałów z państw bałtyckich z eksplozją masowych mordów po czerwcu 1941 roku. Byłaby ona jednak myląca. Nie możemy jednak zignorować psychologicznego wpływu pewnego wydarzenia, które w dużym stopniu zdestabilizowało – i tak kruche – relacje obywatelskie w państwach bałtyckich. 23 sierpnia 1939 roku Joachim von Ribbentrop, niemiecki minister spraw zagranicznych, i jego radziecki odpowiednik Wiaczesław Mołotow podpisali pakt o nieagresji między Niemcami i Związkiem Radzieckim zawierający „tajne protokoły”, które dzieliły Europę Wschodnią na dwie „strefy wpływów” – niemiecką i sowiecką. Przypieczętowały one los państw bałtyckich, umieszczając je w strefie radzieckiej. Stalin nie spieszył się z wyegzekwowaniem postanowień układu. Co prawda wojska radzieckie stanęły na granicy z Litwą i Łotwą w październiku 1939 roku, ale ich pełna okupacja rozpoczęła się dopiero 15 czerwca 1940 roku199. Niemniej jednak już w połowie lipca prezydenci państw bałtyckich i ich rządy zostali zmuszeni do rezygnacji, a nowo powołane rządy marionetkowe głosowały za przyłączeniem swoich krajów do Związku Radzieckiego. Do końca 1940 roku wszystkie trzy byłe państwa weszły w skład ZSRR i stały się „Nadbałtyckim Okręgiem Wojskowym”. Tuż po owych sfałszowanych wyborach sowieckie NKWD wyłapało 15 tys. osób uznanych za „element wrogi”. Miały one stanąć przed trybunałami policyjnymi, powołanymi do osądzenia „wrogów ludu”. 21 stycznia 1941 roku generał Iwan Sierow, zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR (NKWD), podpisał Rozkaz nr 001223 „dotyczący procedury przeprowadzenia deportacji elementu antysowieckiego z Litwy, Łotwy i Estonii”. Historyk Edgars Dunsdorfs, autor pracy zatytułowanej The Baltic Dilemma (Bałtycki dylemat), szacuje, iż liczba obywateli państw bałtyckich zamordowanych, wcielonych do Armii Czerwonej lub deportowanych w okresie od czerwca 1940 do czerwca 1941 roku po zajęciu ich przez ZSRR wyniosła co najmniej 125 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci, wśród których znalazły się głowy tych państw, ministrowie i rzekomo dysydenccy przedstawiciele warstwy inteligencji. Stalinowska definicja „wroga ludu” zarzucała sieć zarówno na jednostki, jak i na grupy społeczne (przykładowo na dużych posiadaczy ziemskich i właścicieli fabryk), a także na przedstawicieli konkretnych zawodów, w tym na prostytutki i duchowieństwo. Według Rozkazu nr 001223 stosowna kara oznaczała „konfiskatę własności, aresztowanie i osadzenie w łagrze na okres od 5 do 8 lat, a po odbyciu kary przesiedlenie do odległych zakątków ZSRR”. Nad Bałtykiem trwały

wielkie przymusowe przesiedlenia wprawione w ruch przez układ nazistów z Sowietami. Na dworcach kolejowych bataliony NKWD upychały ludzi tysiącami do bydlęcych wagonów. Niekiedy stały tam one kilka dni, zanim rozpoczęły długą podróż na wschód. Niewielu deportowanych wróciło do domów200. Na Łotwie i Litwie sowieckie wywózki uderzyły w żydowskie społeczności proporcjonalnie bardziej niż w inne grupy etniczne czy wyznaniowe. Szacuje się, iż w okresie od 1939 do 1941 roku Rosjanie aresztowali i przesiedlili 100 tys. Żydów, co stanowiło niemal 5 procent całej żydowskiej populacji na zajętych przez nich terenach. To, że Sowieci wysiedlali tak wielu Żydów, nie wpłynęło na sposób, w jaki pozostali Łotysze i Litwini postrzegali ów „terror”. Tak jak w Rumunii, sowiecką agresję przypisano Żydom bądź bliżej nieokreślonej „żydowskiej” agenturze. Krótko mówiąc: to oni ponosili za nią winę. Najazd sowiecki ożywił nienawiść starą jak świat. Według Saula Friedländera zrównoważona ocena zaangażowania się Żydów w sowiecką okupację jest „niemal niemożliwa”. Nacjonaliści zauważyli jednak, iż Żydzi mieli liczną reprezentację w szkołach oficerskich, na stanowiskach średniego szczebla w policji, w szkolnictwie wyższym i na niektórych stanowiskach w administracji201. Wielu oficerów NKWD było rosyjskimi Żydami – to fakt statystyczny nadal wykorzystywany przez osoby zaprzeczające, jakoby doszło do Holokaustu. W swojej książce Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji Orlando Figes przyznaje, że Żydom „dobrze się powodziło w Związku Radzieckim”. Oczywiście pamiętali oni carskie prześladowania, które osiągnęły swój makabryczny szczyt w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Natomiast w latach dwudziestych XX wieku rząd sowiecki energicznie promował kulturę jidysz, szczególnie w Moskwie. Według ulegających ułudzie antysemickich teorii spiskowych Protokołów mędrców Syjonu takie widoczne jej faworyzowanie stanowiło wyraźny dowód na istnienie „żydowsko-bolszewickiego” spisku. Oczywiście to nic nowego. Sowiecka tolerancja była w każdym razie powierzchowna. Sam Stalin, wykształcony w seminarium, nie był przyjacielem Żydów. Podczas przygotowań do negocjacji z Niemcami usunął Żydów z eksponowanych stanowisk, aby wkraść się w łaski Hitlera. Pakt ­nazistowsko-sowiecki w rzeczywistości stał się ciosem dla radzieckich Żydów i osłabił ich oddanie dla ideałów rewolucji. Żydzi mieszkający na zaanektowanych przez ZSRR terenach Europy Wschodniej traktowali sowiecką okupację jako „mniejsze zło”. Wkrótce się boleśnie przekonali, że choć Rosjanie, przynajmniej na razie, ochronili ich przed Niemcami, radzieckie władze okupacyjne zwalczają wszelkie przejawy żydowskiej aktywności politycznej. Sowieci aresztowali przywódców Światowej Organizacji Syjonistycznej i radykalnego ruchu syjonistycznego Bejtar, w tym Menachema Begina. Syjonistycznie nastawieni Żydzi masowo zasilali szeregi podziemnego ruchu oporu. Sprzeciw Żydów wobec władzy sowieckiej był szczególnie wyraźny na Litwie. W czasie rządów Smetony Wilno pozostawało dynamicznym ośrodkiem życia społeczności żydowskiej i jej kultury. Kiedy Stalin zgodził się przekazać to miasto neutralnej Litwie przed jej aneksją, wielu Żydów z ziem polskich okupowanych przez ZSRR miało nadzieję, że stanie się ono drogą ucieczki z coraz bardziej niebezpiecznej Europy. „Gorączka wileńska” spowodowała masowy napływ zdesperowanych Żydów, którzy przybywali do miasta pociągami, samochodami i wozami. Rok później, gdy Litwa stała się republiką radziecką, wileńskie drzwi się zatrzasnęły. Stare polskie miasto zamieniło się w pułapkę, a NKWD zainteresowało się „kontrrewolucyjnymi” Żydami ­syjonistami. Ta rozprawa nie wpłynęła na głęboko zakorzeniony szowinizm bałtyckich nacjonalistów. Dostrzegali oni wyłącznie uległość Żydów albo „kolaborację”. Byli świadkami, jak litewscy Żydzi przyjmowali odwiedzających ich kraj pisarzy i artystów sowieckich. Na ironię zakrawa to, iż w tym burzliwym okresie radzieccy Żydzi

przeżywający od 1917 roku długi religijny i kulturowy upadek odżyli dzięki kontaktom z Żydami, z którymi zetknęli się w sowieckiej „strefie wpływów”. Owo energiczne bratanie się wzbudzało odrazę wśród bałtyckich nacjonalistów i wzmacniało mitologiczną więź łączącą bolszewizm z Żydostwem. Stanowiła ona oczywiście podstawę nazistowskiej propagandy. Nacjonaliści w państwach bałtyckich szykowali zemstę, a niemieccy agenci ­aktywnie podsycali ich rosnącą niechęć. Szef RSHA Heydrich starannie pielęgnował uprzedzenia litewskich nacjonalistów. Kiedy w 1939 roku wojska radzieckie rozpoczęły okupację fortec przygranicznych, wielu Litwinów służących w wojsku, w policji rządowej i w aparacie bezpieczeństwa państwa uciekło do Niemiec. Wielu nawiązało kontakt z tamtejszym wywiadem wojskowym i z SS. Kiedy Hitler zaczął przygotowania do operacji „Barbarossa”, planiści Wehrmachtu chętnie wykorzystywali wiedzę litewskich ekspertów. 17 listopada 1940 roku jeden z najbardziej fanatycznych uchodźców z Litwy Kazys Škirpa założył Litewski Front Aktywistów (LAF), który energicznie dążył do nawiązania kontaktów z SS. Na Litwie Niemcy zaczęli uzbrajać miejscowe grupy aktywistów. Zachęcony przez przebiegłego Heydricha Škirpa wspólnie z szefem Komisji Propagandy LAF Bronysem Railą napisali przepełniony rasistowskim bełkotem tekst proklamacji niepodległości Litwy. Ogłaszał on, iż litew­scy Żydzi „znajdują się poza granicami prawa”: „Zdrajcy [kolaboranci] zostaną ułaskawieni jedynie wówczas, gdy przedstawią niezbite dowody na to, że każdy z nich zlikwidował przynajmniej jednego Żyda. Muszą oni natychmiast się przekonać, iż ich los został przypieczętowany (...). Dla Żydów nadszedł dzień sądu ostatecznego”202. W książce The Shoah in Lithuania Joseph Levinson przedrukowuje niektóre odezwy LAF, które szeroko kolportowano jeszcze przed atakiem Niemiec. Ich treść była przesiąknięta nienawiścią etniczną: „Precz z Żydami, komunistami i litewskimi Judaszami” – krzyczała jedna z nich. „Uwolnijmy naszą Ojczyznę od Żydów” – wzywała inna. „Naprawimy błędy przeszłości i odpłacimy za żydowskie łajdactwa”. Ataki na „żydowskich zdrajców” wyszły daleko poza nawiązania do sowieckich występków203. W siedzibie RSHA w Berlinie Heydrich i Škirpa wspólnie opracowali plan „akcji samooczyszczania”, które miały uzasadnić udział Litwinów w masowych mordach dokonywanych przez Niemców. Treść ich tajnego porozumienia została następnie przekazana na Litwę za pośrednictwem sieci szpiegów i informatorów związanych z LAF. Dzięki temu, kiedy 22 czerwca wojska hitlerowskie przekroczyły granicę Litwy, tamtejsi aktywiści byli gotowi do działania. Naturalnie Škirpa i jego przyjaciele z Litewskiego Frontu Aktywistów oczekiwali nagrody za swoją gorliwość. Na tym etapie Heydrich starał się, aby nie pozbawić ich złudzeń. O ataku Hitlera na Związek Radziecki mówi się, iż był to „najbardziej przerażający, niszczycielski i barbarzyński konflikt w historii wojen”. Przede wszystkim była to jednak krucjata ideologiczna, wojna niedających się pogodzić poglądów na świat, starcie ras. „I nadejdzie godzina – perorował Hitler – w której ten najgorszy nieprzyjaciel świata wszech czasów utraci swoją rolę na co najmniej jedno tysiąclecie”204. Taka eschatologiczna logika przemawiała do protestanckiego duchowieństwa w Niemczech, którego przedstawiciele wysłali Hitlerowi telegram, gratulując mu w nim „wezwania (...) narodu” do „ostatecznego chwycenia za broń” w celu „wyplenienia źródła tej [bolszewickiej] zarazy”. W Moskwie wstrząśnięty Stalin uciekł na dwa dni do swojej daczy. Albo się przestraszył, albo chciał sprawdzić lojalność swoich satrapów. Biadolił: „my, spadkobiercy [Lenina], spieprzyliśmy [jego spuściznę]”205. Na froncie bałtyckim 29 radzieckich dywizji piechoty, 4 dywizje kawalerii, 4 dywizje i brygady pancerne stanęły naprzeciwko dowodzonej przez von Leeba Grupy Armii „Północ”,

w skład której wchodziła Dywizja SS Totenkopf. Podczas przygotowań przed 22 czerwca niemieccy dowódcy niewiele zrobili, aby ukryć liczne oddziały przekraczające Niemen i zmierzające do punktów zgrupowań czy też szaleńczy wysiłek włożony w budowanie mostów. Działania te coraz bardziej niepokoiły radzieckich dowódców na froncie. Moskwa wydawała się jednak beztrosko niefrasobliwa. Nakazała nawet wycofanie niektórych jednostek frontowych. Niemiecka strategia polegała na szybkich manewrach oskrzydlających, przeprowadzanych przez wojska pancerne zdolne do szybkiego przemieszczenia się daleko w głąb terytorium wroga. Siły radzieckie były zatem podzielone, zamknięte w kotłach i czekały, aż zmiecie je druga fala niemieckiego uderzenia. Oszałamiająco niespodziewany atak (stanowiący również szok polityczny) obezwładnił siły sowieckie. Podczas pierwszych tygodni inwazji nacierające dywizje niemieckie pokonywały niekiedy 80 kilometrów dziennie. Niemniej jednak strategia polegająca na manewrach okrążających powodowała, iż wojska hitlerowskie zostawiały za sobą archipelag nienaruszonych bastionów wojsk radzieckich. Wiele z nich, na przykład miasteczko Gorżdy (niem. Garsden) na granicy litewskiej, stawiało zaciekły opór. Hitlerowcy stoczyli o nie długą i krwawą bitwę, zanim pokonali fanatyczne oddziały sowieckie. Wkrótce po Wehrmachcie zjawiła się tam Einsatzgruppe A Stahleckera. Miasteczko stało się miejscem przeprowadzenia pierwszej Judenaktion. Tym razem Himmler upewnił się, że jego ludzie będą mogli zabrać się do roboty bez jakiegokolwiek lamentowania nieposiadających charakteru generałów armii. Jego wiara w to, iż oddziały szturmowe SS nie napotkają przeszkód w działaniu, miała solidne podstawy. W miesiącach poprzedzających operację „Barbarossa” Himmler i Heydrich wymusili na głównym kwatermistrzu Wehrmachtu, majorze (Sztabu Generalnego) Hansie-Georgu Schmidcie von Altenstadt, przydziały niezbędne do „realizacji zadań politycznych”. Owo z trudem wypracowane porozumienie umożliwiało grupom operacyjnym „stosowanie na ich własną odpowiedzialność środków ostatecznych w stosunku do ludności cywilnej”. Schmidt von Altenstadt zgodził się także na to, że komanda SS będą mogły realizować „zadania specjalne” nie tylko na tyłach, ale też w pobliżu linii frontu. Dla Himmlera był to decydujący przełom. Milicje SS, zamiast ograniczyć obszar swego działania do tyłów własnych wojsk, zapewniły sobie miejsce na czymś, co Heydrich nazywał „linią walki”. Działania wojenne i ideologia mogły zostać nierozerwalnie ze sobą powiązane. Negocjatorzy Wehrmachtu nie byli niewinnymi naiwniakami. Schmidt von Altenstadt przystał na to, że podczas gdy armia będzie „wbijać wroga w ziemię”, konieczne jest również prowadzenie „walki z wrogiem z użyciem policji politycznej”. Współpraca między tymi dwoma skrzydłami niemieckiego ataku zagwarantuje „ostateczną likwidację bolszewizmu”. Wymieniał też politycznie niebezpieczne jednostki: „Żydów, emigrantów, terrorystów i duchownych obecnych w życiu politycznym”. Zagrożenie z ich strony sankcjonowało podjęcie „wyjątkowo twardych i surowych” środków. Błędem byłoby postrzeganie tego zbliżenia jako dokonanego pod przymusem. Podczas spotkania z głównodowodzącymi armii 30 marca Hitler nalegał, aby operacja „Barbarossa”, wzorem kampanii w Polsce, była rozumiana jako (według notatek Haldera) „wojna na wyniszczenie”. „Nie prowadzimy wojny po to – ciągnął – by oszczędzić wroga”. W przeciwnym razie w ciągu kilku następnych dziesięcioleci Niemcy musiałyby ponownie toczyć te same bitwy. Ponieważ bolszewizm z definicji był reżimem przestępczym, armię niemiecką należało uwolnić od jakichkolwiek ograniczeń prawnych: „To nie jest zadanie dla sądów wojskowych”. Większość najwyższych rangą dowódców, na których czele stał dr Rudolf Lehmann, szef wydziału prawnego Wehrmachtu, całkowicie się z tym zgodziła. W okresie od marca do czerwca lawina dekretów i rozporządzeń wojskowych zmieniła tradycyjną pruską bezwzględność

w barbarzyństwo. Jej punkt kulminacyjny nastąpił 6 czerwca, kiedy OKW wydało szkic zatytułowany „Wytyczne w sprawie traktowania komisarzy politycznych”, tak zwany rozkaz o komisarzach. Ten odrażający dokument sankcjonował egzekucje „przedstawicieli systemu żydowsko-bolszewickiego” na miejscu pojmania bądź w punkcie zbiórki jeńców wojennych najszybciej jak to możliwe. Wewnątrz OKW wielu dowódców uważało, podobnie jak sam dr Lehmann, że rozkaz o komisarzach jest sprzeczny z prawem międzynarodowym. Uzasadniano go, używając groteskowej argumentacji: według autorów szkicu komisarze polityczni wszystkich rodzajów byli „pomysłodawcami barbarzyńskich, azjatyckich metod walki”, przez co sami się postawili poza zasięgiem obowiązywania „zasad humanitarnych czy prawa międzynarodowego”. Warto zwrócić uwagę, iż wojskowa broszura edukacyjna opisywała owych komisarzy jako „głównie obmierzłych Żydów”. Oto w jaki sposób niemiecki Wehrmacht i milicje SD miały prowadzić „wojnę na wyniszczenie”206. W przeddzień niemieckiej inwazji Himmler i Heydrich spotkali się z szefem Policji Porządkowej Kurtem Daluegem, aby skoordynować strategię działania wzdłuż linii frontu. W Tylży (niem. Tilsit), na granicy Prus Wschodnich, gdzie Grupa Armii „Północ” oczekiwała na rozkaz wkroczenia do radzieckiej Litwy, generał SS Hans-Adolf Prützmann, HSSPF na „północną Rosję” (obejmującą państwa bałtyckie), posiadał pełnię władzy nad milicjami SS. Wkrótce Himmler zorientował się, iż Prützmann jest zbyt delikatny jak na zadanie, które mu powierzono, i zaczął polegać na bezwzględnym Stahleckerze. Przybył on do Tylży 24 czerwca, gdzie poinformowano go, iż na miejsce pierwszej Judenaktion wybrano Gorżdy. Stahlecker przekazał następnie tę decyzję swoim podwładnym: majorowi SS dr. Martinowi Sandbergerowi, dowodzącemu Sonderkommando Ia, i pułkownikowi SS Karlowi Jägerowi, dowódcy Einsatzkommando 3207. Einsatzgruppe A Stahleckera była największa spośród szwadronów śmierci Heydricha i liczyła w sumie 990 osób. Według Hilberga tworzyło ją: 340 członków Waffen SS, 172 motocyklistów, 18 pracowników administracji, 35 SD-manów, 41 funkcjonariuszy policji kryminalnej, 89 – policji państwowej, 87 – policji pomocniczej, 133 – Policji Porządkowej, wspieranych przez 13 sekretarek i urzędników oraz operatorów dalekopisów i radiostacji208. Każde komando przekroczyło granicę sowiecką wyposażone w ciężarówki i motocykle, łopaty do kopania masowych grobów i znaczne ilości broni: lugerów, pistoletów maszynowych Bergmann, granatów ręcznych i pistoletów Walther P-38 (uważanych za idealne do oddawania śmiertelnego strzału w kark). Heydrich zwierzył się szefowi siatki szpiegowskiej SS Walterowi Schellenbergowi, że każdy członek grup operacyjnych„będzie miał sposobność się wykazać”. Kiedy SD-man zdał sobie sprawę z tego, co oznacza sformułowanie „zadania specjalne”, wydukał: „Du bist ja verrückt!” („Musisz być szalony!”). Jego informator odparł na to: „Ihr werdet ja sehen” („Poczekajcie, to zobaczycie”)209. Najbardziej oddani swojej pracy zyskali przydomek Dauer-Schützen (stali strzelcy). Zadawanie śmierci tak wielu ludziom wymagało wyłącznie podstawowych umiejętności. Dzięki układowi Heydricha z Litewskim Frontem Aktywistów litewscy pomocnicy zazwyczaj wykopywali dół zgodny z niemieckimi specyfikacjami, a następnie pomagali wyłapywać miejscowych Żydów. Wówczas Niemcy zapędzali swoje ofiary na krawędź rowu. „Pospiesz się, Izydorze [określenie antysemickie]! Im szybciej będziesz się ruszał, tym szybciej będziesz u swojego Boga”. Wtedy: „Gustawie, strzelaj dobrze!”. Później, kiedy kilku rekrutów było strapionych zadaniem stojącym przed nimi tego dnia, jeden z oficerów rozweselił ich: „Na litość boską, nie pojmujecie? Jedno pokolenie musi przejść przez to wszystko, żeby naszym dzieciom było lepiej”210. Tak rozpoczęła się katastrofa, która pochłonęła życie tak wielu dziesiątków tysięcy litewskich, łotewskich i estońskich Żydów. Mieszkańcy kilku wsi i małych miasteczek na Litwie zareagowali na wieści

o „wyzwoleniu” ich przez Niemców, okazując potworne okrucieństwo swoim żydowskim sąsiadom. Na drogach wyjazdowych z Wilna polscy chłopi zasadzali się i zabijali Żydów uciekających z miasta. Inni podpalali synagogi i palili zwoje Tory, plądrowali domy. Zabijali. Niektóre relacje z Holokaustu stwarzają wrażenie, iż większość zwykłych Litwinów, a później Łotyszy i Estończyków, kiedy miała okazję, uczestniczyła w szale zabijania. Zgodzić się z tym to wpaść w pułapkę misternie zastawioną przez Heydricha, który uważał, że pogromy muszą wyglądać na spontaniczne. SS zarządzała masowymi mordami, ponieważ nauczyła się, iż „oczyszczania” nie można powierzyć motłochowi ani niesolidnym milicjom narodowym. Chirurgia, nie rzeźnictwo – „raport Stahleckera” pokazuje, w jaki sposób lekcję tę wykorzystano „w polu”. W ostatnim tygodniu czerwca Stahlecker dotarł do Kowna. Poinformował Berlin: „Ku naszemu zaskoczeniu, początkowo nie było łatwo doprowadzić do poważnego pogromu Żydów”. Co Stahlecker chciał powiedzieć, używając tych zagadkowych słów? Po pierwsze, mówiąc „ku naszemu zaskoczeniu”, pośrednio krytykuje ekspertów SS, którzy niemal na pewno przeszacowali poziom wrogości wobec Żydów w ramach szerzej rozumianej społeczności litewskiej. Ten sam argument powtarza częściej niż raz: „Miejscowe siły antysemickie były nakłaniane do rozpoczęcia pogromów (...) jednakowoż owo nakłanianie okazało się bardzo trudne”. Niemniej jednak Stahlecker chwalił się, iż szybko znalazł rozwiązanie tej sytuacji: „od samego początku uczyniono wszystko co możliwe, aby mieć pewność, iż wiarygodne elementy ludności miejscowej wezmą udział w walce przeciwko szkodnikom w swoim kraju, tj. Żydom i komunistom”211. Zamiast polegać na ludności miejscowej jako całości, Stahlecker nie zwrócił się do pierwszych lepszych Litwinów, ale do znanych aktywistów, którzy jak się przekonaliśmy, zostali już poinformowani o zawarciu przez Heydricha paktu z LAF. Przed przyjazdem do Kowna Stahlecker i jego adiutant SS-Sturmbannführer Horst Eichler nawiązali kontakt z liderami Żelaznego Wilka: majorem Kazysem Šimkusem i Broniusem Norkusem, twórcami Voldemarasowskiej partyzantki mającej nękać Rosjan. Na spotkanie przyszli oni ubrani w mundury litewskiej armii. Było oczywiste, że założyli, iż Niemcy przydzielą ich do dywizji wojska212. Stahlecker zameldował, że od samego początku rozumiał, iż był to błąd. Gdyby partyzanci walczyli u boku Niemców z obcym mocarstwem, oznaczałoby to, że zostali uznani za sojuszników wojskowych, a tym samym stanowią litewską armię, która mogłaby być wykorzystana do uznania suwerennego państwa litewskiego. Stahlecker miał powody, aby zachować ostrożność. Tuż po rozpoczęciu operacji „Barbarossa” Niemcy wpadli w zasadzkę litewskich nacjonalistów. 23 czerwca, kiedy władze radzieckie uciekły z Kowna, bandy LAF zajęły rozgłośnię radiową i ogłosiły powstanie tymczasowego litewskiego rządu narodowego, na którego czele stanął Juozas Ambrazevičius-Brazaitis. Wezwały też Litwinów do „wykorzenienia sowieckiego reżimu”. Nawet w zdominowanym przez Polaków Wilnie niemieccy „wyzwoliciele”, których czołgi wjechały do miasta w nocy, wywołali dziki entuzjazm. Ulice utonęły w litewskich flagach, a rozgłośnie radiowe do znudzenia grały stary hymn narodowy. Zawiązał się komitet obywatelski mający na celu uzyskanie niepodległości. Niemieckie władze wojskowe, zaskoczone przez LAF, zareagowały wyraźnym oburzeniem: generał porucznik Wilhelm Schubert zaprotestował przeciwko tupetowi Litwinów, którzy uważali się za „całkowicie równych partnerów na terytoriach wyzwolonych od Rosjan”. Najwyraźniej odnieśli oni wrażenie – wściekał się – „jak gdyby Niemcy poszli na wojnę” z bolszewikami tylko po to, żeby dać Litwie niepodległość! Kiedy Schubert spotkał się z byłym ministrem spraw zagranicznych Litwy, dał mu do zrozumienia, kto tu rządzi – miał za sobą wsparcie czołgów. Nowe państwo litewskie zostało zdławione w chwili narodzin213.

Pomimo gorzkiego rozczarowania Stahlecker nie napotkał dużych trudności w wykorzystaniu energii nacjonalistów do własnych celów strategicznych. Wyszukał „wiarygodne elementy” zapewniające wykonanie jego poleceń. Przy pomocy etnicznego Niemca Richarda Schweitzera płynnie mówiącego po litewsku odsunął na boczny tor majora Šimkusa oraz wojskową frakcję Żelaznego Wilka i zwrócił się do radykalnego dziennikarza Algirdasa Jonasa Klimaitisa, dobrze znanego samozwańczego zawziętego antysemity. Stahlecker upoważnił Klimaitisa i „doktora Zigonysa” do zwerbowania godnych zaufania mężczyzn, którzy utworzą policję pomocniczą. W swoim meldunku Stahlecker pisze: „Klimaitisowi [sic] udało się wywołać pogrom na podstawie udzielonych mu rad (...) w taki sposób, iż na zewnątrz nie zauważono żadnego niemieckiego rozkazu czy podżegania” (podkreślenie autora). Ochoczy pomocnicy Stahleckera zabrali się do pracy z zapierającą dech w piersiach szybkością. Dowodzeni przez Klimaitisa Litwini podpalali synagogi i domy w starej dzielnicy żydowskiej. Zaczęli je grabić i zabijać Żydów złapanych na ulicy. Tylko pierwszej nocy zginęło około 1500 litewskich Żydów. Drugiej nocy liczba ta podwoiła się. Okazja do grabieży stanowiła silną motywację (podobnie zresztą jak dla Niemców z SD i żołnierzy). Po zabiciu właścicieli funkcjonariusze Policji Pomocniczej plądrowali ich domy i magazyny. Okradali zwłoki z kosztowności. 28 czerwca Einsatzkommando Ib z satysfakcją zameldowało: „W ciągu ostatnich trzech dni grupy litewskich partyzantów zabiły już kilkanaście tysięcy Żydów”214. Dwa dni po przyjeździe do Kowna Stahlecker przeniósł się do Rygi na Łotwie. Mechanizm dokonywania masowych mordów został uruchomiony. W lakoniczny sposób opisuje to meldunek nr 21, wysłany przez Einsatzgruppe z Mińska do Berlina 13 lipca: „Do 8 lipca miejscowe Einsatzkommando zlikwidowało w Wilnie 321 Żydów. Litewskiej Ordnungsdienst, która została podporządkowana Einsatzkommando (...) polecono wzięcie udziału w likwidacji Żydów. Do wykonania tego zadania oddelegowano 150 funkcjonariuszy litewskich”. Herman Kruk, mieszkaniec Wilna, szczegółowo relacjonuje w swoim dzienniku, dzień po dniu, mord na litewskich Żydach. 23 czerwca zapisał on, iż niemieckie bombowce wyły nad głowami, całą noc bombardując miasto. Następnego dnia usłyszał, że „Niemcy posuwają się naprzód ze straszną siłą i nacierają z ogromną szybkością”. Wiele tysięcy Żydów, w tym sam Kruk, usiłowało zbiec, bądź to ruszając śladem uciekających wojsk radzieckich, bądź próbując zarezerwować sobie miejsce na podróż przez Syberię do Władywostoku. Tyle że Rosjanie porzucili pociągi, blokując tym samym wszystkie drogi ucieczki: „Dzisiaj zmieniłem się w starca (...). Wszystko przepadło”. 24 czerwca Niemcy wkroczyli do miasta. Kruk opisuje rozwój wypadków: Żydom każe się nosić na prawej ręce opaski o szerokości 10 cm. Na ulicach litewskie bandy i Polacy rabują i biją Żydów. Czasami wydaje się, pisze Kruk, „jak gdyby krzyczały całe ulice”. Następnie, w lipcu, Kruk słyszy opowieści o litewskich „porywaczach” (jid. Hapunes). Początkowo te złowieszcze postaci zjawiają się wyłącznie nocą, aby włóczyć się po żydowskich dzielnicach, wyłapując każdego, kto ma nieszczęście na nich trafić. Zabierają ludzi „dokąd chcą”. Kilka dni później Kruk pisze, że „nocne porwania stały się częste”. 17 lipca boi się: „Porywacze robią postępy (...) wywożąc całe podwórka”. „Horror za horrorem”215. Co naprawdę działo się w Wilnie? Kim byli owi tajemniczy „porywacze”? Odpowiedź na te pytania znajduje się w meldunkach Einsatzgruppen. Między 24 czerwca a 2 lipca przybyły do Wilna dwa Einsatzkommanda: 9 i 7a, które zorganizowały „ekipy porywaczy” składające się z Litwinów. Zaczęły one porywać Żydów i przetrzymywać niektórych z nich w więzieniu na Łukiszkach. Pozostałych zabierały do lasu w pobliżu Ponar i rozstrzeliwały ich w wykopanych dołach. Do swoich drużyn „porywaczy” Niemcy zwerbowali członków ultranacjonalistycznej

frakcji Ypatingas Būrys (lit. oddział specjalny)216. Litewscy świadkowie tak opisują, co się działo: „Gestapo [tj. SD] przyjeżdża samochodami i zatrzymuje się przed żydowskimi domami. Zabiera mężczyzn i każe im wziąć ze sobą ręcznik i mydło (...). Grupy polskiej i litewskiej młodzieży z białymi opaskami na rękach krążą po mieście i porywają Żydów (...). Ludzie nazywają ich Hapunes”. Dowódca Einsatzkommanda dr Alfred Filbert znalazł się pod presją. Powierzono mu zadanie „zlikwidowania wileńskich Żydów”. Był ambitnym, przedsiębiorczym człowiekiem. Popędzał Litwinów, aby ci zwiększyli swoją „wydajność” i organizowali więcej „polowań na Żydów”. To potem Kruk wspominał, iż bandy porywaczy zaczęły pojawiać się także za dnia, zaskakując swoje ofiary, a nawet polując na żydowskie ekipy robocze utworzone przez administrację niemiecką. Wywołało to protesty oficerów armii niemieckiej, którzy mieli pretensje o to, że tracą „swoich Żydów”. To jednak nie mogło powstrzymać dr. Filberta. 5 lipca Kruk zanotował w swoim dzienniku, iż wielu porwanych zostało zabranych do więzienia na Łukiszkach. Udał się tam, aby się dowiedzieć, co się z nimi stało. „Wiele kobiet – pisał – zebrało się przed więzieniem”. Wkrótce zauważył duże grupy więźniów wywożone „w kierunku Ponar”. Podróż do Ponar była wyrokiem śmierci. Znajdujące się w odległości niespełna 16 kilometrów na południe od Wilna, w pobliżu drogi i szlaku kolejowego do Grodna w okupowanej wcześniej przez Sowietów części Polski, Ponary (obecnie Panariai) to idylliczny skrawek ziemi porośnięty lasem sosnowym i bukowym. Przed najazdem Niemiec Polacy i Litwini, zarówno chrześcijanie, jak i Żydzi, spędzali tu szczęśliwe chwile na piknikach i wędrówkach. Gorącego lata 1941 roku las w Ponarach stał się „Doliną Śmierci”. W 1940 roku Rosjanie wykopali tam głębokie doły na zbiorniki paliwa. Miały 6 metrów głębokości i do 45 metrów średnicy. Otaczały je wysokie gliniane wały poprzecinane prymitywnymi glinianymi korytarzami. Na fotografiach przypominają one paleolityczne roboty ziemne. W lipcu 1941 roku te głębokie doły stały się lennem SS-Obersturmführera Franza Schauschutza, który zamienił je w masowy grób217. O istnieniu dołów w Ponarach poinformował Niemców litewski „porywacz”. Szwadrony śmierci Ypatingas Būrys dokonały w nich już egzekucji, używając karabinów maszynowych. Hitlerowcy uznali to za niegospodarną stratę amunicji. Schauschutz miał teraz zaprowadzić właściwy niemiecki Ordnung. Zabronił używania karabinów maszynowych. Można było korzystać wyłącznie ze zwykłych karabinów. Nauczył on także swoich litewskich towarzyszy, jak precyzyjnie układać ciała i zabijać natychmiast, nie marnując amunicji. Schauschutz zreorganizował sposób, w jaki dowożono Żydów nad krawędź dołów, dzięki czemu zwiększył dzienną liczbę ofiar do stu mężczyzn na godzinę. Wytyczył strefę oczekiwania, w której ofiary się rozbierały i gdzie odbierano im kosztowności. Świadkiem takiego typowego dnia pracy był niemiecki żołnierz dywizji zmotoryzowanej. Obserwował on grupę około 400 żydowskich więźniów prowadzonych z Wilna na miejsce egzekucji przez litewskich cywilów uzbrojonych w karabiny, z kolorowymi opaskami na rękawach. Na krawędzi dwóch dużych okrągłych dołów, których ściany były wzmocnione deskami, zatrzymał się starszy mężczyzna i zapytał (dobrą niemczyzną): „Czego ode mnie chcecie? Jestem tylko biednym kompozytorem”. Podeszło do niego dwóch litewskich strażników i pobiło go z taką dzikością, że „wleciał do dołu”218. Po przeciwnej stronie czekał 10-osobowy pluton egzekucyjny. Zabicie całej grupy żydowskich więźniów zajęło im mniej niż godzinę. Jak możecie to robić? – zapytał Litwinów niemiecki kierowca. „Po tym, co przeszliśmy pod rządami żydowskich komisarzy radzieckich [sic] (...) nie stanowi to już dla nas trudności”. Drugi SD-man stał w pobliżu, pilnując bryczki ciągniętej przez dwa konie. W środku siedzieli dwaj starsi Żydzi. Obaj się gwałtownie trzęśli. Pierwszy SD-man zmusił przestraszonych mężczyzn, by przeszli nad krawędź dołu. Jeden z nich

trzymał ręcznik i mydło. SD-man strzelił im obu w głowę219. Znamy tożsamość przynajmniej jednego Litwina, który służył ramię w ramię z niemieckimi katami na miejscu kaźni w Ponarach. Nazywał się Jonas Barkauskas, choć kiedy go aresztowano w 1972 roku, używał polskiej wersji nazwiska Jan Borkowski i był pierwszym puzonistą orkiestry opery w Warszawie220. Borkowski urodził się w 1916 roku i dorastał w polskim jeszcze wtedy Wilnie. Nie mówił po litewsku i po upadku Polski w 1939 roku miał problemy ze znalezieniem pracy. Mówił jednak po rosyjsku. Jego sąsiad, etniczny Rosjanin, wprowadził go do Ypatingas Būrys. Od tej pory stał się Jonasem Barkauskasem i dostał przydział do służby wartowniczej w Ponarach. Początkowo Barkauskas eskortował grupy Żydów na miejsce egzekucji, ale wkrótce, w wyniku „rotacji”, dołączył do plutonów egzekucyjnych i zaczął zabijać mężczyzn, kobiety i dzieci. Ograbiał swoje ofiary. Ukradł buty i parę ciemnych, zielonych spodni, które w połączeniu z czapką litewskiej armii stanowiły niemal gotowy mundur. Zabierał garnitury, futra, zegarki na rękę, kurtki skórzane, nawet dziecięce kożuszki z baraniej skóry, które dawał w prezencie swoim siostrzeńcom. Po wielu tygodniach sumiennej i przynoszącej korzyści pracy w nagrodę przeniesiono Barkauskasa do kwatery głównej Ypatingas Būrys, w której zajmował się dobrami ukradzionymi zamordowanym rodzinom żydowskim. Podczas swojego procesu, kilkadziesiąt lat później, Borkowski tłumaczył, iż uważał Żydów za pasożyty i wykonywanie przyjętych obowiązków nie stanowiło dla niego trudności. Bardziej uprzywilejowanym kolaborantem był Antanas Gečas-Gocevičius, który w 2001 roku dokonał żywota w Edynburgu w Szkocji jako Anthony Gečas. On także urodził się w 1916 roku, w rodzinie zamożnych posiadaczy ziemskich, i kształcił się w prestiżowej Litewskiej Akademii Wojskowej. Gečas był oportunistą absolutnym. Podczas sowieckiej okupacji Litwy wstąpił do NKWD i został tajnym agentem. Pracował na zachodniej Litwie jako policyjny szpicel. Jednak zaledwie kilka dni po wkroczeniu Niemców Gečas zaciągnął się do finansowanego przez nich Batalionu Obrony Pracy Narodowej, który wkrótce potem stał się Schutzmannschaft (Batalionem Ochrony). Niewątpliwie obawiając się, iż jego służba u Sowietów wyjdzie na jaw, wysłał do miejscowego dowódcy napisany po niemiecku służalczy list. Twierdził w nim, iż pochodzi ze starego niemieckiego rodu i chce się poświęcić służbie ku chwale Rzeszy. Jego sztuczka zadziałała. Zanim nowa litewska policja bezpieczeństwa, Saugumas, wystawiła nakazy aresztowania, Gečas służył już na Białorusi pod rozkazami generała barona Gustava von Bechtolsheima kierującego operacją „Wolny od Żydów” (Aktion Judenrein). Plan zakładał połączenie 707. Dywizji niemieckiej z 2. batalionem Schuma Gečasa i z niemiec­kim 11. batalionem Policji Rezerwowej w celu zlikwidowania wszystkich rodzin żydowskich na terenie zachodniej Białorusi – musiały one „zniknąć bez śladu”. Jak wielu oficerów niemieckich, von Bechtolsheim był przekonany, że sowieccy partyzanci i Żydzi pozostawali ze sobą nierozerwalnie powiązani. Jako że Gečas wyśmienicie mówił po niemiecku, otrzymywał rozkazy bezpośrednio od oficerów niemieckich i odegrał główną rolę w Aktion Judenrein. W Słucku litewski 2. batalion i niemiecka policja siały zniszczenie, jeżdżąc po miasteczku i zabijając albo bijąc Żydów i miejscowych Białorusinów. Po tym pierwszym ataku Litwini otoczyli żydowskie rodziny i skierowali je w kierunku dołów wykopanych na obrzeżach miasteczka. Rycząc i wrzeszcząc po niemiec­ku i po litewsku, Gečas kierował mordem, rotując plutony i osobiście dobijając każdego, kto przeżył pierwszą salwę. Został za to później odznaczony Krzyżem Żelaznym. Saugumas pozostawała główną służbą na obszarze dawnej Litwy łączącą niemieckich administratorów z miejscowymi kolaborantami. Aleksandras Lileikis był o 10 lat starszy od Gečasa. Przyszedł na świat w rodzinie chłopskiej, ale udało mu się dostać na studia prawnicze na uniwersytecie. Musiał je kontynuować w niepełnym wymiarze godzin i w 1939 roku wstąpił do

Saugumas. Po rozpoczęciu okupacji sowieckiej w 1940 roku Lileikis wspólnie z innymi oficerami tej formacji przekroczył granicę i przedostał się do Berlina, gdzie wystąpił o przyznanie mu niemieckiego obywatelstwa. Przebywał tam do sierpnia 1941 roku. Nie dysponujemy żadnymi dowodami w postaci dokumentów, ale jest niemal pewne, że Lileikis otrzymał szczegółowe instrukcje dotyczące roli Saugumas po wyparciu przez Niemców radzieckich okupantów. Po powrocie do Wilna natychmiast przejął odpowiedzialność za bezpieczeństwo miasta i przeorganizował Saugumas na wzór Gestapo, tworząc specjalną dywizję mającą się zajmować Żydami i komunistami – Komunistų-Žydų Skyrius. Jego główne zadanie polegało na wyłapywaniu uciekinierów z wileńskiego getta. Dokumenty świadczą o tym, iż Lileikis wydał wiele rozkazów, na mocy których przekazywano złapanych Żydów, w tym kobiety i dzieci, niemieckim służbom bezpieczeństwa. Jednym z nich był 6-letni chłopiec Fruma Kaplan (ur. 1935), który miał zostać „potraktowany zgodnie z rozkazami”. Frumę i jego rodzinę rozstrzelano w Ponarach 22 grudnia 1941 roku. Masowe mordy na Żydach dokonywane na Litwie nadzorował uważnie Himmler. To jednak niczego nie usprawiedliwia. Doktor Elena Kutorgienė, chrześcijanka, napisała po wojnie: Z wyjątkiem nielicznych jednostek, wszyscy Litwini, a zwłaszcza inteligencja, nienawidzą Żydów (...). Wobec całkowitej apatii inteligencji ordynarny litewski motłoch postępował z takim bestialskim okrucieństwem, że w porównaniu z nim rosyjskie pogromy wydają się uczynkami humanitarnymi221.

Rozdział 5 Masakra we Lwowie Reichsführer SS nie zamierza na tym etapie podejmować żadnych działań związanych ze szkoleniem wojskowym tych ludzi [Ukraińców]. Rudolf Brandt, 31 kwietnia 1941 30 czerwca 1941 roku, o godzinie 4.30 rano, sformowany przez niemiec­ki wywiad wojskowy i noszący szare mundury Wehrmachtu ukraiński batalion o dźwięcznej nazwie „Nachtigall” (niem. słowik) wkroczył do Lwowa (wówczas znanego jako Lemberg), stolicy dawnej austro-węgierskiej Galicji. Jego żołnierze pragnęli wyzwolić ojczyznę spod sowieckiego jarzma i pojawili się kilka godzin przed oddziałami niemieckimi. W mieście panował chaos. Ludzie tłoczyli się między zaparkowanymi pojazdami wojskowymi, wymachując niebiesko-żółtymi flagami ukraińskimi. Głośno krzyczeli i żywiołowo strzelali z karabinów i pistoletów. Sowieckie akta walały się na podłogach w starych austriackich budynkach biurowych albo wylatywały stamtąd na ulicę, wprost pod nogi maszerujących mężczyzn z niebiesko-żółtymi opaskami na rękawach. Kilka dni wcześniej oficerowie Einsatzgruppe B zajęli budynki opuszczone przez radzieckie NKWD. Ukraińcy ubrani w stare austro-węgierskie mundury wszędzie atakowali Żydów: „Żydki! Żydki! Kaputt!” – krzyczeli przy dźwiękach wszechobecnego hymnu narodowego wygrywanego na akordeonach. We Lwowie mieszkała rodzina dowódcy ukraińskiego batalionu Romana Szuchewycza. Wkrótce po przybyciu do miasta odkrył on, że zwłoki jego brata leżą, gnijąc, w więzieniu Brygidki. Brat został zamordowany przez NKWD, podobnie jak tysiące Ukraińców, ofiar sowieckiego terroru. Wycofujący się Rosjanie zabili również wielu Żydów. Także ich zwłoki leżały na dziedzińcu i w celach więzienia. Szuchewycz nie miał jednak wątpliwości co do tego, na kim spoczywała odpowiedzialność za śmierć brata. Żydzi byli agentami Moskwy i musieli zostać ukarani. Kilka dni później niemieccy żołnierze ekshumowali niektóre ciała i wystawili gnijące zwłoki na widok publiczny. „Zamordowani przez Żydów!” – głoszono. Żołnierze z „Nachtigall” szybko zapomnieli o wyzwalaniu ojczyzny i zaczęli organizować obławy na Żydów wszędzie tam, gdzie mogli ich znaleźć. Mordowali mężczyzn, kobiety i dzieci. Rozwijającą się rzeź spokojnie sfilmował niemiecki operator wojenny. Masakra we Lwowie wydaje się potwierdzać jeden z trwałych stereotypów dotyczących II wojny światowej – i zagłady europejskiego Żydostwa – zawarty w zdaniu: „Ukraińcy byli najgorsi!”. W całej Europie Wschodniej, tam gdzie Żydzi i inne ofiary ludobójstwa doświadczali okropnej śmierci, ci, którym udało się przeżyć, opowiadali, że Ukraińcy zawsze zachowywali się „gorzej niż Niemcy”. W każdym miejscu kaźni i w obozach zagłady, takich jak Treblinka czy Sobibór, wyglądało na to, iż to właśnie Ukraińcy podczas rozładunku pociągów śmierci wykrzykiwali i skandowali ostatnie słowa słyszane przez ofiary. Ukraińscy strażnicy i policjanci byli wyjątkowo okrutni, brutalni i bezlitośni. W kolejnych rozdziałach spotkamy wielu takich zbrodniarzy. Niemniej jednak, podobnie jak w przypadku państw bałtyckich, pod powierzchnią znajduje się bardziej złożony kontekst historyczny. W czasie okupacji niemieckiej miliony Ukraińców zginęły albo zostały zmienione w niewolników. Tysiące tamtejszych partyzantów walczyło z żołnierzami niemieckimi i esesmanami (a także z Polakami i Żydami). Barbarzyństwa ukraińskich strażników i funkcjonariuszy Policji Pomocniczej nie można generalizować

i obciążać nimi wszystkich Ukraińców – podobnie jak za zbrodnie popełnione przez sowieckich agentów pochodzenia żydowskiego nie można obwiniać „Żyda”222. Powyższy argument należy doprecyzować. Po roku 1941 niemieccy okupanci werbowali członków batalionów Policji Pomocniczej z terenów całej Ukrainy. Nie traktowali jednak tego olbrzymiego regionu Europy Wschodniej jako bytu homogenicznego. Ideologia stojąca za polityką okupacyjną, często mylnie uważana za „chaotyczną”, odzwierciedlała niemieckie spekulacje rasowe, które dzieliły ukraińskie ziemie na dwie rozległe enklawy. Były to na wpół zgermanizowane ziemie leżące na zachód od Dniepru i słowiański wschód. To dlatego „elitarny zaciąg” prowadzony przez Abwehrę, a następnie przez SS, brał na cel region Ukrainy, który niegdyś stanowił Księstwo ­Halicko-Wołyńskie, a wiele wieków później był prowincją austriacką. Chcąc zrozumieć niemiecką strategię okupacyjną i werbunkową, musimy rozszyfrować zagadkową koncepcję terytorialną „Galicji”. Jej schizofreniczna tożsamość do dziś budzi kontrowersje223. W tym czasie Galicja nie posiadała niezależnego statusu politycznego. To swego rodzaju kraj widmo, podzielony między współczesną Polskę i Ukrainę. We wczesnym średniowieczu Księstwo Halicko-Wołyńskie sporadycznie budziło się do życia. Jego szczytowy okres to panowanie księcia Daniela (ukr. Danyło) w XIII wieku (jego syn Lew przeniósł stolicę księstwa do Lwowa). Jednak niespełna 100 lat później państewko przechodziło z rąk do rąk potężniejszych sąsiadów, przede wszystkim Polski i Rusi Kijowskiej. Ostatnia z nich jest zresztą, mówiąc ogólnie, protoplastą współczesnego państwa ukraińskiego. Ma ono szalenie skomplikowaną historię i nie powinniśmy się dłużej nad nią rozwodzić. W połowie XIV wieku Księstwo Halicko-Wołyńskie znalazło się pod panowaniem królów polskich i wielkich książąt litewskich, by później w XVI wieku stać się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W trakcie jej burzliwych dziejów do księstwa przybyli zubożali Niemcy z Prus, chcący tam uprawiać żyzne gleby. Chętnie wstępowali w związki małżeńskie ze swoimi słowiańskimi sąsiadami. Wraz z upływem czasu ta bogata mieszanka etniczna często się tworzyła na nowo. Aby umocnić nowe państwo i zaspokoić swoje ambicje handlowe, polscy władcy zachęcali posługujących się językiem jidysz przedsiębiorczych Żydów aszkenazyjskich do osiedlania się na tych terenach. Migrowali oni tutaj ze Śląska, Czech, Moraw i innych mniej tolerancyjnych „germańskich” państewek. Osiedlili się tu także Żydzi sefardyjscy, wygnani z Hiszpanii i Portugalii, przekształcając Galicję w jeden z najbardziej dynamicznych ośrodków żydowskiego handlu i kultury religijnej. W drugiej połowie XVIII wieku Prusy, Rosja i Austria dokonały rozbioru Rzeczypospolitej. Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i księstwem oświęcimsko-zatorskim stało się najbardziej na północ położoną prowincją cesarstwa austriackiego. W tym kształcie Galicja dotrwała do końca I wojny światowej, kiedy to po raz kolejny stare księstwo stało się punktem zapalnym gwałtownego konfliktu i etnicznego zamieszania. Dla przedstawicieli zwycięskich mocarstw ententy, którzy w 1919 roku uczestniczyli w paryskiej konferencji pokojowej, takie relikty imperiów rosyjskiego i austriackiego stanowiły ogromne wyzwanie. Brytyjski premier Lloyd George powiedział, że „Rosja jest dżunglą, w której nikt nie jest w stanie dostrzec, co znajduje się w odległości kilku metrów przed nim”. Prezydent Wilson ubolewał: „Rosja (...) rozpada się na kawałki niczym rtęć pod moim dotykiem”224. W wyniku konferencji paryskiej kruchą niepodległość uzyskały trzy państwa bałtyckie. Jednak żadne z mocarstw ententy nie było gotowe poprzeć niepodległej Ukrainy. Zamiast tego naciskały na pozostawienie jednolitej Rosji, rządzonej przez antybolszewicki rząd. Ziemie ukraińskie miały

być bezpiecznie dołączone do jej zachodniej granicy. „Tylko raz spotkałem Ukraińca – mówił Lloyd George – (...) i nie jestem pewien, czy chciałbym spotkać ich więcej”. Dla lobbystów i negocjatorów zebranych w Paryżu zachodnia Ukraina przedstawiała nie lada trudność. Jako że Galicja stanowiła część nieistniejącego cesarstwa austro-węgierskiego, mocarstwa ententy musiały jej wybrać nowego gospodarza. Tylko kogo? Niektórzy twierdzili, że zachodnie ziemie Galicji mają polski charakter, podczas gdy o wschodnich trudniej było coś powiedzieć. Podczas gdy na terenach wiejskich dominowali „Rusini”, wielkie miasta, takie jak stolica Lwów i Tarnopol, przypominały polskie wyspy na ukraińskim oceanie. Polacy stanowili 1/3 liczby mieszkańców wschodniej Galicji, Żydzi ponad 1/10, a zatem większość była bez wątpienia pochodzenia ukraińskiego. Owa mieszanka etniczna jest wciąż widoczna we współczesnym Lwowie, leżącym mniej więcej 80 kilometrów na wschód od dzisiejszej granicy polsko-ukraińskiej. Austriacy wznieśli w nim robiące wrażenie budynki administracji państwowej, założyli rozległe parki i zbudowali okazały gmach opery. O Lwowie często mówiono „Mały Wiedeń”. Z kolei polscy katolicy postawili liczne kościoły, których wieże nadal górują nad miastem. Dalej od austriac­kiego centrum galicyjscy Żydzi zbudowali jedne z najbardziej imponujących synagog w Europie Wschodniej, takie jak choćby słynna synagoga Złotej Róży, zaprojektowana przez włoskiego architekta, czy synagoga Tempel (zwana także Nową) znajdująca się na Starym Rynku. Po 1941 roku Niemcy zniszczyli oba imponujące budynki. Dziś zostały po nich wyłącznie ruiny. Poza miastami ukraińscy chłopi i większość Żydów mieszkających na terenach wiejskich lub w tak zwanych sztetlach cierpiała chroniczną biedę. W mitologii ukraińskiego bycia ofiarą wina za to spadała na tych właśnie Żydów. Dla odrodzonej Polski idea państwa ukraińskiego była żartem. Pożądała ona także pól naftowych znajdujących się w Galicji, nieopodal Lwowa. Był to jeden z powodów, dla których Polacy, podczas gdy mocarstwa ententy debatowały nad losem wschodniej Galicji, sami rozwiązali problem na miejscu. Zajęli wschodnią Galicję i sąsiadujący z nią zachodni Wołyń. W następnych latach polscy osadnicy zajęli ukraińskie gospodarstwa, czym sprowokowali gwałtowną reakcję miejscowych grup uzbrojonych w broń skradzioną z niemieckich magazynów. „Kwestia galicyjska” była nadal otwarta, kiedy negocjatorzy zakończyli obrady w Paryżu. Problemem zajęła się teraz nowo utworzona Liga Narodów. Niemniej jednak trudno jej było oprzeć się bezwzględnej „polonizacji” tych ziem i w 1923 roku ich aneksja została usankcjonowana na arenie międzynarodowej przez Radę Ambasadorów Ligi. Ukraińcy, obok Arabów, stali się największymi przegranymi powojennych ustaleń. Dawne imperia upadły, ale ziemie etnicznie ukraińskie pozostały podzielone między obce mocarstwa. Na wschód od rzeki Zbrucz bolszewicy utworzyli Ukraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką (USRR), nowy byt państwowy, pogardzany przez nacjonalistów, uważających go za marionetkę w rękach Związku Radzieckiego. Zbrojne organizacje nacjonalistyczne zeszły do podziemia. Ich przywódcy uciekli na Zachód: do Wiednia i Berlina. Tam zaczęli nawiązywać kontakty z niemieckimi i austriackimi skrajnymi nacjonalistami, w tym z członkami nowo powstałej NSDAP Hitlera. Dwie dekady później ukraińscy nacjonaliści popełnią możliwie najgłupszy błąd, zwracając się po pomoc do odradzającej się Rzeszy niemieckiej. Sol Littman, jeden z pierwszych historyków badających dokumenty dotyczące „ukraińskiej” dywizji SS, pisze tak: „W jakichkolwiek konfliktach występujących między nacjonalistami a federalistami, Ukraińcami a Rosjanami, chłopami a arystokratami nienawiść do żidiw (Żydów) stanowiła ich wspólny język”225. Od połowy XVII wieku, kiedy Kozacy Bohdana Chmielnickiego pustoszyli późniejsze kresowe województwa Rzeczypospolitej, zabijając ponad 200 tys. Żydów, sztetle na Ukrainie często doświadczały gwałtownej przemocy. Każdy wstrząs społeczny, obojętnie jakie były jego przyczyny, wywoływał pogromy. Wzór ten powtarzał się na

początku XX wieku, po pierwszej rewolucji rosyjskiej. Do pogromów dochodziło wówczas na terytorium całej Ukrainy i Besarabii. Po 1917 roku wojna domowa przyniosła ze sobą na Ukrainę nową falę ataków. Armia Czerwona Trockiego, brygady „białych” Rosjan, anarchiści Nestora Machny, raczkująca armia ukraińska dowodzona przez Symona Petlurę, bandy kapryśnych ukraińskich watażków czy „atamanów” – wszyscy oni w tym czy innym momencie kierowali broń przeciw ukraińskim Żydom. W ich obronie stawali wyłącznie bolszewiccy oficerowie, nieumyślnie wzmacniając ów zgubny aksjomat zakładający, iż bolszewicy i Żydzi to jedno i to samo, oraz że Żydzi komuniści planowali uczynić ze wschodnich Słowian niewolników. Właśnie tę mrzonkę o „Żydzie bolszewiku”, która narodziła się w Paryżu, a pielęgnowana była na dworze rosyjskiego cara, Rosenberg przywiózł do Monachium i uczynił częścią ubogiej podstawy ideologicznej NSDAP. W stosunku do Żydów ukraińscy nacjonaliści i naziści Hitlera przejawiali jednakową nienawiść. O połowy lat dwudziestych XX wieku liczne agresywne ugrupowania ukraińskie rywalizowały o względy niemieckiej skrajnej prawicy. Należeli do nich przebywający na uchodźstwie w Warszawie rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej, na którego czele stał Petlura; tak zwani hetmanowcy przebywający w Berlinie, zawdzięczający swoją nazwę Pawłowi Skoropadskiemu, którego w 1918 roku Niemcy na krótko uczynili marionetkowym hetmanem (władcą) Ukrainy, oraz raczej mało znana Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – OUN. Organizacja kierowana przez pułkownika Jewhena Konowalca zaczynała jako niewielka grupa dokonująca ataków terrorystycznych na Polaków i Żydów. Jej ideologia miała charakter autorytarny, antydemokratyczny, antybolszewicki i antysemicki. W 1928 roku stało się jednak coś, co sprawiło, że OUN znalazł się w centrum uwagi. 25 maja w Paryżu Samuel Schwarzbart, który stracił rodzinę w ukraińskich pogromach, podszedł do idącego ulicą Petlury i zastrzelił go. Zaraz potem zgłosił się na policję. W sądzie Schwarzbart przyznał się, iż w ten sposób pomścił pomordowanych ukraińskich Żydów, w tym swoich krewnych. Wydając zdumiewający wyrok, sąd go uniewinnił226. Wiadomość ta ucieszyła ukraińskich nacjonalistów. Zdawała się bowiem potwierdzać perfidną potęgę Żydostwa i reżimu sowieckiego. Powszechnie uważano, że Żyd Schwarzbart był radzieckim agentem, a jego francuscy prawnicy stali się marionetkami na usługach globalnego spisku. Radykalny OUN miał wyjątkową okazję wykorzystać falę odrazy do Żydów i Sowietów, jaka przetoczyła się przez ukraiński ruch nacjonalistyczny. „Żydzi są winni – perorował rzecznik OUN-u Dmytro Doncow – potwornie winni, albowiem to oni pomagali umacniać władzę sowiecką na Ukrainie”227. W tym samym roku pułkownik Konowalec zwołał w Wiedniu pierwszy Wielki Kongres Nacjonalistów Ukraińskich, podczas którego OUN głośno przedstawił swoją ideologię. Otwarcie przyznawał się, że jest organizacją terrorystyczną: w jego ogólnikowo sformułowanym programie dominowała przemoc legitymizowana wizerunkiem „Apostoła Bitwy” pewnie dzierżącego miecz w dłoniach228. Przywódcy młodzieżówki OUN-u opublikowali „Dziesięć przykazań” stanowiących wytyczne dla nowych rekrutów. Pierwsze z nich brzmiało: „Wywalcz państwo ukraińskie albo zgiń, walcząc o nie”. Wśród przykazań były też i takie: „Traktuj wrogów narodu z nienawiścią i perfidią”; „Nie wahaj się popełnić największej zbrodni”. Był to raczej zbrodniczy okultyzm niż ideologia. Jego autor Dmytro Doncow wciąż stanowi inspirację dla ukraińskich neonazistowskich skinheadów, będąc zwolennikiem strategii „nieprzejednanych, bezkompromisowych, brutalnych, fanatycznych i amoralnych”. Twierdził na podstawie niesprecyzowanych naukowych „pomiarów”, że Ukraińcy są biologicznie lepsi od pozostałych Słowian, dlatego ich przeznaczeniem jest panowanie nad „niższymi rasami”. W 1920 roku Galicja została wchłonięta przez Polskę i doświadczyła kolejnej, wyjątkowo brutalnej fali osadnictwa. OUN rozpoczął kampanię terroru, która po roku 1943 została

wznowiona z jeszcze większym okrucieństwem. Najbardziej odczuli ukraiński narodowy terroryzm Polacy, ale według Betty Einstein-Kashev, cytowanej przez Littmana, przywódcy OUN-u „chcieli za jednym zamachem wykończyć wszystkich swoich wrogów”. Ich metoda prowadzenia wojny polegała na „mordowaniu i niszczeniu bez okazywania litości. Niepodległa Ukraina obiecywała Żydom śmierć i zniszczenie”. Nienawiść do Żydów dominowała w sposobie myślenia OUN-u. Według słów jego ideologa profesora Mycjuka, zawartych w polemice opublikowanej w 1932 roku, Żydzi byli niebezpieczni, ponieważ „prowadzili interesy i płodzili dzieci”229. Nacjonaliści spod znaku OUN-u uważali, że Żydzi, Polacy i bolszewicy są niczym hydra, która siłą zostanie wyrugowana z „narodu ukraińskiego”. W języku niemieckim politykę OUN-u podsumowywano jednym słowem: Pogrompolitik. Wielu działaczy OUN-u, zmuszonych do opuszczenia kraju, wybrało azyl w Wiedniu i w Berlinie. Po roku 1933 niemieccy eksperci w dziedzinie spraw zagranicznych i funkcjonariusze wywiadu zaczęli utrzymywać stosunki z takimi Ukraińcami jak przywódca OUN-u Konowalec, podzielającymi niemiecką odrazę do Polski i „mosko-jüdischer Apparat”. Konowalec służył w istniejącej przez krótki czas w 1918 roku armii ukraińskiej i pozostawał w dobrych stosunkach z oficerami Reichswehry. Umożliwili mu oni kontakty z wywiadem wojskowym, Abwehrą. Jej szef admirał Wilhelm Canaris nawet dziś jest zagadką dla historyków. Był blisko z Himmlerem, przyjaźnił się z Rein­hardem Heydrichem. Czuł jednak obrzydzenie do Hitlera i prawdopodobnie przekazywał aliantom tajne informacje. W każdym razie Hitler tak uważał i w 1944 roku kazał go aresztować i stracić – w tym samym więzieniu, w ten sam brutalny sposób i tego samego dnia co pastora Dietricha Bonhoeffera. Tyle że, w przeciwieństwie do pastora Bonhoeffera, Canaris nie był ani prawy, ani cnotliwy. Podobnie jak wielu innych „przeciwników” Hitlera, był radykalnym – jeśli nie fanatycznym – konserwatystą i chętnie bratał się z ohydnymi nacjonalistami przebywającymi w Niemczech na emigracji. Mówiło się, że lubił „zapach reakcji”, a OUN najwyraźniej wydzielał odpowiednią woń. Canaris hojnie napełniał szkatuły OUN-u pieniędzmi Abwehry w zamian za informacje wywiadowcze na temat polskiej armii. W 1938 roku Konowalec zginął z ręki agenta radzieckiego NKWD, ale pałeczkę po nim szybko przejęli weteran wojenny Andrij Melnyk i jego młodszy rywal Stepan Bandera, zamknięty wówczas w polskim więzieniu. Canaris pozostał najwierniejszym stronnikiem OUN-u. Reszta nazistowskiej elity okazała się bardziej zmienna. Alfred Rosenberg finansował ugrupowania antybolszewickie poprzez fikcyjną grupę ekspertów w dziedzinie polityki zagranicznej – Urząd do spraw Polityki Zagranicznej (Außenpolitische Amt der NSDAP), ale nie ufał OUN-owi jako nazbyt zakorzenionemu w „austriackiej” Galicji. Sam Hitler, Austriak, dobrze znał jej historię. Jego zdrada wobec w połowie autonomicznej Karpato-Ukrainy w 1939 roku wyraźnie wskazywała na awersję, jaką żywił do jakiegokolwiek nacjonalizmu słowiańskiego230. Pod koniec I wojny światowej ów skrawek terytorium na granicy węgierskiej, nazywany Rusią Zakarpacką, przypadł w udziale Czechosłowacji, choć obiecano mu autonomię. OUN uważał Karpato-Ukrainę za zalążek albo prototyp państwa ukraińskiego. Węgierski rząd, utrzymujący bliskie stosunki z Niemcami, również interesował się tymi ziemiami. 14 marca 1939 roku, po miesiącach agitacji, sejm Karpato-Ukrainy ogłosił całkowitą niepodległość. Nazajutrz, jeszcze przed świtem, wojska węgierskie wkroczyły do tego kraju, napotykając zaciekły opór słabo uzbrojonej Siczy Karpackiej i ochotników OUN-u. Później tego samego dnia triumfujący Hitler wjechał do Pragi na czele wojsk niemieckich. Tymczasem sejm Karpato-Ukrainy w trybie pilnym zwrócił się do III Rzeszy z prośbą o ochronę. Hitler kategorycznie odmówił i rozkazał

Ukraińcom nie stawiać oporu oddziałom węgierskim. Po pięciu dniach niepodległe państwo Karpato-Ukrainy było już wyłącznie wspomnieniem. Garstka bojowników OUN-u potępiła później Hitlera jako „dobrze znanego mięsożercę (...) i zaprzysięgłego wroga słowiańskiej rasy”, ale germanofilskie przywództwo organizacji nie chciało odrobić niemieckiej lekcji. Jak się przekonaliśmy w rozdziale 1, podczas gdy Hitler przygotowywał się do ataku na Polskę, zachęcony przez Canarisa pułkownik Roman Suszko ochotniczo zaproponował udział w nim brygady ukraińskiej w sile około 200 ludzi. Suszko wraz z innymi przywódcami OUN-u liczył, że po pokonaniu Polski Niemcy przekażą im Galicję. Abwehra dopilnowała zwolnienia ukraińskich jeńców wojennych przetrzymywanych na Węgrzech i umożliwiła im połączenie się z członkami OUN-u przebywającymi na uchodźstwie w Niemczech. Tam wspólnie utworzyli Oddział Wojskowy Nacjonalistów, nazywany przez Niemców Bergbauernhilfe. 15 sierpnia rozpoczął on szkolenie na Słowacji. Trzy dni później przywódca OUN-u Andrij Melnyk otrzymał od oficera Abwehry wezwanie do „pozostawania do dyspozycji na wypadek gdyby sytuacja polityczna wymagała” jego obecności. Reakcja Melnyka nie jest udokumentowana, ale jeśli założył, iż wkrótce stanie się przywódcą niepodległej Ukrainy, jego nadzieje szybko zostały zniweczone. 23 sierpnia Ribbentrop i Mołotow podpisali bowiem w Moskwie pakt o nieagresji. Niemieccy gwaranci Ukraińców połączyli swoje interesy z interesami znienawidzonego wroga – z Sowietami. Wiadomość o tym spadła jak grom z jasnego nieba. Niemieckie służby wywiadowcze otrzymały rozkazy uważnego monitorowania reakcji ukraińskich emigrantów, którym zabroniono opuszczania Niemiec. W Ministerstwie Spraw Zagranicznych Rzeszy poinformowano Melnyka, iż Niemcy „nie mogą nic obiecać”. Ochotnicy Suszki przebywający w obozie szkoleniowym na Słowacji zostali „zgermanizowani”. 1 września przekroczyli granicę Polski pod dowództwem pułkownika Abwehry Erwina Stolzego, a nie Suszki. Po przejściu we wrześniu przez starą granicę czeską legion ukraiński nie walczył na linii frontu, ale jako oddział partyzancki, niszcząc polskie linie łączności i dokonując aktów sabotażu na tyłach wroga. 12 września naczelne dowództwo Wehrmachtu oraz Canaris spotkali się w pociągu Hitlera stojącym w Jełowej (niem. Ilnau) na Śląsku Opolskim, aby omówić los ziem polskich. Przedyskutowali oni wiele możliwości, w tym ogłoszenie niepodległości „Galicji i polskiej Ukrainy”231. Kilka dni później Canaris spotkał się z przywódcą OUN-u Melnykiem i poinformował go, iż w planach niemieckich na powrót znalazło się utworzenie zachodniego, to jest obejmującego Galicję, państwa ukraińskiego. Melnyk w pośpiechu oddalił się, by przygotować listę członków rządu „Zachodniej Ukrainy”. Jednakże dwa dni później Armia Czerwona wkroczyła na wschodnie ziemie Rzeczypospolitej, depcząc wszystkie nadzieje na „niepodległą Galicję”. 27 września rząd polski skapitulował, a Ribbentrop wrócił do Moskwy, aby podpisać dodatkowy protokół ustanawiający ostatecznie nową granicę między III Rzeszą a Związkiem Radzieckim wzdłuż Narwi, Bugu i Sanu. Hitler po raz kolejny zniweczył nadzieje OUN-u. „Tajny protokół” do paktu nazistów z Sowietami zakładał, że zachodnia Ukraina i Białoruś znajdą się teraz w rękach sowieckich. Stalin de facto połączył wszystkie ziemie ukraińskie i utworzył z nich republikę radziecką. Bergbauernhilfe został w pośpiechu rozwiązany, a ukraińskich ochotników wysłano do okupowanej przez Niemców Polski. Epizod ten, jakkolwiek niezgrabnie przeprowadzony, uwidacznia oczywisty wzór postępowania Niemców. Jeśli mieli oni w ogóle plan działania z kolaborantami tworzącymi oddziały wojskowe, wyglądał on mniej więcej tak: uzbrojeni nie-Niemcy mogli być tymczasowo pożyteczni, ale na dłuższą metę stawali się niebezpieczni. Należało pozwolić im na niewielki wzrost, a następnie przyciąć sekatorem. Jak się przekonamy,

nawet tak ograniczone stosunki z nimi szły dla Hitlera o krok za daleko. Śliski Canaris robił, co mógł, żeby ukoić przygnębionych Ukraińców. Kiedy Wehrmacht zajął Warszawę, wypuścił z więzienia Banderę. W Krakowie Niemcy odkryli dobrze zorganizowaną, liczącą około 3 tys. ludzi społeczność ukraińskich emigrantów, z których większość przejawiała silne sympatie proniemieckie. Tuż po podjęciu przez Hitlera decyzji o podziale Polski niemieccy administratorzy w Generalnym Gubernatorstwie zadbali o to, aby ich ukraińscy mieszkańcy otrzymali wiele przywilejów i względów kosztem ­Polaków i Żydów. Powołano do życia Centralny Ukraiński Komitet Narodowy (CUKN), który miał prowadzić działalność socjalną na rzecz Ukraińców. Jego szefem został Włodzimierz Kubijowicz, profesor geografii. Był on blisko związany z OUN-em i w 1943 roku odegrał kluczową rolę w rekrutacji Ukraińców do Himmlerowskiej Waffen SS. Polityka CUKN-u, który upoważnił Romana Suszkę do przekształcenia jego rozwiązanego legionu w policję ukraińską, zwiastowała późniejszą strategię SS. Ochoczo odebrano to jako krok w kierun­ku uzyskania autonomii narodowej. Po objęciu przez Ukraińców stanowisk w administracji lokalnej Suszko i Kubijowicz naciskali na swoich niemieckich panów, aby przekazywali oni ziemie rolne z „rąk żydowskich” do ukraińskich spółdzielni, których liczba znacznie wzrosła po 1939 roku. W krótkim czasie poprzedzającym atak Hitlera na Związek Radziecki niemiec­ka administracja w okupowanej Polsce skutecznie odwróciła dwie dekady „polonizacji”. W tym samym czasie Ukraińcy przejmowali żydowskie firmy i pomagali budować nowe obozy pracy przymusowej i getta. Ale nawet tego było mało. W kwietniu 1941 roku szef CUKN-u Kubijowicz zwrócił się do generalnego gubernatora Hansa Franka, zachęcając go do całkowitego oczyszczenia tych ziem z „elementów polskich i żydowskich”232. W szybkowarze, jakim była Generalna Gubernia, rozpadł się OUN. Podobnie jak każdy nacjonalistyczny ruch w dziejach, podzielił się na dwa niedające się ze sobą pogodzić skrzydła: na członków o poglądach umiarkowanych i na radykałów. Po jednej stronie następca Konowalca Andrij Melnyk był zwolennikiem stopniowego uzyskiwania korzyści. Służył w armii austriackiej i (podobnie jak bośniaccy Muzułmanie) był przyzwyczajony do dawno wymarłej habsburskiej szczodrości. Suwerenna Ukraina, uważał Melnyk, stanowiłaby nagrodę przyznaną za długą służbę na rzecz imperium Hitlera. Jednak w 1940 roku jego rywal Stepan Bandera, który stał się znany dzięki zamachom na Polaków, niecierpliwie odrzucał możliwość takiego żałosnego kłaniania się w pas kapryśnemu obcemu despocie-oportuniście. Rozdźwięk między Banderą a Melnykiem, choć niewątpliwie gorzki, był bardziej taktyczny niż ideologiczny. Obaj byli zaangażowanymi w działania na rzecz pełnej integralności Ukrainy nacjonalistami i antysemitami, którzy w tej czy innej formie pragnęli poparcia niemieckich narodowych socjalistów. W 1940 roku podżegacz, jakim był Bandera, powołał do życia frakcję OUN-B, podczas gdy konserwatywnie nastawieni sympatycy Melnyka skupili się we frakcji OUN-M. W marcu 1941 roku, podczas kongresu w Krakowie, podział stał się faktem. Wydarzeniom tym bacznie się przyglądał niemiecki wywiad. Ekspert NSDAP w dziedzinie polityki zagranicznej Arno Schickendanz ostrzegł zarówno Canarisa, jak i szefa SD Heydricha, iż OUN jest „organizacją czysto terrorystyczną” z „galicyjskim zabarwieniem”, co oznaczało, że jej wpływ ograniczał się do zachodniej Ukrainy, która po zajęciu jej przez Związek Radziecki utraciła jakikolwiek wpływ na poczynania ukraińskich nacjonalistów. Rekomendował on jego delegalizację233. Canaris stanowczo bronił OUN-u. Twierdził, iż jest „za wcześnie” na podejmowanie drastycznych kroków, które mogłyby mieć katastrofalne skutki dla stosunków między Niemcami a potencjalnie użytecznymi emigrantami ukraińskimi. W RSHA odnotowano ostrzeżenie Schickendanza, ale za sprawą Canarisa zignorowano je. Z podzielonego OUN-u pożytek mógł być jeszcze większy niż ze zjednoczonego. Melnyk i Bandera kłócili się

i sprzeczali, ale żaden z nich nie porzucił głównych założeń doktryny OUN-u. Spoiwem trzymającym ich obu w obozie niemiec­kim była lingua franca skrajnej prawicy: nienawiść do Żydów. Zwięźle ujął to jeden z autorów OUN-u: „Niech żyje wielka, niepodległa Ukraina bez Żydów, Polaków i Niemców! Polacy za San, Niemcy do Berlina, Żydzi na szubienice”234. Latem 1941 roku Alfred Rosenberg, samozwańczy „ekspert w sprawach wschodnich” Hitlera, zaczął przygotowywać zawiłe plany zarządzania wschodem Europy. Proponował zachowanie „jednostek narodowych”, takich jak Ukraina, choć – o czym nie wiedział żaden z przywódców OUN-u – owe pseudonarody miały wkrótce zostać wchłonięte w całości przez olbrzymie, kontrolowane przez Niemców bloki administracyjne, nazywane Komisariatami Rzeszy. W instrukcjach wydanych dla przyszłych komisarzy (Niemcy zachowywali stare sowieckie tytuły) Rosenberg wspominał o utworzeniu „wolnego państwa ukraińskiego blisko powiązanego z Niemcami”. Te fałszywe słowa stanowiły zasłonę dla nikczemnego mydlenia oczu. Hitler, co Rosenberg bardzo dobrze rozumiał, nigdy nie uznałby suwerenności żadnego nieniemiec­kiego bytu na Wschodzie. Wszystko, co Rosenberg mógł zaproponować, to niejasny status narodów wasalnych pod zwierzchnią władzą Niemiec. Owe tymczasowe „jednostki narodowe” miały ostatecznie zniknąć. W ciągu kilku dziesięcioleci każda tożsamość narodowa miała się rozpuścić w kwaśnej kąpieli okupacji niemieckiej. Pozując na obrońcę antybolszewickich tożsamości narodowych, Rosenberg nigdy nie zwątpił w nazistowską maksymę mówiącą, iż podbój zakończy się „całkowitym zniszczeniem administracji judeobolszewickiej” oraz „rozległą eksploatacją” byłych ziem radzieckich, a przede wszystkim urodzajnych gospodarstw ukraińskich235. Rosenberg oczywiście nie podzielił się tymi planami z ukraińską emigracją. Wiosną 1941 roku, kiedy Hitler zachowywał się coraz bardziej buńczucznie wobec Stalina, przywódcy OUN-u, nieświadomi zamiarów Niemców, zaczęli obmyślać plany wykorzystania przyszłego niemieckiego ataku na Związek Radziecki. Zarówno Melnyk, jak i Bandera słali do Kancelarii Rzeszy błagalne memoranda mające skłonić Niemców do utworzenia ukraińskich oddziałów wojskowych, które zostałyby wyszkolone przez Wehrmacht. Przedstawiciel OUN-B pułkownik Riko Jary spotkał się z Canarisem i feldmarszałkiem Waltherem von Brauchitschem, który również gorąco sympatyzował z ukraińskimi aspiracjami236. Po tygodniach targów Jaryj osiągnął nieformalne porozumienie z „ekspertem do spraw wschodnich” OKW profesorem Hansem Kochem i Theodorem Oberländerem. Mówiło ono o rozpoczęciu szkolenia dwóch batalionów liczących łącznie około 700 ludzi. Z Oberländerem jeszcze się spotkamy. Był on, podobnie jak Himmler, wykształconym agronomem i przez długi czas prowadził reakcyjną agitację. W 1935 roku został asystentem Ericha Kocha, wówczas gauleitera Prus Wschodnich. Otrzymał wtedy zadanie „badania” mniejszości etnicznych na granicy polskiej. Dlatego uważano go za „eksperta w sprawach wschodnich”. Canaris nie otrzymał zgody Hitlera na rozpoczęcie negocjacji z Ukraińcami ani nawet o nią nie zabiegał. Zarówno on, jak i inni oficerowie Abwehry prowadzili rozmowy wyłącznie z bardziej radykalną frakcją Bandery – OUN-B. Niemieccy oficerowie nalegali, aby porozumienie pozostało tajne. Hans Koch ostrzegł Jaryja, że realistycznie patrząc, wciąż zmieniająca się niemiecka polityka wschodnia może ostatecznie pokrzyżować cele polityczne Ukraińców237. Istniało ryzyko, ale „kto nie ryzykuje, ten nie ma”. Konieczne było, aby Canaris utrzymał Rosjan w nieświadomości, pakt o nieagresji bowiem wciąż obowiązywał. Obawiał się, że Ribbentrop, niemiecki architekt przymierza, mógłby zdradzić spisek Abwehry. Prowadzone od dłuższego czasu negocjacje z Mołotowem stanowiły największe osiągnięcie Ribbentropa jako

hitlerowskiego ministra spraw zagranicznych. Nie chciał, aby jego wielka intryga została tak szybko zaprzepaszczona. Było niemal pewne, iż zarówno Heydrich, jak i Himmler wiedzieli, co się święci. Można też sobie wyobrazić, że Canaris chciał, aby dwie brygady ukraińskie odegrały identyczną rolę w „samooczyszczaniu” jak bojówki LAF na Litwie. Ukraińcy nazywali bataliony Drużynami Ukraińskich Nacjonalistów lub DUN-ami. Abwehra nadała im romantycznie brzmiące kryptonimy: Organisation „Roland” (na cześć średniowiecznego francuskiego rycerza, który poległ w bitwie z Saracenami) i Sonderformation „Nachtigall” (jego rekruci najwyraźniej lubili śpiewać). Oba bataliony pod płaszczykiem „dywizji robotniczych” zostały przeszkolone przez oficerów Abwehry w Austrii i na Śląsku. Canaris przydzielił rekrutów „Nachtigall” do z.b.V 800 „Brandenburg”, specjalnej jed­nostki wojskowej, albo do oddziałów „K”, które swój chrzest bojowy przeszły podczas ataku na Polskę. Wielu z ich oficerów było Niemcami sudeckimi lub polskimi volksdeutschami. Pod koniec kampanii w Polsce Canaris przekształcił oddziały „K” w 1. Kompanię Szkoleniową (niemiecką kompanię do zadań specjalnych), stacjonującą w Brandenburgu – stąd ich nazwa „brandenburczycy”. Jednostka ta przypominała francuską Legię Cudzoziemską albo brytyjski SAS i zyskała po wojnie fałszywie romantyczną reputację. Canaris zwerbował jej żołnierzy wśród obywateli państw bałtyckich, Rumunów, mieszkańców południowego Tyrolu, Afryki, Palestyny, a nawet Australii. ­Dowódca jed­nostki „Brandenburg” Theodor von Hippel podczas I wojny światowej walczył u boku generała Paula Emila von Lettowa-Vorbecka w Afryce Wschodniej. W 1914 roku Niemcy zwerbowali dziesiątki tysięcy afrykańskich najemników, znanych jako askaris (słowo to po arabsku oznacza „żołnierza”). Obecnie w ten sposób będą nazywać rekrutów pochodzących z ziem ukraińskich i z innych państw Europy Wschodniej. Hippel przechwalał się, że „brandenburczycy” „mogliby porwać diabła z piekła”238. W Wiedniu pojawiły się tysiące ukraińskich uchodźców. To w starej stolicy cesarstwa austriackiego Jaryj znalazł rekrutów do „Rolanda”. Następnie oficerowie Abwehry wysłali ich na szkolenie do Saubersdorfu w Austrii. Około 300 Ukraińców, których zebrał w Krakowie Roman Szuchewycz, szef wojskowej sekcji frakcji Bandery, odbyło szkolenie w Neuhammer (Świętoszowie) na Śląsku. Według Aufgaben für Ukrainer-Organisationen zadanie obu batalionów polegało na pomocy w zapewnieniu „oddziałom niemieckim bezpieczeństwa przemarszu przez tereny nieokupowane przez armię niemiecką, w szczególności poprzez rozbrajanie Rosjan”239. Ukraińców zachęcano do myślenia, że jeśli będą dobrze walczyć, oba bataliony mogą zostać połączone. Abwehra wydała ludziom „Rolanda” czeskie mundury przypominające te noszone przez ukraińskich żołnierzy w 1918 roku. „Nachtigall” otrzymał uniformy w kolorze feldgrau, jakie miał Wehrmacht, z niebiesko-żółtą wstążką. Podczas negocjacji z Wehrmachtem Jaryj nalegał, aby ukraińscy rekruci przysięgali wierność nie Hitlerowi, ale Ukrainie i OUN-owi. Canaris uznał zatem w tajemnicy ukraińską autonomię w służbie Rzeszy. Chociaż plany Canarisa pozostawały tajne, oportunista Gottlob Berger szef werbunku u Himmlera, także zwietrzył okazję. Do końca kwietnia 1941 roku przeprowadził on zaciąg ochotników spośród etnicznych Niemców, Flamandów, Holendrów, Duńczyków i Norwegów. Dlaczego by nie przyciągnąć też proniemiecko nastawionych Ukraińców? – pomyślał. 28 kwietnia 1941 roku napisał do Himmlera, proponując werbunek do Waffen SS kilkuset ukraińskich emigrantów mówiących zarówno po ukraińsku, jak i po niemiecku. Sekretarz Himmlera Rudolf Brandt wkrótce odpowiedział zwięźle sformułowaną notatką: „Reichsführer SS nie zamierza na tym etapie podejmować żadnych działań związanych ze szkoleniem wojskowym tych ludzi”240. Odpowiedź Himmlera interpretowano tak, jak gdyby idea werbunku „słowiańskich podludzi” wzbudzała w nim niechęć. To błąd. Himmler z zapałem studiował historię i raczej nie

uszedł jego uwadze fakt, iż Galicja była austriackim Kronland (krajem koronnym), dlatego też w żyłach wielu jej mieszkańców mogła płynąć domieszka krwi nordyckiej. Niemcy używali dla najważniejszego miasta tego regionu nazwy Lemberg. O dzisiejszym Lwowie mówiło się „Mały Wiedeń Wschodu”. 50 tys. spośród jego obywateli było dumnych z tego, że ich pierwszym językiem jest niemiecki. Możemy być niemal pewni, iż Himmler nie odrzucił propozycji Bergera z pobudek rasowych. Podobnie jak Rosenberg podejrzliwie podchodził do OUN-u, a w szczególności do radykalnej frakcji Bandery, chociaż sympatyzował z jej wściekłym szowinizmem. Zastrzeżenie Brandta: „na tym etapie”, często bywa pomijane. Niecałe dwa lata po odrzuceniu propozycji Bergera z 1941 roku Himmler pozwoli na przeprowadzenie w Galicji zaciągu do SS. Przywództwo OUN-B dalekie było od odgrywania roli pasywnych kolaborantów i w okresie poprzedzającym dzień 22 czerwca 1941 roku nękało rząd niemiecki memorandami przypominającymi o pierwszeństwie interesów ukraińskich i ostrzegającymi przed konsekwencjami grożącymi w przypadku, gdyby je zignorowano241. Priorytetami Himmlera były operacje policyjne i pacyfikacje. Heydrich jasno wyraził to w liście do HSSPF: eksterminacja elementów „niepożądanych” miała zostać przeprowadzona z „bezwzględną siłą”242. Na obszarze środkowej i północnej Ukrainy zadanie to przypadło Einsatzgruppe C. Podobnie jak dowódcy Einsatzgruppe A, działającej na terenie państw bałtyckich, dowódcy SD skierowani na Ukrainę także otrzymali instrukcje Heydricha nakazujące im podżeganie do pogromów i wykorzystywanie miejscowych „do osiągnięcia (...) celów”. W tym miejscu zbiegały się interesy niemieckie i ukraińskie. Podczas zgromadzenia OUN-u w Krakowie Bandera twierdził: Żydzi w Związku Radzieckim są najwierniejszymi zwolennikami rządzącego krajem reżimu bolszewickiego i awangardą moskiewskiego imperializmu na Ukrainie. Moskiewsko-bolszewicki rząd wykorzystuje antyżydowskie nastroje ukraińskich mas, aby odwrócić ich uwagę od prawdziwej przyczyny ich nieszczęść i, z czasem, w chwilach frustracji, skierować je na pogromy Żydów. OUN walczy z Żydami jako rekwizytami reżimu moskiewsko-bolszewickiego, jednocześnie uświadamia masom fakt, iż głównym wrogiem jest Moskal243. Następnie dwa tygodnie przed datą planowanego ataku na Związek Radziecki „umiarkowany” rywal Bandery Melnyk wysłał telegram do Hitlera, w którym zapewniał, że on sam mógłby najlepiej reprezentować niemieckie interesy na Ukrainie. Podobnie jak wielu innych błagających nacjonalistów dobijających się do drzwi Kancelarii Rzeszy, Melnyk nie otrzymał żadnej odpowiedzi. Tuż przed rozpoczęciem operacji „Barbarossa” wysłał kolejną prośbę, domagając się możliwości maszerowania z Wehrmachtem ramię w ramię, by zbudować nową Europę „wolną od Żydów, bolszewików i plutokratów”244. Szansa na rozpoczęcie spełniania się tego fanatycznego marzenia miała nadejść całkiem szybko. 18 czerwca, po zakończeniu szkolenia, batalion „Nachtigall” wkroczył na terytorium Generalnego Gubernatorstwa i przybył do Przemyśla. Przepływająca przez środek miasta rzeka San dzieliła je przed inwazją niemiecką na część należącą do Rzeszy i do Związku Radzieckiego. Tego lata poziom jej wód był niski. Płynęły one niemrawo między połyskującymi w letnim słońcu błotnistymi brzegami. Nocą 22 czerwca Ukraińcy przekroczyli San i weszli na terytorium ZSRR. Nie napotykając oporu, rozpoczęli marsz w kierunku Lwowa. Batalionem „Nachtigall” dowodził przywódca OUN-u Roman Szuchewycz. Otrzymywał on jednak rozkazy od porucznika Abwehry dr. Hanza-Albrechta Herznera. Szuchewycz wspominał później, iż czuł się „jak zwykły rekrut”, a nie dowódca. Za „Nachtigallem” szły pochidne hrupy (po niemiecku Marsch­ketten, grupy marszowe) – oddziały paramilitarne, które Bandera sformował z młodych, fanatycznych nacjonalistów. Miały one przejąć zadania policyjne, objąć kontrolę nad prasą i administracją

w „wyzwolonej Ukrainie”. W tym samym kierunku szybko poruszały się dwa komanda Einsatzgruppe C. Bandera miał wszelkie powody, aby być pewnym, iż w ciągu kilku dni zostanie prezydentem suwerennego państwa ukraińskiego, terytorialnie ograniczonego do Galicji. 330 ukraińskich rekrutów Abwehry pędziło w kierunku Lwowa, chcąc za wszelką cenę wyprzedzić pozostające w tyle armie niemieckie. Czuli na sobie ciężkie brzemię oczekiwań. Wczesnym rankiem 22 czerwca zwarte formacje bombowców Luftwaffe i bombowców nurkujących Stuka z warkotem wzbiły się w bezchmurne niebo nad zachodnią Ukrainą. Wywiad niemiecki meldował, że miasta, takie jak Lwów i Tarnopol, zostały umocnione i mogą zatrzymać natarcie. Atak Luft­waffe miał je zmiękczyć245. Ogłuszający odgłos uderzenia niemieckiego zasiał strach w sercach 160 tys. Żydów mieszkających we Lwowie. Wielu z nich uciek­ło z okupowanej Polski. Atak był zaskoczeniem dla przebywających w mieście władz sowieckich, które teraz próbowały organizować ewakuację. Dysponowały jednak zbyt małymi środkami. Dodatkowo niemieckie bombowce uszkodziły drogi i linie kolejowe. Dla Sowietów priorytetem była ewakuacja funkcjonariuszy partii komunistycznej i ekspertów technicznych. Chcąc ułatwić ucieczkę Rosjanom i Polakom, spanikowane władze radzieckie wydały rozkazy zabraniające Żydom opuszczania swoich domów. Wszyscy żydowscy uchodźcy z miasta byli zawracani. Rada Żydowska szacowała, że podczas gdy siły niemieckie i ich ukraińskie bataliony nacierały od zachodu, Sowieci zamknęli w ten sposób w lwowskiej pułapce 150 tys. Żydów. Po przekroczeniu przez „Nachtigall” granicy sowieckiej Bandera rozesłał kurierów z ulotkami mówiącymi: „Ludu, zniszcz wroga! Wiedzcie to! Moskwa, Polska, Węgrzy, Żydzi – to wasi wrogowie, zniszczcie ich”. Według raportów Geheime Feldpolizei jej ukraińscy tłumacze bez zastrzeżeń godzili się na to, że „trzeba zabić każdego Żyda”. Inny z przywódców OUN-B informował Banderę: „tworzymy milicję, która pomoże pozbyć się Żydów”246. Wraz z przesuwaniem się niemieckiej linii frontu na wschód wioski i miasta wschodniej Galicji ogarniał, niczym pożar buszu, „nastrój pogromu”. Dzięki Stalinowi i jego aparatczykom z NKWD ognisko zamieniło się w piekło. Uciekający Sowieci zostawili bowiem za sobą makabryczne pozostałości politycznego terroru. Podczas okupacji radzieckiej NKWD zapełniło więzienia wschodniej Galicji, w tym Brygidki we Lwowie i więzienie w Złoczowie pod Lwowem, Żydami, Polakami i Ukraińcami. Wszystkich ich oskarżano, że są „wrogami ludu” albo sabotażystami. 24 czerwca, kiedy szybko przemieszczające się siły niemieckie zawróciły, by zamknąć w okrążeniu IV Korpus Zmechanizowany generała majora Własowa w pośpiechu skierowany do obrony tego odcinka frontu, Ławrientij Beria, szef sowieckich tajnych służb, wysłał do swoich regionalnych przedstawicieli rozkaz rozstrzelania wszystkich „więźniów politycznych”. Chodziło mu o osoby aresztowane za „działalność kontrrewolucyjną”, za sabotaż gospodarczy i polityczny oraz za „działalność antyradziecką”. Stalin, co do pewnego stopnia jest zrozumiałe, obawiał się, że finansowana przez Niemców „piąta kolumna” będzie siać spustoszenie na terenie zachodniej Ukrainy. Nie wszyscy więźniowie przebywający w sowieckich więzieniach mieli jakiekolwiek związki z OUN-em. Wielu z nich było Żydami. Plan Bandery rzeczywiście zakładał wzniecenie, przy wsparciu Niemców, powstań przeciwko sowieckiemu ciemięzcy mających tym samym pomóc wojskom hitlerowskim247. Kiedy tylko nadeszły rozkazy od ­Berii, enkawudziści wzięli się do mordowania tysięcy więźniów. Niektórych rozstrzelano, innych zatłuczono młotami albo rozerwano granatami ręcznymi wrzucanymi do cel. Stosy trupów rosły. Garstka więźniów uratowała się dzięki temu, że wysmarowała sobie twarze krwią i ukryła się pod ciałami zabitych towarzyszy. Sowieci pogrzebali ciała niektórych swoich ofiar, ale wiele innych porzucili na więziennym dziedzińcu, a wśród nich zwłoki brata dowódcy „Nachtigall” Romana Szuchewycza – Jurija. Lato 1941 roku było na Ukrainie gorące. Brygidki zmieniły się

w cuchnącą kostnicę. W 1975 roku amerykański prawnik Alfred-Maurice de Zayas natknął się na niezbadane dokumenty WUSt-u – Wehrmacht Untersuchungsstelle (Biuro do spraw Zbrodni Wojennych), wyspecjalizowanego wydziału OKH badającego naruszenia prawa i zasad prowadzenia wojny przez aliantów. W 1941 roku WUSt meldowało o masakrze we Lwowie i w innych miejscach, dokonanej przez agentów NKWD248. „Źródła” de Zayasa w Wehrmachcie z definicji są stronnicze. Pisząc w roku 2000, mówi on też o „zdominowanym przez Żydów NKWD”. Owe antysemickie oszczerstwa, które zdaniem de Zayasa tłumaczą okrucieństwo lwowskiego pogromu, całkowicie kompromitują wartość jego badań. Odkrycia de Zayasa, jak można się było spodziewać, zostały wykorzystane przez antysemitów i negacjonistów Holokaustu249. Niemniej jednak wiele relacji naocznych świadków, zebranych przez agentów WUSt-u, bez upiększeń ukazuje horror zastany w więzieniach NKWD: Odkryliśmy (...) w pierwszych czterech piwnicach znaczną liczbę zwłok, których górna warstwa była względnie świeża, a dolne warstwy sterty znajdowały się już w stanie zaawansowanego rozkładu. Ciała znajdujące się w czwartej piwnicy pokryte były cienką warstwą piasku. Na pierwszym dziedzińcu znaleźliśmy kilkanaście par noszy poplamionych krwią. Na jednych z nich zobaczyłem ciało mężczyzny zabitego strzałem w tył głowy (...). Wydałem rozkaz natychmiastowego opróżnienia cel. W ciągu kolejnych trzech dni wyniesiono na dziedziniec 423 ciała, celem przeprowadzenia identyfikacji. Wśród zwłok, oprócz starszych mężczyzn i kobiet, znajdowały się także ciała małych chłopców w wieku 10, 12 i 14 lat oraz młodych kobiet w wieku 18, 20 i 22 lata. „Enkawudziści biegali od celi do celi i strzelali do więźniów (...) wtedy usłyszałem: »Szybko na dziedziniec. Samochody czekają«”. Ostatnie oddziały NKWD uciekły ze Lwowa nocą 29 czerwca, nękane przez fanatycznych powstańców z OUN-B. Nie trzeba dodawać, że mieszkańcy Lwowa pochodzenia żydowskiego nie ponosili żadnej odpowiedzialności za te ohydne zbrodnie. Nazajutrz o godzinie 4.30 rano batalion „Nachtigall” ze śpiewem na ustach wkroczył do Lwowa. Wypełniając rozkazy, zajął punkty strategiczne, w tym stację radiową na wzgórzu Wysoki Zamek w centrum miasta. Wkrótce przybyły też: pułk „Brandenburg”, 1. Dywizja Strzelców Górskich oraz pozostałe siły XLIX Korpusu Górskiego Wehrmachtu. Nie trwało długo, zanim Niemcy odkryli w Brygidkach zwłoki więźniów NKWD. Jeden z Niemców, naoczny świadek cytowany przez de Zayasa, opisuje „wynoszenie” z ­Brygidek 423 ciał oraz setek kolejnych z byłego więzienia OGPU (Obiedinionnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije – Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny) na Zamarstynowie. Wiele zwłok znajdowało się w stanie zaawansowanego rozkładu i bez odpowiednich masek lub tlenu odór był nie do wytrzymania. Jak widać to na materiale niemieckiej kroniki filmowej Wochenschau (nakręconej przez wojskowego operatora), żołnierze niemieccy zgromadzili Żydów i zmusili ich do dalszego wyszukiwania i przewożenia zwłok wozami do miasta250. Była to typowa dla Niemców sztuczka polegająca na przypisaniu winy poprzez skojarzenie – teatralne oszustwo, podczas którego zmuszano Żydów do pokazywania nabrzmiałych i okaleczonych ciał ­wyniesionych z więziennych kostnic i stania obok nich. Jakkolwiek prymitywny, był to przeraźliwie skuteczny sposób przypisania winy za zbrodnie NKWD każdemu Żydowi we Lwowie. W tym samym czasie do miasta przybyły oddziały Einsatz­gruppe C, dowodzonej przez SS-Brigadeführera dr. Ottona Rascha. Meldowały one później, iż „przed wycofaniem się Rosjanie rozstrzelali 3000 mieszkańców. Ich zwłoki, ułożone w sterty i pogrzebane w więzieniu GPU, są potwornie okaleczone. Ludność jest bardzo podekscytowana: udało się już zebrać

1000 Żydów”. Innymi słowy: wszystkim Żydom, którzy wpadli w ręce mściwych mieszkańców Lwowa, zostanie teraz wymierzona sprawiedliwa kara. Krążyły pogłoski, że wymordowano wszystkich działaczy OUN-u i krewnych żołnierzy służących w batalionie „Nachtigall”. Niemcy wystawiali fotografie okaleczonych ciał w witrynach sklepowych, dołączając opisy obwiniające za to Żydów. Mit o tym, że wszyscy bolszewicy byli Żydami, został zatem, zdaniem Golczewskiego, postawiony na głowie: wszyscy Żydzi byli bolszewikami, zbrodniczymi agentami Moskwy. Według raportu Einsatzgruppe Rash „utworzył miejscową milicję ukraińską” (prawdopodobnie wchłonął ludzi Bandery). W dniach od 30 czerwca do 3 lipca Niemcy i Ukraińcy siali zniszczenie na ulicach Lwowa. Bili Żydów na śmierć albo wlekli ich do więzienia Brygidki, aby wynosili z niego kolejne ciała i myli tam podłogi oraz ściany. Kiedy tylko „oczyszczanie więzień” zostało chociaż częściowo ukończone, Ukraińcy zamknęli w nich Żydów. Philip Friedman, który przeżył ludobójstwo na Ukrainie, wspomina: „nowo utworzona milicja ukraińska zaczęła chodzić po żydowskich domach, wyciągając z nich mężczyzn, a często też i kobiety (...). Świadkowie opowiadają, że dziedziniec i ściany więzienia Brygidki były poplamione świeżą krwią i kawałkami ludzkich mózgów do wysokości drugiego piętra”. Doktor Rash meldował RSHA w Berlinie, iż „ukraińska ludność podjęła godne pochwały działania przeciwko Żydom” nie tylko we Lwowie, ale też dalej na wschód: w Dobromilu, Tarnopolu i Samborze. Jeden z członków OUN-B jasno opisał swoje intencje: „Nie chcemy, żeby polscy i żydowscy posiadacze ziemscy i bankierzy wrócili na Ukrainę. Śmierć Moskalom, Żydom i innym wrogom Ukrainy!”251. Niektórzy historycy ukraińscy nadal zaprzeczają, jakoby batalion „Nachtigall” wziął udział w pogromie lwowskim, albo tłumaczą ataki na Żydów, do których doszło w tym mieście, jako „reakcję” na odkrycie zbrodni sowieckich. Pod koniec wojny przedstawiciel OUN-u wydał oświadczenie: Wycofując się (...) bolszewicy zabili 383 mieszkańców miasta. W ich eksterminacji brali udział głównie Żydzi. Reakcja ludności [podkreślenie autora] po ucieczce czerwonych była bardzo stanowcza. Wszyscy Żydzi w mieście zostali wymordowani [podkreślenie autora]. Po przybyciu Niemców ludzie odmówili pogrzebania ich zwłok252. Oświadczenie to pokazuje, że Ukraińcy przyjęli stanowisko propagandy niemieckiej, jakoby zbrodnie zostały dokonane „głównie przez Żydów”. Co więcej, przyznaje ono, że „wszyscy Żydzi zostali wymordowani” oraz że reakcja „ludności była stanowcza”. Samo pojęcie „ludności” jest w rzeczy samej bardzo nieprecyzyjne. Czy rekruci Abwehry przyłączyli się do rzezi? To pytanie okazało się bardzo trudne. Wiele relacji świadków jest w najlepszym razie niewiarygodnych. Nie mówią one wyraźnie, kto brał udział w masakrze, lecz wspominają jedynie o Ukraińcach ubranych w jakieś mundury. Sprawę dodatkowo komplikuje to, iż Abwehra wydała rekrutom „Nachtigall” niemiec­kie mundury w kolorze feldgrau. Członków „Rolanda”, noszących stare czeskie uniformy, łatwiej byłoby zidentyfikować. Ostatnio ujrzały światło dzienne dowody, dzięki którym udało się rozwiązać wiele zagadek związanych z pogromem lwowskim i które ponad wszelką wątpliwość łączą z nim ludzi z batalionu „Nachtigall”. W połowie lat pięćdziesiątych XX wieku wschodnioniemiecki Die Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes – Bund der Antifaschistinnen und Antifaschisten (VVN-BdA e.V. lub po prostu VVN – Związek Prześladowanych przez Nazizm) rozpoczął śledztwo w sprawie wojennej działalności dr. Theodora Oberländera, będącego wówczas prominentnym politykiem w rządzie Republiki Federalnej Niemiec kanclerza Konrada Adenauera. Śledztwo prowadzone przez VVN i późniejszy proces miały oczywiście podstawy polityczne, co nie oznacza, że zebrane w ich trakcie dowody nie przedstawiają żadnej wartości historycznej. Przypomniano wówczas, iż Oberländer odegrał główną rolę w negocjacjach

z przedstawicielami OUN-B w sprawie utworzenia batalionu ukraińskiego. Został wtedy przydzielony do „Nachtigall” jako „oficer doradzający”. W 1960 roku wschodnioniemiecki sąd zaocznie skazał Oberländera na karę dożywotniego więzienia. Po zjednoczeniu Niemiec w 1993 roku wyrok ten uchylono253. Omawiając dowody, wschodnioniemiecki prokurator definitywnie stwierdził: „pojedynczy ukraińscy żołnierze »Nachtigall« brali udział w atakach na Żydów w centrum miasta. Podsumowując, można uznać, że ukraiński oddział 2. kompanii batalionu »Nachtigall« dopuścił się aktów przemocy wobec Żydów zgromadzonych w więzieniu NKWD”. Jeden z byłych rekrutów batalionu, przesłuchiwany przez niemieckich śledczych, przyznał: „podczas naszego marszu na własne oczy widzieliśmy ofiary żydowsko-bolszewickiego terroru [sic], które zwiększały naszą nienawiść do Żydów. Rozstrzelaliśmy potem wszystkich Żydów, jakich udało nam się znaleźć w dwóch wioskach”254. Jego zeznanie sprawia, że wydaje się mało prawdopodobne, aby żołnierze „Nachtigall” nie przyłączyli się do masakry Żydów we Lwowie, w którym Niemcy prezentowali ofiary „żydowsko-bolszewickiego terroru”. Do potwornych pogromów doszło w wielu wioskach i miasteczkach wschodniej Galicji. 1 lipca w nocy Złoczów został ciężko zbombardowany przez Luftwaffe. Rankiem następnego dnia niemiecka 9. Dywizja Pancerna wjechała do miasteczka. Hordy młodych członków OUN-u z niebiesko-żółtymi opaskami na rękach wyległy na ulice i machając ukraińskimi flagami, witały niemieckich żołnierzy. Według relacji „Ukraińcy byli w ekstazie (...). Przybyli z wiosek, ubrani w ukraińskie stroje ludowe, śpiewali swoje ukraińskie piosenki”255. Niemcy szybko odkryli ułożone na stertę szczątki ludzi rozstrzelanych przez NKWD. Tak jak we Lwowie, spędzono tam miejscowych Żydów. Trzymani na muszce byli zmuszeni do odkopania ciał, z których wiele zdążyło już poczernieć i nabrzmieć, i ułożenia ich w równych rzędach. Niemcy poprosili wieśniaków, żeby przyjrzeli się zwłokom i zidentyfikowali swoich przyjaciół i krewnych. Dziesięciu ukraińskich policjantów i dwóch esesmanów zajęło pozycje w pobliżu. Chociaż prawdziwi sprawcy dawno już uciekli na Wschód, domagano się zemsty. Przerażająco szybko rozpoczęło się zabijanie. Esesmani zaczęli strzelać z karabinów maszynowych do żydowskich mężczyzn, których zmuszono, by stanęli obok rzędów zwłok. W tym czasie do Złoczowa dotarły oddziały Dywizji Waffen SS „Wiking”, które z ochotą dołączyły do fanatyków z OUN-u i innych oddziałów SS mordujących żydowskich mężczyzn, kobiety i dzieci. Szał zabijania trwał cztery dni. Generał Wehrmachtu Karl Heinrich von Stülpnagel, dowodzący 17. Armią, z niezmąconym spokojem obserwował rozwijającą się katastrofę i nie zrobił nic, by jej zapobiec. 30 czerwca przybył do Lwowa stronnik Bandery Jarosław Stećko. Był synem greckokatolickiego duchownego, młodym, nadpobudliwym i bezwzględnym człowiekiem. Dzięki swojemu fanatycznemu poświęceniu stał się jednym z czołowych przywódców OUN-u. W wieku 20 lat został członkiem Krajowego Kierownictwa, a 7 lat później zaproszono go do wejścia w skład Prowidu (zarządu). Kiedy doszło do rozłamu między Melnykiem i Banderą, Stećko stanął po stronie tego drugiego. Odegrał główną rolę w zakładaniu Banderowskiej siatki komórek i grup do zadań specjalnych na okupowanej przez Sowietów Ukrainie. 30 czerwca, pod koniec dnia, Stećko wezwał do siebie miejscową grupę operacyjną OUN-u i poinformował ją, że wkrótce proklamuje „odrodzenie [sic] państwa ukraińskiego”. Wydał rozkaz członkom OUN-u, którzy zajęli rozgłośnię radiową, aby czekali w pogotowiu. O godzinie 20 tego wieczoru Stećko zaprosił setki Ukraińców na spotkanie w budynku organizacji Proswita na Starym Mieście. Ubrany w wojskowy płaszcz pojawił się na nim spóźniony. Towarzyszyło mu dwóch oficerów. Jednym z nich był oficer Abwehry profesor Hans Koch. Kiedy Stećko wstał, by zabrać głos, jego okulary połyskiwały w blasku świec stanowiących jedyne oświetlenie sali. Zaskoczył publiczność, proklamując, jako przedstawiciel

OUN-B, narodziny „suwerennego i zjednoczonego” państwa ukraińskiego. Następnie popędził do rozgłośni radiowej, gdzie ponownie odczytał proklamację. Odebrał ją OUN w Krakowie, a wkrótce potem Berlin. Bandera i Stećko sprawili, że Rosenberg i szef Abwehry Canaris, który utworzył ukraińskie bataliony, popadli w rozterkę. Zajęci ekscytującym pochodem Wehrmachtu na Wschód nie zauważyli nacjonalistycznej intrygi knutej pod ich nosami. 3 lipca Stećko wysłał list do Hitlera zaczynający się od gratulacji – przedwczesnych, jak się wkrótce okaże – dla „Jego Ekscelencji Führera i Kanclerza Rzeszy” z okazji zwycięstwa nad „moskiewskim bolszewizmem”. Stećko informował Hitlera, iż naród ukraiński ma do odegrania kluczową rolę w niemiec­kim planie „budowy Nowej Europy obejmującym jej wschodnie rubieże”. „Suwerenne państwo” ukraińskie zajmie w niej miejsce jako „całkowicie oddany, wolny członek europejskiej rodziny narodów”256. List Stećki dotarł do Kancelarii Rzeszy dopiero po dwóch tygodniach. Do tego czasu Banderowska wolna Ukraina przestała istnieć. Pochopna deklaracja Stećki była niczym grom z jasnego nieba. W tym czasie Wehrmacht torował sobie drogę w kierunku Kijowa. W ciągu tygodnia władze niemieckie niewiele mogły zrobić, żeby uporządkować chaos we Lwowie. Jednakże w Krakowie władze Generalnego Gubernatorstwa w osobie sekretarza Ernsta Kundta i innych wysokich rangą jego przedstawicieli zareagowały natychmiast. Wezwały Banderę i innych przywódców OUN-B na spotkanie. Wówczas Kundt w bezpośrednich słowach poinformował Banderę, że Niemcy są narodem zdobywców, a nie wyzwolicieli. Rzesza nie jest sojusznikiem Ukraińców, albowiem byt narodowy o nazwie Ukraina nie istnieje. Wyłącznie Hitler i Naczelne Dowództwo Wehrmachtu, jako zdobywcy, mieli naturalne prawo utworzyć nowy rząd. Kiedy Führer opisywał Ukrainę jako „ogród Edenu”, miał na myśli to, że widzi ją jako tabula rasa, którą będą uprawiać niemieccy osadnicy. „W ciągu 20 lat – przewidywał – oprócz tubylców zamieszka na Ukrainie 20 milionów ludzi. Za 300 lat nasz kraj będzie jednym z najładniejszych ogrodów na świecie. Jeśli zaś chodzi o ludność miejscową, będziemy musieli bacznie się jej przyjrzeć”. Oczywiście nietrudno zrozumieć, dlaczego Ukraińcy wierzyli, że proklamowanie niepodległej Ukrainy ujdzie im na sucho. Canaris wydawał się popierać ich żądania pod tym względem. Kapryśne przemyślenia Rosenberga na temat „wolnej Ukrainy” pojawiły się wyłącznie w tajnych dokumentach. Niemniej jednak w nazistowskim „państwie chaosu”, którego polityka zagraniczna przypominała wielogłowego potwora, nietrudno zrozumieć, iż Bandera uważał, że może przejąć inicjatywę. Podczas owego upokarzającego spotkania w Krakowie Kundt w brutalny sposób wyprowadził go z błędu. „Tylko Adolf Hitler – wrzeszczał – może zdecydować, co stanie się [na Ukrainie]”257. 5 lipca Niemcy aresztowali Banderę i innych członków Ukraińskiego Komitetu Narodowego. Pomimo odmowy wycofania deklaracji niepodległości przez OUN-B Ukrainę spotkał ten sam los co Karpato-Ukrainę. Wieczorem 30 czerwca, w chwili kiedy Stećko odczytywał swoją proklamację, Niemcy i Ukraińcy zaczęli zabijać Żydów na ulicach Lwowa i innych miast zachodniej Ukrainy. Nie był to zbieg okoliczności. Proklamacja i pogromy miały wspólne źródło ideologiczne. 9 lipca niemiecka Policja Bezpieczeństwa wywiozła Stećkę do Berlina. Tam przebywał w warunkach aresztu domowego. Spędził ten czas, przygotowując swoją liczącą sześć stron obronę, albo żyttiepys, którą przetłumaczył na niemiecki. Jej wartość historyczna jest trudna do przecenienia. Przedstawia ona strategię i sposób myślenia OUN-u w 1941 roku, bez powojennej racjonalizacji. Stećko zakładał, że Niemcy przyznają Ukrainie taki sam status „niepodległości” jak Słowacji czy Chorwacji. Innymi słowy: klienckim reżimom prowadzącym radykalną politykę wewnętrzną i agresywnie zajmującym się „problemem żydowskim”. Stećko nie traktował swojej proklamacji jako wrogiej wobec Niemiec. Podkreślał, iż w jego spotkaniu uczestniczyli Hans Koch i inni oficerowie niemieckiej armii. Jeden z nich odczytał treść „powitania”.

Tak więc, upierając się przy suwerenności, Stećko bardzo się starał utwierdzić Niemców w przekonaniu, iż każde państwo ukraińskie wesprze Rzeszę pod względem militarnym i gospodarczym. Jego żyttiepys zawiera jeszcze bardziej złowrogą obietnicę: „W pełni dostrzegam niezaprzeczalnie szkodliwą i wrogą rolę Żydów, pomagających Moskwie w zniewoleniu Ukrainy”. Dalej Stećko pisał: „Dlatego też popieram zniszczenie Żydów i potrzebę zastosowania niemieckich metod eksterminacji Żydostwa na Ukrainie, z pominięciem ich asymilacji i temu podobnych”. Niemiecki tłumacz w Berlinie usunął słowa „zniszczenie” i „eksterminacja”, pozostawiając wyłącznie odniesienie do „niemieckich metod”258. Apologeci OUN-u podnoszą, iż podczas krakowskiego zjazdu organizacji w kwietniu 1941 roku Andrij Melnyk potępił pogromy (twierdząc jednocześnie, iż OUN „walczy z Żydami jako rekwizytami reżimu moskiewsko-bolszewickiego”). Podkreślają też, że Stećko napisał swój żyttiepys w warunkach aresztu domowego: wszystko, co powiedział i napisał, było czytane przez władze niemieckie. Jednakowoż wiele innych materiałów instruktażowych OUN-u zawiera identyczne opinie. Na przykład opublikowane w maju 1941 roku „Wytyczne” OUN-B mówią o tym, że likwidacja polskich, radzieckich i żydowskich działaczy „jest dozwolona”. Żydów nazywa się w nich pozostałością reżimu sowieckiego i NKWD „zarówno indywidualnie, jak i jako grupę narodową”. „Zastosujemy wszelkie metody” – deklarował inny z przywódców OUN-u – które prowadzić będą do „zniszczenia” Żydów. W jednym z dokumentów politycznych OUN-u czytamy, że skoro Żydzi witali Sowietów kwiatami, Ukraińcy muszą przywitać Niemców „żydowskimi głowami”. Kiedy tylko Adolf Hitler dowiedział się o wydarzeniach we Lwowie, zareagował natychmiast. Po upokorzeniu Bandery w Krakowie niemieckie władze wojskowe wycofały bataliony „Nachtigall” i „Roland” z linii frontu. Niektórzy z ich rekrutów trafili do 201. Batalionu SS Schuma. Bandera i Stećko, architekci lipcowej deklaracji niepodległości, zostali na rozkaz Hitlera aresztowani i wysłani do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen pod Berlinem, gdzie przeczekali do jesieni 1944 roku. Wściekły Hitler przypomniał wszystkim zainteresowanym, że w 1918 roku podstępni Ukraińcy zamordowali w Kijowie niemieckiego generała Hermanna von Eichhorna. Zdrada OUN-u umocniła Hitlera w przekonaniu, iż wszystkie wschodnie narody należy traktować z wyjątkową ostrożnością. Wydał on rozkaz pozwalający „nosić broń” wyłącznie Niemcom. Był to edykt, do którego szef SS Himmler otwarcie się nie stosował. W następstwie narady zorganizowanej 16 lipca w kwaterze głównej koło Rastenburga (Kętrzyna) Hitler dokonał „terytorialnej” zemsty na karierowiczach z OUN-u, włączając wschodnią Galicję do Generalnego Gubernatorstwa. Führer przypisał Wołyń i „prawobrzeżną Ukrainę” do Komisariatu Rzeszy „Ukraina”, rządzonego przez komisarza Ericha Kocha, który kiedyś powiedział: „Jeśli znajdę Ukraińca, który będzie wart tyle, by usiąść ze mną przy jednym stole, muszę kazać go zastrzelić”. Niemiecka strategia zmierzała do wypatroszenia ziem ukraińskich z ich surowców mineralnych i bogactw rolnych. Naród ukraiński miał zostać zredukowany do roli niewolników. Przywiezieni tu niemieccy zarządcy mieli stać się nową elitą rządzącą jako burmistrzowie, szefowie gospodarstw rolnych, dyrektorzy szkół i – przede wszystkim – dowódcy wszystkich milicji. Chociaż Hitler nazywał Wschód „naszymi Indiami”, zamierzał pozbawić Słowian szkół i uniwersytetów, a nawet książek, aby nie stali się na wpół wykształconym utrapieniem. Nie podobała mu się propozycja Rosenberga, aby odpowiedni Ukraińcy utworzyli antybolszewicką administrację narodową bądź zostali zachęceni do chwycenia za broń przeciwko Stalinowi.

„Nawet jeśli wezwanie cudzoziemców pod broń może wydawać się korzystne, pewnego dnia okazałoby się to dla nas nieodwracalną szkodą”259. Według jednego z urzędników, Ottona Bräutigama, Hitler wyjaśniał Rosenbergowi: Jeżeli pozwolę tym ludziom zapłacić własną krwią za udział w obalaniu bolszewizmu, pewnego dnia będą chcieli, żebym im za to odpłacił. Stracę wówczas swobodę politycznego organizowania ziem na wschodzie Europy. Jeśli chcą pomóc Niemcom, powinni iść pracować do niemieckich fabryk, aby niemieccy żołnierze mogli spokojnie walczyć na froncie260. W okresie od 1941 roku, kiedy Hitler najechał na Związek Radziecki, do 1944 roku, kiedy Armia Czerwona wyparła hitlerowskich okupantów, pod rządami niemieckimi życie straciło ponad milion Ukraińców261. Wśród nich byli ukraińscy Żydzi i romscy jeńcy wojenni, a także dziesiątki tysięcy ludzi deportowanych do Niemiec na brutalne i pozbawione litości „roboty”. Karel Berkhoff pisze, iż Reichskommissariat Ukraine przypominał, w znacznie powiększonej skali, niemiecki obóz koncentracyjny, taki jak choćby ten w Dachau. Terror, publiczne bicie i egzekucje, nadużycia, upokorzenia – oto podstawowe instrumenty niemieckiej władzy. Wreszcie, wielu Ukraińców zajmujących stanowiska z nią związane gorliwie realizowało nazistowską politykę i radowało się, kiedy ich niemieccy zdobywcy deportowali i mordowali Żydów.

Rozdział 6 Tajna wojna Himmlera Wyraźny rozkaz Reichsführera SS: Rozstrzelać wszystkich Żydów. Żydówki zapędzić na bagna. Rozkaz dla brygady kawalerii SS, 31 lipca 1941 Podczas gdy Einsatztgruppen Reinharda Heydricha wkroczyły na Litwę i Ukrainę, rozpoczynając „Holokaust poprzez kule”, Heinrich Himmler planował własny atak SS. Owa tajna wojna rozpoczęła się na początku sierpnia 1941 roku na rozległych bagnach Prypeci (zwanych niekiedy Bagnami lub Błotami Pińskimi), rozciągających się między północną Ukrainą i południową Białorusią. To ziemia niczyja, leżąca w samym środku szybko przesuwającej się linii frontu niemieckiego i nienadająca się do przeprowadzenia konwencjonalnego ataku wojskowego. Tajną wojnę miały prowadzić wyspecjalizowane jednostki wojska – brygady SS – a ich cele i taktyka ukształtowały strategię SS do końca wojny. W trzech brygadach SS służyło wielu nieniemieckich rekrutów, w tym etniczni Niemcy i Duńczycy. Te mało znane formacje coraz bardziej zyskiwały na znaczeniu. Tajna wojna Himmlera w decydujący sposób wpłynęła na rolę, jaką w „krucjacie przeciwko bolszewizmowi” odegrały wszystkie cudzoziemskie milicje. Stały się one awangardą nowego rodzaju prowadzenia walki, którą Himmler nazywał „bandycką wojną”. Przeprowadzenie kampanii nad Prypecią powierzono SS-Gruppenführerowi Hermannowi Fegeleinowi, złotemu chłopcu Himmlera, oraz Brygadzie Kawalerii SS (późniejsza 8. Dywizja Kawalerii SS „Florian Geyer”). Himmler poinstruował swojego ulubieńca: „bądź wierny wielkim ideom Führera” i podejmuj „drastyczne działania [z] bezkompromisową bezwzględnością”. Akcja nad Prypecią zwiastowała decydującą eskalację wojny przeciwko „żydowsko-bolszewickim” wrogom Rzeszy. Himmler rozkazał Fegeleinowi traktować wszystkich żydowskich mężczyzn „jako grabieżców” (co oznaczało, że mogli być natychmiast rozstrzeliwani), a ich kobiety topić w bagnach. Po raz pierwszy rozkazy Himmlera odnosiły się do wszystkich Żydów, nie tylko do mężczyzn. Ubrał on owo schwere Aufgabe (ciężkie zadanie) w płaszczyk rzekomej specjalnej akcji wymierzonej w partyzantów. Do samego końca wojny prowadzona przez SS „bandycka wojna” z partyzantami będzie stanowiła przykrywkę dla ludobójstwa. Hitler zaproponował zastosowanie takiego wybiegu podczas narady na szczycie, jaka odbyła się 16 lipca. „Wojna partyzancka – powiedział przywódcom nazistowskim zgromadzonym w Wilczym Szańcu koło Rastenburga (Kętrzyna) – daje nam przewagę, umożliwiając zniszczenie wszystkiego na naszej drodze. Na tym ogromnym obszarze należy zaprowadzić pokój tak szybko, jak tylko to możliwe. Aby to osiągnąć, trzeba rozstrzelać każdego, kto krzywo na nas spojrzy”262. Hitler nie odnosił się bezpośrednio do Żydów, jednak w lite­raturze antysemickiej często oczerniano ich, nazywając „cwaniakami”. Tak czy inaczej, niemiecka doktryna wojskowa Bandenbekämpfung (walki z bandytami) dawała nazistom nie tylko przykrywkę, ale też określała zasady ich postępowania. Mityczna postać oszukańczego bandyty („który krzywo na nas patrzy”) splatała się z ideą równie kłamliwego Żyda będącego z kolei przedstawicielem bolszewizmu. W meldunkach wojskowych używanie bardziej szlachetnego terminu „partyzant” było zabronione. Himmler podchwycił ten pomysł z entuzjazmem. Po kolejnym spotkaniu z Hitlerem, tym razem w Berlinie, zanotował: „Kwestia

żydowska / eksterminować jako partyzantów”263. Zabójcze równanie, łączące postać Żyda z „bolszewickim bandytą”, zdominowało niemieckie myślenie strategiczne. Na froncie wschodnim generał armii Max von Schenkendorff zaprosił swojego kolegę SS-Obergruppenführera Ericha von dem Bacha i dowódcę Einsatzgruppe Arthura Nebego, aby wspólnie omówić projekt wykładów w celu „wymiany doświadczeń” między armią i SS. Ich główna maksyma brzmiała: „Tam gdzie jest partyzant, jest i Żyd. Tam gdzie Żyd, jest i partyzant”264. Akcja nad Prypecią była istotna również z innego powodu, który często bywa niedostrzegany. Himmler nie mógł posłać grup operacyjnych na bagna, ponieważ oficjalnie były one przypisane do niemieckich grup armii, które omijały bagna, nacierając w głąb Związku Radzieckiego na północ i na południe od tego olbrzymiego dziewiczego terenu. Zamiast tego Himmler zwrócił się do elitarnej Brygady Kawalerii Waffen SS „Florian Geyer”. Uważał on, iż lepiej się ona nadaje do penetrowania tego bagnistego obszaru i do walki z „bandytami”. Himmler stworzył brygady SS rywalizujące z Einsatzgruppen Heyd­richa. Okazały się one równie mordercze. Brygady SS, podobnie jak grupy operacyjne, stały się awangardą „ostatecznego rozwiązania”265. Począwszy od połowy lat trzydziestych XX wieku, Himmler zręcznie opracował wiele dekretów mających na celu scalenie ze sobą niemieckich sił policyjnych i uzbrojonej SS. Zlikwidował tym samym rozróżnienie walki i bezpieczeństwa, policjanta SS i żołnierza SS. Obaj mieli poświęcić się wojnie toczonej przez narodowy socjalizm. W maju 1941 roku Himmler nadał ostatnie szlify swojemu planowi utworzenia ciała wykonawczego mającego, w teorii, sprawować kontrolę nad tak wieloma różnymi rolami, jakie SS odgrywała na okupowanym Wschodzie. Utworzonemu przez siebie Sztabowi Dowodzenia Reichsführera (Kommandostab Reichsführer SS – KSRFSS) powierzył najważniejsze zadanie koordynowania masowych mordów dokonywanych przez bataliony policji, brygady SS i rozmaite oddziały Waffen SS. Szefem Sztabu Dowodzenia Himmler mianował oficera zawodowego armii 56-letniego Kurta Knoblaucha, który wstąpił do SS w 1935 roku. Reichs­führer SS miał nadzieję, że ten pragmatyczny „profesjonalista” wygładzi współpracę z niemieckim Dowództwem Naczelnym, OKH, przebiegającą podczas kampanii w Polsce z problemami266. Wiosną i na początku lata 1941 roku, podczas gdy szef SD Heydrich zajęty był swoimi grupami operacyjnymi, Himmler wykorzystał KSRFSS do werbunku awangardy bojowych oddziałów SS. Ta „prywatna armia” składała się wyłącznie z dwóch brygad piechoty i jednej brygady kawalerii SS. Szybki rozwój KSRFSS wiosną 1941 roku oznaczał, że kiedy pod koniec czerwca Hitler rozpoczął operację „Barbarossa”, Himmler posiadał pod swoją bezpośrednią komendą doborowe oddziały bojowe, uzbrojone zgodnie ze standardami Wehr­machtu i gotowe do prowadzenia wojny z „żydowsko-marksistowskim” wrogiem. Kierowanie rozlokowaniem brygad Himmler przekazał swoim wyższym dowódcom SS i policji (HSSPF), na przykład generałowi SS Erichowi von dem Bachowi, który w 1942 roku stał się jego głównym „łowcą bandytów”. Po wojnie von dem Bach wyznał, iż „walka z partyzantami stanowiła usprawiedliwienie podejmowania innych działań, takich jak eksterminacja Żydów i Cyganów oraz systematyczne zmniejszanie liczebności narodów słowiańskich”267. Akcja na bagnach Prypeci umożliwiła dojście do władzy temu wprawnemu zabójcy, który często prowadził wykłady dla oficerów Wehr­machtu na temat: „Kwestia żydowska ze szczególnym odniesieniem do ruchu bandyckiego”268. Generał SS Erich von dem Bach-Zelewski był fanatycznym nazistą noszącym polskie nazwisko. Wkrótce po czerwcu 1941 roku Himmler mianował go HSSPF Rosji Środkowej, a później awansował na stanowisko Chef der Bandenkampfeverbände (naczelnika walki

z bandytami). Wszędzie tam, gdzie Himmler posłał Ericha von dem Bacha, kroczyła za nim śmierć i zniszczenie. W swoim dzienniku z czasów wojny zapisał, iż kiedy przelatywał nad płonącymi wioskami, „palec świerzbił go na spuście”269. W 1945 roku alianccy prokuratorzy posiadali jedynie fragmentaryczne informacje na temat działalności von dem Bacha na Wschodzie i powołali go na świadka oskarżenia w zamian za immunitet. Hermann Göring nadał mu głośny przydomek Schwein­hund. Później von dem Bach twierdził, iż dostarczył marszałkowi Rzeszy kapsułkę z cyjankiem, dzięki której oszukał on alianckiego kata. Niemniej jednak w 1960 roku niemieccy śledczy postawili mu zarzuty „wielu zabójstw”, których miał się dopuścić w Warszawie w 1944 roku. Dzięki tym gorliwym prokuratorom dużo wiemy na temat kariery von dem Bacha w SS i jego działalności jako oddanego génocidaire270. Jako wyższy dowódca SS i policji HSSPF von dem Bach posiadał potężną władzę. O nim i o jemu podobnych HSSPF, na przykład o Friedrichu Jeckelnie, często mówiono „mali Himmlerzy”. Po zmiażdżeniu przez wojska Hitlera Polski i zajęciu znacznej części Europy Zachodniej i Skandynawii Himmler posłał do akcji swoich lojalnych emisariuszy SS. Po 1941 roku wyżsi dowódcy policji i SS stali się biurokratycznym kręgosłupem strategii SS na Wschodzie. Na obszarach swojego działania mieli oni wolną rękę w wykonywaniu poleceń Himmlera i władzę pozwalającą im korzystać ze wszystkich służb SS i policji, w tym grup operacyjnych Heydricha i Policji Porządkowej Daluegego oraz wyspecjalizowanych brygad SS i batalionów Waffen SS. Każdy HSSPF był również SS-Gruppenführerem (odpowiednik generała porucznika w Wehr­machcie). KSRFSS stanowiło w ramach SS ekwiwalent sztabu generalnego Wehrmachtu i dawało Himmlerowi sposobność wspierania konkurencyjnych wobec niego inicjatyw i nagradzania najlepszych ich wykonawców. Ludzie pokroju von dem Bacha i Jeckelna stali się frontowymi zarządcami ludobójstwa. Zakres władzy przekazanej HSSPF odzwierciedlał również nieustanny lęk Himmlera przed ambitnymi rywalami. W Berlinie, zarówno jako Reichs­führer SS, jak i szef policji niemieckiej, mógł kontrolować szybko rozrastający się Główny Urząd SS (Hauptämter) i aparat policyjny. Jednak w miarę powiększania się imperium SS Himmler potrzebował lojalnych urzędników karierowiczów, na których mógł polegać podczas wykonywania własnych poleceń. HSSPF mieli być i byli „rodziną” – wiernymi członkami SS „Sippenorden” (zakonu pokrewieństwa). Po wojnie von dem Bach zeznał, iż kilka tygodni przed atakiem na Związek Radziecki Himmler wezwał swoich SS-Gruppenführerów do „Zamku Zakonu” SS w Wewelsburgu koło Paderbornu. Tam Erich von dem Bach, Friedrich Jeckeln i inni notable SS zebrali się w mrocznej podziemnej krypcie udekorowanej teutońskimi emblematami. W swojej mowie Himmler uroczyście wyjawił, iż Niemcy albo stoją u progu wielkości, albo na krawędzi zniszczenia. Hitler wymagał rozwiązania problemu przestrzeni życiowej i „zrobienia miejsca”. Konieczne było usunięcie z Europy wszystkich Żydów i zmniejszenie liczebności Słowian o 30 milionów ludzi271. Tak ogromne zadania wymagały stanowczej surowości. Dwa lata później powtórzył to samo credo w swoim niesławnym przemówieniu do oficerów SS w Poznaniu: Większość z was przekona się, co to znaczy, kiedy 100 ciał leży obok siebie, albo 500 czy 1000. Widok ten pozostanie przyzwoity, pomimo ludzkich słabości, uczyni nas twardymi, a czyn ten stanie się chwalebną kartą naszej historii, o której nie wspominamy i nigdy nie wspomnimy272. Te motywujące przemowy były zaledwie jednym ze sposobów, w jakie Himmler przygotowywał swoich najwyższych dowódców do czekających ich zadań. Dostrzegał on wartość ludzi zaprawionych (my powiedzielibyśmy – znieprawionych) w walce. Ericha von dem Bacha, podobnie jak większość pozostałych wysokich rangą dowódców SS, w znacznej mierze ukształtowały doświadczenia „stalowych burz”273 z czasów I wojny światowej. Był to esprit de

corps SS. W 1939 roku niemiecki „geograf rasowy” opisał bagna Prypeci jako „jeden z najmniej rozwiniętych i dziewiczych obszarów Europy”, zamieszkiwany przez ludzi „wegetujących w beznadziejnej apatii”. W głównym mieście, Pińsku nazywanym czasem „Jerozolimą bagien”, mieszkały (jak pisał ów geograf) „opasłe, zapuszczone [żydowskie] kobiety, których sylwetki ociekały tłuszczem”. Trzymały one swoje dorastające bachory nad rynsztokami, „żeby załatwiły swoje poranne potrzeby”. Żydzi, kontynuował geograf, byli „pasożytami”, „niepasującymi do krajobrazu”, „ciałami obcymi”, „beneficjentami owoców cudzej pracy”. Podobnie jak bagiennej wody, Żydów z bagien należało się pozbyć. Himmler był zdeterminowany, aby zapanować nad tą podmokłą bramą na Wschód. Uważał również Prypeć za wydzielający nieprzyjemny zapach podatny grunt dla ludzi „wrogo nastawionych wobec Rzeszy Niemiec­kiej zarówno w sercu, jak i w duszy”274. 27 lipca szef Kommandostab Knoblauch przesłał HSSPF Erichowi von dem Bachowi i dowódcy 1. Pułku Kawalerii SS – Totenkopf Hermannowi Fegeleinowi pierwsze rozkazy Himmlera dotyczące rozlokowania brygady kawalerii SS. Pulchny generał SS i dziarski oficer kawalerii spotkali się w Baranowiczach w obwodzie brzeskim, gdzie von dem Bach zorganizował swój mobilny sztab, aby zaplanować sposób wykonania rozkazu Himmlera dotyczącego „oczyszczania bagien z użyciem kawalerii”. Himmler najczęściej polegał na poleceniach przekazywanych ustnie i unikał przesyłania rozkazów drogą radiową – stąd jego częste podróże pociągiem lub samolotem po obszarach na tyłach niemieckiej linii frontu. „Oczyszczanie bagien...” to rzadki dokument, który nie odnosi się bezpośrednio do Żydów. Było to zbyteczne. Himmler zakładał, iż von dem Bach będzie „czytał między wierszami”. Jego język był wyjątkowo osobliwy: Jeżeli ludność miejscowa jest wrogo nastawiona albo niższa rasowo czy nawet, co wydaje się częste na obszarach bagnistych, składa się z bandytów, osoby podejrzane o pomoc partyzantom muszą być stracone. Kobiety i dzieci należy usunąć, bydło i żywność przejąć i zabezpieczyć. Himmler zakończył: „Albo [miejscowi wieśniacy] sami pobiją na śmierć każdego partyzanta czy rabusia i zawiadomią nas o tym, albo dokonają żywota”275. Tak jak Himmler zamierzał, mętne instrukcje zmusiły zarówno von dem Bacha, jak i Fegeleina do wydania prostszych rozkazów Reitende Abteilungen (konnym oddziałom). Fegelein dodał kilka szczegółów na temat „sowieckich rabusiów”, a także zaostrzył rasowe implikacje instrukcji Himmlera: Żydów należało traktować „w większości przypadków jako grabieżców”. Oznaczało to, że mieli być rozstrzeliwani na miejscu. Podczas gdy von dem Bach i Fegelein przygotowywali atak na bagna Prypeci, HSSPF Jeckeln i 1. Brygada Kawalerii SS rozpoczęli na południu „akcję oczyszczającą”. Według dziennika biurowego Himmlera pracowicie krążył on tam i z powrotem na tyłach niemieckiej linii frontu, zazwyczaj przemieszczając się junkersem 88, koordynując rozmieszczenie swoich brygad SS i spotykając się z dowódcami armii niemieckiej, aby się upewnić, że nie będą mieć żadnych zastrzeżeń wobec jego „środków bezpieczeństwa”. Niewielu kiedykolwiek to uczyniło. W Rydze spotkał się on z HSSPF Hansem-Adolfem Prützmannem, który następnie poinformował swojego podwładnego, iż otrzymał polecenie „przesiedlenia Żydów”. „Dokąd?” Prützmann odparł: „Na tamten świat”276. Z Rygi Himmler poleciał do siedziby SS w Baranowiczach, gdzie stacjonowała brygada kawalerii SS, aby spotkać się z HSSPF von dem Bachem i Fegeleinem. Wkrótce potem Fegelein po raz kolejny sprecyzował swoim dowódcom rozkazy własnego szefa: Reichsführer rozkazał mi, abym [wam] przypomniał, iż wyłącznie nieustępliwa brutalność, zacięta determinacja i posłuszeństwo wizji Führera zwycięży bolszewików. Zadaniem

dowódców jest równoważyć wszystkie osobiste słabości okazywane przez jednostki. Reichsführer SS nie będzie dłużej przyjmował żadnych usprawiedliwień pod tym względem i podejmie najsurowsze decyzje wobec tych, którzy wyłamią się z szeregu277. W przypadku brygady kawalerii SS Himmler miał powód, aby się obawiać, że jej żołnierze go zawiodą. Kawalerzyści SS, którzy wjechali na bagna Prypeci, stanowili wielonarodowościowy oddział złożony z członków niemiec­kiej diaspory pochodzących ze wszystkich możliwych jej zakątków: z Rumunii, Polski, Czechosłowacji, Węgier i Tyrolu278. Większość z nich dopiero miała przejść chrzest bojowy. Wszyscy zostali jednak poddani ciężkiej indoktrynacji w ramach ideologii SS. 30 lipca 1941 roku dwa pułki kawalerii SS pospiesznie wjechały na bagna Prypeci. Fegelein powierzył poprowadzenie pierwszego pułku trasą północną w kierunku Pińska 46-letniemu Gustavowi Lombardowi, byłemu sprzedawcy samochodów. Franz Magill, zawodowy trener jeździectwa mający problem z alkoholem, dowodził drugim. W owym tajemniczym, nowym świecie powietrze było duszne i wilgotne. Legiony komarów rzuciły się na jeźdźców SS niezdarnie przedzierających się przez plątaninę niskich zarośli i bukowo-­sosnowe zagajniki. W oddali, pod gorącym, białym sklepieniem nieba, rozciągał się horyzont. Konie i ludzie oblewali się potem, jeźdźcy klęli, walcząc z wciągającym ich bagnistym gruntem. Prypeć była labiryntem strumyków i moczarów otaczających małe wysepki. W ciągu następnych tygodni esesmani musieli pokonać nie mniej niż 35 rzeczek i strumieni, aby dojść do swoich ofiar279. Magill i Gustav Lombard pisali rozkazy, aby drogą radiową trzy razy dziennie wysyłać Himmlerowi meldunki. Dzięki temu mógł on ocenić postępy operacji. Nalegał, żeby mówić w nich o zamordowanych Żydach jako o „szabrownikach” albo „partyzantach”280. O Magillu powszechnie wiedziano, że jest alkoholikiem. Od początku operacji w rejonie Prypeci wydawało się, iż nie osiąga spodziewanych efektów, notując zaledwie garstkę zabitych. Jego meldunki rozdrażniły Himmlera. Zbeształ Magilla za to, że jest „miękki”, a Fegelein rozesłał kolejną wiadomość: „Wyraźny rozkaz Reichsführera SS: Rozstrzelać wszystkich Żydów. Żydówki zapędzić na bagna”. Dowódca postępował „zgodnie z wytycznymi”. Wkrótce po otrzymaniu wiadomości od Fegeleina rozkazał swym ludziom: „Żaden Żyd nie może pozostać przy życiu, żadna rodzina w wioskach”. Sformułowanie „żadna rodzina” (keine Restfamilie) stanowiło wyrok śmierci zarówno dla żydowskich mężczyzn, jak i kobiet i dzieci281. Niemniej jednak Magill nadal miał trudności. Fegelein naciskał na niego, aby realizował zamierzenia. Magill odpowiedział, wysyłając makabryczną wiadomość: „Zapędzenie kobiet i dzieci na bagna nie przyniosło spodziewanego efektu, ponieważ moczary nie były na tyle głębokie, aby można było w nich utonąć. W głębi na poziomie około metra w większości przypadków był twardy grunt (prawdopodobnie piach) uniemożliwiający utonięcie”282. Ta pedanteria rozdrażniła Himmlera. Lombard nie miał takich problemów z wykonaniem poleceń. Skutecznie topił kobiety i dzieci, wykorzystując do tego celu głębsze sadzawki w wioskach. Magill dostał kolejną szansę wywarcia wrażenia na Himmlerze po dotarciu do pierwszych dużych miasteczek. 5 sierpnia SS-Hauptsturmführer Walther Dunsch poprowadził drogą Brześć–Pińsk do Janowa poruszające się na szpicy szwadrony 2. Brygady Kawalerii SS dowodzonej przez Magilla. Dunsch rozkazał wszystkim żydowskim mężczyznom zebrać się na rynku w celu „wykonania robót”. Podczas gdy esesmani kręcili się po miasteczku, miejscowi chętnie wskazywali ulice i domy, w których mieszkały żydowskie rodziny. Magill meldował: Duchowieństwo ukraińskie było bardzo chętne do pomocy w każdej Aktion. W oczy rzucało się również to, że miejscowa ludność w większości żyje w dobrych stosunkach z żydowską częścią populacji. Niemniej jednak energicznie pomogła w wyłapaniu Żydów. Zwerbowani na miejscu strażnicy, z których część stanowili polscy policjanci i byli polscy

wojskowi, wywarli dobre wrażenie. Działali energicznie i wzięli udział w walce z szabrownikami283. Późnym popołudniem esesmani wyprowadzili żydowskich mężczyzn kilka kilometrów za miasto, do lasu. Tam wszyscy zostali rozstrzelani. Kiedy esesmani odeszli, na miejsce egzekucji zbiegli się wieśniacy i zabrali odzież i buty. Brygada SS Magilla zwróciła teraz uwagę na miasteczka i wioski rozciągające się wzdłuż drogi do Pińska. Himmler wreszcie otrzymywał liczby, których żądał. Od połowy XVI wieku Pińsk był dynamicznym ośrodkiem żydowskiej kultury i religii. Podobnie jak inne miasta, w których żyła duża liczba ludności żydowskiej, Pińsk również doświadczył wielu pogromów. Niemniej jednak w 1941 roku mieszkało tu 20 tys. Żydów, a dalszych 10 tys. ukryło się, ucieka­jąc przed niemieckim natarciem. 4 lipca, miesiąc przed przybyciem ludzi Magilla, do Pińska wkroczyli żołnierze Wehrmachtu i oddział SD. Nękali ­Żydów, część zamordowali. Kazali im także utworzyć Judenrat (radę ­żydowską). Następnie oddziały Wehrmachtu ruszyły na wschód, zostawiając w mieście szefa SD Hermanna Worthoffa, który miał utrzymać tam porządek. Magill, zawstydzony reprymendami Himmlera, zdał sobie sprawę, iż Pińsk z jego dużą, wyłapaną wspólnotą żydowską stanowi dla niego nową szansę na zadowolenie szefa SS284. Wysłał więc SS-Hauptsturmführera Stefana Charwata, aby naradził się z Worthoffem. Wspólnie zaczęli planować „akcję” na dużą skalę. 5 sierpnia Charwat rozkazał, aby Żydzi w wieku od 16 do 60 lat zebrali się na pińskiej stacji kolejowej na 3-dniowe „roboty”. Tej nocy esesmani zaczęli naciskać na Żydów, aby przekonali radę żydowską do wykonania wszystkiego, co jej każą. Nazajutrz „do pracy” na stacji zgłosiło się kilka tysięcy mężczyzn. Wielu miało ze sobą zawiniątka z żywnością. W tym samym czasie esesmani, ponownie przy pomocy Polaków i Ukraińców, przeprowadzili łapankę, szukając Żydów, którym udało się uniknąć zbiórki. Do południa czekało na stacji około 8 tys. mężczyzn i chłopców, stojąc w piekącym upale. Pomiędzy nimi przechodzili esesmani, oddzielając lekarzy i rzemieślników. Następnie większości pozostałych Żydów skonfiskowali dokumenty i cenne przedmioty, na przykład zegarki na rękę. Kawalerzyści SS uformowali swoich więźniów w dwie kolumny i wyprowadzili ich z miasta w kierunku pobliskiej wsi. Po drodze Niemcy zastrzelili wszystkich próbujących ucieczki lub zbyt wyczerpanych, by maszerować. Kiedy kolumny doszły w pobliże przecinki w brzozowo-olchowym lasku, padła komenda „stój”. Pińscy Żydzi dotarli na miejsce swojego przeznaczenia. W miękkim, piaszczystym gruncie między drzewami brygada robocza składająca się z Polaków wykopała już doły. Esesmani i ich polscy wspólnicy podzielili Żydów na 20-osobowe grupy i rozkazali im rozebrać się, zdjąć buty i czekać w szeregu. Następnie esesmani rozstrzelali ich, używając w tym celu własnych karabinów. O godzinie 13.21 Magill zameldował von dem Bachowi, że jak dotąd rozstrzelano 2461 „bandytów”. Wkrótce potem von dem Bach osobiście zjawił się na miejscu kaźni. Po odebraniu meldunku od Magilla pogratulował mu i „zadowolony” powrócił do swojej kwatery głównej. Do godziny 18 Magill zameldował przez radio, że znowu stracono 2300 Żydów. Kiedy słońce chyliło się już ku zachodowi, Charwat, któremu zostało jeszcze ponad 1000 żywych więźniów, spanikował i polecił swoim ludziom strzelać bez rozkazu. Jego ofiary modliły się i śpiewały. Magill postanowił nie meldować o tych bałaganiarskich egzekucjach. Niemniej jednak uważa się, iż do końca pierwszego dnia w lasach na obrzeżach Pińska jego ludzie wymordowali 6,5 tys. żydowskich mężczyzn. Lwia część pochwał Himmlera spadła jednak na Lombarda. 14 sierpnia został on zaproszony na lunch na wysokim szczeblu z Fegeleinem, von dem Bachem, Prützmannem i Himmlerem. Niedługo potem otrzymał awans. Flota czarnych mercedesów Himmlera popędziła

następnie w kierunku Mińska. Esesman, który podsłuchał część rozmowy wierchuszki SS, skomentował ją później, mówiąc: „Teraz się zacznie. Żydzi naprawdę dostaną po dupie”285. Ta swobodna uwaga w przejmujący sposób ukazuje poczucie rasowego triumfu rozchodzące się w szeregach SS w tygodniach i miesiącach następujących po niemieckim ataku na Związek Radziecki. Brygady SS, kierowane przez Kommandostab Himmlera i składające się zarówno z niemieckich, jak i cudzoziemskich ochotników, okazały się wprawnymi seryjnymi zabójcami. Do końca 1941 roku „prywatna armia” Himmlera mogła zabić co najmniej 100 tys. Żydów oraz wszystkich innych, których uważano za „pomocników systemu sowieckiego”. Równie okrutne jak kawaleria SS były oddziały SS dowodzone przez HSSPF Friedricha Jeckelna. Podobnie jak von dem Bach, Jeckeln był odznaczonym weteranem wojennym. Wstąpił do NSDAP w 1929 roku i błyskawicznie piął się w górę po śliskiej drabinie awansów w SS, zostając szefem policji w Brunszwiku. Jego nienawiść do Żydów była równie osobista jak ekstremalna. Tuż po I wojnie światowej Jeckeln poślubił Charlottę Hirsh, córkę bogatego posiadacza ziemskiego. Jako jego zięć administrował posiadłościami. Para miała troje dzieci, jednak apodyktyczny styl bycia Friedricha i sporadyczne akty przemocy, jakich się dopuszczał, doprowadziły do przedłużającej się rozprawy rozwodowej. W następstwie tego ojciec Charlotty dopilnował, aby jej były mąż wypłacił na czas alimenty zasądzone w znacznej wysokości. Hirsch nie był Żydem, ale w Jeckelnie narodziła się zapiekła nienawiść z powodu jego „typowo żydowskich cech”. Owa groteskowa osobista wendeta miała doprowadzić do jednego z najgorszych niemieckich pogromów podczas II wojny światowej286. W drugiej połowie lipca Einsatzgruppe C opuściła Lwów i rozpoczęła operacje „oczyszczania” na północnej Ukrainie, na południowym skraju bagien Prypeci. Jej zadania opisywano jako „okrążanie i unicestwianie wroga” oraz „okrążanie i likwidację leśnych band”. Co to oznaczało naprawdę, staje się jasne po lekturze raportu Jeckelna, w którym pisze on, iż „Grupa operacyjna nie napotkała oporu (...) ani nie poniosła żadnych strat”. Innymi słowy: jego ludzie mordowali nie bandytów, ale bezbronnych cywilów. Potwierdza to inny, bardziej drastyczny meldunek wysłany przez Jeckelna. Informuje w nim Himmlera o tym, iż w pobliżu Nowogrodu Wołyńskiego jego jednostka SS zabiła „około 800 Żydów i Żydówek w wieku od 16 do 60 lat”. Najwyraźniej upoważnienie do mordowania zarówno żydowskich kobiet i dzieci, jak i mężczyzn przenikało do rozmaitych szwadronów śmierci SS. Jednak Himmler nie był pod wrażeniem. Narzekał, że brygada Jeckelna nie jest „wystarczająco aktywna”287. Mimo to przydzielił na krótko Einsatzgruppe C do 6. Armii marszałka Walthera von Reichenaua, której miała pomóc w pacyfikacji obszarów na tyłach. Według raportów „Żydzi, którzy pomagali bandom [partyzantów], zostali straceni” – „Terytorium jest spacyfikowane: nie ma na nim żadnych Żydów ani bolszewików”288. Najwyraźniej wierchuszka armii niemieckiej podpisywała się pod doktryną SS zakładającą, że „Żydzi” i „bandyci” to jedno i to samo. 26 sierpnia Jeckeln poleciał do ukraińskiego miasta Kamieniec Podolski, położonego w zachodniej części Ukrainy, w pobliżu starej polsko-sowieckiej granicy, a wówczas znajdującego się pod administracją armii niemieckiej. Pod koniec lipca przybyło tu wielu Żydów. Większość z nich stanowili Żydzi wygnani z okręgu Marmaros (na spornych terenach Karpato-Ukrainy) przez antysemicki węgierski reżim Horthyego. Niemieccy administratorzy, zarówno cywilni, jak i wojskowi, ostrzegli Berlin, iż jeżeli Węgrzy nie przyjmą żydowskich uchodźców z powrotem, zmuszeni będą rozwiązać problem w sposób bardziej radykalny. Ponieważ Einsatzgruppe C przemieściła się już dalej na wschód, Himmler powierzył zadanie zajęcia się węgierskimi Żydami Jeckelnowi. Ani on, ani Reichführer SS, ani też niemieccy administratorzy wojskowi ani przez chwilę nie wierzyli w to, że Węgrzy zmienią zdanie odnośnie do tych „niepożądanych” Żydów289.

Jeckeln stanął przed trudnym zadaniem. Koszmarne wydarzenia, do jakich doszło pod koniec sierpnia 1941 roku w Kamieńcu Podolskim, były kolejnym krokiem w kierunku zmiany metod postępowania przez SS. Jeckeln miał do swojej bezpośredniej dyspozycji niewielki sztab osobisty oraz nieliczne i niedoświadczone niemieckie siły policyjne. Rozpaczliwie potrzebował posiłków. W tym celu wezwał na pomoc 320. batalion Policji Porządkowej, wzmocniony Niemcami etnicznymi przeniesionymi do niego z państw bałtyckich. Następnie zwrócił się do węgierskich władz wojskowych, które zgodziły się wesprzeć go oddziałami żandarmerii i policji polowej. Mimo to Jeckeln nadal szukał pomysłu na zmaksymalizowanie skuteczności swoich względnie skromnych sił. Po I wojnie światowej, zanim wstąpił do partii nazistowskiej i SS, odbywał staż inżynierski. Teraz wymyślił techniczny sposób na zaspokojenie wymagań ludobójstwa, który nazwał „upychaniem sardynek”. Miał on zrewolucjonizować strategię SS na Wschodzie. „Upychanie sardynek”, mówiąc bez ogródek, zwiększało wydajność plutonu egzekucyjnego. Pozwalało na wymordowanie dziesiątków tysięcy bezbronnych ludzi w najbardziej makabryczny i upokarzający sposób. Kluczową innowację w systemie Jeckelna stanowiło systematyczne wykopywanie głębokich dołów. Owe proste „zbiorniki” umożliwiały przeprowadzanie nad nimi kolejnych fal masowych egzekucji. Ciała ofiar układano w nich następnie warstwami czy też „pakowano” setkami albo tysiącami. Innym udoskonaleniem Jeckelna było utworzenie czegoś na kształt linii produkcyjnej z wykorzystaniem funkcjonariuszy Policji Pomocniczej. Stopniowo pozbawiali swoje ofiary dobytku i odzieży, podczas gdy przesuwały się one w kierunku ukrytej krawędzi dołu, gdzie już czekali strzelcy. Jedynymi narzędziami potrzebnymi do funkcjonowania tego diabolicznego systemu były łopaty i karabiny. Jego skutkiem było zaś ludobójstwo na skalę masową. Pierwszy dół według nowego pomysłu wykopano niedaleko Kamieńca Podolskiego. Jeckeln wraz z obserwatorami z armii niemieckiej zajęli miejsca na pobliskim wzniesieniu, żeby zobaczyć, jak działa nowy system. Jego potworna wydajność była bezdyskusyjna: w samym tylko drugim dniu plutony egzekucyjne SS „przerobiły” ponad 11 tys. ofiar. Kiedy strzały wreszcie umilkły, rozradowany Jeckeln drogą radiową zameldował centrali SS w Berlinie, iż 23 600 polskich i węgierskich Żydów (14 tys. z Karpato-Ukrainy) zostało zlikwidowanych, i dodał: „abyśmy my, Niemcy, mogli przetrwać”. W niemal wszystkich przypadkach płynny przebieg szału zabijania zależał od bliskiej współpracy SS, Wehrmachtu i miejscowych ukraińskich sił pomocniczych. Wszystkimi katami powodował ten sam imperatyw ideologiczny: wyplenienie Żydów jako „nosicieli bakterii” bolszewizmu. Chcąc jeszcze bardziej wbić do głów tę mitologię swoim ludziom, Jeckeln zmusił jednego z Żydów do machania nad dołem czerwoną flagą, zanim go zastrzelił290. 5 listopada 1941 roku Himmler przeniósł HSSPF Friedricha Jeckelna do Rygi, stolicy Łotwy. Wydał mu teraz rozkaz, „na wyraźne życzenie Führera”, zlikwidowania tamtejszego getta. Po wykonaniu go Jeckeln stał się jednym z cieszących się najgorszą sławą siepaczy Hitlera.

Rozdział 7 Niebieskie autobusy ... wywarcie odpowiedniego wpływu na łotewskie Policyjne Formacje Pomocnicze umożliwiło zainicjowanie pogromu Żydów w Rydze. Franz Stahlecker, Raport całościowy

Z Niemcami jest tak: dasz im palec i już po tobie. Szybko zmuszą cię do robienia rzeczy, których nigdy byś nie zrobił, gdybyś tylko mógł się z tego wyplątać. Viktors Arājs, dowódca Arājs Kommando 20 listopada 1941 roku wyższy dowódca SS i policji oraz SS-Obergruppenführer Friedrich Jeckeln polecił Ernstowi Hemickerowi, niemiec­kiemu ekspertowi w dziedzinie budownictwa, zaprojektować masowe groby w oddalonej o kilka kilometrów od Rygi miejscowości Rumbula291. Kiedy poinformowano go o liczbie obywateli łotewskich, którzy mają zostać wysłani – jak Niemcy lubili to nazywać – w „drogę do nieba”, zaskoczony Hemicker postanowił zaprojektować sześć dołów, każdy wielkości małego domu. Mniej więcej dzień później oddział łotewskiej Policji Pomocniczej pod dowództwem nadużywającego alkoholu młodego mężczyzny Viktorsa Arājsa przywiózł do Rumbuli 300 radzieckich jeńców wojennych, którzy mieli zacząć kopać doły. Przetransportowano ich niebieskimi autobusami wypożyczonymi od ryskiego zarządu transportu miejskiego. W wielu rejonach Łotwy owe niebieskie autobusy wzbudzały strach. Kiedy wyładowane uzbrojonymi i podpitymi członkami łotewskiej Policji Pomocniczej pojawiały się w miasteczkach i wioskach, zwiastowały masowe egzekucje Żydów i innych „wrogich elementów”, takich jak Cyganie i upośledzeni umysłowo. Ich los nie został jednak przypieczętowany w Rydze, lecz w dalekim Berlinie. Dienstkalender (dziennik służbowy) Heinricha Himmlera z lat 1941–1942 wiele mówi o napiętym grafiku szefa SS podczas upalnego lata 1941 roku292. Podczas gdy niemieckie grupy armii miażdżyły zdemoralizowaną obronę sowiecką, nacierając w kierunku Bałtyku i Ukrainy, Himmler ulepszał swój plan dominacji na Wschodzie. Wiedział, że musi pokonać groźnych konkurentów w otoczeniu Hitlera w osobach Alfreda Rosenberga i marszałka Rzeszy Hermanna Göringa. Każdy z nich chciał zostać najbardziej wpływowym człowiekiem Wodza na Wschodzie. 24 czerwca o godzinie 12.30 (z półgodzinnym opóźnieniem) szef SS spotkał się w swojej kwaterze głównej na Prinz-Albrecht-Strasse z profesorem Konradem Meyerem, by omówić „Generalny Plan Wschodni”. Przeglądając pierwszy szkic SS-Standartenführera Meyera, Himmler był gorzko rozczarowany. Plan był nieśmiały i bezbarwny. W obliczu postępów wojsk niemieckich, w tym oddziałów SS, które wkroczyły głęboko na terytorium bolszewickiego wroga, pomysły Meyera wydawały się przestarzałe. Himmler podniósł słuchawkę i odwołał spotkanie ze swoim masażystą Feliksem Kerstenem, fanatycznym Niemcem bałtyckim, który regularnie pomagał mu w walce z przewlekłym, ostrym bólem brzucha. Niczym rozgniewany belfer Himmler dźgał i kreślił kłopotliwy dokument swoim piórem. Meyer, poinstruowany przez

niego, by „myślał z rozmachem”, pospiesznie wrócił do swojego okazałego biura w berlińskim Dahlem, by rozpocząć pracę. Nazajutrz, o godzinie 11.30, specjalny pociąg Himmlera, Heinrich, wyruszył z dworca Lehrter w Berlinie. Kierował się w stronę Wilczego Szańca. Tam, na pełnych komarów mokradłach, inżynierowie Organizacji Todta wybudowali ogromne betonowe miasto składające się z zamaskowanych schronów i budynków. Stamtąd, ze środka pierwszej strefy zakazanej, Hitler kierował swoją „wojną na wyniszczenie”. Pociąg Himmlera zatrzymał się w pobliżu jeziora w Angerburgu (Węgorzewie), w niewielkiej odległości od Wilczego Szańca. To stąd przez kolejnych kilka miesięcy szef SS miał nadzorować postępującą rzeź na Wschodzie. Znajdująca się na pokładzie Heinricha specjalistyczna aparatura odbierała codzienne meldunki od dowódców grup operacyjnych, brygad SS, a także dywizji Waffen SS biorących udział w walkach na linii frontu. Himmler, któremu towarzyszyli lojalni adiutanci: Joachim Peiper i Werner Grothmann, utrzymywał stały kontakt ze swoimi wyższymi dowódcami SS i policji: Hansem-Adolfem Prützmannem, Erichem von dem Bachem oraz Friedrichem Jeckelnem – frontowymi kierownikami masowych mordów. W poniedziałek 30 czerwca Heinrich popędził na wschód, w kierunku byłej granicy polsko-litewskiej. Tam Himmler spotkał się z Reinhardem Heyd­richem, szefem Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Podczas ich przejażdżki po Grodnie, znanym ośrodku kultury żydowskiej, okazało się, iż Einsatzgruppe A najwyraźniej zaniedbała zajęcie się tutejszą dzielnicą żydowską. Zakłopotany Heydrich wykonał pilny telefon do placówki operacyjnej SD w Tylży. Kilka dni później jednostki SD i Policji Bezpieczeństwa przybyły do Grodna i pobliskich miasteczek, między innymi do Augustowa, żeby „posprzątać”293. Po tym pożałowania godnym potknięciu operacyjnym Himmler złożył niespodziewane wizyty w Wilnie, Kownie, Rydze i Mińsku. Chciał nakłonić tamtejszych dowódców SD do zwiększenia wysiłków. Nalegał, by nie okazywać litości. Cechą prawdziwego esesmana miała być „twardość”. Wieczorem 15 sierpnia Himmler w towarzystwie adiutanta Karla Wolffa poleciał do Mińska, stolicy Białorusi. W okazałym, starym Domu Lenina spotkali się z Arthurem Nebem, mężczyzną o pociągłej twarzy, dowódcą Grupy Operacyjnej B, oraz wszechobecnym wyższym dowódcą SS i policji Erichem von dem Bachem. Wspólnie mieli oglądać egzekucję kilku Partisanen und J­uden (partyzantów i Żydów)294. Wolff czcił Himmlera jako „wyjątkowego człowieka” o „niezrównanych cechach”. Był jednak pewien, że nigdy nie widział on kogoś, kto zginął od kuli. Obaj mężczyźni w eskorcie policji niemieckiej udali się ze swojego hotelu w centrum Mińska na stadion lekkoatletyczny, gdzie wykopano już dwa doły. Ekipa Himmlera nie musiała długo czekać. Na miejsce zajechał ciężarowy mercedes. Funkcjonariusze SD otworzyli pakę i wyciągnęli z niej schwytanych przez siebie „żydowskich szpiegów i sabotażystów”. Popędzili przerażonych, płaczących mężczyzn, popychając ich, nad krawędź dołu. Niektórzy z nich błagali o litość. Wolff zauważył, iż żydowscy „sabotażyści” zostali pozbawieni ubrań. Mieli za to na sobie „szmaty”, aby oszczędzić Reichsführerowi SS widoku całkiem nagich „podludzi”. Członkowie plutonu egzekucyjnego SD zmusili swoje ofiary, by położyły się twarzą do ziemi, i zaczęli ładować broń. W tym momencie Himmler przemieścił się na położony wyżej, bezpośrednio nad dołami punkt obserwacyjny. Skinął głową, a oficer SD wydał rozkaz otwarcia ognia. W jednej chwili nastąpiła erupcja krwi i kawałków mózgu. „Strzelcy” z SD ustawili się o wiele za blisko swoich ofiar. Wolff spojrzał na swojego szefa. Na całej jego kurtce było wyraźnie widać rozmazane kawałki mózgów. Szef SS obficie się pocił. Jego twarz pozieleniała. Przy drugiej salwie się zachwiał. Wolff złapał go za ramię. Himmler odwrócił się i zwymiotował. Kiedy SD-mani zasypywali ciała, Wolff zabrał swojego roztrzęsionego szefa do Mińska,

by tam doszedł do siebie. W wywiadzie udzielonym po wojnie von dem Bach twierdził, iż skorzystał z tej okazji, by uzmysłowić Himmlerowi, przez co muszą przechodzić jego ludzie. Według Wolffa odpowiedział on swoją zwyczajową katechezą: wszyscy muszą być „twardzi” i nie okazywać litości. Ciążyła na nich ogromna odpowiedzialność posprzątania na Wschodzie. Po szybkim posiłku w Domu Lenina Himmler wyzdrowiał na tyle, by udać się na przejażdżkę po mińskim getcie i odwiedzić szpital dla „upośledzonych” w Nowinkach295. Widok ludzkiego robactwa, „istot niegodnych życia”, bez wątpienia utwierdził go w przekonaniu o słuszności swej wielkiej misji. Hitler lubił mówić o Związku Radzieckim, iż posiada on „słowiańsko-tatar­skie ciało” i „żydowską głowę”. Według niego konieczna była dekapitacja. Kiedy w lipcu jego armie odepchnęły Sowietów wzdłuż liczącej 1,6 tys. kilometrów linii frontu, zajmując ogromne połacie terytorium ZSRR, wszystko wydawało się możliwe. 3 lipca generał pułkownik Franz Halder napisał w swoim pamiętniku, że nie byłoby przesadą uznać, jakoby „kampania przeciwko Rosji została wygrana w ciągu 14 dni”296. Halder cieszył się przedwcześnie. Tymczasem w Wilczym Szańcu rozradowany Hitler ogłosił, iż nowe imperium niemiec­kie będzie wkrótce sięgać gór Uralu: żelaznej ściany mającej powstrzymać słowiańską „króliczą rodzinę” (Kaninchenfamilie). Każde duże miasto radzieckie zostanie zrównane z ziemią. Niemieccy żołnierze-farmerzy otrzymają przeszkolenie w panowaniu nad klasą słowiańskich niewolników. Natomiast przedsiębiorczy niemieccy chłopi będą uprawiać żyzne czarnoziemy nowej Germanii. Führer wyobrażał sobie zamożne teutońskie rodziny pędzące po wspaniałych autostradach przecinających bezkres nowych terytoriów w swoich równie nowiutkich „ludowych samochodach” (Volkswagen) albo zażywające kąpieli słonecznych na kaukaskiej Riwierze. Oczywiście wszystkie żydowskie „zarazki”, które mogłyby popsuć tę idyllę, znikną dużo wcześniej. W historii ludzkości, mawiał Hitler, „zabijanie zawsze było obecne”. Powodowany tą wizją Führer wezwał swoich paladynów do Wilczego Szańca na 16 lipca, aby zaplanować wspaniałą przyszłość podbitego Wschodu. Do zdobycia był nowy świat. W przeciwieństwie do imperiów francuskiego czy brytyjskiego, ewoluujących stopniowo i po kawałku, nowa Rzesza Niemiecka miała powstać w ciągu miesięcy, nie stuleci297. Himmler wyszedł z konferencji: pod Smoleńskiem wzięto do niewoli Jakowa, syna Stalina. Z dziennika szefa SS wiemy, iż w pośpiechu opuścił on kwaterę główną Führera, by nacieszyć się tym trofeum. Himmler mógł sobie pozwolić na rozluźnienie. Tylko Alfred Rosenberg stanowił ewentualne zagrożenie dla dominacji SS na Wschodzie. Hitler mianował go ministrem Rzeszy do Spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich i dał mu we władanie ów nowo utworzony resort (niem. Reichsministerium für die besetzten Ostgebiete – RMfdbO). Himmler mógł polegać na Hermannie Göringu, że ten utrąci każdą próbę nowego ministra narzucenia swojej woli. Jechał spotkać się z młodym Jakowem Dżugaszwilim, mając lekkie serce. W głównym pokoju konferencyjnym w Wilczym Szańcu Hitler zaczął mówić o godzinie 15, a spotkanie – z jedną tylko przerwą na kawę – przeciągnęło się do późnego wieczora. Wszyscy rozumieli, że to był jego popis. Zabronił on stosowania, jak ją nazywał, Schaukelpolitik (pozbawionej zdecydowania strategii polegającej na posuwaniu się do przodu, by zaraz potem się wycofać). Roztaczał wizję Wschodu jako rajskiego ogrodu, dziewiczej ziemi, którą można obsadzić niemieckością. Kiedy Rosenberg ośmielił się zasugerować możliwość przyznania Ukrainie, której obywatele pod rządami Stalina doświadczyli głodu i nienawidzili Sowietów, ograniczonej niezależności, Hitler bez wahania odrzucił ten pomysł. Zakazał także zawierania układów z dobrze rokującymi nacjonalistami. Powiedział, że nie będzie tolerował werbunku do cudzoziemskich milicji: „Nie wolno nam pozwolić nosić broni nikomu, prócz Niemców! Tylko oni mogą być uzbrojeni. Nie Słowianie, nie Czesi, nie Kozacy ani nie Ukraińcy!”298.

Dzień po naradzie szef Kancelarii Partii Martin Bormann przesłał protokoły z niej Himmlerowi. Nadmieniał, iż Hitler wielokrotnie wspominał o planie wykorzystania partyzanckich ataków na Niemców do zamaskowania masowych mordów popełnianych na cywilach. „Wydany przez Rosjan rozkaz rozpoczęcia wojny partyzanckiej na naszych tyłach daje nam możliwość eksterminacji wszystkich, którzy się nam przeciwstawią”. Krótko mówiąc: taka była doktryna militarna SS. W jednej kluczowej kwestii „lojalny Heinrich” zdecydował się zignorować rozkazy Führera. Rozumiał, że zadanie „oczyszczenia” Wschodu wymagać będzie ogromnych zasobów ludzkich, których same Niemcy nie są w stanie zapewnić. To oznaczało konieczność uzbrojenia nie-Niemców. W tym samym momencie, w którym Hitler zabronił przekazywania broni nie-Niemcom, dowódcy SD rozpoczęli werbunek Litwinów, Łotyszy i przedstawicieli innych narodów Europy Wschodniej. Mieli oni wykonać brudną robotę podczas czystek etnicznych. 25 lipca Himmler wydał zgodę na utworzenie policyjnych jednostek pomocniczych na okupowanych ziemiach wschodnich. Ich członkowie powinni się rekrutować z „odpowiednich elementów” miejscowej ludności. Owe Schutzmannschafty lub bataliony Schuma stały się wkrótce kluczowym narzędziem ludobójstwa, zabijając w samym tylko okresie między lipcem a grudniem 1941 roku co najmniej 150 tys. tak zwanych zbędnych gęb do wykarmienia (głównie Żydów)299. Pod niemal każdym innym względem Hitler wzmocnił pozycję Himmlera. 17 lipca, dzień po konferencji w Rastenburgu, wydał „Rozkaz Führera w sprawie administracji na nowych ziemiach wschodnich”. Mówił on, że na terenach, na których armia pokonała opór wroga, niemieccy administratorzy wojskowi przekażą władzę organom cywilnym utworzonym rzekomo pod egidą Reichs­ministra Rosenberga. Rozkaz Führera określał podstawową strukturę organizacyjną: podbite terytoria miały zostać podzielone na dwa Reichskommissariaty. Mieli nimi kierować Reichskommissarze podlegli, przynajmniej w teorii, Reichsministrowi. Później, jeszcze tego samego dnia, Hitler wydał rozkaz uzupełniający, powołujący do życia pierwsze dwa Reichskommissariaty: Reichs­kommissariat Ostland, w którego skład weszły Estonia, Łotwa, Litwa i Białoruś, oraz Reichs­kommissariat Ukraine, mający stać się lennem gauleitera Ericha Kocha, który nie miał najmniejszego zamiaru kłaniać się w pas Alfredowi Rosenbergowi. Niezadowolony z usamodzielnienia się Kocha w okupowanej Ukrainie 17 lipca Hitler wydał trzeci rozkaz, tym razem pozbawiający ministerstwo Rosenberga (RMfdbO) wszelkiej władzy w zakresie bezpieczeństwa i przekazujący ją w całości Himmlerowi i SS. Od tej pory wszystkie kwestie związane z porządkiem na terenach wschodnich Reichskommissariatów miały stanowić domenę SS i być rozstrzygane za pomocą dyrektyw Himmlera dla komisarzy Rzeszy. Wyżsi dowódcy SS i policji, tacy jak choćby von dem Bach i Jeckeln, tak zwani mali Himmlerzy, otrzymywali rozkazy od Reichskommissarzy, jednak wyłącznie w teorii. W praktyce wszystkie polecenia przekazywano kanałami SS. Zwycięstwo Himmlera nie było pełne. Chaotyczny sposób dystrybucji władzy Hitlera, który jedną ręką dawał, a drugą odbierał, doprowadził do rozpoczęcia wielu brutalnych wojen o ziemię między SS i komisarzem Rzeszy300. W rejonie Bałtyku, który został wcielony do Komisariatu Ostland, Rosenberg miał pewną przewagę. Urodził się w Rewlu (obecnym Tallinie), w Estonii, będącej wówczas częścią Imperium Rosyjskiego. Wykształcenie odebrał w Rydze i w Moskwie, gdzie był bezpośrednim świadkiem rewolucji bolszewickiej. Jako wściekły antybolszewik i zdeklarowany antysemita uciekł na Zachód, przywożąc ze sobą antysemickie Protokoły mędrców Syjonu – obrzydliwy tomik, który przedstawił Hitlerowi i jego otoczeniu. Ten Niemiec bałtycki przejawiał obsesyjne zainteresowanie przywróceniem znaczenia zakonu krzyżackiego w tym regionie. Człowiek, którego mianował komisarzem, Hinrich Lohse, podzielał jego wizję. Był fanatycznym nazistą,

równie podatnym na korupcję jak inni nazistowscy „magnaci”: Hans Frank i Erich Koch. „Tłusty, próżny i głupi” Lohse przechwalał się, że odzyska utracone ziemie średniowiecznego zakonu krzyżackiego i hanzeatyckich kupców. Mówił o sobie, iż „podąża z Zachodu na Wschód, krocząc nieuchronną ścieżką wielkiego dziedzictwa politycznego” po to, by „zastąpić chaos systemem wartości europejskich, a w miejscu rozpadu rozpocząć odbudowę i wprowadzić kulturę”. Jego podwładni nazywali go „książę Lohse”, po tym jak sam stwierdził, że „pracuje dla własnego dobra”: aby „mój nowo narodzony syn mógł włożyć koronę Herzoga”301. Niezależnie od swoich wybujałych ambicji Rosenberg i Lohse musieli stawić czoła ostrej konkurencji. W sierpniu 1941 roku państwa bałtyckie zostały przekształcone przez trzy bezwzględne, rywalizujące ze sobą agencje Rzeszy w ich lenna. Jako pierwsi przybyli tam noszący czarne mundury członkowie SD, dowodzeni przez kierującego Grupą Operacyjną Franza Stahleckera. Po nich zjawili się administratorzy z Wehrmachtu, a kilka miesięcy później – urzędnicy „Wschodniego Ministerstwa” Rosenberga w swoich żółtych, odziedziczonych po innych służbach, tak zwanych chłopskich mundurach. W „Raporcie całościowym” Stahlecker narzekał, iż „obiektywny obserwator może dostrzec wyłaniający się obraz rozłamu, w którym nie ma żadnych wytycznych, a niemieckie urzędy administracji oraz ich personel są w dużym stopniu nieprzygotowane do pełnienia swoich obowiązków”. Było to nieszczere. Od chwili gdy oddziały niemieckie wkroczyły do państw bałtyckich, to SD, kierowana przez Himmlera gigantyczna służba bezpieczeństwa, wydawała polecenia. Stahlecker wyjaśniał: „Policja Bezpieczeństwa była daleko z przodu przed wszystkimi (...) była to jedyna instytucja zapewniająca pewną stabilność”. SD otrzymywała rozkazy nie od komisarza Lohsego, ale od regionalnego wyższego dowódcy SS i policji Hansa Prützmanna, czyli bezpośrednio od urzędującego w Berlinie Himmlera302. Przepychanki w walce o władzę nie oznaczały istnienia fundamentalnych rozbieżności doktrynalnych wśród paladynów Hitlera. W liście napisanym krótko po naradzie w Wilczym Szańcu z 16 lipca Rosen­berg przedstawił własną wizję narodowosocjalistycznej strategii okupacyjnej: „Celem komisarzy [na terenach wschodnich] musi być ustanowienie protektoratu Rzeszy, a następnie, dzięki pozyskaniu rasowo wartościowych elementów oraz polityce wysiedleń, region ten musi stać się częścią Rzeszy Niemieckiej”. W dalszej części listu tłumaczył, że w rejonie Morza Bałtyckiego owe „rasowo wartościowe elementy” rozłożone są hierarchicznie wzdłuż gradientów biegnących z północy na wschód i z południa na zachód. Na „szczycie”, w Estonii – jak dowodził Rosen­berg – 50 procent populacji było silnie „zgermanizowane” dzięki domieszce krwi niemieckiej i szwedzkiej. Estończycy – stwierdzał – są „ludźmi podobnymi do nas”. Jednakże Litwini zajmowali „niskie” miejsce na tej skali, albowiem byli całkowicie „spolonizowani”. Łotysze znajdowali się gdzieś pomiędzy tymi biegunami. Himmler zgadzał się z analizą Rosen­berga. Bałtycki gradient rasowy będzie miał istotny wpływ na niemiecką politykę okupacyjną w tym regionie i na prowadzony przez SS werbunek do cudzoziemskich batalionów Schuma i dywizji Waffen SS. W dłuższej perspektywie wszyscy rywalizujący ze sobą przywódcy nazistowscy zakładali, iż Rzesza ostatecznie „wchłonie” narody bałtyckie. Jednak na krótszą metę, czyli do czasu zwycięskiego zakończenia wojny, niemieccy okupanci musieli grać na czas. W tym celu powołali tak zwane samorządy, które miały realizować mniej ważne zadania rządu. Oznaczało to, że przed Niemcami stało zadanie niemożliwe do wykonania: z jednej strony musieli werbować wiarygodnych urzędników łotewskich, z drugiej zaś dławić łotewski nacjonalizm. Wcześniej sparzyli się już na Litwie, gdzie tamtejsi nacjonaliści ogłosili niepodległość. Stahlecker wspólnie z dowódcą grupy armii generałem Franzem von Roque wpadli na chytre rozwiązanie. Według Harijsa Marnicsa, Niemca bałtyckiego blisko współpracującego z niemieckim okupantem, „nie

powinno się posługiwać pojęciami »Łotwa« i »naród łotewski«, dzięki czemu Łotysze zapomną o swoim narodzie”303. Z niemieckiego punktu widzenia miało to sens historyczny. Przed 1920 rokiem Łotwa i Estonia nigdy nie były niepodległymi państwami. Kiedy w 1918 roku Łotysze proklamowali niepodległość, wytyczyli granice swojego państwa na podstawie trzynastowiecznych krzyżackich linii obronnych mających stanowić zaporę przed najazdem Rusinów. Ponieważ pogląd, iż Łotwa jest państwem narodowym, był wyłącznie wytworem wyobraźni Łotyszy, Niemcy sądzili, że wyparuje on wraz ze zniknięciem jej nazwy. Niemiecki urzędnik rzucił kojące światło na ów szwindel: „czasy politycznej niepodległości minęły (...) zastąpiły je czasy pokoju i dobrobytu pod ochroną Rzeszy Niemieckiej”304. Wielu Łotyszy, nieświadomych długoterminowego planu nazistów, w dalszym ciągu upajało się wyswobodzeniem spod sowieckiej tyranii. Chętnych do kolaboracji nie brakowało. 1 lipca po południu zgromadzenie łotewskich nacjonalistów zebrało się w Klubie Łotewskim w Rydze. Grupa, na której czele stali pułkownik Ernest Kreišmanis i dawny partyzant Bernhards Einbergs, składała się z oficerów armii i byłych ministrów rządu pracujących dla również byłego prezydenta Ulmanisa. Przyjęli oni nazwę Łotewska Organizacja Centrum (ŁOC) i rozpoczęli tworzenie rządu tymczasowego305. Kreišmanis ostro podkreślał, że najskuteczniejszym sposobem zadowolenia Niemców będzie nawiązanie do Pērkonkrustsu, ultranacjonalistycznej organizacji zdelegalizowanej niegdyś przez rząd łotewski. Według niego zajadły szowinizm głoszony przez Pērkonkrusts skutecznie trafi do Niemców. Kreišmanis miał mocne podstawy, by tak sądzić. W 1940 roku przywódca Pērkonkrustsu Gustavs Celmiņš uciekł do Berlina, gdzie nawiązał wpływowe znajomości. Powrócił na Łotwę pod koniec czerwca 1941 roku jako Sonderführer (dowódca specjalny) w brygadzie armii niemieckiej. Miał on jednak zbyt wysokie mniemanie o sobie, by wejść ze swoimi ludźmi do rządu tymczasowego, którym by nie kierował. Ostatecznie jego wpływy u niemieckich przyjaciół okazały się doraźne i krótkotrwałe. 3 lipca Stahlecker, który urządził swoją kwaterę główną w okazałym średniowiecznym ryskim ratuszu, odrzucił żądania ŁOC, stwierdzając, że dopóki wojna nie będzie wygrana, żaden „łotewski rząd” nie powstanie. Być może wysłał on również bardziej bezpośrednią wiadomość. 18 lipca z rąk zamachowców zginął protegowany niemieckiego wywiadu wojskowego, Abwehry, podpułkownik Viktors Deglavs, który prowadził werbunek do łotewskiej armii narodowej wzorowanej na ukraińskim batalionie „Nachtigall”. Świadek zeznał: „Wokół jego głowy była kałuża mózgu i krwi. Na dole schodów (...) stał niższy rangą SD-man, najwyraźniej Niemiec”. Wkrótce cel machinacji Stahleckera stał się oczywisty. Niemcy utworzyli „samorząd terytorialny” (niem. Landselbstverwaltung), który, o czym świadczy jego nazwa, nie posiadał żadnego statusu narodowego. W niemieckiej hierarchii ważności znajdował się on jeszcze niżej od marionetkowych rządów Słowacji i Chorwacji. Na jego czele naziści umieścili łotewskiego generała oportunistę Oskarsa Dankersa. Wybrano go, ponieważ jego żona była Niemką bałtycką, a on sam pozostawał w doskonałych stosunkach ze swoim niemieckim szoferem. Niemcy określili też precyzyjne kryteria wyboru pozostałych „dyrektorów generalnych”, którzy mieli pracować z Dankersem: kandydaci musieli być „popularni wśród Łotyszy”, ale też „posłuszni i ulegli” wobec nazistowskiego komisarza. Jednakowoż ze względu na swoją chroniczną niemoc łotewski samorząd błyskawicznie zmienił się w forum dla kłótni między jego sfrustrowanymi urzędnikami. Stahlecker i jego następcy z SD pozwolili rozmaitym frakcjom zniszczyć go. Konserwatywna frakcja Ulmaniesi, która służyła wcześniej prezydentowi Ulmanisowi, kłóciła się z antysemicką i faszystowską frakcją Pērkonkrustiesi. Ta z kolei rywalizowała z tak zwanymi Repatrianti, którzy zostali całkowicie „znazyfikowani” w Berlinie i cieszyli się jeszcze bliższymi związkami z Niemcami. Nie wspominając już o Kalpakiesi, siwowłosych weteranach „wojny

wyzwoleńczej”, gromadce nacjonalistycznie nastawionych intelektualistów i weteranów innych bractw. SA dostarczała Niemcom niemal gladiatorskich emocji. Dyrektorzy zasadniczo nie posiadali choćby odrobiny władzy, z czego doskonale zdawali sobie sprawę. Jeden z nich przyznał, że byli oni „siedmioma spłowiałymi słupami”306. Alfrēds Bīlmanis, łotewski dyplomata, który w 1943 roku uciekł do Stanów Zjednoczonych, dokonał na potrzeby Amerykanów miażdżącej analizy łotewskiego „samorządu”. Według niego głównym zadaniem Dankersa było „reklamowanie Służby Pracy Rzeszy i batalionów Schuma SS. Dyrektorzy generalni nie byli ministrami, jak to jest w gabinetach niepodległych państw”, lecz „poddanymi” niemieckich komisarzy. Krótko mówiąc: Dyrektoriat Generalny Samorządu Terytorialnego był „marionetkową organizacją powołaną przez Niemców w celu zwodzenia ludności”307. Będzie to tym bardziej wymowne, jeśli wspomnimy, iż minister Rosenberg uważał Rygę za „niemieckie miasto” i mianował swojego teścia, Niemca bałtyckiego Hugona Wittrocka, jej burmistrzem. Po stłumieniu wszelkich dążeń narodów bałtyckich do suwerenności droga werbunku ludzi do narodowych milicji stała przed Stahleckerem otworem. Niebezpieczeństwo nieumyślnego utworzenia armii narodowej teoretycznie zostało zażegnane, jako że partyzanci łotewscy, litewscy czy estońscy walczyli obecnie o wyzwolenie ze Związkiem Radzieckim. Teraz, kiedy narodowe państwa bałtyckie rozpuściły się w kwaśnej kąpieli Reichskommissariatu Ostland, Himmler miał wolną rękę w werbowaniu „cudzoziemców”, których obawiał się Hitler, a których uwagi nie mogło już odwracać działanie na rzecz budowania narodu. SD wskazywała drogę. Ze swojej siedziby przy Reimersa iela 1, zajmującej cały kwartał miasta, Departament IV „miejscowej SD” (aby odróżnić je od Einsatzgruppen) rozpoczął planowanie zniszczenia łotewskich Żydów. Już kilka godzin po przyjeździe do Rygi Stahlecker rozpoczął werbunek tutejszych sił pomocniczych, nazywanych w tym czasie Hilfspolizei. Meldował do Berlina: Podpułkownik Voldemārs Veiss [Łotysz] został mianowany dowódcą Hilfspolizei: zachowano ostrożność, aby się upewnić, że siły te nie staną się milicją łotewską (...) utworzono kolejne dwie niezależne jednostki w celu przeprowadzania pogromów. Wszystkie synagogi zostały zniszczone; jak dotąd zlikwidowano 400 Żydów308. Aby zwabić młodych Łotyszy do jednostek pomocniczych SD, Niemcy propagowali wypaczony obraz patriotyzmu. Nazistowska propaganda bezustannie przypominała Łotyszom o tym, jakoby „Żydzi z NKWD” organizowali wywózki dziesiątek tysięcy ich rodaków, zapominając wspomnieć, że Sowieci aresztowali również wiele tysięcy Żydów. Tak jak na Ukrainie, jednostki Wehrmachtu i SS wykorzystywały żydowskich robotników przymusowych do ekshumacji ofiar NKWD, a następnie wystawiały skatowane, rozkładające się zwłoki na widok publiczny. Ów teatr makabry przypisywał Żydom winę za sowieckie likwidacje. Twierdzono, że posiadają oni sekretną wiedzę na temat miejsc pochówku zwłok. Propaganda niemiecka i łotewska skrzętnie wykorzystała to, iż Siemion Sustin, wysoki rangą oficer NKWD urzędujący na Łotwie, był Żydem. Łotysze, którzy powrócili z nazistowskich Niemiec z Wehrmachtem bądź z SD, a także mówiący po łotewsku Niemcy bałtyccy, odegrali zgubną rolę w przekonywaniu młodych, często bezrobotnych Łotyszy o odpowiedzialności tamtejszych Żydów za nieszczęścia pod rządami Sowietów. Niemieccy okupanci z jednej strony zmierzali do zniszczenia narodu łotewskiego, z drugiej zaś – wykorzystywali nasycony frustracją patriotyzm młodych Łotyszy. Nienawidzili oni byłego prezydenta Ulmanisa za odmowę walki z Sowietami. Teraz chętnie złapaliby za broń przeciwko Żydom. Łotewskie gazety odegrały wyjątkowo szkodliwą rolę w umacnianiu władzy SD i w rozpowszechnianiu tych oskarżeń. Faszystowscy Pērkonkrustiesi wraz ze

„zgermanizowanymi” Repatrianti, „zaciekli antysemici”, wylewali z siebie całe potoki żółci. Mārtiņš Vagulāns, popularny dziennikarz, były agronom i zagorzały członek Pērkonkrustsu, pisał paskudne diatryby wymierzone w „moskiewskich, kremlowskich degeneratów i Żydów” oraz w „potworną żydowsko-bolszewicką niewolę”309. Vagulans był najprawdopodobniej dobrze znany SD jeszcze przed 22 czerwca 1941 roku. Pod drodze do Rygi Einsatz­gruppe Stahleckera zatrzymała się na krótko w jego rodzinnym mieście Jełgawie. Stahlecker natychmiast go odszukał, mianował dowódcą pomocniczego Kommando SD i upoważnił do rozpoczęcia wydawania gazety, która miała się stać tubą SD. W kolejnych miesiącach Vagulans i jego autorzy ustanowili nowe standardy ohydy, publikując serię tytułów i karykatur prześladujących Żydów. Wkrótce po wyruszeniu Stahleckera w dalszą drogę do Rygi kierowana przez Vagulansa nowo utworzona milicja Nacionālā Zamgale dała wyraz swoim zamiarom, podkładając ogień pod główną synagogę Jełgawy. Było to ostrzeżenie przed mającymi się wydarzyć gorszymi zbrodniami. Redakcja ­gazety Vagulansa była również centrum dowodzenia milicji Nacionālā ­Zamgale. Stahlecker wysyłał (niepodpisane) rozkazy z Rygi, a następnie Vagulāns wydawał polecenia i instrukcje własnym ludziom za pośrednictwem swojego dziennika. Vagulans był zwyczajnie ambitny. Awansował ze stanowiska łotewskiego dowódcy SD w Jełgawie na stanowisko dowódcy całego okręgu Jełgawy. Zawierał porozumienia z przywódcami Aizasargi (starej paramilitarnej organizacji obrony cywilnej), z łotewską policją i z samodzielnymi oddziałami partyzanckimi (walczącymi z Sowietami). Zorganizował drużyny rowerzystów pędzących z jednej wioski do drugiej i ogłaszających wielkie zwycięstwo Rzeszy oraz demaskujących Żydów jako „przyczynę wszelkiej zarazy i nieszczęść”. Do końca lipca Vagulans miał pod sobą 300 ludzi zorganizowanych w oddziały ochrony, sekcje kryminalne, departament odpowiedzialny za sortowanie przywłaszczonych kosztowności i kolejny, kierujący przydziałem mieszkań zajmowanych wcześniej przez rodziny żydowskie. Nakazał dozorcom budynków rejestrację ich lokatorów, oddzielając Żydów od etnicznych Łotyszy. Zwolnił Żydów pracujących w miejscowym samorządzie i zabronił im wstępu do parków i kin. Jednocześnie podnosił ciśnienie za pośrednictwem swojej gazety: „Nie wolno okazać żadnego współczucia ani zawierać żadnych kompromisów. Nie można dopuścić, aby w nowej Łotwie odrodziło się plemię żydowskich żmij”310. Wkrótce pułapka Vagulansa zatrzasnęła się. Do 18 lipca jego bandy zbirów porwały znaczną liczbę żydowskich mężczyzn i utworzyły z nich bataliony robocze, oddzielając ich od rodzin. Eksmitowały z domów na bruk Żydówki i dzieci, zmuszając je następnie do marszu do naprędce zaimprowizowanego obozu mieszczącego się w opuszczonym magazynie. 1 sierpnia Vagulans rozkazał wszystkim Żydom opuścić miasto i okręg Jełgawy: „w przeciwnym razie zostaną ukarani zgodnie z prawami wojny”. Były to tylko pozory. „Rozkaz” Vagulansa był sygnałem do rozpoczęcia decydującego ataku z pełnym poparciem władz niemieckiej SD w Rydze. Trzy dni po wydaniu nakazu w Jełgawie pozostało przy życiu niewielu Żydów. Dysponujemy jedynie fragmentarycznymi dowodami, które mogłyby nam szczegółowo przedstawić rozwój wypadków w tym mieście w dniach 2–3 sierpnia 1941 roku. Informacje, które posiadamy, pochodzą z powojennego procesu Alfreda Becu, oficera w komandzie Vagulansa, przeprowadzonego w Kolonii w 1968 roku, oraz z zeznania złożonego przed jego rozpoczęciem przez naocznego świadka Artursa Tobiassa311. Becu przyznał, iż wprowadził niemiecki oddział SD do Jełgawy. Tobiass, który mieszkał w pobliżu synagogi, widział, jak pod koniec lipca albo na początku sierpnia SD-mani przybyli do miasta. Wkrótce później usłyszał głośny wybuch i wybiegł na ulicę zobaczyć, co się dzieje. Zauważył niemieckich żołnierzy wlewających benzynę przez główne drzwi bożnicy, a następnie wrzucających przez boczne okno do środka granaty. Rabin odmówił opuszczenia synagogi. Podczas gdy płomienie trawiły

budynek, niemieccy żołnierze pędzili ulicą kolumnę Żydów w kierunku targu rybnego, gdzie zostali otoczeni przez ludzi Vagulansa. Tobiass twierdził, iż wielu Łotyszy współczuło pędzonym Żydom, że stracili swój „kościół”. Niedługo potem SD-mani zapędzili swoje ofiary z rynku na pobliską strzelnicę. Według innego naocznego świadka Wilhelma Adelta, Łotysze z SD uzbrojeni w karabiny powtarzalne i noszący białe opaski na rękawach otworzyli wtedy ogień. Adelt zeznał: „Codziennie kopano nowy dół (...). Przestępcy [sic] musieli zdjąć odzież wierzchnią. Becu [oficer dowodzący] powiedział, że Żydzi są zabijani, ponieważ nie pasują do reżimu nazistowskiego i że w ogóle zostaną wyplenieni”312. 15 sierpnia na łamach swojej gazety Vagulans ogłosił: „Jełgawa jest »wolna od Żydów« (...) niemieccy żołnierze – nadający kształt nowemu życiu – okazali przykładne zaufanie, przyczyniając się do akcji mającej na celu wyrzucenie [z miasta] rasy będącej twórcą wszelkiego nieszczęścia tego świata i umożliwiając powodzenie tej akcji”313. Deklaracja ta okazała się dla Vagulansa zgubna. Trzy dni później Stahlecker zwolnił go ze stanowiska szefa policji okręgu Jełgawy i redaktora gazety. Powiedział zbyt dużo. Upadek Martinša Vagulansa niósł ze sobą prosty przekaz: sługusów łatwo da się wymienić. Po zorganizowaniu swojej tymczasowej siedziby w Rydze Stahlecker przekonał się, iż wśród ­Łotyszy nie brakuje fanatyków chętnych do wykonywania poleceń Niemców. W 1975 roku starszy Łotysz nazywający siebie Viktors Zeibots stanął przed niemieckim sądem w Hamburgu oskarżony o najbardziej nikczemne zbrodnie wojenne. 78-letni Herr Zeibots urodził się na Łotwie. Mówił płynnie po niemiecku z ledwie dostrzegalnym akcentem. Miał siwiejące blond włosy i uderzająco bladoniebieskie oczy. Oprócz tego jego wygląd niczym się nie wyróżniał. Kiedy Herr Zeibots ze spokojem zasiadł na ławie oskarżonych, sądowi okazano fotografię wykonaną w 1942 roku w niemieckiej szkole SD w Fürstenbergu. Widać na niej siedzącego w pierwszym rzędzie wyprostowanego młodego mężczyznę w towarzystwie dwóch niemieckich oficerów: dr. Rudolfa Langego i Arnolda Kirstego. Czarna czapka SD rzuca cień na górną połowę jego twarzy, zasłaniając oczy. Widzimy jednak, że się uśmiecha. Oficera SD z fotografii i oskarżonego siedzącego w ciszy na ławie sądowej w Hamburgu dzielą trzy dekady. Niemniej jednak podobieństwo młodego mężczyzny na zdjęciu do starszego Viktorsa Zeibotsa jest uderzające. Człowiek, który sam siebie nazywa Viktors Zeibots, to niegdysiejszy rekrut SD Viktors Arājs – jeden z okrytych najgorszą sławą cudzoziemskich oprawców na usługach Hitlera. Młody żydowski mechanik, który kiedyś pracował dla Arājsa, wspominał, że miał on „sympatyczną twarz”. „Nie miał w sobie nic charakterystycznego, co zostawałoby w pamięci” – mówił o nim inny łotewski rekrut. „Trudno opisać jego rysy twarzy” – przyznał kolejny. Byli jednak tacy, którzy bardzo dokładnie potrafili przypomnieć sobie spotkania z Viktorsem Arājsem. Jeden z gości na uroczystym obiedzie wydanym w Rydze słyszał, że ten młody mężczyzna o „sympatycznej twarzy” chwalił się, jak to mordował żydowskie noworodki, podrzucając je w powietrze, a następnie strzelając do nich w locie. Gdyby zrobił to, kiedy już były na ziemi, tłumaczył swobodnie, kule odbijające się rykoszetem od betonowego podłoża mogłyby zranić jego ludzi. Mówiło się, iż Viktors Arājs sprezentował kiedyś niemieckiemu dowódcy SD Rudolfowi Langemu choinkę świąteczną przystrojoną pierścionkami i diamentami skradzionymi z żydowskich domów, które splądrował. Frida Michelson, ocalała z masakry w Rumbuli, zapamiętała widok „mocno pijanego Arājsa (...) pracującego w pobliżu dołów, przy których dokonywano egzekucji”. Młoda kobieta spacerująca w 1945 roku ulicami

zbombardowanego Berlina zapamiętała spotkanie z mężczyzną, który przedstawił się jako „Arājs, łotewski zabójca Żydów”. Hamburski sąd skazał Arājsa na karę dożywocia. Umarł w celi niemiec­kiego więzienia 13 lat później, w 1988 roku. Musiał dostrzec ironię tej sytuacji, niemiecki sędzia dr Wagner uznał bowiem, iż Arājs „wykonywał rozkazy dr. Langego”. Szacuje się, że w okresie od lipca 1941 roku do lata 1942 roku Arājs Kommando wymordowało co najmniej 26 tys. łotewskich Żydów. Kiedy Arājs „nie miał już co robić”, Niemcy przenieśli jego ludzi do regionu mińskiego na Białorusi, gdzie wykorzystali niemające sobie równych doświadczenie w dokonywaniu masowych mordów w innych, prowadzonych na dużą skalę akcjach. Po 1943 roku Arājs i wielu spośród jego żołnierzy służyli w łotewskim legionie SS. Viktors Bernhards Arājs przedstawił co najmniej trzy znacznie różniące się od siebie życiorysy. Wiemy, że urodził się w styczniu 1910 roku w małym miasteczku niedaleko Rygi. Według relacji Ezergailisa matka Arājsa Berta Anna Burke­vics pochodziła z zamożnego niemiecko-łotewskiego rodu chłopskiego. Jego ojciec Teodors, podobnie jak wielu Łotyszy, miał jednak ambiwalentny stosunek do Niemców bałtyckich i nie pozwalał dzieciom mówić po niemiecku. Sam Viktors utrzymywał, iż został „wychowany na Łotysza” i kiedy spotkał Stahleckera w 1941 roku, bardzo słabo mówił po niemiecku. Na początku I wojny światowej Teodors zaciągnął się do armii carskiej i zniknął. Jego syn miał cztery lata. Gdy rosyjscy żołnierze zniszczyli dom rodziny Arājsa, Anna uciekła do Rygi i znalazła pracę w fabryce. Kiedy rodzina pogrążyła się w biedzie, zaczął sprawiać kłopoty i matka wysłała go do pracy w gospodarstwie swoich rodziców. Wspominał on spanie w stajni i to, że „samodzielnie wykonywał swoje zabawki”. Po łotewskiej wojnie o niepodległość Teodors wrócił do kraju z chińską żoną. W tym czasie Anna przeprowadziła się do Jełgawy i zaczynało się jej coraz lepiej powodzić. Odziedziczyła trochę pieniędzy i kupiła dom, w którym wynajmowała pokoje. Kiedy Viktors skończył 16 lat, opuścił dom rodzinny, żeby pracować jako parobek. Wspominał później, że pewnego dnia, kiedy był w polu, niespodziewanie podszedł do niego ojciec i chwilę rozmawiali. Viktors nie miał już nigdy zobaczyć Teodorsa i dorastał bez ojca. Do szkoły chodził wyłącznie zimą. Dołączył do wędrownej grupy cieśli budujących domy, budynki gospodarcze i sauny. Viktors był dobrym pracownikiem. Kiedy stracił pracę jako cieśla, dostał się do gimnazjum w Jełgawie. Uczył się celująco. W nauce nie przeszkadzało mu nawet to, że musiał się imać licznych prac, żeby się utrzymać. Po ukończeniu szkoły wstąpił do pułku artylerii w Liwonii. W 1932 roku, wciąż służąc w stopniu kaprala, rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Rydze. Z powodu licznych przerw studiowanie zajęło mu osiem lat. Był równie inteligentny jak zmotywowany i na tyle bystry, że mógł wstąpić do prestiżowego bractwa studenckiego Lettonia, co dla byłego parobka stanowiło nie lada osiągnięcie. Jak już wcześniej wspomnieliśmy, łotewskie bractwa wydały na świat pokolenia szowinistów. Kiedy w 1941 roku Arājs zaczął werbunek do niemieckiej SD, zwrócił się do byłych kolegów z Lettonii, aby objęli stanowiska oficerskie w jego komandzie. W 1937 roku Arājs poślubił Zelmę Zeibots i po raz kolejny musiał rzucić studia, żeby zarobić na życie. Drugi raz wstąpił do policji. W 1939 roku powrócił na uniwersytet, by znowu z niego odejść. Wraz z rozpoczęciem okupacji sowieckiej podjął ostatnią próbę ukończenia studiów. Zakończył obowiązkowy kurs marksizmu i w marcu 1941 roku wreszcie obronił dyplom i został radzieckim prawnikiem. Podczas swojego procesu, kilkadziesiąt lat później, Arājs wielokrotnie powtarzał, iż wierzył, jakoby „bolszewizm był najlepszym z systemów”. Historyk Andrew Ezergailis proponuje intrygującą tezę w celu wyjaśnienia tej anomalii. Choć Arājsowi udało się wstąpić w szeregi Lettonii, jego zetknięcie się z życiem na wyższym poziomie

i najpewniej z elitarystycznymi postawami kolegów z bractwa mogło sprawić, iż w okupacji sowieckiej widział on obietnicę większej społecznej równości. „Bez wątpienia byłem wówczas komunistą” – twierdził po wojnie. Po rozpoczęciu okupacji Arājs znalazł zatrudnienie u łotewskiego prawnika. Niedługo potem został jednak aresztowany i deportowany przez NKWD. Udało mu się uciec i zaszyć na wsi. „Mój komunizm zniknął”. W tym momencie jego opowieść staje się wyjątkowo myląca. W czasie gdy rozpoczęły się największe wywózki, Arājs mógł wstąpić do brygady łotewskiej działającej w ramach Armii Czerwonej. Podczas gdy niemiecka nawałnica przetaczała się na północy, w rejonie Morza Bałtyckiego, Rosjanie zaczęli wycofywać swoje łotewskie dywizje na wschód. Odwrót zmienił się w ucieczkę w panice. Wśród cofających się radziec­kich dywizji panowały chaos i zamieszanie. Wielu żołnierzy łotewskich dezerterowało, często wyskakując z wagonów przewożących ich pociągów, i – jeśli udało im się przeżyć – wstępowało do partyzantki. W swoim ostatnim słowie przed hamburskim sądem Arājs powiedział: „Ja też byłem w jednym z nich [oddziałów partyzanckich]”. 1 lipca Arājs wrócił do Rygi ze „swoimi partyzantami” i skierował się w kierunku prefektury policji. Tego samego dnia Stahlecker przekroczył Dźwinę z własną grupą operacyjną. O godzinie 13 Niemcy także zjawili się w prefekturze policji. Oficer Hans Dressler, Niemiec bałtycki służący pod rozkazami Stahleckera, znał Arājsa z gimnazjum, a później był także jego podkomendnym w armii łotewskiej. Przedstawił Arājsa Stahleckerowi, ponieważ „dobrze wspominał go z czasów służby wojskowej”. Tego dnia Stahlecker spotkał się z wieloma dowódcami policji łotewskiej, którzy chcieli się do niego przyłączyć. Podpułkownik Voldemārs Veiss, weteran wojskowy, zdążył już utworzyć 400-osobowy oddział „samoobrony” łotewskiej, który z własnej inicjatywy zaczął wyłapywać łotewskich Żydów i komunistów. Veiss został ostatecznie mianowany szefem Policji Pomocniczej. Zginął w 1944 roku, służąc w łotewskim legionie SS. Na Łotwie do dziś uważany jest za bohatera narodowego. Nazajutrz Stahlecker mianował Arājsa „dowódcą Sonderkommando” – zeznał Arājs później przed sądem w Hamburgu: „Rozpocząłem służbę 3 albo 4 lipca”. Jako nowo mianowany dowódca komanda Arājs miał ogromną przewagę nad innymi: kiedyś należał do bractwa Lettonia. Śpiesząc się z organizowaniem swojego „oddziału specjalnego” i chcąc wywrzeć wrażenie na Stahleckerze, Arājs sprytnie skontaktował się ze starymi towarzyszami z czasów studiów i przeniósł swoją działalność do budynku bractwa. Ustawił przed nim stoły, aby zwrócić uwagę rekrutów. „Bracia” tłoczyli się, żeby wstąpić do jego oddziału. Było ich tak wielu, że łotewscy Żydzi nazywali komando Arājsen Burschen, od niemieckiego słowa oznaczającego „bractwo” – Burschenschaft. W miarę jak Arājs Kommando się rozrastało, stanowiska dowódcze obejmowali w nim starzy lettończycy, na przykład Feliks Dibietis, zastępca Arājsa, który później popełnił samobójstwo w Mińsku. Był to batalion zbrodniarzy, złożony z członków bractwa studenckiego. Chcąc podkreślić elitarny status swojego oddziału, Arājs wkrótce przeniósł bazę operacyjną do okazałej kamienicy na Krišjāna Valdemāra iela 19, w pobliżu Łotewskiego Narodowego Muzeum Sztuki. Numer 19 był jednym z najlepszych adresów w mieście. Wcześniej mieszkał tu A. Schmuljanš, żydowski bankier wywieziony przez Sowietów. Arājs dzielił budynek z Pērkonkrustsem, który wykorzystywał piwnicę do „przesłuchiwania” Żydów w zaimprowizowanych celach. Wielu z nich było torturowanych i zostało zamordowanych. We wspaniałym pokoju na pierwszym piętrze Arājs zorganizował dla swoich rekrutów lekcje niemieckiego, choć sam jeszcze przez jakiś czas potrzebował tłumacza. W pełnym zieleni parku Esplanade po drugiej stronie ulicy Arājs urządzał zajęcia ze strzelania. Wydawało się, że stanął na nogi. Niemniej jednak, choć ambicji mu nie brakowało, zarówno Stahlecker, jak i dowódcy SD, którzy zajęli jego miejsce, byli ostrożni. Meldunek

Einsatzgruppe wysłany do Berlina 20 lipca mówi nawet o grożącym „rozpadzie komanda bezpieczeństwa [tj. Arājs Kommando]”314. Tymczasem Arājs Kommando okazało się najbardziej trwałym spośród wszystkich oddziałów pomocniczych utworzonych przez Niemców na Wschodzie. W różnych formach i pod rozmaitymi nazwami przetrwało do roku 1944, kiedy zostało wchłonięte przez łotewskie dywizje SS. Przypomnijmy: zgodnie z instrukcjami Heydricha Stahlecker ostrzegał, iż nie można dopuścić do tego, aby jakiekolwiek oddziały pomocnicze stały się „łotewskimi oddziałami zbrojnymi”. W tym czasie Arājs posiadał luźne związki z łotewskimi kręgami nacjonalistycznymi. Jako student z pewnością flirtował ze skrajną faszyzującą frakcją, ale nigdy nie wstąpił do Pērkonkrustsu. Chcąc wreszcie skończyć studia prawnicze, stał się częścią sowieckiego systemu prawnego, a następnie chwycił za broń, żeby walczyć z wycofującymi się Sowietami w ostatniej możliwej chwili. Krótko mówiąc: Arājs nie krył tego, iż chce wykorzystać szansę. Stahleckerowi i innym wpływowym członkom SD podobał się taki energiczny „twardy człowiek”, który był przykładem tego, o czym oni sami myśleli, a mianowicie, że szczery patriotyzm jest dla mięczaków. Arājs szybko pokazał, iż jest oddanym i wprawnym génocidaire. Lojalność, posłuszeństwo i pełna poświęceń służba zostały, zgodnie z obietnicą Himmlera, nagrodzone. 2 lipca Stahlecker wydał łotewskiej Policji Pomocniczej rozkaz wyłapywania ryskich Żydów i zwożenia ich na plac przed prefekturą policji. Stahlecker założył, iż etniczni Łotysze przyciągnięci zgiełkiem spontanicznie zwrócą się przeciwko Żydom. Tak się jednak nie stało. Zarówno jego raport, jak i meldunek Einsatzgruppe wysłany nazajutrz z Rygi do Berlina opisują Łotyszy jako „absolutnie biernych w swoich postawach antysemickich”315. Stahlecker zwrócił się po pomoc do Arājsa, który natychmiast zabrał się do pracy. W półoficjalnej gazecie „Tevija” opublikował apel do „wszystkich Łotyszy posiadających świadomość narodową – członków Pērkonkrustsu, studentów, weteranów wojskowych i innych – aby wzięli udział w oczyszczaniu (...) kraju z niszczycielskich elementów”316. Treść apelu dostarczył Stahlecker. Odzew był „przytłaczający”. Tysiące młodych Łotyszy zgłosiło się na ochotnika. Bez wątpienia wielu z nich zwabiła wizja grabieży. Niemiecka propaganda łącząca sowiecki terror z „Żydami” również wykonała swoją podstępną robotę. Wielu Łotyszy, podobnie jak handlarz śmiercią w litewskim Kownie, szukało zemsty. Były policjant, którego rodzinę aresztowało NKWD, obiecywał: „Zabiję każdego Żyda w zasięgu wzroku”. Ciepłego wieczoru na początku lipca Arājs spuścił ze smyczy swoich powstrzymywanych dotąd bojówkarzy. Uzbrojone bandy siały zniszczenie na ulicach, o których wiadomo było, że mieszkają tam Żydzi. Podobnie jak w przypadku litewskich oddziałów porywaczy, uprowadzały one wszystkich, których podejrzewały, że są Żydami. Arājs i jego ludzie wlekli pojmanych przez siebie zarówno mężczyzn, jak i kobiety do swojej siedziby, gdzie bito ich w piwnicach i zostawiano na śmierć. Gwałcili i torturowali Żydówki. Kwatera główna Arājsa szybko zyskała ponurą sławę. Dom numer 19 stał się domem horroru. Pierwsza akcja była – według Stahleckera – zbyt nieśmiała. Tydzień później rozkazał Arājsowi rozpoczęcie ataków na ryskie synagogi. Owa nowa kampania miała być mordem przez podpalenie. Zdjęcia płonących synagog na całym Wschodzie są przekonującym symbolem władzy Niemców nad życiem i śmiercią, znakiem, iż Żydzi pozbawieni byli jakiejkolwiek ochrony zarówno prawnej, jak i ze strony swoich łotewskich współobywateli. Arājs rozpoczął operację od ryskiej Synagogi Chóralnej mieszczącej się na ulicy Gogola 25. Jego ludzie wysłali żydowskich więźniów, aby usunęli z niej cenne zwoje Tory i kandelabry. Następnie zapędzili do środka setki mężczyzn, kobiet i dzieci. Opróżnili kanistry z benzyną wokół szafy ołtarzowej i uciekli. Arājs w radosnym nastroju sam oddał strzały, które zapaliły paliwo. Budynek błyskawicznie stanął w płomieniach. Następnie jego ludzie utworzyli szeregi, aby zapobiec

próbom ugaszenia tego piekła przez strażaków. Jeszcze tego samego wieczoru ludzie Arājsa spalili także inne synagogi, podobnie jak dom modlitwy na cmentarzu Smerli. Po spaleniu synagog doszło do eskalacji mordów. Do końca drugiego tygodnia okupacji w centrum Rygi zamordowano 8 tys. Żydów317. Arājs i jego przyjaciele z Pērkonkrustsu zaczęli gromadzić wyszabrowane kosztowności pod numerem 19. Zebrali tak wiele artefaktów, że wystarczyło ich do powołania „Instytutu Antysemickiego”, wzorowanego na niemieckich muzeach pokazujących żydowskie książki i artefakty mające stanowić dowód odwiecznej żydowskiej perfidii. Stahlecker był pod presją. Musiał przesyłać liczby robiące największe wrażenie do głównej siedziby SD w Berlinie. Oznaczało to, że „akcje specjalne” prowadzone na dużą skalę trzeba było przenieść poza centrum Rygi, tak aby ofiary dało się łatwo zakopać w miękkich bałtyckich piaskach. W śródmiejskiej części Rygi nie było wyodrębnionej „dzielnicy żydowskiej” i dlatego przed powstaniem getta w październiku ataki na Żydów były nieregularne. Arājs albo jeden z jego łotewskich oficerów zaproponował przeniesienie operacji do lasu Bikernieki, znajdującego się w odległości 8 kilometrów na północ od Rygi. W lesie tym było położone miasto ogród Mežaparks, które niemieccy mieszkańcy nazywali Kaiserwald. Zamożni Łotysze pobudowali tu liczne luksusowe wille, porozrzucane na idyllicznych leśnych polanach. Arājsowi udało się jednak znaleźć ustronne miejsce w pobliżu drogi biegnącej do Rygi. Tutaj miał wykonać polecenia Stahleckera. W ciągu kilku tygodni ludzie Arājsa aresztowali żydowskich mężczyzn i domniemanych komunistów. Przetrzymywali ich w swojej siedzibie „w celu przesłuchania”, a następnie zawieźli w grupach (zazwyczaj liczących około 70 osób) na miejsce egzekucji. Podczas pierwszej fazy operacji, między 6 a 7 lipca, ludzie Arājsa wymordowali w lesie Bikernieki co najmniej 2 tys. łotewskich mężczyzn pochodzenia żydowskiego. W miarę doskonalenia operacji w lipcu, sierpniu i wrześniu liczby stopniowo rosły. W połowie lipca Stahlecker ruszył dalej (spędził w Rydze zaledwie dwa tygodnie). Kierowanie łotewskimi formacjami pomocniczymi przejęli dowódca Einsatzkommando II dr Rudolf Lange i jego asystent Arnold Kirste. Pod rządami tego pierwszego SD stała się dominującą służbą okupacyjną na Łotwie. „Zasadniczy i oddany” Lange tak nienawidził Żydów, że – według ocalałego z Holokaustu Josepha Bermana – „nie mógł na nich patrzeć”. Ten faworyt Heydricha był żarliwym ideologicznym antysemitą. W styczniu 1942 roku Heydrich zaprosił go do udziału w konferencji w Wannsee, zwołanej w celu zaplanowania „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Pogratulowano mu tam jego „sukcesu” odniesionego na Łotwie. Niski, o ciemnej karnacji Lange był człowiekiem próżnym. Objeżdżał swoje lenno wystrojony w obszerne wojskowe szynele z futrzanymi kołnierzami. Radował się demoniczną legendą na swój temat i nadanym sobie przydomkiem „Pies gończy z Łotwy”318. Lange był niemieckim „oficerem i dżentelmenem” oraz zabójcą. Pod jego kierownictwem SD sięgała do każdego zakątka i do każdej szczeliny łotewskiego społeczeństwa. Jego SD-mani noszący szare mundury polowe, czarne krawaty, żółte koszule i czapki z umieszczoną nad daszkiem trupią główką stali się wszechobecni. Pod koniec lipca Himmler powrócił do Rygi. Działalność łotewskich formacji pomocniczych musiała zrobić na nim wrażenie. Jak się już przekonaliśmy, zaledwie kilka tygodni wcześniej zezwolił na utworzenie batalionów Schuma na Wschodzie, lekceważąc tym samym naciski Hitlera, aby nigdy nie dopuszczać do sytuacji, w której osoba niebędąca Niemcem nosiłaby broń. Teraz Himmler rozważał jednak wysłanie batalionów Schuma poza ich ziemie ojczyste jako łowców bandytów319. W Rydze kierowana przez Langego SD zwerbowała wielu Łotyszy do rozmaitych brygad pomocniczych policji. Największy strach wzbudzały Schutzmannschaft in geschlossenen Einheiten (brygady zamknięte)320. O swoich łotewskich szwadronach śmierci Lange mówił najczęściej „ludzie Arājsa”. Arājs Kommando (teraz już

oficjalnie Łotewska Policja Bezpieczeństwa i Służba Bezpieczeństwa SD) udowodniło swoją wartość dla SD i Lange wkrótce zmniejszył liczbę niemieckich oficerów tej formacji odpowiedzialnych za nadzór nad operacjami, choć sam lubił się przyglądać egzekucjom na dużą skalę. Jeden z rekrutów Kommanda Genadijs Mūrnieks opisał typową Judenaktion: „akcje rozpoczynały się o 2 albo o 3 w nocy (...). Z miejsca, w którym ofiary wyrzucano [z ciężarówki], prowadzono je przez szpaler utworzony przez policjantów z Arājs Kommando, a następnie były rozstrzeliwane nad dołem”. Niemcy zawsze dostarczali sowitych ilości alkoholu, zazwyczaj wódki, która miała stanowić inspirację dla oprawców pozostających na ich usługach. Większość z takich operacji kończyła się tuż przed obfitym śniadaniem321. Oddziały SD stanęły przed bardzo trudnymi problemami logistycznymi. Poza Rygą wielu łotewskich Żydów żyło w rozproszeniu w małych miasteczkach targowych, często położonych na krzyżówkach dróg. W większych miastach SD mogła skorzystać z miejscowej policji łotewskiej. Lange potrzebował jednak narzędzi, dzięki którym mógłby zarzucić swoją sieć w głąb terenów wiejskich. Flota dużych, wyglądających przytulnie niebieskich autobusów importowanych ze Szwecji stała się dla mieszkańców Rygi czymś powszednim. Arājs zarekwirował kilka z nich do transportu więźniów do lasu Bikernieki. Teraz, pod koniec lipca 1941 roku, zajął cały tabor. Dzięki nim mógł ze stylem i w wygodzie przewieźć swoich „chłopców” do każdego zakątka Łotwy. W poszczególnych autobusach mieściło się około 40 ludzi uzbrojonych w karabiny i łopaty, a także zapasy wódki, papierosów i kiełbasy. Kiedy wjeżdżały one do odległych łotewskich osad, oficerowie miejscowej policji często mieli już wyłapanych żydowskich mężczyzn z okolicznych wiosek. Sam Arājs zawsze przyjeżdżał autem prowadzonym przez szofera. Często był nietrzeźwy po długiej, zakrapianej wódką jeździe. Robota szybko stała się rutyną. Łotysze wysiadali z autobusu i zaczynali kopać płytki dół. Miejscowa policja spychała zatrzymanych przez siebie ludzi nad jego krawędź, a ludzie Arājsa strzelali. Po zasypaniu dołu strzelcy beztrosko opierali się o swoje niebieskie autobusy, pili wódkę i łapczywie pałaszowali parujące, gorące kiełbasy. Z akcji przeprowadzanych z wykorzystaniem niebieskich autobusów najbardziej zadowoleni byli szefowie Arājsa z SD: łotewscy pomocnicy, napędzani nikotyną, kiełbasą i wódką, skutecznie dokonywali masowych egzekucji i palili synagogi w każdym zakątku Łotwy. Powojenne śledztwa radzieckie i niemieckie postępowania sądowe dostarczyły wielu informacji na temat ludzi służących pod rozkazami Arājsa. Jego zastępca Herberts Cukurs był słynnym pilotem latającym na długich dystansach. Niekiedy nazywano go „łotewskim Lindberghiem”. Po 1941 roku „Orzeł Bałtyku” zyskał także inną reputację – jako „Kat Rygi”. Po wojnie Cukurs uciekł do Rio de Janeiro, gdzie żył jawnie pod swoim nazwiskiem. Rząd Brazylii odrzucił liczne prośby Sowietów o jego ekstradycję, aby mógł być osądzony za zbrodnie wojenne. 23 lutego 1965 roku agenci Mossadu udający przedstawicieli biznesu lotniczego zwabili Cukursa do Urugwaju. Torturowali go i następnie zabili przy plaży w domku nazywanym Casa Cubertini w Montevideo. Jego rozkładające się ciało znaleziono zamknięte w bagażniku samochodu kilka tygodni później. Należy żałować, iż Herberts Cukurs nigdy nie stanął przed sądem322. Po odzyskaniu przez Łotwę niepodległości rodzina i sympatycy Cukursa rozpoczęli kampanię mającą na celu jego rehabilitację. W 2005 roku w jego rodzinnym mieście Lipawie otwarto wystawę zatytułowaną: „Herberts Cukurs – Domniemanie niewinności”. Nawet łotewski historyk Andrew Ezergailis wypowiadał się na rzecz rehabilitacji Cukursa. Powiedział on rzekomo, iż „Mossad zabił niewinnego człowieka”323. Niemniej jednak Efraim Zuroff, dyrektor Izraelskiego Biura Centrum Szymona Wiesenthala w Jerozolimie, odnalazł w archiwach Yad Vashem relacje naocznych świadków, które ponad wszelką wątpliwość świadczą o tym, iż Herberts Cukurs był żarliwym antysemitą i mordercą. Ten „łotewski Lindbergh” spalił żywcem

rodzinę szamesa ryskiej synagogi. Według jednego z naocznych świadków Cukurs napastował i torturował młodą żydowską dziewczynę. Ktoś inny widział, jak Cukurs rozstrzeliwuje i torturuje licznych Żydów w siedzibie Arājs Kommando. Twierdzi też, że Cukurs próbował zmusić starego Żyda do zgwałcenia 20-letniej Żydówki. Jak się wkrótce przekonamy, pod koniec listopada Arājs i Cukurs odegrali główne role podczas masakry w Rumbuli324. Dokumenty procesowe mówią nam także wiele o szeregowych członkach komanda, którzy kopali doły i rozstrzeliwali ludzi, podczas gdy Arājs i Cukurs popijali wódkę. Większość rekrutów liczyła od 16 do 21 lat i posiadała średnie wykształcenie. 21 procent z nich studiowało. Łotewscy historycy określają praktykę edukacyjną za rządów Ulmanisa jako „konformistyczną”. Rekruci to bystrzy, względnie ambitni młodzi mężczyźni, przyzwyczajeni do wykonywania rozkazów i kipiący testosteronem. Podczas swoich powojennych procesów niektórzy z nich próbowali tłumaczyć motywy, jakie nimi kierowały, kiedy wstępowali do oddziału Arājsa: jeden nie chciał „żyć z pracy rąk, ale osiągnąć awans życiowy”; inny czuł „wrogość do Żydów, albowiem aresztowali oni wielu Łotyszy [sic]”; jeszcze inny chciał „dostać się na uniwersytet w Rydze, do czego potrzebował świadectwa odbycia rocznej służby w policji, w armii niemieckiej albo w Reichsarbeitsdienst”; wielu uległo „wpływowi niemieckiej propagandy”. Rekruci mieli też bardziej przyziemne powody: jeden z nich przegrał „ciepłą odzież w karty”. Zeznania te dobitnie świadczą o tym, iż antysemicka propaganda sącząca się ze wspieranych przez SD gazet wywarła znaczny wpływ na umysły Łotyszy. Wielu ochotników powtarzało głoszoną przez Niemców mitologię łączącą znienawidzonych Sowietów z Żydami w ogóle. Kilku z nich nazywało Żydów „pasożytami, które trzeba było wyeliminować”. Prowadząc atak na synagogę na ulicy Gogola w Rydze, Arājs rzekomo wrzeszczał: „Ponieważ mieszkańcy Rygi nienawidzą Żydów, musimy zademonstrować swoje poglądy, podpalając synagogę, aby z kultury żydowskiej nic nie pozostało”. Retoryka antysemicka częściej niż oportunizm stanowiła inspirację dla wielu młodych mężczyzn wstępujących do Arājs Kommando. Nie byli oni zwykłymi, żądnymi wrażeń chuliganami325. W wrześniu 1941 roku Himmler po raz kolejny odwiedził Łotwę. Tym razem zawitał do portowego miasta Lipawa (niem. Libau) w Kurlandii, przekształconego w niemiecką bazę marynarki. Od początku lipca, głównie w tamtejszym parku Rainis, zresztą podobnie jak wszędzie indziej na Łotwie, SD i łotewskie brygady Schuma dokonywały egzekucji Żydów, Cyganów i domniemanych agentów sowieckich. W Lipawie akcje te odbywały się zazwyczaj w miejscach publicznych, a nie w pobliskich lasach. Pod koniec miesiąca do Lipawy przybyło Arājs Kommando i przeprowadziło liczne masowe egzekucje na o wiele większą skalę. Niemniej jednak we wrześniu Himmler był zbulwersowany, gdy się dowiedział, iż w mieście tym pozostało przy życiu wiele tysięcy Żydów. Wielu z nich przebywało w tamtejszym getcie, pracując dla niemiec­kich firm jako robotnicy przymusowi. Himmler wyładował swój zły nastrój na HSSPF Prützmannie, który najwyraźniej nie przejawiał takiej gorliwości jak Stahlecker czy Lange. Jednak większą przeszkodę stanowił komisarz „Herzog” Lohse i jego szef znienawidzony Alfred Rosenberg. Ich plan dla Wschodu zależał od czerpania jak największych korzyści z Żydów zamkniętych w gettach. Jak dotąd, Lohse opierał się natarczywym żądaniom Himmlera, który się domagał, aby każdy Żyd został zlikwidowany. W sytuacji kiedy można było czerpać zyski, morderstwo było zwyczajnym marnotrawstwem. Pod koniec października cierpliwość Himmlera wyczerpała się. Zastąpił on rzekomo „miękkiego” HSSPF Prützmanna oddanym i wydajnym zabójcą na usługach SS, co do którego można było mieć pewność, że pozostanie głuchy na biadolące protesty Hinricha Lohsego.

Nowym HSSPF był SS-Obergruppenführer Friedrich Jeckeln. Himmler żywił dla Jeckelna wiele podziwu. W którymś momencie między 11 a 12 listopada wezwał on wynalazcę metody dokonywania masowych mordów, nazwanej „upychaniem sardynek”, do Berlina. Poinformował nowego HSSPF, iż nadszedł czas likwidacji wszystkich Żydów w Komisariacie Ostland, „bis zum letzten Mann” („do ostatniego człowieka”). „Powiedz, Lohse, że to mój rozkaz, a także bezpośrednie życzenie Führera”326. Jeckeln powrócił do Rygi. 25 października wydał rozkaz zamknięcia w mieście żydowskiego getta, przypieczętowując tym samym los około 33 tys. Żydów „żyjących” za jego murami. Sformułowanie „życzenie Führera” nie było figurą retoryczną. Jesienią 1941 roku Hitler zaczął zaostrzać antyżydowską retorykę podczas publicznych wystąpień i prywatnych „kazań”. Według historyka Saula Friedländera był to „wybuch najbardziej nikczemnych antysemickich inwektyw i gróźb”. Do września 1941 roku armie niemieckie wdarły się na odległość 1000 kilometrów w głąb Związku Radzieckiego, wzdłuż linii frontu rozciągającej się z północy na południe na długości 1,6 tys. kilometrów. Niemcy okupowali najbardziej uprzemysłowione tereny ZSRR, położone na obszarze większym niż Wielka Brytania, Hiszpania, Włochy i Francja razem wzięte i zamieszkane przez ponad połowę całkowitej liczby mieszkańców Związku Radzieckiego. W ręce Niemców wpadły miliony żołnierzy radzieckich wraz z wieloma dziesiątkami tysięcy czołgów, karabinów i sprzętem artyleryjskim. Jednak pod koniec września niemieckiej machinie wojennej zaczynało brakować pary. Hitler i jego generałowie toczyli gorzkie spory na temat dalszej strategii, a w szczególności na temat tego, kiedy – a jeśli chodzi o samego Hitlera: czy – zaatakować Moskwę. Pamiętniki Goebbelsa pozwalają nam przyjrzeć się z bliska zmieniającym się nastrojom Führera. Tej jesieni wydawały się one wyjątkowo nieprzewidywalne. Pod koniec września osiągnięto spektakularny sukces w ramach operacji „Tajfun”. Hitler podobno wpadł w euforię. W stolicy Związku Radzieckiego wybuchła panika. Komunistyczna elita i inne grube ryby zaczęły uciekać z miasta. Do dyspozycji Stalina oddano specjalny pociąg, jednak po dłuższym wahaniu zdecydował on, iż nie przyłączy się do ucieczki na Wschód. Była to najważniejsza decyzja, jaką radziecki dyktator kiedykolwiek podjął. Niedługo po 17 listopada, po dotarciu do dalekich przedmieść Moskwy, niemiecki atak niespodziewanie się załamał. Wojna Hitlera wyczerpała jego wojska. W miarę zbliżania się dywizji niemieckich do ich wielkiej nagrody, stolicy żydobolszewizmu, fatalne drogi, ciągłe braki w dostawach żywności i paliwa, oraz – co najgorsze – gwałtownie załamująca się pogoda podkopywały morale. Podczas gdy machina wojenna Hitlera potykała się, publicznie wypowiadane przezeń inwektywy pod adresem żydowskiego „wroga światowego” zyskiwały na intensywności. Protokoły pokazują, że w dniach 19 i 25 października oraz 12, 17 i 18 grudnia obsesyjnie nawiązywał do „eksterminacji Żydów”327. Trujący strumień obelg nasączał coraz niższe szczeble niemieckiego naczelnego dowództwa. Feldmarszałek Walther von Reichenau zalecił swoim żołnierzom wymierzenie „słusznej pokuty żydowskim podludziom”. Generał Hermann Hoth prawił kazania na temat eksterminacji „duchowych zwolenników bolszewizmu”, a Erich von Manstein nawoływał niemieckich żołnierzy do pomszczenia wszystkich „zbrodni” dokonanych przez „Żydostwo, duchowego krzewiciela bolszewickiego terroru”328. 14 listopada 1941 roku samolot z HSSPF Friedrichem Jeckelnem na pokładzie wyłonił się z gęstej mgły i zmierzał w kierunku lotniska nad Zatoką Ryską. Pochłonięty był nie operacją „Tajfun”, lecz rozkazem Führera nakazującym eskalację działań wymierzonych w Żydów. Jak tylko Jeckeln zadomowił się w dawnej kwaterze Stahleckera – Gmachu Rycerstwa Inflanckiego – (w której lubił przesiadywać, pieszcząc zrabowaną biżuterię), zaczął szukać odpowiedniego miejsca, gdzie mógłby wykonać nowe rozkazy Himmlera. Miejsca dokonywanych przez Niemców egzekucji, niczym blizny po ospie, znaczą piaski

na obszarze rozciągającym się od Prus Wschodnich po Ural329. Jeśli idzie o Rygę, Jeckeln miał jeden szczególny wymóg. Wiedział, iż jesienne opady mogą zaszkodzić jego metodzie „upychania sardynek”. Musiał znaleźć i wybrać miejsce znajdujące się na wzniesieniu. Niedługo po przyjeździe ­zebrał adiutantów i wspólnie wyjechali z Rygi w lśniących mercedesach. Posuwali się wzdłuż prawego brzegu Dźwiny, na którym mieściło się żydowskie getto, aby dokonać inspekcji nowo budowanego obozu koncentracyjnego w Salas­pils (pol. Kircholm). Niedaleko za granicą miasta, po lewej stronie, w odleg­łości kilkuset metrów Jeckeln dostrzegł kilka niskich, zaokrąglonych kopców porośniętych brzozowymi zagajnikami. Znajdowały się one między autostradą i główną magistralą kolejową Ryga–Dyneburg (pol. Dźwińsk). Miejsce to miało swoją nazwę – las Rumbula. Choć nie był on zbyt ustronny, przedstawiał wiele zalet, jako że leżał w pobliżu głównej drogi oraz linii kolejowej. Himmler rozkazał Jeckelnowi zlikwidować getto, a to oznaczało, że w bardzo krótkim czasie będzie musiał „przetworzyć” ponad 30 tys. „sztuk”. Miał także świadomość, iż z Niemiec do Rygi zostały już wysłane transporty „Żydów z Rzeszy”, którymi musi się zająć. Jeckeln podjął decyzję: miejscem „wielkiej akcji” będzie Rumbula. Rozpoczął szczegółowe planowanie. Podobnie jak współczesna niemiecka praktyka menedżerska, jego system polegał na podzieleniu każdej operacji na dające się kontrolować segmenty realizowane przez wyspecjalizowane zespoły. Jeckeln powierzył SS-Untersturmführerowi Ernstowi Hemickerowi, mającemu wykształcenie inżynierskie, nadzór nad wykopaniem odpowiedniej liczby dołów. Hemicker zeznał później, iż był „wstrząśnięty” liczbą ludzi, których Jeckeln planował się pozbyć, ale „zdecydował się nie protestować”. Do wykopania dołów wielkości małego domu Jeckeln wybrał 300 radzieckich jeńców wojennych. Temperatura spadła poniżej zera, piaszczysty grunt zamarzł. Była to katorżnicza praca. Jeckeln często wizytował las, żeby sprawdzić, czy prace idą zgodnie z jego szczegółowymi wytycznymi. Często widywano go wpatrującego się w skupieniu w głąb dołów. Tymczasem w Rydze Lange i Kirste współpracowali z Arājsem i innymi łotewskimi rekrutami z SD. 27 listopada Jeckeln zaprosił wszystkie oddziały do siedziby policji w Rydze, aby ostatecznie ustalić harmonogram likwidacji. Być może właśnie wtedy po raz pierwszy spotkał się z Arājsem i innymi dowódcami łotewskimi. Jak dotąd, unikał jakichkolwiek kontaktów z nimi. Jeckeln oświadczył, iż konieczne jest, aby wszyscy „zachowywali się zgodnie z niemieckim charakterem”: akcję należało przeprowadzić w sposób zdyscyplinowany. Obliczył on, iż mając zaledwie siedem godzin światła dziennego do dyspozycji, jego ludzie będą musieli wyprowadzić Żydów z getta w kolumnach liczących po tysiąc osób i „przetworzyć” co najmniej 12 tys. ludzi każdego dnia. Dwa dni później zwołał kolejne spotkanie w Ritterhaus. Nalegał, aby wszyscy Niemcy stacjonujący w Rydze przybyli do Rumbuli i obserwowali akcję – był to ich patriotyczny obowiązek. Każdy, kto odmówi, miał zostać uznany za dezertera330. 28 listopada Niemcy wydali „rozkaz przesiedlenia” i posłali do getta łotewską policję, aby rozpoczęła przygotowania. Ocalała z masakry Frida Michelson wspomina, że wieści o „przesiedleniu spadły jak grom z jasnego nieba”331. Dla łotewskich Żydów ryskie getto stało się kruchym azylem. Tymczasem z dnia na dzień mieli je opuścić i udać się w nieznane miejsce. Tej nocy na getto i Gmach Rycerstwa Inflanckiego, w którym Jeckeln i jego oficerowie dokonywali ostatnich poprawek w swoich planach, spadł śnieg. Śnieg padał również na pociągi przybywające na stację Skirotawa w pobliżu Rumbuli, wioząc „Żydów z Rzeszy”. Niemieckie oddziały SD zabiły ich wszystkich, kiedy wciąż jeszcze było ciemno. 30 listopada, o godzinie 4.30 stu ludzi Arājsa dowodzonych przez niego samego i Herbertsa Cukursa wkroczyło do getta w asyście niespodziewającego się niczego oddziału straży żydowskiej. Łotysze byli już podpici. Arājs i jego ludzie dumnie kroczyli po ulicach getta,

rozkazując przerażonym Żydom, aby byli gotowi do wymarszu w ciągu pół godziny. Niektórzy z nich odmówili. W domach i na klatkach schodowych rozległy się strzały. Wkrótce potem Frida Michelson zobaczyła „niekończącą się kolumnę” maszerującą przez getto. Widziała młode kobiety, matki z niemowlętami na rękach, osoby niepełnosprawne, którym pomagali sąsiedzi, małe dzieci – „wszyscy maszerowali, maszerowali”. Niemiecki strażnik zaczął strzelać z karabinu maszynowego do tłumu. Doszło do zamieszania, w którego trakcie łotewscy strażnicy krzyczeli: „Szybciej! Szybciej!”. Ludzie zaczęli truchtać, biec, potykać się... upadać. Do południa członkowie łotewskiego komanda zdążyli zabić w getcie od 600 do 1000 Żydów. Na zamarzniętej ziemi widać było smugi krwi. Na ulicach leżały porozrzucane zwłoki, walizki, zabawki, meble i wózki dziecięce. Droga wiodąca z getta do Rumbuli biegła obok małych drewnianych domków, w których etniczni Łotysze cieszyli się cichym niedzielnym porankiem. Kilku „nobliwych” obywateli wyległo na trakt i zaczęło bić Żydów. Tych, którzy szli zbyt wolno albo upadli – zabijano. Wielu z nich porzucało walizki w przydomowych ogródkach. Droga do Rumbuli szybko stawała się miejscem masakry. „Nie byliśmy już ludźmi, lecz cieniami – pisała Ella Medale. – Wszystko dookoła nas przypominało rzeźnię”. Herbert Cukurs zjawił się na miejscu konno. Opuszczał się w siodle, żeby pochwycić małe dzieci, i zabijał je na miejscu. Frida Michelson wspomina dalej: „niemiecki esesman zaczął na oślep strzelać do tłumu z pistoletu maszynowego. Kule kosiły ludzi, którzy padali na bruk (...). Łotewscy policjanci krzyczeli »Szybciej, szybciej!« i strzelali z biczy nad głowami tłumu”. O godzinie 9 czoło pierwszej kolumny dotarło na miejsce egzekucji. „Przy wejściu – wspomina Frida Michelson – była duża drewniana skrzynia. Obok niej stał uzbrojony w pałkę esesman i raz po raz krzyczał: »Wrzucać wszystkie kosztowności i pieniądze do tej skrzyni!«”. Żydzi przechodzili teraz przez kolejne ludzkie filtry pozbawiające ich ubrań i ostatecznie życia. Stojący w najwyższym punkcie z widokiem na doły Jeckeln obserwował to wszystko beznamiętnie. Obok miał swoich oficerów i honorowych gości, w tym komisarza Hinricha Lohsego i Franza Stahleckera, który wrócił, żeby zobaczyć wymyślony przez Jeckelna system „upychania sardynek” w akcji. Ella Medale wspomina, iż ludzie „przygwożdżeni poczuciem nieodwracalności i niemożności ucieczki bez sprzeciwu parli naprzód wartkim strumieniem”. To właśnie owo pozbawianie ludzi zarówno godności, jak i ludzkiej woli było najbardziej chytre w maszynowym systemie zabijania opracowanym przez Jeckelna. „Mechanicznie zdjęłam płaszcz” – pisała Ella. Wydawało się, że cała nadzieja już stracona. „[Wtedy] naczelny kat Arājs utkwił we mnie wzrok. Jego twarz była zniekształcona, podobna do bestii. Chwiał się to w przód, to w tył. Był kompletnie pijany. Wydałam z siebie pisk: »Nie jestem Żydówką!« (...) Arājs wyciągnął mnie. »Tu są sami Żydzi! Dzisiaj popłynie żydowska krew«”. 8 grudnia Jeckeln wstrzymał rzeź. Zameldował do Berlina, że jego ludzie zużyli ponad 22 tys. sztuk amunicji. Jeśli dodamy do tego Żydów zabitych w samym getcie i po drodze na miejsce egzekucji oraz „Żydów z Rzeszy” zgładzonych pierwszego dnia rano, otrzymamy liczbę co najmniej 24 tys. ludzi wymordowanych przez Niemców i ich łotewskich pomocników. Raport przygotowany przez RSHA w Berlinie stwierdzał bez emocji: „W wyniku akcji przeprowadzonej przez wyższego dowódcę SS i policji Ostlandu liczba Żydów, którzy pozostali w Rydze, została zmniejszona z 29 500 do 2500”332. 12 grudnia, kiedy gęsto padający śnieg stopniowo zakrywał okaleczoną ziemię w lesie Rumbula, Himmler wydał swoim dowódcom SS tajne instrukcje. Martwił się, że „trudny obowiązek” dokonywania masowych mordów mógłby doprowadzić do „brutalizacji” esesmanów. Zalecał organizowanie „koleżeńskich wieczorów”, podczas których ciężko pracujący zabójcy SS mieli „siedzieć przy stole i jeść, zgodnie z najlepszą niemiecką domową tradycją”. Obowiązkiem oficerów było zorganizowanie muzyki i specjalnych wykładów

„wprowadzających [podwładnych] w piękny obszar niemieckiego życia duchowego i emocjonalnego”. Podczas gdy Jeckeln i jego goście obserwowali makabryczny spektakl rozgrywający się w Rumbuli, japońskie samoloty zaatakowały amerykańską Flotę Pacyfiku cumującą w Pearl Harbor. 11 grudnia Hitler wypowiedział wojnę Stanom Zjednoczonym, a następnego dnia powtórzył ostrzeżenie wygłoszone po raz pierwszy w 1939 roku, iż globalna wojna spowoduje zniszczenie światowego Żydostwa. W walce przeciwko najpotężniejszemu państwu kapitalistycznemu Niemcy czekała pewna klęska. Niewielu ludzi walczących w wojnie Hitlera rozumiało katastrofalne skutki jego decyzji. W najmniejszym stopniu docierały one do szefa SS Heinricha Himmlera i jego mających pełne ręce roboty współpracowników na Wschodzie. Do końca 1941 roku Arājs Kommando, mówiąc słowami Ezergailisa, „nie miało już co robić”. Wstrząsający szał zabijania pozbawił życia niemal wszystkich Żydów w byłych państwach bałtyckich, oszczędzając zaledwie kilka tysięcy z nich. Jeckeln mógł przez krótką chwilę rozważać uciszenie „upychającego sardynki” Arājsa i dowódców łotewskich batalionów Schuma. Zamiast tego Arājsa uczyniono SS-Hauptsturmführerem, a cały jego najbliższy sztab, nazywający się obecnie Łotewską Policją Bezpieczeństwa i Siłą Pomocniczą SD w Rydze, przeniesiono do łotewskiej Akademii Wojskowej. Wkrótce potem Himmler zgodził się na wysłanie nielicznych grup weteranów Schuma do ośrodka szkoleniowego SD w Fürstenbergu. Na początku 1942 roku szef szkoły SD odwiedził Akademię Wojskową w celu dokonania selekcji pierwszej klasy Łotyszy. Na 2-miesięczny kurs z zakresu „wywiadu, kontrwywiadu i ideologii narodowosocjalistycznej” wyjechało do Fürstenbergu około 300 ludzi. Kiedy pierwsi absolwenci wrócili do Rygi, dr Lange powitał ich następującymi słowami: „Po wyzwoleniu Rygi walczyliście ramię w ramię z niemiec­ką policją bezpieczeństwa o dalsze wyzwolenie [sic] i oczyszczenie tego kraju z pozostałości bolszewizmu”. Od tej pory cudzoziemscy kaci na usługach Hitlera mieli stać się prawdziwymi wojownikami SS.

Rozdział 8 Zachodni krzyżowcy Żyd w zatłuszczonym kaftanie podchodzi i żebrze o kawałek chleba. Kilku towarzyszy chwyta go i ciągnie za budynek. Chwilę później jest już po nim. W nowej Europie nie ma miejsca dla Żydów. Sprowadzili zbyt dużo nieszczęść na Europejczyków. Duński rekrut Waffen SS333 Historycy zajmujący się II wojną światową mają skłonność do dzielenia niemieckiej strategii okupacyjnej na wschodnią i zachodnią. Każda z nich rodziła różne gatunki kolaborantów. Istnieją wystarczające przesłanki do dokonywania takiego podziału na Wschód i Zachód. Niemcy celowo umieścili aparat ludobójstwa na Wschodzie i, jak się przekonaliśmy na przykładzie masakry w Rumbuli, przewozili Żydów z Europy Zachodniej na miejsca egzekucji znajdujące się na tych terenach. Służby bezpieczeństwa kolaborujące z Niemcami, na przykład we Francji i Holandii, wyłapywały i aresztowały Żydów, którzy następnie mieli zostać deportowani. Nie mordowały ich one, posługując się terminami strategicznymi, na miejscu, jak czynili to ich litewscy i łotewscy odpowiednicy. Pod innymi względami niemieckie plany okupacyjne dla Europy Wschodniej i Zachodniej miały ze sobą dużo wspólnego. W dłuższej perspektywie niemieccy architekci Nowego Porządku dążyli do likwidacji starszych europejskich bytów narodowych, tak jak planowali uczynić to z niedawnymi przejawami nacjonalizmu na wschodzie kontynentu. W ramach etnicznej przebudowy Europy niemieccy planiści po prostu postrzegali Norwegów czy Holendrów jako mających fory w stosunku do ich na przykład estońskich odpowiedników. W dalszej perspektywie wszyscy Europejczycy mieli zostać przerobieni na germańską modłę. Oznaczało to, jak się przekonamy w niniejszym rozdziale, iż werbunkiem mieszkańców Europy Zachodniej do SS powodował ten sam imperatyw rasowy. W Europie Zachodniej Niemcy rozpoczęli nabór cudzoziemców w 1940 roku. Wiązali z nim duże nadzieje, jednak wyniki były bardzo słabe. 20 kwietnia z „duńskich i norweskich ochotników” utworzono pułk SS „Nordland”, a 25 maja „Westland” rozpoczął przyjmowanie ochotników z Holandii i z flamandzkiej części Belgii. Szef werbunku w Waffen SS Gottlob Berger otworzył biura w Oslo, Hadze, Kopenhadze i Antwerpii, a także przekształcił stare francuskie koszary w Sennheim, w Alzacji, w ośrodek szkoleniowy. Himmler miał duże nadzieje. Fascynowały go rasy nordyckie. Utrzymywał też kontakty ze skrajną prawicą w Holandii i we Flandrii. Niemniej jednak 6 czerwca 1941 roku pokorny Berger zameldował mu, iż jak dotąd Waffen SS udało się „zebrać” zaledwie około 2 tys. cudzoziemskich ochotników334. Wszystko zmienił niemiecki atak na Związek Radziecki. Wojnę Hitlera przekształcono w międzynarodową krucjatę przeciwko bolszewizmowi. Po 22 czerwca machina propagandowa Goebbelsa zaczęła wyrzucać z siebie potoki kronik filmowych i artykułów prasowych na temat „paneuropejskiej wojny wyzwoleńczej”. Hitler mógł zebrać przeciwko armiom Stalina olbrzymie siły, ale wciąż potrzebował koalicyjnych sojuszników i pozorów legitymizacji. Operacja „Barbarossa” miała wyglądać na wspólną europejską akcję przeciwko „światowemu wrogowi”; wojnę cywilizowanych narodów z barbarzyńcami. Krieg als Kreuzzug, wojna jako krucjata, była dla Hitlera zaledwie fasadą, mistyfikacją obliczoną na zwabienie niechętnych sojuszników. Niemniej jednak jego publiczne wystąpienia nie do końca maskowały zamiary Niemców. Jak wskazuje historyk Jürgen Förster, „propaganda starała się wykorzystać uczucie zagrożenia, pragnienie zemsty, uprzedzenia rasowe i niechęć ideologiczną”335. Hitler nazywał bolszewizm

„zwierzęcą degeneracją ludzkości”, a w 1941 roku wielu mieszkańców innych państw europejskich żarliwie zgadzało się z kanclerzem Niemiec. Rozumieli oni także, że kiedy Hitler odnosił się do bolszewizmu, miał na myśli, choć nie wprost, żydowską ideologię polityczną. Równanie, w którym umieszczono obok siebie „Żydów” i „bolszewizm”, stało się lingua franca dla europejskich ultranacjonalistów. Szwindel z krucjatą zadziałał. Po 22 czerwca, podczas gdy niemieckie wojska i dywizje pancerne spychały armie Stalina w głąb kraju, niemieccy konsulowie, i inne służby, meldowali o potoku próśb o pozwolenie na przyłączenie się do hitlerowskiego ataku na bolszewizm. Berger zdążył już uruchomić biura werbunkowe w okupowanej Europie i w Skandynawii, ale zalew chętnych zachodnich krzyżowców, jaki nastąpił po inwazji na ZSRR, był dla niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz dla Wehrmachtu niewygodnym zaskoczeniem. Obawiały się one, i słusznie, że Himmler posłuży się cudzoziemskimi ochotnikami, aby znacznie rozbudować Waffen SS. 30 czerwca przedstawiciele Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy, wydziału zagranicznego niemieckiego Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu i Bergera z SS spotkali się, aby przedyskutować wytyczne w sprawie tego, co jeden z delegatów nazwał „formowaniem legii cudzoziemskiej na potrzeby krucjaty”336. Kilka dni później OKW wydała dokument zatytułowany: „Wytyczne odnośnie do wykorzystania cudzoziemskich ochotników w walce przeciwko Związkowi Radzieckiemu”337. Owa pierwsza próba mająca na celu kategoryzację ochotników z innych krajów i kontrolę nad nimi, w prosty sposób dzieliła rekrutów na „Germanów”, na przykład Duńczyków, Flamandów i Holendrów, których przydzielono do SS, oraz „nie-Germanów”, na przykład Francuzów, Chorwatów i Hiszpanów – oni mieli zasilić szeregi niemieckiej armii. Choć, jak się już przekonaliśmy, Himmler był zaintrygowany różnorodnością etniczną na wschodzie, na tym etapie nie pojawiły się jeszcze sugestie dotyczące werbunku mieszkańców Europy Wschodniej do armii niemieckiej czy Waffen SS. Pragmatyczni generałowie niemieccy widzieli w swoich cudzoziemskich rekrutach najemników i tak też ich traktowali. Pochodzenie etniczne w ogóle ich nie interesowało. Beztrosko odrzucali też jakąkolwiek wrażliwość kulturową. Nie żywili szacunku dla politycznych przekonań rekrutów, jeśli ci w ogóle jakieś mieli, i pogardzali nimi, uważając ich za oportunistów, łowców przygód albo po prostu za mężczyzn lubiących, żeby się o nich „troszczyć”338. Niemieccy werbownicy instynktownie zauważyli, iż całe pokolenie zostało psychicznie zniszczone przez I wojnę światową i jej skutki. Owo stracone pokolenie dojrzało teraz do tego, by z niego skorzystać. Nowa kampania okazała się umiarkowanym sukcesem. Do końca 1941 roku do Wehrmachtu zaciągnęły się 24 tys. Francuzów, Chorwatów, Hiszpanów i Belgów z Walonii. Mniej niż połowa tej liczby „germańskich ochotników narodowości innej niż niemiecka” wstąpiła do Waffen SS: 2399 Duńczyków, 1180 Finów, 1571 Flamandów, 4814 Holendrów, 1883 Norwegów, 39 Szwedów, 135 Szwajcarów i mieszkańców Liechtensteinu oraz 6200 etnicznych Niemców z Alzacji, Rumunii, Serbii i Węgier339. Aż kusi, aby ten podział ludzkich łupów interpretować jako ostatnie słowo Himmlera na temat tego, które typy rasowe uważał on za nadające się do służby w Waffen SS. Pamiętajmy jednak, że w tym czasie SS już prowadziła na Wschodzie werbunek do batalionów Schuma. Niemieccy specjaliści w sprawach rasowych mieli również rozpocząć, o czym się wkrótce przekonamy, gruntowną przebudowę swojego sposobu myślenia na temat geograficznego zasięgu „germańskiej” tożsamości etnicznej. Elity narodów, które zgodziły się na prowadzenie przez Niemców werbunku wśród własnych obywateli, oczekiwały nagrody za swoją ofiarę. Sprzedały honor za władzę. Miały one nadzieję, iż ludzie zaoferowani Rzeszy staną się walutą, za którą kupią sobie wpływy w ramach Nowego Porządku Hitlera. Największą cudzoziemską jednostką Wehrmachtu była hiszpańska División Azul (Niebieska Dywizja). W dniu, w którym siły niemieckie przekroczyły granice

Związku Radzieckiego, hiszpański minister spraw zagranicznych i antykomunista Ramón Serrano Súñer przekonał Francisca Franco, żeby zezwolił na sformowanie jednostek złożonych z ochotników Falangi, które przyłączyłyby się do krucjaty Hitlera przeciwko bolszewizmowi. Serrano Súñer złożył taką propozycję niemieckiemu ambasadorowi Eberhardowi von Strorrerowi na kilka tygodni przed rozpoczęciem inwazji. Hitler ochoczo na nią przystał. Stosunki między Führerem a caudillo Franco popsuły się, kiedy Hiszpanie odmówili wzięcia udziału w proponowanym wspólnym ataku na Gibraltar. Niemniej jednak minister spraw zagranicznych Ribbentrop nadal miał nadzieję na bliższe powiązanie niezdecydowanego Franco z osią. Hiszpański dyktator założył natomiast, że mógłby udobruchać Hitlera i uniknąć przyłączenia się do niemieckiej wojny na Wschodzie, oferując hiszpańską dywizję ochotniczą. Przy okazji pozbyłby się z Hiszpanii kilku tysięcy niezadowolonych radykalnych falangistów, którzy z kolei mieli nadzieję, iż służba w Grande Armée Hitlera da im polityczną przewagę, kiedy powrócą jako zwycięzcy do Hiszpanii. Wiele tysięcy hiszpańskich falangistów zgłosiło się na ochotnika. Od początku września 1941 roku żołnierze Niebieskiej Dywizji walczyli i ginęli pod Mińskiem na Białorusi. Niemieccy oficerowie gardzili „cygańskimi” żołnierzami hiszpańskimi. Ubliżali im jako leniwym i z natury pozbawionym dyscypliny. Choć sam Hitler często umniejszał wartość Niebieskiej Dywizji, nazywając ją „podupadłą”, musiał przyznać, że jej żołnierze walczyli „dzielnie”340. Podobnie francuscy ideolodzy skrajnej prawicy, tacy jak Jacques Doriot i Marcel Déat, dostrzegali w krucjacie przeciwko bolszewizmowi szansę na zacieśnienie stosunków z nazistowskimi Niemcami. Doriot powiedział: „Jeśli jest jakaś wojna, z którą sympatyzuję, to właśnie z tą”. Nakłaniał on Francuzów, aby wstępowali na ochotnika do legionu walczącego z bolszewizmem. Znalazł sojusznika w niemieckim ambasadorze i frankofilu Ottonie Abetzu, dla którego wzmacnianie proniemieckich klik było jednym z dyplomatycznych zadań. Niemniej jednak Wehrmacht odrzucił francuskie propozycje, podobnie jak apel ze strony belgijskiego demagoga z Walonii Léona Degrelle’a. Według niemieckiej nauki rasowej Francuzi i frankofońscy Walonowie nie byli narodami germańskimi, jak Holendrzy czy Flamandowie. Hitler miał bardziej pragmatyczne powody do wzgardzenia propozycją Doriota: obawiał się, że marionetkowy rząd w Vichy wykorzysta „francuską dywizję” do podniesienia swojego statusu jako sojusznika Niemiec. Abetz zauważył jednak, iż obiekcje Hitlera nie dotyczą okupowanej Francji. Był również głęboko przekonany o bliskich historycznych więzach łączących „naród Franków” z Niemcami poprzez średniowieczne cesarstwo Karola Wielkiego. Sympatyzował on z Doriotem i jego zwolennikami, którzy uważali, iż aktywna kolaboracja mogłaby przywrócić Francji jej dawną chwałę, choć wyłącznie w charakterze satelity Niemiec. Pomagało również to, że obie strony posługiwały się językiem nienawiści do Żydów. Od czasu afery Dreyfusa francuska prawica przedstawiała Żydów jako bolszewickich wrogów Francji i obwiniała ich za katastrofę z roku 1940. Dla Doriota niemiecki atak na Związek Radziecki był daną od Boga szansą na ostateczną rozprawę z żydowskim zagrożeniem i na ponowne uczynienie z Francji „najbardziej chrześcijańskiego królestwa w Europie”. Ambasador Abetz zwrócił się w imieniu Doriota z bezpośrednim apelem do swojego przyjaciela, ministra spraw zagranicznych Ribbentropa, i 5 lipca Wehrmacht ostatecznie zgodził się na utworzenie oddziału francuskich ochotników. Podkreślał jednak, iż poparcie ze strony francuskiego rządu w Vichy „jest niepożądane”. Kiedy Berlin dał Abetzowi zielone światło, powierzył on Déatowi i Doriotowi zorganizowanie kampanii werbunkowej. Oddał im do dyspozycji biuro w ambasadzie niemieckiej w Paryżu. 8 lipca wydali oni odezwę do ochotników. Na przyjęcie mogli liczyć wyłącznie Francuzi o udowodnionym aryjskim pochodzeniu. 27 sierpnia 1941 roku w koszarach

Borgnis-Desborde w Wersalu odbyła się ceremonia inauguracji Légion des Volontaires Français contre le Bolshevisme (Legionu Ochotników Francuskich przeciw Bolszewizmowi – LVF). Z wysoko­ści podium mieli dokonać przeglądu legionu rozczarowującego swą liczebnością najważniejsi orędownicy kolaboracji: premier Pierre Laval, oficer łącznikowy Wehr­machtu markiz Fernand de Brinon oraz, oczywiście, Déat i Doriot. Niemieccy oficerowie zauważyli, iż w szeregach LVF w jakiś sposób znalazło się wielu żołnierzy francuskich o ciemnym kolorze skóry pochodzących z Afryki Północnej, a także podstarzali „biali” Rosjanie mieszkający we Francji. Kiedy uroczystość zbliżała się do punktu kulminacyjnego, jeden z ochotników zaczął strzelać do zgromadzonych dygnitarzy, raniąc zarówno Lavala, jak i Déata. Zamachowcem okazał się proniemiecki dysydent. LVF był niesforną zbieraniną fanatyków i fantastów. Na początku długiej podróży na front wschodni dowódca LVF pułkownik Roger Labonne zebrał swoich żołnierzy. Porównał siebie do francus­kiego krzyżowca Gotfryda z Bouillon, a Stalina do „Attyli, Bicza Bożego” i wezwał swoich ludzi do walki o nową, zdrową Francję, „wolną od jarzma gett, lóż [masońskich – przyp. tłum.], bolszewizmu i brytyjskiego złota”341. Szlak bojowy legionu nie był pełen chwały. Kiedy tylko wyczerpani francuscy rekruci dotarli do Radomia w Generalnym Gubernatorstwie, niemieccy oficerowie oczyścili szeregi z „kolorowych”, byłych żołnierzy Legii Cudzoziemskiej i z emigrantów rosyjskich. W listopadzie, gdy Hitler rozpoczął operację „Tajfun”, a temperatury wzdłuż całego frontu wschodniego spadły poniżej zera, Niemcy posłali 2452 żołnierzy LVF (jednostka po wcieleniu do Wehrmachtu otrzymała nazwę 638. pułku piechoty) do walki w przesmyku Kubinka, oddalonym od Moskwy zaledwie o 137 kilometrów. W niemieckim raporcie czytamy: „Niektóre [francuskie] oddziały nadal nie przybyły. Podczas wymarszu widoczne stały się dalsze oznaki dezintegracji (...) ludzie nie są wystarczająco wyszkoleni”. Zaledwie kilkuset francuskich ochotników powróciło żywych. Wiosną 1942 roku niedobitki LVF dołączyły do sił zwalczających partyzantkę na Białorusi342. Wielu prominentnych kolaborantów, na przykład Anton Mussert w Holandii, Frits Clausen w Danii, Vidkun Quisling w Norwegii i Staf de Clercq we flamandzkiej części Belgii, miało nadzieję, a nawet zakładało, że ofiara z ich zwolenników jako mięsa armatniego otworzy im drzwi do władzy politycznej. Mylili się. W 1941 roku Hitler i niemieccy administratorzy w okupowanej Europie mogli sobie pozwolić na dyskryminację. Cudzoziemscy ochotnicy, jakkolwiek „germańscy”, nigdy nie mieli się stać prawdziwymi „towarzyszami broni”. Kiedy ukazująca się w Vichy gazeta pisała o wojnie ze Związkiem Radzieckim jako o kampanii europejskiej, Hitler uznał to za bezczelność343. Pogarda okazywana przez Führera widoczna była też na niższych szczeblach. Niemieccy żołnierze nazywali hiszpańskich ochotników z División Azul „Cyganami”, podczas gdy Francuzom ogólnie brakowało „niemieckiej dokładności”. Wiosną 1942 roku flamandzki dowódca SS Staf de Clerq skarżył się Bergerowi, że niemieccy oficerowie notorycznie obrażają jego towarzyszy Flamandów, nazywając ich „brudasami” oraz „narodem idiotów”344. Niemcy nigdy nie uważali, że w owej krucjacie bierze udział koalicja równych sobie. Według werbowników Wehrmachtu patriotyczne sentymenty mogły obniżyć skuteczność na polu bitwy. Stanowisko Himmlera było jeszcze bardziej radykalne. Jak się już przekonaliśmy, dowódcy SD, na przykład Franz Stahlecker, sprzeciwiali się jakimkolwiek próbom tworzenia „milicji narodowych”. Z tych samych powodów w Europie Zachodniej cudzoziemski legion miał chwycić za broń w interesie Rzeszy, a nie jakiejkolwiek formy „interpretacji państwa narodowego”. Według doktryn rasowych Himmlera to krew, nie naród, stanowiła fundament werbunku. Wojnę z „żydobolszewickim” wrogiem mieli toczyć krewniacy, a nie sojusznicy. W wykładzie wygłoszonym w czerwcu 1942 roku mówił on o utworzeniu z „germańskiej” Waffen SS muru obronnego wzdłuż nowej, wschodniej granicy Rzeszy. Tuż po zakończeniu

podboju Wschodu Waffen SS miała zostać „zrehabilitowana” i wchłonięta przez „zwykłą SS”. Dzięki zwycięstwu „germańskie narody wróciłyby do domu i stopiły się z nami”. Konieczne było, mówił dalej Himmler, aby nie ustawać w budowaniu „Wielkiej Rzeszy Niemieckiej”. „Droga pod górę” prowadziła do „cesarstwa gocko-frankońsko-karolińskiego”345. Innymi słowy: cudzoziemski zaciąg miał się stać fundamentem ogromnego imperium SS, wybiegającego daleko poza ambicje samego Hitlera. „Germański” werbunek do SS wreszcie nabrał tempa. Himmler polegał pod tym względem na dwóch potężnych urzędach. Najważniejszy był Główny Urząd Rasy i Osadnictwa, powołany w 1931 roku jako Urząd do spraw Rasy SS. Jego szefem został Richard Darré346. Zadaniem urzędu stało się wspieranie ideologicznej indoktrynacji oraz prześwietlanie niemieckich rekrutów SS i ich małżonek. Urząd do spraw Rodziny (Sippenamt) drobiazgowo sprawdzał historię medyczną, przynależność wyznaniową i polityczną oraz, przede wszystkim, pochodzenie rodzinne każdego kandydata. Garstka ekspertów RuSHA będących strażnikami rasy w imieniu Himmlera zyskała olbrzymią władzę. Teraz, 10 lat później, ich specjalistyczna wiedza miała zostać wykorzystana do przesiewania nowych „germańskich” ochotników. RuSHA przydzieliło SS-Eignungsprüferów (kontrolerów dopuszczalności rasowej) do lokali werbunkowych SS. W Belgii na przykład ochotnicy pochodzenia flamandzkiego, ale już nie ci z frankofońskiej Walonii, przechodzili przez Ergänzungsstelle Flandern. Aby przyciągnąć większą liczbę ochotników, drugi urząd SS Germanische Leitstelle (GL) rozpoczął w całej Europie kampanię propagandową mającą przekonać nadające się jednostki do przyłączenia się do krucjaty Hitlera. GL posiadał odrębne biura we wszystkich stolicach uznanych za „germańskie”, takich jak Oslo czy Haga, niemniej jednak blisko współpracował z ekspertami RuSHA. Jego głównym zadaniem było pisanie i publikowanie Germanische Leithefte (germańskich przewodników) w języku niderlandzkim, duńskim i norweskim. Fachowcy RuSHA opracowali wiele takich broszurek. Ich pracę koordynował dr Rudolf Jacobsen, zaciekły antysemita, który dysponował nielicznym personelem specjalistów i tłumaczy. Berger zainteresował się bliżej germańską propagandą płynącą z niewielkiego imperium Jacobsena. Opublikował on własny zbiór esejów zatytułowany Auf dem Wege zum germanischen Reich (Droga ku germańskiej Rzeszy), w którym przedstawiał Rzeszę jako zbawcę „germańskiego ideału”. „Północ Europy jest ojczyzną rasy nordyckiej – pisał. – Niemcy mają w niej swoje korzenie”. W średniowieczu, ciągnął Berger, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (I Rzesza) broniło Zachodu przed zagrożeniem ze strony „azjatyckich” tyranów. Teraz nowa Rzesza Hitlera podjęła się tego samego ogromnego zadania. Nikczemni anglosascy Anglicy zdradzili „germańską rodzinę narodów”. Jednak dzięki SS narody kontynentalnej Europy mogły we właściwy sposób wypełnić swój obowiązek członków nordyckiej rodziny. Berger w znacznym stopniu odwoływał się do idei głoszonych przez niemieckiego historyka kultury Christopha Stedinga (1903–1938). Jako wschodząca gwiazda niemieckiego środowiska akademickiego Steding uzyskał grant amerykańskiej Fundacji Rockefellera, który wykorzystał na studia z dziedziny nauk humanistycznych i społecznych w Szwajcarii, Holandii, Danii i Szwecji. Zetknięcie się z „chłodnymi demokratami” i „wyrachowanymi kapitalistami starej Europy” utwierdziło go w przekonaniu, iż wyłącznie nowe Niemcy, „wykuwane przez Bismarcka i Hitlera”, dysponują odpowiedzią na rozpad (Zersetzung) starych nordyckich wartości. Uskarżał się on na „dzikie, demoniczne, bezwzględne, bestialsko okrutne pierwotne siły” pozwalające Żydom, stanowiącym awangardę bolszewizmu, na manipulowanie losem europejskiej społeczności. Wszędzie, dokąd podróżował, Steding dostrzegał rozprzestrzenianie się

„wewnętrznej semityzacji” (Verjudung) – „tym samym wróg stoi w samym centrum Europy”. Zanim Steding powrócił do ukochanej ojczyzny, ukończył swoje opus magnum, w którym opowiadał się za hegemonią Niemiec będącą jedynym lekarstwem na chorobę Europy: Europas Krankheit. Wkrótce po powrocie do Niemiec Steding zmarł na ostrą infekcję nerek i jego praca zatytułowana Das Reich und die Krankheit der Europäischen Kultur (Rzesza a choroba kultury europejskiej) została opublikowana pośmiertnie. (Na frontyspisie jej egzemplarza, znajdującego się w Bibliotece Państwowej w Berlinie, widnieje surowe oblicze Stedinga i jego odręczna dedykacja z 10 maja 1936 roku: Alles für das Reich). Pomimo opasłych rozmiarów i ciężkiego stylu tomisko Stedinga szybko zdobyło sobie potężnych wielbicieli. Jednym z nich był szef SD Reinhard Heydrich, który przesłał jej streszczenie Himmlerowi347. Choć wydane po śmierci Stedinga dzieło nigdy nie zyskało równie ponurej sławy jak Mein Kampf Hitlera czy Mit XX wieku Rosenberga, jego idee stały się w kręgach SS wspólną, pseudointelektualną walutą. Dekadę później wywarły potężny wpływ na niemieckich założycieli współczesnej Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej348. Steding próbował wyjaśnić, dlaczego pozostali Europejczycy wydają się zazdrościć Niemcom ich „naturalnego” panowania. Dlaczego reszta Europy nie postępuje tak jak cnotliwi Niemcy? Cena kulturowa poniesiona za wzgardzenie niemiecką hegemonią była katastrofalna: Europę zdominował albo Kościół katolicki, albo jego antyteza – bolszewizm. Cywilizacja europejska została pozbawiona korzeni i stała się kosmopolityczna – innymi słowy „zdominowana przez Żydów”. Instytucje europejskie, takie jak Liga Narodów czy Trybunał Światowy, uległy korupcji i popadły w niemoc. Jedyną drogą naprzód – kończył Steding – jest zmiecenie przez Rzeszę liberalnej, dekadenckiej Europy i zastąpienie jej pruskim imperium protestanckim. Po 1941 roku Germani­sche Leitstelle SS uczyniło z książki Stedinga swoją biblię. Propagandziści SS podchwycili jego ulubioną metaforę (choć wcale nie taką oryginalną), głosząc, iż nowe Niemcy sprawią, że dekadencka cywilizacja europejska znów będzie tryskać zdrowiem. Nowa Europa powstanie, broniona przez nową „europejską armię”. Propozycja ta pobrzmiewała niczym echo w Himmlerowskiej idei „germańskiej” Waffen SS. Miała się ona stać, jak sam mówił, „narodowosocjalistycznym zakonem żołnierzy przesiąkniętych nordycką wrażliwością, którzy [powiodą Europę] ku odległej przyszłości”349. W opracowaniu, zatytułowanym LTI. Lingua Tertii Imperii, niemiecki pamięt­nikarz żydowskiego pochodzenia Victor Klemperer wskazał, iż owa Narodowosocjalistyczna Unia Europejska ucieleśniała taktyczne koncepcje ataku i odwrotu. Przed zdradzonymi przez „Anglików”, wciśniętymi między Stany Zjednoczone i Związek Radziecki nowymi Niemcami stało zadanie obrony Festung Europa350. Idea potężna i wszechobecna. Holenderski ochotnik SS pisał do matki: „Nasz wielki przywódca Adolf Hitler zbuduje nową Europę i poprowadzi nas ku wolności. Miłosierny Pan pozwoli Niemcom zwyciężyć. Jestem dumny z tego, że kroczyłem z niemieckimi towarzyszami drogą do wolności”. Tylko jakiego rodzaju byłaby ta wolność? Hitler nie miał wątpliwości co do tego, iż hegemonia Niemiec będzie absolutna. Europa już nie miała stanowić mozaiki suwerennych państw. Himmler opracował jeszcze bardziej radykalne plany, które z oczywistych powodów trzymał w tajemnicy. Jego przyszła „Europa SS”, co prawda zdominowana przez Niemcy, przybrałaby szczególną postać. Na przykład Dania i Norwegia miały stać się SS Gaue (prowincjami), w których władzę sprawowano by w Głównych Urzędach SS w Kopenhadze i Oslo. W Himmlerowskiej wizji Nowego Porządku Europejskiego nie było miejsca dla partii narodowej, nawet dla NSDAP, podobnie jak dla jej lidera Adolfa Hitlera. Była to herezja, której Himmler z pewnością publicznie by się wyparł. Niemniej jednak jako wysoki rangą oficer SS śmiał wyobrażać sobie taką przyszłość bez Hitlera.

W dokumencie stanowiącym wstęp do dyskusji i zatytułowanym „O przywództwie i administracji europejskiej Rzeszy Niemie­ckiej” młodszy rangą członek SS Wolfram Heinze przedstawił wizję „Wielkiej Rzeszy Niemieckiej narodów germańskich”, która nie spodobałaby się Hitlerowi. Heinze dowodził, iż próba spojenia partii i państwa nie powiodła się. Führer tolerował rozrzutną obfitość urzędów i konkurentów rywalizujących ze sobą o władzę. Zamiast tego Heinze proponował, aby Główny Urząd SS zastąpił urzędy partyjne nie tylko w Niemczech, ale take w całej Wielkiej Rzeszy Niemiec­kiej. Na przykład Holandia i Flandria jako pierwsze miałyby się stać Reichlands rządzonymi przez „regenta” SS. Propozycja Heinzego dotyczyła Rzeszy jako całości, w tym Europy Zachodniej, struktur administracyjnych narzuconych już Europie Wschodniej, na przykład komisariatów Rzeszy, które zespoliły państwa bałtyckie i Białoruś w jeden organizm terytorialny – Ostland. Choć Berlin miał zachować decydującą rolę w kwestii sprawowania rządów nad tymi terenami, codzienne zadania administracyjne zostałyby przekazane owej kadrze regentów SS. W ten sposób sama SS spinałaby całą Rzeszę. Opracowanie Heinzego nigdy nie zostało oficjalnie opublikowane, krążyło po cichu między podobnie myślącymi esesmanami351. Himmler rozumiał ową przyszłą hegemonię SS w kategoriach rasowych. W 1943 roku miał wykład dla oficerów Waffen SS: Wynik, koniec tej wojny będzie następujący: Rzesza, Wielka Rzesza Niemiecka narodu niemieckiego [sic], w tej słusznej nazwie znajdzie potwierdzenie swojej ewolucji. Będziemy mieli gniazdo i otwartą przed nami drogę na Wschód. Wieki później powstanie Germańskie Imperium Światowe352. Doktor Jakobsen, wydając w swoich biurach GL potok broszurek i periodyków, takich jak na przykład: Der Aufbruch (Powstanie) i Der Germani­sche Gemeinschaft (Wspólnota germańska), energicznie lansował ów mityczny ideał zwodniczo nazwany „europejską krucjatą”. Te tłumaczone na wszystkie języki europejskie (z wyjątkiem jidysz) broszurki SS sprzedawano w setkach tysięcy egzemplarzy. GL od samego początku podkreślał, iż zadaniem stojącym przed narodem germańskim, włączając w to rekrutów SS, jest ochrona Europy. W jednej powszechnie czytanej broszurze, stanowiącej materiał wykorzystywany podczas 8-tygodniowego szkolenia, pisano: „Niemcy nigdy nie porzucą zadania rasowej i politycznej obrony Europy. Zamieszkujące ją najbardziej wartościowe rasy już nigdy więcej nie powinny być zanieczyszczone krwią i ideologią ras obcych”. Waffen SS stanowiła „siłę uderzeniową nowej Europy”, która zdobędzie Wschód dla Zachodu. SS miała dopilnować, aby Rzeszę zamieszkiwali ludzie, w których żyłach płynie germańska krew. „Unia Europejska” Himmlera stanowiła swego rodzaju rezerwuar krwi. Jego zasoby miały zostać rozlane na ogromne obszary Eurazji: od Pirenejów po Ural. W książce zatytułowanej Gorliwi kaci Hitlera Daniel Goldhagen opisuje wyjątkową historię bohaterstwa czasów wojny mającą wzmocnić jego tezę, jakoby Holokaust był niemieckim fenomenem353. W 1943 roku przedstawiciele duńskiego rządu i zwykli obywatele uratowali życie 7 tys. Żydów, którzy mieli zostać wywiezieni przez niemieckie władze okupacyjne. Według Goldhagena zwykli Niemcy chętnie uczestniczyli w „eliminacyjnym antysemityzmie” albo, w najlepszym przypadku, przejawiali okrutną obojętność wobec losu europejskich Żydów. Duńczycy zachowali się wzorowo i heroicznie, podczas gdy większość Niemców nie. Niemniej jednak analiza dokonana przez duńskich historyków młodszego pokolenia rzuca mniej pochlebne światło na postawę obywateli tego kraju. Z Danii, podobnie jak z innych państw skandynawskich, pochodziło wiele tysięcy „germańskich” ochotników Waffen SS, którzy ochoczo uczestniczyli w niemieckiej krucjacie przeciwko bolszewizmowi.

Wiele setek spośród tych ochotników pracowało w policji lub służyło w jednostkach terroru pomagających wyłapać duńskich Żydów, którym nie udało się uciec w 1943 roku. Oczywiście, nie należy winić mieszkańców północnej Europy za to, że nazistowska elita tak żarliwie wierzyła w braterstwo krwi ze Skandynawami. Według ideologii narodowosocjalistycznej Duńczycy i Norwegowie, Holendrzy i Flamandowie byli narodami germańskimi połączonymi więzami krwi. W 1934 roku Hitler powiedział: „Kraje nordyckie (...) tak jak Holandia i Belgia [należą] do Niemiec”. Alfred Rosenberg wierzył w „wielki wspólny los Skandynawii i narodów bałtyckich” i w konieczność istnienia „jednej świadomości państw nordyckich”. Według Rosenberga ów „nordycki ideał” stanowił o konieczności utworzenia „bloku niemiecko-skandynawskiego”, którego zadaniem byłaby obrona północnej Europy przed bolszewickim zagrożeniem. Himmler ostrzegał: „wszystka dobra krew na tym świecie, cała germańska krew, która nie jest niemiecka (...) może doprowadzić nas do zguby”. Rozumiał przez to, że w związku z tym, iż nordycka krew posiadała tak dużą moc, gdyby zawładnęły nią wrogie narody, mogłyby wykorzystać ją przeciwko Niemcom. Dlatego „trzeba stworzyć niemieckie imperium (...) które będzie domem dla nordyckiej krwi”, albowiem „stanie się ono magnesem, który ją przyciągnie”. Himmler ogłosił, że „Führer powierzył mu zadanie rozwinięcia germańskiej idei imperium”. Podkreślał: „[Hitler nie zamierzał] puścić ani jednego Germanina do Ameryki. Musimy zintegrować wszystkich Norwegów, Szwedów, Duńczyków i Holendrów”354. Himmlerowski „pangermanizm” był w państwach nordyckich odwzajemniany. Wielu Duńczyków, podobnie jak Norwegów i Szwedów, pragnęło integracji z hitlerowską unią europejską. W swojej autobiografii nieżyjący szwedzki reżyser filmowy i teatralny Ing­mar Bergman wyznał, że nie tylko jego ojciec posiadał skrajnie prawicowe poglądy. On sam również był pod głębokim wrażeniem Hitlera, kiedy odwiedził Niemcy w 1936 roku w ramach wymiany i mieszkał u rodziny żarliwych narodowych socjalistów. Z dumą zabrali oni Bergmana, aby posłuchał Hitlera przemawiającego podczas partyjnego wiecu; „niewiarygodnie charyzmatyczny” – wspominał później. Po powrocie do Szwecji Bergman, jego bracia i kilku przyjaciół zaatakowali dom żydowskiej rodziny i namazali na nim swastyki. Wyznanie Bergmana ponownie przypomina nam o centralnej roli, jaką w ideologii narodowosocjalistycznej odgrywał antysemityzm oraz jak łatwo zarażał on kultury innych narodów. Kiedy szwedzkie pary składały wniosek o udzielenie ślubu, duchowni tamtejszego Kościoła narodowego stosowali niemieckie ustawy norymberskie i zabraniali Szwedom zawierania małżeństw z partnerami pochodzenia żydowskiego. Mitologia wyższości rasowej zaraziła kultury narodowe państw nordyckich. Dlatego też kiedy Himmler i Berger otworzyli biura werbunkowe w Kopenhadze i Oslo, wielu młodych mężczyzn chętnie się zaciągnęło. Do końca wojny do służby w siłach zbrojnych III Rzeszy zgłosiło się na ochotnika 13 tys. duńskich obywateli. Przyjęto nieco ponad połowę z nich. Większość, około 12 tys., chciała wstąpić do Waffen SS i ostatecznie służyła w trzech różnych formacjach: Frikorps Danmark (Ochotniczym Legionie Duńskim), Dywizji SS „Wiking”, a po rozwiązaniu duńskich legionów także w Dywizji SS „Nordland”. Około 1500 ochotników wywodziło się z mniejszości niemieckiej zamieszkującej południe Jutlandii. Trafili oni do Dywizji SS Totenkopf i 1. Brygady SS. Obie te jednostki były bezpośrednio zaangażowane w wymierzone przeciwko Żydom „akcje specjalne” na Wschodzie. Wielu duńskich ochotników było zwolennikami niemieckich doktryn rasowych. Ich przekonania kształtowały, co oczywiste, sposób, w jaki postępowali jako ochotnicy SS. Oto fragmenty dwóch listów napisanych przez duńskich ochotników: Żyd w zatłuszczonym kaftanie podchodzi i żebrze o kawałek chleba. Kilku towarzyszy chwyta go i ciągnie za budynek. Chwilę później jest już po nim. W nowej Europie nie ma miejsca

dla Żydów. Sprowadzili zbyt dużo nieszczęść na Europejczyków. Jednego dnia odwiedziliśmy duży zakład psychiatryczny koło Monachium i wysłuchaliśmy wykładu na temat nauki rasowej. Fantastycznie było zobaczyć, jaką zbieraninę ludzkich wraków tam zgromadzili. Zastanawiam się tylko, dlaczego trzymają ich przy życiu (...). Następnie odwiedziliśmy słynny obóz koncentracyjny Dachau i obejrzeliśmy go od końca do końca. Było to wspaniałe doświadczenie. Wiecie, co się słyszy w Danii o obozach koncentracyjnych. Podobnie jak reszta, to same kłamstwa, od początku do końca [sic]355. Jednym z najbardziej wymownych dokumentów odkrytych przez duńskich historyków jest dziennik z czasów wojny, prowadzony przez ochotnika SS zwanego Harald356. Harald został zwerbowany 30 lipca 1941 roku i zwolniony ze służby 17 stycznia 1944 roku. Jego dziennik opisuje historię Frikorps Danmark od jego początków w 1941 roku do roku 1943, kiedy został rozwiązany i zastąpiony przez Dywizję SS „Nordland”. W momencie gdy zgłosił się na ochotnika, Harald miał 40 lat. Z racji wieku mianowano go kwatermistrzem odpowiedzialnym za zaopatrzenie. Nie miał doświadczeń frontowych. Niemniej jednak służył we Frikorpsie w Demiańsku, Newalu oraz Zagrzebiu i utrzymywał codzienny kontakt z duńskimi rekrutami SS. Słyszymy od niego wiele na temat nudy, narzekań i picia, a także tęsknoty za domem i rodziną: Kiedy wraca się z urlopu, naprawdę widać, ile we „Frikorpsie” jest głupoty, i chce się wtedy być samemu z myślami. Myślę, że dzisiaj wszystko wygląda idiotycznie i do bani, ale za kilka dni pewnie się polepszy357. Dziennik ten to o wiele więcej niż tylko zapiski często banalnych doświadczeń. Stanowi świadectwo wyznawcy. Harald był bowiem członkiem Narodowosocjalistycznej Duńskiej Partii Robotniczej (DNSAP) i znalazł się w pierwszej fali duńskich rekrutów SS. O Haraldzie z czasów, zanim zaczął pisać swój dziennik w 1941 roku, wiemy bardzo mało. Był nieślubnym dzieckiem i wydaje się, iż miał burzliwe dzieciństwo. W wieku 13 lat został oskarżony o oszustwo, ale uniknął kary jako osoba nieletnia znajdująca się pod kuratelą sądu. Później znowu miał kłopoty z powodu napaści, prawdopodobnie podczas burdy w barze. Harald ostatecznie ożenił się, ale o jego partnerce bardzo mało wiadomo. W chwili kiedy w 1941 roku zgłosił się na ochotnika do Waffen SS, para miała dorosłą córkę. Harald często wspominał o rodzinie i kiedy jego urlopy dobiegały końca, nierzadko popadał w depresję. W 1940 roku wstąpił do Narodowosocjalistycznej Duńskiej Partii Robotniczej, założonej w 1930 roku, na której czele stał lekarz Frits Clausen. DNSAP, podobnie jak większość europejskiej skrajnej prawicy, odniosła umiarkowany sukces wyborczy i często dochodziło w niej do rozłamów. Wielu jej członków narzekało, że Clausen nie jest wystarczająco radykalny w kwestii „problemu żydowskiego” w Danii. Duńska Liga Antyżydowska oddzieliła się od DNSAP i próbowała nawiązać bliższe związki z niemiecką NSDAP. Jej przywódca Aage Andersen wydawał gazetę „Kamptegenet”, wzorowaną na obrzydliwym „Der Stürmer” Juliusa Streichera. Po rozpoczęciu niemieckiej okupacji w 1940 roku Clausen miał nadzieję, że zostanie mianowany przywódcą państwa duńskiego. Zamiast tego pełnomocnik III Rzeszy w Kopenhadze Cecil von Renthe-Fink zmarginalizował DNSAP. Fanatycy denerwowali Hitlera. W dalszym toku trwania wojny Himmler utrzymywał stosunki z Clausenem służącym na froncie wschodnim i wysłał go później do niemieckiego sanatorium, aby się wyleczył z alkoholizmu. Dla Haralda DNSAP była sprawą rodzinną: jego żona również wstąpiła do partii i pracowała później jako sprzątaczka dla niemieckiego personelu stacjonującego na lotnisku Kastrup. W czerwcu 1941 roku, w następstwie zgody Hitlera na tworzenie legionów narodowych, Niemcy polecili rządowi duńskiemu rozpoczęcie werbunku do Waffen SS. Dla Clausena

i podupadającej DNSAP niemiecka inwazja była darem niebios. 23 czerwca wygłosił on przemówienie wzywające Duńczyków do przyłączania się do wojny przeciwko der Weltfeind (wrogowi światowemu), co oczywiście oznaczało „żydobolszewizm”. Duński rząd zaprotestował. Clausen zwrócił się o pomoc do oficera duńskiej armii i nacjonalisty podpułkownika Ch.P. Kryssinga, który przekonał ministra wojny, aby zezwolił na służbę w obcym wojsku. Wcześniej Duńczycy wstępowali już do pułku SS „Nordland”, ale teraz Clausen i Kryssing proponowali wystarczająco wielu ochotników, aby utworzyć odrębny batalion – Frikorps Danmark. 19 lipca 435 oficerów i żołnierzy pod dowództwem Kryssinga, którego dwóch synów także się zaciągnęło, uroczyście przedefilowało w Kopenhadze przed duńskimi oficjelami. Przygrywała im niemiecka orkiestra marszowa358. W całej Danii otwarto biura werbunkowe obsadzone członkami DNSAP. Pewnego pochmurnego, letniego dnia Harald wszedł do biura SS w Kopenhadze. Wkrótce potem wspólnie z 600 innymi ochotnikami SS złożył przysięgę na wierność Adolfowi Hitlerowi i ślubował „walczyć z bolszewizmem”359. Wielu oficerów pochodziło z regularnej armii duńskiej i jej rezerw. Żeby ich przyjęto, ochotnicy tacy jak Harald musieli udowodnić aryjskie pochodzenie, wypłacalność finansową oraz brak kryminalnej przeszłości. Przez następne ponad dwa i pół roku dziennik był wiernym towarzyszem Haralda. Prowadził w nim codzienne zapiski – rzadko kiedy poszczególne wpisy dzieli tydzień przerwy. W Kopenhadze wsiadł do pociągu jadącego do Langenhornu koło Hamburga, gdzie umieszczono go w mieszanym pułku SS „Standarte Nordwest” składającym się z ochotników z Danii, Holandii i Flandrii. Po upływie zaledwie tygodnia Duńczyków przeniesiono do Frikorps Danmark. Wraz z rozpoczęciem szkolenia niemieccy oficerowie mieli coraz mniej cierpliwości do patrioty Kryssinga. Chociaż współpracował on z Clausenem, wcale nie był przekonanym narodowym socjalistą i otwarcie sprzeciwiał się jakiemukolwiek szkoleniu ideologicznemu swoich rekrutów. W październiku 1941 roku Niemcy przenieśli Frikorps Danmark do koszar w Treskau (Biedrusku). Doszło tam do eskalacji napięcia między Kryssingiem i SS, a także między Kryssingiem i fanatycznymi ochotnikami z DNSAP. Niemiecki Haupt­sturmführer Paul Masell polecił przeniesienie korpusu duńskiego do innego obozu, położonego bliżej SS Junkerschule w Posen-Treskau (Poznaniu-Biedrusku). Twierdził, iż tam duńscy rekruci będą mogli zostać odpowiednio wprowadzeni w dyscyplinę i doktrynę SS. Kryssing stanowczo się temu sprzeciwił. W listopadzie 1941 roku Harald zapisał w swoim dzienniku: Sądzę, że Niemcy wkrótce stracą cierpliwość do Frikorpsu: to nie z szeregowymi jego żołnierzami jest coś nie w porządku, ale z oficerami. Duńczycy są przyzwyczajeni, że robią wszystko po swojemu, a Kryssing jest za stary na takie przedsięwzięcie: zamiast niego powinien być ktoś młodszy, z inicjatywą, jak Hauptsturmführer von Schalburg. Może się okazać, że już niedługo nastąpią zmiany w dowództwie Frikorpsu. Były to prorocze słowa. Na początku 1942 roku Himmler, który śledził spory z Kryssingiem, został poinformowany, że ani Duńczycy, ani Norwegowie nie są „gotowi do walki”. Wysłał on SS-Gruppenführera Friedricha Wilhelma Krügera, żeby się dowiedział dlaczego. W swoim raporcie stwierdzał on, co wcześniej zauważył Harald, iż duńscy oficerowie Frikorpsu są albo niekompetentni, albo skrycie wrogo nastawieni do Niemiec. Według niego Kryssing i jego zastępca SS-Sturmbannführer Jørgensen często dawali wyraz antynazistowskim postawom i byli niezdolni lub nieskorzy do zaprowadzenia dyscypliny. Spory między rywalizującymi ze sobą duńskimi frakcjami wprowadzały niepokój zarówno wśród oficerów, jak i zwykłych żołnierzy. Rozwiązanie było oczywiste: pozbyć się duńskich oficerów i zastąpić ich wszystkich Niemcami. Jednak ostrożny Krüger przekonał Himmlera do zastąpienia Kryssinga innym duńskim oficerem SS-Hauptsturmführerem Christianem von Schalburgiem służącym wówczas w Dywizji SS „Wiking”. Krüger uważał go za „wiarygodnego narodowego socjalistę”.

Delikatnie powiedziane360. Schalburg był potworem. Urodził się w Sankt Petersburgu. Jego ojciec był Duńczykiem, a matka rosyjską arystokratką. Kiedy Christian miał 11 lat, jego rodzinę zastała w Rosji rewolucja październikowa, wobec czego musiała uciekać do Danii. Po swoich rodzicach, zwłaszcza po swojej matce Rosjance, Schalburg odziedziczył instynktowną nienawiść do komunistów i Żydów – dla niego byli jednym i tym samym. W Danii Schalburgowie ciążyli ku DNSAP. Christian był oddany jej przywódcy Clausenowi, który mianował go szefem partyjnej młodzieżówki. Po skończeniu szkoły Schalburg wstąpił do elitarnej Duńskiej Gwardii Królewskiej (Den Kongelige Livgarde). W oficjalnym raporcie opisano go jako „niebezpiecznego i niestabilnego”; czcze żydowskie oszczerstwa – odparł Schalburg. Kiedy między Finami i Związkiem Radzieckim wybuchła wojna zimowa, Schalburg wraz z „Braćmi Krwi”, brygadą składającą się z członków młodzieżówki DNSAP, pojechał walczyć u boku Finów. To tam, na linii frontu, dotarły do niego i jego towarzyszy wieści o kapitulacji Danii przed Niemcami. Później powiedział, że czuł wstyd. Ale we wrześniu 1940 roku Schalburg zgłosił się na ochotnika do Waffen SS. Zanim latem następnego roku doszło do niemieckiego ataku na ZSRR, został awansowany do stopnia SS-Hauptsturmführera. Tak jak przewidział Harald, zasadniczy, upolityczniony Schalburg okazał się odpowiednim człowiekiem, żeby sprowadzić duńskie SS na właściwe tory. Dokonał tego z charakterystyczną dla siebie bezwzględnością. Wpisy Haralda w dzienniku, które w sposób nieunikniony stały się krótsze i rzadsze, świadczą o tym, że służba we Frikorps Danmark wprawiała go w coraz większe zakłopotanie. Od wiosny 1943 roku Harald składał prośby o zwolnienie. Jego dziennik pokazuje, że surowe, niekiedy przerażające żołnierskie życie powodowało w nim frustrację. Był niezadowolony również z innych powodów. Harald pozostał żarliwym narodowym socjalistą. Druga fala werbunku do SS (po czerwcu 1941 roku) przyciągnęła inną klasę ochotników: raczej burżuazyjną i mniej fanatyczną. Oto jeden ze zjadliwych wpisów do dziennika z września 1941 roku: Nie wszyscy ludzie, którzy zgłosili się do Frikorps, są całkowicie dobrzy. Mówi się, że korpus jest apolityczny – stąd obecność ludzi ze wszystkich obozów zarówno wśród szeregowych żołnierzy, jak i föhrers [oficerów] i unterföhrers [podoficerów]. Szczególnie wśród tych ostatnich dwóch kategorii znajdują się złe przykłady: synków tatusia, myślących tylko o tym, żeby zostać udekorowanymi, niczym choinka na Boże Narodzenie albo brzozowa gałązka na zapusty, tak wieloma gwiazdami i sznurami, jak to możliwe. Zobaczymy jednak, ile ci dżentelmeni są warci, kiedy dojedziemy na front. Harald pozbył się także złudzeń co do Clausena: „Kiedy wstąpiłem do Waffen SS, byłem żarliwym zwolennikiem Fritza Clausena. Dzisiaj jestem żarliwym jego przeciwnikiem”. Harald tłumaczy, dlaczego tak się stało: Dlaczego ma nam, czystemu narodowi aryjskiemu, przewodzić ktoś z południowej Jutlandii? Ci ludzie są mniejszością. Równie dobrze mógłby to być Islandczyk, Bornholmczyk albo Eskimos. Domagamy się czysto białego, wolno urodzonego Duńczyka! Dziennik Haralda dostarcza dowodów, iż dużo wiedział on na temat niemieckiego „eliminacjonizmu” rasowego. „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” miało swoje korzenie w leczeniu psychicznie chorych pacjentów w niemieckich klinikach. Byli oni systematycznie mordowani przez specjalistów od eutanazji, zarówno w samych Niemczech, jak i później na froncie wschodnim361. Owa eskalacja ma odzwierciedlenie w doświadczeniach Haralda. W Treskau duński Frikorps stacjonował w koszarach, w których mieścił się niegdyś szpital psychiatryczny. W listopadzie 1939 roku niemieccy żołnierze SS wyprowadzili 900

spośród 1000 przebywających tam pacjentów do pobliskiego lasu i wszystkich rozstrzelali. Następnie Waffen SS zajęła pusty budynek. Oto jak Harald komentuje te wydarzenia: Jutro przenosimy się do koszar. Były one wcześniej wykorzystywane jako szpital dla umysłowo chorych. Mówi się, że kiedy Niemcy przybyli do Treskau podczas wojny z Polską, chorym rozdano noże i wypuszczono ich na Niemców. Jednak kiedy SS zajęła koszary, około 1200 pacjentów wymaszerowało z nich pod dowództwem SS i nikt ich już więcej nie widział. To jednak nieważne, jutro koszary zajmie Frikorps Danmark. Trudno uwierzyć, aby Harald nie wiedział, jaki los spotkał tych 1200 pacjentów. Tak czy inaczej, nie interesowało go to: „to nieważne”. Per Sørensen, inny duński ochotnik, z pewnością wiedział o egzekucjach: „Oprócz tego, że w koszarach [w Treskau] mieścił się kiedyś klasztor, były też kiedyś »wariatkowem«. Kiedy weszli tu Niemcy, rozstrzelali wszystkich idiotów i przekształcili szpital w bardzo ładne koszary SS”362. Harald opisał także inne pospolite akty okrucieństwa: Rosyjscy dezerterzy i jeńcy pracowali dla nas przy naprawie dróg. Jeden z nich ukradł z któregoś z naszych samochodów trzy paczki papierosów. Strm [skrót od SS-Sturmmanna] Marius miał zabrać ich z powrotem do obozu jenieckiego. Po drodze zatrzymał ich w lesie i kazał temu od papierosów wykopać dół, po czym go zastrzelił. Pozostali jeńcy bili się o jego ubranie. Myślę, że to trochę surowe [sic]. Gdybym to ja był jeńcem wojennym, też bym pewnie ukradł papierosy, gdyby nadarzyła się okazja. Reakcja Sørensena była bardziej ekspresywna: „Któregoś dnia widziałem kolumnę jeńców radzieckich. Wyglądali odrażająco. Takie fanatyczne, bandyc­kie typy, że aż nie chce się wierzyć, że to biali ludzie. Właściwie to wyglądali bardziej na Azjatów niż na Europejczyków363. Podobnie jak Niemcy, duńscy ochotnicy SS uważali Rosjan za Untermenschen. Oto co inny ochotnik pisał do domu w czerwcu 1942 roku: Powinniście zobaczyć twarze niektórych jeńców, których tu obecnie mamy. Nie są kopią aniołów Rafaela, lecz najbardziej potwornymi mongolskimi twarzami, jakie można sobie wyobrazić (...) są potworni, ale też obłudni i przebiegli jak diabli. Wie się jednak, z kim ma się do czynienia i traktuje się ich, jak na to zasługują. Nie ma w nich nic, co nakazywałoby zostawić ich przy życiu. Moje zdanie na temat większości Rosjan jest takie, że to nie ludzie, tylko zwierzęta. W liście do małego syna, napisanym pod koniec 1941 roku, dowódca SS von Schalburg przekazał mu swój obrzydliwy sposób myślenia: „Twoi rodzice walczyli z Tatarami, żółtymi skośnookimi. Święty Aleksander pobił ich i utrzymał z dala od Rosjan, żeby nie mogli zniszczyć im domów. Dzisiaj my walczymy z Żydami, którzy odebrali Rosjanom domy, cerkwie i chleb”364. Jesienią 1941 roku, kiedy Harald przebywał w Treskau, był świadkiem, jak niemiecki oficer SS pobił przymusowych robotników żydowskich: Od kilku dni grupa Żydów z gwiazdą Dawida na opaskach pracuje w ogrodzie domu dowódcy pod nadzorem niemieckiego Sturmmanna. Są stosownie bici kijem. Zgodnie z rozkazami meldują się do pracy w ogrodzie boso. Temperatura wynosi −10 stopni. Nie aprobuję tego. Nie uważam, aby było to zgodne z niemieckim duchem. Choć sam nie lubię Żydów, nie uważam, że cholerny Sturmmann powinien się nad nimi znęcać, nawet jeśli, jak mówią, jego rodzice zostali zabici i byli maltretowani przez Żydów. Dalej pisze tak: „Jeden z gwiazdą Dawida zmarł dzisiejszej nocy, a inny przechodził dziś rano koło koszar z zakrwawioną i posiniaczoną twarzą. Sturmmann mówi, że przed Nowym

Rokiem wszystkich ich zabije”. Przeczytajcie ten akapit raz jeszcze. Bicie Żydów jest czymś stosownym, ale narażanie ich na przebywanie w ujemnych temperaturach w zbyt lichym ubraniu nie jest w porządku. Kara jest dopuszczalna, ale zaniedbanie – bose stopy – czymś niewłaściwym. Oczywiście pod warunkiem, że nieadekwatne ubranie nie jest godne esesmanów. Haralda, który „nie lubi Żydów”, wydaje się co najmniej bawić idea, iż można usprawiedliwić niemieckiego oficera, albowiem twierdzi on, że jego rodzice zostali „zabici przez Żydów”. Wydaje się wierzyć w to dziwaczne twierdzenie. Robi swoje notatki w świecie, w którym posiniaczeni, pobici i zmarznięci na kość Żydzi przechodzą koło jego baraków. Ich los zależy od kaprysu niemieckiego oficera, który „przed Nowym Rokiem wszystkich ich zabije”. Sam Harald nie bił Żydów. Niemniej jednak w październiku 1943 roku zdarzyło mu się być na urlopie w Kopenhadze. W tym czasie Dania znajdowała się pod bezpośrednimi rządami niemieckimi i jej władze nie mogły już dłużej chronić tamtejszych Żydów. Himmler nalegał na pełne wprowadzenie „ostatecznego rozwiązania”, lekceważąc nikłe sprzeciwy Ribbentropa. Wykonanie tego zadania polecił nowemu pełnomocnikowi Rzeszy Karlowi Wernerowi Bestowi. Wydano rozkaz deportacyjny, który miał zacząć obowiązywać w Rosz Haszana, w żydowski Nowy Rok przypadający na początek października. Himmler wysłał do Kopenhagi pracującego w biurze Adolfa Eichmanna Rolfa Gunthera, któremu towarzyszyło specjalne komando oficerów SS. Niemcy posiadali listy z adresami duńskich Żydów, ale żeby ich odszukać, potrzebowali pomocy miejscowej policji i esesmanów. Wielu duńskich policjantów odmówiło Niemcom. Ale ochotnik SS Harald nie miał takich skrupułów: Moja drużyna nie miała żadnych trafień [czyli nie aresztowała żadnych Żydów]. Spośród czterech drużyn w aucie, jedna miała dwa trafienia w postaci 2 starych żydowskich pań (...) Żydom pozwolono zabrać 2 koce, żywność na 3–4 dni oraz kosztowności, które mogli nieść w jednej walizce. Taka robota mnie nie interesowała, ale dopóki nosi się mundur, trzeba wykonywać rozkazy. Krążyły pogłoski, że Żydzi popłynęli do Gdańska. Niemcy i ich kolaboranci aresztowali około 450 Żydów, z których większość przewieziono do obozu koncentracyjnego w Theresienstadt (Tere­zínie). Trzy dni po łapance, 5 listopada, Harald notuje: „Przyjemne dni w domu”. W jego ostatnim wpisie czytamy: „[Ale] teraz jest po wszystkim, a ja znowu jestem wolnym człowiekiem. Nie żałuję dwóch i pół roku, które spędziłem w SS. Wiele w tym czasie widziałem i doświadczyłem”. Następnie pisze: „przede wszystkim, do dzisiaj, uszło mi to na sucho”. Na tym Harald zakończył prowadzenie dziennika. Nadal jednak pozostał w służbie Niemcom, pracując jako „pilnujący sabotażystów” w fabryce broni Nordværk produkującej części do niemieckich myśliwców. 5 maja 1945 roku około godziny 20 Harald poddał się bojownikom duńskiego ruchu oporu. Wcześniej tego dnia odwiedzili jego dom, szukając go. We wrześniu 1945 roku duński sąd skazał Haralda na pięć lat więzienia za jego służbę w SS podczas wojny i późniejszą pracę w niemieckiej firmie zbrojeniowej. W sierpniu 1947 roku zwolniono go warunkowo i ślad po nim się urwał. Wydaje się mało prawdopodobne, aby jeszcze żył. W Kopenhadze nadal są weterani Frikorps. Jeden z nich gotów był porozmawiać o swoich doświadczeniach. Kaj (nie chciał podać prawdziwego imienia) ma 85 lat. Według swoich sąsiadów jest raczej gadatliwym staruszkiem lubiącym piwo. Kiedyś pracował w firmie Tuborg. Czyste i schludne mieszkanie, którego pozostaje współwłaścicielem, jest typowe dla duńskich emerytów. Dużo w nim starych mebli, wszędzie są porozrzucane poduszki i nagromadzone przez lata bibeloty. Kaj lubi słuchać bardzo głośnej muzyki – głównie niemieckich marszów i duńskiej muzyki ludowej. Przez dwadzieścia lat żył w szczęśliwym

małżeństwie, ale, jak wyznaje, porzucił żonę dla innej kobiety. Jego druga partnerka przed laty umarła na raka, lecz Kaj trzyma wyłącznie zdjęcie swojej pierwszej żony. Mówi, że „popełnił błąd”. Nie mieli dzieci, jednak Kaj wie, że on sam ma dzieci, trójkę, w tym bliźnięta mieszkające gdzieś w Niemczech. To efekt przygodnych stosunków z pielęgniarkami w niemieckich szpitalach. Nigdy nie starał się odszukać potomstwa. Mówiąc o swojej utraconej niemieckiej rodzinie, nie okazuje żadnych emocji. Kobiety wspomina wyłącznie z cynizmem. Kaj nie jest zbyt sympatyczny. Ma w mieszkaniu pokój, zazwyczaj zamknięty. Znajduje się tam cichy i mroczny relikwiarz. Kaj otwiera zamek w drzwiach. W środku pokazuje fotografię: to on, uśmiechnięty, ramię w ramię z innymi duńskimi ochotnikami SS. Trzyma tylko kopie swoich niemieckich odznaczeń – oryginały sprzedał duńskiemu kolekcjonerowi. Największe wrażenie robi jednak fotografia obrazu przedstawiającego Kaja w pełnym umundurowaniu SS, zamówiona przez niemieckiego oficera. Sam obraz już nie istnieje. Musiał przedstawiać jeden z tych propagandowych, heroicznych wizerunków szlachetnych ochotników SS maszerujących do walki z bolszewickim wrogiem. Kaj zgromadził olbrzymią liczbę książek o Hitlerze i III Rzeszy. Wiele z nich jest po niemiecku, ale mówi, że czyta w tym języku. Wisi tam też zrobione niedawno zdjęcie przedstawiające Kaja z członkami gangu Hells Angels. Na innym z kilkoma przyjaciółmi stoi przed kontrowersyjnym pomnikiem upamiętniającym estońską dywizję SS. Okazuje złość, że duński rząd odmawia podobnego uczczenia duńskich weteranów SS. Kiedy siada w swoim salonie, wygłasza tyradę na temat nowego pomnika Holokaustu w Berlinie, zaprojektowanego przez Amerykanina żydowskiego pochodzenia Petera Eisenmanna. Jest bardzo brzydki, mówi, choć przyznaje, że nigdy nie był w stolicy Niemiec. Gdyby mógł tam pojechać, deklaruje, że nasikałby na jego wielkie szare bloki. Kiedy Kaj mówi o nazistowskim ludobójstwie, twierdzi, że żal mu Żydów, choć osobiście „ich nie lubił”. Wydaje się, iż żałuje wyłącznie tego, „że grał w niewłaściwej drużynie”. Kaj (ur. 1922), podobnie jak Harald, urodził się w rodzinie robotniczej. Był jednym z dziewięciorga dzieci. Nie otaczano go czułą opieką. Opuścił dom jako nastolatek i kiedy nie udało mu się zostać czeladnikiem, uciekł na morze. Pływał na transatlantyckich statkach handlowych i ciągle ma napis „USA” wytatuowany na ręce. Rzadko widywał rodzinę: „Nie, nie rozmawialiśmy często ze sobą”365. Kontakt z krewnymi nawiązał dopiero dużo później: „Powiadomiono ich, że zostałem ranny, kiedy byłem w szpitalu... było to w ’41 roku”. Mężczyźni znajdują różne sposoby radzenia sobie z porzuceniem. Wielu wypiera ból i znajduje ulgę w „ciężkich” zawodach, w których stykają się z równie twardymi facetami. Budują pewnego rodzaju wewnętrzną skorupę, ochronną, a jednak kruchą. Praca zastępuje im rodzinę. Towarzysze stają się braćmi. Tacy mężczyźni czekają na wojnę. Kaj nie musiał. W 1939 roku dostał pracę na statku pływającym po Morzu Północnym i przewożącym węgiel. W 1940 roku niemiecka marynarka wojenna zablokowała duńskie porty i Kaj został bezrobotny. Po bezczynnie spędzonym lecie on i jego przyjaciele usłyszeli, że Duńczycy mogą znaleźć pracę w Niemczech: „Można było jechać do pracy do Niemiec (...) reklamowali to. Zapisaliśmy się z kilkoma przyjaciółmi. Pojechaliśmy do Niemiec z pierwszą grupą, jaka została tam wysłana”. Jesienią Kaj znalazł pracę w Hamburgu. Twierdzi, że to, co działo się w Niemczech, niewiele go interesowało: słyszał tylko o igrzyskach olimpijskich w 1936 roku i następnie o ataku na Polskę: „Nic nie wiedziałem. Wiedziałem, że jest taki facet jak Hitler. Nie miałem jednak w ogóle pojęcia o narodowym socjalizmie”. Kaj mówi, że go to nie interesowało. W Hamburgu ludzie krzyczeli do niego „Heil Hitler”, a on odpowiadał im: „Heil – jak on się nazywa?”. To jeden z wielu jego żartów. Ma coś, co na wyrost można by nazwać specyficznym poczuciem humoru. Pewnego dnia jego przyjaciele

zobaczyli plakaty zachęcające młodych mężczyzn do wstąpienia do Waffen SS. Wygląda na to, że zgłosił się na ochotnika niejako przez przypadek, dzięki swojemu mówiącemu po niemiecku przyjacielowi Hansenowi: Oczywiście wyszliśmy w miasto. Byłem z kolegą – mówił perfekt po niemiecku – który zauważył, że szukają ludzi do Waffen SS. Weszliśmy tam [do lokalu werbunkowego]. On mówił po niemiecku, ja ani słowa. Za każdym razem, kiedy o coś pytali, mówiłem tylko „uhm”. Następnie (...) kazano nam iść do przebieralni, rozebrać się i przyjść z powrotem. Stanęliśmy przed innymi lekarzami, którzy dogłębnie nas [zbadali] (...). Zostaliśmy przyjęci. Prawie siedemdziesiąt lat po wojnie wygląda na to, że dla Kaja ważne jest, żebyśmy uwierzyli, iż zaciągnął się dla przygody: „To była przygoda, cały ten pic”. Czy wiedział dużo o SS? Czym była? „Nie, nie, nie, nie. Nie miałem pojęcia, czym była. Myślałem, że było tam napisane »44«, podczas gdy w rzeczywistości było to »SS«”. Nie jestem skłonny mu wierzyć. Pamięć jest zawodna, ale wielu weteranów SS sprzedaje tę samą bajkę. Tak czy inaczej, Kaj i jego mówiący po niemiecku przyjaciel rozpoczęli swoją karierę w SS w koszarach Pułku SS „West­land” w Langenhorn, szybko zostali jednak przeniesieni do Klagenfurtu w Austrii. Szkolenie SS było ciężkie, nawet dla kogoś, kto pływał po Atlantyku na statkach handlowych. Kaj używa bardziej barwnego sformułowania do opisu rygorów treningu SS: „język zwisał mi niczym czerwony krawat”. Odnosił wrażenie, iż niemieccy oficerowie traktowali go jak równego sobie. Myślał tak niemal na pewno dlatego, że słabo mówił po niemiecku. Z tego samego powodu nie może sobie przypomnieć żadnego szkolenia ideologicznego. Mówi, że „nie było tam propagandy”. Kaj nie lubił ludzi takich jak Harald, członków DNSAP, którzy byli lepiej traktowani i dostawali urlopy wówczas, kiedy ich dywizję wysyłano na front. Sam skończył na froncie wschodnim: Pamiętam, jak leżeliśmy w lesie pod ostrzałem radzieckiej artylerii. W ciągu godziny cały las został zbombardowany. (...) Niech to diabli, wielu wtedy poległo. Nie zginęli tak po prostu. Pełno tam było oderwanych nóg, głów i rąk (...). Niech to szlag, wszystko to latało w powietrzu. Było cholernie ciężko. Przeprowadzanie wywiadu z Kajem nie jest przyjemnym doświadczeniem. Chce, żebyśmy uwierzyli, iż niczego nie żałuje, ale że zaciągnął się wyłącznie dla przygody. Przeprowadzone tuż po wojnie badania motywacji ochotników SS z Holandii dowodzą, iż Kaj może po części mówić prawdę. Holenderski psycholog A.F.G. van Hoesel przebadał 450 ochotników pochodzących z tego kraju i odkrył wśród nich istotne zróżnicowanie motywacji366. W przypadku ochotników z Danii jeden z dowódców Frikorpsu dokonał własnego studium. Doszedł do następujących szacunków: Zainteresowanie zawodową służbą w wojsku 2–5% Wojenny poszukiwacz przygód 5–10% Niezadowolenie z życia rodzinnego 3–5% Przekonania antykomunistyczne 20–25% Przekonania konserwatywne albo nacjonalistyczne 10–15% Poparcie dla nowego ładu politycznego Europy 15–20% Pochodzenie z rodziny narodowosocjalistycznej lub członkostwo w ­takiej partii 30–35%367 Liczby te robią wrażenie. Przynajmniej co czwartym spośród duńskich ochotników powodowała ideologia, a powinniśmy pamiętać, że „antykomunizm” zakładał antyżydowskie nastawienie. Kaj z pewnością pasuje do kategorii A, B lub C, ale czy pozostawał całkowicie wolny od bardziej abstrakcyjnego rozumowania? Chciałby, żebyśmy tak myśleli. Z pewnością

był słabo wykształconym młodym mężczyzną. Gdyby wsadzić go w wehikuł czasu, mógłby zostać neonazistą w Dreźnie, wykidajłą w nocnym klubie w Solihull albo amerykańskim żołnierzem w Bagdadzie. Polityka, zgubne wydarzenia z lat trzydziestych XX wieku, początek władzy dyktatorów – wydaje się, że wszystko to go ominęło. Kaj niemal na pewno słyszał o igrzyskach olimpijskich w Berlinie, ponieważ były one relacjonowane na stronach sportowych. Niemniej jednak pozostaje uczestnikiem historii. Nie jestem przekonany, że był prostodusznym poszukiwaczem wrażeń, którego gra, albowiem w jakiś sposób – być może nigdy się nie dowiemy jak i dlaczego – Kaj pojął podstawy doktryny SS. Twierdzi, że nic nie wiedział o Holokauście. Zaprzecza, jakoby słyszał cokolwiek na temat słynnej akcji ratowania Żydów przez Duńczyków. Jednak przyciśnięty, żeby powiedział więcej, podnosi głos: Kaj: Nic a nic! Po raz pierwszy usłyszeliśmy o tym [o akcji ratowania Żydów], kiedy wróciliśmy do domu, o duńskich Żydach, którzy zostali zabrani, i o wielu innych miejscach. Niektórzy wciąż zapominają powiedzieć, jacy Żydzi byli i jacy nadal są. Widać to w dzisiejszej Europie, kierują wszystkim. Pytanie: Mają dużą władzę w Ameryce? Kaj: Tak. Także w Niemczech i w Danii. Wielu ludzi tego nie wie. [Kaj znowu nawiązuje do pomnika Ofiar Holokaustu w Berlinie.] Kaj: To bardzo źle, że stoi tam teraz. Bardzo źle, że zbudowali w Berlinie taki duży pomnik dla Żydów. Pytanie: Bardzo źle? Kaj: Tak. Za każdym razem, kiedy go mijam [sic], mówię sobie: „Muszę się odlać na te kamienie”, bo to bardzo źle, że postawili coś takiego. W domu nie mogliśmy nawet postawić kamienia w hołdzie naszym poległym towarzyszom... Pytanie: Zatem zna pan Berlin? Kaj: Ależ oczywiście... W 1945 roku duńska policja aresztowała Kaja i spędził on kilka lat w więzieniu. Co dzisiaj czuje, kiedy myśli o zgłoszeniu się na ochotnika do Waffen SS? „Czuję się z tym cholernie dobrze”. Większość duńskich ochotników, podobnie jak Harald i Kaj, walczyła na froncie wschodnim. Niektórym przypadła służba w niemieckich obozach koncentracyjnych. Listy i pamiętniki pisane przez duńskich rekrutów dostarczają dowodów na to, że przechodzili oni takie samo szkolenie ideologiczne jak niemieccy rekruci, głównie w Bad Tölz Junkerschule w Bawarii, mającej bliskie powiązania z obozem koncentracyjnym w Dachau. Jego więźniowie mieszkali w celach zbudowanych pod szkołą i wykonywali w niej prace konserwatorskie oraz inne mniej ważne zadania. W Junkerschulen oficerowie SS wykładali wartości kultu SS i upewniali się, że nowi rekruci rozumieli, że ich zadaniem jest panowanie nad Untermenschen, a następnie ich zniszczenie. Mieli z nimi walczyć na Wschodzie. Ćwiczenia z bagnetami prowadzono, wykorzystując karykatury Żydów. Niektórzy Duńczycy wstąpili do jednostek Totenkopf SS, stacjonujących w obozach wojsk niemieckich. Co więcej, Himmler zezwolił na przeprowadzenie w Auschwitz i w Buchenwaldzie wielu zabójczych eksperymentów, których dokonali duńscy lekarze368. Ratowanie Żydów przez Duńczyków w roku 1943, będące centralnym punktem tezy Goldhagena na temat „wyjątkowości” Niemców, stanowi zaledwie jedną z nici w bardziej złożonym splocie. Nienawiść do Żydów jest tematem powtarzającym się w wielu dziennikach z okresu służby i w listach zebranych przez Christensena i jego kolegów. Duńscy ochotnicy bez najmniejszego sprzeciwu akceptowali to, iż kampania w Rosji będzie walką z „żydowskim wrogiem”. To znowu von Schalburg, tym razem piszący do swojej żony w sierpniu 1941 roku:

„Władza Żydów [w ZSRR] była znacznie większa, niż sam przypuszczałem”. Rosjanie – narzeka Schalburg – byli „zbyt cholernie bierni”. Gdyby liczba Żydów została „zredukowana”, „ocalono by wiele istnień ludzkich”. Na koniec podsumowuje: „Myślę, że tak się stanie”369. Jego obrzydliwe przekonania niczym echo pobrzmiewały wśród szeregowych żołnierzy: „Tak, wyplenimy Żydów z powierzchni ziemi, albowiem dopóki na niej są, dochodzi do wojen. Teraz potrafię sobie wyobrazić, dlaczego ktoś mógłby powiedzieć, że Żydzi to też ludzie. Odpowiedziałbym mu, że szczury to też zwierzęta”370. Te godne uwagi świadectwa duńskich ochotników SS podkreślają wartość dowodów dokumentalnych. Niektóre z nich zostały zapisane bez dobrodziejstwa, jakim jest analiza zdarzeń dokonywana post factum. Wojna skończyła się dziesięciolecia temu. Żyjące po dziś dzień osoby kolaborujące z Trzecią Rzeszą miały mnóstwo czasu na przygotowanie swojej obrony. W 1945 roku nikt nie mówił o Holokauście i wielu z tych, którzy służyli w batalionach policyjnych SS i w oddziałach Waffen SS, uniknęło procesów sądowych i nigdy nie poniosło kary. Od czasu wyłonienia się wyspecjalizowanej historiografii poświęconej zagładzie europejskich Żydów przez Niemców wielu byłych kolaborantów ułożyło swoje historie tak, aby pasowały do nowych czasów. Wielu z tych, którzy służyli Rzeszy, przefarbowało się na przewidujących antykomunistów. Walczyli z bolszewikami i teraz oczywiście powinni być osądzani w świetle tego, co historycy ujawnili na temat zbrodni popełnionych przez Związek Radziecki. Wszystkie świadectwa owych weteranów należy traktować z ostrożnością, musimy w nich czytać między wierszami. Pod koniec 2007 roku poleciałem do Norwegii, żeby przeprowadzić wywiad z weteranem Norweskiego Ochotniczego Legionu SS (Den Norske Legion) Bjørnem Østringiem (rocznik 1917). Pan Østring gotów jest otwarcie mówić o swojej służbie w SS, ale w rzeczywistości delektuje się obecnością publiczności. Wspólnie ze swoimi zwolennikami prowadzi kampanię mającą na celu uznanie przez norweski rząd swoich kolegów poległych na froncie leningradzkim za bohaterów narodowych. Østring stoi na czele Komitetu Kaprolat zajmującego się identyfikacją i sprowadzaniem do kraju szczątków norweskich żołnierzy, którzy nadal spoczywają w rosyjskiej Karelii. Wykorzystuje do tego próbki DNA pobrane od ich krewnych. Pan Østring (żonaty z córką Gerharda von Mendego, pracującego w funkcjonującym podczas wojny Ostministerium Alfreda Rosenberga) jest czujnym 90-latkiem, żyjącym bardzo wygodnie na przedmieściach Oslo. Ale niech was to nie zwiedzie – Bjørn Østring jest propagandzistą. Chce, żebyśmy uwierzyli, iż norwescy ochotnicy byli takimi samymi „żołnierzami jak wszyscy inni”. Na początku wywiadu oboje państwo Østringowie wyrazili się jasno, jak bardzo oburza ich nowe Centrum Badań nad Holokaustem otwarte w Oslo w 2006 roku. Pracujący w nim badacze chcą, aby Østring przekazał im dane Norwegów, którzy służyli w SS. Państwo Østringowie odmówili udzielenia im jakiejkolwiek pomocy. Nowe Centrum Badań nad Holokaustem i Mniejszościami Religijnymi mieści się w Villa Grande na Bygdøy – półwyspie leżącym w zachodniej części Oslo. Dla większości Norwegów willa ta jest wstydliwym symbolem niemieckiej okupacji. W czasie wojny była ona rezydencją Vidkuna Quislinga, założyciela norweskiej partii Nasjonal Samling, mianowanego marionetkowym władcą okupowanej Norwegii. Podczas wojny pan Østring dobrze znał ten budynek, nazywany wówczas „Gimle” od miejsca z mitologii nordyckiej371: przez kilka lat służył jako Føregaden w osobistej ochronie Quislinga. Østring jest zagorzałym wielbicielem Quislinga i nawet proponuje, żebym sfotografował go stojącego obok portretu swego bohatera. Pan Østring i jego współpracownicy utrzymują, że Norwegowie bohatersko służyli

sprawie antykomunizmu na froncie leningradzkim. Tyle że trwające 900 dni oblężenie tego miasta, upamiętnione jako „blokada”, było aktem wojskowego barbarzyństwa i pasowało do niemieckich planów wobec Wschodu, zakładających ludobójstwo. Hitler wydał Wehrmachtowi rozkaz „wymazania miasta z powierzchni ziemi”372. Kiedy spotykam Østringów, są zatroskani informacją podaną niedawno w gazetach: Ktoś – mówią mi – przypomniał, że podczas wojny Østringowie zajęli mieszkanie na ulicy Dunkers, będące własnością Håkona Laksova, prawnika wywiezionego w 1942 roku do Auschwitz, i zajmowane przez jego rodzinę373. W rzeczywistości wielu Norwegów, którzy na ochotnika zgłosili się do Waffen SS, w nagrodę za swoją służbę otrzymało nieruchomości opuszczone przez wywiezionych norweskich Żydów. Østring zaprzecza, jakoby cokolwiek wiedział o byłych mieszkańcach swojego nowego domu. W Archiwum Narodowym w Oslo znajdują się jednak dokumenty pokazujące, że był aktywnym członkiem Rady Likwidacyjnej powołanej przez reżim Quislinga do przekazywania nieruchomości i majątku ruchomego Żydów aryjskim Norwegom. Krótko mówiąc: była to usankcjonowana przez państwo grabież. Rabunek ten odpowiadał ambitnym planom Himmlera wobec Norwegii posiadającym zaskakujący związek ze strategią SS w państwach bałtyckich. Himmler miał obsesję na punkcie tego kraju. Podziwiał tradycję wikingów i lubił oglądać odrestaurowane drakkary. Norwegia zajmowała szczególne miejsce w jego wizji Wielkiej Rzeszy Germańskiej. Miał nadzieję, że Norwegowie ze swoją czystą nordycką krwią odegrają główną rolę w kolonizacji Wschodu. Warto zauważyć, iż do rozpoczęcia akcji werbunkowej do SS w Oslo wybrano dr. Konrada Meyera, autora Generalplan Ost (Generalnego Planu Wschodniego). Wielu Skandynawów na długo przed 1933 rokiem było zwolennikami idei wyższości rasy nordyckiej. Szwedzki hrabia Eric von Rosen, który został szwagrem Hermanna Göringa, używał swastyki jako swojego osobistego symbolu wiele lat wcześniej, zanim przyjęła ją NSDAP. W latach trzydziestych XX wieku von Rosen stał się główną postacią szwedzkiego ruchu narodowosocjalistycznego – Bloku Narodowosocjalistycznego. W Norwegii ideę nordyckiej wyższości głosiła odnosząca umiarkowane sukcesy partia Nasjonal Samling Vidkuna Quislinga. Alfred Rosenberg był rzecznikiem sprawy Quislinga w Niemczech, torując drogę jego kolaboracyjnemu rządowi podczas wojny. Plan Himmlera, zakładający przekształcenie Norwegii w pewnego rodzaju północną fortecę wartości SS, był bezpośrednio związany z destrukcją Żydów w Europie Wschodniej374. Jak się już przekonaliśmy, zarówno duńscy, jak i pochodzący z innych krajów skandynawskich ochotnicy służyli w zbrodniczych brygadach SS dowodzonych przez generałów SS, takich jak Friedrich Jeckeln i Erich von dem Bach, biorąc udział w masowych egzekucjach na Ukrainie i w innych miejscach. Po rozpoczęciu działań w Norwegii Himmler zaczął umieszczać w niemieckim aparacie okupacyjnym zaufanych emisariuszy SS, w tym Franza Waltera Stahleckera. Stahlecker poparł szefa policji norweskiej Jonasa Lieego, który służył już wówczas w Waffen SS na Bałkanach. Hitler miał inne plany i we wrześniu 1940 roku mianował szefem marionetkowego norweskiego rządu rywala Lieego, Quislinga. Führer często torpedował inicjatywy Himmlera w zakresie polityki zagranicznej. Dodatkowo wprowadzenie w życie zamysłów SS w Norwegii udaremnił ambitny komisarz Josef Terboven. Stahlecker powrócił do Berlina, gdzie Heydrich powierzył mu dowództwo Grupy Operacyjnej A działającej w rejonie Morza Bałtyckiego. Himmler nie poddał się – ziemie nordyckie były zbyt cennym łupem. W styczniu 1941 roku udał się w pierwszą ze swoich licznych wizyt do Oslo, aby dokonać przeglądu nowych rekrutów SS. W Norwegii SS utworzyła oszałamiającą liczbę oddziałów bojowych i policji: szacuje się, iż do końca wojny na ochotnika zgłosiło się do nich 15 tys. Norwegów. Edukację

tych ludzi Himmler powierzył weteranom SS służącym na froncie wschodnim, mordującym Żydów na Litwie, Łotwie i Białorusi. Według założeń planu Himmlera Norwegowie, podobnie jak inni ochotnicy z państw zachodnich, mieli utworzyć Staatsschutzkorps (Korpus Ochrony Państwa) – upolitycznioną służbę wojskowo-policyjną, opartą na wartościach SS. W Norwegii, w miejscowości Kongsvinger, w pobliżu granicy ze Szwecją, Himmler założył ośrodek szkoleniowy. Jego zadaniem było kształtowanie nowej elitarnej formacji policyjnej – Ordnenspolitiet – wzorowanej na niemieckiej Policji Porządkowej, która, jak widzieliśmy, miała zostać przekształcona w zmilitaryzowany korpus wojskowo-policyjny. Jego członków przeznaczono do walki z partyzantami na froncie wschodnim. Część norweskich rekrutów przydzielono do SS Kampfgruppe Jeckeln. Pod koniec 1942 roku Frikorps Danmark, a także ochotnicy flamandzcy i holenderscy dołączyli do swoich norweskich towarzyszy z 1. Brygady SS walczącej z „partyzantami” pod Mińskiem. Ewakuację tamtejszego getta nadzorował norweski oficer SS375. Obecnie wiemy również, że Norwegowie służyli w niemieckim Polizei-Gebirgsjäger-Regiment 18, który uczestniczył w deportacji ateńskich Żydów. Pamięć właśnie tych nordyckich wojowników ma nadzieję uczcić pan Østring.

Rozdział 9 Syn Führera W 1939 roku narodowosocjalistyczne Niemcy (...) dokonały swojej przebudowy wśród błyskawic, grzmotów i oślepiających błysków takiego kataklizmu, że spowodowane przez niego wstrząsy odczuła cała Europa i cały świat. Léon Degrelle, Kampania w Rosji Na początku 1944 roku niemieckie Ministerstwo Propagandy w Berlinie zmagało się z nieustającą nawałnicą złych wiadomości. Na froncie wschodnim odrodzone armie Stalina pobiły potężne niegdyś wojska Rzeszy, a imperium niemieckie kurczyło się z każdym dniem. Niemniej jednak minister propagandy Goebbels wiedział, że jeśli nawet wojna jest przegrana, nadal można wygrać walkę o serca i umysły Niemców. Ze skąpanych we krwi lodów i śniegów frontu wschodniego wyłonił się niespodziewany bohater, waloński Belg Léon Degrelle. Wspólnie z kilkuset niedobitkami Brygady Szturmowej SS „Wallonien” został on uwięziony w pułapce przez nacierającą bez przerwy Armię Czerwoną. Degrelle przebił się przez linie radzieckie i dołączył do wycofującej się armii niemieckiej. Większość jego ludzi zginęła, została w śniegach i lodach. Jednak obrócenie desperackiej walki w podnoszącą na duchu epicką historię było dla dr. Goebbelsa rutyną. Niski, pochodzący z Walonii esesman z zawadiackim uśmieszkiem, według niektórych model dla postaci Tintina Hergé, wszedł do panteonu germańskich bohaterów wojennych. Degrelle’a wysłano, aby się osobiście spotkał z Hitlerem376. W pamiętniku zatytułowanym Kampania w Rosji Degrelle poświęcił wiele miejsca temu na wpół mitycznemu spotkaniu. Jego opowieść rozpoczyna się w chwili, kiedy wspólnie ze swoimi ludźmi z „Wallonien” odpoczywa po tym, jak udało im się przeżyć brawurową akcję. Są zarośnięci, pokryci grubą skorupą czarnego błota. Biegnie ku nim niemiecki kapral z rozkazami. „Führer telefonował trzy razy. Czeka na ciebie. Od dwóch dni wszędzie cię szukamy!”. Samolot Fieseler Storch z warkotem wyłonił się zza chmur, żeby zabrać Degrelle’a do Wilczego Szańca, kwatery głównej Hitlera. Te małe samoloty zostały zaprojektowane do zwiadu lotniczego i z wysokości Degrelle miał widok na niekończące się z pozoru czarne wstęgi niemieckich wojsk brnących z mozołem na zachód, w kierunku Kijowa. Były małe niczym muchy i wyraźnie widoczne na tle bezkresnego śniegu. W oddali, na tle stalowoniebieskiego nieba, rysowały się sylwetki gigantycznych szybów naftowych. Po lądowaniu fieselera na lotnisku niedaleko Pińska Degrelle przesiadł się do jednego z należących do Hitlera samolotów Focke Wulf FW 200 Condor. Kiedy ta duża czterosilnikowa maszyna wzbiła się w cienką warstwę chmur, bezkresny rosyjski step zaczął z wolna znikać w oddali. Degrelle nie miał już nigdy powrócić na front. Po mniej więcej godzinie Focke Wulf przeleciał nad rozległymi bagnami Prypeci i wkrótce potem rozpoczął schodzenie w kierunku mrocznych mazurskich lasów w okolicy Rastenburga (Kętrzyna), gdzie była ukryta wojskowa kwatera główna Hitlera. Stan Degrelle’a nie pozwalał mu spotkać się z Führerem. Ze względów związanych z podstawową higieną najpierw zabrano go do kwatery głównej Himmlera, „Hochwald”, ukrytej w gęstym sosnowym lesie w odległości około 32 kilometrów na wschód. Pod należącym do samego szefa SS prysznicem Degrelle zmył z siebie warstwy brudu i legiony wszy. Himmler sprezentował mu czystą koszulę. Ordynansi SS zadbali o jego pokryty grubą warstwą błota mundur SS. Wreszcie Degrelle prezentował się przyzwoicie i Himmler zawiózł go do kwatery Hitlera.

Od początku 1944 roku lotnictwo alianckie zdominowało niemiecką przestrzeń powietrzną. Rutyną stały się potężne naloty. Co noc na niemieckie miasta spadał z nieba terror i zniszczenie. Kiedy Degrelle jechał do kwatery Führera, robotnicy z Organizacji Todta zajęci byli wzmacnianiem olbrzymich betonowych bunkrów. Podejmowano wzmożone środki ochrony. Plotka głosiła, że jeden z wysokich rangą oficerów Wehrmachtu chce dokonać zamachu na Führera. Himmler mija kolejne bramy i zapory, wjeżdżając coraz głębiej do kryjówki swego pana. Hitler spędza większość czasu w skromnym drewnianym baraku położonym na północnym krańcu kompleksu wewnętrznego. Okna wychodzą na północ, aby samotnego lokatora, który woli pracować w nocy, nigdy nie nękało bezpośrednie światło słoneczne. Generał Jodl określił Wilczy Szaniec jako „na poły klasztor, na poły obóz koncentracyjny”377. Na ceremonię wręczenia przez Hitlera Krzyży Żelaznych bohaterom Rzeszy zaproszono nieliczną grupkę dziennikarzy. Kiedy czekają na Führera, Himmler próbuje zagadnąć Degrelle’a swoim okropnym francuskim. Uchylają się podwójne drzwi. Błyskają magnezjowe flesze. W aparatach brzęczą filmy. Kiedy do pomieszczenia wchodzi Hitler, Degrelle dostrzega wyłącznie jego oczy, a następnie czuje ciepło uścisku ręki. Hitler ma głos zachrypnięty: „Martwiłem się o pana” – mówi. Kiedy oddala się, żeby porozmawiać z szefem SS, Degrelle ma szansę przyjrzeć się człowiekowi, dla którego zawędrował na kraj świata. Jest zaszokowany. „Führer sprzed wojny zniknął” – wyznał później. Nie było już „płomiennego Führera o kasztanowych włosach, szczupłej sylwetce i plecach prostych niczym alpejska sosna”. Teraz Hitler zgarbił się, „dźwigając ciężar świata”. Posiwiał. Jest starcem. Chwytając parę okularów w rogowej oprawce, przez chwilę nic nie mówi i zgrzyta zębami. Nagle, świadomy obecności fotografów, odnajduje wewnętrzne rezerwy energii i zaczyna wypytywać Degrelle’a o przełamanie linii frontu pod Czerkasami. Urzeczony opowieścią Degrelle’a chwyta go za łokieć i prowadzi do sąsiedniego pokoju map, aby mógł dokładnie pokazać, w jaki sposób wydostał się z radzieckiego „kotła”. Führer z rozwagą kiwa głową: „Gdybym miał syna, chciałbym, żeby był taki jak ty”. Hitler był, czego obawiał się Degrelle, śmiertelnie chory. Cierpiał na ostry nieżyt jelit. Lewa noga drżała mu w sposób niekontrolowany. Jego lekarz, odrażający dr Morell, leczył go amfetaminą i kokainowymi kroplami do oczu. Krótko mówiąc: Hitler był wrakiem człowieka. Jednak opisując w pamiętniku swoją triumfalną wizytę w Wilczym Szańcu, Degrelle wolał wspominać „życie w prostocie i porządku”. Hitler – wyobrażał sobie – „pracował przez całą noc w głębokim zamyśleniu”, wolno spacerując, zgarbiony i siwy, „podczas gdy jego obawy i marzenia dojrzewały”. Tego „wieczoru wielkich emocji” Hitler odznaczył go Krzyżem Rycerskim (Ritterkreuz). W oczach Degrelle’a Führer pozostał „geniuszem u szczytu swojej władzy”. Był architektem Nowego Porządku mającego okryć chwałą dziedziców Karola Wielkiego i średniowiecznych książąt Burgundii. Kiedy spotkanie dobiegło końca, Degrelle powiedział, że jego „dusza śpiewa”.

Kolaboracja była wiarą ludzi, którzy przez krótką chwilę zakosztowali władzy, a potem sprzątnięto ją im sprzed nosa. W wielu krajach, gdzie faszyzm nie zdołał zapuścić korzeni, chętni do zostania führerami chwytali się butów Hitlera, licząc na to, że część jego brudnej magii oderwie się i spadnie na nich, podczas gdy on sam dumnie się przechadzał. Większość zbyt późno zrozumiała, że wsiadła na statek głupców. Niewielu przyznało się do winy albo wyraziło swój wstyd. Jednym z nich był Léon Joseph Marie Degrelle. W połowie lat trzydziestych zaszedł bardzo wysoko jako przywódca belgijskiego skrajnie prawicowego ugrupowania Rex, ale spadł

na ziemię niczym wypalony fajerwerk. Samozwańczy Chef de Rex był nieuleczalnym narcyzem, a jego lisia uroda dobrze się prezentowała nawet na frontowych fotografiach. Był wyśmienitym mówcą, mistrzem pikantnego doboru słów i trafnych metafor. Podobnie jak przywódca brytyjskich faszystów Oswald Mosley pozostawał faszystą z wyższych sfer i uwodzicielem cudzych żon378. Nieobliczalny i porywczy, niezdarny jako intrygant i spiskowiec, w 1944 roku ten upadły waloński demagog został bohaterem Rzeszy Niemieckiej. Degrelle doskonale umiał ocalić skórę. Po rozpadzie Rzeszy zbiegł do Hiszpanii. Tam były Chef de Rex zgromadził niewielką fortunę, budując pokryte stiukiem wille na Costa del Sol. Przebywając w swojej okazałej willi w kolorze ochry, położonej w górach na północ od Malagi, poświęcił starość na wyrzucanie z siebie książek na temat wielkości Hitlera i „mitu Holokaustu”. Stał się ikoną odradzającego się europejskiego faszyzmu i bohaterem radykalnych muzułmanów. Tak opiewało jego osobę Radio Islam: Dzieła Léona Degrelle’a zawsze były imponujące i poetyckie. Kiedy przechadza się po swoim domu, czuje się wielkość Rzymu, z jego marmurami, brązem i prześwitującym szkłem [sic]. Czuć elegancję architektury arabskiej, ciężar gotyckiej formy, a także przepych sztuki renesansu i baroku. Czuć chwałę jego flag. W tej atmosferze piękna i wielkości: ostatni i najważniejszy z żyjących świadków II wojny światowej379. Wewnątrz hiszpańskiej fortecy Degrelle’a jego służący trzymali okiennice dobrze zamknięte. Nawet w ciągu dnia światła było w niej tyle co w grobie. Były Chef de Rex, który na starość przybrał na wadze, przyjmował swoich wielbicieli, siedząc sztywno za ogromnym biurkiem wykonanym na wzór tego, jakie Hitler umieścił w Kancelarii Rzeszy. Na ścianie za biurkiem Degrelle powiesił burgundzki sztandar i proporzec Waffen SS. Na wypolerowanym stoliku w samotnym przepychu stało małe popiersie Hitlera. Na zamówienie otwarcie potępiał Żydów, a jako do końca katolik opublikował moralnie nieprzyzwoity „List do papieża Jana Pawła II” potępiający papieską wizytę na terenie byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz w 1979 roku. „Holokaust to mit” – powtarzał. Historia – mówił wszystkim odwiedzającym – udowodniła, że Hitler miał rację. To bolszewicy cały czas byli prawdziwymi zbrodniarzami. Léon Degrelle, wielki stary człowiek skrajnej prawicy, zmarł w 1994 roku. Jego życie było długą, moralnie cuchnącą podróżą przez gnijące krajobrazy europejskiego faszyzmu. A jednak kiedy ten pochodzący z Walonii frankofoński Belg po raz pierwszy zaproponował swoje usługi niemieckim władzom okupacyjnym, odprawiono go jako niewiele lepszego niż Untermensch. Na swojego kolaboranta Himmler i Berger wybrali jego flamandzkiego rywala Stafa de Clercqa. W jaki sposób ten sprytny katolicki dysydent został bohaterem elitarnej SS? Żeby odpowiedzieć na to pytanie, musimy zacząć od niespokojnej i podzielonej ojczyzny Degrelle’a. W 2007 roku w europejskiej prasie zaczęły się pojawiać posępne artykuły na temat straszliwego stanu, w jakim znalazła się Belgia. Z powodu zakwestionowanych wyników wyborów, jakie odbyły się w czerwcu tamtego roku, Belgowie przez sześć miesięcy żyli bez powołanego rządu. Londyński „Guardian” cytował flamandzkiego sprzedawcę kwiatów: „Belgia! – parsknął. – Coś takiego nie istnieje. Hymn narodowy? Nikt go nie zna (...). Król? To parweniusz! Dysfunkcjonalna rodzina. Dłużej nie będziemy tego znosić”380. Trzy lata później, w 2010 roku, te same gorzkie spory między niderlandzkojęzyczną Flandrią leżącą na północy i francuskojęzyczną Walonią na południu po raz trzeci obaliły belgijski rząd. Belgia zawsze była polem bitwy. Według pewnego dziennikarza w stolicy Unii Europejskiej da się wyczuć „powiew Bałkanów”. „Niech żyje Flandria, niech Belgia umiera!” Filip Dewinter, lider skrajnie prawicowych nacjonalistów flamandzkich, mówi: „Nie ma języka belgijskiego. Nie ma belgijskiego narodu. Nie ma nic belgijskiego”. Niemiecki „Der Spiegel” spekulował: „Czy Belgia się rozpada?”. Belgijski nauczyciel Gerrit Six wystawił Belgię na sprzedaż na eBayu: „Belgia:

Królestwo w Trzech Częściach”, z bezpłatną dostawą. Zanim eBay zamknął aukcję, oferty doszły do 10 milionów euro. Dzisiaj tym, co dzieli obywateli belgijskich mieszkających we Flandrii od tych zamieszkujących Walonię, jest język. Ale w 1940 roku dla nowych niemieckich panów Europy różnice między Walonami i Flamandami sięgały głęboko381. Niemieccy naukowcy badający rasy uważali naród belgijski za dewiacyjne połączenie dwóch odrębnych ludów europejskich: mówiących po francusku Walonów i germańskich Flamandów. W naturalny sposób faworyzowali tych drugich, a wielu flamandzkich Belgów wzywało do unii z hitlerowską Rzeszą. W następstwie blitzkriegu nazistowscy planiści opracowali zapomniany już plan usunięcia Belgów walońskich i przekazania większości północnej Europy jej prawowitym rasowym właścicielom, Flamandom i Holendrom, znajdującym się pod protektoratem Rzeszy. Léon Degrelle namiętnie podziwiał Hitlera. Miał jednak problem – był Walonem. Z niemieckiego punktu widzenia był zatem niewłaściwym rodzajem Belga. Aby móc służyć hitlerowskiej Rzeszy, czego tak żarliwie pragnął, Degrelle musiał w jakiś sposób obalić uprzedzenia zajmujących się rasami ekspertów Himmlera. Dla Rzymian współczesna Belgia była zaledwie krajem zamieszkiwanym przez celtyckich Belgów. Po ich pokonaniu w I wieku naszej ery zmienili nazwę tej płaskiej, północnej prowincji na Gallia Belgica. Galo-Rzymianie, nazywani „Walha”, żyli tu bardzo blisko germańskich plemion na północy. Cztery stulecia później, długo po upadku Rzymu, przyszła kolej germańskich Franków na panowanie nad potomkami celtyckich Belgów. W średniowieczu tereny dzisiejszej Holandii, Belgii i Luksemburga przypominały układankę niewielkich państw feudalnych na krótko połączonych ze sobą w Księstwo Burgundii. Po tragicznej śmierci jego ostatniego męskiego władcy i dzięki udanej polityce dynastycznej Habsburgów siedemnaście burgundzkich prowincji zostało włączonych do Rzeszy jako Okręg Burgundzki Cesarstwa. W dobie Reformacji prowincje północne (dzisiejsza Holandia) wybiły się na niepodległość, natomiast prowincje południowe (obecna Belgia) pozostały pod panowaniem hiszpańskiej linii Habsburgów. Pod koniec XVIII wieku ziemie zamieszkiwane w starożytności przez celtyckich Belgów po raz kolejny zmieniły właścicieli. Z Niderlandów Hiszpańskich stały się Niderlandami Austriackimi i były rządzone z Wiednia. Po rewolucji francuskiej Napoleon usunął starych austriackich władców. Ta burzliwa historia z częstymi zmianami terytorialnymi doprowadziła do głębokich i trudnych podziałów, które nadal istnieją między germańskimi i frankofońskimi Belgami. W 1815 roku, po ostatecznej klęsce Napoleona, kongres wiedeński połączył kilka pozostałości ery napoleońskiej w Królestwo Zjednoczonych Niderlandów – pewnego rodzaju państwo buforowe, które, jak liczono wówczas, na dobre miało powstrzymać Francuzów od północy. Niemniej jednak Zjednoczone Niderlandy wkrótce się podzieliły, albowiem panujący z Hagi Wilhelm I faworyzował własnych krajanów, co nie odpowiadało mieszkańcom dawnych Niderlandów Austriackich. Po gwałtownym rewolucyjnym przewrocie z lat trzydziestych XIX wieku kolejna konferencja międzynarodowa siłą wyciągnęła niepodległe Królestwo Belgii z łona nieistniejącego już Królestwa Zjednoczonych Niderlandów. Pomimo iż nowe królestwo szybko uzyskało konieczne atrybuty państwa – parlament, armię i monarchę konstytucyjnego, europejski noworodek dorastał w bólach. Belgia pozostała krajem dwóch narodów związanych ze sobą mocą traktatu i siłą Kościoła rzymskokatolickiego, spoiwa utrzymującego Belgów w jedności jako jeden naród przed Bogiem. Jako europejscy nowicjusze, belgijscy patrioci wkrótce zaczęli żądać bogactw i imperium, aby móc rywalizować ze starszymi braćmi z Holandii i Wielkiej Brytanii. Król Leopold III był agresywnym imperialistą, a Kongo Belgijskie stało się synonimem najgorszych ekscesów rządów kolonialnych. Tymczasem w kraju gwałtowna industrializacja doprowadziła do brutalnego konfliktu klasowego między wojowniczymi robotnikami i nuworyszowską elitą. Nowo powstałe

podziały odzwierciedlały, chociaż nierównomiernie, te istniejące od bardzo dawna. Walonowie zamieszkiwali miasta i byli zamożni. Stare flamandzkie chłopstwo tłumnie ciągnęło do pracy w nowych fabrykach i kopalniach, tworząc walczącą część belgijskiej klasy robotniczej. W XX wieku Niemcy dwukrotnie pogwałciły neutralność Belgii, za każdym razem tratując kruchą jedność belgijskiego społeczeństwa. Léon Degrelle urodził się w roku 1906 i dorastał przy granicy francuskiej, w niewielkiej wsi Bouillon w Ardenach, w znanym z Szekspira Lesie Ardeńskim. Była to kolebka Walonów. Ojciec Léona Edouard był zamożnym właścicielem browaru i działaczem partii katolickiej. Degrelle wspominał, że jako dziecko bawił się w cieniu zrujnowanej fortecy Gotfryda z Bouillon, burgundzkiego wodza I wyprawy krzyżowej, który po drodze do Jerozolimy z werwą masakrował Żydów i muzułmanów. Region Ardenów we frankofońskiej części Belgii był niegdyś częścią Burgundii, od dawna nieistniejącego średniowiecznego imperium, fascynującego Degrelle’a przez całe życie. Dla walońskich patriotów Burgundia uosabiała na wpół mityczne, utracone królestwo, które pewnego dnia mogło się odrodzić jako „Wielka Belgia”. Hitler, choć z zupełnie innych powodów, również był zafascynowany ideą odtworzenia „okręgu burgundzkiego” w ramach przyszłej Rzeszy. Do połowy lat trzydziestych XX wieku Degrelle stał się jednym z najbardziej znanych przywódców prawicowych w Europie. Studiował prawo na katolickim uniwersytecie w Leuven (Louvain), ale nie udało mu się ukończyć nauki. Próbował sił w dziennikarstwie i otrzymał propozycję pracy od radykalno-konserwatywnego dziennika „Christus Rex”, który powstał w celu uczczenia encykliki Quas primas, wydanej w 1925 roku przez papieża Piusa XI i ustanawiającej Święto Chrystusa Króla. Papież przemawiał przeciwko „zarazie, która zatruwa społeczeństwo ludzkie. A zarazą tą jest zeświecczenie czasów obecnych, tak zwany laicyzm, jego błędy i niecne usiłowania; wiadomo Wam zaś, Czcigodni Bracia, że zbrodnia ta nie naraz dojrzała, lecz już od dawna ukrywała się w duszy społeczeństwa”382. „Zbrodnią” tą był oczywiście bolszewizm. Ten nowy rodzaj ewangelicznego antykomunistycznego katolicyzmu ukształtował sposób myślenia Degrelle’a w równym stopniu jak pojawienie się europejskiego faszyzmu. W 1927 roku wydawcy „Christusa Rexa” wysłali Degrelle’a do Meksyku, by relacjonował krwawe powstanie Cristeros, wywołane uchwaleniem przez prezydenta tego kraju Plutarca Eliasa Callesa ustaw antyklerykalnych. Cristeros tworzyli oddziały, które uzbrojone w starodawne muszkiety i dowodzone przez księży krążyły po stanie Jalisco. Atakowały i terroryzowały wioski. Meksykańska armia odpowiedziała tym samym i zaczęła mordować katolików. Zawołanie z czasów powstania Cristeros – „Niech żyje Chrystus Król!” – zainspirowało Degrelle’a, który po powrocie do Belgii zaczął wykorzystywać „Christusa Rexa” do budowy własnego, radykalno-katolickiego ruchu politycznego pod nazwą Rex. Jego ugrupowanie było wściek­le antykomunistyczne, ale jednocześnie opowiadało się za mglistą równością społeczną. Degrelle, urodzony mówca, hałaśliwie atakował skorumpowanych belgijskich polityków i demaskowanych „banksterów”. Termin ten w zawoalowany sposób nawiązywał do żydowskich finansistów. W miarę jak Rex rósł w siłę i rozwijał się, Degrelle dodał do swojego arsenału idee innych skrajnie prawicowych radykałów, na przykład: hiszpańskiego falangisty José Primo de Rivery i Rumuna Corneliu Codreanu. Podziwiał Hitlera i dynamizm nowych Niemiec. Tyle że nazistowscy ideolodzy nie mieli zbyt dużo czasu dla tego walońskiego demagoga. Sprzyjali jego flamandzkiemu rywalowi Stafowi de Clercqowi, stojącemu na czele Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). Wspierany przez Niemcy prowadził kampanię na rzecz panholenderskiego państwa Dietsland, które zjednoczyłoby Flandrię z Holandią, jednocześnie odrzucając prowincje walońskie. Zarówno Degrelle, jak i de Clercq przyjęli zwyczajowe, związane z ubiorem atrybuty europejskich partii faszystowskich: ciemne

mundury i makabryczne insygnia. W 1936 roku wydawało się, że Rex jest na krawędzi sukcesu wyborczego. Degrelle organizował ogromne wiece wzorowane na niemieckich Parteitagen odbywających się w Norymberdze. Obdarzony młodzieńczą urodą, fotogeniczny i względnie wytworny Degrelle podobał się wielu rozczarowanym frankofońskim Belgom. Amerykańska kronika filmowa The March of Time pokazała go obok innych wschodzących gwiazd europejskiego firmamentu skrajnej prawicy. W wyborach z 1936 roku Rex zdobył przyzwoitą liczbę głosów i zaczynał wyglądać na poważnego gracza. Ale Degrelle niemądrze zaatakował konserwatywne skrzydło katolickiego establishmentu i zraził je do siebie. Atak ten w połączeniu z negatywnym przekazem na temat korupcji i nadmiernych wpływów belgijskich Żydów doprowadził do tego, że poparcie dla Rexa zaczęło topnieć. Do czasu ataku Hitlera na Polskę we wrześniu 1939 roku ugrupowanie straciło na znaczeniu. Samolubny Degrelle robił się coraz bardziej wojowniczy. Przez chwilę mignęła mu przed oczami władza, ale nagle się pogubił. Jego publiczne ataki na „banksterów” stały się teraz jawnie antysemickie. Odbył też kilka podróży do Berlina. Hitlerowskie Niemcy obiecywały podzielonej Belgii i przywódcy reksistów Léonowi Degrelle’owi świetlaną przyszłość. Wiosną 1940 roku armie Führera połykały narody niczym śniadaniowe Brötchen. 10 maja szybko się przemieszczające siły lądowe Wehrmachtu, spadochroniarze i oddziały transportowane szybowcami, wspierane przez wyjące bombowce nurkujące Luftwaffe, przelały się przez belgijską granicę. Po raz drugi w tym stuleciu wojska niemieckie spaliły słynną bibliotekę w uniwersyteckim miasteczku Leuven383. Armia belgijska stawiała opór, ale rząd, na którego czele stał katolicki premier Hubert Pierlot, pogrążył się w zamęcie. Dalej na zachód siły alianckie miażdżyło niespodziewane natarcie Wehrmachtu od strony rzekomo nieprzebytych Ardenów. 24 maja król Leopold III, gardzący Pierlotem i jego ministrami, przejął dowodzenie armią belgijską i szykował się do stawienia symbolicznego, ostatniego oporu na rzece Lys (nid. Leie). Pierlot uciekł do Londynu, ale monarcha odmówił pójścia w jego ślady, twierdząc, iż zostałby uznany za zdrajcę. Okrążony w Dunkierce Brytyjski Korpus Ekspedycyjny ewakuował się przez kanał La Manche. 27 maja Leopold poddał wojska Niemcom. Wrócił do swojego zamku w Laeken i odmawiał kolejnym błaganiom o to, aby poszedł za przykładem króla Norwegii Haakona VII i holenderskiej rodziny królewskiej i uciekł, a następnie utworzył rząd na uchodźstwie. W Londynie Churchill potępił Leopolda za zdradę alianckich armii. Francuski premier Paul Reynaud oskarżył go o to samo. To nie było fair. Francuzi nadal walczyli, ale kiedy Reynaud mianował podstarzałego Philippe’a Pétaina ministrem stanu, kości zostały rzucone. Pétain nakłonił Francuzów do poddania się. 22 czerwca podpisał rozejm i nakazał aresztowanie Reynauda. Blitzkrieg Hitlera zakończył się i reakcjoniści szybko pogodzili się z nowym status quo. Leopold, podobnie jak angielski król Edward VIII, był zaciekłym przeciwnikiem demokratycznego rządu i, czego Pierlot się obawiał, miał nadzieję na porozumienie się z Hitlerem. Jego plany zostały jednak pokrzyżowane. W listopadzie odbył jedno krótkie i bezowocne spotkanie z Hitlerem w Berghofie, po czym nadąsany wrócił do zamku Laeken, gdzie doczekał końca okupacji. Kiedy wieści o gwałtownym natarciu niemieckim dotarły do Brukseli, rząd Pierlota, obawiając się ataku „piątej kolumny”, aresztował tysiące ludzi podejrzanych o sympatyzowanie z Niemcami, w tym Léona Degrelle’a. Większość z nich szybko zwolniono, ale reksistów i kilku nacjonalistów flamandzkich zatrzymano w areszcie. Aby Degrelle i inni potencjalni quislingowie nie trafili w ręce Niemców, policja belgijska przetransportowała 20 Belgów i 58 cudzoziemców tak zwanymi pociągami widmami przez granicę francuską do Abbéville. Na miejscu policja wyciągnęła Degrelle’a i kilku innych reksistów z pociągu i zamknęła ich w piwnicy. Mieli

szczęście: francuscy żołnierze rozstrzelali 21 więźniów, w tym przywódcę Flamandów Jorisa van Severena. Reszta, a wśród nich był też mocno teraz zarośnięty Degrelle, trafiła do obozu dla internowanych w Le Vernet na południu Francji, blisko granicy z Hiszpanią. W krótkiej broszurce zatytułowanej Le Guerre en Prison, napisanej rok później, Degrelle wyolbrzymiał swoje „męczeństwo”384. W Belgii powszechnie uważano, że Chef de Rex został zabity, a wieści o jego rzekomej śmierci dotarły nawet do Hitlera, który odniósł się do tych pogłosek w liście do Mussoliniego385. W Brukseli przywódcy reksistów, którym udało się przetrwać czystkę, szczegółowo rozważali, co dalej. Kiedy dotarły tam wieści o niemieckich zwycięstwach nad wojskami francuskimi i brytyjskimi, wielu ich zwolenników wpadło w euforię. Z pewnością Chef miał rację: skorumpowani „banksterzy” i słabi politycy prowadzili Belgię drogą upokorzenia i klęski. „Degrelle avait rason!” – twierdziła reksistowska gazeta „Le Pays Réel”. W lipcu urzędnicy Vichy zwolnili garstkę członków ruchu, którzy dotarli do Brukseli z dobrymi wieściami: Chef żył i miał się dobrze. Nieliczna grupa jego najbliższych sojuszników udała się do Le Vernet i zdołała doprowadzić do jego uwolnienia. 22 lipca Degrelle i jego towarzysze dotarli do Paryża będącego niemieckim centrum administracyjnym okupowanej Francji. Degrelle chciał tam zaoferować służbę zwycięskiej, najwyraźniej niemożliwej do pobicia Rzeszy. Zakładał, że wkrótce triumfalnie powróci do Brukseli jako mianowany przez Niemców przywódca kraju. Jak się miał jednak niedługo przekonać, nawet najbardziej żarliwie wyrażane pragnienie służenia niemiec­kim okupantom rzadko prowadziło do odegrania roli w Nowym Porządku Hitlera. Mogło się to wydawać zaskakujące. Ostatecznie mocarstwo okupacyjne ma niewielu przyjaciół i powinno przyjąć tchórzliwe propozycje ambitnych kolaborantów z otwartymi ramionami. Jednak w 1940 roku Léon Degrelle miał niewielkie pojęcie o tym, jak funkcjonuje hitlerowska Rzesza i jakie przeszkody stoją mu na drodze. W większości krajów okupowanych, na przykład w Norwegii i Danii, cywilni komisarze blisko powiązani z NSDAP i SS szybko zastępowali administrację wojskową. Ale w Belgii sprawy przybrały inny obrót. Tam niemiecka administracja wojskowa (Militärverwaltung) zachowała władzę, trzymała SS na dystans i rządziła krajem za pośrednictwem belgijskiej służby cywilnej do lipca 1944 roku. Ten niezwykły stan rzeczy odzwierciedlał chroniczne niezdecydowanie Hitlera oraz zwyczajowe kłótnie między jego niesfornymi podwładnymi. Zimą, na przełomie lat 1939 i 1940, Hitlerowi zależało na utrzymaniu zgodnych stosunków ze swymi generałami i na wynagrodzeniu ich za nadzwyczajny sukces operacji wojskowych w Polsce i w Europie Zachodniej. Postępował więc zgodnie z pełnym zadowolenia z siebie założeniem OKW, według którego po zakończeniu operacji militarnych władzę wykonawczą na terenach okupowanych, na przykład w Belgii, Holandii, Luksemburgu i Francji, sprawować będzie nowa administracja wojskowa. Rozpoczął też wybór przyszłych administratorów, którzy „uprawiali gierki administracyjne” mające przygotować ich do nowych zadań. Kiedy głównodowodzący armią holenderską generał Henri Gerard Winkelman skapitulował 15 maja, OKW mianowała niedawno przywróconego do czynnej służby starszawego generała Alexandra barona von Falkenhausena wojskowym zarządcą Holandii. Jednakże dwa dni później Naczelne Dowództwo otrzymało niepokojące wieści: Hitler unieważnił jego decyzję i postanowił wprowadzić w tym kraju cywilną administrację pod kierownictwem ministra Rzeszy Artura Seyssa-Inquarta, który służył wówczas jako zastępca Hansa Franka w Generalnym Gubernatorstwie. Przed niemieckim głównodowodzącym Wehrmachtu Waltherem von Brauchitschem stało teraz krępujące zadanie. Musiał powiedzieć Falkenhausenowi, że nie jest już potrzebny, przynajmniej na razie. Jak się miało okazać, Seyss-Inquart i SS zdominowali niemiecką okupację Holandii do końca wojny. Przyniosło to

zresztą zgubne skutki dla holenderskich Żydów. Upokorzenie OKW i Falkenhausena doprowadziło do utyskiwań na temat „całkowitej nieszczerości najwyższych przywódców”386. Jednakże wkrótce po kapitulacji króla Leopolda, jako głównodowodzącego belgijską armią, Hitler sprytnie wysłał Falkenhausena do Brukseli, aby stanął na czele tamtejszej administracji wojskowej. Himmler naciskał u Hitlera na ustanowienie w tym kraju cywilnego komisarza, ale tym razem Führer nabił go w butelkę. Tymczasem w Holandii brutalny Seyss-Inquart opierał się wysiłkom Himmlera mającym na celu natychmiastowe włączenie jego lenna do „Wielkiej Rzeszy Niemieckiej”. Hitler ze swej strony nigdy nie uważał, że rozstrzygnięcie spraw w Belgii środkami wojskowymi jest ostateczne. Latem 1940 roku przedstawił pomysł mianowania cywilnego komisarza, który miałby zarządzać Flandrią, i ograniczenia sfery władzy wojskowych do prowincji walońskich i północnej Francji. Wyraźnie widać w tym rękę Himmlera. „Wielkie Niderlandy” zawsze były jego oczkiem w głowie. Jego szef werbunku do Waffen SS Gottlob Berger, który od dawna maczał palce w sprawach flamandzkich, zaproponował przeniesienie tutaj innego cieszącego się złą sławą zbira, Josefa Terbovena, który dopiero co został mianowany komisarzem w Norwegii. Miał on zaprowadzić w nowej Reichsgaue „Flandern” i „Wallonien” swoje bezlitosne rządy387. I tak to się działo... Jesienią 1940 roku uwaga Hitlera zwróciła się zdecydowanie w kierunku Związku Radzieckiego i zwyczajnie stracił on zainteresowanie Belgią. Tam zaś niepewni jutra Falkenhausen i jego sztab kurczowo trzymali się władzy, a ich obawy związane z zamiarami Hitlera miały istotny wpływ na to, w jaki sposób traktowali popędliwych kolaborantów pokroju Léona Degrelle’a. Raczej zniedołężniały, mający problem z alkoholem Falkenhausen, podobnie jak wielu pruskich arystokratów i oficerów zawodowych, nienawidził Hitlera i jego ruchu. Podczas gdy Führer i OKW planowali atak na Europę Zachodnią, Falkenhausen w tajemnicy ostrzegł belgijski rząd. Jednak w 1940 roku osiągnął zmierzch życia i brakowało mu siły, żeby oprzeć się niszczycielskiej sile nazizmu albo się bardziej zainteresować Belgią388. Delegował większość swoich obowiązków na swojego zastępcę Eggerta Reedera, byłego szefa władz okręgu (Regierungspräsident) Akwizgranu. Podobnie jak jego przełożony Reeder nie był niemieckim liberałem o miękkim sercu, ale raczej drobiazgowym i ciężko pracującym biurokratą. Przed dojściem Hitlera do władzy w 1933 roku należał do umiarkowanej Niemieckiej Partii Ludowej (DVP) i jak wielu innych oportunistów, nazywanych „marcowymi fiołkami”, wstąpił tego roku do NSDAP, żeby utrzymać posadę. Według historii Akwizgranu pióra Elmara Gastena Reeder „pozostał wierny swojej polityce, chroniąc administrację przed zakusami [NSDAP]”389. Himmler przekonał później wysoce kompetentnego Reedera, aby wstąpił do SS, ale nigdy nie był on przekonanym narodowym socjalistą. Po urządzeniu się w Brukseli przez jakiś czas Reeder skutecznie trzymał Himmlera na dystans. Miał nad nim decydującą przewagę. W uległej Belgii bezpieczeństwo przedstawiało niski priorytet do 1943 roku, co dawało Himmlerowi niewiele pretekstów do przeprowadzania kontroli SS. Okupacja w wykonaniu Reedera przypominała scenariusz wydarzeń w Danii, gdzie SS-Brigadeführer Werner Best wypracował tanią i skuteczną metodę „rządów nie wprost”. Dopóki obywatele „protektoratu” Danii i Belgii dostarczali Niemcom taniej siły roboczej, minerałów, masła i ryb, oczyszczali swoją administrację z Żydów i komunistów oraz generalnie nie wychylali się, byli nagradzani łagodną, „nadzorczą” administracją390. Hitlerowi podobała się doktryna Besta. Według Rozmowy przy obiedzie, zapisanej przez Martina Bormanna, totumfac­kiego Hitlera, Führer często wychwalał Indie Brytyjskie, w których, jak sądził, garstka sahibów rządziła milionami Hindusów. Natychmiast po objęciu stanowiska w Brukseli Reeder musiał zająć się natrętnym

przywódcą reksistów Léonem Degrelle’em. W swoich Tätigkeits­berichte (meldunkach z działalności) Reeder przedstawia sugestywny obraz dokuczliwego Walona i pokazuje, w jaki sposób wspólnie z innymi reksistowskimi przywódcami przemodelował on swoją podupadłą partię w stronnic­two proniemieckie. W książce wydanej w latach siedemdziesiątych XX wieku, a zatytułowanej Die Verlorene Legion (Stracony Legion), Degrelle tłumaczy, jak stworzył plan „Wielkiej Faszystowskiej Belgii”, która pod jego przywództwem mogłaby zająć należne miejsce w ramach Nowego Porządku Hitlera. Owo nowe państwo miało zostać ukształtowane przez coś, co nazywa on „twardymi, czystymi i rewolucyjnymi” doktrynami narodowego socjalizmu. Miało też „bezlitośnie wyplenić” „stare demokratyczne, plutokratyczne, masońskie, a nawet żydowskie” kliki391. Reeder nie był „cnotliwym gojem”. Nie wahał się udzielić zgody na deportację „obcych” Żydów. Być może jednak uchronił okupowaną Belgię przed jeszcze gorszym losem, zamykając drzwi przed Degrelle’em. Degrelle’owi, chronicznemu fantaście, zajęło trochę czasu, zanim zrozumiał, iż ani Hitler, ani Reeder, ani też Militärverwaltung nie oddadzą wielu przysług męczącym karierowiczom, takim jak on sam, którzy mogliby zdestabilizować delikatną równowagę polityczną okupacji. Wspierając kariery pyskatych, drobnych dyktatorów, nie mogli nic zyskać. Nie mogli też, co oczywiste, podzielać namiętności frankofońskiego Degrelle’a do idei „Wielkiej Belgii”, nawet jako państwa wasalnego. Udana kolaboracja była trudna do osiągnięcia, o czym na własnej skórze przekonało się wielu ambitnych „quislingów” (w tym sam Vidkun Quisling). Przed Degrelle’em stała w Belgii również inna trudna przeszkoda. Według Niemców był on niewłaściwym rodzajem Belga. Podobnie jak każda władza kolonialna Niemcy jeszcze bardziej pogłębili podziały istniejące w belgijskim społeczeństwie, zwracając się do jednej, faworyzowanej przez siebie grupy etnicznej – w tym przypadku do Flamandów. Uważali ich za naród „germański”, za krewnych. Hitler nalegał, aby czarną administracyjną robotę wykonywali belgijscy urzędnicy pod nadzorem nielicznego personelu niemieckiego. Rozkazał też Reederowi rozmawiać wyłącznie z Flamandami. Wkrótce Niemcy zaczęli umizgiwać się do Stafa de Clercqa, szefa flamandzkiej skrajnie prawicowej Vlaamsch Nationaal Verbond. Niedługo potem wszystkie najlepsze posady w administracji belgijskiej zostały obsadzone ludźmi VNV. Niemcy szybko zwolnili flamandzkich jeńców wojennych, pozostawiając Walonów, aby gnili za drutami kolczastymi. Odraza, jaką Himmler czuł do gorszych Walonów, była szczególnie intensywna. Hitler pokrzyżował plany Himmlera zarówno w Holandii, jak i Belgii. Pod koniec lata 1940 roku wypróbował inną taktykę. Zezwolił Bergerowi na werbunek flamandzkich i holenderskich ochotników do służby w pułku SS „Westland”, który przyjmował rekrutów z Holandii i Skandynawii. Następnie we wrześniu Führer zaproponował utworzenie czysto flamandzkiego legionu. Poinformował Reedera, iż „powinien on stanowić punkt zborny dla wszystkich Flamandów chcących służyć w wojsku”392. W swoim meldunku z działalności Reeder z niepokojem zauważył, że decyzja ta zwiastuje nowy plan „zbudowania organizacji nadpartyjnej, która mogłaby stawić czoła wszystkim ludowym siłom we Flandrii”. Innymi słowy: obawiał się, że Himmler wykorzysta flamandzką SS jako belgijskiego konia trojańskiego. Wieści o owej flamandzkiej inicjatywie zaniepokoiły również Degrelle’a i jego reksistowskich towarzyszy. Doktryny rasowe Himmlera blokowały im drogę do władzy. Badania nad narodami wschodnimi (Ostforschung) zdominowały niemiecką naukę o rasach i szczególnie fascynowały Himmlera. Błędem byłoby jednak sądzić, że eksperci w sprawach rasy nie interesowali się różnorodnością etniczną w Europie Zachodniej. Himmler

energicznie propagował także Westforschung, badania nad ludami Europy Zachodniej. Nauka o rasach w Trzeciej Rzeszy nigdy nie była wyłącznie dociekaniem akademickim. Miała ona instrumentalny cel polityczny: ułatwianie „germanizacji”. Zadaniem ekspertów Hitlera zarówno w Europie Wschodniej, jak i Zachodniej było zmierzenie ilości nordyckiej krwi posiadanej przez rozmaite grupy etniczne. Na tej podstawie niektóre z nich miały być wybrane do przyszłej asymilacji jako „germańskie”. Reszta miała zostać odrzucona. Po 1939 roku lwia część Westforschung wpadła w ręce think-tanku Himmlera SS-Ahnenerbe. Dla wywodzących się z niej ekspertów w sprawach rasy naród holenderski, podobnie jak nordyccy Skandynawowie, miał szczególny status. W październiku 1940 roku Ahnenerbe przejęło Der Vaderen Erfdeel (DVE), prawicowy instytut holenderski powiązany z Narodowosocjalistycznym Ruchem Holenderskim (NSB). DVE został założony w 1937 roku w celu badania germańskiego pochodzenia Holendrów. W okupowanej Holandii eksperci SS w sprawach rasy i ich uczynni holenderscy odpowiednicy współpracowali nad czymś, co stało się znane jako „Plan Holandia” – zachodnia wersja Generalplan Ost. Idea stanowiąca jego sedno została po raz pierwszy zaproponowana przez profesora uniwersytetu bońskiego, dr. Ottona Plaßmanna, kierującego Forschungsstätte für Germanenkunde, germanische Kulturwissenschaft und Landschaftskunde (Ośrodkiem Badań nad Germańskim Pochodzeniem, Kulturą i Studiów Geograficznych). W liście do dyrektora Ahnenerbe Plaßmann zakreślił niesamowicie ambitny plan utworzenia „Wielkiej Holandii” wyciętej z Holandii i części Belgii. Tak jak w przypadku Ostplan wprowadzenie tego pomysłu w życie oznaczałoby, że wszystkie niegermańskie grupy etniczne musiałyby zostać usunięte, a nawet zlikwidowane. „Niegermańskie” oznaczało oczywiście frankofońskich Belgów, Walonów. Niemieccy naukowcy zajmujący się rasami dużo już o nich wiedzieli. Nestorem badań nad Walonami był Franz Petri393. W połowie lat dwudziestych XX wieku on i podobnie myślący naukowcy zafascynowali się rozmaitymi kulturami etnicznymi rozciągniętymi wzdłuż niemieckiego pogranicza. Fascynacja ta dotyczyła również prowadzonych przez samego Petriego badań nad flamandzką ludnością Holandii. Podobnie jak wielu niemieckich antropologów Petri cieszył się z powstania hitlerowskiej Rzeszy, albowiem czołowi naziści, tacy jak Himmler czy Rosenberg, ułatwiali prowadzenie systematycznych badań nad rasą. W 1936 roku Petri wstąpił do SA i NSDAP oraz zaczął nawiązywać kontakty wewnątrz SS. Był też blisko z flamandzkimi nacjonalistami przebywającymi w Kolonii i powołał do życia Deutsch-Vlämische Arbeitsgemeinschaft (DeVlag), która szybko wpadła w ręce Gottloba Bergera. Petri także był namiętnym rzecznikiem „Wielkiej Holandii”. W październiku 1939 roku belgijski dziennikarz Maurice Wilmotte przeczytał mało znane prace Petriego na temat „flandryjsko-germańskiego pogranicza” i wszczął alarm: idee, które odkrył przed czytelnikami „Le Soir”, nie były niczym innym jak planem inwazji. Obawy Wilmotte’a były słuszne. Po niemieckim ataku na Holandię i Belgię Hitler zgodził się mianować Petriego Kulturpapst (dosłownie: papieżem kultury). Było to kluczowe stanowisko w ramach wojskowej administracji Belgii. Jego zadanie polegało na kierowaniu „germanizacją” Belgii „w zgodzie z metodami wykorzystanymi przez niemiecką Kulturpolitik w państwach leżących nad Dunajem i na Bałkanach”. W regionach tych Niemcy zatrudniali miejscowych Niemców etnicznych jako awangardę kampanii germanizacyjnej. Petri podzielał fascynację Himmlera średniowieczem, królami i niemiec­kimi cesarzami, takimi jak: Henryk I Ptasznik, jego syn Otton I Wielki i późniejsi władcy cesarstwa. Uważał on, że kolebka rodu nordyckiego, tak zwana Mittelreich albo Niederrhein, biologicznie ocalała w rejonie wyznaczonym przez bastiony cesarza Karola Wielkiego w Aix-la-Chapelle, Kolonii i Nijmegen. Przypominając swoim panom z SS, że ci germańscy cesarze dowodzili krucjatami

przeciwko wschodnim ludom „azjatyckim” i Słowianom, Petri twierdził, iż Westforschung musi zatem stanowić fundament dla Ostforschung: należy badać Zachód, aby panować nad Wschodem. Himmler podzielał jego przekonanie. Oznaczało to, że oczywiście Niemcy, ale też Holendrzy i Flamandowie pochodzą bezpośrednio od uczestniczących w krucjatach ludów I Rzeszy. Byli etnicznym „kluczem” do germanizacji Europy Zachodniej i tym samym musieli się stać awangardą wojsk mających podbić Wschód. Jako Kulturpapst w okupowanej Belgii Petri posiadał znaczne wpływy. Jego nieliczny, ale bardzo energiczny personel aktywnie interesował się wszystkim: od filmu i teatru, religii i sztuki po dręczącą kwestię języka. Petri oczyścił belgijskie uniwersytety ze wszystkich Żydów i zaczął uzupełniać zasoby biblioteki w Louvain, zdewastowanej przez wojska niemieckie, „germańskimi” tomami. Dla Walonów, takich jak Degrelle, naznaczone kulturalnym terrorem panowanie Petriego było katastrofą. W oczach Niemców wyłącznie krzepcy flamandzcy chłopi o blond włosach mieli „to, co potrzeba”. Walonowie – szydził Petri – przejawiali skłonność do trzymania się z daleka od wsi, sprzyjali ideom socjalistycznym i mówili dziwnym francuskim dialektem. Niemniej jednak nie miał pewności co do ich dokładnego pochodzenia rasowego. Czy Walonowie byli Untermenschen tak jak Słowianie? W najlepszym przypadku mogli być Mischlinge, etniczną hybrydą. Tak czy inaczej, walońskie prowincje zwyczajnie były nie na miejscu. Plan dla Holandii, opracowany przez Petriego i innych naukowców związanych z SS w latach 1940–1942, proponował etniczną przebudowę całego regionu, który jednoczyłby wszystkie ludy germańskie. Nieszczęśni Walonowie mieli najpierw trafić do holenderskiej prowincji Limburgia. Następnie „kilka milionów ludzi” należało przenieść na Wschód, do Generalnego Gubernatorstwa394. Léon Degrelle miał mętne pojęcie o tym, iż Niemcy uważają go za niewiele różniącego się od Słowian oraz że Himmler rozważał plan wysiedlenia frankofońskich Belgów takich jak on. Chciał po prostu odzyskać władzę, która przeleciała mu przez palce w 1936 roku. Spotkał się z Hitlerem tylko przelotnie w szczytowym punkcie reksistowskiej gorączki. Był jednak przekonany, iż dzięki sławie jako Chef de Rex zdobędzie wpływy u nowych panów Europy. Po ucieczce z niewoli na południu Francji Degrelle natychmiast odszukał niemieckiego ambasadora w Paryżu Ottona Abetza. Spotkali się w Berlinie w 1936 roku i Degrelle bacznie śledził karierę tej układnej młodej gwiazdy niemieckiej dyplomacji. Degrelle’owi nie przeszkadzało to, że Frau Abetz z domu Suzanne de Bruyker, jest przyjaciółką pani Degrelle z dzieciństwa. Abetz, żarliwy weteran Hitlerjugend, zawdzięczał swoją obecną posadę ambasadora byłemu statusowi eksperta do spraw Francji w Dienstelle Ribbentrop – „ministerstwie spraw zagranicznych cieni”, utworzonym przez Hitlera jako przeciwwaga dla bardziej konserwatywnego MSZ mieszczącego się na Wilhelmstrasse. Przed 1940 rokiem Abetz często wyjeżdżał w półoficjalne podróże do Francji, gdzie lubił odwiedzać galerie sztuki i nawiązywać kontakty z coraz bardziej okropnymi ugrupowaniami politycznymi. Kiedy Hitler doprowadził do mianowania Ribbentropa ministrem spraw zagranicznych, wysłał ambitnego Abetza do Paryża, gdzie ten rabuś-pochlebca zabrał się do przetrząsania kolekcji dzieł sztuki należących do francuskich Żydów395. Zasiadłszy do obiadu z SS-Brigadeführerem i ambasadorem Abetzem w niemieckiej ambasadzie na rue de l’Isle, Degrelle, będący na fali rozdmuchanej pewności siebie, uraczył swojego zdumionego gospodarza planem nowego imperium burgundzkiego – Wielkiej Belgii mającej się stać częścią niemieckiego Nowego Porządku. Degrelle miał obsesję na punkcie tego fantasmagorycznego pomysłu. W 1940 roku mógł wierzyć, że pasuje on do planów Niemców. Prawdą jest, że Hitler omawiał dokonanie podziału Francji na wzór średniowiecznych królestw, takich jak Burgundia. Degrelle mógł w jakiś sposób dowiedzieć się o tym i doszedł do wniosku, że jego własna wizja Burgundii może pozostawać w zgodzie z wizją Hitlera. Mylił się.

Notatka w pamiętniku Goebbelsa wyjaśnia nam dlaczego: w nowej Burgundii Hiltera miało nie być miejsca dla Degrelle’a ani dla żadnego innego frankofońskiego Belga. Planował on zasiedlić tę prowincję etnicznymi Niemcami z południowego Tyrolu – regionu, o który Niemcy toczyły częste spory ze swoim sojusznikiem w osi, z Włochami396. 10 lipca 1940 roku Himmler, który – przypomnijmy – został mianowany komisarzem Rzeszy do spraw umacniania niemieckich wartości narodowych (Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums – RKVD), objechał stare ziemie burgundzkie, żeby ocenić ich przydatność pod kątem „germanizacji”. Doszedł do wniosku, że trzeba byłoby sprowadzić tam nie mniej niż milion Niemców tyrolskich. Podczas paryskich spotkań uprzejmy Abetz grzecznie słuchał planów Degrelle’a i przekazywał jego „sugestie” swoim kolegom w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Berlinie. Trudno stwierdzić, czy na tym etapie ­ambasador chciał pomóc czy zaszkodzić Degrelle’owi. Abetz z pewnością był bardziej sympatyczny dla kolaborantów niż Hitler. Goebbels zauważył: „Wyłącznie Herr Abetz kolaboruje. Ja tego nie czynię. Jedyna forma kolaboracji, jaką jestem w stanie rozważyć, jeśli idzie o naszych francuskich przyjaciół, to taka, w ramach której dostarczą nam dobra i zrobią to z własnej woli (...) to nazwę kolaboracją”. Tak czy inaczej, kiedy Reeder i Falkenhausen przeczytali raporty Abetza, rozpętało się piekło. Nie poznali jeszcze Degrelle’a, ale słyszeli, że jest demagogiem. Zupełnie niezależnie od jego wad rasowych było bardziej niż oczywiste, iż jest on fantastą posiadającym wilczy apetyt na władzę. Eggert i Falkenhausen nie chcieli nawet myśleć o ewentualnym porozumieniu z Degrelle’em. Według nich powinien on zniknąć bez śladu, collaborateur manqué. Poddanie się bez walki nie leżało jednak w naturze przywódcy reksistów. Całkiem naturalne jest to, że odrzucony konkurent podwaja swoje stara­nia, zamiast się zastanowić nad przyczyną odrzucenia. Wzgardzony Chef stał się więc teraz najbardziej żarliwym narodowym socjalistą. Zaczął wykorzystywać prasę reksistowską do atakowania i ośmieszania Brytyjczyków oraz do piętnowania Żydów, stosując język zapożyczony z Goebbelsowskich gazet. Antysemityzm nigdy nie był w Belgii tak skutecznym sposobem na wygranie wyborów jak w Holandii397. Osławione ataki Degrelle’a na „banksterów” z pewnością zawierały postawy antyżydowskie, niemniej w jego przemówieniach niewiele było bezpośrednich pejoratywnych określeń wymierzonych w belgijskich Żydów. W zimie 1940 roku Degrelle przekształcił Rexa w partię prześladującą ich. Partyjna gadzinówka „Le Pays Réel” zaczęła regularnie publikować artykuły, w których podkreślano rzekome oszustwa i korupcję Żydów, a reksistowskie zbiry atakowały Żydów na ulicach i w ich domach. Degrelle utworzył nowe bojówki: inspirowane przez SS, ubrane na czarno Formations de Combat, szalejące w belgijskich miastach i miasteczkach i dokonujące podpaleń sklepów należących do Żydów. Reksistowska propaganda przedstawiała Degrelle’a jako odtrąconego przywódcę, który sam wie, co będzie dla Belgii najlepsze po tym, kiedy pogodzi się już z okupacją. Zagrzewany przez mimowolną publiczność, złożoną z członków ruchu reksistowskiego, stał się on w swoim umyśle wizjonerskim mężem stanu, który w pojedynkę zaprowadzi nową Belgię na właściwe dla niej miejsce w ramach hitlerowskiego Nowego Porządku. 6 stycznia 1941 roku podczas ogromnego wiecu w Liège Chef de Rex przemawiał do 5 tys. reksistów otoczonych pierścieniem jego Formations de Combat. Przez dwie godziny Degrelle prawił kazanie swojej przepełnionej radością publiczności, uderzając w te same tony: tylko Rzesza Niemiecka może zagwarantować Belgii przyszłą chwałę. Zakończył płomiennym „Heil Hitler!”. W dniach i tygodniach po wiecu Degrelle zauważył, że prowokacyjne „Heil Hitler!” wreszcie przebiło się przez mur niemieckiej obojętności. Jego próby ukazania się w roli wspieranego przez Niemców narodowego przywódcy Belgii zmusiły Reedera do zapewnienia belgijskich władz, iż nadal popiera rząd, a nie reksistów. Degrelle cieszył się z dyskomfortu,

w jakim znalazł się Eggert. Pysznił się, spacerując po Brukseli w swoim czarnym uniformie: modelu dla silnego przywódcy czekającego na swój czas. Generał von Falkenhausen zatrzasnął drzwi przed uporczywym Walonem, ale Reederowi coraz trudniej było go unikać. Nadęty Degrelle musiał zapłacić za swoje umizgi do Rzeszy. Pod koniec kwietnia Reeder meldował do Berlina, że w szeregach reksistów wydaje się panować zamęt. Przypisywał on owo wyraźne załamanie nieprzewidywalnym popisom Chefa: „nieustannej, nie zawsze udanej improwizacji”. Meldował zwiększony poziom negatywnych opinii na temat Degrelle’a i jego partii nawet w ich walońskim mateczniku. Kiedy po raz kolejny szczęście opuściło Degrelle’a (podobnie jak większość sfrustrowanych kolaborantów podczas wojny ostatecznie czyniła) napisał błagalny list do Hitlera: „Po sześciu latach brutalnej walki (...) jestem unieruchomiony i jałowy”. Nie otrzymał żadnej odpowiedzi. Ostatecznie niemiecki przywódca nie prowadził rubryki porad osobistych398. Kolaboracja zaczynała Degrelle’owi trochę przypominać mityczne syzyfowe prace. Wtaczał głaz pochlebstw pod górę tylko po to, żeby spadł on po drugiej stronie. Degrelle nie był głupi. Zaczynał rozumieć, w jaki sposób funkcjonuje niezdarna i dezorientująca niemiecka machina okupacyjna. W końcu pojął, że jego ultrapatriotyczne mowy na temat „imperiów burgundzkich” nie działają na jego korzyść. Zdał sobie sprawę, że według Niemców wyłącznie prawdziwie „germańskie” ludy mogą liczyć na uprzywilejowany status. Degrelle musiał stawić czoła potężnej niemieckiej nauce rasowej. Był miernym teoretykiem, ale wystarczyło trochę pokopać, żeby się przekonać, iż nawet tacy eksperci jak poważany Petri nie są jeszcze całkiem zdecydowani co do rasowego statusu Walonów. Tę niepewność należało wykorzystać. Być może Walonowie również mogli zostać przeklasyfikowani na „Germanów”? Oznaczałoby to porzucenie „belgijskiego” nacjonalizmu i zgodę na całkowitą integrację z Rzeszą. Ale dla owładniętego żądzą władzy Degrelle’a marzenie o zjednoczonej Belgii było polityczną ślepą uliczką. Latem 1941 roku Degrelle i jego najbliżsi sojusznicy z Rexa zaczęli rozpowszechniać ideę, jakoby Walonowie wcale nie byli pozostałościami po Francuzach, jak głosili eksperci holenderscy i flamandzcy. Przeciwnie, zarówno on, jak i Walonowie wywodzili się od dawnych germańskich ludów pogranicza399. Początkowo prowadzona z wykorzystaniem partyjnej gazety i kilku innych mało znanych dzienników kampania Degrelle’a, zmierzająca do wstąpienia do klubu aryjskiego, przyniosła niewielki skutek. Trzeba było czasu, aby jego nowy plan mógł zacząć działać. Jednakże wtedy w ciągu zaledwie jednej nocy polityczna fortuna Degrelle’a całkowicie się odmieniła. W swoich wspomnieniach Degrelle mówi nam, że dzień 22 czerwca 1941 roku zaczął się jak „wszystkie inne piękne letnie niedziele”. Dla zabicia czasu kręcił skalą radioodbiornika i trafił na nadzwyczajną wiadomość: niemieckie armie przekroczyły sowiecką granicę. Przepełniała go radość: „Właśnie rozpoczęła się (...) prawdziwa wojna. Była to wojna religii”. Dla Degrelle’a i reksistów krucjata Hitlera przeciwko bolszewizmowi mog­łaby uświęcić ich nikczemną i skompromitowaną sprawę. Pod koniec czerwca Degrelle wrócił do Paryża, licząc na kolejne spotkanie z Abetzem. Dowiedział się, że jego stary przyjaciel zajęty jest rozmowami na temat nowego Légion des Volontaires Français z Jacques’em Doriotem i Marcelem Déatem. Abetz namówił Degrelle’a, aby ten zaproponował utworzenie legionu walońskiego. Tymczasem Degrelle o wiele lepiej trafił z czasem. 29 maja 1941 roku Werner von Bargen, niemiecki urzędnik w Brukseli, który później pomógł zorganizować wywózkę cudzoziemskich Żydów, napisał do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie: „Najważniejsze jest dla nas pozyskanie Belgii dla Nowego Porządku Europy”400. Zalecał on, aby administracja niemiecka wspierała wszystkie organizacje w stylu nazistowskim, nie tylko flamandzkie. Rex, dzięki talentowi Degrelle’a do mimikry, miał komplet odpowiednich nazistowskich atrybutów. 27 lipca Hitler zgodził się na powstanie w każdym kraju okupowanej Europy legionów narodowych,

formacji, które włączyłyby się do walki z bolszewizmem. Dwa legiony powstałe w Belgii: SS Vlaams Legioen (Legion Flamandzki) i Légion Wallonie (Legion Waloński), zostały podzielone odpowiednio między Waffen SS i Wehrmacht. Degrelle musiał jeszcze tylko zjednać sobie Himmlera i SS. Niemniej jednak scena, na której miało nastąpić jego drugie wejście, powstawała bardzo szybko. Tak oto 8 sierpnia 1941 roku Léon Degrelle, elegancko ubrany w szary mundur szeregowca armii niemieckiej, dołączył do menażerii 860 mężczyzn w różnym wieku, którzy na ochotnika zgłosili się do wzięcia udziału w prowadzonej przez Hitlera „wojnie na wyniszczenie”. Niski stopień, jaki otrzymał Chef de Rex, był konsekwencją jego całkowitego braku doświadczenia wojskowego. Początkowo od razu nalegał, aby natychmiast awansowano go na porucznika, ale Niemcy odmówili. Miał służyć jako prosty szeregowiec (Schütze) w 1. drużynie 1. plutonu. Fakt, iż ostatecznie Degrelle w ogóle się zaciągnął, odzwierciedlał jego chroniczną niepewność w stosunku do politycznych rywali, na przykład do swego byłego zastępcy Fernanda Rouleau, który pierwszy przedstawił Niemcom pomysł utworzenia legionu walońskiego. Degrelle nie mógł sobie pozwolić na bezczynność na froncie krajowym, podczas gdy jego konkurenci będą zdobywać chwałę na polu bitwy401. Przed Palais des Beaux Arts w Brukseli niedoświadczone młode zbiry czekały na rozkazy wśród starszych wiekiem weteranów w niepasujących nowych butach. Nowym 373. Walońskim Batalionem Piechoty miał dowodzić weteran kapitan Georges Jacobs. Batalion został przydzielony do Wehrmachtu. Jak dotąd wyłącznie flamandzkim ochotnikom Stafa de Clercqa pozwolono wstąpić do SS. Niezależnie od skromnego stopnia Chef Degrelle nie miał zamiaru zrezygnować ze swojego statusu. Kiedy kapitan Jacobs wydał walońskim ochotnikom polecenie „zbiórka!”, szeregowiec Degrelle pojawił się na balkonie Pałacu, aby wygłosić przemówienie do rekrutów na temat „walki z bolszewizmem”. Mówił do menażerii składającej się z najbardziej zagorzałych członków ruchu reksistowskiego, weteranów Formations de Combat i członków radykalnej „Ligi” belgijskich antysemitów. Ci ostatni przynajmniej mieli jasne pojęcie na temat tego, co „krucjata przeciwko bolszewizmowi” oznacza na linii frontu. Kiedy Chef de Rex wrócił do szeregu, zaczęło padać. Szeregowiec Degrelle dołączył do kolegów i Légion Wallonie odmaszerował w kierunku Gare du Nord, aby rozpocząć wędrówkę na Wschód. Każdego z żołnierzy czekała niepewna i wyjątkowo niebezpieczna przyszłość. Zaledwie garstka zwykłych Belgów wyraziła zainteresowanie odbywającą się uroczystością. Nikt nie wiwatował ani nie machał chorągiewkami. Większość rozpoznała Degrelle’a i wielu pogardzało Rexem i jego pyszniącym się szefem. Teraz został zdrajcą. Kiedy Degrelle wmaszerował na ogromną, hałaśliwą stację i dołączył do reszty walońskich ochotników zmagających się z nieporęcznym i nowym dla nich ekwipunkiem, zdał sobie sprawę, że „nie ma odwrotu, można tylko iść naprzód”. Tylko otrzepując się z kurzu politycznej porażki, mógł mieć nadzieję na zyskanie poparcia Niemców i zdobycie władzy, której tak pragnął. We wspomnieniach spisanych po wojnie Degrelle próbował racjonalizować swoją decyzję: gdyby narodowosocjalistyczne Niemcy zatriumfowały: (...) stałyby się one na Wschodzie panem cudownie żyznej ziemi (...). Wielka Rzesza Niemiecka (...) rozciągająca się od Morza Północnego do Morza Czarnego i Wołgi (...) byłaby tak atrakcyjna, oferując dwudziestu narodom stłoczonym na Starym Kontynencie tak wielkie możliwości rozwoju, że jej terytoria bez wątpienia stałyby się punktem wyjścia utworzenia federacji europejskiej (...)402.

Zwycięstwo Niemiec, którego nie kwestionował, pozwoliłoby mu powrócić do jego niewdzięcznej ojczyzny w chwale walońskiego konkwistadora. Wielu spośród mężczyzn, którzy jako ochotnicy maszerowali w machinie wojennej Hitlera, już nigdy nie zobaczyło swoich domów. Mieli dokonać żywota we krwi, w błocie i lodach stepów. Ich śmierć miała być krwawą ceną kolaboracji. Front wschodni (Front de l’Est), wspomnienia Degrelle’a na temat jego przeżyć na froncie wschodnim zarówno w batalionie Wehrmachtu, jak i później w Waffen SS, należy sklasyfikować jako „wspomnienia niesolidne”. Na pierwszej stronie autor przechwala się: „W 1936 roku (...) wprowadziłem mój kraj w stan wibracji (...). Mogłem być ministrem: wystarczyło jedno moje słowo, by wejść w partyjne układy”403. Front wschodni, wydany przez prawicowy Institute for Historical Review i opatrzony przedmową apologety III Rzeszy opisującego Degrelle’a jako „jedną z wielkich postaci XX i wszystkich innych wieków”, trzeba traktować z ostrożnością. Jest on haftowany bezczelnymi kłamstwami i mylnymi interpretacjami. Autor jest ślepo zapatrzony w Hitlera, a jego sposób pisania – grubiańsko samolubny. Krótko mówiąc: roi się w nim od błędów. Niemniej jednak za owymi bzdurami, niedorzecznymi przechwałkami i groteskowym szacunkiem dla samego siebie kryją się brutalnie drastyczne wspomnienia z wojny Hitlera. Degrelle obiecał ludziom, którzy się z nim zaciągnęli, że wrócą do domów przed świętami Bożego Narodzenia. Uparcie twierdził, że bronią 2 tysięcy lat największej cywilizacji oraz że zajmą miejsce u boku niezliczonych innych oddanych sprawie młodych mężczyzn, którzy również postanowili walczyć o Nową Europę: blond olbrzymów ze Skandynawii, węgierskich marzycieli, kapryśnych Włochów, przekomarzających się Francuzów, śniadych Rumunów. 12 sierpnia legion przybył do Meseritz (Międzyrzecza), gdzie rekruci złożyli przysięgę na wierność głównodowodzącemu wojsk niemieckich Adolfowi Hitlerowi. Kilka dni później legioniści wsiedli do pociągów jadących do Brześcia, a tam przesiedli się do wagonów o większym rozstawie osi, przekroczyli byłą granicę sowiecką i pod cudownie niebieskim niebem rozpoczęli podróż przez bezkresną Ukrainę. Niewielu spośród ludzi wpatrujących się teraz w niemający końca płaski krajobraz kiedykolwiek wcześniej wyjeżdżało poza Belgię. Godzinami, dniami, a następnie tygodniami, oglądali oszołomieni zdumiewający obcy świat, rozerwany i zdewastowany przez niemiecką machinę wojenną. Zniszczone czołgi i pojazdy opancerzone rozciągały się po horyzont. Co kilka godzin łańcuch wagonów zatrzymywał się na długie nerwowe godziny tuż obok zniszczonych, dymiących wiosek. Degrelle i jego ludzie patrzyli w zdumieniu na niekończący się sznur wagonów bydlęcych jadących w przeciwnym kierunku. Wioz­ły one żałosny ładunek dziesiątków tysięcy jeńców radzieckich. W niemiec­kich obozach umarło ponad półtora miliona sowieckich żołnierzy. W każdym wagonie było od 80 do 100 jeńców rosyjskich, „włochatych olbrzymów”, jak nazywał ich Degrelle. Wielu z nich miało szafranową cerę i malutkie, „azjatyc­kie” oczy. W nocy, jak twierdzi, radzieccy jeńcy walczyli o ludzkie mięso, wydając z siebie brutalne, przerażające krzyki. Używali blaszanych puszek, żeby pokroić zwłoki „martwego Mongoła”. Niemieccy strażnicy zatrzymywali te pociągi pełne głodujących jeńców wojennych na całe tygodnie. Belgowie obserwowali, jak dawali oni susa na tory, gdzie wygrzebywali z kleistego ukraińskiego błota długie czerwone dżdżownice, które natychmiast połykali. Ich grdyki unosiły się przy tym i opadały. Degrelle nie okazuje współczucia tym „azjatyckim” ofiarom wojny Hitlera. Cudzoziemscy ochotnicy Führera patrzyli na początek haniebnego, zapomnianego Holokaustu, który nie martwił ich ani odrobinę. Od czasu niemieckiego blitzkriegu w maju 1940 roku Degrelle uparcie zabiegał o względy hitlerowskiej Rzeszy. Teraz wreszcie miał walczyć ramię w ramię z okrutnymi

bohaterami Wehrmachtu. Na początku kampanii Degrelle i inni przywódcy walońscy wielbili niemieckie Naczelne Dowództwo. Niemcy jednak mieli nikłe pojęcie na temat tego, co zrobić z legionem. Tymczasem Degrelle dotarł do Pierwomajska nad Bohem. Zarówno on, jak i jego ludzie zaczęli podejrzewać, że nie do końca dobrze się dzieje. Był późny październik i temperatura spadała. Front dotarł do miejsca oddalonego o wiele setek kilometrów od granicy polskiej i niemieckie linie zaopatrzeniowe zostały znacznie rozciągnięte. Po gorącym, suchym lecie obfite jesienne ulewy zmieniły drogi w błoto. Ukraińcy nazywają porę deszczową rasputicą: okresem nieprzejezdności szlaków. Niemieccy najeźdźcy zdążyli już poznać tajną broń Stalina: błotnisty front. Mówi się, że zanim nastaną zimowe mrozy, błoto jest „carem stepu”, a w 1941 roku rasputica przyszła wcześnie. Słynne ukraińskie czarnoziemy, które w 1918 roku wojska niemieckie grabiły i wysyłały na zachód w wagonach towarowych, są zaimpregnowane ropą. Mają one dużą lepkość i bardziej przypominają czarny klej niż przyjazne błota brzegów angielskich rzek. Hitler i jego generałowie bardzo mocno uderzyli w Stalina i zepchnęli Armię Czerwoną daleko w tył, w kierunku Moskwy. Jednak planiści Wehrmachtu nie przewidzieli, że ta oleista czarna gąbka, która zatrzymywała niemieckie buty, kopyta, koła i gąsienice czołgów, może pokrzyżować ich najlepiej przygotowane plany. Sowieci zniszczyli wszystkie mosty na Bugu. Niemieccy oficerowie rozkazali Degrelle’owi i walońskim legionistom wysiadać. Zsunęli się oni po błotnistym brzegu rzeki i brodząc po pas w wartkim nurcie pokonali rzekę, by następnie godzinami wspinać się na lepką ścianę mułu. Na górze, na drugim brzegu, czekał na nich, sycząc i szumiąc, kolejny pociąg. Sunęli teraz wolno nocą. Po raz pierwszy słyszeli trzask ognia z karabinów. Pociski brzdękały o ściany wagonów. Dni były chłodniejsze. Kiedy legioniści budzili się rano, tory pokrywał gruby lód. Odłupywali go i podgrzewali, żeby mieć wodę do picia. Często widzieli martwych żołnierzy radzieckich pogrzebanych w wielkich lodowych płytach. Legioniści zaczęli teraz podróż w kierunku Dniepru, rozlewającego się w tym czasie na szerokość niemal 3 kilometrów. Kilka dni później po raz pierwszy doświadczyli prawdziwej wojny. Rozbili obóz w pobliżu Dniepropietrowska, leżącego na południowy wschód od ukraińskiej stolicy, Kijowa. Stalin wybudował tu gigantyczne bloki mieszkalne dla górników pracujących w Donieckim Zagłębiu Węglowym, Donbasie. O zdobycie miasta stoczono okrutną bitwę – komanda grup operacyjnych wymordowały w nim wiele tysięcy ukraińskich Żydów, podobnie jak wcześniej w Kijowie. Prospekt Karola Marksa przemianowano na aleję Adolfa Hitlera. Nowe modernistyczne bloki Stalina zostały zniszczone – jak pisze Degrelle, pełno w nich było ludzkiego ścierwa. Niemieckie bombardowanie dokonało ogromnego spustoszenia w funkcjonowaniu podstawowych usług, niemniej jednak Degrelle stwierdził, iż ten ekskrementowy horror obnażył kłamstwo bolszewickiej wizji. Chef de Rex nie wspomina w pamiętniku o gorzkich kłótniach, jakie wybuch­ły w szeregach legionistów między reksistami a innymi belgijskimi frakcjami. Wraz z padającym deszczem i podupadającym morale waśnie te nieustannie się pogłębiały. Dowódca dywizji generał Maximilian ­Fretter-Pico twierdził, że batalion waloński jest „bezwartościowy pod względem wojskowym”, chciał jednak „uniknąć kłótni” z powodów politycznych404. Sekcja operacyjna 17. Armii niemieckiej meldowała: Trudności z Batalionem Walońskim. Z jednej strony skarży się on OKW na nierówne traktowanie przez dowództwo niemieckie, z drugiej zaś – meldunki dowództwa IV Korpusu generała Viktora von Schweldera na temat zachowania się żołnierzy mówią, iż ociera się ono o zdradę (...). Wykorzystanie Batalionu Walońskiego uzależnione jest od jego spójności [inneren Festigung]405.

Wreszcie po trzech dniach legioniści przekroczyli potężną rzekę Dniepr dzielącą Ukrainę na dwie wielkie części. Natarcie rozpoczęło się o północy. Ludzie musieli pokonać długi drewniany most, skrzypiący i chwiejący się nad rwącym nurtem. Z każdej strony wybuchały pociski artyleryjskie. Wielkie, trzeszczące kawały kry sunęły wolno w ciemnościach, głośno skrobiąc o kadłuby zatopionych jednostek. Po drugiej stronie Dniepru przebiegał front. Słychać było huk potężnego ognia zaporowego. Pociski jęczały nad głowami niczym zjawy zwiastujące śmierć. „Marzyliśmy o imponujących bitwach – pisał później Degrelle. – Teraz mieliśmy jednak poznać prawdziwą wojnę. Wojnę ze zmęczeniem, ze zdradzieckim, wciągającym błotem, okropnymi warunkami życia, niekończącymi się marszami, ulewnymi deszczami i ryczącymi wiatrami”. Zimno i choroby bardziej niż walka przetrzebiły walońskie szeregi do liczby zaledwie 650 ludzi. Obojętni na to Niemcy dodatkowo upokorzyli Walonów, odbierając im moździerze i ciężkie karabiny maszynowe. Skierowali też legion do walki z partyzantami w pobliżu Dniepropietrowska, w sektorze wzdłuż rzeki Samary. Mieli tam poznać brutalną prawdę o wojnie Hitlera. Kiedy siła natarcia Wehrmachtu zmalała, radzieccy maruderzy zaczęli nękać nadmiernie rozciągnięte wojska niemieckie. Byli to pierwsi, źle zorganizowani partyzanci. Termin „partyzant” czy też bardziej poprawny: „bandyta”, był, jak się przekonaliśmy, elastyczny i częściej odnosił się do Żydów oraz do sowieckich partyzantów. SS-Gruppenführer von dem Bach powtarzał: „Tam gdzie partyzant, jest i Żyd”. Posuwający się na wschód wzdłuż Samary Degrelle i ochotnicy walońscy otrzymali rozkaz zaatakowania grupy „bandytów”, która się schroniła w jodłowym zagajniku położonym w odległości kilkuset metrów od linii natarcia. „Ci przebiegli napastnicy – pisał Degrelle – musieli zostać wyłapani i sprzątnięci”. Degrelle nie podaje zbyt wielu szczegółów na temat tego, co się później wydarzyło. Po lawinie słów jego relacja nagle się urywa. Żaden weteran Légion Wallonie nigdy się nie przyznał do uczestnic­twa w akcjach antyżydowskich. Niemniej jednak wśród owych „przebiegłych napastników ukrytych w jodłowym zagajniku” znajdowały się kobiety, dzieci i Żydzi, którym do tej pory udało się ujść z życiem przed niemiec­kim natarciem. Krzyżowcy Degrelle’a stali się „łowcami bandytów” Hitlera. Degrelle’owi, tak jak na to ­liczył, niemiecka „wojna na wyniszczenie” wkrótce przyniosła znaczne korzyści. Ranny podczas „oczyszczania” przez Walonów wsi Gromowaja Bałka, awansował do stopnia sierżanta. Wkrótce został przedstawiony do Krzyża Żelaznego. W niemieckich meldunkach zaczęto dostrzegać „wyjątkową odwagę osobistą” Degrelle’a. Widział on już fanatyzm oddziałów Waffen SS i zaprzyjaźnił się z generałem SS Felixem Steinerem. Po niedługim czasie zaczął lobbować u Himmlera na rzecz włączenia Légion Wallonie do elitarnej Waffen SS.

Rozdział 10 Pierwsze wschodnie legiony SS Można żałować Bałtów, albowiem są to miłe, solidne narody bojące się Rosji. Jednak kiedy się dla nich pracuje na miejscu, dochodzi się do wniosku, że w co najmniej 90 procentach są kolaborantami. Wszyscy oni pracowali dla Niemców. Charity Grant, UNRRA, 20 stycznia 1946 roku

W październiku 1941 roku, kiedy zwycięstwo Niemiec wciąż wydawało się pewne, profesor Wolfgang Abel z Instytutu Antropologii Ludzkiej Dziedziczności i Genetyki im. Cesarza Wilhelma zabrał grupę badaczy rasy (Eignungsprüfer) wypożyczonych przez Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS do Polski. Mieli oni zbadać niektórych spośród milionów sowieckich jeńców wojennych przetrzymywanych w rozrastających się niemieckich obozach pod gołym niebem. Była to podróż do piekła. Obecnie historycy są zdania, że niemiecka armia zabiła 2,8 miliona radzieckich jeńców wojennych, głównie w wyniku głodu, rażących zaniedbań i egzekucji. Ta niemal zapomniana rzeź nazwana została zapomnianym Holokaustem. Historyk Karel Berkhoff dowodzi: Twierdzę, że rozstrzeliwanie komisarzy Armii Czerwonej i innych jeńców sowieckich, a także głód milionów innych [ich towarzyszy], stanowi część jednego procesu. Zaczął się on w połowie 1941 roku i trwał przynajmniej do końca 1942 roku. Proponuję nazywać go ludobójczą masakrą. Była to masakra, albowiem był to „przykład zabicia znacznej liczby istnień ludzkich w warunkach zbrodni lub okrucieństwa”406. Owa ludobójcza masakra stanowiła także punkt zwrotny w ewolucji niemieckiej pseudonauki dotyczącej rasy. Po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki dziesiątki tysięcy sowieckich żołnierzy poddało się Niemcom. Zgodnie z okrytym ponurą sławą „Rozkazem o komisarzach” Hitlera wszyscy zidentyfikowani jako Żydzi albo „bolszewiccy komisarze” byli natychmiast rozstrzeliwani. Zabijani byli także muzułmanie i ponieważ byli obrzezani, „Azjaci”, których omyłkowo brano za Żydów. Całkowicie pozbawione skrupułów zabijanie zakończyło się we wrześniu wraz z rozkazem nazistowskich władz nakazującym oszczędzenie mieszkańców północnego Kaukazu, Ormian, przedstawicieli ludów tureckich, a także Ukraińców i Białorusinów. Po tym spazmie zabijania niemieccy żołnierze i członkowie oddziałów SS zaczęli przeprowadzać jeńców radzieckich do obozów przejściowych zwanych dulagami, a następnie do stałych obozów jenieckich, stalagów. Podczas tych przymusowych marszów otrzymywali oni minimalne racje żywnościowe bądź w ogóle nie dostawali pożywienia. Strażnicy często zabijali cywilów próbujących dać trochę żywności kolumnom głodujących, znękanych mężczyzn przechodzących przez wsie i miasteczka. Niemcy rozstrzeliwali każdego marudera, który został z tyłu nawet o kilka metrów. Ocalałych zamknięto w końcu w archipelagu rozległych, nieosłoniętych od wiatru obozów, otoczonych zwykłym płotem z drutu kolczastego. Wewnątrz tego okrutnego świata panował chaos. Przynajmniej tak się mogło wydawać. Polityka niemiecka była jednak oczywista. Mówiąc słowami feldmarszałka Keitla, owo mordercze internowanie stanowiło sposób na „zniszczenie Weltanschauung” – bolszewickiego poglądu na świat, który rzekomo zachwaszczał umysły jeńców.

Zgodnie z etosem niemieckiego systemu obozów serwowanie więcej niż kilku chochli wodnistej zupy z soczewicy było kradzieżą dokonaną na narodzie niemieckim. Głód należał do obozowej polityki. Główny kwatermistrz Eduard Wagner (który wcześniej negocjował z szefem RSHA Reinhardem Heydrichem „porozumienie w sprawie Einsatzgruppen”) podkreślał, iż jeńcy „powinni głodować”. Zapewnianie pożywienia było według Keitla „przewrotną humanitarnością”. Ta polityka niemieckiej armii odzwierciedlała radykalną strategię ministerialną, sformułowaną przez SS-Obergruppenführera Herberta Backe. Według jego założenia „wojnę tę można prowadzić wyłącznie wówczas, kiedy wyżywienie całego Wehrmachtu spadnie na Rosję”. W konsekwencji „nie może być żadnych wątpliwości co do tego, że dziesiątki milionów ludzi umrą z głodu”407. Pewnemu ukraińskiemu urzędnikowi powiedziano wprost: „Führer zdecydował wytępić bolszewizm, w tym ludzi przezeń zepsutych”. Wskaźnik śmiertelności wahał się, w zależności od obozu, niemniej jednak liczony łącznie był wstrząsająco wysoki. W niektórych obozach każdego dnia umierało ponad 2,5 tys. jeńców. Było to królestwo głodu. Żeby przeżyć choć kilka dni dłużej, głodujący, dręczeni przez wszy jeńcy jedli wszystko, nawet korę drzew. Niektórzy dopuszczali się, co było nieuniknione, aktów kanibalizmu. W Archipelagu Gułag Aleksander Sołżenicyn tak opisuje niemiecki obóz: „wokół ogniska niegdyś sowieccy oficerowie – teraz zaś istoty podobniejsze do zwierząt – obgryzający kości padłych koni, wypiekający placki z kartoflanych łupin, palący skręty z nawozu i rojący się od wszy. Jeszcze nie wszyscy ci dwunożni powyzdychali”408. Można się było stamtąd wydostać wyłącznie w jeden sposób – zostać wybranym do służby w ­Policji Pomocniczej albo do robót: kopania masowych grobów lub przebudowywania dróg i mostów w najtrudniejszych warunkach. Tylko nieliczni Niemcy, którzy odkryli to, co działo się w obozach, protestowali. Z jednym zaskakującym wyjątkiem. Niemiecki „ekspert w sprawach wschodnich” Alfred Rosenberg słał do Keitla list za listem, skarżąc się na mordercze traktowanie radzieckich jeńców wojennych. Uważał, że Niemcy trwonią rezerwuar potencjalnej dobrej woli, albowiem wiele radzieckich mniejszości narodowych nienawidzi Stalina. A teraz padają jak muchy w niemieckich obozach. Apele Rosenberga trafiały jednak w próżnię409. Teraz, w październiku, na jeńcach, którym udało się przeżyć w niemiec­kich obozach z piekła rodem, mieli żerować niemieccy naukowcy pod kierownictwem antropologa i oficera SS Wolfganga Abla. Chociaż administratorzy obozów nazywali jeńców „Rosjanami”, w rzeczywistości pochodzili oni ze wszystkich zakątków radzieckiego imperium. Dla Abla obóz jeniecki stanowił zanieczyszczoną skarbnicę wiedzy o ludzkości. „Misja Abla” przebadała ponad 42 tys. jeńców pochodzących z wielu różnych grup etnicznych, w tym: Rosjan, przedstawicieli ludów tureckich, Mongołów i mieszkańców rozmaitych części Kaukazu. Ekipa Abla mierzyła badanych, fotografowała i pobierała od nich próbki krwi. Następnie powróciła do swoich przestronnych biur w Berlinie. Po przeanalizowaniu danych Abel był zdumiony. Na podstawie materiałów pozyskanych od jeńców okazało się, że „słowiańscy Untermenschen” ze Wschodu posiadają dużo większy poziom cech „germańskich”, niż on i jego koledzy się spodziewali. Nowe odkrycia wprawiły Abla i innych ekspertów od spraw rasowych z RuSHA w zakłopotanie. Dostarczyły one potężnych dowodów na to, że w czasach niemieckiej ekspansji „ludy azjatyckie” zostały „wzmocnione germańską krwią”. Inaczej rzecz ujmując: kolonizatorzy utrzymywali kontakty seksualne z kolonizowanymi. Historia, jak mawia genetyk Steve Jones, „powstaje w łóżku” albo na polu pszenicy. Abel zdał sobie sprawę, iż kłopotliwą konsekwencją takiego stanu rzeczy jest pewnego rodzaju biologiczna kradzież: prawowitym posiadaczom skradziono ich niemiecką krew410. W odkryciach misji Abla niczym echo pobrzmiewały uwagi Himmlera na temat „wykorzystania germańskiej krwi wszędzie tam, gdzie mogłaby ona zostać znaleziona”. Teraz

miał naukową podkładkę. Wielu niemieckich antropologów tradycyjnie uważało mieszanie się czy też krzyżowanie ras za proces prowadzący do ich osłabienia. Z pewnością taki pogląd żywił Adolf Hitler. Niemniej jednak wielu niemieckich ekspertów w sprawach rasy doszło do bardziej złożonych wniosków. Jednym z nich był Alfred Ploetz. Twierdził on, że rasowa wymiana między ludami „niezbyt się od siebie różniącymi” jest środkiem do „zwiększenia sprawności”: jako przykład podawał Japończyków. Szef Instytutu Antropologii Ludzkiej Dziedziczności i Genetyki im. Cesarza Wilhelma profesor Eugen Fischer wysnuł podobne wnioski, kiedy badał tak zwane rehobockie bękarty. Zalecał on przymusową sterylizację potomków związków Aryjczyków i Żydów albo Afrykanów. Jednak w przypadkach gdy rodziców łączyła bliższa więź rasowa, ich dziecko można było potraktować z większą pobłażliwością. Oznaczało to, iż – jak mówił Himmler – germańska krew u ludów niearyjskich stawała się surowcem, który można było „wykorzystać”. Po opublikowaniu przez misję Abla wniosków z jej badań idea istnienia odległych rezerwuarów germańskiej krwi zyskała naukowe uzasadnienie. Nadszedł czas na wykorzystanie tych cennych krwinek. Wyprawa misji Abla do niemieckiego obozu jenieckiego miała mieć wkrótce decydujący wpływ na strategię werbunkową Waffen SS. Dla Himmlera i specjalistów SS od rekrutacji pytanie brzmiało: gdzie zacząć411? W 2004 roku w estońskim miasteczku Lihula burmistrz Tiit Madisson ­postawił pomnik upamiętniający Estończyków służących w Waffen SS. Przedstawia on Estończyka w niemieckim mundurze trzymającego karabin maszynowy. Madisson powiedział, iż Estończycy, którzy wstąpili do Waffen SS, „wybrali mniejsze zło. Doświadczyli sowieckiej okupacji i nie chcieli do tego wracać”. Madisson, który przewodniczy Eesti Rahvususlikliit (Estońskiemu Zjednoczeniu Narodowemu – ER), jest także autorem książki zatytułowanej „Nowy porządek światowy”. Dowodzi w niej, nie bez pewnej oryginalności, że Hitler został wyniesiony do władzy przez Żydów i masonów oraz że Holokaustu nie było. Kiedy estoński rząd nakazał usunięcie pomnika, który stał się wstydliwym problemem wobec społeczności międzynarodowej, setki mieszkańców miasteczka protestowały, zmuszając policję do użycia pałek i gazu pieprzowego. Pomnik trafił ostatecznie do prywatnego Muzeum Walki o Wolność Estonii, założonego w Parnu (Parnawa) przez apologetę dywizji estońskiej Leo Tammiksaara412. W 2004 roku 300 weteranów 20. Dywizji Grenadierów SS (1. Estońska) defilowało w Tallinie, a w 2007 roku ich przedstawiciele domagali się usunięcia nowej synagogi w tym mieście, twierdząc, iż jej istnienie stanowi „obrazę”. Do tego roku Estonia była jedynym państwem w Europie bez żadnej synagogi. Od 2007 roku weterani SS organizują zjazdy w miejscowości Sinimäe, w której latem 1944 roku doszło do bitwy między Armią Czerwoną i wojskami hitlerowskimi413. W 2009 roku estońskie wydawnictwo Grenader Grupp wydało kalendarz z niemieckimi ilustracjami propagandowymi przedstawiającymi estońskich esesmanów. W ciągu trzech dni cały nakład został sprzedany. Według jego wydawcy Aimura Kruusego: „Żołnierze legionu próbowali wyzwolić Estonię albo dać swoim rodzinom czas na ucieczkę na Zachód, zanim Armia Czerwona wróci tu, żeby je zabić lub zesłać na Syberię”414. Żołnierze wolności czy zbrodniarze wojenni? A może jedno i drugie jednocześnie? W 2004 roku zamożny estoński gospodarz Lembit Someril ufundował inny pomnik, tym razem poświęcony SS-Standartenführerowi Alfonsowi Rebanemu. Wykonana z brązu statuetka Rebanego została postawiona na prywatnej ziemi, niemniej jednak podczas jej odsłonięcia obecni byli członek estońskiego parlamentu oraz były minister spraw zagranicznych tego kraju Trivimi Velliste. Uroczystość potępiły organizacje żydowskie, ale wielu Estończyków uważa Rebanego, ochotnika SS, za bohatera narodowego. W pewnym momencie brytyjska służba wywiadowcza

MI6 również darzyła go dużym poważaniem: po klęsce Niemiec Rebane uciekł na Zachód i został zwerbowany przez wywiad brytyjski. Odegrał istotną rolę w operacji „Jungle”, wspierającej antykomunistyczny ruch oporu w państwach bałtyckich. Był jednym z jej koordynatorów. Rebane zmarł w Niemczech w 1976 roku. Po rozpadzie Związku Radzieckiego jego szczątki przewieziono do Tallina i pochowano z pełnymi honorami wojskowymi. W uroczystościach pogrzebowych wzięło udział 500 osób, wśród nich dowódca estońskich sił obronnych generał porucznik Johannes Kert415. Kim był Alfons Rebane? Według dokumentów sowieckich jego kariera kolaboranta rozpoczęła się wówczas, gdy dowodził 658. Wschodnim Batalionem Policji biorącym udział w atakach na wioski w pobliżu miasteczka Kingisepp oraz na wieś Kerstowo w okręgu leningradzkim (do którego wysłano wiele batalionów składających się z Bałtów)416. Kontrolowane przez Niemców bataliony policji Schuma, zwerbowane w Europie Wschodniej, wzięły udział w masowych mordach na Żydach i innej ludności cywilnej. Rebane, zanim wstąpił do Waffen SS, był zaprawionym „łowcą bandytów”. W państwach bałtyckich i na Ukrainie Himmler wykorzystywał swoje „wschodnie legiony” jako awangardę niemieckiej „wojny z bandytami”, a także do walki z nacierającymi armiami radzieckimi. Oznacza to, że ludzie tacy jak Rebane walczyli zarówno jako wykonawcy ludobójstwa, jak i „żołnierze wolności”. Debata wywołana wysypem pomników w krajach bałtyckich zawiera fałsz. „Bojownik o wolność” i morderca cywilów mogą być jednym i tym samym. Nawet Łotysze czy Estończycy, których starzy weterani rokrocznie maszerujący ulicami wprawiają w zakłopotanie, gorąco zaprzeczają, jakoby bałtyckie legiony SS w jakikolwiek sposób uczestniczyły w niemieckich zbrodniach wojennych. Strona internetowa łotewskiego rządu poświęca dużą część przepustowości swoich łączy na odpieranie takich oskarżeń. Ich sprawie wydaje się sprzyjać jeden niezaprzeczalny, acz przerażający fakt: w państwach bałtyckich Niemcy oraz ich miejscowi wspólnicy, na przykład Arājs Kommando, a także liczne inne bataliony Schuma, wykonali swoją pracę z bezlitosną starannością. Do końca 1941 roku dożyła zaledwie garstka estońskich Żydów. Na Litwie i Łotwie ocalało ich zaledwie 50 tys., większość w gettach. Do połowy 1942 roku, czyli do chwili kiedy Himmler wydał rozkaz o utworzeniu pierwszej wschodniej dywizji SS, większość Żydów z państw bałtyckich została wymordowana. Jak w takim razie, twierdzą apologeci, legiony SS, które powstały później, mogą mieć jakikolwiek związek z Holokaustem? W książce The Holocaust in Latvia Andrew Ezergailis stwierdza, iż „Legion Łotewski znajduje się poza spektrum [jego] badań [nad łotewskim Holokaustem]”. Dalej pisze: „nie przytoczono przykładu ani jednego wydarzenia wiążącego [Legion Łotewski] ze zbrodniami dokonanymi na ludności cywilnej”. Opis okupacji niemieckiej, jaki przedstawia Ezergailis, jest pod wieloma względami doskonały. Przywołuje on wiele szczegółów na temat kolaborujących z niemieckim okupantem Łotyszy, na przykład Viktorsa Arājsa, ale nie przechodzi do ataku. Natomiast jego argument mówiący o tym, iż utworzone w 1943 roku łotewskie dywizje SS nie miały związku z wydarzeniami z lat 1941–1942, jest po prostu błędny. Różne strategie werbunku do SS na terytoriach okupowanych odzwierciedlały zmieniające się potrzeby Himmlera na zajętych ziemiach ZSRR. Podczas pierwszego tak zwanego dzikiego ludobójstwa albo „Holokaustu dokonanego z użyciem kul” SS angażowała mobilne bataliony policji Schuma, takie jak Arājs Kommando, które przeprowadzały „akcje specjalne” w pobliżu miejsc zamieszkania swoich ofiar. W 1942 roku Niemcy zaczęli systematycznie przewozić Żydów do wyspecjalizowanych ośrodków eksterminacji: do obozów w Generalnym Gubernatorstwie powstałych na potrzeby ackji „Reinhardt” oraz do Auschwitz-Birkenau. W celu usprawnienia tej nowej strategii SS zaczęła werbunek oddziałów wartowniczych, znanych jako Trawniki Männer, głównie wśród

Ukraińców, takich jak Iwan Mykołajowycz Demianiuk, teraz bardziej znany jako John Demjanjuk, ale także wśród Łotyszy i Estończyków. W tym samym czasie, w lecie 1942 roku, Himmler jednocześnie wydał zgodę na prowadzenie w okupowanej Europie Wschodniej rekrutacji do cudzoziemskich dywizji bojowych Waffen SS. Wielu z rekrutów Waffen SS służyło wcześniej w oddziałach Schuma i obecnie brali udział w tak zwanych operacjach przeciwko bandytom. W licznych przypadkach oznaczały one likwidację Żydów, którym w jakiś sposób udało się przeżyć „Holokaust dokonany z użyciem kul”. Jako że zaciąg do batalionów Schuma oraz do cudzoziemskich legionów bądź dywizji Waffen SS był częścią tej samej, ewoluującej strategii ludobójstwa, mylne jest stwierdzenie, jakie prezentują Ezergailis i inni, jakoby dywizje bojowe nie miały związku z Holokaustem. Weźmy przykład Łotysza Jurisa Šumskisa. Ezergailis pisze o nim jako o typowym rekrucie Legionu Łotewskiego. Šumskis był młodym mężczyzną (rocznik 1925), o miernym wykształceniu, który wstąpił do cieszącego się złą sławą Arājs Kommando. Później powiedział, że dowiedział się od kolegi, iż żołd i warunki służby są dobre. Wielu spośród rekrutów, którzy w lecie 1941 roku jako pierwsi zaciągnęli się do Arājsa, było studentami i intelektualistami czyniącymi ów krok z pobudek ideologicznych. Šumskis, który zaciągnął się 29 kwietnia 1942 roku, był typowym przedstawicielem innej grupy rekrutów. Niewielu spośród tych ludzi studiowało na uniwersytetach. Po wojnie, podczas przesłuchań, często podawali banalne powody swoich decyzji. W ramach części szkolenia, prowadzonego pod nadzorem Niemców, Šumskis nauczył się posługiwać lekką bronią. Cztery albo pięć razy w tygodniu miał też „lekcje polityczne”. Czyli wprowadzono go w doktrynę narodowego socjalizmu i powiedziano mu, jakim złem jest bolszewizm, choć wiedział o tym instytnktownie, zanim się zaciągnął. Šumskisa nie uznano za wystarczająco dobrze wykształconego, żeby go posłać do szkoły SD w Fürstenbergu w Niemczech. Niemniej jednak jeszcze przed ukończeniem szkolenia brał on udział w akcjach specjalnych. W czerwcu uczestniczył w rzezi kilkuset chorych umysłowo pacjentów szpitala Sarkandaugava w jednej z dzielnic Rygi. Niektórzy z pacjentów mieli trudności z samodzielnym poruszaniem się i Šumskis musiał na noszach zanieść starszą panią na miejsce egzekucji, gdzie została zastrzelona przez niemieckiego oficera. Po zlikwidowaniu wszystkich pacjentów dowódca SD Rudolf Lange kazał przysiąc swoim łotewskim pomocnikom, że zachowają te wydarzenia w tajemnicy. W koszarach Šumskis i pozostali ludzie biorący udział w akcji w Sarkandaugavie otrzymali po 500 gramów wódki. Dla Šumskisa życie członka służby pomocniczej SD przeszło w rutynę męczącej służby wartowniczej i spowszedniałych mordów. Pod koniec tego roku został przeniesiony do łotewskiego oddziału do walki z partyzantami. Wojna z bandytami oznaczała atakowanie wiosek podejrzewanych o ukrywanie partyzantów i palenie ich. Jeśli partyzanci zabili niemieckich żołnierzy, wówczas rozstrzeliwano proporcjonalnie dużą liczbę wieśniaków. Po tym okresie działalność Šumskisa jest bardzo słabo udokumentowana. Wiem, że w październiku 1943 roku został przydzielony do kopania masowej mogiły na wydmach w Lipawie, dobrze znanym miejscu egzekucji. Eskortował grupę więźniów politycznych do miejsca straceń i pomógł ich zabić. W marcu następnego roku wziął udział w kolejnym masowym mordzie. W kwietniu Šumskis był w Rydze, gdzie wstąpił do batalionu straży granicznej, wchłoniętego w czerwcu przez 15. Dywizję Grenadierów SS (1. Łotewską). Niedługo potem dostał się do radzieckiej niewoli. Jesienią 1944 roku większość ludzi Arājsa została przydzielona do różnych oddziałów łotewskich dywizji Waffen SS417. Krótko mówiąc: istniał ewolucyjny związek między batalionami SD Schuma, pomocniczymi oddziałami policji i bojowymi dywizjami Waffen SS. Po scedowaniu masowych mordów na obozy zagłady, takie jak Sobibór czy Auschwitz-Birkenau, Himmler nie potrzebował już katów polowych ani „łowców bandytów”. Drugi etap strategii cudzoziemskiego

zaciągu SS zainaugurowała w Estonii, najbardziej uprzywilejowanym regionie okupowanego Ostlandu. Zgodnie z niemiecką teorią rasową Estończycy zajmowali szczególną pozycję w niemieckich planach. Była ona po części odzwierciedleniem wpływu ministra Rzeszy do spraw okupowanych terytoriów wschodnich Alfreda Rosenberga, który urodził się w Tallinie. Świeże dane zgromadzone przez niemiec­kich ekspertów od spraw rasowych wskazywały, iż w Estonii pożądane cechy rasowe są o wiele mocniej reprezentowane niż na Łotwie i Litwie. To z kolei w sposób naturalny oznaczało, że Estończycy mogą o wiele lepiej nadawać się do „germanizacji” niż pozostałe narody bałtyckie. Miało to decydujący wpływ na politykę okupacyjną i rekrutację do Waffen SS. Na okupowanym Wschodzie wiele służb Rzeszy i dowódców mianowanych przez Hitlera prowadziło wewnętrzną wojnę ze swoimi rywalami. Jednak w ramach Komisariatu Rzeszy Ostland, obejmującego państwa bałtyckie i Białoruś, wschodnie ministerstwo Rosenberga mogło cieszyć się potężniejszymi wpływami niż na Ukrainie, gdzie Hitler konsekwentnie wspierał despotycznego komisarza Ericha Kocha. Estonia jest oczywiście najbardziej wysuniętym na północ państwem bałtyc­kim i w 1942 roku wojska niemieckie oblegające Leningrad stały okrakiem nad starą granicą tego państwa z ZSRR. Obecność Wehrmachtu na estońskiej ziemi oznaczała, iż SD musiała podzielić się jurysdykcją z wojskiem. W niejasnych realiach niemieckiej strategii okupacyjnej wzmacniało to władzę przedstawiciela Rosenberga w Estonii SA-Obergruppenführera Karla-Siegmunda Litzmanna, który często kwestionował władzę swojego szefa Hinricha Lohsego. Pomagało też to, że Hitler szanował ojca Litzmanna, generała służącego podczas I wojny światowej w niemieckiej armii cesarskiej. Był on także w dobrych stosunkach z Himmlerem i wykorzystywał dobrze naoliwione koneksje do umocnienia swojego estońskiego lenna. Zarówno Rosenberg, jak i Litzmann uważali Estończyków za krewniaków (w przypadku Rosenberga dosłownie). Dlatego też „delikatne” maniery administracji Litzmanna sprzyjały ambicjom Estończyków, którzy chcieli wyciąć w niej małe imperia dla siebie418. Estonia była ostatnim bastionem sowieckim w regionie Morza Bałtyc­kiego zdobytym przez Wehrmacht. Dlatego też przerwa dzieląca wycofanie się Sowietów od okupacji niemieckiej była nieco dłuższa niż na Łotwie i Litwie. Wielu patriotycznie nastawionym Estończykom dało to czas na ucieczkę do lasu i na zorganizowanie milicji nazywanych Waldbrüder (Leśnymi Braćmi). Kiedy Wehrmacht przekroczył granicę tego państwa, Leśni Bracia posłali oddziały ruchu oporu zwane Omakaitse (Samoobroną), aby nękały wycofujących się Rosjan. Podobnie jak na Litwie i Łotwie, dowódca grupy operacyjnej SD, w tym wypadku dr Martin Sandberger, przejął dowództwo nad estońskimi oddziałami. Kiedy wojska radzieckie zostały odepchnięte za rzekę Narwę, zaczął on wysyłać estońskie oddziały pomocnicze do przeprowadzania operacji „oczyszczania” wymierzonych przeciwko „wrogim elementom”. Pod niemiecką kuratelą Omakaitse zwiększyła liczbę członków, stając się budzącą grozę pseudonarodową milicją, liczącą do 40 tys. ludzi. W większości byli to chłopi, którzy przez wiele stuleci zdążyli się przyzwyczaić do przyjmowania rozkazów od Niemców. Podczas gdy Wehrmacht nacierał dalej, w kierunku Leningradu, Himmler mianował dr. Sandbergera komendantem Policji Bezpieczeństwa i SD w Estonii (Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD Estland). 30-letni wówczas Sandberger (1911–2010) był młodym wilkiem SD. Podobnie jak wielu jego kolegów z grup operacyjnych miał doktorat z prawoznawstwa. Stał się znany jako studencki aktywista NSDAP w Tybindze na południu Niemiec. Szybko awansował w szeregach SD i dzięki nieustannemu wykorzystywaniu partyjnych

koneksji objął bardzo dobrą posadę prawnika w Wirtembergii. Po klęsce Polski Himmler mianował Sandbergera szefem Centralnego Urzędu Imigracyjnego Północny Wschód (Einwandererzentralstelle Nord-Ost). Miał on „oceniać” pod względem rasowym wędrujących Niemców etnicznych. Podczas swojego powojennego procesu w Norymberdze Sandberger zeznał, iż przed atakiem na Związek Radziecki uczestniczył w spotkaniu zorganizowanym przez szefa departamentu w RSHA Brunona Streckenbacha, podczas którego przedstawił on plan Hitlera likwidacji Żydów, Cyganów i radzieckich komisarzy. Na początku lipca dowódca Einsatzgruppe A Stahlecker wysłał Sandbergera, aby ten wykonał „rozkaz Führera” w Estonii. Żeby to zrobić, sięgnął po estońską Omakaitse419. Według Antona Weissa-Wendta „trzy miliony polskich Żydów sprawiają, że tysiąc Żydów z Estonii staje się kroplą w tym morzu smutku”420. Być może, ale owa „kropla w morzu” to większość estońskich Żydów, która zginęła między rokiem 1941 a końcem wojny z rąk SD i jej estońskich kolaborantów. Niemcy doszli do wniosku, iż spośród wszystkich okupowanych przez nich terytoriów Estonia ma najwyższy wskaźnik aktywnej kolaboracji i najniższy wskaźnik oporu. Żaden Estończyk nigdy nie chwycił za broń przeciwko hitlerowskiemu okupantowi. W przeciwieństwie do Litwy bardzo rzadko dochodziło tu do pogromów. Zamiast tego organy „samorządu” estońskiego rozpoczęły „samooczyszczanie”, stosując standardowe procedury policyjne: aresztowania, przesłuchania i skazywanie. Estończycy uśmiercali Żydów jako „jednostki wywrotowe wobec obecnego reżimu”421. W rzeczywistości ponad połowę ich ofiar stanowiły kobiety, dzieci i osoby starsze: „uzasadnienie [tego przez Estończyków] sabotażem” stanowiło najwyraźniej zasłonę dymną. Jawny antysemityzm był nieobecny w gazetach i w oficjalnych oświadczeniach. Niemniej jednak administracja niemiecka otwarcie mówiła o tym, co „trzeba zrobić”. Niemiecki komendant obozu koncentracyjnego ujął to w następujący sposób: „Pojedynkowałem się z Żydami”. Estończycy po cichu wspierali politykę rasową Rzeszy. Uważa się, że w tamtejszych obozach życie straciło 11 tys. europejskich Żydów. Mówi się o tym „mord bez nienawiści”. Dlaczego Estonia była przypadkiem specjalnym? I dlaczego w lecie 1941 roku Himmler wydał zgodę na utworzenie estońskiego legionu SS? Dowódca Einsatzkommando 1a działającego w ramach Einsatzgruppe A dr Martin Sandberger mocno wierzył w Sympathiegewinnung in der Bevölkerung: zdobywanie sympatii Estończyków. Regularnie zapraszał estońskich oficerów na obiady, co stanowiło wyjątkowy gest na okupowanym Wschodzie. Później zeznał: „od początku przywiązywano dużą wagę do zadzierzgiwania bliskich więzi osobistych, w duchu koleżeńskim, w celu wypracowania wzajemnego zaufania. Owe stosunki osobiste ułatwiały współpracę i umożliwiały nam kierowanie dużym estońskim aparatem bezpieczeństwa z pomocą jedynie kilku oficerów”. Był to „model Indii Brytyjskich”, o którym Hitler tak często twierdził, że go podziwia. Estońscy funkcjonariusze SD nosili te same mundury co ich niemieccy odpowiednicy. Najpilniejszych Sandberger wysyłał na szkolenie ideologiczne do Niemiec. Nalegał, aby młodsi oficerowie niemieccy traktowali wyższych rangą Estończyków z szacunkiem i zakazał okazywania niemieckiej arogancji rasowej422. Sandberger dał swojej estońskiej Policji Bezpieczeństwa zdumiewająco dużo autonomii, a także koleżeńskiej przyjaźni. Ochocza kolaboracja zasługiwała na nagrodę. Po wojnie Sandberger próbował obwiniać swoich byłych towarzyszy broni o wymordowanie estońskich Żydów. Niemieccy przybysze kształtowali społeczeństwo Estonii i jej kulturę przez pięć stuleci. W konsekwencji Żydzi nie osiedlili się tutaj tak licznie jak na Litwie i Łotwie. Według historyczki Eugenii Gurin-Loov w 1939 roku w Estonii mieszkało zaledwie 4,5 tys. obywateli pochodzenia żydowskiego423. Mniej więcej połowa z nich żyła w stolicy państwa Tallinie, ale liczne społeczności żydowskie znajdowały się także w Tartu (Dorpacie) i Parnawie. Biedniejsze

rodziny osiedlały się w mniejszych miasteczkach i wioskach. W 1941 roku Sowieci wywieźli 400 Żydów do obozów na Syberii. Większość przeżyła wojnę. 10 lipca do Tartu przybyły oddziały Wehrmachtu i rozpoczął się atak na estońskich Żydów. Wojskom niemieckim towarzyszył oddział estońskiej ­Omakaitse – południowo­estońscy Leśni Bracia – dowodzony przez Friedricha Kurga. Estończycy wyłapali i aresztowali Żydów, a następnie zamknęli ich w miejscowych koszarach im. Kuperjanova, które błyskawicznie zamieniono w zaimprowizowany obóz internowania. Pięć dni później przybyli do Tartu Sandberger i jego Einsatzkommando 1a. Natychmiast przeniesiono żydowskie rodziny przetrzymywane w Kuperjanowie do innych koszar, które wkrótce nazwano koszarami śmierci. Stamtąd estońscy Leśni Bracia, dowodzeni przez kilku niemieckich oficerów, zabrali swoich więźniów na drogę Tartu–Ryga. W jej pobliżu Rosjanie wykopali rów przeciwczołgowy, który obecnie stał się wygodnym miejscem egzekucji. Rozstrzeliwanie reszty więźniów, prawdopodobnie kobiet i dzieci, odbyło się w pobliżu cmentarza żydowskiego w Tartu. Następnie Einsatzkommando 1a Sandbergera i Leśni Bracia udali się do Parnawy. Tam wykonano kolejne egzekucje: w pobliżu miejscowego dworca kolejowego i w pobliskim lesie. Sandberger pośpieszył w kierunku Tallina. W stolicy oficerowie Omakaitse przygotowali już listy „żydowskich komunistów” i innych podejrzanych. Kiedy Sandberger dotarł na miejsce, Estończycy aresztowali co najmniej 200 mężczyzn i nieliczną grupę kobiet. Wszystkich natychmiast wymordowano. Według Eugenii Gurin-Loov dalszy przebieg wypadków następujących po pierwszym szale zabijania jest niejasny. Zgodnie z tym, co zeznał przesłuchiwany po wojnie strażnik więzienny Karl Tagasaar, egzekucje na dużą skalę dokonywane przez Omakaitse i SD-manów Sandbergera na pewno odbyły się we wrześniu, wewnątrz więzienia w Tallinie. SD zbudowała też obóz w Harku, w którym do końca 1941 roku przetrzymywała żydowskie kobiety i dzieci. W raporcie Einsatzgruppe A z 5 czerwca 1942 roku czytamy: „Od dzisiaj w Estonii nie ma już Żydów”424. Denuncjacje i egzekucje trwały jeszcze po wysłaniu tego meldunku. W 1943 roku SS zaczęła zwozić do Estonii Żydów z innych krajów. Byli tam więzieni, a następnie mordowani przez estońskich strażników. Kiedy Himmler zamknął tamtejsze obozy, Sandberger wydał Estończykom rozkaz przeprowadzenia masowych egzekucji na pozostałych przy życiu więźniach425. Dzisiaj Estończycy niechętnie przyznają, że ich naród w jakikolwiek sposób uczestniczył w Holokauście. W narodowym micie Leśni Bracia i Omakaitse opiewani są jako żołnierze wolności, a nie oddziały morderców. Estończycy byli pierwszym narodem z Europy Wschodniej, którego przedstawicielom pozwolono służyć nie tylko w policji, ale również jako żołnierzom Waffen SS. Przed rokiem 1942, kiedy w Estonii zaczął się werbunek, Himmler wydawał się niechętny wydaniu zgody na tworzenie dywizji bojowych na okupowanym Wschodzie. Historycy zakładają, iż uważał on mieszkańców Europy Wschodniej za słowiańskich Untermenschen oraz że niechętnie podjęta przez niego decyzja o rekrutacji na Wschodzie była rozpaczliwą reakcją na załamanie się niemieckich działań wojennych. Argument ten nie wytrzymuje poważnej analizy. Latem 1942 roku, kiedy wydano zgodę na utworzenie pierwszego wschodniego legionu, ani Niemcy, ani podbite narody Europy nie spodziewały się, że Rzesza może zostać pokonana. Oczywiście Wehrmacht doznał pierwszej poważnej porażki wraz z niepowodzeniem operacji „Tajfun” w zimie na przełomie 1941 i 1942 roku, ale budząca grozę machina wojenna Hitlera nie była śmiertelnie ranna, tylko co najwyżej posiniaczona. Nie jest też tak, o czym się już przekonaliśmy, że Himmler uważał wschodnich Europejczyków za jednorodną, gorszą rasowo masę. Jego fascynacja różnorodnością wschodnich grup etnicznych została podbudowana „naukowymi” odkryciami misji Abla. Tym,

co sprawiło, że Himmler się wahał, nie były kwestie rasowe, lecz nacjonalizm. Werbunek do SS stał się instrumentem rasowej dominacji – germanizacji. Himmler obawiał się, iż zgoda na powstanie narodowych milicji zostanie zinterpretowana jako warunek wstępny wysuwania żądań politycznych, które szkodziłyby postępującej germanizacji. Po czerwcu 1941 roku rekrutacja do batalionów Schuma i innych rodzajów Policji Pomocniczej skierowała nacjonalistyczne namiętności na masowe mordy dokonywane na wspólnych wrogach rasowych. Latem 1942 roku ten makabryczny proces dobiegł końca. „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” miało nastąpić głównie dzięki zastosowaniu innych środków. Znaczenie przypadku Estonii polegało na tym, że pokazał on Himmlerowi, iż werbunek zarówno do policji, jak i do Waffen SS można przeprowadzić w sposób neutralizujący postawy nacjonalistyczne i jednocześnie pozwalający na zaspokojenie rasowych ambicji SS. Tak czy inaczej, idea estońskiego legionu SS wyszła od Estończyka. Na początku sierpnia 1941 roku profesor Edgar Kant, ówczesny rektor uniwersytetu w Tartu, napisał do niemieckiej administracji wojskowej. Twierdził, iż wielu estońskich studentów popiera hitlerowską „krucjatę przeciwko bolszewizmowi” i zalecał niemieckim władzom rozważenie utworzenia legionu estońskiego bądź jednostki wojskowej innego rodzaju426. Niedługo potem generał Otto-Heinrich Drechsler spotkał się z członkami łotewskiego samorządu terytorialnego, którzy również namawiali go, by rozważył utworzenie legionów bałtyckich. Kiedy Drechsler wysłał meldunek o rozmowie do siedziby SS w Berlinie, został szybko spławiony przez szefa werbunku Bergera, który odrzucił tę propozycję jako „polityczną sztuczkę” – krok za daleko w kierunku prawdziwej łotewskiej samorządności. Komisarz Lohse był również wrogo nastawiony do jakiejkolwiek autonomii miejscowych i przyłączył się do ataku na propozycję Drechslera. Wysłał Rosenbergowi liczące 51 stron memorandum, w którym dowodził, iż cała władza administracyjna powinna zostać niezwłocznie skoncentrowana w ramach urzędu komisarza, czyli jego samego, oraz że urząd ten powinien być dziedziczny. Przypomnijmy, że Lohsemu marzyło się założenie własnej dynastii. Nazywano go Herzogiem albo księciem. Za sprawą Lohsego łotewska propozycja utworzenia legionów narodowych została udaremniona. Przynajmniej na razie427. Jednakże w Estonii chęć powołania legionu narodowego była mile przyjęta. Niemiecki komisarz Litzmann w ciepłych słowach odpowiedział na list profesora Kanta oraz, na przekór Lohsemu, poparł jego sugestię rekrutacji żarliwych młodych Estończyków chcących walczyć z Sowietami. Początkowo Rosenberg odmówił Litzmannowi poparcia, wykręcając się tym, że jest zbyt zajęty odpieraniem ataków agresywnego komisarza Ukrainy Ericha Kocha. Jednak Litzmann szybko zyskał przychylność feldmarszałka Georga von Küchlera, dowódcy Grupy Armii „Północ”, „dzielącego” z nim Estonię, a następnie, co bardziej zaskakujące, niemieckiego ministra spraw zagranicznych Ribbentropa. Odmowa podporządkowania się Lohsemu, bezpośredniemu szefowi Litzmanna, i jego aktywne poparcie dla profesora Kanta zwiastowały decydującą zmianę w niemieckiej polityce okupacyjnej. Do połowy 1942 roku SS utworzyła już liczne bataliony policji estońskiej i Schuma, a także zarządzała 40 tys. członków Omakaitse. Niemniej jednak kontrakty podpisane przez estońskich rekrutów wygasały 1 września 1942 roku. Dowódca estońskiej policji dr Heinz Jost spotkał się z Litzmannem, aby omówić nadciągający kryzys. Następnego dnia wysłał pilną wiadomość bezpośrednio do Himmlera przebywającego w swojej mobilnej kwaterze, pociągu Heinrich. Jost pisał, iż wielu Estończyków dało jasno do zrozumienia, że nie podpiszą kolejnego kontraktu przedłużającego służbę. Wielu z nich doszło do przekonania, iż służba w charakterze funkcjonariuszy Policji Pomocniczej Rzeszy przynosi im wstyd. Ale Jost miał rozwiązanie tego problemu. Uważał, że estońscy policjanci niemal na pewno zgodzą się wstąpić do legionu SS,

zwłaszcza jeśli otrzymają wyższy żołd i poprawią się warunki służby. Jost zakończył swój apel, podkreślając, iż co najmniej 70 procent Estończyków „nadaje się pod względem rasowym”428. Himmler odpisał Jostowi tydzień później. Odmówił udzielenia natychmiastowej odpowiedzi, niemniej jednak wydał Litzmannowi rozkaz kontynuowania przygotowań do utworzenia estońskiego legionu SS. Zaangażowanie się Himmlera wywołało niepokój w Sztabie Głównym niemieckiej armii. Generał major Hans Kruth, obawiając się, że plan Josta jest zaledwie wierzchołkiem góry lodowej, niedługo później zatelefonował do Litzmanna i nakazał mu przekonać Estończyków do odnowienia kontraktów. W ten sposób pozostaliby oni w ramach Policji Pomocniczej, stanowiącej część niejasnego aparatu administracyjnego SD i Wehrmachtu, i udałoby się odeprzeć zakusy SS. Jost zaniepokojony fortelem Krutha wysłał kolejny telegram do Himmlera, w którym zalecał mu podjęcie natychmiastowej decyzji. Następnego dnia Berger poinformował Rosenberga, iż w następstwie spotkania z Hitlerem Himmler zgodził się na utworzenie estońskiego legionu SS429. 28 sierpnia na centralnym placu Tallina zorganizowano wiec. Litzmann wezwał młodych estońskich mężczyzn do zgłaszania się na ochotnika do nowej jednostki SS. Dodał też bardzo kuszącą perspektywę: każdy, kto odpowie na jego wezwanie, będzie wyłączony z obowiązkowej pracy na rzecz Rzeszy. W styczniu 1943 roku Himmler przybył do akademii szkoleniowej SS, żeby spotkać się z pierwszymi estońskimi podoficerami Waffen SS. Był zadowolony, widząc, że „rasowo nie da się ich odróżnić od Niemców”. O Estończykach pisał: „[są jedną z nielicznych ras, które] po oddzieleniu zaledwie kilku elementów [mogłyby] połączyć się z nami bez jakiejkolwiek szkody dla naszego narodu”430. Himmler przekroczył Rubikon. W Rydze oficerowie łotewskiej armii uważnie śledzili rozwój wydarzeń w Estonii. Wszyscy oni byli żarliwymi nacjonalistami o proniemieckim nastawieniu. Nie uważali, aby Łotysze mniej zasługiwali na przychylność Himmlera aniżeli ich estońscy towarzysze. W 1940 roku wielu oficerów armii łotewskiej uciekło przed sowieckim terrorem do Niemiec. Byli wśród nich generałowie Rūdolfs Bangerskis, Artūrs Mihails Silgailis i Oskars Dankers. Silgailis wraz z kilkoma innymi oficerami łotewskimi został zwerbowany przez Abwehrę i przeszedł szkolenie w obozie w Prusach Wschodnich. Pod koniec czerwca 1941 roku szef Abwehry admirał Canaris awansował Silgailisa do stopnia SS-Sonderführera (oficera specjalnego), ubrał jego ludzi w niemieckie mundury, a następnie po wkroczeniu Wehrmachtu na Litwę umieścił ich w rozmaitych jednostkach niemieckich. Mieli oni wykonywać tajne misje na tyłach wroga. Jednym z najbardziej pronazistowsko nastawionych przedstawicieli administracji łotewskiej stał się podpułkownik Voldemārs Veiss, który niegdyś służył jako łotewski attaché wojskowy w Finlandii. Veiss był fanatycznym antykomunistą. Twierdził, że „żydowskie” NKWD zabiło członków jego rodziny. Pałał żądzą zemsty. W przejściowym okresie, który nastąpił bezpośrednio po inwazji niemieckiej, dowódca SD Walter Stahlecker polegał zarówno na nim, jak i na Viktorsie Arājsie. Mieli oni utworzyć łotewskie oddziały pomocnicze do przeprowadzenia antyżydowskich operacji „oczyszczania”. Do połowy lipca Veiss i jego równie brutalny poplecznik podpułkownik Roberts Osis przejęli kontrolę nad całą łotewską milicją w rejonie Rygi, z wyjątkiem Arājs Kommando. Uzbrojone w zdobyczną broń francuską i czeską, owe bataliony Schuma, podobnie jak ludzie Arājsa, przetrząsały tereny wiejskie, polując na Żydów i komunistycznych „bandytów”. Pod koniec października SS zaczęła posyłać swoich bałtyckich członków Schuma na linię frontu: najpierw na front leningradzki, w pobliżu prowincji Staraja Russa, a następnie na Ukrainę i do południowej Rosji. Mieli oni zwalczać partyzantkę. Veiss wspólnie z innymi dowódcami łotewskimi obmyślił plan przehandlowania ochotników

w zamian za przywileje polityczne. W grudniu 1941 roku Rosenberg nieumyślnie dał SS do ręki pożyteczne narzędzie do prowadzenia werbunku. Jako minister do spraw Wschodu wydał on dekret nakazujący wszystkim Łotyszom i Łotyszkom obowiązkową pracę na rzecz Rzeszy (Reichsarbeitdienst – RAD). Łotewscy studenci, chcąc kontynuować studia, musieli odpracować rok dla Niemiec. Kiedy Łotysze zgłaszali się do urzędów RAD, zaczepiali ich esesmani i SD-mani, proponując młodym mężczyznom „wybór” między ciężkimi robotami w Niemczech a służbą w jednostce policji albo w batalionie Schuma. Było coraz bardziej oczywiste, iż dla wielu młodych Łotyszy bataliony Schuma straciły swój powab. Ponieważ większość tamtejszych Żydów została zabita i proces dokonywania masowych mordów przeniesiono do obozów, obowiązki związane z bezpieczeństwem stały się nieciekawe. Z tych samych powodów SD nie potrzebowała już tak bardzo Łotyszy jako łowców ludzi. W nowych warunkach służba w wojsku wydawała się o wiele bardziej atrakcyjna. W czerwcu 1942 roku HSSPF Friedrich Jeckeln, który zorganizował masakrę w Rumbuli, uczynił aluzję pod adresem oficerów armii łotewskiej, że gdyby zapewnili wystarczającą liczbę rekrutów do utworzenia łotewskiego legionu SS, mogliby otrzymać nagrodę w postaci pewnego poziomu autonomii politycznej. Himmler szybko i ostro skrytykował go za wystąpienie z taką inicjatywą: „handel polityczny – twierdził – jest pełen niebezpieczeństw”. Jednak niedługo po owym zgaszeniu Jeckelna w łotewskich kręgach wojskowych wiedziano już, że Himmler zgodził się na utworzenie estońskiego legionu SS. Wydawało się, że drzwi zostały w najgorszym razie uchylone. W listopadzie delegacja marionetkowej łotewskiej administracji, na której czele stali Dankers, Veiss i Silgailis, spotkała się w Rydze z podwładnym Jeckelna, dowódcą SS i policji (SSPF) Waltherem Schröderem. Znany był on z tego, że popierał ich sprawę. Łotysze po raz kolejny zwrócili się do Niemców z prośbą o rozważenie utworzenia łotewskiego legionu SS. Niemniej jednak szef Schrödera Jeckeln zachowujący teraz czujność, żeby nie zrazić do siebie Himmlera, stanowczo odmówił, powtarzając swoje żądanie większej liczby rekrutów do łotewskiej policji. Sytuacja była patowa. Zmieniające się koleje wojny miały wkrótce dać Łotyszom do ręki atut. Latem 1942 roku dobrze zorganizowane armie partyzanc­kie na okupowanych terenach Związku Radzieckiego i na Bałkanach, działające z rozkazu Moskwy, zaczęły intensyfikować walkę z niemieckim okupantem. Częste i zazwyczaj bardzo skuteczne ataki na niemieckie szlaki zaopatrzeniowe powodowały szkody i spustoszenie na tyłach wojsk. W sierpniu Hitler wreszcie dostrzegł skalę problemu. Wydał dyrektywę nr 46: „Wytyczne do wzmożonego zwalczania bandytyzmu na Wschodzie”. Formalnie uznawała ona ataki partyzanckie za niezgodne z prawem i przekazywała kontrolę nad prowadzeniem „wojny z bandytami” Himmlerowi i SS431. 9 września Himmler zaprosił architekta masowego ludobójstwa na bagnach Prypeci Ericha von dem Bacha do swojej kwatery głównej na lunch, by mianować go pełnomocnikiem do spraw zwalczania partyzantki w okupowanej Europie432. Zarówno Himmler, jak i jego główny łowca bandytów wykorzystywali walkę z partyzantami jako kamuflaż masowych mordów dokonywanych na tle rasowym. Tam gdzie jest partyzant, jest i Żyd, często powtarzał von dem Bach, a tam gdzie jest Żyd, znajdzie się i partyzant. Zgodnie z niemieckim sposobem myślenia Związek Radziecki był żydowskim, bandyckim państwem. Jednakże nowe armie partyzanckie, które nękały teraz hitlerowską machinę wojenną, składały się z wielonarodowych oddziałów zbrojnych. Dużo polskich i ukraińskich partyzantów nienawidziło Żydów i często mordowało żydowskich uchodźców. Z pewnością wiele tysięcy Żydów walczyło z Niemcami w partyzantce, niemniej jednak po lecie 1942 roku wojna z bandytami została skierowana przeciw prawdziwym milicjom nieposiadającym wyraźnej tożsamości rasowej. Jednakowoż znak równości między „Żydem” i „partyzantem” w dalszym ciągu był utrapieniem strategii SS wymierzonej

w bandytów. Według raportów niemiec­kiej armii na temat działań przeciwko partyzantom liczba Żydów rozstrzelanych „jako partyzanci” często przewyższała liczbę ofiar wśród pozostałych grup etnicznych433. Kiedy wojna z partyzantami rozpoczęła się na nowo, Himmler wzmocnił swój nacisk na kwestie związane z bezpieczeństwem. Rozpoczęta w lecie niemiecka ofensywa pod Stalingradem zaczynała grzęznąć. W listopadzie Sowieci zaczęli operację „Uran” mającą na celu okrążenie niemieckiej 6. Armii. Wraz z nadejściem srogiej rosyjskiej zimy znajdujące się w pułapce i głodujące wojska hitlerowskie uginały się pod nieustającymi atakami Sowietów. Wówczas gdy w południowo-wschodniej Rosji doszło do owej katastrofy, radzieccy partyzanci zintensyfikowali swoją kampanię w regionie Mińska na Białorusi, na granicy z Łotwą. W tym krytycznym momencie Alfred Valdmanis, były łotewski minister finansów i szczery do bólu członek marionetkowego samorządu Łotwy, wyszedł ze świeżą propozycją mającą otworzyć drogę do utworzenia w tym kraju legionu SS. Nawet dzisiaj Valdmanis wywołuje wśród Łotyszy sprzeczne reakcje434. Był bohaterem czy łotrem? Przebiegłym człowiekiem manipulującym potężniejszymi mocarstwami czy pokornym Quislingiem? A może posiadał wszystkie te cechy naraz? Valdmanis (znakomity szachista) z pewnością był osobą umiejącą funkcjonować wbrew przeciwnościom losu. Urodził się w 1908 roku w Lipawie, mieście leżącym na obszarze Imperium Rosyjskiego. Od czasów studenckich kontynuował karierę w trzech różnych państwach i w nie mniej niż dziesięciu ustrojach: carskim, niemieckim cesarskim, liberalno-demokratycznym, autorytarnym łotewskim, sowieckim i niemieckim narodowosocjalistycznym. Był tyleż politycznym kameleonem, co charyzmatycznym manipulatorem wrogami, ale również i sojusznikami. W 1940 roku przyciął swoje polityczne szaty tak, aby odpowiadały radzieckiej okupacji, a następnie w 1941 roku wywinął je na lewą stronę i wszedł do łotewskiego samorządu. W wyniku licznych rozczarowujących spotkań z SSPF Schröderem Valdmanis wyszedł z nową inicjatywą, którą wyłożył w nieformalnym dokumencie zatytułowanym „Łotewski problem”435. Przypomniał on niemieckim okupantom o tym, „z jaką miłością witano niemieckich żołnierzy na Łotwie i wskazywano im drogę”. W zamian za to – ciągnął – Łotysze zostali znieważeni i upokorzeni: „Czy Niemcy rzeczywiście przyszli jako wyzwoliciele?”. Valdmanis uparcie twierdził, że Łotysze rozpaczliwie chcieli przyłączyć się do wojny z bolszewizmem, ale pozostając obywatelami wolnego, autonomicznego państwa. Jako model proponował on Słowaków: wolny naród, a jednocześnie blisko związany z nazistowskimi Niemcami. Jako że słowacki rząd zdominowali przedstawiciele antysemickiej Gwardii Hlinki, Valdmanis w wyraźny sposób dawał do zrozumienia, że Łotysze w dalszym ciągu będą odgrywać swoją rolę w „rozwiązaniu kwestii żydowskiej”. W zamian za „autonomię w słowackim stylu” Valdmanis proponował, że on sam wspólnie z samorządem zaoferuje co najmniej 100 tys. łotewskich ochotników do służby w nowym legionie narodowym. Ostrzegł Schrödera: „Cała Łotwa znajduje się w stanie posępnego paraliżu (...). Dla wielu wydaje się nie mieć znaczenia, czy zostaną połknięci przez bolszewików, czy wessani przez Niemców (...). Skąd mielibyśmy pozyskać ochotników?”. Innymi słowy: jeśli nazistom zależało na łotewskich rekrutach, w zamian musieli pójść na poważne ustępstwa. Jak się okazało, i Himmler, i Rosenberg omawiali już przyznanie państwom bałtyckim ograniczonej autonomii. Himmler podniósł także ten temat podczas spotkania z Hitlerem. Oznaczało to, że kiedy Schröder spotkał się z Valdmanisem i z samorządem łotewskim, mógł im zgodnie z prawdą powiedzieć, iż kwestia łotewskiej autonomii jest rozważana na najwyższych szczeblach. W Berlinie Berger również przeglądnął „Łotewski problem” Valdmanisa. Zlekceważył „opcję słowacką”, a w każdym razie nie był przekonany co do tego, że autor

dokumentu mógłby rzeczywiście zebrać obiecane 100 tys. ochotników. Niemniej jednak zalecił Himmlerowi rozważenie propagandowych korzyści, jakie mogłyby wyniknąć z kampanii werbunkowej prowadzonej przez samych Łotyszy436. Nie możemy mieć pewności, ale Berger mógł wierzyć, że gdyby Łotysze stanęli po stronie Niemiec, wówczas inne narody wschodnioeuropejskie chcące związać swój los z sowieckimi partyzantami poszłyby za przykładem Bałtów. W styczniu 1943 roku Himmler złożył, co było rzadkością, wizytę na linii frontu niedaleko Leningradu. Obserwował łotewskie bataliony Schuma we wspólnej akcji z 2. Zmotoryzowanym Pułkiem Piechoty SS. Walczyli dzielnie. Reichsführer podjął pospieszną decyzję o przeorganizowaniu trzech batalionów Schuma w ochotniczą łotewską brygadę SS. 23 stycznia Himmler spotkał się z Hitlerem w Poznaniu. Chwalił oddziały Łotyszy. Ich rozmowa odbywała się w chwili, kiedy wojska radzieckie rozpoczęły decydujący atak przeciwko niemieckiej 6. Armii znajdującej się w pułapce pod Stalingradem. 31 stycznia feldmarszałek Friedrich Paulus skapitulował przed Rosjanami, „kalając w ostatniej chwili – według Hitlera – heroizm tak wielu innych”. 10 lutego, podczas gdy 91 tys. żołnierzy niemieckich i rumuńskich oraz 22 niemieckich generałów, wśród nich zdruzgotany Paulus, maszerowało do niewoli, Hitler formalnie podpisał zgodę na utworzenie Ochotniczego Łotewskiego Legionu SS: „Ich befehle die Aufstellung einer Lettischen SS Freiwilligen-Legion”437. Niemniej jednak w Rydze utarczkom między samorządem łotewskim i Niemcami daleko było do końca. Według raportu SD „mieszkańcy [Lipawy, drugiego co do wielkości miasta na Łotwie] mówią o generalnej mobilizacji Łotyszy. Wszędzie słychać, że Niemcy chcą wziąć do wojska młodsze pokolenie Łotyszy, żeby wykorzystać je na froncie jako mięso armatnie i w ten sposób się go pozbyć”438. Łotewscy negocjatorzy zaczęli okazywać oznaki strachu. Niemniej jednak natychmiast po otrzymaniu rozkazu Hitlera Berger formalnie ogłosił utworzenie 15. Ochotniczej Dywizji Łotewskiej SS, a jej dowódcą mianował niemieckiego SS-Brigadeführera Petera Hansena. To naturalnie wprawiło Łotyszy w jeszcze większą konsternację, albowiem wcześniej uwierzyli, że w sposób oczywisty zostanie nim generał Rūdolfs Bangerskis. Podczas gdy Dankers i Valdmanis wadzili się z Jeckelnem i komisarzem Lohsem, Niemcy cynicznie realizowali plany powoływania Łotyszy do służby w legionie. Chcąc obejść konwencję haską z 1907 roku, zakazującą powoływania obywateli okupowanych krajów, zastosowali starą sztuczkę polegającą na wydaniu dekretu o obowiązkowych robotach. Następnie zmusili Łotewski Urząd Pracy, aby działał jako agencja werbunkowa. Kiedy już Łotysze zostali przezeń zarejestrowani i uznani za sprawnych, musieli zdeklarować wybór między pracą a służbą wojskową. Jeśli wybierali tę drugą możliwość, musieli podpisać formularz, w którym potwierdzali dobrowolność wyboru439. W marcu, już po rozpoczęciu werbunku, Hitler odrzucił propozycję słowackiego rozwiązania. Valdmanis, jego najbardziej zagorzały zwolennik, został wysłany do Berlina, gdzie cieszył się luksusem hotelu Adlon i w ten sposób skutecznie go zneutralizowano. Tymczasem w Rydze Niemcy w dalszym ciągu radzili sobie lepiej niż zdezorientowani i skompromitowani przywódcy łotewscy. Himmler niechętnie się zgodził mianować generała Bangerskisa Legion-Brigadeführer und General Major der Lettische SS Freiwillingen Legion. Hansen musiał zatem zrezygnować i wydawało się, że tę rundę wygrali łotewscy negocjatorzy. Jednak 7 kwietnia Jeckeln odwołał Bangerskisa, informując go, iż zaszła pomyłka. Jako że nie był on obywatelem Rzeszy, zgodnie z prawem nie mógł dowodzić niemiecką dywizją. W ten sposób Hansen został przywrócony na stanowisko, a Bangerskis zdegradowany do stopnia „inspektora generalnego legionu łotewskiego”. Żeby jeszcze bardziej pogmatwać sytuację, Berger awansował Bangerskisa do stopnia SS-Gruppenführera. Przez resztę wojny ten przechytrzony stary człowiek siedział za biurkiem w swoim ryskim biurze, robiąc, co tylko mógł, na rzecz promocji sprawy

łotewskich legionów SS440. 26 lutego SS-Führungshauptamt, mieszczący się w berlińskiej dzielnicy Wilmersdorf, wydał ostateczne memorandum zatytułowane: „Utworzenie 15. Ochotniczej Dywizji Łotewskiej SS”. Mimo iż zachowało się w nim kilka ustępstw, których domagał się łotewski samorząd, treść przysięgi wyklucza jakikolwiek rodzaj „autonomii”: „Przysięgam przed Bogiem, że będę walczyć z bolszewizmem w całkowitym posłuszeństwie dowódcy niemieckich sił zbrojnych Adolfowi Hitlerowi i jako odważny żołnierz będę gotów oddać życie za słowa tej przysięgi”441. Co wiemy o liczbach? Pomimo cynicznej taktyki Niemców i „negatywnej propagandy” uprawianej przez nielicznych łotewskich dysydentów do RAD zgłosiło się i zarejestrowało 67 584 Łotyszy. Z liczby tej 27 tys. przydzielono do samego RAD. Reszta przeszła do służby wojskowej w tworzonym legionie. SS mogła sobie pozwolić na przebieranie w kandydatach. Niemieccy inspektorzy w sprawach rasy za odpowiednich do służby uznali mniej niż 3 tys. mężczyzn. Pomimo zastosowania tak rygorystycznych kryteriów przy wstępowaniu do legionu Himmler jasno dał do zrozumienia generałowi Dankersowi i inspektorowi generalnemu Bangerskisowi, że legion należy nazywać Waffen-Grenadierdivision der SS. Oznaczało to, iż nie był on do końca dywizją SS (die SS), lecz „należał do” SS. Oficer łotewski nie mógł być mianowany, powiedzmy, SS-Scharführerem, tylko Leg.-Scharführerem. Himmler pozbawił łotewskich rekrutów normalnych przywilejów, jakimi cieszyli się jego niemieccy oficerowie: kluby SS i burdele nie były dla nich dostępne. W październiku i listopadzie zażądano kolejnych mobilizacji i tym razem Himmler odmówił rozważenia jakichkolwiek towarzyszących im „ustępstw politycznych”. Visvaldis Mangulis, który obserwował niektóre ze spotkań samorządu łotewskiego z Niemcami, próbował znaleźć logiczne wytłumaczenie dylematu łotewskich władz: „Gdyby nie przeprowadzili mobilizacji, a Niemcy wygrali wojnę, mieliby słabe podstawy dla domagania się niepodległości (...). Gdyby zaś nie ogłosili mobilizacji, a Niemcy przegrali wojnę, wówczas Łotwa z pewnością po raz kolejny znalazłaby się pod okupacją czerwonych”442. Analiza Mangulisa jest ledwie logiczna, ale i tak bywa co roku powtarzana przez organizatorów uroczystości upamiętniających Legion Łotewski w Rydze. Skoro Armia Czerwona mogła zmiażdżyć potężną niemiecką machinę wojenną, w jaki sposób pojedyncza łotewska dywizja byłaby w stanie oprzeć się przypominającemu buldożer sowieckiemu natarciu w kierunku Morza Bałtyckiego? Tak naprawdę „szefowie” łotewskiego samorządu wpadli we własne sidła. Kolaboracja z Niemcami naraziła Łotyszy bardziej, a nie mniej, na kolejną falę sowieckiego terroru. Aprobując werbunek młodych rodaków, samorząd skazał całe pokolenie na pewną śmierć na polu bitwy i na dziesięciolecia prześladowań tych ludzi jako „zdrajców” po ponownej okupacji państw bałtyckich przez Sowietów w 1945 roku. Brudna iluzja autonomii narodowej, „Łotwy dla Łotyszy”, sprawiła, że Valdmanis i pozostali figuranci samorządu znaleźli się w głupiej pułapce. W zamian za iluzoryczny podział władzy ryzykowali życie Łotyszy. Z kolei Niemcy mieli całkowicie cyniczny pogląd na temat łotewskiego samorządu. Burmistrz Rygi Hugo Wittrock, pisząc do swojego bliskiego krewnego Alfreda Rosenberga, pomstował na nienasycony apetyt łotewskiej „kliki”: „Najpierw Volkshilfe, później dyrektoriat generalny, teraz protektorat, a później á la Słowacja (...). Koniec, nie chce mi się tego wyjaśniać! Arogancja tych dobrze znanych dżentelmenów [Valdmanisa i innych] (...) sięgnęła szczytu”. Wittrock nie miał wątpliwości co do odpowiedniego rozwiązania: „po otrzymaniu ciosu w samo serce banda szybko się kryje, i tak właśnie się stało”443. Abwehra donosiła, iż wielu zwykłych Łotyszy bardziej realistycznie postrzega niemieckich okupantów: jako niekompetentnych, skorumpowanych, samolubnych, ograniczonych, zarozumiałych i nieposiadających ogłady.

Kolaboracja była jednokierunkową, a na dodatek ślepą uliczką. W 1943 roku łotewski samorząd zaczął się obawiać, że Niemcy mogą przegrać wojnę. Nie oznaczało to jednak, iż na początku tego roku miał on jakiekolwiek powody, by sądzić, że może negocjować z pozycji siły. Z pewnością niemiecki front był wówczas pod znaczną presją, a kapitulacja 6. Armii oznaczała katastrofę, jednakże zarówno Hitler, jak i nazistowska elita nie uważali wojny za przegraną. Nawet po Stalingradzie generałowie Führera w dalszym ciągu prowadzili wojnę ofensywną i kreślili plany rozpoczęcia na wiosnę nowej, ogromnej ofensywy przeciwko armiom radzieckim. Mylne odczytanie przez Łotyszy oznak słabości Niemców sprawiło, że ci ostatni sięgnęli po starą sztuczkę: obietnicę przyszłej autonomii w zamian za zaciąg. Tak więc, podczas gdy Hitler miał rzekomo rozważać łotewską autonomię, Berger cynicznie kontynuował werbunek na Łotwie za cichym przyzwoleniem tamtejszych władz. Historycy zazwyczaj odnoszą się z pogardą do „chaotycznej” administracji niemieckiej na terenach okupowanych. W praktyce czynią to w stosunku do mnogości różnych rywalizujących ze sobą urzędów, często do popełniających błędy miejscowych nacjonalistów stosujących dezorientującą taktykę „dobrego i złego policjanta”. Być może było to niezamierzone, miało jednak zachęcać do posłuszeństwa w zamian za obietnicę osiągnięcia korzyści na przyszłość. Łotewscy kolaboranci przystali na tę praktykę, od chwili kiedy Niemcy z SD wkroczyli do Rygi. Dzisiaj Łotysze występujący w obronie corocznych uroczystości upamiętnienia Legionu Łotewskiego podkreślają, że ich rodaków wcielano do służby: nie była ona ochotnicza. Jednocześnie obrońcy legionu twierdzą, iż Łotysze wstępowali do niego, żeby bronić naród przed drugą okupacją sowiecką. Chcą, aby było i tak, i tak: rekruci SS byli zarówno bohaterami, jak i ofiarami. W rzeczywistości co najmniej 25 procent łotewskich rekrutów zgłosiło się na ochotnika. Jednakże jeśli nawet zgodzimy się co do tego, że Niemcy wcielili większość z nich przymusowo, to i tak walczyli oni o Łotwę „oczyszczoną” z żydowskich współobywateli444. W latach 1941–1942 wielu z tych poborowych, takich jak wspomniany wcześniej Juris Šumskis, uczestniczyło w specjalnych akcjach SD przeciwko Żydom i umysłowo chorym. W 1943 roku chwycili za broń przeciwko Związkowi Radzieckiemu – w obronie Łotwy zbudowanej na szowinizmie. Dokumenty świadczą o tym, iż w celu utworzenia najważniejszych oddziałów nowej dywizji SS Berger połączył łotewskie bataliony Schuma i policji SD, które na froncie leningradzkim zrobiły tak dobre wrażenie na Himmlerze. Wielu z tych ludzi nie tylko mordowało Żydów w Rydze i innych miejscach, ale również brało udział w „operacjach przeciwko bandytom” w rejonie Mińska. Jak już się przekonaliśmy w poprzednim rozdziale, pod koniec 1941 roku Arājs Kommando zostało uzbrojone i wysłane do walki z partyzantami na Białorusi. Bataliony Schuma oczyściły Łotwę z niechcianych Żydów. Wykorzystanie ich umiejętności do dalszej „pracy” poza granicami kraju było zatem logiczne. W listopadzie 1941 roku 18. Batalion Policji Łotewskiej brał udział w likwi­dacji gett żydowskich w Borysowie i Słonimiu. W styczniu następnego roku Łotysze z batalionów Schuma uczestniczyli w kolejnej fali mordów, zabijając, według raportu SS, ponad 20 tys. bezbronnych cywilów. Łotysze okazali się tak skutecznymi „łowcami bandytów”, że Himmler podwoił liczebność batalionów Schuma. W lutym 1942 roku marionetkowy samorząd łotewski ochoczo przejął zarządzanie Schuma i powołał Komisję Werbunkową dla Ochotników Łotewskich, na której czele stanął fanatyk Pērkonkrustsu Gustavs Celmiņš. Przypomnijmy, że Celmiņš uciekł przed wojną do Berlina, a na Łotwę powrócił z niemieckimi armiami w czerwcu 1941 roku. Znamienne jest, że zarówno on, jak i inni członkowie komisji kierowali wysyłaniem łotewskich batalionów Schuma poza granice tego państwa jako „łowców bandytów”. Jak podkreślałem, na wielu obszarach leżących na tyłach frontu wschodniego

antypartyzanckie akcje SS często (ale nie konsekwentnie) stwarzały okazję do likwidacji Żydów, którym udało się uciec z gett lub obozów. Kiedy oddziały SS do walki z bandytami schwytały Żydów, przed egzekucją zwyczajowo torturowały ich w możliwie najbardziej bestialski sposób. W jednej z takich „operacji przeciwko bandytom” uczestniczyło pięć łotewskich batalionów. Jej kryptonim brzmiał „Sumpffieber” (Malaria), a główną rolę odgrywała w niej okryta ponurą sławą 2. Brygada Piechoty SS. W innej operacji, prowadzonej przez HSSPF Jeckelna i znanej jako „Winterzauber” (Zimowa magia), również uczestniczyły oddziały łotewskie włączone w skład Kampfgruppe Jeckeln. „Oczyściły one z partyzantów” pas terenu o szerokości 90 kilometrów, biegnący wzdłuż granicy łotewskiej w okolicach jeziora Oświeja. Wiele „obław” przeprowadzonych według wzoru „odnaleźć i zniszczyć” przez te łotewskie bataliony zawsze kończyło się pożarem wiosek i mordami na cywilach. W wielu przypadkach o tym, co się naprawdę wydarzyło, mówią oficjalne meldunki podające „liczbę zabitych”. Po jednym z ataków Niemcy zameldowali: 7 tys. ludzi zostało „potraktowanych w specjalny sposób” (to znaczy rozstrzelanych na miejscu), zlikwidowano 3300 Żydów. Straty niemieckie wyniosły dwóch zabitych445. To podczas operacji „Winterzauber” Walter Stahlecker, były dowódca Einsatzgruppe A, który zwerbował Arājsa i Veissa, zaatakował na czele grupy bojowej składającej się z Niemców, Łotyszy i Estończyków wieś Sanniki. Podczas akcji Stahlecker został zastrzelony, a jego ludzie chcieli się zemścić. Spalili Sanniki i wymordowali wszystkich mieszkańców, zarówno chrześcijan, jak i Żydów. Zacznijmy od tego, że nowa 15. Dywizja Grenadierów SS (1. Łotewska) wykonywała zadania tego samego rodzaju, o czym dowiadujemy się z raportu złożonego przez Leg.-Standartenführera Artūrsa Apsītisa 17 listopada 1943 roku. 14 listopada jego eszelon, posiadający o wiele za mało sprzętu, został wysłany w rejon na południe od Ostrowa, gdzie Łotysze otrzymali rozkazy „oczyszczenia sześciu wiosek z partyzantów i mogących się w nich znajdować oddziałów Armii Czerwonej”. Następnie mieli się kierować dalej na południe w celu „oczyszczenia większego obszaru zajmowanego przez partyzantów”446. Miejmy zatem jasność co do pochodzenia Legionu Łotewskiego i jego roli w prowadzonej przez Hitlera „wojnie na wyniszczenie”. W 1943 roku Himmler połączył kilka batalionów Schuma służących na froncie leningradzkim w 2. Ochotniczą Brygadę Łotewską, która stała się jądrem 15. Łotewskiej Dywizji Grenadierów SS. Do połowy roku 1944 wiele batalionów Schuma weszło w skład dywizji Waffen SS, która w tym samym czasie wchłonęła też bataliony niemieckiej Policji Porządkowej. W 1944 roku Arājs Kommando stało się częścią 15. Dywizji Grenadierów. Zatem niezależnie od tego, co twierdzą współcześni apologeci legionu, faktem jest, że ludzie, którzy będąc w Arājs Kommando i innych batalionach Schuma na Łotwie, a później na Białorusi, dopuścili się najgorszych zbrodni, służyli następnie w dwóch dywizjach SS znanych jako Legion Łotewski. Wraz z przeniesieniem akcentów nazistowskiego programu masowego ludobójstwa z metody „karabinu i dołu”, obowiązującej we wczesnych jego etapach, na obozy zagłady Himmler nie potrzebował już brygad Schuma i posłał je na „wojnę z bandytami” i na linię frontu. Począwszy od wiosny 1943 roku, seria niepowodzeń militarnych w rejonie Morza Śródziemnego oraz na froncie wschodnim w ogromnym stopniu wpłynęła na proces podejmowania decyzji przez Niemców. Rosnące straty wśród żołnierzy niemieckich, kapitulacja 6. Armii pod Stalingradem i kryzys bezpieczeństwa na terytoriach okupowanych doprowadziły do wzrostu liczby cudzoziemców przyjmowanych w szeregi niemieckich sił zbrojnych, zwłaszcza Waffen SS. Jednak według Himmlera owa ekspansja werbunku była następstwem

całkowicie logicznej drogi ukształtowanej przez jego poglądy rasowe. Cudzoziemski zaciąg rozpoczął się od etnicznych Niemców w Rumunii. Następnie rozszerzył się na przedstawicieli narodów nordyckich w Skandynawii i w Holandii, a w połowie 1942 roku objął Estończyków uważanych za mocno zgermanizowany naród wschodnioeuropejski. Wraz z uświadomieniem sobie wniosków płynących z badań Abla nad radzieckimi jeńcami wojennymi potencjalna pula rekrutów jeszcze bardziej się powiększyła. Odkrycia jego misji miały decydujący wpływ na niemieckie idee antropologiczne dotyczące rasy, a w konsekwencji także na zaciąg do Waffen SS. Opierając się na raportach profesora Abla, w 1942 roku urząd werbunkowy Bergera wprowadził trzypoziomowy system poboru. Dzielił on cudzoziemskich rekrutów na trzy następujące kategorie hierarchiczne: Klassische SS Divisionen SS Freiwilligen-Divisionen (Germanische Freiwillige) SS Waffen-Divisionen (nicht-germanische Freiwillige) Nicht-germanische oznaczało po prostu grupy etniczne zazwyczaj wyłączane z rodziny aryjskiej, ale jak pokazał Abel, były one potencjalnymi posiadaczami krwi germańskiej. W teorii proces „germanizacji” nie miał granic, wyłączając Żydów, Polaków i Romów. W kwietniu 1944 roku Himmler miał wykład na temat sposobu funkcjonowania procesu selekcji: Narody europejskie: Łotysze, Estończycy, Galicjanie [Ukraińcy], Bośniacy [bośniaccy Muzułmanie], Chorwaci i Albańczycy, przyłączają się do nas, nadludzi Europy. Łotysze i Estończycy utworzą dywizje, tak zwane Waffen-Divisionen SS. Ich młodzież uczęszczać będzie do Unterführerschulen. Jeśli będą nam równi pod względem rasowym, trafi ona do naszych germańskich Junkerschulen. Gdyby zaś różnili się od nas rasowo, nie chcąc jej krzywdzić ani obrażać, skierujemy ją do Waffenjunkerschulen447. Oświadczenie to dowodzi, iż jeszcze wiosną 1944 roku Himmler wciąż myślał kategoriami hierarchii rasowych. W dalszym ciągu uważał werbunek do Waffen SS za sposób na „gromadzenie germańskiej krwi”. Jeszcze jedna uwaga. Pod koniec 1943 roku Niemcy rozpoczęli kampanię mającą na celu werbunek Litwinów do Waffen SS. Doktor Adrian von Renteln, Niemiec bałtycki mianowany generalnym komisarzem Litwy, miał wszelkie powody, żeby spodziewać się sukcesu. Bezpośrednio po rozpoczęciu okupacji niemieckiej w czerwcu 1941 roku Litwini udowodnili, że są ochoczymi oprawcami. W jednym z amerykańskich raportów czytamy: „Litewska żandarmeria wojskowa, Litauische Schutzmannschaften, zorganizowana jest w oddziały SS (...) [i] wykorzystywana przez Niemców do przeprowadzania egzekucji”. Niemniej jednak w 1943 roku, kiedy Estończycy i Łotysze pospieszyli, żeby wstąpić do legionów SS, Litwini byli temu niechętni. Wysiłki zmierzające do utworzenia litewskiego legionu SS spełzły na niczym. W marcu 1943 roku Himmler i von Renteln udali się do Kowna, żeby przekonać Litwinów do rozpoczęcia werbunku. Nic nie wskórali. Litwini, jak narzekał Himmler, „nie byli warci tego, by nosić mundur SS”. Dzisiaj mieszkańcy tego kraju określają tę odmowę jako „bohaterski opór”. Nic z tych rzeczy. Było to zaledwie trafne dostrzeżenie tego, iż Niemcy przegrywają wojnę. Nie było sensu tonąć z Rzeszą. Wielu biurokratów, którzy skutecznie opierali się Himmlerowi i von Rentelnowi, bezpośrednio lub pośrednio odpowiadało za wymordowanie dziesiątków tysięcy Żydów. Litewska odmowa uczy nas czegoś zupełnie innego. Administracje estońska i łotewska miały wybór. Wysyłanie posiłków na prowadzoną przez Hitlera wojnę i poświęcenie życia dziesiątków tysięcy młodych mężczyzn nie było nieuniknione448. Podczas gdy losy wojny nieubłaganie obróciły się przeciwko Niemcom, a granice Wielkiej Rzeszy Niemieckiej zaczęły się kurczyć, imperium SS Himmlera rozrastało się.

W czasie kiedy Wehrmacht rozpoczął swój długi odwrót w kierunku granic starej Rzeszy, propaganda SS głosiła, że Waffen SS będzie „strażą pożarną na froncie wschodnim”. Elita nazistowska zwróciła się przeciwko tym, których Goebbels nazywał „tłustymi, brzuchatymi majorami z Bendlerblock [siedziby sztabu generalnego armii niemieckiej w Berlinie]”, a gwiazda Himmlera zaczęła się wznosić. Podczas spotkania, które odbyło się we wrześniu 1943 roku, Hitler poinformował swoich lojalnych paladynów: „Najlepszą rzeczą, którą pozostawię mojemu następcy, jest SS”449. Himmler miał się stać cesarzem klęski.

Rozdział 11 Nazistowski dżihad Cały świat islamu drżał na wieść o naszych zwycięstwach. Egipcjanie, Irakijczycy i cały Bliski Wschód gotowi byli się zbuntować. Pomyślcie tylko, co moglibyśmy zrobić, żeby im pomóc, chociaż pobudzić. Hitler, kwiecień 1945 roku Miasteczko Villefranche-de-Rouergue rozciąga się wzdłuż brzegów rzeki l’Aveyron, wijącej się przez Pireneje Środkowe na południowym zachodzie Francji. Porośniętych lasem zboczy, wznoszących się stromo od koryta rzeki, kurczowo trzyma się mała kapliczka Calvaire St Jean d’Airgrement, z której rozciąga się widok na rozległą, płaską równinę biegnącą ku północy. Po wąskich wiejskich drogach z klekotem porusza się kilka maszyn rolniczych. W 1943 roku było to terytorium maquis. Niemieccy okupanci obawiali się ich i chcieli te ziemie zdobyć. W większości wiosek i miasteczek Pirenejów Środkowych stoją pomniki upamiętniające bojowników francuskiego ruchu oporu, którzy polegli tu, walcząc z nazistowską machiną terroru. Jednak we wrześniu 2006 roku rada miasta Villefranche-de-Rouergue odsłoniła zupełnie inny pomnik. Nie jest poświęcony francuskim bohaterom czasów wojny, lecz „jeunes soldats de Croatie et de Bosnie-Herzégovine tombés lors du soulèvement du 17 septembre à Villefranche-de-Rouergue contre leurs oppresseurs nazis”. Dlaczego i jak przybyli tu młodzi mężczyźni z Chorwacji i Bośni, żeby zginąć tak daleko od swoich domów, w ładnej francuskiej wiosce? Pomnik opowiada nam część ich historii. Służyli w utworzonej w Bośni dywizji SS znanej jako „Handschar”. Większość jej rekrutów stanowili muzułmanie. Tu, w Ville­franche, garstka z nich wystąpiła przeciwko swoim oficerom. Przez kilka godzin trzymali potęgę SS na dystans. Wściekły Himmler wymierzył im okrutną karę. Buntowników postawiono przed sądem kapturowym, a następnie zostali rozstrzelani przez pluton egzekucyjny SS. Dramat, który rozegrał się 70 lat temu w Villefranche-de-Rouergue, mówi nam coś zaskakującego na temat prób Himmlera wykorzystania germańskiej krwi „wszędzie tam, gdzie można ją znaleźć”. Niewielu bośniackich Muzułmanów uważało swój naród za „germański” i być może nigdy nie poszliby walczyć w wojnie Hitlera, gdyby nie znaleźli się pod zgubnym wpływem jednego z najgorszych kolaborantów tej wojny: wielkiego muftiego Jerozolimy Mohammada Amina al-Husajniego. To on przekonał owych Bośniaków, żeby wstąpili do SS i przyłączyli się do nazistowskiego dżihadu przeciwko „żydowskiemu wrogowi światowemu”. Pakt zawarty przez Himmlera z tym złowrogim arabskim duchownym po dziś dzień zatruwa bliskowschodnie ideologie nacjonalistyczne. Pod koniec wojny Albert Speer wspominał w swoim pamiętniku: Jeszcze nigdy nie widziałem, żeby Hitler tak bardzo wyszedł z siebie, niczym w delirium, jak wtedy, gdy wyobrażał sobie i mówił nam o upadku Nowego Jorku w wieżach płomieni. Opisywał drapacze chmur zmieniające się w ogromne płonące pochodnie, walące się to tu, to tam, i odbicie rozpadającego się miasta na tle ciemnego nieba. Jedną z wyczekiwanych cudownych broni, jakie pod koniec wojny wyobrażał sobie Hitler, był „Amerikabomber”, zaprojektowany przez Daimlera czterosilnikowy gigant, teoretycznie mogący sprowadzić terror nad daleki Nowy Jork. Führer gardził tym miastem, uważając je za stolicę światowego ­Żydostwa. Niszczycielskie fantazje Hitlera wprowadzili w końcu w czyn Mohamed Atta i jego wspólnicy piloci, którzy 11 września 2001 roku uderzyli

pełnymi paliwa samolotami w wieżowce World Trade Center. Czy to możliwe, by dżihad naszych czasów był inspirowany planami powstałymi w Trzeciej Rzeszy450? 29 kwietnia 1945 roku Hitler, którego zarówno umysł, jak i ciało były już wyniszczone przez narkotyki i chorobę, ukrył się w podziemiach zburzonej Kancelarii Rzeszy w Berlinie. Wydał swojej ulubionej sekretarce Traudl Junge polecenie, aby udała się z nim do pokoju konferencyjnego. Hitler, który nie mógł już opanować drżenia kończyn, oparł się o porzucony stół z mapami i zaczął dyktować swój testament. Frau Junge starała się dotrzymać tempa potokom jadu. Hitler wściekał się na żydowskich konspiratorów, którzy według niego doprowadzili do upadku Rzeszy. Raz po raz powtarzał, że chciał jedynie bronić Niemcy przed ich zaprzysięgłymi żydowskimi wrogami w Moskwie i na Wall Street. Następnie, w zdumiewającym wybuchu, wymienił wszystkie możliwości, których pozbawili go podstępni podwładni: Cały świat islamu drżał na wieść o naszych zwycięstwach. Egipcjanie, Irakijczycy i cały Bliski Wschód gotowi byli się zbuntować. Pomyślcie tylko, co moglibyśmy zrobić, żeby im pomóc, chociaż pobudzić (...). Mieliśmy wielką szansę prowadzenia genialnej polityki wobec islamu451. To jedna z najbardziej kłopotliwych kontrafaktycznych hipotez historii współczesnej. Załóżmy, że w 1941 roku Hitler porzucił plany ataku na Związek Radziecki i zamiast tego wysłał swoje wojska na Bliski Wschód. Niemiecki Wehrmacht mógł z łatwością rozbić osłabione, kiepsko wyposażone siły brytyjskie stacjonujące w Egipcie i w Palestynie. Grupy operacyjne Heydricha siałyby zniszczenie w Tel Awiwie i w Jerozolimie. W Syrii administracja Vichy wskazałaby armii niemieckiej drogę przez granicę z Irakiem, podczas gdy Luftwaffe dokonywałaby nalotów na garnizony brytyjskie i zmiotłaby je z powierzchni ziemi aż do granicy z Indiami Brytyjskimi. W Persji hitlerowska machina wojenna mogłaby ucztować na złożach ropy, równie bogatych i głębokich jak te w Rumunii czy na Kaukazie. Takiej perspektywy lękał się Churchill. W swoich najbardziej mrocznych chwilach wyobrażał sobie rozciągającą się aż do granicy indyjskiej „rękę Hitlera”, „przywołującą skinieniem Japończyków”. Koszmar Churchilla nigdy się nie ziścił, choć samolot Luft­waffe zbombardował Bagdad. Umysł Hitlera zafiksowany był na bolszewic­kim wrogu i przyszłym imperium na Wschodzie. Jego wizja imperium była brutalna i wyjątkowo zaściankowa. Odrzucił większość wysiłków zmierzających do osłabienia Indii Brytyjskich albo wzmocnienia posiadających ciemną skórę „niższych ras”. Jednakowoż, podczas gdy Rzesza Hitlera prężyła imperialne muskuły, Imperium Brytyjskie od dawna chyliło się ku upadkowi. Nowe ruchy nacjonalistyczne domagały się wyzwolenia spod władzy Brytyjczyków. W ojczyźnie nie brano już za pewnik moralnego autorytetu imperium. W Indiach i Palestynie, w których kryzys imperialny był najpoważniejszy, niektórzy z walczących z Imperium Brytyjskim spoglądali w kierunku hitlerowskiej Rzeszy, chcąc przyspieszyć upadek obcych rządów. Dla Subhasa Czandry Bosego, hinduskiego nacjonalisty, który znaczną część wojny spędził w Berlinie, lobbując w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych na rzecz poparcia swojej sprawy, sytuacja ta odpowiadała maksymie: „wróg mojego wroga jest moim przyjacielem”. Bose miał niewiele złudzeń co do rasistowskich poglądów Hitlera. Podczas spotkania z Führerem w Wilczym Szańcu wykazał się odwagą i skrytykował jego pejoratywne uwagi na temat Hindusów zawarte w Mein Kampf. O nienawiści Hitlera do Żydów Bose nie wspomniał. Mohammad Amin al-Husajni, wielki mufti, był zupełnie innym gatunkiem kolaboranta. On także spędził wojnę w Berlinie. Jednak w przeciwieństwie do Bosego w pełni podzielał nazistowską wizję dotyczącą rasy i popierał „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Po 1945 roku al-Husajni uciekł z powrotem na Bliski Wschód. W latach sześćdziesiątych ten stary

człowiek stał się mentorem dla młodego Palestyńczyka Muhammada al-Hussajniego (zbieżność nazwisk przypadkowa), który wkrótce znany będzie szerzej jako Jaser Arafat. Z ruin III Rzeszy wielki mufti przywiózł do swojej utraconej ojczyzny wirus europejskiego antysemityzmu. Jeśli szukacie jego pomnika, oglądnijcie arabski kanał satelitarny Al-Manar (Latarnia). Oto fragment z Diaspory, ambitnego 29-odcinkowego serialu „historycznego”: „Słuchaj! – mówi rabin do młodego Żyda. – Dostaliśmy rozkaz z góry. Potrzebujemy krwi chrześcijańskiego dziecka do przaśnego chleba na święto Paschy”. Porwany zostaje skamieniały ze strachu chłopiec i podczas pełnego triumfu zbliżenia jego gardło zostaje podcięte, a krew spuszczona do metalowej miednicy452. Ten nikczemny nonsens powraca jako jeden z najtrwalszych i najbardziej przekonujących mitów zachodniego antysemityzmu: mord rytualny. Jak wskazuje Anthony Julius, owa średniowieczna mrzonka stała się jednym z najbardziej zaraźliwych antysemickich mitów używanych w ramach współczesnego dyskursu islamskiego453. Al-Manar należy do Hezbollahu (Partii Boga). Serial Diaspora, nakręcony przy wsparciu syryjskiego rządu, był po raz pierwszy pokazywany podczas ramadanu w 2003 roku. Nadawany z Bejrutu 24 godziny na dobę, program Al-Manar każdego dnia ogląda co najmniej 10 milionów ludzi. Ten sam przekaz był kiedyś transmitowany przez radiostację zbudowaną na południowy wschód od Berlina, w Zeesen, na przedmieściach miasta Königs Wusterhausen. Ze studia usytuowanego głęboko pod masztem transmisyjnym przebywający na uchodźstwie wielki mufti nadawał do swych współwyznawców znajdujących się w pijalniach kawy, na bazarach i placach miast całego arabskiego świata. Radio Zeesen stało się najpopularniejszą rozgłośnią radiową na Bliskim Wschodzie. Al-Husajni i jego koledzy nadawali mieszankę muzyki, cytatów z Koranu i nazistowskiej propagandy, według której alianci byli sługusami Żydów, a ci z kolei pozostawali niebezpiecznymi wrogami islamu: „Żyd to wróg. Zabijanie go podoba się Allahowi”454. W 1943 roku Mohammad Amin al-Husajni podjął się kolejnego ważnego zadania dla Rzeszy. Wielki mufti był już dobrze znany SS. Prowadził ­służalczą korespondencję z Himmlerem. Tym razem do muftiego napisał szef werbunku Gottlob Berger. Miał niecodzienną prośbę. Berger żywił nadzieję, że wielki mufti zgodzi się pojechać do Sarajewa w Bośni – wówczas włączonego do marionetkowego państwa chorwackiego (NDH) – i pomóc w nowej akcji rekrutacyjnej SS. Niedawno Hitler wydał zgodę na werbunek bośniackich Muzułmanów, którzy mieliby się stać żołnierzami SS. Od al-Husajniego oczekiwano kilku publicznych wystąpień mających przekonać młodych Bośniaków do zaciągnięcia się i „oczyszczenia ziemi”. Kampania prowadzona przez wielkiego muftiego odniosła zdumiewający sukces. Do 1944 roku w nowej 13. Dywizji Górskiej SS „Handschar” (1. Chorwackiej) zgłosiło chęć służby na ochotnika ponad 20 tys. młodych mężczyzn. SS ubrała swoich nowych rekrutów w zaprojektowane specjalnie dla nich mundury, których częścią był fez. Himmler obiecał muftiemu, że muzułmańscy żołnierze nie będą mieli do czynienia z „wieprzowiną, kiełbasą wieprzową ani alkoholem” i że o ich potrzeby duchowe zadbają bośniaccy imamowie specjalnie przeszkoleni w kolegiach w Dreźnie i Getyndze. Ze swojej strony al-Husajni żywił gorącą nadzieję, iż SS „Handschar” oraz inne dywizje muzułmańskie utworzone przez Rzeszę staną się awangardą zniszczenia Brytyjskiego Mandatu w Palestynie i likwidacji wszystkich Żydów korzystających z jego ochrony. Ze swojego berlińskiego studia radiowego mufti żądał: „Zabijajcie Żydów wszędzie tam, gdzie ich znajdziecie. To podoba się Bogu, historii i religii. To ratuje wasz honor. Allah jest z wami”. Himmler i mufti wierzyli, że zniszczenie ich żydowskich wrogów zależy od poświęcenia, męczeństwa i przelania krwi. Podczas jednej ze swoich radiowych pogadanek wielki mufti ogłosił: „Krew przelana przez męczenników jest wodą życia. Wskrzesza arabski heroizm niczym woda przywracająca do życia wyschniętą ziemię. Śmierć męczennika jest opiekuńczym

drzewem, w którego cieniu ponownie zakwitają cudowne rośliny”. Dlaczego wielki mufti ślubował wierność Trzeciej Rzeszy? Jak doszło do tego, że bośniaccy Muzułmanie, słowiański lud z Bałkanów, stali się tak ważną częścią wielkiego planu Himmlera455? Niezależnie od tego, że bośniaccy Muzułmanie i Mohammad Amin al-Husajni byli współwyznawcami islamu, ich światy polityczne nie pokrywały się aż do połowy II wojny światowej. Oprócz spraw swojej ojczyzny większość bośniac­kich Muzułmanów śledziła wydarzenia w neutralnej Turcji i nie bardzo się interesowała szerzej pojmowanym ruchem islamskim. Nie zauważała też protestów Arabów z Palestyny przeciwko żydowskiej imigracji. Jednakże sprawy te w naturalny sposób stanowiły obsesję Mohammada Amina al-Husajniego i doprowadziły do tego, że dążył on do sojuszu z antysemicką Rzeszą Niemiecką. W okresie po zakończeniu I wojny światowej wielu wpływowych Arabów podziwiało Niemcy. Wspominali bliską więź łączącą cesarskie Niemcy z imperium osmańskim. Uważali Republikę Weimarską za potencjalnego sojusznika w walce z brytyjskimi i francuskimi rządami mandatowymi w Syrii i Palestynie. Szeroko rozpowszechniane po 1933 roku antyżydowskie orędzia Hitlera miały uwodzicielski wpływ na licznych mieszkańców świata arabskiego, a „szaleństwo na punkcie Hitlera” rozprzestrzeniało się w wielu zakątkach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej niczym paskudna wysypka. Najbardziej prominentnym i wpływowym proniemieckim przedstawicielem ruchu arabskiego był Mohammad Amin al-Husajni, który w kwietniu 1921 roku został wielkim muftim Jerozolimy. Było to najwyższe islamskie stanowisko w Palestynie. Wspierając agresywną kampanię przeciwko żydowskiej imigracji do Palestyny, ten wątły, drobny człowiek o piskliwym, wysokim głosie szybko stał się de facto przywódcą ruchu panarabskiego. Dopiero po wojnie odkrył Protokoły mędrców Syjonu, przez co stracił kilka okazji do zdemaskowania nikczemności Żydów i nieszczęść, jakie sprowadzili na cały świat. Zażarcie występował przeciwko wszystkim palestyńskim Arabom, którzy odważyli się mówić o korzyściach, jakie przynosi Palestynie napływ Żydów456. Prowadzona przez muftiego kampania osiągnęła swój punkt kulminacyjny wraz z wybuchem arabskiej rewolty w lipcu 1937 roku. Arabskie bandy atakowały wówczas nie tylko palestyńskich Żydów, ale również przedstawicieli Mandatu Brytyjskiego, Arabów o umiarkowanych poglądach i politycznych rywali muftiego. Kiedy fala przemocy zalała Palestynę, Brytyjczycy postanowili pozbyć się kłopotliwego duchownego. 14 października mufti uciekł do Bejrutu znajdującego się w granicach Francuskiego Mandatu Syrii i Libanu457. Stamtąd, przebywając w kolejnych wystawnych willach, organizował kampanię terroru przeciwko Brytyjczykom i palestyńskim Żydom. Choć władze francuskie, a następnie Vichy, udaremniały próby jego aresztowania, mufti ostatecznie zbiegł do Bagdadu, najprawdopodobniej za cichym przyzwoleniem Francuzów. Tam konspirował z pronazistowskim irackim nacjonalistą Raszidem Alim al-Gailanim, który przeprowadził zamach stanu przeciwko probrytyjskiemu reżimowi Haszymitów. W maju 1941 roku, tuż przed atakiem Hitlera na Związek Radziecki, wojska irackie otoczyły brytyjską bazę sił powietrznych w Habbanii. Nieudolnie wsparły je siły specjalne, zwerbowane przez arabistę i byłego ambasadora Niemiec w Iraku Fritza Gobbę, oraz kilka bombowców Luftwaffe, którym po wykonaniu paru bezowocnych misji przeciwko oblężonej bazie brytyjskiej skończyło się paliwo. Rząd w Londynie cokolwiek opieszale wysłał z odsieczą wojska stacjonujące w Palestynie, które stłumiły powstanie. Wojna Hitlera w Zatoce skończyła się niecały miesiąc po tym, jak się rozpoczęła. Al-Husajni i jego zwolennicy uciekli do przychylnego państwom osi Teheranu. W następstwie powstania fanatyczni iraccy nacjonaliści zaatakowali bagdadzkich Żydów świętujących Szawuot (Święto Tygodni). W trakcie trwającego dwa dni szału zabijania

wymordowali niemal 200 ludzi. Żydzi określają ten zapomniany pogrom słowem Farhud458. W październiku 1941 roku wielki mufti w przebraniu kobiety przedostał się przez Turcję do faszystowskich Włoch. Odbył tam krótkie spotkanie z Mussolinim i wsiadł do pociągu do Berlina. Do stolicy III Rzeszy przybył w nocy 6 listopada 1941 roku. Umieszczono go w apartamencie hotelu Adlon na Unter den Linden. Dwa tygodniej później urzędnicy Ministerstwa Spraw Zagranicznych przenieśli muftiego i jego świtę do okazałej willi znajdującej się na modnej Klopstockstrasse, biegnącej przez Tiergarten niedaleko Ogrodu Brytyjskiego. Obok nieudolnego architekta irackiego powstania Fritza Gobby’ego najbardziej entuzjastycznym zwolennikiem al-Husajniego w MSZ Rzeszy był Erwin Ettel, żarliwy narodowy socjalista. Ettel pracował w Turcji jako ekspert lotniczy w firmie Junkers i wstąpił do NSDAP rok przed dojściem Hitlera do władzy. Zatrudnił się w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i w latach 1936–1939 pełnił służbę w Rzymie. Pod koniec października 1939 roku Ettel został wysłany do Teheranu, gdzie po raz pierwszy zetknął się z muftim i jego świtą, którzy dopiero co uciekli z Bagdadu. Niewielka część niemieckich dyplomatów była zaangażowana w chaotyczny i bezowocny ruch oporu wobec Hitlera. Ettel nie należał do tego grona. W 1937 roku wstąpił do SS i do chwili, kiedy nawiązał stosunki z muftim, doszedł do stopnia SS-Brigadeführera. Zapewnił al-Husajniego, że „w walce ze światowym Żydostwem” interesy Niemiec „całkowicie pokrywają się” z jego interesami. Przez całą wojnę Niemcy mocno inwestowali w radiową propagandę skierowaną do świata arabskiego459. Kiedy wielki mufti i jego świta urządzili się wygodnie w swojej berlińskiej willi, jego zwolennicy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych zaczęli zabiegać o spotkanie z Hitlerem. Al-Husajni nie musiał długo czekać. Wczesnym popołudniem 28 listopada człowiek, którego brytyjski wywiad nazywał „arabskim Quislingiem”, przejechał dużym mercedesem w towarzystwie Ettela przez Tiergarten w kierunku Voßstrasse 6, gdzie mieściła się kancelaria Hitlera. Pasażerowie wielkiego samochodu z trzepoczącymi proporcami zostali przywitani z wielkimi honorami. Dwustu ubranych na czarno wartowników z Leibstandarte-SS „Adolf Hitler” wyprężyło się na komendę „baczność”, a orkiestra wojskowa zaczęła grać. Ettel poprowadził muftiego wielkimi marmurowymi schodami do niewielkiej recepcji, gdzie czekał na nich wszechobecny Grobba. Stamtąd, przez wysokie na 5 metrów podwójne drzwi, weszli do wyłożonego mozaiką hallu, który prowadził przez zadaszoną kopułą przestrzeń do liczącej 150 metrów galerii pokrytej lustrami. Wyniosłość wnętrz wiodących do ogromnego gabinetu Hitlera, przez które mufti odbywał długą przechadzkę, stanowiła, jak chciał tego architekt Albert Speer, niemą demonstrację potęgi Rzeszy460. Mufti nie miał wątpliwości, że znalazł się w obecności wielkiego światowego przywódcy, który, gdyby tylko zechciał, mógłby wyzwolić świat arabski od brytyjskich i żydowskich ciemięzców. Mohammad Amin al-Husajni zabiegał o przychylność Hitlera od czasu wybuchu arabskiej rewolty. Słał do Berlina potoki rozwlekłych próśb o pomoc w zrzuceniu brytyjskiego jarzma i w wygnaniu Żydów. Teraz, kiedy rozpoczęło się od dawna przez niego wyczekiwane spotkanie, Hitler milczał, popijając lemoniadę, podczas gdy mufti, sepleniąc, brnął przez nużącą opowieść na temat długiej walki Arabów. W końcu wezwał Hitlera do wydania wspólnego z Mussolinim oświadczenia, które zobowiązywałoby mocarstwa osi do rozprawienia się z Brytyjczykami i ich syjonistycznymi sojusznikami. Wtedy nadeszła kolej Hitlera. Mówił, a raczej dawał wykład, nieprzerwanie przez ponad godzinę. Hitler zapewnił muftiego, że w pełni popiera arabską sprawę. Niemniej jednak stanowczo odmówił wydania jakiegokolwiek oświadczenia państw osi. Odrzucił raczej mętne aspiracje muftiego zmierzające do zawarcia sojuszu panarabskiego. Ostatecznie gdyby jego wojska wkroczyły na Bliski Wschód i do Azji Środkowej, nie chciał stanąć naprzeciw współczesnego wcielenia Saladyna. Hitler doradzał

muftiemu cierpliwość. Nakreśli swój plan „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”: „Toczę walkę z Żydami. Eliminacja narodu żydowskiego jest częścią mojej kampanii. Żydzi chcą zbudować państwo, które stanie się podstawą zniszczenia wszystkich narodów świata”. Obiecał, że w ramach „ostatecznego rozwiązania” nie zaniedba zająć się również Żydami z Palestyny. Pod koniec spotkania Hitler złożył obietnicę: W pewnym, nie do końca jeszcze sprecyzowanym, ale z pewnością niezbyt odległym w czasie, armie niemieckie dotrą do południowych granic Kaukazu. Kiedy tylko to nastąpi, Führer osobiście zapewni świat arabski, że wybiła godzina wyzwolenia. W owej chwili jedynym celem Niemiec będzie zniszczenie Żydów żyjących na ziemiach arabskich i znajdujących się pod ochroną władzy brytyjskiej461. Obietnica Hitlera nie była wyłącznie dyplomatycznym biciem piany: mówił to poważnie. Niemniej jednak w krótszej perspektywie Niemcy chcieli wykorzystać muftiego jako radiowego propagandzistę. Kilka razy w tygodniu wożono go z Tiergarten obwodnicą Berlina na południe do Zeesen, skąd olbrzymi maszt nadawał w świat krótkie fale radiowe niosące nazistowską truciznę. W Radiu Zeesen mufti dzielił mikrofon z ekipą plugawych kolaborantów, takich jak William Joyce (Lord Haw-Haw) i Amerykanka Mildred Gillars (Axis Sally). Mufti tłumaczył ogromnym rzeszom arabskich słuchaczy perfidię Żydów: to oni próbowali otruć „czcigodnego Proroka” i „spiskowali przeciwko niemu”462. Niemiecki dyplomata Wilhelm Keppler (który również wspierał sprawę hinduskiego nacjonalisty Bosego) był pod wrażeniem płomiennej retoryki muftiego i zachęcał go do wskrzeszenia powstałego w 1927 roku, a obecnie chylącego się ku upadkowi berlińskiego Islamisches Zentral-Institut. Propozycja ta schlebiała muftiemu, który nie był w stanie się jej oprzeć. Instytut miał się stać zarówno kwaterą główną, skąd prowadzono kampanię, jak i amboną. Podczas cotygodniowych kazań, głoszonych do licznie zgromadzonych słuchaczy, al-Husajni demonstrował, jak dobrze przyswoił sobie nazistowską retorykę rasową: W Anglii i Ameryce wpływy żydowskie są dominujące. Te same żydowskie wpływy czają się za bezbożnym komunizmem (...). To owe żydowskie wpływy podburzają narody, wciągając je w tę destrukcyjną wojnę na wyniszczenie. Ich tragiczny los przynosi korzyści wyłącznie Żydom. Żydzi są niepoprawnymi wrogami muzułmanów463. Szef SS Himmler nie skąpił muftiemu czasu ani uwagi. Zaprosił go do swojej pełnej przepychu rezydencji w Prusach Wschodnich i przedstawił go najwyższym dygnitarzom i generałom SS, na przykład Gottlobowi Bergerowi. Himmler i mufti spędzili rzekomo całe godziny, dyskutując na temat natury żydowskiego „zła” oraz podstępnego sposobu, w jaki Żydzi sprowokowali konflikt i wojnę. Według muftiego Himmler ujawnił, iż Niemcy pracują nad przerażającą, nową bronią atomową. Ostateczne zwycięstwo – zapewniał muzułmańskiego duchownego – było pewne. Wygłaszanie kazań i programy radiowe nie zadowalały wielkiego muftiego Mohammada Amina al-Husajniego. Podobnie jak wszyscy inni nacjonaliści, którzy przybywali na dwór Hitlera z pokorną prośbą, żywił on nadzieję, że uda mu się przekonać Niemców do utworzenia zbrojnych milicji, które mogłyby walczyć za ich wspólną sprawę. Zwrócił się najpierw do generała Hellmutha Felmy’ego, który także uczestniczył w nieudanym zamachu stanu w Iraku. Za zgodą Hitlera Felmy utworzył Deutsch-Arabische Lehrabteilung (Niemiecko-Arabski Wydział Szkolenia) mający rekrutować i szkolić legion arabski. Mufti zebrał kilku chętnych Arabów studiujących w Berlinie i wysłał ich do obozu szkoleniowego na przylądku Sunion, niedaleko Aten. Owi młodzi dżihadziści nigdy nie wzięli udziału w żadnej akcji. Podczas gdy oni się opalali nad Morzem Egejskim, w Berlinie wybuchła wojna na słowa muftiego z jego byłym

sojusznikiem Raszidem Alim al-Gailanim. Ich jadowity spór podzielił niemieckie środowisko dyplomatyczne na frakcje popierające jednego albo drugiego przywódcę arabskiego. Zdesperowany Grobba próbował być w tym sporze mediatorem. Epizod ten zbliżył muftiego i jego środowisko do SS i jej siostrzanej organizacji RSHA, której „Specjalną Sekcją Arabia” kierował SS-Sturmbannführer Wilhelm Beisner, ekspert w sprawach bliskowschodnich. Na początku 1942 roku mianował on swojego zastępcę ­SS-Obersturmführera Hansa-Joachima Wiesego oficerem łącznikowym muftiego i polecił mu zorganizować jego osobistą ochronę w czasie podróży na terytoria okupowane przez Niemcy. Być może to Mohammad Amin al-Husajni odkrył człowieka, który, mówiąc słowami Davida Cesaraniego, stał się „dyrektorem zarządzającym największego ludobójstwa w historii” – Adolfa Eichmanna. Zanim ukrywający się Eichmann po wojnie został ujęty i postawiony przed sądem w Jerozolimie, jego były podwładny Dieter Wisliceny (który organizował deportacje Żydów ze Słowacji) twierdził, że pewnego dnia na początku 1942 roku wielki mufti odwiedził okryty złą sławą Referat IV B4 mieszczący się na Kurfürstenstrasse 77. Eichmann miał tam przez kilka godzin tłumaczyć szanownemu arabskiemu gościowi, posługując się mapami i liczbami, sposób, w jaki Niemcy proponują rozwiązać „problem żydowski”. Sam Eichmann stanowczo zaprzeczał oskarżeniom Wisliceny’ego. Twierdził, że muftiego spotkał tylko raz, i to na przyjęciu, a nie w swoim berlińskim biurze. Okoliczności spotkania muftiego z Eichmannem mogą być wątpliwe. Nie ma to jednak większego znaczenia. Wiemy, że al-Husajni bezpośrednio uczestniczył w innym zbrodniczym planie obmyślonym przez Niemców, zmierzającym do wymordowania Żydów w Afryce Północnej. W 1492 roku monarchowie Ferdynand i Izabela wygnali Żydów z Hiszpanii. Wyruszyli oni do wszystkich zakątków Europy oraz przez Cieśninę Gibraltarską do Afryki Północnej. Teraz, pięć wieków później, ten ogromny, pustynny teren stał się polem bitwy między aliantami i państwami osi. Niegdyś chronieni przez kalifat osmański Żydzi sefardyjscy, którzy osiedlili się tu po 1492 roku, stanęli w obliczu wielkiego niebezpieczeństwa. W Maroku i Algierii antysemicki reżim Vichy zamknął bramy starych gett i pod naciskiem Berlina przyjął wiele dyskryminacyjnych praw. Zaczęto wyrzucać z domów Żydów należących do klasy średniej i zmuszano ich do pracy w obozach. Najmocniejsze uderzenie spadło na nich jednak na ziemiach położonych bardziej na wschód – w Libii i Tunezji. Podczas spotkania w Berlinie Hitler obiecał muftiemu, że będzie się aktywnie starał zniszczyć „Żydów żyjących na ziemiach arabskich i znajdujących się pod ochroną władzy brytyjskiej”. Historycy Klaus-Michael Mallmann i Martin Cüppers dowodzą, że jego obietnica była niebezpiecznie bliska realizacji. 21 czerwca 1942 roku feldmarszałek Erwin Rommel, dowódca wojsk pancernych w Afryce (Afrika Korps), przemknął przez Libię i zajął morski port w Tobruku, biorąc przy tym do niewoli 28 tys. brytyjskich żołnierzy. Wkrótce po spektakularnym triumfie, pod koniec tego miesiąca, Rommel dotarł do El-Alamejn w Egipcie, oddalonego zaledwie o 100 kilometrów od Aleksandrii. Tutaj miał się zmierzyć z 8. Armią brytyjską. Za nią, kusząco blisko, leżał Kanał Sueski i pustynna droga do Palestyny464. 20 lipca SS-Obersturmbannführer Walther Rauff poleciał do Tobruku, żeby się spotkać z Rommlem. 36-letni Rauff był już dobrze znanym ekspertem technicznym. To on stał się pionierem wykorzystania „ciężarówek gazowych” i mobilnych komór gazowych, które miały „odciążyć” niemieckie plutony egzekucyjne i zwyczajnie przyczynić się do oszczędności. Był niski i wybuchowy. W kwaterze głównej Rommla Rauff otrzymał „niezbędne instrukcje” dotyczące rozmieszczenia Einsatzkommando w Afryce Północnej. W rzeczywistości był to pomysł sprzed roku nieżyjącego już wtedy szefa RSHA Reinharda Heydricha. („Blond Bestia” zginęła w wyniku zamachu przeprowadzonego w Pradze w maju 1942 roku. Nowym szefem RSHA został Austriak Ernst Kaltenbrunner).

Komando pod dowództwem Rauffa miało realizować takie same „zadania specjalne” jak grupy operacyjne w Polsce i po 22 czerwca 1941 roku na froncie wschodnim. Dzięki swoim kontaktom w RSHA mufti dowiedział się, że kommando Rauffa zostanie na początek wysłane do Tunezji. Jednakże kiedy tylko armia Rommla przejmie kontrolę nad Kanałem Sueskim i rozpocznie marsz przez pustynię na półwyspie Synaj, komando weźmie na cel Żydów z Palestyny. Rauff miał niewielu ludzi do dyspozycji – zaledwie 24. Jednak raporty Einsatzgruppen sugerowały, iż w odpowiednich warunkach można skorzystać z pomocy miejscowych „partyzantów” w dokonywaniu masowych mordów na Żydach i komunistach. Mufti zapewnił swoich niemieckich przyjaciół, że w Egipcie i Palestynie Arabowie przywitają wojska Rommla jak wyzwolicieli, a wielu z nich chętnie podejmie się realizacji innych zadań pomocniczych. Niemcy powszechnie wierzyli w to powtarzane często przez muftiego twierdzenie. Oto słowa Waltera Schellenberga, szefa szpiegów Himmlera: „Wyjątkowo pozytywny stosunek Arabów do Niemców jest w dużej mierze związany z nadzieją na to, że »Hitler przyjdzie«, żeby wypędzić Żydów (...). Dlatego też Arabowie oczekują dzisiaj niemieckiej inwazji i raz za razem pytają, kiedy Niemcy wkroczą”. Niemiecki oficer łącznikowy w Syrii meldował: Przyjazny stosunek Arabów, wyznawców islamu, do Niemców nie słabnie. Generalnie wyrażają oni życzenie szybkiego nadejścia Niemców, którzy wyzwolą kraj od sił okupacyjnych i uwolnią go od nieszczęść. Mówiąc publicznie o Hitlerze, Arabowie używają licznych pseudonimów. Jednym z najnowszych jest Hadżdż Numur – tygrys. Życzenie odniesienia zwycięstwa przez Hitlera często służy za rodzaj pozdrowienia465. 1 lipca Schellenberg poinformował Himmlera o zadaniach kommanda Rauffa. Później tego samego dnia Himmler udał się do wojskowej kwatery głównej Hitlera w Wilczym Szańcu, gdzie podniósł kwestię Einsatzkommando Egipt. Wkrótce potem Hitler wydał zgodę na zamierzenia Rauffa: „SS Einsatzkommando otrzyma od szefa Sipo i SD rozkazy operacyjne i wykona powierzone mu zadania na własną odpowiedzialność. Mocą niniejszego pisma zezwala się na zastosowanie przezeń środków ostatecznych wobec ludności cywilnej na własną odpowiedzialność”466. Do swojego „Kommando Egipt” Rauff ściągnął innych weteranów Einsatzgruppen, w tym Hansa-Joachima Wiesego, który został mianowany oficerem łącznikowym wielkiego muftiego. Al-Husajni był naturalnie zachwycony, słysząc, że Rauff był już w Afryce Północnej i przygotowywał swoją kampanię. Zaproponował, że uda się do Egiptu, aby przygotować pod nią grunt, a nawet przeniesie własny sztab do Kairu, po wypędzeniu z niego Brytyjczyków. Mufti zalecał Wiesemu: Utworzyć oddziały Arabów jako siłę bojową i wyposażyć je. Pomaszerują do Egiptu i innych krajów arabskich, żeby niepokoić i nękać wroga, niszcząc drogi, mosty i, mówiąc bardziej ogólnie: drogi komunikacji, oraz by wspierać powstania wewnątrz kraju (...). Wysłać broń i uzbrojenie na tyły wroga w Egipcie, a następnie do Palestyny, Syrii i Iraku w celu przygotowania gruntu pod powstania i dla nękania wroga467. Przesłanie muftiego było w rezultacie wezwaniem do dżihadu, do broni. Wszystko zależało od feldmarszałka Rommla i Deutsches Afrikakorps. Ani marszałek polowy Bernard Montgomery, ani wojska brytyjskie, którymi dowodził w Afryce Północnej, nie mieli pojęcia o istnieniu kommanda Rauffa. Montgomery nie zdawał sobie również sprawy z tego, że wielki mufti uważa niemiecką kampanię za pierwszą salwę większego planu obejmującego cały Bliski Wschód i jego żydowskich mieszkańców. Niemniej jednak to ów bezwzględny, być może psychicznie niezrównoważony brytyjski egocentryk zniweczył plany niemieckiego dżihadu. Docierając do El-Alamejn, feldmarszałek Rommel chciał jedynie zrobić sobie pauzę przed dalszym natarciem przez Egipt w kierunku Suezu.

W listopadzie, podczas drugiej bitwy o El-Alamejn, brytyjska 8. Armia rozbiła Afrika Korps i jego włoskich sojuszników, wypierając ich z powrotem przez Libię aż do Tunezji. Razem z Włochami uciekało kommando Rauffa. Po przekroczeniu granicy tunezyjskiej Rommel okopał się za starą francuską Linią Mareth. Ani Hitler, ani Mussolini nie pozwoliliby mu opuścić Afryki Północnej bez walki na śmierć i życie. Rommel żywił rozpaczliwą nadzieję, że uda mu się uniknąć haniebnego losu feldmarszałka Paulusa, który skapitulował pod Stalingradem. Tak więc Niemcy szykowali się na długą walkę. Bastion Rommla stworzył Rauffowi i jego ludziom ostatnią szansę ataku na Żydów. 6 grudnia Rauff wezwał do swojej kwatery Moïse Borgela, prezydenta wspólnoty żydowskiej, i naczelnego rabina Haima Bellaïchego i odczytał im dekret nakazujący żydowskim mężczyznom wykonanie robót na rzecz wojsk osi „broniących” Tunisu. Rauff upierał się, aby Borgel sporządził listę z nazwiskami co najmniej 2 tys. robotników. Kilka dni później Niemcy zażądali 3 tys. nazwisk i tak dalej. 9 grudnia 1942 roku przed główną kwaterą niemiecką przy Avenue de Paris zebrało się zaledwie 128 mężczyzn. Tej nocy znad morza nadciągnęły gęste, czarne chmury. Jeden ze świadków wspomina, że kiedy przyjechał Rauff: „wpadł we wściekłość”, „toczył pianę z gniewu”. Jego ludzie instynktownie unieśli broń. „Świnie, psy, głuchoniemi [sic] (...) w ciągu godziny zostaniecie rozstrzelani” – wrzeszczał Rauff. Wtedy niebo się otworzyło i lunął ciepły deszcz. Najwidoczniej obawiając się reakcji miejscowych Arabów, Rauff rozkazał swoim ludziom wstrzymać ogień. Zamiast tego wydał polecenie przeprowadzenia ogólnej łapanki. W tym czasie mściwi niemieccy żołnierze wdarli się do Wielkiej Synagogi. Schroniły się w niej żydowskie rodziny, które podczas walk straciły dach nad głową. Niemcy zaatakowali kilka kobiet i wywlekli wszystkich mężczyzn na zewnątrz, na ulewny deszcz. Wszystkich uznanych za zbyt starych lub chorych zamknięto w więzieniu wojskowym. Większość pojmanych – około 1500 mężczyzn – popędzono 65 kilometrów przez pustynię do prowizorycznego obozu pracy. Był tam również młody niepełnosprawny Gilbert Mazuz noszący szynę ortopedyczną. Kiedy niemieccy esesmani zarządzili postój na noc, Mazuz zasłabł. Przechadzający się oficer zastrzelił go. Na początku 1943 roku do 40 obozów pracy w okolicach Tunisu przeniesiono około 5 tys. Żydów. Porządkowali rumowiska i budowali pustynne fortyfikacje. Była to katorżnicza praca w okrutnych warunkach. Niemieccy strażnicy nie mówili po włosku i komunikowali się wyłącznie za pomocą bicia i strzelania468. Prześladowania i męczarnie tunezyjskich Żydów trwały do początku maja, kiedy armie alianckie wreszcie rozpoczęły ostateczne uderzenie. 9 maja szef RSHA Kaltenbruner wycofał kommando Rauffa do Neapolu. Wojska osi w Afryce Północnej skapitulowały cztery dni później. Zwycięstwo aliantów w Afryce Północnej w 1943 roku ocaliło życie półmilionowej społeczności palestyńskich Żydów. Nieliczne historie II wojny światowej upamiętniają ten cud. Po wojnie żaden prokurator nigdy nie zajął się sprawą ludzi służących w kommandzie Rauffa. Mohammad Amin al-Husajni, który by się radował, gdyby armie Rommla kiedykolwiek dotarły do Tel Awiwu i Jerozolimy, był teraz gorzko rozczarowany pogromem hitlerowskiej armii w Afryce. Rauff miał okazję do zrealizowania swojego zbrodniczego planu w Tunezji na ograniczoną skalę. Dokonał tego z minimalnym udziałem Arabów. Do wielkiego powstania arabskiego nigdy nie doszło469. Niemniej jednak podczas gdy północnoafrykański teatr działań wojennych został zamknięty, inny otworzył się na przeciwległym brzegu Morza Śródziemnego. Wkrótce mufti miał kontynuować swój dżihad w kontrolowanym przez Niemców, marionetkowym państwie chorwackim.

Wiosną 1943 roku mufti stał się naprawdę znaczącą postacią. W marcu gazeta NSDAP „Völkischer Beobachter”, chcąc uczcić urodziny Proroka, poświęciła swoją pierwszą stronę relacji z wykładu, jaki mufti wygłosił w Islamisches Zentral-Institut: „Apel wielkiego muftiego przeciwko śmiertelnym wrogom islamu. Arabowie będą walczyć o swoją wolność po stronie osi”470. Przemówienie al-Husajniego przeczytał i zweryfikował wcześniej minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop. Dziennikarz „Beobachtera” opisywał wielkiego muftiego jako „jedną z największych osobistości świata islamskiego, stojącą na czele walki palestyńskich Arabów przeciwko napływającemu Żydostwu”. Artykuł ten wyraźnie pokazuje, iż po dwóch latach, jakie minęły od jego ucieczki z Bagdadu, al-Husajni całkowicie przyswoił sobie język III Rzeszy. Panarabski nacjonalista zmienił się w antysemitę. Ze swojej berlińskiej ambony wielki mufti deklarował: „światowe Żydostwo prowadzi dziś armie alianckie w kierunku otchłani demoralizacji i zniszczenia, tak jak to robiło w czasach Proroka (...). Żydzi i ich sojusznicy: Anglicy, Amerykanie i bolszewicy, to zagorzali wrogowie muzułmanina”471. Siedzący na eksponowanym miejscu wśród zgromadzonych minister propagandy Goebbels przytaknął i uśmiechnął się. Szef werbunku Himmlera, „wszechmogący” Gottlob Berger, z zainteresowaniem obserwował, jak przebywający na uchodźstwie mufti zyskuje na znaczeniu. Był przekonany, że mufti może zrobić dla Rzeszy więcej niż tylko wygłaszać rasistowskie kazania. Na początku marca 1943 roku Berger wezwał wielkiego muftiego do swojej siedziby. Planował dla niskiego wzrostem muzułmańskiego duchownego specjalną i być może niebezpieczną misję. W przeciwieństwie do Himmlera Bergerowi nie zależało na zrozumieniu mądrości Proroka. Zamiast tego martwił go pogarszający się stan bezpieczeństwa na rozległych terenach okupowanej Europy. Na początku 1943 roku wojska radzieckie rozbiły niemiecką 6. Armię. Przeciwko siłom Hitlera na froncie wschodnim i na Bałkanach powstała nowa fala partyzantów, podbudowana tym oszałamiającym obrotem wydarzeń. Nowe armie partyzanckie były lepiej wyszkolone i wyposażone, otrzymywały większe wsparcie i, co najważniejsze, miały większą motywację. W zimnych wiatrach wiejących w ruinach Stalingradu wyczuwały zapach zwycięstwa. Niemniej jednak na terenie całej okupowanej Europy i w Związku Radzieckim odradzające się armie partyzanckie były osłabione przez bratobójcze walki. Nie lepiej się działo w byłym Królestwie Jugosławii. W chwili kiedy Berger wezwał muftiego z jego willi w berlińskiej dzielnicy Tiergarten, niemiecka południowo-wschodnia flanka mająca chronić wybrzeże adriatyckie przed atakiem ze strony aliantów zmieniła się w ropiejącą ranę. W następstwie inwazji niemieckiej w kwietniu 1941 roku marionetkowy reżim ustaszy Ante Pavelicia rozpętał przerażającą kampanię wymierzoną przeciwko „obcym”: Żydom i Serbom. W okupowanej Serbii, rządzonej przez innego niemieckiego quislinga, armia hitlerowska przy minimalnym wsparciu SS okazała się równie zbrodnicza. Przed 1942 rokiem wymordowano większość jugosłowiańskich Żydów i dziesiątki tysięcy Serbów. Serbska rewolta wybuchła niezależnie od tego, że Hitler ogłaszał zwycięstwo. Niemniej jednak wojnę partyzancką z niemieckim okupantem osłabiały wewnętrzne walki między rojalistycznymi czetnikami dowodzonymi przez Dragoljuba „Dražę” Mihailovicia i wspieraną przez Sowietów partyzantką kierowaną przez Josipa Broza-Titę. Czetnicy walczyli ze swoimi rodakami Serbami, łącząc czasami siły z niemieckim okupantem. Pomimo owych morderczych sporów od wiosny 1943 roku serbscy partyzanci dzięki wsparciu aliantów nieustannie spuszczali lanie Niemcom i ich kolaborantom. W lipcu 1941 roku prowadzenie Bandenbekämpfung (wojny z bandytami) powierzono Himmlerowi i SS. Wspólnie z Bergerem utworzył on na Bałkanach liczne bataliony w rodzaju Schuma oraz 7. Ochotniczą Dywizję Górską SS „Prinz Eugen”. Miały one zdławić partyzancką rewoltę. Coraz bardziej męcząca flanka śródziemnomorska stała się dla Niemców

strategicznym koszmarem, na którego zakończenie najwyraźniej nie mieli pomysłu. Berger i Himmler zwrócili się więc do innej, znajdującej się w stanie oblężenia społeczności, aby broniła interesów Rzeszy. Bośniaccy Muzułmanie nie są ludem „semickim”, tak jak Żydzi czy Arabowie, i dlatego też w niewielkim stopniu lub też wcale nie interesowali się doktryną panarabizmu. Podobnie jak ich serbscy i chorwaccy sąsiedzi są południowymi Słowianami i mówią tym samym językiem co oni. Wielki mufti Jerozolimy niewiele znaczył dla ich zajmującej się sobą społeczności. Pod koniec XIV wieku Bośnia i Hercegowina stały się wyznaczonymi prowincjami granicznymi albo „paszalikami” imperium osmańskiego, a wielu południowych Słowian zostało „zislamizowanych”. Na rozległych ziemiach sułtana przejście na islam było łatwizną. W świecie islamskim państwo i wiara były ze sobą nierozerwalnie związane, a drzwi meczetów stały otworem przed bogactwem i wysoką pozycją. Niemniej jednak osmańscy władcy i ich słowiańscy konwertyci na Bałkanach tolerowali inne wyznania w stopniu, na jaki zezwalał Koran. W Sarajewie i innych osmańskich bastionach na Bałkanach Żydzi, chrześcijanie i muzułmanie przez wiele stuleci żyli ze sobą w zgodzie. Stosunek do Żydów w katolickiej Chorwacji był wyraźnie mniej tolerancyjny. Kiedy w XVIII wieku imperium osmańskie zaczynało słabnąć, bośniaccy Muzułmanie uciekli w coś, co opisuje się jako „odrębność mentalno-kulturową”. Kiedy w 1878 roku kongres berliński przyznał Bośnię i Hercegowinę Habsburgom, byli przerażeni. Bośniaccy Muzułmanie w naturalny sposób obawiali się zmian, jakie mogłoby wprowadzić państwo katolickie. Wielu uciek­ło do Turcji. Tyle że Austriacy, stosując politykę „dziel i rządź” – co w ich sytuacji zrobiłoby każde mocarstwo imperialne – nie mieli zamiaru niepokoić swoich nowych muzułmańskich poddanych. Przez stulecia, które minęły od czasu przejścia Bośniaków na islam, wzbudzali oni złość w katolickich Chorwatach i prawosławnych Serbach. Jednak bardziej jako wspólnota wiernych niż grupa etniczna bośniaccy Muzułmanie wykazywali umiarkowane zainteresowanie nacjonalistyczną namiętnością, która zawładnęła sercami i umysłami mieszkańców Serbii i Chorwacji. Muzułmanom dobrze się powodziło pod rządami Austriaków, obawiali się jednak coraz bardziej agresywnych Serbów i sfrustrowanych Chorwatów. Kiedy w 1914 roku wybuchła wojna, Bośniacy zwrócili się przeciwko Serbom. Utworzyli milicję, Schutzkorps, która jako sojusznik mocarstw ententy w imieniu Austriaków miała walczyć z serbską armią. Wybrali stronę, która poniosła klęskę. Wraz z upadkiem imperiów habsburskiego i osmańskiego Bośniacy stracili wszystkich przyjaciół. W nowej Jugosławii czuli się niepewnie i zmarginalizowani. Starszemu pokoleniu nie podobała się utrata dobrobytu i przywilejów. Wiosną 1941 roku państwa osi, Niemcy i Włochy, postawiły ultrareakcyjnego Chorwata Ante Pavelicia na czele nowego marionetkowego państwa chorwackiego. Zgodziły się też na jego żądania przyłączenia Bośni i Hercegowiny do Chorwacji, kładąc tym samym kres niepodległościowym aspiracjom Muzułmanów. Wielu z nich poparło Chorwację w wojnie z Serbią, a część wstąpiła do szwadronów śmierci ustaszy. Pavelić robił wszystko, co mógł, żeby zdobyć względy Muzułmanów, nazywając ich „kwiatem Chorwacji”. Chorwac­kie oddziały ustaszy dbały o to, żeby ich muzułmańscy towarzysze byli wyraźnie widoczni podczas ataków na serbskie wioski, za co Serbowie brali odwet, na­padając na wioski muzułmańskie. Niemiecka inwazja wprawiła w ruch krwawe koło zemsty za zemstę, zbrodni za zbrodnię. Na wiosnę 1942 roku religijni i polityczni przywódcy bośniackich Muzułmanów mieli już dość. Uważali się za nieszczęśliwe ofiary nie nazistowskiej agresji, lecz wojny domowej. Czuli się w pułapce, między serbskim młotem a chorwackim kowadłem. Niemiecki garnizon, mocno uszczuplony po wysłaniu żołnierzy na front wschodni, wydawał się bardziej obserwatorem niż prowokatorem.

Jako że Bośniacy czule spoglądali wstecz na „złoty wiek” panowania Austriaków, wielu z nich skłaniało się ku szukaniu „niemieckojęzycznej” pomocy. Niemieckie władze wysyłały im przychylne sygnały, zwłaszcza gdy proniemieccy Muzułmanie pomogli stworzyć chorwacki legion walczący na froncie wschodnim. W zamian za to Niemcy nie pozwolili Włochom na rozmieszczenie wojsk w Sarajewie będącym wówczas, jak i dziś, bastionem Muzułmanów, okazując tym samym swoje promuzułmańskie sympatie472. Strategia ta sprawdzała się. 1 listopada 1942 roku ugrupowanie muzułmańskie nazywające siebie Komitetem Ludowym [lub Narodowym] wysłało memorandum „do Jego Ekscelencji Adolfa Hitlera”. Chociaż nie zostało ono podpisane, jego głównym autorem był najprawdopodobniej Mohammad Pandža, znany teolog, który przetłumaczył Koran na bośniacki (a dokładniej na dialekt serbsko-chorwacki), i czołowa osobistość Reis-ul-Ulemy, muzułmańskich władz Sarajewa. Pandža był w dobrych stosunkach z oficerem SS Karlem von Kremplerem, który najpewniej zachęcił go do zwrócenia się z apelem do Rzeszy473. Komitet tłumaczył, iż po inwazji niemieckiej bośniaccy Muzułmanie mają nadzieję na uzyskanie autonomii pod niemieckim „zwierzchnictwem” i oczekują jej. Skarżyli się, że zamiast tego „szalony” reżim Pavelicia siłą zagarnął Bośnię i Hercegowinę, ignorując wszystkie wezwania Muzułmanów do przyznania im choćby najbardziej ograniczonej autonomii. Twierdzili, iż bataliony ustaszy noszących fezy przeprowadzały ataki na serbskie wioski, celowo prowokując akcje odwetowe wymierzone w Muzułmanów, którzy nie posiadali środków, aby móc się bronić. Memorandum z 1 listopada pokazuje niedojrzałość bośniackiego nacjonalizmu. Komitet nie domagał się autonomii, lecz nostalgicznego powrotu do statusu, jakim Bośnia cieszyła się po 1878 roku w ramach cesarstwa austro-węgierskiego. Proponował też nowy organ administracji bośniackiej z siedzibą w Sarajewie, na którego czele stanęłaby wskazana przez Hitlera osoba: „wybrana wyłącznie przez ciebie, nasz Führerze”. W celu zapewnienia muzułmańskiej hegemonii w Bośni i Hercegowinie komitet służalczo proponował podniesienie Legionu Muzułmańskiego utworzonego przez majora Muhameda Hadžiefendicia do rangi Gwardii Bośniackiej wchodzącej w skład Wehrmachtu, który miał dostarczyć oddziałom bośniac­kim broń, zaopatrzenie i wyszkolić je. W ostatnich akapitach komitet bezpośrednio nawiązał do niemieckich obsesji rasowych: Mamy gotyckie pochodzenie, które łączy nas z narodem niemieckim (...). Islam ma wiele wspólnego z naszą starą gotycką religią (...). W 1463 roku powitaliśmy Turków jako wybawców, albowiem Serbowie, Chorwaci i Węgrzy chcieli nas zniszczyć (...). Podczas I wojny światowej z Niemcami łączyły nas więzy krwi, a z Turcją wiara w islam i historia. Dla naszych braci krwi, Niemców, my, Muzułmanie, mieliśmy być mostem łączącym Zachód z islamskim Wschodem474. Bośniaccy Muzułmanie byli Hitlerowi zupełnie obojętni. Pogardzał on ich historią. Nie kłopotał się więc odpowiedzią na ten służalczy list. Część personelu konsulatu niemieckiego w Zagrzebiu, na przykład generał Edmund Glaise von Horstenau, sympatyzowała z bośniackimi Muzułmanami i współczuła ich niedoli. Generał uważał jednak, iż są zbyt blisko związani z reżimem Pavelicia, do którego czuł odrazę. Himmler widział to inaczej. Wkrótce po tym, jak memorandum zaczęło krążyć po Berlinie, oficer SS Rudolf Treu odbył spotkania z przywódcami muzułmańskimi i przesłał Himmlerowi pilny raport. Ostrzegał go w nim, że choć na razie Muzułmanie są przychylnie nastawieni do Niemiec, nie można wykluczyć, iż wielu z nich zwiąże się z jugosłowiańskimi partyzantami czy nawet z aliantami. To było niepokojące. Himmler działał szybko i według dokumentów SS zaledwie kilka tygodni po przeczytaniu raportu Treua podjął decyzję o utworzeniu Bośniackiego Muzułmańskiego SS. Skompletowanie personelu biura werbunkowego w Zagrzebiu powierzył Arthurowi Phlepsowi, dowódcy 7. Ochotniczej Dywizji Górskiej SS „Prinz Eugen”.

Szybka reakcja Himmlera na usilne prośby bośniackich Muzułmanów rzuca dużo światła na jego perspektywiczne myślenie o przyszłym państwie SS. Według historyka George’a H. Steina „Handschar” była „pierwszą formacją Waffen SS utworzoną niezależnie od czynników rasowych i etnicznych”475. Jeśli przyjrzymy się bliżej dowodom, okaże się, że teza ta jest pozbawiona sensu. Himmler nie uważał Bośniaków za Słowian. Podobnie jak na przykład wierzył, że Estończyków „nie da się odróżnić od Niemców”, godził się z twierdzeniem po raz pierwszy wyrażonym przez chorwackich etnologów, a także autorów memorandum, jakoby bośniaccy Muzułmanie byli ludem „gockim” wywodzącym się od starożytnych Persów. Innymi słowy: byli Aryjczykami. Według Himmlera pochodzenie rasowe wielu narodów muzułmańskich tłumaczyło ich tradycję wojowniczości kontrastującą z judeochrześcijańską „miękkością”. Powiedział on Goebbelsowi, że „islam (...) obiecuje niebo tym [muzułmanom], którzy walczą i zginą w walce: bardzo praktyczna i atrakcyjna wiara dla żołnierzy”476. Dokładnie to samo przekonanie leży u podstaw współczesnego fundamentalizmu islamskiego. 6 grudnia 1942 roku Himmler uzbrojony w te przydatne fantazje spotkał się z Hitlerem, żeby omówić ideę bośniackiej dywizji muzułmańskiej. Wojskowym uzasadnieniem pomysłu, które przedstawił, było to, że nowa dywizja wspomoże 7. Ochotniczą Dywizję Górską SS „Prinz Eugen” w walce ze wspieraną przez ZSRR partyzancką armią Tity, która zagrażała wówczas etnicznie niemieckim społecznościom zamieszkującym ważny region Srem, „spichlerz Chorwacji”. Niemcy rozpaczliwie potrzebowali zboża, dlatego musieli bronić żyznych ziem Sremu. Dla Hitlera zapewnienie Niemcom chleba stanowiło pragmatyczny powód do przemyślenia na nowo strategii na Bałkanach – cokolwiek inną motywację niż fantazje Himmlera na temat werbunku „islamskich wojowników”. Pod koniec spotkania Hitler odmówił jednak podjęcia natychmiastowej decyzji. Wiedział, że chorwacki rząd będzie się zawzięcie sprzeciwiał jakiejkolwiek sugestii na temat autonomii Bośniaków. Führer nie miał żadnego interesu w tym, żeby denerwować jak dotąd uległego Poglavnika Ante Pavelicia. Dla Himmlera wykręt Hitlera nie stanowił poważnej przeszkody i w styczniu 1943 roku trwały gorączkowe rozmowy między SS a Siegfriedem Kaschem, przychylnie nastawionym do Pavelicia niemieckim posłem w Zagrzebiu. Himmler darzył Pavelicia niewielkim szacunkiem. Ostatecznie miał on przecież być władcą klienckim. 13 stycznia w Wilczym Szańcu odbyła się kolejna narada i tym razem Hitler przystał na utworzenie nowej Bośniackiej Muzułmańskiej Dywizji SS. „Mam nadzieję dotrzeć do ludzi – pisał Himmler do niemieckiego pełnomocnika Glaisego von Horstenau – stojących obok państwa chorwackiego i posiadających długą tradycję przywiązania do Rzeszy, które możemy wykorzystać militarnie”. Przez „Rzeszę” Himmler rozumiał w tym przypadku nieistniejące już cesarstwo habsburskie. Błędnie uważał, że Bośniacy służyli w armii austro-węgierskiej. Dokładnie tego samego argumentu użyje później w tym samym roku, kiedy rozpocznie rekrutację Ukraińców w starej austriackiej prowincji Galicja. Niemieccy przedstawiciele SS w Zagrzebiu musieli teraz uspokajać Pavelicia, który ostro sprzeciwiał się wszelkim „autonomistycznym” ustępstwom wobec bośniackich Muzułmanów. Himmler powinien był rozumieć chorwac­ki dylemat: uzbrajając grupę separatystów, ryzykujesz, że przekształci się ona w nacjonalistyczną milicję, a Poglavnik rozpaczliwie chciał, żeby Bośnia i Hercegowina pozostała częścią NDH. Glaise von Horstenau ostrzegał Himmlera: „[Chorwaci] widzą to jako niebezpieczny cios w ich fałszywie pojmowane zjednoczone, narodowe państwo chorwackie”. Chcąc udobruchać Pavelicia, Hitler wysłał do niego Ribbentropa, który, przypomnijmy, w 1941 roku popierał niepodległość Chorwacji. Minister spraw zagranicznych wydał Kaschemu polecenie, aby ten udał się z powrotem do Pavelicia i przekazał jego słowa: „wrogiem należy zająć się z możliwie największą siłą. Utworzenie owej dowodzonej przez

Niemców dywizji leży w najlepszym interesie wspólnego wysiłku wojennego. Mam nadzieję, że Poglavnik się z tym zgodzi”. Ku wielkiemu zdenerwowaniu Ribbentropa Poglavnik oczywiście się nie zgodził. Mógł zresztą zostać zachęcony do oporu wobec apelu Ribbentropa przez samego Kaschego, żarliwego wielbiciela zbrodniczego reżimu ustaszy. Vjekoslav Vrančić, jeden z najbliższych doradców Pavelicia, powiedział swojemu muzułmańskiemu przyjacielowi: „Nie możemy odpowiedzieć »nie« na prośbę Niemców, ale możemy sprawić, że im się nie uda. Pozwolenie Niemcom na utworzenie bośniac­kiej dywizji w Bośni (...) będzie jednoznaczne z utratą Bośni”477. Pavelić wyszedł z kontrpropozycją: chorwacką dywizją SS, w której będą służyć zarówno Muzułmanie, jak i katoliccy Chorwaci. Kadrę oficerską stanowiliby Chorwaci, a komendy wydawano by w niej w serbsko-chorwackim. Niemcy odmówili. Rozmowy po raz kolejny utknęły. Wyczuwając następny upokarzający impas, Ribbentrop w pośpiechu wyjechał. Tylko Hitler mógł dokonać przełomu. Chorwacja była w zasadzie suwerennym państwem narodowym i sojusznikiem Rzeszy. Hitler był jednak nieporuszony ani dokonaniami chorwackich żołnierzy na froncie wschodnim, ani tamtejszymi partyzantami działającymi na własnym podwórku. Naciskał więc teraz na SS, żeby natychmiast kontynuowała tworzenie muzułmańskiej dywizji niemającej związku ze skompromitowanymi milicjami „chorwackimi”. W lutym Phleps poleciał do Zagrzebia, żeby ustalić szczegóły z rządem chorwackim reprezentowanym przez dr. Mladena Lorkovicia, ministra spraw zagranicznych. Phleps był zdumiony, widząc, iż najwyraźniej Lorković postanowił walczyć z Himmlerem o wszystko. Teraz zgadzał się wyłącznie na „ustaszowską dywizję SS”. Jedynym ustępstwem, na jakie był gotowy, pozostawało nadanie pułkom regionalnych nazw – jeden z nich miał się nazywać „Bosna”. Phleps stanowczo odrzucił propozycje Lorkovicia i udał się po radę do Himmlera, który nie brał pod uwagę żadnego kompromisu z rządem ustaszy. Phleps wrócił zatem do Zagrzebia, żeby spotkać się z samym Paveliciem, który przyszedł na spotkanie ze swoim mdłym zastępcą dr. Džafer-begiem Kulenoviciem, deklarującym się jako „Chorwat wyznający wiarę muzułmańską”. Pavelić po raz kolejny odmówił pójścia na ustępstwa. Phleps, który nie krył zdumienia tym, iż Poglavnik nadal ma czelność opierać się Reichsführerowi SS, gwałtownie wyszedł ze spotkania, trzaskając drzwiami. W marcu wydawało się, że Himmler przymknął oko. Po kolejnych rozmowach (tym razem bez Phlepsa) zgodził się na powstanie Ochotniczej Chorwackiej Dywizji SS, którą miały utworzyć wspólnie rząd chorwacki i Waffen SS. Komendy miały być w niej wydawane po niemiecku. Wyglądało na to, że Pavelić wygrał. Jak zatem doszło do tego, że ostatecznie Himmler miał swoją bośniacką dywizję muzułmańską, której chciał od samego początku? Odpowiedź jest prosta: zostawił porozumienie zawarte z rządem chorwackim na boku i wydał Phlepsowi polecenie rozpoczęcia w Bośni kampanii werbunkowej, skierowanej wyłącznie do Muzułmanów. W tym właśnie momencie, wiosną 1943 roku, Berger i Himmler zwrócili się o pomoc do wielkiego muftiego. Dobrze wybrali moment. Wielki mufti wciąż toczył walkę ze swoim rywalem w Berlinie, Raszidem Alim al-Gailanim, i był gorzko rozczarowany wycofaniem się Niemców z Afryki Północnej oraz wspomnieniem kommanda Walthera Rauffa. Nie mógł się doczekać podjęcia akcji przeciwko Żydom i ich rzekomym sojusznikom, Brytyjczykom. Miał świadomość, że znienawidzeni przez niego Brytyjczycy wspierają na Bałkanach komunistyczną partyzantkę Tity. Zatem nowa dywizja SS stwarzała okazję do walki z dwoma śmiertelnymi wrogami jednocześnie. 24 marca Berger i Phleps spotkali się z muftim w jego berlińskiej willi. Tydzień później, 30 marca, odwieziono go na lotnisko Tempelhof, skąd specjalny samolot zabrał go do Sarajewa. Rozpoczęła się jego bośniacka krucjata. W kazaniu wygłoszonym w przeddzień wyjazdu mówił: „Serca wszystkich muzułmanów muszą być dzisiaj z naszymi islamskimi braćmi w Bośni, którzy zmuszeni są cierpieć tragiczny los. Są prześladowani przez serbskich i komunistycznych

bandytów, otrzymujących wsparcie z Ang­lii i Związku Radzieckiego”478. Wielkiego muftiego traktowano w Bośni jak sułtana. Po przybyciu do Sarajewa jego gospodarze umieścili go w okazałym pałacu byłego gubernatora austriackiego. To w nim 28 czerwca 1914 roku zmarł od ran zadanych przez bośniackiego zamachowca Gawriłę Principa austriacki arcyksiążę Franciszek Ferdynand. „Mufti był osobowością robiącą wyjątkowe wrażenie – wspominał oficer SS Balthasar Kirchner. – Jego rudawoblond broda, spokojne ruchy [sic], pełne wyrazu oczy i charyzmatyczny wyraz twarzy sprawiają, że wygląda bardziej jak filozof niż rewolucjonista”479. Wydawało się, że ochroniarz muftiego, Beduin, nigdy nie śpi, nie je ani nie odpoczywa. Według niemieckiego konsula dr. Maxa Winklera: „Wierni widzieli [w muftim] prawdziwego muzułmanina; poważano go jako potomka Proroka. Witali go przyjaciele ze studiów teologicznych w Kairze i pielgrzymki do Mekki [hadżu]”. Kirchner wspominał, że mufti „zachowywał rezerwę” w kwestii „walki z bolszewizmem”. „Jego największymi wrogami byli żydowscy osadnicy w Palestynie i Anglicy”. Prawdopodobnie nie do końca pojął on, że Niemcy uważali bolszewików i Żydów za jednych i tych samych. Mufti wygłosił kazanie w głównym sarajewskim meczecie, w którym wzywał Muzułmanów do poparcia Niemców i „chwycenia za broń u ich boku”. Jego tournée zarządzała SS, ale al-Husajni chciał również działać na rzecz własnych celów. Glaise von Horstenau wyjaśniał później Himmlerowi, że był on zaangażowany w utworzenie „Stanów Zjednoczonych Islamu, rozciągających się od Maroka po Bośnię”, oraz w zniszczenie syjonizmu. Jego rada dotycząca „chwycenia za broń” świadczy o tym, że miał nadzieję, iż werbunek Muzułmanów do SS w równym stopniu popchnie do przodu jego własny dżihad co krucjatę Hitlera. 12 maja, po zakończeniu swojego triumfalnego objazdu, mufti spotkał się z Himmlerem w berlińskiej siedzibie SS i poczynił wiele zdumiewająco naiwnych propozycji. Chciał umowy stanowiącej, iż zadaniem nowej dywizji SS musi być ochrona muzułmańskich rodzin „jej ochotników”. Dlatego też jego zdaniem dywizja nigdy nie mogła zostać wysłana poza granice Bośni i Hercegowiny. Oficerowie musieli być Muzułmanami, a SS nie wolno było kaperować ludzi z Legionu Muzułmańskiego Hadžiefendicia, który powinien zostać nietknięty480. Himmler grzecznie go wysłuchał, jednak odmówił podjęcia decyzji. 19 maja podpisał on jednak z muftim formalne porozumienie gwarantujące obecność imamów i powierzające im prowadzenie ideologicznego szkolenia rekrutów. Oznaczało to, że bośniaccy rekruci nie mieli otrzymywać „politycznych” instrukcji od oficerów SS, tylko od duchownych wyznaczonych przez muftiego481. Jak później zobaczymy, Himmler wykorzysta imamów al-Husajniego do własnych celów. Co się zaś tyczy konkretnych propozycji muftiego, oficjalną odmowę pozostawił Bergerowi. Mufti nie był już niezbędny. Miał odgrywać rolę figury: był naganiaczem, a nie szefem przedstawienia. Pomimo że mufti wywarł wrażenie na bośniackiej społeczności muzułmańskiej, kampania werbunkowa wśród Bośniaków wystartowała nie najlepiej. Do połowy kwietnia zgłosiło się zaledwie 8 tys. mężczyzn. Berger liczył zaś na dużo więcej niż 30 tys. Uznając ten wynik za upokarzający, Himmler musiał wreszcie przyznać się do błędu. Natychmiast poleciał do Zagrzebia, aby ogłosić, iż katoliccy Chorwaci również mogą być przyjmowani jako rekruci, pod warunkiem że liczba Muzułmanów będzie większa od katolików w proporcji 10:1. Nawet i to było trudno osiągnąć. Ostatecznie przyjęto niespełna 3 tys. katolików, co nijak się miało do proporcji, których żądał Himmler. Choć szef SS w końcu wygrał tę bitwę, częste zmiany nazwy owej dywizji SS wyraźnie świadczą o tym, że werbunek do niej był strategicznym nonsensem: nazwa Kroatische SS-Freiwilligen-Division (Chorwacka Ochotnicza Dywizja SS) została poprawiona na Kroatische SS-Freiwilligen-Gebirgs-Division (Chorwacka Ochotnicza Górska Dywizja SS), a następnie na SS-Freiwilligen-Bosnien-Herzegowina-Gebirgs-Division (Kroatien)

albo 13. SS-Freiwilligen-Bosnien-Herzegowina-Gebirgs-Division (Kroatien). Dopiero w maju 1944 roku Niemcy zdecydowali się na 13. Waffen-Gebirgs-Division der SS „Handschar” (kroati­sche Nr. 1) – 13. Górska Dywizja SS „Handschar” (1. Chorwacka). Rekruci przysięgali na wierność zarówno Hitlerowi, jak i Ante Paveliciowi jako głowie państwa chorwackiego. Muzułmańska dywizja SS nie miała się nigdy pozbyć tytularnego związku z marionetkowym państwem Hitlera. Ponieważ czuł porażkę poniesioną w starciu z Paveliciem, Himmlerowi tym bardziej zależało na nadaniu nowej dywizji charakteru bardziej bośniac­kiego. Handschar (pisownia niemiecka) pochodzi od chorwackiego słowa handžar (po turecku hancar) oznaczającego bośniacki nóż bojowy. Podstawowy mundur żołnierzy tej jednostki był koloru szarozielonego ze specjalną naszywką na kołnierzu przedstawiającą scimitar (Handschar) i swastykę. Znajdująca się na drugiej ręce tarcza z barwami narodowymi przedstawiała biało-czerwoną chorwacką szachownicę. Jak gdyby dla odwrócenia uwagi, zamiast zwyczajowych czapek polowych Himmler nakazał rekrutom nosić najbardziej malownicze z nakryć głowy – fezy. Były one wykonane z gniecionego filcu i ozdabiały je zarówno Hoheitszeichen (niemiecki orzeł ze swastyką), jak i czaszka ze skrzyżowanymi piszczelami SS. Całości dopełniał ozdobny frędzel. (W rzeczywistości wydawano dwa rodzaje fezów: jeden szarozielony i drugi w kolorze ciemnoczerwonym482). Owe bardzo rzucające się w oczy obowiązkowe fezy wyraźnie podkreślały muzułmański etos i tożsamość dywizji, a jednocześnie jej przywiązanie do Rzeszy. Chcąc zadowolić muftiego, Himmler obiecał też, że muzułmańscy rekruci będą żywieni zgodnie z zasadami muzułmańskiej diety i, co najważniejsze, będą mieli swoich dywizyjnych imamów. Rekruci nie do końca pozostawali islamskimi wojownikami. W niepublikowanych wspomnieniach niemiecki oficer Wilhelm Ebeling, cytowany przez historyka George’a Lepre’a, pisze: „większość była uboga i niepiśmienna (...). Trudno było uzyskać od nich dane osobowe, albowiem wielu nie wiedziało, ile ma lat, musieliśmy szacować. Niektórzy mieli kilka żon. W takich przypadkach należało określić, która z nich ma otrzymywać świadczenia wojskowe”. Według innego oficera SS powszechna była wśród nich gruźlica, epilepsja i inne groźne choroby, wobec czego „dużej liczby kandydatów nie można było przyjąć”. Erich Braun wspomina, że „przybyli oni w ubraniach, których po prostu nie sposób opisać. Kiedy otrzymali nowe mundury SS, byli niezmiernie urado­wani (...). Niektórzy z nich sprzedawali swoje dopiero co otrzymane mundury na czarnym rynku. Następnego dnia meldowali się, jakby byli nowi”483. Po powrocie z Bośni mufti zapewnił Himmlera, iż wielu Muzułmanów służyło w armii austriackiej. Jednak kiedy ruszyła rekrutacja, dla werbowników SS stało się jasne, że większość opowiadających o swoim wojskowym doświadczeniu była po prostu zniedołężniała. Niedobór rekrutów nadających się na oficerów niósł ze sobą dwojakie konsekwencje. Po pierwsze, Niemcy musieli awansować większy odsetek katolickich Chorwatów niż bośniackich Muzułmanów. Po drugie, Berger został zmuszony do przeniesienia nadzwyczaj dużej liczby oficerów niemieckich i etnicznie niemieckich z dywizji SS „Prinz Eugen”, aby mogli oni utworzyć korpus oficerski nowej jednostki. Himmler zapewnił muftiego i innych przywódców muzułmańskich w Bośni, a także chorwacki rząd, iż dywizja „Handschar” odbędzie szkolenie i zostanie rozmieszczona w Chorwacji, a dokładnie w obozie Zemun nad rzeką Duną, na południowy wschód od Nowego Sadu. Ale 6 czerwca 1943 roku nie dotrzymał obietnicy, co miało przynieść zgubne konsekwencje. W tym czasie Phleps powrócił do uszczuplonej dywizji SS „Prinz Eugen”, a dowódcą dywizji SS „Handschar” został mianowany inny Austriak, SS-Standartenführer Herbert von Obwurzer. Później objął on dowództwo łotewskiej 15. Dywizji Grenadierów SS. Ten wysoki, apodyktyczny i choleryczny Austriak był doświadczonym „łowcą bandytów” i nie miał

wątpliwości, że jego zadaniem będzie uczynienie z bośniackich Muzułmanów bezwzględnych wojowników do walki z partyzantką. Niemieckie władze okupacyjne z coraz większym niepokojem meldowały o stałym odpływie młodych Bośniaków do jugosłowiańskich sił powstańczych. Żeby zatem odizolować muzułmańskich rekrutów, von Obwurzer namówił Bergera do ulokowania „Handscharu” w bezpiecznym miejscu. Można byłoby się spodziewać, że dowództwo Waffen SS przeniesie dywizję do niemieckiego obozu szkoleniowego, na przykład do Wildflecken pod Frankfurtem. Zamiast tego Berger wydał von Obwurzerowi rozkaz wyjazdu jego dywizji SS do południowej Francji. Wśród falistych wzgórz i wiosek Pirenejów Środkowych niemieccy oficerowie SS, tacy jak Gerhard Kretschmer i Anton Wolf, mieli przekuć góralskich chłopców z Bałkanów w esesmanów. Większość niemieckich oficerów przydzielonych do „Handscharu” gardzi­ła młodymi Bośniakami, którzy zaciągnęli się do elitarnej Waffen SS. Także między niemieckimi dowódcami stosunki nie układały się najlepiej. 23 lipca von Obwurzer przybył do francuskiego miasteczka Mende i natychmiast doszło do kłótni między nim a innym Austriakiem Erichem Braunem. Himmler nie lubił Obwurzera i wieści o tej różnicy zdań zmusiły go do działania. Kiedy rozmyślał o zastępstwie, jego pierwszy wybór padł na Hermanna Fegeleina, który w lipcu 1941 roku dowodził kawalerią SS na bagnach Prypeci. Ostatecznie zdecydował się jednak, wyjątkowo osobliwie, na mało znanego pułkownika Wehrmachtu Karla-Gustava Sauberzweiga. Sauberzweig był Prusakiem ze starej szkoły, który podczas I wojny światowej stracił oko. Do chwili objęcia dowództwa nad dywizją SS „Handschar” był pod względem fizycznym wrakiem człowieka. Nie mówił po serbsko-chorwacku, nigdy nie próbował się go nauczyć. Nigdy wcześniej nie służył też na Bałkanach ani w Gebirgs-Division (dywizji górskiej). Miał jednak reputację skutecznego oficera (jego przydomek brzmiał Schnellchen – szybki) i według raportów był bardzo lubiany przez swoich oficerów i żołnierzy. 9 sierpnia Sauberzweig przybył do Mende, żeby objąć dowództwo nad dywizją „Handschar”. Mówiło się, że nazywał Bośniaków „swoimi dziećmi”. Tyle że nowa wojskowa rodzina Sauber­zweiga nie miała być szczęśliwa. Tymczasem Berger poleciał do Zagrzebia w celu pozyskania większej liczby rekrutów dla „Handscharu”. Dywizja ta wciąż nie miała pełnego stanu osobowego. Podczas spotkania z ministrem spraw zagranicznych Lorkoviciem Berger nalegał, żeby z chorwackich sił zbrojnych zwolniono wszystkich Muzułmanów, którzy zasililiby dywizję „Handschar”. Szef werbunku SS, będący mężczyzną o silnej osobowości, postawił na swoim i wkrótce 3 tys. nowych rekrutów jechało pociągami na szkolenie do Francji. Groźby Bergera wstrząsnęły Lorkoviciem. W Sarajewie przywódcy społeczności muzułmańskiej gorzko skarżyli się na podstępną Waffen SS, która nie tylko zabrała młodych mężczyzn z ich wiosek i gospodarstw, ale też wysłała ich do innego, dalekiego kraju. Ich domom i rodzinom groziło teraz śmiertelne niebezpieczeństwo, albowiem latem 1943 roku między Niemcami i partyzantami, a także między czetnikami i komunistami wybuchła bezlitosna i okrutna wojna, która zamieniła byłą Jugosławię w rzeźnię. Zbrodnicza działalność dowodzonej przez Phlepsa dywizji SS „Prinz Eugen” tylko pogorszyła sytuację, co poniewczasie przyznał nawet sam Himmler. W lipcu batalion „Prinz Eugen” wkroczył do muzułmańskiej wioski Košutica, gdzie znalazł szczątki martwego esesmana. Zemsta była natychmiastowa i bezlitosna. Esesmani, wszyscy będący etnicznymi Niemcami z Banatu, zebrali mieszkańców wioski na placu i otworzyli ogień z karabinów maszynowych, zabijając 40 kobiet, dzieci i starców. Jak się okazało, wśród zabitych byli ojcowie, żony, córki i synowie żołnierzy, którzy właśnie przechodzili szkolenie we Francji484. Pogłoski o zbrodni szybko dotarły do mężczyzn służących w „Handscha­rze”. Przysięgali

wierność Hitlerowi i rządowi chorwackiemu. W zamian za to stosowana przez dowódcę SS Phlepsa taktyka „doszczętnego zniszczenia” zabrała im ukochanych członków rodzin. Himmler wylał kilka krokodylich łez i pouczył Phlepsa na temat „starej dyscypliny i szkolenia”. Tyle że dla niemiec­kich sił okupacyjnych odwet był wojskową normą. Niedługo po masakrze w Košuticy ludzie Phlepsa zabili co najmniej 3 tys. nieuzbrojonych cywilów w wioskach leżących wzdłuż wybrzeża Dalmacji. Tym razem Phleps zachował ostrożność i w raporcie dla swoich przełożonych z SS określił ofiary jako „straty po stronie wroga”. We Francji emocjonalne poruszenie wśród rekrutów SS sprawiło, że nowi imamowie znaleźli się pod olbrzymią presją. Przypomnijmy, iż umowa zawarta między muftim i Himmlerem zobowiązywała Niemców do wyznaczenia i przeszkolenia dywizyjnych duchownych. Było to korzystne dla obu stron. Co najważniejsze, Himmler mógł polegać na muftim, że wykorzysta on imamów jako ideologicznych wychowawców, a nie wyłącznie strażników wiary. Część z ich obowiązków polegała na wbiciu rekrutom do głowy prostego przekazu: „zabijajcie wszystkich Żydów”. Himmler uważał imamów z dywizji „Hand­schar” za „kuratorów islamu”, którzy zmienią surowych bośniackich rekrutów w „dobrych żołnierzy i esesmanów”485. W Wehrmachcie służyli chrześcijańscy kapelani, ale Himmler nie zezwalał na taką opiekę duszpasterską nad rekrutami Waffen SS. Pociągała go mieszanina wierzeń pogańskich. Chrześcijaństwo uważał za „żydowskie” poglądy mogące osłabić „twarde” wartości SS. Deklarował się jako Gottgläubiger – „wierzący w Boga” – i wielu rekrutów SS szło za jego przykładem. Wobec islamu zajmował jednak inne stanowisko. W długiej mowie, wygłoszonej w styczniu 1944 roku do niemieckich i bośniackich esesmanów, Himmler rozwodził się na temat dużych podobieństw występujących między islamem i narodowym socjalizmem: Od dwóch stuleci Niemcy, ich rząd i przywódcy są przyjaciółmi islamu z przekonania, a nie z oportunizmu czy dla doraźnych celów politycznych (...). Wszechmogący Bóg – wy mówicie Allah – (...) zesłał udręczonym i cierpiącym narodom Europy Führera (...). To Führer najpierw uwolnił Europę, a następnie uwolni cały świat od Żydów, tego wroga naszego kraju (...). To także wasi wrogowie, albowiem Żyd od zawsze był waszym wrogiem486. Historycy skłaniali się ku przypuszczeniu, że owe sentymenty znaczyły tyle samo dla bośniackich rekrutów co dla ich niemieckich oficerów. Wydaje się to jednak mało prawdopodobne. Na Bałkanach, na dawnych ziemiach imperium osmańskiego, antysemityzm oddziaływał z ograniczoną siłą. Był o wiele silniejszy, o czym się przekonaliśmy już wcześniej, w katolickiej Chorwacji. W Bośni i Hercegowinie nie znano pogromów, a słynną Sarajewską Hagadę skutecznie ukrył przed chciwymi Niemcami muzułmański uczony Derviš Korkut487. To dlatego Himmler i al-Husajni tak mocno inwestowali w dywizyjnych imamów i w ich szkolenie. Muzułmański wielki mufti w Sarajewie entuzjastycznie poparł utworzenie „Handscharu”, mając nadzieję, że ochroni on muzułmańskie wioski przed atakami chorwackich i czetnickich szwadronów śmierci, i to on zwerbował około 30 imamów, którzy mieli służyć w dywizji. Zarówno Himmler, jak i mufti nalegali, żeby ich szkolenie odbyło się w Niemczech, w dużej willi w Berlinie-Babelsbergu pod Poczdamem. Większość nowych imamów stanowili nauczyciele. Wielu z nich kształciło się w Kairze i Aleksandrii, gdzie zetknęli się z radykalnym nauczaniem fundamentalistycznego Bractwa Muzułmańskiego. Al-Husajni bardzo się interesował tymi młodymi mężczyznami. Byli entuzjastami palenia tytoniu i za każdym razem, kiedy ich odwiedzał w Babelsbergu, mufti przywoził im dodatkowe racje papierosów. Imamowie odwiedzali także muftiego w jego okazałej willi w Zahlendorfie. „Cóż za przepych i orientalne piękno” – wspominał jeden z nich. Al-Husajni powtarzał, że każdy imam musi świecić „przykładem i być ideałem w swoim zachowaniu, działaniach i postawie”; musi sprawić, że jego towarzysze będą „gardzić śmiercią i dostąpią pełni życia”.

Wykłady w szkole imamów w Babelsbergu dotyczyły także „Waffen SS: jej organizacji i stopni” oraz „historii nacjonalizmu”, a także podstaw języka niemieckiego. Mufti mówił: Nigdy w swojej historii Niemcy nie zaatakowały narodu islamskiego. Niemcy toczą walkę ze światowym Żydostwem, największym wrogiem islamu. Niemcy biją się także z Anglią i jej sojusznikami prześladującymi miliony muzułmanów, a także z bolszewizmem, który zniewolił 40 milionów muzułmanów i zagraża wierze muzułmańskiej na innych ziemiach488. Kurs był bardzo pilną robotą: trwał zaledwie trzy tygodnie, niemniej jednak wywierał potężny wpływ na niektórych młodych Bośniaków. Pisząc na łamach „Handžaru”, dywizyjnej gazety, Husejin Dzozo, jeden z imamów, wychwalał misję SS. Naśladując swoich niemieckich nauczycieli, potępiał „dyktat Wersalu” pozwalający „Żydom i masonom” korumpować europejskie rządy. „Komunizm, kapitalizm i judaizm występują ramię w ramię przeciwko kontynentowi europejskiemu” – wyłącznie SS, podsumowywał imam, może zbudować nową Europę. Pod rządami osmańskimi Żydzi i Muzułmanie żyli w Bośni i Hercegowinie w zgodzie. Teraz Himmler i wielki mufti szargali wieki dawnej tradycji tolerancji489. Imamowie mieli na żołnierzy niezaprzeczalny wpływ. Dowódca dywizji Sauberzweig twierdził, iż bośniaccy rekruci „chętnie przyjmują” doktrynę nazistowską i zaczęli uważać Hitlera za „drugiego proroka” po Mahomecie. Nie wszyscy rekruci „Handscharu” podzielali poglądy Sauberzweiga i imama Dzozo. Całkiem przeciwnie, zaciągnęli się do dywizji, żeby walczyć z Rzeszą, a nie z „żydowsko-bolszewickimi” wrogami. Ludzie ci byli wierni jugosłowiańskim partyzantom, nie zaś Hitlerowi czy wielkiemu muftiemu. Berger ostrzegł Himmlera, że Tito „wydał rozkaz wszystkim [zwolennikom partyzantów], żeby wstąpili do służby w policji w Chorwacji”, co oznaczało, że partyzanci będą się starać przeniknąć do nowej dywizji SS490. To obawy, że dywizja „Handschar” może okazać się „nieszczelna” wobec wrogich elementów, przekonały Bergera i Himmlera, aby przenieść rekrutów „w bezpieczne miejsce”, do Francji. Jak się jednak miało wkrótce okazać, zdecydowali się na ten krok o wiele za późno. Ferid Džanić był mądrym, młodym mężczyzną pochodzącym z dobrej muzułmańskiej rodziny. Wstąpił do Narodowej Armii Wyzwolenia Jugosławii (NOVJ). Został jednak pojmany i trafił do niemieckiego obozu w pobliżu Sarajewa. 1 sierpnia zjawili się w nim muzułmańscy rekruterzy szukający rekrutów do dywizji „Handschar”. Džanić się zgłosił. Był dobrze wykształcony i wcześniej służył jako podchorąży w Królewskiej Armii Jugosłowiańskiej, dlatego chętnie go przyjęto. Wywarł on także duże wrażenie na niemieckich oficerach SS, którzy go awansowali. Wysłano go do Drezna, gdzie mufti otworzył kolejną „szkołę dla mułłów”. Poddawano tam indoktrynacji również obiecujących rekrutów oficerów. Później, gdy Džanić ujawnił, komu naprawdę służy, Niemcy opisali go (używając osobliwego zestawu sprzecznych ze sobą epitetów) jako „żądnego władzy, służalczego, zdeprawowanego i niewyraźnego (...) posiadającego silną wolę i zdolność perswazji”491. W Dreźnie Džanić natknął się na Božo Jelenka (Eduarda Matutinovicia), Chorwata katolika i członka Partii Komunistycznej. Niespełna 20-letni Nikola Vukelić był kolejnym katolikiem, którego jego niemiecki dowódca nie mógł się nachwalić. Wspólnie z innym Muzułmaninem, Lutfiją Dizdareviciem, Džanić utworzył tajną grupę zamierzającą pokrzyżować Niemcom plany. W Dreźnie oprócz rozmów i spiskowania niewiele można było zrobić. Wszyscy czterej konspiratorzy służyli jednak w tym samym batalionie (SS Gebirgs-Pionier Batallion 13) i zostali razem zakwaterowani po przyjeździe do francuskiego miasteczka Villefranche-de-Rouergue. To tam bośniaccy spiskowcy wymyślili śmiały plan zniszczenia dywizji SS. Džanić nie zostawił żadnych notatek, w których opisałby własne zamiary, jest jednak całkiem oczywiste, że konspiratorzy planowali aresztować i rozstrzelać niemieckich oficerów w Villefranche. Następnie chcieli udać się ze swoim batalionem do Rodez i innych miasteczek

w tym departamencie, gdyż zakwaterowano tam resztę jednostek SS. Wówczas dywizja „Handschar” miała się albo przyłączyć do wojsk alianckich we Włoszech, albo wrócić do Chorwacji. Plan był tyleż śmiały co naiwny, albowiem Džanić nie wziął pod uwagę lojalności imamów. Tuż po północy 17 września Džanić i „około 10 uzbrojonych ludzi” wdarli się do koszar, gdzie twardo spało około 25 niemieckich podoficerów. Buntownicy gwałtownie wyrwali ich ze snu i zamknęli w magazynie. Rewolta całkowicie zaskoczyła Niemców. Po zabezpieczeniu koszar Džanić i jego wspólnicy pospieszyli do École Supérieure, szkoły dla dziewcząt, w której mieściła się kwatera główna batalionu. Aresztowali i rozbroili niemieckich oficerów. Dowódcę Heinricha Kuntza zamknęli w jego pokoju. Potem buntownicy ruszyli do hotelu Moderne, gdzie kwaterowali pozostali oficerowie. Jednym z nich był lekarz jednostki Willfried Schweiger, który później sporządził szczegółowy raport z wydarzeń. Usłyszał on, jak rebelianci pytali: „»Jesteś z Niemcami czy z nami?«. Kilka sekund później padł strzał (...) głośny łomot. Wtedy przyszła kolej SS-Hstuf. Kuntza. To samo pytanie (...) kolejny strzał”. Tymczasem uzbrojony w rewolwer, pistolet maszynowy i nóż Džanić wrócił do hotelu Moderne, gdzie zbudził imama Halima Malkoča. Poinformował go, że „wszyscy niemieccy oficerowie zostali aresztowani i będą rozstrzelani”. Džanić zażądał: „Imamie, chodź z nami. Jeśli tego nie zrobisz, uznamy cię za naszego wroga”. Następnie duchowny został sam, żeby się ubrać. Później powiedział: „Byłem świadom konsekwencji tych działań”. Kiedy tylko się ubrał, imam zaczął rozmawiać z innymi Bośniakami i próbował ich przekonać co do tego, że Džanić i pozostali spiskowcy oszukali kolegów. Imam Malkoč zebrał nieliczną grupę lojalnych wobec Rzeszy Bośniaków i uwolnił część niemiec­kich oficerów i podoficerów. Według raportu dr. Schweigera imam wykrzyknął „Heil Hitler! Niech żyje Poglavnik [Pavelić]!”. W wyniku wielu pełnych konsternacji potyczek zbrojnych Niemcy i wierni im Bośniacy wytropili buntowników i wielu z nich zastrzelili. Dzięki imamowi do rana Niemcy przywrócili porządek. Bunt się zakończył, ale jego echo zaczęło zmierzać w kierunku Berlina. Nadszedł czas na wzajemne oskarżenia i na odwet. Wszyscy przywódcy spisku, z wyjątkiem jednego, Nikoli Vukelicia, zostali już rozstrzelani albo uciekli. Imam Malkoč pomagał jednak Sauberzweigowi i niemieckiemu śledczemu dr. Franzowi von Kocevarowi zidentyfikować wielu innych, którzy przyłączyli się do rewolty. Do południa 18 września von Kocevar wydał 14 wyroków śmierci. Tego popołudnia lojalni Bośniacy zgromadzili się na otwartym polu naprzeciwko cmentarza, żeby odebrać lekcję sprawiedliwości à la SS. Po załadowaniu przez pluton SS karabinów Mauser, chorwacki tłumacz pojedynczo wyczytywał nazwiska skazanych, kiedy „przychodziła ich kolej”. Następnie SS-Rottenführer Hans-Wolf Renner podchodził i dobijał wszystkich, którzy wciąż żyli. Ciała natychmiast pogrzebano w płytkich mogiłach wykopanych w kamienistej glebie. Kilka tygodni później zwłoki odgrzebały psy. 28 września wytropiono czterech bośniackich uciekinierów ukrywających się w pobliżu Villefranche. Zostali rozstrzelani na miejscu492. Z Berlina szybko zaczęły napływać oskarżenia. Himmler uważał, że błędem było przeniesienie dywizji do Francji: w Villefranche roiło się od niepewnych cudzoziemców, w tym „Żydów z krajów bałkańskich”, którzy zdeprawowali jego szlachetnych „Mujo”. Rozwiązanie stało się oczywiste. Dywizję należało oczyścić z potencjalnych zdrajców, a resztę wysłać do Niemiec, aby odebrała odpowiednie germańskie szkolenie „oparte na musztrze i posłuszeństwie”493. Rewolta wprawiła Sauberzweiga w rozterkę. Niemniej jednak z pruską gorliwością zabrał się on do plewienia niepewnych „ciemnych elementów”. 27 września na stacji kolejowej w Mende z pewną satysfakcją przyglądał się, jak lojalni żołnierze dywizji „Handschar” pakują do bydlęcych wagonów ponad 800 rzekomo „niepewnych”. Ich stacją docelową było Dachau.

W lutym 1944 roku żołnierze z „Handscharu” ukończyli szkolenie w Niemczech i rozpoczęli długą drogę do swojej ojczyzny. Wrócili do udręczonego kraju, wystraszonego okupacją przez państwa osi i okrutną wojną domową. Podczas pobytu w obozie szkoleniowym w Neuhammer dywizja SS „Handschar” została gruntownie przeorganizowana – w teorii. Teraz miała przejść chrzest bojowy. W Niemczech Bośniacy byli poddani osobliwemu eksperymentowi kulturowemu mającemu połączyć nazizm z islamem. Pod koniec października 1943 roku żołnierze dywizji „Handschar” świętowali Bajram, turecki odpowiednik Id al-Fitr, obchodzony w atmosferze radości koniec ramadanu. Bośniacy „jedli dobre jedzenie i chałwę”. Sauberzweig robił, co mógł, żeby pobudzić ducha zespołowego. Ogłosił: „Wasz los jest losem Niemiec”. Niewiele miał do powiedzenia na temat ideologii. To zadanie należało do imama Abdullaha Muhasilovicia, który podobnie jak imam Malkoč stał się fanatycznym propagandzistą SS. Kiedy wszedł na podium, strojny w liście dębu i olbrzymią swastykę, zadbał o to, żeby żołnierze dywizji „Handschar” zrozumieli, kogo należy winić za zbrodnie popełnione w ich ojczyźnie: „Nasi uchodźcy, cała armia naszych braci, błąkają się od miast do wsi odziani w szmaty, bosi, głodni i zmarznięci. Spędzą swój Bajram w niedoli i cierpieniu (...). Czetnicy i partyzanci nie ustają w swoich działaniach, mordując i grabiąc wszędzie tam, gdzie się pojawią”. Uniósłszy w górę dłoń w rękawiczce, imam ciągnął: Muzułmanie na całym świecie toczą walkę na śmierć i życie (...). Świat podzielił się na dwa obozy. Przywódcą jednego jest Żyd, o którym Bóg mówi w Koranie »To twoi wrogowie i wrogowie Boga!« (...). Po drugiej stronie stoją narodowosocjalistyczne Niemcy pod przywództwem Adolfa Hitlera, który walczy za Boga, wiarę i moralność. Na początku 1944 roku Himmler odwiedził Bośniaków w Neuhammer. Treść mowy, jaką wygłosił do żołnierzy dywizji, można znaleźć w Archiwum Narodowym w Waszyngtonie: „Dzisiaj świat wie, czym jest SS. Mamy więcej wrogów niż przyjaciół (...). Wróg wie, że jesteśmy żołnierzami z serca Europy”. Wezwał niemieckich oficerów, by przyjęli do swego grona bośniackich i chorwackich towarzyszy: „nie powinno być różnicy między Niemcem z Rzeszy, Bośniakiem, Chorwatem czy Niemcem z południowego wschodu (...). Składaliśmy taką samą przysięgę temu samemu przywódcy”494. Inny ważnym gościem był oczywiście wielki mufti, który przybył do obozu szkoleniowego SS w towarzystwie muzułmańskich notabli z Sarajewa i z Albanii, gdzie przy jego wsparciu SS utworzyła inną dywizję muzułmańską. Al-Husajni spędził w Neuhammer trzy dni, dając żołnierzom w prezencie paczki tytoniu i słoiczki miodu. Według audycji radiowej mufti „przeprowadził inspekcję szkolących się oddziałów i modlił się z nimi”. Powiedział, że przypomniało mu to jego żołnierskie czasy podczas I wojny światowej (walczył w armii tureckiej). Mufti był najwyraźniej dobrze poinformowany na temat sytuacji wojskowej na Bałkanach. Kiedy wrócił do Berlina, spotkał się z Bergerem, aby omówić warunki służby dywizji „Handschar” po jej powrocie do Bośni, gdzie miała wziąć udział w walce. Przypomniał swojemu rozmówcy, że we wrześniu (dokładnie wtedy, gdy Džanić planował bunt we Francji) cały garnizon Gwardii Narodowej w Tuzli przeszedł na stronę partyzantów Tity. Była to sprytna uwaga, albowiem strata z Tuzli stanowiła sygnał alarmowy dla niemieckich władz okupacyjnych495. Imam Hasan Bajraktarević i dwóch innych duchownych, którzy dopiero co przybyli z Bośni, zwrócili uwagę na to samo. Ostrzegali, że wielu Muzułmanów nabrało „negatywnego stosunku” do Niemców. Obawiali się oni, że żołnierze dywizji „Handschar” zostaną wysłani na front wschodni jako mięso armatnie. Ataki czetników na wioski bośniackich Muzułmanów nie ustawały, a Tito zwiększył wysiłki w celu pozyskania zrażonych do Niemców przedstawicieli tej społeczności. Himmler wysłał organizacji dobroczynnej bośniackich

Muzułmanów pieniądze i odzież, z tym jednak zastrzeżeniem, że dary te zostaną rozdane po powrocie dywizji „Handschar” do Bośni496. Miało się jednak okazać, iż ta powściągliwa szczodrość zdarzyła się nieco za późno. Podczas gdy żołnierze dywizji „Handschar” kończyli szkolenie w Niemczech, do armii Tity napłynęły tysiące bośniackich ochotników. Kiedy duże, wolno toczące się niemieckie pociągi z żołnierzami dywizji „Handschar” przejechały przez granicę chorwacką, jadący nimi do domu młodzi ludzie nie mieli złudzeń co do tego, co zastaną na miejscu497. Pociągi sunęły ociężale, mijając stację po stacji, umocnione w celu odparcia ataków partyzantów. Wzdłuż torów leżały wraki pociągów, niektóre nadal się tliły. Niemiec­kie pociągi często musiały się zatrzymywać, żeby sprawdzać szyny. Żołnierze dywizji „Handschar” wiedzieli lepiej od swoich niemieckich oficerów, że górzyste tereny ich ojczyzny bardziej sprzyjają wrogom niż im. To bezlitosny region gęstych lasów, wysokich skalistych grani, wąwozów o stromych ścianach i rwących potoków. Bośnia to koszmar nawet dla najlepiej uzbrojonych konwencjonalnych sił zbrojnych. Dla zwinnych partyzantów gęste lasy mogą się stać naturalnymi fortecami. Skalne granie (bałkany) niszczą opony pojazdów i najbardziej solidne buty. Płaskie, otwarte przestrzenie należą tu do rzadkości, co pomaga zakonspirowanym, szybko przemieszczającym się oddziałom, które muszą unikać zwiadu z powietrza. Ta piękna ziemia odstrasza potężne armie i sprzyja błyskawicznym atakom i szybkim odwrotom. Bośniackie bałkany mogą być niegościnne dla intruzów na wiele sposobów. Niekończący się łańcuch ostrych grani stwarza męczącą mozaikę cieni opadowych. Druzgocące, niespodziewane ulewy są częstym zjawiskiem i wpływają na obniżenie morale. Nocą lasy i wąwozy toną w egipskich ciemnościach. Historyk wojskowości Jonathan Trigg (który w latach dziewięćdziesiątych służył w Bośni) podkreśla, iż „walka w górach, podobnie jak w mieście czy w lesie, pochłania ludzi bez reszty”498. Pomimo że dowodził teraz Gebirgsdivision, „Szybki” Sauberzweig nie miał doświadczenia w prawdziwej walce w górach. Do punktu zbornego w Mostarze podróżował on o wiele wygodniej niż jego ludzie. W liście otwartym, adresowanym do żołnierzy dywizji „Handschar”, próbował wyrazić swoją empatię499. Opisywał mijane zniszczone pola i spalone wsie. W udręczonym kraju ci, którym udało się przeżyć, bytowali jak troglodyci – w piwnicach i schronach. Tysiące innych głodowało w obozach dla uchodźców. Według Sauber­zweiga winni byli oczywiście partyzanci, a nie niemieccy okupanci. Pisał on: Widziałem również ojców niektórych z was. Kiedy mówiłem im, że jestem dowódcą waszej dywizji, ich oczy rozpalały się tym samym blaskiem co wasze. Niedługo każdy z was stanie w miejscu, które nazywacie domem (...) stanie twardo jako obrońca idei ratowania kultury europejskiej – idei Adolfa Hitlera. W rzeczywistości stosunki między niemieckimi oficerami Sauberzweiga i ich bośniackimi rekrutami trochę się ochłodziły. Niemcy kłócili się zarówno ze swoimi towarzyszami wywodzącymi się spośród Niemców etnicznych, jak i z Bośniakami, których uważali za „nie spełniających normy”. Informator przekazał Glaisemu von Horstenau, nie będącemu przyjacielem SS, że „wyraźnie widać zupełną niemożność poradzenia sobie przez Prusaków z żołnierzami innych narodowości. Nikt nie próbuje się uczyć [serbsko-chorwackiego]. [Niemcy] złoszczą się, kiedy etnicznie niemieccy oficerowie rozmawiają [z żołnierzami] w ich języku! Po tej dywizji nie można wiele oczekiwać”500. Żołnierze dywizji „Handschar” mieli wkrótce poznać, co „idea Adolfa Hitlera” oznacza na polu bitwy. Na początku marca „Handschar” obchodził Mawlid, urodziny Proroka – święto stanowiące bałkańską specjalność, którym ortodoksyjni muzułmanie gardzą jako „zbyt chrześcijańskim”. Sauberzweig zadbał o to, żeby jego ludzie dobrze spędzili ten dzień. Dwa dni później rozkazał wysłanie patroli rozpoznawczych do lasu Bosut, w pobliżu niedostępnego

bastionu partyzantów znajdującego się na północ od dawnej granicy bośniac­kiej. Teren ten musiał zostać oczyszczony, zanim dywizja mogła rozpocząć swoją główną kampanię polegającą na zabezpieczeniu północno-wschodniej Bośni. Jeśli chce się całkowicie zlikwidować oddziały partyzanckie, konieczne jest zablokowanie im wszystkich dróg ucieczki. Ludzie Tity do perfekcji doprowadzili sztukę taktycznego odwrotu, często wycofując się wzdłuż wąskich dolin rzek. Sauberzweig zarekwirował starą austriacką kanonierkę Bosnę (zatopioną i podnoszoną z dna co najmniej dwa razy), która miała strzec rzeki Sawy. Wysłany przez niego na północ pułk dywizji „Handschar” miał patrolować główną drogę. Główny atak Sauberzweig wyznaczył na 10 marca: pięć wysuniętych do przodu oddziałów dywizji „Handschar” wkroczyło do lasu Bosut, zmuszając partyzantów do odwrotu w kierunku Sawy. Tam składająca się głównie z Chorwatów załoga Bosny, dowodzona przez Hermanna Schifferdeckera, zaskoczyła oddział partyzancki próbujący przedostać się przez rzekę, oddając w jego kierunku strzały. Partyzanci odpowiedzieli ciężkim ogniem z brzegu, wobec czego chorwacki kapitan Bosny zawrócił jednostkę i uciekł z pełną prędkością. Skonsternowany Schifferdecker zmusił chorwacką załogę do powrotu. Do tego czasu ranny członek załogi zmarł. Podczas gdy Schifferdecker ostrożnie płynął po rzece, ponaglając przerażonego kapitana, kanonierka po raz kolejny dostała się pod ciężki ogień z południowego brzegu rzeki. Wybuchła panika. Oficerowie i załoga rzucili się na pokład. W tym chaosie jeden z niemieckich oficerów wypadł za burtę. Pod ostrzałem trzeba go było podjąć z wody bosakiem. Podczas gdy kule tłukły w nadbudówkę Bosny albo groźnie świszczały nad głowami, Schifferdecker znalazł się pod ostrzałem z drugiego (północnego) brzegu Sawy prowadzonym przez oddział dywizji „Handschar”. Schifferdeckerowi z największym trudem udało się zapanować nad ludźmi i wrócić do bazy. Tej nocy Bosna zniknęła. Jej załoga miała dosyć. Podobnie jak Amerykanie w Wietnamie, dywizja „Handschar” stanęła naprzeciwko zdeterminowanej i przebiegłej partyzantki, przewyższającej siły wysłane do walki z nią. W końcu dywizji „Handschar” udało się sforsować Sawę i wejść do swojej ojczyzny. Musieli toczyć w niej coś, co stratedzy wojskowi XXI wieku definiują jako wojnę „asymetryczną”, czyli taką, podczas której wróg jest nie tylko przed tobą, ale i za tobą, po bokach, a nawet w twoich szeregach. W 1944 roku na Bałkanach mnożyły się rozmaite asymetrie. Muzułmańscy partyzanci walczyli z Muzułmanami z SS. Trudno było nawet zdefiniować zwycięstwo, albowiem nawet kiedy dywizja „Handschar” rozbiła jedną brygadę partyzanc­ką, w ­gęstych bałkańskich lasach i w górskich kryjówkach wciąż ukrywało się wiele mniejszych oddziałów. Gniew Muzułmanów na Serbów narastał. Między 10 a 12 marca w miasteczku Bela Crkva doszło do masakry Serbów na dużą skalę. Znamy niewiele szczegółów na temat tego, co się wydarzyło. Jörg Deh, niemiecki oficer służący w „Handscharze”, twierdził, iż poprowadził stanowiący szpicę dywizji Oddział F do Belej Crkvy w poszukiwaniu sił partyzanckich. Później meldował: „po wymordowaniu wszystkich mieszkańców wioski wróg odszedł”. Tylko dlaczego serbscy partyzanci mieliby mordować swoich rodaków na taką skalę? W rzeczywistości przedni Oddział F Deha nie był pierwszym oddziałem dywizji „Handschar”, jaki dotarł do Belej Crkvy. Według innego niemieckiego raportu dwa dni wcześniej do wioski wkroczyły batalion rozpoznania i kompania z 27. Pułku Strzelców Górskich. Jest mało prawdopodobne, iż to serbscy partyzanci wymordowali Serbów (albo mieli czas, żeby dokonać mordu na taką skalę, podczas gdy niemieckie oddziały SS naciskały na ich tyły). W związku z tym najbardziej prawdopodobne jest, że to szpica „Handscharu” dokonała masakry, którą następnie odkrył Deh podczas swojej akcji rozpoznawczej501. Pogłoski na temat „ekscesów” dywizji „Handschar” dotarły do wojskowej kwatery głównej Hitlera. Te upiorne wieści nadeszły z zaskakującego źródła: od Hermanna Fegeleina, oficera kawalerii SS, niegdyś przymierzanego na dowódcę „Handscharu”. Fegelein

uraczył Hitlera i jego oficerów opowieściami o muzułmańskim horrorze. Twierdził, iż niektórzy żołnierze dywizji „wycięli serca swoich wrogów”. W tym miejscu Hitler „skarcił” Fegeleina szorstkim „Das ist mir Wurst” (to mnie nie obchodzi)502. Chorwackie milicje i dywizje SS, takie jak „Handschar” i jej niechlujny albański odpowiednik, prowadziły w byłej Jugosławii barbarzyńską wojnę. Walczyły jednocześnie jako pomocnicze oddziały niemieckie oraz uczestnicy brutalnego konfliktu domowego, wywołanego przez hitlerowską inwazję na Jugosławię. Działając pod niemieckimi rozkazami, muzułmańscy rekruci SS i ich towarzysze Chorwaci katolicy dążyli do całkowitej eksterminacji swoich serbskich wrogów. Ponieważ Himmler uważał Serbów za słowiańskich Untermenschen, a swoich muzułmańskich wojowników za potomków Persów, wojna na Bałkanach stanowiła jeszcze jeden środek prowadzący do likwidacji rasowych wrogów Rzeszy. Kilku historyków twierdzi, iż po powrocie do Chorwacji po 1943 roku żołnierze dywizji „Handschar” wymordowali dziesiątki tysięcy Żydów503. To przesada. Większość Żydów zdążyły wcześniej wymordować bandy ustaszy oraz oddziały Wehrmachtu i ich serbscy kolaboranci. W przypadku „Handscharu” mamy zaledwie dwa udokumentowane zdarzenia, które skończyły się mordem na Żydach. Latem 1944 roku żołnierze tej dywizji zabili 22 Żydów w Tuzli. Później w tym samym roku w austriackiej wsi Jennersdorf żołnierze dywizji „Handschar” mieli pilnować węgierskich Żydów wykonujących przymusowe roboty. Według relacji naocznych świadków Muzułmanie traktowali Żydów z dużym okrucieństwem. Uznanych za niezdolnych do pracy brano na bok i rozstrzeliwano504. Te udokumentowane zbrodnie są wystarczająco haniebne. Niedorzeczne twierdzenia na temat mordów dokonywanych na Żydach przez żołnierzy dywizji „Handschar” na o wiele większą skalę nie służą historycznym ani tym bardziej moralnym celom. Wielki plan Mohammada Amina al-Husajniego zakładał powstanie panislamskiego państwa, rywalizującego z nieistniejącym już imperium osmańskim. Miało być ono judenfrei. Gdyby się powiódł, ten wspierany przez Niemców dżihad doprowadziłby do katastrofy humanitarnej na niewyobrażalną skalę. Wykonując polecenia wielkiego muftiego, szwadrony śmierci SS, takie jak Kommando Rauffa i muzułmańskie milicje, wyszłyby daleko poza rejon Morza Śródziemnego. Być może dywizja SS „Handschar” odegrała jakąś rolę w planie muftiego, jednak dowody na to nie są przekonywające. Jak się okazało, bośniaccy Muzułmanie stali się pionkami w bezlitosnej wojnie domowej, podczas której Niemcy podżegali Chorwatów i Bośniaków przeciwko Serbom. Była to bałkańska tragedia.

Rozdział 12 Droga do Huty Pieniackiej Wiem, że nie zawiedziecie SS (...). Kiedy ta wojna się skończy, Führer będzie mógł powiedzieć, że dywizja utworzona przez dzielny naród Galicji [zachodnia Ukraina] zawsze wypełniała swoje obowiązki (...). Wasza ojczyzna stała się o wiele piękniejsza, odkąd pozbyliście się – muszę powiedzieć, że z naszej inicjatywy – obywateli, którzy tak często byli skazą na dobrym imieniu Galicji – Żydów. Heinrich Himmler, przemówienie do ukraińskich rekrutów SS w Neuhammer, 16 maja 1944 roku Krótko przed świtem 27 lutego 1944 roku 2. batalion 4. Galicyjskiego Pułku Policji Ochotniczego SS, ubrany w białe mundury zimowe, cicho przemknął krętą leśną ścieżką biegnącą do wsi Huta Pieniacka w województwie tarnopolskim, w Galicji Wschodniej505. Było ciemno i tak zimno, że para z oddechów esesmanów gęsto wisiała w powietrzu. Lód trzaskał pod butami. Skrzypiały skórzane pasy. Około 200 domostw Huty Pieniackiej spało cicho pod grubą kołdrą śniegu. Kominy wcześnie rozpalonych pieców wyrzucały dym wysoko w mroźne powietrze. Wioskę otaczał ciemnozielony welon gęstego lasu. Niemiecki zwiad lotniczy mówił o siatce wąskich, krętych uliczek skupiających się wokół skrzyżowania i kościoła katolickiego. Niemcy nazywali to pogranicze Generalnego Gubernatorstwa i Ukrainy Partisanengebiet: krajem bandytów. Wschodnią Galicję przecinała kluczowa droga i ważne połączenia kolejowe narażone na ataki dobrze zorganizowanych partyzantów sowieckich, działających w małych, szybko przemieszczających się oddziałach. Mogły one uderzyć w każdej chwili ze swoich mobilnych bastionów ukrytych za nieprzebytą ścianą brzozowo-olchowych lasów rozciągających się od granicy pruskiej po wschodnie krańce ogromnych bagien Prypeci. Żaden z niemieckich dowódców nie cieszył się na myśl o walce z tak nieuchwytnym wrogiem, który znikał jak kamfora w labiryncie lasów i moczarów. We wsi paliło się kilka przyćmionych świateł. Jej mieszkańcy zaczynali przygotowywać się do kolejnego dnia. W 1944 roku Huta Pieniacka uważana była za wioskę polską, a zatem niepewną. W listopadzie 1943 roku schroniło się tu, podobnie jak w trójkącie innych malutkich „polskich” osad w okolicy, kilkuset Żydów. Kiedy esesmani dotarli do płytkiego rowu na skraju Huty Pieniackiej, dowodzący nimi niemiecki oficer wydał komendę „stój!”. Po krótkiej chwili rozkazał swoim ludziom okrążyć wioskę wzdłuż linii rowu. Żołnierze szeptali między sobą po ukraińsku. Ich pułk wchodził w skład 14. Dywizji Grenadierów SS, znanej jako „SS-Galizien”. Przybyli oni do Huty Pieniackiej z zamiarem dokonania mordu. Na temat tego, co się w niej wydarzyło, wciąż trwa spór między historykami i przedstawicielami ukraińskich władz. Jeszcze w 2010 roku śledztwo w sprawie tych wydarzeń prowadził polski Instytut Pamięci Narodowej. Od 2001 roku prokuratorzy Instytutu przesłuchali niemal stu świadków. Według ich wstępnych ustaleń „nie ma wątpliwości, iż zbrodnię tę popełnił 4. Pułk Policji SS wchodzący w skład 14. Dywizji Grenadierów SS »Galizien«”506. Według zeznania naocznego świadka: SS otoczyła Hutę z trzech stron. Strzelając z daleka, podpalając budynki, weszła do wsi. Grabili majątek mieszkańców. Ludzi zebrali w kościele albo zabijali w domach. Tych, których zgromadzili w kościele: mężczyzn, kobiety i dzieci, wyprowadzali małymi grupami. Dzieci

zabijali na oczach rodziców, rozbijając im główki o pnie drzew albo o budynki, a następnie wrzucali do płonących domów. Inny świadek zeznał: „Prowadzili grupy ludzi, jedna po drugiej, do stodół i domów, oblewali ich benzyną i palili. Krzyki i jęki były potworne”507. Mieszkaniec wsi Mieczysław Biernacki wspomina: „Na koniec podpalili wieś. Jedynymi, którym udało się uratować, byli ci, którzy dowiedziawszy się o zbliżającym się ukraińskim SS, schronili się w lesie (sami mężczyźni)”508. Biernacki powiedział śledczym: Spalili i zabili 850 ludzi. Nie mogliśmy rozpoznać, kto jest kim, bo zostali spaleni w stodołach, domach i stajniach. Można było rozpoznać tylko tych, którzy nie całkiem się spalili, a i to wyłącznie po ubraniu. Bo jeśli jedne zwłoki przylgnęły do drugich, zostawały na nich ubrania i można było rozpoznać ich kolor. Inaczej zostawały same kości509. Masakra w Hucie Pieniackiej, do której doszło pod koniec lutego 1944 roku, nie była nadzwyczajnym zdarzeniem. Trzy tygodnie później, 23 marca, inną polską wieś leżącą w tym samym dystrykcie Galicji Wschodniej – Hutę Werchobuską spotkał ten sam los. Na całym okupowanym przez Niemców Wschodzie, podobnie jak na Bałkanach i w okupowanej Francji, oddziały Waffen SS, takie jak ten pułk ukraiński, prowadziły śmiertelną „wojnę z bandytami”. Na Ukrainie droga do Huty Pieniackiej była długa i kręta. Zaczęła się wraz z pierwszymi ukraińskimi batalionami „Roland” i „Nachtigall”, utworzonymi przez niemiecki wywiad wojskowy i odpowiedzialnymi za wymordowanie kilkuset Żydów we Lwowie w lipcu 1941 roku. Po rozwiązaniu tych batalionów Niemcy w dalszym ciągu werbowali Ukraińców do służby w pomocniczych oddziałach policji zarówno w Komisariacie Rzeszy Ukraina, jak i w dystrykcie galicyjskim okupowanej Polski, w Generalnym Gubernatorstwie. Wiele ukraińskich batalionów Schuma, podobnie jak w krajach bałtyckich, uczestniczyło w specjalnych akcjach przeciwko Żydom. Do najgłośniejszych należała ta w wąwozie Babi Jar w Kijowie, podczas której niemieckie Sonderkommando 4a i Policja Pomocnicza w dniach 29–30 września 1941 roku wymordowały 33 771 Żydów. W 1942 roku Niemcy podjęli decyzję o likwidacji wszystkich pozostałych przy życiu Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Kryptonim operacji „Reinhardt” miał być może upamiętniać szefa RSHA, który pod koniec maja zginął w zamachu w Pradze510. Żeby zrealizować ten potworny plan, Himmler porzucił tak zwane dzikie ludobójstwo bądź Holokaust za pomocą kul, który powierzono grupom operacyjnym SD i batalionom Schuma, i wydał rozkaz budowy w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa wyspecjalizowanych obozów zagłady. Miały one stosować nowe technologie gazowania, opracowane w ramach Akcji T4 przez takich ekspertów w dziedzinie eutanazji, jak Christian Wirth i SS-Obersturmbannführer Walther Rauff z Wydziału Technicznego RSHA, w celu likwidacji Żydów na okupowanych ziemiach wschodnich. Procesy Ukraińca Iwana (Johna) Demianiuka, najpierw w Izraelu, a dwie dekady później w Niemczech, uczyniły z nazw obozów operacji „Reinhardt”: Sobibór, Treblinka, Bełżec, listę horroru. Niemieccy zarządcy obozów masowej zagłady zatrudniali wiele tysięcy mieszkańców Europy Wschodniej jako nadzorców. Byli to głównie Ukraińcy, ale też Łotysze i Estończycy. Nieliczni, którym udało się przeżyć obozy akcji „Reinhardt”, nigdy nie zapomnieli sadyzmu owych wschodnioeuropejskich strażników. Niemcy szkolili większość personelu pomocniczego w obozie położonym niedaleko polskiej wsi Trawniki. Stąd też byli oni znani jako Trawniki Männer. Oprócz pracy w charakterze strażników w obozach „Reinhardt” rekruci z Europy Wschodniej uczestniczyli także w innych akcjach specjalnych SS. Nowe badania prowadzone z wykorzystaniem dokumentów znajdujących się w archiwach rosyjskich pokazują, że Trawniki Männer uczestniczyli w 1943 roku w likwidacji warszawskiego getta, a także innych gett

żydowskich. Wielu z nich wstąpiło później do 14. Dywizji Grenadierów SS „Galizien”511. Podobnie było w przypadku Łotyszy służących w zbrodniczym Arājs Kommando, którzy następnie wstąpili do łotewskich dywizji SS tworzonych przez Himmlera na początku 1943 roku. W ten sam sposób mężczyźni z Trawników zwerbowani do służby w obozach utworzonych w ramach akcji „Reinhardt” kończyli, zgłaszając się do dywizji Waffen SS. Doktor Światomir Fostun był przez wiele lat sekretarzem generalnym Związku Byłych Żołnierzy Ukraińskich w Wielkiej Brytanii (klubu byłych towarzyszy broni dywizji SS). Fostun mieszkał wygodnie na przedmieściach Londynu. Był szczęśliwy i naprawdę dumny, kiedy opowiadał o swojej służbie w SS „Galizien”, do której wstąpił w 1944 roku. Według kanadyjskiego badacza Michaela Hanusiaka, którego odkrycia zostały potwierdzone przez brytyjskiego dokumentalistę Juliana Hendy’ego, „dr Fostun” to naprawdę Mychajło Fostun, który w 1943 roku przeszedł szkolenie w Trawnikach, a następnie brał udział w wielu „likwidacjach gett”. Doktor Światomir Michajło Fostun i Michajło Fostun mieli na przykład tę samą datę urodzenia – 2 listopada 1924 roku. Inny dowód jest jeszcze bardziej wymowny. W latach siedemdziesiątych dr. Fostunowi zrobiono zdjęcie do albumu zatytułowanego Almanac of the Association of Ukrainian Former Combatants, która to organizacja w jawny sposób upamiętnia weteranów SS „Galizien”. Trzy dekady wcześniej Mychajło Fostun został sfotografowany w obozie w Trawnikach. Podobieństwo jest uderzające512. Niepoczuwający się do wstydu weteran „Galizien” dr Swiatomyr Mychajło Fostun zmarł w Londynie w następstwie wypadku drogowego. Był to gwałtowny koniec życia, które kiedyś być może poświęcone było mordowaniu. Jak pokazuje przypadek Fostuna, rekrutacja Trawniki Männer stanowi brakujące ogniwo łączące operację „Reinhardt” z utworzeniem dywizji SS „Galizien”. Kluczowe jest zrozumienie ewolucyjnego związku między strażnikami obozów SS „Reinhardt” i żołnierzami Waffen SS „Galizien”. Po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości wielu historyków czyni z tej dywizji SS „armię narodowowyzwoleńczą”, której jedynym celem było stawienie oporu Sowietom. To fałszywy obraz. Zarówno proces formowania, jak i działalność „Galizien” dowodzą, iż jej początki były częścią niemieckich planów ludobójstwa. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że zimą 1941 roku Hitler w tajemnicy wydał zgodę na eskalację prowadzonej przez Niemcy „wojny z Żydami”, choć nadal toczą się spory dotyczące dokładnego umiejscowienia tej decyzji w czasie. Ten „niepisany rozkaz” został przekuty w praktyczny plan podczas konferencji w Wannsee, zwołanej 20 stycznia 1942 roku przez szefa RSHA Reinharda Heydricha w celu omówienia „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Dla niemieckich biurokratów zebranych w wilii z widokiem na jezioro Wannsee, wśród których znalazł się dowódca SD na Łotwie Rudolf Lange, liczby wyglądały zniechęcająco. W wyniku podboju militarnego w ręce niemieckich okupantów dostało się 11 milionów Żydów i innych „elementów niepożądanych”. „Rozwiązanie” miało być „ostateczne” – tylko jak to zrobić? W lasach, na terenach wiejskich, przez jakiś czas odbywały się masowe rozstrzeliwania, jednakże usprawnienie procesu zabijania stało się teraz naglącą potrzebą. Heydrich nie miał wątpliwości co do tego, iż trzeba będzie wyraźnie zwiększyć nabór wykonawców masowych mordów wśród miejscowej ludności. „Ostateczne rozwiązanie” wyśnione w willi nad jeziorem było ogromnie trudnym zadaniem. Heydrich precyzyjnie określił, co „ostateczne rozwiązanie” oznacza w praktyce: „Należy przeczesać Europę od zachodu po wschód. Ewakuowani Żydzi zostaną przewiezieni, grupa po grupie, do tak zwanych gett przejściowych, a następnie wywiezieni stamtąd dalej na wschód”. Himmler podjął już decyzję o wykorzystaniu dystryktu lubelskiego, leżącego „dalej na wschodzie”, jako ogromnego miejsca egzekucji. Zarządzanie tym, co się wkrótce będzie nazywać

operacją „Reinhardt”, powierzył on jednemu ze swoich najbardziej odrażających faworytów. Był nim Odilo Globocnik (lub Globotschnigg, ur. 1904), który sprawdził się już jako wprawny i sprzedajny génocidaire. Oprócz Globocnika Himmler zwerbował również personel SS pracujący wcześniej w ramach programu eutanazyjnego T4. Ludzi tych, odpowiedzialnych za śmierć ponad 70 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci, „istot niegodnych życia”, przydzielono do zespołu nowych obozów przygotowywanych w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa. Miały to być wyspecjalizowane obozy zagłady, a nie mieszane obozy pracy i zagłady jak Auschwitz-Birkenau. Pierwszy z nich planowano wybudować w pobliżu polskiego miasteczka Bełżec i usytuować na końcu bocznicy kolejowej. Jego komendantem mianowano weterana akcji eutanazji SS-Hauptsturmführera Christiana Wirtha, „grubego mężczyznę o rumianej twarzy”, znanego jako „Krwawy Christian”. Według słów jednego z podwładnych: „Wirth powiedział (...), że w Bełżcu »wszyscy Żydzi zostaną wykończeni«”. Wkrótce po konferencji w Wannsee Wirth przeprowadził w Bełżcu pierwsze „eksperymentalne zabójstwa” z wykorzystaniem tlenku węgla (czadu). Jego inżynierowie nadali komorom gazowym pozory „łaźni i sal do prowadzenia inhalacji”, a sam obóz był tak pomysłowo zaprojektowany, aby można było w najbardziej zorganizowany sposób prowadzić duże grupy ludzi ze stacji prosto na śmierć. Bełżec był w pełni gotowy w marcu 1942 roku. System Wirtha powielono w innych obozach „Reinhardta”, w Sobiborze, a następnie w Treblince. Udane przeprowadzenie operacji „Reinhardt” zależało od płynnego funkcjonowania komór. Służący pod rozkazami Globocnika i jego zastępcy SS-Hauptsturmführera Hermanna Höflego komendanci obozu (wśród których było wielu Austriaków) posiadali władzę absolutną nad tym ohydnym światem. Ze względu na nienasycony apetyt machiny wojennej Hitlera Himmler mógł przydzielić do nowych obozów zagłady jedynie garstkę niemieckiego personelu. Dlatego wydał Globocnikowi polecenie znalezienia „osób, które wydają się szczególnie godne zaufania i mogą zostać wykorzystane do odbudowy terytoriów okupowanych”513. Owi cudzoziemscy pomocnicy katów mieli być szkoleni w byłym obozie jenieckim w miasteczku Trawniki, wybudowanym krótko po inwazji sowieckiej. Jego odrapane drewniane baraki miały się teraz stać uniwersytetem ludobójstwa pod patronatem Himmlera. Latem 1941 roku, podczas gdy armie Hitlera miażdżyły radziecką obronę, w niemieckie ręce wpadły miliony jeńców. Wielu z nich zmarło z powodu zaniedbania, głodu czy w wyniku tortur. Inni, desperacko próbując ratować życie – wydaje się, iż Demianiuk był jednym z nich – zgłosili się do pracy na rzecz Niemców. Większość z tych „Hiwis” (Hilfswillige – pomocnik) pochodziła z Ukrainy, ale w Trawnikach znaleźli się również Łotysze, Estończycy i Litwini. Na przykład Vladas Zajančkauskas, w którego sprawie śledztwo prowadzi obecnie amerykańskie Biuro Śledztw Specjalnych, służył w armii litewskiej514. Niemcy nazywali ich jednak „Ukraińcami”, „Trawniki Männer” czy „Askarysami” (termin użyty po raz pierwszy podczas I wojny światowej w Niemieckiej Afryce Wschodniej”). Polscy Żydzi nazywali ich „czarnymi” (ze względu na kolor noszonych mundurów) albo „karaluchami”. „Ukraińców” pod dowództwem SS-Hauptsturmführera Karla Streibela uczono, jak być twardymi i całkowicie pozbawionymi litości. Niemcy uzbroili ich w pejcze i rosyjskie karabiny. W celu pozyskania chętnych do SS Batallion Streube rekruterzy SS przetrząsnęli piekielne niemieckie obozy dla jeńców, wciąż porozrzucane na okupowanych ziemiach Rzeczypospolitej. Przygotowani przez antropologa SS Wolfganga Abla znaleźli wielu radzieckich jeńców mających najwyraźniej niemieckie pochodzenie. Niektórzy z nich twierdzili, że są potomkami Niemców, którzy osiedlili się w Rosji w drugiej połowie XVIII wieku. Wielu pochodziło z Niemieckiej Nadwołżańskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Wyglądało na to, że w jakiś sposób niemieccy imigranci dotarli do niemal każdego zakątka byłego Imperium Rosyjskiego. Podczas pierwszej fali rekrutacji owi etniczni Niemcy cieszyli się uprzywilejowanym statusem. W 1978 roku Ukrainiec Fedor Fedorenko zeznał przed sądem na Florydzie: Pewnego dnia w Chełmie [obozie jenieckim] Niemcy zebrali radziec­kich jeńców wojennych i przechadzając się wzdłuż szeregów, wybrali 200–300 [etnicznych Niemców], którzy zostali wysłani do Trawnik (...). Ci folksdojcze także nosili czarne mundury, tyle że ich były lepiej skrojone i uszyte z lepszego materiału515. W 1943 roku, kiedy operacja „Reinhardt” zaczynała nabierać tempa, Ukraińscy rekruci zdominowali ośrodek szkoleniowy w Trawnikach i ­personel obozów. Niezależnie od ich pochodzenia etnicznego Trawniki Männer byli – jak pisał ocalały z obozu w Sobiborze Jules Schelvis – „nadgorliwi”. Ich zada­nie polegało na pędzeniu żydowskich ofiar z fikcyjnej stacji kolejowej, na której wysiadały, przez obóz do komór gazowych. Na każdym etapie tej wędrówki ku śmierci wielu strażników dopuszczało się makabrycznego okrucieństwa. Rutynowo grabili ofiary z pieniędzy i biżuterii, które później wymieniali na alkohol w pobliskich wioskach. Wielu wyciągało z tłumu przerażone żydowskie dziewczyny i gwałciło je. W Treblince największy strach wzbudzał Iwan Demianiuk – „Iwan Groźny”. Według ocalałego Elego Rosenberga „czerpał [on] wyjątkową przyjemność z zadawania bólu innym ludziom, zwłaszcza kobietom. Przed wejściem do komór gazowych dźgał bagnetem ich nagie uda i genitalia”516. Latem 1942 roku, kiedy operacja „Reinhardt” zaczęła przyspieszać, w Trawnikach stacjonowało około tysiąca ludzi zorganizowanych w dwa bataliony, po cztery kompanie każdy. Wysyłano ich nie tylko do służby w obozach. Według prokuratora biorącego udział w jednym z powojennych procesów załogi z Trawnik: „Stanowili oni nie tylko znakomitą większość załogi obozów zagłady (...) ale uczestniczyli również (...) w likwidacji wielu gett. Wykorzystywano ich podczas najbardziej odrażających i wstrząsających operacji. Znani byli ze swojego okrucieństwa”517. Na początku 1943 roku niemieccy rekruterzy z Trawnik przybyli do Galicji Wschodniej, dystryktu Generalnego Gubernatorstwa, w którym władzę sprawował wówczas austriacki baron Otto Gustav von Wächter. Galicja była także bastionem ukraińskiego ruchu ultranacjonalistycznego – OUN. To w tym czasie Mychajło Fostun, który niemal na pewno był dr. Swiatomyrem M. Fostunem z Wimbledonu w hrabstwie Surrey, wstąpił do Trawniki Männer518. Fostun, podobnie jak wielu innych rekrutów w Trawnikach, pochodził z okręgu Tłumacz. Jego dokumenty tożsamości zawierają wymagane zobowiązanie do służby na rzecz Niemiec w czasie wojny i potwierdzają, iż zaprzeczył on, jakoby miał jakichkolwiek żydowskich przodków i kiedykolwiek był członkiem radzieckiej partii komunistycznej. Po ukończeniu szkolenia, w okresie od lutego do kwietnia 1943 roku strażnik nr 3191 Fostun służył w obozie pracy przymusowej dla Żydów przylegającym do obozu szkoleniowego w Trawnikach. Musiał okazać się dobrym strażnikiem, albowiem 17 kwietnia Niemcy wybrali go wraz z 350 innymi strażnikami do wzięcia udziału w zadaniu specjalnym. Miał nimi dowodzić jeden z ulubionych przez Himmlera generałów SS. Kiedy w 1945 roku amerykańscy żołnierze wdarli się do pustej willi w Wiesbaden, zamieszkanej wcześniej przez SS-Gruppenführera i generała majora Waffen SS i policji Jürgena Stroopa, natknęli się na jedne z najbardziej przerażających raportów z ludobójstwa. Raport Stroopa jest kompilacją elegancko oprawionych komunikatów i fotografii przyozdobionych gotyckim napisem: „Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk in Warschau mehr” („Getto żydowskie w Warszawie przestało istnieć”). Pełen dumy, skrupulatny raport Stroopa mówi ze szczegółami o tym, jak wyszkoleni w obozie w Trawnikach cudzoziemscy kaci na usługach Hitlera, w tym pan Fostun i inni ukraińscy ochotnicy służący później w SS „Galizien”, w kwietniu 1943 roku

likwidowali warszawskie getto. Toczące się od lat dziewięćdziesiątych procesy niektórych członków formacji pomocniczych SS biorących udział w zniszczeniu getta w Warszawie ujawniły wiele szczegółów na temat roli, jaką odegrali w nim strażnicy z Trawnik. Oczywiste jest, że mieli oni co robić na każdym etapie ataku prowadzonego przez Stroopa: od pierwszego okrążenia do ostatecznej deportacji. W punktach zbiórki pilnowali więźniów ładowanych do pociągów, bili ich i upokarzali, a po przybyciu do Treblinki pędzili ofiary do komór gazowych. W swoich oświadczeniach ocaleni często wspominają ludzi ubranych w czarne mundury. Byli to strażnicy z Trawnik, którzy zazwyczaj mówili po rosyjsku albo po polsku. Ukraińcy, Łotysze i Litwini także wzięli udział w „wielkiej akcji” Stroopa. W swoim raporcie twierdzi on, że jego ludzie „zniszczyli” 56 065 Żydów, z których 7 tys. zabito na miejscu podczas zaciętych walk ulicznych oraz toczonych od domu do domu. Niezliczone ofiary zginęły w budynkach zniszczonych przez esesmańskie miotacze ognia lub zburzonych przez pociski artyleryjskie. Strażnicy z Trawnik wywieźli do Treblinki 6929 więźniów z getta, których zagazowano natychmiast po przybyciu. Stroop opisywał swoich cudzoziemskich katów jako „nacjonalistów i antysemitów oraz najlepszych żołnierzy. Młodzi, najczęściej niewykształceni, z dzikością w sercu i skłonnościami do popełniania niegodziwości, niemniej jednak posłuszni”519. W następnym roku, 1944, Światomyr Fostun i wielu innych ludzi z Trawnik zaciągnęli się do 14. Dywizji Grenadierów SS „Galizien”. Wielu historyków zajmujących się II wojną światową uważa decyzję Himmlera o utworzeniu „ukraińskiej” dywizji SS za ostatnią deskę ratunku, akt desperacji. Zakładają, iż zrezygnował on z udawania, jakoby Waffen SS była elitarną formacją aryjską. Pogląd ten jest raczej mylny i świadczy o niezrozumieniu niemieckiej ideologii rasowej oraz sposobu, w jaki wraz z rozwojem wypadków wojennych zmieniały się poglądy niemieckich naukowców w sprawach rasowych. Pokazaliśmy już, jak w wyniku badań profesora Abla na radzieckich jeńcach wojennych przekonano urząd werbunkowy SS Gottloba Bergera do poszukiwania germańskiej krwi, którą, jak ujął to Himmler, da się „wykorzystać”, na większym obszarze. Kiedy w połowie 1942 roku imperium SS rozrosło się, Berger, chcąc wzmocnić swoje dywizje wojskowe, skierował uwagę najpierw na „germańskich” Estończyków, a następnie na „odpowiednich” Łotyszy. Przekonany, iż Bośniacy są ludem „gotyckim” pochodzącym od Persów, Himmler zwrócił się ku bośniackim Muzułmanom. Czy werbunek do SS słowiańskich Ukraińców pasuje do tego ewoluującego wzoru? A jeśli tak, to w jaki sposób? Najważniejszą wskazówką jest nazwa nowej dywizji SS: „Galizien”. W niemal każdym dotyczącym jej dokumencie Himmler podkreślał, że nie jest ona ukraińska, lecz galicyjska. Nie było to wyłącznie semantyczne mydlenie oczu. Przypomnijmy, że po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku jej południowe ziemie utworzyły nową austriacką prowincję – Galicję, która stała się najdalej na wschód wysuniętą prowincją rozległego imperium Habsburgów. Dzisiaj Galicja leży częściowo we wschodniej Polsce i na zachodnich krańcach niepodległej Ukrainy. To terytorium graniczne rozciągające się – przynajmniej w pamięci – od regionalnej stolicy, Lwowa, na południe ku Czerniowcom na Bukowinie oraz od Karpat, stanowiących jej zachodnią granicę, po wschodnie rubieże wyznaczone biegiem rzeki Zbrucz. Dla współczesnych Ukraińców, co zauważył historyk Omer Bartov, biedna, zabłocona i zacofana Galicja jest „cokolwiek obca i podejrzana”. W rzeczywistości Galicja nie jest zbyt ukraińska, zwłaszcza w swojej zachodniej części. Na całym jej obszarze miasta i wsie wciąż zawierają ślady historii, która łączyła Polaków, Żydów, etnicznych Niemców i Rusinów. Było to miejsce narodzin bogatej kultury żydowskiej,

przez stulecia kwitnącej obok szowinistycznego ukraińskiego nacjonalizmu. Dla habsburskich cesarzy w Wiedniu ta najdalej położona własność stanowiła egzotyczny zaścianek przyklejony do zachodniego krańca Imperium Rosyjskiego. Galicja zawsze była nieprzewidywalnym pograniczem. Często dochodziło w niej do terytorialnych przewrotów. Pod koniec I wojny światowej, kiedy upadło cesarstwo austriackie, a Rosję ogarnęły rewolucja i wojna domowa, Galicja stała się polem bitwy. Podczas konferencji paryskiej zwycięskie mocarstwa pokrzyżowały niepodległościowe plany Ukraińców, a Sowieci zatrzymali znaczną część ich spornej ojczyzny, zostawiając Galicję do wzięcia. Polacy, tak czy inaczej, zawsze stanowili większość w zachodniej części tej austriackiej prowincji. W 1920 roku odradzające się państwo polskie zaanektowało również wschodnią część, zmieniając jej nazwę na „Małopolska Wschodnia”. W okresie poprzedzającym I wojnę światową łagodne rządy Habsburgów sprzyjały rozkwitowi ukraińskiego nacjonalizmu w Galicji. Na wschodniej Ukrainie przeciwnie – jakiekolwiek przejawy narodowego separatyzmu były bezwzględnie tłumione przez carów. Później politykę tę podtrzymywali Lenin i Stalin. W rezultacie ukraińscy nacjonaliści mieli tendencję do prezentowania zarówno postaw proniemieckich, jak i, szczególnie po 1917 roku, agresywnie antysemickich, albowiem utożsamiali bolszewizm z Żydami. Jak na ironię, rządzona przez Polaków Galicja i jej stolica Lwów stały się tyglem radykalnego ukraińskiego nacjonalizmu, który był zarówno antysemicki, jak i nastawiony na zniszczenie Polski. W 1939 roku, na mocy tajnych protokołów do nazistowsko-sowieckiego paktu o nieagresji, Niemcy i Rosjanie po raz kolejny dokonali podziału Galicji. Następnie, po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki, Hitler włączył Galicję do Generalnego Gubernatorstwa jako Distrikt Galizien. Wschodnią jej częścią (Ostgalizien) rządził austriacki zawodowy esesman Otto von Wächter, który w 1943 roku miał się stać głównym architektem utworzenia SS „Galizien”. Lenno Wächtera graniczyło z rozległym Komisariatem Rzeszy Ukrainą. Władzę sprawował tam Gauleiter Erich Koch (pełniący jednocześnie funkcję komisarza Rzeszy na Ukrainie). Był on żarłocznym despotą prowadzącym niekończącą się wojnę o wpływy ze swoim nominalnym szefem, pogardzanym przez siebie ministrem do spraw wschodnich Alfredem Rosenbergiem. Zarówno dla Himmlera, jak i dla urodzonego w Austrii Hitlera Galicja miała szczególne znaczenie historyczne jako rezerwuar germańskiej krwi. Przekonanie to dodatkowo wzmocnili eksperci w sprawach rasy z RuSHA Himmlera, którzy twierdzili, iż około 25 procent populacji Rusinów (to jest Ukraińców) posiada znaczną ilość germańskiej krwi. Galicja była więc dojrzała do „germanizacji” stanowiącej ukrytą logikę werbunku do Waffen SS. Dowody na to, że Galicjanie pasowali do planu rekrutacyjnego SS, znajdujemy w protokole z niecodziennego spotkania, które odbyło się jednej z kwater Hitlera Werwolfie, leżącej w pobliżu Winnicy na Ukrainie. Celem spotkania było położenie kresu niekończącej się walce między komisarzem Rzeszy Erichem Kochem a jego przełożonym, ministrem do spraw wschodnich Rosenbergiem. Ten ostatni często i mocno narzekał, że Koch rządzi swoim lennem z nadmiernym okrucieństwem, niwecząc jego plany zmierzające do wykorzystania ukraińskich aspiracji nacjonalistycznych i antybolszewickich. Co najważniejsze, oskarżył on Kocha o wywoływanie ataków ukraińskich partyzantów, które wiosną 1943 roku stanowiły dla Niemców drażliwy temat. Hitler zwrócił się do Rosenberga. Przypomniał mu, że podejmowane przez Wehrmacht próby werbunku żołnierzy na okupowanych terenach Związku Radzieckiego (Osttruppen) zazwyczaj kończyły się klęską. Dlatego nie zgadzał się na rekrutację Ukraińców w Komisariacie Rzeszy. Jednakowoż wskazał, iż lud Galicji od ponad wieku żył pod austriackim panowaniem i był blisko związany ze starym imperium habsburskim. „Dlatego też możliwe jest – stwierdzał – utworzenie

przez SS dywizji ukraińskiej w Galicji”520. Historycy interpretujący podjętą w 1943 roku przez Himmlera decyzję o werbunku do dywizji ukraińskiej jako doraźną reakcję na straty ponoszone przez Niemców na froncie wschodnim nie biorą pod uwagę dokonywanego przez niego istotnego rozróżnienia na szerokie masy Ukraińców i ludzi urodzonych i wychowanych w „austriackiej” Galicji. Przed Niemcami stała tylko jedna przeszkoda. Jak się już przekonaliśmy, największe ukraińskie ugrupowanie nacjonalistyczne, OUN, jasno dało wyraz swoim autonomistycznym aspiracjom, kiedy pod koniec czerwca 1941 roku, po zajęciu stolicy Galicji Lwowa, jego przywódcy pochopnie ogłosili niepodleg­łość. Ten impertynencki gest doprowadził do odrzucenia przez Himmlera idei „ukraińskiej” milicji w ramach SS, zaproponowanej przez Bergera w 1941 roku. Nawet po włączeniu z rozkazu Hitlera Galicji do Generalnego Gubernatorstwa Himmler odmówił rozważenia utworzenia dywizji SS, chociaż, jak już widzieliśmy, w batalionach Schuma służyły tysiące Ukraińców. Według niego nacjonaliści z OUN-u, wprawdzie bardzo antysemicko nastawieni, kontrolowali galicyjską kulturę polityczną. Wczesną wiosną 1943 roku gubernator dystryktu galicyjskiego SS-Gruppenführer Otto von Wächter uznał, że nadszedł czas, by wypróbować nowe podejście. Miał się on stać siłą napędową rekrutacji Ukraińców do SS. Na początku marca 1943 roku Wächter opuścił swoje biuro we Lwowie i poleciał do kwatery Reichsführera-SS Hochwaldu (Wysokiego Lasu) nieopodal Giżycka w Prusach Wschodnich, żeby się spotkać z Himmlerem, który kwaterował w swoim pociągu Heinrich stojącym na tamtejszej bocznicy. Mieli dużo do omówienia. Protokół tego spotkania wspomina o postępach w oczyszczaniu gett i podobnych kwestiach związanych z „ostatecznym rozwiązaniem”. Dla nazistowskich gubernatorów z okupowanych terenów na Wschodzie był to chleb powszedni. Palący problem stanowiła coraz bardziej niepewna sytuacja na froncie niemieckim. Dla dowódców Wehrmachtu i nazistowskiej elity w Berlinie zniszczenie 6. Armii i strata pół miliona ludzi pod Stalingradem były „najbardziej katastrofalnymi wydarzeniami w dotychczasowej historii Niemiec”. „Wyobraź sobie – pisał radziecki żołnierz do swojej żony – fryce uciekają przed nami”521. Chowając się w swojej wojskowej kwaterze głównej pod Kętrzynem, Hitler wściekał się na tchórzostwo swoich generałów, podczas gdy Goebbels próbował odkręcić złe wieści, wmawiając narodowi niemieckiemu, że 6. Armia została „unicestwiona”, aby „Niemcy mogły trwać”522. Stalingrad pokazał, że „niezwyciężeni” Niemcy mogą przegrać bitwę. Nie „przesądziła ona [o wyniku] wojny”, jak twierdzą niektórzy historycy. Krótko przed spotkaniem Wächtera z Himmlerem w Hochwaldzie feldmarszałek Erich von Manstein przeprowadził udany atak na siły radzieckie w Charkowie i 11 marca zajął to miasto. Budzące grozę armie pancerne Mansteina ustaliły przebieg frontu niemieckiego mniej więcej w tym samym kształcie, jaki miał on w grudniu 1941 roku. Machina wojenna Hitlera w żadnym wypadku nie utraciła swojego ofensywnego potencjału. Latem tego roku jego dowódcy mieli zebrać ogromne siły pod Kurskiem w celu przeprowadzenia ostatniej wielkiej ofensywy na Wschodzie – operacji „Cytadela”. Jak się okazało, to właśnie pogrom niemieckich armii w katastrofalnej bitwie na Łuku Kurskim, która rozegrała się kilka miesięcy później, w lipcu 1943 roku, był prawdziwym sygnałem początku końca niemieckiej kampanii. Na początku marca umysły Himmlera i gubernatora Wächtera zaprzątał zgoła inny kryzys. Wiosną 1943 roku wspierane przez Sowietów oddziały partyzanckie stały się poważnym zagrożeniem na tyłach niemieckich wojsk na Bałkanach i na froncie wschodnim. W pierwszych miesiącach niemieckiej inwazji Hitler wykorzystywał „zagrożenie ze strony partyzantów” w celu racjonalizacji swojej radykalnej koncepcji wojny na Wschodzie. Podczas spotkania z wysokimi

rangą doradcami powiedział: „Wojna, którą toczymy z partyzantami, bardzo przypomina wojnę toczoną w Ameryce Północnej z czerwonoskórymi”. Z powodów zarówno pragmatycznych, jak i ideologicznych odpowiedzialnością za pacyfikację terenów na tyłach armii niemieckiej i za prowadzenie wojny z „bandytami” Hitler obarczył SS Himmlera. Jak się już przekonaliśmy, początkowo Himmler wykorzystywał Bandenbekämpfung (wojnę z bandytami) jako przykrywkę dla likwidacji żydowskich cywili i komunistów. Ta równoważność Żydów i bandytów miała nadawać kształt prowadzonej przez Himmlera „wojnie z bandytami”. Meldunki polowe składane przez armię niemiecką, a także przez naczelnego łowcę bandytów Himmlera HSSPF Ericha von dem Bacha często mówiły o liczbie zabitych Żydów, niezależnie od tego, czy uznano ich za prawdziwych partyzantów523. Teraz, wiosną 1943 roku, wojna partyzancka stała się o wiele groźniejsza. Według Goebbelsa: „Aktywność partyzantów wyraźnie wzrosła (...) Partyzanci kontrolują duże obszary (...) i stosują rządy terroru”524. Później, w tym samym roku, Hitler ponownie powtórzy, iż to Himmler jest odpowiedzialny za Bandenkampf und Sicherheitslage (walkę z bandytami i bezpieczeństwo). Dla Himmlera potwierdzenie, iż SS sprawuje kontrolę nad bezpieczeństwem, stało się kolejnym krokiem w kierunku całkowitego zdominowania niemieckiej strategii okupacyjnej. Niosło także ze sobą olbrzymią odpowiedzialność oraz wielkie ryzyko porażki. Dawało to znaczną przewagę gubernatorowi Wächterowi. Mógł twierdzić, a na poparcie swojej tezy miał fakty i liczby, że jego lenno, Distrikt Galizien, było jak dotąd względnie wolne „od działań bandytów”. Ostrzegł jednak Himmlera, iż w ostatnim czasie zanotował niepokojący wzrost liczby „bandyckich ataków”, za które winił Ukraińską Powstańczą Armię (UPA). Wächter proponował radykalne rozwiązanie. Chciał, żeby Himmler zgodził się na utworzenie we Wschodniej Galicji nowej dywizji SS. Miałoby to, jak twierdził, wpłynąć na zmniejszenie poparcia dla UPA i zwiększyć bezpieczeństwo w tym strategicznie ważnym regionie przygranicznym. Mówiło się, że Wächter „rozumie Ukraińców”525. To zbyt dużo powiedziane. Jako Austriak zachował on narodową pamięć o Galicji, byłej prowincji habsburskiej. Podobnie jak administratorzy cesarstwa austriackiego bawił się ukraińskimi aspiracjami, ale według ściśle określonych zasad. W jego rodzinie było to tradycją. Gustav Otto von Wächter urodził się w lipcu 1901 roku w Wiedniu. Jego ojciec generał Josef von Wächter był Sudetendeutscher (etnicznym Niemcem z Sudetów – Sudetenlandu) i podczas I wojny światowej walczył na zachodniej Ukrainie. Opisywany w dokumentach SS jako „wysoce inteligentny” Wächter, podobnie jak wielu najwyższych stopniem zarządców SS, był doktorem prawoznawstwa. Ten wysoki szczupły mężczyzna z ciekawie słowiańskimi oczami szybko stał się ważnym graczem w austriackim ruchu nazistowskim. W wyniku chaosu, jaki nastąpił po nieudanej próbie puczu, w 1934 roku uciekł do Niemiec. Po krótkim pobycie w areszcie, dzięki swojej energii i zręczności, nawiązał kontakty z elitą SS. Dalszy awans, co wiemy z jego akt, był błyskawiczny: marzec 1935 roku Untersturmführer; 1 czerwca Obersturmführer; 9 listopada Hauptsturmführer; 20 kwietnia 1936 roku Sturmbannführer; 30 stycznia 1937 roku Obersturmbannführer; 30 stycznia 1938 roku Standartenführer526. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Austrii w marcu 1938 roku nowy gubernator Arthur Seyss-Inquart mianował Wächtera szefem policji w Wiedniu. „Komisja Wächtera” była odpowiedzialna za konfiskatę majątków żydowskich i za „oczyszczenie” biurokracji austriackiej poprzez usunięcie wszystkich Żydów z posad publicznych. Wächter był gorliwym biurokratą. W 1939 roku Hitler mianował go Gauleiterem dystryktu krakowskiego Generalnego Gubernatorstwa, regionu mającego się wkrótce stać jednym z epicentrów Holokaustu. Gubernator Hans Frank, który, przypomnijmy, był osobistym doradcą prawnym Hitlera, przyjął nominację Wächtera z nadzieją, że będzie mógł go wykorzystać

przeciwko Himmlerowi. Kraków był administracyjnym i komunikacyjnym centrum okupowanej Polski. Po 1939 roku został gruntownie „zgermanizowany”. Wächter zabrał się do usuwania wszystkich śladów polskiej kultury i zaczął deportować Żydów. Uważał, że nie mają oni swojej „ojczyzny”, i często omawiał sposoby osiągnięcia „całkowitej eksterminacji Żydów”. Jeden z jego podwładnych wyraził się o nim tak: „Muszę powiedzieć, iż [Wächter] reprezentował punkt widzenia z perspektywy Rasy Panów, innymi słowy poglądy SS na tak zwanych Fremdvölkischen (cudzoziemców). Był wysokim rangą przywódcą SS, nieustannie biegającym w swoim mundurze SS”527. Włoski dziennikarz Curzio Malaparte, świadek inspirowanych przez Niemców pogromów w Rumunii, w swojej książce Kaputt przedstawia nam sugestywny obraz Wächtera528. W jednym z rozdziałów Malaparte opisuje wieczór na skorumpowanym dworze „króla Polski”, gubernatora Hansa Franka. Podczas wystawnego obiadu Wächter i jego żona mówią o „brudzie, w jakim żyją” polscy Żydzi. Później Malaparte wysłuchuje krytyki Franka dotyczącej masakr w Jassach: „Rumuni to naród bez kultury – narzeka gubernator. – (...) naśladujemy sztukę chirurga, a nie rzemiosło rzeźnika”. Wächter przyznaje mu rację: „Niemcy mają wielką misję cywilizacyjną do spełnienia na Wschodzie”. Po mianowaniu go gubernatorem Distrikt Galizien, Wächter mógł realizować swoją „misję” na dużo większą skalę. W lwowskiej kwaterze opracowywał plany likwidacji ostatnich społeczności żydowskich w swoim lennie. Na początku 1941 roku oddziały niemieckie i ukraiński batalion „Nachtigall” wymordowały tysiące galicyjskich Żydów. Tych, którym udało się przeżyć, w grudniu Niemcy zamknęli w lwowskim getcie. Jednak już latem 1942 roku Wächter, wkrótce po mianowaniu go gubernatorem, towarzyszył Globocnikowi podczas spotkania z Himmlerem, na którym omawiano operację „Reinhardt”. Po powrocie do Lwowa Wächter wydał rozkaz przeprowadzenia masowych deportacji do obozów powstałych w ramach tej akcji. Kiedy odjechał ostatni pociąg ze Lwowa do Treblinki, Wächter wysłał do getta ukraińskie bataliony policji mające wyłapać tych, którzy nadal się w nim ukrywali. Podobnie jak wszyscy najwyżsi rangą esesmani na Wschodzie miał na rękach dużo krwi529. Himmler wysoce cenił Wächtera. Generalne Gubernatorstwo, jak każdy inny teren administrowany przez Niemców, było jednak politycznym polem bitwy. Hans Frank nienawidził Himmlera i SS równie mocno jak swoich polskich poddanych i sprzeciwiał się jakimkolwiek ingerencjom SS w sprawy swego lenna. Oskarżył on HSSPF Friedricha Wilhelma Krügera o próby „budowania państwa SS w państwie”. W 1943 roku doszło między nimi do serii gwałtownych sprzeczek i SS zaczęła prowadzić do rozpadu Generalnego Gubernatorstwa. Przebiegły Gauleiter Wächter będący również SS-Brigadeführerem zręcznie utrzymywał stosunki z oboma obozami i na wiosnę 1943 roku miał w ręku mocną kartę. Jego Distrikt Galizien był „ścianą” wschodnią Generalnego Gubernatorstwa. Gdyby armie radzieckie zdołały opanować Komisariat Ukraina, wówczas Galicja Wschodnia stałaby się kolejną linią obrony, a wtedy bezpieczeństwo wewnętrzne włości Wächtera byłoby sprawą nadrzędną. Kiedy twój wróg jest już za tobą, nie ma sensu stawiać muru i zamykać bramy fortecy. Jak dotąd Wächter utrzymywał przyjazne stosunki z proniemiecko nastawioną elitą ukraińską i skutecznie kontrolował działalność UPA w Galicji Wschodniej. Postępował po austriacku. Jego osobisty asystent dr Heinz Georg Neumann twierdził: „popieraliśmy Ukraińców dla doraźnych celów politycznych. Wächter jak tylko mógł starał się prowadzić politykę w Galicji według starej tradycji austriackiej”. Himmler serdecznie go chwalił: Jedną rzecz chciałbym podkreślić (...) w Galicji nadal panuje spokój i porządek. To pańska zasługa, którą należy przypisać zgodnej współpracy z odważnym [Friedrichem] Katzmannem [SSPF w Lwowie] oraz (...) rzeczywistemu współdziałaniu pańskiej administracji z SS i policją530.

Krótko mówiąc, Wächter mądrze pociągał za wszystkie właściwe sznurki w SS. Jednak w obliczu armii Stalina nacierających w kierunku zachodnim nie można było bezpieczeństwa „ściany galicyjskiej” dłużej brać za pewnik. Podczas marcowego spotkania z Himmlerem głównym celem Wächtera było podniesienie delikatnej kwestii werbunku Ukraińców i utworzenia nowej dywizji SS. To, jak argumentował, związałoby Ukraińców z Galicji Wschodniej z Rzeszą i pozwoliłoby przeprowadzić atak i zneutralizować partyzantów. Tak jak przewidywał Wächter, Himmler, Chef der Bandenbekämpfung Rzeszy (główny łowca bandytów), miał obsesję na punkcie bezpieczeństwa. Musiał jednak ciężko pracować, żeby przekonać Hitlera i naczelne dowództwo Wehr­machtu do przekazywania środków na prowadzenie swojej ciemnej wojny531. Jednocześnie Himmler wykorzystywał Bandenbekämpfung do ciągłej rozbudowy SS i jej sił wojskowych i policyjnych, w tym cudzoziemskich formacji pomocniczych. Właśnie owa „wojna SS z terrorem” doprowadziła do drastycznego zwiększenia werbunku nie-Niemców po lecie 1942 roku. Z tego samego powodu w marcu 1943 roku Himmler z uwagą wysłuchał propozycji Wächtera dotyczącej rozpoczęcia rekrutacji w Galicji. Od dawna fascynowało go rasowe pochodzenie narodów galicyjskich, a wkrótce miał też dojść do przekonania, iż owa świeża fala zaciągu do SS stanowi kolejną okazję do „wykorzystania germańskiej krwi”. Niemniej jednak Himmler wciąż musiał porać się z kręgami nacjonalistycznymi. Innymi słowy: niezależnie od tego, że w żyłach Galicjan płynęła pewna ilość germańskiej krwi, wielu z nich było żarliwymi, wręcz fanatycznymi nacjonalistami. Wächter wiedział bardzo dobrze, iż najważniejsze ukraińskie ugrupowanie nacjonalistyczne OUN posiada znaczne wpływy i dużą władzę. Szczęśliwie dla niego organizacja ta była podzielona na rywalizujące ze sobą obozy. Jej radykalne skrzydło OUN-B, na którego czele stał Stepan Bandera, zdecydowanie sprzeciwiało się kolaboracji z Niemcami i zasilało rekrutami ruch powstańczy UPA, który mógł się stać najbardziej niebezpiecznym ugrupowaniem partyzanckim w Generalnym Gubernatorstwie. Rywalizujący z nim OUN-M Andrija Melnyka obrał pojednawczy kurs. Owo bardziej konserwatywne skrzydło ruchu nacjonalistycznego tradycyjnie spoglądało w stronę Niemiec. Jak przyznaje historyk Taras Hunczak, plan Wächtera okazał się „prostszy i bardziej skuteczny, niż ktokolwiek mógł przypuszczać”. Dlaczego? Odpowiedź brzmi: ponieważ Himmler zebrał plon z tego, co wcześniej zasiali gubernator generalny Frank i Wächter. Ten ostatni, podobnie jak Rosenberg, był przekonany, że w Komisariacie Rzeszy Ukrainie Erich Koch w bezmyślny sposób zmarnował gest dobrej woli wykonany przez Ukraińców, kiedy w 1941 roku witali oni wojska niemieckie jako wyzwolicieli. Po wizycie w Komisariacie i przekonaniu się na własne oczy, co oznaczają rządy Kocha w praktyce, Wächter napisał do Martina Bormanna gniewny list. Nie starał się być łagodny: Bolszewicy wykonali dla nas pożyteczną robotę przygotowawczą (...). Są znienawidzeni i uważani za ciemiężycieli (...). Gdybyśmy okazali ludności [na Ukrainie] trochę wsparcia, w przeciwieństwie do terroru sowieckiego reżimu, przeciągnęlibyśmy ją na naszą stronę. Niestety tego nie robimy532. Jest raczej mało prawdopodobne, że Bormann przekazał list Wächtera Hitlerowi, który konsekwentnie popierał drakońskie metody Kocha. Pewne jest natomiast to, że Wächter nigdy nie otrzymał odpowiedzi. Tak czy inaczej, niemieccy administratorzy w Generalnym Gubernatorstwie celowo podnieśli status Ukraińców, obniżając tym samym status Polaków i Żydów. Frank utworzył Centralny Ukraiński Komitet Narodowy (CUKN), na którego czele stanął ukraiński geograf profesor Włodzimierz Kubijowicz, i utrzymywał dobre stosunki z jego członkami. CUKN przypominał marionetkowe „samorządy” w państwach bałtyckich, a jego władza ograniczała się wyłącznie do działalności socjalnej i kulturalnej. Wächter mądrze

wykorzystywał CUKN w swoim galicyjskim lennie. Często przypominał Kubijowiczowi o złotych czasach pod panowaniem austriackim, a także o zdradzie Polaków, którzy w 1919 roku pozbawili Ukraińców państwowości. Starannie utrzymywał on stosunki ze skrzydłem Melnyka w OUN i z hiperreakcyjnym ukraińskim Frontem Jedności Narodowej. Dbał o to, żeby najbardziej ulegli proniemieccy Ukraińcy dostawali najlepsze posady, jednocześnie wykluczając wszystkich podejrzewanych o powiązania z konkurencyjnym OUN-B. Wächter i Kubijowicz zaczęli rozmawiać na temat legionu SS kilka tygodni przed spotkaniem tego pierwszego z Himmlerem. Oczywiście nie ujawnił on przed swoimi ukraińskimi przyjaciółmi prawdziwego celu przyświecającego proponowanej nowej dywizji SS, jakim było: „wykorzystanie [jej] w jak największym stopniu do ­zapoznania ludnoś­ci ukraińskiej z pojęciem bycia Niemcami”533. 28 marca Himmler napisał do Wächtera, informując go, iż Hitler „w zasadzie” wyraził zgodę na utworzenie proponowanej SS Freiwilligen-Division534. Dalej pisał: „powinniśmy działać według następujących etapów”. Najpierw pewnego rodzaju łapówka: ci ukraińscy gospodarze, którzy, ku jego zadowoleniu, dostarczyli wiosną kontyngenty, będą mogli wykupić swoją ziemię od niezlikwidowanych przez Niemców kołchozów. Te „nie najlepsze” miały, oczywiście, pozostać własnością Rzeszy. Potem należy wydać „nakazy stawiennictwa krzepkiej młodzieży Galicji”. Wächter musiał teraz do końca przekonać Ukraińców. Największą przeszkodą była semantyka. Ukraińcy, co oczywiste, nie uważali się za Galicjan. Dla nich Galicja zniknęła dawno temu wraz z Habsburgami. Niemniej jednak Kubijowicz bez wahania zgodził się, iż należy przekonać jego rodaków, żeby walczyli z bolszewikami jako sojusznicy Niemiec. Z pogardą odniósł się do pomysłu dywizji galicyjskiej i zamiast tego zaproponował „legion ukraiński” wzorowany na łotewskim i estońskim. Wächter wiedział, że Himmler nigdy się nie zgodzi na użycie pojęcia „ukraiński” i wystąpił z kompromisem. Jeśli projektowana dywizja SS „Galizien” sprawdzi się w boju, on może rozważyć utworzenie pewnego rodzaju samorządu ukraińskiego w galicyjskim dystrykcie Generalnego Gubernatorstwa. Była to zwyczajowa faustowska propozycja: żadnej konkretnej autonomii w zamian za przelaną krew. Wächter osłodził ją, obiecując, iż CUKN odegra pierwszoplanową rolę w werbunku i w tworzeniu dywizji poprzez nową radę wojskową, na której czele stanie sam Kubijowicz. Obiecał też rozważyć przydzielenie do jednostki ukraińskich duchownych. Kiedy Kubijowicz wciąż się wykręcał, Wächter zdjął aksamitną rękawiczkę. Ostrzegł Kubijowicza, że jeśli nie dojdą do porozumienia, jedynym przegranym będzie CUKN, albowiem jako okupant Niemcy i tak przeprowadzą werbunek Ukraińców, niezależnie od tego, czy umowa zostanie zawarta czy nie. Kubijowicz miał niewielkie pole manewru i ustąpił. Teraz przyszła kolej na Himmlera, aby lawirować. Trzy dni po rozmowach z Kubijowiczem Wächter spotkał się w Berlinie z szefem werbunku SS Gott­lobem Bergerem, żeby omówić nową dywizję SS „Galizien”. Wtedy pojawiła się niespodziewana trudność. Jako że Waffen SS cierpiała na chroniczny niedobór kadr szkoleniowych, Berger zaproponował, aby formowaniem i szkole­niem nowej dywizji galicyjskiej zajęła się niemiecka Policja Porządkowa (Orpo). Wächter wiedział, że plan Bergera jest przeciwieństwem wszystkiego tego, czego oczekiwałby CUKN stanowczo sprzeciwiający się zezwoleniu Ukraińcom na wstępowanie do kolejnego batalionu policyjnego SS. Jednakowoż Berger poinformował Himmlera, że zgodził się z Wächterem, aby „zwrócić się do ludności ukraińskiej z wezwaniem do broni na dużą skalę”, i nawiązał do „tej nowej ukraińskiej SS-Polizei-Schützen-Division”535. Bez wątpienia niezamierzona uwaga Bergera o „ukraińskości” musiała natychmiast wywołać alarm. Kilka dni po berlińskim spotkaniu z Bergerem adiutant Himmlera Karl Brandt wysłał do Wächtera depeszę, w której nakazywał mu „działać powoli (...) [i] nie ogłaszać jeszcze wezwania do broni”. Skąd te obawy? Wächter odkrył, że rozległy się przeszywające i potężne głosy przeciwko jego

pomysłowi utworzenia galicyjskiej dywizji SS. Kurt Daluege przypomniał Bergerowi, że w 1918 roku ukraińscy nacjonaliści zamordowali feldmarszałka Hermanna von Eichhorna, który werbował i szkolił Ukraińców do walki z Armią Czerwoną, czyli robił dokładnie to samo, co teraz proponował Himmler. Czy naprawdę pewne było, że Ukraińcy, którzy zostaną przyjęci do SS, znowu nie chwycą za broń przeciwko swoim niemieckim dobroczyńcom? Wkrótce wtrącił się też komisarz Erich Koch. W obawie, iż plan Wächtera zagraża jego własnemu ukraińskiemu królestwu, Komisariatowi Rzeszy Ukrainie, zbeształ Bergera tak obelżywie, że ten poskarżył się Himmlerowi, który z kolei został zmuszony do przejścia do defensywy. Wiedział, że choć Hitler zgodził się na powstanie nowej dywizji, nadal był sceptyczny w stosunku do rzetelności rekrutów ze „Wschodu”. Broniąc się, Himmler ratował się semantyką: powtarzał, że nowa dywizja byłaby galicyjska, a nie ukraińska. Nalegał, żeby nie używać pojęć takich jak „dywizja ukraińska lub naród ukraiński” w żadnych rozmowach ani memorandach536. Tymczasem we Lwowie Wächter zignorował wrzawę, jaka podniosła się w Berlinie, i nie chciał zwalniać tempa. 12 kwietnia przewodniczył spotkaniu z przedstawicielami SS i władz Generalnego Gubernatorstwa mającym na celu ustalenie harmonogramu werbunku do SS Freiwilligen Division „Galizien”537. Nie zaproszono ani jednego ukraińskiego delegata. Jednym z najważniejszych mówców był SS-Brigadeführer i Generalmajor der Polizei Jürgen Stroop, który niedawno kierował zniszczeniem warszawskiego getta. Jego obecność wskazuje, iż Wächter planował użyć nowej dywizji SS jako „walczącej z bandytami” milicji, która przejęłaby zadania batalionów pomocniczych policji. Niezależnie od tego Himmler zgodził się na zapewnienie funduszy mających pochodzić ze szkatuły Niemieckiej Policji Porządkowej Kurta Daluegego, a nie ze środków Waffen SS. Zatem nową dywizję miała sfinansować Orpo. Ten związek ze znienawidzoną niemiecką Polizei chciano zataić przed Ukraińcami „z powodów psychologicznych”. Wächter i jego stronnicy zgodzili się, że dla celów propagandowych publiczną twarzą nowej dywizji będzie Wehrausschuss Galizien (Rada Wojskowa) pod przewodnictwem profesora Kubijowicza, w której skład wejdą głównie szanowani, zaawansowani wiekiem Ukraińcy służący niegdyś w armii austriackiej. Wächter zastawiał taką samą pułapkę jak ta, w którą złapali się już łotewscy kolaboranci. W spotkaniu uczestniczył również pułkownik Alfred Bisanz. Miał on być koniem trojańskim Wächtera w obozie ukraińskim. Posiadał doskonałe referencje: urodził się w Przemyślu, w rodzinie niemiecko-ukraińskiej, a podczas I wojny światowej służył w austriackiej armii. W 1918 roku dowodził ukraińską 7. Styryjską Brygadą Piechoty (później noszącą nazwę Lemberger Brigade) walczącą z Armią Czerwoną. Po hitlerowskim ataku na Polskę pracował w departamencie Bevölkerungswesen und Fürsorge w Generalnym Gubernatorstwie, opiekującym się majątkiem Niemców etnicznych przesiedlonych na Wschód. Bisanz „kierował” także „ewakuacją” 30 tys. Żydów z dystryktu galicyjskiego, a w 1941 roku i w roku następnym uczestniczył w akcji „Marzec”, podczas której resztki ludności żydowskiej zostały wysłane do obozów w ramach operacji „Reinhardt”538. Bisanz miał jedną wadę: nie lubił Himmlera, który nazywał go „dużą świnią”. Ale Bisanz gorąco nienawidził Polaków i Żydów. Mógł też, w razie potrzeby, strategicznie grać swoimi ukraińskimi referencjami. Podczas gdy niemądry profesor Kubijowicz pracował za Wächtera, Bisanz po cichu czekał na swoją szansę. Na publiczne ogłoszenie (Festakt) rozpoczęcia rekrutacji do SS w ­dystrykcie galicyjskim Wächter wybrał dzień 28 kwietnia 1943 roku. Wiedział, że musi wywierać presję na Himmlera, co też czynił za pośrednictwem Bergera. 16 kwietnia Berger teleksował do Himmlera: „Zgodnie z rozkazami skontakto­wałem się z [Wächterem] i dowiedziałem się, co następuje (...)”. Zwracał uwagę na to, iż wraz ze wzrostem niepokoju w Generalnym Gubernatorstwie „zaprzestanie agitacji na rzecz dywizji wzmocniłoby działalność ruchu oporu i stałoby się pożywką dla wrogiej

propagandy”. To w znacznej mierze utwierdziło Himmlera w podjętej decyzji i od tej pory wypadki toczyły się szybko. 18 kwietnia Kubijowicz zwołał we Lwowie naradę wybitnych przedstawicieli społeczeństwa ukraińskiego. Nakłaniał ich do przyjęcia oferty Himmlera i wykorzystania świeżej szansy na utworzenie ukraińskiej armii narodowej, która zostanie wyszkolona przez niemieckich oficerów. Podkreślał, że hitlerowscy okupanci zwerbowali już dziesiątki tysięcy Ukraińców na swoje potrzeby. Teraz Ukraińcy mieli sposobność odwrócić tę sytuację na własną korzyść. W razie klęski Niemiec, a wówczas nie była już ona niemożliwa, Ukraińcy będą potrzebować wojska do walki z odradzającymi się bolszewikami i ich żydowskimi sługusami. Po wysłuchaniu płomiennej mowy Kubijowicza pozostali delegaci w zasadzie przystali na współpracę z Wächterem. Kubijowicz sporządził jednak listę 10 żądań, które miał przedstawić Niemcom: 1. Dywizja będzie wykorzystywana wyłącznie do walki z bolszewikami. 2. Jej nazwa i oznaczenia pozostaną ukraińskie. 3. Kadrę oficerską utworzą Ukraińcy (służący w niej oficerowie niemieccy staną się oficerami łącznikowymi ze sztabem niemieckiego Naczelnego Dowództwa). 4. Dywizji zostanie zapewniona opieka duszpasterska ukraińskich duchownych. 5. Dywizja wejdzie w skład Wehrmachtu (czyli Heer lub inaczej regularnej armii). 6. Dywizja będzie uważana za pierwszą jednostkę powstającej ukraińskiej armii narodowej, do której ostatecznie zostanie włączona. 7. Wszyscy ukraińscy więźniowie polityczni, w tym byli oficerowie „Nachtigall” przebywający w niemieckich więzieniach i obozach koncentracyjnych, zostaną zwolnieni na mocy amnestii generalnej. 8. Wszystkie pozostałe ukraińskie jednostki wojskowe ulegną rozwiązaniu. 9. Dywizja będzie jednostką w pełni zmotoryzowaną, wyposażoną we wszystkie rodzaje broni, w tym w czołgi. 10. Robotnicy przymusowi zbiegli z Niemiec powinni być objęci amnestią. Wächter grzecznie tego wysłuchał. Ukraińcy nie zorientowali się ­jednak, że Niemcy nie mają zamiaru naprawdę negocjować. Dlatego też Wächter przystał na zaledwie dwa z warunków Kubijowicza: 1 i 4, z których żaden nie ­stanowił problemu dla Himmlera. Bez wahania zgodził się zatrudnić kilku księży539. ­Lepiej było ich mieć po swojej stronie, postępujących zgodnie z linią polityczną, niż żeby głosili z ambon antyniemieckie kazania. Wszystkie pozostałe żądania odrzucił. Jednakże chcąc dać pożytecznemu idiocie Kubijowiczowi szansę choć częściowego zachowania twarzy, zaproponował obsadzenie dywizji zrównoważoną kadrą ukraińskich i niemieckich oficerów. Rozproszeni pozornymi ustępstwami Wächtera Ukraińcy ustąpili. Zgodzili się nawet na propozycję Bisanza, żeby dywizja używała starego austriackiego symbolu Galicji, złotego lwa, a nie ukraińskiego godła narodowego – tryzuba. Wächter najwyraźniej posiadał nadzwyczajne zdolności perswazji. W tajemnicy zaakcentował swoim podwładnym, iż werbunek musi wyglądać na prowadzony przez Ukraińców, a nie „po prostu [na] działanie władz niemiec­kich”. Podkreślił jednak, że tworzenie dywizji ma zostać „­wykorzystane, w jak największym stopniu do zapoznania ludności ukraińskiej z pojęciem bycia Niemcami [podkreślenie autora]”540. Słowa Wächtera stanowią mocny dowód na to, że prowadzony przez Himmlera werbunek Ukraińców w dystrykcie galicyjskim pasował do jego wielkiego planu germanizacji Wschodu. Wächter zręcznie odwoływał się do ukraińskiego szowinizmu. Jest to wyraźnie widoczne na plakatach zachęcających do zaciągu, wydanych przez Radę Wojskową, które obecnie znajdują

się w Bundesarchiv (Archiwum Państwowym) w Berlinie. Grafiki często pokazują ukraińskich rekrutów SS dźgających bagnetami stereotypowo przedstawionych „żydobolszewickich” żołnierzy. W ukraińskim biuletynie „Nowi Wisti”, opublikowanym pod koniec 1943 roku, umieszczony obok złotego galicyjskiego lwa nagłówek krzyczy „Do broni!”. Na tle długich szeregów ochoczych ukraińskich rekrutów rycerz trzymający tarczę ozdobioną znakami runicznymi SS uśmierca sowieckiego smoka. Tekst wzywa rekrutów do „zgładzenia żydowsko-bolszewickiego potwora” i uświęcenia swojej wolności „złą krwią” wrogów. Niemiecka ideologia i ukraińskie aspiracje nacjonalistyczne sprzymierzyły się wokół postaci „Żydo­bolszewika”. Podobnie jak w państwach bałtyckich, nacjonalistyczni kolaboranci nie chcieli wyłącznie bronić swoich narodów przed agresją sowiecką, ale oczyścić je ze znienawidzonych obcych, przede wszystkim Żydów. Właśnie taka postawa łączy motywacje kolaborantów nacjonalistów, którzy wstąpili do SS podczas pierwszej fali ludobójstwa między rokiem 1941 a końcem 1942 roku, oraz tych, którzy zaciągnęli się do dywizji Waffen SS po lecie 1942 roku. 28 kwietnia podczas Festakt we Lwowie, inaugurującego rekrutację, stojący pośród niemieckich i ukraińskich dygnitarzy Wächter wygłosił pełen emocji apel do ochotników. Przez Goebbelsa, ministra propagandy znajdującego się pod ogniem krytyki, wiadomość o utworzeniu dywizji galicyjskiej była bardzo mile widziana. Wysłał on z Berlina ekipy operatorów filmowych, żeby zarejestrowały to wydarzenie. W swojej mowie Wächter wychwalał determinację mieszkańców Galicji chcących przyłączyć się do walki z bolszewizmem. Führer nagrodził ich za to, wyrażając zgodę na utworzenie nowej dywizji SS „Galizien”. Obiecywał on, że wszyscy ochotnicy będą „traktowani na równi” z niemieckimi żołnierzami oraz że zostanie im zapewniona opieka duszpasterska sprawowana przez duchownych ich wyznania i narodowości. „Od wieków staliście u boku Europy przeciwko łupieżczemu Orientowi. Sprawdźcie się teraz w godzinie przeznaczenia”541. Następnie profesor Kubijowicz potwierdził wolę narodu ukraińskiego „walki z bolszewizmem z bronią w ręku”. Po głównych uroczystościach delegacja niemiecka z Wächterem na czele udała się do archikatedralnego soboru św. Jura. Tam powitali ją duchowni Josyf Slipyj i Wasyl Łaba, którzy udzielili błogosławieństwa w walce z bolszewizmem. Himmler obawiał się wpływów Kościoła ukraińskiego i jego księży. Zaaranżował więc nagranie kazania Laby, które następnie zostało spisane w Berlinie. Okazało się, że mówił on o odrodzeniu się „ukraińskiej armii ludowej” i nawiązał do słynnej formacji „strzelców siczowych”, utworzonej „dwadzieścia lat temu” (podczas I wojny światowej). Zaniepokojony Berger rozkazał Wächterowi „wyrwać ten zepsuty ząb”. Tyle że Wächter był już o krok dalej. Teraz, kiedy werbunek oficjalnie trwał, mógł zacząć usuwać Ukraińców na bok. W dniu, w którym odbył się Festakt, zwolnił profesora Kubijowicza z funkcji przewodniczącego Rady Wojskowej i zastąpił go, jak planował, Bisanzem. Nieszczęsny profesor dopiero co wysłał utrzymany w uniżonym tonie telegram do gubernatora Franka, dziękując mu „w imieniu ukraińskiego narodu Galicji” i wyrażając „wdzięczność Führerowi”542. Werbunek rozpoczął się natychmiast: „Wszyscy do dywizji!”. Wkrótce po Festakt Wächter zaczął słać Bergerowi meldunki z imponującymi liczbami. Triumfalnie przekazywał je także swojemu staremu rywalowi Krügerowi. Do 14 maja do służby w nowej dywizji SS zgłosiło się 38 569 Ukraińców. Do końca tego miesiąca liczba ta wzrosła do 67 210. Wreszcie, 2 czerwca, zachwycony Wächter zanotował ostateczną liczbę 81 999 zgłoszeń. W zimną, mokrą niedzielę urządził on widowiskowy wiec na stadionie Kołomyja, położonym na brzegu rzeki Prut. Niemieccy operatorzy filmowi nakręcili go w kolorze. Wyglądało na to, że Waffen SS posiadała wystarczająco dużo „kapitału” ludzkiego, żeby utworzyć więcej niż jedną dywizję galicyjską. Gubernator Wächter musiał być cudotwórcą.

Wtedy do pracy wzięli się medyczni badacze Himmlera, którzy zastosowali takie same kryteria fizyczne jak w przypadku innych ochotników do Waffen SS. Eksperci SS oceniali chętnych, stosując szeroki wachlarz testów antropometrycznych, w tym: proporcje szkieletu, kolor włosów i oczu oraz wzrost. Na początku czerwca Berger meldował Himmlerowi: Liczba ochotniczych zgłoszeń do Legionu [sic] „Galizien” wzrosła do około 80 tys. Z tego wstępnie przyjęto około 50 tys. Z tych 50 tys. przebadano 13 tys. Połowa z nich [nadaje się do walki] i może zostać wcielona. W rezultacie można się spodziewać, że po zakończeniu badań całkowita liczba nadających się jednostek, mierzących co najmniej 165 cm, wyniesie około 25 tys.543. Ostatnia miara odnosiła się do słynnego wymogu SS dotyczącego minimalnego wzrostu. Przyglądając się bliżej tym liczbom, można zauważyć, iż znaczny odsetek ukraińskich ochotników „oblał” najważniejsze testy, co spowodowało późniejsze obniżenie wymogów przyjęcia. Berger nie był szczególnie zaniepokojony. Jakie wnioski możemy wyciągnąć z owego zamętu liczb? Po pierwsze, nawet jeśli skorygujemy w dół podane przez Wächtera 80 tys. zgłoszeń, to z poważniej wyglądającej liczby około 50 tys. wyraźnie widać, że wielu Ukraińców w dystrykcie galicyjskim odrzucało antyniemiecką propagandę rozpowszechnianą zarówno przez polskich, jak i ukraińskich partyzantów. Kubijowicz i propagandziści z CUKN wykonali dobrą robotę. Młody ochotnik ze Lwowa pisał do swoich rodziców: „Droga Matko i Ojcze, wstąpiłem do dywizji [„Galizien”]. Wierzę, że nie będziecie temu przeciwni. Poszedłem za głosem sumienia. Chcę spełnić obowiązek wobec mojego narodu (...) nadszedł ten moment i jeśli przegramy, nie powinniśmy nazywać siebie narodem”544. Po drugie, Himmler nie zrezygnował z ostrych kryteriów rekrutacji. Wielu Ukraińców mogło być o kilka centymetrów niższych od przeciętnego niemieckiego rekruta SS, ale mimo to nalegał on na rygorystyczne wyplenienie nieodpowiednich kandydatów. W październiku Wächter w końcu rozwiązał Radę Wojskową i przekazał odpowiedzialność za werbunek do Ergänzungsamt der Waffen-SS Ergänzungsstelle Warthe (XXI) Nebenstelle, na którego czele stał SS-Hauptsturmführer dr Karl Schulze. Nowy organ przyjął nawet jeszcze bardziej rygorystyczne standardy. 30 października Schulze meldował, iż spośród 80 tys. ochotników zaledwie 27 tys. zostało dopuszczonych przez komisje lekarskie SS. Z tej liczby przyjęto 19 047, z czego 13 245 rzeczywiście zgłosiło się do służby. Do końca października w szkoleniu uczestniczyło jedynie 11 578 Ukraińców, liczba ledwie wystarczająca do utworzenia dywizji. Wielkości te nie potwierdzają często powtarzanej tezy, jakoby „po Stalingradzie” organa werbunkowe Waffen SS łamały regulamin i przyjmowały „wszystkich chętnych”. 18 lipca 1943 roku 740 nowych rekrutów SS zgromadziło się przed gmachem Opery Lwowskiej, żeby rozpocząć służbę w 14. Dywizji Grenadierów SS. Był ciepły, bezwietrzny dzień. Nazistowskie flagi ze swastyką bezwładnie zwisały obok galicyjskiego lwa. Stojący na podium gubernator Wächter i inni niemieccy dygnitarze wojskowi i cywilni sztywno wyciągali ręce w hitlerowskim pozdrowieniu. Do Lwowa zjechało ponad 50 tys. Ukraińców. Śpiewali, wiwatowali i rzucali kwiaty. Po zwyczajowych przemówieniach rekruci przemaszerowali na Dworzec Czerniowiecki. Tam wsiedli do pociągów mających ich zawieźć do byłego obozu szkoleniowego polskiej kawalerii, zwanego Heidelager (Pustków koło Mielca), w Generalnym Gubernatorstwie. Na wagonach wydrapano kilka razy hasło „Wolna Ukraina”. Młodzi mężczyźni otrzymali prowiant na trzy dni, zestaw bielizny, przybornik do szycia, nóż, zegarek i przybory do pisania, żeby mogli wysyłać listy do domu. Wraz z zapadnięciem nocy niemieckie pociągi wolno ruszyły na zachód. Nie było nieporozumień odnośnie do celów stojących przed nową dywizją. Miała ona

zapewnić bezpieczeństwo w Generalnym Gubernatorstwie, a to oznaczało prowadzenie brudnej wojny. Jak już widzieliśmy, Bandenbekämpfung Himmlera było ludobójstwem przebranym za walkę z powstańcami. Jego cudzoziemscy rekruci często brali na cel cywilów i Żydów, którym w jakiś sposób udało się przeżyć getta i obozy. Żeby mieć pewność, iż dywizja SS „Galizien” będzie się dobrze spisywać, Himmler nafaszerował jej niemiecką kadrę oficerską doświadczonymi łowcami „bandytów”, dobrze się znającymi na masowym mordowaniu bezbronnych cywilów. Wächter zwrócił się do Jürgena Stroopa z prośbą o doradztwo podczas tworzenia nowej dywizji. Pierwszym jej dowódcą został SS-Brigadeführer i Generalmajor der Waffen-SS Walther Schimana. Po 1942 roku jako HSSPF centralnej Rosji Schimana prowadził wojnę Himmlera na Białorusi, gdzie akcje przeciwko partyzantom i Żydom były blisko ze sobą powiązane. Ale Schimana nie był w opinii Himmlera wystarczająco „twardy”. W październiku zastąpił go SS-Oberführerem Fritzem Juliusem Gottfriedem Freitagiem. Freitag wstąpił do Waffen SS w 1940 roku i został przydzielony do osobistego sztabu Himmlera, a w 1941 roku brał udział w masowym mordowaniu Żydów na bagnach Prypeci. Następnie mianowano go dowódcą 2. Brygady SS. Zanim objął dowództwo nad SS „Galizien”, Freitag był już doświadczonym génocidaire. Starał się, aby jego podwładni byli równie doświadczeni. Na przykład Franz Lechtaler, dawny dowódca 11. Batalionu niemieckiej Policji Rezerwowej, dowodził litewskimi oddziałami pomocniczymi w Kownie i nadzorował wymordowanie 5900 Żydów na Białorusi; Siegfried Binz, kolejny „ekspert” w dziedzinie walki z partyzantami, podobno zlikwidował ponad 10 tys. rzekomych bandytów i Żydów; również Friedrich Dern służył w okrytych złą sławą brygadach SS545. Ci niemieccy dowódcy mieli zamienić zielonych ukraińskich rekrutów w oddanych „łowców bandytów”. Szkolenie SS było surowe, brutalne i generalnie bezlitosne. Obóz SS „Heidelager” pozostawał prymitywnym ośrodkiem, w znacznej mierze wciąż będącym w budowie. Panowały w nim wyjątkowo trudne warunki. Został zbudowany przez robotników przymusowych na płaskim, piaszczystym terenie w kształcie trójkąta, u zbiegu Sanu i Wisły. Był miniaturą imperium SS. To tutaj oficerowie Waffen SS szkolili cudzoziemskich rekrutów, podczas gdy na pobliskim poligonie testowano nowe niemieckie rakiety. Flamandzcy Belgowie ćwiczyli musztrę obok bośniackich Muzułmanów, Estończyków i Łotyszy, wszyscy ubrani w mundury SS. Dla Niemców przydzielonych do dywizji SS „Galizien” drobne różnice między Galicjanami i Ukraińcami nic nie znaczyły. Ani Niemcy, ani Ukraińcy nie mieli żadnego przygotowania językowego. Jedynie ci Ukraińcy, którzy służyli w armii austro-węgierskiej, mówili po niemiecku na jakim takim poziomie. Dla większości rekrutów dyscyplina SS była wstrząsem. Pewien rekrut wspominał dowódcę swego plutonu: „był zawsze rozdrażniony, wyróżniał się krzykiem, poniżaniem i obrażaniem, zawsze próbował nas ­gnębić i znęcać się nad nami”. Znieważający sierżant prowadzący musztrę od zawsze był elementem rytuału wojskowego życia. Jednakże ten konkretny służbista, Scharführer Brandscheit, nie starał się nawet ukryć swojej nienawiści do Ukraińców. W niedzielę rekruci wybierali między mszą a kąpielą, co wywoływało u Brandscheita salwy śmiechu: „Nie wiem, co jest bardziej brudne: wasze dusze czy wasze tyłki”. Wolf-Dietrich Heike był jednym z nielicznych oficerów armii niemieckiej (w przeciwieństwie do oficerów SS) służących w SS „Galizien”. W swoich wspomnieniach pisze on o zgrzycie między germańskim porządkiem i ukraińską spontanicznością: „Wśród Ukraińców emocje biorą górę nad rozsądkiem. Nie rozsądek, lecz emocje wypływające z głębi duszy są motywem przewodnim życia Ukraińca. Ta charakterystyka wydaje się pasować do wszystkich Słowian”. Ukraiński kierowca Heikego miał temperament „jak beczka prochu” i tak też prowadził. Himmlerowscy Galicjanie, pisał Heike, ani na chwilę nie zapomnieli, że są

Ukraińcami. Z pewnością nie uważali się za Galicjan. Ku niezadowoleniu niemieckich oficerów w ich barakach i warzywniakach ukraiński symbol narodowy – tryzub – był wszechobecny. Dowódca, Freitag, lubił sypać sól na rany Ukraińców. Łatwo wpadał w gniew, był nieprzewidywalny i wydawało się, że ma talent do zamieniania codziennego życia swoich podwładnych w cierpienie i do dręczenia cudzoziemskich rekrutów. Traktował obecne zadanie jako karę za jakiś nieokreślony występek. Służył już krótko w łotewskiej 15. Dywizji Grenadierów SS i nie robił tajemnicy z pogardy, jaką darzył „obcokrajowców”. Freitag zażądał większej liczby niemieckich oficerów i usunął rzekomo niepewnych Ukraińców. Jednym z weteranów SS, których przyjął, był SS-Obersturmführer Franz Magill, kolejny uczestnik akcji specjalnej na bagnach Prypeci. Od czasów dni chwały w kawalerii SS pozycja Magilla uległa pogorszeniu. Służba w SS „Galizien” nie należała do prestiżowych. Wielu ukraińskich oficerów, na przykład SS-Hauptsturmführer Michael Brygidir, służyło wcześniej w batalionach Schuma SS. Zabijanie partyzantów, palenie wiosek i, kiedy tylko nadarzyła się okazja, mordowanie Żydów były dla nich rutyną, do której zdążyli przywyknąć. Pomimo braku zaufania ­Freitaga, Derna i innych niemieckich oficerów do ich ukraińskich kolegów łączyła ich więź jako katów w służbie SS. Centralną postacią tego niełatwego sojuszu była złowroga postać SS-Hauptsturmführera Dmytra Palijiwa – dawnego dziennikarza o irytującym usposobieniu i zapadniętych policzkach, wyglądającego niemal jak szkielet. Półoficjalnie miał on zostać łącznikiem między Radą Wojskową a cholerycznym Freitagiem. Pod koniec lat dwudziestych XX wieku Palijiw odszedł z OUN-u i założył Front Jedności Narodowej. Był, nawet jak na ukraińskie warunki, ekstremistycznym „całkowitym nacjonalistą”. Na początku lat trzydziestych Palijiw opublikował cykl artykułów, których ordynarną i brutalnie antysemicką treść porównywano do bredni Juliusa Streichera drukowanych w niemieckim szmatławcu propagandowym „Der Stürmer”546. W zimie na przełomie lat 1943 i 1944 wschodnie imperium Hitlera rozpadało się. Na początku nowego roku gubernator generalny Hans Frank ostrzegł uczestników narady na temat bezpieczeństwa, że front znajduje się w odległości zaledwie 50 kilometrów. (Rok wcześniej dystans ten wynosił 1700 kilometrów). Przez granice Generalnego Gubernatorstwa w dystrykcie galicyjskim dziesiątki tysięcy uchodźców uciekało przed Armią Czerwoną na terytorium Rzeszy, niosąc ze sobą zagrożenie tyfusem i cholerą. W styczniu Sowieci rozpoczęli nową, dużą ofensywę na Ukrainie, wywołując ogromne napięcie w księstwie Wächtera547. Podczas gdy armie Stalina nieubłaganie parły na zachód, wspierani przez Sowietów partyzanci zintensyfikowali swoje działania. SS „Galizien” Wächtera miała teraz przejść swój chrzest w ogniu i krwi. W lutym 1944 roku 2. batalion 4. pułku policji przynależącego do dywizji SS „Galizien” otrzymał rozkaz przeprowadzenia działań antypartyzanc­kich w okręgu chełmskim, w pobliżu Tarnopola, na terenach pozostających do 1939 roku w granicach Rzeczypospolitej. Po 1941 roku rządy Niemców wywołały krwawą wojnę domową między polskimi partyzantami a Ukraińską Powstańczą Armią – UPA. Niemcy i ich ukraińscy pomocnicy uważali wiele polskich wsi w tym regionie za bastiony bandytów i automatycznie stosowali wobec nich odpowiednie kary. Według kroniki dywizji „Galicja”, znajdującej się w Archiwum Państwowym w Kijowie, 23 lutego pułk wchodzący w jej skład zaatakował wieś Huta Pieniacka. Polski oddział partyzancki zabił dwóch Ukraińców: Romana Andrijczuka i Ołeksę Bobaka, i rzekomo okaleczył ich zwłoki. Kiedy wieści o tym dotarły do kwatery głównej Wächtera we Lwowie, wpadł on we wściekłość i zorganizował obydwu mężczyznom uroczysty pogrzeb. Pięć dni później Niemcy i ukraińscy żołnierze

„Galizien” powrócili do Huty Pieniackiej, pałając żądzą zemsty. Otoczyli wieś i przez krótki czas ostrzeliwali ją z artylerii. Weszli do osady, stłoczyli jej mieszkańców w stodołach i podpalili je. Świadkowie z przerażeniem patrzyli, jak Ukraińcy rzucają dziećmi o ściany i rozcinają brzuchy ciężarnym kobietom. Cała wieś została spalona. Niemcy i będący na ich usługach ukraińscy kaci dręczyli wieśniaków do zapadnięcia zmroku. Do tego czasu większość z nich była pijana. Wrócili do koszar, zawodząc nacjonalistyczne pieśni. Jako pierwsze o masakrze poinformowały kilka dni później polskie źródła. Od tamtej pory Polacy i Ukraińcy toczą zażarty spór o to, co się wydarzyło i kto w ciągu jednego dnia zabił od 800 do 1000 w większości nieuzbrojonych ludzi. Atak na Hutę Pieniacką dokładnie pasował do doktryny Bandenbekämpfung Himmlera. Wieś wybrano na cel ataku z dwóch powodów: była polska i SS odkryła, że jej mieszkańcy udzielali schronienia Żydom. Możemy uznać to za fakt, albowiem jeden z Żydów, który przeżył atak, spisał swoje wspomnienia wydane potem przez Instytut Yad Vashem548. Ich autor, Zwi Weigler, urodził się w miasteczku Sasów, we Wschodniej Galicji. W 1943 roku wraz z kilkoma innym Żydami uciekł z obozu pracy przymusowej w Złoczowie. Choć byli zahartowani przez getto i życie obozowe, Weigler i jego towarzysze musieli teraz stoczyć walkę o przetrwanie, zwłaszcza w zimie. Żydzi musieli się zdać na łaskę polskich gospodarzy i na szczodrość dwóch konkretnych wsi. Jedną z nich była Huta Werchobuska, drugą Huta Pieniacka. W swoich wspomnieniach Weigler mówi nam, iż polscy gospodarze i wieśniacy dawali im schronienie i żywność, pomimo że gubernator Wächter ostrzegł sołtysów, że jeśli jakaś wioska będzie ukrywać Żydów, zostanie zbiorowo ukarana. Weigler i pozostali uciekinierzy żydowscy trzymali się z daleka od ukraińskich siedlisk, obawiając się, że mogą zostać wydani SS. W tym dniu polski ruch oporu donosił, że Niemcy rozpoczęli planowanie akcji odwetowej przeciwko Hucie Pieniackiej i innym wsiom za udzielanie pomocy partyzantom i Żydom. Dowiedziawszy się o tym, Weigler i pozostali Żydzi wrócili do lasu. Weigler wspomina: „Ostrzeżenie (...) nie było pustą groźbą. Akcja odwetowa miała miejsce w lutym 1944 roku”. Zarówno on, jak i jego towarzysze uciekli po pierwszym ataku. Następnie, 28 lutego, Weigler obserwował ze swojej leśnej kryjówki powrót niemieckich i ukraińskich esesmanów do Huty Pieniackiej. Tak jak relacjonowali to inni świadkowie, wieś została otoczona, a potem ze wszystkich stron ostrzelana z broni maszynowej. Esesmani wrzucali granaty przez drzwi domów. Następnie stłoczyli gospodarzy i ich rodziny w stodołach. Zablokowali drzwi i podpalili. Ukraińcy stali w pobliżu, pilnując, żeby nikt nie uciekł. Po zapadnięciu nocy Weigler i inni ukrywający się w lesie Żydzi wrócili do wciąż płonącej wsi i zaczęli szukać tych, którym udało się przeżyć. Nazajutrz rano polscy gospodarze z pobliskich wsi przyjechali z wozami i zabrali garstkę ocalałych do szpitala w Brodach. Potem Weigler dowiedział się, że kilku z nich przeżyło. Trzy tygodnie później, 23 marca, Hutę Werchobuską „spotkał ten sam los”. To, że w Hucie Pieniackiej doszło do masakry, nigdy nie było przedmiotem dyskusji. Niemniej jednak ukraińscy weterani SS i niektórzy historycy w dalszym ciągu podają w wątpliwość rolę, jaką odegrała w niej SS „Galizien”. Część z nich przypisuje tę zbrodnię batalionowi niemieckiej Schutzpolizei. Tej zjawy nigdy nie udało się zidentyfikować549. Pomniki ofiar, wznoszone w miejscu, w którym niegdyś znajdowała się wieś, od 1989 roku są dewastowane, odbudowywane i znowu dewastowane. Huta Pieniacka w dalszym ciągu pozostaje ropiejącą raną. Twarde dowody na udział SS „Galizien” w masakrze można znaleźć w jednym ukraińskim dokumencie. W 1944 roku ukraińska Rada Wojskowa zebrała się we Lwowie i wysłuchała zeznania kapitana Hronowiata, który natknął się na żołnierzy „Galizien” krótko po ataku na Hutę Pieniacką. Jego raport został opublikowany przez Kanadyjski Związek Weteranów Ukraińskich przypuszczalnie dlatego, że bezwstydnie usprawiedliwia masakrę jako akt zemsty:

Atak rozpoczął się o godzinie 6 rano (...). Żołnierze dobrze walczyli. Mieszkańcy Huty byli „znani” [sic]: znęcali się nad Ukraińcami, ­mordowali naszych wieśniaków, rozerwali szczękę jednemu z naszych księży. Wioska została podpalona. W każdym domu gromadzono amunicję. Słychać było trzaski, wybuchały granaty. Przy okazji w wiosce ukrywali się Żydzi550. Raport Hronowiata ponad wszelką wątpliwość świadczy o tym, że to ukraińscy esesmani zaatakowali Hutę Pieniacką, a jednym z powodów, dla których to zrobili, były pogłoski o Żydach ukrywających się we wsi i w okolicy551. Nie była to po prostu Vergeltungsmassnahme (akcja odwetowa) sprowokowana przez „zmasakrowanie” dwóch żołnierzy. Dla Himmlera i jego dowódców „wojna z bandytami” wciąż pozostawała środkiem prowadzenia „czystek etnicznych”. Przypomnijmy, że podczas spotkania zorganizowanego przez generała Maxa von Schenkendorffa w celu omówienia z Himmlerowskim „ekspertem do spraw bandytów” HSSPF Erichem von dem Bachem taktyki antypartyzanckiej doktryna SS została wykrystalizowana w haśle: „wszyscy Żydzi są partyzantami, a wszyscy partyzanci to Żydzi”552. Do samego końca wojny Himmler często podkreślał ów związek między „bandytami” i „żydobolszewizmem”: „Poprzez pojęcie »partyzanta« bolszewizm próbuje podnieść bandytyzm do statusu narodowego. Rzuciliśmy wyzwanie temu nowo ukutemu przez żydowsko-bolszewickich Untermenschen statusowi i prowadzimy walkę o usunięcie bandytów ze społeczeństwa”553. Podczas gdy armie Hitlera wycofywały się na zachód, „wojna z bandytami” Himmlera koncentrowała się na „pozbywaniu się” ocalałych z obozów i gett. Cudzoziemskich rekrutów Waffen SS, niezależnie od tego, czy zaciągnęli się we Lwowie, w Paryżu czy w Rydze, nie trzeba było długo przekonywać do tego, jak twierdził Himmler, że Żyd i partyzant to jeden i ten sam wróg, którego należy zniszczyć jak robactwo. 16 maja 1944 roku Himmler odwiedził SS „Galizien” w obozie w Neuhammer. Po tym jak Wächter popisał się sprawnością swoich rekrutów, Himmler wygłosił po niemiecku mowę do korpusu oficerskiego, którą Palijiw tłumaczył dla Ukraińców. Himmler gratulował niemieckim oficerom i żołnierzom SS „Galizien”: „określenie »galicyjska« wybrano zgodnie z ­nazwą waszej pięknej ojczyzny (...) [która] stała się o wiele piękniejsza, odkąd pozbyliście się – muszę powiedzieć, że z naszej inicjatywy – obywateli, którzy tak często byli skazą na dobrym imieniu Galicji – Żydów”554. Oficerowie i podoficerowie, Niemcy i Ukraińcy, odpowiedzieli głośną owacją.

CZĘŚĆ III Marzec 1944– kwiecień 1945

Rozdział 13 „Wykończymy ich” Od pięciu tygodni walczymy o Warszawę (...). Zwyciężymy, a wtedy Warszawa, stolica, mózg, inteligencja tego (...) narodu polskiego, zostanie unicestwiona. Himmler, 21 września 1944 roku555 Wiosną 1944 roku na armie Hitlera walczące na froncie wschodnim, od Bałtyku na północy po Morze Czarne na południu, spadła seria katastrofalnych ciosów. Niepowstrzymana potęga armii pancernych Stalina odrzucała Niemców w tył na całej długości frontu. Na Krymie Rosjanie odcięli i bezlitośnie zmiażdżyli liczące 120 tys. żołnierzy siły niemieckie i rumuńskie. W maju Stalin i jego generałowie skierowali uwagę na centralny, białoruski sektor ­linii niemieckich, który – wzięty w kleszcze od północy i południa – wcinał się na dużą odległość w kierunku wschodnim. Rozpoczęła się nowa, potężna ofensywa strategiczna, operacja „Bagration”, od nazwiska gruzińskiego księcia, mająca na celu odepchnąć wojska niemieckie za granicę Polski i do Rumunii. Podczas gdy marszałek Żukow zebrał ogromną liczbę żołnierzy, czołgów i artylerii, radzieccy partyzanci przeprowadzili falę zabójczych ataków na tyłach sił niemieckich, biorąc na cel linie kolejowe i drogi i odcinając tym samym Niemców od zaopatrzenia i posiłków. Kiedy Wehrmacht walczył, próbując przywrócić ład, milion radzieckich żołnierzy zbliżyło się do najbardziej na wschód wysuniętych pozycji niemieckich. Wspierał ich ogłuszający ogień zaporowy rakiet Katiusza, zwanych przez ogarnięte panicznym strachem wojska niemieckie „organami Stalina”. Siły Żukowa połykały kolejne porcje terenu, coraz bardziej zbliżając się do Generalnego Gubernatorstwa. 17 lipca absolutnie pewny siebie Stalin urządził w Moskwie paradę zwycięstwa, żeby pochwalić się 57 tys. zawstydzonych i pożałowania godnych niemieckich jeńców wojennych556. Imponujący sukces pierwszej fazy operacji „Bagration” zdruzgotał niemiec­ką linię frontu. Do jesieni siły radzieckie dotarły do Bałtyku, miażdżąc niemiecką obronę na Łotwie i w Estonii. 23 lipca Armia Czerwona przekroczyła granicę Generalnego Gubernatorstwa i okrążyła byłą stolicę Galicji, Lwów. Trzy dni później miejscowy gubernator Otto von Wächter, który przeprowadził rekrutację do dywizji SS „Galizien”, wysłał teleks do Hansa Franka w Krakowie, ogłaszając, że utracił kontrolę nad dystryktem. Hitlerowska Oś zaczęła tracić sojuszników. W Rumunii marszałek Ion Antonescu, który stał za rzezią Żydów w lecie 1941 roku, został odsunięty od władzy przez syna króla Karola, Michała, który 12 września podpisał w Moskwie rozejm. Wojska niemieckie zaczęły się wycofywać z Bałkanów, a Bułgaria poniewczasie wypowiedziała wojnę Rzeszy. Na Węgrzech regent admirał Miklós Horthy, który oprócz wystawienia kilku lekkich dywizji nie był skory do wsparcia niemieckiego wysiłku wojennego, rozpoczął negocjacje pokojowe z aliantami. Doprowadził tym samym do pełnej okupacji swego kraju przez Niemcy w marcu tego roku. Hitlerowski ambasador i pełnomocnik Rzeszy Edmund Veesenmayer, chcąc pilnować Horthyego, powołał nowy rząd, na którego czele stanął uległy Döme Sztojay. Dla Niemców Węgry były niedokończoną sprawą. Zamieszkująca ten kraj społeczność żydowska w znacznej mierze pozostała nietknięta. Goebbels zawsze uważał, że Horthy był „wiarygodny” w odniesieniu do tego, co sam nazywał „rytmem kwestii żydowskiej”. Mówił, że Węgier jest „wściekle zły na Żydów”. Ale Hitler był przekonany, iż jego węgierski sojusznik się ociąga. Mając w Budapeszcie bardziej uległy rząd, sprawę można by wreszcie zamknąć. Tego lata do stolicy Węgier przybył

Adolf Eichmann ze swoim Sonderkommando. Mieli rozpocząć organizację wywózki węgierskich Żydów do Auschwitz. Horthy wykręcał się. Kiedy w październiku Armia Czerwona szybko zbliżała się do granic Węgier, Horthy wydelegował generała Bélę Miklósa de Dálnoki, żeby negocjował rozejm bezpośrednio z Rosjanami. Wściekły Hitler wysłał do Budapesztu Ottona Skorzenego z rozkazem usunięcia Horthyego. Skorzeny porwał zaskoczonego regenta i wywiózł go samolotem do Niemiec. Tymczasem fanatyczny strzałokrzyżowiec Ferenc Szálasi, działając z rozkazu Hitlera, przejął władzę i objął kontrolę nad węgierską armią. Szwadrony śmierci strzałokrzyżowców rozpoczęły mordowanie Żydów, a Eichmann powrócił do Budapesztu, żeby wznowić przerwany program deportacji ocalałych węgierskich Żydów do Auschwitz. W grudniu Niemcy zamknęli tysiące Żydów w budapeszteńskim getcie, gdzie stali się obiektem bezlitosnych ataków oddziałów SS i ich sojuszników strzałokrzyżowców. Podczas gdy hitlerowska Rzesza kurczyła się, władza Heinricha Himmlera jako szefa SS rosła. W lipcu pułkownik Claus Schenk Graf von Stauffenberg spartaczył zamach na Hitlera w jego kwaterze głównej pod Kętrzynem. W następstwie próby zamachu bombowego Hitler ostro zaatakował Wehrmacht i Heinricha Himmlera, a Gottlob Berger wykorzystał szansę, aby „zebrać” wszystkie „cudzoziemskie” oddziały i dywizje i włączyć je do Waffen SS. Ich łupem padł nieszczęsny Legion Hinduski utworzony przez nacjonalistę Subhasa Czandrę Bosę, a także setki tysięcy Osttruppen, w tym Rosjanie, Turkmeni, Azerowie, Ormianie, Mongołowie i Gruzini. We wrześniu Himmler rzucił najbardziej bezwzględnych spośród nowych wojowników SS do walki przeciwko znienawidzonej polskiej stolicy – Warszawie. Owego ostatniego lata hitlerowskiej Tysiącletniej Rzeszy Niemieckiej przewlekłe bóle brzucha zmusiły Himmlera do wzywania raz za razem swego masażysty, Niemca bałtyckiego Felixa Kerstena, który często zastawał ­swojego pacjenta przykutego do łóżka i cierpiącego z powodu skurczów żołądka. Himmler krzyczał: „Nie zniosę dłużej tego bólu”. Podczas jednej z wizyt Kersten zauważył, że na stoliku nocnym Himmlera leży otwarty egzemplarz Koranu557. Jednakże w publicznych wystąpieniach Reichsführer SS nadal powtarzał swoje niedorzeczne mity. 26 lipca wygłosił mowę do żołnierzy nowej 545. Dywizji Piechoty Grenadierów Ludowych. W przemówieniu tym szczycił się „niezachwianą niczym wiarą w Führera, wiarą w przyszłość tej wielkiej Rzeszy Germańskiej oraz w wartość nas samych”558. W wyobraźni Himmlera Wielka Rzesza Germańska uporczywie trzymała się życia. Podobnie jak jego żarliwe przekonanie co do tego, że Opatrzność będzie strzec nosicieli germańskiej krwi. Pokrętny optymizm Himmlera podsycała fantazja o nowych superbroniach, których wkrótce będzie można użyć przeciwko „azjatyckim” hordom Stalina. Podobnie jak wielu innych dworzan Hitlera miał nadzieję, że sojusz między bolszewicką Rosją, Brytyjczykami i Amerykanami prędzej czy później się załamie. Wówczas najpewniej on, a nie wyraźnie chory Führer, zostanie wezwany, żeby przewodzić nowym Niemcom. Kiedy Kersten zmagał się ze skurczami żołądka Himmlera, sowieckie dywizje pancerne nieubłaganie parły w kierunku Wisły, ostatniej istotnej przeszkody naturalnej przed dotarciem do granic starej Rzeszy. W rękach niemiec­kich pozostawała teraz mniej niż ćwierć obszaru Generalnego Gubernatorstwa. W sierpniu awangarda sił radzieckich zaczęła zbliżać się do wschodniego brzegu Wisły. Na przeciwległym jej brzegu leżało Śródmieście Warszawy. Stolica Polski była pierwszym łupem Hitlera w jego „wojnie na wyniszczenie”, która rozpoczęła się 1 września 1939 roku. „Fakt, że jesteśmy teraz u władzy – mówił Himmler do generała Keitla – powinien umożliwić nam oczyszczenie terytorium Rzeszy z Żydów i Polaków”. W ciągu następnych pięciu lat rządy Niemców kosztowały życie 6 milionów Polaków, z czego ponad połowę stanowili polscy Żydzi559. Niemcy przekształcili okupowaną Polskę w rzeźnię. Ausch­witz i obozy akcji „Reinhardt” zostały zbudowane na polskiej ziemi. Latem 1944 roku

sowiecki generał Rokossowski i toczący ciężkie walki 1. Front Białoruski dotarli do Brześcia Litewskiego, w którym 22 czerwca 1941 roku zgromadziły się wojska hitlerowskie. W tym samym miesiącu Armia Czerwona wkroczyła do dystryktu lubelskiego, będącego epicentrum operacji „Reinhardt” – systematycznie realizowanego masowego mordowania Żydów na okupowanych ziemiach wschodnich. W 1943 roku Himmler wydał rozkaz przeprowadzenia „Akcji 1005” mającej zatrzeć wszelkie ślady po obozach masowej zagłady, takich jak Treblinka, albo przekształcić je w koncentracyjne obozy pracy przymusowej. Pomimo dużego wysiłku włożonego przez Niemców w „czyszczenie”, pozostało po nich wystarczająco dużo obciążających dowodów, żeby wstrząsnąć radzieckimi żołnierzami i dziennikarzami, którzy odkryli ten zniszczony archipelag śmierci. Następnie Armia Czerwona i niewielka prosowiecka armia polska, dowodzona przez generała Zygmunta Berlinga, parły w kierunku polskiej stolicy Warszawy, położonej w pobliżu ujścia Bugu do Narwi wpadającej następnie do Wisły. W miarę jak Sowieci coraz bardziej się zbliżali, przez mosty na Wiśle, a następnie przez stare centrum Warszawy przetaczała się groteskowa procesja. Niemieccy esesmani, Ukraińcy, Węgrzy i Kozacy w postrzępionych, zużytych, poplamionych krwią mundurach uciekali na zachód. Niewielu z nich miało środki transportu, większość szła na piechotę albo boleśnie utykała. Na ich brudnych od błota twarzach malowało się ekstremalne zmęczenie i głód. Nieliczni wciąż mieli broń. Za tymi zdruzgotanymi resztkami machiny wojennej Hitlera ciągnęła o wiele większa fala cywilnych uchodźców. W samej Warszawie Niemcy zaczęli demontować fabryki i wysyłać zakłady przemysłowe do Rzeszy. Chociaż Hitler nie zgodził się na uzbrojenie Polaków, niemiecki gubernator z ramienia SS Ludwig Fischer pouczał warszawiaków, żeby „pokazali swoje antybolszewickie nastawienie”, tak jak uczynili to w 1920 roku, przepędzając armię Lenina. Powtarzał, że Warszawa stała się „falochronem przed czerwoną powodzią”. Wydał Polakom rozkaz rozpoczęcia budowy umocnień obronnych. „Sto tysięcy ochotników, natychmiast!” Jednak żaden Polak nie kwapił się, żeby kiwnąć palcem w obronie znienawidzonego garnizonu niemieckiego. Podczas gdy przez Warszawę przetaczała się owa ludzka fala, personel SS zaczął palić zgromadzone papiery, dokumentujące pięć lat okupacji. 29 lipca Polacy ze zdumieniem obserwowali, jak nienagannie ubrani (i dobrze odżywieni) żołnierze Dywizji Pancernej „Hermann Göring” i 5. Dywizji Pancernej SS „Wiking”, w której szeregach pełno było Szwedów, Estończyków, Duńczyków i Norwegów, maszerują na wschód, zostawiając za sobą Wisłę i leżącą na jej wschodnim brzegu Pragę. Wielonarodowe armie Hitlera okopały się, żeby bronić Twierdzy Warszawa (Festung Warschau) i odeprzeć zmierzającą w kierunku miasta „czerwoną falę”. Nie byli świadomi tego, że obok nich gromadzi się inna wroga armia. Urzędując w swoim tajnym centrum dowodzenia, zorganizowanym w starej fabryce papierosów, polski generał Tadeusz Komorowski (pseudonim „Bór”), gromadził w Warszawie i jej okolicach żołnierzy zakonspirowanej Armii Krajowej. Od miesięcy niecierpliwie obserwował odwrót pozbawionych morale niemieckich żołnierzy i uchodźców. Teraz z pewnością nadszedł czas, aby zadać chylącej się ku upadkowi Rzeszy mocny i szybki cios. Urodzony we Lwowie Komorowski (który służył w armii austriackiej i doskonale mówił po niemiecku) był przekonany, że zarówno on sam, jak i polski rząd na uchodźstwie nie mogą się wahać. Polski ruch oporu był podzielony. Stalin, który w 1939 roku połączył siły z Hitlerem w celu dokonania rozbioru państwa polskiego, wspierał teraz komunistyczny Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. W ten sposób chciał się upewnić, iż po pokonaniu Rzeszy Polska zostanie trwale zamknięta w nowym imperium sowieckim. Kiedy wojna na Wschodzie zbliżała się do punktu kulminacyjnego, generał „Bór” i jego doradcy uznali po burzliwej debacie, że jedynym sposobem oparcia się sowieckiej fali jest zajęcie polskiej stolicy. Zaczęli opracowywać

plan akcji pod kryptonimem „Burza”, zmierzającej do przejęcia inicjatywy i zniszczenia niemieckiego garnizonu. „Burza” była planowana w tajemnicy. Nie podjęto żadnej próby ostrzeżenia mieszkańców Warszawy o nawałnicy ognia, która miała strawić ich miasto. W swojej zakonspirowanej fortecy generał „Bór” gryzł się i uzasadniał swoją decyzję560. Lato tego roku było upalne. W zniszczonych warszawskich parkach liście zaczynały zmieniać kolor. Od strony wschodniego horyzontu dochodziły pomruki artylerii marszałka Rokossowskiego. Warszawiacy z niepokojem spoglądali w górę na coraz częściej nisko przelatujące nad miastem radzieckie samoloty. Presja ciążąca na dowódcach Armii Krajowej była niemal nie do zniesienia. Należało podjąć decyzję. I to szybko. 31 lipca o godzinie 18 generał „Bór” po rozterkach trapiących go do ostatniej chwili rozesłał kurierów AK, którzy mieli dostarczyć jego rozkaz o rozpoczęciu powstania nazajutrz o godzinie 17 – kryptonim godzina „W” (od pierwszej litery słowa wybuch). O tej godzinie mieszkańcy Warszawy będą wracać z pracy do domów. Ulice będą zatłoczone. Generał „Bór” liczył na to, że dzięki wybraniu tej pory całkowicie zaskoczy żołnierzy niemieckiego garnizonu. Kiedy kurierzy Armii Krajowej, z których większość stanowiły kobiety, zaczęli docierać do każdego zakątka Warszawy, przypominało to niesamowity impuls elektryczny przekazywany z ust do ust, by następnie zostać błyskawicznie przesłany dalej. Zbliżała się godzina „W”. Ulice i tramwaje zapełniły się ludźmi spieszącymi do domów w piekącym upale, nieświadomymi obecności oddziałów Armii Krajowej, które tuż obok nich próbowały dotrzeć na swoje pozycje. Nieliczni ostrzeżeni właściciele sklepów i kawiarń zamykali drzwi i okiennice. Powstanie Warszawskie rozpoczęło się zgodnie z planem dokładnie o godzinie 17. Żołnierze Armii Krajowej wyszli na ulicę ze swoich kryjówek, atakując około 180 strategicznych pozycji niemieckich: mosty, pasy startowe dla samolotów, dworce kolejowe oraz kwatery główne wojska i policji. Walki były zacięte i krwawe. Mniej niż połowa żołnierzy generała „Bora” miała sprawną broń. Mimo to niewielu zawahało się przed rzuceniem się na znienawidzonych okupantów. Wznosili barykady uliczne, z czego tylko się dało: z cegieł, mebli, wozów tramwajowych, a nawet maszyn do pisania i ram do obrazów. W pierwszych godzinach po wybuchu powstania Niemcy byli zaskoczeni. Trzy godziny po rozpoczęciu rewolty zajęto wiele znaczących obiektów, w tym wieżowiec Prudentialu, główny urząd pocztowy oraz niektóre miejskie elektrownie. Wiele niemieckich posterunków się utrzymało, jednak kiedy zapadł zmrok, nad Prudentialem można było zobaczyć niespokojnie powiewającą polską flagę. Kwaterę główną generalnego gubernatora Hansa Franka w Krakowie zalała fala depesz z meldunkami od oblężonych garnizonów niemieckich w Warszawie. Na kruchej linii niemieckiego frontu stolica Polski zajmowała kluczową pozycję, a Armia Krajowa zdążyła już odciąć najważniejsze drogi zaopatrzenia wojsk hitlerowskich, które musiały jakoś odpierać sowieckie ataki na leżącą na wschodnim brzegu Wisły Pragę. Konsternacja Niemców szybko przeistoczyła się w pragnienie zemsty. W swoim ostatnim wpisie w dzienniku, datowanym 5 sierpnia, Frank notował: „Większa część Warszawy stoi w płomieniach. Palenie domów jest także najpewniejszą metodą na wykurzenie powstańców z ich kryjówek. Po tym powstaniu i jego stłumieniu Warszawa zostanie całkowicie zniszczona, tak jak na to zasługuje”561. Powstanie niosło ze sobą niepokojące konsekwencje. Armia sowiecka mog­ła połączyć siły z polskimi powstańcami i zmienić pożar w pożogę. Nowy szef sztabu OKH generał Heinz Guderian namawiał Hitlera, aby ten natychmiast wyjął Warszawę spod jurysdykcji Franka i ogłosił miasto strefą zmilitaryzowaną pod kontrolą Wehrmachtu. Führer, wciąż jeszcze będący w szoku po wybuchowej wizycie pułkownika von Stauffenberga w Wilczym Szańcu, zignorował sugestię Guderiana562. Zamiast tego wezwał swojego szefa SS. Rozpoczęta w 1939 roku destrukcja narodu polskiego mogła teraz zostać dokończona raz na zawsze. Wieści o powstaniu

wywołały wściekłość Himmlera. Na spotkaniu bardzo zaniepokojonych Gauleiterów w Poznaniu upierał się, że niczego ono nie zmienia: „[Rekonstrukcja rasowa] jest nieodwracalna (...). Stworzenie przez nas ogrodu krwi germańskiej na Wschodzie jest nieodwołalne”. Następnie udał się do kwatery Führera pod Kętrzynem na kluczowe spotkanie z Hitlerem. Wysokim rangą oficerom SS relacjonował: „Chciałbym wam to powiedzieć jako przykład, jak ze spokojem należy przyjmować wieści tego rodzaju”. „Chwila jest trudna” – informował Hitlera cokolwiek na próżno. Ale, kontynuował, powstanie jest także „błogosławieństwem”, przede wszystkim szansą na ukaranie Polaków: „od 700 lat blokują nas na Wschodzie i stoją nam na drodze od czasu pierwszej bitwy pod Tannenbergiem”563. Przyrzekał na zawsze skończyć z „polskim problemem”: „Za pięć czy sześć tygodni będziemy to mieli za sobą. Wtedy Warszawa, stolica, głowa, inteligencja, od 16 do 17 milionów564 Polaków, zostanie zniszczona”. Jedynym możliwym lekarstwem była całkowita destrukcja: „Każdy kwartał domów zostanie spalony i wysadzony w powietrze”. Będący pod wrażeniem determinacji Himmlera Hitler wydał mu rozkaz stłumienia powstania z maksymalną siłą. Himmler skomentował to beztrosko: „Możecie myśleć, że jestem strasznym barbarzyńcą. Jestem, jeśli chcecie, kiedy muszę być”. Po powrocie do Poznania Himmler wezwał swoich najbardziej zaprawionych w bojach i oddanych generałów SS. Heinz Reinefarth urodził się na wschodnim pograniczu Niemiec i studiował prawo na uniwersytecie w Jenie, z którego wyniósł także imponującą kolekcję blizn po ranach odniesionych w pojedynkach. Zrobił błyskotliwą karierę w SS, służąc w Protektoracie Czech i Moraw, a następnie w Głównym Urzędzie Policji Porządkowej w Berlinie. Na początku 1944 roku Himmler mianował go dowódcą SS i policji (SSPF) w Reichsgau „Wartheland” (Kraju Warty), gdzie energicznie realizował zadania polegające na mordowaniu wszystkich nieposłusznych Polaków. Himmler wydał Reinefarthowi rozkaz utworzenia grupy bojowej (Kampfgruppe) i natychmiastowego wyruszenia do Warszawy, gdzie miał połączyć siły z generałem SS Erichem von dem Bachem (dawniej von dem Bachem-Zelewskim). Przypomnijmy, że to von dem Bach w 1941 roku stał za zniszczeniem wsi żydowskich na bagnach Prypeci, a następnie, w czerwcu 1943 roku, został mianowany naczelnym dowódcą wojny z bandytami (Chef der Bandenkampfverbände, ChBKV). Bach miał kryptonim „Arminius” na cześć germańskiego wojownika, który pokonał legiony rzymskie w bitwie w Lesie Teutoburskim. Pucułowate policzki i maniery profesjonalisty stwarzały mylne wrażenie na temat tego bezwzględnego zabójcy Żydów i „bandytów”. Kiedy w 1959 roku niemieccy prokuratorzy dopadli w końcu von dem Bacha, pracującego wówczas jako zwykły strażnik na piętrowym parkingu, zdał on szczegółową relację na temat rozkazów, jakie otrzymał od Himmlera: „ujętych powstańców należy zabijać” bez względu na to, czy walczą „zgodnie z konwencją haską”, czy też ją naruszają. Nawet „niewalcząca część ludności” – kobiety i dzieci – „ma być również zabijana”. Cała Warszawa – instruował Himmler – „ma być zrównana z ziemią”. Żaden budynek nie mógł się ostać. Zburzenie Warszawy miało stanowić nauczkę dla reszty Europy: „wtedy – stwierdzał Himmler – historycznie sprawa Polski nie będzie dużym problemem dla naszych dzieci, które przyjdą po nas, ani dla nas samych”. Strategia obrony von dem Bacha należała do najbardziej banalnych. On tylko „wykonywał rozkazy” i jak wkrótce ustalił sąd, traktował rozporządzenia Reichsführera SS jako prawdę objawioną. Himmler starannie wybrał siły do wykonania tego ogromnego zadania. Chciał, żeby to byli „twardzi ludzie”, którzy będą czerpać przyjemność z wykonywania obowiązków. W swojej kwaterze głównej zabrał się do tworzenia armii SS złożonej z bezwzględnych niemieckich przestępców, którzy mieli zostać posłani do akcji obok mściwych „żołnierzy ze Wschodu”: Kozaków, Azerów i niedużej liczby Ukraińców. Mieli oni połączyć siły z innymi europejskimi

ochotnikami SS, służącymi w dywizji „Wiking” stacjonującej na wschodnim brzegu Wisły. Korpsgruppe Bacha (do której włączona została Kampfgruppe Reinefartha) liczyła około 8 tys. ludzi wspieranych przez rozmaite bataliony policji i SS565. Rolę straży przedniej Himmler i Bach wyznaczyli cieszącej się złą sławą Brygadzie Szturmowej SS „Dirlewanger”, dowodzonej przez zboczonego fanatyka dr. Oskara Dirlewangera. Do jednostki tej włączono najgorszych przestępców wyciągniętych z niemieckich więzień i aresztów wojskowych: kłusowników, drobnych przestępców, esesmanów z kompanii karnych i kilkuset cudzoziemskich rekrutów przyjętych na próbę. Sam Dirlewanger, mężczyzna o ponurym wyglądzie, był kiedyś skazany za gwałt na nieletniej. Jego dobry przyjaciel, szef werbunku SS Gottlob Berger, doprowadził do tego, że zarzuty oddalono. Dirlewanger i jego okrutna ekipa wielokrotnie udowodnili swoją przydatność w „wojnie z bandytami” Himmlera, ostatnio na Słowacji, gdzie walczyli ramię w ramię z dywizją SS „Galizien”. Podczas swojego procesu von dem Bach bronił bandytów Dirlewangera: „Chociaż ich przymioty pozostawiały dużo do życzenia z moralnego punktu widzenia, ich umiejętności prowadzenia walki były wyjątkowo wysokie. Nie mieli nic do stracenia i wszystko do zyskania. Nie okazywali litości w walce i nie oczekiwali jej dla siebie”. Podkreślał też, że: „Wycofanie [brygady Dirlewangera] z udziału walkach oznaczałoby rezygnację z jakichkolwiek działań ofensywnych”566. Dowodził tym samym, być może w sposób niezamierzony, iż wojskowa etyka oddziału Dirlewangera określała etyczną grozę ataku SS na Warszawę: w zamierzeniu był on czynem przestępczym. 3 sierpnia generał SS Erich von dem Bach urządził się w opuszczonym polskim dworku w Ożarowie, oddalonym 13 kilometrów od warszawskiej Starówki. Stąd miał kierować działaniami swoich ludzi. Z portretów wciąż wiszących na pobrudzonych ścianach beznamiętnie wpatrywali się w niego dawni właściciele tych ziem. Bach wzmocnił dwa bataliony Dirlewangera 1. batalionem 111. Pułku Azerbejdżańskiego, dodając do tej jadowitej mieszanki oddziały w sile trzech pułków kozackich, dwa kolejne bataliony azerskie oraz Brygadę Szturmową SS RONA, dowodzoną przez sowieckiego dezertera SS-Oberführera Bronisława Kaminskiego. W Warszawie żołnierze RONA nie okazywali litości, nie mieli też żadnych zahamowań. Jak do tego doszło, że ludzie ci i ich brutalny dowódca trafili do służby w Himmlerowskiej SS?

W mowie wygłoszonej w lipcu 1941 roku do żołnierzy Waffen SS w Szczecinie Himmler rozwodził się nad znaczeniem „walki ras”: „pięknym, przyzwoitym i egalitarnym”. Niemcy stoją naprzeciwko „mieszaniny ras, których same nazwy są nie do wymówienia i których przedstawiciele posiadają taką budowę ciała, że możemy do nich strzelać bez litości czy współczucia”. Następnie przedstawił swój podstawowy argument: rasy te zostały przez Żydów „zjednoczone w ramach jednej religii, jednej ideologii, która nazywa się bolszewizm”567. W 1941 roku szwadrony śmierci SS wzięły na cel Turkmenów, którym udało się przeżyć likwidację przez Sowietów ich niepodległego państwa. Meldunki Einsatzgruppe D mówią też o zabijaniu „Azjatów”. W Kijowie niemieccy lekarze mordowali, stosując zabójcze zastrzyki, „Turkmenów” i „gorszych rasowo mieszkańców Kaukazu”568. Przeciwko tej najwyraźniej krótkowzrocznej i zbrodniczej polityce zaprotestowały w Niemczech wpływowe osobistości. Twierdziły one, iż nie ­wszyscy „Azjaci” są bolszewikami i Żydami. Wiele narodów Azji Środkowej to gorliwi muzułmanie, którzy nienawidzą Stalina równie mocno jak każdy porządny Niemiec. Najważniejszą postacią tej koterii był Gerhard von Mende, który później zrewolucjonizował stosunki Niemiec z narodami Azji Środkowej i Kaukazu. Podobnie jak Alfred Rosenberg, von Mende był Niemcem bałtyckim i zaciekłym

antybolszewikiem569. Kiedy w 2007 roku przeprowadzałem wywiad z synem Gerharda Erlingiem, wspominał często nieobecnego ojca, który nosił się elegancko i miał cięty humor. Gerhard urodził się w 1904 roku w Rydze. Kiedy miał 14 lat, bolszewiccy żołnierze na jego oczach zastrzelili mu ojca. Rodzina uciekła do Niemiec, gdzie Gerhard starał się zdobyć wykształcenie. W końcu, w dojrzałym wieku 24 lat, udało mu się dostać na uniwersytet w Berlinie. Inni absolwenci wspominają blondyna o niebieskich oczach, wyjątkowo mizernego, zezującego na lewe oko. W Berlinie, będącym wówczas czymś na kształt mekki „studiów wschodnich”, Gerhard szybko robił karierę. Był zdolnym i ciężko pracującym naukowcem mówiącym po łotewsku, rosyjsku, szwedzku, turecku, a także posługującym się rozmaitymi dialektami z grupy języków tureckich. Niemcy od dawna byli zafascynowani bogatymi kulturami muzułmańskimi rozciągniętymi wzdłuż „jedwabnego szlaku”, którego nazwę zawdzięczamy innemu niemieckiemu badaczowi. Niemieccy ideolodzy, tacy jak Rosenberg, i naukowcy, tacy jak von Mende, gardzili tak zwanym moskiewskim centrum, które według nich stało się kwaterą główną „żydobolszewizmu”. Zamiast tego spoglądali w kierunku bardziej egzotycznych i niespokojnych obrzeży muzułmańskich. Imperialna Rosja od stuleci próbowała zapanować nad swoimi dokuczliwymi mniejszościami, a „kwestia narodowości” spędzała Stalinowi sen z powiek. Carowie zostawili swoim sowieckim spadkobiercom dwa rozległe regiony, w których Rosjanie stanowili mniejszość. Jednym z nich była Azja Środkowa z Kazachstanem, Kirgistanem, Tadżykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem. W połowie XX wieku geografowie nazywali cały ten region „Turkiestanem”, a jego muzułmańskie narody „Turkmenami”. Drugim zaś był Kaukaz (znany wśród historyków lingwistyki jako „Góra Języków”) – kolebka licznych grup etnicznych i odrębnych języków: od chrześcijańskiej Gruzji i Armenii na południu po muzułmańskie enklawy na północy, zamieszkane przez krnąbrnych i myślących kategoriami plemiennymi Dagestańczyków, Kałmuków, Czeczenów i Osetyjczyków. W 1936 roku von Mende opublikował swoje opus magnum: Der Nationale Kampf der Rußlandtürken. Ein Beitrag zur nationalen Frage in der Sovjet­union. Dowodził w nim, że ludy tureckie (do których zaliczał Uzbeków, Kazachów, Kirgizów i Tatarów) mogłyby, pod odpowiednim przewodnictwem, stanowić rezerwową armię sił antybolszewickich. Twierdził, że jest raczej mało prawdopodobne, aby te rozliczne ludy stały się budowniczymi prawdziwych narodów. Co więcej, Związek Radziecki musiałby przejść „potężny wstrząs”, zanim jakikolwiek z ludów tureckich ośmieliłby się powstać przeciwko swoim ciemiężycielom „Moskalom”. W 1933 roku von Mende wstąpił do Sturm­abteilung (SA) – głównie dlatego że listy członków NSDAP zostały czasowo zamknięte po tym, jak oportuniści nazywani „marcowymi fiołkami” zaczęli na gwałt składać deklaracje członkowskie – i wykorzystywał swoje kontakty w tej formacji, żeby zdobyć przyjaciół wśród wpływowych członków partii zasiadających w przeorganizowanych niemieckich ministerstwach. Niezależnie od tego, iż Erling von Mende stanowczo temu zaprzecza, jego ojciec był bezwstydnym antysemitą potępiającym w jednej z broszur „wyjątkowe zażydzenie (...) Związku Radzieckiego”. Od niego wyszły również niszczycielskie informacje na temat jego kolegi, Żyda pracującego w Ministerstwie Edukacji Rzeszy570. Pogarda dla Żydów przewijała się w wielu publikacjach akademickich von Mendego, który bez wątpienia dzielił się swoimi poglądami z przyjaciółmi będącymi przedstawicielami ludów tureckich. Łączyła go silna więź ze środowiskiem uchodźców zrzeszonych w ruchu prometejskim, powstałym w celu wypędzenia Rosjan z Imperium Rosyjskiego. Skupieni w dwóch ośrodkach: paryskim i warszawskim, prometejczycy przekształcili się w ugrupowanie antybolszewic­kie. Nazywali von Mendego „Lordem Protektorem”. Wspomnieć należy, iż nawet w okresie nazistowsko-sowieckiego zbliżenia pomagał on swoim przyjaciołom tworzyć

„komitety narodowe”, które miały ambicję stać się rządami odpowiednich państw na uchodźstwie. Zaraz po niemieckim ataku na Związek Radziecki Gerhard von Mende został zwerbowany przez Ministerstwo do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich, w którym stanął na czele wydziału do spraw Kaukazu. W ministerstwie był podwładnym Georga Leibbrandta, który następnie reprezentował resort podczas konferencji w Wannsee. W siedzibie ministerstwa, położonej niedaleko nowego domu von Mendego w bogatej dzielnicy Charlottenburg, zaprosił on do współpracy swoich przyjaciół z ruchu prometejskiego. Znalazł się wśród nich Uzbek książę Weli Kajum-chan, który stał się jednym z jego najważniejszych protegowanych. Pod koniec 1941 roku von Mende otrzymał raporty na temat sposobu traktowania radzieckich jeńców wojennych przetrzymywanych w ogromnych niemieckich obozach wybudowanych na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Mając poparcie Rosenberga, wysłał tam Kajum-chana, żeby na miejscu zbadał sprawę. Pod koniec tego roku Kajum-chan, któremu towarzyszył Mustafa Czokaj, przybył do dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. W ogromnych, rozległych obozach Niemcy uwięzili ponad 3 miliony radzieckich jeńców wojennych571. Był środek zimy, a niemiecki obóz pozostawał niebezpiecznym miejscem nawet dla odwiedzających. Wkrótce po przybyciu do celu nieszczęsny Czokaj zaraził się tyfusem. Kajum-chan kontynuował misję: meldował, że widział tysiące swoich pobratymców, przedstawicieli ludów tureckich, powoli konających z głodu w przerażających warunkach. Większość jeńców została zmuszona do wykopania sobie dziur w ziemi i używała ich jako żałosnego schronienia. Mówiono mu, że każdego dnia po obozie krążyły złożone z esesmanów plutony egzekucyjne, które szukały obrzezanych albo mających „skośne oczy”. Oddziały SS usuwały tych „podludzi” i rozstrzeliwały ich w pobliskim lesie. Przy poparciu von Mendego Kajum-chanowi skutecznie udało się nakłonić władze niemieckie do polepszenia warunków jeńców „turkijskich” oraz przeniesienia lepiej wykształconych spośród nich do obozu szkoleniowego pod Berlinem. Tam Kajum-chan zaczął zmieniać owych byłych obywateli radzieckich w antybolszewicką armię572. Oprócz Rosenberga posiadał jeszcze innego stronnika: niemiecki wywiad wojskowy, Abwehrę, która rozpoczęła operację „Tygrys B” mającą na celu zarządzanie szkoleniem żołnierzy turkijskich. Gerhard von Mende i książę Weli Kajum-chan próbowali reedukować dowódców Wehrmachtu, którzy uważali każdego mieszkańca Azji Środkowej za niebezpiecznego „Azjatę”. Odnieśli wielki sukces. W grudniu 1941 roku OKW zgodziło się na utworzenie dwóch muzułmańskich jednostek: Legionu Turkiestańskiego i Legionu Kaukasko-Muzułmańskiego. Ich rekruci stanowili uderzająco różnorodny zbiór. Byli wśród nich: Uzbekowie, Kazachowie, Kirgizi, Karakałpacy, Tadżykowie, Azerowie, Dagestańczycy, Czeczeni, Ingusze i Lezgini573. Na początku 1942 roku, podczas gdy wojska Hitlera nacierały w głąb Półwyspu Krymskiego, Rosenberg i von Mende otworzyli biura łącznikowe mające koordynować rekrutację do kolejnych oddziałów złożonych z Osttrupen. Nowa kampania na Krymie okazała się jeszcze jednym triumfem von Mendego: na ochotnika zgłosiło się co najmniej 20 tys. Tatarów, co stanowiło całą męską populację w wieku 18–35 lat, która do tej pory nie została wcielona do Armii Czerwonej. Na początku 1942 roku sam Hitler wygłosił w swojej wojskowej kwaterze głównej warte odnotowania oświadczenie: „Uważam – powiedział – że jedynie mahometanie są pewni. Wszystkich pozostałych [mieszkańców Kaukazu] uważam za niebezpiecznych. Dlatego niemądre jest tworzenie jednostek składających się wyłącznie z nich”574. Nowi rekruci mieli dodatkową zaletę: wielu z nich było żarliwymi antysemitami. Według niemieckiego dyplomaty Ottona

Bräutigama turkijscy rekruci chętnie atakowali wszystkich Żydów, jakich napotkali575. Przy pomocy von Mendego i Kajum-chana komórki propagandowe Wehrmachtu zwerbowały najbystrzejszych i najlepszych rekrutów turkijskich do pracy w biurach łącznikowych. Mieli oni zapełniać gazetki i broszurki treściami nasyconymi antysemityzmem576. 20 stycznia 1942 roku Georg Leibbrandt, szef von Mendego, wziął udział w konferencji w Wannsee, podczas której planowano „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Tydzień później Leibbrandt zwołał w Ministerstwie do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich kolejne spotkania. We wszystkich uczestniczył von Mende. Ich celem było omówienie „definicji pojęcia »Żyd« na terytoriach wschodnich”577. W drugiej połowie 1942 roku, w wyniku letniej ofensywy wojsk niemiec­kich w ramach operacji „Fall Blau”, północny Kaukaz znalazł się pod okupacją hitlerowską. Grupa Armii „B” pod dowództwem feldmarszałka Wilhelma Lista najdalej wysunięte pozycje w tym regionie osiągnęła w połowie listopada. Równolegle z wymordowaniem przez Einsatzgruppe D i oddziały niemieckiej armii całej społeczności Żydów aszkenazyjskich przyspieszono realizację planów werbunku mniejszości etnicznych z terenów ZSRR578. Po klęsce pod Stalingradem na początku 1943 roku von Mendemu coraz trudniej było przekonać turkijskich protegowanych, w tym Kajum-chana, że Rzesza może zagwarantować im polityczną niepodległość. Rozterki te naturalnie stawały się coraz większe z chwilą rozpoczęcia przez wojska niemieckie długiego odwrotu i gdy Armia Czerwona zajmowała do niedawna okupowane przez nie regiony Azji Środkowej i Kaukazu. W obliczu tego von Mende coraz bardziej podkreślał panislamską tożsamość swoich wschodnich rekrutów. W 1943 roku zwrócił się o pomoc do mającego coraz większe wpływy Mohammada Amina al-Husajniego, wielkiego muftiego, który był w doskonałych stosunkach z szefem SS Himmlerem i zarządzającym werbunkiem do SS Bergerem. Jak widzieliśmy, mufti uważał niemiecką ideologię antyżydowską za najważniejszą wspólną płaszczyznę łączącą muzułmanów i Rzeszę. Teraz miał pomóc przygotować wschodnich wojowników von Mendego do roli islamskich krzyżowców. Na wiosnę 1943 roku nie mniej niż 21 batalionów, składających się z Osttrupen i dowodzonych przez 30 lub więcej niemieckich oficerów, zostało rzuconych do walki z armiami Stalina na Kaukazie. Wyraźny zapał muzułmańskich rekrutów do przelewania krwi za sprawę antybolszewicką szczególnie intrygował Himmlera. Szef werbunku SS Gottlob Berger zapragnął teraz, aby Osttrupen służyły w szeregach Wehrmachtu. Główną rolę w przeniesieniu wschodnich batalionów do SS odegrał nikczemny austriacki major Andreas Mayer-Mader. Przed wojną przez wiele lat mieszkał on w Azji i służył w chińskiej Armii Narodowo-Rewolucyjnej Czang Kaj-szeka. Przebieg tej służby nie był wyjątkowy. Mayera-Madera fascynowały egzotyczne ludy Azji Środkowej, a zwłaszcza ukochane przez Gerharda von Mendego ludy tureckie. Dowódca Wehrmachtu na Kaukazie uznał, że jego „dogłębna wiedza na temat Azji” czyni zeń idealnego dowódcę „batalionów turkiestańskich”, utworzonych w niemieckich obozach jenieckich w Generalnym Gubernatorstwie. Kompetencje wojskowe Mayera-Madera były minimalne. Wkrótce nawiązał on jednak bliskie stosunki z Kajum-chanem i Turkiestańskim Komitetem Narodowym. Według raportów Wehrmachtu potajemnie poparł on plan Kajum-chana przekształcenia batalionu w Turkiestańską Armię Narodową, w której większość oficerów stanowiliby przedstawiciele ludów tureckich i która byłaby zorganizowana w oddziały „plemienne”. Bandyckie oddziały turkijskie pod dowództwem Mayera-Madera spuszczono ze smyczy na radzieckich partyzantów. Wykonywały one swoją robotę z niestrudzoną dzikością, mordując w najbardziej sadystyczny sposób nieznaną liczbę ofiar. Wydaje się, że leniwy i sprzedajny Mayer-Mader po prostu pozwalał swoim ludziom działać w szale – i za to został wydalony z Wehrmachtu.

Po jego odejściu 405. Batalion rozpadł się, a w sierpniu 1942 roku jednostkę rozwiązano, odsyłając jej oficerów i żołnierzy z powrotem na stepy Kałmucji. Pod koniec 1943 roku Mayer-Mader zaoferował swoje usługi Himmlerowi. Przechwalał się, że jest w stanie zwerbować co najmniej 30 tys. przedstawicieli ludów tureckich, z których będzie można utworzyć „Nowoturkiestańską” dywizję SS oraz że większość z nich skaperuje z legionów Wehrmachtu. Mayer-Mader, teraz SS-Obersturmbannführer, spotkał się w Berlinie z muftim, który ochoczo pobłogosławił jego plan utworzenia batalionu turkiestańsko-muzułmańskiego i obiecał promować werbunek, tak jak wcześniej uczynił to w Bośni i Hercegowinie. Na początku stycznia 1944 roku Himmler połączył wiele Turkestanische i Azerbaijanische batalionów z nowymi ochotnikami muzułmańskimi, tworząc Ostmuselmanische SS Regiment. W jego szeregach znalazło się około 3 tys. ochotników turkmeńskich, azerskich, kirgiskich, uzbeckich i tadżyckich. Wcześniej, w marcu 1943 roku, Himmler podpisał daleko idące porozumienie z Rosenbergiem, w którego ramach odpowiedzialność za szkolenie ideologiczne wschodnich oddziałów leżała po stronie Waffen SS. Była tam mowa o „silnym, instynktownym antysemityzmie narodów wschodnich”579. Podobnie jak w przypadku utworzonej w Bośni dywizji SS „Handschar” Himmler zgodził się na umieszczenie imamów w każdym batalionie. Mufti starannie wyselekcjonował większość duchownych, którzy mieli przejść szkolenie, i posłał ich do niemieckich szkół dla imamów w Dreźnie i Getyndze. Zainspirowany muftim i Mayerem-Maderem Himmler z przejęciem opowiadał swoim oficerom SS o utworzeniu całej dywizji SS z przedstawicieli plemion turkijskich. Zaczął też wysyłać nielicznych muzułmanów na szkolenie do Trawnik. Kiedy wojna przybrała zły obrót dla Niemiec i stało się oczywiste, że to Stalin, a nie Hitler, ją wygra, wschodni rekruci zaczęli masowo dezerterować. Wstępowali do Armii Czerwonej lub do jednego z tysięcy oddziałów partyzanckich, które w tamtym czasie siały spustoszenie na tyłach wojsk niemiec­kich. W marcu 1944 roku Mayer-Mader dowodził pozostałościami wschodniej armii zdegradowanej do 1. Wschodnio-Muzułmańskiego Pułku SS lub 94. Pułku SS. Raporty przesłane Himmlerowi przez agentów RSHA przedstawiały Mayera-Madera jako kiepskiego dowódcę, który awansował równie leniwych i nieudolnych oficerów. Reichsführer SS był wciąż jednak przekonany, że ten nowy muzułmański pułk SS będzie się idealnie nadawał do „wojny z bandytami”, którą prowadził na Wschodzie: do palenia wsi, wyłapywania cywilów na roboty, likwidowania pozostałych przy życiu Żydów i niszczenia plonów. Zignorował więc ostrzeżenia RSHA i wysłał Mayera-Madera na Białoruś opanowaną przez sowieckich partyzantów niszczących niemieckie trasy zaopatrzenia. Himmler przydzielił 94. Pułk SS Curtowi von Gottbergowi, HSSPF na Białorusi. Pod naczelnym dowództwem Ericha von dem Bacha Gottberg sformował nową Kampfgruppe do walki z partyzantami. W jej skład weszły: pułk turkiestański oraz brygady Dirlewangera i Kaminskiego (RONA). Gottberg udowodnił, że w walce z partyzantami jest bezwzględnym dowódcą. W grudniu 1942 roku powtarzał swoim oficerom, że „każdy bandyta, Żyd czy Cygan ma być uważany za wroga”. Przypisywał sobie zabicie 799 „bandytów” i co najmniej 1800 Żydów podczas operacji „Nürnberg”580. Teraz, w Bandegebiet (kraju bandytów), w rejonie Mińska, Gottberg spuścił ze smyczy przeciwko partyzantom łajdaków Mayera-Madera, gangsterów Dirlewangera i brutali Kaminskiego. Po wykonaniu przez ludzi Mayera-Madera zadania nastąpił przewidywalny ciąg zdarzeń. Niemieccy oficerowie służący w konkurencyjnych siłach antypartyzanckich dotarli do Berlina, oskarżając Mayera-Madera o utratę kontroli nad jego oddziałami. Dowództwo przejęli oficerowie SS z oddziałów Dirlewangera, a 2 maja Mayer-Mader został zastrzelony w pobliżu miasteczka Hornowo-Wierciński. Był jedyną ofiarą wśród Niemców wymienioną w raporcie z tego dnia. Prawdopodobne jest, że Dirlewanger, działając z rozkazu Himmlera, zlecił jego

zabójstwo. Porządek został przywrócony. Na jakiś czas. Pod koniec lipca 1944 roku pozostałości turkiestańskiej dywizji muzułmańskiej von Mendego wysiadły z pociągów na przedmieściach Warszawy, żeby u boku rosyjskiej brygady Kaminskiego (RONA) i złożonych z bandytów oddziałów dr. Dirlewangera ruszyć do walki z polską Armią Krajową. Na początku sierpnia 1944 roku Warszawa prażyła się pod bezchmurnym, błękitnym niebem. Wisła płynęła wolno i ospale, podczas gdy na jej brzegach tworzyła się cienka warstwa spękanego błota. Wysuszone trawniki w warszawskich parkach pożółkły, a liście drzew szeleściły niczym pergamin. Żołnierze Armii Krajowej wyczekiwali niemieckiego ataku, siedząc w swoich rozgrzanych jak piece bunkrach albo kryjąc się na barykadach zbudowanych z płyt chodnikowych. Generał „Bór” oczywiście nie dysponował ani artylerią, ani lotnictwem, a jego ludzie mieli stanąć do walki z SS Himmlera uzbrojeni w rewolwery, przestarzałe karabiny, kilka ręcznych granatów i koktajle Mołotowa domowej roboty. Na stacji kolejowej na zachodnich przedmieściach Warszawy przerażająca machina wojenna Himmlera natychmiast naprężyła muskuły. Kiedy generałowie SS Reinefarth i von dem Bach zakończyli przygotowania, sowieckie działa rozmieszczone na wschodnim brzegu Wisły nagle ucichły. Z nieba nad Warszawą zniknęły radzieckie myśliwce. Miały nie wrócić przez wiele tygodni. Potężne armie Stalina nie przyszły z pomocą Armii Krajowej. Niemiecki atak rozpoczął się 5 sierpnia od potężnego ostrzału artyleryjskiego. Strategia Ericha von dem Bacha polegała na zajęciu bastionów Armii Krajowej w Śródmieściu Warszawy. Ponieważ polskie oddziały nadal kontrolowały główne arterie komunikacyjne prowadzące z zachodnich przedmieść na wschód, w kierunku centrum miasta, grupa bojowa Reinefartha musiała najpierw zniszczyć posterunki wroga w dzielnicy Wola. Warszawa przypominała średniowieczne wyobrażenie piekła. Nad Starym Miastem unosił się wysoko gęsty słup czarnego dymu. Żołnierze garnizonu niemieckiego, wciąż oblężonego na Starówce, zaczęli strzelać do polskich cywilów, najczęściej pod pretekstem, że widziano, jak żołnierze Armii Krajowej strzelali z ich domów. Powódź przerażonych kobiet, dzieci i starców płynęła na zachód, prosto w kierunku drogi natarcia jednostek SS. Żadnemu Polakowi, uzbrojonemu czy nie, nie okazywano litości. Prowadząca atak brygada Dirlewangera i jej azerscy wspólnicy torowali sobie drogę przez Wolę z niespotykanym barbarzyństwem. Jeden z naocznych świadków widział, jak niemieccy żołnierze wpychają krzyczące kobiety i dzieci z powrotem do płonącej kamienicy. Wiele polskich rodzin schroniło się w starej fabryce makaronu na Woli. Była to śmiertelna pułapka. Oddziały SS podpaliły ją i strzelały z karabinów maszynowych do każdego, kto próbował z niej uciec, albo spuszczały swoje psy. Szacuje się, że w fabryce makaronu zabito 3 tys. bezbronnych cywilów. W innej pobliskiej fabryce esesmani w ten sam sposób wymordowali około 5 tys. osób. Również szpitale stwarzały żołnierzom Himmlera wyjątkową okazję do siania spustoszenia. W Szpitalu Wolskim Niemcy chodzili po oddziałach, zabijając niektórych chorych i rannych tam, gdzie ich znaleźli. Wszyscy, którzy mogli chodzić lub biegać, uciekali w kierunku pobliskiego wiaduktu kolejowego, na którym urządzono stanowisko karabinu maszynowego. Szpital Wolski został całkowicie spalony. Wiele innych szpitali spotkał ten sam przerażający los. Tylko jeden uniknął zniszczenia. Dirlewanger urządził w nim swoją tymczasową kwaterę. Innymi słowy: atak na Warszawę stanowił punkt kulminacyjny Bandenbekämpfung Himmlera. Tym razem jednak naczelny dowódca wojny z bandytami Erich von dem Bach nie toczył jej w lasach i na bagnach Białorusi i Ukrainy, lecz na ulicach miasta. Obserwator

z niemieckiej armii wspominał, że wydawało się, iż Dirlwenager jest „wszędzie”: „gość o wyrazistym, szczególnym wyglądzie, przypominający wiszącego ptaka”. Przebijając się w kierunku Starego Miasta, budynek po budynku, ulica po ulicy, ludzie Dirlewangera wyrzucali z okien mieszkań zarówno żywych ludzi, jak i trupy, które potem „leżały spokojnie” na ulicach. Innym razem ten sam świadek widział, jak Dirlewanger zbiera polskie kobiety i dzieci i pędzi je przed swoimi ludźmi jako żywe tarcze581. W sąsiedniej dzielnicy zachodniej, na Ochocie, von dem Bach rzucił do walki brygadę SS-RONA. Dowodził nią SS-Brigadeführer Bronisław Kaminski. Jego zazwyczaj podpici młodzi Rosjanie o szalonym spojrzeniu zaatakowali miejskie szpitale z równą rozkoszą jak zbiry Dirlewangera. W słynnym Instytucie Radowym rabowali oni pacjentów, gwałcili i mordowali pielęgniarki. Kiedy żołnierzom RONA znudziła się ta zabawa, zgromadzili pozostałych przy życiu chorych i personel w szpitalnym ogrodzie. Biegając po budynku i starając się go podpalić, zaczęli dziko strzelać do bezbronnego tłumu pracowników szpitala i pacjentów. RONA była największą pojedynczą grupą cudzoziemców w armii Himmlera. Podobnie jak Azerowie Rosjanie początkowo służyli w armii niemieckiej, a nie w Waffen SS. W lecie 1942 roku w rejonie wokół małego miasteczka Łokoć w pobliżu Briańska dowódcy Wehrmachtu ustanowili Selbstverwaltungsbezirk (obszar samorządowy)582. Kiedy w następnym roku partyzanci zwiększyli liczbę ataków na Łokoć, Kaminski, miejscowy watażka i przywódca Narodowosocjalistycznej Partii Rosji, zwrócił się do Niemców z propozycją utworzenia lokalnych oddziałów samoobrony. Kaminski był przechwalającym się pyskaczem, który zrobił na Niemcach wrażenie kogoś, kto poradzi sobie z zadaniem. Urodził się w Witebsku, na Białorusi. Jego ojciec był Polakiem, a matka Niemką. Studiował chemię w Leningradzie i po skończeniu studiów znalazł pracę jako inżynier. W 1935 roku został aresztowany przez NKWD, oskarżony o szpiegostwo i skazany na 10 lat ciężkich robót. Pomimo że odbył tylko połowę kary, a po zwolnieniu wstąpił nawet do Armii Czerwonej, Kaminski pozostał żarliwym antybolszewikiem i z radością powitał niemiecką okupację. Do końca 1942 roku jego RONA, Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa, rozrosła się do rozmiarów dywizji, była wyposażona jak przystało na nowoczesną armię i kosztowała niemieckich okupantów 3–4 miliony rubli miesięcznie583. Żołnierze RONA siali zniszczenie w całym „księstwie” Kaminskiego, paląc wsie i mordując wszystkich podejrzanych o udzielanie schronienia partyzantom. Od czasu do czasu niemieccy okupanci wyrażali umiarkowaną dezaprobatę dla ich poczynań. Jeden z niezadowolonych oficerów skarżył się, że Kaminski zachowuje się „jak afrykański wódz”: podkrada niemieckie zaopatrzenie, a kiedy mu się to wytyka, jest „bezczelny”. Wykorzystywał też oznaczone tabliczką „w służbie Wehrmachtu” samochody niemieckiego sztabu, żeby wozić nimi swoje „damskie towarzyszki” do teatru i kina. Jego hojny przydział paliwa wykorzystywany był do Hurenfahrten (wyjazdów na dziwki). Jednakże niemieccy dowódcy nie widzieli w tym nic złego. Rozpieszczali Kaminskiego dobrymi winami, trunkami, cygarami oraz perfumami dla jego licznych wielbicielek584. Po wyjątkowo „udanym” starciu z sowieckim „bandytami” Hitler przesłał mu osobiste gratulacje. We wrześniu 1943 roku Niemcy zakończyli łokocki eksperyment. Wkrótce potem, w obliczu przesuwającej się coraz bliżej Armii Czerwonej, wojska hitlerowskie rozpoczęły odwrót z Briańska. W ślad za nimi ruszyli Kaminski i jego RONA oraz dziesiątki tysięcy ich sympatyków. Związek z jakimkolwiek „samorządem” zorganizowanym przez Wehrmacht był biletem do gułagu albo przed pluton egzekucyjny. Mając za plecami Armię Czerwoną depczącą im po piętach, zdesperowany orszak RONA wycofał się w okolice Witebska na Białorusi, gdzie Kaminski zaczął umizgiwać się do SS. Na początku 1944 roku regionem tym wstrząsały ataki przeprowadzane przez radzieckich partyzantów. Chociaż oddziały RONA nękała teraz plaga

dezercji, Kaminski przeprowadził liczne ataki na białoruskie wsie, czym udało mu się wywrzeć takie wrażenie na Himmlerze, że ten odznaczył go Krzyżem Żelaznym II klasy. W czerwcu Reichsführer SS zgodził się na włączenie brygady Kaminskiego do Waffen SS jako Brygady Szturmowej RONA, przemianowanej później (1 sierpnia) na 29. Dywizję Grenadierów SS (1. Rosyjską). Sam Kaminski otrzymał nominację na stopień Waffen-Brigadeführer i Generalmajora585. Pod koniec lipca Himmler wysłał oddziały RONA do Warszawy. Podczas gdy Grupa Szturmowa SS torowała sobie drogę przez zachodnie przedmieścia Warszawy, esesmani z RONA siali zniszczenie ulica po ulicy, budynek po budynku, wyciągając z kryjówek wszystkich znalezionych żywych i przeprowadzając pospieszne egzekucje. Niczym podłe sroki przeszukiwali nieżywych i umierających, chełpiąc się zgromadzonymi złotymi zegarkami, obrączkami i plombami... Dla elity niemieckich oficerów SS ludzie Kaminskiego byli barbarzyńskimi Untermenschen. Tyle że Himmler żądał systematycznego plądrowania polskiej stolicy i oddziały Kaminskiego na swój sposób zastosowały się do tego polecenia. W tym samym czasie kiedy żołnierze RONA mordowali i grabili, w warszawskich składach kolejowych niemieckie oddziały pomocnicze ładowały ich łupy do wagonów Reichsbahnu i wysyłały je do magazynów w Niemczech. Nawet von dem Bach był zmuszony zameldować, że „Polacy walczą jak bohaterowie”. Był boleśnie świadom, iż zazdrośni generałowie Wehrmachtu, na przykład Guderian, zaczęli narzekać na to, że zniszczenie Armii Krajowej zajmuje Grupie Szturmowej SS zbyt dużo czasu. Liczba ofiar po stronie oddziałów AK rosła z każdą godziną, ale kolumna Zygmunta na Starym Mieście wciąż stała dumnie na swoim marmurowym trzonie, stanowiąc niebezpieczny symbol oporu drwiący z niemieckich dowódców SS. Strategiczny dylemat polegał na tym, że Himmlerowska doktryna Bandenbekämpfung nakazywała oddziałom SS dokonywanie masowych mordów na polskich cywilach, a nie po prostu rozgromienie Armii Krajowej. Logika „wojny z bandytami”, która łączyła cywilów, zwłaszcza Żydów, z walczącymi, sprawiła, że posłano do walki brygady RONA i Dirlewangera. Jednakowoż prowadzenie przez Himmlera „wojny z bandytami” w nowoczesnym mieście wymagało czasu. Erich von dem Bach stanął w obliczu złożonych przeszkód strategicznych. Taktyka Armii Krajowej zmusiła Niemców do walki z jej żołnierzami na dwóch blisko ze sobą powiązanych frontach: na powierzchni, na ulicach, w mieszkaniach i gmachach publicznych oraz pod ziemią – w piwnicach, kanałach i w labiryncie tuneli, które polscy dowódcy z wielką przebiegłością wykorzystywali zarówno jako kryjówki, jak i trasy przerzutowe swoich wysoce mobilnych oddziałów. Na powierzchni Niemcy wykorzystywali ciężkie uzbrojenie i miotacze płomieni, żeby zetrzeć na proch budynki i spalić ich obrońców. W ramach walki pod ziemią uciekali się do pompowania do kanałów i wejść do tuneli bezwonnego, bezbarwnego gazu zwanego „A-Stoff”. Następnie podpalano go, co miało makabryczne konsekwencje dla wszystkich, którzy znaleźli się w zasięgu eksplozji. Jak trafnie ujął to John Erickson: „Tocząc jedną z najpotworniejszych bitew tej wojny, niemieckie dowództwo połączyło pomysłowość z bestialstwem”586. 9 sierpnia, po upływie ponad tygodnia brutalnych walk, koncesjonowani zabójcy generała Bacha dotarli w końcu do Wisły i zrobili zwrot w celu okrążenia Starego Miasta. W czasie gdy alianccy negocjatorzy błagali Stalina, żeby interweniował, niemiecki uścisk zaciskał się. Bombardowania z powietrza i ostrzał artyleryjski z przerażającą szybkością bezlitośnie redukowały Warszawę do czegoś, co – jak przyznał sam „Bór” – było „zrujnowanym miastem”, w którym „do spalenia zostały wyłącznie ruiny”. Wraz z rozpoczęciem przez Niemców ostatecznego ataku parne powietrze zagęściła mgła mdłego pyłu. Na ulicach pojawił się nowy rodzaj „przerażającej broni”, spychając na bok zburzone barykady i sterty cuchnących zwłok. Polski dziennikarz nazwał ją „ryczącą krową”, ponieważ wydawała niesamowity ryk „niczym

jakaś przedpotopowa bestia”: jej „piekielny oddech” zapalał budynki, zamieniając znajdujących się w nich ludzi w żywe pochodnie587. Urzędujący w podziemnych schronach dowódcy Armii Krajowej wiedzieli, że ich położenie jest beznadziejne. 19 sierpnia generał „Bór” nakazał „walczący odwrót” ze Starego Miasta. 2,5 tys. powstańców zaczęło przechodzić kanałami i innym drogami ewakuacji, niosąc lub ciągnąc za sobą „rannych nadających się do przeniesienia”. Kiedy pod koniec miesiąca Niemcy wreszcie wdarli się do pustej kwatery generała „Bora”, znaleźli w niej stertę zwłok i kilku rannych mężczyzn. Licencjonowani zabójcy von dem Bacha nie okazali im ani szacunku, ani litości. Opróżnili kanistry z benzyną zarówno na martwych, jak i żywych i podpalili. Przerażające wydarzenia, które jesienią 1944 roku doprowadziły do zniszczenia Warszawy, mają kłopotliwe skutki dla historii Polski i Europy oraz dla pamięci historycznej. Większość historyków uważa, że antykomunistyczna polska Armia Krajowa została zdradzona przez Stalina i jego generałów oraz że Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, zamiast zaoferować jej pomoc wojskową, jedynie załamały ręce. Według innego poglądu powstanie było tragicznym błędem. Dostarczyło Hitlerowi i SS okazji do „dokończenia zadania”, do unicestwienia narodu polskiego, a Stalinowi dało środki zniszczenia antykomunistycznej Armii Krajowej. Nie ma wątpliwości co do tego, że zagłada Warszawy, jej obrońców i dziesiątków tysięcy polskich cywilów stanowiła ostatni akt Himmlerowskiej „wojny z bandytami”, prowadzonej przez najbardziej przerażającego łowcę „bandytów” Ericha von dem Bacha. 1 września Himmler przyznał to przed swoimi oficerami: „Wydałem rozkazy całkowitego zniszczenia Warszawy (...). W wyniku tego największe wrzody na froncie wschodnim zostały usunięte”588. Formalnie opór zakończył się 30 września. W książce zatytułowanej Destroy Warsaw historyk Andrew Borowiec publikuje wiarygodne liczby oparte po części na wojennym dzienniku von dem Bacha, które jednoznacznie ukazują cały horror jednej z ostatnich i jednej z najpotworniejszych bitew II wojny światowej. W 1939 roku liczba mieszkańców Warszawy wynosiła 1,2 miliona, w tym 352 tys. Żydów. Po powstaniu w tamtejszym getcie w 1943 roku liczba ta zmalała do 974 745, z czego 24 222 osoby stanowili przedstawiciele niemieckich władz okupacyjnych i ich pieczeniarze. SS zabiła 1559 zidentyfikowanych Polaków, jednak całkowite straty polskie szacowane są na ponad 100 tys. zabitych oraz 15 tys. rannych i wziętych do niewoli. Według von dem Bacha siły niemieckie straciły 73 oficerów i podoficerów oraz 1453 żołnierzy, a także zanotowały nieco ponad 8 tys. rannych. Hitler nadał von dem Bachowi i dr. Dirlewangerowi Krzyże Rycerskie. Reine­farthowi, który miał już to odznaczenie, dodał do niego liście dębu. W kwaterze von dem Bacha niemieccy zwycięzcy wyprawili huczne „przyjęcie z okazji otrzymania odznaczeń”589. W swoim pamiętniku von dem Bach zapisał: „W tych dniach stałem się częścią historii i powodem dumy dla moich synów”. Przemawiająca przez Hitlera demoniczna żądza zniszczenia nie była jeszcze zaspokojona. Na dopalające się ruiny Warszawy wysłał drużyny inżynierów zwane Brandkommandos (komanda podpalaczy). Używając miotaczy płomieni i materiałów wybuchowych, równały one z ziemią wszystko to, co jeszcze stało. Całymi tygodniami ci inżynierowie zniszczenia torowali sobie drogę przez krajobraz rozpaczy, burząc stolicę Polski cegła po cegle. Jednakowoż złom ładowano na wozy i wywożono do Rzeszy. Nie wszyscy wojownicy Himmlera mieli udział w triumfie. SS-Brigadeführer Bronisław Kaminski nie otrzymał niemieckiego odznaczenia. Zarówno on, jak i jego żołnierze RONA nauczyli się fachu łowców partyzantów na okupowanych terenach Związku Radzieckiego. W Warszawie wykorzystali te umiejętności z pijackim poświęceniem. Kaminski dokładnie rozumiał, co oznacza Bandenbekämpfung, niezależnie od tego, czy jest prowadzona w lesie czy

w mieście. Jednak w pewnym momencie warszawskiej kampanii von dem Bach włączył Radio BBC i ku swojemu przerażeniu usłyszał, że został dodany do alianckiej listy zbrodniarzy wojennych. Początkowo wyraził zdumienie, przecież ostatecznie zawsze, jak sam stwierdził, „okazywał przed Bogiem skrajną humanitarność”. Następnie von dem Bach zaczął się zastanawiać nad tym, kto mógłby się odważyć zeznawać przeciwko niemu. Oczywiście dr Dirlewanger był niemieckim oficerem SS, którego obowiązywał pruski kodeks wojskowy. Gdyby alianci postanowili przeprowadzić śledztwo w sprawie wojennej działalności von dem Bacha, można było polegać na Dirlewangerze, że nie zdradzi swojego dowódcy. Co innego Kaminski. On z pewnością zdradziłby nawet swoją rosyjską babkę. Dlatego von dem Bach wydał rozkaz natychmiastowego aresztowania Kaminskiego oraz jego trzech oficerów sztabowych i postawienia ich przed sądem wojskowym. Sąd SS uznał go za winnego „niewykonywania rozkazów” i skazał na śmierć590. Wyrok został wykonany jak należy. Potrzebny był jednak jakiś fortel, żeby zapobiec buntowi żołnierzy RONA. SS zrzuciła mercedesa Kaminskiego do rowu i podziurawiła go kulami. Zrobione na miejscu zdjęcia pokazano kilku godnym zaufania oficerom RONA. Ich ukochany dowódca został zabity – przez „bandytów”. Po zakończeniu wojny były generał SS Erich von dem Bach przez wiele lat unikał odpowiedzialności. Jednak pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku został osądzony i skazany przez niemiecki sąd, lecz nie za zbrodnie wojenne – wyrok dotyczył morderstw politycznych z lat trzydziestych. Ten nikczemny relikt wojny Himmlera zmarł w więziennej celi. Jego kolega i również dowódca, Heinz Reinefarth, miał więcej szczęścia: po wojnie zajmował lukratywną posadę burmistrza Westerlandu na wyspie Sylt. W 1962 roku został wybrany do landtagu w Szlezwiku-Holsztynie. Umarł w spokoju w 1979 roku w swojej luksusowej posiadłości na wyspie Sylt.

Rozdział 14 Ognisko kolaborantów W ogóle nie żałuję mojej przeszłości (...). Każdego ranka mogę spojrzeć w lustro bez wstydu czy wyrzutów sumienia. Francuski ochotnik SS591 23 marca 1945 roku Adolf Hitler wezwał do swoich prywatnych apartamentów w zniszczonej Kancelarii Rzeszy w Berlinie grupę generałów armii niemieckiej. Nie był radosny: „Nie wiemy, co tam się w ogóle dzieje [sic]. Słyszę teraz po raz pierwszy, ku mojemu zaskoczeniu, że nagle pojawiła się ukraińska dywizja SS. Nic nie wiedziałem o tej ukraińskiej dywizji SS”. Hitler dopiero się rozkręcał: „Legion hinduski to jakiś żart!”. Mówił o pułku piechoty armii niemieckiej Indische Freiwilligen-Legion Regiment 950 (950. Ochotniczym Hinduskim Pułku Piechoty), utworzonym w niemieckich i włoskich obozach jenieckich przez hinduskiego nacjonalistę Subhasa Czandrę Bosego. W sierpniu 1944 roku legion został przejęty przez Waffen SS. „Ci Hindusi nie zabiliby nawet wszy, prędzej sami dadzą się pożreć. Zresztą o co mieliby niby wciąż walczyć?” Hitler dobrze wiedział, kogo winić za ten okropny stan rzeczy: „Jutro z samego rana chciałbym pomówić z ­Reichsführerem [Himmlerem]. Tak czy inaczej, jest w Berlinie (...). Nie możemy sobie pozwolić na luksus posiadania takich oddziałów”592. Nazajutrz Himmler został zmuszony do wysłuchania wściekłej reprymendy. Miesiąc później, 28 kwietnia, poinformowano Hitlera o tym, że „lojalny Heinrich” podjął próbę rozpoczęcia „negocjacji pokojowych” z aliantami. Pośrednikiem miał być szwedzki hrabia Folke Bernadotte593. Reuters to opisał, a podchwyciło BBC. Wiadomość wywołała u Hitlera jeden z ostatnich i najbardziej gwałtownych napadów złości, z których słynął. Wydał rozkaz wykluczający Himmlera z partii i nakazywał go zgładzić. Dwa dni później Hitler już nie żył. Rozkazu nigdy nie wykonano. Wydaje się, że ekskomunika przyspieszyła usunięcie Heinricha Himmlera w cień i pozbawienie go władzy, wprawione w ruch przez nieudaną próbę rozpoczęcia negocjacji z aliantami. Jednak Reichsführer od ponad roku wiedział, że wojna Hitlera jest przegrana. Po nieudanym zamachu bombowym z lipca 1944 roku SS i jej armie zdominowały Rzeszę. Niemcy w końcu stały się państwem SS. W sierpniu zniszczenie Warszawy Hitler powierzył Waffen SS, czyniąc tym samym afront Wehrmachtowi. Na jego dworze takie ważne osobistości jak Hermann Göring wypadły z łask. Martin Bormann i minister propagandy Goebbels byli ostatnimi rywalami Himmlera. Publicznie Reichs­führer SS wciąż okazywał absolutną lojalność wobec Führera. Prywatnie wiedział jednak, że należy dokonać radykalnych zmian, jeśli imperium SS ma w jakiś sposób przetrwać pewną klęskę Niemiec. Hitler był człowiekiem przegranym, ale chcąc powstrzymać falę upadku, trzeba było rozluźnić chwyt, którym trzymał władzę. Podczas ostrej zimy na przełomie lat 1944 i 1945 stare więzi łączące Hitlera z Himmlerem zaczynały się rozpadać. Führer uważał, że „lojalny Heinrich” zbyt wiele razy go zawiódł. Nie poradził sobie jako dowódca Grupy Armii „Wisła” i skończył w sanatorium, symulując chorobę. Przede wszystkim jednak zbrukał niegdyś potężne armie Rzeszy nieczystą krwią „Ukraińców” i innych cudzoziemskich rekrutów, a tego nigdy nie można było mu wybaczyć. Żeby przyjrzeć się upadkowi Heinricha Himmlera, musimy się cofnąć do lata 1944 roku, kiedy to strategia werbunkowa Waffen SS weszła w końcową fazę. Nazistowska Rzesza była zrujnowana. Atakowano ją od wschodu, zachodu i południa.

Armady alianckich bombowców niszczyły niemieckie miasta za dnia i w nocy, prawie nieatakowane przez Luftwaffe. Ponad 3,5 miliona hitlerowskich żołnierzy straciło życie lub zaginęło. Na froncie wewnętrznym morale się obniżało. Hitler od miesięcy nie pokazywał się publicznie, a jego głos bardzo rzadko rozbrzmiewał w radiu. Nie chciał odwiedzać zniszczonych niemieckich miast ani rannych w szpitalach wojskowych. W każdym zakątku Europy panowały chaos i cierpienie. Ze wschodu ­napływały ogromne armie uchodźców uciekających przed nieustającym natarciem wojsk Stalina. Podejmując daremną próbę zatarcia śladów największego ludobójstwa w dziejach ludzkości, esesmani pędzili w marszach śmierci dziesiątki tysięcy ocalałych z obozów ku granicom Rzeszy. Wśród nazistowskiej elity i naczelnego dowództwa Wehrmachtu panował chroniczny zamęt. Pod wpływem amfetaminy i innych leków Hitler łudził się fantazjami na temat zwycięstwa, którego obietnicą miała być nowa „cudowna broń”. Całymi dniami wściekał się na swoich generałów. W piekle walącej się Rzeszy dwóch ludzi wciąż dobrze prosperowało. Jednym z nich był Albert Speer, architekt Hitlera, a obecnie minister uzbrojenia i amunicji. Dzięki bezwzględnemu stosowaniu przezeń strategii zarządzania „wojną totalną” i bezlitosnemu wykorzystywaniu robotników przymusowych niemieckie fabryki pracowały pełną parą. Natomiast szef SS i minister spraw wewnętrznych Heinrich Himmler był drugim w kolejności najpotężniejszym członkiem nazistowskiej elity. Kłócąc się ze swoimi generałami Wehrmachtu, Hitler lubił wyśpiewywać hymny pochwalne wysławiające ich znienawidzonych rywali. Podczas jednego z obiadów w Kancelarii Rzeszy powiedział swoim współbiesiadnikom, że Waffen SS jest „niezwykłym zbiorem ludzi, oddanych idei i lojalnych aż do śmierci”. Niemniej jednak pomiędzy tymi dwoma tuzami nazistowskimi istniało ledwie zauważalne napięcie. Nasiona upadku Himmlera zostały już zasiane. W lecie 1944 roku nieco ponad połowa mężczyzn służących w Waffen SS nie była „aryjskimi Niemcami”. Gwałtowny wzrost liczebności tej formacji rozpoczął się latem 1942 roku i zależał od werbunku cudzoziemskich kandydatów. W samej tylko dywizji „Nordland” służyli Holendrzy, Duńczycy, Norwegowie, Flamandowie, Szwedzi, Szwajcarzy i Niemcy etniczni. W lecie 1943 roku w mundurach Waffen SS walczyli również Bośniacy, Ukraińcy, Łotysze i Estończycy. Rok później, w lecie 1944 roku, Himmler pozyskał kolejnych wojowników SS, połykając dywizje Wehrmachtu utworzone z Osttruppen na okupowanych ziemiach Związku Radzieckiego, a także Legion Hinduski i nikczemną bandę brytyjskich faszystów, znanych jako Britische Freikorps. Nawet wówczas, gdy niemieckie armie wycofywały się w kierunku dawnych granic Rzeszy, powab Himmlerowskiej elity noszącej czarne mundury Übermenschen w dalszym ciągu kusił wielu młodych mężczyzn. Jednym z ostatnich neofitów był francuski idealista, który w czerwcu 1944 roku udał się do biura werbunkowego dywizji SS „Charlemagne” w Paryżu. Nazywał się Christian de la Mazière594. W sierpniu 1944 roku Paryż był pogrążony w apatycznej nudzie. Miasto piekło się w piekielnym upale. Stacje metra pozostawały opustoszałe i ciche. Dostawy prądu odbywały się wyłącznie między godziną 22.30 a północą. W teatrach i salach koncertowych aktorzy i inni artyści estradowi występowali przy świecach. Z powolnie płynących mętnych wód Sekwany rozchodził się niezdrowy odór. W cieniu Łuku Triumfalnego na Polach Elizejskich zamroczeni paryżanie i nieliczni oficerowie niemieccy popijali słabą kawę, siedząc pod bezładnymi kawiarnianymi markizami, lub gnali gdzieś bez celu między spotkaniami, czekając, aż coś się wydarzy. Na dachu napoleońskiego Ministerstwa Marynarki, obecnie niemieckiej Admiralicji, wciąż powiewała czerwona flaga z czarną swastyką. Według jednego z dziennikarzy „miasto

rozkładało się”. W Normandii armie alianckie wreszcie „otworzyły zamek w drzwiach”, a ich naczelny dowódca generał Dwight D. Eisenhower musiał podjąć trudne decyzje. Po raz pierwszy amerykańscy i brytyjscy stratedzy jednogłośnie zgodzili się, że główne uderzenie powinno być skierowane na Linię Zygfryda, strzegącą starej granicy Niemiec. Jedna armia amerykańska (12.) miała ruszyć w innym kierunku i okrążyć Paryż, ale go nie atakować. Eisenhower nie chciał ugrzęznąć w długiej i krwawej bitwie w „Mieście Światła”. Generał Charles de Gaulle, przywódca Wolnych Francuzów, stanowczo sprzeciwiał się alianc­kiemu planowi pomniejszającemu znaczenie francuskiej stolicy. Zawsze sobie wyobrażał, jak maszeruje triumfujący Polami Elizejskimi w kierunku placu Gwiazdy, żeby odzyskać Francję i ocalić jej reputację. Stosunki de Gaulle’a z pozostałymi mocarstwami alianckimi nigdy nie były zgodne. Teraz jego szpiedzy dowiedzieli się, że członkowie Francuskiej Partii Komunistycznej chcą zaatakować Niemców i wyzwolić Paryż. Oznaczałoby to, że ta dumna i reakcyjna marionetka zostałaby odsunięta na bok. Ten, kto wyzwoli Paryż, będzie rządził Francją. De Gaulle musiał powstrzymać komunistów za wszelką cenę. Tymczasem Hitler wezwał do swojej kwatery pod Kętrzynem generała Dietricha von Choltitza. W wyniku lipcowej próby zamachu bombowego Führer był wrakiem. Po histerycznym ataku, którego obiektem stał się zdradziecki pruski korpus oficerski, mianował zdumionego von Choltitza „dowódcą twierdzy” paryskiej i wydał mu rozkaz karania wszelkich przejawów obywatelskiego nieposłuszeństwa. Za nominacją Choltitza krył się jeszcze inny, bardziej drakoński plan. Podczas walk na froncie wschodnim ten niemiecki generał wyróżnił się, stosując taktykę „spalonej ziemi”. Podczas odwrotu jego żołnierze zostawiali za sobą pas spalonych wsi, zniszczonych fabryk i plonów. „Dlaczego mielibyśmy martwić się tym, że Paryż został zniszczony?” – zapytał Hitler. I właśnie to, w skrócie, miało się stać przyszłym zadaniem Choltitza. Paryż stanowił niegdyś miejsce pracy najbardziej pożądane przez niemieckich oficerów i dyplomatów. Ambasador Rzeszy Otto Abetz był znany z upodobania do dobrej zabawy. Spędził wiele błogich godzin u Maxima i w Hôtel Bristol w towarzystwie takich celebrytów jak choćby aktorka Arletty czy uzależniony od opium poeta Jean Cocteau. Teraz, w sierpniu, ich niemieccy przyjaciele w nieprzyzwoitym pośpiechu zaczęli się szykować na finał. 813. Kompania pionierów rozpoczęła podkładanie ładunków wybuchowych w kluczowych miejscach: elektrowniach i zakładach dostarczających wodę do miasta, a także pod pięknymi starymi mostami na Sekwanie. Niemieccy saperzy podłożyli ładunki pod Pałac Luksemburski, gmach Izby Deputowanych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, centrale telefoniczne, dworce kolejowe i fabryki. Do Paryża ściągnięto torpedy z U-Bootów, które rozmieszczono w tunelach pod miastem. 16 sierpnia Hitler nakazał Gestapo oraz przedstawicielom administracji cywilnej opuścić miasto. Trzy dni później de Gaulle wydał Wolnym Francuzom rozkaz rozpoczęcia ataków na pozycje Niemców. W Paryżu wybuchło powstanie. Zarówno Brytyjczycy, jak i Amerykanie za tragedię Warszawy obwiniali Stalina. Gdyby taki sam makabryczny los spotkał Paryż, nie chcieliby ponosić za to odpowiedzialności w oczach świata. Eisenhower był także świadomy tego, iż francuska rewolta szybko przeistoczyłaby się w wojnę domową komunistycznych Forces Françaises de l’Intérieur (Francuskich Siła Wewnętrznych – FFI) pod dowództwem pułkownika Henriego Rola-Tanguy („generała Rola”) ze zwolennikami de Gaulle’a z ruchu Wolnych Francuzów. Widmo bolszewików straszyło na Wielkich Bulwarach. Obawy aliantów działały na korzyść de Gaulle’a. Tak czy inaczej, generał Leclerc (występujący pod pseudonimem wojennym hrabia Philippe de Hauteclocque), dowódca alianckiej 2. Francuskiej Dywizji Pancernej, zignorował rozkazy Amerykanów i rozpoczął

natarcie w kierunku Paryża. W mieście zwolennik de Gaulle’a Yvon Morandat podszedł generała Rola i utworzył rząd. Stojąc w obliczu gaullistowskiego puczu, Eisenhower miał niewielkie możliwości manewru i w końcu zgodził się na zaatakowanie Paryża. Nie wiedział, że atak prowadzony przez Francuzów już trwał. Niemieccy esesmani zaczęli rozstrzeliwać więźniów. W jednym z więzień, w Mont Valérien, zastrzelili 4,5 tys. ludzi. W Wilczym Szańcu słyszano, jak Hitler pyta: „Czy Paryż płonie?”. Von Choltitz, przebywający w swojej kwaterze w „Mieście Światła”, nie mógł się zdecydować. Robert Brasillach, proniemiecki sympatyk faszyzmu, napisał później: „Czuło się, że wszystko zmierza do końca”. Po ponad czterech latach uległej okupacji przebiegli paryżanie zaczęli fabrykować swoje referencje członków ruchu oporu. Kilku dobrze znanych „collabos” zostało natychmiast rozstrzelanych, a niektóre kobiety utrzymujące horyzontalne stosunki z niemieckimi oficerami upokarzano i publicznie golono im głowy. Jednak nawet wówczas gdy niemieccy okupanci szykowali się do opuszczenia miasta, francuska skrajna prawica wciąż była liczącą się siłą. 21 kwietnia aliancki nalot poważnie uszkodził Sacré Cœur, kościół zbudowany jako zadośćuczynienie za grzechy Komuny Paryskiej z 1871 roku. Francuska Partia Ludowa (Parti Populaire Française – PPF), której przewodniczył weteran frontu wschodniego Jacques Doriot, zorganizowała hałaśliwy wiec, żeby zaprotestować przeciwko barbarzyństwu aliantów. Uczestniczyło w nim wielu mieszkańców. Jako gość przemawiał Léon Degrelle. Niedawno otrzymał awans na SS-Sturmbannführera. Na jego elegancko skrojonym czarnym mundurze Waffen SS wisiał Krzyż Żelazny. 3 maja francuscy faszyści masowo zebrali się na cmentarzu Père ­Lachaise, żeby uczcić 100-lecie urodzin swego proroka, katolika i antysemity Édouarda Drumonta. Kiedy płomień rewolty rozprzestrzenił się na całą Francję, Niemcy odpowiedzieli, stosując na froncie zachodnim techniki Bandenbekämpfung. W środkowo-zachodniej części kraju wielonarodowa dywizja SS „Das Reich” (w jej szeregach służyli też Francuzi z Alzacji) zaatakowała wieś Oradour-sur-Glane. Wszystkich mężczyzn rozstrzelano, a kobiety i dzieci zamknięto w kościele, który następnie podpalono. Nawet wówczas kiedy elitarne oddziały Himmlera skierowały się przeciwko bezbronnym francuskim cywilom, on sam rozpoczął nową kampanię werbunkową. W Paryżu plakaty krzyczały: „La SS t’appelle!” („SS wzywa cię!”). Tego ostatniego lata wojny Hitlera tysiące młodych Europejczyków odpowiedziało na finalne wezwanie SS do broni. Pomimo robiącej wrażenie nazwy 33. Waffen-Grenadier-Division der SS „Charlemagne” (französische Nr. 1) została poskładana ze starszej francuskiej jednostki SS, 638. Pułku Piechoty wchodzącego w skład 7. Dywizji Piechoty, która na froncie wschodnim poniosła bardzo duże straty, i okrytej złą sławą francuskiej policji, Milicie Française. Tę dowodzoną przez Josepha Darnanda formację paramilitarną utworzył w 1943 roku premier rządu Vichy Pierre Laval. Blisko współpracowała ona z władzami niemieckimi, wyłapując i deportując dziesiątki tysięcy francuskich Żydów. W lipcu Himmler wezwał Darnanda do Berlina. Awansował go do stopnia Obersturmführera i uczynił odpowiedzialnym za utworzenie nowej dywizji SS. Była to jedna z paradoksalnych kolaboracji czasów wojny, albowiem Darnand pozostawał instynktownie nastawiony antyniemiecko. O wiele bardziej nienawidził „Żydobolszewików” i bał się ich, niż pogardzał „Szwabami”. Wielu Francuzów, posłusznych wezwaniu Darnanda, dokończyło żywota, broniąc Kancelarii Rzeszy w Berlinie, zaledwie kilkaset metrów od dopalających się zwłok Hitlera. Christian de la Mazière był młodym galijskim ochotnikiem, który odpowiedział na apel Himmlera. Wielu z jego towarzyszy poległo w walkach na Pomorzu i w Berlinie. De la Mazière ocalał i żył wystarczająco długo, żeby spisać wyjątkowo przekonującą relację na temat powodów

swojego wstąpienia do dywizji SS „Charlemagne” w ostatnich dniach Rzeszy. Podobnie jak dzieje wielu przedstawicieli skrajnej prawicy, również życiorys de la Mazière’a zaczyna się od despotycznego i fanatycznego ojca. Claude-Nicolas de la Mazière pochodził z podupadłej arystokracji. Kiedy urodził się Christian, zarządzał elitarną szkołą kawalerii w Saumur. Tak jak wielu urodzonych w owej pełnej goryczy i zanikającej klasie Claude-Nicolas był katolikiem, patriotą i, zgodnie z francuską tradycją, zatwardziałym antysemitą. W ciągu stulecia, jakie nastąpiło po epoce Oświecenia, francuscy Żydzi zostali prawnie wyemancypowani przez Napoleona. Niektórym dobrze się wiodło. Wzmocniło to pradawną nienawiść, szczególnie na terenach wiejskich, wśród osób mocno zakorzenionych w ­ancien régime. Tamtejsi księża katoliccy wciąż rozpowszechniali stare oszczerstwo mówiące o tym, że Chrystus został zamordowany przez Żydów. Francuski antysemityzm przybrał jeszcze groźniejszą postać po wojnie francusko-pruskiej w 1871 roku i po upokorzeniu II Cesarstwa. Wiele dobrze znanych rodzin żydowskich miało swoje korzenie, jeśli nie krewnych, w Niemczech i w Europie Wschodniej. Niektóre z nich posługiwały się w domu językiem jidysz. Dla ludzi pokroju Claude’a-Nicolasa de la Mazière’a francuscy Żydzi nigdy nie byli wystarczająco francuscy595. Według założyciela L’Action Française (Akcji Francuskiej) Charles’a Maurrasa jawne manifestowanie antysemityzmu było publicznym obowiązkiem, kwestią „woli patriotycznej”. Dla polityków oportunistów Żydzi pozostawali pożytecznym kozłem ofiarnym. Można ich było obmawiać jako rzekomo spiskujących agentów międzynarodowego kapitału albo jako czerwonych do szpiku kości marksistów. W 1894 roku dla francuskich antysemitów podstawą do oskarżeń stała się sfingowana afera Dreyfusa, a ich liderem został Charles Maurras. Kiedy Dreyfusa w końcu uniewinniono, nienawidząca Żydów francuska skrajna prawica marzyła o zemście. Christian de la Mazière, gdy dorósł, oddalił się od swojego ojca, ale nie od jego trującej nienawiści. Podobnie jak Louis-Ferdinand Destouches, pisarz, który nazwał się Céline, widział on Francję jako „przegniłą Żydami”: jej obywatele zostali zniewoleni przez żydowskich bankierów. W połowie lat trzydziestych de la Mazière wstąpił do Akcji Francuskiej i znalazł się pod wpływem złotoustego propagandzisty Léona Daudeta, majstra od wszystkiego, który swoim uczniom wpajał, że „trzeba być antysemitą (...) ostatecznie to tam [w antysemityzmie] tkwią psychologiczne korzenie i uczucia, które połączyły nacjonalistów”596. W 1937 roku de la Mazière i grupa francuskich entuzjastów pojechali na doroczny nazistowski Dzień Partii organizowany w Norymberdze. Później napisał, że owo pierwsze wrażenie z hitlerowskich Niemiec, jakie odniósł „dzięki flagom i reflektorom Norymbergi”, było „objawieniem”. Ten polityczny odpowiednik sumy odprawionej przez Adolfa Hitlera, stojącego przed ponad milionem Niemców i sympatyków z zagranicy, morze czarno-czerwonych flag, ciężkie czarne mundury SS i wspaniale wyćwiczone tłumy euforycznych Niemców ekscytowały de la Mazière’a i jemu podobnych. Wiec w Norymberdze wydawał się uroczystością religijną, a nie wyłącznie związaną z władzą. „Zacząłem marzyć – wyznawał de la Mazière – o nowym świecie, w którym Europa stanie się latarnią narodowego socjalizmu (...). Czułem najszczerszą potrzebę poświęcenia się dla ideału”. Ten nowy świat miał być w końcu „wolny od Żydów”. Według słów samego de la Mazière’a Żydzi stanowili „siłę zła”. Niemal 10 lat później de la Mazière nie stracił nic ze swojego zapału do wzięcia udziału w krucjacie. Przeciwnie, podbój i okupacja dokonane przez Niemcy przekonały go, że państwo to stanowi wyższą siłę i kulturę. Był zado­wolony z deportacji Żydów przeprowadzanych przez SS i jej francuskich kolaborantów. Z okien swojego mieszkania na rue Chevert obserwował teraz półnagich niemieckich artylerzystów demontujących działa przeciwlotnicze ustawione naprzeciwko Les Invalides. Od dwóch lat zarabiał na życie, pisząc w antysemickim dzienniku

finansowanym przez Niemców. Lubił się chwalić, że jego artykuły natchnęły młodego robotnika do wstąpienia do francuskiej ochotniczej dywizji SS i poświęcenia życia dla Rzeszy. Teraz de la Mazière usłyszał wiadomość, że szef SS Himmler wezwał nowych ochotników, aby wstępowali do dywizji SS „Charlemagne” w celu „ocalenia Europy przed bolszewizmem”. Czy była to, zastanawiał się, ostatnia szansa na zdobycie chwały? Czy powinien porzucić pióro na rzecz karabinu? Pewnego gorącego dnia o godzinie 14 de la Mazière podjął decyzję. Zjadł lunch, po którym udał się spacerem przez Pont de l’Alma do hotelu Majestic, w którym mieściła się kwatera główna SS. Za okazałą fasadą hotelu na rue Dumont d’Urville de la Mazière odkrył rozgrywający się spektakl chaosu i nieskrywanej paniki. Esesmani biegali od biura do biura, zbierając akta i wrzucając je do ogniska płonącego na hotelowym dziedzińcu. Młody esesman w jakiś sposób znalazł jednak czas, żeby przygotować odpowiednie dokumenty. Na miejscu pojawił się SS-Hauptsturmführer i polecił, aby de la Mazière udał się do obozu Wildflecken koło Sennheim w Alzacji, gdzie francuscy ochotnicy mieli przejść szkolenie. Następnie esesmani ukłonili się, wykonali Hitlergruß, stuknęli obcasami i zniknęli. W swoich wspomnieniach de la Mazière pisał: „Wyciągnąłem ramię (...). Odniosłem wrażenie, że przekraczam jakiś próg (...) ludzie ci mnie fascynowali i miałem przemożną chęć należeć do ich kręgu. Widziałem w nich lud wybrany, nie do pokonania. Jawili mi się mocni, otwarci i bezlitośni: byty bez słabości, które nigdy nie ulegną rozkładowi”597. Zanim de la Mazière wykonał w lecie 1944 roku symboliczny gest hitlerowskiego pozdrowienia, mężczyźni w mundurach SS wymordowali wiele milionów Żydów i innych „wrogów Rzeszy”. Imperium Himmlera przypominało rozrastającą się wielonarodową korporację, działającą w branży rabunkowej i masowych mordów. Imperium SS było skorumpowane na niewyobrażalną skalę. A mimo to, o czym świadczy relacja de la Mazière’a, SS wciąż była w stanie wyczarować, nawet wówczas, gdy Tysiącletnia Rzesza upadła, urzekającą obietnicę ideologicznego partnerstwa w idealnym, przyszłym świecie. Himmler posiadał wyjątkowy talent eksploatowania marzeń, w tym swoich własnych. Przede wszystkim sam był fantastą: dawnym hodowcą kurczaków, który żarliwie wierzył w to, że jest kolejnym wcieleniem średniowiecznego imperatora. De la Mazière miał wkrótce odkryć, że SS Junkerschullen, jak ta w Wildflecken, nie były wyłącznie bezlitosnymi maszynami mającymi zmieniać rekrutów w bezwzględnych zabójców. Przypominały klasztory, „zakony religijne”, które hartowały dusze i ciała. To tam 12 listopada 1944 roku na placu apelowym w Wildflecken Christian de la Mazière, czując dreszcz oczekiwania, stojąc obok innych francuskich ochotników, złożył przysięgę Waffen SS po niemiecku i francusku: „Przysięgam przed Adolfem Hitlerem, germańskim Führerem i reformatorem Europy, być wiernym i odważnym. Przysięgam oddać się pod rozkazy jego samego i tych, których mi wyznaczy, aż do śmierci. Tak mi dopomóż Bóg!”598. De la Mazière udał się następnie do izby chorych, gdzie oficer medyczny pobrał od niego próbkę krwi. Jego asystent rozgrzał instrument służący do tatuowania i wśród syczenia przypiekanej skóry wypalił mu tuż pod lewą pachą runy SS i grupę krwi. Wkrótce potem wielu rekrutów SS żałowało tego rytuału przejścia. Christian de la Mazière dołączył do wybrańców Himmlera. Wyraźny triumf „państwa w państwie” SS był pożywką dla wielu urojeń. Po odbyciu służby we wchodzącym w skład Wehrmachtu Légion Wallonie belgijski demagog Léon Degrelle przekonał wreszcie niemieckich ekspertów w sprawach rasy, że belgijscy Walonowie mają takie samo prawo do przypisywania sobie germańskiego pochodzenia jak ich rodacy z Flandrii.

W kwietniu 1943 roku został wezwany do kwatery głównej Himmlera, znajdującej się kilka kilometrów od Wilczego Szańca Hitlera w pobliżu Kętrzyna. Było to jego pierwsze spotkanie z szefem SS. Degrelle nie mówi nam zbyt wiele o swoich wrażeniach. Był zbyt skoncentrowany na Hitlerze. Spotkanie to miało na celu uzgodnienie szczegółów związanych z przeniesieniem legionu do ­Waffen SS jako 5. Ochotniczej Brygady Szturmowej SS „Wallonien”. Rozmowa obu mężczyzn zeszła na polityczne przeznaczenie belgijskich Walonów. Degrelle zapewnił Himmlera, iż jego ruch polityczny Rex, a także lud Walonii, który – jak twierdził – reprezentuje, chętnie przyłączy się do Wielkiej Rzeszy Germańskiej. Zapewniał on Reichsführera SS, iż nowa SS Sturmbrigade zajmie się wszelkim ewentualnym oporem. Degrelle przekazał to samo surrealistyczne przesłanie swoim nowym rekrutom: „Żołnierze Führera, po wojnie będziecie również żołnierzami polityki, którzy uniosą [w Walonii] sztandar zwycięskiej rewolucji”599. Wydawało się, iż w końcu Degrelle znalazł się tuż obok najwyższych sfer Rzeszy. Jednakże jego postępy były, jak zawsze, napędzane zbyt gorącym paliwem urojeń. To Himmler śmiał się ostatni. Pomimo iż Degrelle pozował na „germańskiego” bohatera, jego legion wszedł w skład Waffen SS jako würdige Nicht-Germanen (wartościowi nie-Niemcy)600. I tak Léon Degrelle znów pomaszerował na wojnę. 2 listopada 1943 roku SS-Obersturmbannführer Degrelle, oficjalnie wymieniany jako adiutant, wraz z ponad tysiącem walońskich ochotników SS wsiadł na stacji Wildflecken/Gersfeld do wojskowego pociągu towarowego i rozpoczął długą podróż na wschód601. Brygadą dowodził SS-Sturmbannführer Lucien Lippert. Niemiecka linia frontu mogła się wydawać bezpieczniejszym miejscem niż okupowana Belgia. W jego ojczyźnie belgijski ruch oporu, Armée Secrète, zaczął likwidować zwolenników Degrelle’a i kolaborantów w ramach dobrze zorganizowanej kampanii zamachów602. Zanim Walonowie dotarli na front, Armia Czerwona przesunęła się 160 kilometrów na zachód od Kijowa, wkraczając głęboko na terytorium Komisariatu Rzeszy Ukraina. Podczas gdy Rosjanie przygotowywali się do sforsowania Dniepru, siły niemieckie kurczowo trzymały się umocnionych punktów obrony na drugim brzegu. Jeden z nich był zlokalizowany w czerkaskim regionie przemysłowym. Broniła go dywizja SS „Wiking”, wzmocniona przez estoński batalion „Narva” i flamandzką 6. Ochotniczą Brygadę Szturmową „Langemarck”. Brygada „Wallonien” dotarła do przyczółka czerkaskiego pod koniec listopada. Niezwykle nadęty Degrelle natychmiast zaczął drzeć koty ze swoim oficerem dowodzącym Lippertem, jednakże linia frontu dawała niewielkie możliwości do politycznych przepychanek. Walcząca przez cały grudzień i do połowy stycznia z przeważającymi siłami wroga, w ujemnych temperaturach, brygada „Wallonien” poniosła „przerażające straty”. Brawurowy Degrelle często podważał naturalną ostrożność Lipperta, desperacko próbując wzmocnić w ten sposób swoją pozycję u Himmlera603. Na początku lutego około 250 żołnierzy SS „Wallonien”, którzy wyszli cało z nieustających potyczek, na skutek bezwzględnego natarcia sowieckiego zostało zamkniętych w „kotle czerkaskim”. 13 lutego Lippert zginął od wybuchu eksplodującego pocisku. Degrelle wspominał ten moment z makabrycznymi szczegółami. Lippert – pisał – „wydał z siebie (...) nieludzki krzyk człowieka, z którego nagle wyrywają życie (...). Zdołał jeszcze ostatkiem sił podnieść z ziemi swoją czapkę i włożyć ją na głowę, aby umrzeć schludnie, w nienagannym umundurowaniu...”604. W tym czasie grupa radzieckich czołgów T-34, wspierana przez ryczące baterie „organów Stalina”, bezlitośnie domykała pułapkę, w której znalazły się siły niemieckie. Nowy dowódca „Wallonien” Jules Mathieu wydał Degrelle’owi i pozostałym przy życiu Belgom rozkaz przebicia się w kierunku południowo-wschodnim, gdzie mogli napotkać niemieckie posiłki. O świcie 17 lutego Degrelle dołączył do „fantastycznej menażerii” czołgów, pojazdów zmechanizowanych

i ciągniętych przez konie, ukraińskich uchodźców, a nawet radziec­kich jeńców wojennych. Wszyscy oni próbowali dotrzeć do wąskiego korytarza stanowiącego drogę ucieczki, zanim zamkną go Rosjanie. „To nie były żarty” – wspominał Degrelle. Jadące na przedzie niemieckie czołgi, kierowane przez czołgistów „o wspaniałych obliczach”, miały zrobić wyłom o szerokości dosłownie kilkuset metrów. Kiedy Belgowie ciągnący swojego poległego dowódcę na saniach gnali za czołgami, zaczął padać gęsty śnieg ograniczający widoczność do kilku metrów i jednocześnie chroniący wycofujące się wojska przed radzieckimi samolotami. Degrelle poprowadził swój batalion głęboko do wąwozu, gdzie zarządził postój, nie będąc pewnym, co począć dalej. Obawiał się, że w każdej chwili sowieccy „Mongołowie” odkryją ich obecność i zaczną rzucać na dno wąwozu granaty. W jakiś sposób Degrelle wyprowadził swoich ludzi z potrzasku i mozolnie brnęli oni na zachód, mijając wraki czołgów i „ciepłe [końskie] wnętrzności na poplamionym krwią śniegu”605. Następnego dnia uciekające wojska niemieckie dotarły do wschodniego brzegu rzeki Gniłoj Tikicz. Rwący nurt wezbrany przez wiosenne roztopy niósł ogromne bloki lodu. Wszystkie mosty zostały zniszczone. Tuż za nimi – wspominał Degrelle – radzieckie czołgi zaczęły przelewać się przez zbocze, z którego dopiero co zeszli w dół. Wycofujący się Belgowie nie mieli innego wyboru, jak tylko próbować się przeprawić przez lodowatą rzekę. Wielu na zawsze zniknęło w jej pełnym wirów nurcie. Żołnierze, którym udało się dotrzeć do drugiego brzegu, niektórzy „nadzy i czerwoni niczym homary”606, ogrzewali się nawzajem. Nie było jednak czasu do stracenia. Kiedy znajdujące się na przeciwleg­łym brzegu radzieckie czołgi zaczęły strzelać, Degrelle i jego towarzysze ­uciekli w kierunku lasu. Patrząc za siebie, Degrelle widział niekończący się „ludzki strumień” niemieckich żołnierzy wylewających się z lasu. Rozpaczliwie próbowali uniknąć sowieckiego ognia, rzucając się do lodowatej wody. Ucieczka z „kotła czerkaskiego” była szczytowym punktem kariery Degrelle’a jako kolaboranta. Na początku 1944 roku Ministerstwo Propagandy w Berlinie zmagało się z nieustannym zalewem katastrofalnych wieści ze Wschodu. Goebbels wykorzystał Tcherkassykämpfer i przekształcił chaotyczny odwrót w spektakularny triumf. Jego największym bohaterem był rzecz jasna Léon Degrelle, którego wezwano do kwatery niedomagającego Hitlera i tam w obecności zachwyconych niemieckich dziennikarzy wręczono mu Krzyż Rycerski. 22 lutego unoszącego się na fali niedorzecznej euforii Degrelle’a triumfalnie odesłano do Belgii. Jego najbardziej oddani zwolennicy zorganizowali wiec w brukselskim Palais des Sports. Najzagorzalsi reksiści wypełnili salę i oklaskiwali swego szefa, który zapewniał o wierze w Hitlera i Rzeszę. Degrelle wykorzystał do cna uznanie wynikające z jego triumfalnych dokonań. 5 marca przybył do Paryża, gdzie ubrany w mundur SS przemawiał podczas wiecu poparcia dla Niemców w Palais de Chaillot. Obok niego na podium siedziała sama śmietanka francuskich kolaborantów. Byli tam między innymi Marcel Déat, Jacques Doriot i Joseph Darnand, dowódca francus­kiej dywizji SS „Charlemagne”. Po wiecu niemiecki ambasador Otto Abetz, który od dawna popierał Degrelle’a, wydał przyjęcie w ambasadzie niemieckiej. Na początku kwietnia Degrelle wrócił do Brukseli, po której jeździł ze swoimi dziećmi opancerzonym pojazdem półgąsienicowym, i zorganizował kolejny wiec dla swoich ludzi z „Wallonien”. Gmach Brukselskiej Giełdy został udekorowany runami SS i flagami ze swastyką, na których wypisano Honneur à la Légion! Podczas gdy uroczystości i przyjęcia trwały w najlepsze, w pełnym przepychu domu Degrelle’a w Drève de Lorraine lały się drogie szampany i koniaki, Chef de Rex niecierpliwie wyczekiwał telefonu od Hitlera. Liczył, że Führer awansuje go z bohatera wojennego na Staatsführera Belgii. Niemiecki gubernator wojskowy Eggert Reeder z niepokojem obserwował ten spektakl triumfu. Reeder od dawna wiedział, czego może spodziewać się po Degrelle’u i pogardzał nim

jako próżnym fantastą. Idzie o to – pisał – że za każdym razem można uznać, iż Degrelle jest nieobliczalny, łatwo ulega wpływom, jest nietaktowny w swoich działaniach i od czasu do czasu niepewny, jeśli idzie o sprawy polityczne (...). Ze względu na swoje usposobienie i rozliczne inne słabości ma skłonność do częstego dryfowania po wodach politycznej fantazji i autokreacji niemających nic wspólnego ze stosownym optymizmem bądź realistyczną oceną polityczną607. Hitler nigdy nie zadzwonił. Dla nazistowskiej elity Degrelle był zaledwie chwilową propagandową gratką. Nawet Degrelle nie mógł się równać z fantasmagorycznym optymizmem Himmlera. Godne uwagi spojrzenie na szefa SS na początku 1944 roku możemy znaleźć we wspomnieniach Artūrsa Silgailisa, pułkownika w łotewskiej 15. Dywizji Grenadierów SS, wysłanego na front w listopadzie 1943 roku. Stosunki między niemieckimi oficerami i ich łotewskimi rekrutami, z których wielu pochodziło z poboru, były niebezpiecznie bliskie załamania się. Silgailis udał się na rozmowę do urządzonej na łotewskiej farmie kwatery niemieckiego dowódcy dywizji SS-Brigadeführera Carla Grafa von Pücklera-Burghausa. Pückler-Burghaus twierdził, że sympatyzuje z Łotyszami, i przedstawił Silgailisa swojemu dobremu przyjacielowi Hermannowi Fegeleinowi, jurnemu mężowi siostry Ewy Braun i weteranowi Brygady Kawalerii SS „Florian Geyer”, który w 1941 roku dowodził atakiem na żydowskie wsie na bagnach Prypeci. Fegelein został mianowany oficerem łącznikowym SS w wojskowej kwaterze głównej Hitlera pod Kętrzynem i zaproponował zorganizowanie spotkania Silgailisa z Himmlerem. W ten sposób na początku lutego 1944 roku ten łotewski kolaborant znalazł się w kwaterze Himmlera, położonej mniej niż 16 kilometrów od Wilczego Szańca. Himmler wszedł do pomieszczenia w towarzystwie dwóch adiutantów i oficera SS i natychmiast rozpoczął tyradę na temat Pücklera-Burghausa, który, jak uważał, „miał niewłaściwe podejście” do Łotyszy. Himmler zaprosił Silgailisa na lunch. Mężczyźni usiedli do wystawnego posiłku, podczas którego, jak twierdzi Silgailis, Himmler uważnie słuchał jego skarg na traktowanie łotewskich rekrutów. Łotysz zaproponował, żeby SS utworzyła akademię wojskową, w której szkoliłaby rekrutów z jego ojczyzny. Himmler odrzucił ten pomysł: „łotewska” akademia byłaby niczym klapki na oczy dla jej elewów. Żeby wytłumaczyć swój punkt widzenia, Reichsführer SS położył łokcie na stole i zasłonił sobie oczy. Kontynuował: „każdy oficer SS, niezależnie od narodowości, politycznie powinien patrzeć daleko poza granice swojego kraju: musi wyobrażać sobie całą przestrzeń życiową rodziny naro­dów germańskich” (podkreślenie autora). Himmler tłumaczył, że według niego należą do niej Niemcy, Holendrzy, Flamandowie, Anglosasi, Skandynawowie i Bałtowie. Najważniejszym zadaniem obecnych czasów jest połączenie wszystkich tych narodów „w jedną wielką rodzinę”: unię opartą na równości, odrębnej tożsamości każdego narodu i jego gospodarczej niezależności, „dopasowując tę ostatnią do interesów całej germańskiej przestrzeni życiowej”. Główna rola przypadnie naturalnie „największemu i najsilniejszemu” narodowi niemieckiemu. Później, kiedy wojna już się skończy, „wszystkie narody germańskie będą zajmowały taką samą przewodnią pozycję”. Himmler wyjaśnił ten argument, podając za przykład współczesne Großdeutschland (Wielkie Niemcy) składające się z „wielu niemieckości”, w której każda posiada równorzędną pozycję. Reichsführer ciągnął: narody „germańskie” wydawały na świat twardszych ludzi, albowiem musieli się oni zmagać z surowym, północnym klimatem. „Bardziej miękkie” narody romańskie mogłyby uzyskać te same cechy poprzez zjednoczenie z Niemcami. Kiedy będzie to już osiągnięte, przyjdzie kolej na uporanie się z narodami słowiańskimi. Nawet one muszą zostać

przekonane do przyłączenia się do „rodziny białych ras”. Wszystkie „białe ludy” stoją w obliczu ogromnego zagrożenia: rosnącej liczby „ludów żółtych”, których „wrodzony fanatyzm, pogarda dla śmierci i wiara w nirwanę” stały się zachętą do prokreacji bez umiaru. Promując patriotyzm i duże rodziny, białe rasy obronią Europę przed „azjatyckim” niebezpieczeństwem. Waffen SS wytycza drogę – mówił dalej Himmler – werbując narody germańskie, romańskie i słowiańskie, a nawet tworząc oddziały muzułmańskie: „walcząc w ramach bliskiej wspólnoty, każda jednostka zachowała swoją tożsamość narodową”. Wracając wreszcie do sugestii Silgailisa dotyczącej utworzenia łotewskiej akademii wojskowej, Himmler stwierdził, iż aby móc toczyć rasową walkę z „żółtymi ludami”, wszyscy oficerowie SS muszą zostać wyszkoleni w tej samej akademii – w Niemczech. Dzięki odebraniu jednakowego wykształcenia każdy oficer SS zostanie zwolennikiem idei równości wśród białych ras. To jedno z bardzo nielicznych udokumentowanych spotkań Himmlera z przedstawicielami cudzoziemskich legionów SS. Reichsführer SS mówi tak, jak gdyby gwałtowne natarcie Armii Czerwonej stanowiło zaledwie krótkotrwałą niedogodność: jego wiara w podstawowe zasady Generalplan Ost (Generalnego Planu Wschodniego) pozostała niewzruszona. Ciekawe, że Himmler nawiązuje do zagrożenia, jakie stanowią „ludy żółte”. Niemniej Hitler również często atakował „żółtych Azjatów”. Podobnie w traktatach antysemickich Żydzi często są przedstawiani jako rasa „azjatycka”. Oczywiście Himmler próbował związać Silgailisa z Rzeszą, obiecując Łotyszom miejsce przy głównym stole. Wygląda na to, że mu się udało. Silgailis i inni podobni do niego kolaboranci wymusili na swoich panach z SS kilka ustępstw i dalej walczyli za Rzeszę. Jednak ten wykład podczas lunchu trąci wypaczonym idealizmem Reichs­führera SS. Jego wielki plan w jakiś sposób wciąż mógł się powieść. Ukryty w swojej wschodniej kwaterze, setki kilometrów od krwi i lodów linii frontu, Himmler wykorzystywał resztki pomysłowości i magiczne palce dr. Kerstena, żeby złagodzić katastrofę ogarniającą Rzeszę. Obecnie każdy teleks przynosił złe wieści. W Rydze komisarz Hinrich Lohse przeszedł załamanie. W Mińsku pokojówka podłożyła do łóżka HSSPF Wilhelma Kubego minę lądową, od której wybuchu zginął. Rosjanie ostatecznie zajęli Komisariat Rzeszy Ukraina, a jego despotyczny władca Erich Koch zastąpił nieszczęsnego Lohsego. Koch nie miał zamiaru spędzać dużo czasu w Rydze. Zamiast tego rządził szybko kurczącym się Ostlandem z pełnego przepychu apartamentu w berlińskim hotelu Adlon, mieszczącym się niedaleko Ministerstwa do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich kierowanego przez Rosenberga. Koch zlikwidował bałtyckie „samorządy” i rozpoczął deportację dziesiątków tysięcy Łotyszy z północnej Łotwy (Liwonii) na roboty przymusowe do Prus Wschodnich. Jednakowoż Hitler wydał Kochowi rozkaz utrzymania Kurlandii w zachodniej części Łotwy. Kraina ta wcina się głęboko w Morze Bałtyckie, na zachód od Zatoki Ryskiej. Łotewskim dowódcom, takim jak Silgailis czy Bangerskis, „obrona Kurlandii” stwarzała możliwość przekonania niezdecydowanych rekrutów, że będą „bronić Łotwy” przed Sowietami. Kurlandia posiadała dla Niemców zupełnie inne znaczenie, a łotewska krew miała zostać przelana wyłącznie po to, by służyć ich interesom. Podczas gdy Armia Czerwona przesuwała się coraz dalej w kierunku Morza Bałtyckiego, admirał Karl Dönitz spotkał się z Hitlerem i przekonał go, że nowe U-Booty, pozostające dłużej w zanurzeniu, wkrótce wejdą do służby i będą mogły zostać wykorzystane do odcięcia sił alianckich w Europie. Aby rozpocząć ową drugą „bitwę o Atlantyk”, Kriegsmarine potrzebowała niezamarzających portów na Bałtyku: w Lipawie i Windawie – obydwu położonych na wybrzeżu kurlandzkim. Dla Hitlera niezmiennie wpadającego w trans pod wpływem fałszywych obietnic Wunderwaffen Kurlandia stanowiła przyczółek do otwarcia kolejnego iluzorycznego frontu608. Łotewscy esesmani mieli stać się zatem zwykłym mięsem armatnim. Hitler przemianował więc

starą Grupę Armii „Północ” na Grupę Armii „Kurlandia” i rozkazał obronę tej „bałtyckiej twierdzy” za wszelką cenę. Kapitulacja nie wchodziła w grę. Podczas gdy Niemcy zamienili Kurlandię w fortecę, główne radzieckie armie skierowały się na południe, w kierunku Rygi, wypierając resztę sił niemiec­kich z powrotem przez Litwę aż ku granicy Prus Wschodnich. Tymczasem sowieckie 1. (sektor północny) i 3. (sektor południowy) Fronty Bałtyckie zaczęły otaczać niemieckie armie 16. i 18. w worku kurlandzkim. Porzucając Ostland, przedstawiciele cywilnej administracji niemieckiej łupili wszystko, co było pod ręką. Z bałtyckich portów wypływały konwoje pełne żywego inwentarza, maszyn i łotewskich robotników przymusowych. W głębi lądu wycofujące się oddziały niemieckie podpalały pola uprawne i wycinały lasy. Demontowały fabryki, a nawet „germańskie” wille i kościoły, które uważały za własność Rzeszy. Na wschód od Rygi wysadziły w powietrze hydroelektrownię Kegums na Dźwinie, zalewając tereny uprawne i topiąc wsie. Niemieccy baronowie zawsze traktowali swoich łotewskich wieśniaków jako spisanych na straty. W tym samym czasie żołnierze łotewskiej 19. Dywizji Grenadierów SS okopali się wzdłuż 13-kilometrowego odcinka liczącego w sumie 240 kilometrów zachodniego frontu kurlandzkiego, który miał stanowić ostatnią niemiecką forpocztę na Wschodzie609. Po drugiej stronie wątłych murów tej fortecy stało do 200 dywizji radzieckich z trzech Frontów Bałtyckich i Frontu Leningradzkiego. Na Bałtyku stanowiącym zachodni szaniec Festung Kurland okręty torpedowe radzieckiej marynarki wojennej polowały na niemieckie konwoje kursujące między Kurlandią a resztkami hitlerowskiej Rzeszy. Oprócz Łotyszy Festung Kurland miała być broniona także przez pół miliona żołnierzy niemieckich: 30 dywizji 16. i 18. Armii pod dowództwem odznaczającego się wybuchowym temperamentem generała armii Ferdinanda Schörnera, zwanego krwawym Ferdinandem. Schörner i jego oficerowie mieli mało czasu dla swoich łotewskich sojuszników i większość z nich nie starała się nawet ukryć pogardy dla nich. Każdy żołnierz złapany na „bumelowaniu” albo na próbie dezercji miał zostać natychmiast i brutalnie ukarany. Wewnątrz Festung Kurland karne egzekucje stały się częstym zjawiskiem. Jeden z niemieckich dowódców próbował ratować sytuację, mówiąc, że łotewscy rekruci będą wysławiani jako „nowi bohaterowie Łotwy”, ale liczba dezercji rosła każdego dnia. 70 lat później łotewscy apologeci twierdzą, iż dwie łotewskie dywizje grenadierów Waffen-SS broniły ojczyzny przed sowieckim atakiem. Ze strategicznego punktu widzenia ich argument jest całkowicie pozbawiony sensu, albowiem łotewscy legioniści sprzymierzyli się z armią mocarstwa skazanego na klęskę. „Obrona narodu łotewskiego” w mundurze Waffen SS stanowi przykrywkę ukrytego programu. Wielu żołnierzy z łotewskich dywizji Waffen SS służyło wcześniej w batalionach SS Schuma, które zlikwidowały większość Żydów w krajach bałtyckich. Jednym z owych zabójców dokonujących mordów na skalę masową był Standartenführer Voldemārs Veiss. Zaproponował on swoją służbę Rzeszy w lipcu 1941 roku po wkroczeniu do Rygi Grupy Operacyjnej A, dowodzonej przez Franza Waltera Stahleckera. Podobnie jak Viktors Arājs Veiss (niegdyś łotewski attaché wojskowy w Finlandii) okazał się oddanym zabójcą. W nagrodę otrzymał ważne stanowisko generalnego dyrektora spraw wewnętrznych w marionetkowym „samorządzie” łotewskim. „Samorząd” ten był pełen radykalnych nacjonalistów, którzy od dawna opowiadali się za „Łotwą dla Łotyszy”, oczyszczoną z wszelkich „obcych” intruzów. Owe czystki etniczne zostały skutecznie przeprowadzone przez samych Łotyszy, którzy na ochotnika uczestniczyli w kierowanych przez Niemców operacjach przeciwko tamtejszym Żydom. Kiedy rzeź zakończyła się zgładzeniem ogromnej większości Żydów z państw bałtyckich, uległy „samorząd” łotewski odegrał główną rolę w rekrutacji wielu tysięcy młodych Łotyszy do walki, która miała się przerodzić w łotewską wojnę domową, albowiem wielu ich rodaków służyło w Armii Czerwonej i było równie

zdeterminowanych, żeby wyzwolić swoją ojczyznę spod okupacji niemieckiej. W każdym regionie okupowanym przez nazistów: na Bałkanach, na Ukrainie, we Francji i w Belgii, kolaboracja wywoływała śmiercionośny konflikt domowy. 15 października 1944 roku atak wojsk radzieckich rozpoczął się od potężnego ostrzału artyleryjskiego. Niemieccy dowódcy zadbali o to, żeby właśnie Łotysze wzięli na siebie ciężar walki. Niektóre bataliony łotewskie masowo uciekały, a sowieckie wojska pancerne w kilku miejscach przełamały linie obrony. Próbując ustabilizować sytuację na froncie, Niemcy wycofali najgorzej spisujące się jednostki łotewskie i wysłały je do Gdańska i Gdyni. W obozie szkoleniowym w Sophienwalde (Dziemianach koło Kościerzyny) oficerowie SS uzupełnili braki w wyposażeniu i na nowo wyszkolili cierpiących na nerwicę frontową legionistów. Zwiększyli liczebność oddziałów, wcielając do nich łotewskich dysydentów więzionych w obozie koncentracyjnym Stutt­hof oraz obywateli państw bałtyckich pracujących jako robotnicy przymusowi. Podczas gdy Armia Czerwona rozbijała dywizje niemieckie na granicy Prus Wschodnich i wlewała się coraz głębiej na Pomorze, Niemcy przydzielili Łotyszy do 3. Armii Pancernej. Mieli bronić kanału Odra–Wisła. W tym miejscu natarcie radzieckie również było miażdżące. Niemiecki dowódca Legionu Łotewskiego został zabity, a Łotysze po raz kolejny uciekli z pola bitwy. Łotewska 15. Dywizja Grenadierów SS także poniosła ogromne straty. Legion Łotewski pod każdym względem przestał być skuteczną jednostką bojową: wiosną 1945 roku rozbite niemieckie dywizje wchłonęły łotewskich niedobitków i szykowały się do obrony ostatnich cytadel Rzeszy. Na tym zakończyła się obrona Łotwy. W każdym zmaltretowanym sektorze rozpadającego się frontu niemiec­kiego radziecka maszyna do mielenia mięsa zaczęła pożerać zagraniczne legiony Himmlera. Na wiosnę 1944 roku Sowieci zamknęli w pułapce niedobitki dywizji SS „Galizien” i niemieckiej dywizji. Wojska hitlerowskie zostały okrążone w kotle w kształcie ślimaka w pobliżu miasteczka Brody, znalazły się pod ciągłym ostrzałem artyleryjskim i były nieustannie atakowane z powietrza. Marszałek Iwan Koniew odmówił opóźnienia swojego natarcia na Ukrainie i utworzył Grupę Specjalną, która miała likwidować niedobitki oddziałów wroga. Ci sowieccy żołnierze nienawidzili SS i czuli wstręt do zdradzieckich zagranicznych legionów „der SS”. Dlatego też przeciwko żołnierzom SS „Galizien”, o których było wiadomo, że przyczaili się w południowo-wschodnim krańcu kotła brodzkiego, skierowano ogromną siłę ognia. Część niemieckich żołnierzy zajmowała się rozstrzeliwaniem radzieckich jeńców, w tym starszych Ukraińców, których synowie walczyli w szeregach dywizji SS „Galizien”. Jeden z ukraińskich oficerów wspominał, że słyszał krzyki: Kamerad, Kamerad, nicht schiessen! (Nie strzelaj, towarzyszu!). Po tym jak niemieccy żołnierze pozabijali jeńców, zwyczajowo strzelając im w tył głowy, ukraiński oficer powiedział (po niemiecku): „Oto powód, dla którego Niemcy muszą opuścić Galicję (...). To dlatego przegrywacie wojnę”610. Oficerowie Wehrmachtu wyładowywali swoją frustrację na ukraińskich towarzyszach. Generał Lange meldował Berlinowi: „Tak jak się tego spodziewano, Galicjanie w żadnym stopniu nie okazali się fanatycznymi obrońcami swojej ojczyzny przed bolszewizmem”. Narzekał, że zmarnowano niemiecką broń na „całkowicie niezdyscyplinowaną, bezładną bandę”611. Nielicznym oddziałom niemieckim i ukraińskim ostatecznie udało się wydostać z kotła brodzkiego. Poniosły jednak olbrzymie straty. Jednym z tych, którzy zostali w nim na zawsze, był nikczemny antysemita Dmytro Palijiw. Armia Czerwona skutecznie rozbiła SS „Galizien”. Z 11 tys. ludzi zamkniętych w kotle brodzkim z życiem uszło mniej niż 3 tys., a 7400 uznano za zaginionych w akcji. Coraz więcej żołnierzy dezerterowało, żeby przyłączyć się do ukraińskich partyzantów z UPA, albo znajdowało schronienie w ukraińskich wioskach. Himmler wezwał do Berlina dowódcę SS „Galizien” Fritza Freitaga. Ku jego zdumieniu Reichsführer SS chciał, żeby jak najszybciej na

nowo sformować tę dywizję. Nonszalancko odrzucił skargi Freitaga na temat miernej postawy Ukraińców w walce, wskazując, iż niemieckim dywizjom również nie udało się odeprzeć sowieckiego ataku. 19 października niechętny Freitag ogłosił: „Wszyscy chcemy odnowić nasze ślubowanie złożone Führerowi, iż będziemy dążyć do zwycięstwa w naszej wspólnej walce przeciwko bolszewickim hordom i ich żydowsko-plutokratycznym pomocnikom”. Niemcy wysłali odtworzoną SS „Galizien” na Słowację, gdzie rozpoczęło się powstanie przeciwko proniemieckiemu reżimowi Hlinki. Ukraińcy mieli służyć obok zbrodniczej brygady dr. Dirlewangera, którą niedawno przerzucono tam z Warszawy. „Możecie być absolutnie pewni – tłumaczył Himmler – że nigdy nie będę nikomu czynił wyrzutów z powodu ekscesów”612. Niezależne badania przeprowadzone przez Juliana Hendy’ego rzucają światło na rolę, jaką SS „Galizien” odegrała na Słowacji613. Hendy odkrył, iż 15 października niemieccy dowódcy dywizji utworzyli Kampfgruppe, której zadaniem była likwidacja partyzantów biorących udział w powstaniu. Jej dowódcą został Friedrich Wittenmayer, zawodowy oficer policji mający duże doświadczenie w operacjach „przeciwko bandytom”. Według raportów sporządzonych przez wywiad niemiecki i znajdujących się obecnie w Czeskim Archiwum Państwowym w Pradze grupa bojowa oczyściła linie kolejowe i drogi oraz przejęła broń wroga. Niemniej jednak w ramach prowadzonej przez Himmlera „wojny z bandytami” konsekwentnie karano ludność cywilną, a kampania SS „Galizien” na Słowacji niczym nie różniła się od innych operacji antypartyzanckich. 26 października niemiecki dowódca meldował: „Grupa Bojowa Wittenmayer jest w trakcie okupacji Nižnej Bocy (leżącej 10 kilometrów na południe od Královej Lehoty – pol. Królewskiej Ligoty). Droga między Ružomberkiem i Popradem jest zatem wolna od wroga. Ochotnicy ukraińscy z 14. Dywizji Grenadierów SS, którzy wzięli udział w operacji, walczyli znakomicie”614. We wsi Nižná Boca ukraińscy esesmani dokonali rzekomo pospiesznej egzekucji mężczyzn. Hendy przeprowadził wywiad ze słowackim historykiem, który stwierdził: Uczestniczyli oni w operacjach terrorystycznych i akcjach odwetowych przeciwko powstańcom (...). Podam konkretne przykłady: w rejonie Smreczan oraz Nižnej Boki/Malužiny atakowali szczególnie ludność cywilną. W Smreczanach wchodzący w skład dywizji [SS „Galizien”] oddział Wittenmayera spalił doszczętnie wieś, ostrzeliwując ją z artylerii i moździerzy. Jej mieszkańców wypędzono z wioski i spalono 80 procent ze 120 domów. Podczas ataku na Nižną Bocę zginęło 5 ludzi. Są to zaledwie jedne z najbardziej wymownych przykładów akcji prowadzonych przez ten oddział615. Liczba ofiar śmiertelnych z Nižnej Bocy nie jest porównywalna z liczbą ofiar masakry w Hucie Pieniackiej. Była to akcja przeprowadzona na względnie niewielką skalę pod koniec trwania większej operacji wymierzonej przeciwko słowackim „rebeliantom”. Musimy jednak pamiętać, iż atak stanowił jeszcze jeden przykład „wojny z bandytami”, a taktykę tę powtórzono w innych słowackich wsiach, do których wysłano zabójców Himmlera. W tym samym czasie sowiecka machina wojenna coraz głębiej wchodziła na tereny, o których Hitler roił, że staną się niemieckim „ogrodem Edenu”. 1 sierpnia 1944 roku Otto von Wächter, były Gauleiter dystryktu galicyjskiego, który jako pierwszy w marcu 1943 roku zaproponował utworzenie ukraińskiej dywizji SS, wysłał tajną depeszę do Himmlera. Tłumaczył, że Sowieci zajęli Generalne Gubernatorstwo, a tym samym przestało istnieć jego stanowisko gubernatora dystryktu. Prosił o przeniesienie do Waffen SS. Himmler zgodził się z ochotą. Mianował Wächtera szefem administracji wojskowej we Włoszech, gdzie miał służyć pod rozkazami SS-Obergruppenführera Karla Wolffa. Himmler napisał, iż Wächter „ogromnie się przyda” na tym „interesującym i trudnym terenie”616. Po 1943 roku SS zdominowała niemiecką okupację północnych Włoch. Reichsführer SS wysłał tam niektórych ze swoich najbardziej doświadczonych génocidaires, w tym ohydnego ­Odilo Globocnika.

Na Bałkanach partyzanckie armie Josipa Broza-Tity przejęły w lecie inicjatywę. Liczba dezercji z dywizji SS „Handschar” zaczęła rosnąć. Berger musiał błagać Mohammada Amina al-Husajniego, wielkiego muftiego Jerozolimy, żeby interweniował u lojalnych, wyszkolonych przez Niemców imamów służących w dywizji. Al-Husajni zrobił, co mu kazano, jednakowoż jego kadra imamów miała zaledwie niewielki wpływ na obniżające się morale. Punkt zwrotny nastąpił we wrześniu 1944 roku. Kiedy niemieckie armie zaczęły się wycofywać z Grecji przez Bałkany, wielonarodowe Bałkańskie Siły Powietrzne RAF-u rozpoczęły operację „Ratweek” mającą na celu przeprowadzanie ataków na połączenia kolejowe i drogowe znajdujące się na trasie odwrotu. Partyzanci Tity wsparli operację na lądzie, skutecznie odcinając drogi zaopatrzenia dywizji SS „Handschar”. Podczas gdy zbuntowany „karny batalion” tej dywizji zmagał się, żeby udrożnić linie kolejowe, stawał się obiektem nieustannych ataków partyzantów, którzy jednej tylko nocy potrafili zniszczyć 25 kilometrów torów. Niemcy wykorzystywali swoje zagraniczne jednostki SS w charakterze buforów oddzielających wycofujące się armie niemieckie od atakujących je sił alianckich. Po tym jak chaos wywołany operacją „Ratweek” dał się we znaki, Tito wydał rozkaz przeprowadzenia ostatecznego ataku na zmęczone walką i pozbawione morale bataliony SS. Następnie, 6 września, przywódcy czetników, którzy tak zaciekle walczyli z partyzantami Tity, w końcu wystąpili przeciwko Niemcom i dywizji SS „Handschar”. W tym miesiącu, wraz z gwałtownym pogorszeniem się sytuacji wojskowej, bośniaccy Muzułmanie tłumnie dezerterowali. W pierwszych trzech tygodniach września co najmniej 2 tys. żołnierzy uciekło w góry. Większość zabrała ze sobą broń i wyposażenie. Chcąc przyspieszyć rozpad znienawidzonej dywizji SS, Tito ogłosił amnestię dla wszystkich dezerterów z niemieckich formacji. 18 września, podczas gdy kryzys się pogłębiał, dowódca dywizji „­Hand­schar” Karl Gustav Sauberzweig poleciał do Berlina na spotkanie z Himmlerem. Według jego raportu szef SS udzielił mu reprymendy „w najostrzejszy i najbardziej hańbiący sposób”, a także oskarżył go o „defetyzm i niekompetencję”. Ale nie było możliwości ucieczki: Sauberzweig otrzymał rozkaz powrotu do Bośni, gdzie w jakiś sposób miał zaradzić sytuacji. W Berlinie odwiedził wielkiego muftiego w jego willi w dzielnicy Tiergarten. Al-Husajni nie był głupcem. Nie miał złudzeń co do najbardziej prawdopodobnego losu, jaki czekał muzułmańskie armie. Ani jego, ani Hitlera wojny nie można było już wygrać. Niemniej jednak obiecał zrozpaczonemu Sauberzweigowi, że poleci do Sarajewa tak szybko, jak będzie można to zorganizować, i odwiedzi zdruzgotanych żołnierzy dywizji „Handschar”. Mufti nigdy nie wrócił do Sarajewa. Niemieckim dowódcom „Handscharu” zostało kilka możliwości. 21 października zdezerterował jeden z imamów Abdullah Muhasilović, zabierając ze sobą ponad stu żołnierzy dywizji. Uciekli oni niemieckimi pojazdami wyposażeni w artylerię przeciwlotniczą. Odjechali na północ, gdzie poddali się XVIII Brygadzie Chorwackiej Tity. Kiedy wieści o tej najnowszej klęsce dotarły do Berlina, wściekły Himmler rozkazał Sauberzweigowi natychmiast rozbroić „niepewne elementy” i ludzi tych wysłać na roboty do Niemiec. Sauberzweig po raz kolejny został wezwany do Berlina i zwolniony z funkcji. Cierpiał on na chroniczne wyczerpanie i Himmler umieścił go w szpitalu Charité w Berlinie, a kiedy i to nie pomogło, wysłał go do kliniki w Hohenlychen, w której po przejściu załamania nerwowego leczył się Albert Speer. Jesienią 1944 roku armie Hitlera były poważnie osłabione. Wojska radziec­kie zajęły Rumunię i część Węgier. Po przejściu Rumunii na stronę aliantów Stalin przejął 16 rumuńskich dywizji. W październiku na stronę sprzymierzonych przeszło 14 dywizji bułgarskich. Następnie Sowieci połączyli się z partyzanckimi armiami Tity w celu wyparcia niemieckiej Grupy Armii „Serbia” ze wschodniej i północno-wschodniej Jugosławii, regionu, który miał się stać współczesną Serbią. 2 sierpnia, kiedy muzułmańska Turcja zerwała stosunki dyplomatyczne

z Niemcami, Bośniacy, którzy zaciągnęli się, by walczyć w wojnie Hitlera, pozbyli się wszelkich złudzeń. Uradowany marszałek Tito zajął Belgrad 20 października617. Do tego czasu niedobitki SS „Handschar”, w której teraz służyli głównie Niemcy, zostały przerzucone na Węgry. W samą porę, żeby mogły dołączyć do uciekających w popłochu niemieckich wojsk. Choć nowy niemiecki dowódca SS „Handschar” formalnie nie poddał się do maja 1945 roku, perscy wojownicy Himmlera porzucili Rzeszę dużo wcześniej. Po kapitulacji Niemiec rok później nowy rząd jugosłowiański wystąpił o ekstradycję Sauberzweiga do Belgradu, gdzie miał stanąć przed sądem razem z innymi schwytanymi niemieckimi oficerami dywizji SS „Handschar”. Dzień przed wyjazdem „Szybki” Sauberzweig połknął kapsułkę z cyjankiem. Większość historyków interpretuje werbunek cudzoziemców do SS jako objaw desperacji. Innymi słowy, Himmler i jego szef rekrutacji Gottlob Berger chcieli po prostu dysponować możliwie jak największą liczbą żołnierzy w mundurach SS, których mogliby rzucić do walki z Armią Czerwoną. W niniejszej książce pokazaliśmy, iż cudzoziemski zaciąg służył istotnemu celowi ideologicznemu: „germanizacji” konkretnych europejskich grup etnicznych i rozpadowi tożsamości narodowych poprzez ofiarę krwi. Załamanie się planu Himmlera można datować nie na główny okres cudzoziemskiego werbunku między latem 1942 roku a wiosną 1943 roku, lecz na 12 listopada 1944 roku. Tego dnia przestała istnieć dywizja SS „Galizien”. Himmler zgodził się na przemianowanie jej na 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (ukrainische Nr. 1). Przyjął, iż termin „Galizien” nie jest już właściwy, albowiem „dywizja stała się tyglem, w którym znaleźli się Ukraińcy ze wszystkich regionów tego kraju”. Niemieckie stwierdzenia naturalnie stały się próbą przyspieszenia upadku „galicyjskiego projektu”. 1. ukraińska dywizja była „w zamierzeniu przyszłym wojskowym domem dla wszystkich Ukraińców”, a jej utworzenie symbolizowało „eskalację walki całego narodu ukraińskiego z bolszewizmem”. Himmler zgodził się na treść nowej przysięgi: „w walce z bolszewizmem oraz o wyzwolenie mojego narodu ukraińskiego i ukraińskiej ojczyzny będę całkowicie posłuszny głównodowodzącemu niemiec­kimi siłami zbrojnymi i wszystkimi bojownikami reprezentującymi młode europejskie narody w walce z bolszewizmem, Adolfowi Hitlerowi”618. Żołnierzom nowej dywizji ukraińskiej zezwolono na noszenie niebiesko-złotej flagi narodowej, a jej orkiestra mogła grać ukraiński hymn narodowy. Pod koniec 1944 roku Himmler porzucił wreszcie wszelkie pozory mające świadczyć o tym, iż Ukraińcy zwerbowani na terenie starej austriackiej prowincji Galicja stanowią odrębną, na wpół zgermanizowaną elitę. Otto von Wächter, architekt dywizji „Galizien” z ramienia SS, poniewczasie zdał sobie sprawę z tego, że „Galicja” była zbędnym pojęciem terytorialnym obejmującym równie dużo „polskiej krwi”, jak i niemieckiej. Galicjanie Himmlera stali się w końcu Ukraińcami. Wiosną 1945 roku, podczas gdy Ukraińcy uciekali na Zachód przed agentami stalinowskiego NKWD, Wächter ostatecznie się wycofał. Jako że był głównym przedstawicielem niemieckiej administracji, czytaj: mordercą na masową skalę, za jego głowę wyznaczono nagrodę. Uciekł przez Alpy do Włoch i watykańskim „szlakiem szczurów” dotarł do Rzymu. W Wiecznym Mieście ukrył go pronazistowski austriacki biskup Alois „Luigi” Hudal (który niegdyś głosił, iż Hitler uosabia „nowego Zygfryda wielkości Niemiec”). Dzięki nowym papierom stał się „Alfredo Reinhardtem”, co było ostatnim hołdem dla zgładzonego w zamachu szefa SD Reinharda Heydricha. Umarł kilka lat później w ramionach Hudala. 12 stycznia 1945 roku radzieccy marszałkowie Koniew i Żukow rozpoczęli ostatnią zimową ofensywę tej wojny. Swoje główne uderzenie skupili na środkowym sektorze frontu wschodniego leżącym teraz na wschód od linii Kraków–Łódź. Na Węgrzech Niemcy

rozpaczliwie bronili Budapesztu. Hitler odrzucił wszystkie propozycje wycofania się i Armia Czerwona otoczyła miasto. W tym samym czasie fanatyczni strzałokrzyżowcy siali zniszczenie w dzielnicach żydowskich. Podejmując daremną próbę przełamania oblężenia, Führer wycofał wojska z innych sektorów frontu. Osłabione siły niemieckie broniące tego, co zostało z Generalnego Gubernatorstwa, stanęły w obliczu potężnego ataku. Przed świtem spisane na straty radzieckie karne bataliony ruszyły naprzód, żeby rozpoznać niemieckie pozycje. Następnie, o godzinie 10 rano, rozpoczął się ogłuszający ostrzał z ciężkich moździerzy sowieckich (350 na każdy kilometr frontu), katiuszy i haubic M-30 (zwanych Iwan Groźny). Waliły w niemieckie linie, aż trzęsła się ziemia. Wyrzucały wysoko w mroźne powietrze czołgi, ludzi, beton, ziemię i kamienie. Armie pancerne parły naprzód przez wyłomy, jakie na całej długości niemieckiego frontu poczynił grad ognia. 17 stycznia 1. Armia Wojska Polskiego zajęła Warszawę. Hitler w tym czasie przebywał już w Kancelarii Rzeszy w Berlinie. „Pomarszczony niczym starzec” – tak Speer wspominał Hitlera, który już nigdy nie pokazał się publicznie. 30 stycznia, w 12. rocznicę mianowania go kanclerzem Rzeszy, wygłosił ostatnie przemówienie radiowe. „W jego głosie pobrzmiewała rozpacz” – wspominał jeden z niemieckich słuchaczy. „Jak ciężkie musi być brzemię, które dźwiga!” – pisał inny619. Nastroje Hitlera, według nielicznego grona lojalnych wobec niego autorów wspomnień, przechodziły od samobójczej desperacji po pełen podniecenia optymizm. Podczas gdy tresował on swoją sukę Blondi w zrujnowanych ogrodach Kancelarii, radzieckie dywizje pancerne gnały w kierunku starych niemieckich granic na Odrze, często pokonując około 30 kilometrów każdego dnia. Armia Czerwona rozbijała, rozdzielała, otaczała lub po prostu zmiatała po drodze zdruzgotane resztki hitlerowskiej machiny wojennej. Na froncie zachodnim ostatnia niemiecka ofensywa w Ardenach ostatecznie zakończyła się fiaskiem. Potężna stalowa pułapka zaczęła się zamykać wokół berlińskiej fortecy Hitlera. Rzeszy bronili teraz starcy, chłopcy z Hitlerjugend i ostatnie niedobitki zagranicznych legionów Himmlera. Wielu weteranów SS miało niemal 70 lat na przećwiczenie swojej opowieści i przygotowanie linii obrony. Niemniej jednak Pierre, francuski ochotnik, który przeżył ostatnie dni Rzeszy, opowiada swoją historię bez koloryzowania. Przez wiele dziesięcioleci po wyzwoleniu Francji Pierre naturalnie postanowił milczeć na temat swojej służby w Waffen SS. Jednak po przejściu na emeryturę odszukał innych weteranów. Jak mówi: teraz mają niewiele do stracenia, otwarcie opowiadając o swoich przeżyciach. Nie rozmawiają na temat ideologii. Łączy ich głęboka pogarda dla patrycjusza Christiana de la Mazière’a, ochotnika dywizji SS „Charlemagne”, autora szeroko komentowanego publicznego wyznania, które znalazło się w głośnym francuskim filmie dokumentalnym dotyczącym kolaboracji podczas wojny, The Sorrow and the Pity. Pierre urodził się w 1920 roku w paryskiej rodzinie należącej do niższej klasy średniej. Uczęszczał głównie do szkół katolickich. Kościół katolicki od zawsze utrzymywał bliskie stosunki z antysemicką prawicą. W trudnym okresie, jaki nastąpił po aferze Dreyfusa, katolik i założyciel Ligue ­antisémitique de France, pisarz i dziennikarz Édouard Drumont (1844–1917) oskarżył żydowskich bankierów i spekulantów o zniszczenie tradycji francuskiego chrześcijaństwa. Voltaire piętnował Żydów jako nikczemne pozostałości po antyku, jednak dla Drumonta byli oni heroldami destrukcyjnej nowoczesności. Jego jad rozlewał się na kolumny katolickiej gazety „La Croix”, która oczerniała Alfreda Dreyfusa jeszcze długo po jego uniewinnieniu. Kiedy Pierre skończył 14 lat, wstąpił do Francuskich Niebieskich Koszul (Mouvement Françiste), ruchu założonego przez innego posługującego się językiem nienawiści pismaka Marcela Bucarda. Pierre mówi, że do wstąpienia do organizacji zainspirował go jeden ze szkolnych nauczycieli, który wpoił mu „nienawiść do bolszewizmu, rzeczywistego zagrożenia dla cywilizacji zachodniej”. Bucard zamknął szeregi Niebieskich Koszul przed Żydami

i masonami. Jego partię hojnie wspierali reakcyjnie nastawiony magnat rynku perfum François Coty oraz Abwehra. Podobnie jak wielu młodych radykałów w latach trzydziestych XX wieku Pierre czcił Adolfa Hitlera i był podekscytowany jego dojściem do władzy. Później, w 1939 roku, nadeszła druzgocąca wiadomość o tym, że Niemcy ułożyli się ze znienawidzonymi bolszewikami. Pierre tłumaczy: „Układ o przyjaźni niemiecko-radzieckiej, który doprowadził do okupacji Polski przez oba te kraje, stanowił dla mnie wielkie rozczarowanie. Przynajmniej skłoniło mnie to do wstąpienia do armii [francuskiej], bez ukrytych motywów i z czystym sumieniem”. Pierre miał 18 lat, kiedy się zaciągnął. W maju 1940 roku, gdy niemieckie natarcie gnało jego jednostkę z powrotem przez Belgię, razem z sześcioma innymi żołnierzami francuskimi został wzięty do niewoli przez niemiecką piechotę eskortującą 7. Dywizję Pancerną. Pierre zwraca uwagę: „nasza szóstka reprezentowała trzy różne pułki – można więc sobie wyobrazić chaos panujący podczas naszego odwrotu z Belgii”. Niemcy zapakowali jeńców na ciężarówki. (...) mój germański „kuzyn” zapytał mnie, czy jestem głodny. Odpowiedziałem, że owszem, i poczęstował mnie kromką chleba i trzema kawałkami cukru, jednocześnie przepraszając i tłumacząc, że posuwali się tak szybko, iż zaopatrzenie nie było w stanie za nimi nadążyć! To było moje pierwsze spotkanie [z Niemcami]!620 Pierre trafił do obozu jenieckiego Stalag VIIIC koło Żagania. To w nim, podczas wieczornego apelu 2 czerwca 1940 roku, usłyszał szokującą wiadomość. Na bocznicy kolejowej w lesie, w miejscowości Compiègne, Francuzi podpisali rozejm. Zrobili to dokładnie w tym samym miejscu, w którym w 1918 roku Niemcy podpisali akt kapitulacji. Podobnie jak ja, ludzie z mojego baraku byli skonsternowani i zachowali absolutną ciszę. Inaczej było w [niemieckich] barakach, gdzie wiadomość przyjęto okrzykami radości! Byłem tyleż zadowolony co nieszczęśliwy: zadowolony, bo dla wszystkich francuskich cywilów uciekających po drogach w całym kraju zakończył się horror wojny. Nieszczęśliwy z powodu klęski mojego kraju i jego armii. Towarzysze Pierre’a starali się przystosować do życia za drutami kolczastymi. Wielu z nich trudno było się pogodzić ze wstydem wynikającym z kapitulacji. Pierre podzielał ich uczucie upokorzenia. Podobnie jak inni młodzi Francuzi miał już gotowe wytłumaczenie tej katastrofy. Francja została rzucona na kolana przez „pewne ciemne siły”. Francuski premier Léon Blum doprowadził kraj do klęski. Nic dziwnego: Blum był Żydem! Nazywał się „socjalistą”, ale naprawdę był „bolszewikiem” mającym konszachty z Rosjanami. Ponieważ pakt nazistowsko-sowiecki obowiązywał, kiedy Hitler najechał Skandynawię i Zachodnią Europę, Pierre pogodził chwycenie za broń przeciwko Niemcom z zajadłą nienawiścią do bolszewików. Jednakże mówi dalej: „Atak Niemiec na Związek Radziecki w 1941 roku po raz kolejny sprawił, że zmieniłem nastawienie. Nie uczestnicząc w nim, stałem się »zainteresowanym obserwatorem«”. Rok później Pierre został zwolniony ze Stalagu VIIIC. Po dotarciu do okupowanego przez Niemców Paryża z przerażeniem odkrył, że podlega teraz obowiązkowi pracy (RAD) we francuskiej fabryce produkującej na potrzeby Rzeszy. Zgłosił się więc na ochotnika do Organizacji Todta, paramilitarnego korpusu inżynierskiego, jako Fremdarbeiter w OT-Einsatzgruppe West, stając się de facto „wojskowym robotnikiem w mundurze”. W należącej do tej organizacji szkole telekomunikacji Pierre został przeszkolony jako telefonista i, nie po raz pierwszy, złożył przysięgę na wierność Adolfowi Hitlerowi. Przysięga stanowiła „definitywny przełom – jak mówi Pierre – między dniem wczorajszym i jutrem”. Nie opowiada zbyt wiele na temat czasu spędzonego w Organizacji Todta („nuda”). Jednakże na początku 1944 roku postanowił „chwycić za broń dla Rzeszy”, a w maju rozpoczął szkolenie w obozie

Waffen SS w Duis­burgu. Czy nie zdawał sobie sprawy z tego, że Niemcy zmierzają ku klęsce? „Mieliśmy nadzieję – tłumaczy – słyszeliśmy o nowej cudownej broni. A poza tym nienawidziliśmy bolszewików”. Pierre przyznaje, iż częścią szkolenia SS były „zajęcia z teorii polityki”, niemniej jednak w szkole piechoty uczono walki, marszu, „celowania”, a nawet śpiewano. Instruktorami byli sierżanci, z których wszyscy mieli insygnia bojowe w ramach swojej specjalności i Krzyże Żelazne II klasy. Jak mówi, porównanie ich z armią francuską nie wypadało na korzyść tej drugiej! Raz w tygodniu oficerowie spożywali posiłek przy tym samym stole co ich żołnierze, których zachęcano do mówienia otwarcie i zadawania pytań. „We Francji to nie do pomyślenia!” Pierre liczył na przydział do Kriegsmarine, niemieckiej marynarki wojennej, ale ostatniego lata wojny Waffen SS bardziej niż marynarzy potrzebowała żołnierzy na froncie wschodnim. Pierre znalazł się więc w pociągu wiozącym żołnierzy do Greifenbergu (Gryfic) na Pomorzu, gdzie dołączył do Légion des Volontaires Français contre le Bolshevisme (LVF), utworzonego w 1941 roku przez takich francuskich działaczy prawicowych, jak: Bucard, Marcel Déat, Jacques Doriot i inni. Nie był zadowolony: „Wielu z nas było rozgoryczonych i zawiedzionych tym, że znowu znaleźliśmy się pod rozkazami Francuzów. Żeby nas uspokoić, wysyłano nas do okolicznych wsi, żebyśmy kopali ziemniaki!”. W każdym razie LVF był spisany na straty. Wysłany w bój pod Moskwą pod koniec 1941 roku został wybity niemal co do nogi. Francuscy ochotnicy nigdy do końca nie doszli do siebie po tej klęsce. We wrześniu, kiedy Pierre wykopywał pomorskie ziemniaki, Himmler przeniósł wszystkich Francuzów będących w służbie Rzeszy: w Waffen SS, Wehr­machcie i Organizacji Todta, do nowej dywizji SS: Waffen-Grenadier-Brigade der SS „Charlemagne” (franzözische Nr. 1)621. Do tego czasu Pierre nauczył się doskonale mówić po niemiecku. Na początku 1945 roku otrzymał awans na stopień Rottenführera (sierżanta) i został „tłumaczem w Dowództwie Naczelnym”. Lakonicznie podsumowuje nastrój panujący wówczas wśród francuskich esesmanów: „Nie myśleliśmy o tym, czy wojna zostanie wygrana czy przegrana, nie czyniliśmy żadnych prognoz. Nasza rola, rola każdego żołnierza, polegała na wykonywaniu rozkazów (...). Nie robiliśmy sobie zbyt dużych nadziei. Wiedzieliśmy jednak, że Niemcy zawsze mogą czymś zaskoczyć”. Innymi słowy, oczekiwał on, że jedna z nowych, potężnych Wunderwaffen wejdzie wkrótce do użycia. Pierre szybko się przekonał, iż dowodzona przez Brigadeführera Gustava Krukenberga SS „Charlemagne” nie ma pełnego składu osobowego i jest mizernie wyposażona. Licząc zaledwie 7 tys. rekrutów, dywizja „Charlemagne” nigdy nie osiągnęła siły dywizji. We wrześniu Francuzi dołączyli do organizowanej przez Himmlera obrony Pomorza. W ciężkich walkach, podczas których wojska niemieckie wycofywały się przez Prusy Wschodnie i Pomorze, Francuzi ponieśli olbrzymie straty. Weteran „Charlemagne”, który trafił do dywizji z francuskiej Milice, wspomina: „Maszerowaliśmy całą noc. Za dnia ukrywaliśmy się w lasach. Próbowaliśmy znaleźć coś do jedzenia w porzuconych gospodarstwach. Polowała na nas kawaleria radziecka i polska (...). Przeszliś­my przez stojący w płomieniach Stettin [Szczecin] (...) cały czas na piechotę, cały czas ścigani”622. Ze wspomnień Felixa Kerstena wiemy, że krwawa łaźnia wprawiała Himmlera w ekstazę: z dumą poinformował on Kerstena, iż spośród 6 tys. Duńczyków, 10 tys. Norwegów, 75 tys. Holendrów, 25 tys. Flamandów, 15 tys. Walonów i 22 tys. Francuzów służących w Waffen SS jeden na trzech zginął w walce. Straty wśród wschodnich ochotników z państw bałtyckich i Ukrainy robiły jeszcze większe wrażenie623. Krwiożercza radość Himmlera brała się z wypaczonej logiki. Dla niego katastrofa, która stała się udziałem zagranicznych ochotników, miała zupełnie inną wymowę. Stanowiła ona ofiarę krwi mającą połączyć przyszłych

„zgermanizowanych” obywateli „Europy SS”. Był to pewien rodzaj spartańskiego szaleństwa, który zakładał, że śmierć jest krokiem ku odrodzeniu. Himmler często mówił o „wykorzystaniu germańskiej krwi” wszędzie tam, gdzie można ją było znaleźć. Jego plany miały zostać rozwiane przez okrutne wichry wojny. Z dala od rzezi Himmler ukrył się w klinice w Hohenlychen, chronionej przed atakiem z powietrza przez dwa wielkie czerwone krzyże namalowane na jej dachu. Wcześniej popadł w niełaskę. Pod koniec poprzedniego roku, 26 listo­pada, Hitler nagrodził Himmlera, który, przypomnijmy, był zarówno szefem SS, jak i ministrem spraw wewnętrznych, mianując go naczelnym dowódcą Grupy Armii „Górny Ren” (Heeresgruppe Oberrhein) 624. Według wspomnień masażysty Himmlera Felixa Kerstena Reichsführer SS zaklinał się, że zepchnie aliantów do morza. Jednakże nowy naczelny dowódca miał bardzo niewielkie doświadczenie w prawdziwej walce. Nominacja Hitlera wywołała dające się przewidzieć reakcje dowódców Wehrmachtu, takich jak Guderian: „Kogo dostajemy? Hitler mianował Himmlera! Spośród wszystkich ludzi – Himmlera!”625. Kiedy Heeresgruppe Oberrhein w upokarzający sposób została rozbita przez nacierające wojska amerykańskie, Hitler odwołał Himmlera z jego „warty na Renie” i wydał mu rozkaz przebudowania zdruzgotanych 2. i 9. Armii stacjonujących w Prusach Wschodnich w nową Grupę Armii „Wisła” (Heeresgruppe Weichsel). Ów drugi i ostatni awans był, jak się wydawało, policzkiem rozmyślnie wymierzonym rzekomo defetystycznym i zdradzieckim dowódcom Wehrmachtu. Nominacja Hitlera doprowadziła do katastrofy nie tylko wojskowej, ale również humanitarnej. Podczas gdy Armia Czerwona pospiesznie gnała w kierunku Odry, dziesiątki tysięcy niemieckich cywilów uciekały przed nią na zachód w nadziei dotarcia do bezpiecznych przystani w głębi Niemiec. Pod koniec stycznia Himmler zatrzymał swój pociąg będący jego ruchomą kwaterą główną w Deutsche Krone na Pomorzu Zachodnim (obecnie Wałczu) i wezwał do siebie miejscowego Gauleitera Franza Schwede-Coburga. Wkrótce potem Himmler wydał rozkazy zabraniające obywatelom niemieckim opuszczania Pomorza Wschodniego. Jako wierni obywatele Rzeszy nie mogli ­ustąpić. 4 marca radzieckie czołgi dotarły do Kolbergu (Kołobrzegu), odcinając niemal 1,5 miliona uchodźców i zmuszając ich do ucieczki na północ, w kierunku portów bałtyckich, gdzie szukali możliwości ewakuacji drogą morską. Tragiczne konsekwencje tego posunięcia są oczywiście dobrze znane: radzieckie okręty podwodne storpedowały przepełnione statki, w tym Wilhelma Gustloffa, powodując olbrzymie straty w ludziach. Rola, jaką odegrał w tych wydarzeniach szef SS Heinrich Himmler, oraz groteskowa nieudolność niemieckich administratorów, zostały wygodnie zapomniane. Generał Waffen SS Felix Steiner powiedział, iż posiadane przez Himmlera „pojęcie o sprawach wojskowych pozbawione było jakiejkolwiek solidności (...) najmłodszy porucznik mógłby go poprawiać”. Ocena ta zgadza się z relacjami innych naocznych świadków, zwłaszcza z pamiętnikami pułkownika Hansa-Georga Eismanna, który pozostawił po sobie portret Himmlera potępiający go jako dowódcę wojskowego626. Uścisk jego ręki – wspominał Eismann – był miękki i kobiecy. Jego oczy miały wyraźnie „mongolski wygląd”. Himmlera pochłaniała troska o kwestie zdrowotne. Jego plan dnia przesłaniały błahe obsesje, niemające wiele wspólnego ze strategiczną koniecznością. Pracował godzinę przed lunchem, po czym udawał się na sjestę, która trwała aż do późnego popołudnia. Następnie wracał do zajęć i pracował do godziny 18.30. Wydawał się wyczerpany i zdekoncentrowany. Eismann twierdził, iż jako dowódca wojskowy był „niczym ślepiec mówiący o kolorach”. Jednak nie musiało się być wojskowym geniuszem, żeby dostrzec, w jak ekstremalnie trudnej sytuacji znalazły się wojska Himmlera. Eismannowi, podobnie jak dowódcom Wehrmachtu, którym składał meldunki, odpowiadało wskazywanie palcem na Himmlera. Jednak brutalna rzeczywistość była taka, że

radzieckiej fali nie dało się już zatrzymać. 15 marca Żukow rozpoczął nową ofensywę. Zaskoczyła ona całkowicie zarówno Himmlera, jak i całe Naczelne Dowództwo, którym gardził. W jej wyniku resztka niemieckich wojsk znajdujących się na Pomorzu została rozbita. 19 marca oddziały Armii Czerwonej sforsowały Odrę na południe od Altdamm (dziś Dąbia, dzielnicy Szczecina), a zrozpaczony generał Hasso von Manteuffel przedstawił Hitlerowi ultimatum: „Albo w ciągu nocy wycofamy wszystkich na bezpieczny, zachodni brzeg Odry, albo jutro wszystkich ich stracimy”627. Hitler choć raz posłuchał rady swojego generała i wojska niemieckie wycofały się za Odrę, niszcząc przy tym główne mosty. W tym czasie Himmler został zmuszony do przeniesienia swojej kwatery głównej do willi położonej w odległości 130 kilometrów na północ od Berlina, w wygodnym sąsiedztwie kliniki SS w Hohenlychen. To tam, prawdopodobnie za wstawiennictwem Kerstena, zaczął planować tajne spotkania z szefem Szwedzkiego Czerwonego Krzyża – był nim hrabia Folke Bernadotte – zmierzające do zawarcia układu z aliantami, przy czym cały czas powtarzał, iż nie mógłby pomyśleć o „zdradzeniu Hitlera”. Hrabia Bernadotte miał tylko jeden cel: zapewnić uwolnienie więźniów. Nie żywił złudzeń co do tego, że zawarcie paktu z „katem Rzeszy” będzie dla aliantów nie do pomyślenia628. Hitler nie miał pojęcia o rozważanej przez Himmlera zdradzie. Niemniej jednak dni wojskowej chwały szefa SS szybko zbliżały się do końca. 7 marca Himmler dostał ostrego ataku duszności. Doktor Karl Gebhardt (odpowiedzialny za jedne z najpotworniejszych eksperymentów medycznych przeprowadzanych w obozach SS) przyjął go jako pacjenta do kliniki w Hohenlychen. W Berlinie za plecami Himmlera szeptano, że dążąc do chwały, doprowadził swoją grupę armii do katastrofy. Kryjący się w swojej podziemnej fortecy Hitler wreszcie zwrócił się przeciwko człowiekowi, którego od dawna uważał za swojego najwierniejszego paladyna. Według wpisu w dzienniku Goebbelsa z 11 marca Hitler wściekł się, twierdząc, że Himmler winien jest „zwykłego nieposłuszeństwa”. 15 marca zawieziono zawstydzonego Reichsführera SS do Kancelarii Rzeszy, gdzie ze spuszczoną głową stanął twarzą w twarz z wściekłym Hitlerem, od którego otrzymał „surową reprymendę”629. Upokorzony Himmler wrócił do swojego łóżka w Hohenlychen, gdzie po wizycie Guderiana zrzekł się dowództwa nad Grupą Armii „Wisła”. Hitler zastąpił go bardziej kompetentnym generałem Gotthardem Heinricim. Kiedy armie Stalina szykowały się do zgniecenia ostatnich bastionów Rzeszy, Gottlob Berger posłał resztę zagranicznych legionów SS do obrony stolicy Hitlera – Twierdzy Berlin. Miasto miało się teraz stać skupiskiem kolaborantów. Gdy rozgrywał się ostatni akt Rzeszy, Hitler zwołał w Berlinie naradę wojskowych, podczas której potępił cudzoziemskie legiony SS Himmlera. Zażądał spotkania z Reichsführerem SS, który miał mu wyjaśnić, dlaczego „ukraiński legion” walczył u boku niemieckich żołnierzy: „Tam ciągle szwenda się dywizja galicyjska. Czy to to samo co ukraińska? Jeśli składa się ona z austriackich Rusinów [Ukraińców], nie możemy zrobić nic innego, jak tylko natychmiast odebrać im broń. Austriaccy Rusini byli pacyfistami. To owieczki, nie wilki (...). To oszukiwanie samego siebie”. Następnego dnia pokorny Himmler musiał wrócić do Kancelarii Rzeszy po kolejną porcję reprymendy. Jego wielki plan w końcu legł w gruzach. Tydzień później głównodowodzący siłami radzieckimi Gieorgij Żukow i jego sztab zajęli bunkier wykopany w paśmie Reitwein (Rytwiny), kawałku terenu o haczykowatym kształcie na wschodnim brzegu Odry, w pobliżu miasteczka Küstrin (Kostrzyn). Z tego dogodnego punktu Żukow obserwował główną oś ataku, prowadzonego bezpośrednio przez Odrę, a następnie wspinającego się poprzez labirynt bagien, rowów melioracyjnych i strumieni na wzgórza Seelow. Jego plan nie był szczególnie subtelny. Siły sowieckie w liczbie 11 armii i 8 tys. dział miały po prostu zetrzeć na proch umocnienia nad Odrą bronione przez niemiecką 9. Armię. Za nimi

czekała droga na Berlin. Ponad 150 kilometrów na południe, w rejonie Cottbus, rywal Żukowa Koniew miał pod osłoną „nocy i mgły” poprowadzić swoją armię czołgów przez Nysę i uderzyć na 4. Armię Pancerną. W bunkrze dowodzenia Żukowa specjalnie zbudowano makietę Berlina. Niecierpliwie oczekując na rozkaz Stalina do ataku, Żukow obsesyjnie analizował każdy szczegół fortecy Hitlera. ­Nawet teraz zdobycie nazistowskiej cytadeli wyglądało na bardzo trudne zadanie. Na drugim brzegu Odry następca Himmlera generał Gotthard Heinrici nie miał wątpliwości, że Rosjanie rozpoczną atak od zmasowanego ostrzału artyleryjskiego i zgodnie z tym przygotowywał swoje linie obrony. 14 kwietnia, tak jak to uzgodniono podczas konferencji w Jałcie, wojska amerykańskie zatrzymały się na Łabie, zostawiając Berlin Stalinowi. Dwa dni później, 16 kwietnia o godzinie 5 rano, wystrzelone w niebo race dały sygnał do rozpoczęcia sowiec­kiego bombardowania. Chwilę potem zaczął się ostrzał artyleryjski. Miliony radzieckich pocisków wybuchały w pustych okopach. Heinrici chytrze wycofał swoje oddziały frontowe. Podczas gdy na żołnierzy Żukowa próbujących pokonać nadodrzańskie bagna spadł zabójczy ogień z niemieckich pozycji na wzgórzach, inżynierowie Koniewa zaczęli przerzucać mosty pontonowe przez Nysę. Starannie wybrali w tym celu 150 punktów. Jego armie pancerne ruszyły w kierunku autostrady, która prosto niczym strzała prowadziła na południowe przedmieścia Berlina630. Niemiecki dowódca francuskiej dywizji SS dr Gustav Krukenberg dysponował dwoma batalionami o łącznej liczbie zaledwie 750 żołnierzy. 21 marca francuscy ochotnicy SS zgromadzili się na stacji kolejowej w Anklam, czekając na transport do nowego miejsca kwaterunku w Meklemburgii. Kiedy żadne pociągi się nie pojawiły, wyruszyli na piechotę ze śpiewem na ustach. Trzy dni później wmaszerowali do Neustrelitz leżącego około 80 kilometrów od Berlina i znaleźli kwatery w okolicznych wsiach. Krukenberg powiedział swoim ludziom: „Możecie zrezygnować z walki (...). Chcę mieć teraz ze sobą jedynie bojowników”. Większość francuskich ochotników SS, w tym Pierre, zgodziła się walczyć dalej. 19 kwietnia, 160 kilometrów na południowy wschód, armie Żukowa w końcu przebiły się przez umocnienia na wzgórzach Seelow. Dwa dni później oddziały Koniewa zajęły ogromne opuszczone bunkry w Zossen, w których wcześniej mieściło się Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (OKW). Stanowiły one układ nerwowy hitlerowskiej „wojny na wyniszczenie”. Trzy dni później, o świcie, obie armie radzieckie w radosnej atmosferze spotkały się w pobliżu lotniska Schönefeld. Pewnego wieczoru, kiedy Armia Czerwona podchodziła coraz bliżej do Twierdzy Berlin, generał SS Felix Steiner zabrał belgijskiego kolaboranta i sławnego bohatera spod Czerkasów Léona Degrelle’a na przejażdżkę obwodnicą Berlina. Zapadał zmrok. Betonowe berlińskie umocnienia sporadycznie oświetlał niesłabnący sowiecki ostrzał artyleryjski. Steiner zauważył, iż na wschodnich przedmieściach roi się już od radzieckich czołgów. Mającemu skłonność do dramatyzowania Walonowi owa rozległa panorama zdawała się przypominać ostatnie dni cesarstwa rzymskiego. O godzinie 21 Degrelle dotarł swoim podniszczonym volkswagenem z powrotem do centrum Berlina. W ciągle jasno oświetlonej restauracji hotelu Adlon kelnerzy w nienagannych ­smokingach uwijali się, serwując gościom purpurowe plastry Kohlrabi (kalarepy) na srebrnych talerzach. Wkrótce, wyobrażał sobie Degrelle, ten wspaniały stary hotel zostanie podpalony przez jakiegoś „barbarzyńcę o wielkich łapskach”. Niedaleko od Adlonu, głęboko pod Voß Straße, Hitler wciąż władał swoim dusznym, podziemnym imperium. Degrelle i nieliczna grupa belgijskich esesmanów pojechali na południe, w kierunku Poczdamu, gdzie zatrzymali się na kilkugodzinny odpoczynek. Dla Degrelle’a Niemcy nadal były przykładem cywilizacji, zaporą przed sowieckimi barbarzyńcami, których widział na froncie wschodnim połykających czerwone dżdżownice

i jedzących zwłoki. Tu, w Berlinie, stolicy Rzeszy, młodzi mężczyźni o bladych szlachetnych twarzach, członkowie Hitlerjugend w ciszy czekali na wroga, kurczowo ściskając swoje panzerfausty. Byli równie „poważni jak wielcy rycerze zakonu krzyżackiego”. Na Wschodzie, wzdłuż gwałtownie rozpadającej się niemieckiej linii frontu, towarzysze Degrelle’a z SS „Wallonien” walczyli ramię w ramię z flamandzkimi ochotnikami SS i z batalionem Łotyszy. Ale były Chef de Rex, który zainspirował ich do udziału w wojnie Hitlera, miał dosyć bohaterstwa. 30 kwietnia o godzinie 8 rano polecił jednemu ze swoich lokajów spakować „bardzo ciężkie walizki” i wyruszył w kierunku Lubeki w północnych Niemczech. Liczył na to, że znajdzie tam Himmlera. Belgijskich ochotników zostawił, żeby radzili sobie sami631. Większość berlińczyków, wyłączając twardogłowych fanatyków, nie miała wątpliwości, iż dalsza obrona Rzeszy jest szaleństwem. W prowizorycznych schronach i śmierdzących piwnicach ze stoickim spokojem wyczekiwali ostatecznego kataklizmu. Dla zagranicznych ochotników Waffen SS, takich jak Pierre i jego towarzysze, realizm nie wchodził w grę. 25 kwietnia francuski batalion „Charlemagne” stanowiący pozostałość rozbitej pod Stargardem Szczecińskim dywizji, uzbrojony w kilka karabinów maszynowych i panzerfaustów, w niechlujnym konwoju naprędce zarekwirowanych prywatnych aut i ciężarówek wyruszył w kierunku centrum Berlina, cytadeli Hitlera. Pierre wspomina, że było ich „450 entuzjastycznie nastawionych i śpiewających mężczyzn idących w bój”. Według francuskiego weterana Roberta Soulata ich morale pozostawało wysokie: „w naszych oczach płonął dziwny ogień”. Kiedy francuski batalion zebrał się na Marktplatz w Alt-Strelitz, Krukenberg zauważył lśniącego czarnego mercedesa przystrojonego nazistowskimi proporcami, jadącego w ich stronę z dużą prędkością. Krukenberg zdał sobie sprawę, iż dżentelmen w okularach, trzymający kierownicę z maniakalną determinacją to nikt inny, jak jego głównodowodzący, Heinrich Himmler. Francuscy esesmani stanęli na baczność, wyprostowali prawe ręce. Reichsführer SS, patrząc sztywno przed siebie, minął ich z dużą prędkością, najwyraźniej nie zważając na nieliczną grupę lojalnych rekrutów SS. Później Krukenberg zrozumiał, że Himmler wracał z Lubeki, gdzie spotkał się z hrabią Bernadotte’em. Ich rozmowa zakończyła się patem i Himmler zaczął organizować sobie kryjówkę w Schloss Ziethen na wyspie Wustrow w Zatoce Lubeckiej. Niedługo po tym kłopotliwym spotkaniu liczący około 400 ludzi batalion SS rozpoczął marsz na południe, śladami Himmlera632. Zmierzający w kierunku dalekich przedmieść Berlina francuski batalion szturmowy SS „Charlemagne” pod dowództwem SS-Brigadeführera Krukenberga zderzył się z falą uchodźców płynącą na południe ulicami blokowanymi przez spalone ciężarówki i wozy. Sowieccy piloci myśliwców latali tam i z powrotem kilkaset metrów nad dachami budynków, gwałtownie nurkując i ostrzeliwując przerażonych uchodźców. Mężczyźni w czarnych mundurach SS albo zielonych Policji Porządkowej ze smutkiem, spuszczając wzrok, mieszali się z tym nieszczęsnym ludzkim strumieniem. Kiedy francuski konwój dotarł do przeprawy przez kanał Falkenrehde, most wyleciał w powietrze, raniąc niektórych ludzi Krukenberga i niszcząc jego samochód. Żeby dojść do cytadeli, wciąż mieli do pokonania 24 kilometry niebezpiecznej drogi. Po przepłynięciu kanału wpław batalion dotarł do obwodnicy i dalej do stadionu olimpijskiego leżącego około 10 kilometrów na zachód od Kancelarii Rzeszy. Jego żołnierze wdarli się do magazynu z zaopatrzeniem dla Luftwaffe. Uszczęśliwieni odkryli, że wciąż wypełniony jest setkami tabliczek szwajcarskiej czekolady. Nazajutrz rano Krukenberg zarekwirował nowe auto i pojechał przodem przez dzielnicę Charlottenburg w kierunku Bramy Brandenburskiej, gdzie zaprojektowana przez Speera Oś Wschód–Zachód, prowadząca na wschód od pomnika Zwycięstwa, została zmieniona w pas startowy dla samolotów. Cytadela była upiornie cicha. Tuż po północy Krukenberg przejechał przez Pariser Platz, a następnie

skręcił w prawo i jadąc Wilhelm Strasse, kierował się ku Kancelarii Rzeszy. Niebo nad Berlinem świeciło jaskrawoczerwono. Esesmani słyszeli miarowe dudnienie ciężkiej artylerii. Krukenberg był zdumiony: wydawało się, że cytadela nie jest broniona. Krukenberg wraz z kilkoma oficerami wszedł do ogrodu Kancelarii Rzeszy i został wpuszczony do bunkra Hitlera. Po zejściu długimi betonowymi schodami znalazł się w osobliwym, cuchnącym królestwie, które Goebbels porównał do „labiryntu okopów”. Krukenberg poprosił o rozmowę z szefem Sztabu Armii generałem Hansem Krebsem, ostatnim wysokim rangą wojskowym, który pozostał w bunkrze Führera. Powietrze w zamkniętym obiegu było ciepłe i cuchnące: przypominało śmierdzący koktajl ropy, moczu i potu. Tłoczący je silnik Diesla rzęził i burczał. Wartownicy z SS „Leibstandarte” Hitlera siedzieli ponuro, pijąc w brudnym pokoiku znajdującym się niedaleko jego gabinetu. Podczas gdy radzieckie działa bezustannie waliły w zrujnowane berlińskie budynki, światła w bunkrze migotały. Podziemne życie wyniszczyło Hitlera. Jego twarz stała się blada i opuchnięta. Wyglądał na chorego. Bez pomocy ledwo mógł dojść ze swojej prywatnej kwatery do wojskowego pokoju narad. Stał się niechlujny. Jego ubranie było poplamione resztkami jedzenia. Wciąż z przyjemnością łapczywie pałaszował ulubione wiedeńskie ciastka z kremem. Krebs, o czym przekonał się Krukenberg, nie porzucił nadziei. Zarówno on, jak i Hitler byli przekonani, że gdzieś na południu generał Walther Wenck zbiera wojska niemieckie, do których odnoszono się ze czcią jako do „Armii Wencka”. Liczyli na to, że wkrótce rozpoczną one marsz na północ, niszcząc rzekomo słabe przednie oddziały radzieckie i „uratują Berlin”. Zanim Krukenberg odjechał tej nocy, żeby wrócić do swoich ludzi, poprosił o spotkanie z Fege­leinem, będącym, w teorii, oficerem dowodzącym. Zarządzono poszukiwania, ale nigdzie nie udało się go znaleźć. Zdezorientowany Krukenberg wrócił na stadion olimipijski, do którego jego żołnierze dotarli tuż przed świtem. Kilka godzin później Krukenberg spotkał się z generałem Helmuthem Weidlingiem w jego kwaterze przy Hohenzollerndamm w dzielnicy Wilmersdorf. Powiedział on Krukenbergowi, że przeciwko 2,5 miliona żołnierzy Armii Czerwonej może wystawić zaledwie 44,6 tys. żołnierzy, 2,7 tys. chłopców z Hitlerjugend, 42,5 tys. stetryczałych członków Volkssturmu, uzbrojonych w nieliczne czeskie i polskie karabiny, oraz podupadłe cudzoziemskie oddziały Waffen SS633. Berlin był już całkowicie okrążony. Dla zdesperowanych mieszkańców podziemnej fortecy Hitlera jedyne połączenie ze światem zewnętrznym stanowił pas startowy urządzony na Osi Wschód–Zachód. Podczas gdy na centrum Berlina spadały radzieckie pociski, w Torgau nad Łabą amerykańscy i sowieccy żołnierze wymieniali się papierosami, a samoloty RAF-u bombardowały opuszczoną rezydencję Berghof w Alpach Bawarskich, Hitler i Goebbels do późna w nocy rozmawiali o tym, jak wciąż mogliby zwyciężyć w „tej decydującej bitwie” i nie opuszczać sceny historii w hańbie. Goebbels widział świetlaną przyszłość przed przyszłymi pokoleniami: jeśli Europa zostanie „zbolszewizowana”, narodowy socjalizm szybko zyska ein Mythos (mityczny status). Historia przychylnie spojrzy na ich drogo okupioną krucjatę przeciwko bolszewizmowi. Krótko po świcie 28 kwietnia radzieckie czołgi T-34 przejechały po mostach pontonowych przez kanał Landwehr w pobliżu Hallesches Tor, stanowiącej wrota do szerokich alei wiodących prosto do umocnionej dzielnicy rządowej i Kancelarii Rzeszy. Kanał był ostatnią linią obrony – fosą wokół cytadeli Hitlera. Francuski batalion „Charlemagne”, którego liczebność zmalała do zaledwie 60 ludzi, wzmocniony esesmanami z Węgier i Rumunii, zorganizował kruchą linię oporu w poprzek szerokiej alei starego Friedrichstadt. Jego żołnierze dysponowali rozpaczliwie niewielką ilością amunicji, a radzieckie czołgi nie przestawały sunąć przez mosty

pontonowe. Nie było żadnych wiadomości od mającej nadejść z odsieczą armii generała Wencka. 29 kwietnia Hitler zorganizował swoją ostatnią naradę wojskową. Wydał rozkaz, aby wszyscy obrońcy „miasta stołecznego Rzeszy” przełamali radziec­kie okrążenie, połączyli się z innymi walczącymi oddziałami i schronili się w lasach. Nadal nie było żadnych wieści od generała Wencka. Jak się okazało, Wenck nigdy nie dotarł dalej niż do Poczdamu i teraz wycofywał się w kierunku Łaby. „Odsiecz berlińska” była mrzonką. W swoim „testamencie”, podyktowanym wiernej sekretarce Traudl Junge, winą za upadek Niemiec Hitler obarczył „międzynarodowe Żydostwo”. Uparcie twierdził: „nie chcę wpaść w ręce wroga, który (...) będzie potrzebował spektaklu zaaranżowanego przez Żydów”. Około godziny 3.30 po południu 30 kwietnia 1945 roku Hitler i Ewa Braun, którzy pobrali się dzień wcześniej, popełnili samobójstwo. Dwóch esesmanów przeniosło zawinięte w koc zwłoki Hitlera do ogrodu Kancelarii Rzeszy, ciało Ewy Braun przeniósł Martin Bormann. Wierni paladyni i dworzanie Hitlera, na czele z Goebbelsem i Bormannem, w uroczystym nastroju obserwowali, jak Heinz Linge opróżnia kanistry benzyny na zwłoki Führera i jego żony. W tej samej chwili, kiedy w niebo uniósł się czarny gryzący dym, na ogród zaczęły spadać radzieckie pociski634. Podczas gdy w ogrodzie Kancelarii Rzeszy odbywała się owa makabryczna ceremonia, około 25 niedobitków francuskiego batalionu szturmowego SS schroniło się w piwnicy biblioteki na Friedrichstrasse. Jeden z bardziej fanatycznych francuskich oficerów SS Hauptsturmführer Henri Josef Fenet ubolewał, że jej piękne zbiory zostaną wkrótce podarte na strzępy przez pijanych „Mongołów”635. Był to całkiem ładny, wiosenny dzień. W Tiergarten promienie słońca oświetlały cętkami zniszczone drzewa. Powykręcane ruiny odcinały się od błękitnego, nakrapianego obłokami nieba. Nad pokrytymi gruzem ulicami unosił się dym. We wtorek, 1 maja, SS-Brigadeführer Mohnke pojawił się w kwaterze Krukenberga, urządzonej na stacji metra Stadtmitte. Grupa niemieckich oficerów z generałem Krebsem na czele przekroczyła linię frontu w celu rozpoczęcia negocjacji z dowódcami radzieckimi w sprawie poddania się. Przyznał, iż „Armia Wencka” mająca nadejść z obiecaną odsieczą została pobita. Postanowił jednak nie mówić o tym, że Hitler nie żyje. Był to obrzydliwy podstęp. Mohnke rozkazał Krukenbergowi, aby wyruszył on ze swoimi ludźmi na stację Potsdamerplatz i zatrzymał sowieckie natarcie. Miała to być ostatnia linia obrony. Posłuszny Krukenberg zdołał przebić się aż do Ministerstwa Lotnictwa Hermanna Göringa – masywnego budynku z granitu, który było widać z Kancelarii Rzeszy. Przerażeni żołnierze Luftwaffe kulili się ze strachu w wytrzymałej na bombardowanie piwnicy. Zanim Krukenberg posunął się dalej wzdłuż Leipzigerstrasse, został zawrócony do budynku Ministerstwa Lotnictwa. Krebs odwołał swoje rozkazy. Bitwa o Berlin zakończyła się. Wraz z zapadnięciem nocy francuscy esesmani schronili się w ruinach byłego bastionu Reinharda Heydricha mieszczącego się na Prinz-Albrecht-Strasse 8. Tuż obok znajdowała się leżąca w gruzach siedziba SS Himmlera. Jej piwnice, w których niegdyś torturowano wrogów Rzeszy, dawały teraz solidne schronienie. O godzinie 19 Krukenberg ukradkiem pokonał Leipzigerstrasse i po raz ostatni zszedł po długich betonowych schodach do bunkra Führera. W środku spotkał Krebsa, który powiedział mu, że Hitler popełnił samobójstwo. Goebbels także się zabił, pozbawiając wcześniej życia swoją żonę i dzieci. We wspomnieniach Krukenberg napisał: „Cała ofiara żołnierzy poszła na marne. Idealizm ochotników wykorzystano w najgorszy z możliwych sposobów”636. Ostatnie niedobitki „germańskiej armii” Himmlera uciekały teraz z Berlina. Następnego dnia Pierre samotnie dotarł do wsi Gadebush leżącej w połowie odległości między Rostockiem i Lubeką. Na środku drogi, blokując ją, stał samotny brytyjski spadochroniarz, „który bardzo grzecznie zaprosił mnie, abym wszedł na piękną łąkę służącą za obóz zbiorczy. W ciągu zaledwie 2–3 dni liczba przebywających w nim jeńców niemieckich wzrosła ze stu osób do kilku tysięcy!”.

Kilku francuskich esesmanów będących w ciężkim szoku schroniło się na stacji Potsdamerplatz, kryjąc się ze starymi niemieckimi weteranami wojny kajzera za stertą wiklinowych koszy. Następnego dnia znaleźli ich tam radzieccy żołnierze. Jeden z nich przystawił Unterscharführerowi Rogerowi Albertowi-Brunetowi pistolet do głowy, krzycząc „SS! SS!”, a następnie strzelił do niego. Albert-Brunet był ostatnim zagranicznym legionistą, który zginął w Berlinie. Miałem pytanie do Pierre’a. Czy żałuje tego, że przysięgał wierność Hitlerowi, i czy tak jak Krukenberg czuje, że został wykorzystany w „najgorszy z możliwych sposobów”? Po dłuższej chwili zastanowienia przybrał wyzywający wyraz twarzy i odparł: „Niczego nie żałuję. Czy nie mieliśmy racji w kwestii bolszewizmu?”637.

Rozdział 15 Porażka wymiaru sprawiedliwości Zostaliśmy pokonani (...) rozproszeni, rozrzuceni na cztery strony Europy. Léon Degrelle, Front wschodni, 1941–1945. Wspomnienia Pod koniec kwietnia 1945 roku Léon Degrelle dotarł do Schwerina w północnych Niemczech. Tam, u stóp okazałego zamku książąt meklemburskich, olbrzymi strumień ludzi uciekał przed nacierającymi Sowietami w kierunku portów nad Bałtykiem. Zepsute wozy i porzucona odzież blokowały drogi. Degrelle szukał Heinricha Himmlera. Nic nie wiedział o jego nagłym upadku i dopiero po dwóch dniach miał się dowiedzieć, że Hitler nie żyje. 1 maja Degrelle i jego nieliczna świta, na której czele poruszał się wierny tragarz Robert du Welz („awansowany” do stopnia SS-Hauptsturmführera), udali się do Kalkhorstu. Poszukiwany przez niego Himmler rzeczywiście był niedaleko. Ukrywał się w zamku Ziethen, jakieś 56 kilometrów na północ stąd. Oficjalnie wciąż był Reichsführerem SS, szefem policji i szefem niemieckiej armii rezerwowej. Otaczała go nieliczna grupa wiernych towarzyszy. Byli wśród nich: dr Rudolf Brandt, jego lekarz, prof. dr Karl Gebhardt, Werner Grothmann, główny adiutant Waffen SS, i Otto Ohlendorf, były dowódca Einsatzgruppe D638. 2 maja Degrelle’owi udało się w końcu przyprzeć swoją zdobycz do muru. Zauważył sznur mercedesów, jakimi poruszali się oficjele, i ruszył za nimi w pościg. Robiło się już ciemno, kiedy je dogonił. Degrelle wspomina, iż blady i mający na głowie dziwną skórzaną czapkę Himmler ujął obie jego dłonie i powiedział: „Dochowaliście wierności, pan i pana Walonowie (...). Niech pan zyska sześć miesięcy. Musi pan żyć!”639. Degrelle rozpaczliwie zapewnił go o swojej „absolutnej lojalności aż do śmierci” i zapytał, jak mógłby kontynuować walkę. Himmler spytał, ilu ludzi ma ze sobą. Tylko trzech – przyznał Degrelle. Na cienkich ustach Himmlera pojawił się uśmiech. Ostatni raz uściskał Degrelle’a i odjechał. Po zapadnięciu zmroku Belg wytrwale podążał za orszakiem Himmlera, ale dławiący się silnik jego volkswagena, obciążonego wypchanymi walizami, nie był w stanie wytrzymać tempa mocnych mercedesów, które zniknęły w ciemnościach. W ostatniej rozmowie z dr. Kerstenem Himmler zastanawiał się: „Co powie o mnie historia? Małe umysły skłaniające się ku zemście przedstawią fałszywy i wypaczony obraz wielkich i dobrych rzeczy, które udało mi się osiągnąć dla Niemiec”640. 23 maja 1945 roku były Reichs­führer SS przegryzł kapsułkę z cyjankiem potasu, którą miał ukrytą w zębie trzonowym. Kilka chwil później nie żył. 4 maja Degrelle i Hauptsturmführer du Welz dotarli do Kopenhagi. Zarówno Dania, jak i Norwegia formalnie wciąż znajdowały się pod kontrolą Niemiec. Następnego dnia Degrelle spotkał się z dr. Wernerem Bestem, pełnomocnikiem III Rzeszy, i zażądał samolotu. Best wysłał go do Oslo, gdzie Degrelle odbył spotkania z komisarzem Rzeszy Terbovenem i Vidkunem Quislingiem. Ani jeden, ani drugi nie okazał żadnego zainteresowania propozycją Degrelle’a kontynuowania walki z bolszewizmem. Zamiast tego Terboven zaproponował mu możliwość skorzystania z „należącego do ministra Speera” samolotu Heinkel, który kompletny i z pilotem został porzucony na lotnisku w Oslo. Tego wieczoru Degrelle i jego lojalny adiutant, nadal ubrani w swoje mundury SS, pojechali na lotnisko. Samolot wystartował o północy i skierował się nad Morze Północne, a następnie skręcił na południowy zachód. Po jeżącym włosy na głowie locie heinkel lądował awaryjnie w zatoce La Concha niedaleko San Sebastian w północnej Hiszpanii. Dziennikarz z „Le Soir Illustré” sfotografował wrak. W czasie gdy były Chef de Rex

leżał w szpitalnym łóżku, dochodząc do siebie po doznanych obrażeniach, rząd wyzwolonej Belgii złożył wniosek o jego ekstradycję. W ostatniej chwili Degrelle znowu zniknął ukryty przez hiszpańskich falangistów. Pani Degrelle nie zdecydowała się dołączyć do okrytego hańbą męża i uzyskała rozwód. Sam Degrelle ożenił się później ponownie. Jego małżonką została siostrzenica szefa francuskiej Milice Josepha Darnarda. Jako José León Ramírez Reina Degrelle rozpoczął nową karierę magnata budowlanego. Dzięki lukratywnym kontraktom z rządem Franco zbił fortunę. Pod koniec lat pięćdziesiątych Degrelle wyszedł z ukrycia i zaczął nawiązywać więzi z europejską skrajną prawicą, która czciła go jako ostatnie ogniwo łączące ją z Hitlerem i Rzeszą. Sprzymierzył się z hiszpańskim ugrupowaniem neofaszystowskim Círculo Español de Amigos de Europa (CEDADE). Madryckie biuro tej organizacji opublikowało jego chaotyczną biografię Hitlera i samochwalcze wspomnienia z frontu wschodniego. Ośmielony przez nowy krąg zwolenników Degrelle zwrócił się z otwartym apelem do papieża Jana Pawła II, żeby zlekceważył „oszustwo oświęcimskie”. W swojej bogatej willi na wzgórzach pod Malagą podejmował dżihadzistów i antysemitów. Po śmierci Franco belgijski rząd ponowił wniosek o ekstradycję tęgiego, szybko starzejącego się Degrelle’a, aby mógł on być sądzony w Brukseli za zdradę. Niemniej jednak Léon Degrelle, były Chef de Rex, „bohater Czerkasów” i jeden z najbardziej zasługujących na pogardę, okłamujących samych siebie zagranicznych sługusów hitlerowskiej Rzeszy do samego końca miał szczęście. Zmarł w Maladze w 1994 roku, nie okazawszy skruchy. Degrelle fascynował i inspirował odradzających się neonazistów i „kłamców oświęcimskich”. Miał jednak niewielki wpływ na powojenną historię Europy. Był przeżytkiem, duchem. Mohammad Amin al-Husajni, wielki mufti Jerozolimy, zostawił po sobie groźniejszą i bardziej szkodliwą spuściznę. Produkowane przez Niemców arabskie audycje radiowe nasączały muzułmański świat histerycznymi ostrzeżeniami przed Żydami i globalnymi spiskami. Pod koniec wojny, w Palestynie i Egipcie, mufti cieszył się niesłabnącą popularnością. Miał przemożny i pełny złych intencji wpływ na rozwój islamskiego radykalizmu, który nastąpił po utworzeniu Państwa Izrael w 1948 roku. Zimą 1944 roku Berlin nie pozostawał już bezpieczną przystanią dla ludzi takich jak wielki mufti. Nigdy nie był odważny i często znajdowano go skulonego ze strachu pod stołem, podczas gdy wielkie armady alianckich samolotów bombardowały stolicę Rzeszy. Jego sojusznicy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, tacy jak Erwin Ettel, robili, co mogli, żeby chronić swojego szanowanego muzułmańskiego gościa. Próbowali nakłonić go do ucieczki z Niemiec do jakiegokolwiek bezpiecznego miejsca, do którego przewieziono by go na pokładzie U-Boota. Mufti był jednak zbyt strachliwy, żeby rozważać taką podróż, i został w Berlinie do samego końca. Na początku maja 1945 roku wielki mufti i jego świta w końcu spakowali się i uciekli. Wiedział, że po wejściu do Berlina Brytyjczycy szybko go znajdą. Po wielu udrękach wreszcie dotarł do Konstancji we francuskiej strefie okupacyjnej. Pamiętając, jak dobrze był traktowany po ucieczce z brytyjskiej Palestyny do francuskiego Bejrutu, wielki mufti poddał się francuskim władzom. Wkrótce potem relaksował się w wytwornej willi pod Paryżem. Brytyjczycy usilnie zabiegali u francuskich władz o przekazanie im zbieg­łego duchownego muzułmańskiego, który tak wiele razy wymykał im się z rąk. Ale generał de Gaulle nie miał zamiaru wyświadczać przysługi swojemu sojusznikowi. Osobiście wydał instrukcje zezwalające al-Husajniemu na pobyt we Francji i na wznowienie bez przeszkód działalności politycznej prowadzonej w imieniu palestyńskich Arabów. Dla Francuzów obwiniających Brytyjczyków za katastrofę z 1940 roku mufti stanowił doskonałą okazję do zrobienia na złość wiarołomnemu Albionowi. Odkąd Francuzi umocnili swoją obecność w Afryce Północnej, mieli wszelkie powody ku temu, żeby nie urazić arabskiej opinii publicznej. Mufti nie cieszył się zbyt

długo francuską gościnnością. Jego protektorzy odkryli, że do Francji przybyła grupa zamachowców żydowskiej organizacji Irgun. 28 maja al-Husajni uciekł do Włoch, a następnie w tajemnicy wsiadł na pokład brytyjskiego statku SS Devonshire, zmierzającego do egipskiego portu Aleksandria641. Powrót wielkiego muftiego zelektryzował świat arabski. Podczas wiecu w Heliopolis w Kairze rozradowany tłum otoczył konwój, w którym się poruszał, a król Faruk I zaproponował mu odpowiednio pełne przepychu zakwaterowanie w swoim pałacu Inshas. Przywódca Bractwa Muzułmańskiego Hassan al-Banna jednym tchem zadeklarował: „Serca Arabów kołatały z radości na wieść, iż muftiemu udało się dotrzeć do arabskiego kraju (...). Lew w końcu jest wolny i będzie wędrował po arabskiej dżungli, żeby oczyścić ją z wilków. Wielki przywódca powrócił”642. W 1936 roku Mohammad Amin al-Husajni wyruszył w długą podróż, której trasa prowadziła z Iranu i Iraku do samego centrum hitlerowskiej Rzeszy. Podobnie jak hinduski nacjonalista Subhas Czandra Bose miał obsesję na punkcie wyzwolenia swojej będącej przedmiotem sporów ojczyzny spod panowania mocarstwa kolonialnego. Jednakże Bose był radykalnym socjalistą odrzucającym ideologię nazistowską, a nawet ośmielił się skrytykować Mein Kampf Hitlera. Nienawiść muftiego do Żydów w idealny sposób połączyła go z Hitlerem i jego fanatyczną elitą, zwłaszcza z Heinrichem Himmlerem. W Berlinie odraza muftiego do Żydów jeszcze bardziej się pogłębiła. Jego niemieccy panowie wpoili mu, że „kwestię żydowską” może rozwiązać wyłącznie systematycznie prowadzona rzeź na masową skalę. Zmagający się z ciągłymi niepokojami w Palestynie Brytyjczycy postanowili zostawić wielkiego muftiego w spokoju. Aresztowanie go tylko zwiększyłoby jego popularność, a oni nic by nie zyskali na jego męczeństwie. Amerykański agent w Kairze meldował, iż „jest mało prawdopodobne, aby podjęto teraz jakiekolwiek zdecydowane działania (...) przeciwko byłym kolaborantom osi”643. Brytyjski komentator maluje nam sugestywny obraz bardzo odprężonego wielkiego muftiego: Jego eminencja był w doskonałym nastroju, był czarujący, nie stronił od żartów. „Postawcie się w sytuacji Arabów. Wspomnijcie siebie w 1940 roku. Czy kiedykolwiek rozważaliście oddanie Niemcom części Brytanii w zamian za to, że zostawią was w spokoju? Oczywiście, że nie. I nigdy byście tego nie zrobili. Przede wszystkim wolelibyście zginąć w jej obronie, i to dokładnie w tej chwili, w której wiedzielibyście, że nie dotrzymają słowa i nie poprzestaną wyłącznie na tej części”644. Prośby ze strony nowego jugosłowiańskiego rządu o wydanie wielkiego muftiego, aby mógł odpowiedzieć przed sądem za udział w kampanii rekrutacyjnej do SS w Bośni, również okazały się daremne. Wraz z nasileniem się walki o Palestynę organizacje panarabskie, takie jak Liga Arabska, miały wszelkie powody, żeby chronić swoich. Odkrycie niemieckich zbrodni w Europie po ujawnieniu obozów nie wywołało żadnego oddźwięku na Bliskim Wschodzie. Wrogami nadal były stare mocarstwa kolonialne, zwłaszcza Wielka Brytania. Większość arabskich nacjonalistów, takich jak Ahmad Husajn, przywódca faszyzującej Partii Młodego Egiptu, oraz wielu innych sprzymierzonych z królem Farukiem zaostrzyło swoją wojnę propagandową z Wielką Brytanią i jej żydowskimi partnerami. W listopadzie 1945 roku coraz silniejsze al-Ichwan al-Muslimin, Bractwo Muzułmańskie, wznieciło ataki na żydowskie domy i własność w Aleksandrii. W okresie powojennym arabskie fantazje na temat „żydowskiego wroga” dodatkowo wzmocniło przywrócenie do pracy przez rząd Niemiec Zachodnich wielu zwolenników wielkiego muftiego z Ministerstwa Spraw Zagranicznych i wysłanie ich na placówki w ambasadach w Bagdadzie i Kairze. Muzułmańscy radykałowie czcili Mohammada Amina al-Husajniego. Nieżyjący już przywódca Fatahu, znany jako Jaser Arafat, opiewał go jako

swojego politycznego mentora645. Al-Husajni przywiózł ze sobą na muzułmański Bliski Wschód okrutną truciznę, jaką był panujący w Rzeszy antysemityzm. „Ostateczne rozwiązanie” stanowiło przepustkę muftiego do władzy i wpływów w nazistowskich Niemczech. Ulokowawszy się wygodnie w pełnej przepychu berlińskiej willi, delektował się swoim nowym statusem ulubionej muzułmańskiej eminencji III Rzeszy i stał się pilnym uczniem rasowej pseudonauki promowanej przez niemieckie uniwersytety i inne agencje państwowe. Jako działający w imieniu Gottloba Bergera rekruter SS na Bałkanach i Kaukazie mufti często mówił o „zabijaniu Żydów” jako o najważniejszym zadaniu muzułmańskich dywizji, takich jak SS „Handschar”. Jego niegodziwy plan niewiele jednak znaczył dla bośniackich rekrutów. To służący w dywizjach imamowie wygłaszali tyrady o mordowaniu Żydów. Przeszkolenie przeszli zaś w szkołach muftiego w Niemczech. Pod koniec wojny Mohammad Amin al-Husajni przywiózł ten złowrogi ładunek przypominający Drakulę z książki Brama Stokera z powrotem do Aleksandrii. Narodowy socjalizm kształtował sposób myślenia arabskich nacjonalistów i w przemożny sposób wpłynął na despotyczny pseudomoralizm islamskiego ekstremizmu. Na początku lat pięćdziesiątych XX wieku w książce zatytułowanej Our Struggle with the Jews (Nasza walka z Żydami), którą w 1970 roku wznowiono w Arabii Saudyjskiej, męczennik ruchu Sajjid Qutb w wyraźny sposób ukazał związek osi z islamem. Przyjmuje on spiskową analizę antysemitów, takich jak Rosenberg. Jego język pełen jest nawiązań do „żydowskich intryg i dwulicowości”; Żydzi są „najgorszymi wrogami islamu”, „siejącymi zwątpienie, zamęt i knującymi spiski”. Tylko Koran i społeczność muzułmańska stoją na drodze tej żydowskiej ofensywy: manichejska eschatologia naśladująca tyrady Hitlera na temat Związku Radzieckiego646. Związki wielkiego muftiego z hitlerowską Rzeszą po dziś dzień kaleczą bliskowschodnią politykę. W pierwszej dekadzie XXI wieku każdy, kto szuka pomnika al-Husajniego, niech przyjrzy się spiskowym, pełnym nienawiści do Żydów doktrynom Hamasu i Hezbollahu. 16 marca 2010 Weterani SS opuszczają plac pod pomnikiem Wolności w Rydze. Protestujący również zaczynają się rozchodzić. Kilku ciekawskich gapiów zostało, żeby przyjrzeć się masie wieńców i kwiatów ułożonych pod cokołem. Wiekowi weterani oddalili się razem ze swoimi ogolonymi na łyso opiekunami. ­Młodzi Łotysze, którzy na pierwszy rzut oka nie wydają się mieć żadnych związków ze skrajną prawicą i neonazistowskimi sympatykami legionu, robią sobie zdjęcia pod pomnikiem. Słyszę, jak elegancko ubrany młody mężczyzna mówi reporterowi BBC, że uważa legionistów za „bohaterów”. Wygląda na to, iż 70 lat po zakończeniu II wojny światowej nowe pokolenie młodych Łotyszy zaczęło przyjmować pamięć o łotewskim legionie SS jako ikonie tożsamości narodowej. Nietrudno zrozumieć, dlaczego tak się dzieje. Łotewscy historycy i wychowawcy celowo postanowili upamiętnić „trzy okupacje”, budując ważne Muzeum Okupacji. Jednakże nie istnieje żadne narodowe muzeum poświęcone łotewskim Żydom mordowanym na terenie całej Łotwy po czerwcu 1941 roku. Dopóki pamięci o Holokauście i roli, jaką odegrali w nim łotewscy kolaboranci, nie zostanie przypisane odpowiednie znaczenie moralne, dopóty młodzi Łotysze będą tkwić w błędzie i tym samym czcić dywizje SS jako „armię narodową”. Zagłada tak wielu dziesiątek tysięcy żydowskich obywateli państw bałtyckich musi być rozumiana jako najważniejsza katastrofa w historii tego regionu, a nie zaledwie jako wydarzenie drugoplanowe, do którego doszło przy okazji obcej okupacji. Zagraniczne legiony Himmlera po dziś dzień kładą się cieniem na Europie. Istnieje niebezpieczeństwo, że okropna rola, jaką odegrali kaci SS, tacy jak Łotysz Viktors Arājs, zostanie zapomniana albo, co gorsza, zracjonalizowana jako stanowiąca konieczną reakcję na bolszewizm. Konserwatywni intelektualiści z Europy Wschodniej i Niemiec rozpoczęli

kampanię, której pierwszym elementem była Deklaracja Praska z 2008 roku, mająca na celu traktowanie radzieckiego „terroru” na równi z niemieckim Holokaustem. Domagają się oni wspólnego upamiętniania zbrodni nazistowskich i sowiec­kich oraz nadania im tego samego statusu moralnego. To niewłaściwe podejście zarówno do historii, jak i etyki. Traktując rozmyślny plan pozbycia się całej pejoratywnie zdefiniowanej rasy jako etycznie tożsamy z okrucieństwem reżimu Stalina, sygnatariusze Deklaracji Praskiej świadomie pomniejszają specyficzność Holokaustu, której dowiodły liczne badania. Równoważność ta zakłada, że rzekome ofiary okupacji radzieckiej kolaborujące z III Rzeszą powinny zostać usprawiedliwione, albowiem, czyniąc to, broniły swojego narodu przed sowieckim terrorem. Owa wszechogarniająca racjonalizacja pomija to, iż wielu kolaborantów, powodowanych tą samą ekskluzywistyczną ideologią, uczestniczyło w czystkach etnicznych na okupowanych terenach Związku Radzieckiego. Wspierali oni mocarstwa okupacyjne nie to po, by bronić swoich narodów, ale by oczyścić je z niechcianych obywateli. Łotwa nie jest jedynym krajem, który nie potrafi wypędzić demonów kolaboracji czasów wojny. Kusi, żeby winę za taki stan rzeczy zrzucić na „endemiczny antysemityzm” – naturalną skłonność do obwiniania „Żydów” za wszelkie niepowodzenia. Byłoby to jednak błędem. Architektami takiej niebezpiecznej, współczesnej krótkowzroczności byli radzieccy wyzwoliciele Europy Wschodniej, którzy dla własnych celów napisali od nowa historię niemieckiej okupacji. Procesy i wyroki wydane przez Sowietów w 1945 roku na dziesiątki tysięcy „kolaborantów” służących w Wehrmachcie i Waffen SS są dobrze udokumentowane. Owa fala zemsty wezbrała na tle odradzającego się rosyjskiego antysemityzmu, za którym stał sam Stalin i którego punktem kulminacyjnym był „proces lekarzy kremlowskich”. Oznaczało to, że Sowieci karali kolaborantów nie za udział w niemieckiej „wojnie z Żydami” i innymi istotami „niegodnymi życia”, ale za pomaganie hitlerowcom i zabijanie niesprecyzowanych „niewinnych cywilów”. Pomimo iż to Armia Czerwona wyzwoliła obozy śmierci, w tym Auschwitz-Birkenau, jedynie nieliczni radzieccy badacze, szczególnie zaś Wasilij Grossman, otwarcie mówili o pochodzeniu etnicznym większości ich ofiar. W oficjalnych sowieckich historiach „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej” mord na milionach Żydów na okupowanych terenach ZSRR został zepchnięty w cień, a jakakolwiek publiczna dyskusja na temat „Holokaustu Żydów” była potępiana jako zmowa z amerykańskim „lobby żydowskim”647. Owa fuzja otwartej agresji, skierowanej przeciwko radzieckim Żydom, połączona z całkowitym niezrozumieniem rzeczywistych celów nazistowskiego ludobójstwa, sprzyjała wrodzonej ślepocie w stosunku do historycznego doświadczenia rosyjskich i europejskich Żydów. Takie pominięcie ofiar miało przemożny wpływ na sposób, w jaki wojna została zapamiętana w Związku Radzieckim i jego wschodnioeuropejskich państwach satelickich. Zbiera ono również bardzo niebezpieczne owoce w postsowieckiej Europie Wschodniej. Według sporządzonego w 2003 roku raportu MCA Romania agresywny antysemityzm „w dalszym ciągu stanowi problem” we współczesnej Rumunii648. W plebiscycie przeprowadzonym przez rumuńską telewizję Corneliu Codreanu, założyciel Legionu Michała Archanioła, znalazł się na liście stu „największych Rumunów”. Gigi Becali, przewodniczący Partii Nowej Generacji i zamożny biznesmen, ożywił w swoich kampaniach stare legionowe hasła i wezwał do kanonizacji Codreanu. Na Węgrzech „neofaszystowska” Gwardia Węgierska (węg. Magyar Gárda), paramilitarne skrzydło Ruchu na rzecz Lepszych Węgier (węg. Jobbik Magyarországért Mozgalom), otwarcie przyznaje, iż wywodzi się z ruchu strzałokrzyżowców, a jej noszący czarne mundury zwolennicy organizują duże, przyciągające uwagę parady. Pojawienie się w Europie Wschodniej owych nowych ruchów ekstremistycznych ma te same korzenie co Deklaracja Praska. Jeśli uznamy, że „Stalin był równie zły jak Hitler, jeśli nie

gorszy”, to stąd już tylko mały krok do wybielenia ultranacjonalistycznej skrajnej prawicy i jej poprzedniczek, takich jak Żelazna Gwardia czy ruch Strzałokrzyża walczących z bolszewizmem. Sympatyzowanie z antysyjonizmem czy atrakcyjnym nowym rodzajem antysemityzmu nie jest już takim powodem do wstydu, jakim powinno być. Pojawienie się po rozpadzie Związku Radzieckiego owych agresywnie ksenofobicznych nowych ruchów w niepokojący sposób przypomina okres po I wojnie światowej, kiedy z gruzów imperiów: niemieckiego, austriackiego i rosyjskiego, wyłonili się antysemiccy demagodzy. Himmler i inni niemieccy menedżerowie Holokaustu wysłali swoje szwadrony śmierci na wschód: do Polski, na Ukrainę i na Krym. Na Wschodzie zbudowali aparaturę służącą do dokonywania masowych mordów: w Ausch­witz, Treblince, Sobiborze. To przesunięcie geograficzne oznaczało, że wschodnioeuropejscy kolaboranci w bezpośredni sposób uczestniczyli w zabijaniu, jako strzelcy w szeregach Schuma albo strażnicy w obozach. Na Zachodzie marionetkowe administracje aktywnie współpracowały w zakresie zarządzania „ostatecznym rozwiązaniem”, a dziesiątki tysięcy młodych mężczyzn na ochotnika zgłosiło się do służby w Waffen SS i w formacjach policyjnych, takich jak francuska Milice, dokonujących aresztowań i deportacji na Wschód. W 1945 roku nowe rządy Francji, Holandii i Belgii, próbując poradzić sobie z sytuacją po wyzwoleniu, stanęły przed trudnymi problemami. Zapewnienie sobie legitymacji zależało od wyrzeczenia się kolaboracyjnych reżimów czasów wojny i uznania figurantów, takich jak marszałek Philippe Pétain czy Vidkun Quisling, za przestępców. Ten szał odwetu odzwierciedlał bolesne doświadczenie większości mieszkańców okupowanej Europy z lat 1940–1945. Nieżyjący już historyk Tony Judt zauważył, że „większość doświadczyła wojny w sposób bierny – zostali pokonani i byli okupowani przez jednych cudzoziemców, a następnie wyzwoleni przez innych”. Okupacja była przede wszystkim upokarzająca i hańbiąca. Ruch oporu, należy to zaznaczyć, był szlachetną, ale niebezpieczną drogą, a niemieccy okupanci konsekwentnie odpowiadali okrutnymi akcjami odwetowymi dziesiątkującymi całe społeczności. Niemniej jednak, kiedy uciekli, zostawiając po sobie krótkotrwałą próżnię władzy, uprzednio bierni obywatele stroili się w piórka ruchu oporu, dokonując przyspieszonej zemsty na znanych sobie kolaborantach i osobach podejrzanych o kolaborację. We Francji, w wyniku „postępowań pozasądowych”, czytaj: egzekucji, życie straciło co najmniej 10 tys. osób. W dwóch niedużych regionach północnych Włoch w ostatnich dwóch miesiącach wojny zabito 15 tys. osób uznanych za kolaborantów649. Kiedy ta chaotyczna fala mściwej rzezi ustąpiła, wyłonił się nowy aparat sądowy, który miał sformalizować karanie kolaborantów. Stojące przed nim zadanie, z perspektywy czasu, było pełne sprzeczności. Okazało się, że bardzo trudno jest stworzyć taką prawną definicję „kolaboracji”, która obejmowałaby mnogość różnych jej form. Czy biurokrata służbista, gryzipiórek pracujący dla reżimu Vichy, powinien być uznany za mniej winnego niż ochotnik francuskiej Milice uczestniczący w łapankach francuskich Żydów? Zdrada była wyjątkowo trudnym pojęciem prawnym. Wielu oskarżonych kolaborantów twierdziło, iż nadal wiernie służyli swojej ojczyźnie, tyle że pod egidą obcego mocarstwa. Równie zawiła była kwestia ochotników Waffen SS. Choć rekruci składali przysięgę na wierność Adolfowi Hitlerowi, Himmler zręcznie zezwolił zagranicznym legionom i dywizjom Waffen SS na zachowanie szczątków tożsamości narodowej. Wielu byłych cudzoziemskich legionistów SS upierało się, iż nie wzięli udziału w wojnie Hitlera jako kolaboranci, lecz lojalni Francuzi czy Holendrzy, którzy żarliwie chcieli bronić swoich rodaków przed bolszewizmem. Zdrada była często tępym i dyskryminującym narzędziem prawnym wykorzystywanym do karania szeregowych członków rozmaitych formacji. Kiedy żelazna kurtyna Churchilla zaczęła opadać i rozpoczęły się przygotowania do

zimnej wojny, skłóceni alianci starali się znaleźć wspólną płaszczyznę umożliwiającą postawienie uczestników wojny Hitlera przed obliczem Temidy. Aparat sprawiedliwości i karania był pierwszym polem bitwy zimnej wojny650. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze skutecznie osądził główne postaci niemieckiej katastrofy, takie jak Rudolf Hess czy Hermann Göring. Niemniej jednak kiedy Amerykanie zaczęli schodzić w dół hierarchii, do tak zwanych zabójców zza biurka: urzędników niemieckich ministerstw, lekarzy i kilku dowódców Einsatzgruppen, procesy stawały się coraz trudniejsze. Sądy zaczęły opadać z sił. Przed bardziej radykalnym procesem denazyfikacyjnym skutecznie bronił się nowy rząd Niemiec Zachodnich. Choć w roku 1942 Churchill sam ogłosił, iż kara powinna być uważana za „jeden z głównych celów wojny”, to już w 1948 roku twierdził, że trzeba „wymazać gąbką zbrodnie i horrory przeszłości”651. Konsekwencją tego nagłego obniżenia standardów prawości miało być umożliwienie mniej ważnym graczom cichego zniknięcia w myśl zasady: co z oczu, to i z serca. Nie trzeba było długo czekać, aż pełni energii „wymazywacze” zabrali się do pracy. Podczas gdy amerykański wywiad wojskowy zwerbował jednego z cieszących się najgorszą sławą „ekspertów w sprawach wschodnich” Rzeszy Reinharda Gehlena, który rozpoczął nową karierę jako szef zachodnioniemieckich szpiegów, wywiad brytyjski złożył lukratywne propozycje pracy byłym łotewskim i estońskim oficerom SS, na przykład pułkownikowi SS Alfonsowi Rebane, który służył w 20. Dywizji Grenadierów SS (1. Estońskiej). Razem z 1000 swoich ludzi został wzięty do niewoli w brytyjskiej strefie okupacyjnej i ostatecznie znalazł pracę w zakładach tekstylnych w Bradford. W 1947 roku zainteresowała się nim brytyjska służba wywiadowcza Secret Intelligence Service (SIS). Rebane przeprowadził się do Londynu i pomimo ciężkiego nałogu alkoholowego robił karierę w brytyjskim wywiadzie. Zmarł w Niemczech Zachodnich. SIS zwerbował również wielu Łotyszy, którzy służyli z Viktorsem Arājsem. Jedną z bardziej kłopotliwych konsekwencji zimnowojennej ugodowości była sprawa byłych żołnierzy dywizji SS „Galizien”. Ponad 11 tys. Ukraińców służących w tej dywizji uciekło na Zachód i poddało się Brytyjczykom we Włoszech. Oczywiście Ukraińcy poddali się, mając na sobie mundury niemiec­kiej SS i jako byli „obywatele radzieccy” stanęli w obliczu natychmiastowej repatriacji do sowieckiej strefy okupacyjnej. Brytyjczycy tymczasowo umieścili ich w obozie dla dipisów (DP – displaced persons) w Rimini, gdzie mieli oczekiwać na decyzję w sprawie swego dalszego losu. W rzeczywistości tylko około 3 tys. z nich odesłano do ZSRR. Reszta otrzymała obywatelstwo brytyjskie albo kanadyjskie652. Podczas konferencji w Jałcie na początku 1945 roku Sowieci nalegali na to, żeby po wojnie wszyscy uchodźcy z Europy Wschodniej zostali repatriowani. Stalin obawiał się, iż owa potężna i zdesperowana masa ludzi mogłaby w jakiś sposób połączyć się w antysowiecki blok emigrantów. Dlatego konieczne było odzyskanie ich, zanim zdążą wyrządzić jakąkolwiek szkodę. W wyniku zawartych w Jałcie porozumień alianci repatriowali na Wschód co najmniej 50 milionów obywateli państw wschodnioeuropejskich i byłych obywateli radzieckich. Zimą 1945 roku na Zachodzie wciąż było ich 2 miliony. Kiedy sieć repatriacji zaczęła coraz bardziej zbliżać się do obozu DP w Rimini, były dowódca dywizji SS generał Pawło Szandruk zaczął szukać dróg ratunku. Skontaktował się z arcybiskupem Iwanem Buczko, który w Watykanie zajmował się kwestiami ukraińskimi. Szandruk opisał mu niedolę swoich ludzi, podkreślając, że byli dobrymi katolikami i zdeklarowanymi antybolszewikami, słowem: Sowieci nie życzyli im dobrze. Buczko natychmiast udał się do papieża Piusa XII, który z kolei skontaktował się z brytyjskimi władzami wojskowymi. Delegacja watykańska przekonała Brytyjczyków do zmiany statusu Ukraińców z dipisów na „personel wroga, który oddał się do niewoli”. Dzięki tej sztuczce Brytyjczycy nie byliby zobowiązani do ich repatriacji. Byli esesmani zostali na miejscu. Dwa lata później, na początku 1947 roku, Ukraińcy stanęli przed nowym problemem.

Włochy miały podpisać porozumienie pokojowe z aliantami. Po zakończeniu negocjacji w tej sprawie brytyjskie i amerykańskie siły okupacyjne miały się wycofać, pozostawiając obozy dipisów w rękach Włochów. Szandruk obawiał się, że wówczas włoski rząd wypełni swój obowiązek repatriacji „obywateli radzieckich”. Po raz kolejny podniósł alarm. W brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych zdania były podzielone. Niektórzy urzędnicy wiedzący coś na temat reputacji dywizji przekonywali, że jej żołnierze nie są „niewinnymi dysydentami”. Ale antyradziecka frakcja w Whitehall, przypominając zgubną repatriację Kozaków, obrała bardziej pojednawczy kurs. Podczas gdy brytyjskie grube ryby wahały się, ukraińskie grupy nacisku w Wielkiej Brytanii, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, działające wspólnie pod przewodnictwem członka kanadyjskiego parlamentu Anthony’ego Hlynki, zaczęły głośno domagać się azylu dla Ukraińców. Brytyjczycy zgodzili się jeszcze raz zbadać sprawę 8 tys. Ukraińców z obozu w Rimini. Nietrudno było znaleźć uzasadnienie. Zarówno w trakcie wojny, jak i tuż po jej zakończeniu Brytyjczycy korzystali z pracy niemieckich jeńców wojennych. Teraz wielu Niemców wracało do domów i trzeba było ich zastąpić. Wojna doprowadziła Wielką Brytanię do bankructwa, brakowało rąk do pracy. Minister pracy George Isaacs stworzył już plan awaryjny pod kryptonimem „Westward Ho!” („Na zachód!”), zakładający werbunek co najmniej 100 tys. dipisów i wysłanie ich do pracy w brytyjskich kopalniach, gospodarstwach rolnych i fabrykach. Isaacs preferował ciężko pracujących Bałtów, ale nie Ukraińców, Polaków, etnicznych Niemców i, co wstrząsające, Żydów. „Żydzi jakiejkolwiek narodowości” nie będą faworyzowani z powodu „sprzeciwu opinii publicznej w kraju”. Takie haniebne uprzedzenia zatruwały powojenną politykę brytyjską. Ministerstwo dokonało repatriacji czarnych i pochodzących z Azji żołnierzy i robotników, którzy wnieśli tak duży wkład w wysiłek wojenny. Brak rąk do pracy w Wielkiej Brytanii wolało rozwiązać przy pomocy białych Europejczyków z Europy Środkowej i Wschodniej653. Brytyjski rząd obiecał prześwietlić Ukraińców, żeby zapobiec protestom lewicy. Zadanie to powierzył brygadierowi Fitzroyowi Macleanowi, którego Specjalna Komisja do spraw Uchodźców była już we Włoszech i sprawdzała uchodźców z Jugosławii. Maclean walczył razem z partyzantami Tity i sporo już wiedział na temat „Galizien”. Podejrzewał, że wielu Ukraińców z Rimini może „nie nadawać się do repatriacji” oraz że „wśród nich są zbrodniarze wojenni”654. Londyn wyznaczył jednak komisji napięty termin, upływający w połowie marca. Oznaczało to, że Maclean miał zaledwie kilka tygodni na sprawdzenie ponad 8 tys. ludzi. Stanowczo zaprotestował, twierdząc, iż „ludzie ci mieli wystarczająco dużo czasu na ukrycie swojej tożsamości, a komisja nie posiada żadnych możliwości prowadzenia śledztw kryminalnych”655. Ponieważ Maclean był także zobowiązany do prześwietlenia jeńców jugosłowiańskich, powierzył przyjrzenie się Ukraińcom swojemu asystentowi D. Haldane’owi Porterowi. Porter postanowił, iż w czasie, który miał do dyspozycji, przeprowadzi wywiady z reprezentatywną grupą ukraińskich jeńców. Komisja miała problem ze znalezieniem tłumaczy z ukraińskiego, wobec czego musiała polegać na tłumaczeniu byłego fanatycznego oficera dywizji SS „Galizien”, który bez trudu mógł mydlić Brytyjczykom oczy. Ukraińcy zniszczyli swoje dokumenty esesmanów, a Porter nie miał czasu, żeby dotrzeć do akt niemieckich. Wielu jeńców upierało się, że nigdy nie byli obywatelami ZSRR i pochodzą z polskiej części Ukrainy zajętej przez Sowietów w 1939 roku. Kiedy przyszła pora na przyjrzenie się dziennikom służby oddziałów „Galizien”, Porter był przerażony. Nie miał wątpliwości, że każdy Ukrainiec, z którym przeprowadził wywiad, „może we wszystkim lub w części kłamać”. Zadał sobie trud i skonfrontował dywizyjne zapiski z radzieckimi listami zbrodniarzy wojennych. Był jednak zmuszony opierać się na ukraińskiej historii dywizji SS. Według niej powstała ona we wrześniu 1944 roku po bitwie pod Brodami, co wykluczało jakiekolwiek śledztwo w sprawie dobrze udokumentowanych okrucieństw

popełnionych przez rekrutów SS przed tą datą. W miarę jak zbliżał się dzień odzyskania przez Włochy niepodległości, frakcja proukraińska w Whitehall w końcu wzięła górę. Na zmianę zdania wpłynęło stanowisko jednego z oficerów Macleana, wściekle antysowiec­kiego majora Denisa Hillsa. Co prawda zgadzał się on z tym, że prawo stoi po stronie Rosjan, ale należąc do nowego gatunku zimnowojennych wojowników, był zdeterminowany, żeby pokrzyżować im szyki. Dziennikarzowi Tomowi Bowerowi powiedział: „Okazało się, że muszę chronić ukraińską dywizję [sic] w sile 8 tys. ludzi przed przymusową repatriacją (...) mimo że, zgodnie z prawem, powinni oni zostać odesłani”. Hills wykorzystał dręczącą kwestię narodowości, upierając się, iż internowanych Ukraińców nie można uznać za „obywateli radzieckich”. W rezultacie przerwano prace komisji Macleana mającej prześwietlić ukraińskich jeńców. 23 marca brytyjski premier Clement Attlee zgodził się, aby wjechali oni do Wielkiej Brytanii jako „niewinni ludzie”656. Na tym jednak sprawa ta się nie kończy. Przyjazdu 8 tys. byłych esesmanów nie można było utrzymać w tajemnicy. Dziennikarz Felix Wirth skontaktował się z członkiem parlamentu z ramienia Partii Pracy Tomem Dribergiem, znanym indywidualistą. Wirth utrzymywał, iż Ukraińcy odegrali „przerażającą rolę jako wierni i aktywni siepacze Niemiec podczas rzezi Żydów we Lwowie i innych miastach”. „Okryta złą sławą ukraińska dywizja SS” dokonała „potwornych aktów przemocy”. Driberg złożył zapytanie w Izbie Gmin o to, czy Ukraińcy zostali odpowiednio „sprawdzeni”, i cokolwiek potulnie przyjął zapewnienia Foreign Office, że tak właśnie było. Wkrótce potem do angielskich portów dotarły pierwsze statki wypełnione ukraińskimi esesmanami. Urzędnicy Home Office uczestniczący w akcji „Westward Ho!” zaczęli przygotowywać się do „cywilizowania” dipisów. Rozpoczęli też negocjacje z ukraińskimi grupami nacisku, aby zgodziły się one na wysłanie części z nich do Kanady. W miarę jak akcja „Westward Ho!” nabrała tempa, do Wielkiej Brytanii docierało coraz więcej dipisów z Europy Wschodniej. Wielu z nich pochodziło z państw bałtyckich. Kiedy przechodzili rozmaite procedury sprawdzające tożsamość, lekarze zauważyli, że niektórzy z nich mają charakterystyczne tatuaże (to jest „oznaczenia grupy krwi”) pod pachami. Tatuaże takie nosili wyłącznie żołnierze Waffen SS: alianccy oficerowie zwyczajowo kazali jeńcom podnosić lewe ramię w górę. W schronisku dla dipisów w Hans Crescent w Londynie polski lekarz, który aż za dobrze znał znaczenie takich tatuaży, zaczął zadawać niewygodne pytania, czym wywołał pewne wzburzenie. Kiedy mogło dojść do eskalacji „afery z tatuażami SS”, w obronie swoich rodaków stanął wpływowy Łotysz mieszkający w Londynie Kārlis Zariņš, znany również jako Charles Zarine. Rozpoczął on kampanię obrony Legionu Łotewskiego i bombardował Foreign Office memorandami i listami. Utrzymywał, że Legion Łotewski został „przejęty” przez Niemców, a rekruci chcieli jedynie walczyć z Sowietami. Obrona Zariņša wymogła utajnienie informacji na ten temat, przez co dyskusja dotycząca okupacji Łotwy wciąż jest niemożliwa. Podobnie jak jego ukraiński odpowiednik, lobby bałtyckie było dobrze zorganizowane i wspierane przez część wpływowych i antyradziecko nastawionych przedstawicieli prawicy, na przykład przez księżnę Atholl. Kiedy w listopadzie 1945 roku Rosjanie próbowali aresztować byłego SS-Standartenführera Arvīdsa Krīpēnsa, przebywającego w brytyjskim obozie jenieckim w Zedelghenin w Belgii, zostali odprawieni z pustymi rękami. Powtarzając za nieustannym strumieniem propagandy głoszonej przez Zariņşa, Brytyjczycy twierdzili, iż „jego przynależność do formacji SS” nie uzasadnia przekazania go władzom sowieckim. Rosjanie nie zadali sobie trudu, żeby zebrać dowody przeciwko niemu, albowiem w okupowanej przez nich Łotwie już samo to, że Kripens był oficerem Legionu Łotewskiego automatycznie wystarczyłoby do rozstrzelania go albo wywiezienia. W jednej ze swoich diatryb Zariņş nawiązał do pewnego

„Arājsa”, „wielkiego patrioty: Poczułbym wielką ulgę, gdyby rząd Jego ­Królewskiej Mości pozwolił im przybyć do tego bezpiecznego kraju”. Pierwszy laburzystowski rząd brytyjski nie zdecydował się zaproponować azylu Viktorsowi Arājsowi, samozwańczemu „zabójcy Żydów”657. Zaszczyt ten przypadł w udziale Republice Federalnej Niemiec. W ten sposób Wielka Brytania i Kanada zapewniły schronienie wielu tysiącom ludzi, którzy przyłączyli się do „wojny na wyniszczenie” wymierzonej przeciwko zmyślonemu „żydobolszewickiemu” wrogowi. I tak oto, w naturalny sposób, powracamy do pytania postawionego na początku niniejszej książki. Czy hipoteza Daniela Goldhagena zawarta w Gorliwych katach Hitlera jest słuszna? Czy Holokaust był konsekwencją niemiec­kiego „eliminacyjnego antysemityzmu”? Czy jego argument tłumaczy dziesiątki tysięcy nieniemieckich katów, którzy ochoczo uczestniczyli w operacjach polegających na dokonywaniu masowych mordów na Żydach? Czy Holokaust nie był zbrodnią bardziej europejską niż niemiecką? Odpowiedź na to pytanie, na podstawie dostępnych dowodów, musi brzmieć „tak”. W następstwie ataku na Polskę we wrześniu 1939 roku wielu Europejczyków niebędących Niemcami aktywnie dążyło do zniszczenia Żydów na okupowanych przez Rzeszę terenach Związku Radzieckiego. Po 1933 roku służby niemieckie, takie jak Abwehra i SS, wspierały działalność ugrupowań ultranacjonalistycznych w większości europejskich państw. Każde z nich z grubsza zgadzało się z tym, że radziecki komunizm jest przejawem potęgi Żydów i dlatego należy go wyeliminować. Wyimaginowane pojęcie „żydowskiej głowy” na „słowiańskim ciele”, które Hitler i jego zwolennicy przejęli od rosyjskich antysemitów, stało się podwaliną wspólnego języka ideologicznego europejskiej skrajnej prawicy i zostało usankcjonowane przez potężne państwo narodowe: Niemcy. Niemniej jednak Hitler nie miał interesu we wspieraniu jakichkolwiek ruchów nacjonalistycznych i żywił nieufność do „uzbrajania cudzoziemców”. Szef SS Heinrich Himmler poszedł znacznie dalej. Wyobraził sobie przyszłą „Europę SS”, która oddzieliłaby się od NSDAP i jej przywódcy Adolfa Hitlera i została podzielona na prowincje rządzone przez SS. Żydzi i inni niepożądani mieli zostać zlikwidowani, a wielki program „germanizacji” miał na nowo narysować etniczną mapę Starego Kontynentu. Jego powodzenie zależało od werbunku do SS przedstawicieli nieniemieckich grup etnicznych – mówiąc słowami Himmlera: „wykorzystania germańskiej krwi”. Realizacja tego planu rozpoczęła się w 1940 roku od nordyckich narodów Skandynawii i Holandii. Niemniej jednak wraz z uznaniem przez niemiecką naukę o rasach nowych danych zebranych w obozach jenieckich plan Himmlera poszerzył się o kolejne narody, na początek o Estończykow. Reichsführer uważał, że wierna służba w batalionach policyjnych SS i wojskowych dywizjach Waffen SS może przyspieszyć proces „germanizacji” „odpowiednich elementów” w okupowanej Europie, z czasem podnosząc nie-Niemców do poziomu narodów „germańskich”. Ceną, jakiej żądał za przyszłe miejsce przy głównym aryjskim stole, było uczestnictwo w masowych mordach. Odpowiadało to ambicjom politycznym radykalnych nacjonalistów, na przykład Litewskiego Frontu Aktywistów (LAF) i rumuńskiego Legionu Michała Archanioła, które od dawna dążyły do zniszczenia swoich żydowskich współobywateli. Do kwietnia 1945 roku, chwili, w której Rzesza poniosła klęskę, udało się, przynajmniej częściowo, zakończyć zaledwie jeden z etapów wielkiego planu Himmlera. Nie pomniejsza to najgorszego ludobójstwa w historii. Cudzoziemscy kaci Reichsführera odegrali zbrodniczą rolę w zagładzie europejskich Żydów w latach 1941–1945. Niemiecka SS nauczyła się zarządzać swoimi zagranicznymi mordercami. Chciała zwerbować, jak ujął to gubernator okupowanej Polski, chirurgów, nie rzeźników. Wierchuszka SS wymyśliła i zbudowała Trawniki i obozy w ramach akcji „Reinhardt” w jednym nikczemnym celu: wymordowania wszystkich polskich

Żydów. Do pomocy w realizacji swojego planu zwerbowała ludzi takich jak John (Iwan) Demianiuk i wiele tysięcy innych mieszkańców Europy Wschodniej. Ludzie ci zostali wychowani w nienawiści do Żydów. Śmiercionośnym wprowadzeniem owej nienawiści w życie zarządzali jednak gorliwi niemieccy kaci Hitlera.

1 Jest to kontrafaktyczny eksperyment myślowy. Uroczystości takie nigdy nie zostały zorganizowane przez skrajnie prawicową partię brytyjską ani też, wedle mojej wiedzy, nigdy nie były planowane. 2 Brytyjskie Archiwum Narodowe, HO 45/25773, 45/25781, 45/25801, 45/25817, 45/25819, 45/25820, 45/25822, 45/25834, 45/25835, 45/25836, KV 2/2828, 2/915, 2/254, WO 311/42; A. Weale, SS. Historia pisana na nowo, tłum. T. Szlagor, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2012; idem, Renegaci. Anglicy w służbie Hitlera, tłum. M. Olasek, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2007. 3 R. West, The Meaning of Treason, London: MacMillan, 1949, s.190. 4 A. Weale, SS. Historia..., op.cit. 5 http://praguedeclaration.org/ (dostęp: 15.06.2012). 6 http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2009/jun/10/europe-far-right-cameron 7 http://www.am.gov.lv/en/latvia/history/legion-kalnins/ 8 http://www.am.gov.lv/data/file/e/HC-Progress-Report2001.pdf (dostęp: 15.06.2012). 9 Księga Psalmów, Ps 124, 6, w: Biblia Tysiąclecia, Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 2003. 10 G. Swain, The Disillusioning of the Revolution’s Praetorian Guard.The Latvian Riflemen, Summer–Autumn 1918, „Europe-Asia Studies” 1999, t. 51, nr 4. 11 Cyt. w: A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, 1941–1944.The Missing Centre,Riga: The Historical Institute in Latvia & United States Holocaust Memorial Museum, 1996, s. 194. 12 NARA, T-175, 104/2626381, Gruppenführerbesprechung am 8 Oktober 1938. 13 Między 1941 rokiem a końcem wojny nomenklatura dywizji SS przeszła szereg zmian powodujących zamieszanie. Posługiwałem się najbardziej powszechnymi nazwami. 14 Zob. K. Farrokh, Shadows in the Desert. Ancient Persia at War, London: Osprey Publishing Ltd, 2007. 15 A. Zamoyski, 1812. Wojna z Rosją, tłum. M. Ronikier, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2007, s. 91–94. 16 Hitler. Speeches and Proclamations 1937–1945.The Chronicle of a Dictatorship, t. 1–4, red. M. Domarus, Wauconda, Illinois: Bolchazy-Carducci Publishers, 1990–2004, s. 1146. 17 A. Weale, SS. Historia pisana na nowo, tłum. T. Szlagor, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2012, s. 256.

18 Cyt. za: T. Emberland, „Viking and Wehrbauer. SS Ideology and the Recruitment of Norwegians into the Waffen SS”, praca nieopublikowana. 19 K.C. Berkhoff, The Mass Murder of Soviet Prisoners of War and the Holocaust. How Were They Related?, „Kritika.Explorations in Russian and Eurasian History”, t. 6, nr 4, nowa seria: jesień 2005, s. 789–796. 20 I. Heinemann, Rasse, Siedlung, deutsches Blut. Das Rasseund Siedlungshauptamt der SS und die rassenpolitische Neuordnung Europas, Frankfurt am Main: Wallstein Verlag, 2003, s. 533–535. 21 Dyrektywa Daluegego, USHMMA, RG 06.025.63, Archiwum KGB, karton 59. 22 Zob. lista dywizji Waffen SS na s. 498. 23 W Polsce książka została wydana w roku 1999: D.J. Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, tłum. W. Horabik, Warszawa: Prószyński i S-ka – przyp. tłum. 24 W języku polskim ukazała się ona pod tytułem: Zwykli ludzie.101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. P. Budkiewicz, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2000 – przyp. tłum. 25 D.J. Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera, op. cit, s. 151. W językach angielskim i niemieckim istnieje obszerna literatura na temat „zagranicznych katów Hitlera”: zob. bibliografia. 26 Ibidem, s. 358. 27 Cyt. w: H. Boog, J. Förster, J. Hoffmann i in., Germany and the Second World War, t. 4: The Attack on the Soviet Union, red. E. Osers, tłum. D.S. McMurry, L. Willmot, Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 445. Hoepner miał zostać zgładzony w 1944 roku jako uczestnik spisku przeciwko Hitlerowi. 28 Zob. ważny esej T. Snydera, Holocaust. The Ignored Reality, „The New York Review of Books”, t. 56, nr 12. Niniejsza książka została ukończona przed wydaniem jego obszernego dzieła zatytułowanego Bloodlands (2010), wydanie polskie: T. Snyder, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, tłum. B. Pietrzyk, Warszawa: Świat Książki, 2011. 29 Słowo wstępne do: Tapping Hitler’s Generals, red. S. Neitzel, Leicester: Frontline Books 2007. 30 O. Bartov, Hitler’s Army. Soldiers, Nazis, and War in Third Reich, New York: Oxford University Press, 1991, s. 102. 31 Relacje ze spotkań w Berghofie zob. w: Dokumenty norymberskie 798-PS oraz 1014-PS zawarte w TMWC, t. 26, s. 338–344, 523–524; notatki z nich sporządzał generał Franz

Halder: zob. Documents on German Foreign Policy, 1918–1945, seria D, t. 7, s. 557–559. Zob. również: P. Longerich, Holocaust. The Nazi Persecution and Murder of the Jews, Oxford: Oxford University Press 2010, s. 143 nn. 32 A.B. Rossino, Hitler uderza na Polskę. Blitzkrieg, ideologia i okrucieństwo, tłum. H. Górska, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2009, s. 25. 33 IMT, xxxix: 425 nn., 172-USSR, 2 października 1939. 34 F. Kersten, Memoirs, London: Macmillan, 1957, s. 54. 35 Najbardziej aktualny opis roli Himmlera w czystce SA zob. P. Longerich, Heinrich Himmler. Biographie, München: Siedler Verlag, 2008, s. 180 nn. 36 Zob. G.C. Browder, Foundations of the Nazi Police State. The Formation of Sipo and SD, Lexington: University of Kentucky Press, 1990, rozdział 14. 37 Gesichtspunkte für einer Übernahme der Leitung der deutschen Polizei durch den RFSS im Rahmen des RuPrMdl,BA/Schu 464. 38 Sprzeciw ten był stosowny. Frick nalegał, aby urząd Himmlera działał „w ramach” Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, czemu Himmler zaradził, umieszczając w dekrecie słowo „równocześnie” (zugleich), wskazujące, iż jego pozycja jest równorzędna z pozycją Fricka. 39 Zob. G.C. Browder, Foundations of the Nazi Police State, op. cit, s. 225 nn. 40 Cyt. za: P. Longerich, Holocaust, op. cit., s. 144. 41 ZStL, 1 JS 12/65 RSHA; zob. też S. Steinbacher, „Musterstadt” Auschwitz. Germanisierung und Judenmord in Ostoberschlesien, München: K.G. Saur, 2000, s. 54. 42 ZStL, 1 JS 12/65 RSHA. 43 M. Burleigh, Moral Combat. A History of World War II, London: Harper Press, 2010, s. 124 nn. 44 ZStL, VI 415 AR 1310/65 E16. Cyt. za: A.B. Rossino, Hitler uderza na Polskę, op. cit., s. 31, zeznanie Lothara Beutela, lipiec 1965. 45 Najbardziej wyczerpujący opis roli odegranej przez Oddziały Samoobrony złożone z volks­deutschów znajdzie czytelnik w: Ch. Jansen, A. Weckbecker, „Der Volksdeutsche Selbstschutz” in Polen 1939/40, München: R. Oldenbourg, 1992. 46 Istnieje wiele opisów ataku na Polskę. Jednym z najlepszych jest najnowszy znajdujący się w: M. Burleigh, Moral Combat, op. cit., s. 119 nn. Korzystałem także z: G.L.Weinberg, World War II. Comments on the Roundtable, „Diplomatic History” 2001, t. 25, z. 3, s. 491–499; M. Mazower, Hitler’s Empire. Nazi Rule in Occupied Europe, London: Penguin

Books, 2008; G. Wint, P. Calvocoressi, J. Pritchard, Total War. The Penguin History of the Second World War, London: Penguin Books, 1972. 47 Pomimo agresywnego zabiegania o względy Niemców zarówno Litwa, jak i Węgry odmówiły wzięcia udziału w niemieckim ataku na Polskę. 48 Zob. W. Kosyk, The Third Reich and the Ukraine, Frankfurt am Main – New York – London: Peter Lang, 1993, s. 52–61. 49 Zob. P. Blood, Siepacze Hitlera. Oddziały specjalne SS do zwalczania partyzantki, tłum. S. Patlewicz, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2008, passim. 50 Ibidem, s. 73. 51 ZStL, 1 Js 12/65 RSHA ASA 179, s. 360; zob. też NARA RG 242, T-580, BDC teczka Kurta Daluegego, cyt. za: A.B. Rossino, Hitler uderza na Polskę, op. cit., s. 130. 52 Zob. A.B. Rossino, Hitler uderza na Polskę, op. cit., s. 77 nn. 53 Incydent z Ostrowi był przedmiotem powojennego śledztwa kryminalnego. Raporty i relacje naocznych świadków znajdują się obecnie w Bundesarchiv w Ludwigsburgu (Zentrale Stelle für Landesjustizverwaltungen) w 8 AR-Z 52/60, 201 AR-Z 76/59, 205 AR-Z 302-67, 206 AR-Z 28/60, 211 AR-Z 13/63. 54 Cyt. za: G.C. Browder, Hitler’s Enforces. The Gestapo and the SS Security Service in the Nazi Revolution,New York: Oxford, 1996, s. 163. 55 C.R. Browning, The Origins of the Final Solution. The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942, Lincoln: University of Nebraska Press, 2004, s. 16. 56 The Unknown Black Book. The Holocaust in the German Occupied Soviet Territories, red. J. Rubenstein, I. Altman, Indiana University Press, przy współpracy z USHMM, Bloomington i Indianapolis, 2008, s. 5. 57 Najlepszą pozycją na temat Waffen SS jest książka B. Wegnera, Hitlers Politische Soldaten. Die Waffen-SS 1933–1945, München: Schöningh, nowe wydanie z roku 2008. 58 IWM, AL 2704 E313. 59 Tego dnia odbyło się pierwsze posiedzenie nowego parlamentu po pożarze jego siedziby, Reichs­tagu. Hitler wygłosił wówczas przemówienie w gmachu Krolloper, który przystosowano do obrad ciała ustawodawczego – przyp. tłum. 60 B. Wegner, Hitlers Politische Soldaten, op. cit., s. 252 (BDC: PA Eicke). 61 Ujęcie kampanii Eickego na podstawie: Ch. Sydnor, Żołnierze zagłady. Dywizja SS „Totenkopf” 1933–1945, tłum. P. Żurkowski, Warszawa: Oskar, 1998, i A.B. Rossino, Hitler

uderza na Polskę, op. cit. 62 Tätigkeitsbericht während des Einsatzes, vom 13. bis 26.9.1939, BA Koblenz, Einsatzgruppen in Polen. Zob. też: The Black Book of Polish Jewry. An Account of the Martyrdom of Polish Jewry under Nazi Occupation, red. J. Apenszlak, New York: The American Federation for Polish Jew­ry, 1943. 63 Relacje znajdują się w USHMM. Cyt. za: A.B. Rossino, Hitler uderza na Polskę, op. cit., s. 167. 64 Zob. zbiór fotografii USHMM WS 50414: szereg zdjęć ukazuje mord na Żydach w Końskich, zbrodnię sprowokowaną przez działania porucznika rezerwy Brunona Kleinmichela. Hitler zlecił Leni Riefenstahl przygotowanie oficjalnego filmu dokumentalnego na temat kampanii w Polsce. Tego dnia pracowała w Końskich i była świadkiem dokonywanych tam mordów. Widać ją w tle na jednej z fotografii. Wygląda na zrozpaczoną. Film dokumentalny nigdy nie został ukończony. 65 W. Wette, Wehrmacht. Legenda i rzeczywistość, tłum. K. Żarski, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 113, 114. 66 Zob. Hitler. Speeches and Proclamations 1932–1945. The Chronicle a Dictatorship, t. 3, red. M. Domarus, Wauconda, Illinois: Bolchazy-Carducci Publishers, 1990, s. 1836. 67 Nazism 1919–1945, t. 3: Foreign Policy.War and Racial Extermination, red. J. Noakes, G. Pridham, Exeter: University of Exeter Press, 2001, s. 319. 68 Ibidem, s. 323. 69 BA NS 19/1791: SS Befehl. Zob. też: J. Ackermann, Heinrich Himmler als Ideologe, Göttingen: Musterschmidt, 1970, appendix 4. 70 NARA, T-175, rolka 37. 71 Przemówienie Hitlera. Cyt. za: F. Heiss, Der Sieg im Westen, Prague 1943. 72 Die Tagebücher von Joseph Goebbels, t. 3, 1923–1945, München: Saur, 2008, s. 273. 73 Relacja z tego spotkania w: F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych 1939–1942, t. 2: Od planów inwazji na Anglię do początków kampanii na Wschodzie (1.7.1940–21.6.1941), tłum. W. Kozaczuk, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1973, s. 60. 74 NARA, T-175, 104/2626163 nn., Ansprache des RFSS an das Offizierskorps der Leibstandarte SS „Adolf Hitler” am Abend des Tages von Metz. 75 V. Lumans, Himmlers Auxiliaries. The Volksdeutsche Mittelstelle and the German National Minorities of Europe, 1933–1945, Chapel Hill: The University of North Carolina Press,

1993, passim, oraz N. Ferguson, The War of the World. Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West, New York: The Penguin Press, 2006, s. 36 nn. 76 Zob. V. Lumans, Himmlers Auxiliaries, op. cit., s. 23–25. 77 Zob. D.L. Bergen, The Volksdeutsche of Eastern Europe and the Collapse of the Nazi Empire, 1944–1945, w: The Impact of Nazism. New Perspectives on the Third Reich and its Legacy, red. A.E. Stein­weis, D.E. Rogers, Lincoln i London: Board of Regents of the University of Nebraska, 2003. 78 M. Mazower, Inside Hitler’s Greece. The Experience of Occupation 1941–1944, New Haven 1993, s. 223–232. 79 F. Umbrich, A. Wittmann, Alptraum Balkan. Ein siebenbürgischer Bauersohn im Zweite Weltkrieg (1943–1945), Köln – Weimar – Wien: Böhlau Verlag, 2003. 80 Zob. dokumenty norymberskie NO-1605, NG-1112, NO-3362; USMT IV sprawa 11, PDB 66-G i PDB 43. 81 Zob. konwencja haska, art. 44: Zmuszanie ludności okupowanego terytorium do brania udziału w operacjach zbrojnych przeciwko własnemu krajowi jest zabronione; i art. 45: Zabrania się przymuszania ludności terytoriów okupowanych do przysięgania na wierność państwu nieprzyjacielskiemu. [Źródło odnośnie do art. 45: http://pl.wikisource.org/wiki/Konwencja_haska_IV_(1907), dostęp 6 lutego 2012 roku]. 82 K.W. Estes, A European Anabasis. Western European Volunteers in the German Army and SS, 1940–1945, New York: Columbia University Press, 2007. 83 H. Boog, J. Förster, J. Hoffmann i in., Germany and the Second World War, t. 4:The Attack on the Soviet Union, red. E. Osers, tłum. D.S. McMurry, L. Willmot, Oxford: Oxford ­University Press, 2004, s. 445, s. 1052 nn. 84 Były to niewielkie miasteczka, w których żyły liczne społeczności żydowskie. Powstawały ­głównie w rosyjskiej „strefie osiedlenia” – w regionie Imperium Rosyjskiego, w którym carowie pozwolili Żydom mieszkać na stałe. Kultura sztetli stała się określeniem opisującym kulturę i edukację żydowską. 85 Dokumenty norymberskie, VI, 1746-PS, część II, s. 275–278. 86 E. Zuroff, Łowca nazistów, tłum. D. Demidowicz-Domanasiewicz, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2010, s. 99 nn. 87 „Crimes in the Jasenovac Camp”, the State Commission of Croatia for the Investigation of the ­Crimes of the Occupation Forces and their Collaborators, Zagreb 1946. 88 Według Alberta Speera: „Ze względów bezpieczeństwa pociąg ciągnęły dwie ciężkie lokomotywy. Za nimi znajdował się specjalny, opancerzony wagon, na którym umieszczono

lekkie działa przeciwlotnicze. Stojący na nim żołnierze byli opatuleni ciepłymi ubraniami (...). Następny był wagon Hitlera (...). Ściany w nim wyłożone były palisandrem. Ukryte oświetlenie, biegnące dookoła pod sufitem, dawało niebieskawe światło, które sprawiało, że twarze wyglądały jak zwłoki. Z tego powodu kobiety nie lubiły przebywać w tym pomieszczeniu (...). Następne były wagony dla gości, wagon prasowy i bagażowy. Drugi ze specjalnych wagonów z działami przeciwlotniczymi znajdował się na tyle pociągu”. A. Speer, Wspomnienia, tłum. M. Fijałkowski i in., Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1990. Skład został zniszczony w listopadzie 1944 roku. 89 R. Mitchell, The Serbs Chose War, Holt, Rinehart & Winston, 1943. 90 I. Kershaw, Hitler. 1936–1941: Nemezis, tłum. P. Bandel, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2002, s. 320. 91 Cyt. za: M. Mazower, Inside Hitler’s Greece.The Experience of Occupation 1941–1944, New Haven Yale University Press 1993, s. 16. 92 W tym krótkim opisie niemieckiej okupacji Grecji zawarłem szczegóły zapożyczone od M. Mazowera, ibidem. 93 Zob. D. Czech, Deportacja i zagłada Żydów greckich w KL Auschwitz, „Zeszyty Oświęcimskie”1969, z. 11, Oświęcim: Wydawnictwo Państwowego Muzeum w Oświęcimiu, s. 5–35. Cyt. za: M. Mazower, Inside Hitler’s Greece, op. cit. 94 Zob. J. Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945.Occupation and Collaboration, Stanford California: Stanford University Press, 2001, s. 345. 95 Zob. M.A. Hoare, The History of Bosnia. From the Middle Ages to the Present Day, London: Saqi Books, 2007, s. 190 nn. 96 E. Serotta, Survival in Sarajevo. Jews, Bosnia and the Lessons of the Past, Wien: Ch. Brandstätter, 1994. 97 NARA, CIC Raport APO 512. 98 Cyt. za: J. Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, op. cit., s. 44. 99 G. Ciano, Pamiętniki 1939–1943, tłum. z ang. K. Fudakowski, Warszawa: Libra/Planeta, 1991, s.165, 166. 100 DGFP, 12: 425. 101 DGFP, 12: 513–517. 102 Warto zauważyć, iż na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku dopiero co zjednoczone i agresywne Niemcy, rządzone przez kanclerza Helmuta Kohla, zajęły stanowisko podobne do Ribbentropa. Konsekwencje tego kroku znowu były krwawe. Niemiecki minister

spraw zagranicznych Hans-Dietrich Genscher, reagując na silne antyserbskie nastroje w Niemczech i lekceważąc poglądy lepiej poinformowanych negocjatorów pokojowych, mocno naciskał na uznanie niepodległości Słowenii i Chorwacji. W styczniu 1992 roku Genscher przeforsował porozumienie. Kohl ogłosił „wielki triumf niemieckiej polityki zagranicznej”. Chorwaci śpiewali nową piosenkę Danke Deutschland. Zgodnie z obawami wielu, konsekwencje okazały się katastrofalne. 103 YA Mil. Hist. Reg. nr 51/6-2, pudło 155. 104 Cyt. za: J. Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, op. cit., s. 344. 105 R. Yeomans, Of „Yugoslav Barbarians” and Croatian Gentleman Scholars. Nationalist Ideology and Racial Anthropology in Interwar Yugoslavia, w: Blood and Homeland. Eugenics and Racial Nationalism in Central and Southeast Europe 1900–1940, red. M. Turda, P.J. Weind­ling, Buda­pest – New York: Central European University Press, 2007, oraz M. Burleigh, Sacred Causes. Religion and Politics from the European Dictators to Al Quaeda, New York: HarperCollins 2006, s. ­262–270. 106 Na poparcie swojej teorii twierdził on na przykład, że słowo Hrvat (które oznacza „Chorwata”) pochodzi od perskiego słowa Hu-urvatha – „przyjaciel”. Jego pozostałe dowody były równie marne. Zaobserwował też, że zarówno Irańczycy, jak i Chorwaci byli wprawnymi i zapalonymi jeźdźcami. 107 R. Breitman, N.J.W. Goda, T. Naftali, T. Wolfe, US Intelligence and the Nazis, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, s. 206. 108 DGFP, 12: 605-6. 109 M.A. Hoare, Genocide and Resistance in Hitler’s Bosnia. The Partisans and the Chetniks, 1941–1943, Oxford: British Academy & Oxford University Press, 2006, s. 21. 110 YA Mil. Hist. Reg. nr 29/15-3, pudło 85. 111 J. Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, op. cit., s. 593. 112 M. Burleigh, Sacred Causes, op. cit., s. 263, 264. 113 J. Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, op. cit., s. 212, 213, 593. Podkreślenie ­autora. 114 DGFP, 12: 979 NARA T-120, rolka 5797. 115 Ch.R. Browning, The Wehrmacht in Serbia Revisited, w: Crimes of War. Guilt and Denial in the 20th Century, red. O. Bartov, A. Grossmann, M. Nolan, New York: The New Press, 2002, s. 36.

116 A. Hillgruber, Staatsmänner und Diplomaten bei Hitler, Frankfurt am Main: Bernard u. Greafe, 1967, s. 611. 117 Cyt. w: J. Steinberg, All or Nothing. The Axis and the Holocaust 1941–1943, London: Routledge, 1990, s. 30. 118 C. Falconi, The Silence of Pius XII, London: Faber, 1970. 119 BA-MA Wehrmachtsbefehlshaber, AOK 12, RH20 12/153. 120 Zob. V. Dedijer, Jasenovac. Das jugoslawische Auschwitz und der Vatikan, Freiburg 1989. 121 V. Malek, In the Struggle for Freedom, 1957. Cyt. w: J. Steinberg, All or Nothing, op. cit. 122 http://public.carnet.hr/sakic/hinanews/arhiva/9904/hina-15-g.html (dostęp: 26.06.2012). 123 http://www.writing.upenn.edu/~afilreis/Holocaust/wansee-transcript.html 124 Szef Policji Bezpieczeństwa i SD do Reichsführera SS i szefa Policji Niemieckiej, Berlin, 17 lutego 1942. L. Hory i M. Broszat przywołują wiele innych raportów niemieckich w: Der kroatische Ustascha-Staat 1941–1945, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 1964, nr 8; Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt. 125 29 lipca 1941, BAK R70 SU 32. 126 Zwischen Front und Heimat. Der Briefwechsel des münsterischen Ehepaares Agnes und Albert Neuhas, 1940–1944, red. K. Reddemann, Münster 1966. Cyt. za: R.J. Evans, The Third Reich at War. How the Nazis led Germany from Conquest to Disaster, London: Allen Lane, 2008, s. 179. 127 Raport Międzynarodowej Komisji do spraw Zbadania Holokaustu w Rumunii (RICHR), przedstawiony prezydentowi Ionowi Iliescu w Bukareszcie 11 listopada 2004 roku. 128 R.L. Braham, Romanian Nationalists and the Holocaust. The Political Exploitation of Unfounded Rescue Accounts, New York 1998. 129 R. Ioanid, The Holocaust in Romania. The Destruction of Jews and Gypsies under the Antonescu Regime, 1940–1944, wyd. I.R. Dee in association with the United States Holocaust Memorial Museum 2000, s. 17. 130 Cyt. za: idem, Sword of the Archangel. Fascist Ideology in Romania, London: Columbia Univer­sity Press, 1990, s. 83. 131 I.C. Butnaru, The Silent Holocaust. Romania and its Jews, New York: Greenwood

Press, 1992, s. 45. 132 R. Ioanid, Sword of the Archangels, op. cit.. 133 Cyt. za: S.G. Payne, A History of Fascism, 1914–1945, Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1995, s. 282. 134 Przedrukowana w: C. Iordachi, Charisma, Religion and Ideology. Romania’s Inter War Legion of the Archangel Michael, w: Ideologies and National Identities. The Case of Twentieth-Century South­eastern Europe, red. J. Lampe, M. Mazower, Budapest – New York: Central European Univer­sity Press, 2003, s. 33. 135 Cyt. za: I.C. Butnaru, The Silent Holocaust, op. cit., s. 49, 50. 136 M. Sebastian, Journal 1935–1944. With an Introduction and Notes by R. Ioanid, London: Pimlico, 2001, s. 59. 137 D. Deletant, Rumunia. Zapomniany sojusznik Hitlera, tłum. z ang. M. Baranowski, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2010, s. 54. 138 Ibidem, s. 78 nn. 139 DGFP, t. XI, nr 205, s. 5058. 140 Cyt. za: I.C. Butnaru, The Silent Holocaust, op. cit., s. 74. 141 Poglądy uczestnika tych wydarzeń znajdzie czytelnik w: W. Höttl, The Secret Front. The Story of Nazi Political Espionage, London: Weidenfeld & Nicholson, 1953. 142 M. Carp, Cartea neagră. Suferinţele Evreilor din România, 1940–1944, t. 1, Legionarii si Rebeliunea, Bucureşti: Editura Diogene, 1996, s. 56, 57. 143 Cyt. za: R. Ioanid, The Holocaust in Romania, op. cit., s. 53. 144 I.C. Butnaru, The Silent Holocaust, op. cit., s. 82–85. 145 M. Sebastian, Journal 1935–1944, op. cit., s. 310. 146 Documents concerning the Fate of Romanian Jewry during the Holocaust, red. J. Ancel, New York: Beate Klarsfeld Foundation, 1986, t. 2, nr 72, s. 195–197, „Jurnalul de dimineata”, 21 stycznia 1945, nr 57. 147 M. Sebastian, Journal 1935–1944, op. cit., s. 197. 148 Ibidem, s. 308. 149 Ibidem, s. 312.

150 Zob. W. Schellenberg, Hitler’s Secret Service, New York: Pyramid Books, 1971, s. 320. Schellenberg twierdzi również, iż Reinhard Heydrich bezpośrednio podżegał Żelazną Gwardię do ­rewolty. 151 Die Tagebücher von Joseph Goebbels, t. 3, 1923–1945, red. E. Fröhlich, München: Saur, 2008, s. 1524, 1525. 152 ADAP, Seria D 1937-41, taśma XIII, dok. 207, s. 264: ambasador von Killinger do niemieckiego ministra spraw zagranicznych, 16 sierpnia 1941 roku. 153 Zob. J. Wetzel i in., Rumänien und der Holocaust. Zu den Massenverbrechen in Transnistrien 1941–1944, Berlin: Metropol, 2001, s. 123 nn. 154 Depesza Mihaia Antonescu do rumuńskiego poselstwa w Ankarze, 1 marca 1941 roku. Archiwa rumuńskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, teczka Ankara T1, s. 108. Protokół z posiedzenia rządu z 5 sierpnia 1941 roku (fragment), Archiwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, teczka 40010, t. 9, s. 40. Cyt. za: J. Ancel („Holocaust and Genocide Studies” 2005, t. 19, nr 2). 155 J. Ancel, The History of the Jews in Romania, Tel Aviv, 2005, s. 253. 156 Ibidem, s. 256. 157 Documents..., op. cit., t. 6, nr 1, s. 1. 158 M. Carp, Cartea neagră, t. 2, Bucureşti: Socec, 1948, s. 43 (zeznania Eugena Cristescu, byłego szefa SSI). 159 Cyt. w: J. Ancel, The History of the Jews..., op. cit., s. 252. 160 Istnieje spór co do liczb. Wcześniejsze relacje notują liczbę o połowę mniejszą. Wyższa liczba ofiar podawana i przyjęta przez Ioanida opiera się na danych uzyskanych z synagogi w Jassach przez wywiad rumuński w 1943 roku. Zob. R. Ioanid, The Holocaust in Romania, op. cit., s. 86. 161 http://www.hungarianhistory.com/lib/carp/carp.pdf (dostęp: 26.06.2012). 162 C. Malaparte, Kaputt, tłum. B. Sieroszewska, Warszawa: Czytelnik, 1983, s. 113 i nn. Wykorzystałem wiele szczegółów z rozdziału Szczury w Jassach. 163 USHM/RSA, RG 25.002M, rolka 18. Cyt. za: R. Ioanid, The Holocaust in Romania, op. cit., s. 272. 164 Zauważmy, iż według Carpa: „przygotowania do pogromu w Jassach można odtworzyć wyłącznie na podstawie dowodów i zeznań indywidualnych osób, zebranych przez instytucje sądowe. Niemniej jednak one również są niekompletne, albowiem relacje Niemców

i nieżyjących już Rumunów zaginęły. Zaginęło również zeznanie generała von Schoberta, który zginął w katastrofie lotniczej pod Kijowem, podobnie jak zeznania generałów Hauffego i Gerstenberga, którzy szefowali niemieckiej misji wojskowej w Rumunii. Nie uzyskano żadnych dowodów od generała von Salmutha, dowódcy niemieckiego XXX Korpusu Wojskowego, ani od generała Roettiga, dowódcy 198. Dywizji Armii, ani pułkownika von Rodlera, szefa Abwehry w Rumunii, ani od będącego jego prawą ręką Hermanna von Stransky’ego, ani od kapitana Hoffmana, dowódcy niemieckiego garnizonu w Jassach. Nie ma też przede wszystkim zeznania barona Manfreda von Killingera, ambasadora Niemiec w Bukareszcie. Podobnie brakuje zeznań niektórych osobistości rumuńskich, wśród nich najważniejsi są: Becescu-Georgescu, dyrektor rumuńskiego wywiadu SSI, który zmarł kilka lat temu, major Emil Tulbure, przedstawiciel SSI w Jassach, który zmarł na zawał serca kilka dni po pogromie, jego asystent, major Gheorghe Balotescu, który zniknął w Niemczech po 23 sierpnia 1944 roku”. 165 R. Ioanid, The Holocaust in Romania, op. cit., s. 66. 166 USHMM, RG 25.004M, rolka 48. 167 C. Malaparte, Kaputt, op. cit., s. 150 nn. 168 Ibidem, s. 179–181. 169 http://www.jewishgen.org/Yizkor/pinkas_romania/rom1_00142.html (dostęp: 26.06.2012). 170 Wywiad przeprowadzony przez F. Solomon, listopad 2006 roku. Cytowane za zgodą. 171 http://nuremberg.law.harvard.edu/NurTranscript/TranscriptSearches/tran_about.php NMT 04. Sprawa Pohl – USA przeciwko Oswald Pohl i in., zapis w języku angielskim, 10 lipca 1947 roku, s. 4128. 172 Liczby pochodzą z: M. Carp, Holocaust in Romania. Facts and Documents on the Annihilation of Romania’s Jews 1940–1944, Safety Harbor Forida: Simon Publications, 2000. 173 www.holocaustinthebaltics.com. Inne źródła (w tym internetowe) podają, iż instrukcja ta pochodzi z 10 lub 11 października 1939. Ta data wydaje się bardziej prawdopodobna – przyp. tłum. 174 E. Zuroff, Łowca nazistów, tłum. D. Demidowicz-Domanasiewicz, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2010, s. 117. 175 „The Good Old Days”. The Holocaust as Seen by its Perpetrators and Bystanders, red. E. Klee, W. Dressen, V. Riess, Old Saybrook, Connecticut: The Free Press, 1991, s. 28 nn. 176 http://www.xxiamzius.lt/archyvas/xxiamzius/20021206/mums_04.html (dostęp: 26.06.2012)

177 E. Klee i in. „The Good Old Days”..., op. cit., s. 31. 178 Documents Accuse, zebrali i opatrzyli komentarzem B. Baranauskas, K. Rukšėnas, red. E. Rozauskas, Vilnius: Gintaras, 1970, s. 194, 195. 179 A. Eidintas, Jews, Lithuanians and the Holocaust, Vilnius: Versus Aureus, 2003, s. 17. 180 L. Rein, Local Collaboration in the Execution of the „Final Solution” in Nazi-Occupied Belorussia, „Holocaust and Genocide Studies” 2006, t. 20, nr 3, s. 381–409. 181 N. Cohen, The Destruction of the Jews of Butrimonys as Described in a Farewell Letter from a Local Jew, „Holocaust and Genocide Studies”, t. 4, nr 3, Hebrew University of Jerusalem, s. 357–375. 182 A. Tooze, The Wages of Destruction. The Making and Breaking of Nazi Economy, Penguin: 2006, s. 461 nn. 183 Cyt. za: M. Burleigh, Trzecia Rzesza. Nowa historia, tłum. G. Siwek, Kraków: ­Wydawnictwo Znak, 2010, s. . 184 Zob. A. Tooze, The Wages of Destruction, op.cit., i M. Burleigh, Ethics and Extermination. Reflections on Nazi Genocide, Cambridge: Cambridge University Press, 1997, s. 92 nn. 185 Zob. T. Snyder, Holocaust. The Ignored Reality, „The New York Review of Books”, 16 lipca 2009, t. 56, nr 12. 186 Cyt. za: M. Burleigh, Trzecia Rzesza, op. cit., s. 469; The Holocaust. A Reader, red. S. Gigliotti, B. Lang, London: Blackwell Publishing, 2005, s. 167–169. Zob. też H. Heiber, Denkschrift Himmlers über die Behandlung der Fremdvölksischen im Osten, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 1957, nr 2. 187 M. Burleigh, Ethics and Extermination, op. cit., s. 9–11. 188 Cyt. w: idem, Moral Combat. A History of World War II, Harper Press, 2010, s. 247. 189 R. Headland, Message of Murder. A Study of the Reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service, 1941–1943, Cranbury, NJ: Associated University Presses, 1992, s. 75. 190 F.W. Stahlecker, Consolidated Report, 15 października 1941: dokumenty norymberskie L-180. NARA: dokumenty sprawy nr 9, USA przeciwko Ottonowi Ohlendorfowi i in., rolka 8. 191 Amerykański Trybunał Wojskowy, nr II, USA przeciwko Ottonowi Ohlendorfowi, t. 6, s. 2158.

192 Raport Jägera został odnaleziony po zakończeniu procesu Einsatzgruppen w Norymberdze i obecnie znajduje się w Centralnym Archiwum Litewskim. Sam Jäger nie stanął przed trybunałem norymberskim. Został aresztowany wiele lat po wojnie. W 1959 roku popełnił samobójstwo, czekając na proces. 193 R. Headland, Message of Murder, op. cit., s. 155. 194 BA, R70 Sowjetunion/32, arkusze 4–10; H. Krausnick, H.H. Wilhelm, Die Truppen des Weltanschaungskrieges. Die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD, 1938–1942, Stuttgart: DVA 1981, s. 163 nn., gdzie znajdują się rozkazy Heydricha. 195 F.W. Stahlecker, Riga, 7 lipca 1941. 196 Zob. M. MacQueen, The Context of Mass Destruction. Agents and Prerequisites of the Holocaust in Lithuania, „Holocaust and Genocide Studies” 1998, t. 12, nr 1, s. 27–48. 197 Cyt. za: A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, 1941–1944. The Missing Centre, Riga: The Historical Institute in Latvia & United States Holocaust Memorial Museum, 1996, s. 81. 198 V. Lumans, Himmler’s Auxiliaries. The Volksdeutsche Mittelstelle and the German National Minorities of Europe 1939–1945, University of North Carolina Press 1993, s. 26 nn. 199 Ch. Bellamy, Wojna absolutna, tłum. M. Antosiewicz i in., Warszawa: Prószyński i S-ka, 2010, s. 125. 200 Szczegółowe ujęcie zob. D. Levin, The Lesser of two Evils. Eastern European Jewry under Soviet Rule, 1939–1941, Jerusalem – Philadelphia: Jewish Publication Society, 1995, s. 272, 273. 201 S. Friedländer, Czas eksterminacji. Nazistowskie Niemcy i Żydzi 1939–1945, tłum. S. Kupisz i in., Warszawa: Prószyński i S-ka, 2010, s. 321. 202 Zob. K. Kwiet, Rehearsal for Murder. The Beginning of the Final Solution in Lithuania in June 1941, „Holocaust and Genocide Studies” 1998, t. 12, nr 1, s. 12 nn., i Y. Bauer, A History of the Holocaust, New York: Franklin Watts, 1980, s. 36. 203 J. Levinson, The Holocaust in Lithuania, Vilnius: The Vilna Gaon State Jewish Museum, 2006, s. 166 nn. 204 Cyt. za: H.A. Winkler, Długa droga na Zachód. Dzieje Niemiec, t. 2: 1933–1990, tłum. K. Huszcza, V. Grotowicz, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 102. 205 Cyt. za: M. Burleigh, Ethics and Extermination, op. cit., s. 41.

206 Fragmenty cyt. za: H. Boog, J. Förster, J. Hoffmann i in., Germany and the Second World War, t. 4: The Attack on the Soviet Union, red. E. Osers, tłum. D.S. McMurray, L. Wilmott, Oxford: Oxford University Press, 2004; 1996, s. 491 nn. 207 Zob. Y. Bauer, A History of the Holocaust, op. cit., s. 9. 208 Zob. R. Hilberg, Documents of Destruction. Germany and Jewry 1933–1945, Chicago: ­Quadrangle Books, 1971. 209 Cyt. w: Y. Bauer, A History of the Holocaust, op. cit., s. 17. 210 Zob. Y. Arad, Ghetto in Flames. The Struggle and Destruction of the Jews in Vilna in the Holocaust, Jerusalem: Yad Vashem, 1980, s. 35 nn. 211 Ibidem, s. 24. 212 Zob. K. Stang, Kollaboration und Massenmord. Die litauische Hilfspolizei, das Rollkommando Hamann und die Ermordung der litauischen Juden, Frankfurt am Main: Beck Verlag, 1996, s. 114 nn. 213 M. Burleigh, Ethics and Extermination, op. cit., s. 563. Cyt. za: Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus (1938–1945), red. W. Schumann, L. Nestler, Berlin 1988. 214 The Einsatzgruppen Reports. Selections from the Dispatches of the Nazi Death Squad’s Campaign against the Jews in the Occupied Territories of the Soviet Union, July 1941–January 1943, red. Y. Arad, S. Krakowski, S. Spector i in., New York: Holocaust Library 1989, s. 4. 215 Cytaty z: The Last Days of the Jerusalem of Lithuania. Chronicles from the Vilnius Ghetto and Camps, 1939–1944, red. B. Harshav, Newhaven, London, 2002. 216 Y. Arad, The Einsatzgruppen Reports. Selection from the Dispatches Nazi Death Squads. Campaign against the Jews, July 1941–January 1943, New York: Holocaust Library, 1989, s. 19. 217 Y. Bauer, A History of the Holocaust, op. cit., s. 67. 218 Szczegóły zaczerpnięte z: Y. Bauer, A History of the Holocaust, op. cit., s. 75 nn. 219 „The Good Old Days”, op. cit., s. 38–45. 220 M. MacQueen, Lithuanian Collaboration in the „Final Solution”. Motivations and Case Studies, Center for Advanced Holocaust Studies USHMM, 2004. 221 Cyt. za: K. Sutton, The Massacre of the Jews of Lithuania, Jerusalem: Geffen Publishing House, 2008, s. 126, 127.

222 Zob. The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, red. R. Brandon, W. Lower, Bloomington, Indiana: Indiana University Press and USHMM, 2008. 223 Pod względem historycznym odróżnienie Galicji od graniczącego z nią od północy Wołynia jest niemal niemożliwe. Ściśle rzecz ujmując, powinno się mówić o Galicji-Wołyniu, jednak dla uproszczenia w całej książce posługuję się terminem „Galicja”. 224 M. Macmillan, Peacemakers. The Paris Conference of 1919 and Its Attempt to End the War, London: John Murray, 2001, rozdziały 6 i 17 zawierają niezastąpioną analizę problemu rosyjskiego w 1919 roku. 225 S. Littman, Pure Soldiers or Sinister Legion. The Ukrainian 14th Waffen-SS Division, Montreal – New York – London: Black Rose Books, 2003, s. 9. 226 Zob. H. Torrès, Le procès des pogroms, Paris 1928. 227 Cyt. w: F. Golczewski, Shades of Grey. Reflections on Jewish-Ukrainian and German-Ukrainian Relations in Galicia, Indiana: Indiana University Press, 2008, s. 122. 228 Omówienie ideologii OUN-u zob.: F. Bruder, Kollaboration oder Widerstand? Die ukrainischen Nationalisten während des zweiten Weltkrieges, „Zeitschrift für Geschichtswissenschaft” 2006, t. 1, nr 54, s. 38 nn. 229 Ibidem, s. 46. 230 Pełny opis zob. V. Shandor, Carpatho-Ukraine in the Twentieth Century. A Political and Legal History, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1997, i W. Kosyk, The Third Reich and the Ukraine, Frankfurt am Main, New York – London: Peter Lang, 1993, s. 40 nn. 231 Wywiad z gen. Erwinem Lahousenem, IfZ, ZS, 658. 232 F. Golczewski, Shades of Grey, op. cit., s. 126, 127. 233 BA NS 43/43. 234 Cyt. za: R. Headland, Message of Murder. A Study of the Reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service, 1941–1943, Cranbury, NJ: Associated University Presses, 1992, s. 114. 235 Zob. dokumenty Rosenberga, IMT 1017-PS. 236 Innym oficerem łącznikowym przy Ukraińcach był Helmut Groscurth. Podobnie jak Canaris, Groscurth był konserwatywnym nacjonalistą, który bez przekonania wystąpił przeciwko nazistowskiemu reżimowi. Nazywał Heydricha „kryminalistą”. W dniach od 19 do 22 sierpnia w Białej Cerkwi Groscurth oparł się żądaniom SS, żeby rozstrzelać złapane żydowskie dzieci. Wytrzymał jeden dzień, po czym skapitulował pod presją, żeby „uniknąć zgryźliwości”. Zob.

Friedländer w: O. Bartov, The Wehrmacht in Serbia Revisited, w: Crimes of War. Guilt and Denial in the 20th Century, red. O. Bartov, A. Grossmann, M. Nolan, New York: The New Press, 2002, s. 18 nn. 237 W. Kosyk, The Third Reich and the Ukraine, op. cit., s. 82 nn. 238 Cyt. za: S. Meinl, Nationalsozialisten gegen Hitler. Die nationalrevolutionäre Opposition um Fried­rich Wilhelm Heinz, Berlin: Siedler Verlag, 2000, s. 314. 239 BA-MA, RH 20-11/285, 12 czerwca 1941 roku. 240 NARA, T175, rolka 10, Himmler do Bergera, 31 kwietnia 1941 roku. 241 The Holocaust, red. S. Gigliotti, B. Lang, London: Blackwell Publishing 2005, s. 167–169. 242 IfZ nr 2860 i IMT XXII 32. 243 P. Friedman, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, New York: Jewish Publication Society America, 1980, s. 180. 244 A. Dallin, German Rule in Russia, 1941–1945. A Study of Occupation Policies, London: Westview Press 1981, s. 118. 245 H. Boog, J. Förster, J. Hoffmann i in., Germany and the Second World War, t. 4: The Attack on the Soviet Union, red. E. Osers, tłum. D.S. McMurry, L. Willmot, Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 547 nn. 246 Cytaty z: B. Boll, w: Crimes of War, op. cit., s. 67. 247 Ibidem, s. 64. 248 A. de Zayas, The Wehrmacht War Crimes Bureau. 1939–1945, Rockport, Maine: Picton Press, 2000. Rozdział 20. Według de Zayasa Biuro zebrało dane pochodzące z różnych źródeł i w listopadzie 1941 roku opublikowało raport „Zbrodnie wojenne wojsk radzieckich”. Dowody zgromadzone przez Biuro zostały także wykorzystane przez niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych do sporządzenia opracowania zatytułowanego „Bolszewickie zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości”, przekazanego brytyjskiemu Foreign Office za pośrednictwem poselstwa szwajcarskiego. 249 Oto jeden z najbardziej odrażających przykładów: http://www.ety.com/HRP/jewishstudies/comcrimes.html. 250 BA. Berlińskie Archiwum Filmowe/Transit Film, München. 251 Cyt. za: F. Bruder, Kollaboration oder Widerstand?, op. cit., s. 231.

252 Ibidem. 253 Oberländer zmarł w 1998 roku. W tym czasie był mocno zaangażowany w działalność niemiec­kich skrajnie prawicowych ruchów politycznych. Toczyło się też przeciwko niemu śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych w 1942 roku, kiedy był dowódcą Sonderverband Bergmann, mieszanej brygady niemiecko-rosyjskiej. 254 Cyt. za: F. Bruder, Kollaboration oder Wiederstand?, op. cit., s. 150. 255 Cyt. za: S. Friedländer, The Years of Extermination. Nazi Germany and the Jews, 1939–1945, New York: Harper Perennial, 2008, s. 214. 256 Cyt. za: M. Melnyk, To Battle. The Formation and History of the 14th Galician Waffen-SS Division, Solihull: Helion and Company, 2002, s. 6. 257 W. Kosyk, The Third Reich and Ukraine, op. cit., s. 510, 511. 258 Cyt. za: K. Berkhoff, M. Carynnyk, The Organization of Ukrainian Nationalists and its Attitude towards Germany and Jews. Iaroslav Stets’ko’s 1941 Zyttiepys, „Harvard Ukrainian Studies” 1999, t. 23, nr 3/4, s. 152. Sygn. akt: TsDAVOV, 3833/7/6. 259 Zob. T.P. Mulligan, The Politics of Illusion and Empire. German Occupation Policy in the Soviet Union, 1942–1943, New York: Praeger Publishers, 1988, s. 34. 260 O. Bräutigam, So hat es sich zugetragen, Würzburg: Verlag Holzner, 1968. 261 K.C. Berkhoff, Harvest of Despair. Life and Death in Ukraine under Nazi Rule, Harvard Univer­sity Press, 2004, s. 305 nn. 262 IMT – niebieska seria, t. 38, s. 68–94, dokument L-221 Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen Militärgerichtshof. 263 Der Dienstkalender Heinrich Himmlers. 1941–1942, red. P. Witte, M. Wildt, M. Voigt, Hamburg: Christians, 1999, s. 195. 264 Cyt. za: H. Krausnick, H.H. Wilhelm, Die Truppen des Weltanschauungskrieges. Die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD, 1938–1942, Stuttgart: DVA, 1981, s. 248. 265 Autorem najważniejszego studium na temat brygad SS jest M. Cüppers (Wegbereiter der Shoah. Die Waffen-SS, der Kommandostab Reichsführer-SS und die Judenvernichtung 1939–1945, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2005). Praca ta nie została przetłumaczona na język angielski. 266 Sztab Dowodzenia SS został utworzony 7 kwietnia jako Einsatzstab (Sztab Operacyjny). 6 maja został przemianowany na Kommandostab RFSS. Zob. M. Cüppers, Wegbereiter der Shoah, op. cit.; J. Förster, Das andere Gesicht des Krieges. Das „Unternehmen Barbarossa” als Eroberungsund Vernichtungskrieg, w: „Unternehmen Barbarossa”. Zum

historischen Ort der deutsch-sowjetischen Beziehungen von 1933 bis Herbst 1941, red. R.G. Foer­ster, München: Oldenbourg 1993, s. 155–157; R.B. Birn, Zweierlei Wirklichkeit? Fallbeispiele zur Partisanenbekämpfung im Osten, w: Zwei Wege nach Moskau. Vom Hitler-Stalin-Pakt bis zum „Unternehmen Barbarossa”, red. B. Weg­ner, München, Zürich: Piper, 1991, s. 275–290; Y. Büchler, Kommandostab Reichsführer SS. Himmler’s Personal Murder Brigades in 1941, „Holocaust and Genocide Studies” 1986, t. 1, nr 1, s. 11–25; Y. Lozowick, Rollbahn Mord. The Early ­Archives of Einsatzgruppe C, w: „Holocaust and Genocide Studies” 1987, t. 2, nr 2, s. 221, 242; Unsere Ehre heißt Treue. Kriegstagebuch des Kommando­stabes Reichsführer-SS. Tätigkeitsberichte der 1. und 2. SS-Inf.-Brigade, der 1. SS-Kav.-Brigade und von Sonderkommandos der SS, Wien: Europa Verlag 1965. 267 Cyt. w: M. Cooper, The Phantom War. The German Struggle against Soviet Partisans, London: Macdonald and Janes, 1979, s. 57. 268 Cyt. za: H. Krausnick, H.H. Wilhelm, Die Truppen des Weltanschauungskrieges, op. cit., s. 248. 269 Zob. P. Blood, Siepacze Hitlera. Oddziały specjalne SS do zwalczania partyzantki, tłum. S. Patlewicz, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2008. Pozycja ta stanowi doskonałe źródło wiedzy na temat wojny Hitlera z partyzantami. 270 Źródła: ZStL, B162/19784 zawiera obszerne stenogramy z przesłuchań Bacha-Zelewskiego (BZ) przeprowadzonych w 1960 roku przez prawników prowadzących śledztwo w sprawie roli, jaką odegrał w zniszczeniu Warszawy w 1944 roku. Zob. też: NARA, RG242, A3343-SSO-023, Bach-Zelewski, RG238, T 1270-1, przesłuchania BZ przez IMT, RG238, M 1019-4, przesłuchania BZ przez USMT, BA, akta osobowe Bacha-Zelewskiego w SS, BA, R20/45b dziennik wojenny, NA UK, HW 16/6, MSGP 32, 14/2/42: Pamiętnik BZ; T. Friedman, Bach-Zelewski. Dokumentensammlung, Haifa 1996; War Crimes in Poland. Erich von dem Bach, red. W. Machlejd, Warszawa: Wydawnictwo Zachodnie, 1961. 271 Zeznania von dem Bacha znajdują się w dokumentach Światowego Kongresu Żydów, C203/Bach-Zelewski. 272 http://www.Holocaust-history.org/himmler-poznan/speech-text.shtml (dostęp: 29.06.2012). 273 Nawiązanie do wspomnień z czasów I wojny światowej Ernsta Jüngera, opublikowanych pod tytułem In Stahlgewittern. W polskich przekładach tytuł ten wielokrotnie się zmieniał. Najnowsze ich wydanie ukazało się w 1999 roku pod tytułem W stalowych burzach, nakładem Spółdzielni Wydawniczej Czytelnik – przyp. tłum. 274 Cyt. w: Y. Büchler, Kommandostab Reichsführer SS, op. cit., s. 15. Doskonała analiza niemieckiego stosunku do terenów położonych nad Prypecią znajduje się w: D. Blackbourn, The ­Conquest of Nature. Water, Landscape and the Making of Modern Germany, Cambridge 2006. 275 Zob. M. Cüppers, Wegbereiter der Shoah, op. cit., s. 49–60, 98–107.

276 IMT, t. 33, 197, 3839-PS. 277 „Kommandosonderbefehl” Himmler, 28 lipca 1941 roku. Cyt. za: Die faschistische Okkupations­politik in den zeitweilig besetzten Gebieten der Sowjetunion, 1941–1944, red. N. Müller, Berlin: Akademie Verlag 1991, s. 175–177. 278 Poniżej lista nazwisk i miejsc urodzenia według niemieckich dokumentów sądowych: Otto Mittelstädt, 4.04.1918, Rumunia; Kurt Zapf, 28.08.1920, Łódź; Samuel Grieb, 1.09.1920, Neuarzis, Rumunia; Rudolf Swoboda, 9.07.1912, Theresienthal, Czechosłowacja; Rudolf Müller, 24.09.1920, Silberbach, Czechosłowacja; Johann Schütz, 8.02.1918, Grabowa, Polska; Josef Charwat, 30.09.1902, Czerniowce, Bukowina?; Alois Chedina, 6.12.1909, Cortina, Tyrol Południowy; Georg Christian, 12.10.1903, Kijów, Dersinski (fon.?); Otto Deutschmann, 31.07.1912, Alzacja; Severin Dörner, 23.10.1908, Kraj Sudecki; Werner Dormeyer, 9.01.1923, Johannesburg; Oskar Dreger, 24.04.1922, Łódź; dr n. med. Fritz Eichin, Alzacja; Andreas Frank, 29.08.1901, Petersburg; Rudolf Fröhlich, 23.03.1909, Czechosłowacja; Adam Fusenecker, 17.07.1923, Węgry; Karl Kelm, 7.08.1918, Marzuki; Franz Klie, 11.02.1921, Węgry; Friedrich Maletta, 30.01.1907, Czechosłowacja; Eduard Moschlitz. 2.07.1919, Tyrol Południowy; Alois Oschowitzer, 9.09.1922, Czechosłowacja; Karl Pangratz, 26.10.1912, Czechosłowacja; Oskar Reinke, 26.08.1924, Rumunia; Anton Scheidenwindt, 1.06.1913, Jugosławia; Johann Serr, 23.02.1915, Mangbunar?; Alfred Stegener, Konstantynopol (zm. w 1944 r. w Warszawie); Rudold Sucko, 25.01.1921, Rumunia; Helmut Urbanski, 12.03.1913, Katowice?; Thomas Wolf, 11.12.1913, Rumunia. 279 Das Schwarze Korps, 3 września 1942, 3. 280 Y. Büchler, Kommandostab Reichsführer SS, op. cit., s. 15. 281 BA-MA, RS 4/441: „Es bleibt kein männlicher Jude leben, keine Restfamilie in den Ortschaften”. SS-Kav. Rgt. 1 Reit. Abt. (Lombard) Abteilungsbefehl Nr. 28. 282 Zob. Unsere Ehre heißt Treue, op. cit., s. 217 nn. 283 Opisane w: ibidem, s. 214. 284 Y. Büchler, Kommandostab Reichsführer SS, op. cit., s. 16; M. Cüppers, Wegbereiter der Shoah, op. cit., s. 155. 285 Cyt. za: M. Burleigh, Moral Combat. A History of World War, Harper Press, 2010, s. 399. 286 Zob. R. Breitman, Friedrich Jeckeln. Spezialist für die „Endlösung” in Osten, w: Die SS Elite unter dem Totenkopf, red. R. Smelser, E. Syring, cyt. przez M. Burleigh, Moral Combat, op. cit., s. 400. 287 Zob. D. Pohl, The Murder of Ukraine’s Jews under German Military Administration and in the Reich Commissariat Ukraine, w: The Shoah in Ukraine. History, Testimony,

Memorialization, red. R. Brandon, W. Lower, Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 2008, s. 27 nn. 288 Y. Büchler, Kommandostab Reichsführer SS, op. cit., s. 17. 289 Zob. D. Pohl, The Murder of Ukraine’s Jews..., op. cit., s. 29 nn. 290 Dane liczbowe za: ibidem. 291 A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, 1941–1944. The Missing Centre, Riga: The Historical Institute in Latvia & United States Holocaust Memorial Museum, 1996, s. 242, 243. Landgericht Hamburg posiada dokumenty dotyczące licznych procesów w sprawie zbrodni wojennych popełnionych przez niemieckich i łotewskich rekrutów SD służących na Łotwie, w tym zeznanie złożone przez Hemickera. StA Hamburg 141 Js 534/60 Anklageschrift vom 10.5.1976 gegen Viktors Arājs. W niniejszym rozdziale dużo korzystałem ze szczegółowego opisu łotewskiego Holokaustu autorstwa Ezergailisa. Na podstawie przedstawionych przez niego dowodów doszedłem jednak do odmiennych wniosków. 292 Der Dienstkalender Heinrich Himmlers, 1941–1942, Hamburg: Christians, 1999, s. 178 nn. 293 Zob. R. Breitman, The Architect of Genocide. Himmler and the Final Solution, New York: Knopf, 1991, s. 170, oraz Der Dienstkalender..., op. cit., s. 180, 181. 294 Ibidem, s. 195. 295 P. Longerich, Heinrich Himmler. Biographie, München: Siedler Verlag, 2008, s. 552, 553. 296 H. Boog, G. Krebs, D. Vogel, Germany and the Second World War, t. 4: The Attack on the Soviet Union, Oxford: Clarendon Press, 1990, s. 589. 297 I. Kershaw, Hitler. 1941–1945. Nemezis, tłum. P. Bandel, R. Bartołd, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2003, s. 14. 298 NCA, IMT L-221, memorandum Bormanna. 299 BA-MA, RW4/14: Abschrift, R FSS, 25 lipca 1941 roku. 300 Dokumenty norymberskie PS-1997, zob. też: A. Dallin, German Rule in Russia 1941–1945. A Study of Occupation Policies, New York: Macmillan 1957, s. 99. 301 Zob. A. Dallin, German Rule in Russia 1941–1945, op. cit., s. 183. Manifest Lohsego Ostland baut auf ukazał się w „Nazionalsozialistische Monatshefte” w styczniu 1942 roku; Herzog – tytuł feudalny, którym posługiwano się w Niemczech, odpowiadający polskiemu wojewodzie lub księciu – przyp. tłum.

302 Bardziej precyzyjnie, według A. Ezergailisa, The Holocaust in Latvia, 1941–1944, op. cit., s. 146, kompetencje SD miał Kommandant der Sicherheitspolizei und des SD (KdS), który podlegał HSSPF. Ten z kolei otrzymywał rozkazy z Berlina. 303 Cyt. za: A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, 1941–1944, op. cit., s. 119. 304 Ibidem, s. 120. 305 Zob. V. Lumans, Latvia in World War II, New York: Fordham University Press, 2006, s. 161 nn. 306 Cyt. za: A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia , 1941–1944, op. cit., s. 133. 307 A. Bilmanis, Latvia under German Occupation, Washington, DC: Press Bureau of the Latvian Legation, 1943. 308 The Einsatzgruppen Reports. Selections from the Dispatches of the Nazi Death Squad’s Campaign against the Jews in the Occupied Territories of the Soviet Union, July 1941–January 1943, red. Y. Arad i in., New York: Holocaust Library, 1989, s. 27 nn. 309 Obszerniejsze fragmenty znajdzie czytelnik w: A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, 1941–1944, op. cit., rozdział 3. 310 Cyt. za: ibidem, s. 159. 311 ZStL B 162/2976-3074, 3076, 3078-3117, 14230, 14486, 14532, 14607, 21481: Schwurgericht, Köln 1968. Proces Arajsa: „wegen gemeinschaftlichen Mordes an mindestens 13 000 Menschen zu lebenslanger Freiheitsstrafe verurteilt” (Fundstelle: Bundesarchiv, B 162/14607). 312 A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, 1941–1944, op. cit., s. 226 nn. 313 Ibidem, s. 161. 314 The Einsatzgruppen Reports, op. cit., s. 27 nn. 315 Cyt. za: V. Lumans, Latvia in World War II, op. cit., s. 237. 316 Ibidem, s. 240. 317 Dane liczbowe cytowane za: ibidem, s. 242. 318 Yad Vashem, 02/870, cyt. za: A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, 1941–1944, op. cit., s. 167. 319 BA, R 58/215, Der Dienstkalender Heinrich Himmlers 189, Ereignismeldungen UdSSR. No. 48, 10 sierpnia 1941, op. cit.

320 Zob. K. Kangeris, „Closed” Units of Latvian Police – „Lettische Schutzmannschafts-Bataillone”, w: The Hidden and Forbidden History of Latvia under Soviet and Nazi Occupation 1940–1991. Selected Research of the Commission of the Historians of Latvia, Riga: Institute of the History of Latvia, 2007, s. 104–121. W swoim studium Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. P. Budkiewicz, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2000, Ch.R. Browning zajmuje się także zlikwidowanym niemieckim 101. Batalionem Policji Pomocniczej. 321 Zob.: W. Curilla, Die Deutsche Ordnungspolizei und der Holocaust im Baltikum und Weissrussland 1941–1944, Paderborn: Schöning, 2006, s. 908 nn. 322 http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,833564-1,00.html (dostęp: 29.06.2012). Zob. też: G. Walters, 2010. 323 Według strony szerzącej propagandę na temat Cukursa: http://herberts-cukurs.blogspot.com/ (dostęp: 29.06.2012). 324 E. Zuroff, Łowca nazistów, tłum. D. Demidowicz-Domanasiewicz, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2010, s. 89, 90, 117–120. Zeznania Rafaela Shuba, Abrahama Shapiro i Maxa Tukaciera. 325 Dowody przywołane przez R. Vīksne, Members of the Arajs Commando in Soviet Court Files. Social Position, Education, Reasons for Volunteering, Penalty, w: The Hidden and Forbidden History of Latvia..., op. cit., s. 188–208. 326 Zob. H. Krausnick, H.H. Wilhelm, Die Truppen des Weltanschauungskrieges. Die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD, 1938–1942, Stuttgart: DVA, 1981, s. 567. 327 S. Friedländer, Czas eksterminacji. Nazistowskie Niemcy i Żydzi 1939–1945, tłum. K. Masłowski, A.M. Nowak, S. Kupisz, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2010, s. 401. 328 I. Kershaw, Hitler. 1941–1945. Nemezis, op. cit., s. 70. 329 A. Charlesworth, The Topography of Genocide, w: The Historiography of the Holocaust, red. D. ­Stone, Houndsmills: Palgrave Macmillan, 2004, s. 221, 222. Tereny obok obozu janowskiego we Lwowie, na których przeprowadzano egzekucje, nazywają się „Piaski”. Innym miejscem zbrodni stały się głębokie piaskowe wydmy nad Morzem Bałtyckim w Lipawie na Łotwie. Babi Jar był piaszczystym wąwozem łatwym do wysadzenia w powietrze za pomocą dynamitu. W obozie Treblinka 1 Polacy umierali z przepracowania w ogromnych piaszczystych dołach istniejącej tam odkrywkowej kopalni żwiru. 330 A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, 1941–1944, op. cit., s. 244. 331 F. Michelson, I Survived Rumbuli, New York: The Holocaust Library, 1979. 332 S. Friedländer, Czas eksterminacji, op. cit., s. 334.

333 Cyt. za: C.B. Christensen, N.B. Poulsen, P.S. Smith, The Danish Volunteers in the Waffen-SS and their Contribution to the Holocaust and the Nazi War of Extermination, w: Denmark and the Holocaust, red. M.B. Jensen, S.L.B. Jensen, Copenhagen: Institute for International Studies, Department for Holocaust and Genocide Studies, 1999. Chciałbym podziękować autorom za ich pomoc przy pracy nad tym rozdziałem. 334 NARA, T175, 110/2634766, Berger do Himmlera, „20 000 Mann-Aktion”. 335 Germany and the Second World War, t. 4, The Attack on the Soviet Union, red. H. Boog, G. Krebs, D. Vogel, Oxford: Clarendon Press, 1990, s. 1049. 336 Cyt. za: J. Förster, Operation Barbarossa as a War of Conquest and Annihilation, w: The Holocaust. A Reader, red. S. Gigliotti, B. Lang, Oxford: Blackwell Publishing, 2005, s. 1051. PA Handkarten Ritter nr 55. 337 BA-MA WI/I: OKW/WFSST/Abt L (II Org.), nr 001331/41, 6 lipca 1941 roku. 338 BA-MA RH 22/30, Report on the operations of the French Legion and lessons learnt. 339 Liczby zaczerpnięte z: H. Boog, Germany and the Second World War, op. cit. 340 Ibidem, s. 1056. 341 BA-MA RH 53-23/49, Dziennik wojenny kadry szkoleniowej, 19 października 1941 roku. 342 BA-MA RH 26-7/19, Raport z walk stoczonych przez Legion Francuski, 23 grudnia 1941 roku. 343 IMT, L-221, xxxviii. 344 NARA T175, 111/2635480, memorandum Bergera, „Vermerk v. Staf de Clerq”. 345 H. Himmler, Geheimreden 1933 bis 1945 und andere Ansprachen, red. B.F. Smith, A. Peterson, Frankfurt: Proyläen Verlag, 1974, s. 157. 346 Wyczerpujące studium na ten temat opublikowane zostało w języku niemieckim: I. Heinemann, Rasse, Siedlung, deutsches Blut. Das Rasseund Siedlungshauptamt der SS und die rassenpolitische Neuordnung Europas, Göttingen: Wallstein Verlag, 2003. 347 Korespondencja Heydricha dotycząca książki Stedinga znajduje się w Staatsarchiv w ­Norymberdze. 348 L. Gossman, Jacob Burckhardt. Cold War Liberal?, „The Journal of Modern History”, wrzesień 2002, t. 74, nr 3, s. 538–557.

349 H. Himmler, Die Schutzstaffel als antibolschewistische Kampforganisation, München 1936, s. 31. 350 Zob. V. Klemperer, LTI. Lingua Tertii Imperii. Notatnik filologa, Toronto: Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, 1992, s. 153. 351 R.E. Herzstein, When Nazi Dreams Come True. The Third Reich’s Internal Struggle Over the Future of Europe after A German Victory. A Look at the Nazi Mentality, 1939–1945, London: Abakus, 1982, s. 74. Heinze służył pod rozkazami dowódcy SS Franza Alfreda Sixa w Lebensgebietsmäßige Auswertung (Urzędzie Oceny Przestrzeni Życiowej). 352 H. Himmler, Geheimreden..., op. cit., s. 234. 353 D.J. Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, tłum. W. Horabik, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999, s. 376. 354 Zob. C.B. Christensen i in., The Danish Volunteers..., op. cit., 1999, s. 34. 355 Cyt. za: ibidem, 1999, s. 34. 356 Harald został aresztowany 5 maja 1945 roku, a jego pamiętnik skonfiskowały osoby, które dokonały zatrzymania. Odnalazł się on w redakcji „Land og folk”, duńskiej gazety komunistycznej, która twierdziła, iż dziennik został w jakiś sposób pozyskany przez członków komunistycznego ruchu oporu. Pamiętnik przeleżał w redakcji niemal pół wieku. Kiedy w 1990 roku „Land og folk” upadła, dziennik wystawiono na sprzedaż. Kupiło go Duńskie Muzeum Wolności. 357 Dziennik Haralda, s. 27. 358 K.W. Estes, An European Anabasis – Western European Volunteers in the German Army and SS, 1940–1945, New York: Columbia University Press, 2007, s. 5. 359 Zob. Germany and the Second World War, op. cit., s. 1076 nn. 360 Zob.: C.B. Christensen i in., The Danish Volunteers..., op. cit., 1998. 361 Zob. Archives of the Holocaust. An International Collection of Selected Documents, red. H. Friedländer, S. Milton, New York: Garland, 1995; M. Burleigh, Trzecia Rzesza. Nowa historia, tłum. G. Siwek, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2010, s. 404. 362 Per Sørensen, list, 6 lutego 1942 roku, cyt. za: C.B. Christensen i in., The Danish Volunteers..., op. cit., s. 33. 363 Ibidem, s. 334. 364 Ibidem, s. 8.

365 Wywiad z *Kajem, 2 maja 2007 roku, zaaranżowany przez Christiana Barsego. 366 De Jeugd die wij vreisden, Utrecht, 1948. 367 K.W. Estes, An European Anabasis..., op. cit., rozdział 2, s. 6. 368 Na przykład: dr Armand Langermann (weterynarz, Auschwitz), dr Carl Værnet (SS-Sturmbannführer, lekarz SS w Buchenwaldzie), który opracował sztuczny gruczoł mający być lekarstwem na homoseksualizm. 369 Duńskie Archiwum Narodowe, Rigspolitiet, Centralkartoteket, Bovruparkivet, B.269, cyt. za: C.B. Christensen, The Danish Volunteers..., op. cit. W marcu 1947 roku brytyjski sąd wojskowy osądził i skazał na śmierć 39-letniego duńskiego oficera Waffen SS z południowej Jutlandii. Mężczyzna ten dowodził strażnikami w obozie Wilhelmshaven-Banterweg w północno-zachodnich Niemczech. W kwietniu 1945 roku otrzymał rozkaz ewakuacji 200 żydowskich więźniów do Bergen-Belsen. Pod koniec wojny przenosiny więźniów obozów koncentracyjnych z jednego obozu do drugiego często stawały się marszami śmierci. W tym konkretnym przypadku większość więźniów zmarła po drodze w wyniku wyczerpania, niedożywienia lub straszliwego znęcania się nad nimi przez konwojentów. Po dotarciu do obozu w Lüneburgu w pobliżu Bergen-Belsen duńscy esesmani zabili więźniów, którzy przeżyli marsz, „żeby zapobiec rozprzestrzenianiu się tyfusu”. On sam zastrzelił sześciu więźniów. W obozie Wilhelmshaven-Banterweg ten konkretny duński ochotnik często torturował więźniów i znęcał się nad nimi. 370 Ibidem, zbiór listów, nr 62, listopad 1941 r. 371 Według tej mitologii było to jedno ze wzgórz Asgardu, miasta bogów, i najpiękniejsze miejsce na ziemi. Mogli do niego trafić wyłącznie dobrzy i prawi ludzie – przyp. tłum. 372 Szeroko cytowany, zob. R.J. Evans, The Third Reich at War, London: Penguin, 2008, s. 202. 373 http://www.aftenposten.no/meninger/debatt/article2109354.ece; http://en.wikipedia.org/wiki/Jewish_deportees_from_Norway_during_World_War_II#List_of_Je wish_individuals_deported_from_Norway (dostęp: 29.06.2012). 374 Zob. M. Kott, What Does the Holocaust in the Baltic States Have to Do with the SS Plans for Occupied Norway, Symposium of the Commission of the Historians of Latvia, t. 23, 2008, s. 141 nn. oraz Embling, 2009. Wpływowy niemiecki naukowiec zajmujący się zagadnieniem rasy Hans F.K. Günther idealizował Norwegię i Norwegów. Ożenił się z Norweżką i przez jakiś czas mieszkał w Skien, prowadząc „badania”. Twierdził, iż Norwegowie zachowali swoją czystą nordycką krew, byli bowiem odizolowani od reszty Europy. Według niego norwescy chłopi fizycznie przypominają starą niemiecką arystokrację: „dajcie im naród do podbicia, a szybko udowodnią swoją wrodzoną zdolność do dominacji”. 375 Zob. R. Klein, Das Polizei-Gebirgsjäger-Regiment 18. Massaker, Deportation,

Traditionspflege, „Zeit­schrift für Geschichtswissenschaft” 2007, 55. 376 http://www.gutenberg-e.org/esko1/frames/feskvid.html 377 I. Kershaw, Hitler. 1941–1945. Nemezis, tłum. P. Bandel, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2010, s. 6. 378 M. Conway, Collaboration in Belgium. Léon Degrelle and the Rexist Movement 1940–1944, New Haven – London: Yale University Press, 1993, s. 261. Chciałbym podziękować prof. Martinowi Conwayowi za jego rady podczas zbierania materiałów do tego rozdziału. W 1999 roku Nigel Jones był uprzejmy spisać relację ze swojej wizyty u Degrelle’a. 379 Zob. www.radioislam.org/degrelle/eng/waffenss.htm (dostęp: 29.06.2012). 380 I. Traynor, „Guardian”, 17 września 2007 roku; autorstwa tego samego dziennikarza: http://www.guardian.co.uk/world/2010/may/09/belgium-flanders-wallonia-french-dutch 381 „Der Spiegel”, 19 września 2007. 382 http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xi/encykliki/quas_primas_11121925.html (dostęp: 2.07.2012). 383 Szczegółowe omówienie Holokaustu w Leuven zob. A. Kramer, Dynamic of Destruction. Culture and Mass Killing in the First World War, Oxford: Oxford University Press 2007. 384 Zob. relacja Degrelle’a, w której użala się on nad sobą: L. Degrelle, La Guerre en Prison, Brussels: Les Éditions Ignis, 1941. 385 List Hitlera do Mussoliniego w: Documents on German Policy Series D (1937–1945), t. 9, s. 439. 386 Zob. F. Halder, Dziennik wojenny, tłum. B. Woźniecki, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1973, wpis z 17 maja 1940 roku. 387 Zob H. Boog, G. Krebs, D. Vogel, Germany and the Second World War, Oxford: Clarendon Press, 1990, t. 5, s. 86–88. 388 Falkenhausen służył w cesarskiej Japonii i osmańskiej Turcji. Większą część lat trzydziestych spędził w Chinach, gdzie był doradcą wojskowym przywódcy Kuomintangu Czang Kaj-szeka. 389 E. Gasten, Aachen in der Zeit der Nationalsozialistischen Herrschaft 1933–1944, Frankfurt am Main: Lang, 1993, s. 57. 390 M. Mazower, Hitler’s Empire, London: Penguin Books 2008, s. 232–238.

391 Zob. L. Degrelle, Die Verlorene Legion, Preussisch Oldendorf: Schütz Verlag, 1972, s. 8, i inny powojenny tekst apologetyczny tegoż: La Cohue de 1940, Lausanne: Robert Crausaz, 1949, s. 517 nn. 392 NARA, T-501 Reel 94, fr. 541 Report, September 1941. 393 H. Derks, Deutsche Westforschung. Ideologie und Praxis im 20. Jahrhundert, Leipzig: ­Akademische Verlagsanstalt, 2001, s. 45 nn. 394 Ibidem, s. 233. 395 Zob. Ch.R. Browning, The Final Solution and the German Foreign Office. A Study of Referat D3 of Abteilung Deutschland, 1940–1943, New York: Holmes & Meier, 1978. 396 Die Tagebücher von Joseph Goebbels, cz. 2, iv. 178. 397 Zob. J.H. Brinks, Beyond Anne Frank. Dutch (pre)wartime Collaboration with Nazi Germany and Its Aftermath, w: For the Sake of Humanity. Essays in Honour of Clemens Nathan, red. A. Stephens, R. Walden, Leiden – Boston: Martinus Nijhoff, 2006, s. 47–62. „Całkiem wielu przedstawi­cieli władz holenderskich, zwłaszcza wyższych stopniem funkcjonariuszy policji, zaoferowało swoje usługi nazistom. Postrzegali oni Hitlera i spółkę jako najbardziej wiarygodną obronę przed »czerwonym niebezpieczeństwem«. Na przykład komisarz policji w Amsterdamie, Broekhoff, w 1935 roku osobiście meldował Gestapo w Berlinie, iż holenderski minister obrony podjąłby współpracę w ramach wspólnej walki z »kommunistische und marxistische Umtriebe« (komunistycznymi i marksistowskimi machinacjami). Działający pod pseudonimem »David« Broekhoff zadbał o wymianę informacji. Dzięki nim 250 »nielegalnych« Niemców, którzy tuż po rozpoczęciu okupacji w 1940 roku uciekli do Holandii, zostało aresztowanych przez Sicher­heitspolizei. Ówczesny komisarz policji w Rotterdamie L. Einthoven, wspólnie z 17 innymi oficerami policji holenderskiej, również figurował na liście nazwisk Gestapo jako »deutschfreundlich«” (­proniemiecki). 398 Cyt. za: M. Conway, Collaboration in Belgium, op. cit., s. 293. 399 L. Degrelle, Discours prononcé à Liége, s. 9–11. Cyt. za: M. Conway, Collaboration in Belgium, op. cit., s. 302. 400 Zob. H. Möller, Das NS-Erbe des Auswärtigen Amtes. 401 Legion Wallonne sur le front Russe, w: Histoire de Notre Temps, red. R. Aron, Paris: Librairie Plon, 1968. Charles d’Ydewalle twierdził, iż to Fernand Rouleau był prawdziwym twórcą legionu. Historyk amator Eddy de Bruyne udowodnił, że Rouleau pierwszy zwrócił się do Militärverwaltung, proponując utworzenie Legionu Walońskiego, podczas gdy Degrelle bawił się z Abetzem w Paryżu. Degrelle stał za pozbyciem się Fernanda Rouleau w celu zwiększenia swojej władzy. 402 L. Degrelle, Front wschodni, 1941–1945. Wspomnienia, tłum. D. Tararako-Grzesiak,

Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert/Wydawnictwo „Przedsięwzięcie Galicja”, 2002, s. 15. 403 Ibidem, s. 7. 404 BA-MA, RH 24-4/54, IV Korpus Armii, dziennik wojenny, 20 grudnia 1941 roku. 405 Cyt. za: K.W. Estes, A European Anabasis – Western European Volunteers in the German Army and SS, 1940–1945, New York: Columbia University Press, 2007. 406 K.C. Berkhoff, The „Russian” Prisoners of War in Nazi-Ruled Ukraine as Victims of Genocidal Massacre, „Holocaust and Genocide Studies”, wiosna 2001, t. 15, nr 1, s. 1–32. 407 A. Tooze, The Wages of Destruction. The Making and Breaking of the Nazi Economy, New York: Viking Press 2007, s. 479 nn. 408 A. Sołżenicyn, Archipelag Gułag. 1918–1956, tłum. Jerzy Pomianowski, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2008, t. 1, s. 202. 409 K. Berkhoff, Harvest of Despair. Life and Death in the Ukraine under Nazi Rule, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2004, rozdział 4; Ch. Streit, Soviet Prisoners of War, w: Encyclopedia of the Holocaust, t. 3, 1990; S.P. Mackenzie, The Treatment of Soviet Prisoners of War, „Journal of Modern History” 1994, t. 66, nr 3. 410 „Misja Abla” omówiona jest w listach Wolframa Sieversa, szefa SS-Ahnenerbe, do Himmlera, 22 maja 1943 roku; J. Grohmann, Zu den anthropologischen Untersuchungen in russischen Gefangenen­lagerns, 1943; I. Heinemann, Rasse, Siedlung, deutsches Blut, Frankfurt am Main: Wallstein Verlag, 2003, s. 532 nn.; M. Kater, Das „Ahnenerbe” der SS: 1935–1945, Stuttgart: DVA, 1974, s. 208–211. 411 Prace Abla w diabelskich obozach niemieckich dla jeńców zainspirowały inne antropologiczne projekty SS. W 1942 roku w niepodpisanym liście ktoś proponował, żeby SS-Ahnenerbe zaczęła zbierać czaszki „żydobolszewickich komisarzy”. W kolejnym roku, za aprobatą Adolfa Eichmanna, do Auschwitz udał się dr Bruno Beger. Dokonał tam pomiarów grupy żydowskich i „azjatyckich” więźniów. SS przeniosła ich do obozu w pobliżu Strasburga, gdzie zostali zagazowani, a następnie rozczłonkowani. Ich szczątki trafiły na wydział anatomii Uniwersytetu w ­Strasburgu. 412 http://www.spiegel.de/spiegel/spiegelspecial/d-39863530.html (dostęp: 4.07.2012). 413 http://www.antisemitism.org.il/ (dostęp: 4.07.2012).

414 http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/estonia/3965268/Russians-prot est-at-Estonia-SS-calendar.html (dostęp: 4.07.2012). 415

http:///www.independent.co.uk/news/europe/estinoa-accused-of-antisemitism-after-memorial-is-e rected-to-ss-executioner-564715.html 416 Informacja opublikowana przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej (2004): „658. Batalion Wschodni pod dowództwem A. Rebanego przeprowadził operacje odwetowe przeciwko cywilom w pobliżu miasteczka Kingisepp i wsi Kerstowo (w rejonie Leningradu), dokonał brutalnych mordów i spalił całe wsie (Babino, Habałowo, Cigirinka etc.) w celu wzbudzenia grozy wśród partyzantów. Świadkowie i uczestnicy owych akcji odwetowych potwierdzają, że w listopadzie 1942 roku we wsi Cigirinka oddział A. Rebanego ujął pięciu lub sześciu radziec­kich partyzantów. W wyniku tej operacji wieś została doszczętnie spalona, a trzech jej mieszkańców straciło życie (RGBA. F. 451p. Op.5 D.149, L.144-145)”. 417 A. Ezergailis, The Holocaust in Latvia, 1941–1944. The Missing Centre, Riga: The Historical Institute in Latvia & United States Holocaust Memorial Museum, 1996, s. 194, 195. 418 R.B. Birn, Collaboration with Nazi Germany in Eastern Europe. The Case of the Estonian Security Police, „Contemporary European History” 2001, t. 10, nr 2, s. 182 nn. 419 Procesy zbrodniarzy wojennych, NMT, Green Series, t. 4. Sandberger odpierał zarzuty, twierdząc, że „wykonywał rozkazy”. 420 A. Weiss-Wendt, Murder without Hatred. Estonians and the Holocaust, Syracuse: University Press, 2010, s. XVII. 421 Ibidem, s. 342. 422 R.B. Birn, Collaboration with Nazi Germany in Eastern Europe, op. cit., s. 185. 423 Zob. E. Gurin-Loov, Suur häving. Eesti juutide katastroof 1941 (Holocaust of the Estonian Jews), Tallinn: Horisont, 1994. 424 The Einsatzgruppen Reports. Selections from the Dispatches of the Nazi Death Squad’s Campaign against the Jews in the Occupied Territories of the Soviet Union, July 1941–January 1943, red. Y. Arad i in., York: Holocaust Library, 1989, s. 347. 425 Pod rządami Niemców Omakaitse wzięła na cel wielu rozmaitych „wrogów Estonii”. Na jej liś­cie znaleźli się przedstawiciele wiejskiej podklasy społecznej parobków i robotników niewykwalifikowanych, którzy skorzystali na sowieckiej reformie rolnej i na bezpłatnym szkolnictwie. Oskarżano ich o wyznawanie poglądów socjalistycznych. Stali się oni, według powszechnej opinii, „hoch­mütig und frech” (aroganccy i snobistyczni). Oddziały Omakaitse rozstrzelały setki z nich. Celem ataków stali się także alkoholicy, osoby rozpowszechniające plotki i intryganci. Estońska policja aresztowała kobiety, które robiły pranie lub wykonywały inne prace domowe na rzecz sowieckich okupantów, i każdego, kogo słyszano mówiącego po rosyjsku. Kobiety, które miały rosyjskich chłopców, często zaciągano przed Strafprojektierungskommissionen, estońskie komisje powołane przez Niemców, i często skazywano na śmierć. Ruth Bettina Birn badała listy osób zakwalifikowanych do egzekucji,

znajdujące się w archiwach estońskiej Policji Bezpieczeństwa z czasów okupacji: zaleca się egzekucję drobnych złodziei „bezwartościowych dla społeczeństwa”; złodzieja alkoholika uznanego za „skazę na społeczeństwie”; prostytutki „całkowicie zbytecznej dla społeczności”; innej prostytutki, „której potomkowie z pewnością będą gorszymi istotami ludzkimi, podobnie jak ona szkodzącymi interesom społeczeństwa”. Sam Sandberger uważał, iż 35 procent ludzi aresztowanych przez jego estońskiego kolegę zostało później skazanych na śmierć. Społeczeństwo estońskie, zdominowane przez stare wielkopańskie rodziny, było konserwatywne i reakcyjne. W okresie okupacji niemieckiej pierwszymi ofiarami stali się Żydzi. Wiele setek innych Estończyków uznanych za „zbytecznych” albo „szkodliwych” podążyło w ślad za nimi na szubienice czy do komór gazowych. Sandberger, który pozostawał w tak dobrych stosunkach ze swoimi estońskimi kolegami, pochłonięty był wprowadzaniem rassepolitischen Grundsätzen (założeń polityki rasowej). Jego kolega Heinrich Bergmann, fanatyk narodowego socjalizmu, doradzał przeprowadzenie „niczym nie ograniczonej” akcji przeciwko estońskim Cyganom. W lutym 1942 roku Sandberger wydał swojej policji estońskiej rozkaz traktowania Romów „jakby byli Żydami”. Ową Zigeuneraktion zakończono przed nastaniem jesieni. W pierwszej jej fazie estońska policja aresztowała Cyganów, zamykała ich w obozach i kierowała na roboty. Do końca października wielu z nich stracono. 426 BA-MA, RH 19 III/492, Kant do Naczelnego Dowództwa, 12 sierpnia 1941 roku. 427 BA NS, 19/382, Berger do Rosenberga, 10 października 1941 r. 428 BA NS. 19/3522, Jost do Himmlera, 7 sierpnia 1942 roku (Estnische SS Legion). 429 BA NS, 19/3522, Berger do Rosenberga. 430 Dokument norymberski nr 3301, USMT IV, sprawa 11, Himmler, 13 stycznia 1943 roku. 431 NARA, T175, 140/2668141-355. 432 Der Dienstkalender Heinrich Himmlers. 1941–1942, Hamburg: Christians, 1999, s. 542–544. 433 P. Blood, Siepacze Hitlera. Oddziały specjalne SS do zwalczania partyzantki, tłum. S. Patlewicz, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2008, s. 123. 434 Po wojnie Valdmanis wyemigrował do Kanady, gdzie jego kariera zakończyła się dyshonorem, gdy został skazany za oszustwo. Zginął w wypadku na autostradzie w 1970 roku. 435 G.P. Bassler, Alfred Valdmanis and the Politics of Survival, Toronto: University of Toronto Press, 2000, s. 142 nn. 436 BA NS, 19, C.19.2.8, Germanische, fremdvolkische und sonstige nicht-deutsche (FW) Verbände: 1506; C.19.2.5. 437 Faksymile w: A. Silgailis, The Latvian Legion, San Jose: R. James Bender Publishing

1986, Załącznik 1. 438 Cyt. za: V. Lācis, The Latvian Legion. According to Independent Observers, Jumava 2006, s. 36. 439 G.P. Bassler, Alfred Valdmanis..., op. cit., s. 150. 440 A. Ezergailis, Nazi Soviet Disinformation about the Holocaust in Nazi-Occupied Latvia, Riga: Riga Occupation Museum, 2005, s. 60–61. 441 A. Silgailis, The Latvian Legion, op. cit., załącznik 5, s. 217. 442 Cyt. za: G.P. Bassler, Alfred Valdmanis..., op. cit., s. 151. 443 Ibidem, s. 153. 444 Zob. np. V. Lācis, The Latvian Legion, op. cit. 445 Relacja ta opiera się na informacjach zaczerpniętych z: R.B. Birn, Zaunkönig an Uhrmacher. Grosse Partisanenaktionen 1942/3 an Beispiel des „Unternehmens Winterzauber”, „Militärgesschichtli­che Zeitschrift” 2001, t. 60, s. 110 nn. 446 Ibidem, s. 99–118. 447 H. Himmler, Geheimreden 1933 bis 1945 und andere Ansprachen, red. B.F. Smith, A. Peterson, Berlin: Propyläen Verlag, 1974. 448 K. Sutton, The Massacre of the Jews of Lithuania, Jerusalem: Geffen Publishing House, 2008, s. 185 nn. 449 BA NS, 19/1446. Protokół rozmowy Himmlera z Hitlerem z 7 września 1943 roku. 450 Ekstremalna wersja tego sporu znajduje się w: M. Küntzel, Jihad and Jew-Hatred. Islamism, Nazism and the Roots of 9/11, New York: Telos Press Publishing, 2007. 451 NA UK, WO 208/3781, Investigation into the Last Days of Adolf Hitler. 452 Zob. A. Jorisch, Al-Manar. Hizbollah TV, „Middle East Quarterly”, zima 2004. 453 A. Julius, Trials of the Diaspora. A History of Anti-Semitism in England, Oxford: Oxford University Press 2010, s. 95 nn. 454 M. Küntzel, From Zeesen to Beirut National Socialism and Islamic antisemitism; S. Arsenian, Wartime Propaganda in the Middle East, „The Middle East Journal”, październik 1948, t. 2; R. Melka, The Axis and the Arab Middle East 1930–1945, University of Minnesota 1996; H. Tillmann, Deutschlands Araberpolitik im Zweiten Weltkrieg, Berlin 1965.

455 K. Gensicke, Der Mufti von Jerusalem. Amin el-Husseini, und die Nationalsozialisten, Frankfurt am Main – Bern – New York – Paris: Peter Lang, 1988, s. 121. 456 Przenikliwą i najbardziej aktualną analizę tego okresu oraz roli odegranej w nim przez wielkiego muftiego Jerozolimy znajdzie czytelnik w: E. Karsh, Palestine Betrayed, New Haven: Yale University Press 2010, rozdz. 1. 457 Istnieje obszerna literatura na temat Mandatu Brytyjskiego i wyłonienia się nacjonalizmu arabskiego. Zob. np.: J. Marlowe, The Seat of Pilate. An Account of the Palestine Mandate, London: Cresset Press, 1959; A.M. Hyamson, Palestine under the Mandate 1920–1948, London: ­Methuen, 1950; Y. Porath, The Emergence of the Palestinian-Arab National Movement, t. 1, 1918–1929, London: Frank Cass, 1974, oraz The Palestinian-Arab National Movement, t. 2, 1929–1939. From Riots to Rebellion, London: Frank Cass, 1977; B. Wasserstein, The British in Palestine. The Mandatory Government and the Arab-Jewish Conflict 1917–1929, London: Royal Historical Society, 1978; M. Cohen, The Origins and Evolution of the Arab-Zionist Conflict, University of California Press 1987; A.M. Lesch, Arab Politics in Palestine, 1917–1939, Ithaca: Cornell University Press 1979. 458 H. Cohen, The Anti Jewish Farhud in Baghdad 1941, „Middle Eastern Studies” 1966, nr 3, s. 2–17. 459 Zob. H.J. Döscher, Das Auswärtige Amt in Dritten Reich. Diplomatie im Schatten der Endlösung, Berlin 1987, s. 168. Cyt. za: J. Herf, Nazi Propoganda and the Arab World, New Haven – London 2010. 460 Szczegóły zaczerpnięte z: A. Speer, Inside the Third Reich. Memoirs, New York: Weidenfeld & Nicholson, 1970, s. 158 nn. 461 Cyt. za: K. Gensicke, Der Mufti von Jerusalem und die Nazionalsozialisten, Darmstadt: Wissen­schaftliche Buchgesellschaft, 1988, s. 124. Zob. też: DGFP, zestaw D, t. 12, „Zapis rozmowy między Führerem i wielkim muftim Jerozolimy, przeprowadzonej 28 listopada 1941 roku w obecności ministra spraw zagranicznych Rzeszy i ministra Grobby w Berlinie”, s. 881–885. 462 Zob. M. Küntzel, National Socialism and Anti-Semitism in the Arab World, w: „Jewish Political Studies Review”, wiosna 2005. 463 Cyt. za: M. Cüppers, K.M. Mallmann, Rede Mufti zur Eröffnung des Islamischen Zentralinstituts, v. 18.12.1942, PAAA, R 27327; zob. M. Küntzel, Von Zeesen bis Beirut. Nationalsozialismus und Antisemitismus in der arabischen Welt, w: Neuer Antisemitismus? Eine globale Debatte, red. D. Rabinovici, U. Speck, N. Sznaider, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 2004, s. 271–293. 464 Podczas debaty w Izbie Gmin z 2 lipca 1942 roku Churchill powiedział: „Niepowodzenia wojskowe z ostatnich dwóch tygodni w Cyrenajce i Egipcie całkowicie zmieniły sytuację nie tylko w tym teatrze działań, ale także w całym obszarze Morza Śródziemnego. Stoimy w tym momencie w obliczu recesji naszych nadziei i perspektyw

związanych z Bliskim Wschodem i basenem Morza Śródziemnego, jakiej nie doświadczyliśmy od czasu upadku Francji”. 465 Zob. M. Cüppers, K.M. Mallmann, Elimination of the Jewish National Home in Palestine. The Einsatzkommando of the Panzer Army Africa, 1942, „Yad Vashem Studies” 2007, t. 35 (w sieci pod adresem: http://www1.yadvashem.org/about_holocaust/studies/vol35/Mallmann-Cuppers2.pdf, dostęp: 4.07.2012). 466 BA-MA, RW 5/690, cyt. za: ibidem. 467 Cyt. za: ibidem, Niederschrift dess. v. 29.8.1942; ibidem, R 27325; zob. Kriegstagebuch Amt Ausland/Abwehr II v. 13.7.1942, BA-MA, RW 5/598. 468 Szczegóły zaczerpnięte z: R. Satloff, Among the Righteous. Lost Stories from the Holocaust’s Long Reach into Arab Lands, Cambridge, Massachusetts: Public Affairs, 2006, s. 44 nn. 469 BA B, NS 19/1775OKW/WFSt/Qu.IV an RFSS v. 8.12.1942; BA-MA, RH 2/600; Oberkommando Heeresgruppe (HGr) Afrika/Ic an OKH/Gen.St.d.H./Op.Abt. v. 19.4.1943, Ordensvorschlag HoSSPF Italien v. 25.2.1945, BAB, R 70 Italien/19. Przeżycia tunezyjskich Żydów dokumentują także: D. Carpi, Between Mussolini and Hitler. The Jews and the Italian Authorities in France and Tunisia, Hannover – London: Brandeis University Press, 1994, oraz R. Hilberg, The Destinations of the European Jews, New York: Harper & Row, 1961, s. 411–413. 470 Aufruf des Großmufti gegen die Todfeinde des Islams, Araber werden für ihre Freiheit an der Seite der Achse kämpfen, „Völkischer Beobachter”, z 20 marca 1943. 471 K. Gensicke, Der Mufti von Jerusalem..., op. cit., s. 134–139. 472 NARA T-77, rolka 895, i T-501, rolki 264, 268. Informacje na temat Legionu Chorwackiego znajdują się w: J. Tomasevich, War and Revolution in Jugoslavia 1941–1945. The Chetniks, Stanford, CA, London: Oxford University Press, 1975, s. 395. 473 NARA T-120, rolka 5793 oraz Hoover Institution, zbiór dot. Heinricha Himmlera, pudło 5. 474 E. Redžić, Muslimansko Autonomaštvo i 13. SS Divizija. Autonomija Bosne i Hercegovine i Hitlerov Treći Rajh, Sarajevo: Svetlostj, 1987, s. 178. 475 G. Stein, The Waffen-SS. Hitlers Elite Guard at War, 1939–1945, Ithaca: Cornell University Press, 1966, s. 179, 180. 476 NARA T-175, 94/2614801, zob. też F. Kersten, The Kersten Memoirs, 1940–1945, New York: Macmillan, 1957, s. 258 nn. 477 Hoover Institution, zbiór dot. Heinricha Himmlera, pudło 5, teczka 281. List

Vrančicia został przekazany Phlepsowi, który opatrzył go komentarzami i następnie przekazał Hansowi Jüttnerowi z Kwatery Głównej SS w Berlinie. 478 Cyt. za: K. Gensicke, Der Mufti von Jerusalem..., op. cit., relacja z podróży al-Husajniego znajduje się na s. 116–119. 479 NARA T-120, rolki 5782 i 5783. 480 NARA T-120, rolka 2908, E464782. 481 Hoover Institution Archives, zbiór dotyczący Himmlera, pudło 5, teczka 281. 482 Zob. J. Trigg, Hitler’s Jihadis. Muslim Volunteers of the SS (Hitler’s Legions), Briscombe Port: The History Press, 2012, s. 83. 483 Pamiętnik Ericha Brauna. Cyt. za: G. Lepre, Himmler’s Bosnian Division. The Waffen-SS Handschar Division 1943–1945, Atglen, PA: Schiffer Publishing Ldt, 1997, s. 41–42. 484 Raport dowódcy policji niemieckiej w Sarajewie dla dowództwa Einsatzgruppe E w Zagrzebiu z 15 lipca 1943 roku, National Archives Microcopy T-175, dokumenty Reichsführera SS i szefa niemieckiej policji, rolka 140, klatka 952; Glaise Horstenau, Die Erinnerungen, 254; list SS-Obergruppenführera Artura Phlepsa do Himmlera z 7 lipca 1943 roku, T-175/140/955; protokół spotkania Phlepsa z Himmlerem z 28 lipca 1943 roku, T-175/140/952; list Himmlera do Phlepsa z 6 sierpnia 1943 roku, T-175/140/949. 485 T-175 rolka 70: Dienstanweisung für Imame der 13. SS-Freiwilligen b.h. Geb. Div. (­Chorwacja). 486 „Rede des RFSS Heinrich Himmler vor den Führen der 13. SS-Frchw.B.h. Goerings-Division (Kroatien) im Führerheim Westlager, Truppenübungsplatz Neuhammer am 11. Januar, 1944”, BA NS19/4012, 6-16. 487 Zob. E. Serotta, Survival in Sarajevo. Jews, Bosnia and the Lessons of the Past, Vienna: Brandstätter, 1994. 488 NARA, T-175, rolka 70. 489 Handzar, Folge 7, 1943. Cyt. za: G. Lepre, Himmler’s Bosnian Division, op. cit., s. 77–79. 490 NARA, T-175, rolka 126. 491 Raport dotyczący buntu w Villefranche, z którym był uprzejmy zaznajomić mnie George ­Lepre. 492 Cyt. za: G. Lepre, Himmler’s Bosnian Division, op. cit., s. 101.

493 NARA, T-175, rolka 94. 494 NARA, T-175, rolka 94: Rede des Reichsführers auf der Tagung der RPA-Leiter, 28.1.44. 495 M.A. Hoare, Genocide and Resistance in Hitler’s Bosnia. The Partisans and the Chetnics, 1941–1943, Oxford: British Academy and Oxford University Press, 2006, s. 279, 280. 496 NARA T-175, rolka 70 i T-175 rolka 21, Berger do Himmlera, 26.01.44, Brandt do Bergera, 31.1.44, i Berger do Himmlera 18.02.44. 497 Wdzięczny jestem Jonathanowi Triggowi za opisy Bośni z pierwszej ręki. Zob. J. Trigg, Hitler’s Jihadis, op. cit., s. 110. 498 Ibidem, s. 93. 499 NARA T175, rolka 7013 SS-Division Kommandeur, Briefe No. 8, 25.02.44. 500 P. Broucek, Ein general im Zwielicht. Die Erinnerungen Edmund Glaises von Horstenau, Wien: Böhlau, 1988, s. 231. 501 Korespondencja osobista, G. Lepre, Himmler’s Bosnian Division, op. cit., 2002. 502 Hitler and His Generals. Military Conferences 1942–1945. From Stalingrad to Berlin, red. H. Heiber, D. Glantz, New York: Enigma Books, 2004. 503 Zob. np. S. McMeekin, The Berlin–Baghdad Express. The Ottoman Empire and Germany’s Bid for World Power, 1898–1918, London: Penguin Books, 2010, która powtarza dane liczbowe za biografią wielkiego muftiego autorstwa D.G. Dalina, Icon of Evil, London: Random House 2008. 504 R. Birn, Die höheren SSund Polizeiführer. Himmlers Vertreter im Reich und in den besetzten Gebieten, Düsseldorf: Droste, 1986, s. 360, 361. 505 Obecnie Huta Pieniacka znajduje się na Ukrainie. 506 http://www.ipn.gov.pl/portal/en/19/188/ (dostęp: 4.07.2012). 507 Archiwum Akt Nowych w Warszawie, sygn. 203/XV/14. Źródło: zapiski J. Hendy’ego. 508 A.B. Szczęśniak, W.Z. Szota, Droga do nikąd, Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej, 1973. 509 Zapiski J. Hendy’ego, wywiad z Mieczysławem Biernackim z 2004 roku, cytowany za zgodą.

510 Pisownia „Reinhardt”, a nie „Reinhard” wskazuje na inną możliwość. Nazwa planu mogła nawiązywać do osoby Fritza Reinhardta, niemieckiego sekretarza stanu do spraw finansów. 511 Jestem wdzięczny Julianowi Hendy’emu, który był uprzejmy podzielić się materiałami ze swoich badań, przywoływanymi dotąd jako: niepublikowany rękopis J. Hendy’ego, 2003. Zob. też: M. Hanusiak, Lest We Forget, New York, wyd. 2, maj 1975, oraz tegoż Ukrainischer Nationalismus. Theorie und Praxis, Wien: Globus Verlag, 1979, obie pozycje cytowane przez Hendy’ego. 512 Trawniki ID, teczka 3191, zdjęcie S.M. Fostuna w: AUFGGB, Almanac 2 1964–1980, London 1980, s. 14. Cyt. za: niepublikowany rękopis J. Hendy’ego, 2003. 513 Cyt. za: P.R. Black, Die Trawniki Männer und die „Aktion Reinhardt”, w: „Aktion Reinhardt”. Der Völkermord an den Juden im Generalgouvernement, red. B. Musiał, Osnabrück: Fibre, 2004. 514 http://caselaw.findlaw.com/us-1st-circuit/1531166.html 515 Amerykański Sąd Okręgu Południowej Florydy, sprawa 77-2668-Civ NRC, 25 lipca 1978 roku, USA przeciwko Fedorowi Fedorence. 516 Documents on the Holocaust. Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland and the Soviet Union, red. Y. Arad, I. Gutman, A. Margaliot, Jerusalem: Yad Va­shem, 1987, s. 197. 517 W. Scheffler, H. Grabitz, Der Ghetto-Aufstand Warschau 1943 – aus der Sicht der Täter und Opfer in Aussagen vor deutschen Gerichten, München: Goldmann 1993, s. 131, 396; fn. 23. 518 Zob. akta osobowe osób przyjętych do Trawnik 13 lutego 1943 roku, cytowane przez Hendy’ego, 2003: Myron Samyliuk z dystryktu tłumackiego, nr ewid. w Trawnikach 3198; Peter Samiliuk z dystryktu tłumackiego, nr ewid. w Trawnikach 3200; Wasyl Hudyma z dystryktu tłumackiego, nr ewid. w Trawnikach 3202; Iwan Merenda z dystryktu tłumackiego, nr ewid. w Trawnikach 3227; Dmytro Drysliuk z dystryktu kołomyjskiego, nr ewid. w Trawnikach 3245; Jurko Budnycyj z dystryktu kołomyjskiego, nr ewid. w Trawnikach 3263; Wasyl Bojczuk z dystryktu tłumackiego, nr ewid. w Trawnikach 3293 – wg dokumentów OSI. Z powyższego wynika, że tego dnia do Trawnik zostało przyjętych ponad 100 rekrutów. W owym czasie Niemcy zma­gali się ze znacznym niedoborem strażników. 519 W. Scheffler, H. Grabitz, Der Ghettoaufstand Warschau 1943..., op. cit., s. 194 nn. 520 BA R58/1005: Spotkanie z 10 czerwca 1943 roku. Jestem wdzięczny Rayowi Brandonowi za wskazanie tego dokumentu. 521 C. Merridale, Wojna Iwana, tłum. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2007, s. 206.

522 A. Beevor, Stalingrad, tłum. M. Bielewicz, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2010, s. 447. 523 Zob. np. „Meldung 51a”, grudzień 1942, NARA, T-175, 81/260/1524. 524 Zob. M. Cooper, The Phantom War. The German Struggle against Soviet Partisans, London: Macdonald and Janes, 1979, s. 78, 79. 525 Zob. np. M. Logusz, Galicia Division. The Waffen-SS 14th Grenadier Division 1943–1945, Atglen, PA: Schiffer Military History, 1997, rozdz. 5. 526 BA NA A3343-SSO-213B. Wächter, Personalakt. Inne szczegóły dotyczące jego kariery zob. D. Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941–1944. Ogranisation und Durch­führung eines staatlichen Massenverbrechens, München: Oldenbourg, 1996. 527 ZStL, 208 AR 797/66. 528 C. Malaparte, Kaputt, tłum. B. Sieroszewska, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik 1962, s. 107 nn oraz 156 nn. 529 Według badacza Robina O’Neila: „Najważniejsi decydenci w hierarchii nazistowskiej, którzy nawoływali do całkowitej zagłady Żydów poprzez gazowanie, zaczęli wysuwać się na pierwszy plan. Wśród największych zwolenników gazowania z Generalnego Gubernatorstwa byli: dr Wilhelm Dolpheid, SS-Obersturmbannführer, dr Ludwig Losacker, SS-Obersturmbannführer Helmut Tanzmann, SS-Gruppenführer i gubernator Otto Wächter”. http://www.jewishgen.org/Yizkor/belzec1/bel050.html 530 Szczegółowy opis konfliktu wewnętrznego między wysoko postawionymi ludźmi Hitlera zob. D. Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941–1944, op. cit. 531 NARA, T175/70/2586239-60. 532 Cyt. za: M. Melnyk, To Battle. The Formation and History of the 14th Galician Waffen-SS Division, Solihull: Helion and Company, 2002, s. 12. 533 Tgb. N. 104/43g.28/4.1943. 534 Feldkommandostelle 28/03/1943, Tgb. Nr 47/82/43 Rf/Bn. HFD, H/10/6. 535 Berger, 6/05/1943, cdSSHA/BE/Dr/VS-Tgb.Nr2239/43g. HFD, H/10/12. 536 Zob. J. Thorwald, The Illusion. Soviet Soldiers in Hitler’s Armies, New York 1975, s. 135 nn. 537 Protokół znajduje się w HFD, H/10/14.

538 Szczegóły znajdują się w: D. Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien, op. cit., s. 182 nn, 280 nn. 539 Zastrzeżenie jest tu na miejscu. W lipcu 1942 roku SS utworzyła dwie ukraińskie jednostki ­Policji Pomocniczej – 102. i 110. Po ukończeniu przez nie szkolenia skierowano je do służby na Białorusi. Dwa lata później SS przekształciła obie jednostki w bataliony Schuma, które następnie wchłonęła 30. Dywizja Grenadierów Waffen SS (Weissruthenische nr 2). Po lądowaniu aliantów w Normandii Niemcy postanowili wykorzystać owe pozlepiane z niedobitków dywizje do walki z francuskimi maquis (nazywanymi teraz Forces Françaises de l’Intérieur – FFI), w Vosges, w rejonie Bramy Burgundzkiej. Ten kompletnie niespodziewany obrót wydarzeń zaniepokoił Ukraińców, którzy oczekiwali, iż będą walczyć z Armią Czerwoną. W sierpniu 1944 roku Ukraińcy zastrzelili swoich niemieckich dowódców i przyłączyli się do FFI. Po wojnie niektórzy z nich zostali deportowani do Związku Radzieckiego. Inni wstąpili do francuskiej Legii Cudzoziemskiej i walczyli w Indochinach i Afryce Północnej. Zob. R. Sorebey, Forum for the Study of the UPA, 2005. 540 Tgb. N103g.28/4/1943. 541 Cyt. za: M. Melnyk, To Battle, op. cit., s. 26. 542 HFD, H/10/26, 10 maja 1943. 543 Berger do Himmlera, 3 lipca 1943, HFD, H/10/34. 544 Cyt. za: M. Melnyk, To Battle, op. cit., s. 30. 545 M. Cüppers, Wegbereiter der Shoah. Die Waffen-SS, der Kommandostab Reichsführer-SS und die Judenvernichtung 1939–1945, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2005, s. 420. 546 R. Brandon, korespondencja osobista. 547 Cyt. za: M. Housden, Hans Frank. Lebensraum and the Holocaust, London: Palgrave, 2003, s. 206 nn. 548 Z. Weigler, Two Polish Villages Razed for Extending Help to Jews and Partisans, „Yad Vashem Bulletin” 1957, nr 1, s. 19, 20. 549 Opis formowania i historia dywizji SS z perspektywy partyzanta zob. np. M. Logusz, Galicia Division. The Waffen-SS 14th Grenadier Division 1943–1945, Atglen, PA: Schiffer Military History, 1997, s. 492 nn. 550 Protokoły posiedzeń Rady Wojskowej „Galizien” znajdują się w: Brotherhood of Veterans, Toronto 1993, s. 90–95. 551 W języku polskim zob. S. Wroński, M. Zwolakowa, Polacy – Żydzi, 1939–1945,

Warszawa: Książka i Wiedza, 1971; i w języku angielskim: T. Piotrowski, Poland’s Holocaust. Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide in the Second Republic, 1918–1947, New York: MacFarland, 1998, s. 229 nn. 552 NARA, RG 242, slajdy 0689-1843. Cyt. za: P. Blood, Siepacze Hitlera. Oddziały specjalne SS do zwalczania partyzantki, tłum. S. Patlewicz, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2008, s. 154. 553 Zob. J. Förster, Die Sicherung des „Lebensraumes”, Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt, 1987 s. 1240. 554 Melnyk umieścił pełny tekst przemówienia Himmlera w Załączniku VIII do swojej książki To Battle, op. cit. 555 Nazism 1919–1945, t. 3, Foreign Policy, War and Racial Extermination, red. J. Noakes, G. Pridham, Exeter: University of Exeter Press, 1998, s. 996. 556 R.J. Evans, The Third Reich at War, London: Allen Lane, 2008, s. 618 nn. 557 Zob. F. Kersten, The Kersten Memoirs, 1940–1945, New York: Macmillan, 1957. 558 P. Longerich, Heinrich Himmler. Biographie, München 2008, s. 728. 559 Nazism 1919–1945, op. cit., s. 996. 560 Opis Powstania Warszawskiego na podstawie N. Davies, Powstanie ’44, tłum. E. Tabakowska, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2004; J. Ciechanowski, Powstanie Warszawskie, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2009; oraz J. Hanson, The Civilian Population and the Warsaw Uprising of 1944, Cambridge: Cambridge University Press, 1982. Jestem wdzięczny pracownikom Muzeum Powstania Warszawskiego za okazaną mi w Warszawie pomoc. 561 S. Piotrowski, Dziennik Hansa Franka, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1956, s. 310. 562 I. Kershaw, Hitler. 1936–1945. Nemezis, tłum. P. Bandel, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2010, s. 313. 563 Tak w literaturze niemieckiej określa się bitwę pod Grunwaldem z 1410 roku – przyp. tłum. 564 Himmler prawdopodobnie nie wliczył mniejszości narodowych – przyp. red. 565 Szczegóły te znajdują się w aktach Bacha-Zelewskiego w Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltung Ludwigsburg:

Wehrmachtkommandatur Warschau

Korpsgruppe von dem Bach Kampfgruppe Reinefarth Waffen-SS: SS-Pz.Gren.Ausb.u.Ers.Btl (SS-Kampfgruppe) SS-Kav.Ausb.u.Ers.Abt.8 SS-Flak-Abt.5 SS-Sonder-Rgt. Dirlewanger Polizei (17) Inc, Schutzmannschaftsbataillon Kos. Batl.209. Wesiruth. Btl. 13 (Sipo) Kampfgruppe Korpsgruppe BZ: 29. Waffen-SS (RONA) SS-Brigade Dirlewanger Kampfgruppe Reinefarth Inf.Btl. I/III Aserbeidschan II Btl. Bergmann Aserbeidschan Kosaken-Regt. 3 IV. Kosaken-Sicherungs-Rgt. 57 Kosaken-Abt. 69 Kosaken-Abt. 572 566 ZStL: BA 162/19784, przesłuchanie Bacha-Zelewskiego. 567 NARA, RG 242, T175/R 109/2632683-85. 568 NARA RG 153, przesłuchanie dr. Wilhelma Gustava Schüppego, kwiecień 1945. Cyt. za: R. Breit­man, The Architect of Genocide. Himmler and the Final Solution, New York: Knopf, 1991. 569 Ręcznie pisany życiorys Gerharda von Mendego dostępny jest na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie: UAHUB, M138 Bd.1, 16/11/1939. Jego córka wyszła za mąż za norweskiego ochotnika SS Bjorna Østringa, z którym przeprowadziłem wywiad w Oslo, a jego syn nadal mieszka w Berlinie. 570 Zob. I. Johnson, A Mosque in Munich. Nazis, CIA and the Rise of the Muslim Brotherhood in the West, New York 2010, s. 19–21. 571 M. Hauner, India in Axis Strategy. Germany, Japan and Indian Nationalists in the Second World War, Stuttgart: Klett-Cotta, 1981, rozdział 2. 572 NARA RG 238, M-1019/R 33/222, przesłuchanie księcia Weli Kajum-chana, 27 lutego 1947 roku.

573 D. Littlejohn, Foreign Legions of the Third Reich, San Jose: R. Bender Publishing, 1987. 574 Hitler and His Generals. Military Conference 1942–1945, red. H. Heiber, D. Glantz, New York: Enigma Books, 2002, s. 73. 575 O. Bräutigam, So hat es sich zugetragen, Würzburg: Verlag Holzner, 1968. 576 I. Johnson, A Mosque in Munich, op. cit., s. 26, 27. 577 M. Roseman, The Wannsee Conference and the Final Solution. A Reconsideration, Metropolitan Books 2002, s. 89. 578 Gerhard von Mende i inni twierdzili, że Niemcy oszczędzili Żydów z gór północnego Kaukazu. Nowe badania przeprowadzone przez Kirila Fefermana pokazują, że Żydzi kaukascy również byli zabijani. Kilka wspólnot Bergjuden uniknęło tego losu, albowiem niemieccy eksperci rasowi byli podzieleni w kwestii tożsamości etnicznej tych tajemniczych ludów. Niektórzy uważali, że są oni wywodzącymi się od Irańczyków Tatami. K. Feferman, Nazi Germany and the Mountain Jews. Was There a Policy?, „Holocaust and Genocide Studies”, wiosna 2007, nr 1, s. 96–114. 579 Procesy zbrodniarzy wojennych przed Trybunałem Wojskowym w Norymberdze na podstawie zarządzenia Rady Kontroli (Control Council Law no. 10) (Washington DC) Dokument nr 1818: Leibbrandt i Berger: „Porozumienie między Reichsführerem SS i szefem Policji Niemiec­kiej a ministrem Rzeszy do spraw okupowanych terytoriów wschodnich”, 15 marca 1943 roku. 580 Zob. P. Klein, Curt von Gottberg, w: Karrieren der Gewalt. NS Täterbiographien, red. K. Mallmann, G. Paul, Darmstadt Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2004. 581 Cyt. za: F.L. MacLean, The Cruel Hunters. SS-Sonderkommando Dirlewanger, Schiffer Publishing 1998, s. 182 nn. 582 Zob. T. Schulte, The German Army and Nazi Policies in Occupied Russia, Oxford – New York – Munich: Berg, 1988, s. 172 nn. 583 Ibidem, s. 175. 584 H. Teske, Die silbernen Spiegel. Generalstabsdienst unter der Lupe, Heidelberg: K. Vowinckel, 1952. 585 Więcej szczegółów można znaleźć w: L. Rein, Untermenschen in SS Uniforms. 30th Waffen-Grenadier-Division of Waffen SS, „The Journal of Slavic Military Studies” 2007, t. 20, nr 2, s. 329–345. 586 J. Erickson, The Road to Berlin. Stalin’s War with Germany, t. 2, London: Weidenfeld and Nicolson, 1983, s. 272, 273.

587 Ibidem, s. 329. 588 Nazism 1919–1945, op. cit., s. 952. 589 Opisywane w: N. Davies, Powstanie ’44, op. cit.; zob. też P. Blood, Siepacze Hitlera. Oddziały specjalne SS do zwalczania partyzantki, tłum. S. Patlewicz, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2008, i J. Hanson, The Civilian Population and the Warsaw Uprising of 1944, op. cit. 590 Pretekstem mógł być incydent, podczas którego żołnierze RONA zgwałcili i zabili dwie Niemki z organizacji Kraft durch Freude („Siła przez radość”). 591 Wywiad autora, listopad 2007. 592 Hitler and his Generals. Military Conferences 1942–1945, red. H. Heiber, D. Glantz, London 2002, s. 711–714. 593 P. Longerich, Heinrich Himmler. Biographie, München: Seidler Verlag, 2008, s. 654 nn. 594 De la Mazière udzielił wywiadu Marcelowi Ophulsowi na potrzeby jego filmu dokumentalnego o okupowanej Francji, zatytułowanego Le Chagrin et la Pitié (1996), a także opublikował swoje wspomnienia w książce Marzyciel w hełmie. Francuz w Waffen SS, tłum. T. Czekaj, J. Rutkiewicz, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005. Jest również autorem Le Rêveur Blessé, Paris: de Fallois, 2003. Jego zła sława przesłania znaczenie tej książki. 595 Zob. S. Zuccotti, The Holocaust, the French and the Jews, New York: Basic Books, 1993, s. 13 nn. 596 Cyt. za: E. Weber, Action Française, Palo Alto: Stanford University Press, 1962, s. 199. 597 Ch. de la Mazière, Marzyciel w hełmie, op. cit., s. 28. 598 Ibidem, s. 45. 599 Le Pays Réel, 30 lipca 1943. Cyt. za: M. Conway, Collaboration in Belgium. Leon Degrelle and the Rexist Movement 1940–1944, Newhaven – London: Yale University Press, 1993, s. 342. 600 K.-J. Müller, The Brutalisation of Warfare, Nazi Crimes and the Wehrmacht, w: Barbarossa. The Axis and the Allies, red. J. Erickson, D. Dilks, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1994, s. 135. 601 E. de Bruyne, M. Rikmenspoel, For Rex and for Belgium. Léon Degrelle and the Walloon Political and Military Collaboration 1940–1945, London: Helion and Company, 2004,

s. 120 nn. 602 M. Conway, Collaboration in Belgium, op. cit., s. 261. 603 L. Degrelle, Front wschodni, 1941–1945. Wspomnienia, tłum. D. Tararako-Grzesiak, Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert/Wydawnictwo „Przedsięwzięcie Galicja”, 2002, s. 209. 604 Ibidem, s. 214. 605 Ibidem, s. 227. 606 Ibidem, s. 234 607 Cyt. za: M. Conway, Collaboration in Belgium, op. cit., s. 249. 608 Jak się okazało, nowe okręty podwodne, dostarczone w czerwcu 1944 roku, od razu zaczęły sprawiać poważne problemy. Były niemal bezużyteczne bez floty samolotów rozpoznawczych. Produkcja owych maszyn, ju 290, została tego lata wstrzymana po tym, jak w wyniku nalotów alianckich uległy zniszczeniu produkujące je zakłady. Zob. R.J. Evans, The Third Reich at War. How the Nazis Led Germany from Conquest to Disaster, London: Allen Lane, 2008, s. 672. 609 Zob. V. Lumans, Latvia in World War II, New York: Fordham University Press, 2006, s. 353 nn. 610 M. Melnyk, To Battle. The Formation and History of the 14th Galician Waffen-SS Division, Solihull: Helion & Company, 2002, s. 162. 611 Raport Langego. Cyt. za: ibidem, s. 174. 612 BA, NS 19/323. 613 Jestem wdzięczny panu Hendy’emu za pozwolenie na wykorzystanie notatek z przeprowadzonych przez niego szczegółowych badań nad wydarzeniami na Słowacji. Wszystkie cytaty pochodzą z przywoływanych już „dokumentów Hendy’ego”, zob. przyp. 7 do rozdz. 12. 614 Wieczorne raporty sytuacyjne niemieckiego dowódcy na Słowacji (Abendmeldungen des ­Deutschen Befehlshabers Slowakei), Czeskie Archiwa Państwowe, Praga, Fond 110, s. 117–212. Cyt. w dokumentach Hendy’ego. 615 Wywiad przeprowadzony przez Hendy’ego z dr. Janem Stanislavem, dyrektorem Muzeum Słowackiego Powstania Narodowego, Bańska Bystrzyca, 4 grudnia 1998 roku. 616 Cyt. za: W.D. Heike, Sie wollten die Freiheit. Die Geschichte der Ukrainischen Division 1943–1945, Dorheim: Podzum Verlag, 1973, s. 200.

617 Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, tłum. M. Antosiewicz i in., Warszawa: Prószyński i S-ka, 2010, s. 723, 724. 618 BA-KO, NS 19/544. 619 Cyt. za: R.J. Evans, The Third Reich at War, op. cit., s. 680. 620 Rozmowa, 2006. 621 Historia jednostki SS „Charlemagne” opisana jest w: J. Trigg, Hitler’s Gauls. The History of the 33rd Waffen-SS Division Charlemagne, Stroud: Spellmount, 2006; R. Forbes, For Europe. The French Volunteers of the Waffen-SS, Solihull: Helion and Company, 2006; J. Mabire, La Division Charle­magne. Les Combats des Français en Pomeranie, Paris: Fayard, 1974, oraz w niepublikowanych rękopisach R. Soulata. Chciałbym podziękować za pomoc R. Soulatowi. Ściśle mówiąc, 33. Dywizja Grenadierów Waffen SS „Charlemagne” nie brała udziału w walkach w Berlinie w kwietniu 1945 roku. W walkach tych uczestniczył batalion szturmowy SS składający się z francuskich ochotników, którzy przeżyli radziecki atak na Pomorzu i nie zdecydowali się na zwolnienie ich z przysięgi wierności. 622 Cyt. za: R. Forbes, For Europe, op. cit., s. 354. 623 Ibidem, s. 383. 624 Nazywanego również Overkommando Oberrhein. 625 H. Guderian, Panzer Leader, New York: Dutton, 1952, s. 412. 626 Wydział Historyczny Armii Stanów Zjednoczonych, Europa, 20 czerwca 1959 roku: D-408 osobiste zapiski oficera operacyjnego pułkownika Hansa Georga Eismanna, s. 280; 1955. Zob. też Under Himmler’s Command. The Personal Recollections of Oberst Hans-Georg Eismann, Operations Officer, Army Group Vistula, Eastern Front 1945, Solihull: Helion and Company, 2010. 627 J. Erickson, The Road to Berlin, London: Caccell, 1983, s. 559. 628 Udział Bernadottego w negocjacjach nadal jest przedmiotem kontrowersji; później został zamordowany przez syjonistyczną Bandę Sterna. Więcej szczegółów w: S. Persson, Folke Bernadotte and the White Buses, „Journal of Holocaust Education” 2000, t. 9, nr 2–3, s. 237–268; Bystanders to the Holocaust. A Re-evaluation, red. D. Cesarani, P.A. Levine, New York: Routledge 2002; A. Ilan, Bernadotte in Palestine, 1948. A Study in Contemporary Humanitarian Knight-Errantry, Basingstoke: Macmillan 1989, s. 37. 629 J. Goebbels, Final Entries, 1945. The Diaries of Joseph Goebbels, red. H. Trevor-Roper, Barnsley: Pen & Sword Military, 2007, s. 162. 630 Ch. Bellamy, Wojna absolutna, op. cit., s. 751 nn.

631 E. de Bruyne, M. Rikmenspoel, For Rex and for Belgium, op. cit., s. 170 nn. 632 R. Forbes, For Europe, op. cit., s. 402. 633 I. Kershaw, Hitler. 1936–1945. Nemezis, tłum. P. Bandel, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2010, s. 392. 634 Zob. Hitlers Briefe und Notizen. Sein Weltbild in handschriftlichen Dokumenten, red. W. Maser, Graz: Stocker, 2002, s. 360, 361. 635 R. Forbes, For Europe, op. cit., s. 450. 636 Cyt. za: ibidem, s. 456. 637 Wywiad autora, op. cit. 638 L. Degrelle, Front wschodni, 1941–1945. Wspomnienia, tłum. D. Tararako-Grzesiak, Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert/Wydawnictwo „Przedsięwzięcie Galicja”, 2002, s. 357. 639 Ibidem, s. 358. 640 F. Kersten, The Kersten Memoirs, 1940–1945, New York: Macmillan, 1957, s. 292. 641 Brytyjskie Archiwum Narodowe: ADM 1/30080. Okoliczności towarzyszące powrotowi al-Husajniego na Środkowy Wschód pozostają niejasne. Saudyjczycy mogli wywierać nacisk na Francuzów, aby wypuścili swojego gościa, i mogli zapewnić mu transport lotniczy na pewnym etapie podróży. Tak czy inaczej, mufti wrócił. 642 Raport Biura Służb Strategicznych. Cyt. za: J. Herf, Nazi Propaganda for the Arab World, New Haven – London: Yale University Press, 2010, s. 243, 244. 643 Ibidem, s. 234. 644 Brytyjskie Archiwum Narodowe: CO 537/1317. 645 Prawdziwe imię i nazwisko Arafata brzmi: Muhammad Abd al-Rauf Arafat al-Kudwa al-Hussajni; jego klan był daleko spokrewniony z wielkim muftim. 646 Zob. R. Nettler, Past Trials and Present Tribulations. A Muslim Fundamentalist’s View of the Jews, Oxford: Oxford University Press, 1987, s. 72–89. Cyt. za: J. Herf, Nazi Propaganda..., op. cit., s. 309. 647 Zob. The Unknown Black Book. The Holocaust in the German Occupied Soviet Territories, red. I. Alt­man, J. Rubenstein, Bloomington: Indiana University Press 2009, s. xix

nn. 648 Zob. R. Florian, Resurging anti-semitism in Romania, „Society”, t. 35, nr 1, listopad 1997; http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:NPtGFyDg_PoJ:www.antisemitism.ro/u ploads/251/2003-report-on-anti-semitism-in-romania-eng.pdf+modern+romania+anti-semitism& cd=10&hl=de&ct=clnk&gl=de. 649 T. Judt, Powojnie. Historia Europy od roku 1945, tłum. R. Bartołd, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2008, s. 60. 650 H. Earl, The Nurnberg SS-Einsatzgruppen Trial, 1945–1958, Cambridge: Cambridge University Press, 2009, s. 25 nn. 651 Cyt. za: C. Bower, Blind Eye to Murder. Britain, America and the Purging of Nazi Germans – A Pledge Betrayed, London 1995. 652 Główne źródła: H. Margolian, Unauthorized Entry. The Truth about Nazi War Criminals in Canada, 1946–1956, Toronto: University of Toronto Press, 2000, s. 131 nn; D. Cesarani, Justice Delayed. How Britain became a Refuge for Nazi War Criminals, London: Mandarin, 1992 s. 74 nn. 653 D. Cesarani, Justice Delayed, op. cit., s. 79–81. 654 C. Bower, wywiad dla BBC „Newsnight”, 11 grudnia 1989. 655 NA UK, FO371/66605. 656 C. Bower, Blind Eye to Murder. op. cit., s. 258 nn. 657 UK NA, FO 371/65754.

Załącznik 1 Mapy 1.

Niemiecki podział polityczny Europy Wschodniej i okupowanych terenów Związku Radzieckiego w następstwie Inwazji z 1941. Marionetkowe władze w każdym nowym regionie administracyjnym pomagały w werbunku zagranicznych oddziałów policji i Waffen SS. 2. PRZEŚLADOWANIA NA ZIEMIACH POLSKICH I W EUROPIE WSCHODNIEJ W LATACH 1942-1945

3. LUDNOŚĆ ŻYDOWSKA EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ ZGŁADZONA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ

W ślad za niemieckimi grupami armii do Europy Wschodniej i Związku Radzieckiego wkroczyły Einsatzgruppen SD (mapka 2.). Wzdłuż trasy każdej z nich Niemcy werbowali miejscowych kolaborantów, którzy tworzyli oddziały policji pomocniczej. Pomagały one w dokonywaniu masowych mordów, co odzwierciedlają dane procentowe na temat liczby Żydów, którzy padli ofiarą ludobójstwa (mapka 3.).

Dane szacunkowe w oparciu o: Henn Landemer, Les Watten SS, Paris 1974, s. 367.

Załącznik 2 Cudzoziemskie dywizje utworzone przez III Rzeszę KRAJE ARABSKIE Deutsche-Arabische Bataillon Nr. 845 Deutsche-Arabische Lehr Abteilung ALBANIA 21. Waffen-Gebirgs-Division der SS Skanderbeg (albanische Nr. 1) BELGIA 27. SS-Freiwilligen-Grenadier-Division Langemarck (flämische Nr. 1) 28. SS-Freiwilligen-Grenadier-Division Wallonien SS-Freiwilligen Legion Flandern SS-Freiwilligen-Standarte Nordwest SS-Freiwilligen-Sturmbrigade Langemarck 6. SS-Freiwilligen-Sturmbrigade Langemarck 5. SS-Freiwilligen-Sturmbrigade Wallonien SS-Freiwilligen-Verband Flandern SS-Strumbrigade Wallonien Wallonisches-Infanterie Bataillon 373 BUŁGARIA Waffen-Grenadier Regiment der SS (bulgarisches Nr. 1) CHORWACJA 17. Chorwacki Dywizjon Lotniczy 369. (Kroatische) Infanterie-Division 373. (Kroatische) Infanterie-Division 392. (Kroatische) Infanterie-Division Chorwackie Siły Powietrzne Skrzydło Szkoleniowe Chorwackich Sił Powietrznych Chorwackie Legiony Obrony Przeciwlotniczej Legion Chorwacki Chorwacki Legion Morski Polizei-Freiwilligen-Regiment 1 Kroatien Polizei-Freiwilligen-Regiment 2 Kroatien Polizei-Freiwilligen-Regiment 3 Kroatien Polizei-Freiwilligen-Regiment 4 Kroatien Polizei-Freiwilligen-Regiment 5 Kroatien Polizei-Freiwilligen-Regiment Kroatien – zob. Polizei-Freiwilligen-Regiment 1 Kroatien 13. Waffen-Gebirgs-Division der SS Handschar (kroatische Nr. 1) 23. Waffen-Gebirgs-Division der SS Kama (kroatische Nr. 2) DANIA

Duńscy ochotnicy w Waffen SS Frikorps Danmark ESTONIA Estnische Grenzschutz Ersatz Regiment Estnische Grenzschutz Regiment 1 (Polizei) Estnische Grenzschutz Regiment 2 (Polizei) Estnische Grenzschutz Regiment 3 (Polizei) Estnische Grenzschutz Regiment 4 (Polizei) Estnische Grenzschutz Regiment 5 (Polizei) Estnische Grenzschutz Regiment 6 (Polizei) Estnische SS-Freiwilligen-Brigade 3. Estnische SS-Freiwilligen-Brigade Estnische SS-Legion 20. Waffen-Grenadier-Division der SS (estnische Nr. 1) FINLANDIA Finnisches Freiwilligen-Bataillon der Waffen SS FRANCJA Oddziały francuskie biorące udział w II wojnie światowej Francuskie jednostki ochotnicze i kolaboracyjne Französische SS-Freiwilligen-Grenadier-Regiment Französische SS-Freiwilligen-Sturmbrigade Légion des Volontaires Français (LVF) Légion Tricolore – zob. Légion des Volontaires Français Waffen-Grenadier-Brigade der SS „Charlemagne” (französische Nr. 1) 33. Waffen-Grenadier-Division der SS „Charlemagne” (französische Nr. 1) WĘGRY 22. SS-Freiwilligen-Kavallerie-Division Maria Theresa 1. Ungarische-SS-Schi-Bataillon 1. Ungarische SS-Sturmjäger Regiment 25. Waffen-Grenadier-Division der SS Hunyadi (ungarische Nr. 1) 26. Waffen-Grenadier-Division der SS Hungaria (ungarische Nr. 2) 33. Waffen-Kavallerie-Division der SS (ungarische Nr. 3) Waffen-Schi Bataillon der SS 25 Waffen-Schi Bataillon der SS 26 INDIE Indische Freiwilligen Legion der Waffen SS Infanterie-Regiment 950 (indische) (Legion Freies Indien) IRLANDIA Irlandzcy ochotnicy w Waffen SS WŁOCHY

Italienische-Freiwilligen-Legion Karstwehr-Bataillon Karstwehr-Kompanie 1. Sturm-Brigade Italienische Freiwilligen-Legion Waffen-Gebirgs-(Karstjäger) Brigade der SS 24. Waffen-Gebirgs-(Karstjäger) Division der SS Waffen-Grenadier-Brigade der SS (italienische Nr. 1) 29. Waffen-Grenadier-Division der SS (italienische Nr. 1) ŁOTWA Lettische Freiwilligen Polizei Regiment – zob. Lettische Freiwilligen Polizei Regiment 1 Riga Lettische Freiwilligen Polizei Regiment 1 Riga Lettische Freiwilligen Polizei Regiment 2 Lettische Freiwilligen Polizei Regiment 3 Lettische Grenzschutz Regiment 1 (Polizei) Lettische Grenzschutz Regiment 2 (Polizei) Lettische Grenzschutz Regiment 3 (Polizei) Lettische Grenzschutz Regiment 4 (Polizei) Lettische Grenzschutz Regiment 5 (Polizei) Lettische Grenzschutz Regiment 6 (Polizei) Lettische SS-Freiwilligen-Brigade 2. Lettische SS-Freiwilligen-Brigade Lettische SS-Freiwilligen Legion 15. Waffen-Grenadier-Division der SS (lettische Nr. 1) 19. Waffen-Grenadier-Division der SS (lettische Nr. 2) LITWA Litauische Polizei Regiment 1 HOLANDIA Landstorm Nederland – zob. SS-Grenadier-Regiment 1 Landstorm Nederland SS-Freiwilligen-Grenadier-Brigade Landstorm Nederland SS-Freiwilligen-Legion Niederlande SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Brigade Nederland 4. SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Brigade Nederland 34. SS-Freiwilligen-Grenadier-Division Landstorm Nederland 23. SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division Nederland (niederlandische Nr. 1) SS-Freiwilligen-Standarte Nordwest SS-Freiwilligen-Verband Niederlande SS-Grenadier-Regiment 1 Landstorm Nederland NORWEGIA Freiwilligen Legion Norwegen (Den Norske Legion) SS-Schijäger Bataillon Norwegen (Skijegerbataljon Norge) RUMUNIA

Rumuńscy ochotnicy w Waffen SS Waffen-Grenadier-Regiment der SS (rumänisches Nr. 1) Waffen-Grenadier-Regiment der SS (rumänisches Nr. 2) SERBIA I CZARNOGÓRA Polizei Freiwilligen-Regiment Montenegro Polizei Freiwilligen Regiment 1 Serbien Polizei Freiwilligen Regiment 2 Serbien Polizei Freiwilligen Regiment 3 Serbien Polizei-Selbstschutz-Regiment Sandschak Serbische Freiwilligenkorps – zob. Srpski Dobrovoljački Korpus Srpski Dobrovoljački Korpus HISZPANIA Esquadron Azul 250. Infanterie-Division (División Azul) Spanische-Freiwilligen-Kompanie der SS 101 Spanische-Freiwilligen-Kompanie der SS 102 ZWIĄZEK RADZIECKI Armenische Legion Azerbajdzansche Legion Böhler-Brigade Freiwilligen-Stamm-Division Galizische SS Freiwilligen Regiment 4 (Polizei) Galizische SS Freiwilligen Regiment 5 (Polizei) Galizische SS Freiwilligen Regiment 6 (Polizei) Galizische SS Freiwilligen Regiment 7 (Polizei) Galizische SS Freiwilligen Regiment 8 (Polizei) Georgische Legion 162. (Turkistan) Infanterie-Division 600. (Russische) Infanterie-Division 650. (Russische) Infanterie-Division Kalmücken-Kavallerie-Korps – zob. Kalmüken Verband Dr. Doll Kalmüken-Legion – zob. Kalmüken Verband Dr. Doll Kalmüken Verband Dr. Doll Kaukasischer Waffen-Verband der SS Nordkaukasische Legion Osttürkischen Waffen-Verbände der SS Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa (RONA): Waffen-Sturm-Brigade Kaminski Waffen-Sturm-Brigade RONA Sonderverband Bergmann Tataren-Gebirgsjäger-Regiment der SS Turkestanische Legion Waffen-Gebirgs-Brigade der SS (tatarische Nr. 1) Waffen-Grenadier-Brigade der SS (weißruthenische Nr. 1)

14. Waffen-Grenadier-Division der SS (ukrainische Nr. 1) 29. Waffen-Grenadier-Division der SS (russische Nr. 1) 30. Waffen-Grenadier-Division der SS (weissruthenische Nr. 1) Wolgatatarische Legion WIELKA BRYTANIA Britisches Freikorps (Wolny Korpus Brytyjski)

Załącznik 3 Tabela stopni oficerskich1 Wehrmacht Waffen-SS Wojsko polskie Generalfeldmarschall Reichsführer-SS2 Marszałek Generaloberst SS-Oberstgruppenführer Generał pułkownik General SS-Obergruppenführer Generał broni Generalleutnant SS-Gruppenführer Generał podporucznik Generalmajor SS-Brigadeführer Generał major --SS-Oberführer Brygadier Oberst SS-Standartenführer Pułkownik Oberstleutnant SS-Obersturmbannführer Podpułkownik Major SS-Sturmbannführer Major Hauptmann SS-Hauptsturmführer Kapitan Oberleutnant SS-Obersturmführer Porucznik Leutnant SS-Untersturmführer Podporucznik 1 „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce”, t. XV, s. 65. 2 Tytuł ten przysługiwał wyłącznie Heinrichowi Himmlerowi.

Załącznik 4 Słowniczek pojęć i skrótów Abteilung – wydział, bateria, batalion Abwehra – niemiecki wywiad wojskowy Allgemeine-SS – Ogólna SS Auslandsorganisation – komórka NSDAP zajmująca się Niemcami mieszkającymi w innych państwach Auswärtiges Amt – Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeszy Einsatzgruppe – grupa operacyjna lub oddział specjalny dowodzony przez SD lub Sipo Einsatzkommando – oddział Einsatzgruppe Feldgendarmerie – Żandarmeria Polowa (Wojskowa) Freiwillige – ochotnicy Gau – jednostka administracji terytorialnej NSDAP w Rzeszy i na terenach okupowanych lub włączonych do Rzeszy. Na czele każdej z nich stał Gauleiter Gebirgsdivision – dywizja górska armii lub Waffen SS Geheime Staatspolizei – Gestapo (Tajna Policja Państwowa), wydział Sicherheitspolizei (Sipo) Generalgouvernement – Generalne Gubernatorstwo, część okupowanego przez Niemcy terytorium Rzeczypospolitej niewłączona do Rzeszy Germanische Leitstelle – wydział Głównego Urzędu SS odpowiedzialny za germańską SS i propagandę Hilfspolizei – Policja Pomocnicza Höhere SS und Polizeiführer (HSSPF) – wyższy dowódca SS i policji Kreis – dystrykt Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) – Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, partia nazistowska Oberkommando des Heeres (OKH) – Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych Oberkommando Der Wehrmacht (OKW) – Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (Sił Zbrojnych) obejmujące siły lądowe, marynarkę wojenną i siły powietrzne Ordnungspolizei (Orpo) – Policja Porządkowa, regularna, umundurowana policja Rzeszy, w jej skład wchodziły również Schutzpolizei i Żandarmeria Rasseund Siedlungshauptamt (RuSHA) – Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS odpowiedzialny za stanowienie i monitorowanie norm rasowych w ramach SS i Waffen SS, a także wśród osadników wywodzących się z Niemców etnicznych Reichsarbeitsdienst (RAD) – Służba Pracy Rzeszy, organizacja odpowiedzialna za wykorzystywanie obywateli okupowanych krajów do pracy przymusowej Reichsführer SS i Chef der Deutschen Polizei – najwyższy stopień w SS i policji III Rzeszy: od 1936 roku stopień ten posiadał Heinrich Himmler Reichskommissar für die Festigung Deutschen Volkstums – komisarz Rzeszy do spraw umacniania niemczyzny. Od 1939 roku tytuł Himmlera, który czynił go odpowiedzialnym za przesiedlenia Niemców etnicznych Reichskommissariat für das Ostland – cywilna administracja obejmująca państwa bałtyckie i Białoruś Reichskommissariat Ukraine – cywilna administracja Ukrainy z wyłączeniem

Zachodniej Galicji Reichsministerium für die besetzen Ostgebiete (Omi) – Ministerstwo Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich, kierowane przez Reichs­leitera Alfreda Rosenberga Reichsleiter – najwyższy stopień w NSDAP Reichssicherheitshauptamt (RSHA) – Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy Reichswehr – niemieckie siły zbrojne po I wojnie światowej Schutzmannschaften (Schuma) – oddziały Policji Pomocniczej składające się z miejscowej ludności Schutzpolizei – Policja Prewencyjna wchodząca w skład Ordnungspolizei Schutz-Staffel – SS Sicherheitsdienst des RfSS (SD) – Służba Bezpieczeństwa Reichsführera SS, wywiad, kontrwywiad i służba bezpieczeństwa SS kierowana przez Reinharda Heydricha Sonderkommando – oddział specjalny SS und Polizeiführer (SSPf) – dowódca SS i policji podległy HSSPF Sturmabteilung (SA) – oddziały szturmowe zwane też „Brunatnymi Koszulami”, bojówki NSDAP Totenkopfverbände – oddziały Trupiej Główki Totenkopfdivision – dywizja Waffen SS utworzona z Totenkopfverbände w 1939 roku Volksdeutsche Mittelstelle (VoMI) – Główny Urząd Kolonizacyjny dla Niemców etnicznych w ramach SS. Agencja SS odpowiedzialna za folksdojczów (Niemców etnicznych) żyjących poza granicami Rzeszy

1. Heinrich Himmler przemawia do członków Waffen SS na froncie wschodnim. Lato 1941 roku.

2. Droga do wolności! Wszyscy sojusznicy Hitlera na estońskim plakacie propagandowym z 1943 roku.

3. Z poparciem ludu przeciwko bolszewickiej nawale! Zaprzysiężenie holenderskich ochotników Waffen SS. Haga, 1940–1941.

4. Obdarowywani kwiatami łotewscy ochotnicy wstępują w szeregi Waffen SS.Zdjęcie propagandowe wykonane około 1944 roku.

5. Heil Hitler! Francuskie Waffen SS. Hitlerowscy ochotnicy w Paryżu w 1943 roku.

6. Dwujęzyczny plakat wzywający młodych Ukraińców do wstępowania do dywizji Waffen SS „Galizien”. Sanok, 1943.

7. Generalny gubernator Hans Frank wchodzi do cerkwi greckokatolickiej w towarzystwie miejscowego starosty Hofstettera. Witają ich ochotnicy do dywizji SS „Galizien”. Sanok 1943.

8. Defilada ochotników do SS „Galizien”. Sanok, ul. Kościuszki, maj 1943.

9 i 10. Uroczystości z okazji utworzenia dywizji SS „Galizien”. Lwów, kwiecień–maj 1943.

11. Ukraińscy skauci z organizacji Płast pod pomnikiem upamiętniającym żołnierzy SS „Galizien”. ­Fotografia współczesna.

12. Ponad 80 000 ukraińskich mężczyzn zgłosiło się na ochotnika do służby w Waffen SS. Po rygorystycznych badaniach przyjęto 10 000 z nich.

13. Łotewski esesman. Manekin na wystawie w Muzeum Wojskowości w Rydze.

Fotografia współczesna.

14. „kowieński handlarz śmiercią”, prawdopodobnie Juozas Surmas na zdjęciu wykonanym ­zaraz po tym, jak zamordował grupę litewskich ­Żydów przy ­użyciu żelaznego pręta. Fotografię zrobili ­niemieccy ­gapie.

15. Duński ochotnik o pseudonimie „Kaj”. W wywiadzie z autorem stwierdził, że chciałby wypróżnić się na pomnik Pomordowanych Żydów Europy w Berlinie.

16. Miejsce masowego mordu w Rumbuli na współczesnym zdjęciu. Pomiędzy 30 listopada i 8 grudnia 1941 roku generał SS Friedrich Jeckeln przeprowadził rzeź 27 800 łotewskich Żydów, korzystając przy tym z pomocy lokalnych ochotników.

17. Freikorps „Danmark” stanął na niemieckiej ziemi! Duńscy ochotnicy w Waffen SS w lipcu 1944 roku.

18. Bośniaccy żołnierze Waffen SS zapoznają się z szokującą lekturą: Islam a Żydzi.

19. Wielki mufti Jerozolimy Amin al-Husajni wraz z młodym ochotnikiem do Waffen SS. Niniejszym sam postanowił nauczyć się strzelać! Fotografia z listopada 1943 roku.

20. Bośniaccy żołnierze Waffen SS podczas modlitwy. Fotografia z listopada 1943 roku.

21. Muzułmańska dywizja Waffen SS staje na baczność przed Heinrichem Himmlerem. Listopad 1943.

22. Fiński ochotniczy batalion Waffen SS wraca do ojczyzny. Fotografia z 1943 roku.

23 i 24. Holendrzy! Za wasz honor i za wasze sumienie, do boju przeciw bolszewizmowi. Waffen SS was wzywa. Holenderskie plakaty propagandowe Waffen SS.

25. Chorwacki przywódca faszystowski Ante Pavelić z Edmundem Glaise von Horstenau i Siegfriedem Kasche. Zagrzeb 1944.

26. Ante Pavelić w szpitalu w Lomas del Palomar w Argentynie w 1957 roku, bezpośrednio po nieudanym zamachu na jego życie.

27. Alarm! Ochotnicy do walki na froncie. Ponad 15 000 Norwegów uległo pokusie i zgłosiło się do służby w regimencie „Norge”.

28. Østring pod portretem swojego bohatera, marionetkowego przywódcy Norwegii Vidkuna Quislinga.

29 i 30. Łotewscy legioniści w dorocznym marszu pamięci. Na czele pochodu idą młodzi nacjonaliści.

Źródła ilustracji Bundesarchiv: il. 1, 2, 3, 4, 5, 17, 18, 19, 20, 21 Muzeum Historyczne w Sanoku: il. 6, 7, 8 Deizee-Watacha, licencja Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0: il. 11 Viborg, licencja Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0: il. 13 Domena publiczna: il. 9, 10, 15, 22, 23, 24, 25, 26, 27 Ze zbiorów autora: il. 14, 16, 28, 29, 30 Kolekcja Michaela Melnyka: il. 12

Źródła Archiwa (wraz ze skrótami użytymi w przypisach) Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde (BA) NS 7 SS-und Polizeigerichtsbarkeit NS 19 Persönlicher Stab Reichsführer-SS NS 31 SS-Hauptamt NS 34 SS-Personalhauptamt R 59 Volksdeutsche Mittelstelle R 70 Belgien Polizeidienstellen im Berich des Militäbefehlshabers Belgien und Nordfrankreich RS Rasseund Siedlungshauptamt Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Berlin-Mitte (AA/PA) Inland II – D Angelegenheiten der Waffen-SS Inland 11 g Verbindung zum Reichsführer-SS Handakten Ettel Handakten des Staatssekretärs Keppler Büro des Staatssekretärs im Auswärtigen Amt Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg im Breisgau (BA-MA) RS 3 1 1. SS-Panzer-Division Leibstandarte SS Adolf Hitler RS 3 11 11. SS-Freiwilligen-Panzer-Grenadier-Division „Nordland” RS 3 13 13. Waffen-Gebirgs-Division der SS Handschar RS 3 14 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (galizische Nr. 1) RS 3 15 15. Waffen-Grenadier-Division der SS (lettische Nr. 1) RS 3 19 19. Waffen-Grenadier-Division der SS (lettische Nr. 2) RS 3 2 2. SS-Panzer-Division Das Reich RS 3 20 20. Waffen-Grenadier-Division der SS (estnische Nr. 1) RS 3 21 21. Waffen-Gebirgs-Division der SS Skanderberg RS 3 23 23. SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division Nederland RS 3 25 25. Waffen-Grenadier-Division der SS Hunyadi (ungarische Nr. 1) RS 3 3 3. SS-Panzer-Division Totenkopf RS 3 5 5. SS-Panzer-Division „Wiking” RS 3 6 6. SS-Gebirgs-Division Nord RS 3 7 RS 3-7. SS-Freiwilligen-Gebirgs-Division „Prinz Eugen” RS 3 8 8. SS-Kavallerie-Division „Florian Geyer”

RS 6. Befehlshaber der Waffen-SS RS 4 Brigaden, Legionen, Standarten sowie Kampfgruppen und Einheiten der Waffen-SS RH 6 Reichsministerium für die besetzen Ostgebiete RS 4 Indische Legion, (Indisches) Infanterie-Regiment 950 Bundesarchiv Koblenz (BAK) Allg. Proz. 21 Prozesse gegen Deutsche in europäischen Ausland Bundesarchiv Ludwigsburg: Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltung (ZStL) Akta procesów karnych: Erich von dem Bach-Zelewski i powstanie warszawskie Viktors Arājs SS Cavalry Brigades Schutzmannschaftsbataillon Vojenský historický archiv w Pradze (VHA) Btl.d.W-SS z.b.V Bataillon der Waffen SS zur besonderen Verfügung Centre d’Etudes et de Documentation Guerre et Sociétés Contemporaines (CEGES/SOMA) Archives et documents de formations de collaboration militaire Archives et documents du gouvernement militaire allemand, d’institutions allemandes civiles et concernant la Wehrmacht National Archives and Record Administration, College Park, Maryland (NARA) Collection of Captured German Records T-77 OKW T-78 OKH T-120 Auswärtiges Amt T-454 Reich Ministry for the Occupied Eastern Territories T-175 Himmler materials T-501 Reeder Tätigkeitsberichten, Légion Wallonie National Archive of the United Kingdom (NAUK) Sprawa getta w Rydze, FO 1060/598 Archiwa niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych na temat wielkiego muftiego, GFM 33/437 Mordy na Ukraińcach, FO 371/57880 Imperial War Museum, Enemy Document Section, HFD HFD, dokumety Reichsführera SS: H/10/1 – H/10/81 (Himmler File Document) The Hoover Institution Archives (HI) East European Collection

Germany Collection Nazi Conspiracy and Aggresion: Office of the United States Chief of Counsel for Prosecution of Axis Criminality (NCA) Zielona seria w 4 tomach, w tym proces Einsatzgruppen. Czerwona seria w 6 tomach dostępna pod adresem: http://www.loc.gov/rr/frd/Military_Law/NT_Nazi-conspiracy.html United States Holocaust Memorial Museum (USHMM) zbiory Wojskowego Instytutu Historycznego w Pradze, 1941–1944: manuskrypt RG-48.004M RG-11.001M.85. Komisja Historyczna Reichsführera SS, Berlin (Fond 701) RG-06.027. „Latvian State Archives KGB Records from Fond 1986 Relating to War Crime Investigations and Trials in Latvia, 1941-1995” RG-11.001M.90. Alfred Rosenberg, ideolog nazizmu (Fond 641) RG-06. War Crimes Investigations and Prosecutions

Bibliografia Źródła podstawowe Archives of the Holocaust. An International Collection of Selected Documents, red. H. Friedländer, S. Milton, New York: Garland Publishing, 1995. Auswärtiges Amt, Akten zur deutschen Auswärtigen Politik 1918–1945, Serie D, E, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1974–1979. Berger G., Auf dem Wege zum Germanischen Reich. Drei Aufsätze, Berlin 1943. ------------, Zum Ausbau der Waffen-SS, „Nation Europa” 1953, t. 4. Bräutigam O., So hat es sich zugetragen, Würzburg: Verlag Holzner, 1968. Ciano G., Pamiętniki 1939–1943, tłum. z ang. K. Fudakowski, Warszawa: ­Libra/Planeta, 1991. Degrelle L., J’accuse M. Segers. J’accuse le minister Segers d’être un cumlard, un bank­ster, un pillard d’épargne et un lâche, Kessel 1935. -------------, Meine Abenteuer in Mexiko, Augsburg: Literarisches Institut P. Haas & Cie, 1937. -------------, La Guerre en Prison, Brussels: Les Éditions Ignis, 1941. -------------, Hitler. Born at Versailles, Newport Beach: Institute for Historical Review 1969. -------------, Lettres à mon Cardinal. Message aux Belge par Otto Skorzeny, 1975. -------------, Letter to the Pope on his Visit to Auschwitz, Newport Beach: Historical Review Press 1979. -------------, Campaign in Russia. The Waffen SS on the Eastern Front, Bristol: Crécy, 1985. Die Einsatzgruppen in der besetzten Sowjetunion, 1941/1942. Die Tätigkeitsund Lageberichte des Chefs der Sicherheitspolizei und des SD, red. P. Klein, Berlin: Hentrich, 1997. Der Dienstkalender Heinrich Himmlers. 1941–1942, Hamburg: Christians, 1990. Documents on the Holocaust. Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland and the Soviet Union, red. Y. Arad, I. Gumant, A. Margaliot, Jerusalem: Yad Vashem, 1987. The Einsatzgruppen Reports. Selections from the Dispatches of the Nazi Death Squad’s Campaign against the Jews in the Occupied Territories of the Soviet Union, July 1941–January 1943, red. Y. Arad, S. Krakowski, S. Spector, S. Schossberger, New York: Holocaust Library, 1989. Estonia 1940–1945. Reports of the Estonian International Commission for the Investigation of Crime against Humanity, red. T. Hioo i in., Tallinn 2006. Halder, F., Dziennik wojenny, t. 1–3, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1973. The Hidden and Forbidden History of Latvia under Soviet and Nazi Occupations 1940–1991, red. V. Nollendorfs, E. Oberländer, Symposium of the Commission of the Historians of Latvia, t. 14, Riga: Institute of the History of Latvia, 2005. Himmler H., Die Schutzstaffel als antibolschewistische Kampforganisation, München: Zentral Verlag NSDAP, 1936. --------------, Festgabe für Heinrich Himmler, Darmstadt: Wittich Verlag, 1941. --------------, Geheimreden 1933 bis 1945 und andere Ansprachen, red. B.F. Smith, A. Peterson, Berlin: Propyläen Verlag, 1974.

Hitler A., Hitler. Reden 1932 bis 1945 Kommentiert von einem Deutschen Zeitgenossen, t. 2, Untergang 1941–1945, München: Süddeutscher Verlag, 1963. ----------, Speeches and Proclamations, 1932–1945, red. M. Domarus, Wauconda, Illinois: Bolchazy-Carducci, 1990. ----------, Hitler’s Table Talk, 1941–1944, London: Phoenix Press, 2000. Hitlers Briefe und Notizen. Sein Weltbild in handschriftlichen Dokumenten, red. W. Maser, Graz: Stocker, 2002. Hitler’s War Directives, 1939–1945, red. H. Trevor-Roper, London: Sidgwick & Jackson, 1964. The Holocaust. A Reader, red. S. Gigliotti, B. Lang, London: Blackwell Publi­­shing, 2005. The Holocaust in the Soviet Union. Studies and Sources on the Destruction of the Jews in the Nazi Occupied Territories of the USSR, 1941–1945, red. L. Dobroszycki, J.S. Gurock, New York: M.E. Sharpe, 1993. The Holocaust. Selected Documents in Eighteen Volumes, t. 10, The Einsatzgruppen or Murder Commandos, red. J. Mendelsohn, D. Detwiler, New York: Garland Publishing, 1982. Monologes im Führerhauptquartier 1941–1944. Die Aufzeichnungen Heinrich Heims, red. W. Jochmann, Hamburg 1980. Mufti – Papiere, Briefe, Memoranden, Reden und Aufrufe Amin al Husains aus dem Exil, 1940–1945, red. G. Hopp, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 2001. Sauer K., Die Verbrechen der Waffen-SS, Eine Dokumentation der VVN-Bund der Antifaschisten, Frankfurt am Main: Röderberg-Verlag, 1997. Schellenberg W., The Memoirs of Walther Schellenberg, New York: Harper & Bros, 1956. Silgailis A., The Latvian Legion, San Jose: R. James Bender Publishing 1986. Steding C., Das Reich und die Krankheit der europäischen Kultur, Hamburg: Hanseatische Verlagsanstalt, 1942. Tapping Hitler’s General. Transcripts of Secret Conversations, 1942–45, red. S. Neitzel, St. Paul, Minnesota: Barneley, 2007. „The Good Old Days”. The Holocaust as Seen by the Perpetrators and Bystanders, red. E. Klee, W. Dressen, V. Reiss, London: Hamish, Hamilton, 1988. The Unknown Black Book. The Holocaust in Soviet Occupied Territories, red. J. Rubenstein, I. Altman, Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 2008. Unsere Ehre heißt Treue. Kriegstagebuch des Kommandostabes Reichsführer SS, Tätigkeitsberichte d. 1. u. 2. SS-Inf.-Brigade, d. 1. SS-Kav.-Brigade u. von Sonderkommandos d. SS Erschienen, red. F. Baade, Wien – Frankfurt: Europa Verlag, 1965.

Wybrane źródła drugorzędne Abshagen K., Canaris, London: Hutchinson, 1956. Ailsby C., Hitler’s Renegades. Foreign Nationals in the Service of the Third Reich, Kent: Staplehurts, 2004. Alexander S., The Triple Myth. A Life of the Archbishop Alojzije Stepinac, Boulder, East European Monographs, New York: Columbia University Press, 1987. Almond M., Europe’s Backyard War, London: Mandarin, 1994. Altschuler M., Soviet Jewry on the Eve of the Holocaust. A Social and Demographic

Profile, Jerusalem: Yad Vashem, 1998. Aly G., Final Solution. Nazi Population Policy and the Murder of the European Jews, New York: Oxford University Press, 1999. Anatomy of the SS State, red. H. Krausnick i in., New York: Walker and Company, 1968. Andreyev C., Vlasov and the Russian Liberation Movement. Soviet Reality and Émigré Theories, Cambridge: Cambridge University Press, 1987. Arad Y., Ghetto in Flames. The Struggle and Destruction of the Jews in Vilna and in the Holocaust, Jerusalem: Yad Vashem, 1980. ---------, Bełżec, Sobibór, Treblinka. The Operation Reinhardt Death Camps, Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 1999. Armstrong J., Ukrainian Nationalism, New York – London: Columbia University Press, 1955. Aron I., Fallen Leaves. Stories of the Holocaust and the Partisans, New York: Shengold, 1981. Ashton H.S., The Netherlands at War, London: Routledge, 1941. Barros J., R. Gregor, Double Deception. Stalin, Hitler and the Invasion of Russia, DeKalb: Northern Illinois University Press, 1995. Bartov O., The Eastern Front 1941–1945. German Troops and the Barbarisation of Warfare, New York 1985. Bellamy Ch., Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, tłum. M. Antosiewicz i in., Warszawa: Prószyński i S-ka, 2010. Berkhoff K., Harvest of Despair. Life and Death in the Ukraine under Nazi Rule, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2004. Berkhoff K., M. Carynnyk, The Organization of Ukrainian Nationalists and Its Attitude towards Germany and Jews. Iaroslav Stets’ko’s 1941 Zhyttiepys, w: „Harvard Ukrainian Studies” 1999, t. XXIII, nr 3/4, s. 149–84. Biber D., The Yugoslav Coup d’Etat, 27th March 1941, w: Barbarossa. The Axis and the Allies, red. J. Erickson, D. Dilks, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1994. Biddiscombe P., The SS Hunter Battalions. The Hidden History of the Nazi Resistance Movement 1944–45, Stroud: Tempus, 2006. Birn R.B., Collaboration with Nazi Germany in Eastern Europe. The Case of the Estonian Security Police, „Contemporary European History” 2001, t. 10, nr 2. The Black Book. The Ruthless Murder of Jews by German Fascist Invaders throughout the Temporarily Occupied Regions of Soviet Union and in the Death Camps of Poland during the War of 1941–1945, red. I. Ehrenburg, V. Grossman, New York: Holocaust Library, 1980. Blackbourn D., The Conquest of Nature. Water, Landscape and the Making of Modern Germany, Cambridge 2006. Blau G.E., The German Campaign in Russia. Planning and Operations 1940–42, Washington: Department of the Army, 1955. Bloch M., Ribbentrop, London: Abacus, 1994. Blood P., Siepacze Hitlera. Oddziały specjalne SS do zwalczania partyzantki, tłum. S. Patlewicz, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2008. Bloxham D., Genocide on Trial. War Crimes Trials and the Formation of Holocaust History and Memory, Oxford 2001. Boog H., G. Krebs, D. Vogel, Germany and the Second World War, t. 4, The Attack on the Soviet Union, Oxford: Clarendon Press, 1990 (Militärgeschicht­liches Forschungsamt). The Bones of Berdichev. The Life and Fate of Vasily Grossman, red. J. Garrard,

C. Garrard, New York: Free Press, 1996. Bower C., Blind Eye to Murder. Britain, America and the Purging of Nazi Germans – A Pledge Betrayed, London: Little, Brown & Company, 1981, 1995. Braham R., The Politics of Genocide. The Holocaust in Hungary, New York: United States Holocaust Memorial Museum, 1993. Brebeck W. E., K. Hüser, Wewelsburg 1933–1945. A Cult and Terror Centre of the SS, Münster: Landesbildstelle, 2000. Breitman R., The Architect of Genocide. Himmler and the Final Solution, New York: Knopf, 1991. Broszat M., Anatomy of the SS State, New York: Walker and Company, 1968. Browder G.C., Foundations of the Nazi Police. The Formation of Sipo and SD, Lexington: University Press of Kentucky, 1990. -----------------, Hitler’s Enforces. The Gestapo and the SS Security Service in the Nazi Revolution, New York: Oxford, 1996. Browning Ch.R., The Final Solution and the German Foreign Office. A Study of Referat DIII of Abteilung Deutschland, New York: Holmes & Meier, 1978. ------------------, The Wehrmacht in Serbia Revisited, w: Crimes of War. Guilt and Denial in the 20th Century, red. O. Bartov i in., New York: The New Press, 2002. ------------------, Collected Memories. Holocaust History and Post-war Testimony, Madison – Wisconsin: University of Wisconsin Press, 2003. ------------------, The Origins of the Final Solution. The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942, Lincoln: University of Nebraska Press, 2004. The Brutalization of Warfare, Nazi Crimes and the Wehrmacht, w: Barbarossa. The Axis and the Allies, red. K.-J. Müller, J. Erickson, D. Dilks, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1994. Bruyne E., M. Rikmenspoel, For Rex and for Belgium. Leon Degrelle and the Walloon Political and Military Collaboration 1940–1945, London: Helion & Co., 2003. Burgers N., Holland under the Nazi Heel, Illfracombe: Stockwell, 1958. Burleigh M., Germany Turns Eastward. A study of Ostforschung in the Third Reich, Cambridge: Cambridge University Press, 1988. ---------------, Trzecia Rzesza. Nowa historia, tłum. G. Siwek, Kraków: Wydawnic­two Znak, 2010. Buss P., A. Mollo, Hitler’s Germanic Legions. An Illustrated History of the Western European Legions with the SS, 1941–1943, London: Macdonald & Jane’s, 1978. Butnaru I.C., The Silent Holocaust. Romania and its Jews, New York: Greenwood Press, 1992. Carp M., Holocaust in Romania. Facts and Documents on the Annihilation of Romania’s Jews 1940–1944, Safety Harbor, Florida: Safety Publications, 2000. Carrell P., Hitler Moves East, 1941–1944, Boston: Little, Brown, 1964. Cecil R., The Myth of the Master Race. Alfred Rosenberg and Nazi Ideology, London: B.T. Batsford Ltd., 1972. Cesarani D., Justice Delayed. How Britain became a Refuge for Nazi War Criminals, London: Mandarin, 1992. Clark A., Barbarossa. The Russian German Conflict 1941–1945, London: Cassel, 1965. Collaboration and Resistance during the Holocaust. Belarus, Estonia, Latvia, Lithuania,

red. D. Gaunt, P. Levine, L. Palosuo, New York: Peter Lang Publishing, 2002. Conway M., Collaboration in Belgium. Léon Degrelle and the Rexist Movement 1940–1944, Newhaven – London: Yale University Press, 1993. Cookridge E., Gehlen. Spy of the Century, London: Random House, 1972. Cooper M., The Phantom War. The German Struggle against Soviet Partisans, London: Macdonald and Janes, 1979. -------------, The German Army 1933–1945. Its Political and Military Failure, Lanham, Maryland: Scarborough House, 1990. Cowgill A., The Repatriations from Austria. The Report of an Enquiry, London 1990. Crimes of War. Guilt and Denial in the 20th Century, red. O. Bartov, A. Grossman, M. Nolan, New York: The New Press, 2002. Cüppers M., Wegbereiter der Shoah. Die Waffen-SS, der Kommandostab Reichführer-SS und die Judenvernichtung 1939–1945, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2005. Czerniaków A., Dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939–23 VII 1942, red. M. Fuks, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. Dahl H., Quisling. A Study in Treachery, Cambridge: Cambridge University Press, 1999. Dallin A., The German Occupation of the USSR in World War II: A Bibliography, New York: Columbia University Press, 1955. -----------, The Kaminsky Brigade 1941-–1944. A Case Study of German Exploitation of Soviet Disaffection, Cambridge, Massachusetts: Harvard University, Russian Research Center, 1956. -----------, German Rule in Russia 1941–1945. A Study of Occupation Policies, New York: Macmillan, 1957. Davies N., Powstanie ’44, tłum. E. Tabakowska, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2004. Davies P., Dangerous Liaisons. Collaboration and World War Two, Harlow: Longman, 2004. De Luca A., Der „Großmufti” in Berlin. The Politics of Collaboration, „International Journal of Middle East Studies” 1979, t. 10, nr 1, s. 125–138. Dean M., Collaboration in the Holocaust. Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941–1944, New York: St. Martin’s Press, 2000. -----------, Local Collaboration in the Holocaust in Eastern Europe, red. D. Stone, London 2004. Deichmann U., Biologists under Hitler, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1996. Deletant D., Hitler’s Forgotten Ally. Ion Antonescu and His Regime, Romania 1940–44, London 2006. Derks H., Jew, Nomad or Pariah. Studies on Hannah Arendt’s Choice, Amsterdam: Aksant, 2004. Douglas L., The Memory of Judgement. Making Law and History in the Trials of the Holocaust, London: New Haven, 2011. Dudgeon A., The War that Never Was, Shrewsbury: Airlife, 1991. Duffler J., Nazi Germany 1933–1945. Faith and Annihilation, New York: St. Martin’s Press, 1996. Dunn W.S., Heroes or Traitors. The German Replacement Army, the July Plot, and Adolf Hitler, Westport: Praeger, 2005. Earl H., The Nurnberg SS-Einsatzgruppen Trial, 1945–1958, Cambridge 2009. Edwards J., Berlin Calling, New York: Praeger, 1991.

Eidintas A., Jews, Lithuanians and the Holocaust, Vilnius: Versus Aureus, 2002. Erikson J., The Road to Stalingrad, London: Weidenfeld & Nicolson, 1975. Ezergailis A., The Holocaust in Latvia, 1941–1944. The Missing Centre, Riga: The Historical Institute in Latvia & United States Holocaust Memorial Museum, 1996. ---------------, The Latvian Legion. Heroes, Nazis or Victims. A Collection of Documents from OSS War-Crimes Investigation Files, Riga: Historical Institut of Latvia, 1997. ---------------, Nazi Soviet Disinformation about the Holocaust in Nazi-Occupied Latvia, Riga: Riga Occupation Museum, 2005. Fenyo M., Hitler, Hórthy and Hungary. German-Hungarian Relations 1941–1944, New Haven: Yale University Press, 1972. The Final Solution. Origins and Implementation, red. D. Cesarani, London – New York: Routledge, 1994. Friedman P., Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, New York: Jewish Publication Society America, 1980. Friedman S., Pogromchick. The Assassination of Simon Petlura, New York 1976. Frommer B., National Cleansing. Retribution against Nazi Collaborators in Postwar Czechoslovakia, Cambridge: Cambridge University Press, 2005. From Peace to War. Germany, Soviet Russia and the World, 1939–1941, red. B. Weg­ner, 1997. Geller J., The Role of Military Administration in German-Occupied Belgium, 1940–1944, „The Journal of Military History” 1999, t. 63, nr 1, s. 99–125. Gensicke K., Der Mufti von Jerusalem, Amin el-Husseini, und die Nationalsozialisten, Frankfurt am Main – Bern – New York – Paris: Peter Lang, 1988. Gerlach C., The Wannsee Conference, the Fate of German Jews and Hitler’s Decision in Principle to Exterminate all European Jews, „The Journal of Modern History” 1998, t. 70, nr 4. Gesin M., The Destruction of Ukrainian Jewry during World War II, Lampeter, Wales: The Edwin Mellen Press, 2006. Grenkevich L., The Soviet Partisan Movement 1941–1944, Portland, Oregon – London: Frank Cass, 1999. Gurin-Loov E., Suur häving. Eesti juutide katastroof 1941 (Holocaust of the Estonian Jews), Tallinn: Horisont, 1994. Haberer E., History and Justice. Paradigms of the Prosecution of Nazi Crimes, „Holocaust and Genocide Studies” 2005, t. 19, nr 3, s. 487–519. Hanson J., The Civilian Population and the Warsaw Uprising of 1944, Cambridge: Cambridge University Press, 1982. Harvey E., Women and the Nazi East. Agents and Witnesses of Germanisation, New Haven – London: Yale University Press, University of Liverpool, 2003. Hathaway J., In Perfect Formation. SS Ideology and the SS-Junkerschule-Tölz, Atglen, Pennsylvania: Schiffer Military History, 1999. Headland R., Message of Murder. A Study of the Reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service, 1941–1943, Cranbury, New Jersey: Associated University Presses, 1992. Heifetz E., The Slaughter of the Jews in the Ukraine in 1919, New York: Thomas Seltzer, 1921. Heike W.D., Sie wollten die Freiheit. Die Geschichte der Ukrainischen Division 1943–1945, Dorheim: Podzun Pallas Verlag, 1973. Heinemann I., Rasse, Siedlung, deutsches Blut, Frankfurt am Main: Wallstein Verlag,

2003. Herb G., Under the Map of Germany. Nationalism and Propaganda 1918–1945, London – New York: Routledge, 1997. Herf J., The Jewish Enemy. Nazi Propaganda during World War II and the Holocaust, Harvard: Belknap Press, Harvard University Press, 2006. --------, Nazi Propaganda and the Arab World, New Haven – London: Yale University Press, 2010. Hilberg R., The Destruction of European Jews, New Haven: Yale University Press, 1985. -------------, Sources of Holocaust Research. An Analysis, Chicago: Ivan R. Dee, 2001. Hirschfeld G., Nazi Rule and Dutch Collaboration. The Netherlands under German Occupation 1940–1945, Hamburg: Berg, 1984. Hitler and his Generals. Military Conferences 1942–1945, red. H. Heiber, D. Glantz, London: Enigma Books, 2002. Hoare M.A., Genocide and Resistance in Hitler’s Bosnia. The Partisans and the Chetniks, 1941–1943, Oxford: British Academy & Oxford University Press, 2006. --------------, The History of Bosnia. From Middle Ages to the Present Day, London: Saqi Books, 2007. Hohne H., The Order of the Death’s Head. The Story of Hitler’s SS, New York: Ballantine, 1970. Hoidal O., Vidkun Quisling. A Study in Treason, Oslo 1989. Housden M., Hans Frank. Lebensraum and the Holocaust, London: Palgrave, 2003. Hösel A., Die Jeugd die wij vreesden, Utrecht: St. Gregorinschuis, 1948. Hull I.V., Absolute Destruction. Military Culture and Practice of War in Imperial Germany, London: Cornell University Press, 2005. Hunczak T., Symon Petlura and the Jews. A Reappraisal, Toronto: University of Toronto Press, 1985. Huneke D.K., The Moses of Rovno, New York: Dodd, Mead & Co., 1985. Hutchinson R., Crimes of War. The Antanas Gecas Affair, Edinburgh: Mainstream Publishing Project Edinburgh, 1994. Jelinek Y., The Parish Republic. Hlinka’s Slovaki People’s Party 1939–1945, New York – London: East European Quarterly Columbia University Press, 1976. Johnson I., A Mosque in Munich. Nazis, CIA and the Rise of the Muslim Brotherhood in the West, New York, Houghton, Mifflin, Harcourt, 2010. Jones N., The Birth of the Nazis. How the Freikorps Blazed a Trail for Hitler, New York: Carroll & Graf Publishers, 1987. Jong L., The Netherlands and Nazi Germany, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1990. Judt T., Post War, London: Heinemann, 2005. Kamenetsky I., Hitler’s Occupation of the Ukraine. A Study of Totalitarian Imperialism, Milwaukee: Marquette University Press, 1956. ------------------, Secret Nazi Plans for Eastern Europe. A Study of Lebensraum Politics, New York: Bookman Associates, 1961. Kater M., Das „Ahnenerbe” der SS, 1935–1945, Stuttgart: DVA, 1974. Kershaw I., Hitler. 1889–1936. Hybris, tłum. P. Bandel, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2010. -------------, Hitler. 1936–1945. Nemezis, tłum. P. Bandel, Poznań: Dom Wydawniczy

Rebis, 2010. Klietmann K., Die Waffen-SS. Eine Dokumentation, Osnabrück: Munin Verlag, 1965. Koehl R., RKFVD. German Resettlement and Population Policy 1939–1945, Cam­bridge, Massachusetts, 1957. -----------, The Black Corps, Madison: University of Wisconsin Press, 1983. Kohn N., H. Roitre, A Voice from the Forest. Memoirs of a Jewish Partisan, New York: Holocaust Library, 1980. Kosyk W., The Third Reich and the Ukrainian Question. Documents 1934–1945, London: Ukrainian Central Information Service, 1991. ------------, The Third Reich and the Ukraine, Frankfurt am Main – New York – London: Peter Lang, 1993. Kott M., What Does the Holocaust in the Baltic States Have to Do with the SS’ Plans for Occupied Norway, „Symposium of the Commission of the Historians of Latvia”, t. 23. Krausnick H., H.H. Wilhelm, Die Truppen des Weltanschauungskrieges. Die Einsatz­gruppen der Sicherheitspolizei und des SD, 1938–1942, Stuttgart: DVA, 1981. Küntzel M., Djihad und Judenhass. Über den neuen antijüdischen Krieg, Freiburg: Ça Ira, 2003. Kwiet K., Rehearsing for Murder. The Beginning of the Final Solution in Lithuania in June 1941, „Holocaust and Genocide Studies” 1998, t. 12, nr 1, s. 3–26. Lācis V., The Latvian Legion. According to Independent Observers, Jumava 2006. Langerbein H., Hitler’s Death Squads, Texas A&M University Press, 2004. Lazzaro R., Le SS Italiane, Milan: Teti Editore, 2002. Lemkin R., Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress, Washington: The Law Book Exchange, 1991. Lepre G., Himmler’s Bosnian Division. The Waffen-SS Handschar Division 1943–1945, Atglen, Pennsylvania: Schiffer Publishing Ltd., 1997. Levin D., The Lesser of Two Evils. Eastern European Jewry under Soviet Rule, 1939–1941, Jerusalem – Philadelphia: Jewish Publication Society, 1995. --------, Disinformation and Antisemitism. Holocaust Denial in the Baltic States, 1945–1999, w: History, red. J.K. Roth, E. Maxwell, M. Levy, London: Palgrave, 2001. Littlejohn D., The Patriotic Traitors. A History of Collaborators in German-Occupied Europe, 1940–1945, New York: Doubleday, 1972. ---------------, Foreign Legions of the Third Reich, San Jose, Calif.: R. James Bender, 1979. Littman S., War Criminal on Trial. Rauca of Kaunas, Toronto – Ontario: Key Porter Books, 1993. -------------, Pure Soldier or Sinister Legion. The Ukrainian 14th Waffen-SS Division, Montreal – New York – London: Black Rose Books, 2003. Logusz M., Galicia Division. The Waffen-SS 14th Grenadier Division 1943–1945, Atglen, Pennsylvania: Schiffer Military History, 1997. Longerich P., From Mass Murder to the „Final Solution”. The Shooting of Jewish Civilians during the First Months of the Eastern Campaign within the Context of the Nazi Jewish Genocide, w: The Holocaust. A Reader, red. S. Gigliotti, B. Lang, Oxford: Blackwell, 2005. ----------------, Holocaust. The Nazi Persecution and Murder of the Jews, Oxford: Oxford University Press, 2010. ----------------, Heinrich Himmler. Biographie, München: Siedler, 2008. Lower W., Nazi Empire Building and the Holocaust in the Ukraine, University of North

Carolina Press przy współpracy United States Holocaust Memorial Museum, 2005. Lumans V., Himmler’s Auxiliaries. The Volksdeutsche Mittelstelle and the German National Minorities of Europe, 1933–1945, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1993. ------------, Latvia in World War II, New York: Fordham University Press, 2006. Lyman R., Iraq 1941. The Battles for Basra, Habbaniya, Fallujah and Baghdad, Oxford: Osprey Publishing Ltd., 2006. Mabire J., La Division Charlemagne. Les Combats des Français en Pomeranie, Paris: Fayard, 1974. ---------, Mourir a Berlin. Les Française Dernier Defenseurs du Bunker d’Adolf Hitler, Paris: Fayard, 1975. MacMillan M., Peacemakers. The Paris Conference of 1919 and Its Attempt to End the War, London: John Murray, 2001. MacQueen M., The Context of Mass Destruction. Agents and Prerequisites of the Holocaust in Lithuania, „Holocaust and Genocide Studies” 1998, t. 12, nr 1, s. 27–48. Magocsi P., A History of Ukraine, Toronto: University of Toronto Press, 1996. -------------, Galicia. A Historical Survey and Bibliographic Guide, Toronto – Buffalo – London: University of Toronto Press, 1996. Mallmann K.M., M. Cüppers, „Elimination of the Jewish National Home in Palestine”. The Einsatzkommando of the Panzer Army Africa, 1942, „Yad Vashem Studies” 2007, t. 35. Marrus M., R. Paxton, Vichy France and the Jews, Stanford, California: Stanford University Press, University of Toronto, 1981. Maslovski V., The Tragedy of Galician Jewry, National Library of Canada 1997. The Mass Shooting of Jews in the Ukraine 1941–1944. The Holocaust by Bullets, red. F.P. Debois, J. Fredj, Memorial de la Shoah, 2009. Matthäus J., Controlled Escalation. Himmler’s Men in the Summer of 1941 and the Holocaust in the Occupied Soviet Territories, „Holocaust and Genocide Studies” 2007, t. 21, nr 2, s. 218–42. Mayer A.J., Why Did the Heavens not Darken. The Final Solution in History, London: Verso, 1990. Mazower M., Inside Hitler’s Greece. The Experience of Occupation 1941–1944, New Haven: Yale University Press, 1993. ---------------, The Balkans, London: Weidenfeld & Nicolson, 2000. ---------------, Hitler’s Empire, London: Penguin Books, 2008. McCarthy J., The Ottoman Peoples and the End of Empire, London: Arnold, 2001. Megargee G., War of Annihilation. Combat and Genocide on the Eastern Front, 1941, Maryland: Bowman & Littlefield Publishers, 2006. Van de Meij L., The SS in the Netherlands, 1940–1945, Oxford: Oxford Univer­sity Press, 1996. Melnyk M., To Battle. The Formation and History of the 14th Galician Waffen-SS Division, Solihull: Helion & Company, 2002. Mineau A., Operation Barbarossa. Ideology and Ethics against Human Dignity, Amsterdam – New York: Editions Rodopi, 2004. Mosse G., The Crisis of German Ideology, New York: Schocken Books, 1981. Motyl A., The Turn to the Right. The Ideological Origins and Development of Ukrainian Nationalism 1919–1929, New York: Columbia University Press, 1980.

Müller R.D., Hitlers Ostkrieg und die deutsche Siedlungspolitik. Die Zusammenarbeit von Wehrmacht, Wirtschaft und SS, Frankfurt am Main: Fischer, 1991. --------------, An der Seite der Wehrmacht. Hitlers ausländische Helfer beim Kreuzzug gegen den Bolschewismus, Berlin: Links, 2007. Mulligan T.P., The Politics of Illusion and Empire. German Occupation Policy in the Soviet Union, 1942–1943, New York: Praeger, 1988. Murphy D.T., The Heroic Earth. Geopolitical Thought in Weimar Germany, Kent, Ohio: Kent State Press, 1997. Nazi Europe and the Final Solution, red. D. Bankier, I. Gutman, Jerusalem: Yad Vashem, 2003. Networks of Nazi Prosecution. Bureaucracy, Business and the Organization of the Holocaust, red. G. Feldman, W. Seibel, New York 2005. Neulen H., Eurofaschismus und der Zweite Weltkrieg. Europas verratene Söhne, München: Universitas, 1980. ------------, An deutscher Seite. Internationale Freiwillige vom Wehrmacht und Waffen-SS, München: Universitas, 1985. ------------, Europa und das 3 Reich. Einigungsbestrebungen in deutschen Machtbereich, München: Universitas, 1987. Nicosia F., The Third Reich and the Palestine Question, New Brunswick, London: Transaction Publishers, 2000. Niewyk D., F. Nicosia, The Columbia Guide to the Holocaust, New York: Columbia University Press, 2000. Niven W., Facing the Nazi Past. United Germany and the Legacy of the Third ­Reich, London: Routledge, 2001. Nollendorfs V., Catalogue of the Museum of the Occupation of Latvia 1940–1941, Riga: Museum of the Occupation of Latvia, 2005. Overy R., Russia’s War, London: Penguin Books, 1997. -----------, The Dictators. Hitler’s Germany and Stalin’s Russia, London: Allen Lane, 2004. Padfield P., Himmler. Reichsführer-SS, London: Cassell, 1990. Paulsson G., Utajone Miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy 1940–1945, tłum. E. Olender-Dmowska, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008. Pohl D., Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941–1944. Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens, München: Oldenbourg, 1996. ---------, Die Trawniki-Männer im Vernichtungslager Belzec 1941–1943, NS-Gewalt­herrschaft: Beitrage zur historischen Forschung und Juristischen Aufarbeitung, Berlin 2005. Poliakov L., The Aryan Myth. A History of Racist and Nationalist Ideas in Europe, New York: New American Library, 1977. The Policies of Genocide. Jews and Soviet Prisoners of War in Nazi Germany, red. G. Hirschfeld, New York: Allen & Unwin, 1986. The Politics of Retribution in Europe. World War II and Its Aftermath, red. I. Deák, J. Gross, T. Judt, Princeton, Princeton University Press, 2000. Poprzeczny J., Odilo Globocnik. Hitler’s Man in the East, Jefferson, North Carolina – London: McFarland & Co., Inc., 2004. The Racial State. Germany 1933–1945, red. M. Burleigh, W. Wippermann, Cam­bridge: Cambridge University Press, 1991.

Radu I., The Holocaust in Romania, Chicago: Dee, 2000. ---------, Revisionism in Post-Communist Romanian Political Culture. Attempts to Rehabilitate the Perpetrators of the Holocaust, w: Remembering for the Future. The Holocaust in an Age of Genocides, t. 1, red. J.K. Roth i in., London: Palgrave Mcmillan, 2001. Rein L., Local Collaboration in the Execution of the „Final Solution” in Nazi-Occupied Belorussia, „Holocaust and Genocide Studies” 2006, t. 20, nr 3, s. 381–409. Reitlinger G., The House Built on Sand. The Conflicts of Germany Policy in Russia, 1939–1945, London: Macmillan, 1960. Remeikis T., Lithuania under German Occupation: 1941–1945. Dispatches from US Legation in Stockholm, Vilnius 2005. Rempel G., Gottlob Berger and Waffen-SS Recruitment 1939–1945, „Militär­geschich­tliche Mitteilungen” 1980, nr 27, s. 107–122. Rich D., Reinhard’s Foor Soldiers. Soviet-era Trials as Sources, w: History, red. J. Roth i in., London: Palgrave, 2001. Rich N., Hitler’s War Aims. The Establishment of the New Order, New York: W.W. Norton, 1974. Ripley T., The Waffen-SS at War. Hitler’s Praetorians 1925–1945, St. Paul, Minnesota: Zenith Press, 2004. Rossino A.B., Nazi Anti-Jewish Policy during the Polish Campaign. The Case of the Einsatzgruppe von Woyrsch, „German Studies Review” 2001, t. 24, nr 1, s. 35–53. ---------------, Hitler uderza na Polskę. Blitzkrieg, ideologia i okrucieństwo, tłum. H. Górska, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2009. Schmalz E., S. Sinner, The Nazi Ethnographic Research of Georg Leibbrandt and Karl Stumpp in the Ukraine, and Its North American Legacy, „Holocaust and Genocide Studies” 2000, t. 14, nr 1, s. 28–64. Schmitt H., European Union. From Hitler to de Gaulle, New York: Van Nostrand, 1969. Schulte T., The German Army and Nazi Policies in Occupied Russia, Berg – Oxford – New York – Munich: Berg Publishers, 1988. Sebastian M., Journal 1935–1944, London: Pimlico, 2001. Segev T., One Palestine Complete. Jews and Arabs under the British Mandate, New York: Henry Holt & Co., 1999. Shepherd B., War in the Wild East. The German Army and Soviet Partisans, Cam­bridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2004. The Shoah in Lithuania, red. J. Levinson, The Vilna Gaon Jewish State Museum, 2006. The Shoah in Ukraine. History, Testimony, Memorialization, red. R. Brandon, W. Lower, Bloomington, Indiana: Indiana University Press and USHMM, 2008. Smith B., Heinrich Himmler. A Nazi in the Making, 1900–1926, Stanford, California: Hoover Institution Press, 1971. Snyder T., The Reconstruction of Nations. Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus 1569–1999, New Haven: Yale University Press, 2003. Soucy R., French Fascism. The Second Wave 1933–1939, New Haven: Yale University Press, 1995. Spector S., The Holocaust of Volhynian Jews, 1941–1944, Jerusalem: Achva Press, 1990. Speer A., Inside the Third Reich. Memoirs, New York: Macmillan, 1970. -----------, Infiltration, New York: Macmillan, 1981. Stein G., The Waffen-SS. Hitler’s Elite Guard at War 1939–1945, Ithaca: Cornell University Press, 1966.

Steinberg J., All or Nothing. The Axis and the Holocaust 1941–1943, London: Rout­ledge, 1990. --------------, Types of Genocide? Croatians, Serbs and Jews, 1941–45, w: The Final Solution, Origins and Implementation, red. D. Cesarani, London – New York: Routledge, 1994. Stepan J., The Russian Fascists, New York: Harper & Row, 1978. Stevenson D., 1914–1918. The History of the First World War, London: Penguin, 2004. Stone N., The Eastern Front. 1914–1917, London: Penguin Books, 1998. -----------, World War One. A Short History, London: Allen Lane, 2007. Stutton K., The Massacre of the Jews of Lithuania, Jerusalem: Geffen Publishing House, 2008. Sydnor C., Żołnierze zagłady. Dywizja SS „Totenkopf” 1933–1945, tłum. P. Żurkowski, Warszawa: Oskar, 1998. Thal U., Religion, Politics and Ideology in the Third Reich. Selected Essays, London – New York: Routledge, 2004. Thorwald J., The Illusion. Soviet Soldiers in Hitler’s Armies, New York: Houghton Mifflin Harcourt, 1975. Tomasevich J., War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945. Occupation and Collaboration, Stanford, California: Stanford University Press, 2001. Tooze A., The Wages of Destruction. The Making and Breaking of Nazi Economy, 2006. Trigg J., Hitler’s Gauls. The History of the 33rd Waffen-SS Division Charlemagne, Stroud: Spellmount, 2006. ---------, Hitler’s Jihadis, Stroud: Spellmount, 2008. Troper H., M. Weinfeld, Old Wounds. Jews, Ukrainians and the Hunt for Nazi War Criminals in Canada, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1989. Tsimhoni D., The Pogrom (Farhud) against the Jews of Baghdad in 1941. Jewish and Arab Approaches, w: Holocaust. History, red. J. Roth i in., London: Palgrave, 2001. Tutorow N., War Crimes, War Criminals, and War Crimes Trials. An Annotated Bibliography and Source Book, New York – London: Greenwood Publishing Group, 1986. Van Creveld M., The Balkan Clue. Hitler’s Strategy 1940–1941, London: Cam­bridge University Press, 1973. War of Extermination. The German Military in World War 2, red. H. Heer, K. Naumann, New York: Berghahn Books, 2000. Wegner B., The Waffen-SS. Organization, Ideology and Function, Oxford: Basil Blackwell, 1990. Weigler Z., Two Polish Villages Razed for Extending Help to Jews, „Yad Washem Bulletin” t. 1, kwiecień 1957, s. 19, 20. Weinberg G., The Foreign Policy of Hitler’s Germany. Starting World War II 1937–1939, Chicago – London: University of Chicago Press, 1980. ---------------, A World at Arms. A Global History of World War II, New York: Cam­bridge University Press, 1994. Weiss-Wendt A., Murder without Hatred. Estonians and the Holocaust, Syracuse: University Press, 2010. Weitz E. In the Age of Genocide. Race and Nation under Nazi and Soviet Power, w: History, red. J. Roth i in., London: Palgrave, 2001. Westerman E., Hitler’s Police Battalions. Enforcing Racial War in the East, Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, 2005. Wette W., Wehrmacht. Legenda i rzeczywistość, tłum. K. Żarski, Kraków: Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008. Wincler H.A., The Long Shadow of the Reich. Weighing up German History (The 2001 German Historical Institute Annual Lecture), London: German Historical Institute, 2002. ---------------, Germany. The Long Road West, 1933–1990, Oxford – New York: Oxford University Press, 2007. Yeomans R., Of „Yugoslav Barbarians” and Croatian Gentleman Scholars. Nationalist Ideology and Racial Anthropology in Interwar Yugoslavia, w: Blood and Homeland. Eugenics and Racial Nationalism in Central and Southeast Europe 1900–1940, red. M. Turda, P.J. Weindling, Budapest – New York: CEU Press, 2007. Yerger M.C., Allgemeine-SS. The Commands, Units and Leaders of the General SS, Atglen, Pennsylvania: Schiffer Military History, 1997. Zuroff E., Operation Last Chance. One Man’s Quest to Bring Nazi Criminals to Justice, London: Palgrave, Macmillan, 2009.

Podziękowania Bardzo szeroki zakres niniejszej książki stanowił duże wyzwanie. Muszę przede wszystkim podziękować Simonowi Youngowi, który mimo napiętego rozkładu zajęć znalazł czas, aby udzielić mi bezcennych rad i praktycznej pomocy przy opornym rękopisie. Profesor Michael Burleigh, William Niven i Nigel Jones również czytali fragmenty manuskryptu. Judith Lanio z wielką sprawnością pomagała mi w pracy z dokumentami i tekstami w języku niemieckim. Christian Barse pomógł mi z materiałami w języku duńskim. Wielu historyków było uprzejmych odpowiedzieć na wiele moich pytań: Marko Attila Hoare, Milan Hauner, Clemens Heni, David Cesarani, Andrew Ezergailis, Martin Dean, Wendy Lower, Martin Conway, Saul David, Adam Sisman, Timothy Snyder i Giles MacDonough – wszyscy oni udzielili mi fachowych rad. Matthew Kott podzielił się ze mną cennymi uwagami na temat niemieckiej okupacji Norwegii, Łotwy i państw bałtyckich. Na najważniejszym etapie cenny wkład wnieśli Efraim Zuroff i Dovid Katz. Detlef Sibert zwrócił moją uwagę na istotne tropy. Wdzięczny jestem Julianowi Hendy’emu i Rayowi Brandonowi, że podzielili się ze mną swymi spostrzeżeniami i z trudem zdobytymi informacjami na temat nacjonalizmu ukraińskiego i powstawania Dywizji SS „Galizien”. Wyjątkowe materiały otrzymałem od George’a Lepre’a i Michaela Melnyka, którzy są autorami prac odpowiednio na temat: bośniackiego „Handscharu” i ukraińskiej Dywizji SS „Galizien”. Posłużyły mi one za punkt wyjścia do własnych, bez wątpienia odmiennych wniosków. Wiele godzin spędziłem w znakomitych bibliotekach, przede wszystkim w British Library i Weiner Library w Londynie. Kolejnym ważnym źródłem informacji było Archiwum Narodowe w Kew. Winien jestem również podziękowania trzem bibliotekom niemieckim: Niemieckiej Bibliotece Narodowej w Lipsku, Bibliotece Państwowej i znakomitej Bibliotece „Topografii Terroru” w Berlinie. Szczególnie dużo zawdzięczam Bundesarchiv/Zentralle Stelle w Ludwigsburgu. Problemy kolaboracji omawiałem z Ojārsem Ēriksem Kalninšem z Instytutu Łotewskiego oraz z historykami z Muzeum Okupacji w Rydze, Muzeum Ryskiego Getta, Łotewskiego Muzeum Holokaustu i Centralnego Archiwum Państwowego w Kijowie. Rzecz jasna, ponoszę wyłączną odpowiedzialność za ocenę faktów oraz wszelkie błędy ich dotyczące. Będę wdzięczny za poprawki, komentarze i propozycje dalszych badań przesłane za pośrednictwem strony internetowej, której adres podaję na końcu Podziękowań. Dziękuję wydawnictwu Pimlico Books za pozwolenie zacytowania Journal: 1935-1944 (2003) autorstwa Mihaila Sebastiana oraz United States Holocaust Memorial Museum za pozwolenie na wykorzystanie fragmentów wyjątkowych wspomnień Fridy Michelson zatytułowanych I Survived Rumbuli (1979). Richard Johnson, Patrick Janson-Smith i Neil Blair wsparli ten projekt na samym początku długiej drogi. Simon Hamlet, Christine McMorris i Lindsey Smith z wydawnictwa The History Press byli na tyle odważni, by zmierzyć się z długim rękopisem. Muszę również podziękować kilku dobrym przyjaciołom: Laurence’owi Petersowi, który przeczytał fragmenty książki i poczynił cenne sugestie; Gerdzie Sousie; Karin Kaschner-Sousie oraz Davidowi Robsonowi, Sarah Dewis (z rodziną), którzy udzielili mi gościny. Mojej żonie Dianie Böhmer i naszemu synowi Jacobowi, którzy dzielnie znosili moje okresowe wyjazdy: kocham was. www.hitlersforeignexecutioners.com

Tytuł oryginału Hitler’s Foreign Executioners. Europe’s Dirty Secret Originally published in English by The History Press Ltd under the title: Hitler’s Foreign Executioners © Christopher Hale, 2011 Published by arrangement with „Agence de l’Est” Literary Agency Projekt okładki Witold Siemaszkiewicz Fotografia na pierwszej stronie okładki Archiwum Wydawnictwo Znak dołożyło wszelkich starań, by dotrzeć do właścicieli i dysponentów praw do wszelkich materiałów ilustracyjnych zamieszczonych w książce. Opracowanie map Marzena Słomczewska Opieka redakcyjna Kamil Janicki Konsultacja merytoryczna dr Rafał Szmytka Korekta Urszula Horecka Katarzyna Onderka Indeks Artur Czesak Wybór ilustracji

Kamil Janicki Poglądy lub opinie wyrażone w niniejszej książce oraz kontekst, w jakim wykorzystano w niej fotografie, nie oznaczają, że są zgodne z poglądami albo z polityką United States Holocaust Memorial Museum ani też że zostały przez nie zatwierdzone. Copyright © for the translation by Znak, 2012