Dynastie Europy NR 1 - Jagiellonowie

£ )Y N A STIE £ U R O P Y

B

io g r a fie

I

• H

erby

• D

rzew a g en ealo g iczn e

BIBLIOTEKA GAZETY WYBORCZEJ

Spis treści PRZEZ WIEKI I POKOLENIA 4

Na czterech tronach

WIELKIE POSTACI 22

Władysław Jagiełło

28

Władysław Warneńczyk

30

Kazimierz Jagiellończyk

34

Święty Kazimierz

38

Zygmunt Stary

48

Zygmunt August

54

Anna Jagiellonka

NA ARENIE POLITYCZNEJ 61

Ostateczna rozprawa z zakonem

68

Jedyna taka unia

76

Szlachta uprzywilejowana

80

Zdobyć Bałtyk

W KRĘGU SZTUKI I NAUKI 87

Idee renesansowe

95

Akademia Krakowska

98

Mistrz Stwosz

104

Arrasy wawelskie

SIEDZIBY RODOWE 114

Troki

118

Wawel

131

Zamek lubelski

134

Niepołomice

Z PERSPEKTYWY CZASU 139

Potężny związek państw

rany tajemnicą miłości, [...] która zwaśnionych godzi, pokłóconych łączy, odmienia nienawiście, uśmierza gniewy i daje wszystkim pokarm pokoju [...]. Przez nią

ona się we wszystkich cnotach wybornie mieści, a kto nią pogardzi, ten wszystko utraci. Fragment aktu unii horodelśkiej, 1413 r. +■> WizcrynekJana Długosza naścianiedomu kronikarza w Wiślicy.

6

D y n a s t ie E u r o p y

Na czterech tronach J a g ie llo n o w ie p r z e z p r a w ie 2 0 0 la t p a n o w a n ia z b u d o w a li p o t ę ż n e p a ń s t w o , k t ó r e r o z c i ą g a ł o s ię „ o d m o r z a d o m o r z a ” . Ic h c z a s y t o je d e n z n a jś w ie t n ie js z y c h o k r e s ó w w d z ie ja c h P o ls k i, p r z e z n a s tę p n e p o k o le n ia o k r e ś la n y ja k o „ z ło t y ” .

-T Z A -

1370 R . -

słupski, popierany przez W ielkopolan. Ponadto

S M IE R C

O S T A T N IE G O K R Ó L A P IA S T A

do tronu pretendow ał także książę gn iew k o w ­ ski W ładysław Biały. Z naleźli oni spore popar­

Ostatni Piast na tronie polskim, Kazim ierz III

cie, szczególnie kiedy się okazało, że Ludw ik od­

W ielki, zmarł 5 listopada 1370 roku na zamku

dał rządy w

krakowskim. Był to jeden z najwybitniejszych

najpierw swojej m atki E lżbiety Łokietków ny,

w ładców naszego kraj u, słynne powiedzenie, że

a po niej, od 1378 roku, jednemu z najbardziej

zastał Polskę drewnianą, a zostaw ił murowaną,

zaufanych ludzi w ęgierskiego m onarchy - W ła ­

miało swoje pokrycie w rzeczywistości. Ponadto

dysław ow i, księciu opolskiem u. W yb ó r na na­

Kazim ierz um ocnił ziemie zjednoczone przez oj­

miestnika O polczyka zaognił sytuację, księcia

ca i pow iększył królestw o (choćby o Ruś Halicką)

nie lubiano i uważano za obcego. N iechęć do

oraz stw orzył podw aliny pod prężne mocarstwo.

niego w zbudzały także nadania, jakie otrzym ał

Niestety, pom im o starań nie doczekał się legalne­

od Ludwika, m.in. ziem i wieluńskiej i dobrzyń­

go syna. Dlatego też potw ierdził zaw arty jeszcze

skiej. Na skutek protestów Ludw ik musiał od­

przez ojca, W ładysława Łokietka, układ z królem

w ołać O polczyka z nam iestnictwa i ponow nie

węgierskim Karolem Robertem, a później z jego

pow ierzył rządy regencyjne matce. W tym czasie

synem Ludwikiem, o objęciu tronu polskiego

ustanow iono kwestię następstwa tronu po zmar­

w razie swojej bezpotom nej śmierci. W listopa­

łym Ludwiku, który, podobnie jak Kazimierz, nie

dzie 1370 roku układ nabrał m ocy prawnej.

doczekał się synów. W zamian za pow ażne ustęp­

Ludw ik W ęgierski, pow iadom iony o śmierci

stwa

we

Polsce w

w rześniu

1374

ręce nam iestników ,

roku

na

zjeździe

Kazim ierza, natychm iast przybył do Korony. Po­ w odem tego byli kontrkandydaci do tronu pol­

-1)- Portret Władysława Jagiełły z kaplicy zamkowej

skiego. N ajpow ażniejszym kon ku ren tem był

w Lublinie. Król w skromnym stroju, bez insygniów

w n u k K azim ierza W ielk iego - K aźko, książę

klęczy przed Matką Bożą z Dzieciątkiem.

JAGIELLONOWIE

8

D y n a s t ie Eu r o p y

M

a x im iu a n v s

i Im ?

ARC H ID Y X A V S T R 1 A dvx*

Bv r

g v n d ia

Fe r

.

d w a n iw s

. i . I m p.

C a r o l v s . v . Im k

ARCHIDVX AySTRIA Cesarz Maksymilian I z dynastii Habsburgów z rodziną, czwarty od lewej Ludwik II Jagiellończyk -m ąż cesarskiej wnuczki, Bernhard Strigel, ok. 1525 r., Kiinsthistorisches Museum w Wiedniu.

JAGIELLONOWIE

P r z e z w ie k i i p o k o le n ia

Na czterech tronach

9

koszyckim szlachta w yraziła zgodę na oddanie

m ężniejszego niż inni. Na dw orze rodziców na­

tronu polskiego którejś z córek w ęgierskiego

uczył się języka ruskiego, znał litewski, pew nie

władcy.

trochę łaciny i niem ieckiego. Będąc naszym kró­ 1386 R. -

lem, nauczył się z biegiem czasu polskiego, ale

P IE R W S Z Y

do końca życia pozostał analfabetą, w żadnym

J A G IE L L O N N A P O L S K IM

z języków nie potrafił czytać ani pisać.

T R O N IE

Z kroniki Jana D ługosza w yłania się obraz

W e w rześniu 1382 roku zm arł Ludw ik W ęgier­

w ładcy roztropnego, niepozbaw ionego poczu­

ski i Polacy stanęli przed dylematem, czy dotrzy­

cia hum oru, autora w ielu powiedzeń, które p óź­

mać um ow y koszyckiej, która zapoczątkow ała

niej w eszły do kanonu przysłów, jak chociażby

w ielkie przyw ileje dla szlachty polskiej. C zęść

0 słowie, które w róblem w yleciaw szy z ust, m o­

społeczeństwa, głów nie

M ałopolanie, chcia­

że w ołem pow rócić. Zarów n o na Litwie, jak

ła dotrzym ać jej w arunków , natom iast W ie lk o ­

1 w Polsce rządził mądrze, nie był skory do prze­

polska preferow ała kandydaturę księcia m azo­

lew u krw i, ale zm uszony do w alki, w ykazyw ał

w ieckiego Siem ow ita IV. K oncepcja ta została

zm ysł strategiczny, najlepszym tego przykładem

jednak zarzucona i po w ielu perturbacjach naj­

była w ygrana bitw a grunwaldzka. G łów nym

młodsza córka Ludw ika - Jadwiga - w paździer­ niku 1384 roku przybyła do Polski i została koronow ana jako pierw szy król kobieta w dzie­ jach naszego kraju. Po koronacji Jadwigi zaczę­ to szukać dla niej godnego męża. W praw dzie w ładczyni była już od dawna zaręczona z W il­ helmem Habsburgiem, ale kandydatura ta ew i­ dentnie nie przypadła do gustu panom polskim. Ich oczy skierow ały się w stronę Litwy, w której rządził w ielk i książę Jagiełło. Po kilkum iesięcz­ nych rozm ow ach został on w 1386 roku mężem królow ej. Zapoczątkow ał tym samym dynastię Jagiellonów na tronie polskim. Ród Jagiełły sięgał końca X III w ieku, jego protoplastą był Pukuw er (Butyw id), książę li­ tew ski, w n iektórych źród łach zw an y królem. Pieczętow ał się herbem Pogoń. Dziadem Jagieł­ ły był Giedym in, tw órca państw a litew sko-ruskiego, ojciec A ldon y, pierw szej żon y K azim ie­ rza W ielkiego . To zresztą nie jedyne p ow iązan ie W ładysław a II Jagiełły z dynastią piastow ską - historycy od kryli, że był on potom kiem K azi­ m ierza Sprawiedliw ego. Jagiełło był synem Olgierda, w ielkiego księcia litew skiego, i Julian­ ny, księżniczki tw erskiej. Nadane m u po urodze­ niu litew skie imię Jogaila oznaczało człow ieka

Herb z orłem jagiellońskim u wejścia do krakowskiego kościoła św. Barbary.

JAGIELLONOWIE

10

D y n a s t ie E u r o p y

źródłem inform acji o jej przebiegu są właśnie

grafii". W

kronice znalazł się cenny, znany

D ługosza »Roczniki, czyli K roniki sławnego

w szystkim historykom i pasjonatom polskiej hi­

Królestw a Polskiego". To jedno z najw ybitniej­

storii opis b itw y grunw aldzkiej. Jan D ługosz za­

szych dzieł europejskiej historiografii, które

pew nie słyszał o niej od sw ego dzielnego ojca,

opisuje dzieje ojczyzn y od czasów legendarnych

Jana D ługosza herbu W ien iaw a, który bił się

aż po rok 1480, czyli w spółczesny autorowi.

pod Grunw aldem i za zasługi został nagrodzony

W 12 księgach w ielk i kronikarz przedstaw ił nie

godnością burgrabiego zam ku brzeźnickiego,

tylko w łasną w izję historii ojczyzny, ale także

a następnie starosty grodow ego w N ow ym K or­

opis geograficzny ziem polskich, poparty praca­

czynie. Także stryj kronikarza, Bartłomiej, pro­

mi w ielk ich poprzedn ików Długosza, choćby

boszcz kłobucki, był na polu b itw y - celebrow ał

greckiego uczonego Ptolem eusza, autora »Geo-

mszę św iętą w przeddzień walki. O b itw ie D łu ­ gosz na pew n o słyszał też od swego protektora Z bign iew a O leśnickiego, którem u zadedykow ał to m onum entalne dzieło. Kardynał i biskup kra­ kow ski odznaczył się w ielkim m ęstw em na polu grunw aldzkim , bow iem w łasną piersią zasłonił króla Jagiełłę. K ronika jest szeroką panoram ą d ziejów Polski i barw ną, p lastyczn ą opow ieścią o jej w ładcach, niepozbaw ion ą tendencyjności, h i­ storyczn ych przekłam ań i błędów . Sporo m iej­ sca D ługosz p ośw ięcił w niej W ito ld o w i, bra­ tu stryjecznem u Jagiełły, którego polski w ładca w y zn a c zy ł na sw ojego następcę na Litw ie. W oczach kron ikarza W ito ld p rzew yższał Ja­ giełłę jako p olityk i m ąż stanu. Za naszego w ie­ k u - pisał - utrzymuje się m ięd zy ludam i takie zdanie, ż e W itoldow i żaden w spółczesny mu książę równać się n ie m ógł wspaniałością umy­ słu i zręcznością w sprawach. O n pierw szy o j­ czystą Litw ę, w przódy m ało znaną, słabą i bez znaczenia, dzielnością swoją i sławnymi czyny w zniósł i uśw ietnił. N ie zd ołali następni k sią żę­

H e rb J a g ie łły

ta utrzymać je j na tym stopniu i rzeczą je s t p e w ­ Na zworniku kaplicy Trójcy Świętej na zamku

ną, ż e w ielkość L itw y z nim pow stała i z jego

lubelskim widnieje podwójny krzyż, herb kró­

śmiercią się skończyła. N ic dziw nego, że W itold

la Władysława Jagiełły. Symbolika tego bizan­

w sw oim kraju zyskał przydom ek W ielk i.

tyjskiego motywu heraldycznego. nazywanego

P oczątki rząd ów W ładysław a Jagiełły nie b y­

krzyżem lotaryńskim i patriarszym lub karawaką.

ły łatw e. Panowie polscy, k tó rzy sprow adzili go

nawiązuje do kultu Krzyża Świętego. Ten sam

na tron, sądzili, że łatw o będzie nim m anipulo­

znak widnieje również natarczy konnego rycerza

wać. M łoda Jadwiga, m im o że była królem Polski,

na herbie Litwy - Pogoni.

nie w yw ierała nacisku na rządy męża, nierzadko

JAGIELLONOWIE

P r z e z W IE K I

i

PO K O LE N IA Na czterech tronach

11

brała w nich udział. Jednym z jej sam odzielnych dokon ań była w ypraw a na Ruś H alicką w roku 1387, która była ziem ią sporną m iędzy Polską a W ęgram i. Jadwiga, jako córka króla w ęgier­ skiego i król Rzeczypospolitej, miała podw ójne prawa do tych terenów . W spom agała także sw o­ jego męża w w alkach, które ó w toczył z księ­ ciem opolskim W ładysław em . W ładysław Jagiełło zm arł 1 czerw ca 1434 ro­ ku. W czasie swojego praw ie pięćdziesięciolet­ niego panow ania musiał się zm agać z opozycją w kraju, opinią poganina, którą często szafow ali Krzyżacy, licznym i w ojnam i toczonym i z zako­ nem, niechęcią panów polskich czy problem em husyckim . Pom im o to z w iększością św ietnie so­ bie dał radę. Przeprow adził chrystianizację Li­ tw y, w łączając ją w obręb cy w iliza cji łacińskiej, stw orzył p od w alin y potężnej m onarchii polskolite w sk ie j, okazał się zręcznym

politykiem

skłonnym do m ądrych kom prom isów. 1447 R. -

W ŁA D ZA W

RĘKACH

K A Z IM IE R Z A IV W ch w ili śm ierci W ład ysław a Jagiełły jego sy­ n ow ie, których doczekał się z czw artą żon ą Z o ­ fią, b yli jeszcze niepełnoletni. W y zn a c zo n y na króla W ład ysław m iał w tym czasie zaledw ie

Jan Olbracht klęczący u stóp Matki Bożej, kopia miniatury z graduału króla, 1 5 0 6 r.

10 lat. W jego im ieniu rząd ziła do osiągn ięcia p rzez króla lat sp raw n ych rada koronna. D o ­

skutecznie, przejąć K azim ierz Jagiellończyk. Po

p iero od gru dnia 1438 rok u W ła d y sła w III

śm ierci Habsburga W ęgrzy zaproponow ali sw o­

ro zp o czą ł sam odzielne p an ow an ie w kraju.

ją koronę królow i polskiem u, który, za nam ow ą

N iestety, b ył pod w ielk im w p ły w e m d om in u ­

Z bign iew a O leśnickiego, przyjął ją w 1440 roku.

jącego w ów czesn ej p o lity ce Z b ig n ie w a O le ś­

W zam ian za tron król musiał zgod zić się na

n ickiego . Suprem acja b isku p a w y w o ła ła ostry

obronę W ęgier przed tureckim naporem i mał­

protest, pod pisany w 1439 roku na zjeźd zie

żeń stw o z Elżbietą, królow ą w dow ą węgierską.

w N o w ym M ieście K o rczyn ie p rzez o p o zycję

W ładysław Jagiellończyk w yjechał na W ęgry

zgrom ad zon ą w o k ó ł k ró lo w ej Z o fii. N a jego

i nigdy już nie w rócił do kraju - uw ikłany w tam­

czele stanął zw ią za n y z h u sytam i kasztelan

tejsze problem y p olityczne zaangażow ał się

S p ytek z M elsztyn a.

w w o jn ę z Turcją i zgin ął w listopadzie 1444 ro­

W 1437 roku zm arł Z yg m u n t I Luksem bur­

ku w b itw ie pod Warną. W cześniej jego brat K a­

ski. Tron w ęgierski objął po nim A lbrech t Habs­

zim ierz zo stał w ie lk im

burg, natom iast czeski próbow ał, niestety nie-

i po śm ierci W ładysław a stał się naturalnym

JAGIELLONOWIE

księciem

litew skim

12

D y n a s t ie Eu r o p y

synów , z których aż czterech w ło ży ło koronę (W ładysław , Jan O lbracht, Aleksander, Z yg­ munt). N atom iast liczne córki zostały przez ro­ dziców tak um iejętnie w ydan e za m ąż, że d zi­ siaj nie ma dyn astii w Europie, w której nie p łyn ęłab y krew Jagiellonów (Jadwiga - żona księcia baw arskiego Jerzego Bogatego z rodu W ittelsbachów , Z o fia - żona m argrabiego bran­ denburskiego Fryderyka H ohenzollerna, A n n a - żo n a księcia zachodniopom orskiego Bogusła­ w a X W ielkiego, Barbara - żona księcia saskie­ go Jerzego Brodatego z M iśni, z rodu W ettynów , E lżbieta - żona Fryderyka II z Legnicy z rodu Piastów). Elżbieta w raz z m ężem dbała Misa liturgiczna ze sceną grzechu pierworodnego, XV w.

o politykę dynastyczną, w prow adzając swoje d zieci do to w arzystw a najlepszych panujących

kandydatem do tronu polskiego. Po w ielu per­

rodów europejskich.

turbacjach m łodszy Jagiellończyk w yraził zgodę

Kazim ierz Jagiellończyk starał się w zm o c­

na przyjęcie korony polskiej, co zakończyło pra­

nić kraj na arenie m iędzynarodowej. W tym ce­

w ie trzyletni okres bezkrólewia. A k t ten doko­

lu jeszcze za swojego życia osadził, nie bez kło ­

nał się w czeXVcu 1447 roku. G łów nym przeciw ­

potów , syna W ładysław a na tronie czeskim,

nikiem rządów Kazim ierza Jagiellończyka był

a w krótce też na węgierskim . O prócz W ładysła­

biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, w zm o c­

w a król miał jeszcze 12 dzieci. Inny sławny po­

niony otrzym aną w 1449 roku godnością kardy­

tom ek, Kazim ierz, zm arł w 1484 roku i z czasem

nalską. Przeciw ko niem u m łody w ładca skupił

został świętym, w ielbionym i w Polsce, i na Li­

w ok ół siebie ludzi, którzy rekrutowali się z daw ­

twie, a Fryderyk, zm arły w 1503 roku, był kardy­

nego otoczenia jego matki i w dużej mierze stali

nałem, arcybiskupem gnieźnieńskim i biskupem

w opozycji do biskupa. To p ozw oliło Kazim ie­

krakowskim , który z w ielkim zaangażowaniem

rzow i na samodzielne decyzje w sprawach obsa­

dbał o interesy dynastii, np. poprzez pozyskiw a­

dy urzędów czy polityki zagranicznej.

nie kontrybucji kościelnych na potrzeby w ie cz­

Król w 1454 roku poślubił Elżbietę Rakuszankę z rodu Habsburgów. Panna młoda, p o ­

nie „głodnego” skarbu królew skiego i w spiera­ nie politycznych działań sw oich braci.

dobnie jak w w ypad ku m ariażu jego ojca z A n ną Cylejską, w y w o ła ła w m łodym w ładcy mieszane uczucia. Elżbieta nie należała bow iem do naj­

1506 R. -

KO RO N A

DLA ZYGM U N TA STAREG O

piękniejszych kobiet. M iała szerokie, cofnięte

Po śmierci Jagiellończyka w 1492 roku w ła­

czoło, głęboko osadzone oczy, skoliozę, w ystają­

dzę w Polsce przejął Jan I Olbracht, a w ielkim

ce zęby i słynną wargę Habsburgów, K azim ierz

księciem na Litw ie został Aleksander, ożeniony

zaś w dał się w matkę - kobietę w yjątkow ej uro­

z córką Iwana III Srogiego. Jagiellonowie skupi­

dy. M im o to para żyła w zgod zie p rzez długie la­

li w tedy w swoim ręku cztery korony i byli po­

ta. Elżbieta zyskała n aw et p iękn y przydom ek

tęgą w ówczesnej Europie. Pod panowaniem dy­

M atka

nastii znalazły się ogromne tereny od D źw iny

Królów,

urodziła

b ow iem

sześciu

JAGIELLONOWIE

P r z e z W IE K I i P O K O LE N IA Na czterech tronach

13

Koronacja królewska, kopia miniatury z „Pontyfikału Erazma Ciołka”, ok. 1506-1515 r. na północy po Adriatyk i Sawę na południu i od

ści wojska (stąd powiedzenie: Za króla Olbrach­

górnej W o łg i na w schodzie po C zeski Las na za­

ta w yginęła szlachta). Zm arł prawdopodobnie

chodzie. Niestety, im ponujące m ocarstwo Jagiel­

na

lon ó w nie miało trw ać długo. Jan Olbracht nie

der, ale i on pom im o ślubu z Rusinką Heleną nie

zaw arł zw iązku m ałżeńskiego i nie zostaw ił po

doczekał się potom stwa. Z a życia tego ostatniego

sobie m ęskiego potom ka. W czasie krótkiego pa­

w ładcy zaw iązano słynną konstytucję N ihil no­

now ania (1492-1501) zdążył wdać się w w ojnę

vi w 1505 roku, która zakazywała królow i w yda­

z Turkami, podczas której w bitw ie w lasach bu­

wania ustaw bez uzyskania pozw olenia szlachty,

kow ińskich pod Koźm inem stracił znaczne ilo-

reprezentowanej przez senat i izbę poselską.

JAGIELLONOWIE

a tron polski przejął po

Aleksan­

14

D y n a s t ie E u r o p y

O Rewel

SZTOKHOLM

PANSTVQopeLíW ZAKO N N E 01 s k ( m O M l) s M MA

Połock

OKOPEM IAOA

'S/ImcwlŁ

pLEWIEC

/

Smoleńsk

¿rodno OMińsK . \w^^»dck •s =~

Odojewo

r i ki i\s l ws , ' KI

o BrUńgt JclO M.ir.idul' O

O

.1,..

a

Kursk

WIELKA ORDA

Hratlaw

Oc/aków

CHANAT KRYMSKI

rav/ow

FLORE NCIAO I O

SIENA Am astris istjri

NEAPOL

Królestwo Polskie Wielkie Księstwo Litewskie Królestwo Czeskie

P a ń stw o

Miecz z grobu Zygmunta Augusta wykonany przez Melchiora Baiera Starszego, 1 5 4 0 r., Krakowska Kapituła Katedralna.

Królestwo Węgierskie państwa pod rządami Habsburgów granice Cesarstwa Rzymskiego

Jagiellonów

w

X V w .

+-) Najłatwiej zrozumieć sukce­

torium około miliona kilometrów

sy Jagiellonów, kiedy porównu­

kwadratowych. Narodził się kraj

je się mapy Polski za ostatnie­

pomyślności gospodarczej, roz­

go Piasta i z czasów króla Zyg­

kwitu kulturalnego i naukowe­

munta Augusta. Z niewielkiej,

go, debaty politycznej i religij­

o d s u n ię te jo d

morza, rozbi­

nej. Niestety, kolejni władcy nie

tej na dzielnice Polski rozwinę­

umieli w pełni wykorzystać tego

ło się potężne mocarstwo eu­

potencjału. Mocarstwo stwo­

ropejskie. które sprzymierzone

rzone przez Jagiellonów oka­

z Litwą rozciągało się na tery­

zało się nietrwałe.

JAGIELLONOWIE

P r z e z W IE K I i P O K O LE N IA Na czterech tronach

15

Po śm ierci A leksandra w 1506 roku w ład zę w Polsce i na L itw ie objął Zygm un t I zw a n y p óźn iejS tarym .Jegorząd yn ależąd o spokojniejszych w dziejach Polski. W ie k X V I jest określany m ia­ n em złotego w ie k u , przypada nań rozw ój archi­ te k tu ry renesansu, d ziałaln o ść M ik o ła ja K oper­ n ika, p iśm ien n ictw o Jana D antyszka, M ik ołaja Reja, Jana K och an ow skiego i A n drzeja Frycza M odrzew skiego. W ie lcy literaci tego okresu w iele miejsca p o­ św ięcali w sw oich dziełach sprawom ojczyzny. Frycz M odrzew ski, sekretarz królew ski, w ory­ ginalnej rozpraw ie „O popraw ie R zeczypospoli­ tej" z 1551 roku n aw oływ ał do głębokich reform K ościoła (księga o K ościele została uznana za he­ retycką i w pisana do indeksu ksiąg zakazanych), prawa, szkolnictw a, rozpraw iał o w ojn ie i mar­ tw ił się upadkiem obyczajów . Było to n iezw ykle postępow e dzieło polityczno-społeczne, w w ie ­ lu m iejscach utopijne, ale idealnie obrazujące czasy panow ania ostatnich Jagiellonów. Był to b ow iem okres w ielkiej tolerancji religijnej, przy­ bycia do Polski braci czeskich, k a lw in ó w i luteran, czasy stojącej na bardzo w ysokim poziom ie

Śmierć króla Zygmunta Starego, grafika z XIX w.

A kadem ii Rakowskiej prow adzonej przez arian, czasy ruchu egzekucyjn ego i p ozycji Polski jako

R e fo rm y Z y g m u n ta

Starego

słynnego spichrza Europy. Z ygm un tow i Starem u nie udało się prow a­

O

Król zostawił po sobie kraj silny, który miał

dzić tak szeroko zakrojonej p olityki dynastycz­

uznanie na arenie międzynarodowej. Do je­

nej jak jego ojcu. C o praw da zabezp ieczył grani­

go zasług można zaliczyć oddłużenie skarbu

ce litew skie przez zaw arcie w 1537 roku p ok oju

państwa, uporządkowanie przepisów dotyczą­

z M oskw ą, a także p ołudn iow e, kiedy w 1533 ro­

cych dochodów z eksploatacji kopalń i żup sol­

k u podpisał w ie czy sty trak tat p o k o jo w y z sułta­

nych oraz prawa procesowego. zreformowanie

nem Sulejm anem W spaniałym . Jednak nie za­

gospodarki celnej. Władca za d b a ł też o miasto

dbał dostatecznie o polskie rządy na W ęgrzech

królewskie i posiadłości, które latami znajdowały

i w C zech ach - w 1515 roku w W ied n iu zgodził

się pod zastawem, ostatecznie włączył do Koro­

się na m ałżeństw o d zieci brata W ładysław a

ny Mazowsze po wygaśnięciu linii książąt czer-

z w n u kam i cesarza M aksym iliana, w sk u tek te­

sko-mazowieckich, prowadził politykę. która po­

go posunięcia z czasem dynastia H absburgów

zwoliła no w miarę dobre stosunki ze szlachtą.

przejęła koron ę

i W ęgier, o które

Skory do debaty politycznej, nie tolerował bun­

Polska zabiegała p rzez lata. C órka Izabela,

tu, o czym przekonało się pospólstwo i plebs

w yd an a za króla w ęgierskiego Jana Zapolyę,

luterański w Gdańsku w 1S25 roku.

C ze c h

JAGIELLONOWIE

16

D y n a s t ie E u r o p y

B itw a p o d O rszą Do wielkiej bitwy na tere­

skiewskie ruszyły na zachód, by

batalię. Następnego dnia król

nie dzisiejszej Białorusi doszło

zamknąć pod Orszą przepra­

wysłał listy do papieża, wład­

8 września 1514 roku. Dwa lata

wę Polakom i Litwinom w sile

cy Węgier, doży weneckiego.

wcześniej na ziemie litewskie

ok. 35 tysięcy żołnierzy. Mia­

mistrzów zakonu krzyżackiego

ruszyły wojska moskiewskie Wa­

ły przew agę liczebną, bowiem

i inflanckiego oraz innych w aż­

syla III Rurykowicza. które zdo­

armia moskiewska składała się

nych postaci, oznajmiając wiel­

były Smoleńsk. Obrońcy podda­

z ok. 50 tysięcy jazdy bojar­

kie zwycięstwo. Co prawda, nie

li miasto 30 lipca 1514 roku. Już

skiej. Wasyl Ili się przeliczył.

udało się odzyskać Smoleńska,

w sierpniu Wasyl III zawarł so­

Wódz naczelny wojsk polsko-li­

ale rozbity został sojusz antyja-

jusz przeciwko królowi Zygmun­

tewskich hetman wielki litewski

gielloński. Słynną bitwę uwiecznił

towi Staremu. Razem z Albrech­

Konstanty Ostrogski upozoro­

na początku XVI wieku niezna­

tem Hohenzollernem i cesarzem

wał ucieczkę z pola bitwy i na­

ny z nazwiska polski malarz ze

Maksymilianem I w 1515 roku

prowadził wroga na artyleryj­

szkoły Niemca Lucasa Cranacha

mieli wspólnie uderzyć na zie­

ski atak. Wojska moskiewskie

Starszego. Obraz znajduje się

mie polsko-litewskie. Po o p a ­

w panice rzuciły sję do ucieczki

w Muzeum Narodowym w War­

nowaniu Smoleńska wojska mo­

i strona polsko-litewska w ygrała

szawie.

JAGI E L L O N O W I E

P

rzez

WI E K I

i

P O K O LE N IA Na czterech tronach

17

po jego śm ierci w raz z urodzonym w 1540 roku

niespodziew aną śm iercią Barbary, stała się p o ­

synem Janem II Zygm untem była p ozbaw iona

ży w k ą dla legendy, która do dziś rozpala w y o b ­

odpow iedniego w sparcia ojca. C o praw da udało

raźnię artystów czy m iłośn ików romansów.

jej się doprow adzić do tego, że na narodow ym

A b y zyskać sobie przychyln ość szlachty,

zgrom adzeniu jej syn został w ybrany na króla

Zygm unt A u gust przystał na proponow ane re­

W ęgier, jednak do koronacji ostatecznie nie d o­

formy, a dla podkreślenia sw ojego sojuszu z pa­

szło. Izabela m usiała zrzec się korony w ęgier­

nam i p olskim i na k ilk u sejmach p ojaw ił się

skiej, przyjm ując jako rekom pensatę księstw o

w polskim stroju szlacheckim . P rzep row adzo­

opolskie i pokaźną kw o tę w dukatach.

no w te d y m.in. reform ę w ojskow ą. Podejm ow ał

Z pierw szej żon y Barbary i drugiej Bony

tak że próby reform y K ościoła w Polsce, a ch o ­

S forzy Z ygm un tow i rodziły się same córki, to ­

ciaż nie d ążył do obalenia katolicyzm u, to jed­

też kiedy w 1520 roku ta ostatnia w reszcie p o w i­

nak - w ych o w a n y w d uchu hum anizm u - w y ­

ła syna, pojaw iła się m ożliw ość kontynuacji dy­

d ał szereg d ekretów d la inn ow ierców . O kazał

nastii. M atka zadbała o to, aby jej potom ek został

się jednym z bardziej św iatłych w ła d có w Pol­

królem Polski. W iedząc, że Jagiellonowie są

ski. Niestety, nie d o czekał się potom ka. Zm arł

w Koronie tylko w ładcam i elekcyjnym i, w ym o­

7 lip ca 1572 roku w ukochanym K nyszynie,

gła na panach polskich koronację Zygm unta II

koń cząc tym sam ym stuosiem dziesięciosześcio-

A ugusta za życia jego ojca. D o tej uroczystości

letnie p anow anie Jagiellonów w Polsce. Król

doszło w 1529 roku w katedrze na W aw elu.

m iał trzy siostry: Zofię, K atarzynę i A nnę, ostat­

Przew odził jej arcybiskup gnieźnieński i prymas

nia z n ich została w ła d czyn ią Polski i w zięła

Polski Jan Łaski.

ślub z w ie lk im księciem litew sk im i księciem

1548

R. -

Siedm iogrodu Stefanem B atorym w 1576 roku.

C ZA SY

O S T A T N IE G O J A G IE L L O N A

M a łżeń stw o nie należało do udanych. K rólow a w ch w ili m ariażu była już kobietą ponadpięć-

W 1548 roku Zygm unt A ugust rozp oczął sam o­

d ziesięcioletn ią i nie miała szansy na pow icie

d zielne rządy. Za jego czasów ro zw in ą ł się ruch

następcy tronu.

egzekucyjn y (średnia szlachta dom agała się re­

D yn astia Jagiellonów w yp ro w a d ziła Polskę

form w d ziedzinie sądow n ictw a, skarbow ości

na salony europejskie. Skupiając w jednym ręku

i wojska, zm ierzających do um ocnienia p ań ­

cztery korony: czeską, litew ską, polską i w ęg ier­

stw a i ograniczenia w p ły w ó w m agnaterii oraz

ską, stan ow iła ona potęgę w ów czesnej Europie.

duchow ieństw a), k w itły prądy renesansowe.

U m iejętne m ariaże córek zap ew n iały św iet­

Sam Zygm un t postrzegany był jako w ładca re­

nych sojuszników , a o tw artość na now e prądy

nesansu, o czym m iały św iadczyć ch ociażby bie­

p o zw a la ła na szybki rozw ój p aństw a w d zie­

gła znajom ość języka w łoskiego oraz d rażniący

dzinie gospodarki, ku ltu ry, nau ki i sztuki. N i­

szlachtę w ło sk i styl jego stroju. D w u kro tn e m ał­

gdy później Polska nie była już tak p otężn a

żeń stw a z H absburżankam i nie b yły udane, a ro­

i św iatła. N ic dziw nego, że dynastia jagielloń­

mans w ład cy z Barbarą R a d ziw iłłó w n ą nie p rzy­

ska z czasem stała się sym bolem dobrobytu, m ą­

sporzył mu dodatkow ej sympatii. W tej ostatniej

drości i roztrop n ości królew skiej, m iłości do

sprawie Zygm unt okazał się godny pradziada Ja­

sztu k i i nauki, szczególnie w b u rz liw y c h w ie ­

g ie łły i poślubił ukochaną kobietę w brew prze­

kach X V II i X V III, kiedy kraj ch ylił się ku upad­

ciw nościom losu. Ich m iłość, która pokonała

ko w i i targały nim kolejne wojny.

w szystkie przeszkody, zakończona tragicznie

JAGI E L L O N O W I E

d r B o żen a C zw o jd ra k

18

Dy n a s t ie Eu r o py

P r z e z WIEKI i POKOLENIA Nacitcrechtronach

19

|P u k u w e r |

Jagiellonowie

|Gi e d y m i n |

|W lT E N E S |

(1275-1342.)

| O lg ie r d |

|K i e j s t u t |

Juliannatwerska IW ł a d y s ł a w I

J a g ie łło

II

j i

S k ir g ie łło i |

Iw a n

iK o r y b u t

L in g w e n

1 D y m it r

Sz y m o n

K o r y g ie llo j K a z im ie r z

!

|

|

W lG U N T

|

|Ś W ID R Y G IE Ł Ł O |

|A l e k s a n d e r |

|

Bo lesław

|

(1351-1434)

królPolskiod1384 r. f JadwigaAndegaiveńska 2. AnnaCylejska 3. ElżbietaGranowska 4. Zofia(Sonka)Holszańska i.j

2.

I E l ż b ie t a

I

.

|Ja d w i g a [

■W ł a d y s ł a w

4.1

IIIi

I W a rn e ń c z y k

|K a z i m i e r z |

|

(1424-1444) król Polski od 1434 r.

W ła d y s ła w

II

j

| J a d w ic , a |

J a g ie llo ń c z y k !

|Św K a z im ie r z |

I

I Aleksander I /.m-\ IJagiellończykI (IW-1506) . królPolskiodlSOl od1492r. Helena Moskiewska Jan

I

|O l b r a c h t !

1. BarbaraHohenzollern 2. BeatryczeAragońska 3. AnnadeFoix-Cundale

3 -\ , JA nnai

| Kazimierz IX I IJagiellończykI (1427-1492) królPolskiod1447r. Elżbieta Rakuszanka

j-f

; i>wiKII I

|Ja d w i g a |

J a g i e l l o ń.C c Z zY yK k I1

*•!

|An n a |

■ ■ ./■ ■ •■ ii -. /.v<;\HiNTl Si.\nv , (1467-1548) t Ho 2.2c',2i/---' 2.

|

¡Iz a b e l a I

|

Fr y d e r y k

I

{E l ż b ie t a |

2.| |Zygmunt II| I August I (1520-1572) królPolskiod1529:1. ElżbietaH absburżanka 2. BarbaraRadziwiłłówna 3. KatarzynaH absburżanka

|B a r b a r a |

|E l ż b i e t a |

2.i

2.| |Z o f i a |

A n n a |J a g i e l l o n k a :

(1523-1596) królowa Polski od 1576 r.

StefanBatory

< iip

JAGIELLONOW IE

|An n a |

|J a g i e l l o ń c z y k |

JAGIELLONOW IE

|Ka t a r z y n a |

|Ol b r a c h t |

V>»;

SRT'. ■II»® 'A,/?-: fc ,

mm, --M#' / W i

-

-i ■ ;;;,-';c. ■i

:.f.

t

H 'f

B

ifRs?

. 'J »'. r. • 1

' * V".y ‘-4*'/'< *

.

" -¿ ^

>f ‘sC

I :*&£•-■

- *'•<•%' . -

5 ¿yS®® Si#£. -

; ':

® 7' ■

ii ■: --V1, ^ . :%

•■>»r-:>'. ó :?■ ) ■ ■ • «* A '-i'j 5 .".

■

-

W S Z Y S C Y L U D Z fE m ają c/zęć wrodzoną w iedzenia długi wiek, pilno rozważanie i doświadczenie, jeśli z poznaniem spraw rozmaitych, dzielności, przedsięwzięć, wojen

r)>£r-' >

;$iW,

i przygód najznakom itszych ludzi, pańs,nv .i narodów, najwznioślejszej wiedzy i umiejętności. r,

i §

j ..,.

‘/ V

jj|3| Haftowany orzeł naoprawie modlitewnika Anny Jagiellonki,1 5 8 2 1.

:

,

22

D y n a s t ie E u r o p y

1351-1434

Władysław Jagiełło IGiedymin I

IALEKSANDER TWERSKI I

IJewna I

IO lgierd G iedyminowic I Jadwiga A ndegaweńska

Elżbieta Bonifacja

ANNA CYLEJSKA

IJadwiga I

IA nastazja halicka I

IJ ulianna twerska I Wł.ADYSLAWII jAGIEł.1 .0

WLADYSI;AW III W arneńczyk

Elżbieta GRANOWSKA

I^^IMIERZ I

Z ofia Holszańska

^l
ładysław Jagiełło miał być jedynie

władzę w Polsce w gorącym okresie po śmierci

„mężem swojej młodej żony” - Jadwi­

w 1370 roku Kazim ierza W ielkiego i rządach

gi Andegaweńskiej. Jednak jej szybka

Ludwika W ęgierskiego (1370-1382). Dynastia

śmierć pozw oliła królow i rozpocząć samodziel­

piastowska nie wym arła, jak by się m ogło w yda­

ną, odważną politykę. Rzucił na kolana ryce­

w ać - książęta piastow cy m ieli się całkiem dobrze

rzy Zakonu Szpitala Najświętszej M arii Panny

i żyli jeszcze przez długie w ieki, kiedy ostatecznie

D om u Niem ieckiego w Jerozolimie. U jego stóp

śmierć księcia brzesko-legnickiego Jerzego W il­

złożono ciało w ielkiego m istrza Ulricha von

helma w 1675 roku zakończyła tę wspaniałą kartę

Jungingena, a także sztandary zdobyte na w rogu

dziejów. Niestety, rozmaite układy i w ielka poli­

w bitwie pod Grunwaldem. Koronacja na króla

tyka w yelim inow ały na dobre inne linie piastow­

Polski była punktem zw rotnym w życiu Litwina

skie poza jedyną słuszną linią kujawsko-łęczycką

o dźw ięcznym im ieniu Jogaila Algirdaitis. Kiedy

i jej najbitniejszym (nie m ylić z najw ybitniej­

obejm ował tron polski w 1386 roku, nikt się nie

szym) przedstaw icielem W ładysław em Łokiet­

spodziewał, że w ydarzenie to zdeterminuje także

kiem. Tyle tylko, że linia Łokietka w ym arła na Ka­

losy państwa polskiego na najbliższe półwiecze.

zim ierzu W ielkim , a tron polski przeszedł w ręce

Skąd się w ziął w sercu katolickiego kraju poga-

jej węgierskich krew nych - Andegawenów.

W

ze W schodu? C z y Jadwigi do tego stopnia nie było za kogo wydać, że panowie polscy zde­ cydowali się na takie rozwiązanie? Jagiełło objął

Wizerunek króla na nagrobku w katedrze wawelskiej, artysta nieznany, XV w.

JAGIELLONOWIE

24

D y n a s t ie Eu r o p y

Litewskie czasy W ładysław a Jagiełły nie w ró­

m y chrzest? M ożliw ości b yły trzy: Ruś, państw o

żyły tem u niepierw orodnem u synow i Olgierda,

krzyżackie lub Polska. I zn ow u o sprawach

w ielkiego księcia litew skiego (zm. 1377 r.), tak

w zniosłych, niem alże m etafizycznych, decydo­

świetlanej kariery politycznej. N a tron w ielko­

w ała zw ykła koniunktura polityczna oraz pro­

książęcy po śmierci ojca w stąpił właśnie Jogaila

sty bilans zysków i strat, szans i m ożliw ości, ja­

i to niemal autom atycznie, mimo m łodego w ie­

kie niosło ze sobą każde z tych rozwiązań... W tej

ku (mógł mieć w tedy ok. 26 lat). W krótce doszło

ryw alizacji chrystianizacyjnej najwięcej miało

do rozdźw ięku pom iędzy ^nim a jego stryjem

Litw ie do zaoferow ania państw o polskie. Nie

Kiejstutem. Problemem była kw estia krzyżacka

ty lk o rękę m łodziutkiej i podobno pięknej Ja­

- młody książę gotów był na pew ne ustępstwa

dwigi, gw arantow ało także litew skiem u w ładcy

i ugodę z zakonem , bo um ożliw iłoby m u to

w zm ocnienie jego pozycji na Litw ie i pognębie­

umocnienie pozycji L itw y na Rusi. Kiejstut do­

nie W itolda. D odatkow ym atutem było posiada­

magał się natomiast zbrojnej konfrontacji z ryce-

nie przez oba państw a w spólnego w roga, czyli

Kiedy m łody w ładca zaw arł układ z K rzy­

zakonu krzyżackiego.

żakam i w 1380 roku, Kiejstut p oczynił starania

M łodziutka Jadwiga była dla Jagiełły prze­

o zrzucenie bratanka z tronu. Sukces był poło­

pustką do wielkiej polityki. D zięki niej, za cenę

wiczny: po zdobyciu W iln a w 1381 roku Kiejstut

ustępstw zaw artych i określonych dość nieprecy­

długo w ^nim nie panował, bow iem rok później

zyjnie w dokum encie

Jogaila miasto odzyskał, a uw ięzionego Kiejstuta

1385 roku w Krewie - m.in. przyjęcia chrztu

pozbaw iono życia w „niew yjaśnionych okolicz­

i chrysti^dzacji Litw y, przyłączenia Litw y do

nościach”. M iejsce Kiejstuta zajął jego syn W i­

Polski (tego do dzisiaj Litwa nie wybaczyła W ła ­

told i długo nie było m iędzy braćm i stryjecznym i

dysławowi) i odzyskania utraconych przez Polskę

zgody. Dopiero po w spólnym zw ycięstw ie nad

ziem, głównie terenów zajętych przez zakon

Krzyżakam i w 1410 roku relacje m iędzy

(pewne kwestie trzeba było ponow nie uregulo­

m ożna nazw ać poprawnym i.

w ać w 1413 r. w Horodle) - Jagieiło zyskiw ał upra­

zawartej 14 sierpnia

Pod koniec X IV w ieku Litwa była jednym

gnioną koronę, na którą nie miałby szans w re­

z największych państw Europy. Jej powierzchnię,

aliach litewskich. Ta „przyjemność” kosztowała

włączając część zdobytą na Rusi, szacuje się na

go 200 tysięcy florenów, co w przeliczeniu na dzi­

800 tysięcy kilom etrów kwadratowych, co odpo­

siejsze pieniądze daje ponad 87 m ilionów zŁ Taką

wiada pow ierzchni większej od dzisiejszej Fran­

kw otą musiał „spłacić” wcześniejsze zaślubiny

cji i W ielkiej B ^ ^ ^ razem wziętych. Przyjęcie

(spomnsalia d e futuró) Jadwigi i austriackiego księ­

przez nią chrztu było w ięc tylko kwestią czasu,

cia W ilhelm a H absburga I tu zaczyna się dramat

a podstaw ow ym pytaniem, na które musiał sobie

Jagiełły. M łodziutka Jadwiga z racji swojego

odpow iedzieć Jogaila, było: z czyich rąk przyjmie-

w ie k u była narzędziem w rękach p an ów m ało­ polskich, którzy spraw ow ali nad nią - królem

ZAŁOŻYCIEL DYNASTII JAGIELLONÓW BYŁ NAJDŁUŻEJ PANUJĄCYM KRÓLEM POLSKI, ZASIADAŁ NA TRONIE NIEMAL PÓL WIEKU. PO ŚMIERCI WŁADYSŁAWA RZĄDY W PRZEJĄŁ JEGO SYN KAZIMIERZ.

Polski - regencję i którzy w iedzieli, że Jagiełło jako w ładca neofita nie będzie staw iał zbytniego oporu. Realna w ładza nie znajdow ała się w rę­ kach Jadwigi, ale takich osób, jak: D obiesław z K urozw ęk, Spytek z M elsztyna, Jan z Tęczyna czy Krystyn z Ostrowa. M ałżeń stw o z Jadwigą, zaw arte 18 lutego 1386 roku, okazało się tylko

JAGIELLONOWIE

W i e l k i e PO STAC I WładysławJagiełło

Wizerunki pary królewskiej, Władysława Jagiełły i

25

igi, z Collegium Maius, Sylwester Bianchi, XVII w.

z pozoru szczęśliw ym zw iązkiem . Jagiełło, m i­

Bonifację. Radość przeplotła się z w ielkim smut­

mo że form alnie nosił koronę, był izolow an y od

kiem, bo 13 lipca dzieciątko zmarło, a cztery dni

spraw w agi państw ow ej, gdyż te „spraw ow ała”

później, po kom plikacjach poporodow ych, z ża­

Jadwiga, a w łaściw ie jej opiekunow ie. A że no­

lem opłakiw ano śmierć m łodziutkiej, niespełna

w y w ładca nie m ógł jaw nie zaprotestow ać, w y ­

dw udziestosześcioletniej Jadwigi. W ów czas nie­

brał inne rozw iązanie. Już kilka tygodni po za­

pew ny swojej pozycji na tronie Jagiełło stał się

ślubinach w yjech ał na Litwę, a pilnow anie tam

zależny od szlachty polskiej. A b y uspokoić opi­

postępów chrystianizacji - jak to dyplom atycz­

nię publiczną, Jagiełło w 1402 roku zw iązał się

nie określano - zajęło m u sporo czasu. O c zy w i­

z A nną Cylejską, w n u czką K azim ierza W ielkie­

ście nie m ożna um niejszać roli Jagiełły w tym

go. Rów nież to m ałżeństw o nie było udane. Para

przedsięw zięciu. W 1387 roku król ufundow ał

nie doczekała się męskiego potom ka. D odatko­

biskupstw o w W iln ie, sprow adzał zakon n ików

w o pożycie utrudniały rozchodzące się na d w o­

z Polski na misje chrystianizacyjne, p rzełożył

rze plotki o rzekom ych zdradach i bujnym życiu

(czyli zadbał o przełożenie) na język litew ski

erotycznym królow ej poza łożem małżeńskim,

„O jcze nasz” i „C redo”.

którym - niestety - król Jagiełło dawał wiarę.

Praw dopodobnie m ałżeństw o Jadwigi i Ja­

A nna zmarła w 1416 roku. Kolejne m ałżeństw o

giełły przez długi czas nie było skonsum owane

króla było mezaliansem. N iespodziew anie, bez

i przez w iele lat pozostaw ało bezdzietne. D opie­

zaciągania opinii rady królewskiej, W ładysław

ro w 1399 roku dw orzanie zobaczyli brzem ienną

poślubił w 1417 roku Elżbietę G ranow ską z Pil-

Jadwigę, która 22 czerw ca pow iła córkę Elżbietę

czy, mającą na sw oim koncie burzliw ą przeszłość

J A G I E L L O N O WI E

26

D y n a s t ie E u r o p y

ści. Jan Długosz, „tuba” Zbigniewa Oleśnickiego, przekazuje ^ im informacje dosyć dwuznaczne. Z jednej strony W ładysław jest „tarczą Kościoła”, „ukochanym synem”, „przyjacielem ^ ^ ^ a ”, z dru­ giej zaś - „poganinem ”, „barbarzyńcą”,„anałfabetą Jaglem”. Jaki w ięc był naprawdę? Jagiełło był gorliw ym chrześcijaninem, uczest­ niczył często w mszach porannych (które ze w zględu na zamiłowanie w ładcy do długiego snu i porannej toalety przesuwano na później), trzeźw y, gdyż w ina i m iodu nie pijał, obawiając się otrucia, czysty seksualnie (łoże dzielił tylko z żonami). Zapom inał przewinienia, choć nigdy by nie w ybaczył tym, którzy przeszkodzili mu

Pieczęć majestatyczna Władysława Jagiełły.

w polowaniu. Chodził skromnie ubrany, nie i trzech mężów. M im o paszkwili pod jej adresem

znosił przepychu. Był bardzo hojny, w ręcz roz­

(chociażby sekretarza kancelarii królewskiej Sta­

rzutny. Tyle po^zytywnych stron króla ukazał

nisława Ciołka) król kochał żonę, a ona miała na

Długosz, który nie był w swoim świadectwie

niego duży p ozytyw n y w pływ . Niestety, i w tym

konsekw entny i równocześnie przedstawił także

w ypadku szczęście pary nie trwało długo. Zapa­

inny obraz władcy: pijusa i obżartucha (a przecież

lenie płuc doprowadziło Elżbietę w 1420 roku

nie pijał w in i miodów), podejrzliwego (obawiał

do przedwczesnej śmierci.

się otrucia; nie lubił, gdy ktoś dotykał jego szat),

Po raz czw arty stanął W ładysław Jagiełło na

czyniącego praktyki pogańskie (tu pokutow ało

ślubnym kobiercu w 1422 roku. Ponownie nie

pochodzenie Jagiełły), kochającego życie erotycz­

słuchając panów polskich, pojął za żonę siedem­

ne (wypomina w ładcy rzekome kochanki i cztery

nastoletnią (W ładysław miał w ów czas ok. 71 lat)

żony - dodajmy, że Jagiełło zaślubiał je bez apro­

Sonkę Holszańską. Z małżeństwa tego urodzili

baty rady królewskiej - był zatem niezależny, co

się w krótce następcy tronu: w 1 ^ 4 roku W łady­

biskupow i Oleśnickiem u podobać się nie mogło).

sław, a w 1427 roku Kazimierz, późniejszy król

Podobno władca lubow ał się w bardzo długim

Polski. Byli i tacy, którzy kw estionow ali legalność

(kilka godzin) przesiadywaniu w toalecie; tam też

zrod zon ych potom ków . O p ozycja w yw ołała

był najbardziej uległy i spolegliwy, toteż przyj­

skandal, pomawiając królow ą o relacje intymne

m ował peten tów w specjalnie przygotow anych

z kilkoma polskim i rycerzami. Plotkom tym da­

w tym celu wychodkach.

w ano wiarę do tego stopnia, że zm uszono Sonkę

W ładysław zmarł 1 czerw ca 1434 roku, mając

do złożenia upokarzającej przysięgi przed bisku­

ponad 80 lat. Pewnie żyłby dłużej, gdyby nie

pem Zbigniew em Oleśnickim.

nieodparta chęć posłuchania śpiew u słow ika

O Jagielle świadczą takie dzieła, jak: G run­

w chłodną noc. Podczas spaceru w ładca się prze­

wald, U niw ersytet Jagielloński, unia polsko-li­

ziębił i w krótce umarł w G ródku pod Lwowem. dr Wojciech Dominiak

tewska, w szystkim znane symbole. A co o w iem y jako osobie prywatnej? W przekazach pisem nych na tem at samego króla, jego praktyk, zachowań, zainteresow ań jest w iele sprzeczno­

Konny portret Władysława Jagiełał z kaplicy zamkowej w Lublinie.

JAGIELLONOWIE

28

D y n a s t ie Eu r o p y

1424-1444

Władysław Warneńczyk O lgierd GlEDYMINOWIC

Julianna TWERSKA

ANDRZEJ HOLSZAŃSKI

WLADYSLAW II Jagiello

ALEKSANDRA DRUCKA

Zofia Holszańska

W^ŁADYSRAW III WARNEŃC^TC

W

S

tarszy syn W ładysława Jagiełły i Z o fii Holszańskiej urodził się 10 lat przed śmiercią króla. Kiedy ojciec zmar^ mały W ładysław

został koronowany na W awelu. Z pow odu w ie­ ku nie mógł samodzielnie sprawować rządów, w jego imieniu decyzje podejmowała rada opie­

POSTACI Władysław Warneńczyk

29

MŁODEGO WŁADYSŁAWA CIĄGNĘŁO DO PRZYGÓD I SŁAWY WOJENNEJ. JAN DŁUGOSZ PISAŁ, ŻE Z WYGLĄDU BYŁ PODOBNY DO OJCA I „ZDAWAŁ SIĘ OBIECYWAĆ, ŻE I W CZYNACH CHWALEBNYCH BĘDZIE GO NAŚLADOWAĆ”. /

kuńcza kierowana przez znienawidzonego przez

ie l k ie

/

część m ożnych biskupa Zbigniewa Oleśnickiego. Ten w ytraw ny polityk w czasie kierowania radą

i opowiedzieli się za Polakiem. Zresztą w obliczu

rozpraw ił się ze sprzeciwiającymi się mu kon­

nadciągającego zagrożenia tureckiego kłótnia

federatami, zakończył w ojnę polsko-krzyżacką

dynastyczna zeszła na drugi plan. W ładysław

pokojem w Brześciu Kujawskim i osadził szes­

W arneńczyk w 1443 roku w yruszył przeciw ko

nastoletniego W ładysława na tronie węgierskim.

Turkom. W ygrał z potęgą w ojsk sułtana i podpi­

W 1440 roku młody władca udał się na W ęgry

sał rozejm z w rogiem na kolejne 10 lat. Jednak za

i 17 lipca został koronow any w katedrze w Biało­

nam ową legata papieskiego żądny wojennej sła­

gardzie Królewskim. Panowanie w now ym pań­

w y W ładysław ponownie rozpoczął kampanię.

stwie nie było łatwe, przede wszystkim z pow odu

W ojska polsko-węgierskie w raz z innymi oddzia­

konfliktu W ładysława z Elżbietą Luksemburską,

łami koalicji antytureckiej 10 listopada 1^44 roku

w dow ą po Albrechcie II Habsburgu, królu nie­

stanęły naprzeciwko Murada II niedaleko W ar­

mieckim, czeskim i węgierskim. Elżbieta chciała

ny. W wielkiej bitwie chrześcijaństwa z pogań­

osadzić na tronie swojego jedynego syna W ła ­

stwem W ładysław p oległ a jego ciała nigdy nie

dysława Pogrobowca, który przyszedł na świat

odnaleziono. Podobno głow ę polskiego króla suł­

w 1440 roku już po śmierci ojca. W ykradła na­

tan przechowyw ał potem jako trofeum wojenne

w et insygnia i koronowała niemowlę, jednak

w garncu z miodem i pokazywał gościom. Joanna Cieślewska

panowie węgierscy unieważnili tę uroczystość

30

D y n a s t ie Eu r o p y

1427-1492

Kazimierz Jagiellończyk WLADYSLAW II Jagiełło

Z ofia Ho lszańska

K azim ie rz IV

E lżbieta R akuszanka

Ja g œ u o n c z t c

WLADY s ^ w II Jagiell ONCZYK

IJADWIGA I IŚw. Kazimierz I

Z ygm unt I Stary

Fryderyk Jagiellończyk

JANN I O lbrACHT

IElżbieta I

A leks ander Jagiell ONCZYK

|A nna I

IB^ARB^ARAI

IZo fia I IE lżbieta I '

|Elżbieta I

ez w ątpienia Kazim ierz Jagiellończyk był

B

zdrady m ałżeńskiej, której w ładczyni miała się

władcą w ybitnym , lecz obok ludzi szcze­

dopuścić z m łodym rycerzem obecnym na jej

rze m u oddanych było w ie lu takich, któ ­

dworze. N iczego złe g o jej nie udow odniono, ale

rzy na poczynania m onarchy patrzyli z niechę­

zm uszono ją do złożen ia publicznej „oczyszcza­

cią. D o tych ostatnich zaliczał się choćby Jan

jącej przysięgi'". W następnych latach już

D ługosz, najsłynniejszy kronikarz K rólestw a

poza najbardziej zajadłym i w rogam i, nie podw a­

Polskiego. N iech ętn y królow i d u ch ow n y nie

żał legalnego pochodzenia Kazim ierza.

om ieszkał w sw oim dziele „Roczniki, czyli Kro­

M łod y książę w raz ze starszym bratem b yli

n iki sławnego K rólestw a Polskiego'" opisać at­

sum iennie przygoto^wywani pod czujnym okiem

m osfery skandalu, która tow arzyszyła narodzi­

m atki do objęcia przyszłych godności. C hoć

nom przyszłego monarchy. Jakby chciał pokazać,

w późniejszych latach Jan D ługosz chętnie za­

że już od poczęcia jego ży w o t b ył skażony brze­

rzucał K azim ierzow i nieu ctw o i bark ogłady, to

m ieniem zła. Kazim ierz Andrzej, trzeci syn króla

w b re w opiniom kronikarza K azim ierz otrzym ał

W ładysław a Jagiełły i Z o fii Holszańskiej, uro­ dził się 30 listopada 1427 roku w K rakow ie. N ie­ chętne królow ej środowiska rozpuszczały nie­ miłe plotki, jakoby K azim ierz b ył ow ocem

Wizerunek najprawdopodobniej króla Kazimierza Jagiellończyka odkryty w lubelskim kościele Matki Bożej Zwycięskiej.

JAGIELLONOWIE

32

DZIĘKI PANOWANIU KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA POLSKA STAŁA SIĘ POTĘGĄ EUROPEJSKĄ. JEDNAK JEGO WŁADANIE NIE BYŁO POZBAWIONE PRZESZKÓD. KRÓL MIAŁ WIELU KRYTYKÓW, CZĘSTO WCHODZIŁ W SPÓR Z MIESZCZAŃSTWEM. DO HISTORII PRZESZEDŁ JAKO TEN, KTÓRY W WOJNIE TRZYNASTOLETNIEJ POKONAŁ KRZYŻAKÓW I ODZYSKAŁ DLA KRAJU PRUSY KRÓLEWSKIE.

Pieczęć majestatyczna króla Kazimierza Jagiellończyka, XV w., Krakowska Kapituła Katedralna.

W IE L K IE PO STACI KazimierzJagiellończyk

33

edukację należną królew skiem u sy n o w i Książę

w yrażała się ciepło i z sentym entem . Kazim ierz

znał historię rodu, język polski i ruski, dbał o tę­

b y ł bardzo przejęty ślubem. M łoda królow a mia­

ży zn ę fizyczną i prow adził zd row y tryb życia

ła przybyć do Polski na początku 1454 roku.

- dużo się ruszał (uw ielbiał polowania) i nie pił

R ozpoczęły się przygotow ania do wesela, k tó ­

alkoholu. Ew entualne braki w w ykształceniu

rym jednak skutecznie przeszkadzała w yjątko­

n ależy przypisać nie tyle jego nieuctw u, ile

w o sroga tego roku zima. K iedy okazało się, że

tem u, że w iększy nacisk kładziono na edukację

przygotow ania się opóźnią, zdesperow any K azi­

przyszłego następcy tronu W ładysław a.

m ierz w ysłał posłów, któ rzy orszak narzeczonej

Pogodne dzieciństw o Kazim ierza skończyło

w strzym ali w drodze o całe trzy dni. G d y K azi­

się w 1440 roku, kiedy na Litw ie zam ordow any

m ierz zakończył przygotow ania, 9 lutego roku

został w ie lk i książę Zygm unt K iejstutow icz. Li­

1454 przyszła królow a dotarła do Krakowa. K ról

tew scy m ożni poprosili w ted y króla Polski W ła ­

i jego m atka przyjęli Elżbietę bardzo serdecznie

dysław a o objęcie w ład ztw a w ich kraju. Ponie­

i okazale. Jak w spom niał Jan D ługosz, sam ubiór

w aż monarcha miał b yć także królem W ęgier

króla i

i osobiście w W iln ie staw ić się nie mógł, za na­

czterdzieści tysięcy czerw onych złotych cen io­

m ow ą m atki w ysłał na Litw ę sw ojego nam iest­

no. Jak się okazało, w ielu d ostojn ików chciało

nika, m łodszego brata Kazim ierza. M łod y książę

galowym strojem dorównać m ajestatowi króla,

szybko jednak pokazał zdecydow an y charakter

ale deszczowa pogoda ow ego dnia sprawiła, że

i zaczął prow adzić coraz bardziej sam odzielną

bogate stroje te p rzem okły od słoty, w w iększej

politykę, zachęcany do tego przez litew skich

części poniszczały....

oporządzenie królew skiego konia na

m ożnow ładców , k tó rzy podkreślali niezależność

Pom im o w eselnego przepychu para królew ­

sw ojego kraju od P olsk i W rezultacie 29 czerw ­

ska prow adziła raczej skromne życie. W ład czyn i

ca 1440 roku, bez uzgodnienia z Polakami, K azi­

nie miała zb yt w ielu sukien, k rólow i zaś zdarza­

mierz ogłoszony został przez L itw in ów w ielkim

ło się zastaw iać klejn oty żo n y w celu pożyczenia

księciem litewskim . U nia polsko-litew ska zosta­

w ięk szych kw ot, np. na ślub najstarszej córki Ja­

ła w zasadzie zerwana, a n ow y w ładca w swojej

dw igi z elektorem bawarskim Jerzym zadłużył

polityce kierow ał się głów nie dobrem Litwy, nie

się na 100 tysięcy florenów.

bardzo oglądając się na polskie interesy. K iedy

Kazim ierz i Elżbieta b yli sobie bardzo odda­

w 1444 roku w b itw ie pod W arną zginął król

ni. K rólow a często mieszała się do polityki, szcze­

W ładysław , o buncie Kazim ierza

już nie

gólnie po śmierci brata W ładysław a Pogrobow-

m ówił, w 1447 roku został on w ybrany na króla

ca, gdy stała się spadkobierczynią tronu C zech

Polski w Krakowie.

i W ęgier. Jako dziedziczka tych królestw podjęła

M łod y w ładca potrzebow ał żony. Jego w y ­

starania o osadzenie tam Jagiellonów w osobie

branką została Elżbieta z rodu Habsburgów,

najstarszego syna. K ról Kazim ierz zm arł w roku

później zw an a Rakuszanką. M łodsza o 10 lat od

1492. Elżbieta w 1505 roku, ale z^anim dołączyła

męża, b yła kobietą grun tow n ie w ykształconą

do męża, ufundow ała dla niego sarkofag, który

i w e w czesnym dzieciństw ie boleśnie doświad­

w ykonał W it Stwosz. Po pracach renow acyjnych

czoną przez los (w w ieku sześciu lat straciła obo­

na W aw elu para królew ska doczekała się p on o w ­

je rod ziców i pozostając na łasce krew nych, czę­

nego,

sto cierpiała biedę i poniżenie), szybko w yrobiło

w 1973 roku. U roczystości przew odniczyli kar­

to w niej dojrzałość i um iejętność dostrzegania

dynałow ie Stefan W yszyński i Karol W ojtyła.

zalet męża, o którym długo po jego śm ierci

JAGIELLONOWIE

tym

razem

już w spólnego

pogrzebu

Jacek Konik

34

D y n a s t ie Eu r o p y

1458-1484

święty Kazimierz W^LADYSŁAW II Jagiełło

Z ofia Ho lszańska

A lbrecht II Habsburg

E lżbieta L uksemburska

E lżbieta RAKUSZANKA

Kazimierz IV Jagiellończyk

Iśw . K a z i m i e r z |

dy nasi sąsiedzi i w iele n arod ów państw

3 października 1458 roku na W aw elu. Rodzice

zachodniej Europy w yn osili na ołta­

zadbali o staranne w ykształcenie dzieci, wśród

rze protoplastów sw oich dynastii bądź

ich preceptorów znajdujem y profesora Akade­

pierw szych koronow anych w ład ców (W acław

m ii Krakowskiej, późniejszego św iętego Jana

i Ludmiła w Czechach, Olga i W łod zim ierz na

z K ęt (Kantego), znanego dziejopisarza i kanoni­

Rusi, Stefan na W ęgrzech, K anut w Danii, O laf

ka krakow skiego Jana Długosza (który miał

z N orw egii itp.), m y docenialiśm y co najwyżej

praw dopodobnie najw iększy w p ływ na kształto­

pobożność św iątobliw ych kobiet, najczęściej

w anie się osobow ości m łodego królewicza) oraz

jednak ob cego pochodzenia (obie Jadwigi - Ślą­

pochodzącego z Toskanii w ielkiego humanistę

ska i Andegaw eńska, Kinga, Salomea, Jolanta).

Filippa Buonaccorsiego, zw anego Kallimachem.

N ie d ziw i w ięc to, że tylko jeden przedstaw iciel

Z achow ały się w zo ry d oku m en tów i podpisu

dynastii rządzącej w Polsce doczekał się form al­

Kazim ierza - jego charakter pisma jest wyraźny,

nej kanonizacji. B ył nim królew icz Kazim ierz.

zbliżony do pisma Jana Długosza. K rólew icz

G

G d y w 1454 roku Kazim ierz, syn Jagiełły, po­

uchodził za chłopca energicznego, o silnej woli.

jął za żonę Elżbietę, córkę króla rzym skiego,

Był średniego w zrostu, ciemnorudy, o czarnych

w ładcy C ze ch i W ęgier A lbrechta II Habsburga,

oczach, prostym nosie i pociągłej twarzy.

nikt nie przypuszczał, jak liczne i znaczące o w o ­

K azim ierz zad eb iu tow ał na scenie p olitycz­

ce przyniesie ten zw iązek. M ałżon kow ie docze­

nej w w ieku 13 lat. Jego ojciec w ykorzystał walkę

kali się w sumie trzynaściorga dzieci, jako trzeci przyszedł na św iat Kazim ierz, po sw oim bracie W ładysław ie i siostrze Jadwidze. U rodził się

-1)- Portret św. Kazimierza z kościoła Matki Bożej Zwycięskiej w Lublinie.

JAGIELLONOWIE

36

D y n a s t ie E u r o p y

W szelkie próby uratowania Kazim ierza spełzły na niczym . Zm arł 4 marca 1484 roku w G rod­ nie w w ie k u niespełna 26 lat. Pochow any został w katedrze wileńskiej, w kaplicy Najświętszej M arii Panny, która w kró tce stała się miejscem liczn ych pielgrzym ek. M łod y królew icz zapisał się b ow iem w pam ięci w spółczesn ych jako czło ­ w ie k n iezw ykle religijny, prow adzący ascetycz­ ny tryb życia (spał na gołej ziem i, dużo pościł, pod ubraniem po kryjom u nosił włosiennicę). Znana była jego działalność dobroczynna i cześć oddawana N ajśw iętszej M arii Pannie. W iele godzin spędzał też na adoracji N ajśw iętszego Sakramentu. N ie ma pew ności, czy złożył ślub czystości, faktem jest natom iast, że nie zgodził się na m ałżeństw o z córką cesarza niem ieckie­ go Fryderyka III. Rodzący się ku lt Kazim ierza postanow ił już w kró tce zinstytucjonalizow ać jego brat Z ygm unt Stary. W 1518 roku w ysłał Klęczący Jan Długosz, wielki nauczyciel św. Kazimierza. Fragment tablicy na domu Długosza w Krakowie.

do papieża Leona X prośbę o kanonizację brata. Przysłany do W iln a legat papieski nie tylko po­ św iadczył ślady kultu, ale i sam m u uległ, spisu­

0 spuściznę po Habsburgach na tronach czeskim

jąc ży w o t królew icza, niezbędny do celó w kano­

1 węgierskim. W C zechach udało się osadzić W ła ­

nizacyjnych. N a podstaw ie zgrom adzonej d oku ­

dysława - pierw orodnego syna Kazim ierza Jagiel­

m entacji papież Leon X w 1521 roku w ydał b ul­

lończyka, drugiem u w kolejności Kazim ierzow i

lę w ynoszącą Kazim ierza na ołtarze, która zosta­

m iały przypaść w udziale Węgry. Zorganizow ana

ła przekazana na ręce przebyw ającego w ów czas

jednak w e w rześniu 1471 roku w ypraw a królew i­

w e W ło szech biskupa płockiego Erazma Ciołka.

cza na W ęgry zakończyła się niepowodzeniem .

Niestety, k ilk a m iesięcy później bisku p zmarł,

M im o w cześniejszych obietnic stronnictw o ja­

nie zd ążyw szy p rzyw ieźć do kraju dow odu

giellońskie na W ęgrzech okazało się mniej licz­

papieskiej decyzji. N o w ą bullę kanonizacyjną

ne i nie tak silne, jak wcześniej przypuszczano.

w ydał na prośbę Zygm unta III W azy w roku

Po w yjeździe najstarszego brata do C zech m ło­

1602 papież Klem ens V III. U roczystości kano­

dy królew icz stał się naturalnym następcą tronu

nizacyjne odbyły się w W iln ie dwa lata później.

i w taki też sposób był traktow any przez swoje­

Przy tej okazji o tw o rzo n o grób i okazało się,

go ojca. U czestniczył z nim w różnego rodzaju

że szczątki królew icza, m im o upływ u przeszło

zjazdach i rozm ow ach m iędzynarodowych. G dy

100 lat, pozostały nienaruszone. W 1636 roku

król przebyw ał na Litw ie, jego o b ow iązk i w Pol­

ciało św iętego przeniesiono do now ej kaplicy.

sce przejm ow ał Kazimierz. W krótce okazało się

Po II w ojn ie św iatow ej trafiły do kościoła świę­

jednak, że m łody królew icz cierpi na - jak to

tych Piotra i Pawła na A n to kolu i przebyw ały

wów czas nazyw ano - „chorobę piersiową”, czy­

tam do 1991 roku.

li gruźlicę (zmagała się z nią także jego matka).

JAGIELLONOWIE

prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz

W

ie l k ie

PO STAC I Święty Kazimierz

Fresk z katedry wileńskiej przedstawiający złożenie św. Kazimierza do trumny, Michelangelo Palloni,

1692

37

r.

K u lt ś w ię t e g o K a z im ie r z a of-) Święty Kazimierz Jagielloń­

rańców. pieczono specjalne ob­

ce oddawali się litewscy rze­

czyk, ukazywany zwykle z lilią

warzanki i pierniki, święcono zio­

mieślnicy i młodzież. Jest jednym

w dłoni. był patronem obu naro­

ła. W ostatnich latach wrócono

z patronów Polski i opiekunem

dów. ale szczególnej czci dozna­

do tej tradycji zarówno na Litwie.

kawalerów maltańskich. a także

w ał na Litwie. Jego wspomnienie

jak i w Polsce. chociaż nie ma

osób poświęcających się służbie

dnia 4 marca obchodzone jest

ona już tak uroczystego charak­

publicznej. Kult świętego Kazi­

w sposób świąteczny, a jarmar­

teru jak kiedyś. Według tradycji

mierza przekroczył granice Pol­

ki i odpusty odbyw ające się przy

Kazimierz miał się przyczynić do

ski i Litwy. popularny był niegdyś

tej okazji znane są jako kaziuki.

zwycięstwa wojsk polskich w bit­

w Niemczech. Włoszech. Francji

W ich trakcie dawniej odbywały

wach pod Połockiem (1518 r.)

i Belgii, a nawet w dalekim Goa

się parady kuglarzy i przebie­

i Kircholmem (1605 r.). Jego opie­

w Indiach.

JAGIELLONOWIE

38

D y n a s t ie E u r o p y

1467-1548

Zygmunt Stary IKazimierz NT Jagiellończyk I Barbara ZÁPOLYA

IElżbieta Rakuszanka I Bona S forza

ZYGMUNT I St a r y

IJadw iga I

IIzabela I

IA n n a I

Anna

IZygm unt II A ugust I IKa t a r zy n a I

IZ ofia I

IO lbracht I

Jagiellonka

yliłby się ten, kto by sądził, że w roku

To w łaśnie bezpotom na śmierć Aleksandra

1370, po śmierci K azim ierza W iel­

w 1506 roku i ustanow ienie sw oim spadkobier­

kiego, w ym arła dynastia piastowska.

cą Zygm unta Starego o tw o rzyły Jagiellonowi

M yliłb y się też ten, kto by uważał, że pierw sza

drogę do władzy, a jego regencja rozciągnęła się

elekcja na tron polski miała miejsce w 1573 roku.

na następne 42 lata (1506-1548). C o ciekaw e,

Książęta piastow scy spraw ow ali w ładzę w sw o­

Zygm un t Stary przyszedł na św iat w N o w y R ok

ich

p ołow y

1467 roku, a po śm ierci ojca Kazim ierza Jagiel­

XV II w ieku, a pierwsze elekcje na tron polski

loń czyka w 1492 roku spędzał czas „w kultural­

odbyły się naw et w XIII w ieku, w okresie po­

nym nieróbstw ie” na budzińskim dw orze sw oje­

dzielonej na dzielnice Polski czy też za panow a­

go brata W ładysław a, poddając się tam prądom

nia A n d egaw en ów (uwzględniając intronizację

ku ltu row ym now ej epoki - renesansu. Przym ie­

Ludw ika W ęgierskiego, która w ykonała się

rzając się do roli w łodarza, spraw ow ał w ładzę

z w o li - choć nie ostatniej w oli, b o tę zignoro­

nad księstw em głogow skim , opawskim , a w ko ń ­

w an o - Kazim ierza W ielkiego). Sama przecież

cu nad całym Śląskiem. Za jego czasów roz­

unia polsko-litew ska w K rew ie (1385 r.) nosiła

bójnicy i rabusie nie m ieli ła tw eg o życia, gdyż

znam iona elekcji Jagiełły na króla Polski; elekcji,

Z ygm un t nader sum iennie w yk o n yw a ł w ładzę

po którą sięgano i w czasach późniejszych, cho­

i p rzyw iązyw ał w agę do zap ew n ien ia sw oim

M

dzielnicach

jeszcze

do

drugiej

ciażby po śmierci Aleksandra Jagiellończyka czy też elekcji vívente rege Zygm unta Augusta.

Portret Zygmunta I z zamku na Wawelu, XVI w.

JAGIELLONOWIE

40

D y n a s t ie E u r o p y

i na Litwie była otwarta. Zygm unt Stary aż do roku 1513 nie miał p otom ków zrodzonych z legalnych zw iązków . W ob ec tego w ielkie szan­ se na sukcesję po nim m iałby jego siostrzeniec Albrecht Hohenzollern. Tymczasem historia po­ toczyła się swoim biegiem. Po śmierci Frydery­ ka, księcia saskiego i jednocześnie w ielkiego mi­ strza zakonu krzyżackiego, w 15 11 roku jego następcą zostaje przychylny Polsce... Albrecht Hohenzollern. N iem al jednocześnie przesądziły się też losy m ałżeństwa Zygm un ta z Barbarą Zdpolyą, córką Stefana Zdpolyi, które doszło do skutku 8 lutego 1512 roku. U pragniony następ­ ca tronu się nie narodził, m im o że Barbara miała zaledw ie lat 17 i takie oczekiw ania się pojawiały. C o gorsza, szczęście pary królew skiej nie trw ało długo. Już na początku października 1515 roku, po zaledw ie trzech latach pożycia m ałżeńskiego, Barbara zmarła w K rakow ie, pozostawiając po sobie d w ie có reczki - A n n ę i Jadwigę. Tym sa­ mym zam knęła się szansa uprawiania aktywnej p olityki południow ej, gdyż - niestety - Barbara

Bona Sforza, portret nieznanego artysty, XVII w., Muzeum Lubelskie na Zamku.

była jej legitym izacją. W czasach, kiedy o zaślu­ binach nierzadko decydow ała jedynie chuć p oli­

ziem iom ładu i porządku, skutecznie przeciw ­

tyczna, m ałżeńskie łoże staw ało się ko n ieczn o­

stawiając się łam aniu prawa.

ścią w ynikającą z racji w yższej. .. czasami naw et

Pobyt na W ęgrzech zaszkodził Zygm un tow i

finansowanej z pieniędzy zew nętrznych, jak

na tyle, że jego elekcję trzeba było przeprow a­

w w ypadku, gdy zaślubiny pary królew skiej zo ­

dzić pospiesznie. Na dw orze sw ojego brata

stały pokryte ze środków pieniężnych Jana Bo-

zw iązał się p olityczn ie z opozycją antyhabsbur-

nera, pochodzącego z Alzacji „naturalizowane-

ską Zdpolyów i stronnictw em antym agnackim.

go” m ieszczanina krakow skiego, słynnego ban­

Toteż L itw ini najpierw obrali go w ielkim księ­

kiera królewskiego...

ciem litew skim (dnia 20 października 1506 r.),

Zygm unt I Stary był w pew nym sensie po­

a 7-8 grudnia tego roku w Piotrkow ie magnaci

stacią łączącą w sobie sprzeczności. U rodził się

koronni w ybrali go na króla. Sytuacja nie była

w czasach późnego, kończącego się w Polsce

pewna, należało się spieszyć, gdyż w zrastało za­

bądź - jak kto w o li - dojrzałego średniowiecza,

grożenie najazdem m ołdawskim na Pokucie.

lecz już od m łodzieńczych lat nasiąkał na d w o­

Gdybyśm y zapytali o żony króla Zygm unta I,

rze w ęgierskim W ładysław a klim atem renesan­

z pew nością w iększo ść w skazałaby na Bonę

su. E fekty takiego w ychow ania były w idoczne

Sforzę. M usim y pamiętać, że b yły to czasy, kiedy

po objęciu przez Zygm unta rządów w kraju

nader istotną rolę odgryw ała polityka dyna­

- w ładca stał się w ielkim mecenasem sztuki,

styczna, a sprawa następstwa tronu w Polsce

dbając o szczególny rozw ój rzeźby i malarstwa.


W i e l k i e p o s t a c i zygmuntstary

41

T o rów nież jemu zaw dzięczam y rozbudow ę

W o k ó ł spraw zw iązanych z m ałżeństwem

zam ku na W aw elu. P raw d ziw y p o w iew rene­

Zygm unta z Boną Sforzą d’Aragoną w id ać w y ­

sansu przyniesie do Polski jednak dopiero jego

raźnie ciem ne chm ury podziału dychotom icz-

now a małżonka, której południow y tem pera­

nego Polski. R yw alizow ały w ów czas ze sobą

ment, urok i w d zięk tw o rzyły m ieszankę w yb u ­

d w ie p olityczn e siły: p olski episkopat i Cesar­

chow ą. I zn ó w Z ygm u n t stanął przed trudnym

stw o Rzym skie N arodu N iem ieckiego. Ó w c z e ­

wyborem: zapew nić ciągłość dynastii (bo to na­

sny prymas i mecenas sztuki Jan Łaski forsow ał

leży przecież do obow iązków monarchy) czy od­

dość silnie ideę połączenia dynastii piastowskiej

dać się namiętnościom, popełniając mezalians...

z jagiellońską w ęzłem m ałżeńskim , w ysuw ając

z intrygującą w d o w ą po podskarbim koronnym

na m ałżonkę dla Zygm unta I kandydaturę księż­

Kościeleckim , niejaką Katarzyną Ochstat-Telni-

n iczk i m azow ieckiej. Z drugiej strony cesarz

czanką, będącą ,,.żywym w yrzutem sumienia i ba­

M aksym ilian, dążący do zbliżenia rod ów Jagiel­

lastem zarazem władcy"' z czasów poprzedzają­

lo n ó w i Habsburgów, op tow ał za bratanicą

cych zw iązek z Barbarą... K olejny raz trzeba było

zmarłej cesarzowej Boną Sforzą mającą dość

w ybierać i kolejny raz przedłożyć ,,.polską rację

zszarganą opinię, czego w y ra z znajdziem y

stanu"' nad własne pragnienia, rację niekoniecz­

w w ierszyku krążącym o królow ej, która do

nie jego, monarchy, tylko tych, któ rzy m ieli spo­

Polski miała przyw ieźć buzię malowaną, kabzę

ry udział w rządach - magnaterii...

twczerpaną, waginę skalaną...

D o M

l N l

".ii-.il ■ < «i

Z & p .er- *‘ r. j

_

i.u" 0. L

».w «'

...ku.

. i

Dokument pergaminowy z pieczęcią większą koronną Zygmunta Starego, Krakowska Kapituła Katedralna.

42

D y n a s t ie Eu r o p y

ROZWAGA, SPOKÓJ DUCHA I POKOJOWE USPOSOBIENIE KRÓLA ZYGMUNTA STAREGO SPRAWIŁY, ŻE CIESZYŁ SIĘ ON WIELKIM SZACUNKIEM PODDANYCH W KRAJU I MOŻNYCH Z A GRANICĄ. Z CZASEM STAŁ SIĘ SYMBOLEM DOBREGO, MĄDREGO KRÓLA, POD KTÓREGO RZĄDAMI KRAJ ROZKWITA. Toruński grosz z wizerunkiem króla. Jaka b yła naprawdę? I czy jej w kład w roz­

m itszych nauczycieli epoki renesansu odebrała

w ój renesansu w Polsce b ył aż tak znaczący, jak

staranną edukację, poza w łoskim biegle władała

się pow szechnie sądzi? C o w id ziała w leciwym ,

hiszpańskim i łaciną, była znaw czynią literatury

szpetnym królu Zygm uncie ta pełna energii

klasycznej. Pod okiem m.in. C hryzostom a C o ­

dw udziestoczteroletnia kobieta, w ychodząc za

lon n y zgłębiała historię, prawo, administrację

mąż za m ężczyznę starszego od niej o 27 lat?

państw ow ą, uczyła się przyrodoznaw stw a, ma­

Urodziła się 2 lutego 1494 roku w Vigevano

tem atyki i geografii. Pięknie tańczyła, grała na

pod Pawią i została ochrzczona dw om a im iona­

kilku instrum entach, śpiewała, jeździła konno,

mi Bona Maria. M iała zaledw ie kilka miesięcy,

jej pasją b yło polow anie. N ic dziw nego, że miała

gdy osierocił ją ojciec, książę M ediolan u Gianga-

w ielu w rogów , którzy zazdrościli jej w szystkie­

leazza Sforza, a w 1496 roku zmarła jej młodsza

go i daw ali upust zaw iści w plotkach o pow aż­

siostra. W

n ych romansach pięknej w łoskiej arystokratki,

1499 roku został w yw iezio n y do

Francji jej brat Franciszek. O bie z m atką Izabelą

w której żyłach płynęła hiszpańska krew.

w io d ły odtąd niem al k o czo w n iczy tryb życia,

M ałżeństw o z Zygm untem , zawarte w k w iet­

przenosząc się z zam ku do zam ku. W końcu

n iu 1518 roku, zostało dość szybko skonsum o­

schroniły się w Neapolu. Zaw ierucha polityczna

wane. Już w następnym roku na św iat przyszło

pozbaw iła tronu jej neapolitańskich krew nych,

pierwsze dziecko pary królew skiej, córeczka

w ładza przeszła w ręce Ferdynanda A ragońskie­

Izabela, nazwana tak na cześć swojej babki,

go. W końcu z łaski króla H iszpanii Ferdynanda

księżn iczki aragońskiej. Radość zapanow ała na

K atolickiego w 1501 roku Bona dostała w e w ła ­

W aw elu w 1520 roku, bo na św iat przyszedł

danie księstwa Bari i Rossano. Odtąd m łoda ko­

upragniony dziedzic tronu Zygm unt August,

bieta żyła m iędzy Bari a Rossano, kosztując

ostatnia nadzieja na przedłużenie dynastii Ja­

o w o có w renesansowego życia i naw rotu do an­

giellonów , gdyż po Zygm uncie urodziły się jesz­

tycznego ku ltu ciała. T o tutaj uczyła się poli­

cze trzy có rk i (Zofia, A nna i Katarzyna). Przed­

tycznego w yrachow ania, cynizm u, um iejętności

w cześnie narodzony kró lew icz O lbracht (Bona

m anipulow ania płcią przeciwną. Była osobą nie

urodziła go w piątym m iesiącu ciąży, po upadku

tylko nieprzeciętnej urody, ale miała też talent i błyskotliw y umysł. Kształcona przez najznako­

+ } Król Zygmunt Stary u złotnika, grafika z XIX w.

JAGI E L L O N O W I E

44

D y n a s t ie E u r o p y

Zawieszenie dzwonu Zygmunta”, Jan Matejko,

1874

r, Muzeum Narodowe w Warszawie.

z konia podczas polow ania w N iepołom icach)

Ten specyficzny okres d w uw ładzy królew skiej

nie przeżył naw et jednego dnia.

sprawił, że na określenie króla ojca w ykształcił

Cała uwaga i energia pary książęcej zm ierza­

się przydom ek Stary. D om inację Sforzy w idać

ły ku ternu, aby zapew n ić Z ygm u n tow i A u gu ­

także w sposobie w ych ow an ia m łodego króle­

stow i tron polski. W m onarszym zw iązku dom i­

wicza. M atka zapew niła m u staranne w ykształ­

now ała Bona. Najlepszym tego przykładem była

cenie, w duchu iście renesansowego hum ani­

przeforsow ana zapew ne przez nią koncepcja

zmu. Chciała, aby syn m iłow ał sztuki klasyczne,

elekcji vivente rege (elekcja za życia poprzed­

posługiw ał się kilkom a językam i obcym i, był

niego w ładcy) Zygm unta A ugusta z 1529 roku.

biegły w retoryce, m iał bogatą w iedzę literacką.

JAGIELLONOWIE

W

ie l k ie

POSTACI Zygmunt Stary

45

T o zupełnie now e, hum anistyczne podejście do w izerunku przyszłego panującego kontrastow a­ ło z postaw ą ideału średniow iecznego w ładcy - rycerza i w ojow nika. Bona nie potrafiła zna­ leźć arystotelesowskiego złotego środka, gdyż z jednej strony dawała synow i staranne w y ­ kształcenie, z drugiej zaś nie chciała przygoto­ w yw ać przyszłego króla do wojny. N aw et peł­ noletniego Zygm unta Augusta zaw róciła w pół drogi z w yp raw y wojennej. W jej oczach był nie­ udacznikiem , niedorajdą, ciamajdą. .. tyle tylko, że królowa do takiej własnej oceny syna sarna się przyczyniła, w ychow ując chłopca w śród fraucy­ meru dworskiego; późniejszy w ładca będzie miał do niej o to żal. Pierw szy romans m łodego kró­ la w zb ud ził m nóstw o kontrowersji, poniew aż Zygm unt zafascynow any był kobietą przeszło 20 lat starszą od siebie. W rogow ie Sforzy także ten „skandal” potrafili należycie w ykorzystać, zrzucając w inę na Bonę, na jej sposób w ych o­ wania, a w końcu podkreślając, że celow o chce zdepraw ow ać syna, odw rócić jego uwagę od chęci rządzenia krajem, skierować jego energię w stronę uciech i rozpusty, b y móc przejąć de facto rządy w kraju. Bona była kobietą o silnym charakterze, a używając współczesnej term inologii, można śmiało pow iedzieć o niej businesswoman. D o­ ch ody roczne z Korony, L itw y i Bari służyły jej d o zakupu now ych bądź w yku p u zastaw ionych w łości i reorganizacji posiadanych. To w szystko pow odow ało niw elow anie dysproporcji gospo­ darczych w ielkiego organizm u państwowego.

ZA CZASÓW ZYGMUNTA STAREGO DOSZŁO DO WYDARZENIA BEZ PRECEDENSU - KORONACJI SYNA JESZCZE ZA ŻYCIA OJCA. ZYGMUNT I DESYGNOWAŁ SWEGO DZIESIĘCIOLETNIEGO POTOMKA ZYGMUNTA AUGUSTA I OD TEJ PORY ZYSKAŁ PRZYDOMEK STARY.

Za jej pieniądze w ybudow ano rn.in. wspaniałe zam ki - tw ierdze w Kamieńcu Podolskim, C ie ­ chanowie, Krzem ieńcu. Polityka komasacji dóbr królew skich nie mogła jednak podobać się szlachcie i magnaterii, godziła bow iem w ich in­ teresy nie tylko ekonom iczne. Skutkiem odw aż­ nych posunięć królowej było w zm ocnienie dy­ nastii kosztem... właśnie dygnitarzy państw o­ w ych. Paralelnie do tych poczynań następowało

JAGIELLONOWIE

46

D y n a s t ie Eu r o p y

KRÓLOWA BONA MIAŁA OPINIĘ TRUCICIELKI. OBWINIANO JĄ O ŚMIERĆ NIELUBIANYCH PRZEZ NIĄ ŻON ZYGMUNTA AUGUSTA, A TAKŻE KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH. PLOTKI TE NIGDY NIE ZOSTAŁY POTWIERDZONE, CHOĆ SPOWODOWAŁY ZERWANIE KONTAKTÓW MATKI Z SYNEM.

przestał być ślepo posłuszny matce. O dtąd Bona w yrzekła się sw ojego jedynego potom ka, który sprow adził do siebie, do W ilna, Elżbietę i tam w ydaw ali się być szczęśliwi. D o czasu. Habsburżanka zm arła 15 czerw ca 1545 roku. Przyczyniła się do tego jej choroba, ale zagadkow e jest to, że kuchm istrz i służący zm arli w podobnych o k o ­ licznościach. Bona była oczyw iście głów ną p o­ dejrzaną o otrucie synowej. Podobnie jak w w y ­ padku następnej żony, nigdy nieakceptow anej

ograniczenie rozdaw nictw a szlachcie d ób r kró­

p rzez Bonę Barbary z Radziw iłłów . Zygm unt Stary im bliżej był śmierci, tym

lew skich i godności państw ow ych. Odsuw ając sw ojego m ęża od władzy, Bona

częściej stawał po stronie syna, a nie żony. Bola­

otaczała się ludźm i o w ątp liw ym kręgosłupie

ły go ciągłe k o n flik ty rodzinne. Zresztą zaw sze

m oralnym - karierow iczam i, ludźm i am bitny­

opow iadał się za zgodą i pokojem . W ie lu miało

mi, ale i chciw ym i. O jej układzie z w yprom o­

mu za złe, że miał łagodny, ugodow y charakter

w anym i p rzez nią kreaturam i politycznym i

oraz m ało energiczne usposobienie. N ie bez

- Piotrem Km itą i Piotrem Gam ratem - m ów io­

p ow od u w spółcześni nadali m u przydom ek

no „trium w irat”. To w szystko zło żyło się na de­

Stary... Pasywność, ugodow ość, unikanie w ojen

monstrację siły i dezaprobaty przez szlachtę

i kon fliktów , zrezygnow anie z europejskich

polską, zw ołan ą na pospolite ruszenie w roku

am bicji dynastycznych, zbytnia uległość w ob ec

1537. W ystąpienie, zw an e rokoszem bądź w ojną

m agnatów i brak ta len tó w p olitycznych - to tyl­

kokoszą (nazwa w zięła się stąd, że zjedzono

ko niektóre w ady podnoszone przez krytyków

w szystkie ku ry w okolicach Lwowa), skierow a­

króla. Jego stronnicy m ów ili raczej o mądrości,

ne przeciw królow i i jego m ajestatowi, d otyczy­

roztropności politycznej, rozw adze przy podej­

ło bardziej poczynań Bony i jej doradców. Tu­

m ow aniu klu czow ych dla kraju decyzji, um iejęt­

mult w szczynali: P iotr Zborow ski, kasztelan

ności unikania wojen.

m ałogoski,

W alen ty

Dem biński,

późniejszy

S ęd ziw y w ładca d oczekał sw oich dni w W ie l­

kanclerz w ie lk i koronny, oraz M ikołaj Taszycki.

kanoc 1548 roku. O puszczona przez stronni­

Nie darow ano Bonie jej chciw ości, elekcji vi-

ków, niekochana przez syna Bona opuściła nie­

vente rege, kom asacji dóbr. I ch ociaż rokosz roz-

baw em Polskę. W yjeżdżając w 1556 roku do

szedł się bez w iększego echa, niesm ak pozostał.

W ło ch , na żądanie szlach ty zrzekła się w szel­

Bona Sforza z w ielką obojętnością trakto­

kich m ajątków, zabrała ze sobą tylko ... bezcenne

w ała pierw szą żonę Zygm unta Augusta - Elż­

klejnoty. Rok później zginęła otruta z rąk k o ­

bietę Habsburżankę, m.in. zakazując sprowa­

chanka Pappacody, który miał w ielką chrapkę

dzania na dw ór jej ulubionego przysm aku - sera

na jej majątek. Trudno jest oceniać królow ą.

parmeńskiego. Inna rzecz, że Zygm un t zaledw ie

Było w niej tyle dobra, co chciw ości, tyle chęci

po 12 tygodniach porzucił chorą na padaczkę

usprawnienia ustroju Rzeczypospolitej, co pry­

młodą żonę. K rólew icz w yjechał na Litw ę, zw ią ­

waty. Um ierała w sam otności, opuszczona przez

zał się z Radziw iłłam i i odsunął na bok d otych ­

dzieci. D o historii przeszła jako „dobra”, b o tak

czasow ych stron n ików Bony. K rólow ą do reszty

się w ykłada jej imię.

rozgniew ało to, że nagle jej „syn niedorajda”

JAGIELLONOWIE

dr Wojciech Dominiak

W

Portret króla Zygmunta I z ok.

1 5 5 0 -1 5 5 5

r.

JAGIELLONOWIE

ie l k ie

PO STAC I Zygmunt Sfary

47

48

D y n a s t ie E u r o p y

1520-1572

Zygmunt August IBona S fo rza I

IZ ygm unt I Stary I E lżbieta Habsburżanka

Z

BARBARA ¡RADZIWIŁŁÓWNA

ZYGMUNT n AUGUST

Katarzyna HABSBURŻANKA

ygm u nt August urodził się 1 sierpnia

w 1538 roku - Z ygm u n t ograniczył się w ted y

1520 roku jako drugie d ziecko Zygm unta

tylko do przeglądu wojsk.

Starego i B ony Sforzy. M atka zaniepoko­

W 1543 roku na W aw elu Zygm unt zawarł

jona tym , że Jagiellonowie nie b y li traktow ani

swój pierwszy zw iązek m ałżeński z Elżbietą,

jako dynastia tylko w ład cy elekcyjni, postano­

księżniczką habsburską. M ariaż b ył nieudany,

w iła zapew nić sw ojem u syn o w i tron jeszcze za

kiedy w yszło na jaw, że Elżbieta cierpi na epilep­

życia jego ojca. W 1522 roku Z ygm u n t został

sję, skutecznie zniechęciło to do niej Zygm unta.

uznany przez L itw in ó w za ich w ładcę, a tym sa­

W k ró tce opuścił żonę i w yjechał na Litw ę. Tam

m ym w yn iesion y na tron w ielkoksiążęcy, nato­

poznał w ielką miłość sw ojego życia - Barbarę

miast siedem lat później doszło do elekcji viven-

Radziw iłłów nę, która b yła córką kasztelana li­

te rege w Koronie. W ydarzenie to w yw o łało

tew skiego Janusza i siostrą hetm ana M ikołaja

w iele złej krw i i Zygm un t Stary musiał uroczy­

Radziwiłła. N ikogo nie zaskoczyło, że królew icz

ście przyrzec w im ieniu sw oich następców, że

zw rócił na nią uwagę, Barbara była bow iem pięk­

sytuacja taka już się nie pow tórzy. Zygm unt A u ­

ną, smukłą kobietą o jasnych w łosach, uw ielbiała

gust, mając św ietn ych nauczycieli sprow adzo­

zdobne stroje, szczególnie w purpurow ym kolo­

nych przez m atkę z W ło ch , w kró tce znał biegle

rze, i perły. Romans jednak rodził się w atm osfe­

łacinę i język w łoski. W ykształcenie to procen­

rze skandalu - Z ygm u n t ciągle b y ł w zw iązku

tow ało w dorosłym życiu królew icza - intereso­

m ałżeńskim z Elżbietą, Barbara zaś niedaw no

w a ł się astronomią, m uzyką, sztuką, m iał św iet­

ow dow iała po Stanisławie Gasztołdzie.

nie w yposażoną bibliotekę. Innym i słowy, był

W 1545 roku Zygm un t Stary scedow ał na

praw dziw ym w ładcą epoki renesansu. Zgodnie

syna i tak przyznane m u już w ielkoksiążęctw o

z duchem hum anizm u nie kładziono jednak na­ cisku na w ykształcenie m ilitarne, co u w id oczn i­ ło się m.in. podczas w yp ra w y m ołdaw skiej

-ł-) ZygmuntAugust -wizerunek króla pędzla Lucasa Cranacha Młodszego, kopia zXXIXw.

JAGIELLONOWIE

50

D y n a s t ie Eu r o p y

- królew icz uw oln ił się w ów czas spod kurateli

tudzież poddanych swych niepom ału p o n iży ć

matki. N ie w ykazał się jednak na L itw ie zbytnim

raczył, pojąw szy W K M p o d d a n ą swą, a zw łasz­

talentem do rządzenia. Podobnie jak jego w ielki

cza takowej fam ilii i z takowego ludu wziąwszy

pradziad W ład ysław Jagiełło nade w szystko ko ­

sobie m ałżonkę, k tó rzy dopiero o d półtorasta

chał ło w y i na nich spędzał w iększość czasu. Po­

lat [...] wiarę prawdziwą chrześcijańską uznali

b y t na L itw ie um ożliw iał mu także ko n tyn u ­

i w tym że też krótkim w ieku stan rycerski i her­

ow anie romansu z Barbarą, szczególnie że w tym

by o d nas Polaków dopiero przyjęli.

samym roku zm arła jego żona Elżbieta. W roku

W kw ietn iu 1548 roku, po śmierci ojca, Z yg­

1547 m łod y królew icz poślubił Radziw iłłów nę.

m unt A ugust przejął władzę w Koronie. Nie m u­

W edle legendy ślub miał być zaaranżow any

siał już ukryw ać sw ojego m ariażu z Barbarą, ale

przez braci Barbary. Pewne jest, że zaw arto go

potrzebow ał poparcia m ożnych zarów no pol­

w tajem nicy przed w szystkim i, a szczególnie

skich, jak i litewskich. W tym celu przystał na

Boną i panami polskim i negatyw nie nastaw io­

przeprow adzenie reform w kraju, a na dow ód

nym i do tego zw iązku. Poseł Piotr Boratyński,

swojej dobrej w o li pojaw ił się na kilku sejmikach

zabierając głos w im ieniu sejmu rok później, m ó­

w polskim stroju szlacheckim, nie zaś w czarnym

w ił, że monarcha ...stan osoby sw ej królewskiej,

w łoskim , w którym dotychczas się lubował.

„ŚmierćBarbary Radziwiłłówny ”, JózefSimmler,

1860

r., Muzeum Narodowe w Warszawie.

JAGIELLONOWIE

W i e l k i e p o s t a c i ZygmuntAugust

M im o że m ożni nadal b yli niechętni Barbarze,

K R Ó L C H Ę T N IE Z A P R A S Z A Ł

Zygm un t sprow adził ją w 1549 roku do Korony,

N A DW ÓR ARTYSTÓ W

a w roku następnym koronow ał. Szczęście kró­

I L IT E R A T Ó W . J E G O W IE L K A

lewskiej pary jednak nie trw ało długo - Radzi­

B IB L IO T E K A L IC Z Y Ł A

w iłłów n a bow iem już od dłuższego czasu ciężko

O K . 3500 T O M Ó W . B YŁ

chorow ała i w krótce, w m aju 1551 roku, zm ar­

ERUDYTĄ, K TÓ RY U T R Z ^ ^ W A Ł

ła. Przypuszcza się, że pow odem jej śm ierci była

KON TAKTY Z CZOŁOW YM I

choroba w eneryczna lub rak narządów rodnych.

IN T E L E K T U A L IS T A M I E U R O P Y .

51

Pomimo niechęci do synowej, jaką okazyw ała jej Bona, n ie m a żadnych d ow od ó w na to, że stara

M im o to nigdy nie porzucił religii katolickiej,

królow a otruła Radziw iłłów nę.

a w 1550 roku w yd a ł n aw et ed yk t p rzeciw k o in ­

Po śm ierci ukochanej żo n y Z ygm un t A u gust

now iercom . Istnieją podejrzenia, że dekret ten

rzu cił się w n urt polityki. Jeden z głów n ych p ro­

Z y g m u n t w ystaw ił z w dzięczn ości dla kleru p o l­

b lem ów ów czesnej Polski stanow iła tzw . egze­

skiego, k tó ry stanął po jego stronie w kw estii

kucja dóbr i praw. Ruch ten rozpoczął się jeszcze

m ałżeństw a i koronacji Barbary Radziw iłłów ny.

za rządów Zygm unta Starego. O w a „egzekucja”

C h ociaż edykt ten b ył bardzo surowy, to jednak

oznaczała zw ro t w szystkich dóbr królew skich,

nie przestrzegano go skrupulatnie, ograniczając

które po 1504 roku bezpraw nie trafiły do pry­

stosow anie go w zasadzie tylko do arian.

w atn ych rąk. D zięki staraniom Z ygm un ta i pa­

Z ygm u n t A u gust w id ział także potrzebę zre­

n ó w polskich udało się skutecznie przeprow a­

form ow ania polskiego Kościoła. W tym celu w y ­

d zić reform ę skarbu i w ojska. Ponadto dawne

słał do papieża Pawła IV poselstw o z listem,

królew szczyzn y przekształcono w dobra pań­

w którym proponow ał utw orzenie soboru naro­

stw ow e, a jedną piątą d och odów z ty ch ziem

dow ego w Polsce, pod kuratelą i przew odnic­

Z ygm u n t przeznaczył na utw orzenie armii.

tw em legata papieskiego. C zęść postulatów za­

Rządy króla przypadły także na najw iększe

w artych w liście św iadczy o przejęciu niektórych

nasilenie ru ch ó w reform atorskich w Europie.

elem entów z religii innow ierczych. Zygm unt

Także do Polski zaczęli napływ ać luteranie, kal­

proponow ał m iędzy innym i, aby językiem litur­

w in i, potom kow ie czeskich hu sytów zw anych

gicznym b ył język narodowy, chciał zniesienia

braćm i czeskim i, zorganizow ali się także bracia

celibatu księży i przyjm ow ania przez w szystkich

polscy zw an i arianami. W Rzeczypospolitej znaj­

kom unii pod dwiem a postaciami. Papież jednak

dow ali on i spore poparcie w śród m ożnych. D zię­

stanow czo odrzucił w szystkie te propozycje.

ki tem u m ogli sw obodnie prow adzić sw oją dzia­

Brak w ykształcenia m ilitarnego Zygm unta

łalność, jak ch o ćb y arianie, k tó rzy w Rakow ie

A ugusta nie stanow ił w iększego problem u, po­

mieli swoją słynną, stojącą na w ysokim poziom ie

n iew aż za jego p anow ania w dużej m ierze udało

szkołę zw an ą sarmackimi Atenam i.

się zachow ać pokój. Najgroźniej w yglądała sytu­

Państw o w ielow yzn an iow e, jakim stała się

acja ze strony Turcji, do w o jn y z nią parli b o­

Polska, w ym agało szczególnej uwagi. Spory exo­

w iem H absburgow ie, z którym i król polski był

dus od religii katolickiej spow odow ał, że K ościół

zw iązan y koligacyjnie. Zygm un t poślubił w roku

podejm ow ał próby zaham ow ania tego procesu.

1553 Katarzynę H absburżankę, siostrę swojej

Z ygm un t A ugust, w ych o w a n y w duchu hum a­

pierw szej żony. I to m ałżeństw o było nieudane,

nizm u, b y ł otw arty na w szelkie now inki. W m ło­

Katarzyna swoją surow ą postaw ą zdecydow anie

dości korespondow ał n aw et z Janem Kalwinem .

zniechęciła do siebie Zygm unta, a poronienie

JAGIELLONOWIE

52

D y n a s t ie Eu r o p y

Kopia insygniów grobowych króla Zygmunta Augusta, Krakowska Kapituła Katedralna. dziecka i podejrzenie o padaczkę tylko pogor­

1469 roku król podpisał akt łączący te dwa pań­

szyły sytuację w m ałżeństwie. Szybko doszło do

stw a w Rzeczpospolitą O bojga Narodów.

separacji, a w 1566 roku Katarzyna na polecenie

Jaki był król prywatnie? Podobno był intro­

Zygm un ta opuściła Polskę i osiadła w Linzu. Po­

w ertykiem , którego cechowała rozwaga i upór.

mimo nieudanych m ariaży Z ygm un t był za ich

Nie podejm ował decyzji pochopnie i zawsze pró­

pośrednictw em zw iązan y z Habsburgami, któ­

b o w ał naw iązać ow o cn y dialog z partneram i

rzy chcieli go w ciągnąć do sw oich planów w ojn y

w polityce. Przebywający w 1568 roku na dworze

z Turcją. D zięki umiejętnej polityce polskiego

Zygm unta nuncjusz papieski scharakteryzował

króla udało się tego uniknąć. Polska w zięła jed­

go jako osobę m iernego w zrostu. W edle nuncju­

nak udział w ^ w . pierwszej w ojn ie północnej,

sza król był bardzo szczupły i chudy, czarno zara­

toczonej w latach 1563-1570 pom ięd zy stroną

sta, ma brodę rzadką, p łe ć śniadą i zdaje się nie

polsko-litew ską a Rosją o Inflanty. Zaangażow a­

być bardzo silnej, ale raczej delikatnej konstytu­

ła się w nią także Dania, początkow o po stronie

cji, i dlatego n ie m oże ^

polskiej, i Szwecja, w p ie rw zw iązana sojuszem

d ów i niew czasów życia, i często cierpi na poda­

z M oskw ą. W trakcie w o jn y jednak doszło do

grę. Istotnie, już od dłuższego czasu stan zdrow ia

zm iany sojuszników. Szwecja, od m om entu ob­

króla stale się pogarszał. Przede wszystkim mę­

jęcia w ładzy przez Jana W azę, m ęża siostry Z yg ­

czyła go wspom inana podagra, kamica nerkowa,

munta Augusta, Katarzyny, stanęła po stronie

gruźlica, miewał krw otoki i stracił wszystkie

polsko-litew skiej, natom iast Dania połączyła się

zęby. Niestety, ciągle nie doczekał się potomka,

sojuszem z M oskw ą. W w yn iku traktatów po­

chociaż jedna z jego kochanek, Barbara Giżanka,

kojow ych podpisanych w M oskw ie (polsko-mo-

urodziła córkę. Zachodziły jednak podejrzenia, że

skiewski) i w Szczecinie (szwedzko-duński) Pol­

ojcem dziecka nie b ył Zygm unt, poza tym dziew ­

ska odniosła sukces - otrzymała część Inflant.

czynka nie pochodziła z legalnego zw iązku. W io ­

Najznam ienitszym osiągnięciem Zygm unta A u ­

sną 1572 roku król w yjechał do Knyszyna. Tam

gusta b yło jednak doprow adzenie do

7 lipca zakończył życie.

realnej

pom iędzy Polską a Litwą. W Lublinie 4 lipca

JA G I E L L O N O W I E

"YCIZ}'mać w ielkich tru­

dr Bożena Czwojdrak

W i e l k i e p o s t a c i ZygmuntAugust

53

T iëÜ M VN D O X v G V ÏT O m o i ro iO K lA . r O T lK T III'M A O IIO OVCI LITMVANIAC RVMIAl » M I I I M MAJOVK n x o o i n u ix ir v o »i* i o n iK O it » o iu o iiim o M I K O M '

*T«aXVÎt.Vfeïïf «WÎHSÏ"* M W H n

X Ł III ■____________

FVNf. B IS 'POMPAE. AC Cf. NQTAPH11.Q.YOD SIGlSM.VNàCAÀVfiVSTO POLONOll.VM. REGI A POLONICA N'aTIONE R0MAE IN AEDE DIVI LAVRENTIl IN OAMMO QYAll.TO ID;NOVEM&RTM. DLXXll EXCITATV/I\, XXX. CARDINAUVM, ALIORVAVQ.PMNCIPVAV VIRORVMCONSESSVS.ET CENTYM ATRATOAVMCORONA COHONESTAVITCastrum Doloris Zygmunta Augusta wystawione w kościele San Lorenzo in Damaso w Rzymie, autor nieznany.

JAGIELLONOWIE

54

D y n a s t ie E u r o p y

1523-1596

Anna Jagiellonka ^l
E lżbieta RAKUSZANKA

G ian GALEAzzo Sforza

IZygm un t I S tary |

Izabela A ragońska

|Bona S forza |

IS te fa n B a to r y | ------- 1A n n a JAGIELLONKA I

•T Z A -

rzyszła na św iat 18 października 1523 roku

Bona i księżn iczki w yp row ad ziły się ze stolicy.

w K rakow ie jako przedostatnie dziecko

A n n a miała w te d y ośw iadczyć, że raczej w yb ie­

królow ej B ony i Zygm unta Starego. Ź ró­

rze klasztor lub pielęgnow anie chorych, niż bę­

dła z epoki zgodne są co do tego, że nie była spe­

dzie pod jednym dachem m ieszkać z „panią Bar­

cjalnie urodziw a i d w ó r krakow ski miał spore

barą”, jak nazyw ała w ybrankę brata. A n n a przez

kłopoty z tym, aby znaleźć dla niej męża.

następne 10 lat przebyw ała na M azow szu, a p o ­

Anna, ani jej siostry Zofia i Katarzyna nie m iały

tem przeniosła się do W ilna. W tym okresie,

najlepszych stosunków ze starszym bratem i na­

w 1556 roku kolejna siostra Z o fia została w ydana

stępcą tronu Zygm untem Augustem , ojciec zaś,

za H enryka II, księcia brunszw ickiego, zaś na

Zygm unt Stary, m im o że przynależne m u obo­

dw orze w K rakow ie pojaw ił się brat króla S zw e­

w iązki w ypełniał starannie, to niezbyt intereso­

cji Eryka XIV, Jan W aza, który rozpoczął starania

w ał się losem sw oich córek, które w ychow yw ała

o rękę K atarzyny Jagiellonki, młodszej siostry

despotyczna matka. N ajstarsza z sióstr, Izabela

Anny. Zygm un t A u gust nie chciał p oczątkow o

Jagiellonka, która już w 1539 roku poślubiła króla

zgodzić się na to m ałżeństw o, gdyż, jak stw ier­

W ęgier Jana Zdpolyę, była w nieco lepszej sytu­

dził, ,.Anna jest panną”. N ie było bow iem przyję­

acji. Patrząc z boku na to, co się dzieje na w aw el­

te, aby m łodsza siostra w ychodziła za mąż przed

skim dworze, m ogła pozostawać w dobrych sto­

starszą. Jan W aza nam ów ił w ięc sw ojego m łod­

sunkach zarów no z bratem, jak i z siostrami.

szego brata Magnusa, aby ośw iadczył się Annie.

P

W 1548 roku w życiu A n n y zaszły zmiany.

Jednak w całą sprawę w m ieszał się król Szwecji,

K iedy po śmierci ojca na tron w stąpił Zygm unt August i doprow adził do koronacji swojej ó w ­ czesnej żony Barbary Radziw iłłów ny, królow a

Anna Jagiellonka - kopia obrazu nieokreślonego malarza, Muzuem Historyczne m.st. Warszawy.

JAGIELLONOWIE

56

D y n a s t ie Eu r o p y

który, obawiając się m ariażu braci z Jagiellona­ mi, nakazał przerw anie rokowań. O ile jednak m łodszy z braci, M agnus, usłuchał króla, o tyle starszy Jan nie zaprzestał starań. O kazało się jed­ nak, że w m om encie w ycofan ia się M agnusa sprawa m ałżeństw a Jana i K atarzyny za leży od Anny. Jako starsza siostra musiała bow iem w yra­

U SCH^YŁKU ŻYCIA JAGIELLONKA OSIĄGNĘłA J E D E N ZE SWOICH NAJWAŻNIEJSZYCH CELÓW PO^LITYCZNYCH - NA TRONIE W ^KRAKOWIE OSADZIŁA SWEGO SIOSTRZEŃCA ZYG^MUNTA III WAZĘ.

zić zgodę na to, aby m łodsza w stąpiła w zw iązek m ałżeński w cześniej niż o n a Po udzieleniu sw o­

próbow ała w yw ierać w p ły w n a decyzje senato­

jej zgod y

4 października 1562 roku asysto­

ró w o przyszłości swojej i królestwa. T o właśnie

w ała p rzy ślubie Katarzyny. Po w yjeździe młod­

w tym okresie zaczęto ją tytu łow ać „infantką'",

szej siostry do Szw ecji nastał dla A n n y okres

co było w polskiej tradycji prawnej nowością.

przy sobie n ikogo bliskiego,

W czasie pierw szej elekcji w 1574 roku A nna

brat zaś jaw nie okazyw ał jej niechęć. Przykrości

Jagiellonka po cich u w spierała kandydata fran­

i zgryzota doprow adziły do tego, że zaczęła pod­

cuskiego H enryka W alezego. K iedy został kró­

upadać na zdrowiu. Załam anie nastąpiło w roku

lem, zach ow yw ał się w ob ec A n n y bardzo p o­

1567. Księżniczkę m ęczyły bóle g ło w y tak m oc­

praw nie, ale o m ałżeństw ie ani myślał. Jego

ne, że praw ie „odchodziła od zmysłów'". D olegli­

u cieczka do Francji i n o w e b ezkrólew ie sprawi­

w ości z czasem ustąpiły, choć

ły, że A n n a zn o w u w ykazała się aktyw nością.

trudny. N ie

jeszcze przez

rok dochodziła do pełni sił.

O głoszo n a w 1575 roku „królem'" spośród kan­

Niestety, król nie szczędził jej upokorzeń.

d yd atów do tronu poparła księcia siedm iogrodz­

M onarcha zn an y b y ł z ostrego tem peram entu

kiego Stefana Batorego i to on decyzją sejmu

i upodobania do płci przeciwnej. Bywało, że ob ­

został w yzn aczon y na jej męża. A nnę i Stefana

darzał w zględam i w ięcej niż jedną dam ę stale

uznano ja k za społem pobranych na tron Polski,

przebyw ającą na dworze. D la A n n y b y ł to p ow ód

co oznaczało, że w razie śm ierci o 10 lat starszej

do zgryzoty, która pogłębiła się, gdy w yszło na

ż o n y Batory zatrzym yw ał godność królewską.

jaw, że faw orytą m onarchy jest piękna

Za­

Jednak to królow ej dane b y ło przeżyć męża, k tó ­

jączkowska, jedna z dam d w oru Jagiellonki. Po­

ry zm arł po 10 latach rządów, i w czasie kolejnej

dobno m onarcha tak m ocno był zaangażow any

elekcji doprow adziła do w yb oru na polski tron

w ten zw iązek, że gotów był nawet z panną Za­

siostrzeńca Zygm unta III W azę. „Zyzio'", jak go

jączkow ską się ożenić. Jednak w 1572 roku Z yg­

naszywała, dobrze odnosił się do starej ciotki

m unt A ugust zm arł i nieoczekiw anie dla samej

i m im o przejściow ych napięć zw iązanych z od ­

siebie A n n a Jagiellonka stała się centralną posta­

daniem pierw szeństw a na dw orze żonie króla

cią w państw ie jako dziedziczka (choć razem

A nnie Habsburżance stosunki b yły tak dobre, że

z siostrami) fortu n y Jagiellonów i ich praw dyna­

k ied y Z ygm unt i A n n a po śmierci Jana III W azy

stycznych do tron u Rzeczypospolitej. Rozpoczął

m usieli w yjechać do Szw ecji, opiekę nad córką

się okres gorącej politycznej w a lk i związanej

A nną pow ierzyli bez w ^ ^ n iż starej ciotce. Scho­

z kształtow aniem się system u elekcyjnego i p ­ o

row ana A n n a Jagiellonka zm arła 9 w rześnia roku

szukiw aniem kandydata na m ęża Anny, który

1596. Pochow ano ją na W aw elu, w K ap licy Zyg-

m iałby objąć także tron Rzeczypospolitej. Sama

m untowskiej. Kazanie na jej pogrzebie w ygłosił

zainteresow ana p o czą tk o w o przyglądała się

oddany przyjaciel ksiądz P iotr Skarga.

w szystkiem u z boku, ale z czasem coraz bardziej

JAGIELLONOWIE

Jacek Konik

W IE L K IE POSTACI AnnaJagiellonka

Herb AnnyJagiellonki - miniatura w traktacie Francesca Pifferiego,

JAGIELLONOWIE

1579

57

r, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków.

F I L O Z O F I A N A U C Z A c n o t y i d r o g ę d o n ie j w s k a z u je ,

p r z e d s ię w z i ę ć i c ^ i ó w . T a m ta z a g r z e w a ty lk o i p o b u d z a d o d z ie ła - ta , d z ie ło j u ż s p e łn io n e p r z e d s t a w ia , u k a z u ­ j ą c w s z e la k ie p r z y k ła d y m ę stw a , r o z t r o p n o ś c i p o w a g i o b y cza jó w , p o b o ż n o ś c i i w ia r y ...

..

4-) Kafle z pieca znajdującego się w gdańskim DworzeArtusa ukazujące najwybitniejszych władców europejskich, XVIw.

m

myci r-

&: ■- m v'. u r a mw,,- -■

H-T

- S * ’”

?.■

- l-

, |

L

~

N a A R E N IE P O LIT Y C Z N E J Ostateczna rozprawa z zakonem

61

Ostateczna rozprawa z zakonem W ś r ó d p r o b le m ó w o d z ie d z ic z o n y c h p r z e z J a g ie llo n ó w p o p o p r z e d n ik a c h n a c z o ł o w y s u w a ł a s ię k w e s t i a k r z y ż a c k a . A b y p o k o n a ć z a k o n , w ła d c y s to s o w a li r ó ż n e c h w y t y : o d n e g o c ja c ji p o u m ie ję tn e p o s u n ię c ia n a t u r y g o s p o d a r c z e j i w k o ń c u w a l k ę z b r o jn ą .

im o że w pierwszym okresie sw oich

M

morza, a tym samym do zaham ow ania rozw oju

rządów (zw łaszcza za życia królowej

handlu i gospodarki. Litw a z kolei narażona była

Jadwigi) W ładysław Jagiełło prow a­

na ekspansyw ną politykę zakonu, który w y k o ­

d ził w stosunku do K rzyżak ó w politykę koncy-

rzystyw ał fakt, że było to ostatnie państw o p o ­

liacyjną, od początku było wiadom e, że w ojna

gańskie w Europie. M iara przebrała się w roku

- w cześn iej c z y p óźn iej - jest n ieu n ik n ion a.

1382, kiedy to zakon krzyżack i zajął Żm udź.

Sprawa krzyżacka była bow iem jedną z przy­

W szyscy uczestnicy tego k o n flik tu czekali tylko

czyn zaw arcia układu w K rew ie (1385 r.) i osa­

na dogodny moment do rozpoczęcia działań

dzenia Jagiełły na polskim tronie. Strona polska

zbrojnych. W założeniu m iała to b yć rozgryw ka,

nie m ogła się pogodzić z utratą ziem zabranych

która przyniesie ostateczne rozstrzygnięcie.

przez K rzyżak ó w w X IV w ieku, w tym dobrzyń­ skiej i kujawskiej, które stan ow iły ojcow iznę

P e r fe k c y jn a t a k t y k a

w ładców W ładysław a Łokietka oraz K azim ie­

P rzygotow ania do w ielkiej w ojn y obie strony

rza W ielkiego. N atom iast zagarnięcie Pom orza

ro zp o czę ły już w 1409 roku. Nie ch odziło tylko

Gdańskiego doprow adziło do utraty dostępu do

o przygotow an ia zbrojne, ale także, a m oże przede w szystkim o zapew nien ie sobie p rzy­

-fo Fragment „Grunwaldu”, Wojciech Kossak, 1931 r

chylności zagranicznej opin ii publicznej. O bie

JAGIELLONOWIE

62

Dyn

a s t ie

Eu r o py

strony w y s ła ły też em isariuszy w celu w e rb o ­ w an ia o c h o tn ik ó w do w alki. In ten syw n a akcja w erb u n k o w a

trw a ła

zw ła szcza

na

Śląsku,

w C zech a ch i na terenie Rzeszy. E fektem tych zabiegów b ył liczn y u dział Ś lą za k ó w w w ojnie, szacuje się, że po obu stronach m ogło w a lczy ć praw ie 2000 rycerzy p och od zących ze Śląska. C o ciekaw e, rycerze górnośląscy zaciągali się p od ch orągw ie króla Polski, natom iast rycer­ stw o dolnośląskie za siliło szeregi zakonu. W sa­

Monety krzyżackie z muzeum w Malborku.

mej b itw ie po stronie krzyżackiej w z ię li udział dwaj książęta d oln ośląscy - K onrad B ia ły oleś­

żeby n ie p ow iedzieć - perfekcyjnie. S zczegóło­

n ick i (k tó ry k szta łcił się u K rzyżak ó w ) i książę

w e ustalenia tak tyczn e m iały miejsce na tajnej

zięb icki Jan. N ie trzeba tu dodaw ać, że K rzy ż a ­

naradzie z księciem W itoldem w grudniu roku

c y dysp onow ali w ię k szy m i środkam i fin an so ­

1409 w Brześciu nad Bugiem. Przed b itw ą gru n ­

w y m i, stąd ich w erb u n ek z za ło żen ia m usiał

w a ld zk ą od były się jeszcze przynajm niej tr z y te ­

być bardziej skuteczny. Strona polsko-litew ska

go ty p u spotkania. Św iad czy o tym także trasa

m usiała się o d w o ły w a ć do in n ych argum entów ,

marszu w ojsk polskich, budow a m ostu pontono­

w śród n ich b yła ch o cia żb y w sp óln ota tradycji.

w ego na W iśle pod C zerw iń skiem , p rzygotow a­

Trzeba przyznać, że król W ła d y sław Jagiełło

nie planu bitw y. Swoją rolę odegrała także znana

przygotow ał się do b itw y n iezw y k le starannie,

pow szechnie zw ło k a w rozp oczęciu b itw y (słyn­ ne m sze odprawiane w polskim obozie), mająca

G o sp o d a rk a a n ty k rz y ż a c k a

na celu zm ęczenie głów n ie ciężkozbrojnych od ­ d zia łó w krzyżackich, c z y um ieszczenie miejsca

0

Kto wie. czy w sporze z Krzyżakami większej

d ow odzenia na w zgórzu , b y m óc z pewnej per­

roli niż działania zbrojne nie odegrała długofa­

sp e k ty w y kontrolow ać przebieg w ydarzeń. M i­

lowa polityka gospodarcza Kazimierza Jagiel­

m o dość starannie przygotow anego planu bitw a

lończyka. Zaczął on bowiem prowadzić polity­

grunw aldzka nie była w oln a od niespodziew a­

kę uzależnienia gospodarki zakonnej od dostaw

nych zw ro tó w akcji i nieprzew idzianych sytua­

polskich

głównie

cji, a zw y c ię stw o sprzym ierzonych w ojsk p ol­

z Mazowsza. Dzięki temu stało się ono źród­

skich i litew skich nie b yło tak oczyw iste, jak to

łem akumulacji pomorskiego kapitału handlo­

dziś nam się wydaje. Tak naprawdę było to kilk a

wego. W wyniku zdobycia przyczółków nad

rów noczesnych p otyczek, rozgryw an ych w róż­

Wisłą udało się Polsce stworzyć konkurencyjne

n ych miejscach. Po stronie polsko-litewskiej sta­

centra handlowe - w Bydgoszczy i Nieszawie,

nęło przeszło 30 tysięcy rycerzy. S iły zakonu

co umożliwiało gospodarczą izolację państwa

m iały około 10 tysięcy w alczących mniej. W śród

krzyżackiego. Stosowano także ceny dumpin­

nich znajdow ali się rycerze z W estfalii, Nadre­

gowe. przekupywano miasta pruskie nadaniem

nii, Frankonii, Bawarii, Austrii, Fryzji, Turyngii,

przywilejów. a przedstawiciele kupiectwa miast

Saksonii, M iśni, Ł użyc i Śląska. Klęska w ojsk

polskich wchodzili w skład pomorskich spółek

krzyżackich była w id oczn a gołym okiem. N a p o ­

1 towarzystw handlowych, nawiązywano też

lu b it w y z g in ę li m.in.: w ie lk i m istrz za k o n u

bezpośrednie kontakty z Hanzą.

U lrich von Jungingen, w ie lk i m arszałek, w ie lk i

surowców

pochodzących

JAGIELLONOWIE

N

a

A R E N IE P O LIT Y C Z N E J

; ;■

^ rg jttH o tio n ^ a n ffliism ¿rtjiirflorm h M m +

totoitspptnfp*

Jl|

> T > ei(rcr^ tiitp n u (m ^

p f r D w n S ii - i iift» m ń ń mir*

M in

m iiu in ig jo s W ńót-

i^ c r ^ ite tc M e n iia t ftip <

•• u P i S e W *

3 n s it® n a

iitóaniii

JAGIELLONOWIE

Ostateczna rozprawa z zakonem

ft> tft) iE łd to r m m

M

m

M

:

63

64

D y n a s t ie E u r o p y

W 1309 R O K U W Ł A D Z E K R Z Y Ż A C K IE O P U Ś C IŁ Y W E N E C J Ę I P R Z E N IO S Ł Y S IĘ D O M A L B O R K A , K T Ó R Y S Z Y B K O S T A Ł S IĘ CENTRUM POTĘŻNEGO Z A K O N U , S IE D Z IB Ą W IE L K IE G O M IS T R Z A I S T O L IC Ą IC H P A Ń S T W A .

Gotycki kafel zfantastycznym stwo­ rem z Zamku Wysokiego w Malborku. kom tur oraz kilkudziesięciu in n ych kom turów,

w lutym 1411 roku zaw arto I pokój toruński,

ponadto kilkanaście tysięcy rycerzy zakonu,

w którego w y n ik u W ito ld od zyskiw ał (wpraw­

a książę oleśnicki Konrad dostał się do niew oli.

dzie tylko dożyw otnio) Ż m udź i tereny pojać-

W ręce polskie trafiło kilkadziesiąt chorągw i

w ieskie, Polska otrzym a ła ziem ię dobrzyńską

krzyżackich.

oraz rekompensatę w w ysokości 100 tysięcy kop groszy praskich. Dla bojarów litew skich, któ rzy

Z a k o n p o G r u n w a ld z ie

tak a k tyw n ie w sparli w b itw ie oddziały Korony,

Już Jan D ługosz w y ra ził pow szechnie panujące

rekom pensatą b yła u nia w H orodle (1413 r), dzię­

w spółcześnie przekonanie o niew ykorzystan iu

k i której ich status został zrów n an y z pozycją

zw ycię stw a grunw aldzkiego. P ytan ie tylko, czy

m ożn o w ład ztw a polskiego.

Jagiełło rzeczyw iście chciał je tak w ykorzystać,

Pozycja zakonu po b itw ie grunw aldzkiej z o ­

jak dziś sobie to w yobrażam y. N ajw ażniejszy cel,

stała p o w a żn ie osłabiona. Po ch w ilo w ym szoku

jakim było pozyskanie Żm udzi p rzez W itolda,

K rzyżak o m udało się p rze zw y cię ży ć k ryzys

został osiągnięty. D zięk i temu Jagiełło zap ew n ił

i doprow adzić do od tw orzen ia stru k tu ry zak o­

sobie przychylność krew n iaka, elim inując oba­

nu. N iem al zaraz p o podpisaniu pokoju toru ń­

w y o ponow ne kn ow an ia za jego plecam i prze­

skiego obie stron y ro zp o częły przygotow ania

ciw ko niem u i jego rządom w Polsce. Z pew noś­

do dalszych działań zbrojnych. E fektem ty ch

cią sukces b itw y gru n w aldzkiej zaskoczył króla

przygotow ań b yła kam pania Jagiełły w 1414 ro­

i stąd m oże jego zw ło k a w opanow aniu M albor­

k u (tzw. w ojna głodowa), zaw ieszona ze w zględ u

ka. Jednak w ycofu jąc się spod krzyżackiej stoli­

na rozpoczynające się obrady soboru w K onstan­

cy, Jagiełło obsadził sw oim i załogam i k ilk a zam ­

cji. Strona polska postan ow iła b ow iem p rzeko­

k ó w na terenie p ań stw a krzyżackiego. Jesienią

nać do sw oich racji nieprzychylną jej do tej p ory

1410 rok u K rzyżacy p rzystąp ili do kontrofensy­

opinię p u bliczn ą (słynne w ystąp ien ia Paw ła

w y. M im o sukcesu w ojsk polskich pod Korono-

W łodkow ica). W ojn a została w zn ow ion a w ro­

w em (10 paźd ziern ika 1410 r.) nie udało się u trzy­

k u 1419, w ykorzystan o w y b u ch rewolucji husy-

m ać w cześniej zajętych terenów. W tej sytuacji

ckiej w C zechach (do tej p o ry Luksem burgowie

JAGIELLONOWIE

N a A R E N IE P O LIT Y C Z N E J Ostateczna rozprawa z zakonem

65

b y li głó w n ym i sprzym ierzeńcam i zakonu), zw e r­

jak poprzedn ia - jednym spektakularnym z w y ­

b o w an o kolejnych sojuszników (m.in. Eryka Po­

cięstw em . Na polu b itw y stan ęły naprzeciw ko

m orskiego, króla D anii, N o rw eg ii i Szwecji).

siebie arm ie liczące około 33 tysięcy rycerzy (woj­

W zw ią z k u z tym , że podjęte d ziałan ia nie p rzy­

ska polskie b y ły w ielok rotn ie liczniejsze). M im o

niosły spod ziew an ych rezultatów , w 1422 roku

że w b itw ie poległ książę żagań ski R udolf (wal­

zaw arto pokój w M ełn ie, k tó ry n ieznacznie ty l­

czący po stronie krzyżackiej), to jednak z w y c ię ­

ko m od yfiko w ał postan ow ien ia pokoju toru ń ­

stw o odnieśli rycerze z k rzyżem na piersiach.

skiego. M im o

spektakularnego sukcesu pod

N ie b yło to w sza k że starcie decydujące. W ojna

G runw aldem trzeba było kolejnych kilku d ziesię­

trw a ła w sum ie 13 lat, g łó w n ie z p ow od u w y s o ­

ciu lat, a b y ostatecznie ro zw iązać problem y pol-

k ich ko sztó w jej prow adzenia. Szala zw ycię stw a

sko-krzyżackie. Z an im jednak doszło do w y b u ­

przechylała się raz na jedną, raz na drugą stronę.

chu wojny, zw anej ze w zg lęd u na okres jej

W 1457 roku K azim ierz trium falnie w jech ał do

trw a n ia trzynastoletnią, K azim ierz Jagielloń­

M alborka, udało się m u przejąć ta k że T czew

czyk, syn i następca W ład ysław a Jagiełły, zaczął

i Iław ę, w kró tce jednak K rzy ża c y przeszli do

prow adzić skuteczną politykę gospodarczą, k tó ­

kontrataku i p on ow n ie op an ow ali sw oją stolicę

ra d oprow adziła nie ty lk o do p odcięcia podstaw

z w yjątkiem zam ku, k tó ry p ozo staw ał w pol­

gospodarki zakonnej, ale tak że do w zro stu nie­

skich rękach. O ostatecznym sukcesie m iała za­

zadow olen ia z rządów zakon u w p ły w o w e g o

decydow ać postaw a ku p có w i m ieszczan m iast

m ieszczaństw a, które najbardziej dotkliw ie od­

zakonnych, d la k tó ry ch przeciągające się działa­

czu ło sku tki p olityki K azim ierza. To, w p o łą cze­

nia zbrojne, w d odatku od byw ające się na ich

niu z um iejętną dyw ersją polską na ziem iach za ­ k o n n ik ó w , sp ow od ow ało p o w o ła n ie organizacji an tykrzyżackich , ta k ic h jak Z w ią zek Pruski, które d oprow adziły do w yp o w ied ze n ia p osłu­ szeń stw a w ładzom zakonnym . K ró l K azim ierz Jagiellończyk 6 m arca 1454 rok u w y d a ł akt o in ­ korporacji Prus, cz y li w łą czen iu ich do Polski, ozn aczało to w yp o w ied zen ie wojny. C h o cia ż od czasu G ru n w aldu w ojn a niem al ciąg le w isiała na w łosku, w praktyce się okazało, że obie strony k o n flik tu p rzeliczyły się ze sw oim i m ożliw oś­ ciam i. P od w zględem fin an sow ym zakon ciągle prezentow ał się przyzw oicie, czego nie m ożna b yło p o w ied zieć o p ań stw ie polskim , p ozb aw io­ nym , pamiętajmy, dostępu do morza. N a dodatek już na p o czą tk u k o n flik tu K azim ierz zm uszony został do staw ienia czo ła żądan iom szlachty, k tó ­ ra w yk o rzystała trud ną sytuację króla do realiza­ cji sw oich c e ló w (stąd w yd an ie p rzyw ileju cerekw ickiego). Już pierw sza b itw a pod C hojn icam i p okazała, że obecn a w ojn a n ie zak o ń czy się tak

Scena walki Krzyżaków z Prusami na gotyckim kapitelu filara w zamku malborskim.

N a A R E N IE P O L IT Y C Z N E J

Ostateczna rozprawa z zakonem

67

Z A K O N K R Z Y Ż A C K I P O W S T A Ł W 119 8 R O K U . W P O L S C E Z A K O N N I C Y P O J A W IL I S IĘ W 1219 R O K U N A Ś L Ą S K U N A Z A P R O S Z E N I E H E N R Y K A B R O D A T E G O , K T Ó R Y N A D A Ł IM D O B R A W O K O L IC A C H N A M Y S Ł O W A . Z R O B IŁ T O N A P R O Ś B Ę S W O J E J Ż O N Y , Ś W . JA D W IG I. Krzyżacki medalik szkaplerzny. terenie, z biegiem lat p rzyn osiły coraz w iększe

- zw an a Prusam i Zakonn ym i (później K siążęcy­

straty. Z drugiej strony K rzy ż a c y m ogli liczyć na

mi) pozostała pod w ładzą w ielkiego mistrza,

w sparcie m iędzynarodow ej opinii publicznej,

k tó ry stał się lennikiem króla Polski. Ten kom ­

w tym zw ła szcza K ościoła. Papież kilkakrotn ie

promis zw ią za n y był zapew ne z naciskiem pa­

d aw ał w y ra z sw ojego poparcia dla za k o n n ik ó w

piestwa, które nie chciało doprow adzić do cał­

(3 czerw ca 1460 r. ogłosił naw et ekskom unikę

kow itej likw id acji zakonu. Przyszłość pokazała,

polskiego króla oraz zbu n tow an ych poddanych

że nie było to rozw iązan ie do końca korzystne

zakonu), wsparcia K rzyżakom udzielili też in n i

naw et w sytuacji, gd y na fali rozw oju idei refor-

hierarchow ie kościelni. N ie m ogąc liczyć na p ol­

m acyjnych w ładze zakonne zd ecyd ow ały o jego

skie pospolite ruszenie, król R zeczypospolitej

sekularyzacji, a w ielk im m istrzem został sio­

musiał się uciec do p om ocy w ojsk najem nych.

strzeniec króla Polski Zygm unta Starego - m ło­

Tych, po zakończeniu w o jn y stuletniej w E uro­

d y A lbrech t H ohenzollern. H ołd z ło ż o n y z w ie l­

pie, nie brakow ało. Z jednej strony u n iezależn iły

ką pom pą na krakow skim R ynku w 1525 roku

one króla od hum orów polskiej szlachty, z dru­

przez A lbrech ta ty lk o teoretycznie ko ń czył d łu ­

giej jednak - najem nicy byli labiln i i bez skrupu­

goletni ko n flikt. W m om encie śm ierci ostatnie­

łó w p rzechodzili na stronę wroga, gdy na czas

go Jagiellona Zygm unta A ugusta Prusy K siążęce

nie otrzym yw ali w ypłaty.

m iały się całkiem dobrze, d ysp on ow ały solidną infrastrukturą, m iały dość m ocno rozw in iętą

H o łd k o ń c e m s p o r u

gospodarkę i n iew ie le się ró ż n iły od in n ych

O statecznie, po d łu go trw ałych w alkach , szala

księstw n iem ieckich w tym okresie.

zw ycię stw a przechyliła się na stronę Polaków.

R o zw iązan ie trudnej sp ra w y krzyżackiej

W a ru n k i p rzyjęte p rzez K rzy ż a k ó w podczas

n a leży uznać za jeden z n ajw ięk szych sukce­

II pokoju toruńskiego w 1466 roku b y ły dla Pol­

sów Jagiellonów. M im o liczn ych zw ro tó w akcji

ski n iezw yk le korzystne. Po prawie 150 latach

i olbrzym ich kosztów stronie polskiej udało się

R zeczposp olita o d zysk ała dostęp do m orza,

odzyskać w szystk ie utracone w cześniej terytoria

w tym takie miasta, jak G dańsk, Elbląg i Toruń.

z rozbudow aną infrastrukturą i dużym stopniem

Ziem ie zakonu zo stały podzielone na dw ie c z ę ­

urbanizacji. Kw estia krzyżacka jeszcze bardziej

ści: jedna z nich, tzw . Prusy K rólew skie (Pom o­

zb liżyła do siebie n arod y polski i litew ski, d zięki

rze G dańskie, ziem ie chełm ińska, m ichałow ska

tem u unia, która p oczątkow o zapow iadała się na

w ra z z W arm ią) zo sta ły w łą czo n e do Polski,

krótkotrw ałą, utrzym ała się aż do upadku I R ze­

druga część, m niejsza, ze stolicą w K rólew cu

czyp osp olitej, a b itw a g ru n w ald zk a stała się sym bolem niezłom ności oręża polskiego.

<-+■ „Hołd pruski”, Marcello Bacciarelli, 1783-1786 r.

JAGIELLONOWIE

prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz

68

D y n a s t ie E u r o p y

Jedyna taka unia J a g ie llo n o w ie d o p r o w a d z ili d o u tw o r z e n ia p a ń s tw a , k tó r e z je d n o c z y ło n a r o d y p o ls k i i lit e w s k i. B y ła t o r z e c z n ie s p o t y k a n a w h is to r ii, a b y s ą s ie d n ie k r a je w p o k o ju k o e g z y s t o w a ły p r z e z w ie k i z łą c z o n e u n ią , s k u p io n e n a w s p ó ln y c h c e la c h i w a lc e z e w s p ó ln y m i w r o g a m i.

- K > ł-

JAGIELLONOWIE

N a AR E N IE P O LIT Y C Z N E J Jedyna taka unia

69

**'i • łftii

Arras wawelski z herbem Korony i Pogonią litewską, ok. 1560 r., Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie. achow ane źródła historyczne nie precy­

dym ina - wym ierzonej głów n ie w K rzyżaków ,

zują, które z państw, Polska czy Litwa,

kolejne lata w yp ełn iła rywalizacja. Zajęcie Rusi

w połow ie lat 80. X IV w ieku jako pierw ­

Czerwonej przez Kazim ierza W ielkiego w ro­

sze w yszło z propozycją zaw iązania unii. Dla

ku 1340 skutkow ało w ojnam i z książętam i li­

w ielu było to z pew nością spore zaskoczenie,

tewskim i, którzy nie zam ierzali zrezygnow ać

gdyż relacje m iędzy obu m onarchiam i do tego

z opanow ania tych obszarów. W ojny zakończyły

momentu układały się raczej konfrontacyjnie.

się w 1366 roku podziałem byłego księstwa hali-

Po krótkim

okresie w spółpracy (1325-1339)

cko-włodzim ierskiego pom iędzy Polskę a Litwę.

- przypieczętowanej m ałżeństw em Kazim ierza,

K rólow i K azim ierzow i W ielkiem u p rzypadły

syna W ładysław a Łokietka, z A nną, córką G ie­

ziemie: sanocka, przemyska, lw ow ska, halicka

Z

JAGIELLONOWIE

70

D y n a s t ie Eu r o p y

i zhołdow ane księstw o chełm sko-bełskie, n ato­

kandydatem w yd aw ał się im natomiast Jagiełło,

miast księciu L ubartow i W o ły ń z Łuckiem ,

syn O lgierda Giedym inow ica, w ładca Litw y, rów ­

a K iejstutow i Podlasie z Brześciem. Panow anie

nocześnie w ładający na rozległych obszarach

w Polsce Ludw ika W ęgierskiego nie zm ien iło na

Rusi. Po śm ierci ojca w 1377 roku w yzn aczon y

lepsze w zajem nych stosunków. G d y w 1376 ro­

na jego następcę, p oczątkow o w spółrządził ze

ku L itw in i p on ow n ie spustoszyli Ruś C z e rw o ­

stryjem Kiejstutem. W kró tce jednak doszło m ię­

ną i w schodnią M ałopolskę, spotkało się to z od­

d z y nim i do k o n flik tu , z którego Jagiełło w ro­

w eto w ą w yp raw ą polsko-w ęgierską.

ku 1382 w ysze d ł zw ycięsko. Śm ierć Kiejstuta i pogodzenie się z synem zm arłego W itoldem ot­

T ru d n e p o c z ą tk i w s p ó łp r a c y

w orzyło Jagielle - w obec zagrożenia ze strony za­

Sytuacja uległa zm ianie dopiero wtedy, kiedy

konu i M o sk w y - drogę do starań o tron polski.

tron polski w 1384 roku objęła Jadwiga, najm łod­

Zbiegło się to z w ysiłkam i M ałopolan, któ rzy

sza córka Ludw ika W ęgierskiego. Panowie m ało­

podjęli kroki zm ierzające do trw ałego zw iązan ia

polscy, k tó rzy dzierżyli fak tyczn y ster rządów

obu państw, mając także na uwadze m ożliw ość

w Polsce w im ieniu m ałoletniej królow ej, m ieli

likw idacji sporu m ięd zy Polską a Litw ą o Ruś

spory problem, szukając odpow iedniego kandy­

C zerw oną. W styczniu 1385 roku poselstw o li­

data na jej męża, przyszłego króla R zeczypospo­

tew skie poprosiło w K rakow ie o rękę królowej

litej. O drzucili kandydaturę W ilh elm a Habsbur­

Jadwigi. O fiarow ało za nią przyjęcie przez Ja­

ga i Siem ow ita IV m azow ieckiego, mającego

giełłę ch rztu w ra z z krew nym i i poddanym i, od ­

ambicje objęcia tronu polskiego. O dpow iedn im

zyskanie przez Rzeczpospolitą ziem polskich znajdujących się poza granicam i Królestwa,

Kalendarium

a przede w szystkim przyłączenie do Polski ziem litew sko-ruskich. W aru n ki te Jagiełło p otw ier­

1385 r. - układ w Krewie. według którego

d ził, w ystaw iając 14 sierpnia tego roku doku­

książę Litwy Jagiełło dzięki małżeństwu z Ja­

m ent w Krew ie. N a p o czątk u 1386 roku przybył

dwigą Andegaweńską zostaje królem Polski

do K rakow a, o ch rzcił się, przyjm ując im ię W ła ­

1401 r. - unia wileńsko-radomska

dysław, w zią ł ślub z Jadwigą i został koronow a­

2 października 1413 r. - unia w Horodle; obok

ny. Realizacja postanow ień układu krew skiego

głów nego aktu wystawionego przez Jagiełłę

zap oczątkow ała unię polsko-litew ską, ale próba

i Witolda powstały także dwa dokumenty wy­

realizacji przez stronę polską p u n ktu m ów iące­

stawione przez bojarów litewskich i panów pol­

go o w cieleniu L itw y do Polski zakoń czyła się

skich, w którym panowie polscy potwierdzi­

fiaskiem . K ie d y b o w iem Jagiełło przekazał na­

li m.in. adopcję 47 bojarów wraz z ich rodami do

m iestn ictw o na L itw ie swem u bratu Skirgielle,

własnych herbów

W ito ld , brat stryjeczn y polskiego króla, syn

1432 r. - unia grodzieńska

Kiejstuta, za pośrednictw em swojego m łodsze­

1499 r. - unia krakowsko-wileńska

go brata Zygm unta zaw arł sojusz z zakonem

1501 r. - unia w Mielniku

(1389-1390) i uszedł do K rzyżaków . Z ich pom o­

1 lipca 1569 r. - unia lubelska - Zygmunt II

cą opanow ał w 1391 roku G rodno, a jego zięć

August ustanawia Rzeczpospolitą Obojga Naro­

W asyl I D ym itrow icz zajął N ow ogród, usuw a­

dów, czyli federację Litwy i Korony, krajów ści­

jąc stam tąd Lingw ena, brata Jagiełły. W tej sytu ­

śle połączonych osobą władcy, sejmem. polity­

acji król polski p ogod ził się z W itold em na zjeź-

ką zagraniczną

dzie w O strow ie w 1392 roku, oddał mu dzielnicę

JAGIELLONOWIE

N

a

A R E N IE P O L IT Y C Z N E J Jedyna raka unia

71

srssEia

Mapa Wilna z atlasu Georga Brauna i Franza Hogenberga „Civitates orbis ter r a r u m 1581 r. brzesko-grodzieńską oraz w ładzę nam iestniczą

śmierci Jagiełły tron polski ma zostać obsadzo­

w W ie lk im K sięstw ie Litew skim . Zakres tej w ła ­

n y w porozum ieniu ze stroną litewską. W unii

d zy i stopień zw ią z k ó w z Polską, określany m ia­

horodelskiej z 1413 roku k ró l polski, p otw ier­

nem unii, b y ł zm ien ian y w następnych latach

dzając niezależność L itw y, rozszerzył p rzy w i­

w kolejnych um ow ach polsko-litew skich.

leje szlachty polskiej na katolickich bojarów li­

Tym czasem W itold , u zysk aw szy pełnię w ła ­

tew skich, ale jednocześnie uznano, że na w yb ó r

dzy, przystąpił do centralizacji państw a, podej­

w ielkiego księcia będzie m iała w p ły w strona

mując ekspansję w kierun ku w sch od n im i jed­

polska. C hcąc jednak in tegrow ać szlachtę obu

nocześnie rozluźniając zw ią z k i z Polską. W tym

krajów, 47 rodzin litew skich przyjęto do her­

celu zaw arł z zakonem układ na Salinie (wyspa

b ó w polskich. Z ach ow an o też instytucję w ie l­

na Niemnie), odstępując mu Żm udź w zam ian

kiego księcia m im o p odtrzym ania przepisu o in ­

za pom oc w realizacji w sch od n ich planów. Jed­

korporacji W ielk iego K sięstw a (ziem ie litew skie

nak klęska, którą poniósł w 1399 roku w bitw ie

zgodnie z wolą, zezw oleniem i zgodą baronów,

z siłam i Złotej O rd y nad W orsklą, zm usiła go do

panów, bojarów p o n o w n ie wcielamy, [...] przy ­

zaniechania tych planów. Skutkiem tego był p o ­

właszczamy, [...] sprzymierzamy i na w ieki je d n o ­

w ró t do zw ią z k u z Polską i podpisanie un ii w i-

czym y z e wspomnianym Królestw em Polskim).

leńsko-radomskiej w 1401 roku. N a jej m ocy otrzym ał pełnię w ła d zy i ty tu ł w ielkiego księ­

P r z e c iw w s p ó ln e m u w r o g o w i

cia L itw y, lecz m iał podlegać Jagielle jako naj­

Stosunki polsko-litew skie od p oczątku fu n k ­

w yższe m u księciu, a po jego śm ierci L itw a m iała

cjonow ania un ii determ inow ał bez w ątpienia

w ró cić pod bezpośrednią w ład zę Jagiełły i pań ­

problem krzyżacki. Zakon, k tó ry nie m ógł się

stw a polskiego. U stalono także, że w w yp ad ku

pogod zić z p ow stan iem un ii polsko-litew skiej,

JAGIELLONOWIE

72

D y n a s t ie E u r o p y

UNIA HORODELSKA POTW IERDZAŁA W SPÓLNĄ POLITYKĘ KORONY I LITWY. DOKUMENT ZOSTAŁ W YSTAW IONY PRZEZ WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁĘ I WITOLDA. W PROWADZAŁ M.IN. NIEZNANE NA LITWIE POJĘCIE SZLACHECTWA.

IV

„•

I

— ------ F

*f ł-* *

«—

♦

•>.*« I

, 1

*

. V ..A ..

------ 1—

---------

| f" y - '

- «» • *

i*-....— V.

f

V*' " •*-*<*••« (W

Łjw«..*-».

w f t r t C T « . * , • ■ > . . - » --------S Ł . i r f

.rZTJ •-* X--»'- •<*«•

«•

- «>-

'►»«Kf. ijy»,'

"Si* Dokument unii w Krewie z 1 3 8 5 r., Krakowska Kapituła Katedralna.

trak to w ał L itw ę jako osobne państw o. N ie za ­

burskiego (1411-1413, 1419-1420) zak o ń czyły

m ierzając zrezygn o w ać z n ajazdów na nie,

się jednak fiaskiem. Podobnie jak nie przyniosło

liczy ł jednocześnie, że Królestw o Polskie p o zo ­

rezu ltatów oddanie sporu p olsko-krzyżackie-

stanie neutralne. Poniew aż założenie to okaza­

go pod osąd soboru w K onstancji (1414-1418),

ło się błędne, a Polska ujęła się za Litw ą, kiedy

a następnie papieża (1420-1422). W tej sytua­

doszło do kolejnego k o n flik tu o Żm udź (1409 r.),

cji p o zo sta w a ły ro zw ią za n ia siłowe. N ajpierw

zakon w yp o w ied ział Polsce 6 sierpnia tego ro­

w ojska polsko-litew skie pustoszyły ziem ie za­

ku wojnę; historiografia określa ją m ianem w iel­

konne w w ojnie głodow ej w 1414 roku, a następ­

kiej wojny. W ojska polsko-litew skie dow odzone

nie w w ojn ie golubskiej w 1422 roku. W w y n ik u

osobiście przez króla p okon ały siły krzyżackie

tej drugiej, na m ocy pokoju nad jeziorem M ełno,

w bitw ie pod G runw aldem 15 lipca 1410 roku,

Litw a uzyskała b ezw aru n ko w o Żm udź.

ale w trakcie dalszych działań nie udało się zd o­

Przez długie lata w spółpraca W ładysław a Ja­

b yć stolicy zakonu - potężnej tw ierd zy w M al­

g ie łły z W itold em rządzącym Litw ą układała się

borku. W tej sytuacji I pokój toruński, zaw ar­

w miarę dobrze. Stosunki popsuły się dopiero

ty w lutym 14 11 roku pod naciskiem papiestwa,

w 1429 roku, kiedy na zjeździe m onarchów w Łu­

cesarstwa i licznych krajów europejskich sym ­

ck u Zygm un t Luksem burski, chcąc rozbić tę

patyzujących z K rzyżakam i, oddaw ał Polsce je­

w spółpracę i odciągnąć króla polskiego od anga­

dynie ziem ię dobrzyńską, zajętą przez zakon

żow an ia się w problem husyckich C zech, zapro­

na początku ko n fliktu , a Litw ie - w arun kow o

p on ow ał W ito łd o w i koronę królewską. Ponie­

- Żm udź. Kolejne lata po zaw arciu pokoju toruń­

w a ż książę propozycję przyjął, a strona polska

skiego to zarów n o działania zbrojne, jak i pró­

stanow czo się tem u sprzeciw iała, doszło do kon­

ba zastosow ania rozw iązań dyplom atycznych,

fliktu , który przerw ała dopiero śmierć W itołda

przede w szystkim oddanie sporu w ręce nieza­

w 1430 roku. Jednak w yzn aczen ie przez Jagiełłę

leżnych arbitrów. D ziałan ia m ediacyjne króla

na tron w ie lk o k sią żę cy - bez p orozum ienia

rzym skiego i w ęgierskiego Zygm unta Luksem ­

z panam i polskim i, co łam ało postanow ienia

JAGIELLONOWIE

N a A R E N IE P O L IT Y C Z N E J Jedyna taka unia

73

unii horodelskiej - sw ojego brata Św id rygiełły,

K iedy w b itw ie w arneńskiej zgin ął W ła d y ­

w cześniej, b yw ało , nielojalnego w o b ec króla,

sław III, Polacy długo przekon yw ali K azim ierza

spow od ow ało od n ow ien ie zatargu p olsko-li­

Jagiellończyka, aby objął tron polski. Zastosow a­

tew skiego. Podjęta z nim w ojn a latem 1431 ro ­

no naw et sw oisty szantaż, w ybierając na w ładcę

ku nie p rzyniosła rozstrzygn ięcia, p o n iew a ż

księcia m azow ieckiego Bolesława. O statecznie

w ojskom polskim nie udało się zdobyć Łucka.

w 1446 roku K azim ierz zgod ził się na w ybór, ale

To, czego nie u zysk an o orężem , osiągn ięto

zażądał zniesienia w szystk ich w cześniejszych

przez zain sp irow an ie zam achu na Św idrygiełłę.

zapisów unijnych orzekających o inkorporacji

Z am ach co praw da się n ie p o w ió d ł i książę

L itw y d o Polski. M im o op orów ze strony rady

zbiegł, ale było to rów n ozn aczn e z jego d etron i­

koronnej udało się mu w zasadzie przeforsow ać

zacją (1432 r.). Z akceptow anym p rzez stronę

swój p u n k t w idzenia. W istocie jednak oznacza­

polską n o w y m w ładcą L itw y Zygm untem Kiej-

ło to przekształcenie dotychczasow ego zw ią zk u

stu tow iczem podpisano w G rodnie w 1432 ro ­

obu państw , interpretow anego na ogół przez

ku kolejną unię. U k ła d zakładał jego d o ży w o t­

stronę polską jako inkorporacja W ielkiego K się­

nie rządy w w ie lk im księstw ie, a następnie

stw a

przejęcie tron u p rzez syn ów Jagiełły. Sytuacja

w unię personalną. W trakcie pertraktacji nie

na L itw ie daleka b yła jednak od stabilizacji,

rozstrzygnięto problemu ziem spornych m ięd zy

gd yż zb ie g ły Ś w id rygiełło u zysk ał poparcie w e

Litw ą a Koroną - W o ły n ia i Podola. Polacy utrzy­

w schod niej oraz p ołu d n iow ej części W ie lk ie g o

mali w posiadaniu zachodnie Podole, zajęte za­

K sięstw a, poparli go ta k że K rzyżacy. O statecz­

raz po śm ierci W itolda. K azim ierz, opuszczając

na klęska, któ rą pon iósł p od W iłk o m ierzem

W iln o i udając się na koronację do K rakow a, w y ­

w 1435 roku (mimo u działu sił zakonu in fla n ­

dał w 1447 roku przyw ilej dla Litw y, w którym

ckiego), p osku tkow ała jego u cieczką na P oku ­

m.in. gw aran tow ał nienaruszalność jej granic

L itew sk ieg o do K ró lestw a

Polskiego,

cie. N a L itw ę w ró c ił w 1440 roku, o trzym a ł od K azim ierza Jagiellończyka W o ły ń i rząd ził nim d o śm ierci w 1452 roku. Z a c z a s ó w K a z im ie r z a IV N o w y w ie lk i książę litew ski Zygm unt Kiejstutow ic z w krótce przestał b yć lojalny w obec Polski i zaczął d ążyć do usam odzielnienia. Rezultatem b ył kolejny zam ach na L itw ie przeprow adzony przez bojarów litew skich w 1440 roku, w w y n i­ ku którego książę poniósł śmierć. W tej sytuacji strona polska w ysłała tam jako nam iestnika K a­ zim ierza Jagiellończyka. I ty m razem działania polskie ob róciły się p rzeciw niej, gdyż królew icz po przybyciu do W iln a został niespodziew anie w yb ran y przez L itw in ó w na w ielkiego księcia. Poniew aż stało się to bez zgod y króla W ład ysła­ w a III i panów polskich, oznaczało fak tyczn ie zerw anie unii m ięd zy Polską a Litw ą.

Unia Litwy i Korony na pomniku w Lublinie,

JAGIELLONOWIE

1826

r.

74

D y n a s t ie Eu r o p y

„Unia lubelska”, Jan Matejko,

1869

r., Muzeum Lubelskie na Zamku.

z czasów W itolda. M im o tych sukcesów K azi­

to do w o jn y i jego detronizacji. Rozbieżne in te­

m ierz Jagiellończyk miał jednak spore trudności,

resy p o lity czn e obu p aństw już w k ró tce d ały

aby utrzym ać unię personalną i uspokoić roz­

o sobie znać. K ied y w 1454 roku w yb u ch ła w o j­

chwiane nastroje społeczne w obu państwach.

na trzyn astoletn ia z zakonem , L itw a nie w zięła

Problemy się zazębiały, a m ianowicie: szlachta

w niej udziału. Z ach ow ała neutralność, utrud­

polska domagała się od niego potw ierdzenia

niając co najw yżej K rzyżak om k o n ta k ty p om ię­

przyw ilejów , b yło to trudne do spełnienia, gdyż

d zy Prusam i a Inflantam i.

zaw ierały one gwarancję „nieodryw ania” od K ró­ N o w y s o ju s z

lestwa Polskiego L itw y oraz przyłączenia W o ły ­ nia i Podola. Spełnienie tych w aru n ków mogło

W

doprowadzić do utraty przez Kazim ierza w ładzy

trw a ł nadal, lecz nie b ył już ścisły. O ba państw a

na Litw ie. W dodatku biskup Z b ig n ie w O leśni­

w spierały się w sw oich posunięciach dyplom a­

cki, p rzyw ódca opozycji, popierał dążenia M i­

tycznych, a także u dzielały sobie pom ocy m ili­

chała, syna Zygm unta K iejstutow icza, do o d zy­

tarnej, np. udział w ojsk polskich w ko n fliktach

skania litew skiej ojcow izny. Sytuacja była kry­

L itw y z M oskw ą c z y w spólne w a lk i z Tatarami.

zysow a, a kolejne zjazdy polsko-litew skie nie

Jednak rosnące zagrożenia pod koniec X V w ieku

d op row ad ziły do uzgodnienia stanow isk. L itw i­

zm o tyw o w a ły obie strony do zaw arcia now ego

ni domagali się usunięcia z poprzedn ich doku­

porozum ienia, które zacieśniłoby ich zw iązek ,

m entów

m ów iących

zw łaszcza że od śm ierci K azim ierza Jagielloń­

o w cielen iu L itw y do Polski i oddania zachod­

czyka w 1492 roku unia personalna już nie fu n k ­

nich części W o ły n ia i Podola. K iedy w 1452 ro­

cjonowała. W

ku L itw in i zajęli Łuck i okazało się, że K azi­

Olbracht, a na Litw ie jego m łodszy brat A leksan ­

m ierz popierał tę akcję, o m ało nie doprow adziło

der. W tych w a ru n k a ch doszło w 1499 roku

unijnych

sform ułow ań

latach następnych sojusz polsko-litew ski

JAGIELLONOWIE

Polsce bow iem panow ał Jan I

N a A R E N IE P O L IT Y C Z N E J Jedyna taka unia

75

do podpisania aktu unii krakow sko-w ileńskiej.

prow adzić w ojn y z Rosją. W tej sytuacji Z yg­

W myśl jej postanow ień Polska i Litw a pozosta­

munt A u gust zw o ła ł do Lublina w sp ólny sejm,

w a ły suw erennym i państw am i, połączonym i

k tó ry rozp oczął obrady w styczniu 1569 roku.

jednak ścisłym sojuszem. Jej głów n e postan ow ie­

P oczątkow o ścierały się dw a projekty: polski,

nia to zob ow iązan ie do w zajem nej p om ocy m ili­

k tó ry zakładał ustanow ienie jednego w ładcy,

tarnej, w yp ow iadan ie w ojn y p ań stw u trzeciem u

jednego sejmu, prawa szlachty do piastow ania

tylko za zgodą obu stron i udział drugiej strony

urzędów i posiadania dóbr w obu krajach, oraz li­

w w ybieraniu w ład cy jednego z państw.

tew ski, k tó ry niew iele zm ieniał w stosunku

W a ru n k i do b u d o w y w spólnego państw a

d o sytuacji istniejącej: utrzym anie un ii personal­

p o jaw iły się ponow nie po śm ierci Jana O lbrach­

nej, osobne koronacje i urzędy i jedynie w spólną

ta w 1501 roku, kiedy królem Polski został w ie lk i

p olitykę zagraniczną. S tan ow isko L itw in ó w

książę litew sk i Aleksander. Narastające zagroże­

z pew nością w yrażało o b a w y m agnaterii lite w ­

nie ze stron y M oskw y, Turcji i Tatarów n arzuci­

skiej przed utratą dominującej roli społecznej

ło konieczność p rzyw ró cen ia w spółdziałania

w W ie lk im K sięstw ie, em ancypacją szlachty,

obu państw, co najłatwiej było zrealizow ać na

egzekucją dóbr, ale rów n ież przed utratą nieza­

płaszczyźnie odnow ionej un ii personalnej. Z a­

leżności państw ow ej, własnej tradycji i praw.

w arcie now ego p orozum ienia nastąpiło w tym

Poniew aż nie potrafiono zn aleźć konsensusu,

samym roku, a podpisanie przez króla w M ie ln i­

L itw in i potajem nie w yjech ali z Lublina. W tej

k u 23 października 1501 roku. W ład ca zgod ził

sytuacji do sporu w łą czy ł się król i zm usił delega­

się w niej na przypis d otyczący połączenia L itw y

cję litew ską do pow rotu. W ykorzystując swoje

z Polską w jedno ciało, a b y b y ł jeden lud, jeden

upraw nienia w ielko książęce, d op row adził do

naród, jed n o braterstwo i w spólne narady. Dalej

przyłączenia do K orony ziem ruskich w ch o d zą­

a k t stw ierdzał nierozerw alność Polski i L itw y

cych dotychczas w skład W ielkiego K sięstw a

pod berłem jednego m onarchy w ybranego przez

Litewskiego. N ajpierw w łączone zostały w o je­

Polaków, a sejm owi litew skiem u p rzyzn aw ał je­

w ó d ztw a podlaskie i w ołyń skie, a następnie

dynie praw o do akceptacji now ego elekta.

bracław skie i kijowskie. Po długich rokow aniach 28 czerw ca p ow stał ak t unii, k tó ry zaprzysiężo-

U n ia n a r o d ó w

no 1 lipca 1569 roku. P o w o ły w ał on wspólne,

W 1506 roku królem Polski i w ielk im księciem

nierozdzielne i nieróżne p aństw o pod n azw ą

litew skim został Zygm unt Stary. Jego syn Zyg­

R zeczp osp olita K orony Polskiej i W ie lk ie g o

m unt A u gust został w ie lk im księciem litew skim

K sięstw a Litewskiego. M on arch a m iał b y ć w y ­

w 1529 roku, a królem Polski w 1548 roku.

bierany w spólnie na terenie K orony i koronow a­

O d p oczątk u jego panow ania kw estia stosun­

n y w K rakow ie. Zniesiono praw o sukcesyjne Ja­

k ó w p olsko-litew skich zaczęła się staw ać przed­

giellon ów na Litwie. W spólne m iały być sejm

m iotem szerszej debaty. Projekt ustanow ienia

i polityka zagraniczna, ujednolicone system y cel­

un ii realnej stał się jednym z postulatów ruchu

n y i monetarny, a szlachta uzyskała m ożliw ość

egzekucyjnego i pojaw iał się już na sejmie p io tr­

sw obodnego osiedlania się na obszarze całego

kow skim (1547-1548 r.), jednak jego zw o len n icy

państw a. Odrębne pozostało wojsko, m inister­

spotykali się ze stanow czą reakcją elit W ielk iego

stw a i urzędy centralne. Rezultatem un ii było

K sięstw a Litew skiego. Sytuacja geopolityczna

pow stanie unikatow ej federacji, w której rów ne

sprzyjała jednak postulatorom ściślejszej unii,

prawa m iała szlachta polska, litew ska i ruska.

gdyż L itw a nie b y ła w stanie sam odzielnie

JAGIELLONOWIE

dr hab. Jerzy Sperka

76

D y n a s t ie Eu r o p y

Szlachta uprzywilejowana W c z a s a c h J a g i e l lo n ó w u s a n k c j o n o w a ł s ię n o w y u s tr ó j P o ls k i, w k tó r y m s z la c h ta o t r z y m a ła p r a w a p o lity c z n e i p r z y w ile j s p r a w o w a n ia r z ą d ó w . K o le jn i w ł a d c y r o z s z e r z a li je j k o m p e t e n c je , a ż w r e s z c ie k r ó la , c h o ć n a d a l p o z o s t a w a ł g ło w ą m o n a r c h ii, p o z b a w io n o w ie lu u p r a w n ie ń .

-rzA -

O

słabienie w ła d z y p ań stw ow ej zaw sze

została Jadwiga). N iedługo później, decydując

skutkuje

ze

się na ślub z Jadwigą, W ła d y sła w Jagiełło podpi­

stron y różn ych grup społecznych. Tak

sał w K rakow ie przyw ilej, w którym p o tw ie r­

b y ło w Polsce w okresie rozbicia d zielnicow ego,

dzał (a w n iek tó rych p u n k tach rów n ież posze­

gd y najpierw d u ch ow ień stw u , a następnie m oż­

rzał)

n ym udało się uzyskać pierw sze im m unitety,

P o w tó rzył je, z p ew n ym i m odyfikacjam i, na

czy li zw o ln ien ia z n iek tó rych ciężaró w n akła­

zjeździe w P iotrkow ie w 1388 roku. Po śm ierci

danych na te stany przez praw o książęce. Za

Jadwigi szlachta próbow ała szantażow ać Jagieł­

cza só w K azim ierza W ie lk ie g o prawa i o b o ­

łę, grożąc, że jeśli nie zgod zi się spełnić jej kolej­

w ią zk i p oszczególn ych stan ów zo stały zebrane

n ych żądań, zostanie u su n ięty z polskiego tro ­

i spisane w postaci statutów , dając p od staw y

nu. K ról nie dał się jednak zastraszyć. U giął się

m onarchii stanowej. Sytuacja uległa zm ianie

dopiero w tedy, gdy w 1422 roku zebrana w o b o ­

po śmierci K azim ierza, k tó ry - nie mając mę­

zie w ojenn ym pod C zerw iń sk iem szlachta za­

skiego potom stw a - zgodnie z w cześniejszym i

groziła, że jeśli nie otrzym a p rzyw ileju , nie sta­

u m ow am i przekazał w ła d zę L u d w ik ow i W ę ­

nie do w a lk i z zakonem krzyżack im . R ezultatem

gierskiemu. To za jego czasów doszło do w yd a ­

ty ch d ecyzji b y ł w y d a n y rok później statut w ar-

nia pierw szego p rzyw ileju dla szlach ty (w K o­

cki. D od atk o w o ogran iczał prawa starostów

szycach, 1374 r.), k tó ry sp o w o d o w ał w yło m

i daw ał szlachcie m ożliw ość w yk u p u sołectw ,

w

stanow ej.

była to pierw sza jaw na ingerencja w ie lm o żó w

W zam ian za drastyczne obn iżen ie p od atk ów

w upraw nienia in n ych stanów. Kolejne ustęp­

szlachta zgo d ziła się uznać następstw o po Lu­

stw a króla na rzecz szlach ty n astąp iły po n ie­

d w ik u jednej z jego córek (ostatecznie królem

spodziew anych narodzin ach jego d w ó ch synów ,

zw ięk szen iem

d otych czaso w ej

roszczeń

ró w n o w ad ze

JAGIELLONOWIE

dotychczaso w e

upraw nienia

szlachty.

N A A R E N IE P O L IT Y C Z N E J Szlachta uprzywilejowana

AleksanderJagiellończyk w otoczeniu senatorów i posłów, statutJana Łaskiego,

1506

77

r, AGAD w Warszawie

najpierw W ład ysław a, potem K azim ierza, gdy

i w marcu 1430 roku na zjeźd zie w Jedlni p rzy ­

zarysow ała się realna szansa na sukcesję na p o l­

jął w a ru n k i narzucon e m u przez szlachtę w za­

skim tronie. Szlachta b ow iem , w b re w w cze ś ­

m ian za uznanie sukcesji jednego z jego synów.

niejszym obietnicom , za k w estio n o w a ła n atu­

Jagiełło p o tw ie rd ził d otych czaso w e p rzyw ileje

ralną sukcesję W ła d y sław a po ojcu, uzależniając

szlachty, w tym praw o do obsady u rzęd ó w ziem ­

w yd a n ie zgod y od p rzyjęcia jej żądań. W trak­

skich ty lk o p rzez kan d yd atów p och od zących

cie sporu, k tó ry w y b u ch ł p rzy tej okazji, ucieka­

z danej ziem i, zakaz nadaw ania ob cokrajow ­

no się n aw et do p o d w ażen ia ojcostw a Jagiełły

com w d zierżaw ę zam ków , w a ro w n i i m iast,

(w ch w ili n arod zin p ierw orod n ego syna w ład ca

w yp ła tę od szkod ow ań za u dział w w yp raw ach

m iał już przeszło 70 lat) i zarzucenia w iarołom -

zagran iczn ych, w y k u p z niew oli naw et na tere­

stw a królow ej Zofii. Z m ęczo n y tą w a lk ą w ładca

nie kraju, zapłatę za udział w w ojn ie poza m iej­

p o stan o w ił ugiąć się pod żąd an iam i szlachty

scem zam ieszkania itp. Jednym z istotn ych

JAGIELLONOWIE

78

D y n a s t ie Eu r o p y

p u n k tó w tego p rzyw ileju b y ł zakaz w ięzien ia

ustępstw a w ob ec szlachty. O statecznie w roku

i karania bez praw om ocnego w y ro k u sądow e­

1447 otrzym ał królew ską koronę, ale - w b rew

go. K ról zg o d ził się także na rozciągn ięcie praw

oczek iw an iom i obietnicom - nie p o tw ierd ził

szlach ty koronnej na szlachtę ruską. W szystk ie

podsuw an ych m u p rzyw ilejów . W ciągu k ilk u

te d ziałan ia sp o w o d o w a ły znaczne um ocnienie

następnych la t udaw ało się K azim ierzow i, p o ­

pozycji szlach ty kosztem w ła d z y centralnej

dobnie jak jego ojcu, zw o d zić szlachtę, poddał

i d op row ad ziły do eskalacji żąd ań za czasó w na­

się w sza k że w tedy, g d y zn a la zł się w sytuacji

stęp ców Jagiełły.

bez w yjścia - w obozie pod C ere k w icą niedale­ ko C hojn ic, w przeddzień w o jn y z zakonem .

K r ó l, s e n a t i i z b a p o s e ls k a

Z ło żo n e tam o b ietn ice zo stały p ow tórzon e W arną

w tzw . statutach nieszaw skich, p rzyw ilejach

i śmierć na polu c h w a ły m łodego króla W ła d y ­

z 1454 roku. K onsekw encją ty ch decyzji było

sław a III sp o w o d o w ały kon ieczn o ść p o n ow n e­

przejęcie p rzez szlachtę w a żn ych prerogatyw

go obsadzenia polskiego tronu. Kandydatura

królew skich , c z y li p rzekazan ie sejm ikom ziem ­

K azim ierza, m łodszego brata zm arłego króla,

skim d ecyzji w sprawie stan ow ien ia n o w ych

nie była tak o czyw ista , jak dziś się to w ydaje.

p raw i zw o ła n ia pospolitego ruszenia. Z n iesio ­

Tym bardziej że ów czesn y w ie lk i książę Litw y,

no ta k że krępujące dotąd szlachtę og ra n icze­

c z y li K azim ierz, nie b ył skory do pójścia na

nia w p row adzen iu handlu. H isto rycy ustroju

N ieszczęśliw y

przebieg

b itw y

p od

słusznie uw ażają, że jest to m om ent n arod zin tzw . dem okracji szlacheckiej. Tylko k rok d zielił szlachtę od p ow stan ia organu jej reprezentan­ tów , jakim stał się sejm w a ln y zw o ła n y po raz p ierw szy w 1493 roku, już po śm ierci K azim ie­ rza Jagiellończyka, p rzez jego następcę Jana Olbrachta. W p row ad zon o tr z y stany sejmujące: króla, senat i izbę poselską. U koronow aniem p rzy w ile jó w szlacheckich za czasów Jagiello­ n ó w b yła konstytucja N ih il n o v i z 1505 roku, Ś © ^ tfó c -fg c w n n e / ffsäcmfoßo itfofä nd pjjcfojo5 t jt/ n w y ta porjabfiflu *cb;«nc y fp t fin t ,

P w g to o Wwf E M a I J'iil|łr>«/ KijWUnó öänwtifß» & ti‘ ' <»fbP&nrPfK«» f om Sactę R . M . Gaatia * Priuätgio,

w której stw ierdzono, że żadna now a ustaw a nie m oże dojść w Polsce do skutku bez zgody króla, senatu i izby poselskiej. W ten sposób konstytucja u gruntow ała pozycję sejmu w a ln e ­ go jako najw ażniejszego zgrom adzenia szlache­ ckiego. B yła też w yra zem dom inacji teg o stanu nad p ozostałym i. W ła d z a w r ę k a c h s z la c h ty C zęść uświadom ionej p olityczn ie szlach ty na p o czą tk u X V I w ie k u ro zp o częła w a lk ę o refor­ mę p ań stw a pod hasłem „egzekucji dóbr i praw ”.

Kopia „Statutów i przywilejów koronnych...” Jana Herburta, 1 5 7 0 r.

Zygm unt Stary, p o czą tk o w o n iep rzychyln y egzekucjonistom (ze w zg lęd u na sprzeciw w ob ec

JAGIELLONOWIE

N

a

A R E N IE P O L IT Y C Z N E J Sz/achta uprzywilejowana

79

ZA JAGIELLONÓW POWSTAŁO NOWE PAŃSTWO ZARZĄDZANE PRZEZ SEJM I KRÓLA. ZRODZIŁA SIĘ I ROZKW ITŁA RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA, KTÓRA LUDZIOM CZASÓW OSTATNICH JAGIELLONÓW W YDAW AŁA SIĘ W YSPĄ SPOKOJU I DOBROBYTU. koronacji jego syna Zygm unta A u gusta za życia króla), ostatecznie p rzystąpił do ruchu, tym bar­ dziej że na jego czele stanęli przedstaw iciele tzw . średniej szlachty, którą m ożna b yło w y k o ­ rzystać przeciw k o m ożnow ładcom . Ruch od by­ w a ł się pod hasłam i reform sądow n iczych , skar­ b o w y c h i w o jsk o w ych . N a p ew n o p o z y ty w n ą jego cechą b yła w a lk a o zacieśnienie stosu n ków z L itw ą, utw orzen ie stałego w ojska oraz hasła w o ln o ści w yzn a n ia . W o b liczu to czą cy ch się w Europie sporów religijnych m iało to istotn e znaczenie. Z drugiej jednak strony egzekucjoniści b yli zw o le n n ik a m i w olnej elekcji.

Zebranie sejmikowe w Środzie, kopia grafiki zXVII w.

Proces k szta łto w a n ia się sp o łeczeń stw sta­ n o w y ch istn iał w całej średniow iecznej E u ro­

d esp otyczn ych w ładców . Z ko lei liczn e p o stu ­

pie, p o c zą w szy od X III w ieku. C zyn n ik iem sty­

la ty szla ch ty d o ty c z y ły tzw . p olskiej racji sta­

m ulującym pow stanie reprezentacji stanow ej

nu (zachow an ie n ien a ru sza ln o ści terytoriu m

w każdym w yp a d k u b yło w yk o rzysta n ie słabo­

p ań stw a, w a lk a o o d zysk an ie ziem zabranych),

ści w ła d z y centralnej (w ojny zew n ętrze lub w e ­

b ezp ieczeń stw a (zakaz obsad zania zam ków ,

w nętrzne). W trakcie tej w a lk i ro d ziły się też

w a ro w n i, sta n o w isk itp. cu d zoziem cam i), są­

pod staw ow e prawa, które dzisiaj o k reślilib y­

d o w n ic tw a i zarząd u lokalnego. B y ły ró w n ież

śm y m ianem o b yw atelskich (np. zakaz w ię z ie ­

w yra źn e m an kam enty tego rodzaju rozw iązań .

nia c z y ko n fisk aty d óbr bez w y ro k u sądowego).

S zczeg ó ln ie d o tk liw e stało się u b e zw ła sn o ­

Podobne procesy, jak ko lw iek z opóźnien iem ,

w o ln ie n ie m iast oraz m ieszczań stw a, w tym

n a stę p o w ały tak że w Polsce. O ile jednak za K a­

zw ła szcza za p ew n ien ie sobie p rzez szlachtę

zim ierza W ie lk ie g o u trzym yw an a b yła praw na

m on opolu na handel zb ożem , k tó ry - po u zy ­

ró w n o w a ga p oszczególn ych stanów , o tyle za

skaniu dostępu do m orza w 1466 roku - stał się

Jagiellonów doszło d o w yra źn eg o u p rzyw ilejo ­

najbardziej

w a n ia jednego ze stan ów - szlachty. Tym z p e w ­

W ten oto sposób n iem al cała w ła d za w p ań ­

nością polski parlam entaryzm różn ił się od za­

s tw ie na następne 300 lat przeszła w ręce

chodnioeuropejskiego. Z drugiej strony jednak

szlachty, ale w ra z z w ła d zą ta k że i tru d n a od ­

w iele p arlam entów europejskich zn ajd ow ało

p o w ied zia ln o ść za lo sy kraju.

się w tym czasie pod coraz w ię k szą kon trolą

JAGIELLONOWIE

in tratn ym

źród łem

dochodów .

prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz

80

D y n a s t ie Eu r o p y

-Hermann von Sal za, ¿4 k on rad Hochmeister von 1210-1239

v o iiT h ü r in g fry .

Zdobyć Bałtyk J e d n y m z k ie r u n k ó w p o lity k i J a g ie llo n ó w b y ło u z y s k a n ie j a k n a jw ię k s z e g o d o s tę p u d o m o rz a . J e d n a k p r a w d z iw ą flo tę w o je n n ą z a c z ą ł b u d o w a ć d o p ie r o Z y g m u n t A u g u s t , k t ó r y w ł ą c z y ł s ię w b a t a lię o I n fla n ty .

I

nflan ty (dzisiejsza Łotw a i Estonia) nie­ gdyś b y ły rejonem o d użym znaczeniu g o ­ spodarczym . P rzechodziły przez nie w a ż ­

ne szlaki eksportu litew skiego (przez Rygę) i państw a m oskiewskiego (głów nie przez N ar­ wę), czyn iło je to niezw ykle atrakcyjnym i dla państw jagiellońskich i M oskw y. O panow anie przynajmniej ich części było też w ażne dla Da­ nii i Szwecji, p o zw o liło b y im bow iem kontro­ low ać w spom niane szlaki handlow e i zw iąza ­ ne z tym dochody. Dla Szw edów b yło to tym

y^eidenbu Jvidih

bardziej w ażne, że dałoby im m ożliw ość kon­ troli handlu państw a m oskiewskiego, które stanow iło dla nich coraz w iększe zagrożenie.

i i L ' 1";“-

Tak w ięc w Inflantach k rzy żo w a ły się interesy

----

Wrnnch van k^igprode ^

-Heinrich von..,4rffber^ HH-H,O - - y 1 judc

Polski, Litw y, M oskw y, D anii i Szw ecji, tw o ­ rząc najw ażniejszy w ów czas w ęzeł problem ów politycznych w tej części Europy.

Mapa nadmorskich terenów zajętych przez Krzyżaków.

JAGIELLONOWIE

N a A R E N IE PO LIT Y C Z N E J Zdobyć Bałtyk

•m Walberg^

^uno von San^rimi^cn i 25Ł -i2'11 t- ........

K ( j ü n t h e r v. S c h w a r z e n b e r g

-Heinrich von-Hohenlohe.'

1 2 4 9 - 125Î.......

¿Wapsal

W en d en

Ifjflę u e r w ir jj

.k b k e n h u s e n

'Dietrich on Weitzau, S C 1335-1341

1331-1335'

.[yther v. Braungchwei^^g

Werner l'on Oröelerv W7

JAGIELLONOWIE

J ^ a r ic t ü ja u l

1311■ J
81

82

D y n a s t ie Eu r o p y

m istrzem inflanckim G otthardem K ettlerem ja­ Ł akom y kąsek

ko d zied ziczn ym księciem (pan ow ał ró w n ież

W p ołow ie X V I stulecia w zm ó g ł się nacisk m o­

w Sem igalii na południe od rzeki D źw iny).

skiew ski na Inflanty. W ty m czasie Z ygm unt August w łą czy ł się w spór m ięd zy K rzyżak am i

P o ls k o -s z w e d z k o -d u ń s k a

a arcybiskupem ryskim W ilh elm em H oh en zol­

sp raw a

lernem (bratem księcia pruskiego Albrechta).

W cześniej czy później m iędzy potężnym i sąsiada­

Interw encja zak o ń czyła się ustępstw am i za k o ­

mi musiało dojść do w alki o Inflanty. W ydaw ało

nu na rzecz arcybiskupa oraz an tym oskiew skim

się, że na sojusznika Polski i L itw y nadaje się

p rzym ierzem zakon u z Zygm untem A ugustem

Szwecja, także zagrożona ekspansją moskiewską.

(1557 r.). O d p ow iedzią cara Iwana G roźnego by­

W 1562 roku zaaranżowano naw et m ałżeństwo

ło w kroczen ie jego w ojsk na teren In flan t i zaję­

księcia Jana, brata króla szwedzkiego Eryka XIV,

cie m.in. N a rw y i Dorpatu. Z w łaszcza p o rt w N a­

z siostrą Zygm unta Augusta Katarzyną. Z sojuszu

rw ie b y ł cennym nabytkiem , um ożliw iającym

polsko-szwedzkiego nic jednak nie wyszło. Podej­

sw obodne prow adzenie w y m ia n y z Zachodem .

rzliw y Eryk X IV obawiał się, że m ałżeństwo z Ka­

Zagrożony ze w szystk ich stron zakon (w 1560 r.

tarzyną zbytnio w zm ocni księcia Jana i posłuży

Dania zajęła położon ą u w yb rze ży In flan t w y ­

mu do przejęcia w ładzy w Szwecji. W obec tego

spę O zylię, dziś Sarema, a w 1561 r. S zw ed zi zaję­

uw ięził brata i jego małżonkę (owoc tego małżeń­

li Rewel, dzisiejszy Tallin), uznał zw ierzch n i­

stwa, późniejszy król Zygm unt III W aza, urodził

c tw o Zygm unta Augusta. N a m o cy układu

się w więzieniu) i szukał porozum ienia z Iw a­

z 1561 roku, w zorow anego na układzie lik w id u ­

nem Groźnym . W pew nym momencie pertrakto­

jącym państw o krzyżackie w Prusach (1525 r.),

w ał n aw et z carem w sprawie wydania Iw anow i

zakon w

Inflantach został sekularyzow any.

K atarzyny Jagiellonki, o której rękę ten wcześniej

W iększość In flan t stawała się w spólną w łasnoś­

starał się bezskutecznie. W tej sytuacji Zygm un­

cią Polski i Litw y, a w południow ej części tego

to w i A u g u sto w i p ozo staw ał sojusz z Danią,

rejonu było lenne K sięstw o Kurlandii z ostatnim

ryw alizującą w

Skandynaw ii ze

Szwedam i,

Gdańsk złotego wieku -1) W czasach Jagiellonów naj­

i

zie­

we skarby. Bogaci mieszczanie

większe znaczenie wśród gro­

mi. Centrum życia towarzyskie­

gd ań scy fundowali dla kościo­

dów nadmorskich miał Gdańsk.

go miasta stanowił powstały

ła d zieła sztuki najwyższej pró­

Od wieku XV notuje się okres je­

w XV wieku wspaniały Dwór

by. Tu właśnie stał tryptyk „Sąd

go świetności. Miasto stało się

Artusa.

u cztow a­

Ostateczny" Hansa Memlinga.

w tedy głównym

portem kra­

no. spotykano się w sprawach

Słynny obraz był przeznaczo­

ju. osiedlali się w nim b ogacze.

handlowych i przyjmowano naj­

ny dla florenckiego kościoła,

artyści, ludzie szukający wol­

znamienitszych

Ważną

ale p odczas transportu do Ita­

ności religijnej, naukowcy. Tu

rolę odgrywał również kościół

lii na pokładzie galeonu został

kupowało się luksusowe przed­

Mariacki ukończony w 1502 roku,

sprytnie przechwycony przez

mioty, wyroby z bursztynu. z a ­

największa w ów czas budowla

gdańskiego kapra Paw ła Be-

mawiało druk ksiąg. sprowa­

ceglan a na świecie. Wspania­

nekego i przekazany kościoło­

d zało towary z ca łe g o świata

ła bazylika skrywała prawdzi­

wi Mariackiemu.

handlowało

w

płodami

którym

gości.

JAGIELLONOWIE

N

a

A R E N IE P O L IT Y C Z N E J Zdobyć Bałtyk

83

W 1568 R O K U Z Y G M U N T A U G U S T P O W O Ł A Ł K O M IS J Ę M O R S K Ą Z K A S Z T E L A N E M J A N E M K O S T K Ą N A C Z E L E , E N E R G IC Z N IE Z A J M U J Ą C Ą S IĘ P O W I Ę K S Z A N I E M F L O T Y . R E Z U L T A T E M J E J P R A C B Y Ł O N IE T Y L K O Z W IĘ K S Z E N IE L IC Z E B N O Ś C I F L O T Y K A P E R S K IE J , A L E I B U D O W A P IE R W S Z E G O O K R Ę T U W O JEN N EG O N ALEŻĄCEG O D O KRÓ LA. XVI-wieczny statek na elewacjijednej z kamienic gdańskich. podpisany w Kopenhadze 5 października 1563 ro­

P oczątkow o flota m iała k ilk a jednostek, ale pod

ku. W ten sposób w wojnie, znanej jako pierw sza

ko n ie c w o jn y rozrosła się do o k oło 20. N iech ęt­

w ojna północna (1563-1570), pow stały dw a bloki

nie na te p o c zy n a n ia p atrzyła sojusznicza D a­

państw - duńsko-jagieUoński i szwedzko-m o-

nia, k tó ra nie m iała nic p rzeciw k o żeglu d ze na­

skiewski. Taki układ nie b y ł zb yt korzystn y dla

rew skiej, gd yż osiągała z niej w y m ie rn e ko rzyści

państw jagiellońskich. W praw dzie w ojn a z Da­

fin an sow e (statki o p ła ca ły D u ń czyk o m

nią uniem ożliw iała Szw edom zaangażow anie

w cieśn in ach duńskich), a n ie o d czu w a ła zagro­

w iększych sił w Inflantach, je^dnak strona polsko-

żenia m oskiew skiego. R ozbu d ow a flo ty kaper-

lite w s k a nie m ogła liczy ć na poparcie duńskiego

skiej p o w o d o w a ła te ż k o n flik ty z G d ańskiem

sojusznika w w alce z Iw anem Groźnym . W arto

zazdrosnym o sw oją p o zy cję nad Bałtykiem .

cło

też zauw ażyć, że starając się o szerokie poparcie

W 1568 roku d oszło w S zw ecji do p rze w ro ­

nad Bałtykiem , Z ygm unt August zgodził się, b y

tu. Popadającego w szaleń stw o E ryka X IV za­

H ohenzollernow ie brandenburscy m ogli w przy­

stąpił na tron ie Jan W a za i za o w o co w a ło to

szłości dziedziczyć po sw oich pruskich krew nych

zb liżen iem p olsko -szw ed zk im . W o d p o w ied zi

(1563 r.). Później m iało to zgubne skutki dla pano­

na ta k i stan rze czy o k rę ty duńskie za a ta k o w a ły

w ania polskiego w Prusach Książęcych.

w lip cu 1570 rok u ko ło B ornholm u polską eska­

Tym czasem w ojn a toczyła się n iezb yt p o ­

drę kaperską i zd o b yły c z te ry okręty. W ty m sa­

m yślnie d la Jagiellona. O d n iesion o w p raw d zie

m ym rok u w o jn a się zak oń czyła. Zygm un t I A u ­

nad Rosjanam i k ilk a z w y c ię s tw w polu, z k tó ­

gust p od pisał trzy le tn i

rych najw iększym b yła b itw a nad rzeką U łą

(22 lipca). Jednocześnie p olscy dyplom aci d ążyli

(1564 r.), jednak utracono P ołock, jedną z naj­

do pojednania szw edzko-duńskiego, b y w p rzy­

w a żn ie jszy ch tw ierd z na p o g ra n iczu litew sko-

szłości w cią g n ąć oba p ań stw a do antym oskiew -

-m oskiew skim (1563 r.).

skiego sojuszu. Z w o ła n y do S zczecin a kongres

rozejm

z

M o sk w ą

Podczas w o jn y pań stw o polskie próbow ało

p o k o jo w y nie p rzyniósł jednak Polsce sukcesu.

p row ad zić a k ty w n ą d ziałaln o ść na m orzu.

Z a w a rty został w p raw d zie pokój szw edzko-

G łó w n ym jej celem było przerw an ie tzw . żeglugi

-duński, ale nie za o w o co w ał on antym oskiew -

narewskiej, czyli handlu p aństw a m oskiew skie­

ską koalicją. K ażde z w a lczą cy ch p a ń stw p o zo ­

go z Zachodem przez p ort w N arw ie. W tym ce­

staw ało ze sw oim i zd obyczam i w Inflantach.

lu król, rozum iejący zn aczen ie p an ow an ia na

D a lszy etap w a lk m iał nadejść za p an o w an ia

m orzu, stw o rzył flo tę kap erską (korsarską), b y

następnego króla, Stefana Batorego.

a ta k o w ać w s ze lk ie sta tk i p ły n ą c e do N arw y.

JAGIELLONOWIE

dr Dariusz Skorupa

W KRĘGU S Z T U K I I N A U K I idee renesansowe

87

Idee renesansowe J a g ie llo n o w ie w ła d a li k r a je m p r z e z d w a s tu le c ia . W t y m c z a s ie p o ls k a s z t u k a p o d le g a ła in t e n s y w n y m p r z e m ia n o m : p ó ź n y g o t y k z o s t a ł z a s t ą p io n y p r z e z r e n e s a n s , a te n z k o le i - p r z e z m a n i e r y z m i w c z e s n y b a r o k . J e d n a k d y n a s t i a z a p i s a ł a s ię w h is to r ii ja k o ta , k t ó r a z a s z c z e p iła n a p o ls k im g r u n c ie id e e r e n e s a n s o w e o r a z d o p r o w a d z iła d o o d r o d z e n ia k u ltu r y .

J

ako p oczątek stylu renesansow ego w Polsce

ze środow iskiem florenckich hum anistów , ch o ć­

przyjm uje się rok 1500. N arod ził się on w e

b y z księciem W aw rzyń cem M edyceuszem zw a ­

W ło s ze ch pod koniec X III w ieku jako n o ­

nym W sp an iałym - m ecenasem sztuki, d zięki

w a epoka w ku ltu rze. D o Polski pierw sze w ieści którem u Florencja stała się jednym z głów n ych

o ideach od ro d zen ia tr a fiły w drugiej p ołow ie

ośrod ków renesansu włoskiego. N ow e prądy

X V w ieku, za panow an ia K azim ierza Jagielloń­

p ły n ę ły zresztą nie tylko z Południa. P rzebyw a­

czyka. Już w te d y b ow iem Polskę łą czy ły o ż y ­

jący w K rakow ie n iem iecki hum anista Konrad

w io n e k o n ta k ty z W ło ch a m i - kolebką n o w ych

C eltis za ło żył N adw iślańskie T ow arzystw o Li­

hu m an istyczn ych idei. Jednym z w y c h o w a w ­

terackie (Sodalitas Litteraria Vi stulana), skupia­

có w syn ów tego króla b ył w ło sk i hum anista Fi­

jące krakow skich hum anistów , które m iało b yć

lippo Buonaccorsi, zw a n y K allim achem , k tó ry

ośrodkiem kształcenia w zo ro w an ym na rzym ­

uciekł z Rzym u, gdzie b ył zam ieszan y w spisek

skich akadem iach. Także z W ęgier p ły n ę ły nad

p rze ciw k o p a p ieżo w i P aw łow i II. Za p ośredn i­

W isłę now e trendy. M ło d y Z ygm un t I podczas

ctw em teg o pisarza w ła d ca n a w ią za ł ko n tak ty

sw oich p o b ytó w na dw orze w ęgierskim brata W ład ysław a już pod koniec X V w ieku zetk n ą ł

(-ł- Fragment drzwi do baptysterium katedry

się ze sztuką w łoskiego renesansu. Szybko zafa­

florenckiej, jedno z prekursorskich dzieł renesansu, 1 4 0 3 -1 4 2 0

r.

scyn ow ał się n o w y m stylem i już jako król Pol­ ski zaszczepił go na rodzim y grunt.

JAGI E L L O N O W I E

88

D y n a s t ie E u r o p y

KRAKÓW OD POCZĄTKU XVI WIEKU STAŁ SIĘ W AŻNYM OŚRODKIEM SZTUKI RENESANSOWEJ, PROMIENIUJĄCYM NA CAŁĄ EUROPĘ ŚRODKOWĄ. w yk o n a ł jedno z pierw szych dzieł n o w ego stylu w Polsce - obram ow anie do go tyck iego nagrob­ ka króla Jana O lb rach ta w katedrze w aw elskiej, op arte na m o tyw ie p ółk olistej w n ęk i, ty p o w y m dla n agrob ków renesansu rodem z Florencji. Po śm ierci m istrza w 1516 roku przebudow ę zam ­ k u ko n tyn u o w ał in n y w ło sk i m istrz B artolo­ m eo Berrecci. W latach 1519-1533 Berreccci w y ­ b u d o w a ł też w sp an iałą K aplicę Zygm untow ską. Ten n a k ry ty k o p u łą sześcian (plan cen traln y uosabiał, zdaniem renesan sow ych architektów , ideał piękna) stał się w zorcem , k tó ry później w ielo k ro tn ie naśladow an o w Europie. A rty sta ten zo staw ił p o sobie w Polsce jeszcze w iele in ­ n ych w y b ity c h d zieł, w tym chyba najpiękniej­ szy nagrobek ko biecy w kraju - zatopionej w g łę ­ b o k im śnie B arbary T arnow skiej w katedrze w T arnow ie c z y n agrobek biskupa Piotra Tom i­ ck ieg o w kated rze w aw elskiej. ,

.A

.[ "V.

W śród p rzybyw ających d o Polski w łoskich

'

■O.bZAtnf »Ko » >v>\rłRBntti' f.ęWtrr

artystów b y li architekci i rzeźbiarze, ale nie m a­ larze. D latego renesans w m alarstw ie - inaczej n iż w rzeźbie i architekturze - przebijał się p o­ w o li przez tradycję gotycką. N o w e tren d y b y ły

Nagrobek Jana Olbrachta, Jorg Huber i Franciszek Florentczyk, Kraków, 1 5 0 2 -1 5 0 5 r.

najbardziej w id oczn e w m alarstw ie m iniatu ro­ w y m , m.in. w dziełach cystersa Stanisław a Sam ostrzelnika, k tó ry ilum in ow ał k o d eksy zam a­

To on w łaśnie zasłu żył na m iano pierw szego me­

w ian e przez rodzinę królew ską ( „M o d litew n ik

cenasa polskiego renesansu. K iedy około roku

królow ej Bony”). W śród jego dzieł są na przykład

1500 pożar p ow ażn ie zn iszczył rezydencję k ró ­

ilum inacje w „P rzyw ileju opatow skim ” c z y „K a­

lew ską na W aw elu, to Zygm unt optow ał za za­

talogu arcybiskupów gn ieźn ień sk ich ”. Pracow ał

trudnieniem do przebu d ow y zam ku gru p y w ło ­

w podkrakow skiej M ogile, w ykonując tam także

skich architektów i rzeźb iarzy kierow anej przez

piękn e freski na klasztorn ych sklepieniach.

Franciszka zw an ego Florentczykiem . W latach

W 1511 rok u zw ią z a ł się na lata z K rzysztofem

1502-1505 Franciszek na zam ów ienie Zygm unta

S zyd łow ieckim , dla którego tw o rz y ł ilustracje

JAGIELLONOWIE

W KRĘGU S Z T U K I I N A U K I /dee renesansowe

Miniatura z „Modlitewnika królowej Bony”, Stanisław Samostrzelnik,

JAG I E L L O N O W I E

152 7

r., Bodleian Library, Oxford.

89

90

D y n a s t ie E u r o p y

Kopie miniaturz„Kodeksu”Behema: malarz, krawiec, garbarz i ludwisarz. i m in ia tu ry do księgi genealogicznej rodu, a tak­

Bożej i C zternastu W spom ożycieli, a w krakow ­

że dekoracje na tam tejszym zam ku.

skiej katedrze znajduje się obraz przedstaw iający

W m alarstw ie tego okresu pojaw iła się te ż te­

św iętego H ieronim a.

m atyka św iecka oraz m o ty w y m itologiczne i ale­

W okresie renesansu k w itło rzem iosło arty­

goryczne - około 1535 roku H ans D iirer, brat

styczne, zw łaszcza złotn ictw o, które bardzo ce­

słynnego Albrechta, i A n to n i z W ro cław ia stw o­

n ił król Zygm unt Stary. W yro b y lokalne długo

rzy li w salach zam ku w aw elskiego fry zy przed­

trzym ały się tradycji p óźn ogotyckich , ale poja­

stawiające sceny turniejow e, a także zawierające

w ia ły się renesansow e

treści m oralizatorskie i filozoficzn e. N iem iecki

i W ło c h , w ty m zam ów ione przez króla w N o ­

m alarz przybył do K rakow a w 1529 roku i szyb­

rymberdze: ołtarz, relik w iarz św iętego Zygm un­

ko został nadw ornym artystą Zygm unta Starego.

ta i kandelabry do K aplicy Zygm untowskiej.

im p o rty z N iem iec

Niestety, nie zachow ało się w iele dzieł mistrza, N o w y ję z y k

w N ysie m ożna p o d ziw ia ć w ize ru n e k M a tk i

Zygm unt August, podobnie jak jego ojciec, inte­ „ K O D E K S ” B E H E M A S K Ł A D A S IĘ

resow ał się rzem iosłem artystycznym , zw łaszcza

Z P R A W IE 4 0 0 P E R G A M IN O W Y C H

złotn ictw em i tkactw em . Po ojcu od zied ziczył

K A R T Z A P IS A N Y C H G O T Y C K Ą

także zain teresow an ie m uzyką. W 1543 roku

M IN U S K U Ł Ą . K S IĘ G A J E S T D Z IE Ł E M

stary w ładca za ło ży ł p rzy katedrze w aw elskiej

BEH EM A, KOŃCOW E FRAGM EN TY

kapelę rorantystów, cz y li zespół złożon y z du­

S Ą N A P IS A N E R Ę K Ą N IE Z N A N E G O

chow nych, k tó ry u św ietniał śpiewem codzienne

AU TORA, ZAPEW N E N ASTĘPCY

msze św ięte roratnie, a także w iększe u roczysto­

N O T A R IU S Z A .

ści kościelne. N a dworze królew skim działał

JAGIELLONOWIE

W KRĘGU S Z T U K I I N A U K I /dee renesansowe

lutnista p och od zen ia w ęgierskiego V alen tin

91

„Kodeks” Behema

Bakw ark, pow stała też krakow ska tabulatura lutniow a. W ielu w y b itn y c h ko m p o zyto ró w te­

Około 1505 roku powstały słynne minia­

go okresu, m.in. M arcin Leopolita, W acław

tury do „Kodeksu" Behema - zbioru statutów

z Szam otuł i M ikołaj G om ółka, było nadw orny­

i przywilejów miasta Krakowa zebranych przez

mi m uzykam i ostatnich Jagiellonów. M istrz G o ­

pisarza miejskiego Baltazara Behema. Na bar­

m ółka, pierw szy polski kom pozytor narodow y,

wnych 27 niewielkich malowidłach nieznanego

był flecistą i trębaczem króla, często też dla nie­

artysty widać rzemieślników i kupców krakow­

go śpiew ał. Na prośbę Jana K ochanow skiego,

skich podczas pracy i kontaktów z klientami,

któ ry przez pew ien czas b ył sekretarzem króla

ulice miejskie, wnętrza domów. herby Krakowa

Zygm unta Augusta, skom ponow ał m uzykę do

i cechów, pejzaże. Dzieła te są przykładem po­

p salm ów biblijnych w

tłu m aczen iu m istrza

łączenia stylów gotyckiego z renesansowym.

z Czarnolasu. Tak pow stało jedyne zachow ane

Za pierwszym nurtem przemawia forma tych

do dziś dzieło G om ó łki „M elodie na psałterz

miniaturowych arcydzieł, choćby brak perspek­

p olski” w yd a n e w 1580 roku w K rakow ie.

tywy linearnej, za drugim - świeckie przedsta­

N a drugą p ołow ę X V I w ie k u przypadła

wienie świata. zainteresowanie sprawami co ­

szczyto w a faza rozw oju polskiej literatu ry re­

dziennymi i pracą człowieka. Niezwykły rękopis

nesansowej. N ajw yb itn iejszym polskim poetą

w XIX wieku znalazł się w Bibliotece Jagielloń­

epoki b y ł Jan K och an ow ski. T ow arzyszył k ró lo ­

skiej. W czasie II wojny światowej przewieziono

w i podczas b u rz liw y c h sejmów, w 1567 roku

go do Berlina. a potem do Bawarii, do rezydencji

b y ł p rzy królu podczas w y p ra w y radoszkow i-

gubernatora Hansa Franka. Odnaleziony przez

ckiej, słu żył pom ocą w trakcie p rzygotow ań

Amerykanów wrócił po wojnie do Krakowa.

JAGIELLONOWIE

....................

3 iych drÓ3nteyp} byto7~ATdiym teJTui chcgli, wolno bąckitpnyiyć,chwalić, gńnić,dboy ftro­ ić wydać. Tfalmów kilka , OrthogrdW pili# Ie 9M . Tana Górnickiego pifdnych, klóre mi potympojłat, nd końcuprzy tegopoto­ wa źone kosdy 3nayckie.

f Ï ię A a

ORTH O G RAPH IA

Üg || 3Ü

M Ip

te d y

Polikarzędemobiecadîâprowadzi iletymipofobem,karakreremvkośnymyproitym. .

• $jj

'
A.

h ’o iâ k u cŸo\àcy m âiv : ‘P u t w 8i 3o iv a L d ć m fliie / k t o r é m à [ivây $nak m â ( o b q / kréfke zcjócym d ô l m etyion#odvm tvéy ręki kw Itwéy/ t'flko %âdny/to iejt/tiiecudny. Ł r in jie z o w ą fw o im ' i o folfidm/któregoątńk nad nim / flic od fetvéy kupratvéy ręce/ wku v àd n y /to iefi/ nikt. Tęećte powiemy ćif^knn/.które m a krejfkę p re j I S - o c h a n o w s k i.

A

stf/iako po^adny : (f o oj(¡yyni ęn kurm ^ndc^yćtyeba:dwoievpit* ietio xv ten cęds / £ kiedysłowu iednóka fie pifiróżnym téy ifiéy Ji3 terywymàwmm/ró^nyma y wykład/ iako fie tam I * ZACTT

M 1

M

l

1

1 rr: 'j g

<. - . r y a c ç y q - . -

» * • t J X C I .a ÿ t tr ja c ç

W KRĘGU S Z T U K I I N A U K I idee renesansowe

93

JA N K O C H A N O W SK I N IE Z R O B I Ł W I E L K I E J K A R I E R Y D W O R S K IE J . P R Z E S Z K A D Z A Ł A M U O N A B O W IE M W P IS A N IU . W 1 5 7 0 R O K U , P O 10 L A T A C H U B O K U K R Ó L A , O P U Ś C IŁ K R A K Ó W I Z A M IE S Z K A Ł W U K O C H A N Y M C Z A R N O L E S IE . p o w in ien być przede w szystk im znakom icie w y k sz ta łco n y w duchu hu m an istycznym , d o­ brze w ładać ob cym i językam i, doskonale znać się na m uzyce, dbać o swoje m an iery i b y ć rycer­ ski w ob ec dam. K r ó le w s k i a r c h ite k t W ostatniej fazie polskiego renesansu K raków w ciąż p ozo staw ał centrum artystyczn ym , ch oć jego zn aczen ie m alało w o b e c rozw oju innych ośrodków . N a ten okres p rzypadła d ziałaln ość Jan Kochanowski, mistrz literatury odrodzenia.

fundatorska A n n y Jagiellonki. O statniej z rodu Jagiellonów zaw d zięczam y tr z y znakom ite p o ­

do w y p ra w y na M o sk w ę w 1568 roku. O p isy ­

m n iki nagrobne w katedrze w aw elskiej. N agro­

w a ł w ażn e dla kraju w yd arzen ia, ch o ćb y hołd

b ek Zygm unta A ugusta oraz p ły ta nagrobna

pruski księcia A lb rech ta H oh enzollerna u stóp

A n n y znajdują się w K ap licy Zygm untow skiej,

Zygm unta Starego c z y unię polsko-litew ską.

a nagrobek króla Stefana Batorego w K ap licy

N a dw orze Zygm unta A ugusta słu żył do roku

M ariackiej. W szystk ie w y rz e ź b ił nadw orny ar­

1570. Erudyta, p o d ró żn ik i hum anista z w ią z a ­

chitekt i rzeźb iarz Stefana Batorego i A n n y Ja­

n y z dw oram i m ożnych Firlejów, Tęczyńskich,

g iellon k i, flo ren tczyk Santi G u cci, k tó ry w sw o ­

Tarnow skich i R ad ziw iłłó w do dziś zach w yca

ich dziełach łą czy ł elem entypóźnorenesansow ej

poetyckim kunsztem języka.

i m anierystycznej sztu k i w łoskiej z m otyw am i

Z dw orem Jagiellonów zw ią z a n y był tak że

ch arak terystyczn ym i dla renesansu polskiego.

poeta i pisarz p o lity czn y Łukasz G órn ick i, p ó ź ­

Santi G u cci d zia ła ł nie ty lk o w K rakow ie, ale

niej tak że b ibliotekarz królew ski. Z ain sp irow a­

i na K ielcczyźn ie. O n zap rojektow ał d w a pięk­

ny przez w ładcę G ó rn ick i zaadaptow ał na grunt

ne pałace renesansow e - w K siążu W ie lk im

p olski słynne d zieło w ło skiego h u m an isty Bal-

(fundacja M yszkow skich) i Baranow ie Sando­

dassare C astiglion e „D w o rza n in ”. Jego u koń ­

m ierskim (fundacja Leszczyńskich). C ieszył się

czo n y w 1565 roku „D w o rza n in p o lsk i” prezen­

w ie lk im szacunkiem w ła d có w i m ożnych ro­

tuje

dów. P row ad ził pracow nię kam ieniarską w Piń­

w zo rze c

d w orzan in a

idealnego,

k tó ry

czow ie, która d ziałała ró w n ież po jego śmierci (-ł- Wykład ortografii polskiej, który mistrz Jan

ok o ło 1600 roku.

napisał przy udziale Zygmunta Augusta, XVI w.

JAGIELLONOWIE

Beata Jankowiak-Konik

W KRĘGU S Z T U K I I N A U K I Akademia Krakowska

95

Akademia Krakowska B y ła je d n ą z n a jz n a k o m its z y c h u c z e ln i e u r o p e js k ic h . T u n a u k i p o b ie r a li c h o ć b y M ik o ła j K o p e r n ik i J a n K o c h a n o w s k i. J ej p r ę ż n e d z ia ła n ie m o ż liw e b y ło d z ię k i m e c e n a t o w i J a g ie llo n ó w , k t ó r z y p r z e z w ie k i n ie s z c z ę d z ili p ie n ię d z y n a r o z w ó j w s z e c h n ic y .

ow ołan e przez króla K azim ierza W ie l­

przez ów czesnego biskupa krakow skiego Piotra

kiego w 1364 roku krakow skie studium

W ysza. Jednak p od staw y m aterialne w szech n i­

generale p rzerw ało sw oją d ziałaln ość

c y krakow skiej w jej p oczątkach b y ły skromne.

w k ró tce po jego śm ierci, ale już pierw sze lata

O k o ło 2200 g rzy w ien uzyskane na m ocy testa­

w sp ó ln ych rząd ów Jadwigi A ndegaw eńskiej

m entu zmarłej w 1399 roku królow ej Jadwigi zo ­

i W ład y sław a Jagiełły d o p ro w ad ziły do starań

stało przeznaczone na zakup dom ów dla ustano­

o od n ow ien ie u n iw ersytetu w K rakow ie. P ierw ­

w ionego przez króla Kolegium K rólewskiego,

sze

w zn o w ie n ia

nazw anego z czasem C ollegium M aius, i K ole­

fu n k cjo n ow an ia u czeln i w y d a ł Jagiełło w ro ­

gium Jurystów oraz szybu soli w B o ch n i, z k tó ­

k u 1390, d ziew ięć lat późn iej para królew ska

rego spore d ochody stan ow iły uposażenie dla

uzyskała o d papieża B on ifacego IX bullę erek­

m istrzów . R ok po fundacji hojny w ładca nadał

cyjną w y d zia łu teolo gii w K rakow ie. Jednak

u czeln i kilka beneficjów. Intensyw ny rozw ój

P

rozporządzenia

d otyczące

aby u n iw ersytet m ógł sprawnie działać, n ależa­ ło go zreorgan izow ać i zagw aran tow ać mu u p o­ sażenie, d latego W ła d y sła w Jagiełło podjął de­ cyzję o n ow ej fundacji. D oku m en t fu n d acyjn y w y s ta w ił 26 lipca 1400 roku i tego dnia m iał te ż m iejsce w y k ła d in auguracyjn y w yg ło szo n y (-1- „Założenie Szkoły Głównej”, Jan Matejko,

1888

r.

Po prawej: tablica fundacyjna Bursy Jerozolimskiej w Collegium Maius,

1453

r.

JAGIELLONOWIE

96

D y n a s t ie Eu r o p y

NA ŚCIANIE COLLEGIUM MAIUS ZNAJDUJE SIĘ ZEGAR W YGRYW AJĄCY UTW ÓR JANA Z LUBLINA I PIEŚŃ AKADEM ICKĄ „GAUDEAMUS IGITUR”. W TEDY POJAWIAJĄ SIĘ RÓWNIEŻ FIGURY, M.IN. KRÓLOWEJ JADWIGI I WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY.

Kopia słynnego dzieła Mikołaja Kopernika „O obrotach sfer niebieskich”, 1 5 4 3 r. u n iw ersytetu nie b yłb y w ięc m o żliw y bez dal­

w ię zi zn a la zły rów n ież w y ra z tak w m od li­

szych, także p ryw atn ych , d aro w izn (m.in. Pio­

tw a ch uniw ersyteckiej korporacji za sw oich d o­

tra W ysza, Jana Isnera, Jana i Piotra Szafrań-

broczyń ców , jak w p odarow an ym w szech n icy

ców , Jana D ługosza, Z b ign iew a Oleśnickiego).

p rzez króla Jagiełłę berle oraz w najstarszych pieczęciach U n iw ersytetu K rakow skiego, na

T ro sk a o w s z e c h n ic ę

k tó ry ch w idnieje orzeł z koroną na tarczy, zza

Jagiełło doskonale rozu m iał rosnące p otrzeby

której w y ła n ia się półpostać św iętego Stanisła­

rozwijającej się uczeln i, która stosunkow o szyb ­

w a, patrona K rólestw a Polskiego. Z ko lei C o lle ­

ko osiągnęła w yso k ą rangę w kraju i w Europie

gium M aius z łaski królew skiej u zyskało w ła s­

Środkowej. W 1403 roku przekazał na rzecz

n y herb - piękne w yob rażen ie M a tk i Boskiej

swojej fundacji 100 g rzy w ien z cła k rak ow skie­

z D zieciątkiem z um ieszczon ą niżej tarczą her­

go (odtąd m iało tak b yć corocznie), w spierał też

b o w ą z Pogon ią litew ską.

plany b u d o w y n ow ego kolegium dla m istrzów

W 1553 roku Zygm unt A ugust zainauguro­

sztu k w yzw o lo n ych , w 1425 roku inkorporo-

w a ł tradycję m onarszych w iz y t na uniw ersyte­

w a ł do u n iw ersytetu kolejną prebendę w kole­

cie, biorąc udział w doktorskiej prom ocji i przy­

giacie św iętego Floriana z całym jej uposaże­

słuchując się uczonej dyspucie. Przy okazji dał

niem , tak że poza jedną w szystk ie prebendy tej

w yraz swojej trosce o rangę uniw ersytetu, b o ­

kolegiaty n ależały do uniw ersytetu. W ię zi, ja­

w iem po zapew nien iu o poparciu dom u jagiel­

kie w y tw o r z y ły się p om ięd zy krakow skim st u-

lońskiego dla w szech n icy w ezw a ł jej profeso­

dium generale a królem , b yły szczególne. Przez

rów, b y mając na uw adze dobro publiczne,

całe swoje pan ow an ie Jagiełło otaczał u n iw er­

otw arli się na n ow e prądy i nauki h u m anistycz­

sytet opieką, ten zaś w zam ian w spierał dw ór

ne oraz pożegnali średniow ieczną form ułę uczel­

królew ski w jego rozm aitych p rzedsięw zięciach

ni. Takie w ystąpienie króla było uzasadnione

d yp lom atyczn ych , p o lity czn y ch i k o ścieln ych

ów czesną sytuacją uniw ersytetu, którego rola

w ied zą i um iejętnościam i sw oich profesorów.

zm niejszyła się w raz z rozw ojem reformacji

D ało to p oczątek ścisłym relacjom m onarchii

i spadkiem liczb y studentów. Po X V stuleciu, gdy

jagiellońskiej ze środow iskiem uczonych u n i­

u cze ln ia krak o w sk a m iała op in ię najlepszej

w ersyteckich , szczególnie w X V w ieku . O w e

szk o ły w y ższe j w Europie Środkow ej, od lat

JAGIELLONOWIE

W KRĘGU S Z T U K I I N A U K I Akademia Krakowska

97

40. X V I w iek u zaczęła uchodzić za konserw a­

Lukana, a n aw et interesow ano się w sp ółczesn y­

ty w n ą i stała się akadem ią lokalną. Nie ty lk o cu­

m i hu m an istyczn ym i dziełam i Francesca Filel-

dzoziem cy, ale coraz częściej rów nież m łodzież

fa, Pom poniusza Letusa i Leonarda A retina. Na

z Rzeczypospolitej w ybierała hum anistyczne

p oczątk u X V I w ie k u now ością w skali europej­

u n iw ersytety na południu E uropy lub protestan­

skiej stało się w p row adzen ie nauki języka gre­

ckie na terenie Rzeszy Niem ieckiej.

ckiego, a później hebrajskiego. K ra k o w sk i u ni­ w ersytet u gru n tow ał p rzy tym sw oją renomę

W ie lk ie u m y s ły e p o k i

nie ty lk o ze w zględu na w yso k i poziom profeso­

Podczas najw iększej św ietn ości u czeln i okresu

rów, lecz tak że z p ow odu studentów, któ rzy

jagiellońskiego (1433-1510) liczba studentów za­

okazali się najtęższym i um ysłam i ów czesnej Eu­

gran iczn ych w yn o siła aż 44 procen t ogółu stu­

ropy. Jeden z jego uczniów , M ik ołaj K opernik,

diujących w niej osób. W ó w czas w lektoriach

m iał stw ierdzić, że to, kim jest, zaw d zięcza A k a ­

m ożna b y ło p od ziw iać i słuchać uczon ych for­

dem ii K rakow skiej. Bez stałego zainteresow a­

matu europejskiego. W śró d n ich zn a le ź li się

nia i w sparcia ze strony dynastii jagiellońskiej

p rzed staw iciele polskiej s zk o ły praw a m ię d zy ­

i dw oru ów czesn y in ten syw n y ro zw ó j u n iw er­

narod ow ego, p ie rw szy rektor

sytetu nie b y łyb y m ożliw y.

u n iw ersytetu

Stan isław ze Skarbim ierza (zm. 1431 r.), autor

dr hab. Lidia Korczak

m.in. słynnego dzieła „D e bello iusto”, oraz Pa­ w e ł W ło d k o w ic (zm. ok. 1435 r.), k tó ry za k w e ­ stion ow ał rozpow szech n ion y w Europie pogląd o praw ie do u żyw an ia przem ocy w naw racaniu pogan i dysponow ania ich ziem iam i. Spośród krakow skich uczonych sław ni stali się przede w szystk im m atem atycy, astronom ow ie i geogra­ fow ie. W spaniała krakow ska szkoła matematyczn o-astron om iczn a reprezentow ana przez M arcin a Króla z Żuraw icy, W aw rzyń ca z Raci­ borza, M arcina Bylicę z O lkusza, Jana z G ło g o ­ w a, W ojciecha z Brudzew a, a później przez M a r­ cina Bierna, Leonarda z D ob czyc oraz Jana ze Stopnicy, przyciągała studentów z całej Europy. Na p oczątk u X V I w ie k u szczególne uznanie zd ob ył rektor u czeln i M aciej z M iech ow a, zw a ­ n y M iech o w itą, autor traktatu geograficznego „Tractatus de duabus Sarmatis” (1517 r), przełożo­ nego na kilka języków now ożytnych. Za przy­ czyną M iech o w ity i Adam a z Bochenia K raków stał się, obok Sew illi i Toledo, najbardziej znanym ośrodkiem alchem icznym . W okresie swojego najw iększego rozw oju w szechnica była otw arta na w p ły w y hum anizm u - objaśniano an ty­ czne dzieła Horacego, O w idiusza, W ergiliusza,

Librarium w Collegium Maius.

JAGIELLONOWIE

98

D y n a s t ie Eu r o p y

Mistrz Stwosz Być w Krakowie i nie w idzieć ołtarza W ita Stw osza to ja k być w Rzym ie i nie w idzieć papieża. Jednak m im o wielkiej popularności tego dzieła jego tw órca pozostaje m ało znany. Podobnie ja k inne jego prace, w tym w sp an iały nagrobek Kazim ierza Jagiellończyka.

iedy W it Stwosz przybył do Krakowa,

K

Kazimierz Jagiellończyk panował już od 30 lat. Władca, nieustannie zatroskany

o fundusze potrzebne na prowadzenie wojny z Krzyżakami, nie mógł być hojnym mecenasem sztuki, chociaż ją cenił. Najbardziej okazałą fun­ dacją Kazimierza i jego żony Elżbiety Rakuszanki była Kaplica Świętokrzyska w katedrze wa­ welskiej - miejsce wiecznego spoczynku pary królewskiej. To tu znajduje się wybitne dzieło Stwosza - nagrobek Kazimierza Jagiellończyka. Król Kazimierz zmarł w 1492 roku. Prace nad nagrobkiem z czerwonego marmuru salzbur­ skiego powierzono Stwoszowi, któremu poma­ gał Jórg Huber z Passawy. Powstała tumba -1-> Ołtarz mariacki, scena Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny,

147 7-148 9

r.

100

D y n a s t ie Eu r o p y

u w ie czn ien i - jako p ła czk o w ie o b ok herbu Polski. W śród p łaczk ów o zin d yw id u alizow a­ n y ch rysach tw a rzy i ekspresyjnych gestach w i­ dać zresztą p rzed staw icieli w s z y s tk ic h sta­ nów : szlachty, m ieszczaństw a i chłopstw a. Biskup O leśn icki p ojaw ia się ró w n ież jako Sam son w alczący z lw em na jednym z kapiteli. U k a za n y obok D aw id pokonujący G oliata ma tw arz Kazim ierza Jagiellończyka. C hrześcijań­ scy w ład cy często utożsam iali się z Dawidem - biblijnym w ładcą idealnym , w ybranym przez Boga. Scena na kapitelu ma jednak drugie dno - G oliat nosi płaszcz k rzyżack iego rycerza i trzy­ i . \

*

; '

' -:v

Wfcter,

m a krzyżacki topór. O ba w yobrażenia w a lk i od­ noszą się w ięc do zw ycięstw a nad K rzyżakam i, w k tó ry m O le śn ick i m iał niem ały udział. W yob rażon y na p łycie nagrobka król odzia­ n y jest w strój koronacyjny, będący jednocześnie

Wit Stwoszjestjednym z najwybitniejszych przedstawicieli późnego gotyku w rzeźbie.

ubiorem kapłana: albę, hum erał i ozdobną kapę. N a jego piersi w idnieje ozdobny m edalion z w i­

z baldachim em w spartym na ośm iu kolum nach.

zerunkiem rodzącej kobiety. Jedenaście kam ieni

N a p łycie w ierzchniej znajduje się postać króla.

szlachetnych i pereł w ok ół niej odpow iada licz­

N agrobek stanął w narożniku kaplicy, w ięc de­

bie dzieci K azim ierza i Elżbiety, które osiągnęły

koracja rzeźbiarska - cztery pary p łaczk ó w z her­

w ie k dojrzały. W ten sposób kobieta staje się ale­

bam i Polski, Litw y, ziem i dobrzyńskiej i Kujaw

gorią płodności królowej, a przez n iektórych ba­

- zajmuje tylko d w a boki tumby. N a kapitelach

d aczy uw ażana jest też za przedstaw ienie Batsze­

kolum n podtrzym ujących baldachim um iesz­

b y - żo n y króla Daw ida, interpretowanej jako

czon o sceny ze Starego i N ow ego Testamentu, od

starotestam entowa zapow ied ź M arii - m atki Je­

Stw orzenia Św iata po Sąd Ostateczny, składają­

zusa i Kościoła. Pełna w yra zu tw a rz w ładcy zo ­

ce się na zb aw czy plan Boga w obec człow ieka.

stała

Program ideologiczny nagrobka jest niezw ykle

w ch w ili, kiedy spokój i pow aga śm ierci objęły ją

złożony. N aw iązuje zarów no do teologii, jak i do

już w posiadanie, ch oć w idać na niej jeszcze śla­

filozo fii neoplatońskiej, do konkretnych w yd a ­

d y p rzeżyć i cierpień doznanych za życia. W ła d ­

rzeń historycznych i nauk przyrodniczych. Nic

ca le ży na w zn ak, ale gest prawej dłoni unoszącej

w tym dziw nego - polski w ładca otaczał się w y ­

kapę i lekkie w ysu n ięcie prawego kolana dają

bitnym i intelektualistam i swojej epoki, takim i

w rażenie, jakby szedł.

u ch w y co n a p rzez

gen ialnego

artystę

jak historyk i w ych ow aw ca synów królew skich

Um ieszczone po obu stronach K azim ierza

Jan Długosz, arcybiskup gn ieźn ieński Z b ign iew

lw y trzym ają tarcze z herbam i K rólestw a Pol­

O leśnicki c z y poeta i filozo f Filippo Buonaccor-

skiego oraz H absburgów - rodu, z którego w y ­

si zw a n y Kallim achem . W szyscy oni m ogli brać

w o d ziła się jego żona, królow a Elżbieta. Na co ­

udział w tw orzen iu koncepcji nagrobka, a bi­

kole u stóp króla w idnieje herb Jagiellonów oraz

skup O leśnicki i K allim ach zostali naw et na nim

sygnatura mistrza: EIT STVO S.

JAGIELLONOWIE

W KRĘGU SZTUKI I N AU K I Mistrz Stwosz

Ze S z w a b ii d o K ra k o w a W it Stwosz (używa się też formy Stosz lub StvosJ

101

Wielki zapomniany

urodził się w 1447 lub 1448 roku w miejscowości

Wit Stwosz zmarł w Norymberdze w 1533 ro­

Horb nad Neckarem, w dzisiejszej Badenii-Wir-

ku. W Krakowie ołtarz mariacki jeszcze na po­

tembergii. Pierwsze w zm ianki o nim pojawiają

czątku XVII wieku wzbudzał podziw, ale nikt

się w źródłach pisanych dopiero od 1477 roku,

już nie pamiętał imienia jego twórcy. W połowie

kiedy - już jako dojrzały człow iek i ukształtow a­

XVIII wieku ówczesny archiprezbiter kościoła

ny artysta - przybył do Polski, aby na zam ówie­

Mariackiego ks. J. Łopacki postanowił „unowo­

nie rady miejskiej Krakowa w ykonać ołtarz

cześnić" wnętrze świątyni i usunąć dzieło Stwo­

głów ny do kościoła Mariackiego. Nie wiemy,

sza. Zamówił nawet nowy, barokowy ołtarz, ale

gdzie i u kogo terminował, jednak analiza tw ór­

zmarł, zanim zdołał zrealizować te plany. Dopie­

czości Stwosza wykazuje m.in. w p ływ dzieł rzeź­

ro w XIX wieku na nazwisko Stwosza natknął się

biarskich Nicolausa Gerhaerta z Lejdy oraz ma­

w dokumentach krakowski księgarz i archiwista

larstwa Rogiera van der Weydena.

A. Grabowski i przywrócił je pamięci, ukrywając

O łtarzow i m ariackiem u artysta pośw ięcił

przy tym informację o niemieckim pochodzeniu

12 lat życia, a jego honorarium przekroczyło

artysty. W Polsce pozostającej pod zaborami

w ysokość rocznego budżetu miasta. Ołtarz ma

trudno było przyznać. że ołtarz najważniejsze­

kilka oryginalnych cech. Po pierwsze, w całości

go krakowskiego kościoła wykonał Niemiec.

jest rzeźbiony, podczas gdy skrzydła ów czes­

Przez cały XIX wiek podejmowano zresztą próby

nych ołtarzy b y ły przynajmniej częściow o ma­

udowodnienia polskiego pochodzenia Stwosza.

lowane. Po drugie, stanowi rzadki przykład

Dziś mogłoby się wydawać, że w szczegółowo

tzw. pentaptyku pozornego - z dw óch par jego

przebadanym oeuvre Wita Stwosza nie ma już

skrzydeł tylko w ew nętrzne się zamykają, ze­

nic do odkrycia. A jednak... W 2005 roku krakow­

w nętrzne zaś są nieruchome i dlatego mają de­

skie Muzeum Narodowe na wystawie poświęco­

korację tylko z jednej strony. Po trzecie, na każ­

nej Stwoszowi zaprezentowało jego płaskorzeź­

dym skrzydle umieszczone są trzy kw atery

bę „Modlitwa w Ogrójcu" z Ptaszkowej.

Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka poraża dramatycznym skurczem twarzy króla, przywodzącym na myśl śmierć, 1 4 9 2 -1 4 9 4 r.

102

D y n a s t ie E u r o p y

1496-1500 i odlane w Norym berdze. W ielki hu­ manista został ukazany w swojej pracow ni oto­ czony przyboram i do pisania, a inskrypcja, praw­ dopodobnie napisana przez Bernardina Gallego z Zadaru w Dalmacji, sekretarza kardynała Fry­ deryka Jagiellończka, sławi go jako najuczeńszeg o m ęża i czciciela wszystkich cnót. K iedy m istrz W it Stw osz przybył do K rako­ w a, w mieście nie istniało ukształtow ane środo­ w isko rzeźbiarskie. Jego genialna tw órczość w y w a rła ogrom ny w p ły w nie tylko na rzeźbę m ałopolską, ale też śląską, czeską czy węgierską. Przez pracownię artysty przeszło w ielu ucz­ Ołtarz mariacki, scena zesłania Ducha Świętego.

niów, w tym jego syn Stanisław Stw osz, k tó ry rów n ież pracował w Krakowie.

- zw yk le b y ły dwie. Środek ołtarza zajmują sce­ n y Zaśnięcia, W n ieb o w zięcia i Koronacji M arii.

P o w ró t d o N o rym b ergi

N a skrzydłach artysta przedstaw ił sceny z życia

W ielki Stw osz był nie tylko znakom itym rzeź­

Jezusa Chrystusa i M atki Bożej. Z jednej strony

biarzem , ale też - m ów iąc językiem w spółczes­

ołtarz m ariacki stanow i sumę średniowiecznej

nym - zręcznym biznesmenem. K iedy w roku

teologii maryjnej, z drugiej - odbicie świata

1496 w yjechał z Polski, udając się do N orym ber­

w spółczesnego artyście. W biblijnych w nętrzach

gi, b y ł zam ożnym człow iekiem . W N iem czech

pojawiają się bow iem sprzęty rodem z X V w ie ­

nadal zajm ował się handlem , co w 1503 roku

ku, a w licznych scenach zbiorow ych uczestni­

niem al doprow adziło go do katastrofy. O szuka­

czą konkretni obyw atele krakowscy.

n y przez nieuczciw ego bankiera, w desperacji sfałszow ał weksel. Skazany na publiczne napięt­

W ir tu o z d łu ta

nowanie, zdołał uciec z miasta, do którego p o ­

Stw osz tw orzył nie ty lk o w drewnie, ale też

w ró cił dopiero w 1507 roku, ułaskaw iony przez

w kamieniu. O jego w szechstronności świadczą

cesarza M aksym iliana.

kolejne realizacje - krucyfiks z w apienia do koś­

W N iem czech Stw osz m iał w iększą konkuren­

cioła M ariackiego (ok. 1491 r.) i marm urowe na­

cję rzeźbiarską n iż w stolicy M ałopolski, ale

grobki: biskupa w łocław skiego Piotra z Bnina

jednak otrzym yw ał zam ów ienia. D o w ażn iej­

w katedrze w łocław skiej (1493-1494) oraz arcy­

szych dzieł z okresu norym berskiego należą:

biskupa gnieźnieńskiego Zbigniew a O leśnickie­

tzw . Epitafium Volckam m era (grupa reliefów

go w katedrze gnieźnieńskiej (1495 r.). K ażdy

kam iennych i figur drew nianych) dla kościoła

z nagrobków jest inny. Piotr z Bnina ma nagro­

św iętego Sebalda, Pozdrow ienie A nielskie dla

bek przyścienny, z ukośną płytą, a Z bigniew

kościoła św iętego W aw rzyń ca oraz tzw . ołtarz

Oleśnicki - prostą płytę, pierw otnie w m urow a­

bam berski dla kościoła św iętego Salwatora. Beata Jankowiak-Konik

ną w posadzkę, a dziś - w ścianę katedry. D o gru­ p y dzieł sepulkralnych należy też brązowe epita­ fium Filippa Buonaccorsiego z krakowskiego kościoła D om inikanów , wykonane w latach

-1- Płyta nagrobna Kallimacha w krakowskim kościele Dominikanów, 1 4 9 6 -1 5 0 0 r.

JAGIELLONOWIE

104

D y n a s t ie E u r o p y

Arrasy wawelskie A r r a s y - „ r u c h o m e fr e s k i P ó łn o c y ” - w X V I w ie k u b y ły n a jk o s z to w n ie j­ s z y m i i n a jb a r d z ie j p r e s t iż o w y m i d z ie ła m i s z tu k i, ja k ie z d o b iły m o n a r s z e c z y a r y s to k r a ty c z n e r e z y d e n c je . J e d n e z n a jp ię k n ie js z y c h z a m ó w ił n a W a w e l Z y g m u n t A u g u st.

W

artość artystyczn ą tkanin k szta łto ­

w an ia w ładzy. O bok fu nkcji estetycznej p e łn iły

w ał projekt, tzw . karton, w yk o n y­

też funkcję propagandow ą - ukazując w sp ó ł­

w an y przez m alarza tem perą na pa­

czesnych panujących jako glo ryfik o w an ych b o­

pierze w form acie 1:1. A utorski projekt stanow ił

haterów św iata antycznego.

de facto obraz p o ró w n y w a ln y do m onum ental­ nego m alow idła ściennego. W X V I stuleciu

N a s p e c ja ln e z a m ó w ie n ie

w N iderlandach tw ó rcy tk a ck ich karton ów na­

System atyczny n ap ływ zleceń z całego k o n ty­

leżeli do n ajw ybitniejszych artystów w służbie

nentu i ogrom ne tapiseryjne przedsięw zięcia

Habsburgów. To w łaśn ie zam ów ien ia czło n k ó w

K arola V , jego cio tk i M ałgorzaty A ustriaczki,

tej dynastii, kierow ane do Brukseli, u czy n iły

siostry M arii W ęgierskiej, oraz syna Filipa II,

z niej m onopolistyczne centrum sztuki tapise-

nie ty lk o u tw ierd ziły renom ę brukselskich w a r­

ryjnej, zaopatrujące całą ów czesną Europę. Se­

sztatów , ale k reo w a ły m odę na ten rodzaj m o­

rie tkanin, które sła w iły ich czyn y - „Ł o w y

num entalnej dekoracji w nętrz.

M aksym ilian a”, „Podbój Tunisu”, „B itw a pod

Z realizow an a w Brukseli słynna kolekcja króla

Paw ią”, „W ypraw a do Goa„, bądź o p ow iad ały

Zygm unta II A ugusta nie byłaby zjaw iskiem

o w ielkich w o d zach starożytności - „H istoria A leksandra”, „D zieje Romulusa i Remusa” - b y ły

-1- „Wejście zwierząt do arki” z serii „Dzieje Noego”,

dla m ożnych m ecenasów instrum entem sprawo­

Bruksela, ok. połowyXVI w.

JAGIELLONOWIE

10 6

D y n a s t ie E u r o p y

Arras biblijny o budowie arki Noego, Bruksela, ok.

1550

r.

w yjątk o w ym w Europie p o ło w y X V I w ieku,

nym „Panagyricus nuptiarum..."' opisał dwie serie

gdyby nie jej znane rozm iary i zróżnicow an ie.

tkanin figuralnych rozw ieszone w w aw elskich

W ydaje się, że w ch w ili decydow ania o tym

kom natach: słynne „D zieje P ierw szych R odzi­

przedsięw zięciu na m łodego władcę w p łyn ą ł

ców"' oraz „Dzieje Noego"'. Brak w tekście trze­

przykład krew nej, regentki N iderlandów M arii

ciego biblijnego cyklu: „D ziejów W ie ż y Babel"'

W ęgierskiej (1505-1558), która około 1548 roku

interpretuje się jako przesłankę do późniejszego

dysponow ała już p okaźnym zbiorem flam an d z­

datow ania tej gru p y arrasów. W szystkich tkanin

kich tapiserii. Nie bez znaczenia b y ły też zak u ­

starotestam entowych było razem 19. W inw en­

p y i zam ów ienia jego w ie lk ich rodziców , Z yg­

tarzu spisanym rok po śmierci króla, która nastą­

m unta Starego i Bony Sforzy, k tó rzy już w latach

piła 7 lipca 1572 roku, znajdujemy już 160 utka­

1526 i 1533 sprow adzili z A n tw e rp ii i Bruges

nych dla niego tapiserii. Tworzą one najw iększą

tapiserie figuralne i herbowe.

jednorodną kolekcję, jaka kiedykolw iek pow sta­

Premiera arrasów na dworze krakow skim

ła z w o li jednego zleceniodawcy.

30 lipca 1553 roku podczas uroczystości zaślubin

Bliższe okoliczności królew skiego zam ów ie­

ostatniego Jagiellona z Katarzyną Habsburżanką

nia - inicjatyw ę, terminy, autorów i realizatorów

została utrw alona w relacji naocznego świadka.

oraz ko szty - p ok ryw a m ilczenie źródeł, które­

Stanisław O rzechow ski w utw orze zatytu łow a­

go m oże nigdy nie uda się rozw iać. Kolekcja

JAGIELLONOWIE

W KRĘGU S Z T U K I I N A U K I Arrasywawelskie

107

narastała w czasie, o d około 1550 roku przez p o ­

M alarska w izja św iata, którą kreow ali ko ryfeu ­

n ad 10 lat, co w y n ik a ło tyleż z m ożliw ości w y ­

sze w łoskiego odrodzenia, odcisnęła na jego

k o n aw czych p oszczególn ych brukselskich w a r­

tw ó rczości głębokie piętno. Z W ieczn ego M ia ­

sztatów , co z zasobów królew skiej szkatuły.

sta w yn ió sł ta k że znajom ość antyku. Po p o w ro ­

Przede w szystk im jednak od zw iercied lała za­

cie do kraju d ołączył do grona najw iększych fla­

m ysł Zygm unta A u gusta - plan ozd ob y i ko m ­

m andzkich kar t on istó w tego stulecia, takich

pletnego w yp o sa że n ia w aw elskiej rezydencji

jak: Barendt van Orley, Pieter C oecke van A elst

w drogocenne tk a n in y o ró żn ym zastosow aniu.

c z y Jan C o rn e lisz Verm eeyen. K om pozycje

W ielo ść funkcji, które p rzew id zia n o dla zygm u ntow skich tapiserii, każe p od ziw iać przem y­ W a r s z ta ty tk a c k ie

ślaną koncepcję zbioru. O p rócz dekoracji repre­ zentacyjnych

sal na szczególne

okazje

czy

-t-) Zygmunt August zamówił arrasy w najbar­

kreow an ia pryw atnej p rzestrzen i w m niejszych

dziej cenionych warsztatach Brukseli. Świad­

kom natach m iały one u k a zyw a ć m ajestat pań­

cz ą o tym znaki miejskie Brukseli (BB) i sygnatury

stw a i króla - poprzez godła oraz inicjały m onar­

tkaczy umieszczone na krawędziach bordiur. Na

chy. Zaplanow ano też specjalny w ystrój w n ęk

pięciu tkaninach jagiellońskich widnieją splecio­

okiennych, zestaw ion y z tk a n in o p ółk olistym

ne litery PVA. które najpewniej oznaczają Pietera

w yk ro ju nad głębokie fram ugi, oponek za w ie ­

van Aelsta Młodszego (1), który był synem i kon­

szanych w „św ietle okien” oraz pod parapetam i.

tynuatorem prac sławnego tkacza o tym samym

N ie zabrakło arrasów p rzeznaczon ych na p o ­

imieniu. Na innych widać WK, co oznacza. że wy­

krycia krzeseł. N a zbiór, k tó ry z czasem stopniał

konał je Willem de Kempeneer (2). słynny arty­

i dziś w y n o si 138 sztuk, składają się w ym ien ian e

sta pracujący dla dworów królewskich we Francji

ju ż tr z y cy k le ze scenami z księgi Genesis,

i w Niderlandach. Aż 26 razy pojawia się znak

44 w erd iu ry (tapiserie ze zw ierzętam i na tle kraj­

IVTG - są to inicjały Jana de Kempeneera (3).

obrazu) oraz duża grupa tk a n in h erb o w ych

kolejny znak (4) należał do Jana van Tieghema.

i m onogram ow ych, w k tó rych zn a k i te um iesz­

Aż 20 razy widać NLEC Fransa Ghieteelsa (?) (5).

czon o na tle ornam entyki zw an ej niderlandzką

a 32 razy znak geometryczny (6), którego nie

groteską. O b o k n ich znajdują się m ałe „nadstaw ­

udało się zidentyfikować.

k i” nad drzw i, czyli supraporty, tak że zaopatrzo­ ne w herby, oraz tk a n in y nad- i podokienne. S c e n y b ib lijn e Kolekcję do teg o stopnia k o jarzy się przede w szystk im z arrasami biblijnym i, że tem at jed­ nej z części tego zb io ru („Dzieje N oego”) nadał

1

2

3

4

5

6

n azw ę całości: „O bicie P otopow e”, która p ow ra­ ca w staropolskich źródłach. P rojekty 19 tk an in pełn ych nadnaturalnej w ie lk o ści figu r w yk o n a ł M ich ie l I C oxcie z M alin es (1499-1592), przed­ staw iciel kieru n k u zw an ego rom anizm em . A r ­ tysta ten spędził ponad osiem lat w Rzym ie, stu­ diując tam dzieła Rafaela i M ichała A nioła.

JAGIELLONOWIE

10 8

D y n a s t ie E u r o p y

AR RASY WAWELSKIE TO NAJWAŻNIEJSZA ORYGINALNA POZOSTAŁOŚĆ DAWNEGO W YPOSAŻENIA W NĘTRZ ZAMKU. SĄ UZNAWANE ZA BEZCENNY POMNIK KULTURY I SZTUKI EUROPEJSKIEJ.

Reprezentacyjna Izba Poselska na Wawelu z kasetonowym stropem wypełnionym rzeźbionymi głowami. arrasów zygm untow skich, pow stałe w krótce po

nom iom szczególn ą głębię i blask, czy n i z tych

pobycie w Italii, nasycone w łoskim i w zoram i,

„tkanych ob razów ” źródło n iezw y k łych p rze­

przeniosły na Północ echa najsłynniejszych fre­

ży ć estetycznych.

sków W atykanu - Sykstyny, Loggii i Stanz Rafa­ ela, Sali Konstantyna. Bez w ątpienia m ożna je

F a u n a , flo r a i h e r b y

uznać za pierw sze m onum entalne dzieła propa­

D u ży zespół tapiserii krajobrazowo-zwierzęcych,

gujące w Polsce p o ło w y XVI w iek u nowatorskie

obejm ujący różne form aty - od w ąskich piono­

dokonania renesansowego m alarstwa. K onfron­

w ych tkanin po fryzy podstropowe i spore, pra­

tacja z nimi musiała być dla polskiego odbiorcy

w ie kwadratowe arrasy - ukazuje „teatr natury”

potężnym w yzw a n iem estetycznym . Absolutne

fascynujący człow ieka renesansu. W dobie w zm o­

novum stan o w iły dla ów czesnego widza-sarm a-

żonego zainteresowania przyrodą - do tej serii

ty klasyczne akty, które w p row ad ził C oxcie do

trafiły najświeższe odkrycia w dziedzinie egzo­

„Szczęśliw ości rajskiej”, czołow ego arrasu serii

tycznej fauny i flory, a także ok azy europejskich

„D zieje P ierw szych R o d ziców ”, c z y do zm agań

zw ierząt i roślin. Znalazła się w nich rów nież no­

Kaina i Abla. Także w ielkie rozm iary (5 m w y s o ­

watorska w izja pejzażu - z pow ietrzną perspek­

kości i do 9 m szerokości) oraz epicki rozm ach

tyw ą i gradacją planów. W aw elskie w erdiury są

tych przedstaw ień w y w ie ra ły na w id za ch na­

najwcześniejszym i największym takim zbiorem

prawdę ogrom ne w rażenie.

w XVI-wiecznej Europie, który jeszcze w tym

Starotestam entow ą opow ieść o p o czą tk o ­

stuleciu zaow ocow ał w ielom a naśladownictwa-

w y c h dziejach ludzkości dopiero d w u d ziesto ­

mi. Panoramę gatunków fauny i flo ry połączono

w ie czn i badacze p o d zielili na w spom niane już

tu z ciągle aktualną średniowieczną, a naw et sta­

trzy serie. W śród tk a n in figu raln ych d o najbar­

rożytną symboliką, rodem z dzieł Pliniusza Star­

dziej ekspresyjnych i d yn am iczn ych należą sce­

szego (I w. n.e.) czy bestiariuszy. Bezpośrednie

ny: „U cieczka Kaina przed gniew em B o żym ”,

w zo ry dla w izeru n kó w czw oron ogów i ptaków

„Potop”, „Upadek m oralny lu d zkości”. Boga­

zaczerp n ięto z ko m p en d ió w X V I-w ieczn ych

ctw o tw o rzy w a (zw łaszcza p o łysk liw ego je­ dwabiu, złota i srebra), nadające barw om szat, roślinności, w irtu o zo w sk o od tw orzon ym fizjo-

of-) Fragment odrestaurowanego arrasu „Triumf Bachusa i Ariadny”.

JAGI E L L O N O W I E

~ 'Z

110

D y n a s t ie E u r o p y

A R R A SY PRZECHODZIŁY W RĘCE KOLEJNYCH POLSKICH KRÓLÓW, CHOĆBY HENRYKA WALEZEGO, STEFANA BATOREGO, JANA KAZIMIERZA. PRZETRWAŁY BEZ USZCZERBKU, DOPIERO CARYCA KATARZYNA DOPROWADZIŁA JE DO RUINY.

traktując tapiserie jako dobro pryw atne. Jan K a­ zim ierz przed w yjazdem z Polski w 1669 roku zastaw ił je w G dańsku. W yku p ion o je z d ep ozy­ tu staraniem sejmu dopiero w 1724 roku i odda­ no na p rzechow an ie do klasztoru w arszaw skich karm elitów. W

1764 roku w z ię ły one udział

w koronacji ostatniego króla polskiego Stanisła­ w a Augusta Poniatowskiego. Podczas tej u roczy­ stości pow ażn ie je uszkodzono, przykrawając

^animalistów Konrada Gesnera czy Pierre'a Belo-

niektóre tkaniny. W listopadzie 1795 roku, po

na. Bujna roślinność wypełniająca tła werdiur

upadku p ow stania kościuszkow skiego, arrasy

i otaczająca bohaterów stanow i w iern y naukow o

zostały w yw iezio n e do Rosji. Tam czek ały je naj­

atlas botaniczny oparty na studiach z natury i ziel­

trudniejsze przejścia. R ozparcelow ane pom ię­

nikach Leonarda Fuchsa, Hieronim a Bocka czy

d z y carskie rezydencje d o zn a ły znaczącego

Roberta Dodoneusa.

uszczerbku, g łó w n ie w pałacu w G atczyn ie,

Ostentacji w ła d z y słu żyły tk a n in y z herbam i

część tapiserii barbarzyńsko tam pocięto, inne

- O rłem i litew ską Pogonią. P iękn ych 12 arra­

zaś - w ystaw ion e na św iatło słoneczne - utraci­

sów , o czerw on ych tłach naw iązujących do an­

ły swoją ży w ą kolorystykę. Kolekcję odzyskano

tyczn ych m alow ideł ściennych, prezentuje ow e

p o trak tacie rysk im pod p isan ym w

godła oddane pod opiekę d w ó ch bogiń , W ik to ­

1921 roku, k tó ry zak oń czył w ojnę polsko-bol­

rii - patronki zw ycię stw a i C erery - b o gin i uro­

szewicką. W

dzaju, pom yślności i pokoju. W innej grupie k ró ­

w 1928 roku w ró cił na W aw el. E w aku ow an y w e

lew sk ich portier m onogram y SA (Sigismundus

w rześniu 1939 roku po w yb u ch u w ojn y trafił

m arcu

jego efekcie prawie cały zbiór

Augustui) um ieszczono na tle niderlandzkiej groteski - ornam entyki pow stałej w A n tw erp ii

Testament króla

z inspiracji rzym skim i m alow idłam i i stiukam i okresu cesarstwa, o d k ry ty m i w ”grotach” (p o zo ­

+-> Zgodnie z nakazem Zygmunta Augusta wy­

stałościach bud ow li starożytnego Rzymu). Ich

rażonym w jego testamencie kolekcję tkanin

autorstw o przypisuje się artystom z kręgu Cor-

miały dziedziczyć jego siostry. Znalazły się tam

nelisa Florisa i C ornelisa Bosa.

słowa: A gdyby, jako śmierć nikomu nie folguje. Ich M. wszystkich trzech siostr naszych w żywo­

T r u d n e d z ie je

cie nie zstafo (ktorego Ich Mniam, Panie Boże,

Kolekcja Zygm unta A ugusta miała bardzo b urz­

racz przedłużyć), tedy te wszystkie legata Ich

liw ą historię. Zapisana przez niego siostrom

Mniam zapisane na Koronę Polską i na Księstwo

- A nn ie, Z o fii i K atarzynie, po ich śm ierci w in n a

Litewskie jako na jed n ę Rzeczpospolitą, ale tyl­

przejść na w łasność Rzeczypospolitej i stać się

ko ku pospolitej potrzebie, nie ku czyjej inej, i ku

częścią skarbca koronnego. Przez w ie k i to w a­

ozdobie potocznej, potrzebnej i uczciwej odda­

rzyszyła ona, jako odśw iętn a oprawa, w ażn ym

jemy i odkazujemy. Zapis ten był niezwykły jak

m om entom w dziejach państw a - królew skim

na owe czasy. Przekazanie dóbr na własność

ślubom, chrzcinom , pogrzebom , w ielkiej w a g i

narodowi było chyba pierwszym tego typu ak­

aktom politycznym . Kolejni w ła d cy nie respek­

tem w dziejach i pokazuje, jak wielką w agę król

to w ali jednak testam entu ostatniego Jagiellona,

przykładał do swojej kolekcji arrasów.

JAGIELLONOWIE

W KRĘGU S Z T U K I I N A U K I Arrasy wawelskie

Arras z monogramem SA króla Zygmunta Augusta i z satyrami, Bruksela, po

1560

111

r.

do K anady i przebyw ał tam do 1961 roku. Jego

cyjnego p olskich królów . Tapiserie stały się

rewindykacja i oczek iw an y p ow rót do kraju

jednym z najw spanialszych sym boli p ań stw o­

w zb u d ziły patriotyczną euforię. Po latach udało

w ości, ciągłości naszej ku ltu ry i tradycji. Posta­

się jeszcze odzyskać jeden zatajony przez Rosjan

w iły ów czesny dw ór krakow ski w rzędzie środo­

arras „U padek m oralny ludzkości” i zid en tyfiko­

w isk artystyczn ych prom ieniujących w zoram i

w ać w Am sterdam ie tapiserię nadokienną.

na całą Europę, obok Brukseli, Pragi, M adrytu

Przeciw ności losu, które przetrw ał zbiór ar­ rasów, u c zy n iły go praw dziw ym skarbem naro­

i W iednia, w których rezyd ow ali habsburscy krew n i Zygm unta Augusta.

dow ym , o b o k ch o ćb y Szczerbca, m iecza korona­

JAGIELLONOWIE

dr Magdalena Piwocka

KRAKÓW [...], tutaj jest miejsce narodzin i zabaw niemowlęcych królów i książąt Polski, tu miejsce chrztu chrześcijańskiego, tutaj złożone zostały prochy ich ca-

ms£m St -■w g l i i i

■

114

D y n a s t ie E u r o p y

Troki N a w y s p i e n a j e z i o r z e G a l v e w z n o s z ą s ię c e g l a n e m u r y z a m k u w i e l k i c h k s ią ż ą t lite w s k ic h . W a r o w n ia b y ła j e d n ą z u lu b io n y c h r e z y d e n c ji J a g ie llo n ó w n a L itw ie . T u p o d e jm o w a li p o s łó w , t u p la n o w a li w o jn y z M o s k w ą , tu t a j t e ż r o d z i ł o s ię u c z u c i e ł ą c z ą c e Z y g m u n t a A u g u s t a i B a r b a r ę R a d z i w i ł ł ó w n ę .

•T C *

JAGIELLONOWIE

S ie d z ib y r o d o w e

Troki

115

Troki były rozbudowywane na wzór zamków krzyżackich, dlatego nazywa sięje czasem „małym Malborkiem”.

azw a Troki (lit. Traka!) pochodzi od li­

N

gu W ilii w Kernavć (Kierniowie). W drugiej po­

tew skiego trakas, czyli „przesieka”. Nic

łowie XIII w ieku narastający nacisk K rzyżaków

dziwnego, ponieważ przesmyki pom ię­

i Inflantczyków na Litwę sprawił, że w Kernavć

d zy jezioram i przed w iekam i gęsto p ok ryw ały

nie było już bezpiecznie. Giedymin, który zjed­

nieprzebyte puszcze i bory. Już w XII w ieku

noczył Litw ę, na swoją siedzibę obrał Troki (Sta­

strategiczne znaczenie miejsca docenili pogań­

re Troki) i być może postawił tu nawet jeden

scy w ładcy Litw y. Najstarsze umocnienia nie

z najstarszych zam ków w regionie. Gród cieszył

pow stały jednak na wyspie, ale około pięciu ki­

się mianem stolicy zaledwie przez dwa lata. Już

lometrów na południe od niej. Ówczesna stolica

w 1323 roku Giedym in rozpoczął budowę zam­

L itw y znajdowała się w ów czas na prawym brze­

ku w W iln ie i tam przeniósł swoją siedzibę.

JAGIELLONOWIE

116

D y n a s t ie E u r o p y

Umierając w 1341 roku, G iedym in p ozosta­

W tej części zam ku m ieścił się dw ór i rezydencja

w ił siedmiu synów. Najstarszy Jawnuta przejął

w ielk ich książąt litew skich. W ejście na d ziedzi­

W iln o . Zam ek w Trokach przypadł w ów czas

niec w io d ło przez w ysu niętą ku przod ow i c z w o ­

drugiem u co do starszeństw a K iejstutow i. To

roboczną w ieżę donżon. W zn osiła się ona na

w Starych Trokach podejm ow ano decyzje o w y ­

33 m etry. R ep rezen tacyjn y ch arakter m iały

praw ach w ojen n ych na ziem ie zakonu, na M a ­

kom naty d w óch najniższych kondygnacji. W y ­

zow sze, M ałopolskę c z y M oskw ę. O k o ło roku

żej znajd ow ały się pokoje m ieszkalne, a tu ż pod

1352 Biruta, żona Kiejstuta, urodziła w Trokach

dachem - ch od n ik straży ze strzelnicam i.

syna, którem u nadano im ię W ito ld (Vytautas). J a g ie llo n o w ie

Tu p rzyszły w ie lk i książę spędził d zieciń stw o i m łod zieńcze lata. Kiejstut p rzebyw ał w T ro­

g o ś ć m i n a L itw ie

kach w zam ku w zn iesion ym ob ok w sp ółczesn e­

P ięk n y zam ek p o ło ż o n y przy trakcie w io d ą ­

go miasta. D ziś jeszcze m ożna ogląd ać fragm en­

cym z K oron y do W iln a b ył z w y k le ostatn im

ty tzw. zam ku lądowego, ale rów nocześnie

etapem w p o d ró ży w ła d có w P olski do sto licy

rozp o czął um acnianie brzegów jeziora, na k tó ­

W ie lk ie g o K sięstw a Litew skiego. W ład y sław

rym jego syn w zn ió sł - tak dobrze zn an y w sp ó ł­

Jagiełło, prawie co roku odw iedzający ukocha­

czesnym - zam ek na w yspie.

ną L itw ę, kilkanaście razy b y ł w Trokach, p o ­ dejm ow ał go tam stryjeczn y brat. O statnia w i­

Z a m e k n a w y s p ie

zy ta W ład ysław a Jagiełły odbyła się w roku

W itold ow a w arow n ia składała się z Zam ku G ó r­

1430. W ito ld w tym czasie p ow ażn ie chorow ał,

nego i Zam ku Dolnego. W jazd prow adził przez

z każdym dniem cz u ł się coraz gorzej, w reszcie

Zam ek Dolny. Jego forma została dostosowana

zm arł 27 paźd ziern ika 1430 roku. Zdaniem

do kształtu wyspy. Zdaniem niektórych p rzyp o­

w sp ółczesn ych kro n ik arzy dokonał ży w o ta na

mina ona romb, inni w id zą w niej trójkąt. D oj­

rękach W ład ysław a Jagiełły.

ścia do zam ku b ron iły w ysokie na ponad 10 me­

Ponieważ książę nie pozostaw ił męskiego

trów ceglane m ury na kam iennym fundam encie,

potom ka, król Jagiełło przekazał w ład zę na Li­

w zm ocnione w narożach m asyw nym i cylin ­

tw ie Św idrygielle, bratu W itolda. O k a zał się

dryczn ym i basztam i. Bramę zam kow ą um iej­

on postacią n ie mniej am bitną od poprzednika.

scow iono w czw orobocznej w ieży. Za nią w i­

W walce o w ładzę gotów był sprzym ierzyć się

d oczn y był rozległy d ziedzin iec o to czo n y mu­

z Tatarami, Nowogrodem , Pskowem. Jednak już

rami obw odow ym i. Przy nich znajdow ały się

w 1432 roku został obalony, a Troki stały się sie­

pom ieszczenia gospodarcze. O d stron y zach od ­

dzibą Zygm unta Kiejstutowicza. M im o że god­

niej, w z d łu ż m urów , w zn ie sio n o trzy k o n d y g ­

ność w ielkiego księcia litew skiego zaw dzięczał

nacyjny budynek g łó w n y na planie prostokąta.

on polskim posiłkom , d zięki któ rym zdołał p o ­

N a Zam ek G órn y także dziś droga w iedzie

konać w ojska Św idrygiełły, także on zaczął w y ­

przez drew n ian y zw o d zo n y m ost przerzucony

stępować przeciw ko Polsce. O dznaczał się przy

nad fosą, która dawniej w yp ełn io n a była wodą.

tym n iezw yk łym okrucieństw em . Jednak popęd-

O ddziela ona w yraźn ie obie części zam ku. Za­

liw y charakter stał się p rzyczyn ą jego upadku.

m ek G órny stanow ił przede w szystk im siedzibę

W 1440 roku został zam ordow any przez boja­

książęcą. Był czw o rob o czn ą trzykondygnacyjną

ró w w Trokach. Tym samym rok 1440 stano­

budow lą z niedużym dziedzińcem pośrodku,

w i w ażn ą cezurę w dziejach i Litw y, i Trok. O to

w ok ół którego b ieg ły d rew niane krużganki.

b ow iem z kart historii znikają potom kow ie

JAGIELLONOWIE

S ie d z ib y

rodow e

Troki

117

Kiejstuta, a Jagiellonowie przejm ują bezpośred­

p rzebyw ali w ielokrotn ie na zam ku w Trokach,

nio rządy nad W ilią. Na w ielkiego księcia lite w ­

jednak nigdy nie spędzali tu zb yt w iele czasu.

skiego w yb ra n y został K azim ierz Jagiellończyk.

Jeszcze Aleksander, syn K azim ierza Jagiellończy­

Praw dopodobnie p rzystąpił on do m odernizacji

ka, cieszył się sam odzielnym i rządam i na Litw ie,

zam ku, a także zadbał o nadanie W ielkiej Sali

po jego śmierci w Trokach p rzebyw ała królow a

na Z am k u G órnym szczególnie reprezentacyjne­

w d o w a Helena. Jej barw ne życie m ogłoby stano­

go charakteru. P rzyozd obiły ją polichrom ie o te­

w ić ka n w ę p ow ieści szpiegowskiej. C órka Iw a­

m atyce świeckiej. M im o to Troki nie m ogły już

na III m oskiew skiego była żoną polskiego króla.

w ygrać konkurencji z W iln em , które w X V w ie ­

M oskw a chciała m ieć w niej swoje o czy i uszy.

ku b yło m iastem o zn aczen iu europejskim . K ró ­

H elena jednak kochała m ęża z wzajem nością.

low ie polscy, a zarazem w ie lc y książęta litew scy

D o p ó k i żył, m im o niechęci m ożnych, nic jej nie groziło. Przedw czesna śm ierć A leksandra zm usi­ ła ją do opuszczenia K rakow a i sm utnego poby­ tu w Trokach. Tu w 1513 roku została praw dopo­ dobnie otru ta za sprawą M ikołaja R adziw iłła. C o ra z rzadsze w iz y ty w ład có w i ustanie za ­ grożenia krzyżack iego sprawiły, że zam ek tra­ cił na m ilitarnym znaczeniu. Niedostępne mu­ ry, a zw łaszcza podziem ia, za czę ły w X V I w iek u pełn ić funkcję w ięzienia. „U roki” tutejszych kom nat poznał m.in. p o tężn y chan ordy kipczackiej Szach-Ahm ed. Tu w 1503 roku A leksander u w ięził p ew n ych siebie p osłó w m oskiew skich. P o b yt ostatnich d w óch Jagiellonów w T ro­ kach jest dyskusyjny. Być m oże tutaj w łaśnie Zygm unt I Stary „p rzeko n yw ał” G asztołd ó w do w iern ości dynastii. N iew yk lu czo n e, że do zam ­

Mroczne tajemnice

ku w Trokach p rzyjeżd żał latem król Zygm unt A ugust. Być m oże tu p ozn ał piękn ą Barbarę Ra­

+■> Zamek w Trokach. który Kiejstut otrzymał

d ziw iłłó w n ę. W 1547 roku zakochana para w z ię ­

na mocy testamentu w 1341 roku od ojca. stał się

ła potajem nie ślub, k tó ry w zb u d ził najw iększe

niemą scen ą spisku zaw iązanego przez niego

emocje w ów czesnej Rzeczypospolitej.

i jego syna Witolda przeciwko młodemu Jogaile.

Przeniesienie w ła d zy królew skiej i sejmu do

Ich wojska wykorzystały bliskie położenie Tro­

K orony u sytu ow ało T roki obok g łó w n ych w yd a ­

ków od stolicy Litwy i błyskawicznie zajęły Wilno.

rzeń politycznych. W X V II w ie k u zam ek zaczął

Pojmanemu Jogaile pozostawiono do zarzą­

się chylić ku upadkow i, a po grabieżach szw ed z­

dzania niewielkie Księstwo Witebskie, a w ład­

kich i kozackich p ozo staw ał zrujnow any. Na

c ą ca łego państwa został Kiejstut. Nowy wielki

p o czą tk u X X w ie k u przystąpion o do zabezpie­

książę litewski niedługo cieszył się władzą. zo ­

czenia pozostałości, a po II w ojnie św iatowej

stał bowiem uwięziony przez Jogailę w Trokach

podjęto jego gru n to w n ą restaurację, zakończoną

i zapewne zgładzony na zamku na jego polece­

w 1987 roku.

nie w sierpniu 1382 roku.

RobertSypek

118

D y n a s t ie Eu r o p y

Wawel P ie r w s z e w z m ia n k i o w z g ó r z u w a w e ls k im p o c h o d z ą z X w ie k u . P o ło ż o n y n a n im z a m e k p o w s t a w a ł p r z e z w ie k i, a le s ie d z ib ą g o d n ą n a j w i ę k s z y c h k r ó ló w s t a ł s ię d o p ie r o z a p a n o w a n ia o s t a t n ic h J a g ie llo n ó w . Z r e z y d e n c ji u c z y n ili o n i p e łn ą s k a r b ó w p e r łę a r c h ite k tu r y .

iedzę na temat W aw elu jako grodu

rza, zachow ana dziś tylko szczątkow o, uzasad­

W iślan, a potem jednej z w ażnych

niała określenie „m iasteczko w aw elskie”. W o ­

siedzib p ierw szych P iastów czer­

kół k w itł Kraków, stolica Polski, najw ażniejszy

piem y z nielicznych w zm ian ek źród łow ych

ośrodek kulturalny, naukow y, polityczny, go­

oraz, w w iększym stopniu, z prow adzonych do

spodarczy i religijny kraju.

W

dziś w ykopalisk. W 1000 roku diecezja krakow ­ ska

została

podporządkow w an a

W ie lk a r o z b u d o w a

m etropolii

gnieźnieńskiej, a 40 lat później król K azim ierz I

Średniow ieczna siedziba w ład có w Polski zy ­

O dnow iciel ustanow ił tu swoją głó w n ą rezyden­

skała św ietność d zięki rozbudowie dokonanej

cję, nadając m iastu charakter stołeczny, utrw alo­

przez ostatniego Piasta, króla K azim ierza W ie l­

n y przez w ładcę Bolesława III Krzyw oustego,

kiego, k tó ry u koń czył też budow ę zachow anej

któ ry w X II w ieku w yzn a czył K raków na siedzi­

do dziś katedry gotyckiej. Poza stosunkow o

bę księcia senioralnego. M onarchow ie m ieszka­

drobnym i uzupełnien iam i z czasów W ład ysła­

li na W aw elu z przerw am i aż do ostatecznego

w a Jagiełły: gotyckim ryzalitem zw anym dziś

w yjazdu stąd króla Zygm unta III W a zy w roku

K urzą Stopką oraz W ie ż ą D uńską, zam ek nie

1609, jednak pogrzeby królów i koronacje ich

był rozb u d o w yw an y aż do około 1504 roku.

następców, połączone z sejmami, o d b yw ały się

K ról A leksander Jagiellończyk zlecił w te d y

tu aż do 1734 roku. W czasach jagiellońskich W aw el pełnił zatem nadal funkcje stołeczne, a okazała kam ienna i ceglana zabudow a w z g ó ­

Wawelski dziedziniec arkadowy jest wybitnym przykładem sztuki renesansu.

JAGIELLONOWIE

120

D y n a s t ie Eu r o p y

Gmach wawelski z widoczną po prawej stronie słynną Kurzą Stopką. modernizację zachodniej części rezydencji. Pra­

sansową arabeską. Dawniej kom unikację um oż­

ce ukończono w krótce po jego śmierci, już za

liw ia ły dwie k latk i kręconych schodów tudzież

panowania króla Zygm unta I Starego. Budowę

ganek, inny od dzisiejszego.

prow adził Eberhard (Erhard) Rosemberger, mu­

Swoje panow anie król Zygm unt rozpoczął

rator z Koblencji, a za prace kamieniarskie odpo­

od dokończenia pałacu Aleksandra, przebudo­

w iadał Franciszek W ło ch (Florentczyk). N o w y

w ał też przyległe doń zabudowania aż po w ieżę

pałac dzieli się na trzy kondygnacje w ypełnione

w

izbam i przez całą szerokość. Na górze urządzo­

zw aną Kurzą N ogą lub Kurzą Stopką, w y p e ł­

no piętro reprezentacyjne z najw yższym i i naj­

nioną dwiem a sklepionym i izbam i gotyckim i

piękniejszym i

też

z centralnym filarem , z których do dziś zacho­

umieszczono okazały w ykusz ozdobiony rene­

w ała się na parterze Sala Kazim ierzowska.

salami

rezydencji.

Tam

północno-w schodnim

J A G IE L L O N O W IE

narożniku zam ku,

S ie d z ib y

rodow e

Wawel

121

Obite blachą drzwi do katedry wawelskiej z inicjałami Kazimierza Wielkiego. O w e pozostałe części zam ku p ow stały do 1536 roku: najpierw, pod kierunkiem mistrza Benedykta, w zniesiono najdłuższe

skrzydło

w schodnie oraz w ykonano kam ieniarkę parte­ ru i pierw szego piętra. Od końca lat 20. tego stu­ lecia coraz więcej prac w yk o n yw a ł warsztat Toskańczyka Bartolomea Berrecciego, zw łaszcza na drugim piętrze. Ta część rezydencji ma cha­ rakter nieco bardziej regularny od poprzednich. W latach 30. m istrz Berrecci w zn iósł od p ołu ­ D ziałali tam ci sami w ykon aw cy przy rosną­

dnia mur kurtynow y, od zachodu rozbudował

cym udziale Franciszka Florentczyka, zm arłego

gmach bramny, a do obu n ow ych skrzydeł do­

w 1516 roku. Ó w pałac północny był gotow y

stawił kolum now e krużganki, w zorow ane na

niedługo później, łącznie z kolum now ym i log­

tych pochodzących z czasów Florentczyka. A b y

giam i przed nim i przed skrzydłem zachodnim .

utrzymać regularność arkad, m usiał naw et

W spółczesny kronikarz Justus Decjusz zach w y­

zn iek ształcić fragm enty ich sklepień, nie paso­

cał się kunsztem architekta i zanotow ał, że

w a ły bow iem do okien nazbyt sw obodnie roz­

zgrom adzono m ateriały do budow y obu p o zo ­

m ieszczonych przez warsztat Benedykta. Po­

stałych skrzydeł planow anego założenia. D uże

nadto w ciąż ozdabiano w nętrza górnego piętra,

w rażenie w y w a rły na nim trzy kondygnacje ga­

w yposażane w kam ienne portale z łacińskim i

lerii kolum now ych oraz włoskiej roboty kaseto­

inskrypcjam i, stropy kasetonowe, kunsztow ne

nowe stropy zdobione złoconym i rozetami.

piece, snycerkę w postaci złocon ych rozet,

JAGI E L L O N O W I E

122

D y n a s t ie Eu r o p y

koronny i archiw um , a pozostałe izb y w przyzie­

r

miu pałacu w schodniego - apartam enty podrządcy zam ku, bezpośrednio nadzorującego bu­ dow ę, i w ielkorządcy, który przew odn iczył tam sądom miejskim. Skarbiec koronny porażał iloś­ cią zgrom adzonych kosztow ności. W nim prze­ ch o w yw a n o choćby Szczerbiec, m iecz korona­ cyjny królów polskich, i inne insygnia władzy.

W V V W W P^; % :W

iK

Równolegle na zam ku istniał pryw atn y skarbiec m onarszy, skryw ający cenne precjoza, kosztow ­ ności, bezcenne naczynia. Niestety, po skarbach w aw elsk ich pozostało jedynie w spom nienie.

i i?X ^X f\ ' rC : & vv 'tf/* ! Dekoracje architektoniczne można spotkaćw każdej części zamku, np. kwiaty, aniołki, herby.

W X V III w ie k u Prusacy je rozkradli i zn iszczyli, w tym w iększość królew skich insygniów. Piętro pierwsze zam ku w ypełniały aparta­ m enty prywatne rodziny panującej. W części pół­ nocnej od zachodu mieściła się głów na jadalnia

serafin ków i globów , a potem ta k że słyn nych

króla, za nią sale o nieustalonej funkcji, w naroż­

głów , jak ró w n ież m alow idła w form ie p oli­

niku wschodnim - sypialnia m onarchy z gardero­

chrom ii stropów , co k o łó w i d rzw iczek p ieców

bą w ryzalicie, a w pobliżu mieszkanie nadzoru­

oraz fry z ó w p od strop ow ych . D o dziś zach ow a­

jącego piętro podkom orzego, w W ie ży Duńskiej.

ły się ty lk o n ieliczn e fragm enty tych dekoracji.

N ie w iadom o, kto zajm ow ał izb y skrzydła wschodniego; być m oże apartament południow y

F u n k c jo n a ln e a p a r ta m e n ty

służył królow i jako mieszkanie zim owe. Sale gór­

O ba św ieżo ukończone skrzydła częściow o spło­

nej kondygnacji pełniły natomiast różne funkcje

n ęły w październiku 1536 roku. Zn iszczen ia

oficjalne. Te w skrzydle północnym w ykorzysty­

usunięto do 1543 roku: najpierw pod kierunkiem

w ano na zgromadzenia rady królewskiej (sena­

Berrecciego, a po jego śm ierci w iosn ą 1537 roku

tu), najczęściej jako organu sądowniczego i w y ­

- jego pom ocnika N iccola Castigliona. W tym

konawczego, a także na posiedzenia sejmów, czyli

samym czasie, zapewne pod kierunkiem tego sa­

w celach ustawodawczych i sądowniczych. Funk­

mego W ło ch a, urządzono tarasow y ogród przed

cje sejmowe spełniała zapewne sala największa,

skrzydłem wschodnim , z regularnym i ścieżkam i

zw ana potem Senatorską. Izba w Kurzej Nodze

ceglanym i i czterem a paw ilonam i ogrodow ym i

służyła jako miejsce audiencji; w takim razie na­

o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Górna część te­

leży przypuszczać, że urząd kancelarii koronnej

go założenia została niedaw no odtw orzona na

pracow ał w pobliżu, a spiralne schody zapewnia­

podstaw ie w ykopalisk. Rezydencja m ogła być

ły dostęp do archiwum na parterze, tu z kolei mo­

u żytko w an a w p ełni dopiero pod koniec pano­

gli pracować pisarze. Nie znam y ówczesnego ce­

w an ia sędziwego króla i w pierw szym okresie

remoniału dyplom atycznego, poza wiadom ością

rząd ów Zygm unta Augusta, któ ry jednak w roku

na temat audiencji u króla Henryka W alezego, do

1553 opuścił Kraków. W iadom o, że skrzydło

której goście, po wejściu na górę Schodami Posel­

zachodnie zajm owały kolejne królowe; część

skimi, przygotow yw ali się w czterech kolejnych

parteru w innych skrzydłach w y p e łn ia ł skarbiec

salach straży, czyli w północnej części skrzydła

JAGIELLONOWIE

S ie d z ib y

rodowe

Wawei

123

Gabinet króla Zygmunta III Wazy na Wawelu. wschodniego. N iew iele w iadom o o innym zago­

zentacyjne znajdują się w yjątkow o na drugim,

spodarowaniu komnat w skrzydle wschodnim ,

a nie na pierwszym piętrze. Tak właśnie zbudo­

poza tym , że zaraz po usunięciu skutków poża­

w a n y został Pałac D o żó w w W enecji. Południowa

ru w izbie wielkiej od południa, zwanej Poselską,

fasada włoskiego gmachu nad dwom a rzędami łu­

naradzali się osobno posłow ie ziemscy, w przer­

k ó w krużganków ozdobiona została w Sali W iel­

w ach obrad plenarnych, prow adzonych zapewne

kiej Rady dekoracyjnym balkonem, symbolem po­

w skrzydle północnym . Kom nat tych, udekoro­

tęgi Republiki. Podczas misji dyplom atycznych

w an ych arrasami, używ ano też przy okazji zaślu­

w latach 1501 i 1505 siedzibę tę poznał dobrze

bin królewskich. W Sali Senatorskiej tańczono

Erazm Ciołek, zaufany doradca Aleksandra, któ­

i oglądano przedstawienia. W ysokie sale repre­

ry m ógł w płyn ąć na projekt pałacu. C z y ozdobny

JAGI E L L O N O W I E

124

D y n a s t ie E u r o p y

Nagrobek Zygmunta Augusta w Kaplicy Zygmuntowskiej, Santi Gucci, w ykusz w skrzydle zachodnim W aw elu mógł być

1 5 7 4 -1 5 7 5

r.

Puste nagrobki

renesansowym echem wspom nianego balkonu? Galerie kolum now e dziedzińca w yró żn ia ­

-t-> Wawel to miejsce spoczynku wielu władców

ją się tym , że d w a niższe piętra arkadowe, prze­

Polski. Oprócz znajdujących się w Kaplicy Zyg­

ryw ane filaram i, tw o rzą rodzaj p od bu d ow y pod

muntowskiej nagrobków: Zygmunta Starego,

górne, w formie nieprzerw anego ciągu znacznie

Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki, w kate­

w yższy ch kolum n, podtrzym ujących drew niany

drze i jej podziemiach znajdują się m.in. sarkofa­

strop okapu za pośrednictw em „dzbanuszków ”.

gi: Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego,

W k ró tce po zbudowaniu przez Florentczyka

Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończy­

pierw szych części kolum nady uznano je za ar­

ka, Jana Olbrachta. Stefana Batorego, w ład­

tysty dzieła cudowne, a n o w y pałac - za dzieło

ców z dynastii Wazów, Jana III Sobieskiego. Nie

w stylu latyńskim , czyli renesansowym , prze­

wszystkie są pełne - pusty od zaw sze jest ten

w yższające sztuką dzieła asyryjskie, czyli bar­

należący do Władysława Warneńczyka, który

barzyńskie. C zy Florentczyk n aw iązał do detali

zginął w 1444 roku w bitwie pod Warną. a jego

architektury W enecji: zdw ojonych kolum n prze­

ciała nigdy nie odnaleziono. Nagrobek powstał

dzielonych pierścieniem w w ielk im oknie Pałacu

w 1906 roku według projektu Antoniego Madey-

D o ż ó w oraz pałacow ych loggii, np. takiej, którą

skiego. Pusty jest także sarkofag Kazimierza

nam alow ał Vittore C arpaccio w „U zdrow ieniu

Jagiellończyka znajdujący się w Kaplicy Świę­

opętanego”? Z kolei pom ysł „d zban u szków ” za­

tokrzyskiej - ciało władcy spoczywa pod po­

czerpnął m oże od par am for nad pilastram i am­

sadzką świątyni, a także królowej Jadwigi, któ­

bon D onatella w kościele Św iętego W a w rzy ń ­

ry został umieszczony w katedrze w 1902 roku.

ca w e Florencji. W ten sposób autor kolum nady

Wtym okresie naukowcy poddali szczątki świętej

w aw elskiej w yk o rzystał tw ó rczo pom ysły stoso­

badaniom antropologicznym. Kości córki królo­

w ane w budow lach, rzeźbach i obrazach, jedno­

wej, Elżbiety Bonifacji, która została pochowa­

cząc osiągnięcia różn ych sztuk. Słusznie w ięc

na z matką. niestety się nie zachowały.

W aw el uchodził za najw spanialszy pałac w sty­ - ł - Stanisław Wyspiański powiedział o katedrze: „Oto

lu w łoskim w tej części Europy. prof, dr hab. Marcin Fabiański

tu wszystkojestPolską, kamień każdy i okruch każdy...”.

JAGIELLONOWIE

126

D y n a s t ie E u r o p y

Pozłacana łuska pokrywająca kopułę kaplicy, herb Sforzów z kaplicy, bogate zdobienia architektoniczno-rzeźbiarskie.

Kaplica Zygmuntowska +-> Ród Jagiellonów stalew zbo-

1574-1575 przez Santiego Guccie-

nie z zamysłem fundatora owa

g a ca ł katedrę. zw łaszcza przez

go. Dolną część na planie kwa­

niewielka budowla miała swo­

dostawianie kaplic. na przykład

dratu, przechodzącą w bęben

im kunsztem przyćmić nowy p a ­

Świętokrzyskiej, ozdobionej ma­

z okrągłymi okienkami, nakrywa

łac. Pisał bowiem: Skoro jednak

lowidłami ruskimi, i fundowa­

kopuła obita pozłacan ą później

tyle wydajemy na gmachy do­

nie w spaniałego wyposażenia.

blachą miedzianą i zwieńczona

czesne. dlaczegóż mielibyśmy

Pięknym pomnikiem ich poboż­

wydatną latarnią z jabłkiem kró­

szczędzić na te, w których przyj­

ności jest Kaplica Zygmuntow­

lewskim, koroną i krzyżem. Deko­

dzie

ska. Pod nadzorem Zygmunta

racja ścian wnętrza opiera się na

O jego pobożności świadczy też

Starego zaprojektował ją Ber-

motywie łuku triumfalnego. a po­

wyryty na elewacji kaplicy łaciń­

recci wraz z warsztatem w la­

działy bębna i kopuły nawiązu­

ski wiersz Andrzeja Krzyckiego.

tach 1517-1533 jako miejsce kul­

ją do Panteonu rzymskiego. Or­

w którym czytamy: Niech nikt nie

tu Panny Marii z przeznacze­

namentykę arabeskowo-grote-

sądzi. ż e [król] gmach budując

niem na spoczynek wieczny zle­

skową. pokrywającą szczelnie

doczesny wiecznego przebywa­

ceniodawcy. Nagrobek Zygmun­

dostępne powierzchnie, wzbo­

nia zlekceważył dom. I rzeczywi­

ta I. wykonany przez warsztat

g a ca ją mitologiczne przedsta­

ście, Zygmunta porównywano do

Berrecciego w latach 1519- 1533,

wienia figuralne. Ta płaskorzeź­

króla Salomona, budowniczego

został następnie rozbudowany

biona dekoracja odwołuje się do

olśniewających bogactwem pa­

dla Zygmunta Augusta w latach

różnych wzorów włoskich. Zgod­

łacu i Świątyni Jerozolimskiej.

JAGIELLONOWIE

wieczyście

zamieszkać.

128

D y n a s t ie Eu r o p y

W 1518 R O K U P I S A N O , ŻE „P R Z E D N IE J S Z A N A D SŁO Ń CA PAŁACE” R EZYD EN CJA J A G IE L L O N Ó W „U C H O D Z I Z A S IE D Z IB Ę N I E L U D Z I, A L E B O G Ó W N IE Ś M IE R T E L N Y C H ” . W A W E L JE S T U Z N A W A N Y Z A JED EN Z N A J Z N A K O M IT S Z Y C H D O M Ó W M O N A R S Z Y C H W E U R O P IE .

Z lotu ptaka W zgórze w ^pełnej zabudowie z końca

w.

( 1) Katedra w aw elska (bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława) ma już blisko 1000 lat. Fundatorem romańskiej budowli, później przebudowywanej, był Władysław Herman. brat Bolesława Śmiałego. Gotycka budowla stanę­ ła na fundamentach spalonej romańskiej świą­ tyni po pożarze w 1320 r. Na przestrzeni lat wokół centralnego

założenia

katedralnego

królowie

i możni zaczęli wznosić kaplice w różnych stylach. W jej wnętrzu znajdują się szczątki 17 królów pol­ skich. a także bohaterów narodowych. (2) Dom

^ ^ ^ z a . Budynek z XIV w.. pierwot­

nie przeznaczony pod łaźnie królewskie. w którym później kronikarz mieszkał i pracował za czasów kró­ la Kazimierza Jagiellończyka. Długosz otrzymał go w 1450 r. i następnie przebudował. dodając piętro. (3) D a ^ e zabudo^wania mies^zkalne z w ie­ kó w XIV i

Wielokrotnie przebudowane, od

wschodu kolejno: rorantystów. mansjonarzy (dziś

ków wziętych do niewoli po bitwie pod Grunwaldem

połączone w Muzeum Katedralne). prebendarzy,

w 1410 r.

Hińczy z Rogowa i Oleśnickich (dzisiaj połączone

(5)

i użytkowane przez Zamek Królewski). Budynek biu­

z XV w. Według tradycji więziono tu szlachtę z ziemi

rowy między nimi a Basztą Złodziejską z 1650 r.

sandomierskiej.

(4 ) Baszta Złodziejska. Wzniesiona w XIV w.

(6) Górny ^zamek. Stanowi najstarszą część

za panowania Kazimierza Wielkiego, wzięła swo­

wzgórza wawelskiego. Na miejscu gotyckiego zam­

ją nazwę od m ieszczącego się tu starościńskiego

ku królewskiego w XVI w. z inicjatywy ostatnich Ja­

więzienia. To tutaj przetrzymywano choćby Krzyża­

giellonów. Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.

Baszta

JAGIELLONOWIE

Sandom ierska. Baszta ogniowa

Sie d z ib y

bastionowe

Wawei

129

wzniesiona została na gotyckich fundamentach

(8)

wspaniała renesansowa rezydencja. z przestron­

czasów Władysława IV do końca XVIII w. W ob­

nymi i bogato zdobionymi komnatami i reprezenta­

liczu zagrożenia

cyjnymi krużgankami.

wojny z Portą król Władysław IV przystąpił do

(7) Baszta Senatorska. Wcześniej zwana Lu-

wznoszenia nowożytnych fortyfikacji. Po blisko

branką (od nazwiska prokuratora generalnego

50 latach prace kontynuował August II Mocny.

zamku Grzegorza z Lubrańca) - pochodzi z XV w.

ale już z myślą obrony Wawelu przed wojskami

i ma ponad 40 m wysokości oraz osiem kondygnacji.

szwedzkimi Karola XII. Wlatach 1790-1794 wzniesio­

W dolnych partiach z kamienia. w górnych z cegły.

no dodatkowe fortyfikacje na planie gwiaździstym.

JAGIELLONOWIE

F o ^ ^ to c je

rodow e

wznoszone od

tureckiego i zbliżającej

się

S IE D Z IB Y RODOWE Zamek lubelski

131

Zamek lubelski U s y tu o w a n y n a k r ó le w s k im s z la k u w io d ą c y m z K r a k o w a d o W iln a , z a m e k p o z o s t a w a ł p o d o p ie k ą J a g ie llo n ó w . T o d z ię k i n im z n a d g r a n ic z n e j w a r o w n i , j a k ą b y ł z a o s t a t n ic h P ia s t ó w , s t a ł s ię r e z y d e n c ją m o n a r s z ą , w k tó r e j p o d e jm o w a n o n a jw a ż n ie js z e d e c y z je w K r ó le s tw ie .

ołożone na p ó łn o cn y zachód od zabudo­

P

łe p rzyłączyć g o do sw oich ziem . W tym czasie

w a ń średniow iecznego Lublina W zgórze

w iększość um ocnień w a ro w n i lubelskiej m ia­

Zam kow e jest naturalnym w yniesieniem ,

ła zap ew n e konstrukcje drew niano-ziem ne. D o ­

które b y ło u żytko w an e od w czesnego śred­

piero K azim ierz W ie lk i, k tó ry podjął zbrojne in ­

niow iecza. Zdaniem badaczy ju ż w V III w ieku

terw encje w księstw ach ruskich, w zn iósł m ury

w zn o sił się tutaj gród w arow ny, inni tw ierdzą,

zam kow e. Przesunięcie się gran icy Korony da­

że istniał on nieopodal na W zg ó rzu Starom iej­

leko na w schód, a przez to oddalenie w a ro w ­

skim . W szyscy natom iast są zgodni, że na prze­

ni od strzeżonych granic państw a, zm niejszy­

łom ie XI i XII w iek u W zgórze Zam kow e stano­

ło zagrożenie najazdam i Tatarów i p rzyczyn iło

w iło siedzibę nam iestn ików b ąd ź kasztelanów

się do szybkiego rozw oju Lublina. Już w p ierw ­

książęcych. Jeszcze na początku X IV w ie k u lu­

szych latach p anow ania W ła d y sła w Jagiełło o to ­

belska w arow n ia była jedną z najbardziej w y ­

czył Lublin opieką. Rozrastające się obok zam ku

suniętych na w schód strażnic polskich. Z a le­ dw ie kilkadziesiąt kilom etró w od niej w zn o siły się grody i strażnice ruskie. W D rohiczyn ie cz y C hełm ie stacjonow ały w rogie garnizony goto­ w e zaatakow ać w schodnie rubieże M azow sza i ziem i sandomierskiej (do której w ów czas nale­ żał Lublin). Jeszcze pod koniec X III w ie k u Rusini zd ołali zdobyć gród lubelski i pragnęli na sta(-fo Gotycka kaplica pod wezwaniem Świętej Trójcy. Do niedawnajej powstanie łączono bądź z Władysła­ wem Łokietkiem, bądź z Kazimierzem Wielkim. Poprawej: współczesnafasada zamku.

JAGIELLONOWIE

132

D y n a s t ie E u r o p y

m iasto nabierało znaczenia, urastając do ran­ gi jednego z najw ażniejszych ośrodków handlo­ w y c h , a jego rola w ko n taktach ze W schodem była wiodąca. W 1392 roku król nadał m iastu przyw ilej organizow ania jarm arków, na które p rzyb yw ali kupcy z całej niem al Europy, w ysta­ w iając tu swoje egzotyczn e towary. Rozwój m iasta sprawiał, że ta k że zam ek lu­ b elski b ył św iad kiem w ielu d on io słych w yd a ­ rzeń. To tutaj król W ła d y sła w Jagiełło w roku 1421 podejm ow ał p o słó w czeskich ofiarow u ją­ cych mu koronę p o zd etro n izo w a n ych niem ie­

Kaplica Świętej Trójcy

ck ich Luksem burgach. W m urach za m k o w ych w latach 1473-1475 k szta łcili się pod okiem

W 1386 roku do Lublina przybył. jeszcze jako

w ie lk ieg o Jana D ługosza syn ow ie króla K a zi­

wielki książę litewski, Władysław Jagiełło. Mia­

m ierza Jagiellończyka.

sto zapadło w pamięć Jagiellona. który w czasie

O k o ło 1520 roku, za p an ow an ia Zygm unta

swoich rządów wielokrotnie odwiedzał je i gościł

Starego, rezydencję przebudow ano i przystoso­

na zamku. Król nie żałow ał grosza na upiększe­

w an o do zjazdów i sejm ików Korony oraz W ie l­

nie rezydencji. Jedną z jego najważniejszych in­

kiego K sięstw a Litewskiego. W zniesiono w ted y

westycji było dokończenie budowy kaplicy zam­

drugie piętro, w yb u d ow an o now ą bramę w ja z­

kowej (pierwszy dokument poświadczający jej

dow ą, a cały zam ek zw ień czo n o renesansową at-

istnienie pochodzi z 1395 r.), której nadano nie­

tyką. G łó w n ym budynkiem m ieszkalnym był

spotykany w innych tego typu obiektach wspa­

trzykondygnacyjny pałac, przylegający od p ołu ­

niały wystrój w stylu wschodnim. Polichromie na

dnia do bramy. Na p oziom ie p iw n ic zn a jd o w a ­

murach i żebrach budzą podziw zwiedzających.

ło się w ięzienie, na pierw szym piętrze pokoje

Specyfiką wnętrza kaplicy Świętej Trójcy jest jej

starosty, na drugim apartam enty królewskie.

jednonawowe założenie z centralnie usytuowa­

W innej części zam ku b yła „kam ienica grodzka”

nym potężnym filarem. Wszystkie ściany, skle­

przeznaczona dla urzędu grodzkiego.

pienia i wsporniki pokrywają malowidła, które

W 1569 roku podczas w aln ego sejmu K oro­

wyrażają treści związane z łącznością między

ny i L itw y p rzeb yw ał w lubelskich kom natach

światem ziemskim a boskim. Wykonali je malarze

król Zygm un t A ugust. Po kilk u m iesięczn ych

ruscy. z mistrzem Andrzejem na czele, świadczy

b u rzliw ych obradach 1 lipca podpisano doku­

o tym zachowany na łuku tęczowym napis fun­

m ent o zaw arciu u nii, która do historii przeszła

dacyjny, informujący o dacie zakończenia prac

pod n a zw ą un ii lubelskiej. D ziś w jednej z sal

(10 sierpnia 1418 r.) i autorze dzieła. Polichromie

M u zeu m Lubelskiego na zam ku m ożna p o d zi­

w kaplicy przedstawiają nie tylko tematy reli­

w ia ć obraz Jana M atejki przedstaw iający to nie­

gijne - dla historyków cenne są np. dwie sceny

z w y k łe w yd arzen ie w dziejach Polski i Litw y.

ukazujące Władysława Jagiełłę.

Kres pan ow an ia Jagiellonów i ko ń czący się z ło ­ ty w ie k o zn a cza ł tak że dla Lublina koniec naj­

-t-) W^Kw. malowidła zdobiące kaplicę władze carskie

w spanialszego okresu rozw oju.

kazały pokryć białym tynkiem. Do dziś konserwatorzy RobertSypek

odsłaniają coraz to ciekawsze detale założenia.

JAGI E L L O N O W I E

,$ U V -

134

D y n a s t ie E u r o p y

Niepołomice O to c z o n y k r u ż g a n k a m i d z ie d z in ie c z a m k u b u d z i z a c h w y t. C z u ć tu d u c h a r e n e s a n s u , c z u ć r ę k ę k o c h a ją c y c h s z tu k ę J a g ie llo n ó w i m a je s t a t ic h w ła d z y . N ic d z iw n e g o , ż e J a n D łu g o s z w s w o ic h k r o n ik a c h n a z y w a ł N ie p o ło m ic e d r u g ą p o W a w e lu s t o lic ą P o ls k i.

JAGIELLONOWIE

S i e d z i b y RODOW E Niepołomice

135

Ostatnim władcą, który przechadzał siępo zamkowych krużgankach, był Stanisław August Poniatowski. oddalo­

z istniejącego zam eczku m yśliwską rezydencję.

ny o 25 kilom etrów od Krakowa zam ek

M usiał korzystać z niej dość często, skoro o N ie­

nabrał now ego w yglądu i znaczenia. Po­

połom icach w kontekście królew skich poby­

łożony na skraju Puszczy Niepołom ickiej już

tó w wspom inają Jan z Czarnkowa, a później Jan

wcześniej kusił w ładców bogactw em zw ierzy­

Długosz. Bogactw o zw ierzyny i niewielka odle­

ny, a jego świetność nie zgasła w raz ze śmiercią

głość od W aw elu dawały Kazim ierzow i okazję

Zygm unta Augusta. Kolejni królow ie odw iedza­

do nabrania dystansu do spraw K orony i prze­

li bow iem zamek niemal do rozbiorów, choć je­

myślenia trudnych decyzji. Także kolejni królo­

go złote czasy przypadły na okres apogeum potę­

w ie i m ożnow ładcy pojawiali się w Niepołom i­

gi Jagiellonów. Jako pierw szy zainteresował się

cach. W iadom o, że z w ygód zam kow ych kom nat

niew ielką w arow nią Kazim ierz W ielki, czyniąc

korzystał L u d w ik Andegaw eński, przybyw ając

I

stotnie, w

czasach

Jagiellonów

JAGI E L L O N O W I E

136

D y n a s t ie Eu r o p y

do K rakow a jako sojusznik, a później sukcesor

stąd (ponoć pieszo) z uroczystą procesją do w a ­

polskiej korony. D aw ał tym samym sobie i sw o­

welskiej katedry, by złożyć tam zdobyczne krzy­

jej świcie w ytchnienie, gospodarzom zaś czas na

żackie chorągwie.

zgotow anie mu pow itania na W aw elu. Za zgodę na utrzymanie K orony w rękach swojego rodu

M o d n a o p r a w a p o lo w a ń i u c z t

(pozbawiony syna musiał przekazać ją córce) Lu­

Z a Kazim ierza Jagiellończyka, Zygm unta Stare­

d w ik zapłacił polskim w ielm ożom z iście królew ­

go i Z ygm un ta A ugusta niepołom ickie m ury co ­

ską hojnością - przywilejem koszyckim . ^ t ten

raz częściej gościły oficjalne delegacje. W ygod y

kosztem dochodów królew skiego skarbca, ujmo­

kom nat i bliskość puszczy p ozw alały u św iet­

w ał w yd atków i obow iązków szlachcie. Zanim to

niać p olow an iam i program y ich pobytu. R ozbu­

nastąpiło, gdzieś trzeba było się targować. N iepo­

dow ie obiektu sprzyjały nie tylko potrzeby, ale

łom ice były w ręcz w ym arzonym miejscem nie­

dobra koniunktura królestw a i, zw łaszcza za pa­

oficjalnych spotkań.

now ania ostatnich

Jagiellonów, upodobania

dam: królow ej Bony i Barbary Radziw iłłów ny. M ie js c e w y t c h n ie n ia

N iepołom ice były ulubioną rezydencją żon y

Szum niepołom ickich b orów leczył tęsknotę

Zygm unta Starego. Staraniem królow ej rezy­

W ładysław a Jagiełły za rodzinną Litwą. Toteż

dencje Jagiellonów, w tym W aw el i N iepołom i­

król ten nie ty lk o tu w ypoczyw ał, ale rów n ież

ce, zyskały n o w y architektoniczn y w yraz, odpo­

spraw ow ał sądy i zw oływ ał zjazdy koronne. Był

w iedn ią oprawę, przepych godny najw iększych

pierw szym władcą, który regularnie odw iedzał

w ładców .

zam ek w N iepołom icach (byw ała tu także jego

parku d o dziś nosi nazw ę O grod y K rólow ej Bo­

żona Jadwiga) i korzystał z jego gościny w sytua­

ny. W ie lk a przebu d ow a gotyckiej b ryły obiek­

cjach oficjalnych, a nie tylko kuluarow ych lub

tu rozpoczęła się w 1506 roku. Z rozkazu króla

g w o li rozryw ki. Pierw szym p otw ierdzon ym ak­

Z ygm un ta Starego dodano n o w e skrzydła, dzie­

tem polityczn ym była ugoda podpisana z W ła ­

dziniec otoczo n o krużgankam i. N iestety d rew ­

dysławem O polczykiem w lipcu 1387 roku. Ksią­

nianym i, które w 1550 roku straw ił d oszczętnie

żę opolski w sprawie uzyskania w p ły w ó w na

pożar. Z y g m u n t A u gust podniósł zam ek ze

w schodnich rubieżach K oron y próbow ał zna­

zn iszczeń, być m oże pow ierzając część prac San-

leźć poparcie u sąsiadów. Jego starania daw ały

tiem u Gucciem u, jednem u z w łoskich m istrzów

obcym pretekst do w trącania się w spraw y kró­

działających w te d y w Polsce. D zięki przebudo­

lestwa, nie om ieszkali też skorzystać z tego

w ie N iepołom ice zyskały w pełni renesansowy

Krzyżacy. Jagiełło rozw iązał problem w drodze

charakter, a całą budow lę pow iększono, pod­

negocjacji. A że książę nie był rów nym dla króla

w yższając ją o jedną kondygnację. D obudow ano

partnerem - spotkali się w N iepołom icach. Po

także klatki schodowe od strony dziedzińca. T yl­

zaw arciu ugody Jagiełło nazw ał gościa najdroż­

k o krużganki doczekały się przebu d ow y na ka­

szym bratem, ten zaś obiecał zaprzestać kn ow ań

mienne dopiero w 1637 roku, gd y N iep oło m ica­

i w ró cił na Śląsk Opolski.

mi zarządzali starostow ie.

Fragm ent otaczającego rezydencję

Przynajm niej jeszcze raz za panow ania Ja­

O ficjalną rezydencją królewską N iepołom ice

giełły znalazły się N iepołom ice w centrum w ie l­

były do 1568 roku, chociaż kolejni królow ie i ich

kich w ydarzeń. B yły ostatnim przystankiem

m ałżonki gościli tu potem jeszcze w iele razy. Jed­

króla w pow rotnej drodze z pól pod G ru n w al­

nak w zw iązku z przeniesieniem rezydencji kró­

dem. W listopadzie 14 11 roku w ładca w yruszył

lewskiej z W aw elu do W arszaw y zdarzało się

JAGIELLONOWIE

Na dziedzińcu zamkowym siedzi Stańczyk (rzeźba współczesna), królewski błazen i mędrzec, który zapewne bywał w Niepołomicach, towarzysząc Zygmuntowi Staremu ijego żonie. to zn aczn ie rzadziej. Przede w szystk im chętnie

Niepołomicką

tr a g e d ia

k o rzystali z N iep o ło m ic ci, k tó rzy upodobali so­ bie u ciech y p o lo w a ń i stołu, jak A u g u st II M o c ­

+-> Zamek niepołomicki w 1527 roku był schro­

ny. W a rto zw ró c ić uw agę na to, że królow ie,

nieniem dla dworu królewskiego w czasie epi­

k tó rzy chętnie zaglądali do N iep ołom ic, b y p o ­

demii. Zygmunt Stary przybył w tedy do rezy­

low ać, rów n ocześn ie bardzo dbali o o k o liczn e

dencji wraz z żoną i brał udział w polowaniach.

lasy i zw ierzyn ę. W 1347 roku K azim ierz W ie lk i

W trakcie jednego z nich niedźwiedź wystraszył

zab ron ił n iszczenia i rabow ania zaso b ó w leś­

ciężarną królową Bonę tak. że spadła z konia.

n ych . W ła d y sław Jagiełło w latach 1420 i 1423

W wyniku wypadku przedwcześnie urodziła sy­

zakazał w ycin a n ia cisów , w p ro w a d ził okresy

na. który zmarł tego sam ego dnia. Chłopcu na­

och ron n e dla p o lo w a ń na gru bego zw ie rz a oraz

dano imię Olbracht. Szóste. najmłodsze dziecko

ostre k a ry dla pod p alaczy i tych, k tó r z y ch cie li­

królew skiejpary zostało pochow ane w pod­

b y ch w y tać i przyw łaszczać sobie n iepołom icką

ziemiach kościoła w Niepołomicach. Na proś­

zw ierzyn ę.

w p ro w a d ził

bę królow ejBony w 1548 roku szczątki syna

ochron ę rzadkich już w ó w cza s zw ierząt, takich

zostały ekshumowane i złożone w krypcie w a ­

jak żubry, łosie, b o b ry czy sokoły.

welskiej. p odczas uroczystości pogrzebowych

Z yg m u n t

Stary

zaś

Paweł Wroński

Zygmunta Starego.

JAGIELLONOWIE

138

D y n a s t ie Eu r o p y

ii i U Ni wùiiiui:d}fi /

W m .«\

n jv v

T C T ^ rH ••

Z PE R S P E K T Y W Y CZASU Pofężny zwiqzekpansrw

139

Potężny związek państw a przełom ie średniow iecza i now ożyt-

Los chciał jednak inaczej i po bezpotomnej śmier­

ności polsko-litew ska dynastia Jagiello­

ci króla Zygm unta A u gusta w

n ó w miała pod sw oim i rządam i najpo­

dynastia Jagiellonów wygasła, choć do schyłku

N

tężn iejszy

U

zw iązek

p ań stw

w

1572 roku

Europie,

X VI w ieku żyła jeszcze siostra władcy Anna, zw ią­

rozciągający się pod koniec panow ania ostat­

zana z dwoma monarchami na polskim tronie,

niego przedstaw iciela tego rodu od w ielko p ol­

Henrykiem W alezym i Stefanem Batorym. Jagiel­

skiego M ięd zyrzecza na zachodzie aż po Sicz

lonem po kądzieli był także kolejny polski król,

Zaporoską na w schodzie oraz od inflanckiej

w ybrany w trakcie elekcji po śmierci Batorego

P arn aw y na p ó łn o cy po Kam ieniec Podolski na

w roku 1586, Zygm unt III W aza, którego matka

południu. Jagiellonowie przez kilkadziesiąt lat

Katarzyna była rów nież siostrą Zygmunta A ugu­

zasiadali także na tronach sąsiednich królestw

sta. D zięki m ałżeństw om licznych córek, zw łasz­

- C zech i W ęgier. O d 1490 roku przez ponad

cza Kazim ierza Jagiellończyka i Zygm unta Sta­

30 lat granice terytorium kontrolow anego przez

rego, krew Jagiellonów płynie w żyłach w ię k ­

tę dynastię opierały się na w yb rzeżach trzech

szości dynastii obecnie panujących w Europie.

m órz - Bałtyckiego, C zarnego i A driatyckiego. Synow ie króla W ładysław a Jagiełły, będący

-K ^ ł-

chrześcijanam i dopiero w drugim pokoleniu,

Tradycja jagiellońska pielęgnow ana jest szcze­

podjęli ryw alizację z rodem Habsburgów, jed­

gólnie w Polsce, dla której okres panow ania tej

nym z najpotężniejszych w ów czesnej Europie,

dynastii jest uznaw any za najlepszy w dziejach,

i gdyby nie tragiczna śmierć m łodego Ludw ika II

a od niedawna powraca do łask także na Litwie,

Jagiellończyka w w alce z Turkam i p o d M oha­

budującej tożsam ość pań stw ow ą i narodow ą

czem w sierpniu 1526 roku, być m oże ich w p ły w

po okresie kom unizm u. W ym o w n ym św iadec­

na politykę m iędzynarodow ą b y łb y w ię k szy

tw em tego procesu jest zakończona w 2009 roku

n iż francuskiej d ynastii W a lezju szy i angiel­

odbudow a zniszczonego 200 lat temu przez

skiego rodu Tudorów.

Rosjan Pałacu W ielk ich K siążąt L itew skich na Zam ku D olnym w W iln ie, będącego jedną z naj­

<-ł- Widok Krakowa z kroniki Hartmanna Schedela,

w ażniejszych rezydencji Jagiellonów. N aw iąza­

koniec XV w. Najstarsza znana panorama miasta.

nia do jagiellońskiej przeszłości pojawiają się

JAGIELLONOWIE

14 0

D y n a s t ie E u r o p y

naw et na zniew olonej przez dyktatorski reżim

przez Jagiełłę dynastii znalazły się nie tylko dwa

Białorusi, w m niejszym zaś stopniu obecne są na

państwa, ale rów n ież dw a kręgi cyw ilizacyjne:

W ęgrzech i w C zechach, ch oć w tym w yp ad ku

łaciński oraz bizantyjsko-ruski. Spotkanie tych

panow anie k ró ló w z dynastii Jagiellonów od

d w óch kultur w yw od zących się ze w spólnego

d aw na b y ło oceniane k ryty czn ie przez tam tej­

pnia chrześcijaństwa, choć w zajem nie sobie ob ­

szych historyków , zresztą niesłusznie. N egatyw ­

cych, paradoksalnie zaow ocow ało w dalszej per­

na ocena czesko-w ęgierskiej lin ii Jagiellonów

spektyw ie pokojem w ew nętrznym , niezw ykłym

w dużej m ierze w y n ik a ła z konsekw encji najaz­

na tle innych państw Europy często rozdziera­

du tureckiego na W ęgry, którego nie potrafił

nych w ojnam i religijnym i. O w oce tej fascynują­

pow strzym ać op u szczon y p rzez sojuszników

cej i trwającej setki lat sym biozy są obecnie w i­

(i Zygm unta Starego) Ludw ik Jagiellończyk,

doczne w

oraz silnej opozycji m ożnow ładczej w stosunku

duchow ym , natom iast nadal m ożem y je p odzi­

do w ład zy królew skiej w C zechach , której nie

w iać w m aterialnych pom nikach przeszłości

p o tra fił złam ać on, a w cześniej jego ojciec. N ie­

- tak ich jak ch o ćb y słynne freski w ykon yw an e

spraw iedliw ość d otych czasow ych ocen h isto­

przez praw osław nych m alarzy w gotyckich koś­

rycznych korygują obecnie badacze m łodego

ciołach K rólestw a Polskiego czy też mniej znane

pokolenia z C ze ch i W ęgier. Z kolei p olitycy

późnogotyckie sklepienia w obronnych cer­

chętnie odw ołują się do idei jagiellońskiej E uro­

kw iach W ielkiego Księstwa Litewskiego.

m niejszym

stopniu w

w ym iarze

p y Środkow o-W schodniej, w próbach integracji krajów naszego regionu, w łączo n ych w ostat­ nich latach do U nii Europejskiej.

O czyw iście w spółistnienie

różn ych w yzn ań

chrześcijańskich (także w yw o d zących się z re­ form acji) oraz in nych

religii (m.in. ży d ó w

Dynastia Jagiellonów na stulecia ukształtow ała

i m uzułm anów ) nie b yło w oln e od napięć i k o n ­

obraz tej części kontynentu. D ecyzja litew skie­

fliktów , a jagiellońska tolerancja religijna jest

go księcia Jagiełły o przyjęciu w raz z polską k o ­

w dużej m ierze historycznym mitem. D o k o n y­

roną także chrztu w obrządku łacińskim z jednej

w an o pogrom ów, innow iercy p łon ęli na sto­

strony u m ożliw iła chrystianizację ostatn iego

sach lub kład li g ło w ę pod topór, jednak nigdy

pogańskiego państw a w Europie, a z drugiej

nie przybrało to rozm iarów okrucieństw a, k tó ­

stw orzyła jeden z najtrw alszych zw iązk ó w m ię­

rego św iadkiem b yła reszta Europy. D latego

d zy różnym i krajami. Ten p olityczn y m ariaż zo ­

w państw ie Jagiellonów do najw yższych god­

stał zainicjow any polsko-litew ską unią w Kre­

ności d ochodzili m ożn o w ład cy z protestanckie­

w ie w 1385 roku, w pełni zrealizow any w akcie

go rodu G ó rk ó w i praw osław nego rodu O strog-

unii lubelskiej z 1569 roku, a zniszczony dopiero

skich, żyd zi z całej E uropy u zyskiw ali sw obody

przez rozbiory pod koniec ^ V III w ieku. Dla p o­

niespotykane gdzie indziej, a m uzułm anie by­

rów nania unia kalmarska, podobne przedsię­

li lojalnym i poddanym i chrześcijańskiego m o­

w zięcie polityczn e tam tej epoki, zaw arta m ię­

narchy. S tw orzen ie cyw ilizacyjn ych ram dla

d zy królestw am i Danii, Szw ecji oraz N orw egii

w miarę zgodn ego w spółistn ienia w ie lu nacji

w 1397 roku, była efem erycznym tw orem , który

(Polaków, Litw inów , Rusinów, N iem ców , Ż y ­

de facto rozpadł się po kilkudziesięciu latach ist­

dów, Tatarów, G reków , Orm ian, W ołochów ,

nienia, a form alnie na początku ^ V I w ieku.

W ło c h ó w ) oraz w yzn ań religij nych b yło jednym

W arto podkreślić, że pod berłem stw orzonej

z w iększych osiągnięć dynastii założonej przez

JAGIELLONOWIE

Z P E R S P E K T Y W Y C ZA S U Potężny związekpaństw

Jagiełłę oraz jest n ajw ażniejszym elem entem ja­

JA G IE L L O N O W IE P R Z E S Z L I

giellońskiej tradycji. W ie lk im osiągnięciem Pol­

D O H IS T O R II W

ski i L itw y u schyłku średniow iecza b yło rozbicie

P O Y \T YG A Ś N I Ę C I U D Y N A S T I I

najw iększego p rzeciw n ik a obu ty ch państw,

K R Ó L Ó W W Y B IE R A N O

a dążenie do tego celu stan ow iło w dużej m ierze

P O D C Z A S W O L N E J E L E K C JI.

141

1572 R O K U .

przyczyn ę ich zjednoczenia. W ła d z tw o zakonu k rzyża ck ieg o w Prusach, p o w a żn ie zagrażające

kow ie jej czesko-w ęgierskiej lin ii angażow ali się

suw eren ności Polski i Litw y, zostało złam ane

pow ażnie w w a lk ę z naporem tureckim , o tyle

ju ż ćw ierć w ie k u p o zaw arciu unii w K rew ie, na

Jagiellonow ie polsko-litew scy, zajęci bardziej

polach G runw aldu, a ostatecznie zn eu tralizo ­

kon fliktam i z K rzyżakam i i K sięstw em M o ­

w an e kilkadziesiąt lat później. Sukces tym w ię k ­

skiewskim , zach ow yw ali raczej dystans i z w y ­

szy, że w y w a lczo n y nie ty lk o w b itew n ym zg ieł­

jątkiem m ołdawskiej w yp ra w y Jana O lbrachta

ku, ale także w d yp lom atyczn ych zm aganiach.

unikali kon fron tacji z im perium osmańskim.

R ó w n ież zagrożenie ze strony um acniającej się M oskw y, od końca

w ie k u zdradzającej im ­

perialne am bicje, b yło skutecznym spoiw em

Epoka Jagiellonów to także czas, w którym for­

polsko-litew skiej unii. M im o d o tk liw y ch klęsk,

m ow ały się p olityczno-kultu row e ramy p rzy­

na czele z utratą Sm oleńska w 1514 roku, także

szłej Rzeczypospolitej Obojga N arodów , choć

i w ty m w yp ad ku polsko-litew ski sojusz pod

w rzeczyw istości tych narodów było znacznie

berłem Jagiellonów potrafił uporać się z obcą

w ięcej. Z ło ta w olność szlachecka, która b yła solą

agresją. Jednak w pierw szej p o ło w ie

stule­

w oku n o w o żytn y ch w ład ców Polski i Litw y, ma

cia najlepszym m iernikiem prestiżu pow stają­

swój p oczątek w p rzyw ilejach hojnie rozdaw a­

cej dopiero dynastii Jagiellonów b yły stosunki

nych zw łaszcza przez Jagiełłę. Konieczność ne­

z sąsiadami, niem ającym i tak w ro g ich zam iarów,

gocjacji pom ięd zy w ładcą a jego poddanym i sta­

jak K rzyżacy czy nieco później M oskale. Przy­

nęła ta k że u źródeł polskiego parlam entaryzm u,

kładem m oże być zaproszenie na tron czeski

którego zręby form ow ały się w łaśn ie pod rząda­

skierow ane do W ład ysław a Jagiełły w 1421 ro ­

m i jagiellońskich królów. N atom iast w y b itn e ­

ku p rzez husytów , k tó rzy obalili Zygm unta Luk­

mu patronatow i artystyczn em u ostatnich Ja­

semburskiego, praw nuka Kazim ierza W ielkiego,

giellon ó w zaw dzięczam y dyn am iczn y rozw ój

od rzu cone p rzez p olskiego w ładcę, niechcące-

ku ltu ry renesansowej, której znakom ite w y t w o ­

g o w ik ła ć się w k o n ta k ty z oskarżanym i o he­

ry b y ły jednym i z najw cześniejszych dzieł no­

rezję C zecham i. Z ko lei praw ie 20 lat później

wej, italianizującej sztu ki na p ółn o c od Alp.

W ęg rzy w yb rali na tron królew ski syna Jagiełły

Bilans praw ie d w u stu letn ich rząd ów dynastii

W ładysław a, któ ry p oległ potem w trakcie szar­

Jagiellonów w yp ad a dość dobrze. M im o g łó w ­

ży na tureckich janczarów w b itw ie pod W arną

nego n iep ow od zen ia na arenie m ięd zyn arod o­

w 1444 roku. W zm aganiach z Turkam i n ajw yż­

w ej, k tórym b yła utrata tro n ó w czeskiego i w ę ­

szą ofiarę ponieśli zatem dwaj m onarchow ie

gierskiego na rzecz rodu H absburgów , p ań stw o

z dynastii Jagiellonów, w której cała Europa po­

Jagiellonów o k azało się trw a ły m organizm em ,

kładała najw iększe nadzieje na p ow strzym a­

w y ją tk o w y m

nie m uzułm ańskiego zagrożenia. W tej kw estii

i p rzez w iele lat od gryw ającym głów ną rolę

- podobnie jak w w ie lu in n ych - n ie b yło jed­

w jej środkow o-w schodniej części.

nak zgod y w łonie samej dynastii. O ile człon-

JAGI E L L O N O W I E

na polityczn ej m apie Europy

dr Tomasz Ratajczak